İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi 4

İSMAİL

HAMİ

DANİŞMEND

İZAHLI

OSMANLI TARi KR0N0L0JİS Cilt: 4

M. 1703 — 1924 H. 1115 — 1342

TÜRKİYE

Y A Y I N E V İ

İ S T A N B U L

Bu

eserin

TÜRKİYE

bilcümle

telif

YAYINEVİ'ne

1 9

2

hakları aittir.

5

İHTİLAFSIZ S E N E L E R (M. 1703 = H. 1115 — 1924 = 1342) 19 7 2

Bu kitap 1972 yılında istanbul Ankara Caddesi No. 38 de TÜRKİYE BASIMEVÎ'nde dizilmiş ve YAYLACIK MATBAASINDA basılmıştır.

r FASILLAR FİHRİST!

F A S I L Üçüncü Ahmed / Ahmed-i Sâlis devri

SAHÎFE 1—19

Birinci Mahmud / Mahmûd-ı Evvel devri

20—35

Üçüncü Osman / Osmân-ı Sâlis devri

36—39

Üçüncü Mustafa / Mustafây-ı Sâlis devri

40—56

Birinci Abdülhamid / Abdülhâmîd-i Evvel devri

57—67

Üçüncü Selim / Selîm-i Sâlis devri

68—87

Dördüncü Mustafa / Mustafay-ı Rabi' devri

88—92

İkinci Mahmud / Mahmûd-ı Sânı devri

93—120

Abdülmecid / Sultan Mecid devri

121—196

Abd-ül-Aziz / Sultan Aziz devri

197—264

Beşinci Murad / Murâd-ı Hâmis devri

265—284

İkinci Abdülhamid /Abdülhamîd-i Sânî devri

285—379

Beşinci Mehmet / Mehemmed-i Hâmis devri

380—440

Altıncı Mehmet /Mehemmed-i Sâdis devri

441—468

Abdülmecid ibni Abd-ül-Aziz'in Hilâfet devri

469—470

ÜÇ ÜNCÜ

A H M ED

(Ahmed-i Sâlis ) — M. 1703 = H. 1115 — M. 1730 = H. 1143 — 1703 =

1115

22 Ağustos = 9 Rebî'ül-âhir, Çarşanba: Üçüncü ne'de cülusu ve ihtilâl idaresinin tasdiki [1]. (Dördüncü

Mehmed'in

ikinci

«Edirne

vak'ası,,

üzerine

Ahmed

1673=1084

senesi

oğlu

ve

hal'edilen

üçüncü İkinci

cildin

son

Mustafa'nın

30/31 K â n u n u e v v e l t = 2 1 / 2 2

Ahmed'in Edir­

fıkrasında öz-kardeşi

Ramazan

gördüğümüz olan

üçüncü

Cumartesi/Pazar

ge­

c e s i d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e yaşının t a m 29 sene, 7 a y , 23 g ü n t u t t u ğ u , y â ­ n i 30 yaşının içinde b u l u n d u ğ u nûş

Hâtûn»

için

1664=1074

devrinde

saltanatlarını

ilân

Osmanlı

pâdişâhlarının

yirmi

zamanda

hassas

şiir m a h l a s ı tiyaçlara

«5

Haziran»

e d e n şehzadeler üçüncüsüdür.

ıslâhı

gibi

ceddüd t a r i h i m i z d e artık

Türk

büyük

demektir:

zeki,

dolayı

m ü s b e t h a m l e l e r i n başladığı

ve

üçüncü devir

—

Ahmed ve

aynı

şâirdir

ordunun Ahmed

GüîFetret

Üçüncü kurnaz

hem hattat, hem

kurulması

teşebbüslerden

«Rebîa

bakınız.

şartiyle

S o n derece

matbaacılığının

Anası

fıkrasına

sayılmamak —

v e z a r i f b i r zât o l a n ü ç ü n c ü A h m e d

«Necib» dir. —

göre

sırada t a h t a ç ı k m ı ş

vukuâtmm

ve

yeni i h ­ devri

sayılabilir. —

te-

B u ilk

cülûs g ü n ü v a k i t m ü s â i d o l m a d ı ğ ı için yalnız s a r a y m e n s u p l a r ı b i a t e t t i k t e n

sonra,

ertesi sabah

âsiler

erkenden

umumî

bîat

m e r a s i m i yapılmış,

t a r a f ı n d a n intihâb e d i l e n v e b o d u r l u ğ u n d a n dolayı V e z i r - i - a ' z a m Nişancı-Ahmed

«Edirne

«Kavanoz,,

P a ş a i l e diğer d e v l e t

vak'ası»nda

denilen R u s dönmesi

erkânının m e ' m u r i y e t l e r i

tasdik

edilmiştir),

17 Teşrinisani = 8 Receb, Cumartesi: Üçüncü Ahmed'in «Edirne vak'ası» elebaşılarım tasfiyeye başlaması, Kavanoz-Ahmed Paşa'nm azliyle Enişte-Hasan Paşa'nın sadâreti. (Edirne'den i s t a n b u l ' a gelip

mevkiini t a h k i m ettikten sonra

ihtilâl i d a r e s i n i b ü y ü k

b i r ustalıkla t a s f i y e y e k a r a r v e r e n S u l t a n A h m e d i s y a n r e i s l e r i n i b i r b i r i n e d ü ş ü r e r e k temizlemiye

başlamış, ilkönce Yeniçeri-ağası

Çalık-Ahmed Paşa i l e kethudâsı

Dev-

A l i Ağa'yı azil ve n e f y e t t i k t e n sonra nihayet V e z i r - i - a ' z a m K a v a n o z paşa'yı da İneb a h t ı m u h a f ı z l ı ğ ı n a g ö n d e r m i ş t i r : K a v a n o z ' u n s a d â r e t i b u s e n e n i n 22 A ğ u s t o s = R e b î ' ü l - â h i r Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n a n c a k 2 a y , 26 g ü n sürebilmiştir. — v e z i r l i k t e n S a d r - ı - a ' z a m o l a n Enişte-Hasan P a ş a M o r a l i b i r R u m d ö n m e s i d i r : d ü n c ü M e h m e d ' i n d â m â d ı v e İkinci M u s t a f a i l e Ü ç ü n c ü A h m e d ' i n enişteleri

9

ikinci Dör­

olduğu

için « D â m â d » v e « E n i ş t e » l â k a p l a r ı y l a a n ı l ı r ) . [1] Bundan rinin

Milâdîye

evvelki ciltlerde olduğu gibi, bu cilt vukuâtmda tahvilinde

tashih edildiği için, Yaş

hesaplarıyla

«Rüyet-i

bunlavm

her

Mlâhden vak'ada

saltanat ve me'muriyet

mütevâüet ayrıca

müddetleri

farklar

tasrihine

da Hicrî g?.in tarihle­ hakikî takvime

lüzum

göre

görülmemiştir

de hep Milâdî takvrme

göredir.

:

2

KRONOLOJİ

1708

=

1120

1711 =

1123

OSMANLI

3

TARİHÎ

1710 = 1122 16 Haziran = 18 Rebî'ül-âhir, Pazartesi: Çorlulu-Ali Paşa'nın azliy­ le Köprülü-zâde Nu'man Paşa'nın sadâreti. ( A z l i n sebebi,

pâdişâhın sulhcülüğüne rağmen R u s y a , ile h a r b e tarafdâr o l a n

Çorlu-

l u ' n u n b u sırada R u s l a r l a çarpışmakta o l a n i s v e ç kralı Demir-baş C h a r l e s ' e e t m e s i için K ı r ı m h a n ı n a g i z l i c e e m i r v e r m i ş o l m a s ı d ı r : S a d â r e t m ü d d e t i

1704 = 1116

senesi

3 Mayıs=19

dür. — Köprülü muhafızı

^

r

^

t

Rua

KayeerlMlr).

r

ı

»

»

K, :i c

™m*ıMcm

a

u

,

, s ı n

—

•

Sadı-ı-a „ a m ola»

E

n

,

*

ı

e

*

p

K«],yi

l

t

o

2

.

5

A

l

r

t

l

m

ailesinden

N u ' m a n Paşa,

yetişen

Fâzıl

beşinci

Ahmed

ve sonuncu

Paşa'nın

1706=1118

i t i b a r e n 4 sene, 1 a y , 14 g ü n ­ Sadr-ı-a'zanı

büyük

olan

Eğriboz

oğludur).

18 Ağustos = 22 Cumâda-l-âhire, Pazartesi: Köprülü-zâde Nu'man Paşa'nın azliyle Baltacı-Mehmet Paşa'nın ikinci sadâreti.

e

M u h a r r e m P a z a r t e s i gününden

yardım

4

(Devlet nın

idaresinde

da Hazine

«kendüye

hayret,,

gelecek

derecelerdeki

zararına «cem'-i mâl» etmesinden

aczinden

ve

adamları­

dolayı azledilen N u ' m a n Paşa'nın

s a d â r e t i 2 a y , 2 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — H a l e b valiliğinden i k i n c i d e f a iş b a ş ı n a g e t i r i l e n Baltacı'mn

i l k sftdareti

için

1704 1= 1116 v u k u â t ı n ı n

«25 K â n u n u e v v e l »

fıkrasına

bakınız).

1711 = 1123 9 Nisan = 20 Saf er, Perşenbe: Vezir-i-a'zam ve Serdâr-ı-Ekrem Baltacı-Mehmet Paşa'nın Davudpaşa'dan Pruth seferine hareketi. (Osmanlı-Türklerinin

« K o c a » , «Deli» ve «Ak-bıyık»

lâkaplanyla

a n d ı k l a r ı R u s çarı

B i r i n c i P e t r o ' n u n şimal s i y a s e t i Baltık denizine hâkim o l m a k v e cenup s i y a s e t i de K a ­

1706 = 1118

radeniz'e

çıkmak

hedeflerine

müteveccihtir:

Koca-Petro'nun

cihangirlik

hülyalarına

kapılmış büyük b i r a s k e r olan v e Osmanlı menbâlarında «Demir-baş» denilen

H y I^oriulu-Ah e L r i X ^Paşa'nın 1 İ ^ sadâreti. T' uyıe 9

U h a r

P a Z a r t e S İ :

B a I t

^ehmet

Pasa'nm az-

İ s v e ç kralı O n - i k i n c i C h a r l e s ' e k a r ş ı D a n i m a r k a , L e h i s t a n v e S a k s o n y a

işte b u ş i m â l s i y a s e t i n d e n d o l a y ı d ı r . D e m i r - B a ş b u m ü t t e f i k l e r i s ı r a y l a m a ğ l û b Baltık s a h i l l e r i n d e n başka L e h i s t a n ' a bile h â k i m olmuşsa d a , 27 T e m m u z 16 b i n kişilik b i r k u v v e t l e K o c a - P e t r o ' y a k a r ş ı g i r i ş t i ğ i P o l t a w a / P u l t a v a sini kaybedince,

müttefiki o l a n K a z a k hetmanı M a z e p p a

T ü r k i y e ' y e ilticâ e t m e k (Bâzı s a r a y erkânmm azlini isteyip k a b u l ettiremeyince

pâdişâha bile

nâ,

n

, *~

rakibi

i l e ittifâkı

uzun

mücâdelesinden

mecburiyetinde

Türkiye'nin

ile beraber

istifâde

etmemiş

olması

ve bilhassa

devrinin en büyük

ilticâ e t m i ş o l a n İ s v e ç k r a l ı y l a

topraklarına tecâvüz edip

48 saat

gelip

k a l m ı ş t ı r . D e m i r - b a ş ' m d o k u z s e n e süreri b u

Çorlulu-Ali Paşa'nın a z l e d i l m e s i ü ç ü n c ü A h m e d Türkiye'ye

muharebe­

Bender'e

v u k u â t ı n ı n « 1 4 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n d a b ö y l e b i r s i y a s e t t â k i b ettiğini Rusların

edip

1709 d a

17081=1120 gördüğümüz

hatâlanndandır.

askerlerim vurmak

için

Türk

içerilere k a d a r i l e r l e m e l e r i , K ı r ı m h u d u d u n a d a

s a r k ı n t ı l ı ğ a b a ş l a m a l a r ı , O s m a n l ı - R u s sulhüne r a ğ m e n A z a k d e n i z i n d e b i r R u s d o ­

.......

nanması kurmuş

1708 = 1120

ü ^ S s s î ;

Şevvâ1, C u m a : V e h r â n

ve M a z e p p a ' m n

=°™»

nihayet med'in

v e r i l m i ş t i r : 1556 = 963 v u k u â t ı n ı n s o n v e I B ? 4 L 982 « L n < T - ^ » Cezayir day Bektas-Hoca taraf^^dan feÎi İspanyolların C e z a y i r ' l e s o n alâkalan d a k e s i l m i ş i ) " m a n d a n mareşal R o m a n z o f f O s m a n l ı o r d u s u n u m e r k e z i n d e m u h â s a r a içir. r* .*..ın u ' y a d o ğ r u h a r e k e t e t m i ş t i r : Sıhhî v a z i y e t i ç o k f e n a o l a n V e z i r - i - a ' - î - m \ 3 S i r d â r - ı - E k r e m M u h s i n z â d e M e h m e t P a ş a d ü ş m a n ı k a r ş ı l a m a k üzere Y o n . ç e n - a g a s ı Y e ğ e n - M e h m e t P a ş a k u m a n d a s ı n d a b i r k u v v e t s e v k e t m i ş s e de, L u k u v v e t i ı X o z l u c a ' d a m a ğ l û b o l m a s ı üzerine R o m a n z o f f ' u n Ş u m n u önlerine g e l m e s i v e V a r n a yolunu keserek Osmanlı o r d u s u n u e n m ü h i m iâşe v e m ü h i m m a t menbâmdan m a h r u m e t m e s i a s k e r i n b i r d e n b i r e d a ğ ı l m a s ı n a v e S e r d â r ı n e m r i n d e 12 b i n k i ş i ­ d e n b a ş k a k u v v e t k a l m a m a s ı n a sebeb o l m u ş t u r ! R u s l a r ı n s u l h t e k l i f i işte b u mühlik âna müsâdiftir : Tabiî b u vaziyette düşmanın t e k l i f i n i k a b u l d e n başka çâre olmadığı için, S a d â r e t - k e t h u d â s ı R e s m î - A h m e d E f e n d i Tevkiîlik/Nişancılık pâyesiyle Baş-murahhas ve Reîs-ül-küttâb i b r a h i m M ü n i b E f e n d i de i k i n c i - m u r a h h a s tâyin edilip h e m e n y o l a çıkarılmış, b u n l a r mareşal R o m a n z o f f ' u n Bulga-

58

K R O N O L O J İ

1774

=

1188

r i s t a n ' d a T u n a s a h i l i n i n 4-5 s a a t b e r i s i n d e k i K ü ç ü k - K a y n a r c a / K a y n a r e ı ' d a k i ka­ rargâhına g i d i p d e r h a l müzâkereye girişmiş ve i k i günde i k i celse a k d e d i l e r e k 8 C u m â d a - l - û l â = 17 T e m m u z p a z a r g ü n ü a l e l - a c e l e b i r s u l h m u â h e d e s i i m z a l a m ı ş ­ lardır; R u s murahhası P r e n s N i c o l a s R e p i n ' i n b u muâhedeyi Osmanlı m u r a h h a s ­ larından d ö r t g ü n s o n r a i m z a l a m a s ı , B a l t a c ı - M e h m e t P a ş a ' m n b u t a r i h t e n 63 s e n e e v v e l a k d e t t i ğ i P r u t h m u a h e d e s i n i n y ı l - d ö n ü m ü n e tesadüf e t t i r e r e k o acı t a r i h i n i n t i k a m ı n ı a l m a k g a y r e t i y l e i z a h e d i l i r : 1 7 1 1 = 1 1 2 3 v u k u a t ı n ı n «21 Temmuz» fıkrasına bakınız. «Ebedî» k a y d i y l e akdedilip y i r m i sekiz maddeyle i k i ayrı fıkradan mürekkeb o l a n b u a ğ ı r v e u ğ u r s u z m u a h e d e n i n en m ü h i m esasları ş ö y l e sıralanabilir : 1 —- K ı r ı m h a n l ı ğ ı y l a K u b a n v e B u c a k T a t a r l a r ı s i y a s e t e n m ü s t a k i l o l u p ancak dinî işlerinde H i l â f e t m a k a m ı n a tâbi o l a c a k l a r d ı r ; T a b i î b u s u r e t l e K ı r ı m hanlığı O s m a n l ı h â k i m i y y e t v e h i m â y e s i n d e n ayrılarak Rusya'nın istediği z a m a n y u t a b i l e c e ğ i v e T ü r k i y e ' n i n k a r ı ş m ı y a c a ğ ı b i r l o k m a hâline gelmiş demektir; 2 — Kılburun/Kilburun, Kerç, Y e n i k a l e ve A z a k k a l e s i y l e D n i e p r = Ö z ü ve B u g = A k s u n e h i r l e r i a r a s ı n d a k i a r â z i R u s y a ' y a t e r k e d i l m i ş v e A k s u h u d u d ittihâz olunmuştur; 3 — R u s l a r t a r a f ı n d a n i ş g a l e d i l e n B e s a r a b y a , E f l a k , B o ğ d a n v e G ü r c i s t a n ül­ k e l e r i y l e A k d e n i z adaları Türkiye'ye iâde e d i l e c e k t i r ; 4 — R u s o r d u s u B u l g a r i s t a n ' d a T u n a ' n m s a ğ sâhilinden b i r a y içinde s o l sâhiline çekilecektir; 5 — Bâb-ı-Âlî Türkiye'de Hıristiyan d i n i y l e k i l i s e l e r i n i daimî surette himâye ede­ cektir Tabiî b u m a d d e Rusya'yı Türkiye'de Hıristiyanlığın hâmisi v a z i y e t i ­ ne g e t i r m e k t e d i r ; 6 —- R u s s e f i r l e r i n i n E f l a k v e B o ğ d a n v a z i y e t l e r i h a k k ı n d a k i m ü r â c a a t l e r i naz a r - ı - i t i b â r a a l ı n a c a k t ı r : B u m a d d e m u c i b i n c e de M e m l e k e t e y n işlerinde R u s müdâhalesine dâimî b i r açık k a p u bırakılmış d e m e k t i r ; 7 — Rus ticaret gemileri Karadeniz'le Akdeniz'de hareket serbestîsine mazhar olacak ve istedikleri z a m a n boğazlardan geçebileceklerdir; 8 — İngilizlerle- F r a n s ı z l a r a v e r i l e n K a p i t ü l â s y o n l a r a h k â m ı R u s 3 ? a ' y a d a a y n e n t e ş m i l edilmiştir; 9 — T ü r k i y e üç senede v e ü ç t a k s i t t e R u s y a ' y a 15 b i n k e s e a k ç a = 7 b u ç u k m i l ­ y o n k u r u ş ! = 4 b u ç u k m i l y o n r u b l e v e r e c e k t i r : C e v d e t P a ş a ' m n izahına g ö r e devletin b u t a z m i n a t yüküne m a h k û m olması, diğer m a d d e l e r i n müzâkeresi b i t i p muâhede m e t n i tamamlandıktan s o n r a i k i n c i - m u r a h h a s İbrahim Münib i s m i n d e k i ahmağın «Yâvegûluk» ederek — G e l gelelim tazminat mes'elesine! d e m e s i üzerine R u s m u r a h h a s l a r ı n ı n f ı r s a t t a n i s t i f â d e e t m i ş o l m a l a r ı n d a n mü­ t e v e l l i t t i r ve muâhede metninde m e v c u d olmıyan h a r b tazminâtı için müzeyyel b i r m a d d e ilâvesi işte b u n d a n d o l a y ı d ı r ! D i ğ e r b i r r i v a y e t e g ö r e de İ b r a h i m M ü ­ nib E f e n d i müzâkere esnâsmda «dirsek-safâsı» yapmış ve h e r kes sükût e d i n ­ ce b i r d e n b i r e u y a n ı p g a f l e t u y k u s u n u b e l l i e t m e m e k i ç i n o r t a y a ö y l e b i r s ö z atıvermiştir! N e t i c e i t i b a r i y l e E f e n d i ' n i n dirsek-safâsı b u m i l l e t e t a m dört b u ­ çuk m i l y o n rubleye m a l olmuş d e m e k t i r ! — B u fecî muâhede Rusya'yı artık O s ­ manlı mukadderatına hâkim en mühim kuvvet hâline getirmiş ve b u v a z i y e t günden güne a ğ ı r l a ş a n b i r k â b u s şeklinde d e v a m e d i p d u r m u ş t u r . — ü ç ü n c ü M u s t a f a d e v r i n d e 1768 = 1182 s e n e s i 8 T e ş r i n i e v v e l = 26 C u m â d a - l - û l â C u m a r t e s i günü açılan b u u ğ u r s u z s e f e r K a y n a r c a sulhüne k a d a r t a m 5 sene, G a y , 14 g ü n s ü r m ü ş o l d u ğ u için, h a r b e sebeb o l a n L e h i s t a n ' ı n R u s y a , P r u s y a v e A v u s t u r y a a r a s ı n d a k i i l k t a k s i m i n i ö n l e m e k i m k â n ı o l a m a d ı k t a n b a ş k a b i r ç o k T ü r k arâzisi e l d e n ç ı k m ı ş o l m a s ı n a r a ğ m e n , ç o k y o r g u n düşen m i l l e t i n n i h a y e t g e n i ş b i r n e ­ fes aldığı r i v a y e t edilir. — K a y n a r c a muâhedesinin t a s d i k n a m e l e r i mübâdele e d i l ­ meden evvel Türkiye lehine h a f i f b i r değişiklik yapılmış, Kırım ulemâsiyle b e y ­ l e r i n i n i s t a n b u l ' a b i r m a h z a r g e t i r e n m u r a h h a s l a r ı hanların e s k i d e n o l d u ğ u g i b i p â d i ş â h t a r a f ı n d a n tâyinini i s t e d i k l e r i i ç i n R u s y a ' y a b i r n o t a v e r i l i p b u m u â m e l e y e dinî b a k ı m d a n l ü z u m g ö s t e r i l m i ş v e k ı r k g ü n d e b i r m u v â f a k a t c e v a b ı a l ı n :

1776 =

1190

OSMANLI

59

TARİHÎ

mış o l d u ğ u için K ı r ı m hanı İ k i n c i S â h i b - G i r a y ' m m e v k i i n d e i b k a s m a âit b i r m e n ­ şur g ö n d e r i l m i ş t i r : A ş a ğ ı d a 1 7 7 9 = 1 1 9 3 v u k u a t ı n ı n «21 M a r t » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

4 Ağustos = 26 Cumâda-l-ûlâ, Perşenbe: Vezir-i-a'zam dâr-?-Ekrem Muhsin-zâde Mehmet Paşa'mn ölümü.

ve Ser­

( B i r m ü d d e t t e n b e r i h a s t a o l a n M u h s i n - z â d e , K a y n a r c a sulhü ü z e r i n e s e f e r d e n d ö ­ n e r k e n Karin-âbâd/Karınova'da ölmüş ve cenâzesi istanbul'a nakledilip Eyüb'e d e f n e d i l m i ş t i r ; S a d â r e t m ü d d e t i 1 7 7 1 = 1 1 8 5 s e n e s i 11 K â n u n u e v v e l = 4 R a m a z a n Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 sene, 7 a y , 24 g ü n d ü r ) .

10 Ağustos — 2 Cumâda-l-âhire, Çarşanba: İzzet Mehmet Paşa'nm ilk sadâreti.

Sadâret-Kaymakamı

( B u i z z e t M e h m e t P a ş a beşinci c i l t t e « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 13 n u m a r a y l a g ö r d ü ğ ü m ü z R u m - M e h m e t P a ş a ' n m n e s l i n d e n d i r : B o l u vilâyeti m e r k e z k a z â s m ı n Ç a r ş a n b a n a h i y e s i n d e k i « B e y l i k » k ö y ü n d e d o ğ m u ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r ; 50-51 yaşlarında Sadr-ı-a'zam olmuştur).

1775 ~ 1189 6 Temmuz = 7 Cumâda-l-ûlâ, Perşenbe: Vezir-i-a'zam İzzet Meh­ met Paşa'nm asliyle Sadâret-Kethudâsı Derviş Mehmet Paşa'mn sa­ dâreti. { A z l i n sebebi, İzzet M e h m e t p a ş a ' n m Şeyh-ül-islâm İbrahim B e y ' l e kavgasıdır : S a d â r e t m ü d d e t i y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n 10 a y , 27 g ü n d ü r . H a l e f i D e r ­ viş M e h m e t P a ş a i s t a n b u l ' u n H o ş k a d e m m a h a l l e s i n d e d ü n y a y a g e l m i ş t i r ; Yağ-: lıkçı-Kadri A ğ a isminde b i r i n i n o ğ l u d u r , 45-46 v e y a h u t 39-40 y a ş l a r ı n d a S a d r - ı a ' z a m olduğundan b a h s e d i l i r ) .

:

1776 ---- 1190 2 Mayıs = 18 Kebî'ül-evvel, Perşenbe : İran'a harb Hânı. ( İ r a n ' d a S a f a v î l e r i istihlâf e d e n A v ş a r h â n e d â n ı m n d ö r d ü n c ü v e s o n u n c u h ü k ü m ­ darı Ş a h r u k h ' u n s a l t a n a t d e v r i b u h â n e d â n m sükutiyle neticelenen b i r anarşi d e v r i d i r : H e m e n h e r t a r a f t a v a l i l e r istiklâllerini ilâna b a ş l a d ı k l a r ı için Ş a h r u k h n i h a y e t H o r a s a n ' d a t u t u n a b i l m i ş s e de, Z e n d - K e r i m H a n i s m i n d e b i r türedinin t a ­ arruzları A v ş a r sülâlesinin y e r i n e Z e n d h â n e d â n ı m n s a l t a n a t k u r m a s ı y l a n e t i c e ­ lenmiştir, i l k ö n c e « V e k i l » ü n v â n i y l e i r a n ' a h â k i m o l a n K e r i m - H a n asâletsizliğiııi askerî m u v a f f a k i y e t l e r l e telâfi e t m e k istediği i ç i n O s m a n l ı d e v l e t i n i n h a r b y o r ­ gunluğundan istifâdeye kalkışmış, Bağdad v a l i s i Ömer P a ş a ' m n azlettiği B a b a n s a n c a k - b e y i M e h m e t B e y ' i m a k a m ı n a iâde b a h â n e s i y l e sevkettiği kuvvet mağlûb o l u n c a 1775 = 1189 s e n e s i M a r t = M u h a r r e m ihtidalarında k a r d e ş i S â d ı k H a n kumandasında sevkettiği b i r o r d u y l a Basra'yı muhâsara e t t i r i r k e n B a ğ d a d havâiisini de y a ğ m a v e t a h r i b e b a ş l a m ı ş , 13 a y m u k a v e m e t e d e n B a s r a n i h a y e t bu sene s u k u t e t m i ş v e işte b u v a z i y e t ü z e r i n e t o p l a n a n f e v k a l â d e b i r m e c l i s t e h a r b ilânına k a r a r v e r i l i p b i r de f e t v â neşredilmiştir. B a s r a şehri ü ç s e n e k a d a r İran işgalinde k a l d ı k t a n s o n r a 1779 = 1193 t a r i h i n d e Z e n d K e r i m - H a n ' m ö l ü m ü üzerine istirdâd e d i l m i ş t i r ) .

60

K R O N O L O J İ

1779

. = 1193 1781 =

1195

OSMANLI

1777 = 1190 5 Kânunusâni = 25 Zülka'de, Pazar : Derviş Mehmet Paşa'nm a z ­ liyle Sadâret-Kethüdası Darendeii Cebeci-zâde Mehmet Paşa'mn sa­ dâreti. ( B u d e ğ i ş i k l i ğ e sebeb o l a r a k D e r v i ş P a ş a ' m n s e f a h a t v e r e h â v e t i n d e n b a h s e d i l i r Sadâret müddeti 1775=1189 senesi 6 T e m m u z = 7 Cumâda-l-ûlâ Perşenbe g ü n ü n ­ d e n i t i b a r e n 1 sene, 6 a y d ı r . H a l e f i M e h m e t P a ş a D a r e n d e ' n i n e s k i b i r â i l e s i n e m e n s u p t u r ve o r a d a b i r çok hayrâtı vardır). :

1777 = 1191 5 Ma ya s = 27 Kebî'ül-evvel, Pazartesi: Sine zaferi. ( 1 7 7 6 = 1 1 9 0 v u k u a t ı n ı n « 2 M a y ı s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z h a r b ilânındanberi İ r a n ­ lılara k a r ş ı k a z a n ı l a n e n m ü h i m m u v a f f a k ı y y e t işte b u d u r . M u s u l v a l i s i ve o c e p h e s e r - a s k e r i H a s a n P a ş a K ü r t b e y l e r i n i de m a i y y e t i n e a l a r a k ilkönce 14 R e bî'üi-evvei = 22 N i s a n Salı g ü n ü O s m a n l ı - l r a n h u d u d u n d a n 13 s a a t i ç e r d e b u l u ­ n a n B â n e h â k i m i S â l i h - H a n ' ı ü ç s a a t l i k b i r m u h a r e b e d e m a ğ l û b edip o n t o p u n u z a b t e t t i k t e n ve kasabayı da y a ğ m a ve t a h r i b e t t i r d i k t e n sonra Zend K e r i m - H a n ' m e n m ü h i m ü m e r â s ı n d a n S i n e h â k i m i H u s r e v - H a n k u m a n d a s ı n d a k i 20 b i n kişilik İran o r d u s u n a k a r ş ı s e v k e t t i ğ i Ç a r h ç ı - M e h m e t P a ş a p a r l a k b i r z a f e r kazanmış,. İranlılar i k i b i n m a k t u l b ı r a k m ı ş v e i s t a n b u l ' a 233 k e s i k b a ş g ö n d e r i l m i ş t i r ) . :

1778 = 1192 1 Eylül = 8 Şa'ban, Sah: Darendeii Cebeci-zâde Mehmet Paşa'mn azliyle Yeniçeri-ağası Kalafat-Mehmet Paşa'mn sadâreti. ( A z l i n i n s e b e b i , D a r e n d e l i ' n i n b e t â e t v e r e h â v e t i y l e a k r a b â s ı n m irtikâp v e i r t i ş a ­ sından d o l a y ı pâdişâhın i'timâdını k a y b e t m i ş o l m a s ı n d a g ö s t e r i l i r : S a d â r e t m ü d ­ d e t i 1777 = 1190 s e n e s i 5 K â n u n u s â n i ! = 25 Z ü l k a ' d e p a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 s e ­ ne, 5 g ü n d ü r ; h a l e f i K a l a f a t P a ş a g e n ç l i ğ i n d e ihtidâ e t m i ş b i r B u l g a r k ö y l ü s ü d ü r v e cehâleti v e ü m m î l i ğ i y l e m e ş h u r d u r ) .

TARİHÎ

61

r a n h v a z i y e t esnasında R u s d i p l o m a s i s i b i r t a r a f t a n da M e m l e k e t e y n meselesini d i l i n e d o l a y ı p E f l a k ' l a B o ğ d a n ' m istiklâline y o l a ç m a k ü z e r e voyvodaların seb e b s i z a z i l l e r i n e m ü m â n a a t h a k k ı n ı iddiâya b a ş l a m ı ş v e n i h a y e t b u şiddetli g e r ­ ginlik bir harbe müncer olmadan evvel F r a n s a sefirinin t a v a s s u t u y l a b u gün Aynalı-kavak sarayında K a y n a r c a muâhedesinin ihtilâfh n o k t a l a r ı n ı t a v z i h için b i r «Convention e x p l i c a t i v e = Tenkihnâme» akdedilmiştir. G a r p menbâlarmda bu m u a h e d e n i n t a r i h i «10 M a r t » gösterilirse de, o r a k a m Rusların kullandıkları «Julien» O r t o d o k s t a k v i m i n e göredir. R u s l a r M e m l e k e t e y n üzerindeki müfrit i d ­ dialarından v a z g e ç m i ş g i b i g ö r ü n e r e k A y n a l ı - k a v a k ' d a asıl h e d e f l e r i o l a n K ı r ı m meselesini i s t e d i k l e r i şekle b a ğ l a m ı ş l a r d ı r : O s m a n l ı pâdişâhlarının K ı r ı m ' l a a l â ­ k a s ı sırf H a l î f e s ı f a t ı n a h a s r e d i l m i ş , h e r y e n i H a n intihâbında K ı r ı m m ü s l ü m a n l a r ı m n H i i â f e t m a k a m ı n a g ö n d e r e c e k l e r i b i r m a h z a r l a dinî m e r b u t i y e t l e r i n i a r z e t m e l e r i n e m u k a b i l H a l î f e n i n de « T a k d î s - i ş e r ' î » m â h i y e t i n d e b i r m e n ş u r gön­ d e r m e s i v e b u dinî m e r a s i m h â r i c i n d e h i ç b i r işe k a r ı ş m a m a s ı takarrür etmiş, b i r R u s u ş a ğ ı r o l ü n ü o y n ı y a n Ş â h i n - G i r a y ' m hanlığı t a s d i k o l u n m u ş v e m e m l e ­ k e t e y n m e s e l e s i n d e de H ı r i s t i y a n d i n i n i n h i m â y e s i , h a r a c ı n mûtedil o l m a s ı , E f ­ l a k ' l a Boğdan'ın i s t a n b u l ' a gönderecekleri maslahatgüzarların Devletler-hukuku k a i d e l e r i n d e n istifâdesi v e R u s y a ' n ı n d a i n d e l h â c e b u h u s u s l a r d a « Ş e f â a t » h a k k ı k a b u l edilmiştir T a b i î b u s u r e t l e K ı r ı m ' ı n m u k a d d e r a t ı kat'î surette R u s y a ' y a b a ğ l a n d ı k t a n b a ş k a , istiklâle d o ğ r u g i d e n M e m l e k e t e y n işleri de R u s m ü d â h a l e ­ s i n e a ç ı k b ı r a k ı l m ı ş d e m e k t i r . O s m a n l ı o r d u s u h a r b e d e b i l e c e k h a l d e o l m a d ı ğ ı için, b ö y l e b i r « T e n k i h n â m e » n i n b i l e o z a m a n için b i r n e v i m u v a f f a k ı y y e t e s e r i s a y ı l ­ dığından b a h s e d i l i r ) . :

21 Ağustos = 8 Şa'ban, Cumartesi:' Kalafat-Mehmet Paşa'mn az­ liyle Kara-Silâhdar/Kara-Vezir Seyyid-Mehmet Paşa'mn sadâreti. ( A z l i n s e b e b l e r i , K a l a f a t P a ş a ' m n ıslâhât işlerindeki m u v a f f a k ı y y e t s i z l i ğ i , z a m a ­ nında i s t a n b u l ' u n dörtte b i r i n i y a k a n b i r ç o k y a n g ı n l a r y ü z ü n d e n u ğ u r s u z s a ­ y ı l m a s ı v e b i l h a s s a c e h â l e t i y l e ü m m î l i ğ i n d e n d o l a y ı pâdişâhın g i z l i H a t t - ı - H ü m â y u n l a r m ı b a ş k a l a r ı n a o k u t a r a k d e v l e t e s r â r ı m n i f ş â s m a sebeb o l m a s ı d ı r : S a d â r e t m ü d d e t i 1778 ı = 1192 s e n e s i 1 E y l ü l = 8 Ş a ' b a n Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 11 a y , 2 0 g ü n d ü r . 43-44 y a ş l a r ı n d a Silâhdarlıktan S a d r - ı - a ' z a m o l a n h a l e f i S e y y i d - M e h ­ m e t Paşa N i ğ d e vilâyetinin A r a p s u n kazâsı eşrâfından S e y y i t - A l i A ğ a ' n ı n o ğ l u ­ dur Münevver, z e k i ve doğru b i r devlet-adamı o l a n S e y y i d - M e h m e t P a ş a m e m ­ l e k e t i n i i ' m â r e d i p k ö y hâlinden k a z â v a z i y e t i n e ç ı k a r m ı ş t ı r ; B i r i n c i A b d ü l h a m i d d e v r i n i n e n g ö z d e v e nüfuzlu S a d r - ı - a ' z a m ı işte b u d u r ) . :

8 Eylül •-- 26 Şa'ban, Çarşanba: Şehzade Mustafa'nın doğumu. 1779

1193

21 Mart ~ 3 Kebî'ül-evvel, Pazar: Aynalı-kavak tenkihnârnesi. ( 1 7 7 4 = 1 1 8 8 v u k u â t ı n m «21 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z K a y n a r c a m u a h e ­ d e s i n d e n i t i b a r e n O s m a n l ı h â k i m i y y e t i n d e n ç ı k ı p s ö z d e istiklâli ilân e d i l e n K ı ­ r ı m b e ş s e n e d i r R u s e n t r i k a l a r ı n a t a m a m i y l e a ç ı k b i r anarşi sâhası hâline g e l ­ miştir. T a t a r b e y l e r i n i n R u s ve Osmanlı tarafdârı o l a r a k i k i zümreye ayrıldık­ larından b a h s e d i l i r H a n l a r b u i k i z ü m r e n i n o y u n c a ğ ı hâline g e l m i ş , İkinci S â h i b - G i r a y 1775 = 1189 d a O s m a n l ı p a r t i s i t a r a f ı n d a n d e v r i l i p y e r i n e Ü ç ü n c ü D e v l e t - G i r a y ç ı k a r ı l m ı ş v e b i l m u k a b e l e 1777 = 1191 t a r i h i n d e de R u s p a r t i s i M o s k o f larm yardımıyla Devlet-Giray'ı devirip yerine Petersburg'da alafrangalaşmış genç b i r züppe o l a n Şâhin-Giray'ı çıkarmıştır! B u sefih ve mütereddi züppe Kı­ r ı m ' ı n s o n hanıdır. T ü r k i y e ' n i n i k i s e n e d i r h a r b hazırlıklarına sebeb o l a n b u b u h :

( B i r i n c i A b d ü l h a m i d ' i n b u o ğ l u 1807 = 1222 t a r i h i n d e t a h t a ç ı k m ı ş o l a n « S u l t a n M u s t a f â y - ı R â b i ' = D ö r d ü n c ü M u s t a f a » d ı r : A n a s ı n ı n adı « A y ş e S î n e - p e r v e r » d i r . B u m ü n â s e b e t l e ü ç g ü n t o p şenliği y a p ı l m ı ş t ı r ) .

1781 = 1195 19 / 20 Şubat — 24 / 25 Saf er, Pazartesi / Salı gecesi; Kara-Süâhdar / Kara-Vezir Seyyid-Mehmet Paşa'îîm ölümü ve ertesi gön ErsciH'um valisi izzet Mehmet Paşa'mn ikinci sadâreti. ( « î ş i n e m u k a y y e d v e m u k d i m b i r zât-i h ü e e s t e - â s â r » o l a n b u k ı y m e t l i v e z i r i n sadâreti 1779 i = 1193 s e n e s i 21 A ğ u s t o s = 8 Ş a ' b a n C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 6 a y s ü r m ü ş t ü r : B i r i n c i A b d ü l h a m i d ' i n o k ı y m e t t e b i r d e v l e t - a d a m ı n ı

K R O N O L O J İ

62 kaybetmesinden l e f i için 1774 =

1783 =

ç o k müteessir olduğu r i v a y e t edilir. E r t e s i gün tâyin 1188 v u k u â t m m «10 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

1197

edilen

ha­

1782 = 1196 21/22 Ağustos = 12/13 Ramazan, Çarşanba / Persesıbe gecesi : Bü­ yük istanbul yangını. ( B i r i n c i Abdülhamid devri i s t a n b u l yangınlarıyla meşhurdur : Bunların en m ü ­ h i m l e r i b u s e n e o l m u ş , i l k ö n c e 28/29 R e c e b S a l ı / Ç a r ş a n b a g e c e s i ç ı k a n S a m a t y a y a n g ı n ı n d a b i n d e n f a z l a e v v e d ü k k â n y a n d ı k t a n s o n r a 13 Ş a ' b a n t = 24 T e m m u z Çarşanba gününe tesadüf eden B a l a t yangınında y e d i b i n binâ kül olmuş v e n i ­ h a y e t b u g e c e Cibâli'de ç ı k a n e n b ü y ü k y a n g ı n m u h t e l i f k o l l a r a a y r ı l a r a k 50 saatte y i r m i b i n ev yakmıştır : Bütün b u yangınlarda B i r i n c i Abdülhamid'le V e z i r - i - a ' z a m i z z e t M e h m e t P a ş a v e d i ğ e r v ü k e l â i t f â i y y e işlerine b i z z a t n e z â r e t e t m i ş l e r s e de, n e t i c e i t i b a r i y l e i s t a n b u l ' u n b i r k ü l y ı ğ ı n ı hâlini a l m a s ı n a mâni olamamışlardır).

25 Ağustos ı= 16 Ramazan, Pazar: İzzet Mehmet Paşa'nın azliyle Rumeli beylerbeyi Hacı Yeğen-Mehmet Paşa'nın sadâreti. ( i z z e t P a ş a ' n ı n a z l i n e sebeb o l a r a k r e h â v e t i n d e n v e f e n a l a r l a fenalıklara mey­ l i n d e n b a h s e d i l i r : B u i k i n c i s a d â r e t m ü d d e t i 1781 •= 1195 s e n e s i 20 Ş u b a t = 25 S a ¬ f e r S a h gününden i t i b a r e n 1 sene, 6 a y , 3 gündür. B e l g r a d Serdengeçti ağaların­ d a n Alâiyyeli Hacı-Yusuf Ağa'nın oğlu olan halefi Yeğen-Mehmet paşa'nın tâ­ y i n i kendisinin azlinden evvel takarrür e d i p 1 0 / 1 1 A ğ u s t o s l=ı 1/2 R a m a z a n C u ­ m a r t e s i / P a z a r gecesi gizlice gönderilen b i r Hatt-ı-Hümâyun üzerine Manastır'dan d e r h a l y o l a çıkıp i s t a n b u l ' a gelmiştir).

1782

F=

1197

31 Kânunuevvel = 25 Muharrem, Salı: Hacı Yeğen-Mehmet Pa­ şa'nın azliyle Sadâret-Kethudâsı Halil Hamid Paşa'nın sadâreti. ( A z l i n sebebleri, Yeğen Paşa'nın muvaffakıyetsizliği ve kindarlığından dolayı e s k i düşmanlarından i n t i k a m almıya kalkışmıştır: Sadâret müddeti yukarıki fıkra t a r i h i n d e n i t i b a r e n 4 ay, 6 gündür. H a l e f i H a l i l H a m i d Paşa İspartalı-Ali A ğ a - z â d e H a c ı - M u s t a f a A ğ a ' n ı n o ğ l u d u r : A s l e n İranlı y a h u t G ü r c ü g ö s t e r e n ri-s v a y e t l e r d o ğ r u d e ğ i l d i r ; 45-46 y a ş l a r ı n d a S a d r - ı - a ' z a m o l a n b u m u k t e d i r devletadamı b i r ç o k ıslâhâtiyle m â r u f t u r ) .

1783 = 1197 9 Temmuz = 8 Şa'ban, Çarşanba: Rusya imparatorluğuna edilen Kırım hanlığının inkırazı.

ilhak

( l o r g a ' n ı n k a y d e t t i ğ i «28 H a z i r a n » t a r i h i R u s l a r ı n kullandıkları O r t o d o k s t a k v i ­ m i n e g ö r e d i r ; C e v d e t t a r i h i n i n 1279 t a b ' m d a k i «20 Ş a ' b a n = 21 T e m m u z » t a r i h i yanlıştır R u s l a r b u kanlı o y u n u i k i n c i K a t e r i n a ' n m 28 H a z i r a n / 9 T e m m u z 1762 y e tesadüf e d e n cülusunun 21 i n c i y ı l - d ö n ü m ü n d e o y n a m ı ş l a r d ı r . — 1779 = 1193 v u k u a t ı n ı n « 2 1 M a r t » f ı k r a s ı n d a R u s l a r t a r a f ı n d a n K ı r ı m h a n l ı ğ ı n a çıkarıldığını :

1785 =-- 1199

OSMANLI

TARİHİ

63

g ö r d ü ğ ü m ü z Ş â h i n - G i r a y b i r t a r a f t a n züppeliğinin, b i r t a r a f t a n d a R u s elçisinin t e ' s i r i y l e akılsızcasına b i r garplılaşma sevdâsına kapılıp sarayında a l a f r a n g a içki s o f r a l a r ı t e r t i b i , İ k i n c i K a t h e r i n a ' d a n aldığı a s k e r î r ü t b e n i n e l b i s e s i n i g i y i p R u s nişanlarını t a k m a s ı , M o s k o f zâbitlerinden y â v e r l e r k u l l a n m a s ı , pâyıtahtmda at y e r i n e a l a f r a n g a a r a b a y l a dolaşması, mecburî a s k e r l i k usulünü k a b u l e d i p ordu­ s u n a R u s üniforması g i y d i r m i y e kalkışması, g û y â K a r a d e n i z hâkimiyyetini elde e t m e k için d o n a n m a teşkiline v e d e v l e t i n i g a r p l ı l a ş t ı r m ı y a y e l t e n e r e k h a l k ı ağır v e r g i l e r altında e z m e s i v e b u m e y a n d a e v k a f ı d a i l g a e d i v e r m e s i g i b i ç ı l g ı n l ı k ­ l a r l a halkın nefretine uğramış v e k e n d i s i n i b u çılgınlıklara teşvik eden R u s e l ­ çisi m u h a l i f l e r i n i de e l a l t ı n d a n ı s y â n a t e ş v i k e d e r e k 1782 i = 1196 t a r i h i n d e b u m ü t e r e d d i p r e n s i n R u s y a ' y a ilticâsiyle K ı r ı m h a n l ı ğ ı n a b ü y ü k k a r d e ş i B a h a d ı r G i r a y ' ı n intihâbına y o l a ç m ı ş t ı r ! T a b i î R u s y a ' n ı n m a k s a d ı , Ş â h i n - G i r â y ' ı himaye bahânesiyle Kırım'ı işgal e d i v e r m e k t i r : Y e d i a y s o n r a R u s o r d u s u Şâhin-Gir a y ' ı c e b r e n t a h t ı n a iâde e d i n c e b u m a k s a t k e n d i l i ğ i n d e n hâsıl o l m u ş v e O s m a n l ı h ü k ü m e t i de u m u m î s e f e r b e r l i ğ e cesâret e d e m e d i ğ i için b i r t a r a f t a n ö z ü k a l e s i n i n t a k v i y e s i y l e ve b i r t a r a f t a n d a K u b a n n e h r i n i n A z a k ' l a K a r a d e n i z ' e dökülen k o l ­ ları a r a s ı n d a k i T a m a n h a l k ı n ı n m ü r â c a a t i v e Ş â h i n - G i r a y ' m m e ' m u r l a r m ı k o ğ m a s ı üzerine o t a r a f l a r ı n m u h a f a z a s ı n a S o ğ u c a k m u h â f ı z ı A l i P a ş a ' y ı me'mur e t m e k l e iktifâ etmiştir. A l i Paşa'nın b i r mıkdar a s k e r l e T a m a n havâlisine g ö n ­ derdiği Kethudâsına Şâhin-Giray'm b i r a d a m yollayıp o r a l a r d a n çekilmesini iste­ d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r : K e t h u d â n ı n akılsızlık e d e r e k b u a d a m ı i d â m e t t i r m e s i R u s ­ y a için u m u l m a z b i r f ı r s a t teşkil e t m i ş , Ş â h i n - G i r a y ' d a n s ö z d e r u h s a t a l a n R u s o r d u s u K ı r ı m ' d a n g e ç i p , K e f e , T a m a n v e K u b a n havâlisini b i r h a m l e d e i ş g a l e t ­ m i ş v e b u iş b i t t i k t e n s o n r a R u s b a ş - k u m a n d a n ı p r e n s P o t e m k i n / P a t y o m k i n a r ­ tık m a s k e s i n i yüzünden a t a r a k Kırım'ın ortasındaki K a r a s u karargâhına mem­ l e k e t i n ulemâsiyle mirzalarını toplayıp i k i n c i K a t e r i n a ' n m cülûs yıl-dönümünde K ı r ı m , T a m a n v e K u b a n ' ı n R u s y a ' y a ilhakını ilân e d e r e k i m p a r a t o r i ç e n i n 19 N i ­ san = 16 C u m â d a - l - û l â C u m a r t e s i g ü n ü y a z ı l ı p o z a m a n d a n b e r i g i z l i tutulmuş o l a n b e y a n n â m e s i n i o k u d u k t a n - b a ş k a , Ş â h i n - G i r a y ' m senede s e k i z y ü z b i n r u b l e t a h s i s a t m u k a b i l i n d e hanlıktan ferâgat etmiş o l d u ğ u n u d a ilân e t t i k t e n sonra t o p şenlikleri a r a s ı n d a K ı r ı m l ı l a r ı i m p a r a t o r i ç e y e s a d â k a t y e m i n i e t m i y e mec­ b u r etmiştir! p o t e m k i n b u münâsebetle h a l k a d i n serbestisinden ve R u s i d a r e ­ sini istemiyenlerin muhâcerette serbest olduklarından bahsetmişse de, memle-k e t i n i l e r i g e l e n a i l e l e r i n d e n k a d ı n v e e r k e k o l a r a k i d â m e d i l e n l e r i n sayısı o t u z b i n i geçmiştir! i k i n c i K a t e r i n a ' n m beyannâmesinde t a r i h i n hiç b i r z a m a n u n u t m ı y a e a ğ ı b i r s ö z v a r d ı r : Ç a r i ç e n i n iddiâsına g ö r e R u s y a ' n ı n K ı r ı m ' ı i l h a k e t m e - . sinden maksat, Türkiye ile R u s y a a r a s ı n d a k i ihtilâf m e v z u u n u izâle etmekten i b a r e t t i r ! R u s k o r k u s u n d a n b u n a l a n Bâb-ı-Âlî'nin b u fâcia karşısında hürmetkârâne b i r p r o t e s t o y a bile cür'et edememiş olmasını Vak'anüvis C e v d e t P a ş a b i l e acı b i r l i s a n l a t e n k i d e t m e k t e d i r ! — B u v a k ' a üzerine Kırım'dan Türkiye'ye b i r ç o k muhâcir k a f i l e l e r i gelmiş ve hattâ gittikçe i s t i s k a l e uğrayıp n i h a y e t T ü r k h u d u d u n a s e v k e d i l e n Ş â h i n - G i r a y d a R o d o s ' a s e v k e d i l i p 1201 ı=a 1787 t a r i h i n d e akılsızlığıyla h a i n l i ğ i n i n cezâsını ç e k e r e k o r a d a i d â m edilmiştir. — K ı r ı m H a n ­ lığı 823 — 1420 t a r i h i n d e n i t i b a r e n 363 s e n e p â y d â r o l m u ş v e F â t i h d e v r i n d e n i t i b a r e n 308 s e n e O s m a n l ı h â k i m i y y e t i n d e k a l m ı ş t ı r : B i r i n c i c i l t t e 1475 . = 880 v u k u â t m a bakınız. — R u s l a r b u emr-i-vâknn Türkiye tarafından r e s m e n k a b u l ve t a s d i k i n i ısrarla i s t e m i ş o l d u k l a r ı için, y e n i b i r h a r b f a c i a s ı n d a n ç e k i n e n B â b - ı - A l î n i h a y e t 1784 = 1198 s e n e s i 8 K â n u n u s â n i «=•: 14 S a f e r P e r ş e n b e g ü n ü « K ı r ı m s e n e ­ di» denilen üç m a d d e l i k y e n i b i r muâhede imzâlamak mecburiyetinde kalmış v e b u elîm v e s i k a m u c i b i n c e ö z ü ve S o ğ u c a k k a l e l e r i Türkiye'de kalıp K u b a n n e h r i h u d u d ittihâz e d i l m i ş , b u n e h i r l e K a r a d e n i z a r a s ı n d a k i s â h a d a y a ş ı y a n T a t a r l a r T ü r k t â b i i y y e t i n d e b ı r a k ı l m ı ş v e b u n l a r a m u k a b i l K ı r ı m hanlığının R u s l a r t a r a ­ f ı n d a n ilhâkı m a a t t e e s s ü f t a s d i k e d i l m i ş t i r ) .

1785 = 1199 31 Mart — 20 Cumâda-l-ûlâ, Perşenbe: Halil Hamid Paşa'nın az--

64

KRONOLOJİ

1787

=

1201

liyle Özü muhafızlığında bulunan Haleb valisi Hazinedar-Şâhin Ali Paşa'nın sadâreti. ( A z l e sebeb o l a r a k H a l i l H a m i d P a ş a ' n m « c e l b - i m â l » s e v d a s ı n d a n v e h e r k e s i « t e n f î r » e t m i ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r ! S a d â r e t m ü d d e t i 1782 = 1197 s e n e s i 31 K â ­ n u n u e v v e l = 25 M u h a r r e m Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 sene, 3 a y d ı r . H a l e f i Ş â h i n A l i Paşa kölelikten yetişme ümmî b i r g ü r c ü d ü r ) .

20 Temmuz ~ doğumu.

13

Ramazan,

Çarşanba:

İkinci

Mahmud'un

( B i r i n c i Abdülhamid'in i k i n c i oğlu ve Dördüncü Mustafa'nın küçük kardeşi olan İ k i n c i M a h m u d ' u n anası « N a k ş - i - d i l S u l t a n » dır : B u V â l i d e - S u l t a n i ç i n a ş a ğ ı d a 1808 = 1223 vukuâtının «28 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

1786 = 1200 24 Kânunusâni = 23 Rebî'ül-evvel, Sah: Hazinedar-Sahin Ali Pa­ şa'nm azliyle Mora valisi Koca-Yusuf Paşa'nm ilk sadâreti.' ( A z l i n sebebi, A l i P a ş a ' n m ü m m î l i ğ i n d e n dolayı mahrem evrâkı o k u t a r a k d e v l e t esrârının i f ş â s m a sebeb o l m a s ı v e t a ş r a l a r d a y e t i ş m i ş p a y i t a h t âdâbını b i l m e m e s i d i r : S a d â r e t m ü d d e t i y u k a r ı k i s e n e n i n ' i l k ' t a r i h t e n i t i b a r e n 9 a y , 24 g ü n d ü r ; h a l e f i K o c a - Y u s u f P a ş a d a tıpkı ü m m î b i r güreü kölesidirt.

başkalarına o l d u ğ u için fıkrasındaki kendisi gibi

1787 = 1201 13 Ağustos — 28 Şevvâl, Pazartesi: Rusya'ya harb ilânı. < 1 7 7 4 = 1 1 8 8 s e n « ı i 21 T e m m u z |= 12 C u m â d a - l - û l â P e r ş e n b e g ü n ü « E b e d î » k a y d i y l e akdedilen Küçük-Kaynarca sulhü g i t t i k ç e şiddetlenen m ü t e m a d i bir gerginlik d e v r e s i şeklinde 13 sene, 23 g ü n s ü r d ü k t e n s o n r a n i h a y e t b u gün Türkiye'nin R u s y a ' y a h a r b ilâniyle s o n a e r m i ş t i r . O s m a n l ı d e v l e t i n i n ç o k ağır hükümlere b o y u n eğerek akdetmek mecburiyetinde kaldığı K a y n a r c a muâhedesi T ü r k düş­ m a n l ı ğ ı y l a m e ş h u r R u s ç a r i ç e s i i k i n c i K a t e r i n a ' n ı n d o y m a k b i l m e z iştihâsını b i r t ü r l ü t a t m i n e d e m e d i ğ i için, o m u â h e d e m u c i b i n c e sözde istiklâli ilân edilmiş o l a n K ı r ı m hanlığı m u â h e d e hilâfına R u s nüfuzu altına alınmış v e h a r b e d e c e k v a z i y e t t e o l m ı y a n O s m a n l ı h ü k ü m e t i 1779 = 1193 s e n e s i 21 M a r t t = 3 R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r günü Aynalı-kavak tenkihnâmesiyle Rusya'nın bu y e n i emr-i-vâkıını da k a b u l ve t a s d i k a mecbur olmuştur. F a k a t b u n u n l a d a iktifâ e t m i y e n muhteris ç a r i ç e n i h a y e t 1783 : = 1197 s e n e s i 9 T e m m u z ı = 8 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü K ı r ı m ' ı n R u s y a ' y a i l h â k m ı ilân e d i v e r m i ş v e y e n i b i r h a r b f â c i a s m d a n çekinen O s m a n l ı h ü k ü m e t i 1784 ı = 1198 s e n e s i 8 K â n u n u s â n i = 14 S a f e r P e r ş e n b e g ü n ü « K ı r ı m s e ­ nedi» denilen üç maddelik m u k a v e l e y i imzâ ederek R u s y a n m h a k mefhumuna k a r ş ı i r t i k â b ettiği b u m u a z z a m şenîayı d a sîneye ç e k m e k m e c b u r i y e t i n d e kal­ m ı ş t ı r . R u s k ü s t a h l ı k l a r ı b u n u n l a d a b i t m i ş d e ğ i l d i r : i s t a n b u l ' d a k i M o s k o f elçisi Jacques B u l g h a k o f f âmîrâne e d a l a r l a her gün y e n i taleplerde b u l u n a r a k Bâb-ıÂlî'nin başına d â i m î b i r belâ k e s i l m i ş , E f l a k v e B o ğ d a n v o y v o d a l a r ı n ı n a z i l v e n a s b m a m ü d â h a l e e t t i k t e n b a ş k a bâzı O s m a n l ı v a l i l e r i n i n b i l e t e b d i l i n i i s t i y e c e k derecelerde küstahlıklar etmiye başlamış, T i f l i s ' i n Osmanlı hâkimiyyetindeki Gürcü beyi Ereklé/Heraclius'u himâye bahânesiyle Gürcistan'a R u s a s k e r l e r i gönderilmiş, Yaş, Bükreş ve I s k e n d e r i y y e ' d e k i R u s konsolosları E f l a k , B o ğ d a n ve

1787 =

1201

OSMANLI

65

T A R İ H İ

M ı s ı r ' d a f e s a d şebekeleri k u r m u ş v e hattâ M ı s ı r ' d a ç ı k a n ı s y â n ı B â b - ı - Â l î t e n k i l e t t i r m i y e m e c b u r o l m u ş , Sırbistan, B u l g a r i s t a n v e Yunanistan'da Rus ajanları mütemâdi b i r fesatçılığa koyulmuş ve bir,, t a r a f t a n d a İkinci K a t e r i n a T ü r k i y e ' ­ n i n t a k s i m i h a k k ı n d a « P r o j e t g r e c » d e n i l e n m e ş h u r plânını t a t b i k için A v u s t u r y a i m p a r a t o r u İkinci Joseph'le g i z l i b i r i t t i f a k akdetmiştir. B u i t t i f a k a göre D a c i e ı = D a ç y a » i s m i y l e E f l a k , Boğdan ve B e s a r a b y a ' d a n mürekkep ve müstakil b i r O r t o ­ d o k s d e v l e t i k u r u l a c a k , ö z ü k a l e s i y l e B u g v e D n i e p r n e h i r l e r i a r a s ı n d a k i sâhil b o y n u v e A d a l a r - d e n i z i n d e k i adaların bâzılarını R u s y a a l a c a k , Sırbistan, Bosna v e H e r s e k ' l e V e n e d i k l i l e r i n Dairnaçya arazisi Avusturya'ya verilecek, Venedik C u m h u r i y e t i n e t â v i z â t o l a r a k M o r a y a r ı m a d a s ı y î a . G i r i t v e K ı b r ı s adaları b a ğ ı ş ­ l a n a c a k , i s t a n b u l zabtedildiği takdirde B i z a n s imparatorluğu tamamiyle müs­ takil b i r d e v l e t şeklinde i h y â e d i l i p b a ş ı n a İkinci K a t e r i n a ' n ı n R u m mürebbiler elinde R u m c a ö ğ r e n e r e k yetiştirilen « K o n s t a n t i n » i s m i n d e k i t o r u n u g e ç i ­ r i l e c e k ve n i h a y e t o sırada T ü r k dostluğuna ihânet e d i p R u s d o s t l u ğ u n a m e y l e ­ d e n F r a n s a ' y a d a S u r i y e i l e Mısır p i ş k e ş ç e k i l e c e k t i . İ n g i l t e r e i l e İ s p a n y a ' y a b i l e tâvizler v e r i l m e s i k a r a r l a ş m ı ş t ı . F a k a t o sırada İngiliz - F r a n s ı z reka­ beti alevli bir devir geçirmekte olduğu ve b i l h a s s a Fransa hükümeti Rus­ y a ile bir ticaret mukavelesi akdederek o zamana kadar İ n g i l i z inhisarında b u l u n a n Baltık ve Şimal d e n i z l e r i ticaretine ortak kesildiği için, İngiltere R u s y a ' y a karşı cephe almış ve hattâ A v u s t u r y a - R u s y a ittifakına karşı b i r İ n g i l t e r e - P r u s y a ittifakı o r t a y a ç ı k m ı ş t ı . İ k i n c i K a t e r i n a ' n ı n . 1787 d e k i Kırım s e y a h a t i işte b u v a z i y e t e t e s a d ü f e t t i : K ı r ı m havâîisine 50 - 60 b i n a s k e r s e v k e d i l d i k t e n sonra yapılan b u meşhur seyahat Türkiye'yi tehdid eden muazzam b i r n ü m â y i ş şeklini a l m ı ş , a h l â k s ı z çariçenin eski âşıklarından olan Kırım vâli-i-umumîsi' prens P o t e m k i n mâşukasmm K a r a d e n i z hâkimiyyeti için D n i e p r ağzında yaptırmış olduğu K e r s o n / K h e r s o n şehrinde k u r d u r d u ğ u tâk-ı-zaferlere R u m c a v e R u s ç a o l a r a k « B i z a n s y o l u » ibâresini y a z d ı r m ı ş v e A v u s t u r y a i m p a r a ­ t o r u İ k i n c i J o s e p h de b u r a y a g e l e r e k çariçe ile Türkiye'nin taksimi projesi­ n i n tatbikatım görüşmiye başlamıştı, i s t a n b u l ' d a k i A v u s t u r y a ve Rusya elçi­ l e r i de K e r s o n ' a çağırılmışlardı : F a k a t o sırada A v u s t u r y a hâkimiyyetindeki Belçika a r a z i s i n d e büyük b i r i s y a n çıkması, Rusya'nın malî müşkilâtı, İngil­ tere ile Prusya'nın muhâlefeti ve b i r t a r a f t a n d a Katerina'nın Kırım nümayişi­ n i b i r «İ'lân-ı h u s û m e t » s a y a n O s m a n l ı h ü k ü m e t i n i n D n i e p r >= Özü b o ğ a z ı n a b i r filo göndermekle beraber hudutları tahkime başlaması çariçe ile müttefikini teenni ve ihtiyata mecbur etmiş ve i s t a n b u l sefirlerine ona göre tâlimat v e r i l ­ m i ş t i r ; h a t t â R u s elçisinin istanbul'a avdetinde lisanını değiştirip d a h a t e r ­ b i y e l i v e siyasî â d â b a d a h a r i â y e t k â r d a v r a n m ı y a başladığından bile bahsedi­ l i r ! F a k a t b i r t a r a f t a n Kırım'ın elden çıkması ve b i r t a r a f t a n da Rusların yukarda g ö z d e n g e ç i r d i ğ i m i z taşkınlıkları m i l l e t i n r u h u n d a b ü y ü k b i r aks-üla m e l uyandırmış, bâzı y e r l e r d e R u s k o n s o l o s h a n e l e r i t a ş l a n m ı ş , millî h a y s i y e t acısıyla h a l k h a r b i s t e m i y e başlamış ve İngiltere ile P r u s y a elçileri de R u s ­ ya'ya karşı i s v e ç y a r d ı m ı n d a n ve A v u s t u r y a ' y a karşı d a P r u s y a t e h d i d i n d e n bahsederek h ü k ü m e t i h a r b ilânına t e ş v i k edip durmuşlardır, ümmîliğine rağ­ m e n câhilâne b i r g a y r e t l e K ı r ı m ' ı n istirdadı s e v d â s m a k a p ı l m ı ş o l a n V e z i r - i - a ' z a m K o c a - Y u s u f p a ş a ' n m h a r b t a r a f darlığı işte b u n d a n d ı r ; pâdişâhın s u l h t a r a f d a r l ı ğ m a r a ğ m e n millî g a l e y â n a istinâd e d e n S a d r - ı - a ' z a m m r e ' y i ağır basmış o l d u ğ u için, R u s s e f i r i B u l g h a k o f f ' B â b - ı - Â l î ' y e celbedilip Yaş, Bükreş ve Is­ kenderiyye'deki müfsit konsolosların d e r h a l g e r i çağırılması, Gürcistan'ın tah­ l i y e s i , k a ç a k ç ı l ı ğ a m â n i o l m a k üzere R u s g e m i l e r i n i n b o ğ a z l a r d a m u â y e n e s i ve R u s şehirlerinde T ü r k k o n s o l o s l u k l a r ı t e ' s i s i h a k k ı n d a b i r ü l t i m a t o m verilmiş, hattâ b i r r i v a y e t e g ö r e K ı r ı m ' ı n iâdesi b i l e i s t e n m i ş , M o s k o f elçisi hüküme­ t i n d e n i s t i z a n için m ü h l e t i s t e m i ş s e de b i r k a ç g ü n sonra toplanan fevkalâde m e c l i s i n k a r a r ı üzerine b u m ü h l e t n i h a y e t b u l m a d a n e v v e l elçiyle m a i y j r e t i Y e d i K u l e zindanına a t ı l a r a k R u s y a ' y a h a r b ilân e d i l m i ş t i r ; elçinin istizâna lüzum g ö r m e y i p h a r b i t e r c i h e t m i ş o l d u ğ u h a k k ı n d a d a b i r r i v a y e t v a r d ı r . — O r d u ıslâh edilmeden evvel böyle b i r k a r a r v e r i l m e s i n d e n dolayı K o c a - Y u s u f Paşa t e n k i d F.:

5

66

KRONOLOJİ

1788. p= 1202

e d i l i r s e de, a s k e r î ı s l â h â t a s e n e l e r d e n b e r i e h e m m i y e t v e r i l m e k t e o l d u ğ u d a u n u ­ t u l m a m a l ı d ı r : D a k i k a d a 8-10 m e r m i a t m a k ü z e r e « S ü r ' a t t o p ç u l a r ı » i s m i y l e 2000 m e v c u t l u y e n i b i r T o p ç u o c a ğ ı ihdâs e d i l i p G a r p u s u l l e r i y l e tâlim v e terbiye e d i l m i ş o l d u k t a n b a ş k a , F r a n s ı z z â b i t l e r i y l e mühendislerinin v e s a i r a s k e r î mü­ tehassıslarının v e h a t t â b i r F r a n s ı z k ı t ' a s ı m n n e z â r e t i altında b i r k a ç s e n e d i r o r d u n u n t â l i m v e t e r b i y e s i n e i'tinâ e d i l m i ş v e a n c a k s o n z a m a n l a r d a F r a n s a ' n ı n T ü r k d o s t l u ğ u n a ihânet e d i p R u s y a ' y a t e m â y ü l ü üzerine İ k i n c i K a t e r i n a ' y ı m e m ­ n u n e t m e k i ç i n b u F r a n s ı z a s k e r î h e y ' e t i g e r i alınmıştır. B u v a z i y e t t e O s m a n l ı o r d u s u n u n ıslâhı i k m â l edilmiş o l m a m a k l a b e r a b e r , b ü s b ü t ü n m ü h m e l v e p e r i ş a n b i r h a l d e b u l u n m a d ı ğ ı d a m u h a k k a k t ı r . Z â t e n R u s y a ' n ı n v a z i y e t i de s u l h v e s ü ­ kûn içinde u z u n ıslâhat yılları geçirmiye müsâit değildir; f a z l a o l a r a k b u h a r b k a r a r ı n d a millî g a l e y â m n b ü y ü k b i r t e ' s i r i o l d u ğ u v e h a t t â c â m i l e r d e k i v a ı z l a r d a bile h a r b v e zafer t e m e n n i l e r i duyulduğu d a unutulmamalıdır).

1789 =

1203

OSMANLI

67

TARİHİ

m ü h i m m a t a l ı n d ı k t a n b a ş k a B a n a t = T ı m ı ş v a r eyâletinde b i r k a ç yîiz k ö y , k a s a b a ve k a l e y a ğ m a ve t a h r i b edilerek elli b i n kadın v e çocuk e s i r edildiği için 3-5 k u r u ş a c â r i y e v e k ö l e , 30 k u r u ş a d a n a v e 2-3 k u r u ş a d a k o y u n s a t ı l d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r ! 30 s a a t l i k b i r ç e v r e d e t a ş ü s t ü n d e t a ş b ı r a k ı l m a m ı ş v e o r d u n u n e l i n e birçok z a h i r e geçmiştir. Avusturyalıların R u s o r d u s u y l a birleşmesine mâni o l a n b u zaferde Türk a s k e r i L u g o s c h ' a k a d a r tâkib hareketine d e v a m etmiştir: B J r i n c i Abdülhamid'e « G a z i » ü n v â n m m v e r i l m e s i işte b u p a r l a k z a f e r üzerinedir).

1788 = 1203 17 Kânunuevvel = 18 Rebî'ül-evvel, Çarşanba : Özü kalesinin su­ kutu.

1788 = 1203 9 Şubat f= 2 Cumâda-l-ûlâ, Cumartesi: Avusturya'nın Türkiye'ye ve ondan sonra da isveç'in Rusya'ya harb ilâm. ( T ü r k i y e ' n i n R u s y a ' y a h a r b ilânındanberi 5 a y , 28 g ü n d ü r h a z ı r l ı k l a m e ş g u l o l a n V e z i r - i - a ' z a m ve Serdâr-ı-Ekrem K o c a - Y u s u f Paşa nihayet bu gün Bâb-ı-Alî'de « T u ğ ıhrâcı» merâsiminde b u l u n u r k e n A v u s t u r y a baş-tercümanı gelip devletinin R u s y a i l e ittifakından dolayı Türkiye'ye h a r b i l â n ı ' h a k k ı n d a k i notasını t e v d i e d e r e k A v u s t u r y a ordularının a y n i g ü n Sırbistan, B o s n a v e s a i r e c e p h e l e r i n d e t a ­ a r r u z a başlamış olacaklarını tebliğ etmiştir : O z a m a n a k a d a r P r u s y a ' d a n ç e ­ k i n d i ğ i için b i t a r a f k a l a n A v u s t u r y a ' n ı n b u k a r a r ı B ü y ü k - F r d r i c ' i n 1786 d a v e f a t ı ü z e r i n e t e d r i c e n s i y a s e t d e ğ i ş t i r e n P r u s y a ' n ı n R u s plânına t e m â y ü l e t m i ş olmasıyla i z a h e d i l i r . _ R u s çariçesinin b u muvaffakıyyetine m u k a b i l , i s v e ç kralı Ü ç ü n c ü G u s t a v e d a c e n u b î F i n l a n d i y a ' n ı n k e n d i s i n e v e r i l m e s i ve T ü r k - R u s i h t i ­ l â f ı n d a k e n d i s i n i n h a k e m ittihâz e d i l m e s i t a l e p l e r i y l e b i r ü l t i m a t o m verdikten s o n r a cevabını b e k l e m i y e r e k H a z i r a n ayında R u s y a ' y a saldırmış, bazı m u v a f f a k ı y y e t l e r kazanmışsa d a k a l e muhâsaralarıyla v a k i t geçirerek muhâfız kıt'adan m a h ­ r u m olan Petersburg'da i k i n c i Katerina'yı d e r h a l muhâsara e t m e k t e k u s u r ettiği için K a t e r i n a ' n m a s k e r toplamasına v a k i t bırakmış ve n i h a y e t ordusunda çıkan b i r i s y a n üzerine Ağustos'da S t o c k h o l m ' a avdet m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş t a : R u s ­ y a ' y a k a r ş ı O s m a n l ı - I s v e ç i t t i f a k ı için a ş a ğ ı d a 1789 |=n 1203 v u k u â t ı n ı n ' « 1 1 T e m ­ muz,) fıkrasına bakınız). e

e

( ö z ü l — O c z a k o w y O t c h a k o f muhafızı M e h m e t A l i P a ş a ' n m sefer açıldığı zaman Kılburun k a l e s i n i R u s l a r d a n istirdâda teşebbüsü muvaffakıyetsizlikle neticelen­ miş ve boş y e r e dökülen k a n l a r ö z ü ' y ü zayıflatmıştır; R u s l a r a karşı en mühim h u d u t noktası sayılan b u meşhur kalede tahkimatın ç o k e s k i olduğundan bahse­ d i l i r : B u n u n l a b e r a b e r P o t e m k i n ' i n 80 b i n kişilik o r d u s u n a karşı şiddetli bir müdâfaa yapılmış, huruç h a r e k e t l e r i düşmanı çok yıpratmış ve b i r t a r a f t a n d a Kapdan-ı-deryâ Cezâyirli-Hasan Paşa kaleye denizden yardım için donanmayla g e l m i ş s e de, K a p d a n P a ş a ' n m i s t a n b u l ' d a n «istemiş o l d u ğ u h a f i f g e m i l e r fırtına y ü z ü n d e n y e t i ş e m e m i ş o l d u ğ u için, ö z ü s u y u n u n i ç i n e ç e k i l e n h a f i f R u s f i l o s u n a karşı ağır T ü r k g e m i l e r i n i n h a r e k e t i sığlıktan dolayı müşkilâta uğramış v e n i ­ h a y e t k a r a y a o t u r a n ü ç g e m i y i kurtarmıya çalışan Osmanlı donanması düşma­ nın şiddetli b i r h ü c u m u n a u ğ r ı y a r a k 15 g e m i y l e b i r ç o k a s k e r zıyâına u ğ r a ­ mıştır, i ş t e b u d e n i z f e l â k e t i ö z ü ' n ü n s u k u t u n a sebeb gösterilir. Şiddetli bir h ü c u m l a k a l e y e g i r e n R u s l a r şehri y a ğ m a e t m e k l e k a l m a y ı p a h a l i d e n 25 b i n k i ­ şiyi k ı l ı ç t a n g e ç i r d i k l e r i i ç i n G a r p m e n b â l a r m d a b i l e v a h ş e t l e i t h â m edilmiş­ lerdir. B o ğ d a n ' m a n a h t a r ı sayılan H o t i n k a l e s i n i n de b u s ı r a d a s u k u t u , y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z Ş e b e ş z a f e r i n i n neş'esini b i r mâtem havasına ç e ­ virmiştir) .

1789 — 1203

21 Eylül = 20 Zülhicce, Pazar : Avusturyalılara karşı Şebeş zaferi ve imparator İkinci Joseph'in esaretten güçlükle kurtulması.

6/7 Nisan mid'in ölümü.

( K o c a - Y u s u f P a ş a k u m a n d a s ı n d a k i O s m a n l ı o r d u s u 17 C u m â d a - l - â h i r e = 25 M a r t Salı g ü n ü i s t a n b u l ' d a n h a r e k e t e t m i ş t i r : F i l i b e s a h r a s ı n d a A v u s t u r y a l ı l a r ı n B o ğ d a n ' d a Y a ş şehrine g i r d i k l e r i h a b e r a l ı n m ı ş s a d a b u şehir b i r a z s o n r a i s t i r d â d edilmiş v e İ m p a r a t o r İ k i n c i J o s e p h ' i n B e l g r a d ' a t a a r r u z e t t i ğ i d e y o l d a haber alınarak Feth-ül-tslâm'dan karşı y a k a y a geçilmek üzere o t a r a f a h a r e k e t e d i l ­ miştir, i m p a r a t o r B e l g r a d ' d a n Şebeş civârına çekilmiştir: Almanların M u h l e n - : b a c h v e M a c a r l a r ı n S z a s z - S e b e s d e d i k l e r i Ş e b e ş k a s a b a s ı K l a u s e n b u r g ' u n 84 k i ­ l o m e t r e cenubundadır. O r d u Tuna'nın karşı yakasına geçtikten sonra, iyi bir asker olan K o c a - Y u s u f Paşa sonradan «Cenâze» lâkabiyle şöhret b u l a n vezir C e r k e s - H a s a n p a ş a ' y ı s e r - a s k e r l i k l e önden sevketmiş, Şebeş civarındaki düşman ordusunun g e r i s i n i tehdid eden tepeler tutulmuş, gece başlıyan t a a r r u z h a r e k e ­ tinde Avusturyalılar meterislerinden kaçırılmış, s a b a h a karşı Şebeş'e girilmiş ve b i r t a r a f t a n d a d ü ş m a n o r d u s u şiddetle t â k i b v e i m h â edildiği için i m p a r a t o r canını güçlükle kurtarabilmiştir, i n h i t a t d e v r i m i z i n en parlak zaferlerinden o l a n b u b ü y ü k m u v a f f a k ı y y e t t e A v u s t u r y a l ı l a r d a n 80 t o p l a b i r ç o k c e p h â n e ve.

(Cephelerden g e l e n k a r a h a b e r l e r d e n dolayı b i r müddettir rahatsız o l a n S u l t a n H a m i d ' e yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z ö z ü felâketi arzedildiği z a m a n «nüzul» i s â b e t e t m i ş v e işte b u b ü y ü k t e e s s ü r içinde b u g e c e s a b a h a k a r ş ı r u h u n u t e s l i m etmiştir. — D i n d a r l ı ğ ı y l a i y i l i ğ i n d e n d o l a y ı h a l k a r a s ı n d a veliliğine i t i k a d e d i ­ l e n b u t e m i z y ü r e k l i p â d i ş â h 1725 ,=' 1137 s e n e s i 20 M a r t = 5 R e c e p Salı g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e 64 sene, 18 g ü n y a ş a y ı p 65 y a ş m a h e n ü z g i r d i ğ i sırada ölmüş d e m e k t i r ö l ü m g ü n ü n ü «13 R e c e b » g ö s t e r e n r i v a y e t y a n l ı ş t ı r ; s a l ­ t a n a t m ü d d e t i de 1774 = 1187 s e n e s i 21 K â n u n u s â n i i=ı 8 Z ü l k a ' d e C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 15 sene, 2 a y , 17 g ü n t u t m a k t a d ı r . — S u l t a n H a m i d ' i n a ç ı k f i k i r l i b i r zât olduğundan bahsedilir M e s e l â kadın k ı y â f e t i e r i h a k k ı n d a neşrettiği şiddetli b i r f e r m a n a h k â m ı n ı n t a t b i k a t ı n ı teftiş için t e b d i l g e z m e s i n i m e v z û ittihâz e d e ­ r e k k e n d i s i n i t e h z i l eden b i r p i y e s i n s a r a ~ c a r i y e l e r i tarafından t e m s i l i n d e b i z z a t hazır b u l u n m u ş ve k e n d i c a r i y e l e r i n i n kadınlık n â m ı n a k e n d i s i y l e a l a y e t m e l e r i m neş'eyle seyretmiştir! — S u l t a n Abdülhamid Bahçekapu'da k e n d i yaptırdığı türbe­ ye defnedilmiştir).

—

10/11 Receb, Pazartesi/Salı gecesi: Birinci

:

:

AÎK'""*'

>

1789 —-- 1204

OSMANLI

TA

69

R İ H İ

b i r d e n b i r e bastırınca Osmanlılar bozulup ağırlıkları düşman eline geçmiştir Cevdet Paşa, bu muharebede p a r a yüzünden R u s y a ve A v u s t u r y a h i z m e t i n e g i r ­ m i ş o l a n A r n a v u t l a r ı n T ü r k l e r e ihânet e d i p k u r ş u n a t m a l a r ı n d a n h a k l ı b i r t e e s ­ sürle b a h s e d e r . — F o k ş a n = F o c z a n i / F o k s c h a n y kasabası E f l a k ' l a Boğdan a r a ­ sında v e i k i s i n i n m ü ş t e r e k i d a r e s i n d e d i r ) . :

ÜÇÜNCÜ

SELİM

( Seiîm-i Sâlls ) — M . 1789 = H. 1203 — 1789 =

M,

1807 = H. 1222 —

1203

7 Nisan = 11 Receb, Sah: Üçüncü Selim'in cüîûsu. (Teceddüd t a r i h i m i z d e k i muhteşem şahsiyyeti bakımından Osmanlı pâdişâhları­ nın e n b ü y ü k l e r i n d e n s a y a b i l e c e ğ i m i z Ü ç ü n c ü S e l i m , Ü ç ü n c ü M u s t a f a ' n ı n oğlu­ dur A n a s ı M i h r i ş â h - S u I t a n „ m G ü r c ü o l d u ğ u r i v a y e t e d i l i r . 1781 |= 1175 s e n e s i 24 K â n u n u e v v e l : = 27 C u m â d a - l - û l â P e r ş e n b e g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e y a ş ı n ı n 27 sene, 3 a y , 15 g ü n t u t t u ğ u , y â n i 28 i n i n içinde b u l u n d u ğ u s ı r a d a c ü l û s etmiş d e m e k t i r : Osmanlı pâdişâhlarının y i r m i s e k i z i n c i s i d i r . T a h t a çıkınca v ü ­ kelâsına hiç b i r h a k i k a t i n k e n d i s i n d e n g i z l e n m e m e s i n i emretmiştir. — Sultan S e l i m ç o k i n c e h i s l i , z a r i f v e b ü y ü k b i r şâir o l d u ğ u g i b i m u s i k i t a r i h i m i z i n de en büyük şahsiyyetlerindendir : «Sûz-i dil-ârâ» makamının m u c i d i d i r ; f a k a t s a n ' atkârlık hassâsiyetiyle nezâket ve mülâyemetinden siyaset sâhasında ç o k zarar g ö r m ü ş v e h a t t â a k ı b e t i n i n f e c â a t i n d e b u ruhî m e z i y y e t l e r i n i n ç o k b ü y ü k b i r t e ' s i r i olmuştur. — Üçüncü S e l i m b u s a b a h A k - a ğ a l a r k a p u s u n u n önünde k u r u l a n t a h t a ç ı k m ı ş v e bîat m e r â s i m i o r a d a y a p ı l m ı ş t ı r . — S u l t a n S e l i m ' i n şiir m a h l a s ı «îlhâmî» dir). :

((

7 Haziran = 13 Ramazan, Pazar: Koca-Yusuf Paşa'mn azliyle Vidin ser-askeri Meyyit Cenâze-Hasan Paşa'mn sadâret ve serdarlığı. ( R u s l a r a karşı muvaffakıyyetsizliğiyle irtişâsı hakkındaki şâyialardan dolayı a z l e d i l e n K o c a - Y u s u f P a ş a ' n m s a d â r e t i 1786 =3 1200 s e n e s i 24 K â n u n u s â n i = 2 3 R e b î ' ü l - e v v e l Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 3 s e n e , 4 a y , 14 g ü n s ü r m ü ş t ü r . «Kethüda» l â k a b i y l e de anılan h a l e f i k ö l e l i k t e n y e t i ş m e b i r Ç e r k e s t i r ; « C e n â z e » d e n i l m e s i n e s e b e b , S a d â r e t m ü h r ü n ü v e r e m d ö ş e ğ i n d e a l m ı ş o l m a s ı d ı r : 1788 = 1202 v u k u a ­ tının « 2 1 E y l ü l „ f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

11 Temmuz -•- 17 Şevvâl, Cumartesi: Osmanlı - İsveç ittifakı. ( R u s y a ' y a karşı a k d e d i l e n b u B e y k o z ittifâk muâhedesi dört maddeden ibaret­ t i r : B u maddelere göre Osmanlı imparatorluğunun İsveç krallığına senede ikişer b i n k e s e v e r m e k s u r e t i y l e 20 b i n k e s e l i k |=; 10 m i l y o n k u r u ş l u k m a l î b i r y a r d ı m d a b u l u n u l m a s ı v e i k i t a r a f ı n b i r b i r i n d e n ayrı s u l h a k d e t m e m e s i takarrür etmiş­ t i r . — Y u k a r d a 1788 ı = 1202 v u k u â t m m «9 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

1 Ağustos = 9 Zülka'de, Cumartesi : Fokşan bozgunu ve Arnavut­ ların ihaneti.

1789 = 1204 22 Eylül = 2 Muharrem, Salı: Boza/Buza bozgunu ve neticeleri ( H a r b , E f l a k ' l a Boğdan arasında hudud o l a n R y m n i k / R i m n i e nehri üzerindeki M a r t i n e s t j i / M a r t i n e ş t i de o l d u ğ u h a l d e , r i c ' a t t e T u n a k o l l a r ı n d a n B u z a u çayı üzerindeki k ö p r ü y ı k ı l ı p a s k e r b o ğ u l d u ğ u için O s m a n l ı m e n b â l a r m d a b u i s i m verilmiştir. — F o k ş a n b o z g u n u n u n intikamını alıp B e n d e r v e A k k e r m a n ' ı muha­ saradan kurtarmak istİ3ren S e r d â r - ı - E k r e m C e n â z e P a ş a ' m n önden sevkettiği Çarhacı-Abdi ve K e m a n k e ş - M u s t a f a Paşalar beş buçuk saatte düşmanın topçu üstünlüğü yüzünden mağlûb olmuşlardır : Köprünün yıkılması ertesi gündür; z â y i a t 23 b i n şehitle 100 b a y r a k v e 66 y a h u t 77 t o p t u r . _ î l k n e t i c e o l a r a k B e l g r a d ' m s u k u t u için a ş a ğ ı d a «8 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a bakınız; bundan başka 11 T e ş r i n i e v v e l = 21 M u h a r r e m P a z a r g ü n ü P o t e m k i n A k k e r m a n ' ı a l m ı ş , 9 T e ş r i ­ n i s a n i = 20 S a f e r P a z a r t e s i g ü n ü p r e n s D e C o b o u r g B ü k r e ş ' e g i r m i ş v e 14 T e ş r i ­ n i s a n i '(= 25 S a f e r C u m a r t e s i g ü n ü de B e n d e r k a l e s i cüz'î b i r m u k a v e m e t t e n s o n r a R u s l a r a teslim olmuştur).

2$ Eyîül = 3 Muharrem, Çarşanba : İsmail zaferi. ( i s m a i l k a l e s i n e yürüyen p o t e m k i n kuvâyı-külîiyesini müdhiş b i r b o z g u n a uğra­ t a n s e r - a s k e r v e s â b ı k K a p d a n - ı - d e r y â Cezâyirli H a s a n P a ş a d ü ş m a n ı n kılıç a r ­ tıklarım tâkib ederek B o z a b o z g u n u n u n p a r l a k b i r intikamını almıştır).

8 Teşrinievvel = 18 Muharrem, Perşenbe: Belgrad'ın sukutu. ( A v u s t u r y a k u m a n d a m L a u d o n ' u n 11 E y l ü l 1789 = 20 Z ü l h i c c e 1203 C u m a y a h u t 15 E y l ü l c= 24 Sülhicee Salı g ü n ü k a l e y i m u h a s a r a y a b a ş l a d ı ğ ı h a k k ı n d a i k i r i ­ vayet v a r d ı r ; b i r i n c i r i v a y e t e g ö r e m u h a s a r a 27 v e i k i n c i s i n e g ö r e de 23 g ü n sürmüştür: B u akıbetin mes'ûliyyeti, k a l e muhafızı v e z i r O s m a n Paşa'dan ziyâde i k i m e ş ' u m şahısdadır : B u n l a r d a n B e l g r a d c e p h e s i s e r - a s k e r i A b d i P a ş a ' m n a k ­ dettiği g i z l i m ü t â r e k e d e n i s t i f â d e eden d ü ş m a n o r d u s u kışın t a k v i y e k ı t ' a l a r ı a l ­ mış v e D e f t e r d a r H ü s n ü i s m i n d e k i hâin de d ü ş m a n a z a h i r e satıp s e f â h a t sür­ m ü ş t ü r ! — B e l g r a d ' ı n b u n d a n e v v e l k i i l k s u k u t u için ü ç ü n c ü c i l t t e 1688 == 1099 v u k u â t m m «8 Eylül,,, i l k istirdâdı için 1690 1=' 1102 v u k u â t m m « 8 T e ş r i n i e v v e l » v e i k i n c i s ü k u t i y l e i k i n c i istirdâdı için de 1717 = 1129 v u k u â t m m „18 A ğ u s t o s » v e 1739 ı=r 1152 v u k u â t m m d a « 1 E y l ü l » f ı k r a l a r ı n a v e n i h a y e t b u n d a n s o n r a k i ü ç ü n c ü istirdâdı için de a ş a ğ ı d a 1791 = 1205 v u k u â t m m «4 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — B u s e f e r B e l g r a d ' ı n s u k u t u üzerine S e m e n d e r e k a l e s i de d ü ş m a n e l i n e g e ç m i ş t i r ) .

3 Kânunuevvel = 15 RsM'üî-evvel, Perşenbe: Cenâze-Hasan Paşa'mn azliyle İsmail ser-askeri Cezayirli Pala-bıyık Gazi Hasan Paşa'mn sadâ­ ret- ve serdarlığı. ( C e n â z e ' n i n a z l i n e sebeb, y u k a r ı k i s e n e n i n «1 A ğ u s t o s » v e b u s e n e n i n «22 E y ­ lül,, f ı k r a l a r ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z F o k ş a n ve B o z a bozgunlarıdır Sadâret müddeti y u k a r ı k i s e n e n i n 7 H a z i r a n t = 13 R a m a z a n P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 5 a y , 26 g ü n :

( Y a ş ' d a k i R u s o r d u s u n a karşı 25-30 b i n kişilik b i r k u v v e t l e sevkedîien S e r - a s k e r Kemankeş-Mustafa Paşa Yerköyü'ne geçip Souvaroff'un kuvvetleriyle harbe g i ­ riştiği s ı r a d a prens «De Saxe-Cobourg»un idaresindeki Avusturya kuvvetleri

K R O N O L O J İ

70

1790 =

1205

dür. — Deryâ-kapdanlığmdan i s m a i l ser-askerliğine tâyin e d i l d i k t e n s o n r a b u s e n e n i n «23 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a k i i s m a i l z a f e r i n i k a z a n a n Cezâyirii-Hasan Paşa d e n i z l e r l e k a r a l a r d a k i p a r l a k z a f e r l e r i n e r a ğ m e n tedhiş d e r e c e s i n i b u l a n ş i d d e t i n d a n dolayı çok t e n k i d e d i l i r ) .

1792 =

1206

OSMANLI

şiddetli m u h a r e b e l e r d e n s o n r a k a l e s u k u t e d i n c e üç"" g ü n s ü r e n R u s k a t l i â m ı n d a ahâliden o t u z b i n kişi şehit d ü ş m ü ş t ü r ; B u n u n l a b e r a b e r M o s k o f z â y i â t ı d a 15 bindir).

1791 = 1205

1790 = 1204 fakı.

71

TARİHİ

31 Kânunusâni = 15 Cumâda-l-ûlâ, Pazar: Osmanlı - Prusya i t t i ­

14/15 Şubat = 10/11 Cumâda-l-âhire, Pazartesi Salı gecesi : Kus~ çuklu-Hasan Paşa'nın idâmı ve 12 gün sonra Bosna valisi Koca-Yusuf Paşa'nın ikinci sadâret ve serdarlığı.

( A v u s t u r y a ile r a k a b e t e başlıyan Prusya'nın b u beş m a d d e l i k m u a h e d e s i i s v e ç ' ­ l e L e h i s t a n ' a d a teşmil edilmiş, b a h a r d a R u s y a i l e A v u s t u r y a ' y a h a r b a ç m a y ı taahhüd eden P r u s y a ' y a A k d e n i z ' d e bâzı ticarî i m t i y a z l a r verilmiş v e Kırım'ın istirdadına k a d a r h a r b e d e v a m edilmesi takarrür etmiştir: F a k a t 1789=1203 v u k u â t ı n m «11 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z i t t i f a k a r a ğ m e n İ s v e ç h ü k ü m e t i b u senenin Şubat ayında R u s l a r l a münferid s u l h akdettiği ve P r u s y a d a h a r b e g i r m e d i ğ i için b u m u â h e d e n e t i c e s i z k a l m ı ş t ı r . A ş a ğ ı d a 1791 ı = 1205 v u k u a t ı n ı n 4 A ğ u s t o s » fıkrasına d a bakınız).

( R u s ç u k l u n u n i d â m m a sebeb olarak yukarıki hezimetlerle anarşi derecesindeki idaresizliğinden v e m â r û z â t m d a k i « D i k ç e l i s â n ı » n d a n b a h s e d i l i r . Ş u m n u ' d a gece y a t a r k e n k u r ş u n l a v u r u l m u ş t u r : S a d â r e t m ü d d e t i 1790 ; = 1204 s e n e s i 16 N i s a n = l Ş a ' b a n C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 9 a y , 25 g ü n d ü r . —- H a l e f i n i n s a d â r e t i 23 C u m â d a - l - â h i r e = 2 7 Ş u b a t P a z a r g ü n ü Ş u m n u ' y a g e l i p işe b a ş l a m a s ı n d a n i t i b a r e d i ­ l i r . — C e v d e t p a ş a idamı b i r gün evvel göstermektedir).

29/30 Mart = 13/14 Reeeb, Pazartesi/Salı gecesi: Cezâyirli-Hpsan Paşa'nın ölümü ve 17 gün sonra Kalıova '= Rakhovo muhâfızı RuscuMu Çelebi-zâde Şerif Hasan Paşa'nın sadâret ve serdarlığı.

(Maçin'i K o u t o u s o f f müsadif gösterilir).

zabtetmiştir :

4 Ağustos sulbü.

4 Zülhicce, Perşenbe : Ziştovi = Szisto\v / Swischtow

K

( C e z a y i r l i seksenini geçtiği sıralarda hummây-ı-muhrikadan eceliyle öldüğü h a l d e , G a r p m e n b â l a r m d a i d â m edilmiş, i n t i h a r etmiş v e y a h u t zehirlenmiş o l ­ d u ğ u ' h a k k m d a b â z ı yanlış r i v a y e t l e r v a r d ı r . S a d â r e t m ü d d e t i y u k a r ı k i s e n e n i n 3 K â n u n u e v v e l = ; 15 R e b î ' ü l - e v v e l p e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 3 a y , 28 g ü n d ü r . — H a l e f i n i n , s a d â r e t i 16 N i s a n = 1 Ş a ' b a n C u m a günü Ş u m n u ' d a k i o r d u b a ş ı n a g e ­ lişinden i t i b a r edildiğine g ö r e , S a d â r e t m a k a m ı 17 g ü n a ç ı k kalmılş d e m e k t i r ) .

8 Haziran = 25 Ramazan, Salı: Yerköyü zaferi. ( P r e n s D e C o b o u r g k u m a n d a s ı n d a k i 26 b i n k i ş i l i k d ü ş m a n o r d u s u n u n 60 k ü s u r t o p l a 16 R a m a z a n = 30 M a y ı s P a z a r g ü n ü g e l d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r - . A v u s t u r y a l ı l a r o t a l m ı y a ç ı k a n b i r T ü r k n e f e r i n e saldırınca k a l e d e n t e d r i c e n s e v k e d i l e n y a r d ı m k u v v e t l e r i d ü ş m a n a b e ş b i n m a k t u l v e r d i r m i ş , 50 t o p l a r ı y l a m ü h i m m a t l a r ı z a b t e d i l d i k t e n b a ş k a b i n k a d a r e s i r de a l ı n m ı ş t ı r ) .

1790 = 1205 30 Teşrinievvel = 21 Saf er, Cumartesi: Kiü/Kilya kalesinin sa­ kata. ( K ı ş ı n o r d u d a ğ ı l m ı ş v e alelâcele t e d â r i k e d i l e b i l e n a s k e r de z a m a n ı n d a y e t i ş e m e m i ş o l d u ğ u için, k a l e n i n « v i r e ile» t e s l i m o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r : b u v a k ' a n m n e ­ t i c e s i o l a r a k 16 Teşrinisâni : = 9 R e b î ' ü l - e v v e l Salı g ü n ü T u l ç i i = . T u l c e a v e 25 T e ş r i n i s â n i = 18 R e b î ' ü l - e v v e l P e r ş e n b e g ü n ü de i s a k ç ı k a l e l e r i s u k u t e t m i ş t i r ) .

22 Kâmi'Hievvel = 15 Rebî'ül-âhir, Çarşamba: İsmail kalesinin su­ kutu. (ismail'i

muhasara

eden

Potemkin,

General

Souvaroff'u

hücuma

kaldırmış

ve

10 Temmuz = 9 Zülka'de, Pazar: Maçin'in sukutu.

=

Cevdet

tarihinde

bu

vak'a

bir

gün

evveline

( 1 7 9 0 = 1 2 0 4 v u k u â t m m „ 3 1 Kânunusâni,, f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z Osmanlı-Prusya ittifakından dolayı Prusya'nın İsveç'le b e r a b e r t e h d i d i ve b i r t a r a f t a n d a Fransız ihtilâlinin z u h u r u ü z e r i n e o s e n e n i n 27 T e m m u z = 1 5 Z ü l k a ' d e Salı g ü n ü P r u s y a ile A v u s t u r y a arasında akdedilen R e i c h e n b a c h muâhedesi m u c i b i n c e A v u s t u r y a hükümeti Osmanlılarla mütâreke a k d i n i , s o n h a r b d e aldığı yerlerin Türkiye'ye iâdesini v e y a l n ı z H o t i n k a l e s i n i n O s m a n l ı - R u s s u l b ü n e k a d a r m u h â f a z a s ı n ı t a a h - : h ü d e t m i y e m e c b u r o l m u ş işte b u n d a n d o l a y ı 1790=1205 s e n e s i 19 E y l ü l i = 10 M u h a r r r e m P a z a r günü Yerköyünde 9 aylık b i r Osmanlı - A v u s t u r y a mütârekesi i m z â î a ı ı m ı ş v e n i h a y e t b u g ü n de 14 m a d d e l i k b i r s u l h a k d e d i l m i ş t i r : B u sulhüıı şartları, R e i c h e n b a c h m u â h e d e s i n d e k i esasların a y n i d i r ; B e l g r a d k a l e s i işte bu m u â h e d e m u c i b i n c e i s t i r d â d edilmiştir. G e n e b u g ü n a k d e d i l e n y e d i m a d d e l i k b i r hudut mukavelesi m u c i b i n c e « İ r ş e v e - i - a t î k ı = E s k i O r s o v a » k a s a b a s ı y l a arâzisi A v u s t u r y a ' y a terkedilmiştir. — B u Osmanlı - A v u s t u r y a h a r b i 1788=1202 senesi 9 Şubat i = 2 C u m â d a - l - û l â C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n t a m 3 sene, 5 a y , 24 g ü n sürmüştür).

1792 = 1206 9 Kânunusâni = 14 Cumâda-l-ûlâ, Pazartesi: Yaş muahedesi. ( R e s m î m e t i n d e k i «15 C u m â d a - l - û l â » t a r i h i h a k i k î t a k v i m e g ö r e t a s h i h e d i l m i ş ­ tir. — T u n a üzerinde Rusların B a l k a n l a r a i n m e s i n e mâni o l a c a k son müdâfaa noktası olan ismail'in s u k u t u ve ordunun perişanlığı sırasında i n g i l t e r e ile P r u s y a ' n ı n m ü d â h a l e s i v a z i y e t i k u r t a r m ı ş s a y ı l ı r : B u n u n s e b e b i , F r a n s a ihtilâli­ ne karşı A v u s t u r y a g i b i Rusya'nın d a serbest kalmasına lüzum görülmesidir. — i l k ö n c e 1791 = 1205 s e n e s i 10 A ğ u s t o s ; = 10 Z ü l h i c c e Ç a r ş a n b a g ü n ü y a h u t e r t e s i gün K a l a s ' d a 8 a y müddetle b i r mütâreke imzâlanmış ve o n d a n s o n r a k i m ü z â k e -

72

KRONOLOJİ

1793

=

1207

r e l e r işte b u 13 m a d d e l i k s u l h m u a h e d e s i y l e n e t i c e l e n m i ş t i r : B u m u a h e d e m u c i ­ bince Kırım'la T a m a n yarımadası, K u b a n ' l a B e s a r a b y a ' n m b i r e r kısmı, ö z ü - O c z a k o w şehri v e B o g / B u g ' l a D n i e s t r a r a s ı n d a k i a r a z i R u s y a ' y a t e r k e d i l m i ş v e D n . i e s t r e= T u r l a n e h r i h u d u d o l m u ş t u r . B u s u l h g û y â « e b e d î » d i r ! — 1787 = 1201 s e n e s i 13 A ğ u s t o s = 2 8 Ş e v v a l P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n t a m 4 sene, 4 a y , 27 g ü n s ü ­ r e n b u u ğ u r s u z R u s s e f e r i n d e T ü r k i y e K ı r ı m ' ı istirdâd e d e m e m i ş s e de R u s l a r ı n T ü r k i y e ' y i t a k s i m p r o j e s i s u y a d ü ş m ü ş , M e m l e k e t e y n v e B e s a r a b y a h ü l y a l a r ı iflâs etmiş ve netice o l a r a k T u n a ' n m öte yakasındaki Türk O s m a n l ı z a y i a t y e k û n u 330 b i n n ü f u s g ö s t e r i l i r ) .

eyâletleri kurtulmuştur.

1797 =

1212

OSMANLI

TARİHİ

73

si» i s m i y l e y e n i b i r k a n u n t e d v i n edilmiş . v e « i r â d ı b u l u n d u k ç a t e k s i r » k a r a r ı v e r i l m i ş t i r . Y e n i u s u l k ı ş l a l a r i n ş â s ı d a t a k a r r ü r ettiği için, ü ç ü n c ü S e l i m d e v r i n ­ d e k i a s k e r î i n ş a a t ı n i l k e s e r i o l a r a k 1208 . = 1794 de L e v e n d ç i f t l i ğ i n d e k i N i z â m - ı Cedîd kışlası i k m â l edilmiştir. — H u m b a r a c ı , L â ğ ı m c ı , T o p ç u v e A r a b a c ı ocakla­ r ı y l a Te'rsâne'nin ıslâhı için de b i r e r k a n u n - n â m e n e ş r e d i l m i ş t i r . — B u v e s i ­ l e y l e Y e n i ç e r i l e r de t â l i m e tâbi t u t u l m u ş l a r s a d a b i r k a ç a y s o n r a terketmişler v e hattâ « B u t a ' l i m gâvur işidir!» diye Nizam-ı-Cedîd efrâdmdan bazılarının d a d a ğ ı l m a s ı n a sebeb o l m u ş l a r d ı r ; b u n u n l a b e r a b e r p â d i ş â h l a h ü k ü m e t i n m ü t e m a d i a l â k a l a r ı y l a teftişlerinden d o l a y ı « A s â k i r - i - Ş â h â n e „ i s m i y l e de anılan y e n i a s k e r gittikçe çoğalıp kuvvetlenmiye başlamıştır İkinci ortanın teşekkül t a r i h i b i ­ r i n c i s i n d e n 6 sene, 8 a y , 28 g ü n s o n r a 1214 , = 1799 s e n e s i 24 C u m â d a - l - â h i r e ı = 23 Teşrinisani C u m a r t e s i g ü n ü n e m ü s a d i f t i r ; i l k O r t a n ı n k ı y â f e t i y a r ı k ı r m ı z ı v e y a r ı m a v i o l d u ğ u h a l d e b u s e f e r i k i s i n i b i r b i r i n d e n a y ı r d e t m e k için b i r i n e k ı r m ı z ı , b i ­ r i n e m a v i e l b i s e g i y d i r i l m i ş t i r . İ k i n c i O r t a k u r u l u r k e n v a l i l e r i n m a i y y e t l e r i n d e de N i z â m - ı - C e d î d teşkili e m r e d i l m i ş v e h e r O r t a d a ikişer m ü h e n d i s v e ikişer m ü l â ­ z ı m d a n m ü r e k k e p i l k E r k â n - ı - h a r b i y y e h e y ' e t l e r i de işte o z a m a n k u r u l m u ş t u r ) . ;

4 Mayıs ~ 12 Ramazan, Cuma: Koca-Yusuf Pastı'nm azliyle Bâmad Melek Mehmet Paşa'nın sadâreti. :

( A z l i n s e b e b i Y u s u f P a ş a ' m n m e v k i i n i t a h k i m için b i r t a k ı m keyfî azillerle n a s ı p l a r a k a l k ı ş m ı ş olmasıdır. _ 72 - 73 y a ş l a r ı n d a S a d r - ı - a ' z a m o l a n K a n d i y a muhâfızı «Şeyh-ül-vüzerâ» M e l e k M e h m e t paşa, Üçüncü Ahmed'in kızlarından Z e y n e b  s ı m e - S u l t a n ' ı n i k i n c i k o c a s ı d ı r . — T â y i n i n d e n 34 g ü n s o n r a 7 H a z i r a n f = 16 Ş e v v â l P e r ş e n b e g ü n ü K a n d i y a ' d a n i s t a n b u l ' a g e l i p işe b a ş l a m ı ş t ı r ) .

19 Teşrinievvel = 24 ReM'üî-evvel, Pazar: Melek Mehmet Paga'ma azliyle İzzet Mehmet Paşa nın sadâreti.

1792 = 1207 13 Eylül = 28 Muharrem, Perşenbe: Büyük istanbul yangını. (Kuşluk v a k t i O d u n - k a p u s u n d a b i r h e l v a c ı d ü k k â n ı n d a n ç ı k a n atee 18 s a a t t e A ğ a - k a p u s u c i v â r m ı , D ö k m e c i l e r i , T a h t a k a l e ' n i n i k i tarafını, M e r c a n çarşısını. Tarakçıları ve Uzunçarşı'yı baştanbaşa yaktıktan sonra söndürülebilmiştir).

1793 -

1794 = 1209

1207

•24 Şubat = 13 Receb, Pazar : «Nizâm-ı-Cee£M» im ihdâsı. ( Y e n i ç e r i o c a ğ ı artık t a m a m i y l e b o z u l m u ş , i s t a n b u l ' d a k i O c a k l ı l a r e s n a f l ı ğ a ve A n a d o l u i l e R u m e l i ' d e k i a s k e r l e r de ç i f t ç i l i ğ e k o y u l m u ş , t e k n i k m ü e s s e s e l e r a r ­ t ı k i ş l i y e m i y e c e k v e işlese de h i ç b i r h a y r ı o l m ı y a c a k hâle g e l m i ş t i : G a r b ı n a s ­ k e r l i k s â h a s m d a k i d e v a d ı m l a r ı n a m u k a b i l , T ü r k i y e ' d e ciddî b i r ' o r d u kalmamış, g i b i y d i ; bilhassa son R u s seferi bu fecî v a z i y e t i büsbütün m e y d a n a çıkarmıştı; o n u n için h e m t â l i m v e t e r b i y e , h e m silâh v e t e c h i z â t b a k ı m l a r ı n d a n A v r u p a o r l dularıyla b o y ö l ç ü ş e b i l e c e k d e n i z v e k a r a k u v v e t l e r i n e çok şiddetli b i r i h t i y a ç v a r d ı . B u z a r u r î ihtiyacın e n b ü y ü k v e en s a m i m î m ü m e s s i l i o l a n Ü ç ü n c ü S e l i m ' d e v l e t - a d a m l a r ı n d a n istediği ıslâhat lâyihalarını t e d k i k e t t i k t e n s o n r a , ilgasına imkân olmıyan Yeniçeri ocağının yanında «Ta'limlü asker» den mürekkep bir « N i z â m - ı - C e d î d » o r d u s u k u r u p G a r p t a r z ı n d a silâlılandırmıya karar verdi. Y e ­ niçeriler b ö y l e m ü s t a k i l b i r r a k i b e t a h a m m ü l e d e m i y e c e k l e r i için, « T a ' l i m l ü as­ ker» r e s m e n Bostancı ocağına i l h a k edildi ve hattâ «Bostancı-tüfenkçisi Ocağı,, sayıldı. B u y e n i o c a ğ ı n m a s r a f ı n ı k a r ş ı l a m a k ü z e r e t e ' s i s e d i l e n « İ r â d - ı - c e d î d D e f ­ terdarlığı» n a Şıkk-ı-Sânî inzımâmiyle sâbık Sadâret-Kethudâsı M u s t a f a Reşid E f e n d i t â y i n o l u n m u ş v e b u g ü n neşredilen b i r k a r a r n a m e i l e « T a ' l i m l ü asker Nezâreti,, y a h u t «Mühimmât-ı cihâdiyye Nazırlığı» d a ilâveten uhdesine t e v d i edilmiştir. _ N i z â m - ı - C e d î d ' i n i l k k a d r o s u 12 b i n kişiliktir F a k a t ilkönce F r a n ­ s ı z v e i s v e ç l i m u a l l i m l e r i d a r e s i n d e 1602 n e f e r l e z a b i t t e n i b a r e t 12 b ö l ü k l ü k b i r « O r t a » k u r u l m u ş t u r ; z â b i t a n k a d r o s u b i r binbaşı i l e s a ğ v e s o l k o l - a ğ a l a r m d a n , bunların i k i m ü l â z ı m a ğ a s ı n d a n v e h e r b ö l ü ğ ü n b i r y ü z b a ş ı s ı i l e diğer k ü ç ü k zâbitlerinden m ü r e k k e p t i r ; L e v e n d çiftliği k e t h u d â s ı V e l i A ğ a K a p u c u - b a ş ı l ı k p â y e s i y l e O c a k - a ğ a l ı ğ m a t â y i n edilmiştir. B u n l a r için « L e v e n d ç i f t l i ğ i K a m i h - n â m e :

( A z l i n s e b e b i , ihtiyarlık v e g e v ş e k l i k l e i z a h e d i l i r . — S a f r a n b o l u l u İ z z e t M e h m e t P a ş a Mısır valiliğinden A n a d o l u beylerbeyliğine g e l i r k e n Sadr-ı-a'zam olmuştur).

1795 ~ 1209 7/8 Temmuz = 19/20 Züîbicce, Sak/Çarşanba gecesi: Büyük istan­ bul yangım. (Guruptan i k i saat sonra Balıkpazarı'nm dışındaki H a s ı r iskelesinden çıkan ateş 11 s a a t t e B a l ı k p a z a r ı , Taşçılar, B a l m u m c u l a r , K e r e s t e c i l e r , Zeytinyağcılar, N a l b u r l a r , K u t u c u l a r , K a n t a r c ı l a r , Sepetçiler ç a r ş ı l a r ı y l a p i r i n ç m a h z e n l e r i n i v e A h i - Ç e l e b i c â m i i civarını kül hâline g e t i r d i k t e n s o n r a y a n g ı n ı n b i r u c u T e k i r d a ğ i s k e l e s i n e v e b i r u c u d a U z u n ç a r ş ı üzerinden P e r t e v p a ş a h a n ı n a d a y a n m ı ş t ı r ) .

1797

1212

26 Teşrinisani = 6 Cumâda-l-âhire, Pazar: Pazvand-oğlu ısyânrasn tenkiline karar verilmesi ve isyanın mâhiyeti. (1792 ı = 1206 d a k i Y a ş m u â h e d e s i y l e n i h a y e t b u l a n R u s s e f e r i n i n d e v l e t b ü n y e ­ s i n d e hâsıl e t t i ğ i s a r s ı n t ı y l a o r d u n u n p e r i ş a n hâli m e r k e z i n m ü l h a k a a t üzerin­ d e k i hâkimiyyet ve nüfuzunu çok zayıflatmış, A f r i k a ' d a k i G a r p ocakları^ âdeta m ü s t a k i l b i r hâle g e l m i ş , M ı s ı r y e r l i b e y l e r e l i n d e k a l m ı ş , S u r i y e ' y e C e z z â r A h ¬ m e d P a ş a h â k i m olmuş,' B a ğ d a d havâlisi â d e t â b i r K ö l e m e n h ü k ü m e t i hâlini a l ­ m ı ş , N e c i d ' d e Vehhâbîle'r dinî b i r i d a r e k u r m u ş v e A n a d o l u i l e R u m e l i ' d e de d e r e b e y l e r i y l e âsiler t ü r e m i ş t i r isyanların e n mühimleri R u m e l i ' d e k i Dağlı ve Kırcalı eşkıyâsiyle Pazvand-oğlu hareketleridir. İlkönce D e l i o r m a n ' d a n çıkan isyan hareketi Kırım prenslerinin idaresinde T u n a boylarına yayılmış ve bir t a r a f t a n d a gene T a t a r p r e n s l e r i n i n i d a r e s i n d e E d i r n e - S e r e z - S e l â n i k arasındaki :

74

K R O N O L O J İ

1798

•=

1213

s a ı p dağlarda baş kaldıranlar e t r a f a s a r k a r a k kasıp k a v u r m ı y a başlamışlardırş u n l a r a «Dağlı eşkıyası» denir. Pazvand-oğlu'nun h a r e k e t i d a h a mühimdir- « P â s barı»dan m u h a r r e f o l a r a k « p a z v a n d » demlen ve son R u s seferinde isyanından dolay! K o c a - Y u s u f Paşa'nm emriyle idâm edilen b i r âsinin o ğ l u o l a n Osman A g a babasının felâketi üzerine b i r müddet k a ç a k g e z d i k t e n s o n r a s e f e r i n s o n u n ­ d a m e y d a n a çıkıp « Y a m a k » y a z ı l m ı ş t ı r : Y a m a k l a r , h u d u t muhafızlığında b u l u ­ n a n Yeniçerilerdir. Pazvand-oğlu O s m a n A ğ a şecâat v e cesaretiyle Vidin Ya­ m a k l a r ı içinde b ü y ü k b i r n ü f u z k a z a n m ı ş o l d u ğ u için, b â z ı m ü n a s e b e t s i z l i k l e r i n ­ d e n dolayı k a l e d e n koğulan B e l g r a d yamakları k e n d i s i n d e n istimdâd etmiş ve B e l g r a d ' a saldırıp p ü s k ü r t ü l ü n c e g e l i p k e n d i s i n e i l t i h a k etmişlerdir. î k i senedir bunların b i l h a s s a E f l a k v e B o ğ d a n ' a t a a r r u z e d i p M e m l e k e t e y n ' i h a r a c a k e s t i k l e ­ rinden bahsedilir. Pazvand-oğlu'nun Sava nehrinden Karadeniz'e kadar Tuna b o y l a r ı n d a b i r k ı r a l l ı k k u r m a k istediği h a k k ı n d a d a b i r t a k ı m r i v a y e t l e r v a r d ı r • işte b u n d a n dolayı R u s ç u k , V a r n a , S o f y a , Niş, B e l g r a d , Z i s t o v i ve N i ğ b o l u en m ü h i m h e d e f l e r i d i r ; h a t t â N i ğ b o l u v e Z i ş t o v i b u s ı r a d a s u k u t etmiştir. P a z v a n d oglu Nızam-ı-Cedîd'e ve o yüzden yapılan m u k a t a a zamlarına mûhâlif olduğu ıçm, i s t a n b u l ' d a k i Yeniçeri ocağının d a kendisine müzahir olduğundan bahsedilir, i ş t e b u v a z ı y e t t e n dolayı b u g ü n B â b - ı - Â l î ' d e f e v k a l â d e b i r m e c l i s t o p l a n ı p t e n ­ k i l kararı vermiş, fetvâlar neşredilmiş ve Nizâm-ı-Cedîd'in e n h a r a r e t l i tarafdârı o l m a k l a meşhur Kapdan-ı-deryâ Küçük-Hüseyn Paşa da ser-askerlikle hükümet k u v v e t l e r i n i n başına geçirilmiştir. Vidin-Rusçuk arasına hâkim olan P a z v a n d o g l u m u h t e l i f k o l l a r d a n t a a r r u z a geçmiş gösterilir Bunlardan bir k o l bu P a z a r g e c e s i V a r n a ' y a g i r m i ş s e de m a ğ l û b e d i l i p a t ı l m ı ş v e t a m y i r m i g ü n s o n r a d i ğ e r b i r k o l d a Sılistre e y â l e t i n i n m e r k e z i o l a n R u s ç u ğ ' a saldırırken m a ğ l ü b e d i l m i ş ­ t i r ; Semendere'yi a l a n üçüncü b i r k o l u n d a B e l g r a d varoşunda bozulduğundan b a h s e d i l i r ; S e m e n d e r e ' y i B o s n a v a l i s i istirdâd etmiştir. N i s v e S o f y a üzerlerine d e b i r e r k o l g i t m i ş , h a t t â S o f y a s u k u t e t m i ş s e de b i r a z so'nra istirdâd e d i l m i ş t i r N ı g b o l u şehri de b u t a r i h t e n ü ç a y s c n r a g e r i alınmıştır. _ . T a m a m i y l e t e n k i l i m u m k u n o l m a d ı ğ ı için b â z a n t a l t i f i n e b i l e l ü z u m hâsıl o l a n p a z v a n d - o ğ l u ' n u n b u m e ş h u r ısyânı. g i t t i k ç e m ü z m i n l e ş m i ş t i r : A ş a ğ ı d a 1806 = 1221 v u k u a t ı n ı n „13 Kânunuevvel» fıkrasına d a bakınız). :

1798 = 1213 2 Temmuz = 18 Muharrem, Pazartesi: Mısır seferine çıkan N a ­ poléon Bonaparte'm i'skenderiyyf-'yi işgal etmesi. (Bir ç o k i s y a n l a r a s a h n e o l a n O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n inhilâli a n d ı r a n m a n ­ zarası A v r u p a ' d a ne k a d a r zamandır b i r takım t a k s i m p r o j e l e r i tasarlanmasına sebeb o l a c a k b i r hâle g e l m i ş o l d u ğ u için, d a h a O n - b e s i n c i L o u i s d e v r i n d e n i t i ­ b a r e n Fransa'nın Mırsı'a g ö z diktiğinden b a h s e d i l i r : B i l h a s s a Napoléon'un C a m p o Formıo muahedesiyle neticelenen i t a l y a seferinde Y u n a n sergerdelerinin kendi­ s i n d e n hımâye istemeleri genç ve h a r i s kumandanın gözlerini S a r k ' a dilemesiyle neticelenmiş, evvelce Osmanlılarla V e n e d i k l i l e r e sırayla ihânet ' e t m i ş o l a n Y u ­ nanlılara ı ' t ı m â d e t m e d i ğ i için F r a n s a ' n ı n d ü ş m a n ı o l a n İngilizlerin H i n t y o l u n u t e h d ı d e t m e k ü z e r e M ı s ı r s e f e r i n e k a r a r v e r m i ş v e i t a l y a ' d a n z a f e r hâleleri i ç i n ­ de F r a n s a ' y a döndüğü z a m a n «Directoire» idaresine b u kararını k a b u l e t t i r m e k t e guçluk çekmemiştir. Napoléon'un Campo-Formio muahedesiyle Venedik enka­ zından koparmış olduğu K o r t u , A y a m a v r i , P a x o s , Ithaque, Kefalonya, Zanta v e ^Cêrigo _.. Ç u k a a d a l a r ı n d a n m ü r e k k e p v e O s m a n l ı menbâlarmda «Cezâir-is e b ' a ' _ Yedi-ada» i s m i y l e meşhur Y u n a n adalarıyla A r n a v u t l u k s a h i l i n d e k i P r e veze, P a r g a , V o n i t z a ve B u t h r i n t o kasabalarını Şark'a doğru köprü-bası saydığın­ d a n b a h s e d i l i r . F r a n s a ' y a h â k i m o l a b i l m e k için i t a l y a f â t i h l i ğ i n d e n ' s o n r a S a r k f â t i h l i ğ i n i de z a r u r î g ö r e n g e n e r a l B o n a p a r t e 1798 ; = 1212 s e n e s i 19 M a y ı s = 3 - Z ü I hicce C u m a r t e s i günü T o u l o n ' d a n denize açılmıştır: B u seferin hedefi s o n derece

1798

=

1213

OSMANLI

TARİHİ

75

g i z l i tutulmuş ve hattâ M o r a v a l i s i H a s a n Paşa Fransızların M o r a ile Kıbrıs ve G i r i d ' e a s k e r ' ç ı k a r a c a k l a r ı n ı bildirdiği için, B â b - ı - Â l î y a l n ı z o r a l a r ı t a k v i y e e t t i r ­ m e k l e iktifâ etmiştir; zâten Napoléon'un hedefini g i z l i tutması Türkiye'den ziyâ­ de A k d e n i z ' d e k i İ n g i l i z d o n a n m a s ı n a k a r ş ı b i r i h t i y a t e s e r i sayılır. F r a n s a ' d a krallıktan s o n r a k i ihtilâl i d a r e l e r i n i n b i l e T ü r k - F r a n s ı z dostluk an'anesine riâyet etmiş olmalarına m u k a b i l , Napoléon'un böyle b i r m â c e r â y a atılması b i r ç o k Fransız menbâlarmda bile t e n k i d e d i l m e k t e d i r . — Mısır seferine çıkan F r a n ­ sız d o n a n m a s ı n ı i r i l i u f a k l ı 427, 450 v e 502 h a r b v e n a k l i y e g e m i s i n d e n m ü r e k k e p gösteren m u h t e l i f r i v a y e t l e r vardır; b u donanmanın taşıdığı a s k e r mıkdarı da G a r p m e n b â l a r m d a 25, 35 v e 36 b i n g ö s t e r i l d i ğ i h a l d e , C e v d e t P a ş a 60 b i n ^ g ö s ­ t e r i r . — N a p o l é o n i l k ö n c e M a l t a ' y a g e l m i ş v e 1798 ; = 1212 s e n e s i 12 H a z i r a n — 27 Zülhicce S a h günü adayı teslim alıp S a i n t - J e a n ş ö v a l y e l e r i H a ç l ı h ü k ü m e t i n e n i h a y e t v e r m i ş t i r : B u ş ö v a l y e teşkilâtı için i k i n c i c i l t t e 1522 = 928 v u k u â t m ı n « 4 H a z i r a n » v é 1522 t r 929 v u k u â t m ı n «20 K â n u n u e v v e l » fıkralarına bakınız. M a l t a ' ı u n işgali için b i r v e i k i g ü n e v v e l k i t a r i h l e r de r i v a y e t e d i l i r . — F r a n s ı z don a n m a s ı n ı n ' " î s k e n d e r i y y e önlerine m u v a s a l a t ı 1 T e m m u z s= 17 M u h a r r e m P a z a r gününe müsâdiftir: F a k a t C o r c i Z e y d a n ertesi günden bahsetmektedir. Napoléon o " a k s a m şehrin g a r b m d a k i M u r â b ı t k o y u n a a s k e r ç ı k a r m ı ş , ş a f a k v a k t i i s k e n d e ­ r i y e ' y e h ü c u m e t m i ş v e m ü d a f a a y a k â f i k u v v e t o l m a d ı ğ ı i ç i n şehir t e s l i m o l m u ş ­ turA r a r l a r ı n «Buriaberdî» d e d i k l e r i m ü s t a k b e l Fransa imparatorunun burada n e ş r e t t i ğ i i l k b e y a n n â m e d e âsi K ö l e m e n l e r e k a r ş ı i s t a n b u l h ü k ü m e t i n i t a k v i y e v e F r a n s ı z t i c a r e t i n i h i m â y e için g e l m i ş o l d u ğ u h a k k ı n d a t u h a f b i r m u g a l â t a v a r ­ d ı r ! — L a v a l l é e İ s k e n d e r i y e ' y i b u t a r i h t e n o n g ü n s o n r a i ş g a l edilmiş g ö s t e r i r ) .

22 Temmuz = 8 Saf er, Pazar: Kahire'nin sukutu. (6 T e m m u z = 22 M u h a r r e m C u m a g ü n ü v e b i r r i v a y e t e g ö r e de e r t e s i g ü n i s k e n deriyye'den h a r e k e t eden Napoléon'a karşı Mısır v a l i s i E b u b e k i r P a ş a i l e K ö l e ­ m e n ' b e y l e r i n d e n M u r a d v e i b r a h i m B e y l e r e l b i r l i ğ i e t m i ş l e r s e de, b u b e y l e r i n bütün k u v v e t l e r i o n a r b i n Kölemenden i b a r e t t i r : V a l i n i n k u v v e t i hiç mesabesin­ dedir H e r h a l d e c o k üstün k u v v e t l e r v e silâhlarla i l e r l i y e n B o n a p a r t e ilkönce 20 M u h a r r e m '= 13 T e m m u z C u m a g ü n ü K a h i r e y o l u n d a k i R a h m â n ı y y e m u h a r e ­ b e s i n d e M u r e d ' B e y t a k ı m ı n ı b o z m u ş v e b u n l a r ç e k i l d i k t e n s o n r a 7 S a f er _ 21 T e m m u z C u m a r t e s i g ü n ü F r a n s ı z l a r ı n « B a t a i l l e des pyramides» dedikleri E h ­ r a m l a r h a r b i n i kazanmıştır. Napoléon'un ordusuna hitâben: A s k e r l e r , b u Ehramların üstünden size kırk asır bakıyor! s-klîndeki meşhur sözünü iste b u h a r b meydanına geldiği z a m a n söylediğinden h i s s e d i l i n B u ' m u h a r e b e y i b i r g ü n e v v e l v e i k i g ü n s o n r a g ö s t e r e n r i v a y e t l e r de v-r-nr Vali Bekir Pasa Adiliyye'ye, M u r a d B e y Mısr-ı-Ulyâ'ya ve i b r a h i m B e y de S u r i v e t a r a f l a r ı n a k a ç m ı ş , o g e c e şehirde p a n i k o l m u ş v e e r t e s i g u n d e Ezh^r'de tonisnan ulemâ N a p o l é o n ' d a n a m a n dilemiştir. — Zenginleri haraca k e s e n F r a n s ı z l a r , M u r a d B e y ' i n karısı N e f i s e H a n ı m ' d a n 120 b i n F r a n s ı z _ a l t ı m almışlardır!' K a h i r e ' n i n s u k u t u için 9 S a f e r 1= 23 T e m m u z P a z a r t e s i g ü n ü y l e e r t e s i v e h a t t â d a h a e r t e s i g ü n l e r d e n de b a h s e d i l i r ) .

I Agastos = 18 Safer, Çarsanba: Eba-Khur = Aboukir deniş har­ binde İngiliz zaferi ( B i r g ü n s o n r a k i t a r i h de r i v a y e t e d i l i r . — N a p o l é o n ' u n M ı s ı r f ü t û h â t m d a n d u y ­ d u ğ u z a f e r s a r h o ş l u ğ u a n c a k d o k u z g ü n s ü r d ü k t e n s o n r a işte b u o n u n c u gunu i s k e n d e r i y y e ' n i n simalisarkîsindeki E b u - K h u r k o y u n d a A m i r a l B r u e y s kumanda­ sındaki Fransız ' donanmasının meşhur A m i r a l N e l s o n kumandasındaki ingiliz d o n a n m a s ı t a r a f ı n d a n b i r k a ç s a a t içinde m a h v e d i l m e s i F r a n s ı z o r d u s u n u n a n a - , v a t a n l a irtibatını k e s m i ş v e g e n e r a l B o n a p a r t e M ı s ı r ' d a m a h b u s g i b i b i r v a z ı ­ yete düşmüştür).

76

K R O N O L O J İ

1799

30 Ağustos = 18 Rebî'ül-evvel, Perşembe: İzzet Mehmet azliyle Kör-Yusuf Ziyâüddin Paşa'nm i l k sadâreti.

—

1213

Paşa'nm

( A z l i n s e b e b i , u z u n z a m a n M ı s ı r valiliğinde b u l u n m u ş o l d u ğ u için v i l â y e t a h v â ­ l i n i ç o k i y i bildiği h a l d e F r a n s ı z istilâsına k a r ş ı i c a b ' e d e n t e d b i r l e r i n i t t i h â z ı n d a k u s u r etmiş olmasıdır. — A s l e n bir Gürcü kölesi olan Y u s u f Ziyâ Paşa'nm « K ö r » lâkabı i y i g ö r m e m e s i y l e i z a h e d i l i r . M ü n e v v e r v e m u k t e d i r o l m a k l a b e r a ­ ber, K a n d i l l i h a m a n u s t a l a r ı n d a n o l a n karısı A y ş e H a n ı n ı m h ü k m ü altında k a l ­ m ı ş t ı r : E r z u r u m valiliğinden i s t a n b u l ' a gelişi 25 T e ş r i n i e v v e l , = 1 5 C u m â d a - 1 ûlâ P e r ş e n b e g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . — i z z e t M e h m e t P a ş a ' n ı n s a d â r e t i 1794 ; = 1209 s e n e s i 19 T e ş r i n i e v v e l = 24 R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 3 sene, 10 a y , 1 2 gün sürmüştür).

179S = da

vefat

ricâsiyle

leri.

( F r a n s a hükümetinin Mısır mâcerâsmı Kölemenlere karşı b i r h a r e k e t t e n ibaret: göstermek suretiyle verdiği sahte dostluk te'minâtma m u k a b i l , F r a n s a ile h a r b hâlinde b u l u n a n İ n g i l t e r e , A v u s t u r y a v e R u s y a elçilerinin t e k l i f e t t i k l e r i y a r ­ dımlarla ittifakların ve b i l h a s s a E b u - K h u r z a f e r i n i n h a r b kararında büyük " b i r t e ' s i r i o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r : B â z ı G a r p m e n b â i a r m d a b i r g ü n e v v e l k i v e on­ g u n s o n r a k i t a r i h l e r e b i l e t e s a d ü f e d i l i r ; t o r g a 4 E y l ü l 1= 23 R e b î ' ü l - e v v e l Salı tarihinden bahsetmektedir. — Fransız maslahatgüzarı R u f f i n m a i y y e t i y l e bera­ b e r Y e d i k u l e zindanına atılmıştır. — i l k ö n c e S a y d a v a l i s i C e z z â r - A h m e d Paşa sevâhil s e r - a s k e r l i ğ i n e , Ş a m v a l i s i İ b r a h i m p a ş a M ı s ı r s e r - a s k e r l i ğ i n e v e A z ı m z â d e A b d u l l a h P a ş a d a K ö l e m e n ü m e r â s i y l e elbirliğine ç a l ı ş m a k ü z e r e M ı s ı r v a ­ liliğine t â y i n edilmişse de, 17 R e c e b = 25 K â n u n u e v v e l S a l ı ' g ü n ü H a c c - e m â r e t i y l e Şam, Trablusuşam, Kudüs ve N a b l u s sancaklarıyla Mısır ser-askerliği C e z z â r - A h ­ m e d P a ş a ' n m u h d e s i n e ilâve edilmiş v e k e n d i s i n e N i z â m - ı - C e d î d a s k e r i n d e n 700 kişilik b i r k u v v e t g ö n d e r i l m i ş t i r . — İngiliz v e R u s ittifakları h e n ü z i m z â e d i l m e ­ m i ş o l d u ğ u h a l d e , 5 E y l ü l = 24 R e b î ' ü l - e v v e l Ç a r ş a n b a g ü n ü 11 b ü y ü k v e b i r k a ç küçük g e m i d e n mürekkep b i r R u s filosu A k d e n i z ' d e Osmanlı donanmasıyla be­ r a b e r h a r e k e t e t m e k üzere B ü y ü k d e r e ' y e g e l i p d e m i r l e m i ş t i r : 9 T e ş r i n i e v v e l — 28 R e b î ' ü l - â h i r Salı g ü n ü A k d e n i z ' e h a r e k e t e d e n b u f i l o n u n v a z i f e s i , T ü r k v e İ n g i l i z d o n a n m a s ı y l a b e r a b e r i s k e n d e r i y y e şehriyle Y u n a n adalarını F r a n s ı z l a r d a n k u r ­ t a r m a k ve Mora'yı muhafâza e t m e k t i r . _ F r a n s ı z l a r a k a r ş ı O s m a n l ı - R u s ittifakı b u t a r i h t e n d ö r t a y s o n r a 1 7 9 9 = 1 2 1 3 s e n e s i 3 K â n u n u s â n i '(=. 26 R e c e b P e r ş e n b e ve Osmanlı - i n g i l i z ittifakı d a 5 Kânunusâni = 28 R e c e b Cumartesi günü akdedilmiştir).

20 Kânunuevvel = 12 Receb, Perşenbe: E n büyük ta'îîk üstâ&ı Meh­ met Es'ad Yesârî Efendi'nin ölümü. ( S a ğ tarafı mefluç ve sol tarafı t i t r e k doğduğu halde sol eliyle yazdığı için « Y e s â r î » d e n i l e n E s ' a d E f e n d i t a ' l î k m e n b ü y ü k h a t t a t ı d ı r : B i r ç o k l e v h a l a r "ve kitabeler bırakmıştır. S o n resmî v a z i f e s i s a r a y hocalığıdır).

1799 = 1213 3 Kânunusâni = 26 Receb, Perşenbe: Galib-Dede'niıı ölümü. ( D i v a n edebiyatımızın en mümtaz a d a m 1171 = 1757 — 1 7 5 8 t a r i h i n d e

v e e n z a r i f şahsiyyetlerinden o l a n b u büyük d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e 41-42 y a ş l a r m -

—

âit

üçüncü

hüuneten

Galata

almıştır.

tâmir

ettirdiğinden nâil

olduğu

gibi,

çok

başka hem

Şeyh-Galib defa

âit

Reşid âilesinin

sonra

almıştır : vermemek

«Hüsn-ü-aşk» ıyla bâzı

pâdişâhın dâvet

esarleri hem bir edilip

Ye-

Mevlevi

—- G a l i b - D e d e ' n i n

kendisine

huzûra

adı de,

b i r müddet

inâbe

iltibasa mahal

tasavvufa

mevlevîhânesini

babasının gitmişse

ve

meşîhatidir.

— Divanından

bahsedilir.

etmiş

Efendi'den

müteşâirlerle

« T e z k i r e t - ü ş - ş u a r â » sı v e

oturan

Konya'ya

iâde

Seyyid-Ali

mevlevîhânesi

Sellm'in Galata

hediyelerine

gençliğinde

kendisini istanbul'a

mahlasını bir

daha

halde, bâzı

77

TARİHİ

Mevlevîhâne-kapusunda

postnişini

mevki

olduğu

«Galib»

şâirlerine dır.

Efendi

son

«Es'ad»

:

aşkıyla

mevlevîhânesi

tarikatinde radan

demektir

Mevlevilik Çelebi

nikapu

rıyla

2 Eylül — 21 Rebî'ül-evvel, Pazar : Fransa'ya harb ilânı ve netice­

etmiş

Efendi'dir.

ismi

OSMANLI

1213

için

asıl son­

Mevlevi de

var­

rnevleviîiğe

çok

ihsanla­

sohbette

de

b u l u n m u ş t u r . G e n ç y a ş t a ö l m e s i T ü r k e d e b i y a t ı için ç o k b ü y ü k b i r z i y a n d ı r ) .

18 M a r t = 11- Şevvâl, Pazartesi: Mısır'dan Suriye seferine çıkan Napoleon Bonaparte'm Akkâ'ya muvasalatı ve mııhâsaranm netieesiziiği. (Osmanlı Fransız ve A r a p menbâlarmdaki gün t a r i h l e r i arasında h a y r e t edile­ c e k d e r e c e l e r d e ihtilâf v a r d ı r : B u r a d a en k u v v e t l i r i v a y e t l e r esas ittihâz e d i l ­ miştir. — B u m e ş h u r S u r i y e s e f e r i n e sebeb o l a r a k O s m a n l ı h ü k ü m e t i n i n i s k e n ­ d e r i y y e c i v a r ı n a ç ı k a r ı l m a k ü z e r e R o d o s ' a v e k a r a d a n , h a r e k e t e t m e k üzere S u r i ' y e ö e i k i o r d u h a z ı r l a m a s ı n d a n v e N a p o l e o n ' u n d a M ı s ı r ' d a k a l a b i l m e k için S u riyye hâkimiyyetini zarurî görmesinden bahsedilir. — M e v c u d u 1 2 binden 2 1 bin 4 0 0 e kadar gösterilen bir ordu başında. 5 R a m a z a n = 1 0 Şubat P a z a r günü h a r e k e t l e A r î ş ü z e r i n d e n i l e r l i y e n B o n a p a r t e 24 Ş u b a t = 1 9 R a m a z a n P a z a r günü o r a d a n H a n - Y û n u s ' a h a r e k e t l e ertesi gün G a z z e ' y i zabtetmiş ve b u r a ­ nın m u h â f ı z l ı ğ m d a b u l u n a n y e n i Mısır v a l i s i A z ı m - z â d e A b d u l l a h P a ş a g e r i ç e k i l ­ miştir. 2 8 Ş u b a t = 2 3 R a m a z a n P e r ş e n b e g ü n ü R e m l e m u k a v e m e s t i z t e s l i m o l d u k ­ t a n sonra beş gün m u k a v e m e t eden Y a f a 7 M a r t = 3 0 R a m a z a n p e r ş e n b e günü ve d i ğ e r b i r r i v a y e t e g ö r e d e 13 M a r t = 6 Ş e v v â l Ç a r ş a n b a g ü n ü s u k u t e t m i ş v e b u r a d a t e s l i m o l a n dört b i n k a d a r A r n a v u t a s k e r i n i n kılıçtan geçirilmesi ve b i l h a s s a şeh­ rin M ü s l ü m a n ahâlisiyle b e r a b e r h ı r i s t i y a n l a r m d a k a t l - i - â m ı N a p o l e o n ' a karşı u m u m î b i r n e f r e t u y a n d ı r m ı ş t ı r . — A k k â k a l e s i n e ateş a ç ı l m a s ı 19 M a r t = 1 2 Ş e v ­ v â l Salı g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . — B u m e ş h u r m u h â s a r a e s n â s m d a S a f e d , S û r v e T a b e r i y y e t a r a f l a r ı d a istilâya u ğ r a m ı ş t ı r . — K a l e müdâfii Cezzâr-Ahmed Paşa! boşnaktır: « K a s a p » mânâsına gelen «Cezzâr» lâkabı k a n dökücülüğünden ve g a d ­ darlığından k i n â y e d i r ; S u r i y e ' y e h â k i m o l m a k s e v d â s i y l e i s t a n b u l h ü k ü m e t i n e k a ­ f a t u t m a k l a m e ş h u r d u r : Yukarıki senenin «2 Eylül» fıkrasına d a bakınız. Cezzâr Paşa A k k â müdafaasındaki m u v a f f a k i y e t i n i Nizâm-ı-Cedîd askerlerine medyun­ dur : ingiliz amirali « S i r S i d n e y S m i t h » de topçuları ve tayfalarıyla kendisine y a r d ı m etmiş v e F r a n s ı z l a r ı d e n i z d e n t o p a t u t m u ş , b u y a r d ı m a O s m a n l ı d o n a n m a s ı d a iştirâk e t m i ş v e m u h â s a r a n m e l l i n c i g ü n ü n e t e s a d ü f e d e n 7 M a y ı s = 2 Z ü l h i c c e S a h günü i s t a n b u l ' d a n 3000 kişilik b i r N i z â m - ı - C e d î d k u v v e t i d a h a g e l m i ş t i r . N a ­ p o l e o n ' u n A k k â r i c ' a t i n e ü ç sebeb g ö s t e r i l i r : 1 ) F r a n s ı z o r d u s u n d a v e b â z u h u r u ; 2 ) Mısır'da K ö l e m e n b e y l e r i n d e n E l f î M e h m e t B e y ' i n i s y a n ç ı k a r m a s ı ; 3) M ü d â f a ­ anın şiddeti v e k a l e n i n m e t â n e t i . İşte b u n l a r d a n d o l a y ı g e n e r a l B o n a p a r t e s o n u m u ­ m î h ü c u m d a m u v a f f a k ı y e t s i z l i ğ e u ğ r a d ı k t a n s o n r a 21 M a y ı s = 1 6 Z ü l h i c c e Salı g ü ­ n ü r i c ' a t e m r i v e r m i ş , ağırlıklarını g ö m d ü k t e n s o n r a k a r a n l ı k b a s ı n c a h a r e k e t e t ­ m i ş , 64 g ü n süren m u h â s a r a d a a s k e r i n i n t a k r i b e n y a r ı s ı t e l e f o l d u ğ u v e h a s t a ­ lıktan d a z â y i â t a u ğ r a d ı ğ ı için, a r t ı k Y a f a v e G a z z e ' d e de t u t u n a m a m ı ş , O s m a n l ı a s k e r i y l e bedevilerin tâkip harekâtına uğramış ve nihayet 1214=1799 senesi 1 0 M u h a r r e m = 1 4 H a z i r a n C u m a g ü n ü m a ğ l û b i y e t i n i g û y â b e l l i e t m e m e k için z a f e r alayı i l e K a h i r e ' y e g i r m i ş t i r ! B u n u n l a b e r a b e r m a i y y e t i n d e k i g e n e r a l l e r e : — Eğer A k k â m u k a v e m e t etmeseydi, b e l k i ' şark i m p a r a t o r u o l u r d u m !

78

K R O N O L O J İ

1800

=

1214

d e d i ğ i n d e n de b a h s e d i l i r . — C e v d e t P a ş a m u h a s a r a b a ş ı y l a r i c ' a t t a r i h l e r i n i 5 Ş e v v a l = 12 M a r t Salı v e 11 Z ü l h i c c e = 16 M a y ı s P e r ş e n b e g ü n l e r i n e m ü s a d i f g ö s ­ terir. — A k k â muvaffakıyyetsizliği N a p o l e o n ' u n meslek hayatında yediği b i r i k i şiddetli d a r b e n i n b i r i d i r ) .

1801 =

1216

OSMANLI

TARİHİ

79'

1213 v u k u â t m ı n « 2 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z O s m a n l ı - R u s ittifakı m u c i b i n ­ ce m ü t t e f i k d o n a n m a l a r d a h a o s e n e i l e e r t e s i s e n e b u a d a l a r ı i ş g a l e t m i ş l e r d i r E n m ü h i m l e r i o l a n K o r f u a d a s ı 1 7 9 9 = 1 2 1 3 s e n e s i 22 Ş u b a t = 17 R a m a z a n C u m a günü zabtedilmiştir. — U z u n müzâkerelerden sonra «Cezâir-i-Seb'a C u m h u r i ­ y e t i ı = R é p u b l i q u e des S e p t I l e s / R é p u b l i q u e S e p t - ï n s u l a i r e s » i s m i y l e R a g u z a c u m ­ h u r i y e t i g i b i O s m a n l ı h â k i m i y y e t v e h i m a y e s i n d e y e n i b i r d e v l e t şeklini a l a n b u a d a l a r hükümetini R u s çarlığı kefâlet altına almış v e A r n a v u t l u k s a h i l i n d e k i şe­ h i r l e r de y a l n ı z h ı r i s t i y a n l a r l a m e s k û n s a y ı l a r a k m e z h e p i m t i y a z l a r ı v e r i l m i ş t i r . B u n l a r d a n Y e d i - a d a c u m h u r i y e t i O s m a n l ı h a z i n e s i n e h e r ü ç s e n e d e 75 b i n k u r u ş v e r m e k ü z e r e h a r a c a b a ğ l a n m ı ş v e d ö r t şehir d e V e n e d i k c u m h u r i y e t i n e v e r d i ğ i haraçla mükellef tutulmuştur). :

:

1799 = 1214 25 Temmuz = 21 Safer, Perşenbe: Ebu-Khur bozgunu. ( C e v d e t P a ş a b u v a k ' a y ı 24 S a f e r = 2 8 T e m m u z P a z a r g ü n ü n e m ü s a d i f g ö s t e r i r . _ Tırhala mutasarrıfı Köse-Mustafa P a ş a kumandasında seksen g e m i y l e v e İngiliz donanmasının d a yardımıyla E b u - K h u r ı = A b o u k i r ' e ihrâc edilen k u v v e t i 8 b i n ­ d e n 18 b i n e k a d a r g ö s t e r e n m u h t e l i f r i v a y e t l e r v a r d ı r . _ Mustafa paşa kaleyi işgal e t t i k t e n s o n r a m e t e r i s l e r açtırmıştır : B u haber üzerine K a h i r e ' d e n sür'atle gelen Napoléon'un meterislere karşı yaptırdığı suvâri hücumu püskürtüldüğü sırada i k i t a r a f t a n birdenbire kaldırdığı p i y a d e hücumları Osmanlı m e t e r i s l e r i n i n sükutiyle neticelenmiş, K ö s e - M u s t a f a P a ş a e s i r düşmüş v e dört g ü n y a h u t b i r h a f t a s o n r a d a k a l e s u k u t etmiştir : Fransız menbâlannda denize dökülen T ü r k a s k e r i n d e n 12 b i n i n i n b o ğ u l d u ğ u n d a n v e ü ç b i n d e şehit v e r i l d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r s e de, b u r a k a m l a r ç o k m ü b â l a g a h d ı r . B o z u l a n a s k e r i n ç o ğ u d o n a n m a gemilerine alınmıştır B u v a k ' a Fransızların Mısır'da b i r müddet d a h a t u t u n a b i l m e l e r i n e s e beb olmuş sayılır). :

22 Ağustos = 20 Rebî'ül-evvel, Perşenbe: Napoléon Mısır'dan Fransa'ya kaçması.

Bonaparte'm

( İ n g i l i z d o n a n m a s ı n ı n M ı s ı r ' l a F r a n s a a r a s ı n d a k i irtibâtı k e s m e s i , S u r i y e şefe-* r i n i n muvaffakıyetsizlikle neticelenmesi, Fransız o r d u s u n u n gittikçe e r i m e s i n d e n dolayı artık Mısır'da t u t u n m a k imkânı kalmaması, b ü y ü k b i r Osmanlı o r d u s u n u n y a k l a ş m a k a o l m a s ı v e n i h a y e t A v u s t u r y a l ı l a r a k a r ş ı F r a n s ı z ordularının m a ğ l û ­ b i y e t i n d e n dolayı «Directoire» i d a r e s i n i n sarsılması Napoléon'un k e n d i n i i n g i l i z ­ lere belli etmeden i k i küçük g e m i y l e kaçıvermesinin başlıca sebebîeri sayılır : Tabiî b u suretle Mısır'ı t a h l i y e ' y e m e c b u r o l m a d a n m u z a f f e r b i r fâtih sıfatiyle m e m l e k e t i n e dönmüş v e F r a n s a ' d a k i anarşiden i s t i f a d e ederek hâkimiyyetini k o ­ l a y c a kurmuş olacaktır. _ Napoléon baş-kumandanlık v a z i f e s i n i Mısır'ı t a h l i y e salâhiyyetiyle beraber g e n e r a l Kléber'e t e v d i e t t i k t e n s o n r a h a r e k e t i n i k e n d i a s ­ k e r i n d e n b i l e g i z l e m i ş o l d u ğ u için, M ı s ı r ' d a k i F r a n s ı z l a r t a r a f ı n d a n b i r a r a l ı k ihânetle i t h â m e d i l m i ş t i r ! _ 1798 = 1213 s e n e s i 1 / 2 T e m m u z = 1 7 / 1 8 M u h a r r e m P a z a r / P a z a r t e s i gecesi Mısır toprağına a y a k basmış o l a n Napoléon o t a r i h t e n b u g ü n e k a d a r t a m 1 sene, 1 a y , 2 1 g ü n M ı s ı r ' d a k a l m ı ş d e m e k t i r ) .

1800 = 1214 21 Mart = 24 Şevval, Cuma: «Cezâir-i-Seb'a» cumhuriyetinin Os­ manlı hâkimiyyet ve himayesine girmesi ve Arnavutluk sahilindeki dört şehrin ilhakı. ( C e v d e t t a r i h i n d e k i 8 ZüIka'deS=3 N i s a n P e r ş e n b e t a r i h i yanlıştır : N o r a d u n g i y a n ' m 21 M a r t t a r i h i n i işte b u 8 Z ü l k a ' d e y e m ü s â d i f g ö s t e r m e s i d a h a b ü y ü k b i r hatâdır. — «Cezâir-i-Seb'a» denilen yedi ada K o r f u , Paxos, A y a m a v r i , K e f a l o n ya, i t h a q u e , Z a n t a ve C é r i g o = Ç u k a adalarıdır; A r n a v u t l u k s a h i l i n d e k i k a s a b a ­ l a r d a P r e v e z e , p a r g a , V o n i t z a v e B u t h r i n t o şehirleridir: B u n l a r C a m p o F o r m i o muahedesi mucibince V e n e d i k mirâsmdan F r a n s a ' y a i n t i k a l eden y e r l e r d i r . 1 7 9 8 =

1801

f=

1216

27 Haziran = 15 Safer, Cumartesi: Mısır'ın Fransızlar tarafından tahliyesi hakkındaki mukavelenin imzası. (Napoleon'un F r a n s a ' y a kaçması ve kaçarken va'dettiği i m d a d k u v v e t l e r i n i n g e l ­ memiş olması, Sadr-ı-a'zam ve Serdâr-ı-Ekrem Kör-Yusuf Z i y a P a ş a ' n m 40-60 b i n kişilik b i r o r d u başında G a z z e ' y e gelmesi ve esasen Bonaparte'ın halefine indelhâce t a h l i y e salâhiyeti de vermiş olması n i h a y e t g e n e r a l K l e b e r ' i n t a h l i y e t e k l i f i y l e n e t i c e l e n m i ş v e O s m a n l ı - i n g i l i z - F r a n s ı z m u r a h h a s l a r ı a r a s ı n d a 27 Ş a ' b a n 1214 = 24 K â n u n u s â n i 1800 C u m a g ü n ü 22 m a d d e l i k b i r t a h l i y e ş e r t n â m e s i imzalanmıştır: B u m u k a v e l e m u c i b i n c e Fransızların üç a y içinde t a h l i y e edecek­ l e r i M ı s ı r ' d a n silâhları v e a ğ ı r l ı k l a r ı y l a F r a n s a ' y a n a k l e d i l m e l e r i t a k a r r ü r e t m i ş ­ s e de, i n g i l i z h ü k ü m e t i s o n r a d a n b u ş a r t a r i â y e t etmek istemeyip Fransızlar! e s i r a l m a k i s t e d i ğ i için iş g e n e s a r p a s a r m ı ş , h a r b harekâtı tekrar başlamış, Serdâr-ı-Ekremin «Nefîr-i-âm„ denilen başıbozuklarla Arab aşiretlerinden ve Mısır Kölemenleriyle b i r mıkdar Kapu-kullarından mürekkep derme-çatma o r ­ dusu Heliopolis = Ayn-şems muharebesinde Fransızlara mağlûb olmuş, b u n u n l a b e r a b e r o sırada Mısır'a v a r a n y e n i v a l i N a s u h P a ş a ' n m fırkası ahâliyle beraber m u k a v e m e t e t t i ğ i için 37 g ü n l ü k b i r h u s û m e t t e n s o n r a ü ç g ü n l ü k b i r m ü t â r e k e a k d e d i l e r e k Osmanlı k u v v e t l e r i Mısır'dan çekilip Fransızlar v a z i y e t e t e k r a r hâ­ k i m o l m u ş l a r d ı r . S e r d â r - ı - E k r e m de o r d u s u n u y e n i d e n tanzime başlamıştır. — B u s ı r a d a ç o k m ü h i m b i r h â d i s e o l m u ş , 1215 = 1800 s e n e s i 21 M u h a r r e m ı = 1 4 H a ­ z i r a n Salı g ü n ü H a l e b l i - S ü l e y m a n B e y i s m i n d e b i r T ü r k g e n c i g e n e r a l K l e b e r ' i e v i n i n bahçesinde hançerle öldürmüş ve b u n u n üzerine g e n e r a l M e n o u b a ş - k u m a n d a n olmuştur 24 y a ş ı n d a b i r f e d â î o l a n S ü l e y m a n B e y a s l e n K i l i s ' i n K u b a d B e y hânedânındandır ve H a l e b ' i n Müstedam-Bey mahallesinde sâkin Osman A ğ a ' n ı n o ğ l u d u r ; F r a n s ı z l a r d a n ırkının i n t i k a m ı n ı a l m a k istiyen b u kahraman Türk çocuğuna işkence yapılmış ve b i r e l i yakıldıktan s o n r a G a r p m e d e n i y e t i n i n kazığına v u r u l a r a k şehid e d i l m i ş t i r ! — i n g i l i z l e r işte bu vaziyetten istifade e d e r e k 1801 ; = 1215 s e n e s i 8 M a r t 1 = 22 Ş e v v â l P a z a r g ü n ü E b u - K h u r = A b o u k i ı r ' e a s k e r ç ı k a r m ı ş , K a p d a n - ı - d e r y â H ü s e y n P a ş a 70 O s m a n l ı g e m i s i y l e b u h a r e k e t e i ş t i r a k ' e t m i ş , F r a n s ı z l a r t a a r r u z e t m i ş s e de m a ğ l û b e d i l m i ş , Z ü l h i c c e i p t i d â l a n n d a f c r N i s a n o r t a l a r ı n d a R e ş î d , 26 Z ü l h i c c e = 10 M a y ı s P a z a r g ü n ü R a h m â n i y y e z a b tedilmiş v e n i h a y e t K a h i r e m u h â s a r a e d i l i n c e m u h a f ı z l ı ğ ı n d a bulunan general Beliard'm talebiyle t a h l i y e m u k a v e l e s i imzalanmıştır: B u m u k a v e l e mucibince F r a n s ı z l a r K a h i r e ' y i 28 S a f e r = 10 T e m m u z C u m a g ü n ü t a h l i y e e t m i ş l e r s e de, îskenderiyye kalesinde b u l u n a n general M e n o u F r a n s a ' d a n yardım umarak bir m ü d d e t d a h a m u k a v e m e t e t t i k t e n s o n r a , 16 R e b î ' ü l - â h i r ; = 26 A ğ u s t o s Ç a r ş a n b a günü o d a t a h l i y e t e k l i f edip b i r k a ç gün s o n r a t e s l i m olmuştur; îskenderiyye muvaffakıyyeti i s t a n b u l ' d a d ö r t gece şenlik y a p ı l a r a k t e s ' i d edilmiş v e 17 C u m â d a - l - û l â ı = 25 E y l ü l C u m a h u t b e l e r i n d e n i t i b a r e n Ü ç ü n c ü S e l i m « G a z i » ü n v â n i y l e anılmrya b a ş l a m ı ş t ı r . — 1 7 9 8 = 1 2 1 3 s e n e s i 1/2 T e m m u 2 j = 1 7 / 1 8 M u h a r r e m :

80

KRONOLOJİ

Pazar/Pazartesi tesadüf 1

gün

gecesinden b u senenin

eden İskenderiyye tutunmuşlar

ve

teslimine

arkeoloji

hiçbir n e t i c e elde e d e m e m i ş l e r d i r :

2 Eylül—23

kadar

1803 Rebî'ül-âlıir

Fransızlar

sahasındaki

büyük

Mısır'da

=

Çarşanba

gününe

t a m 3 sene,

muvaffakiyetlerinden

F r a n s a için H i n t y o l u

1218

2

başka

ebediyyen kapanmış, A k ­

d e n i z h â k i m i y y e t i s u y a d ü ş m ü ş v e h a t t â M a l t a adası d a i k i sene F r a n s ı z l a r d a dıktan sonra

1800 t a r i h i n d e

İngiliz hâkirniyyetine

ay,

kal­

düşmüştür).

Paris'de maddelik

bulunan

tamâmiyyet-i-mülkiyyelerini ticaretine kiye

Amedî-Galib

muâhede

mucibince

mütekabilen

açılmıştır : B u v e s i l e y l e

- Fransa harb

hâli 1798 —

Efendi'nin

meşhur

etmiş

ayni hak ingilizlere 1213 s e n e s i

Talleyrand'Ia

ibka ve

de

edilmiş,

Karadeniz

de

—

Tür­

Pazartesi

demektir).

yapılmıştır!

1803 = 1218 30 Nisan = 8 Muharrem, Cumartesi: Suûd-ibiîi-AbriürAziz'in Mek­ ke'ye girişi ve neticeleri. emîri

olan

mağlûb

olarak

Salı

Abdül'Aziz-ibni-Muhammed'in

bir mektup

günü

gelip

Mekke

mukavemetten-

:

oğlu

ve

Cidde'ye

gönderip —

de

kalesini sonra

gün Paşa

muhasaraya

b i r gece da daha

H i c a z gailesi sürüncemede

kaçıp fazla

başlamışlar olduğu

bu

kalesinde ve

400

nihayet

Yalnız

için istirdâd

sâ-

etmişlerse

Rebî'ül-evvel=12

gitmişlerdir.

Paşa Mekke

işte

muhâsara

Mekke 22

Şerif için,

bulunmuş,

sonra

Suûd'un

Şerif

valisi

oldukları

teklifinde

14

Emîr

Şerif-Galib'le

Muhammed-ibni-Suûd'un Cidde

çekilmiş

teslim

Cidde'yi

çekilmişlerdir.

bahsedilir

gördüğümüz

Galib-ibni-Müsâid'le

dolayı

Vehhâbîler

geri

fıkrada

Şerif

azlığından

giren

bıraktığından

yukarıki

emîri

Tâif

as­

Tem­ Vehhâ­ kalesi

edilememiş

kalmıştır).

1805 = 1220 24 Nisan '— 24 Muharrem, Çarşanba: Kör-Yusuf Ziya Paşa'nm istifâsiyle Bostancı-başı Hâfız-İsmail Paşa'nm sadâreti. ( i s t i ' f â s i n i n s e b e b i , ahvâlin e n c â m m d a n k o r k m a s ı y l a i z a h e d i l i r : S a d â r e t müd­ d e t i 1798 . = 1213 s e n e s i 30 A ğ u s t o s = 18 R e b î ' ü l - e v v e l P e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 6 sene, 7 a y , 25 g ü n d ü r . — D e r y â - k a p d a n l ı ğ ı n d a n s a d â r e t e geçen İsmail Paşa 47 - 4 8 y a ş l a r ı n d a V e z i r - i - a ' z a m o l m u ş t u r ) .

25 Şevval, Cuma: Vehhâbîlerin Tâif muhasarası.

Necid

Suûd'a

taraf

Fransız

bahşedilmiştir.

A v r u p a ' n ı n m u h t e l i f d i l l e r i n d e V e h h â b î l i ğ e âit b i r ç o k neşriyat A ş a ğ ı d a 1807 = 1221 v u k u â t m ı n s o n f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

sırada

de

emîr

Mekke'ye

tesbit

iki

(Vehhâbî mezhebi îslâmiyyeti safvet-i-asliyyesine i r c â ' iddiâsiyle 1 1 4 3 f = 1 7 3 0 _ r 7 3 1 t a r i h i n d e t e ' s i s e d i l i p 1150 = 1737 d e n i t i b a r e n n e ş r o l u n m a y a b a ş l a m ı ş t ı r : M ü -essisi H a n b e l î u l e m â s ı n d a n v e B e n î - T e m î m k a b i l e s i n d e n N e c i d l i Ş e y h - M u h a m m e d i b n i Abdülvehhâb'dır; bu şeyh M e d i n e ve Şam'da t a h s i l e t t i k t e n başka I r a k , i r a n ve Hindistan'da seyahatten sonra memleketine dönüp p r o p a g a n d a y a başlamış ve b i r t a k ı m risâleler y a z m ı ş t ı r . Y e n i m e z h e b i n başlıca esasları ü ç e ircâ e d i l i r : 1) A m e l imandandır : O n u n için namazın b i r v a k i t bile t e r k i küfürdür v e b u g i ­ b i k â f i r l e r i n k a n ı h e d e r v e m a l ı helâldir 2) E n b i y â v e e v l i y â d a n i s t i m d a d ş i r k t i r ; 3 ) T ü r b e inşâsı, k a n d i l y a k ı l m a s ı v e e v l i y a y a a d a k a d a n m a s ı d i n e mugayirdir. Ş a r a p , tütün, a f y o n , m u s i k i v e h a t t â « b i d ' a t » d i y e teşbih b i l e y a s a k t ı r ! i ş t e b u gibi esaslardan dolayı Vehhâbî o l m a y a n bütün Müslümanlar müşrik sayılmış v e canlarıyla m a l l a r ı helâl ilân e d i l m i ş t i r ! İ b n i - A b d ü l v e h h â b ' ı n m u v a f f a k ı y y e - : t i n d e i k i âmil gösterilir : H e r şeyden e v v e l D e r ' i y y e ' d e o t u r a n N e c i d emîri M u h a m m e d - i b n i - S u û d ' a kızını v e r e r e k o n a i s t i n f t d e t m e s i v e o n d a n s o n r a d a m e z h e b esaslarının y a ğ m a c ı b e d e v i l e r e ç o k c â z i p g ö r ü n m e s i d i r ! I b n i - S u û d ' u n bu yeni m e z h e b i 1158 = 1745 de k a b u l e t t i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . Ş i m d i k i Suûdî A r a b i s t a n h â n e d â n ı b u sülâledendir. — İşte b u s u r e t l e b i r ç ö l d e v l e t i hâline g e l e n V e h h â bîler, b e d e v i l e r i y a ğ m a i l e c e z b e d e r e k N e c i d ' d e n b a ş k a B a h r e y n v e L â h s â ' y ı d a alıp B a s r a v e Bağdad'ı tehdide, U m m a n v e M a s k a t taraflarına el atmıya, H i ­ c a z ' l a Y e m e n ' e bile uzanmıya başlayıp Cezîret-ül-Arab'ın h e r tarafına yayılmış­ lardır. — M e k k e şerifleri i s t a n b u l ' a b a ş v u r d u k ç a t o p l a n a n m e c l i s l e r d e g a a f i l O s ­ m a n l ı u l e m â s ı şer'î m ü n â k a ş a l a r l a v a k i t g e ç i r d i k l e r i için, n i h a y e t Zülka'de t = M a r t a y ı n d a T â i f s u k u t e t m i ş , şehir y a ğ m a v e a h a l i s i k a t l - i - â m e d i l m i ş t i r ! _ O sırada i s t a n b u l hükümeti Vehhâbîlerin ne i s t e d i k l e r i n i p e k i y i bilmediği halde,

Suûd, o

yede

Mekke

kuvvetlerinin

ve b u suretle

1803 = 1217

(Bu

ahâlisi

olduğunu

—

81

TARİHİ

müstahkem ve Vehhâbî muhâfızları

2 Temmuz=18 Muharrem

g ü n ü n d e n i t i b a r e n t a m 3 sene, 11 a y , 24 g ü n s ü r m ü ş

18 Şubat

mevcud

OSMANLI

emîri

bîler 25 g ü n

Kapitülâsyonlar taahhüd

1220

torunudur.

muz

25 Haziran = 23 Safer, Cuma: Osmanlı-Fransız sulhu. (Elçilikle

=

Vehhâbî

ker

1803 ~ 1217

ettiği • o n

1805

ilk

8 Temmuz sır valiliği.

= 10 Rebî'üî-âhir, Pazartesi: Mehmed Ali Paşa'nm Mı­

* > . . • :

işte b u n d a n d o l a y ı M ü s l ü m a n l a r k a d a r g a y r - i - m ü s l i m l e r de b u m e ş h u r ıslâhat fermanının aleyhinde bulunmuşlardır E n çok müteessir o l a n l a r d a Engelhatdt'ın tabiriyle asırlarca s o y g u n c u l u k e t t i k t e n s o n r a «Cevâiz ve avâidât»m birdenbire ilga edılıvermesi h i ç işlerine g e l m i y e n p a p a z l a r d ı r ; s o y u l m a k t a n kurtulan halk tabakaları d a a s k e r l i k m e c b u r i y e t i n d e n m e m n u n değildir-. Ç ü n k ü O s m a n l ı t a r i ­ h i n i n başlarmdanberi hep Müslümanlar ve bilhassa Türkler k a n dökmüş ve gayr-ı-muslim_ler k e n d i işleriyle meşgul olup r a h a t yaşamışlardır! İste bundan dolayı B a b - ı - A l ı d e f e r m a n o k u n u p b i t t i k t e n s o n r a a t l a s k e s e y e k o n u l u r k e n İ z m i t piskoposunun : :

-

1856 . =

A l l a h a d u â e d e l i m de şu f e r m a n b i r d a h a o k e s e d e n

dediğinden

bile bahsedilir, imtiyazların

yeniden

çıkmasın!

tedkikini

hükümetin

patrikhane

o

tarihten

Paris kongresinin

a'zamî

üç

hafta

e n g e ç 22 Ş u b a t =

=

21

gün

sonra

toplanması

lâzımgelen

15 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü t o p l a n m ı ş

m a s ı i c a b ettiği h a l d e , i l k i ç t i m â ü ç g ü n l ü k b i r t e a h h u r l a a n c a k

b u gün

ol­

akdedue-

bilmiştir.

K o n g r e F r a n s a Hâriciyye nezâreti binâsmda toplanmıştır: İlkönce reis seçilip fo­ s a b i r teşekkür n u t k u irâd etmiş, o n d a n s o n r a a l e l - u s u l salâhiytnâmeler tedkifce d i l i p m u y â f ı k g ö r ü l m ü ş v e işte b u n u n ü z e r i n e m ü z â k e r e a ç ı l ı n c a r e i s i n t e k l i f i y l e m ü z â k e r â t m m a h r e m t u t u l m a s ı k a r a r l a ş m ı ş v e y u k a r d a b u sene v u k u â t m m ' « 1 Ş « bat» fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z V i y a n a protokolündeki esaslar «Mukaddimât-ı-sülhiy-yes> o l a r a k k a b u l e d i l d i k t e n s o n r a d a 31 M a r t = 2 4 R e c e b P a z a r t e s i g ü n ü a k ş a m ı n a k a d a r denizde ve k a r a d a mütâreke akdine ve b u h u s u s u n muhârib devletler m u ­ rahhasları tarafından t e l g r a f l a d e r h a l • baş-kumandanlarâ tebliğ edilmesine k a r a r verilmiştir : E ğ e r i c a b e d e r s e b u o t u z b e ş g ü n l ü k m ü t â r e k e t e m d i d e d i l e b i l e c e k t i r . P a r i s k o n g r e s i n d e 24 c e l s e a k d e d i l m i ş t i r : A ş a ğ ı d a k i f ı k r a d a g ö r e c e ğ i m i z s u l h m u ­ a h e d e s i n i n 30 M a r t P a z a r g ü n ü n e t e s a d ü f e d e n i m z â t a r i h i n e k a d a r 19 c e l s e a k d e ­ d i l d i k t e n s o n r a , N i s a n i ç i n d e b e ş toplantı d a h a y a p ı l m ı ş t ı r . B u g ü n k ü açılış c e l s e ­ s i n d e n i t i b a r e n g ü n t a r i h l e r i n e g ö r e b u n l a r ş ö y l e sıralanır İ k i n c i eelse _ 28 Ş u b a t = 2 1 C u m â d a - î - â h i r e P e r ş e n b e ; tiçüncü celse — 1 M a r t = 2 3 Cumâda-l-âhire C u m a r t e s i ; D ö r d ü n c ü c e l s e — 4 M a r t = 2 6 C u m â d a - l - â h i r e Salı; Beşinci celse — 6 M a r t = 2 8 Cumâda-l-âhire Perşenbe; Altıncı celse — 8 M a r t = l R e c e b C u m a r t e s i ; :

178

K R O N O L O J İ

1856 = 1 2 7 2

Y e d i n c i celse —- 10 M a r t = 3 R e c e b P a z a r t e s i ; • S e k i z i n c i celse — 12 M a r t = 5 R e c e b Çarsanb'a; » o k u z u n c u celse — 1 4 M a r t = 7 R e c e b C u m a ; ' O n u n c u v e O n b i r i n c i c e l s e l e r — 18 M a r t = l l R e c e b S a l ¬ O n i k i n c i celse - 22 M a r t = 1 5 R e c e b C u m a r t e s i ; O n ü ç ü n c ü celse — 24 M a r t = 1 7 R e c e b P a z a r t e s i ; O n d ö r d ü n c ü celse — 2 5 M a r t = 1 8 R e c e b S a l ı ; O n beşinci celse — 26 M a r t = 1 9 R e c e b C a r s a n b a ; O n a l t m c ı celse — 27 M a r t = 2 0 R e c e b p e r ş e n b e ; ' O n y e d i n c i celse — 28 M a r t = 2 1 R e c e b C u m a ; ' O n s e k i z i n c i celse — 29 M a r t = 2 2 R e c e b C u m a r t e s i O n d o k u z u n c u celse — 30 M a r t = 2 3 R e c e b P a z a r ; S u l h m u â h e d e s i n i n işte o g ü n i m z a s ı n d a n s o n r a - ' Y i r m i n c i celse — 2 , N i s a n = 2 6 R e c e b C a r s a n b a ; ' Y i r m i b i r i n c i celse — 4 N i s a n = 2 8 R e c e b C u m a ; Y i r m i i k i n c i celse _ 8 N i s a n = 2 S a ' b a n S a i r Y i r m i ü ç ü n c ü celse - 14 N i s a n = 8 Ş a ' b a n P a z a r t e s i SmŞtir

Ö r d Ü n C Ü

V

e

°

S

n

U

n

C

°

U

~

e l S e

1

6

N

İ

S

a

n

=

°

1

* ' a

b a

Paris

Kırım, K a f k a s ve A n a d o l u «z

otuz

muahedesinin

beş günlük

nihayet

cephelerinde

"

günleri

akde-

b e s celsede i k i n c i de '

büyük

otuz

seferde

h a r b e t t i k i e r i halde

dördüncü Türkler

müttefik

ingiliz

v e S a r d e n y a / t t a l y a orduları yalnız K ı r ı m c e p h e s i n d e ç a r p ı ş m ı ş l a r d ı r -

^rJT^T " m ü t t e f i k l e r i n de eSİ

İ

S

yalnız

' orada k a n dökmüş

m

İ

y

l

e

a

m

l

m

a

S

1

n

e

t

İ

C

e

° olmalarındandır n

İ

n

r

a

d

a

a

l

l

n

m

!

?

güTuna *

r

a

n-

Bu'harbin

olmasından

ve

S e f e r m ü d d e t l e r i de f a r k l ı d ı r : 1 8 5 3 = 1 2 7 0 s e n e s i 4 T e ş r i n i e v v e l d i M u h a r r e m Salı g u n u R u s y a ' y a h a r b ilân e t m i ş o l a n T ü r k i y e o t a r i h t e n b u g ü n e k a d a r t a m T sene 5 a y , 27 g u n d e n b e r i h a r b hâlindedir; gene a y n i senenin 23 Teşrinievvel 2 0 Muİ S n e k XS l f r ™ ^ ^düğümüz~mütâreke t a r i h i n e k a d a r T ü r k l e r 2 sene, 4 a y , 4 g ü n c e p h e d e h a r b e t m i s l e r d i r . Buna m u k a b i l 1 8 5 4 = 1 2 7 0 s e n e s i 2 7 M a r t = 2 7 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r t e s i g ü n ü R u s y a y a h a r b ilân e t m i ş o l a n i n g i l t e r e i l e F r a n s a P a r i s mume^in l T ^ Z 1

Î

20 S

1

y

U

k

a

n

k

İ

f

l

k

r

a

d

a

âlİnde i ~2? ZülMcf ™ -raber i l k ateşe g e n e o senen" h İ „ T" Çarşanba günü Kırım'daki A l m a muharebesinde srirmis o l ­ d u k l a r ı için o t a r i h t e n y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z m ü t â r e k e g ü n ü n e f a d a r " a n ­ c a k 1 sene, 5 a y , 6 g ü n y a l n ı z b i r c e p h e d e k a n d ö k m ü ş l e r d i r y

2

7

Z

u

l

h

l

c

c

b

u

I

l

a

e

B u v a z ı y e t e g ö r e T ü r k l e r Î n g i l i z - F r a n s ı z m ü t t e f i k l e r i n e n i s b e t l e 10 a y 28 g ü n f a z l a «arbetmışler demektir. ' ıazıa y

s

İ ^rr - " ThQ g İ r m e S İ s e n e s i 26 K â n u n u s â n i = 7 C u m â •da-l-ula C u m a g u n u T o r i n o m u a h e d e s i n i n i m z â s i y l e b a ş l a m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e e n a z s ı k ı n ı ç e k e n b u İ t a l y a n krallığı o t a r i h t e n i t i b a r e n 1 s e n e , 2 ay, 5 g ü n h a * m¬ İmde b u u n m u ş v e a y n i s e n e n i n 10 M a y ı s = 2 2 Ş a ' b a n P e r ş e n b e g ü n ü K ı n m T a s k e r ^ k a r d ı k t a n s o n r a 2 5 M a y ı s = 8 R a m a z a n C u m a g ü n ü T c h e İ a î a m Û h S e b e s nde a

T

r

f

d

^

S L T

k

r

a

S V

l

l

l

ğ

^ a

z

İ

y

l

m

1

S e

t

5

e

L a

&

^

m

e

n

^ b

i

z

i

y

u

k

a

8

5

5

r

ı

k

=

i

müttefikler

m

1

2

m

7

ü

1

t

â

r

Kırım

e

k

e

—

k

a

muharebesinin

d

- ^ bütün

" şerefini

îüe S i v e - T n e T t ^ T ^ K ™ ™ ^ i h menbâEnnda t l L Z * ? - f y ™ s u r g i b i göstermişlerdir: H a l b u k i k e n d i ­ l e r i n i n Kırım'a gidebilmeleri Türklerin T u n a boylarında Rusya'yı tamamİyle S a ğ C İ d d î

P

e

h

e

m

m

l

e

t

s

l

z

b

i

r

imzâlanmıştır;

3 B i t a r a f ilân e d i l e n K a r a d e n i z ' d e sâhilleri b u l u n a n d e v l e t l e r i n leri hafif harb gemilerine âit m u k a v e l e ;

mütârekenin

verdiği

179

TARİHÎ

bun­

1 «Paris muâhedesi» i s m i y l e meşhur büyük s u l h muâhedesi; 2 — Boğazlar mukavelesi;

1

mızalanan

OSMANLI

B u g ü n p a r i s kongresinde b i r s u l h muâhedesiyle üç m u k a v e l e l a r e h e m m i y e t l e r i n e g ö r e ş ö y l e sıralanır :

30 Mart = 23 Receb, Pazar: Kırım harbine nihayet veren Paris sulh muahedesinin imzası. (Yukarıki fıkrada bahsettiğimiz

1272

lûb e t m i ş o l m a l a r ı s â y e s i n d e d i r v e K ı r ı m ' d a elde e d i l e n b ü y ü k v e p a r l a k n e t i c e d e de T ü r k o r d u s u e n m ü h i m âmillerdendir.

S u l h m u a h e d e s i n i n i m z a s ı n d a n s o n r a N i s a n içinde a k d e d i l e n n i c e d e k i m e s e l e l e r g ö r ü ş ü l ü p bâzı k a r a r l a r v e r i l m i ş t i r ) .

nu

1856 =

bulundurabilecek­

4 — A l a n d adalarına âit m u k a v e l e . B u tarihî v e s i k a l a r ı n b ü t ü n m u r a h h a s l a r t a r a f ı n d a n i m z a s ı üzerine k o n g r e r e i s i k o n t W a l e w s k i b i r g ü n s o n r a m ü d d e t i b i t e c e k o l a n m ü t â r e k e hâlinin P a r i s m u â ­ h e d e s i a l â k a d a r d e v l e t l e r t a r a f ı n d a n a ' z a m î d ö r t h a f t a içinde t a s d i k e d i l i p k a t ' i y y e t kesbedinceye k a d a r t e m d i d i n i t e k l i f etmiş v e i t t i f a k l a k a b u l edilen b u t e k l i f m u ­ r a h h a s l a r t a r a f ı n d a n t e l g r a f l a r l a d e r h a l d e v l e t l e r i n e bildirilmiştir. P a r i s m u â h e d e s i 34 m a d d e i l e b i r m ü z e y y e l m a d d e d e n i b a r e t t i r v e y u k a r ı k i fık¬ r a d a bahsi geçen yedi devletin birinci ve ikinci murahhasları tarafmdan imzft edilmiştir. Muahedenin rinde :

mukaddimesinde

sulhün

temeli

olarak

Fransızca

ve Türkçe

metinle­

« R é t a b l i s s e m e n t et c o n s o l i d a t i o n d e l a p a i x , e n a s s u r a n t , p a r des g a r a n t i e s e f f i c a c e s et r é c i p r o q u e s , l'indépendance e t l'intégrité de l ' E m p i r e O t t o m a n » Yâni : « S a l t a n a t - i - S e n i y y e n i n istiklâl-i âlîsiyle m e m â l i k i n i n t a m â m i y y e t i n i k e f â l e t - i m ü e s ­ sire v e mütekabile i l e te'min» h u s u s u n d a n b a ş l ı c a esas o l a r a k b a h s e d i l m e k t e d i r . 34 m a d d e n i n ihtivâ ettiği e s a s l a r ş ö y l e sıralanabilir : 1 — B i r i n c i m a d d e m u c i b i n c e muâhedenin t a s d i k i n d e n i t i b a r e n müttefiklerle R u s y a arasında t a k a r r ü r e d e c e k s u l h « e b e d î » d i r . 2 i k i n c i , ü ç ü n c ü v e d ö r d ü n c ü v e o t u z b i r i n c i m a d d e l e r h a r b e s n â s m d a işgal e d i ­ l e n y e r l e r i n m ü t e k a b i l e n t a h l i y e l e r i n e âittir. B u t a h l i y e işleri i k i k ı s m a a y r ı l m a k ­ tadır: B i r i n c i kısmı Rusların A n a d o l u cephesinde işgal e t t i k l e r i K a r s şehir v e k a leşiyle d i ğ e r y e r l e r i v e b i l m u k a b e l e m ü t t e f i k l e r i n de K ı r ı m ' d a işgal e t m i ş o l d u k l a r ı S i v a s t o p o l , B a l a k l a v a , K a m i e s c h = K a m ı ş , E u p a t o r i a = Gö'zleve, K e r ç , Y e n i k a l e , K i n b o u r n = K ı l b u r u n v e s a i r e g i b i şehirlerle limanları t a h l i y e v e iâde e t m e l e r i n e âittir. O t u z b i r i n c i m a d d e d e i s e m ü t t e f i k d e v l e t l e r t a r a f ı n d a n g ö n d e r i l m i ş a s k e r l e r i n Türk topraklarında dost o l a r a k b u l u n m a k t a oldukları y e r l e r i b i r a n e v v e l t e r k e d i p g i d e c e k l e r i n d e n b a h s e d i l m e k t e d i r ; A ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t m m « 1 3 M a y ı s » f ı k r a ­ sına d a b a k ı n ı z . 3 — Y i r m i n c i v e y i r m i b i r i n c i m a d d e l e r d e d e a r â z i y e â i t esasların e n m ü h i m l e r i n e temas edilmektedir B u i k i m a d d e mucibince müttefiklerin Kırım'da işgal e t m e k t e oldukları y e r l e r i n R u s l a r a iâdesine m u k a b i l , R u s l a r d a B e s a r a b y a ' n m C a h u l / K a h u l u , İsmail v e B o l g r a d k a z â l a r m d a n m ü r e k k e p k ı s m ı m O s m a n l ı h â k i m i y y e t i altında o l ­ m a k şartiyle B o ğ d a n b e y l i ğ i n e t e r k e d e e e k t i r . Mağlûb Rusya'nın yegâne arâzi z i y â m işte b u n d a n i b a r e t t i r . Y i r m i n c i m a d d e d e h u d u d hattı tesbit edilmekte o l a n b u t o p r a k p a r ç a s ı n ı n B o ğ d a n ' a ilhakından m a k s a t , R u s y a ' y ı T u n a a ğ ı z l a r ı n ­ dan uzaklaştırmaktır. T u n a ağızlarındaki adaların doğrudan d o ğ r u y a Türkiye'ye t e r k i için a ş a ğ ı d a 1 8 5 7 = 1 2 7 3 v u k u â t ı n m « 1 9 H a z i r a n » f ı k r a s m a b a k ı n ı z . 4 — H a r p t e n evvelki v a z i y e t i n i aynen muhâfaza edecek olan A n a d o l u hududu h a k k ı n d a k i o t u z u n c u m a d d e m u c i b i n c e h e r t ü r l ü ihtilâfın ö n ü a l ı n m a k ü z e r e h u ­ d u t hattının t a m a m i y l e t a v z i h i için i k i T ü r k , i k i R u s v e b i r e r İngiliz v e F r a n s ı z k o m i s e r i n d e n m ü r e k k e p b i r m u h t e l i t k o m i s y o n teşkil e d i l e c e k v e b u k o m i s y o n m u â h e d e n i n t a s d i k t a r i h i n d e n i t i b a r e n s e k i z a y içinde işini b i t i r m i ş o l a c a k t ı r . 5 — Y i r m i ikinci maddeden y i r m i yedinci maddeye kadar altı madde M e m l e keteyn'e âttir. B u m a d d e l e r mucibince E f l a k ve Boğdan voyvodalıkları O s ­ manlı hâkimiyyeti a l t m d a o l m a k şartiyle muâhedede imzâları b u l u n a n devletle­ r i n m ü ş t e r e k kefâletleri altında m e v c u d i m t i y a z l a r ı n d a n i s t i f â d e e t m e k t e devam, :

180

K R O N O L O J İ

1856

=

1272

edeceklerdir; b u suretle Rusya'nın b u i k i b e y l i k üzerinde iddiâ ettiği himaye hakkı t a m a m i y l e kaldırılmış d e m e k t i r : Hattâ k e f i l devletlerden hiç b i r i n i n m ü n ­ f e r i d e n h i m a y e iddiâ e d e m i y e c e ğ i v e M e m l e k e t e y n ' i n dâhili işlerine müdâhale h a k k ı o l m ı y a c a ğ ı d a t a s r i h edilmiştir. B u n d a n b a ş k a h e r i k i b e y l i ğ e âit n i z a m ­ l a r l a teşkilât kanunlarını y e n i d e n t e d k i k için kefil devletlerin mümessilleriyle Türkiye'nin bir komiserinden m ü r e k k e p b i r k o m i s y o n teşkil e d i l m e s i n e , pâdi­ şâhın b u i k i m e m l e k e t t e bütün h a l k sınıflarım hakkıyle t e m s i l edebilecek b i r e r «Dîvan» teşkil etmesine ve b u dîvânların o k o m i s y o n l a münasebâtımn ayrıca t e s b i t i n e , işte b u s u r e t l e e s a s l a r t e s b i t e d i l d i k t e n s o n r a M e m l e k e t e y n ' i n y e n i t e ş ­ kilâtı b i r H a t t - ı - H ü m â y û n ' l a ilânedilmesine, v o y v o d a l a r ı n â s â y i ş v e h u d u t e m ­ n i y e t l e r i için m ü s e l l â h k u v v e t l e r b u l u n d u r m a l a r ı n a v e b u n l a r ı n ' i n d e l h â c e B â b - ı Âlî i l e mütâbık k a l m a k şartiyle h e r h a n g i b i r t a a r r u z a karşı müdâfaa salâhiyyetI e r i n e v e n i h a y e t dâhili k a r g a ş a l ı k l a r ç ı k t ı ğ ı takdirde Bâb-ı-Âiî'nin devletlerle anlaşıldıktan s o n r a k u v v e t s e v k e d e b i l m e s i n e k a r a r verilmiştir. 6 — Y i r m i s e k i z i n c i ve y i r m i dokuzuncu maddeler Sırp beyliğine âittir Bu p r e n s l i k Osmanlı hâkimiyyeti ve d e v l e t l e r i n müşterek kefâleti altında imtiyaz f e r m a n l a r ı n d a n istifâde e t m e k t e d e v a m e d e c e k v e B â b - ı - Â l î ş i m d i y e k a d a r o l d u ğ u g i b i b u n d a n s o n r a d a Sırbistan k a l e l e r i n d e a s k e r b u l u n d u r m a k hakkını hâiz o l a ­ c a k t ı r . İ n d e l h â c e a s k e r ş e v k i için d e v l e t l e r l e a n l a ş m a k l â z ı m d ı r . 7 — O n b i r i n c i maddeden on dördüncü m a d d e y e k a d a r dört madde K a r a d e n i z ' e â i t t i r : B i t a r a f ilân e d i l e n b u i ç - d e n i z d e sâhilleri o l a n v e o l m ı y a n hiç b i r d e v l e t i n harb gemileri bulundurmak hakkı olmıyacak ve Türkiye ile R u s y a K a r a d e n i z tersânelerini k a l d ı r a c a k l a r ı g i b i y e n i l e r i n i de y a p a m ı y a c a k l a r d ı r ; y a l n ı z o n dör­ d ü n c ü m a d d e d e s u l h m u â h e d e s i n i n « A n n e x e 1= C ü z ' - i mütemmimdi olduğundan bahsedilen ve b u gün muahede ile beraber imzâlanan üç m a d d e l i k b i r Türk-Rus m u k a v e l e s i mucibince Türkiye ile R u s y a K a r a d e n i z sahillerinin muhafazasında k u l l a n m a k ü z e r e 50 m e t r e u z u n l u ğ u n d a v e a ' z a m î s e k i z y ü z t o n h a c m i n d e a l t ı ş a r buharlı g e m i i l e en f a z l a i k i yüz t o n l u k buharlı v e y a y e l k e n l i dörder h a f i f g e m i b u l u n d u r m a k hakkını hâiz olacaklardır. 8 — O n u n c u m a d d e d e B o ğ a z l a r m e s e l e s i n e â i t t i r : Y u k a r d a 18411=1257 v u k u a t ı n ı n «13 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z ' B o ğ a z l a r m u k a v e l e s i n i t e ' y i d e d e n b u m a d ­ dede g e n e b u g ü n i m z â l a n a n y e n i b i r m u k a v e l e n i n sulh muahedesine «rabt-utezyîl kılınmış„ olduğundan b a h s e d i l m e k t e d i r . Y e n i m u k a v e l e dört maddeliktir: M u k a d d i m e s i n d e e s k i m u k a v e l e n i n t e f e r r ü â t m a âit bazı tâdilât y a p ı l m ı ş olduğu k a y d e d i l d i k t e n s o n r a Türkiye'nin s u l h hâlinde Boğazları bütün h a r b gemilerine k a p a l ı b u l u n d u r a c a ğ ı n d a n , d e v l e t l e r i n de b u esasa riâyet edeceklerinden, yal­ nız i s t a n b u l ' d a k i sefâretlerin e m r i n d e b u l u n a c a k b i r e r h a f i f h a r b g e m i s i n e e s k i ­ den olduğu g i b i müsâade edileceğinden ve n i h a y e t T u n a seyr-i-sefâinine âit y e n i nizâmnâmelerin t a t b i k i m te'min için m u â h e d e d e i m z â l a r ı b u l u n a n d e v l e t l e ­ r i n b u n e h i r a ğ ı z l a r ı n d a ikişer h a f i f g e m i b u l u n d u r a b i l e c e k l e r i n d e n b a h s e d i l m e k t e d i r . :

9 — O n beşinci maddeden rejimine Tuna

âittir

nehriyle

kefaletleri ka

hiç

tâyin

ağızlarında

altına tatbik

seyr-i-sefâine

kabil

nehir

müsâit

boyunda ve

birer

inzibat

bulunan teşkil

bulunan

murahhasiyle

nizâmnâmelerini

yedi

birer

ortadan

kaldıracak,

bütün - n e h i r

ve

komisyonununun

mevâmi

len

maddî

işleri

yaptıracak

Karadeniz'in

edecektir.

o

Avrupa

civardaki

kısmının

mürekkep

birer ve

Bavyera

murahha­ ağız­

buna

mu­

ye

Wur­

beyliklerinin

esasını bir

ihlâl

lâzımgc-

sonra

müsâit

eden

komisyon

yapılması

feshinden

seyr-i-sefâine

baş­

esasları

içinde T u n a

dâimî

boyunca

müşterek

âit

Memleketeyn serbesti

edilecek

türlü

komiserinden

olan

feshedilecek

ve

edecek,

Tuna

icâbâtmdan

devletin

Avusturya,

Sırbistan

yeni

geçmekte

bunlara

i k i sene

sonra

Türkiye, tertib

karantene

edilip

getirdikten

madde

devletlerinin

verilmiştir;

tasvib

her

ağızlarıyla

b i r hâle

Avrupa

inzibat ve karar

beş

memleketlerden

serbestisi

imzâları

komisyonu

sâhilleri

devletlerinin

Bâb-ı-Alîce,

nezâret

muahedede

bir Avrupa

larım

seyr-i-sefâin

seyr-i-sefâin

muhtelif

tahdid edilememesine

için

sından m ü r e k k e p

temberg

maddeye kadar

mucibince

alınmış ve b u s e r b e s t i n i n

bir kayitle ve

on d o k u z u n c u

B u maddeler

:

nehrin

kalmasına

1856 =

OSMANLI

1272

181

TARİHİ

10— D o k u z u n c u m a d d e Bâb-ı-Âlî'nin birer s u r e t i n i devletlere tebliğ etmiş olduğu ıslâhât f e r m a n ı h a k k ı n d a d ı r : B u m e s e l e için y u k a r d a b u s e n e v u k u â t m m «18 Şubat» fıkrasına bakınız. _ 11 — Y e d i n c i maddede Türkiye'nin Avrupa hukuk-ı-umumiyyesınden istifade h a k k ı t a s d i k e d i l e r e k d e v l e t l e r m a n z u m e s i n e k a b u l e d i l m i ş o l d u ğ u ilân edilmek­ te, m u â h e d e d e i m z â l a r ı b u l u n a n devletler Osmanlı istiklâliyle tamâmiyyet-imüikiyyesine r i a y e t e d e c e k l e r i n i yegân yegân taahhüd e t t i k t e n başka b u t a a h ­ hüdün t a m a m i y l e t a t b i k i m m ü ş t e r e k k e f â l e t altına a l m a k t a v e b u esasların i h ­ lâline m a ' t u f h e r h a n g i b i r t e ş e b b ü s ü b i r m e n f a a t - i - u m u m i y y e meselesi telâkki edeceklerinden bahsedilmektedir. ' B u fevkalâde mühim maddenin A v r u p a hukuk-ı-umumiyyesinden istifâdemizle devletler manzûmesine kabulümüz h a k k m d a k i b i r i n c i fıkrası bâzı menbâlarda b i r t a k ı m y a n l ı ş t e l â k k i l e r e y o l a ç a r a k T ü r k i y e ' n i n b ü t ü n t a r i h i n d e i l k d e f a ola­ rak A v r u p a devletleriyle h u k u k müsâvâtma nâil olduğundan bahsedilirse de k a t ' i y y e n d o ğ r u değildir. D e v l e t l e r h u k u k u bakımından Türkiye'nin v a z i y e t i üç devre ayrılır: Birmcı de­ vir, A v r u p a h u k u k u n d a Türk üstünlüğü devridir; bu parlak devirde Osmanlı imparatoru resmen p â d i ş â h l a r pâdişâhı s a y ı l m ı ş , m e s e l â Avusturya hükümdarı a n c a k Osmanlı sadr-ı-a'zamiyle müsâvi addedilmiş, m u a h e d e l e r i n yalnız istan­ b u l ' d a k i T ü r k ç e m e t i n l e r i e s a s ittihâz o l u n m u ş v e A v r u p a d e v l e t l e r i h a r a c a b a ğ ­ l a n m ı ş t ı r : B i r ç o k m u â h e d e l e r d e k i sarâhatlerle s â b i t o l a n b u i l k d e v i r 1533 = 939 s e n e s i ' 22 H a z i r a n = 2 9 Z ü l k a ' d e P a z a r g ü n ü a k d e d i l e n i s t a n b u l m u a h e d e s i y l e b a ş ­ layıp 1 6 0 8 = 1 0 1 5 s e n e s i 11 T e ş r i n i s â n i 1= 10 R e c e b C u m a r t e s i g ü n ü i m z â l a n a n v e T ü r k ü s t ü n l ü ğ ü n ü n y e r i n e h u k u k î m ü s â v â t esasını i k a a m e e d e n Z s i t v a - T o r o k s u l ­ b ü n e k a d a r t a m 73 sene, 4 a y , 9 g ü n s ü r m ü ş t ü r . F a k a t b u m ü s â v â t b i l e t e ş r i f a t v e m u h â b e r â t s â h a l a r m a m ü n h a s ı r k a l d ı ğ ı için b i r a z n a z a r î d i r v e h a t t â b i r ç o k devletler b u i k i n c i devirde bile Türk hazinesine haraç ve pâdişâhlara mecburî hediyeler t a k d i m i n e d e v a m etmişlerdir. İnhitat d e v r i m i z d e k i f e c î m a ğ l û b i y y e t l e r y ü z ü n d e n b u m u h t e ş e m m ü s â v â t d e v r i ­ n i n n i h a y e t b u l m a s ı d a 1699 = 1110 s e n e s i 26 K â n u n u s â n i |= 24 R e c e b P a z a r t e s i günü a k d e d i l e n K a r l o f ç a m u a h e d e l e r i n i n imzâsı üzerinedir: B i r ç o k arâzi k a y b e ­ dip artık parçalanmıya başlıyan Osmanlı imparatorluğunun o t a r i h e k a d a r a l ­ m a k t a o l d u ğ u s o n h a r a ç l a r l a h e d i y e l e r e işte b u m u â h e d e i l e n i h a y e t verilmiş ve Türkiye eski heybet ve e h e m m i y e t i n i kaybetmiştir. B u vaziyete göre müsâvât e s a s ı n a istinâd e d e n i k i n c i d e v i r Z s i t v a - T o r o k sulhünden K a r l o f ç a muâhedesine k a d a r t a m 92 sene, 2 a y , 5 g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r . İ l k ö n c e r e s m î T ü r k ü s t ü n l ü ğ ü ve o n d a n s o n r a d a hukukî müsâvât esaslarıyla geçen b u i l k i k i d e v r i n m e c m u u 165 sene, 6 a y , 14 g ü n t u t m a k t a d ı r . Karlofça muahedesiyle başlayıp P a r i s muahedesiyle nihayet b u l a n üçüncü de­ v i r d e b i i e m ü s â v â t esası T ü r k i y e a l e y h i n e o l a r a k r e s m e n ihlâl v e y a ibtâl e d i l m i ş d e ğ i l d i r : Sırf k e n d i k u v v e t i y l e m e v c u d i y y e t i n i m u h â f a z a i m k â n v e i k t i d a r ı n d a n artık m a h r u m o l a n O s m a n l ı d e v l e t i M e h m e d A l i ı s y â n ı g i b i dâhilî g a i l e l e r i n i bile a n c a k hârici yardımlarla tesviye e d e b i l e c e k h â l e g e l d i ğ i için, 157 sene, 2 a y , 5 g ü n süren b u ü ç ü n c ü d e v i r d e b i r t a r a f t a n hıristiyan u n s u r l a r ü z e r i n d e iddiâ e d i l e n h i m â y e h a k l a r ı g i b i dinî v e b i r t a r a f t a n d a k a p i t ü l â s y o n l a r d a n m ü t e v e l l i t siyasî, adlî v e iktisâdi v e s i l e l e r l e b ü y ü k d e v l e t l e r için d â i m î b i r m ü d â h a l e sâhası hâline g e l m i ş , işte b u n d a n d o l a y ı « A v r u p a h u k u k - ı - u m u m i y y e s i » n d e n i s t i f â d e e d e ­ m e m i ş v e m e s e l â 1815 V i y a n a k o n g r e s i g i b i b e y n e l m i l e l t o p l a n t ı l a r a d â v e t e d i l ­ memiştir. P a r i s muahedesinin yedinci maddesi b u bakımdan fevkalâde mühim o l m a k l a be­ raber,

Osmanlı

bulunması, ayrı ki ceb

bir

istiklâliyle

tamâmiyyet-i-mülkiyyesinin

gayr-i-müslimlere madde

hâkimiyyetini

ile

geçirilmiş

tahdid

S a h günü toplanan

beplerin

ıslâhâta

meşhur

maddedeki

verilen

eden

haklar gibi

olması

dâhilî

ve bilhassa

kapitülâsyonların

Avrupa

devletin

ilgası

bir takım

tumturaklı

ve

müphem

vaitlerle

yaldızlı, sözlere

kendi

hakkında

on dördüncü celsede Âlî p a ş a ' n m

muallâk

kefâleti

b i r meselenin

ileri

25

topraklarında­ Mart=18

sürdüğü

geçiştirilmiş

rağmen

Osmanlı

altında

muâhedeye Re­

haklı

se­

olması

bu

imparatorlu-

182 funun

K R O N O L O J İ «Avrupa

edemiyeceğini istiklâlinin ya

kadar

hukuk-ı-umumiyyesi»nden

gösteren

mütemâdiyen her hususta

mıştır : Misâl o l a r a k vukuâtımn

hukukî

ve

ihlâline

siyasî sebeb

devletlerin haksız

aşağıda 1856=1273

«6 A ğ u s t o s »

fıkralarına

hiç

bir

engellerdir! olmuş ve

ve

1856 zaman Bu

sadâret

münasebetsiz

vukuâtının

=

1272

tamamiyle

istifâde

kayitler

Osmanlı

tebeddüllerine

varınca­

gibi

müdâhalelerine

«1 T e ş r i n i s â n i »

ve

yol

aç­

1857=1273

bakınız.

12 — Beşinci m a d d e m u â h e d e d e i m z a l a r ı b u l u n a n d e v l e t l e r i n h a r b suçluları h a k ­ k ı n d a a f v - i - u m u m î ilân e t m e l e r i n e v e altıncı m a d d e de e s i r l e r i n d e r h a l ' m ü b a d e l e ­ s i n e âittir. 13 — S e k i z i n c i m a d d e d e T ü r k i y e i l e P a r i s m u a h e d e s i n i i m z â h y a n d i ğ e r d e v l e t l e r ­ d e n b i r i v e y a b i r k a ç ı a r a s ı n d a sulhü ihlâl e d e b i l e c e k m ü h i m b i r ihtilâf ç ı k t ı ğ ı t a k d i r d e , h e r i k i t a r a f ı n d a silâha s a r ı l m a d a n e v v e l m ü t e b a k i d e v l e t l e r i n ta­ v a s s u t u n a mürâcaat edeceğinden b a h s e d i l m e k t e d i r : Tabiî b u m a d d e ile b i l h a s s a R u s y a istihdâf edilmiştir. 14 _ Türkiye'yi alâkadâr e t m i y e n otuz üçüncü m a d d e Baltık d e n i z i n d e k i A l a n d a d a l a r ı n a âittir v e b u F i n a d a l a r ı için g e n e b u g ü n İ n g i l t e r e v e F r a n s a il» R u s y a a r a s ı n d a a y r ı b i r m u k a v e l e i m z â edilmiştir. Osmanlı tamâmiyyet-i-mülkiyyesi, Türkiye'deki müttefik kuvvetlerinin hareket t a r i h i , T u n a işleri, h u d u t m e s e l e l e r i v e M e m l e k e t e y n b e y l i k l e r i n i n y e n i v a z i y e t ­ leri hakkında P a r i s muahedesinin mütemmimleri ve z e y i l l e r i seklinde bundan s o n r a a k d e d i l e n ..tâlî m u k a v e l e l e r i n e n m ü h i m l e r i için a s a ğ ı k i f ı k r a i l e d a h a a ş a ­ ğ ı d a b u s e n e n i n «13 M a y ı s » , 1857 = 1273 v u k u â t ı n ı n «19 H a z i r a n » v e nihayet 1858 _ 1275 v u k u â t ı n ı n d a «19 A ğ u s t o s » f ı k r a l a r m a b a k ı n ı z . P a r i s m u a h e d e s i n i n h o ş a g i t m i y e n b â z ı e s a s l a r ı n d a n d o l a y ı A l î P a s a siyasî lerinin ve bilhassa Koca-Reşid Paşamın b i r çok tenkitlerine uğramışsa da rın e k s e r i s i haksızdır). ' '

rakip­ bunla­

15 Nisan = 9 Şa'ban, Salı: Osmanlı «Tamâmiyyet-i-mülkiyye» si­ nin tekeffülü hakkında Inglltere-Fransa-Avusturya muahedesi. d a h â d i s â t isbât e t m i ş t i r : A ş a ğ ı d a 1 8 6 9 = 1 2 8 5 v u k u a t ı n ı n . « 1 8 . Şubat,, fıkrasıas bakınız).

29 Şubat = 6 Zülka'de, Cumartesi: Alî Paşa'mn Girit'den Istan bui'a avdeti ve bu fevkalâde me'mııriyyetinin neticeleri. (Yukarıki

sene

gördüğümüz

Âlî

de dâhil o l m a k

vukuatının

«2

Paşa'nın

bu

Teşrinievvel» fevkalâde

ş a r t i y l e 4 a y , 28 g ü n

fıkrasında

me'muriyyeti

istanbul'dan gidip

gelme

hareketim müddetleri;

sürmüştür.

B ü y ü k v e z i r i n bâzı insafsız düşmanları tarafından b i r çok t e n k i t l e r l e i s t i h z a l a r a . u ğ r a m ı ş o l a n G i r i t icrââtının e n mühim n e t i c e l e r i şunlardır: 1 —.paşa'nın b u s e f e r i , G i r i d ' e b e y n e l m i l e l b i r k o m i s y o n gönderip «Plebiscîte>. y a p t ı r a r a k a d a n ı n y e n i i d a r e şeklini t â y i n e t t i r m e k i s t i y e n A v r u p a d e v l e t l e r i n t e müdâhalesini önlemiştir Y u k a r ı k i sene vukuatının «2 Teşrinievvel» fıkrasına S a bakmız. 2 — Â l î P a ş a ' n ı n t e s b i t v e ilân e t t i ğ i y e n i r e j i m G i r i t H ı r i s t i y a n l a r ı n ı n buyuıc :

bir

kısmım

bilhassa 3

_

etmiş

t a t m i n etmiş

Isfakya

Y e n i idare olduğu

ve

nın nesriyâtiyle 4 _

Yukarıki

olduğu

dağlarında

için umumî

galeyan

yatışmış

ve

isyan

hareketi

mevziîleşmiştir;

esaslarının

Garp

bu suretle

Y u n a n propagandasının

efkâr-ı-umumiyyesini

geniş

b i r nisbette

tavsatıldığı

Avrupa

tatmîK -

matbuatı­

sâbittir; fıkrada

da gördüğümüz

g i b i , mevziîleşen

isyan hareketi

için

artak:

muvaffakıyyet ümidi kalmamıştır. İnhilâl a l â m e t l e r i g ö s t e r m i y e b a ş l a m ı ş v e işte o y ü z d e n b ü y ü k devletlerin daimî b i r müdâhale sâhası hâline gelmiş çürük b i r imparatorluğun günden güne f e n a ­ l a ş a n m u k a d d e r a t ı içinde b u n d a n f a z l a n e y a p ı l a b i l i r ? Â l î P a ş a ' y ı t e n k i d v e t e h ­ z i l edenler, demagojiden b a ş k a b i r şey y a p m ı ş değillerdir: Meselâ kendisinâ», yüz bulamadığı v e b i l h a s s a u m d u ğ u m e v k i l e r i k o p a r a m a d ı ğ ı i ç i n c a n düşmanı, k e s i l e n harîs şâir Z i y â Paşa'nın edebiyat t a r i h i m i z d e m ü h i m b i r y e r t u t a n « Z a fer-nâme»si k u v v e t l i b i r k a l e m i n hırsa, haksızlığa v e mânevi z u l m e âlet o i m a - F . : İS-

226

K R O N O L O J İ

1868

=

1284

s m d a n d o ğ m u ş çok fecî b i r şâh-eserdir. B u z a r i f eserdeki manzum iftirâlarla m e v z u u n v e m u k a f f a a l a y l a r ı n bâzıları â d e t â « I n t â k - ı h a k » k a b î l i n d e n d i r : G i r i d ' i aldı g e r i s a v l e t - i s e y f - û - k a l e m i , H a l k ı n a g e l m i ş i k e n d â i y e - i istiklâl! B u b i r h a k i k a t değildir de n e d i r ? G i r i d ' i b e y n e l m i l e l b i r r e j i m d e n k u r t a r a n y e ­ g â n e âmil, A v r u p a d e v l e t l e r i n d e n e v v e l d a v r a n a n A l î P a ş a ' m n ö n l e y i c i t e d b i r l e r i ­ d i r . O s ı r a d a G i r i t m e s e l e s i n i vesîle ittihâz e d e r e k bütün H ı r i s t i y a n unsurların T ü r k i y e ' d e n a y r ı l m a s ı n ı i l e r i s ü r e n R u s t e z i b i l e a n c a k işte o s â y e d e s u y a d ü ş ü ­ rülmüştür) .

1 Nisan = 8 Ziilhicce, Çarsanba: «Vahdet-i kuvâ» esasının ilgasiyle demokrasiye doğru büyük bir adım atılarak «Tefrik-ı kuvâ» esa­ sının kabulü, Adüyye'nin istiklâli ve (Millet meclisi) vaziyetinde bü­ yük bir Şûrây-ı-Devlet ihdâsı. (Alî ve P u a d Paşaların bâzı menbâlarda d e m o k r a s i düşmanı g i b i gösterilmeleri haksızdır : Fevkalâde i k t i d a r ve dirâyetleriyle bütün dünyaya ün s a l a n b u i k i b ü y ü k v e z i r i n kanâatince o z a m a n k i Osmanlı câmiası b i r ç o k m i l l e t l e r d e n mü­ r e k k e p b i r m o z a i k hâlinde b u l u n d u ğ u için A v r u p a t a r z ı n d a b i r p a r l m a n t a r i z m i n b i r d e n b i r e t a t b i k i n e m ü s a i t d e ğ i l d i r ; onların n a z a r ı n d a Osmanlı parlâmentosu d e m e k , m u h t e l i f anâsırın ç a r p ı ş a c a ğ ı b i r m ü c â d e l e m e y d a n ı demektir; bilhassa i n t i h a b a t esnâsmda Hıristiyan u n s u r l a r l a alâkadâr A v r u p a devletlerinin b i r ç o k e n t r i k a l a r çevirmeleri ve hattâ müdâhaleye kalkışmaları m u h a k k a k t ı r : î ş t e bun­ d a n dolayı Türkiye'de d e m o k r a s i mahallî şerâite uydurularak devlet bünyesini s a r s m a y a c a k surette tedricen tatbik edilmelidir. B u y o l d a i l k a d ı m 7 C u m â d a - l - â h i r e 1 2 8 1 = 7 Teşrinisâni 1864 Salı g ü n ü n e ş r e d i ­ l e n • « T e ş k i l - i v i l â y â t » n i z a m n â m e s i y l e a t ı l m ı ş s a y ı l ı r : E s k i eyâletlerin y e r i n e s a n ­ c a k , k a z â v e n a h i y e teşkilâtına m ü s t e n i t y e n i v i l â y e t l e r k u r a n b u k a n u n i l k ö n c e S i l i s t r e , V i d i n , N i ş v e S o f y a havâlisinin t e v h i d i n d e n hâsıl o l a n T u n a vilâyetinde t e c r i b e edilmiş v e ç o k m u k t e d i r b i r v a l i o l a n M i d h a t P a ş a m ı n b u t e c r i b e d e g ö s ­ t e r d i ğ i m u v a f f a k ı y y e t üzerine y e n i teşkilâtın b ü t ü n m e m l e k e t e teşmili k a r a r l a ş mışhr. D e m o k r a s i tarihîmizde fevkalâde b i r e h e m m i y e t i hâiz o l a n b u meşhur n i z â m n â ­ me mucibince vilâyetlerde v a l i l e r i n , s a n c a k l a r d a mutasarrıfların ve kazâlarda k a y m a k a m l a r ı n riyâsetinde b i r e r «Meclis-i i d a r e » b u l u n a c a k ve bu meclislerin m a h a l l î h ü k ü m e t e r k â n ı n d a n m ü r e k k e p tabiî â z a s ı n d a n m â a d â b ü t ü n M ü s l i m v e G a y r - i - M ü s l i m âzâsı k a n u n u n t â y i n ettiği intihâb u s u l i y l e i k i s e n e d e b i r s e ç i l e ­ c e k t i r : Y e n i k u r u l a n m u h t e l i t m a h k e m e l e r i n âzâsı d a a y n i usule tâbi'dir. G e n e a y n i k a n u n a g ö r e h e r v i l â y e t i n senede b i r t o p l a n a n b i r « M e c l i s - i - u m u m î » s i v a r d ı r : B u m e c l i s bütün k a z â l a r d a n g e l e c e k m ü m e s s i l l e r d e n m ü r e k k e b o l a c a k ve v i l â y e t i n t i c a r e t , zirâat, sanâyi, m a a r i f v e n â f i a s â h a l a r m a âit u m u m î işlerini müzakere edecektir. î ş t e b u s u r e t l e halkı h e m i d a r e işlerine, h e m i n t i h â b â t a a l ı ş t ı r m a k için i l k a d ı m a t ı l m ı ş v e a y n i z a m a n d a i d a r e işleriyle A d l i y e işleri b i r b i r i n d e n a y r ı l m a k s u r e t i y l e «Tefrik-ı k u v â » m n d a i l k t e m e l i i s t a n b u l ' d a n e v v e l taşrada atılmıştır. O s ı r a d a i s t a n b u l ' d a k i v a z i y e t b ü s b ü t ü n b a ş k a d ı r : 1 8 3 9 = 1 2 5 5 v u k u â t m ı n «3 T e ş ­ r i n i s â n i » f ı k r a s ı n d a T a n z i m â t - ı - H a y r i y y e ' n i n ilânı ü z e r i n e teşkil edildiğini gör­ düğümüz «Meclis-i Vâlây-ı- A h k â m - ı A d l i y y e » sonraları b i r takım değişikliklere u ğ r a m ı ş o l m a k l a beraber hâlâ m e v c u d d u r ve m u h t e l i f sâhalara âit büyük salâh i y e t l e r i y l e , lerâ, Teşri ve K a z â k u v v e t l e r i n i c e m ' e t m i ş b i r «Vahdet-i k u v â » mü­ e s s e s e s i v e timsâli h â l i n d e d i r M e s e l â M e ' m u r i n m u h â k e m e s i v e h ü k ü m e t l e e f r â d a r a s ı n d a k i d â v a l a r ı n r ü ' y e t i g i b i k a z â î , b i r ç o k i d a r e işleri g i b i i c r â î v e n i h a y e t k a n u n l a r t a n z i m i g i b i teşriî s a l â h i y y e t l e r i v a r d ı r ! H a l b u k i d e m o k r a s i n i n e n mü­ h i m t e m e l i işte b u ü ç k u v v e t i b i r b i r i n d e n a y ı r ı p istiklâl v e m ü v â z e n e l e r i n i te'min eden «Tefrik-ı kuvâ» esasmdadır. :

1868 =

1284

O S M ANLI

TARİHİ

227

Âlî Paşa yukarıki fıkralarda g ö r d ü ğ ü m ü z G i r i t seferinden döndüğü z a m a n , S u l ­ t a n A z i z h e n ü z A v r u p a s e y â h a t i n d e n aldığı i b r e t v e intibâh i ç i n d e d i r : H e r h a l ­ de L o n d r a ' d a z i y â r e t e t t i ğ i A v a m - k a m a r a s ı m ü z â k e r e l e r i n d e n p e k ü r k m ü ş o l ­ m a m a s ı l â z ı m g e l i r . B â z ı G a r p m e n b â l a r m d a  l î p a ş a ' m n işte b u m ü s â i t h â l e t - i r-uhiyyeden istifâde etmiş olduğundan bile b a h s e d i l m e k t e d i r . B i r «Vahdet-i kuvâ» timsâli o l a n «Meclis-i Vâlây-ı Ahkâm-ı Adliyye»nin ilgasiyle i l k «Şûrây-ı-Devlet» ve «Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye»nin te'sisi hakkında bu g ü n neşredilen v e p â d i ş â h ı n b i l e s a l â h i y y e t l e r i n i d a r a l t a n n i z â m n â m e işte b u v a ­ z i y e t i n mahsulüdür. B u i k i m ü e s s e s e n i n i h d â s m d a n m a k s a t i d a r e v e a d l i y e işlerinin, y â n i İ c r a v e K a z â küvetlerinin b i r b i r i n d e n a y r ı l m a s ı n ı t e ' m i n o l d u ğ u için « V a h d e t - i k u v â » yerine « S e p a r a t i o n des p o u v o i r s = T e f r i k - ı k u v â » esasının i k a m e s i m a h i y e t i n d e d i r . B u s u ­ retle Âlî Paşa Türkiye'de d e m o k r a s i n i n en mühim temel-taşmı atmış d e m e k t i r . Beş daireden mürekkeb olan bu i l k «Şûrây-ı-Devlet» b i r n e v i M i l l e t - M e c l i s i sa­ yılır Meselâ E n g e l h a r d t «ibtidaî b i r Meclis-i-Meb'ûsan» ve «Meşrutiyete doğru k ü ç ü k b i r t e c r i b e » s a y m a k t a d ı r . T e ş r i î salâhiyetlerinden b a ş k a büdcenin t a n z i m i b i l e b u m ü e s s e s e y e âittir. M e m l e k e t i n h e r t a r a f ı n ı v e b ü t ü n anâsırını t e m s i l et-: meşine b i l h a s s a e h e m m i y e t v e r e n S u l t a n A z i z ' i n : — K i m o l u r s a o l s u n , h a n g i m i l l e t e m e n s u b b u l u n u r s a b u l u n s u n , bütün e r b â b - ı iktidârm Ş û r â y - ı - D e v l e t ' e dâhil olmasını isterim! Şûrây-ı-Devlet Suriyelilerin, B u l g a r l a r ı n , B o ş n a k l a r ı n , velhasıl t e k m i l anâsırın e r b â b - ı - i k t i d â r ı içün m ü ş t e r e k b i r m e r k e z olmalı v e b u e r b â b - ı - i k t i d a r v ü k e l â y a y a r d ı m e t m e l i d i r . dediğinden bahsedilir. — Şûrây-ı-Devlet'in vilâyet Meclis-i-umumîleriyle el-birliği de t e ' m i n edilmiş v e b u m e c l i s l e r i n h e r s e n e i s t i y e c e k l e r i ı s l â h â t a âit mazba­ talarının Ş û r â ' d a m ü ş t e r e k e n m ü z â k e r e s i için h e r b i r i n d e n 3-4 m ü m e s s i l g e l m e ­ s i n e k a r a r verilmiştir. :

M u h t e l i f vilâyetlerden gelen âzâlar y o l a çıkarken halkın çok heyecanlı tezâhür a t yaptığından ve bütün anâsırın fevkalâde m e m n u n olduğundan b a h s e d i l i r : N i ­ h a y e t 10 M a y ı s 1 8 6 8 = 1 7 M u h a r r e m 1285 P a z a r g ü n ü açılış m e r â s i m i y a p ı l m ı ş v e b u münâsebetle Bâb-ı-Âlî'ye gelen pâdişâh s o n r a d a n yanmış o l a n «Hünkâr d â ­ i r e s i » n i n a n f i t e a t r şeklinde h a z ı r l a n a n b ü y ü k s a l o n u n d a i r â d ettiği n u t u k t a s o n derece mühim b i r n o k t a y a t e m a s ederek : — Teşkiîât-ı-cedîde k u v v e - i icrâiyyenin k u v v e - i a d l i y y e , d i n i y y e ve teşrîiyyeden t e f r i k i esasına m ü s t e n i d d i r ! d e m e k s u r e t i y l e y a l n ı z « T e f r i k - ı k u v â » esasına değil, D e v l e t işlerinde d i n l e d ü n ­ y a n ı n a y r ı l d ı ğ ı n a b i l e t e m â s e d e r e k y e n i teşkilâtı L â i k l i ğ e d o ğ r u b ü y ü k b i r a d ı m şeklinde târif etmiştir. İşte b u n d a n d o l a y ı b ü t ü n r û h â n î r e i s l e r p â d i ş â h a t e ş e k k ü r l e r i n i a r z e t t i k t e n baş­ k a , Avrupa'nın en mühim d e v l e t - a d a m l a r m d a n Bâb-ı-Âlî'ye t e b r i k telgrafları da gelmiştir. B ö y l e b i r ş û r â y - ı - D e v l e t i n h u k u k î m â h i y y e t i nasıl târif edilebilir? H e r halde b u n u n klâsik mânâsiyle b i r M i l l e t - M e c l i s i olmadığı m u h a k k a k t ı r : F a k a t gene o mânâsiyle b i r Şûrây-ı-Devlet olmadığı d a meydandadır. E n g e l h a r d t en münâsip târif i y a p m ı ş sayılabilir-. B u b i r « î b t i d a î M e c l i s - i - M e b ' u s a n » d e m e k t i r . T a n z i m â t m meşrutiyyete doğru yaptığı b u büyük h a m l e bizde maatteessüf lâyıkıyle tedkik edilememiştir. S o n r a d a n Mülkiyye, M a l i y y e ve Tanzimât i s i m l e r i y l e üç d a i r e y e ayrılan Şûrây-ıDevlet b u i l k mâhiyyetini tamamiyle kaybetmiştir. «Meclis-i-Vâlây-ı A h k â m - ı A d l i y y e » d e n d o ğ a n i k i n c i m ü e s s e s e de « D î v â n - ı A h k â m - ı A d l i y y e » d i r : B i r m ü d ­ det s o n r a A d l i y e nezâretine inkılâb e d e n b u m ü e s s e s e b i r n a z ı r i d a r e s i n d e i k i b ü y ü k m a h k e m e şeklindedir : B u n l a r d a n T e m y i z m a h k e m e s i H u k u k v e C e z â ş û b e l e r i n e v e i s t i n a f m a h k e m e s i de H u k u k , C e z â v e T i c a r e t d a i r e l e r i n e a y r ı l m ı ş v e A d l i y y e ' n i n istiklâlini t e ' m i n için â z â m n « L â - y e n ' a z i l » o l m a s ı esas ittihâz e d i l ­ miştir. Diğer «Mahâkim-i n i z â m i y y e » g i b i b u n l a r d a m u h t e l i t t i r . Meşîhat'e tâbi' o l a n « Ş e r ' i y y e M a h k e m e l e r i » y a l n ı z şer'î d â v â l a r için i b k a edilmiştir. Şûrây~ı-Devlet'in i l k r e i s i M i d h a t P a ş a v e D î v â n - ı A h k â m - ı A d l i y y e ' n i n i l k n â ­ z ı n d a meşhur Cevdet Paşa'dır).

228

K R O N O L O J İ 29 Mayis =

(Sultan züddin devrinde

ikinci

sonraki

üzere Hilâfet

meşrutiyet

oğlu

veliahd olduğu halde

şâh o l m a m a k

=

. 1285

6 Safer, Cuma: Son halîfe Abdülmeeid'in doğumu.

Abd-ül-Aziz'in Efendi'den

1868

olan

saltanatın

makamına

devrinde

Mecid

Efendi,

intihâr

ilgası ü z e r i n e

intihâb

etmiş

Altıncı

olan

Mehmet

b u sıfatını

Yusuf

1869 i = iz-

Vahîdüddin

kaybedip

pâdi­

edilmiştir).

25 Şa'ban, Cuma: Bâb-ı-Âlî'nin Yunanistan'a

(Bu

yukarıki

de

( T a n z i m a t devrine k a d a r ecnebiler Türkiye'de mülkiyet h a k k ı m hâiz olmadıkları ı ç m , 1 8 5 6 = 1 2 7 2 v u k u â t m m « 1 8 Ş u b a t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z ıslâhat f e r m a n ı n d a O s m a n l ı t e b a a s ı n ı n tâbi o l d u ğ u a h k â m dâhilinde b u h a k k ı n , e c n e b i t e b a a s ı n a da teşmil edileceğinden ve b u h u s u s t a devletlerle «Suver-i tanzîmiyye» yapılacağın, d a n , y â n i hususî m u â h e d e l e r a k d o l u n a c a ğ m d a n b a h s e d i l m i ş t i r . O s m a n l ı tebaasmm t â b i ' o l d u ğ u a h k â m ı n k a b u l ü n ü B â b - ı - Â l î ' n i n ş a r t ittihâz e t m e s i n e sebep, e c n e b i l e ­ r i n kapitülâsyonlardan i m t i y a z l a r d a n o h u s u s t a d a istifâdeye kalkışmak ihtimâ­ lidir. 4

B u t a r i h t e n b i r sene e v v e l 1 2 8 4 = 1 8 6 7 s e n e s i 7 S a f e r = 1 0 H a z i r a n P a z a r t e s i - ü n ü m ü l k i y e t h a k k ı n ı n e c n e b i l e r e teşmili h a k k ı n d a b e ş m a d d e l i k b i r k a n u n n e ş r e d i l ­ miştir : B u k a n u n a göre H i c a z müstesnâ o l m a k şartiyle bütün Osmanlı i m p a r a t o r ­ luğunda ecnebiler mülkiyet h a k k ı m hâiz olabilecek, b u h u s u s t a o n l a r d a tamamıyle T ü r k kanunlarına tâbi'olacak ve yalnız tebaalarının b u h a k t a n istifâde et­ m e l e r i n i i s t i y e n e c n e b i d e v l e t l e r i i l k ö n c e Bâb-|ı-Âlî'nin şartlarını k a b u l e t m e k m e c ­ b u r i y e t i n d e bulunacaktır. İ l k p r o t o k o l b u g ü n F r a n s a i l e i m z â edilmiş v e b u n a k a p i t ü l â s y o n l a r ahkâmını T ü r k i y e l e h i n e tâdil e d e n b â z ı e s a s l a r d a ilâve edilmiştir Meselâ konsolosluk merkezlerinden en az dokuz saat u z a k t a bulunan yerlerde b i r Fransızm i k a m e t ­ gâhı a r a n m a k lâzım geldiği t a k d i r d e konsolosluk mümessili bulunmasına hâcet' o l m a d a n t a h a r r i y a t yapüabileceği gibi, mahkemelerde mümessil o l m a d a n muhâkem e c e r e y a n e d e b i l e c e k t i r . K a p i t ü l â s y o n l a r ı n b u d e r e c e tâdili b i l e o z a m a n için b i r muvaffakıyyettir. :

F r a n s a ' d a n s o n r a sırayla İsveç ve Norveç, Belçika, İngiltere, A v u s t u r y a , D a n i m a r ­ k a , P r u s y a v e A l m a n y a , İ s p a n y a , Y u n a n i s t a n , R u s y a , İ t a l y a v e s a i r e i l e de- a y n i şekilde p r o t o k o l l e r imzâlanmıştır).

, Kânunuevvel = 16 Şa'ban, Çarşanba: Türk-Yunan siyasî mü­ nasebetlerinin kesilmesi. 2

( Y u k a r ı k i sene v u k u â t m m « 4 K â n u n u s â n i » v e «15 Ş u b a t » fıkralarında Sadr-ıa z a m A l ı P a ş a t a r a f ı n d a n ilân edildiğini g ö r d ü ğ ü m ü z ısîâhât esasları G i r i t l i l e r i n ç o ğ u n u t a t m i n e t m i ş o l d u ğ u h a l d e i s y a n d a ısrar edenlerle Yunanlılar memnun o l m a m ı ş l a r d ı r : Bunların i s t e d i k l e r i adanın d o ğ r u d a n d o ğ r u y a Y u n a n i s t a n ' a i l h a ­ kından i b a r e t t i r v e b u h u s u s t a R u s t e ' s i r ve teşvikinin b ü y ü k b i r âmil olduğu m u h a k k a k t ı r . İşte b u n d a n d o l a y ı Â l î p a ş a ' n m G i r i t seferindenberi Y u n a n i s t a n h a r p hazırlıklarına k a l k ı ş m ı ş , k a ç a k ç ı l ı k l a y a p t ı ğ ı y a r d ı m l a r ı a r t ı r m ı ş v e n i h a ­ y e t b a ş - v e k i l m e c l i s t e m e s e l e n i n t e s v i y e s i için G i r i d ' i n b i r a n e v v e l Y u n a n i s t a n ' a ilhakından başka çâre olmadığını söylemiştir. B u sırada A t i n a ' d a k i G i r i t l i l e bay­ r a k l a r a ç a r a k T ü r k s e f a r e t i n i n ö n ü n d e b i r t a k ı m h u s u m e t tezâhürlerinde de b u ­ lunmuşlardır. A t i n a ' d a k i Osmanlı s e f i r i F o t y a d i B e y ' i n g e r i çağırılması iste bundandır- B u vazıyet üzerine T ü r k limanları Y u n a n t i c a r e t i n e kapatıldıktan başka Türkiye'deki Y u n a n tebaası d a h u d u t hâricine çıkarılmıştır).

229

TARİHİ

11 Kânunuevvel = ültimatom vermesi. şiddetli

Yunan

9 Haziran = 17 Safer. Sah: Ecnebilere mülkiyet hakkı verilmesi.

OSMANLI

1285

rek

t e d b i r i n sebebi,

fıkrada

h a r b i çıktığı t a k d i r d e , başta R u s y a

istirâk

ihtimâli

meseleyi

sulhen

düvel-i-muazzamayı tesviye' etmek

çok

üzere

k a r a r vermişlerdir. Âlî P a ş a b u mühlik miş ve m e s e l e n i n

Y u n a n i s t a n aleyhine

gördüğümüz

olmak

vaziyettir:

üzere bâzı

ürküttüğü Paris'de

için,

bir

devletler

konferans

vaziyeti fevkalâde

hallinde en büyük

Avrupa

B i r Türkdevletlerinin araya

gire­

toplanmasına

b i r dirâyetle

rolü o y n a m ı ş t ı r :

idare

et­

Aşagıkı

s e n e n i n «18 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

1869 =

1285

12 Şubat = 29 Şevvâl, Cuma: Hâriciyye nâzın Keçeci-zâde Meh­ met Fuad Paşa'nm ölümü. ( B ü y ü k zekâsı, f e v k a l â d e d i r â y e t v e iktidârı, z a r â f e t v e n ü k t e d a n l ı ğ ı ye b i l h a s s a h a z ı r - c e v a p l ı ğ ı y l a m â r u f o l a n B ü y ü k - F u a d P a ş a m e ş h u r d î v a n şairi K e ç e c i - z â d e M e h m e t İzzet-Molla'nm oğludur. 1230=1815 t a r i h i n d e i s t a n b u l ' d a dünyaya gelmiş o l d u ğ u n a g ö r e 54 y a ş ı n d a ö l m ü ş d e m e k t i r . i l k ö n c e İ l m i y y e m e s l e ğ i n e i n t i s â b e t m i ş s e de b i r a z s o n r a G a l a t a s a r a y ' d a k i T ı b hâne've g i r i p d o k t o r olmuş ve o z a m a n Tıbbiye tedrisâtı Fransızca olduğu ı ç m , ç o k m ü k e m m e l bildiği b u G a r p d i l i n i o r a d a ö ğ r e n m i y e b a ş l a m ı ş t ı r . B i r m ü d d e t T r a b i a s g a r p ' d a ve i s t a n b u l ' d a askerî h e k i m l i k vazifelerinde istihdâm edilen bu m ü s t a î d g e n c i n B â b - ı - Â l î ' y e intisâbı, z e k â v e kabiliyyetini t a k d i r eden KocaR e s i d P a ş a ' n m h i m â y e v e t e ş v i k ı y l e d i r : 1837 , = 1253 s e n e s i 1 K â n u n u e v v e l = 3 R a ­ m a z a n C u m a günü Bâb-ı-Alî Terceme-odası'na m e ' m u r edilmiş olduğuna gore, s i y a s î h a y a t ı o t a r i h t e n v e f a t m a k a d a r 31 sene, 2 a y , 11 g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r , ö l ü m sebebi k a l b hastalığıdır: B i l h a s s a devletin başındaki m u a z z a m gailelerden c o k y o r u l m u ş v e « n â b e h e n g â m z a ' f - ı pîrî» y e u ğ r a y a r a k s a ç ı s a k a l ı a ğ a r ı p yet­ m i ş l i k b i r i h t i y a r hâline g e l m i ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . H a y a t ı n ı n e n b u y u k sı­ kıntısını S u l t a n A z i z ' i n A v r u p a s e y â h a t i n d e ç e k m i ş , h ı r ç ı n v e h o d b i n padişahı b ü y ü k b i r ustalıkla i d a r e e t m i ş s e de esasen bozuk o l a n sıhhî v a z ı y e t i işte o yüzden büsbütün sarsılmıştır. S o n h a s t a l ı ğ ı n ı n altı a y k a d a r s ü r d ü ğ ü n d e n b a h s e d i l i r : İ l k ö n c e Y a k a c ı k d a i s t i ­ r a h a t e t m i ş s e de b i r a z s o n r a N i c e / N i s ' e g i t m i ş v e h e r türlü i h t i m â m a r a ğ m e n n i h a y e t b u gün A l l â h m r a h m e t i n e ve Türk t a r i h i n i n ebedî hürmetine k a v u ş m u ş ­ t u r - «Sicill-i O s m â n î » d e ö l ü m t a r i h i b i r g ü n s o n r a g ö s t e r i l i r . İ r t i h â l i n d e n 16 g u n s o n r a c e n â z e s i b i r F r a n s ı z b e y l i k g e m i s i y l e 28 Ş u b a t = 1 6 Z ü l k a ' d e P a z a r g u n u i s ­ t a n b u l ' a g e t i r i l m i ş , o g ü n millî m a t e m ilân e d i l e r e k b ü t ü n d e v l e t dâireleri tatil e d i l i r ^ ve cenâze' Fazlıpasa'daki türbesine defnolunmuştur. G a r p menbâlarında bile yalnız Türkiye'nin değil, bütün A v r u p a ' n ı n o sırada en büyük d e v l e t - a d a m l a r m d a n o l d u ğ u itirâf e d i l e n K e ç e c i - z â d e F u a d P a ş a n m mil­ let ve m e m l e k e t i n e t a r i h i n hiç b i r z a m a n unutamıyacağı b i r ç o k b u y u k h i z m e t ­ l e r i v a r d ı r : 1 8 4 9 = 1 2 6 6 v u k u â t m m «25 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z M ü l ­ teciler meselesinden dolayı R u s y a ile A v u s t u r y a d e v l e t l e r i el-birliği ile Türkiye'ye saldıracakları sırada fevkalâde sefâretle P e t e r s b u r g ' a g i d i p çar Birinci Nıc o l a s ' y a Türk t e z i n i büyük b i r mehâretle k a b u l e t t i r e r e k Reşid v e Alî paşaların i s t a n b u l ' d a k i müzâkerelerini muvaffakıyyetle neticelendiren F u a d Paşa'dır. Kı­ r ı m m u h a r e b e s i n i n m u k a d d i m e s i n i teşkil eden Osmanlı-Rus seferinden istifade i ç i n Y u n a n i s t a n ' ı n E p i r v e T e s a l y a ' d a ç ı k a r d ı ğ ı b ü y ü k i s y a n h a r e k e t i n i de o b a s ­ tırmıştır: 1854=1270 v u k u â t m m «1 ve 9 Mart» ve «1 Nisan» fıkralarma bakınız. B i l h a s s a Lübnan ve S u r i y e buhranlarının t e s k i n i n d e gösterdiği b ü y ü k muvaffakıyvet bütün S u r i y e ' n i n kurtulmasına sebeb. olmuş ve b u münâsebetle İngilizle-

230

KRONOLOJİ

1869

=

1285

r i n Bâb-ı-Âlî vasıtasıyla k e n d i s i n e t e k l i f e t t i r d i k l e r i Suriye-Lübnan-Filistin hıdivliğini şiddetle r e d d e t m e k s u r e t i y l e m i s l i g ö r ü l m e m i ş b i r b ü y ü k l ü k g ö s t e r m i ş ­ t i r : 1860=1276 vukuatı içindeki „27 Mayıs» fıkralarının b i r i n c i s i y l e 1 8 6 0 1 = 1 2 7 7 v u k u a t ı n ı n «5 E y l ü l » v e 1861 = 1277 v u k u â t m m «9 H a z i r a n „ f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . T a n z i m a t d e v r i n i n en p a r l a k cephesi Koca-Reşid, Alî ve F u a d Paşalar g i b i bü­ tün d ü n y a n ı n g ı b t a v e h ü r m e t ettiği b ü y ü k a d a m l a r ı n ı n ustalıklı v e k u d r e t l i s i ­ y a s e t i n d e gösterilebilir. K a r a r l a r ı y l a i c r â â t ı n d a ç o k ihtiyatlı d a v r a n a n  l î P a ş a ' y a n i s b e t l e F u a d P a ş a d a h a a m e l î v e d a h a c ü r ' e t k â r o l d u ğ u için, b u i k i b ü ­ yük adamın b i r b i r i n i ikmâl ettiklerinde u m u m i y e t l e i t t i f a k e d i l m e k t e d i r : Meselâ vak'anüvis Lûtfi'ye göre bunlar «Vücûd-i devletin i k i eli mesâbesinde» d i r ; « A s v â t - ı s u d û r » s a h i b i M e m d u h P a ş a ' y a g ö r e de «  l î v e F u a d P a ş a l a r i k i c i h e t t e n h â r i ç v e dâhile t e m d î d - i n a z a r i ç ü n kullanılan ş e f f â f b i r durb'ine benzediğinden devlet dâima elinde t u t t u Vefatlarına k a d a r kırılmamalarma d i k k a t edilmiştir». B i r m i s l i d a h a y e t i ş m i y e n b u b ü y ü k a d a m l a r ı n e r k e n ö l ü m l e r i Osmanlı" i m p a r a ­ t o r l u ğ u için b i r e r tarihî f e l â k e t d e m e k t i r : F u a d P a ş a ' d a n 2 sene, 6 a y , 23 g ü n s o n r a  l î p a ş a ' m n v e f a t ı için a ş a ğ ı d a 1 8 7 1 = 1 2 8 8 v u k u a t ı n ı n «7 E y l ü l „ f ı k r a s ı n a bakınız.

1870 =

1286

N a s ı l âh e t m i y e l i m m e m l e k e t i n hâline k i m N e zamandır çekiyor Sadr-u-Fuâd illetini! d i y e istihfâf e d i v e r m e k t e h i ç b i r b e i s g ö r m e m i ş , f a k a t m e m l e k e t i n onları kay­ b e t t i k t e n s o n r a çektiklerini b ü t ü n f e c â a t i y l e görmüştür! — Büyük-Fuad Paşa i k i d e f a - S a d â r e t t e ve beş d e f a d a Hâriciyye nazırlığında bulunmuştur: Sadâretleri i ç i n y u k a r d a 1861 ) = 1278 v u k u â t m m «22 T e ş r i n i s â n i » v e 1863 = ' l 2 7 9 v u k u â t ı n ı n « 1 H a z i r a n » f ı k r a l a r ı y l a « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 232 v 234 numaralara bakınız). e

18 Şubat = 6 Zülka'de, Perşenbe: Girit meselesi hakkındaki Paris konferansının kararlan. ( B u k o n f e r a n s ı n t o p l a n m a s ı n a s e b e p , y u k a r ı k i s e n e v u k u â t m m « 2 v e 11 K â n u n u ­ evvel» fıkralarında g ö r d ü ğ ü m ü z Osmanlı-Yunan buhrâmdır Türkiye, A v u s t u r y a , i n g i l t e r e , F r a n s a , İtalya, P r u s y a ve Rusya'nın iştirâkiyle akdedilen konferansa k ü ç ü k Y u n a n d e v l e t i de r e ' y e i ş t i r â k e t m e m e k ş a r t i y l e sırf istişârî ş e k i l d e ' d a ­ v e t e d i l m i ş s e de k a b u l e t m e m i ş v e tabiî e h e m m i y e t v e r i l m e m i ş , 9 K â n u n u s a n i t = 25 R a m a z a n C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 4 1 g ü n s ü r e n m ü z â k e r e e s n â s m d a O s ­ manlı h i z m e t i n d e k i i n g i l i z a m i r a l i H o b b a r t Paşa G i r i t adasından başka Y u n a ­ nistan'ın P i r e limanını d a a b l u k a a l t ı n d a t u t u p k a ç a k ç ı l ı ğ a m â n i ' o l m u ş , Â l î p a ­ ş a ' m n ustalıklı s i y a s e t i İ n g i l t e r e , A v u s t u r y a v e P r u s y a d e v l e t l e r i n i T ü r k tezine imâle edince F r a n s a bile artık m u h a l e f e t t e n vazgeçmek mecburiyetinde kalmış v e işte b u s â y e d e k o n f e r a n s n i h a y e t y u k a r ı k i s e n e n i n « 1 1 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n ­ d a g ö r d ü ğ ü m ü z Osmanlı ültimatomundaki haklı t a l e p l e r i n Y u n a n i s t a n tarafından kabulüne k a r a r vermiştir. :

B u Türk metâlibinin en mühimleri Yunanistan'ın G i r i t ısyânma müdâhaleden' e l ç e k m e s i , çetelerin d a ğ ı t ı l m a s ı v e k a ç a k ç ı l ı k t a k u l l a n ı l a n Y u n a n vapurlarının silâhtan t e c r i d i d i r : D e v l e t l e r i n m ü ş t e r e k t e b l i g a t ı ü z e r i n e Y u n a n i s t a n b u s a r t l a -

TARİHİ

231

r m k a b u l ü n e m e c b u r o l d u ğ u için G i r i t âsileri y a r d ı m s ı z k a l m ı ş , P e t r o p o l a k ı v e L i m b r a k a k i g i b i s e r g e r d e l e r k a n l ı o y u n l a r ı n a d e v a m e t m e k istemişlerse de a r t ı k ates k o l a y c a bastırılmış ve Âlî P a ş a ' m n 1867=1284 v u k u â t m m «2 Teşrinievvel» fıkrasıyla 1868=1284 v u k u â t m m « 4 K â n u n u s â n i » , «15 v e 29 Ş u b a t » f ı k r a l a r ı n d a - ö r d ü ğ ü m ü z G i r i t s e f e r i n d e k i ıslâhâtiyle işte b u s o n siyasî m u v a f f a k ı y y e t i n i h a y e t G i r i t b u h r â n m m yatışmasıyla neticelendiği için b i r a z s o n r a Osmanlı-Yunan m ü ­ nâsebetleri y e n i d e n t e ' s i s e d i l m i ş t i r ) .

1889 =

:

B u i k i b ü y ü k v e z i r i n m ü ş t e r e k b i r tâli'sizlikleri v a r d ı r : Y u k a r d a 1867=1283 v u ­ k u â t m m «24 M a r t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z Yeni-Osmanlılardan siyasî kanâat­ l e r i n d e n z i y â d e k i n v e g a r a z l a r ı n a k a p ı l a n k a l e m sâhipleri edebî k u d r e t l e r i m ş a h ­ sî h u s û m e t l e r i n e âlet e d e r e k ç o k h a k s ı z v e h a t t â ç i r k i n t â r i z l e r d e b u l u n m u ş l a r ­ dır; meselâ Ziyâ Paşa «Hürriyet» gazetesindeki makalelerinden birinde K u r ' ân-ı-Kerîm elinde olduğu halde Allâhma kavuşan B ü y ü k - F u a d Paşa'mn imânına b i l e t a a r r u z v e t e c â v u z d a n ç e k i n m i y e r e k ö l ü m d ö ş e ğ i n d e K a t o l i k âyini y a p ı l m ı ş o l d u ğ u n u iddiâ e t m e k t e n h i ç s ı k ı l m a m ı ş v e . N â m ı k K e m a l de d e v l e t e y a p t ı k l a r ı büyük h i z m e t l e r l e bütün dünyanın hürmetini k a z a n a n Âlî ve F u a d Paşaları.:

OSMANLİ

19 Teşrinisâni = rasimi.

1286

14 Şa'ban, Cuma: Süveyş kanalının açılış me­

(Osmanlı imparatorluğu bakımından bilhassa A k d e n i z ' l e Kızıl-deniz'i birbirine bağlayıp h a c y o l u n u kısalttığı g i b i , dünya t i c a r e t i bakımından da Avrupa ile Şarkî-Afrika, A s y a ve O k y a n u s y a arasında en k e s t i r m e deniz y o l u n u te'mın et­ m i ş o l a n b u b ü y ü k k a n a l ı n k a z ı l m ı y a b a ş l a m a s ı için y u k a r d a 1 8 5 9 = 1 2 7 5 v u k u ­ atının «24 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — H ı d i v İ s m a i l P a ş a i l e 200 m i l y o n f r a n k s e r m â y e l i « C o m p a g n i e U n i v e r s e l l e d u C a n a l M a r i t i m e de S u e z » i s m i n d e k i h a f r i ­ y a t şirketi m ü m e s s i l i F e r d i n a n d de L e s s e p s a r a s ı n d a b i r t a k ı m ihtilâflâr ç ı k m ı ş s a d a b ü t ü n b u n l a r 22 Ş u b a t 1866e=6 Ş e v v â l 1282 P e r ş e n b e g ü n ü K a h i r e ' d e i m z â l a n a n 17 m a d d e l i k b i r m u k a v e l e i l e halledilmiş v e b u m u k a v e l e gene o senenin 2 Z ü l k a ' d e = 19 M a r t P a z a r t e s i g ü n ü S u l t a n A z i z ' i n b i r f e r m a n ı y l a t a s d i k o l u n ­ muştur. Hafriyâtm y u k a r d a gördüğümüz başlangıç tarihinden kanalın b u günkü açılış m e r â s i m i n e k a d a r t a m 10 s e n e , 6 a y , 25 g ü n g e ç m i ş v e b u m ü d d e t z a r f ı n d a e k s e ­ r i s i a n g a r y a y a t â b i o l m a k şartiyle v a s a t î 60 b i n f e l l â h çalıştırılmıştır. A k d e n i z ' d e k i " p o r t s a i d ' l e K ı z ı l - d e n i z ' d e k i S ü v e y ş l i m a n ı a r a s ı n d a 162,5 k i l o m e t r e ­ l i k b i r m e s â f e k a t ' e d e n S ü v e y ş kanalının g e n i ş l i ğ i s u sathında 68 - 1 0 0 v e d i b i n d e de 22 m e t r e d i r . D e r i n l i ğ i 8,5-10,36 m e t r e t u t m a k t a d ı r . K e n d i n e b i r h ü k ü m d a r süsü v e r m e k için y a p t ı ğ ı ç ı l g ı n c a m a s r a f l a r l a b u m ü d h i ş masrafları karşılamak üzere giriştiği akılsızca i s t i k r a z l a r yüzünden n i h a y e t S ü ­ v e y ş k a n a l ı h i s s e s e n e t l e r i n i n i n g i l i z l e r e i n t i k a l i y l e M ı s ı r ' ı n i ş g a l i n e sebeb o l a n hıdiv î s m a i l P a ş a b u g ü n k ü m u h t e ş e m r e s m - i - k ü ş â d a A v r u p a h ü k ü m d a r l a r ı n ı b i l e dâvet etmiş, A v u s t u r y a i m p a r a t o r u ve M a c a r i s t a n kralı Birinci François-Joseph'le F r a n s a imparatoriçesi Eugénie i s t a n b u l ' d a S u l t a n A z i z ' e iâde-i-ziyâret e t ­ t i k t e n s o n r a hıdivin dâvetine b i z z a t icâbet eylemiş, P r u s y a v e l i a h d i y l e b i r ç o k A v r u p a p r e n s l e r i de h ü k ü m d a r l a r ı n ı t e m s î l e n g e l m i ş l e r d i r . — Y u k a r d a e s a s i t t i ­ hâz ettiğimiz gün t a r i h i C o r c i Z e y d â n ' m Mısır t a r i h i n e göredir: R u m a n y a l ı i o r g a 17 Teşrinisâni i = 12 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a v e Ş e m s ü d d i n S a m i de « K a a m û s - ü l - a ' l â m » m d a 20' T e ş r i n i s â n i — 1 5 Ş a ' b a n C u m a r t e s i g ü n ü n d e n bahsetmektedir).

1870 =

1286

11 Mart = 8 Zülhicee, Cuma: Bulgar kilisesinin istiklâli. ( B a l k a n m i l l e t l e r i içinde T ü r k h â k i m i y y e t i n e k a r ş ı e n g e ç a y a k l a n a n B u l g a r u n ­ s u r u n d a b i l e m i l l i y e t v e m i l l i m e z h e p ş u û r u b u t a r i h t e n t a k r i b e n k ı r k yıl e v v e l u y a n m ı y a başlamıştır: B u h u s u s t a R u s propagandasının ve b i l h a s s a panslâvizmin,

'232

X R O N O L O

JÎ

1870 =

1287

ç o k büyük b i r rol oynadığı muhakkaktır. F a k a t B u l g a r milliyetçiliğinin i l k a k s •ül-ameli M ü s l ü m a n - T ü r k l e r e k a r ş ı değil, R u m p i s k o p o s l a r ı y l a papazlarının f e n a lıklarıyla zulümlerinden dolayı O r t o d o k s - R u m l a r a karşıdır; B u suretle B u l g a r m i l l i y e t i , her şeyden evvel b i r kere mezhep sâhasmda R u m vesayet ve hâkimiy. y e t i n d e n sıyrılıp k u r t u l m a g a y e s i n i t â k i b e d e n b i r h a m l e i l e o r t a y a ç ı k m ı ş d e ­ r n e k t i r . B u n d a n dolayı T u n a b o y l a r ı y l a M a k e d o n y a v e T r a k y a ' d a ne k a d a r z a ­ mandır i k i u n s u r arasında b i r takım v a k ' a l a r bile çıktığından bahsedilir. H e r halde artık B u l g a r l ı k şuûru u y a n m ı ş v e b i l h a s s a O s m a n l ı c â m i a s m d a n ayrılıp i s t i k l â l e d o ğ r u g i d e n d i ğ e r B a l k a n unsurlarının m ü t e m â d i rnuvaffakıyyetleriyle ' h e r gün a r t a n R u s telkinâtmdan b i r h a y l i cür'et almış d e m e k t i r . T ü r k h â k i m i y y e t i n e k a r ş ı i l k B u l g a r h a r e k e t i n i 1862 t = 1279 t a r i h i n d e R a k o v s k i i s m i n d e b i r B u l g a r milliyetçisi B e l g r a d ' d a h a z ı r l a m ı ş v e o r a d a n B u l g a r i s t a n ' a g e ­ l i p P a n a y o t H i t o v / H i t o f i s m i n d e diğer b i r sergerde ile beraber B a l k a n h a y d u t ­ l a r ı m e t r â f m a t o p l ı y a r a k m ü s e l l a h k o m i t a l a r = : çeteler teşkil e t m i ş t i r : T ü r k ç e ­ ' d e k i « K o m i t a c ı » k e l i m e s i n i n işte o z a m a n d a n k a l d ı ğ ı r i v a y e t e d i l i r . B u hareket bilhassa son R u s seferleri üzerine T a t a r ve Çerkez muhâcirierinin B u l g a r i s t a n ' a yerleştirilmesi v e "bunların B u l g a r l a r a k a r ş ı f e n a m u â m e l e l e r i ü z e ­ r i n e gittikçe umumileşmiş, 1868=1284 vukuâtınm «1 Nisan» fıkrasında b a h s i g e ­ çen. « T e ş k ü - i v i l â y â t » n i z â m n â m e s i n i n i l k t a t b i k sahası o l a r a k teşkil e d i l e n T u n a v i l â y e t i n i n b ü t ü n B u l g a r i s t a n ' d a b i r i d a r e birliği v ü c u d a g e t i r m e s i B u l g a r e m e l ­ l e r i n i n b ü s b ü t ü n a l e v l e n m e s i n e sebeb o l m u ş v e R u m a n y a ' n ı n B ü k r e ş , İbrail v e B o l g r a d g i b i m e r k e z l e r i n d e k u r u l a n İslâv komitalarının tahrikâtı d a n i h a y e t R u s ­ ya'nın ekmeğine yağ sürerek o r t a y a b i r B u l g a r buhrânı çıkarmıştır. M i d h a t P a ş a ' n m hâtırâtma n a z a r a n valiliğinde bulunduğu T u n a vilâyetinde Uk ç e t e h a r e k e t l e r i R u m î t a k v i m i n 1283 M a y ı s evâilinde, y â n i 18671=1284 s e n e s i M a yısc=Mıiharrem ortalarında başlamıştır. Bâb-ı-Âlî'nin şimdiye k a d a r B u l g a r u n ­ s u r u n a millî b i r h u s u s i y e t v e r m e m e k için m u v a f a k a t e t m e d i ğ i k i l i s e istiklâlini n i h a y e t k a b u l e m e c b u r o l m a s ı işte b u n d a n d ı r . M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m t â b i r i y l e « H ü k m - i z a m â n m k u v v e t i o l b â b d a î k a a ' - ı mevânie imkân bırakmamağla» nihayet b u gün B u l g a r kilisesini i s t a n b u l R u m k i l i s e s i n d e n a y ı r a n tarihî f e r m a n a r t ı k v e r i l m i ş v e b i r E g z a r h = E x a r q u e i d â r e s i n d e k ı y e n i k i l i s e y e r û h â n î dâire o l a r a k h e m e n b ü t ü n B u l g a r i s t a n ' l a M a k e d o n ­ y a ' n ı n b i r k ı s m ı t a h s i s edilmiştir. Y a l n ı z e g z a r k l ı k n a m z e d i n i n B â b - ı - A l î c e k a b u l ü v e B u l g a r s i n o d u t a r a f ı n d a n intihâbı ü z e r i n e de R u m p a t r i k i t a r a f ı n d a d i n e n t a s d i k i ş a r t t ı r : H a t t â duâlarda p a t r i k i n i s m i n i z i k r e t m e k de m e c b u r î d i r . D r i a t ı l t ' u n d e d i ğ i g i b i , işte b u s u r e t l e H a l i f e - i - f s l â m y e n i b i r Hıristiyan kilisesi k u r m u ş d e m e k t i r ! F a k a t b u netice, u m u m i y e t l e zannedildiği g i b i R u s s i y a s e t i n i n b i r z a f e r i d e m e k d e ğ i l d i r : Ç ü n k ü R u s ç a r l ı ğ ı n ı n İ s l â v ittihâdı k a d a r ehemmiyet v e r d i ğ i O r t o d o k s birliği b u s u r e t l e b i r a z z e d e l e n m i ş v e b i l h a s s a o z a m a n a kadar m e z h e p bakımından sayılan B u l g a r u n s u r u Balkan müvâzenesinde Yunanlığa k a r ş ı y e n i b i r â m i l hâlini a l m ı y a b a ş l a m ı ş t ı r ) .

1870 = 1287 5 Haziran = 5 Rebî'ül-evvel, Pazar: Beyoğlu yangını. ( F e r i d i y y e ' d e V â l i d e - ç e ş m e s i s o k a ğ ı n d a n ç ı k a n y a n g ı n p o y r a z ı n şiddetinden d o l a y ı d e r h a l g e n i ş l i y e r e k altı k o l a a y r ı l m ı ş , T a r l a b a ş ı , B e y o ğ l u . c a d d e s i , K a i y o n c u - k u l l u ğ u b o y d a n b o y a ateş içinde k a l m ı ş , G a l a t a s a r a y l i s e s i g ü ç l ü k l e k u r t a r ı l a b i l m i ş , b â z : m a ğ a z a l a r d a b u l u n a n l a r c a n l a r ı m k u r t a r m a k İçin k e p e n k l e r i i n d i r m i ş l e r s e de h e p s i d i r i - d i r i y a n m ı ş , b i r ç o k âileler m a h z e n l e r d e k a v r u l m u ş , ş i m d i k i sefâretin y e r i n d e b u l u n a n v e 1809 d a y a p ı l m ı ş o l a n İ n g i l t e r e s e f â r e t h â n e s i k ü l hâline g e l ­ m i ş v e B e y o ğ l u ' n u n üçte i k i s i n i y a k ı p e s k i şeklini d e ğ i ş t i r e n b u m ü d h i ş y a n g ı n d a 3 2 0 0 v e b i r r i v a y e t e g ö r e de 5000 k a d a r b i n â i l e 150 y a h u t d a h a f a z l a i n s a n yanmıştır).

1871 . =

1288

OSMANLI

TARİHİ

1871 =

233

1287

13 Mart = 20 Zülhicce, Pazartesi: Karadeniz'in bîtaraflığına niha­ yet veren Londra muahedesinin imzası. ( 1 8 5 6 = 1 2 7 2 v u k u â t ı n m „30 M a r t » f ı k r a s ı n d a K ı r ı m m u h a r e b e s i n e nihayet ver­ diğini g ö r d ü ğ ü m ü z P a r i s s u l h m u â h e d e s i n i n 1 1 , 13 v e 14 ü n c ü m a d d e l e r i muci­ b i n c e b i t a r a f ilân edilmiş o l a n K a r a d e n i z ' d e sâhilleri o l a n v e o l m ı y a n devletler d o n a n m a b u l u n d u r m a k hakkını hâiz olmadıkları g i b i , o z a m a n a k a d a r mevcud T ü r k v e R u s t e r s â n e l e r i n i n de y ı k ı l m a s ı t a k a r r ü r e t m i ş t i r . G e n e a y n i m u â h e d e n i n 10 u n c u m a d d e s i m u c i b i n c e de B o ğ a z l a r s u l h hâlinde b i l e h a r b gemilerine kapalı kalacaktır: A y n i fıkradaki 7 ve 8 numaralı bendlere bakınız. B u vaziyet b i r t a r a f t a n Rusya'nın K a r a d e n i z hâkimiyyetine n i h a y e t verdiği g i b i , b i r t a r a f t a n d a S u l t a n A z i z ' i n şahsî g a y r e t i y l e az zamanda «Yirmiden ziyâde zırhlı v e s e k s e n - y ü z k a d a r a h ş â b » g e m i d e n m ü r e k k e p b ü y ü k b i r k u v v e t hâline g e l e n T ü r k d o n a n m a s ı n ı n a z a m e t i sâyesinde T ü r k i y e ' n i n i n g i l t e r e ' d e n s o n r a « i k i n ­ c i d e r e c e d e b i r d e v l e t - i b a h r i y y e » hâline g e l m e s i M o s k o f ç a r l ı ğ ı n a k a r ş ı g ü n ­ d e n g ü n e b ü y ü y e n b i r t e h l i k e teşkil e t m i y e b a ş l a m ı ş t ı r , i ş t e b u n d a n d o l a y ı K a ­ r a d e n i z b î t a r a f l ı ğ ı n a n i h a y e t v e r i l m e s i n i e n b ü y ü k g a y e ittihâz e d e n P e t e r s b u r g h ü k ü m e t i m ü s â i t b i r fırsat b e k l e m i y e b a ş l a m ı ş v e n i h a y e t 1870 h a r b i n d e F r a n s a i m p a r a t o r l u ğ u n u n yıktfıp A l m a n y a imparatorluğunun kurulması üzerine Avru­ pa'da hâsıl o l a n y e n i v a z i y e t t e n istifâde e d e r e k P a r i s m u a h e d e s i n d e imzâları b u l u n a n devletlere K a r a d e n i z bîtaraflığına âit hükümleri artık m ü l g a saymakta olduğunu bildirmiştir! Alman zaferinde Rus bîtaraflığı en mühim âmil o l d u ğ u için, P e t e r s b u r g ' u n böyle b i r teşebbüsüne B e r l i n ' i n müzâharet etmesi pek tabiîcBr. R u s l a r a karşı müttefiksiz o l a r a k b i r harb mâcerasma atılmak istemiyen Alî P a ş a İ n g i l i z s i y a s e t i n e istinâdı t e r c i h etmiş, n i h a y e t İ n g i l t e r e ' n i n d â v e t i y l e Lon­ d r a ' d a Türkiye, A l m a n y a , A v u s t u r y a , İngiltere, F r a n s a , İtalya v e Rusya'nın iştir â k i y l e b i r k o n f e r a n s t o p l a n m ı ş v e b u s e n e n i n 17 K â n u n u s â n i = 24 Ş e v v â l Salı g ü n ü n d e n 14 M a r t = 21 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü n e k a d a r 57 g ü n s ü r e n b u k o n f e r a n s ı n kapanmasından b i r gün evvel imzâ edilen dokuz maddelik muâhede mucibince K a r a d e n i z b î t a r a f l ı ğ ı i l g a e d i l m i ş s e de, T ü r k i y e ' y e B o ğ a z l a r ı s u l h hâlinde kapalı tatmak m e c b u r i y e t i n i y ü k l i y e n m a d d e n i n de i l g a e d i l m i ş o l m a s ı v e Bâb-ı-Âlî'nin l ü z u m g ö r d ü ğ ü z a m a n d o s t v e m ü t t e f i k d o n a n m a l a r ı n ı içeri a l m a k t a s e r b e s t b ı ­ r a k ı l m a s ı T ü r k i y e için ç o k m ü h i m b i r tâviz v e R u s y a için de y e n i b i r t e h d i d t e ş ­ k i l etmiştir).

1871 =

1288

7 Eylül = 21 Cumâda-l-âhire, Perşenbe : Sadr-î-a'za:n clyye nâzın Mehmet Emin Âlî Paşa'nm ölümü.

ve Mâri-

( Z a y ı f bünyeli, i n c e yapılı b i r z â t . o l a n A l î P a ş a ' n m «Bunca teab-u-meşakkatin n e t i c e - i te'sirâtı o l a r a k t e v e r r ü m » ettiğinden b a h s e d i l i r : ötedenberi sürüklemiş •olduğu anlaşılan h a s t a l ı ğ ı n ö l ü m l e n e t i c e l e n e n s o n d e v r e s i üç ay sürmüştür; devletin başındaki m u a z z a m g a i l e l e r i n verdiği y o r g u n l u k l a r d a n başka Y e n i - O s ınanlılarm ç i r k i n v e i ğ r e n ç n e ş r i y y â t ı n d a n v e b i r t a r a f t a n d a h a y a t ı n a k a s d e d i leceği hakkında Z a b t i y e nezâretinin b i l h a s s a s o n z a m a n l a r d a mütemâdiyen verip durduğu r a p o r l a r d a n çok müteessir olduğu r i v a y e t e d i l i r . S o n hastalığında ilkön­ ce E r e n k ö y ' d e v e o n d a n sonra da Bebek'deki yalısında tedâvi e d i l i r k e n bile d e v l e t işleriyle a l â k a d â r o l m a k t a n g e r i k a l m a m ı ş v e h a t t â b i r g ü n t a k a t s ı z l ı ğ m a rağmen pâdişâhla g ö r ü ş m e k ü z e r e D o l m a b a h ç e s a r a y ı n a g i t m i ş s e de, üst kata

234

K R O N O L O J İ

1871

=

1288

ç ı k a c a k hâli o l m a d ı ğ ı için S u l t a n A z i z o n u n b u l u n d u ğ u o d a y a i n m e k n e z â k e t i n i göstermiştir. N i h a y e t Erenköy'den B e b e k ' d e k i yalısına nakledilmiş ve Osmanlı imparatorluğunun karanlık y o l u n u yıllarca aydınlatan büyük zekâ b u gün işte o r a d a sönmüştür. T a n z i m a t devrinde yetişen b ü y ü k devlet-adamlarınm s o n u n c u s u o l a n Âlî Paşa'n m ölümü üzerine Osmanlı imparatorluğu d a artık c a n çekişme devrine gir­ m i ş t i r : K o c a - R e ş i d P a ş a ' n m ö l ü m ü i ç i n 1858 = 1274 v u k u â t ı n ı n « 7 K â n u n u s â n i » v e B ü y ü k - F u a d P a ş a ' n m v e f a t ı için de 1869 fc= 1285 v u k u â t ı n ı n «12 Ş u b a t » f ı k r a l a ­ rına bakınız. 1815 = 1230 s e n e s i 5 M a r b = 2 3 R e b î ' ü l - e v v e l p a z a r g ü n ü i s t a n b u l ' d a d ü n y a y a g e l ­ miş o l a n M e h m e t E m i n Âlî P a ş a milâdî t a k v i m hesabiyle 56 sene, 6 a y , 2 g ü n y a ş a d ı k t a n s o n r a 57 y a ş ı n ı n içinde ö l m ü ş d e m e k t i r . « E r k â n - ı s e l â s e » d e n i l e n b ü y ü k T a n z i m a t ç ı l a r içinde a l t m ı ş ı m bulan yoktur K o c a - R e ş i d P a ş a 58, Âlî P a ş a 57 v e F u a d P a ş a d a 54 y a ş ı n d a ö l m ü ş t ü r ; h e r h a l d e b u büyük adamların yirmişer sene f a z l a y a ş a m a m ı ş olmaları Osmanlı i m p a r a t o r ­ l u ğ u için tarihî mukadderâtınm en feciî d e m e k t i r : Çünkü b i r daha o ayarda a d a m y e t i ş t i r e m i y e n d e v l e t a r t ı k h e p o r t a a d a m l a r l a mâne\'î c ü c e l e r e l i n d e . k a l ­ mıştır. :

Âlî P a ş a b e ş d e f a s a d r - ı - a ' z a m v e s e k i z d e f a d a H â r i c i y y e n â z ı n o l m u ş t u r : B e ş s a d â r e t m ü d d e t i n i n m e c m u u 8 sene, 3 a y , 15 g ü n t u t m a k t a d ı r ; bunların i l k ü ç ü S u l t a n M e c i d v e s o n i k i s i de S u l t a n A z i z d e v i r l e r i n d e d i r : Y u k a r d a . 1852 = 1268 v u k u â t ı n ı n «6 A ğ u s t o s , , , 1855 t = 1271 v u k u â t ı n ı n «2 M a y ı s » , 1858 = 1274 v u k u â t ı ­ nın « 1 1 K â n u n u s â n i » , 1861 = 1278 v u k u â t ı n ı n «6 A ğ u s t o s » v e 1867 = 1283 v u k u ­ âtının « 1 1 Ş u b a t » f ı k r a l a r ı y l a b e ş i n c i c i l t t e Vezir-i-a'zamlar» cedvelinde 217, 223, 227, 231 v e 236 n u m a r a l a r a b a k ı n ı z . B u s e f e r k i beşinci v e s o n u n c u s a d â r e t i 1 8 6 7 = 1 2 8 3 s e n e s i 11 Ş u b a t = 6 Ş e v v â l P a ­ z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 4 sene, 6 a y , 24 g ü n s ü r m ü ş t ü r ; e n u z u n s a d â r e t i işte b u s o n u n c u s u d u r . G e n e b u s o n sadâretinde S u l t a n A z i z A v r u p a seyâhatindeyken k ı r k d ö r t g ü n S a l t a n a t - n â i b l i ğ i n d e de b u l u n m u ş t u r : Y u k a r d a 1 8 6 7 = 1 2 8 4 v u k u â t ı ­ nın 2 1 H a z i r a n , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . M ı s ı r - ç a r ş ı s ı a t l a r l a r ı n d a n A l i R ı z â E f e n d i ' n i n o ğ l u o l a n  l î P a ş a ' n m asıl i s m i «Mehmed Emin»dir «Âlî» mahlasım o devrin âdetince Bâb-ı-Âlî'ye intisâbmd a n i t i b a r e n almıştır; Bâb-ı-Âlî'de Dîvân-ı-Hümâyun k a l e m i n e intisâbı 1245 = 1830 s e n e s i 4 Z ü l k a ' d e |= 27 N i s a n Salı g ü n ü n e m ü s â d i f o l d u ğ u n a g ö r e , ö l ü m g ü ­ n ü n e k a d a r r e s m î v e siyasî h a y a t ı t a m 41 s e n e , 4 a y , 10 g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r . Âlî p a ş a ç o k f a k i r b i r aileye m e n s u b olduğu ve b i l h a s s a babasını d a k ü ç ü k yaşta k a y b e t t i ğ i i ç i n m u n t a z a m b i r t a h s i l g ö r m e d e n h e n ü z y a ş ı n ı n 15 s e n e , 1 a y , 24 g ü n t u t t u ğ u , y â n i 16 y a ş m a y e n i b a s t ı ğ ı s ı r a d a d e v l e t h i z m e t i n e g i r m e k m e c b u ­ riyetinde kalmış olduğu için k e n d i k e n d i n i yetiştirmiye çalışmış ve sırf şahsî gayretiyle zamanının en büyük diplomatı sayılacak m e r t e b e y e erişmiştir. H u ­ susî h a y a t ı n ı n e n şerefli c e p h e l e r i işte b u b ü y ü k m e z i y y e t i y l e G a r p menbâlan n d a bile hürmetle bahsedilen lekesiz iffet ve i s t i k a m e t i d i r . Bütün hayatı mu­ a z z a m b i r imparatorluğun en büyük makamlarında geçmiş olan b u t e m i z ve doğ­ r u a d a m A l l a n m a k a v u ş t u ğ u z a m a n âilesine b o r ç t a n b a ş k a b i r ş e y b ı r a k m a m ı ş , « Z a m â n - ı medîd-i i k b â l i n d e i l t i z â m - ı i f f e t - ü - i s t i k a m e t e d i p âilesine s e r v e t y e r i n e külliyetlü d e y n bırakmış ve t e r e k e s i garîmen tesviye edilmiştir». B â b - ı -  ! î ' y e intisâbı üzerine d e r h a l F r a n s ı z c a öğrenmiye başlıyan ve bilhassa Terceme-odası'na n a k l e d i l d i k t e n sonra o k a l e m d e k i hulefâya Fransızca dersi ve­ r i l m e s i n d e n ç o k istifâde e d e n  l î E f e n d i b i l h a s s a s e f â r e t kâtipliklerinde dur­ m a d a n çalışarak b u b e y n e l m i l e l d i p l o m a s i d i l i n i fevkalâde mükemmel öğrenmiş­ t i r : Âli F u a d B e y „ R i c â l - i m ü h i m m e - i s i y â s i y y e » s i n d e «Lisân-ı d i p l o m a s i olan F r a n s ı z c a y ı e m s â l i nâdir d e r e c e d e t a h s i l , , e t t i ğ i n d e n b a h s e t t i ğ i g i b i , F r a n s ı z s i ­ yaset adamlarından Challemel-Lacour'un «Türkiye ricâl-i-devleti» i s m i y l e T ü r k ç e y e t e r c e m e edilmiş o l a n e s e r i n d e de « F r a n s ı z c a y a s o n d e r e c e v u k u f u o l u p ga­ yet mükemmel y a z a r s a d a esnây-ı mükâlemede ağır konuşur ve dâima doğru tâbirlerle i f â d e - i m e r â m etmeyi sevdiği için bâzan b i r k e l i m e y i lüzumundan (t

((

:

1871 =

1288

OSMANLİ

235

TARİHİ

f a z l a b i r müddet arar» d e n i l m e k t e d i r . K e n d i s i n i ç o k yakından tanıyan ve hattâ G i r i t seferinde Fransızca kâtipliğinde bulunmuş olan Fransız muharrirlerinden C h a r l e s M i s m e r «Souvenirs d u monde musulman» i s m i n d e k i eserinde kendi y a ­ zılarını P a ş a ' n m n e m ü k e m m e l t a s h i h ettiğini ş ö y l e a n l a t ı r : «Kendisine b i r müsvedde t a k d i m ettiğim z a m a n büyük b i r d i k k a t l e o k u y u p h o ş ­ l a n m a d ı ğ ı y e r l e r i ç i z e r y a h u t tâdil e d e r d i . F i k i r l e r i n i f â d e s i y l e k e l i m e l e r i n i n t i h a ­ b ı n d a ç o k y ü k s e k b i r k u d r e t v e k a b i i ı y y e t e m â l i k o l d u ğ u için, k e n d i k a l e m i y l e ş â y â n - ı - h a y r e t b i r s u r e t t e t a s h i h edilmiş b â z ı v e s i k a l a r ı h â l â s a k l a r ı m » . A l i F u a d B e y paşanın «Siyasî n o t a l a r t a r i h i n d e A v r u p a siyâsiyyûnunca d a m a saddak bulunan iktidârı„na ve M e m d u h Paşa da «Fransızca olarak kaleme a l ­ dığı n o t a l a r ı n A v r u p a d i p l o m a t l a r ı e n z â r m d a h a y r e t i c â l i b » o l d u ğ u n a i ş â r e t e t ­ m e k t e d i r ; Âlî P a ş a ' n m b i z z a t yazmış olduğu b i r çok notalar Fransa'da talebe için siyasî üslûp ö r n e ğ i o l a r a k k i t a p şeklinde b a s ı l m ı ş t ı r . H e r h a l d e b u b ü y ü k adamın kıymeti Türkiye'den ziyâde A v r u p a ' d a t a k d i r edilmiş d e n i l e b i l i r : 1856 Paris sulh kongresindeki Avusturya murahhaslarından B a r o n Alexandre de Hübner hâtırâtmda kongreden bahsederken orada Âlî P a ş a a y a r ı n d a diplomat olmadığını söylediği g i b i , F r a n s a i m p a r a t o r u Üçüncü N a p o l e o n ' u n d a : Âlî P a ş a g i b i b i r H â r i c i y y e n â z ı n b u l a b i l s e m ! temennisinden i t t i f a k l a bahsedilir. Gene Üçüncü Napoleon'un «Sırf G a r b ' a âit b i r m e s ' e l e - i d ü v e l i y y e d e v ü k e l â s ı n a b i r k e r r e de  l î P a ş a ' n m r e ' y i n i s o r m a l a r ı n ı ihtâr e y l e d i ğ b n d e n b a h s e d i l m e k t e d i r ; h a t t â F r a n s a ' n ı n 1870 f e l â k e t i n d e i m p a r a ­ t o r l u k devrilince Kuvve-i-lcrâiyye reisi ve ondan sonra da Reisicumhur olan m e ş h u r m ü v e r r i h T h i e r s s u l h t e ş e b b ü s ü n e g i r i ş m e d e n e v v e l Âlî p a ş a ' d a n d a f i k i r sormuş olduğunu m e c l i s t e k i n u t k u n d a söylemiştir. M e m d u h Paşa'nm «Asvât-ı-sudûr»unda söylediği g i b i A v u s t u r y a i m p a r a t o r u ve M a c a r i s t a n kralı François-Joseph «Abd-ül-Aziz Hân'a iâde-i-ziyaret içün Ders a â d e t e v ü r û d u n d a A l î P a ş a ' n m sâhilhânesine d e » g i t m e k s u r e t i y l e P a ş a ' n m b e y ­ n e l m i l e l itibarına f e v k a l â d e b i r r i â y e t e s e r i g ö s t e r m i ş t i r . C h a r l e s M i s m e r ' i n P a ş a öldüğü z a m a n o d e v r i n en büyük diplomatı olduğundan b a h s e t m e s i hem dirâyet v e i k t i d â r m m f e v k a l â d e l i ğ i n d e n , h e m de işte b u â l e m ş ü m u l ş ö h r e t v e i t i b a r ı n d a n dolayıdır. V e f a t ı n d a t e r e k e s i satılırken A l m a n y a i m p a r a t o r u n u n e m r i y l e B a ş - v e k i l B i s m a r c k p a ş a n ı n m e ş h u r notalarını y a z a r k e n k u l l a n d ı ğ ı y a z ı t a k ı m ı n ı « ü ç y ü z l i r a b e d e l m u k a b i l i n d e , , aldırıp m ü z e y e k o y d u r m u ş t u r . Âlî P a ş a ' n m b ü t ü n d e v l e t l e r n a z a r ı n d a k i b ü y ü k k ı y m e t v e itibarına S u l t a n A z i z ' i n fevkalâde e h e m m i y e t verdiği v e hattâ k e n d i s i n d e n p e k çok çekindiği m u h a k k a k ­ tır; meselâ b i r gün paşanın gıyâbında: — A l l a h şu a d a m ı b a ş ı m d a n k a l d ı r s ı n ! diyen pâdişâha Baş-mâbeyncisi azlinden tan Aziz'in —

kolay

b i r şey

kadar

bilmiyor

olmadığını

söyleyince

Sul­

:

Çık d ı ş a r ı !

Ben onu azletmeyi

senin

muyum?

Azledip

de

r u p a ' c a b u k a d a r tanınmış b i r adamın yerine k i m i getireceğim? d i y e a z a r l a d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r . M e m d u h P a ş a ' n m r i v a y e t i n e g ö r e de S u l t a n sonradan Şeyh-ül-lslâm olan İmâm-ı-Evvel H a s a n Hayrullâh E f e n d i ' y e :

Av­ Aziz

— O k o c a başlı a d a m ı i ş t e n ç ı k a r m ı ş o l s a m b a ş ı m ı z a işler ç ı k a r ! demiştir. P a ş a ö l d ü k t e n s o n r a p â d i ş â h ı n s a r a y e r k â n ı n d a n b i r i n e : — Şu k a n a p e y i g ö r ü y o r m u s u n ? Â l î b a n a p e k ç o k g e c e b u n u n ü z e r i n d e ettirmiştir! d e d i ğ i n d e n de b a h s e d i l i r . Â l î p a ş a ' n m v e k a r i y l e n ü f u z v e t e ' s i r i n d e n p e k o l a n S u l t a n A z i z ' i n ölüm h a b e r i n i alınca :

sabah yılgın

— İşte ş i m d i s e r b e s t o l d u m ! P â d i ş â h o l d u ğ u m u ş i m d i a n l a m ı y a b a ş l a d ı m ! dediği h a k k ı n d a d a m u h t e l i f r i v a y e t l e r v a r d ı r . S u l t a n A z i z ' i n b ö y l e söylemesine sebep, Âlî P a ş a d e v r i n d e s a r a y ı n d e v l e t işlerine m ü d â h a l e e d e m e m e s i d i r . ' Abdur­ r a h m a n Şeref « T a r i h m ü s â h a b e l e r i , , n d e b u n o k t a y ı b i l h a s s a t e b â r ü z e t t i r i r : B â b - ı -  l î ' n i n m e r c i ' - i k ü l l o l m a k a n ' a n e s i n i t e ' y i d etmiştir-. V ü k e l â d a n h i ç b i r i Sadr-ı-a'zama ma'lûmat v e r m e k s i z i n s a r a y a çağrılsa bile gidemez idi». S u l t a n A z i z ' i n u s u l ve k a n u n a m u g a y i r irâdelerini  l î p a ş a i n f â z e t m e m i ş t i r . e

1871 . =

236

K R O N O L O J İ

1871 =

Mahmud

B i l h a s s a T a n z i m â t ' m h a l k a verdiği h u k u k u pâdişâha karşı bile muhâfaza ve m ü ­ dâfaada g a y e t t i t i z d i r . Süleyman N a z i f m e r h u m Âlî Paşa'yı sevmediği halde böyle meselelerde ne k a d a r takayyüdkâr olduğunu «Nâmık Kemal» hakkındaki risâlesinde ş ö y l e anlatır.«Pek çok k i m s e n i n ma'lûmu o l m a y a n b i r h a k i k a t - i târihiyyeyi b u r a d a z i k r e d e ­ y i m . V a k ' a y a şâhid o l a n l a r d a n b i r i s i n d e n işitmiş o l a n b i r z â t b a n a h i k â y e e t m i ş t i : Âlî P a ş a ' n m son sadâretinde v e g e c e n i n b i r i n d e S u l t a n Abd-ül-Aziz'in b i r y â v e r i b i r irâde tebliğ eder; N â m ı k - P a ş a - z â d e Ser-kurenâ f e r i k Cemil paşa'nın hemen rütbesi r e f ' i l e bir kaleye nefyolunmasım pâdişâh emrediyor. Alî Paşa B e b e k ' d e k i yalısının d a ğ t a r a f ı n d a k i k ö ş k ü n d e b â z ı y â r â n i y l e d e m g ü z â r olmakta imiş. D e r h a l g i y i n m i ş v e s a r a y a g i t m i ş . M i s â f i r l e r i p a ş a n ı n a v d e t i n e k a d a r b e k ­ lemişler. S a d r - ı - a ' z a m s a r a y d a n b e ş û ş v e ş â d a v d e t e d e r . M e ğ e r b u e m r i i ' t â y a pâdişâhın salâhiyyeti v e icrâya sadr-ı-a'zamm m e c b u r i y y e t i o l a m ı y a c a ğ m a S u l t a n Abd-ül-Aziz'i iknâ' etmiş. Asıl güzellik v e Âlî Paşa'nın şâyân-ı-muâheze bâzı harekât-ı siyâsiyyesiyle beraber b u h u s u s t a k i büyüklüğü, vak'ayı o gece mah­ remlerine anlattıktan s o n r a : — B u k a p u b i r k e r r e açılırsa b u m e m l e k e t t e b ü y ü k k ü ç ü k h i ç k i m s e y e r â h a t v e emniyet k a l m a z ! demiş olmasındadır. „ H ü r r i y e t v e m e ş r u t i y y e t i s t i y e n Y e n i - O s m a n l ı l a r işte b u Âlî P a ş a a l e y h i n e man­ z u m ve m e n s u r küfürler s a v u r a r a k neşriyat y a p a r k e n , pâdişâha bile salâhiyet d e r s i v e r e c e k k a d a r m e t â n e t g ö s t e r e n b i r ş a h s i y y e t e saldırdıklarının f a r k ı n d a o l ­ mamaları k a b i l değüdir; f a k a t b u n a rağmen Z i y a Paşa: Na'ş-i murdârım seylâba a t m , Sürüdürler k ö p e ğ i öldürene! diye haykırmaktan

1288

OSMANLI

237

TARİHİ

1288

ç e k i n m e m i ş v e N â m ı k K e m a l de : B i l m e m nedir lüzûmu vücûd-î h a b i s i n i n , Dünyâyı boynuzun m u t u t a r hey öküz teres!

gibi m e v z u n ve m u k a f f â küfürler s a v u r u r k e n , o ölünce sağ kalanların elinde d e v l e t i n ne hâle geleceğini hiç hayâlinden geçirmemiştir. Âlî P a ş a ' n m ölümüne en çok sevinenler R u s s e f i r i g e n e r a l i g n a t i e v / i g n a t i y e f ile M ı s ı r hıdivi İ s m a i l P a ş a ' d ı r : İ b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l B e y ' i n kaydettiği- b i r r i v a y e t e g ö r e  l î p a ş a hıdivin istiklâl t c m â y ü l l e r i n e e n g e l o l d u ğ u için, İsmail P a ş a ö l ü m h a b e r i n i g e t i r e n t e l g r a f m e ' m u r u n a b i n altın i h s a n e t m i ş t i r ! Âlî ve F u a d P a ş a l a r ı n d e m o k r a s i v e m e ş r u t i y e t t e l â k k i l e r i için y u k a r d a 1867 = 1283 v u k u â t m m «24 M a r t » v e 1 8 6 8 = 1 2 8 4 v u k u â t m m d a «1 N i s a n » fıkralarına bakınız. — Âlî P a ş a ' n m mezarı Süleymaniyye câmiindedir).

8 Eylül = 22 Cumâda-l-âhire, Cuma: Bahriye nâzın Mahmud Ne­ dim Paşa'nm sadâreti. (Osmanlı t a r i h i n i n en fecî t i p l e r i n d e n o l a n b u gürcü M a h m u d N e d i m Paşa e s k i v ü z e r â d a n M e h m e t N e c i b P a ş a ' n m k ü ç ü k o ğ l u d u r : ö t e d e n b e r i s a r a y a hulûl etm i y e ç a l ı ş m ı ş v e b i l h a s s a  l î P a ş a ' n m h a s t a l ı ğ ı e s n â s m d a p â d i ş â h ı istibdâda s e v k e d e c e k telkinâtı s â y e s i n d e S u l t a n  z i z ' i n g ö z ü n e g i r m i ş . B a h r i y e t a h s i s a t ı n d a n saraya, p a r a l a r t a k d i m etmiş ve d a h a b i r ç o k e n t r i k a l a r çevirerek maatteessüf Sadâret makamına geçmiştir. D e v l e t işlerinin B â b - ı -  l î ' d e n saraya i n t i k a l i y l e keyfî i d a r e n i n teessüsü, T a n ­ z i m â t ' m t e ' m i n e t t i ğ i i n s a n h a k l a r ı n ı n ibtâli ve S u l t a n A z i z ' i n israfçılığı bu m e ş ' u m a d a m ı n b a ş l ı c a s e y y i â t m d a n d ı r . K o c a - R e ş i d , Âlî v e F u a d P a ş a l a r ı n d e v ­ l e t i d a r e s i n i tedricî b i r t e k â m ü l l e d e m o k r a s i y e d o ğ r u g ö t ü r e c e k s u r e t t e kurduk­ ları t e c e d d ü d n i z â m ı n ı b o z a n ve d e v l e t i R u s s e f i r i n i n tâlimâtiyle idare eden

'Nedim

muasırları

arasında

«Nedimof»

ismiyle

şöhret

bulmuştur :

Aşağıki fıkraya da bakınız).

13 Eylül = 27 Cumâda-l-âhire, Çarşanba: Şinâsi'nin ölümü. (Ebuzzıyâ'mn «Nümune-i-Edebiyyât„ m d a gösterdiği «5 R e c e b = 13 E ü y l ü l Ç a r ­ ş a n b a » t a r i h i n d e k i H i c r î g ü n v e a y d o ğ r u d e ğ i l d i r : Ç ü n k ü «5 R e c e b » M i l â d î t a k ş v i m d e E y l ü l ' ü n 20 n c i Ç a r ş a n b a g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . İbn-ül-Emin'in «Son asır T ü r k şâirleri » n d e k i «17 E y l ü l i = 27 C u m â d a - l - â h i r e » t a r i h i n d e de Milâdî g ü n r a ­ kamı hatâlıdır Ç ü n k ü « 1 7 Eylül,, H i c r î t a k v i m d e «27 Cumâda-l-âhire» ye de­ ğil, « 2 R e c e b P a z a r g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . E b u z z ı y â T e v f i k a y n i e s e r i n d e Şinâsi'nin  l î p a ş a ' d a n b i r h a f t a s o n r a b i r Ç a r ş a n b a g ü n ü ö l m ü ş o l d u ğ u n u t a s r i h ettiğine ve Âlî Paşa d a 7 E y l ü l = 2 1 Cumâda-l-âhire Perşenbe günü v e f a t etmiş olduğuna g ö r e , y u k a r d a esas ittihâz e t t i ğ i m i z t a r i h e n d o ğ r u s u d u r . T a n z i m a t e d e b i y y a t m m i l k b ü y ü k ş a h s i y y e t i o l a n İ b r a h i m Şinâsi E f e n d i b i r r i ­ v a y e t e g ö r e 1240 = 1824 — 1825 v e d i ğ e r b i r r i v a y e t e g ö r e de 1242 = 1826—1827 t a r i h i n d e T o p h â n e ' d e d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a n a z a r a n 46 - 47 y a h u t 44 - 45 y a ş ­ larında ö l m ü ş d e m e k t i r : Ç o k ç a l ı ş m a d a n m ü t e v e l l i t b i r b e y i n r a h a t s ı z l ı ğ ı n d a n ö l ­ d ü ğ ü r i v a y e t e d i l m e k t e o l d u ğ u n a g ö r e , hastalığının «Meningite=iltihâb-ı-sehâyâ» o l m a k ihtimâli v a r d ı r . :

Şinâsi E f e n d i T a ş k ö p r ü l ü M e h m e d A ğ a i s m i n d e b i r T o p ç u y ü z b a ş ı s ı n ı n o ğ l u d u r : M e h r n e d A ğ a ' n m B o l u l u olduğu hakkındaki r i v a y e t doğru değildir; bu yiğit y ü z b a ş ı 1828 = 1243 v u k u â t m m «26 N i s a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z R u s s e f e r i n d e şehid o l d u ğ u için, z a v a l l ı Şinâsi b i r i k i y a ş ı n d a y e t i m k a l m ı ş v e k e n d i s i n i a k ­ rabalarından yardım gören .annesi E s m â Hanım yetiştirmiştir: B u fedâkâr a n a istanbulludur. « S i c i l l - i - O s m â n î » de Şinâsi'nin g ö b e k - a d ı « A l i » âile m e n ş e i «Bitlis,, g ö s t e r i l i r s e de d o ğ r u değildir. i b t i d â î t a h s i l i n i i k m â l e t t i k t e n s o n r a « T o p h â n e - i - A m i r e M e k t û b î K a l e m i » ne g i r ­ m i ş o l a n i b r a h i m Şinâsi o r a d a « K u d e m â y - ı h u l e f â d a n v e a ' l e m - i u l e m â d a n » i b ­ r a h i m E f e n d i ' d e n Arapça v e A c e m c e ve Osmanlı h i z m e t i n d e k i Fransız zabitle­ r i n d e n olup ihtidâsmdan s o n r a «Reşad B e y » i s m i n i almış olan Châteauneuf'den de F r a n s ı z c a ö ğ r e n m i ş v e işte bunların t e ş v i k i üzerine T ü r k m ü z e c i l i ğ i n i n m ü essisi o l m a k l a meşhur Tophâne müşiri Dâmâd-Fethi A h m e d P a ş a ' y a b i r istid'â ile mürâcaat edip devlet h e s a b m a t a h s i l için P a r i s ' e gönderilmesini ve k e n d i s i o r a d a bulundukça f a k i r ve i h t i y a r anasına münâsip b i r m a a ş t a h s i s i n i istemiş, F e t h i Paşa b u istid'ayı terviç edip Sadr-ı-a'zam K o c a - R e ş i d Paşa'ya göndermiş v e a d a m y e t i ş t i r m e y i millî b i r v a z i f e b i l e n o b ü y ü k a d a m d a d e r h a l k a b u l e d i p Şinâsi'yi e l l i altın h a r c ı r a h v e 750 f r a n k = 37 b u ç u k F r a n s ı z lirası a y l ı k l a P a r i s ' e g ö n d e r d i ğ i g i b i a n a s ı n a d a o ğ l u t a h s i l i n i i k m â l e d i n c e y e k a d a r ü ç altın maaş b a ğ l a m ı ş t ı r : B u g ü n k ü k â ğ ı t p a r a m ı z l a Şinâsi'nin t a l e b e a y l ı ğ ı 1400 l i r a y a v e a n ­ n e s i n i n m a a ş ı d a 120 l i r a y a m u â d i l d i r ! D e v l e t h e s a b ı n a F r a n s a ' y a gönderilmiş i l k T ü r k t a l e b e s i s a y ı l a n i b r a h i m Şinâsi E f e n d i p a r i s ' d e M a l i y e v e E d e b i y a t t a h ­ s i l etmiş, avdetinde Meclis-i-Maârif ve Encümen-i-Dâniş âzâlıklarma ve daha s o n r a Ulâ rütbesiyle Meclis-i-Vâlâ âzâlığma tâyin edilmiştir. Encümen-i-Dâniş için 1 8 5 1 = 1 2 6 7 v u k u â t m m «18 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . H e d e f olduğu e n t r i k a l a r l a i s t i r k a p l a r yüzünden me'ınuriyyet hayatını mizâcma u y g u n b u l m a y a n ve hattâ şimdiki beş vilâyetimize muâdil o l a n o z a m a n k i İ z ­ m i r v i l â y e t i valiliği g i b i m u h t e ş e m b i r m a k a m ı b i l e k a b u l e t m i y e n Şinâsi'nin en m ü h i m f a a l i y e t l e r i g a z e t e c i l i k s â h a s i y l e b ü y ü k b i r T ü r k lügati t e ' l i f i n d e göste­ r i l i r : İlkönce A g â h E f e n d i ile beraber «Tercümân-ı-Ahvâl» gazetesini te'sis et­ m i ş s e de altı a y s o n r a o n d a n a y r ı l m ı ş v e b i r m ü d d e t s o n r a 1 2 7 8 = 1 8 6 2 t a r i h i n d e « T a s v i r - i - E f k â r „ ı n e ş r e b a ş l a m ı ş t ı r . B u g a z e t e n i n i l k nüshasını ç o k b e ğ e n e n S u l ­ t a n A z i z Şinâsi E f e n d i ' y e b e ş y ü z altın i h s a n g ö n d e r m i ş s e de, E f e n d i ' n i n ö y l e b ü y ü k b i r p a r a y a ihtiyacı olmadığından bahsederek reddetmiş olduğu rivayet e d i l i r : B u i h s a n şimdiki kâğıt paramızla y i r m i b i n l i r a k a d a r b i r p a r a , yâni k ü -

238

KRONOLOJİ

1871

=

1288

ç ü k b i r s e r v e t t i r ! . Şinâsi'nin nasıl b i r s e c i y y e s a h i b i o l d u ğ u işte b u n u n l a o m u a s r a m İ z m i r valiliğini r e d d e t m i ş o l m a s ı n d a n anlaşılır. İkmâline m u v a f f a k olamadığı büyük lügatinin e s k i y a z ı d a k i «tı = T » harfine kadar b i n e r s a h i f e l i k 14 c i l d i n i y a z m ı ş t ı r Ebuzziyâ bunun b i r kısmı P a r i s « E n c ü m e n - i - Ş a r k î » s i n d e v e b i r k ı s m ı d a P e ş t e Üniversite k ü t ü b h â n e s i n d e oldu­ ğundan bahsetmektedir; «Encümen-i Şarkî»den m a k s a t «Société Asiatique» o l ­ duğu g e r e k t i r ) . :

25 Eylül = 10 Keceb, Pazartesi: T)e vlet-a d a mlar mm «bilâ-muhâkeme» nefyine ve keyfî icrââta başlanmak suretiyle Tanzimat devrine bilfiil nihayet verilmesi. ( Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , M a h m u d N e d i m P a ş a d a h a iş başına g e l ­ meden evvel S u l t a n A z i z ' i keyfî idareye sevkedip T a n z i m a t esaslarını y ı k t ı r a c a k telkinâta b a ş l a m ı ş v e m e s e l â : — E f e n d i m i z b i r pâdişâh-ı müstebidsiniz,

h e r emr-ü-fermânınızı

icrâya

mukte­

dirsiniz! g i b i sözlerle m u t l a k ı y y e t d e r s i v e r m i y e k a l k ı ş m ı ş t ı r . B u s ö z d e k i « M ü s t e b i d » k e ­ l i m e s i « M ü s t a k i l » m â n â s ı n a g e l i r ; tabiî b ö y l e b i r « İ s t i k l â l » d e n m a k s a t , p â d i ş â ­ hın h i ç b i r k a y d e tâbi o l m a m a s ı v e h e r s ö z ü n ü n k a n u n k u v v e t i n i h â i z o l m a s ı d ı r . Alî v e F u a d P a ş a l a r d e v r i n d e B â b - ı - A l î ' n i n b ü t ü n d e v l e t işlerinde m e r c i o l m a s ı n ­ d a n v e k e n d i s i n i n de « l c r â y - ı s a l t a n a t » e d i p « l c r â y - ı h ü k ü m e t » e d e m i y e c e k v a z i ­ y e t t e k a l m ı ş b u l u n m a s ı n d a n ç o k b u n a l d ı ğ ı için A l î P a ş a ' n ı n ö l ü m h a b e r i n i a l ı n c a : — işte şimdi pâdişâh olduğumu

anladım!

d i y e n S u l t a n A z i z ' e y e n i sadr-ı-a'zamm şeytânî iğvâları k a d a r k o l a y te'sir ede­ bilecek b i r t e l k i n t a s a v v u r edilemez. Âlî ve F u a d Paşaların yetiştirmelerinden o l d u k l a r ı için v a z i f e l e r i n e d e r h a l n i h a y e t v e r i l e n A d l i y e n â z ı n Ş i r v â n î - z â d e M e h ­ met Rüşdi ve S e r - a s k e r Hüseyn A v n i Paşaların Tanzimat esaslarma mugayir olarak «bilâ-muhâkeme» memleketlerine nef y i hakkında Mahmud Nedim'in he­ m e n b i r i r â d e istihsâline m u v a f f a k o l u v e r m e s i işte b u n d a n d ı r ; r ü t b e l e r i y l e n i ş a n ­ larından d a t e c r i d e d i l e n Ş i r v â n î - z â d e A m a s y a ' y a , H ü s e y n A v n i İ s p a r t a ' y a n e f y e dilmiş, f a k a t m e s e l e b u i k i p a ş a n ı n s ü r ü l m e s i n e münhasır kalmamıştır: Eski sadr-ı-a'zamlardan Şûrây-ı-Devlet r e i s i Y u s u f Kâmil p a ş a i l e A d l i y e nâzın M ü ­ t e r c i m Rüşdi P a ş a d a Tanzimâta m u g a y i r o l a n b u keyfî cezâlara i'tirâz e t t i k l e r i için 7 Ş a ' b a n = 2 2 T e ş r i n i e v v e l P a z a r g ü n ü a z l e d i l d i k t e n b a ş k a , Â l î P a ş a ' y a m e n subiyyetlerinden d o l a y ı rütbeleri ref'edilenlerden Zabtiye müşiri Hüsni Paşa ile Mâbeyn baş-kâtibi E m i n B e y Kıbrıs'a, îşkodra v a l i v e k u m a n d a m Divitçi-İsmail Paşa Trabzon'a ve veliahd M u r a d Efendi'ye mensubiyyetinden dolayı ş e h i r - e m i n i H a y d a r E f e n d i de M i d i l l i ' y e s ü r ü l m ü ş , b i r ç o k d e v l e t e r k â n ı b i l â - s e b e p azledilmiş v e y a h u t taşra m e ' m u r i y e t l e r i y l e i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırılmıştır! Tabiî bu v a z i y e t bütün b i r d e v r i n t a s f i y e s i v e hükümetin Tanzimâta b i l f i i l n i h a y e t v e ­ r e r e k i n h i t a t mutlakıyyetine doğru i r t i c a i d e m e k t i r : S u l t a n M e c i d ' i n cülûsundan 4 a y , 3 g ü n s o n r a 1839 p= 1255 s e n e s i 3 T e ş r i n i s â n i = 25 Ş a ' b a n P a z a r g ü n ü G ü l h â n e H a t t - ı - H ü m â y û n u i l e b a ş l ı y a n T a n z i m a t d e v r i t a m 31 sene, 10 a y , 22 g ü n s ü r d ü k t e n s o n r a G ü r c ü M a h m u d N e d i m ' i n i n s a n h a k l a r ı n ı işte b u g ü n r e s m e n ihlâle b a ş l a m a s ı y l a n i h a y e t b u l m u ş d e m e k t i r . İ k i n c i A b d ü l h a m i d d e v r i n d e ilân e d i l e n K a n u n - ı - e s a s î ' n i n p â d i ş â h a istediği a d a ­ mı h u d u t hâricine ç ı k a r m a salâhiyyetini v e r e n meşhur 113 ü n c ü m a d d e s i , i s t i b d a d c ı M a h m u d N e d i m ' i n işte b u k e y f î i c r a â t i y l e b a ş l ı y a n i r t i c â h a m l e s i n i n b ü t a r i h t e n 5 s e n e , 2 a y , 29 g ü n s o n r a k a n u n î l e ş m e s i n d e n b a ş k a b i r ş e y değildir : A ş a ğ ı d a 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u â t ı n m «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s m a b a k ı n ı z . B i l h a s s a b u bakımdan S u l t a n H a m i d ' i n kanun-ı-esasîsi, babası S u l t a n Mecid'in Gülhâne Hatt-ı-Hümâyûnuna nisbetle g e r i y e doğru atılmış b i r irticâ adımı d e m e k t i r . 1861 = 1 2 7 7 s e n e s i 25 H a z i r a n — 16 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü t a h t a ç ı k m ı ş o l a n S u l t a n (

1872 =

1289

OSMANLI

TARİHİ

239

A z i z ' i n saltanat d e v r i b u bakımdan i k i s a f h a y a ayrılabilir: Âlî Paşa'nın ölümü ü z e r i n e m a a t t e e s s ü f iş b a ş ı n a gelen mutlakıyyetçi M a h m u d N e d i m ' i n b u gün T a n z i m a t h u k u k u n u ihlâl e d e n k e y f î i c r a â t m a k a d a r 10 sene, 3 a y s ü r e n b i ­ r i n c i s a f h a Âlî ve F u a d p a ş a l a r sâyesinde T a n z i m a t e s a s l a r m a t a m b i r riâyetle geçmiş ve hattâ 1 8 6 8 = 1 2 8 4 vukuatının «1 Nisan» fıkrasında h a l k mümessilleri­ n i n iştirâki ş a r t i y l e k u r u l d u ğ u n u g ö r d ü ğ ü m ü z b ü y ü k Ş û r â y - ı - d e v l e t bir milletm e c l i s i mâhiyyetini almış v e n i h a y e t b u g ü n başlayıp S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n e k a ­ d a r 4 sene, 8 a y , 5 g ü n s ü r e n i k i n c i s a f h a a r t ı k k e y f î b i r i d a r e şeklinde g e ç m i ş t i r : A b d - ü l - A z i z ' i n h a l ' i için a ş a ğ ı d a 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u â t ı n m « 3 0 M a y ı s , , f ı k r a s ı n a b a ­ kınız, i ş t e b u n d a n dolayı S u l t a n A z i z i y i v e z i r l e r e l i n d e ç o k i y i b i r p â d i ş â h o l d u k ­ t a n s o n r a , şaşılığından d o l a y ı « K ö r - M a h m u d N e d i m » v e R u s t a r a f d a r l ı ğ ı n d a n d o ­ layı « N e d i m o f » i s i m l e r i y l e de anılan g ü r c ü M a h m u d N e d i m g i b i d e ğ e r s i z v e h a ­ ris a d a m l a r ı n e l i n d e f e n a b i r istihâleye u ğ r a y ı p m ü s t e b i d k e s i l m i ş t i r ) .

1872 = 1289 16 Nisan. = 7 Safer, Salı: Antakya zelzelesi. { A n t a k y a v e havâlisinde b u g ü n b a ş l ı y a n b ü y ü k v e k o r k u n ç z e l z e l e 27 N i s a n = 18 S a f e r C u m a r t e s i g ü n ü n e k a d a r o n i k i g ü n s ü r m ü ş t ü r : B u r a d a k i g ü n t a r i h l e r i « B a s i r e t » g a z e t e s i n i n 25 S a f e r 1 2 8 9 t a r i h l i n ü s h a s ı n d a R û m î t a k v i m i n 4-15 N i s a n günlerine m ü s â d i f g ö s t e r i l i r . O n i k i g ü n içinde a l t m ı ş sarsıntı o l m u ş , şehrin üçte biri t a m a m i y l e yıkılmış, d i ğ e r k ı s ı m l a r ı a r t ı k o t u r u l a m a y a c a k k a d a r h a r a b o l m u ş , c i v a r d a 38 k ö y v e k a s a b a v i r â n e y e d ö n m ü ş v e b i l h a s s a S ü v e y d i y y e l i m a n ı « k â m i l e n h a r â b e z â r , , hâline g e l ­ m i ş t i r : B u m ü d h i ş f e l â k e t t e b i n b e ş y ü z i n s a n t e l e f o l d u ğ u n d a n v e b i r m i s l i de yaralı t a h m i n olunduğundan b a h s e d i l i r ) .

30/31 Temmuz = 24/25 Cumâda-l-ûlâ, Salı/Çarşanba gecesi : Mahmud Nedim Paşa'nın azli ve ertesi gün Mithat Paşa'nın ilk sadâret! ve sahsiyyeti. (Rusçuklu Hacı-Ali-Efendi-zâde Hacı Hâfız-Mehmet Eşref E f e n d i isminde b i r kazâ kadısının oğlu o l a n Şûrây-ı-devlet r e i s i A h m e d Şefik M i d h a t P a ş a d a h a  l î P a ş a h a y a t t a i k e n i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırılmak üzere Bağdad valiliğine gönderilmiş v e « A l t ı n c ı o r d u n e z â r e t i » de ilâveten u h d e s i n e t e v c i h edilmiştir. Ç o k m u k t e d i r b i r v a l i o l a n M i d h a t Paşa'nın T u n a vilâyetinde olduğu g i b i B a ğ d a d vilâyetinde de b i r ç o k m u v a f f a k ı y y e t l i i c r â â t ı v a r d ı r ; f a k a t b u değerli v a l i , umumiyyetle zannedildiği g i b i büyük b i r devlet-adamı değildir: Çok sert, mütehakkim, m u h tarıs v e h a t t â m ü t e c â v i z m i z â c ı siyasî h a y a t ı n d a k i m u v a f f a k ı y y e t s i z l i k l e r l e f e l â ­ k e t l e r i n b a ş l ı c a âmilidir. Z â t e n i y i b i r d e v l e t - a d a m ı o l m a d ı ğ ı n ı v e b i l h a s s a b ü y ü k işlerdeki tecribesizliğini b i z z a t k e n d i s i de b u i l k s a d â r e t i n d e n s o n r a b i r a r a l ı k b u l u n d u ğ u A d l i y e n e z â r e t i n ­ d e n ç e k i l i r k e n y a z d ı ğ ı i s t i f â n â m e n i n s o n u n d a i ş t e ş ö y l e i'tirâf e t m e k t e d i r : « E k s e r - i e v k a a t ı m t a ş r a m e ' m û r i y y e t l e r i n d e g e ç m e s i y l e b u k a d a r k a r ı ş ı k işlerin içine g i r m e m i ş v e e m s â l i n i g ö r m e m i ş o l d u ğ u m d a n e f k â r v e i k t i d â r - ı â c i z â n e m e muvâfık ve müvâzin diğer b i r hidmet i h s a n buyurulması ümidine mütevessilen i s t i d ' â y - ı m e r h a m e t v e ş e f k a t - ı V e l i y y - i - n i ' m e t e m e c b u r i y y e t hâlinde b u l u n d u m » . H e r h a l d ç P a ş a ' n ı n b u a c ı i'tirâfı, a ş a ğ ı d a g ö r e c e ğ i m i z m e g a l o m a n i buhranların­ d a n â z â d e b u l u n d u ğ u b i r â n a t e s a d ü f etmiş o l s a g e r e k t i r . B u n o k t a d a u m u m i y y e t l e i t t i f a k e d i l i r : Meselâ müverrih Cevdet Paşa «Evzâ-ı n â b e c â v e a t v â r ı h o d - f ü r û ş â n e s i n d e n » v e ' b i l h a s s a « M ü b â l â t s ı z v e b i r işin s o n u n u s a y ­ m a z b i r zât» olduğundan, Mâbeyn müşiri v e B a h r i y e n â z ı n Eğinli S a i d P a ş a hatıratında «Şerr-ü-mekrinden,,, A l i S u â v i « H a d d i n i b i l m e z l i ğ i n d e n » , sadâreti z a -

240

K R O N

O

L O J Î

1872 =

1289

manında mektubçuluğunda bulunmuş olan M e m d u h Paşa «Lâübâliyâne t a v r ı m ­ d a n ve «Sellemehü-s-selâm tasvîr-i m e r â m ve ifâde-i k e l â m » eden «Bî-fütur bir zât» olduğundan, A b d u r r a h m a n Şeref «Ihtiyât-u-teenniye mültefit» olmadığın­ d a n v e « p e k ç o k işe b a ş l a r v e e h e m m i m ü h i m m e t a k d i m e t m e ğ i v e h a n g i l e r i n i n kolaylıkla k a b i l - i ikmâl olduğunu düşünmez» bir yaradılışta bulunduğundan, M a h m u d Celâlüddin P a ş a « C ü r ' e t - i m u h a r r i b e i l e ş ö h r e t - ş i â r o l u p h e r f i ' l - ü - a m e l d e n m ü l â h a z a - i z â t i y y e s i n e p e r e ş t i ş l e m ü s t e b i d - b i - r - r e ' y v e isti'lâya m â i l » o l d u ğ u n ­ d a n v e n i h a y e t I b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l de « H o d - s e r â n e v e s e r b e s t â n e a h vâl-ü-akvâl» i n d e n ve b i l h a s s a M i d h a t P a ş a ' m n bütün âşinâlarından b i z z a t işit­ t i ğ i n e g ö r e « ö n ü n ü a r d ı m g ö z e t m e z , y a p t ı ğ ı işten de dürlü z a r a r t e v e l l ü d e d e c e ğ i ­ n i düşünmez b i r zât olduğundan» bahsetmektedir. Yalnız b i r kaçını z i k r e t m e k l e iktifâ ettiğimiz b u g i b i mütâlâaların ne kadar h a k l ı o l d u ğ u n u a n l a m a k için M i d h a t P a ş a ' m n « T a b s ı r a - i i b r e t » v e « M i r ' â t - ı hay­ r e t » i s i m l e r i y l e i k i c i l t hâlinde n e ş r e d i l e n h â t ı r â t ı n a ş ö y l e b i r g ö z g e z d i r i v e r m e k bile kâfidir: Paşa'mn k e n d i k e n d i n e ne derece h a y r a n ve hattâ hürmetkâr olduğu her şeyden e v v e l « B e n » ve «Biz» g i b i müfred y a h u t cem'-i-mütekellim z a m i r l e r i k u l l a n m ı y a k a t ' i y y e n tenezzül e t m e y i p b i r şahs-ı-sâlisten bahseder gibi hep «Midhat P a ş a » ve hattâ «Müşârünileyh Midhat Paşa» demesinden anlaşılır! «Midhat Paşa Hazretleri» dememiş olmasına şükretmelidir! İşte b u hâlet-i-ruhiyyeden dolayı d e v l e t i n k e n d i s i y l e k a a i m olduğuna ve k e n d i s i o l m a z s a mem­ l e k e t i n h e m e n yıkılıvereceğine k a a n i ' d i r ! Meseâ S u l t a n H a m i d k e n d i s i n i h u d u d hâricine çıkarırken «Müşârünileyh M i d h a t p a ş a » Mâbeyn müşiri Eğinli Said Paşa'ya : E ğ e r b e n i b u r a d a n tard-ü-teb'id ederseniz a l i m a l l a h m e m l e k e t m a h v o l u r ! d e m i ş v e v a p u r a g ö t ü r ü l m e k ü z e r e s a r a y d a n ç ı k a r ı l ı r k e n de T ü r k m i l l e t i n i n a r ­ tık ölmüş olduğuna k a r a r v e r e r e k : — A l l a h r a h m e t eylesün b u m i l l e t e ! d e m e k t e n b i l e ç e k i n m e m i ş t i r : Y a l n ı z T ü r k i y e ' d e değil, A v r u p a ' d a b i l e d i r â y e t v e iktidarı k a d a r doğruluğu ve c i d d i y e t i y l e de mârûf o l a n Eğinli S a i d P a ş a ' m n h â ­ t ı r â t ı n a M i d h a t P a ş a ' m n b u sözlerini k a y d e d e r k e n h i ç b i r m ü b â l a g a y a k a p ı l m a ­ d ı ğ ı « T a b s ı r a - i i b r e t » i n 197 n c i s a h i f e s i n d e M i d h a t P a ş a t a r a f m d a n bizzât t e ' y i d edilmiş olmasıyla sâbittir; «Müşârünileyh» k e n d i sözünü k e n d i hâtırâtına şöyle geçirmiştir : — Teessüf ederim k i Der-i-Saâdet'e avdetimde ne Şevketlü E f e n d i m i z i b u s a ­ r a y l a r d a v e n e de b u m ü l k ü y e r i n d e g ö r e m i y e c e ğ i m d e n v e e d i l e n h a t î â t m o l v a k t derecesi t a a y y ü n e d e r i s e de telâfi-i m â f â t m ü m k ü n o l m a y a c a ğ ı n d a n b u n l a r ı n a y n i y l e v e t a m a m i y l e H u z û r - ı - Ş â h â n e y e arzını r e c â e d e r i m ! H a l b u k i b i r müddet s o n r a A v r u p a ' d a n a v d e t i n d e pâdişâhı d a , sarayları d a , d e v ­ l e t i de h e p y e r l i - y e r i n d e b u l m u ş v e h a t t â ö y l e b u l d u ğ u için S u r i y e v e i z m i r v a l i ­ l i k l e r i n d e de b u l u n m u ş t u r ! H e r h a l d e b u ö l ç ü s ü z sözleri u l u - o r t a s ö y l i y e c e k k a d a r m e g a l o m a n i y e müptelâ o l a n b i r k i m s e için b a ş k a l a r ı n ı istihfâf e t m e k v e h a t t â k e n d i s i n i n b u g i b i p a t a v a t ­ sızlıklarına k a r ş ı ç o k sabırlı d a v r a n a n p â d i ş â h ı b i l e ş i f â h e n v e t a h r i r e n v e m i i k e r r e r e n t e c h i l , t e z y i f , t e h d i t v e h a t t â t a h k i r e d i v e r m e k işten b i l e değildir. M e ­ selâ « M ü ş â r ü n i l e y h » i n S u l t a n H a m i d ' e v e r d i ğ i t u h a f b i r « T a k r i r » i n «Tabsıra-i i b r e t » d e k i s u r e t i n d e b i r p â d i ş â h ı d e ğ i l , insanın e n y a k ı n v e e n s a m i m î dostunu b i l e çileden çıkaracak b i r takım hiddetli, şiddetli i h t a r l a r a tesadüf edilir ( S . 395) : . E v v e l â , Z â t - i - M ü î û k â n e l e r i n e âid o l a n v a z â i f - i h ü k ü m d â r â n e n i z i mutlaka bil­ m e l i s i n i z , zirâ bilcümle harekâtınızdan m i l l e t nazarında m e s ' u l olacaksınız! A d e t â b i r t e k d i r i andıran b u sert v e acı sözü i l k meşrutiyyetin i l k günlerinde s a r f d e d e n M i d h a t Paşa pâdişâhı t e c h i l e d e r k e n meşrutî r e j i m l e r d e hükümdarla­ rın değil, b i l - a k i s h ü k ü m e t l e r i n m e s ' û l i y y e t m e v k i i n d e bulunduklarının farkın­ d a bile olmadığını göstermiştir! B u v a z i y e t e göre S u l t a n H a m i d ' i n hatıratında paşanın Hukuk-ı-esâsiyye bilmediğinden bahsetmesine h a k vermemek kabil m i ­ d i r ? G e n e a y n i « T a k r i r » i n d e «Şevketlü efendi» sine ders v e r i p d u r m a k t a h e r n e ­ d e n s e d e v a m e d e n M i d h a t Paşa :

187*2 =

1289

OSMANLI

TARİHÎ

— Usûl-i meşveretle. idare o l u n a n b i r m i l l e t t e n i z a m nedir, b i l i r diye meydan o k u d u k t a n s o n r a : •

242 misiniz?

— Tâfsile hâcet y o k t u r ! d i y e birdenbire b a h s i k a p a t m a k t a ve ondan s o n r a d a henüz t a h t a çıkıp i s t e n i l e n , m e ş r u t i y y e t i i l k iş o l a r a k ilân e t m i ş o l a n p â d i ş â h ı işte ş ö y l e t a h k i r e t m e k t e d i r — H e n ü z dehşetli z e l z e l e l e r d e n m a h v - u - i n k ı r a z d e r e c e s i n i s a v u ş t u r a n b i n â y - ı d e s v l e t i t a ' m i r e çalıştığımız sırada s i z âdeta y ı k m a k i s t i y o r s u n u z d i y e b i l i r i m ! B ö y l e sözler y a l n ı z r e s m î â d â b a değil, â d â b - ı - m u â ş e r e t e b i l e m u g a y i r d i r : D ü n y a n m hiç b i r yerinde b i r hükümdarın tebaasından biri tarafından böyle azarlandığı görülmemiştir. :

S u l t a n H a m i d i n düşmanı ve Midhat Paşa'mn hayrânı olan Osman Nuıi Bey. « A b d ü l h â m î d - i Sânî v e d e v r - i s a l t a n a t ı » i s m i n d e k i e s e r i n i n b i r i n c i c i l d i n i n 185 i n c i s a h i f e s i n d e A v r u p a d e v l e t l e r i n e v e r i l e c e k b i r n o t a d a « G a y e t şiddetli b i r l i s a n k u l ­ l a n ı l m a s ı n ı » i s t i y e n M i d h a t p a ş a ' m n i'tidâl t a v s i y e e d e n p â d i ş â h l a H â r i c i y y e n â z m ı S a f v e t Paşa'ya ne k a d a r kızdığını anlatırken: « M i d h a t P a ş a ' m n lisânından A b d ü l h a m i d ' i n y ü z ü n e k a r ş ı m û c i b - i h a k a r e t b i r s ö z s â d ı r o l m u ş v e p â d i ş â h ı n u m û r - ı h ü k ü m e t t e t e c r i b e s i z o l d u ğ u n u i f â d e e t m i ş , ÖISN n u n üzerine A b d ü l h a m i d s a d r - ı - a ' z a m ı h e m e n h u z u r u n d a n çıkarıp Safvet Paşa'yz b i r müddet d a h a yanında alıkoymuş» dedikten s o m a , «Müşârünileyh» M i d h a t Paşanın-. « E v i n d e z i y â r e t i n e g e l e n u l e m â v e ricâl-i d e v l e t e k a r ş ı d a A b d ü l h a m i d hakkında. m u g a y i r - i hürmet ba'zı kelimât sarfetmiş» olduğundan b a h s e t m e k t e d i r ! işte bütün b u n l a r d a n anlaşılacağı g i b i M i d h a t P a ş a , m e r h u m Alî ve F u a d Paşalar tarzında t e m k i n l i , o l g u n , müdebbir ve muktedir b i r d e v l e t - a d a m ı değil, m a a t t e e s s ü f k e n d i n i p e k ç o k b e ğ e n i p v e d a i m a d e v a y ı n a s m d a görüp muasırlarına p e k yüksekten bakmış müteheyyiç bir şahsiyyettir. B u taşkın ve atılgan v e z i r i n devlet idaresi bakımından t e m s i l ettiği yegâne f i k i r , kendisinden çok evvel ortaya atılıp her türlü münakaşası yapılmış. olan, «Meşrutiyyet» f i k r i n d e n i b a r e t t i r : B u meselede büyük selefleri Alî ve F u a d P a ­ şalar g i b i o m u a z z a m Osmanlı imparatorluğunun bünyevî ve mahallî şeraitini millî h â k i m i y y e t esaslarıyla t e ' l i f e d e b i l e c e k t e h l i k e s i z b i r şekil b i l e düşünemeyip-A v r u p a p a r l m a n t a r i z m i n i o l d u ğ u g i b i t a k l i d e d i v e r m e k l e d e v l e t i n inhilâl v e i n ­ k ı r a z t e h l i k e s i n d e n d e r h a l k u r t u l u v e r e c e ğ i n i z a n n e t m i ş v e işte b u n d a n d o l a y ı m e ş ­ r u t i y e t i n ilânı ü z e r i n e h â r i c e n A v r u p a d e v l e t l e r i n i n artık müdâhâle siyasetindeki h e m e n e l ç e k i v e r e c e k l e r i n e , dâhilen m e m l e k e t i n b i r d e n b i r e k a l k ı n ı p k u v v e t l e n e c e ğ i ­ n e v e b i l h a s s a r e n g â r e n k ı r k l a r a türlü türlü d i l l e r e v e m u h t e l i f d i n l e r l e b i r sürft m e z h e p l e r e a y r ı l a n i m p a r a t o r l u k anâsırının O s m a n l ı l ı k esası e t r a f ı n d a b i r d e n b i r e kaynaşıp birleşivereceğine hükmetmiştir! Alî ve F u a d paşaların en k u v v e t l i c e p h e ­ l e r i n i teşkil e d e n s i y a s î t e c r i b e l e r i y l e m u h t e ş e m G a r p k ü l t ü r ü n d e n m a h r u m ola»;. M i d h a t P a ş a d ü n y a n ı n gidişini b i l e m a a t t e e s s ü f k a v r ı y a m a d ı ğ ı için «Osmanlılık» i s m i altında b i r n e v i m i l l i y e t l e r m i l l i y e t i k u r u l a b i l e c e ğ i n e k a a n i ' o l m u ş v e i ş t e hm k a n â a t i n d e n d o l a y ı T ü r k b a y r a ğ ı n ı n m i l l î s a f v e t v e k u d s i y y e t i n i b i l e ihlâle k a l k ı ş ­ m a k t a n çekinmemiştir! B u tüyler ürpertici fâciayı b i z z a t k e n d i s i öğüne öğüne anlatır! B o s n a - H e r s e k meselesi münâsebetiyle A v u s t u r y a Hâriciyye nâzın karat: A n d r a s s y ' n i n n e ş r e t t i ğ i b i r b e y a n n â m e d e hilâl i l e s a l i b i n b i r b a y r a k t a b i r l e ş e m i - • y e c e ğ i n d e n m e c â z î b i r şekilde b a h s e t m e s i n e k a r ş ı T ü r k b a y r a ğ ı n a h e m e n b i r i ı a g i l â v e e d i v e r e n M i d h a t P a ş a b u f e c î m â r i f e t i n i ' « T a b s ı r a - i i b r e t l i n i n 181 i n c i s a h i f e ­ s i n d e k e n d i s i n d e n a l e l - u s u l b i r şahs-ı-sâlis g i b i ' b a h s e d e r e k ş ö y l e n a k l e t m e k t e d i r : «Midhat Paşa mücerred b u da'vâyı mükezzib o l m a k v e e s e r - i fi'lîsini g ö s t e r m e k içün Hıristiyandan" b i r t a b u r gönüllü askeri teşkil ederek ve sancaklarında a y yıldızın y a n m a b i r de salîb ilâve e y l i y e r e k t â b û r - ı m e z k û r D e r - i - S a â d e t ' d e c ü m l e ­ n i n manzûr-u-meşhûdu o l d u k t a n sonra Niş fırka-i askeriyyesine göndermiştir»?! A ş a ğ ı d a 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u a t ı n ı n «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n d a v e s i k a s ı y l â beraöer g ö r e c e ğ i m i z d i ğ e r b i r h a r e k e t i de f e c â a t d e r e c e s i i t i b a r i y l e b u b a y r a k f â c î a s m d a n a ş a ğ ı değildir : M i d h a t P a ş a T ü r k m e ş r u t i y y e t i n i A v r u p a d e v l e t l e r i n i n müşterek k e f a l e t i altına a l d ı r m a k t e ş e b b ü s ü n d e b i l e b u l u n m u ş s a d a h a m d o l s u n muvaffak

1872 =

K R O N O L O J İ

'242

olamamıştır. — Paşanın malî s e c i y y e s i r i n i e v v e l ,*, f ı k r a s i l e

1876=1293

için a ş a ğ ı d a 1 8 7 5 = 1 2 9 2

vukuatının

«30

mayıs»

ve

vukuatının «6

«4 h a z i r a n »

1289 Teş­

fıkralarına

'bakınız. A h m e d Şefik M i d h a t P a ş a ' m n parlaması, Niş eyâletiyle T u n a vilâyetindeki m u vaffakıyyeti üzerinedir: «Teşkil-i vilâyât» nizâmnâmesi yapılırken i s t a n b u l ' a ç a ğ ı rılıp B ü y ü k - F u a d P a ş a ' y a y a r d ı m e d e r e k g ö z ü n e g i r m i ş v e b i r k a ç sene sonra S u l t a n A z i z A v r u p a ' d a n d ö n e r k e n T u n a v i l â y e t i n d e k i i c r â a t ı n ı t a k d i r ettiği için, 1 8 6 8 = 1 2 8 4 v u k u â t m m «1 N i s a n » f ı k r a s ı n d a iptidaî b i r m i l l e t - m e c l i s i m â h i y y e t i n d e teşkil edildiğini g ö r d ü ğ ü m ü z b ü y ü k Ş û r â y - ı - d e v l e t k u r u l d u ğ u zaman riya­ s e t i n e ' t â y i n edilmiştir. F a k a t d e m o k r a s i y e d o ğ r u i l k a d ı m s a y ı l a n b u vazifedeki k e y f î i d a r e s i y l e lâübâlî h a r e k e t l e r i n e v e - b i l h a s s a s e r k e ş l i ğ i n e t a h a m m ü l edemiyen  l î P a ş a n i h a y e t k e n d i s i n i a z l e d i p B a ğ d a d valiliği i l e i s t a n b u l ' d a n u z a k l a ş t ı r m ı ş t ı r . 1 8 6 9 = 1 2 8 5 d e n 1 8 7 2 = 1 2 8 9 t a r i h i n e k a d a r ü ç sene B a ğ d a d ' d a k a l a n M i d h a t P a ş a h e m e n  l î P a ş a ' m n ö l ü m ü üzerine k e n d i s i için a r t ı k p â y ı t a h t t a r o l o y n a m a k imkânı hâsıl o l m a s ı n d a n , h e m M a h m u d N e d i m ' i n millî b i r f â c i a şeklini a l a n s a d â r e t i n i n bütün m e m l e k e t t e uyandırdığı u m u m î i n f i a l d e n istifâde e t m e k üzere isti'fâ edip i s t a n b u l ' a g e l m i ş s e de M a h m u d N e d i m P a ş a k e n d i s i n d e n k u ş k u l a n d ı ğ ı için h e m e n E d i r n e valiliğine tâyin e t t i r i p t e k r a r uzaklaştırmak istemiş, f a k a t b u tâyin­ d e n i k i g ü n s o n r a t e ş e k k ü r i ç i n h u z u r a ç ı k a n M i d h a t P a ş a S u l t a n A z i z ' e h â i n sadr-ı-: a ' z a m ı n bütün f e n a l ı k l a r ı m a n l a t a r a k kendi sadâretine yol açmıştır: M a h m u d N e d i m P a ş a ' m n b u i l k sadâretindeki fenalıklarının e n mühimleri T a n z i m a t e s a s l a ­ rının y u k a r ı k i sene v u k u â t m m «25 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z k e y f î h ü k ü m l e r l e i h l â l i n d e n b a ş k a o n m i l y o n liralık b i r i s t i k r a z d a n « k o m i s y o n » i s m i y l e a y ı r d ı ğ ı y ü z b i n altını p i ş k e ş şeklinde g i z l i c e p â d i ş â h a t a k d i m e t m e s i v e b i l h a s s a R u s s e f i r i g e ­ n e r a l t g n a t i e v ' i n tâlimâtma u y a r a k R u m e l i demir-yollarınm inşaâtmı sekteye u ğ ratmasıdır: B u meselede yüz binlerce l i r a l a r döndüğünden bahsedilir. B i r t a r a f t a n y u k a r ı k i s e n e n i n «25 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a n e f y e d i l d i k l e r i n i g ö r d ü ğ ü m ü z d e v l e t - a d a m l a r m m husûmetlerinden ve b i r t a r a f t a n d a halkın artık «Dilgir v e m ü teneffir» olmıya başlamasmdan telâşa düşen S u l t a n A z i z b i l h a s s a M i d h a t Paşa'yı dinledikten sonra M a h m u d N e d i m ' i fedâ etmiye k a r a r - vermiş ve nihayet b u gün kararını t a t b i k ederek M i d h a t Paşa'yı E d i r n e ' y e g i t m e d e n e v v e l Sadâret m a k a m ı n a getirmiştir. M a h m u d N e d i m ' i n b u i l k s a d â r e t i y u k a r ı k i s e n e n i n 8 E y l ü l = 22 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 10 a y , 24 g ü n s ü r m ü ş t ü r : G ü n t a r i h i n d e k i ihtilâf için i . V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 237 n u m a r a y a b a k ı n ı z . Sbn-üI-Emin Mahmud Kemal'in hesabına göre M a h m u d N e d i m b u i l k sadâreti esnasında 5 S e r - a s k e r , 4 B a h r i y e , 4 A d l i y e ve 5 M a l i y e n â z ı n ile 6 Tophâne m ü ­ şiri, 5 S a d â r e t v e 6 S e r - a s k e r m ü s t e ş a r ı a z i l v e n a s b e t t i r m i ş t i r ! B i l h a s s a v a l i l e r i n d a m a taşma döndüklerinden b a h s e d i l i r : V a l i l i k l e r l e mutasarrıflıkların sık değiş­ m e s i , b u g i b i tebeddüllerin i r t i k â p v e i r t i ş â v e s i l e s i o l m a s ı n d a n d ı r ) .

7 Ağustos = 2 Cumâda-l-âhire, Çar?*aba: Kuzguncuk yangınıl ( B u gün K u z g u n c u k i s k e l e s i n i n yanında b i r yalıdan çıkan yangın Inâdiyye k a r a ­ k o l u n a k a d a r genişlİ3>erek altı y ü z d e n f a z l a e v v e y a l ı y ı « h a r â b e z â r » a ç e v i r m i ş t i r : B o ğ a z - i ç i ' n i n e s k i T ü r k ü s l û b u n d a k i z a r i f b i n â l a r m ı h e p işte b u b ü y ü k y a n g ı n l a r mahvetmiştir).

28 Eylül = 25 Keceb, Cumartesi : Mısır hıdivine hârici istikraz akdi salâhiyyetine âit ferman verilmesi. (istiklâl tmndaıı

h u l y â l a r ı u ğ r u n d a h a z i n e l e r s a r f e d i p d u r a n M ı s ı r hıdivi İ s m a i l p a ş a ' m n evvel verâset usulünü «Ekberiyyet» kaidesinden «Evlâdiyye» şekline

1873 =

1289

OSMANLI

TARİHİ

243

t a h v i l için i s t i h s a l ettiği f e r m a n l a v a l i l i k ü n v â n m m « H ı d i v » l i ğ e t a h v i l i hakkın­ d a aldığı d i ğ e r b i r f e r m a n için y u k a r d a 1866 = 1283 v u k u â t m m «28 M a y ı s » ve « 2 H a z i r a n » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . O t a r i h t e n s o n r a 5 S a f e r 1 2 8 4 ; = 8 H a z i r a n 1867 C u m a r t e s i g ü n ü e c n e b i d e v l e t l e r i y l e g ü m r ü k v e p o s t a işlerine âit « g a y r - i - s i y a s î » mukaveleler a k d i hakkında d a yeni bir i m t i y a z fermanı koparmış olan İsmail P a ş a ' m n a r t ı k e n m ü h i m h e d e f i hâricî i s t i k r a z s a l â h i y y e t i n i istihsâl e t m e k t i r B i r t a r a f t a n i ' m â r işleri v e b i r t a r a f t a n d a ç o k h e v e s l e n d i ğ i h ü k ü m d a r r o l ü n ü n f e v k a l â d e m a s r a f l a r ı harîs hıdivi ö t e d e n b e r i b ö y l e b i r i m t i y a z p e ş i n d e k o ş t u r m u ş sa da, b u n d a n evvel Âlî P a ş a ' m n şiddetli b i r ihtâriyle karşılaşmış ve hattâ « M i r ' â t - ı Hakikat»" e g ö r e : :

«Azli fiyîe

derecesine v a r a n tasavvurâta karşu L o n d r a ' d a İ n g i l t e r e v ü k e l â s ı n ı n sahâbetini k a z a n m ı ş »

hisâba

sığmaz

paralar

sar-

ve n i h a y e t Âlî P a ş a ö l d ü k t e n s o n r a « P â d i ş â h ı envâ'-ı t ü h a f - u - h e d â y â v e b î - h i s â b n ü k u d - u - e m v â l t a k d i m i y l e t a r a f ı n a c e l b » e t t i k t e n b a ş k a « V ü k e l â v e ricâl-i d e v l e t den l ü z u m l u l ü z u m s u z p e k ç o k zâti dahî ı t m â ' » e t m i ş t i r : H â r i c î i s t i k r a z s a l â h i y y e ­ t i n e âit f e r m a n ı işte b u s â y e d e k o p a r a n i s m a i l P a ş a ' m n : « B u alış verişler e s n â s m d a k u r e n â y - ı - p â d i ş â h î d e n z ü f e h â y a y ü z e r , y ü z ellişer b i n l i r a »

akl-u-fikri

bir

para

değmiyen

d a ğ ı t t ı ğ ı n d a n b i l e b a h s e d i l i r ! Y a l n ı z S a d r - ı - a ' z a m M i d h a t P a ş a i'tirâz e d i p i l k ö n c e m ü p h e m b i r f e r m a n v e r d i r m i ş s e de i s m a i l P a ş a k a b u l e t m e d i ğ i için p â d i ş â h n i ­ h a y e t hıdivin istediği g i b i b i r f e r m a n y a z d ı r m ı ş v e artık M i d h a t p a ş a d a ses ç ı ­ k a r m a m ı ş t ı r . B u n d a n s o n r a 13 R e b î ' ü l - â h i r 1 2 9 0 = 1 0 H a z i r a n 1873 Salı g ü n ü İ s m a i l P a ş a ' m n o t a r i h e k a d a r t e d r i c e n istihsâl e t t i ğ i i m t i y a z l a r ı n h e p s i n i birden te'yid eden b i r f e r m a n d a h a verilmiştir).

19 Teşrinievvel = 16 Şa'ban, Cumartesi: Midhat Paşa'mn Mütereim-Rüşd.ü Paşa'mn üçüncü sadâreti,,

azliyle

( B u d e ğ i ş i k l i ğ e b a ş l ı c a ü ç sebep g ö s t e r i l i r : 1) M i d h a t P a ş a ' m n huzura çıktıkça «Lâübâliyâne» h a r e k e t l e r d e bulunması, «Atvâr-u-güftârı h o ş a gitmemesi» ve b u yüzden s a r a y d a dedikoduya m e y d a n v e r m e s i , 2) Y u k a r ı k i f ı k r a d a M ı s ı r hıdivine verildiğim gördüğümüz i s t i k r a z fermanına bidayette muhâlefet etmiş o l m a s ı , 3) O sırada d e v l e t i n i k i m i l y o n altınından f a z l a b i r b ü d c e a ç ı ğ ı b u l u n d u ğ u h a l d e A v r u p a d a n istikrâz ettiği o n m i l y o n l i r a sayesinde sahte b i r büdce t e r t i b e t t i r i p p â ­ dişâhı a l d a t a r a k v â r i d â t ı m a s â r i f t e n b e ş y ü z k ü s u r b i n l i r a f a z l a g ö s t e r m i ş ve h a t t â i s t i k r a z k o m i s y o n u n â m i y l e a y ı r d ı ğ ı y ü z b i n altını d a e l altından saraya t a k d i m e t m i ş o l a n M a h m u d N e d i m ' i n s u k u t u üzerine M i d h a t P a ş a ' m n arzettiği hakikî büdce v a z i y e t i karşısında şaşalıyan pâdişâhın p a ş a y a inanmaması n i h a y e t a z l i y l e neticelenmiştir. M i d h a t P a ş a ' m n b u i l k s a d â r e t i b u s e n e n i n 31 T e m m u z = 25 C u m â d a - l - û l â Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 a y , 19 g ü n s ü r m ü ş t ü r : S u l t a n H a m i d d e v r i n d e k i i k i n c i sadâreti için a ş a ğ ı d a 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u â t m m «19 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

1873 = 1289 15 Şubat = 17 Zülhicce, Cumartesi: Mütercim-Rüşdü Paşa'mn azliyle Ser-asker Sakızlı Ahmed Es'ad Paşa'mn ilk sadâreti. ( A z l e sebeb o l a r a k d a l k a v u k v e h a f i f m e ş r e p M a h m u d N e d i m ' i n t e k â p û y a a l ı ş ­ tırdığı s a r a y m u h i t i n d e M ü t e r c i m ' i n a ğ ı r - b a ş l ı l ı ğ ı a r t ı k g i r a n g e l m i y e b a ş l a d ı ğ ı n ­ d a n b a h s e d i l i r ; İ b n - ü î - E m i n ' i n k a y d e t t i ğ i b â z ı r i v a y e t l e r e g ö r e de i n g i l t e r e ' y e ı s ­ m a r l a n a n zırhlıların t a k s i t l e r i ö d e n m e m i ş olması v e y a h u t M ı s ı r hıdivi İsmail P a ş a ' m n entrikaları d a b a ş l ı c a s e b e b l e r d e n d i r ; R ü ş d ü P a ş a m ı n b u ü ç ü n c ü sadâ­ r e t i yukarıki fıkra t a r i h i n d e n i t i b a r e n 3 ay, 27 gün sürmüştür.

244

K

R O N O L O J i

1874 =

1290

Sakızlı-Es'ad Paşa kolağası M e h m e d A ğ a isminde b i r i n i n oğludur: İlkönce B ü yük-Puad p a ş a ' m n teveccühünü k a z a n a r a k himâyesine m a z h a r olmuş, s o n r a a t a şemiliterlikle b u l u n d u ğ u P a r i s s e f a r e t i n d e S u l t a n A z i z ' e t a k d i m e d i l i p o t t u n d a g ö z ü n e g i r m i ş v e « S â y e - i Ş â h â n e d e » ç a b u k p a r l ı y a r a k 44 - 45 y a ş l a r ı n d a S a d r - ı a ' z a m o l m u ş t u r . İkinci s a d â r e t i için a ş a ğ ı d a 1875 = 1292 v u k u â t m m « 2 6 N i s a n » fıkrasına bakınız).

1873 = 1290 15 Nisan = 16 Saf er, Salı: Sakîziı-Es'ad Paşa'mn azliyle Mâliye nazırı Şirvânî-zâde Mehmet Rüşdü Paşa'mn sadâreti. ( Y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n a n c a k 1 a y , 28 g ü n s a d â r e t t e b u l u n a n E s ' a d P a ş a ' m n a z l i n e sebep, S u l t a n A z i z ' i n y e t i ş t i r m e s i v e a d a m ı o l m a s ı n a tahammül e d e m i y e n v e k ı d e m s i z l i ğ i n i de i s t i h f a f e d e n b â z ı v ü k e l â n ı n a l e y h i n e i t t i f a k e t m i ş olmalarıdır. M a h m u d N e d i m ' i n de d ü ş m a n l a r ı o l a n b u müttefikler Ser-asker Hüseyn A v n i , Mâliye n â z ı n Şirvânî-zâde Rüşdü ve A d l i y e n â z ı n M i d h a t Paşa'lardır. 1871 = 1288 v u k u a t ı n ı n « 2 5 E y l ü l » fıkrasında bunlardan Şirvâni-zâde'nin A m a s y a ' y a v e H ü s e y n A v n i ' n i n de İ s p a r t a ' y a n e f y e d i l d i k l e r i n i g ö r m ü ş t ü k : M a h ­ m u d N e d i m ' i n a z i m d e n dört g ü n evvel artık m e v k i i t a m a m i y l e sarsılmış olduğu s ı r a d a 1 8 7 2 = 1 2 8 9 s e n e s i 26 T e m m u z i = 2 0 C u m â d a - l - û i â C u m a g ü n ü h e r i k i s i b i r ­ den afvedilmiş, Hüseyn A v n i ilkönce İzmir valiliğine gönderildikten s o n r a B a h r i y e nâzırlığı i l e i s t a n b u l ' a getirilmiş v e b i r a z s o n r a d a E s ' a d Paşa Sadr-ı-a'zam o l u n c a Ser-askerliğe geçirilmiştir; Şirvânî-zâde ise evvelâ O r m a n v e Maâdin v e ondan s o n r a d a Mâliye nezâretine tâyin edilmiştir. B u n l a r m d a h a o z a m a n l a r d a n i t i b a r e n S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n i tasarlamıya başladıkl a n n d a n b a h s e d i l i r : Sadâret makamında E s ' a d Paşa g i b i pâdişâhın sâdık b i r « b e r k e ş î d e » s i n e t a h a m m ü l e d e m e m e l e r i n i n e n m ü h i m s e b e b i işte b u v a z i y e t t e g ö s t e r i l e ­ b i l i r . M a h m u d Celâlüddin Paşa'mn r i v a y e t i n e g ö r e H ü s e y n A v n i Paşa: «Sarây-ı pâdişâhîde meclûbesi o l a n Hazînedar-Kalfa'yı v e Ser-kurenâ Hâfız-Mehm e t B e y ' i ı t m â ' ile» E s ' a d Paşa'yı a z l e t t i r i p müttefiki o l a n Şirvânî'nin sadâretini t e ' m i n etmiştir. A z i l t a r i h i n d e k i ihtilâf için « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 2 4 0 n u m a r a y a b a k ı n ı z . A m a s y a ' d a t a v a t t u n etmiş Şirvan Türklerinden büyük mutasavvıf İsmail Sirâcüdd i n ' i n oğlu o l a n M e h m e t Rüşdü Paşa i l m i v e i k t i d a r i y l e mâruftur:- Hayatının e n m ü h i m hatâsı, s ü r e t - i - h a k t a n g ö r ü n e n H ü s e y n A v n i ' n i n n e m â h i y e t t e b i r t i p o l ­ duğunu ç o k g e ç anlamış olmasında gösterilebilir: Aşağıki fıkraya bakınız. — Şirvâni-zâde Rüşdü Paşa'ya nisbetle adaşı Mütercim-Rüşdü Paşa'ya «Büyük-Rüşdü

Paşa» d e n i l i r ) .

1874 = 1290 13 Şubat = 25 Zülhicce, Cuma: Sadr-ı-a'zam Şirvâ-nf-zâde Rüşdü Paşa'mn azli. ( A z l i n sebebi, S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i meselesinde müttefikleri Hüseyn A v n i ve M i d ­ h a t P a ş a l a r ı n k e n d i s i n i b i r âlet o l a r a k k u l l a n m a k i s t e d i k l e r i n i n i h a y e t a n l a m ] y a b a ş l ı y a n Ş i r v â n î - z â d e ' n i n işi s a v s a k l a m a s ı n d a n v e M i d h a t P a ş a ' y ı d a Selânik v a ­ liliği i l e i s t a n b u l ' d a n u z a k l a ş t ı r m ı ş o l m a s ı n d a n ş ü p h e v e e n d i ş e y e düşen H ü s e y n A v n i p a ş a ' m n pâdişâha alel-usul sûret-i-haktan görünerek b i r takım t e z v i r a t t a bulunmuş olmasıdır : Meselâ Şirvâni-zâde'nin v e l i a h d M u r a d E f e n d i ' y e mütemâyiî olduğundan, Kanun-ı-esasî tarafdarlığından v e hattâ hal'e bile teşebbüs e t m e k i s t e ­ diğinden bahsetmiş olduğu r i v a y e t e d i l i r ; b u suretle Hüseyn A v n i k e n d i g a r a z ı m Şirvânî-zâde'ye isnâd etmiş d e m e k t i r !

1874

—

1290

OSMANLI

TARİHİ

245

M i d h a t Paşa'mn «Tabsıra-i ibret» i n e göre «Havâss-ı vükelâ beyninde» v a z i y e t i k u r t a r m a k için m e ş r u t i y y e t t e n b a ş k a ç â r e o l m a d ı ğ ı « M ü t t e f i k a n t e s l î m » e d i l m i ş s e de p â d i ş â h ı k u ş k u l a n d ı r m a m a k i ç i n ş i m d i l i k b â z ı « K a v â n i n v e n i z â m â t v a z ' ı n a dâir b i r l â y i h a » y a z ı l m a s ı n a v e b u n u d a k e n d i s i n i n y a z m a s ı n a k a r a r v e r i l m i ş , Ş i r ­ v â n î - z â d e b i r g ü n h u z u r d a b u l â y i h a m e s e l e s i n i a ğ z ı n d a n k a ç ı r m ı ş v e işte b u n u n üzerine M i d h a t P a ş a Selâniğ'e gönderildikten s o n r a Rüşdi P a ş a d a azledilmiştir. F a k a t h e r halde Hüseyn A v n i ' n i n tezvirâtı m u h t e l i f r i v a y e t l e r l e sâbit v e m u h a k ­ kaktır. Ş i r v â n - ı - z â d e ' n i n s a d â r e t i y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n 9 a y , 29 g ü n s ü r m ü ş ­ t ü r ; G ü n t a r i h i n d e k i ihtilâflar için « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 2 4 0 v e 2 4 1 n u m a ­ r a l a r a v e Şirvânî'nin e n c â m ı için de a ş a ğ ı k i f ı k r a y a b a k ı n ı z ) .

15 Şubat = 27 Zülhicce, Pazar: Ser-asker Hüseyn Avni Paşa'mn sadâreti. ( S e r - a s k e r l i k de u h d e s i n d e k a l m a k ş a r t i y l e S a d r - ı - a ' z a m o l a n H ü s e y n A v n i P a ş a İ s p a r t a vilâyetinin Ş a r k î - K a r a a ğ a ç k a z â s m a tâbi' Avşâr nâhiyesinin Gelendos köyündendir : îbn-ül-Emir M a h m u d K e m a l ' e göre soy-adı «Odabaşı-zâde» d i r v e babası d a bâzı eşrâfın uşaklığında bulunmuş o l a n « E ş e k - A h m e d » i s m i n d e b i r i d i r . İnsan t a n ı m a k t a F u a d P a ş a ' d a n ç o k m â h i r o l a n  l î P a ş a b u i k i y ü z l ü v e h a t t â i k i y ü z yüzlü Hüseyn A v n i ' d e n hoşlanmadığı halde F u a d Paşa himâye ettiği için i l e r l e m e s i n e m â n i ' o l m a m ı ş v e işte o s â y e d e H ü s e y n A v n i d a h a  l î p a ş a z a m a ­ n ı n d a b i l e S e r - a s k e r l i ğ e k a d a r y ü k s e l m i ş t i r . S u l t a n A z i z ' i n de b u a d a m d a n ö t e denberi nefret ettiği muhakkaktır : B u n e f r e t i n sebebi, Hüseyn A v n i ' n i n a l a y günlerifide s a r a y k a d ı n l a r ı n a â i d b i r k ü l h a n b e y i g i b i s ö z atıp sarkıntılık e t m e k t e n çekinmemesinde, sarayın Hazinedar-kalfalarmdan biriyle gizli münâsebetlerde bulunmuş olmasında ve hattâ A b d u r r a h m a n Şerefin «T.T'E.M.» n d a «Sultan Abd-ül-Aziz'in vefâtı i n t i h a r mı, k a t i l m i ? » serlevhasıyla neşrettiği etüdlerdeki ifâdesine n a z a r a n „Kadm-Efendilerden b i r i y l e münâsebeti» n d e gösterilir. Âlî P a ­ ş a d e v r i n d e S u l t a n A z i z işte b u n d a n d o l a y ı H ü s e y n A v n i ' y i n e f y e t t i r m e k istemiş­ se de büjnik S a d r - ı - a ' z a m T a n z i m a t esaslarına g ö r e h i ç k i m s e y e «bilâ-muhâkeme» c e z â v e r i l e m i y e c e ğ i için m u v â f a k a t e t m e m i ş t i r . Y u k a r d a 1871 = 1288 v u k u â t m m «25 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z veçhile,  l î P a ş a ' d a n s o n r a iş b a ş ı n a gelen M a h m u d N e d i m ' i n Hüseyn A v n i ' y i derhal a s k e r l i k t e n tardettirip hemen İspar­ t a ' y a sürdürebilmesinde bu vaziyetin h e r halde büyük b i r te'siri o l m a k lâzımg e l i r . P a d i ş a h ı n b u haklı n e f r e t v e h u s û m e t i n e r a ğ m e n b u s e f e r S e r - a s k e r l i ğ e i l â ­ v e t e n s a d â r e t i de y a k a l a m ı y a muvaffak olması, yukarıki fıkrada gördüğümüz tezvirâtmdan ve b i l h a s s a Şirvâni-zâde vesaire g i b i r a k i p l e r i n i hal'e teşebbüsle i t hâm ederek S u l t a n A z i z ' i n gözüne, girmiş olmasındandır! Hattâ o r d u k e n d i elinde bulundukça pâdişâha hiç b i r z a r a r gelmiyeceği hakkında te'minat vermiş olduğun­ d a n b i l e b a h s e d i l i r ! B i r t a r a f t a n de tıpkı M a h m u d N e d i m gibi saraya Harbiye tahsisatından mühim p a r a l a r ayırıp e l altından t a k d i m e t m e k t e de k u s u r e t ­ memiştir. İ n s a n l ı ğ ı n b e l l i başlı f a z i l e t l e r i n d e n t a m a m i y l e m a h r u m o l a n v e s o n s u z k i n i y l e garazından ve bilhassa h u d u t s u z ihtirâsmdan başka hiç b i r hisse ve f i k r e tâbi' o l m ı y a n b u m u k a d d e s a t s ı z a d a m ı n S a d â r e t m a k a m ı n d a i l k işlerinden b i r i , « S ı r r - ı ser-beste-i hal'e» vâkıf o l a n selefi Şirvânî-zâde Rüşdü Paşa'yı H a l e b valiliğiyle i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırmak olmuştur: B i r a z s o n r a H i c a z valiliğiyle H a l e b ' d e n de t e b ' i d e d i l e n Ş i r v â n î - z â d e 1291 p= 1874 s e n e s i 11 Ş a ' b a n = 2 3 E y l ü l . Ç a r ş a n b a g ü n ü T â i f ' d e K a r a - h u m m â d a n y a h u t k a l b s e k t e s i n d e n ö l m ü ş t ü r . İşte b u s u r e t l e i s ­ t a n b u l ' d a k o r k u s u z c a hükümeti eline a l a n ve Sadâretle Ser-askerliği c e m ' e d e r e k «Mutlak-ul-inân» k a l a n Hüseyn A v n i , pâdişâhtan aldığı k u v v e t l e pâdişâha karşı h a r e k e t e kalkışıp ara-sıra A l e m d a ğ ı kasrına giden S u l t a n A z i z ' i suvâri kuvvet­ l e r i y l e s a r d ı r a r a k h a l ' e t m e k i s t e m i ş s e de p â d i ş â h ı n o r a d a b i r g e c e d e n f a z l a k a l -

246

K R O N O L O J İ

1875 •=: 1292

m a m a s ı b u t e ş e b b ü s e m â n i ' o l m u ş v e n i h a y e t M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m « M i r ' ât-ı H a k i k a t » i n d e a n l a t t ı ğ ı n a g ö r e : « B a ' z ı m a h r e m l e r d e n m e s m û ' o l d u ğ u üzre S u l t a n A b d - ü l - A z i z ' i t e s m i m k â s d m d a dahî b u l u n u p a n c a k b u c i n a y e t i n i c r â s m a p â d i ş â h ı n h a r e k â t - ı i h t i y a t k â r â n e s i m e y ­ d a n bırakmamıştır». M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m b u k a y d i p e k y a b a n a a t ı l a c a k b i r r i v a y e t d e ğ i l d i r Çünkü v a k t i y l e Âlî P a ş a ' n m kâtipliğinde bulunduğu z a m a n H ü s e y n A v n i ' n i n G i ­ r i t v a l i ve kumandanlığını te'mine çalışmış o l a n Fransız m u h a r r i r l e r i n d e n C h a r l e s M i s m e r ' i n «Souvenirs du monde musulman» i s m i n d e k i eserine geçirdiği şâyân-ıd i k k a t b i r hâtırası d a b u mühim rivaj^eti t e ' y i d e t m e k t e d i r : M a h m u d N e d i m ' i n sadâretinde İsparta'ya nefyedildceği z a m a n ziyâretine- gelen M i s m e r ' e b i r daha iş b a ş ı n a g e l i r s e g a f i l a v l a n m ı y a c a ğ ı m s ö y l i y e n H ü s e y n A v n i ' n i n p a d i ş a h t a n b a h ­ sederken sesini dolduran k i n ve g a r a z tonu Fransız m u h a r r i r i n i n d a i m a kulağında k a l m ı ş v e h a t t â M i s m e r s o n r a d a n S u l t a n A z i z ' i n b a ş ı n a g e l e n bütün felâketleri işte b u n u n l a i z a h e t m i ş t i r . — G ü n t a r i h i n d e k i ihtilâf için « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 242 n u m a r a y a b a k ı n ı z ) . :

1875 =

1292

13 Nisan = 7 Rebî'ül-evvel, Salı: Hersek isyanı. (1870 F r a n s ı z - A l m a n h a r b i n d e n s o n r a F r a n s a ' n ı n e s k i şevket ve ehemmiyetini kaybetmesi v e İ n g i l t e r e ' n i n de k ı t ' a işleriyle e s k i s i k a d a r a l â k a d â r olmamıya başlaması Avrupa'yı ü ç i m p a r a t o r l u k n ü f u z u - altında b ı r a k m ı ş t ı r : F a k a t b u n l a r a r a s ı n d a b i r ç o k ihtilâf s e b e p l e r i v a r d ı r ; b u g i b i s e b e p l e r i n kanlı n e t i c e l e r ver­ m e s i n i önleyip müşterek menfaatler üzerinde el-birliği etmek istiyen Rusya i m p a r a t o r u i k i n c i Alexandre, A v u s t u r y a i m p a r a t o r u B i r i n c i François-Joseph ve A l m a n y a i m p a r a t o r u B i r i n c i W i l h e l m / G u i l l a u m e 1872 d e n i t i b a r e n h e r s e n e B e r ­ l i n , V i y a n a , P e t e r s b u r g v e s â i r e d e v e n i h a y e t b u s e n e de A v u s t u r y a ' n ı n R e i c h s t a d t şehrinde mülâkatlar yapmışlar ve b i l h a s s a b u son mülâkata R u s baş-vekili prens Gortchakov/Gorçakof, A v u s t u r y a baş-vekili k o n t A n d r a s s y / A n d r a ş i ve Almanya baş-vekili p r e n s B i s m a r c k g i b i A v r u p a s i y a s e t i n i n en m ü h i m şahsiyyetleri de işti­ r a k etmişlerdir. K o n u ş u l a n m e s e l e l e r i n en m ü h i m m i Ş a r k m e s e l e s i d i r : G o r ç a k o f ' u n teklifiyle v a ­ rılan k a r a r , O s m a n l ı i d a r e s i n d e k i H ı r i s t i y a n unsurlarının m u h t e m e l i s y a n hare­ k e t l e r i n e karşı «Adem-i müdâhale» kararıdır; Rusya'nın b u n d a n maksadı, kendi teşvikiyle R u m e l i ' n i n h e r tarafında çıkacağından e m i n olduğu büyük isyanlar karşısında âciz k a l a c a ğ ı m t a h m i n ettiği Bâb-ı-Alî'nm hiçbir t a r a f t a n v e b i l h a s s a b i r çok islâv tebaası b u l u n a n A v u s t u r y a ' d a n h e r h a n g i b i r müzâharet görmesine m e y d a n v e r m e m e k t i r , i t a l y a tarafındaki arâzi z â y i â t ı m ötedenberi Bosna-Hers e k ' i n i l h â k ı y l a telâfi e t m e k v e h a t t â Selânik l i m a n ı n a b i l e i n m e k i s t i y e n A v u s ­ t u r y a ' n ı n o s ı r a d a İ s l â v c ı l ı ğ a k a l k ı ş m a s ı işte b u n d a n d ı r . Merkezleri Rusya'da b u l u n a n islâv c e m i y e t l e r i n i n Bosna-Hersek, Karadağ, Sır­ b i s t a n ve B u l g a r i s t a n Hıristiyanlarmı T ü r k i d a r e s i n e karşı ayaklandırmak için u z u n z a m a n d a n b e r i s a r f e t t i k l e r i f a a l i y e t l e r son z a m a n l a r d a büsbütün hızlanmış, bütün b u m e m l e k e t l e r e e l altından p a r a , silâh v e m ü h i m m a t y a r d ı m l a r ı y a p ı l ­ mış, Sırbistan ve K a r a d a ğ p r e n s l i k l e r i kanlı r o l l e r i n e hazırlanmış v e b i r t a r a f t a n da Avusturya imparatoru Bosna-Hersek Hıristiyanlarının g i z l i c e gönderdikleri b i r h e y ' e t e ü m i t v e r i c i s ö z l e r s ö y l e m i ş t i r : H e r s e k ı s y â m işte b u s i y a s î v a z i y e t i n ilk neticesidir. Dağlık yerlerde cereyan ettiği ve m ü t e m a d i y e n h â r i ç t e n t a k v i y e edildiği için Osmanlı a s k e r i n i u z u n uzadıya işgal eden b u meşhur i s y a n , B o s n a vilâyetinin H e r s e k s a n c a ğ m d a k i N e v e s i n j e î = N e v e s i n k a z â s ı H ı r i s t i y a n l a r m d a n 120 y a h u t 160 v e y a h u t 360 kişinin b u g ü n K a r a d a ğ ' a g e ç i p P r e n s N i k i t a / N i c o l a s ' y a dehâlet e t ­ m e l e r i y l e i l k ö n c e siyasî b i r h a r e k e t ş e k l i n d e b a ş l a m ı ş s a y ı l ı r : B u âsi mülteciler prense « A g n â m resmi» ile «Bedel-i askerî»nin ağırlığından ve Osmanlı z a b t i y y e —

1875 =

OSMANLI

1292

247

TARİHİ

jandarmasının zulmünden şikâyetle v e r g i l e r i n t a h f i f i n i ve jandarmanın d a y e r l i ­ l e r d e n teşkilini istemişlerdir. P r e n s N i c o l a s b u m e t â l i b i i s t a n b u l ' d a k i e n t r i k a l a r r y l a meşhur R u s s e f i r i i g n a t i e v vâsıtasıyla Bâb-ı-Âlî'ye bildirmiş, mültecileri k e n d i s i besliyemiyeceği için afvedilmek şartiyle avdetlerine müsâade edilmesini rica etmiş ve Hüseyn A v n i ' d e n s o n r a k i Sadr-ı-a'zam E s ' a d Paşa d a avdet müsâadesini v e r i p d i ğ e r t a l e p l e r i n i n t e d k i k edileceğini bildirmiştir. İşte b u n u n ü z e r i n e b ü s b ü t ü n ş ı m a r m ı ş b i r h a l d e N e v e s i n ' e g e l e n a z g ı n m ü l t e c i l e r halkı ayaklandırmıya kalkışmışlar ve b u senenin 5 H a z i r a n = l Cumâda-l-ûlâ C u ­ m a r t e s i günü b i r k e r v a n zabtedip b i r kaç j a n d a r m a öldürmek ve N e v e s i n müdürü­ n ü de o r a d a n k a ç ı r m a k s u r e t i y l e i l k kanlı h a r e k e t l e r i n e b a ş l a m ı ş l a r d ı r . B u n u t â k i b e d e n h a r e k e t l e r a r t ı k a s k e r î m ü s â d e m e l e r ş e k l i n d e d i r : 23 T e m m u z .=. 19 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü S t o l a t z = İ s t o l ç a ve B i l e k - B i l e k e arasındaki D a b a r = D a b r a ' d a v e e r t e s i g ü n de N e v e s i n ' d e y a p ı l a n m ü s a d e m e l e r üstün k u v v e t l e r i n d a n dolayı âsilerin m u v a f f a k ı y y e t l e r i y l e neticelenmiş, H e r s e k ' d e k i Türk a s k e r i n i n azlığından dolayı T e m m u z = C u m â d a - l - â h i r e sonlarına k a d a r h e r t a r a f k a n v e ateş içinde k a l m ı ş v e b i l h a s s a s a n c a k m e r k e z i o l a n M o s t a r ' d a n A v u s t u r y a h u d u d u n a k a d a r b ü t ü n m e m l e k e t b ü y ü k b i r i s y a n sâhası hâline g e l m i ş t i r . O s ı r a d a B o s n a valiliğinde b u l u n a n M ü ş i r D e r v i ş P a ş a B â b - ı - Â l î ' d e n h e m asker,., h e m t â l i m a t i s t e m i ş s e de kararsız ve müvesvis b i r zât olan Sadr-ı-a'zam E s ' a d Paşa bu meselenin Karadağ'la b i r harbe y o l açabileceğini ve öyle b i r harbe de Rusya'nın karışmak ihtimâlini d ü ş ü n e r e k ı s y â n m k u v v e t y e r i n e n a s i h a t l e yatışt ı r ı l m a s m ı e m r e t m i ş , f a k a t n a s i h a t d i n l i y e n o l m a d ı ğ ı için v a l i k u v v e t istemekte ı s r â r e d i n c e u z u n b i r m u h â b e r e b a ş l a m ı ş v e işte b u s u r e t l e k a y b e d i l e n v a k i t t e n i s t i f â d e e t m e k t e h i ç k u s u r e t m i y e n âsiler f ı r s a t k a ç ı r m a y ı p teşkilâtlarını i k m â l e t t i k t e n başka y o l l a r d a m e t e r i s l e r açmışlar, en mühim askerî noktaları tutmuşlar ve nihayet T e m m u z \— C u m â d a - l - â h i r e sonlarında Herseğ'in cenubugarbîsinde, K a r a d a ğ h u d u d u civârında ve e n m ü h i m yolların kavşağında b u l u n a n T r e b i n j e t = T r e b i n k a s a b a s ı n ı m u h â s a r a etmişlerdir. B â b - ı - Â ! î işin e h e m m i y e t i n i a n c a k işte b u m u h â s a r a ü z e r i n e a n l a m ı y a b a ş l a m ı ş v e A ğ u s t o s = R e c e b ayı içinde mecmûu 4200 k i ş i d e n i b a r e t b i r t a k ı m y a r d ı m k u v v e t l e r i s e v k e t m i ş t i r . O sırada B o s n a - H e r s e k nüfusu b i r m i l y o n i k i yüz b i n gösterilir: Bunun 515 b i n i O r t o d o k s o l m a s ı n a m u k a b i l 685 b i n i M ü s l ü m a n d ı r ; f a k a t zahiri ekseriyetin M ü s l ü m a n l a r d a o l m a s ı n a m u k a b i l , v i l â y e t i n b i r t a r a f t a n Sırbistan v e K a r a d a ğ ' l a v e b i r t a r a f t a n d a A v u s t u r y a ' n ı n İslâvlarla m e s k û n D a l m a ç y a ve Hırvatistan g i b i eyâletleriyle m u h â t o l m a s ı v e b i l h a s s a K a r a d a ğ ' l a S ı r b i s t a n ' d a n m ü t e m â d i y e n sarkıp gelen g ö n ü l l ü k u v v e t l e r i n i n âsileri t a k v i y e e d i p d u r m a s ı v e h a t t â M o s k o ­ v a ' d a n b i l e p a r a , silâh v e z â b i t g ö n d e r i l m e s i ı s y â n m m ü z m i n l e ş m e s i n e sebeb o l ­ m u ş , h e l e 16 A ğ u s t o s •— 14 R e c e b P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n B o s n a H ı r i s t i y a n ­ larının d a a y a k l a n m ı y a b a ş l a m a s ı işin v e h â m e t i n i b ü s b ü t ü n a r t ı r m ı ş t ı r . K a r a d a ğ ' l a Sırbistan r e s m e n b î t a r a f k a l m ı ş l a r s a d a a s k e r î hazırlıîkarmda tabi? k u s u r etmemişlerdir. B i l h a s s a R u s propagandasının t e ' s i r i y l e A v r u p a matbuatın­ d a mesele büsbütün i'zâm edilip Şark-Hıristiyanlığının Müslüman-Türk zulmüne d a h a f a z l a d a y a n a m ı y a c a ğ ı şeklinde m ü h e y y i ç y a z ı l a r neşrine b a ş l a n m a s ı , y u ­ k a r d a el-birliğinden b a h s e t t i ğ i m i z ü ç i m p a r a t o r l u k t a n b a ş k a F r a n s a v e i t a l y a ' n ı n b i l e o n l a r l a b e r a b e r m e s e l e y l e a l â k a d â r o l m a s ı n a sebeb o l d u ğ u için B â b - ı - Â l î ç o k çetin b i r v a z i y e t l e k a r ş ı l a ş m ı ş t ı r . H e r s e k ı s y â n ı n m a s k e r î v e siyasî i k i c e p h e s i vardır: Askerî bakımdan âsilerin mütemâdiyen gördükleri hârici yardımlar sebebiyle H e r s e k sancağı Türklerin y e r l i Hıristiyanlardan başka Sırplar ve Karadağlılarla d a mücâdele meydanı hâline gelmiş, A n a d o l u ' d a n ve R u m e l i ' d e n mütemâdiyen k u v v e t l e r sevkedilmiş, a z z a ­ m a n d a d ö r t k u m a n d a n değiştirilip D e r v i ş P a ş a ' n m y e r i n e A h m e d Hamdı paşa, onun yerine R a u f Paşa ve nihayet bunun da yerine sonradan «Gazi» ünvânmı a l a n A h m e d M u h t a r Paşa gönderilmiş, f a k a t bütün b u n l a r a r a ğ m e n ' müzminleşen kanlı i s y a n , a ş a ğ ı k i sene v u k u â t ı m n «2 T e m m u z » fıkrasında göreceğimiz SırbistanKaradağ muharebesine k a d a r sürüncemede kalmıştır. Hersek

ısyânmm

siyâsî

cephesi

için

aşağıda

bu senenin

«20

Ağustos»

fıkrasıyla

:248

K R O N O L O J İ

1875 =

1,876 = 1293 v u k u â t m m « 3 1 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — « 9 3 s e f e r i » l e n Osmanlı-Rus h a r b i hep b i r b i r i n d e n doğmuş b i r takım vukuatın neticesidir k a n l ı v a k ' a l a r m e n başında d a işte b u H e r s e k isyanı g e l i r ) .

deni­ ve o

meselâ M e m d u h Paşa'mn «Mir'ât-ı Şüûnât»ma göre S u l t a n A z i z H e r s e k bahsedince

< A z l e b i r k a ç sebep g ö s t e r i l i r : 1) 1872 t = 1289 v u k u â t m m « 2 8 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z s o n i m t i y a z f e r m a n ı n d a n s o n r a istiklâle d o ğ r u y e n i b i r a d ı m daha .atmak i s t i y e n hıdiv i s m a i l P a ş a ' m n A v r u p a d e v l e t l e r i n e siyasî m ü m e s s i l l e r g ö n ­ d e r m e k üzere yaptığı mürâcaat b i z z a t S u l t a n A z i z tarafından reddedildiği halde i s ­ m a i l P a ş a s a d r - ı - a ' z a m a karşı c e p h e alıp a l e y h i n e d o l a p l a r ç e v i r m i y e v e h a t t â s a r a ­ y a a l e l - u s u l pişkeşler t a k d i m i y l e pâdişâhı Hüseyn A v n i aleyhine imâleye başlamış­ t ı r ; 2) Sadr-ı-a'zamın gayr-i-meşrû y o l l a r l a t e ' m i n ettiği servetten dolayı halk a r a s ı n d a k i s û ' - i - ş ö h r e t i s a r a y a a k s e d i p g ö z d e n d ü ş m e s i n e sebeb o l m u ş t u r ; 3) D e v ­ l e t vâridâtmın m ü h i m b i r kısmı borçların fâizlerine h a s r e d i l m e s i n d e n hâsıl o l a n b ü d c e açığına karşı Hüseyn A v n i ' n i n kırk m i l y o n l u k k o n s o l i d çıkarmaktan başka b i r ş e y y a p m a m ı ş o l m a s ı m a l î v a z i y e t i n b ü s b ü t ü n f e n a l a ş m a s ı n a sebeb o l m u ş t u r ; 4 ) S a d â r e t t e n a z l i üzerine i l k ö n c e K o n y a v e o n d a n s o n r a d a S u r i y e valiliğine g ö n ­ derilmiş olan E s ' a d Paşa son z a m a n l a r d a S u l t a n A z i z ' i n a r z u s u ile B a h r i y e n â z ı n o l a r a k i s t a n b u l ' a gelmiş ve pâdişâha Hüseyn A v n i h a k k m d a b i r takım mâruzâtta bulunmuştur : B i r kısmı malî v a z i y e t e âid o l a n b u mâruzâtın diğer kısımları b e l l i • değildir. İ ş t e b u n l a r d a n d o l a y ı n i h a y e t a z l e d i l e n H ü s e y n A v n i i z m i r valiliği i l e i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırılmışsa d a , b i r a z s o n r a « T e m â r u z ederek tedâvi bahanesiyle» A v r u p a ' y a gitmiş, L o n d r a ' d a i n g i l i z vükelâsiyle gizli mülakatlar yaparak Sultan Aziz'in h a F i n e muvâfakatlarmı almış ve b u suretle dâhili b i r m e s e l e y i hârici s i y a s e t l e karıştırmaktan çekinmemiş, A v r u p a ' d a n dönünce K o n y a valiliğiyle t e k r a r u z a k ­ l a ş t ı r ı l a c a ğ ı s ı r a d a M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' y a g ö r e s a r a y e r k â n ı n a p a r a y e d i r e r e k i s t a n b u l ' a g e l i n c e y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z H e r s e k ı s y â n ı ç ı k t ı ğ ı için ü ç ü n c ü defa o l a r a k S e r - a s k e r o l d u k t a n başka, S u l t a n A z i z ' e karşı müttefiki o l a n M i d h a t p a ş a ' m n d a A d l i y e nazırlığına tâyinini t e ' m i n etmiştir. P â d i ş â h ı n b u s e v m e d i ğ i v e e m n i y e t e t m e d i ğ i a d a m l a r ı t e k r a r iş başına ( g e t i r m e s i b â z ı m e n b â l a r d a y a l n ı z g a f l e t i y l e i z a h e d i l i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r : H e r s e k ısyânı g i b i b ü y ü k b i r g a i l e k a r ş ı s ı n d a b ü t ü n b u n l a r d a n istifâde e t m e k istediği h â d i s â t m •cereyan t a r z ı y l a sâbittir. H ü s e y n A v n i P a ş a ' m n d o l a p l a r v e d a l a v e r e l e r l e geçen sadâreti yukarıki senenin 1 5 Ş u b a t ' = 2 7 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 2 a y , 8 g ü n s ü r m ü ş t ü r ) .

Bahriye

TARİHİ

1875 = 1292

25 Nisan = 19 Rebî'ül-evvel, Pazar: Sadr-ı-a'zam ve Ser-asker Hüseyn Avni Paşa'nın azli.

• 26 Nisan = 20 Rebî'ül-evvel, Pazartesi: Ks'acl Paşa'mn ikinci sadâreti.

OSMANLI

1292

nâzın Sakızh-

{ S u l t a n A z i z ' i n y e t i ş t i r m e s i o l a n b u A h m e d E s ' a d P a ş a ' m n i l k sadâreti için y u ­ k a r d a 1873 |= 1289 v u k u â t m m « 1 5 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . _ Y u k a r ı k i fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , H e r s e k ı s y â m n m vehâmetinden dolayı bütün devlet-adamları™ e ! - b i r l i ğ i n d e n istifâde e t m e k i s t i y e n p â d i ş â h h i ç h o ş l a n m a d ı ğ ı H ü s e y n Avni P a ş a ' y ı Ser-askerliğe ve M i d h a t Paşa'yı A d l i y e nezâretine getirdiği g i b i , onların düşmanı olan eski Sadr-ı-a'zam gürcü M a h m u d N e d i m ' i d e " Şûrây-ı-devlet r i y a s e ­ t i n e tâyin etmiştir : B u suretle a y n i k a b i n e d e S u l t a n A z i z ' i n Sadr-ı-a'zam E s ' a d v e Şûrây-ı-devlet reisi M a h m u d N e d i m Paşalar g i b i b i r b i r i n i i s t i r k a b eden i k i t a rafdârîyle Ser-asker Hüseyn A v n i ve A d l i y e nâzın M i d h a t paşalar gibi i k i düş­ manı b i r a r a y a gelmiş d e m e k t i r ! M a h m u d N e d i m ' i n b u s e f e r Ş û r â y - ı - d e v l e t külâhını k a p ı p t e ş e k k ü r için h u z u r a ç ı ­ l a n c a S a d â r e t külâhını d a k a p m ı y a z e m i n h a z ı ı i ı y a c a k sözler söylediğinden ve

249 gailesinden

:

— B u d a ğ d a ğ a b i r i k i çete dırıltısıdır; s â y e - i k u d r e t - v â y e - i Ş e h r i y â r î d e o n beş y i r m i gün geçer g e ç m e z dağıdılur! eşeklinde p a r l a k b i r p a l a v r a attığından b a h s e d i l i r . Zâten S u l t a n A z i z ' i n M a h m u d N e d i m ' i k e n d i y e t i ş t i r m e s i o l a n E s ' a d p a ş a ' y a b i l e t e r c i h ettiği m u h a k k a k t ı r : Çün-. kü k e n d i s i n e mutlakıyyet l e z z e t i n i i l k tattıran E s ' a d P a ş a değil, M a h m u d N e d i m Paşa'dır). .

20 Ağustos = 18 Receb, Cuma: Fransa Hâriciyye nâzın dük Decazes'm Hersek meselesi hakkındaki teklifi. ( H e r s e k ı s y â n ı için y u k a r d a b u sene v u k u â t m m «13 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — B o s n a - H e r s e ğ ' e g ö z d i k m i ş o l a n A v u s t u r y a ' n ı n âsileri h i m â y e y e k a l k ı ş m a s ı b ü t ü n islâv unsurlarım k e n d i etrâfmda toplamak istiyen Rusya'nın istirkabma sebeb o l d u ğ u için, F r a n s a h ü k ü m e t i t e h l i k e l i b i r b u h r â n ı ö n l i y e r e k A v r u p a ' d a mühim b i r r o l o y n a m ı y a v e b u suretle 1870 mağlûbiyyetindenberi sarsılmış o l a n bey­ n e l m i l e l v a z i y e t i n i t â m i r e k a l k ı ş m ı ş t ı r . D ü k D e c a z e s işte b u m a k s a t l a 1856 P a r i s muahedesinde imzâları b u l u n a n devletlere b u g ü n yaptığı t e b l i g a t t a âsilerin b i r A v r w p a m ü d â h a l e s i n e g ü v e n d i k l e r i için i s y a n d a devam ettiklerinden bahsetmiş ve b u hâle b i r n i h a y e t v e r m e k üzere k o n s o l o s l a r d a n mürekkep b i r hey'et teşkil i y l e Bterseğ'e g ö n d e r i l m e s i n i v e b u h e y ' e t i n âsilere d e v l e t l e r d e n hiç b i r müdâ­ hale v e müzâharet beklemeyip Bâb-ı-Alî'nin gönderdiği fevkalâde komiserlerle m ü zâkeseye girişmeleri hakkında tebligatta bulunmalarım t e k l i f e t m i ş t i r : Tabiî b u n d a n m a k s a t , Avusturya'nın Rusya'yı telâşa düşüren g i z l i f a a l i y e t i n e nihayet v e r d i r m e k t i r . B u t e k l i f k a b u l edilmiş, M a h m u d N e d i m P a ş a ' m n a ş a ğ ı k i f ı k r a d a göreceğimiz i k i n c i sadâreti esnasında Şûrây-ı-Devlet r e i s i S e r v e r P a ş a fevkalâde nıe'mcaayetle M o s t a r ' a g ö n d e r i l m i ş , k o n s o l o s l a r h e y ' e t i âsilerle t e m â s e t m i ş s e de h i ç bir t e ' s i r i o l m a m ı ş v e b i l - a k i s A v r u p a d e v l e t l e r i n i n k e n d i a y a k l a r ı n a ö y l e b i r hey'et göndermeleri üzerine büsbütün şımararak «Islâhat» y e r i n e artık «İdâre-i m ü ı s t â z e » i s t e m i y e başlamışlardır. — Bâb-ı-Alî'nm böyle b i r A v r u p a müdâhalesine muvâfakat etmiş olması b i r ç o k menbâlarda haklı t e n k i t l e r e uğrayarak d a h a son­ r a k i m ü d â h a l e l e r e işte b u s u r e t l e y o l a ç ı l m ı ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r : A ş a ğ ı k i s e ­ n e n i n « 3 1 K â n u n u s â n i » v e «13 M a y ı s » f ı k r a l a r ı n a d a b a k ı n ı z ) .

25/26 Ağustos = 23/24 Receb, Carşatıba Perşenbr gecesi : Sakızh-Es'ad Paşa'mn azli ve ertesi gün Şûrây-ı-Devlet raisi Mahmud Nedim Paşa'mn ikinci sadâreti. { A z l i n s e b e b i , S u l t a n A z i z ' i n h i m â y e s i y l e b i r i k i senede m i r a l a y l ı k t a n S a d â r e t e kadar yükselen tecribesiz sadr-ı-a'zamm H e r s e k meselesindeki muvaffakıyetsizîiği v e M a h m u d N e d i m ' i n de p â d i ş â h a b u ı s y â n ı « O n b e ş y i r m i g ü n d e » t e n k i l ediv ereceğinden d e m vurmasıdır : E s ' a d p a ş a ' m n b u s o n sadâreti t a m 4 a y sür­ müştür; a z l i üzerine N â f i a n â z ı n olmuşsa d a , h e m s u l t a n A z i z ' e düşman olan S e r - a s k e r Hüseyn A v n i v e A d l i y e n â z ı n M i d h a t Paşalar, h e m pâdişâhın d a l k a ­ v u ğ u o l a n M a h m u d N e d i m b i r t a k ı m e n t r i k a l a r l a k e n d i s i n i İ z m i r valiliği i l e i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırmışlardır).

6 Teşrinievvel = 6 Ramazan, Çarşanba: «Teıızîl-i fâiz» kararı. (Kırım muharebesindenberi a s k e r î m a s r a f l a r l a israfların g i t t i k ç e a r t m a s ı devle­ t i n «Düyûn-ı muntazama» s i m t a k r i b e n i k i y ü z m i l y o n l i r a y a çıkarmıştır: B u n ­ d a n dolayı senede 14 m i l y o n l i r a « F â i z v e r e ' s ü l - m â l a k ç a s ı » t e ' d i y e edilmekte-

250

KRONOLOJİ

1876 =

1293

d i r ; s o n a s k e r î m a s r a f l a r dâhil o l m a m a k şartiyle b ü d e e a ç ı ğ ı d a b e ş m i l y o n l i r a ­ d a n f a z l a d ı r , i ş t e b u n d a n d o l a y ı « B o r c u b o r ç i l e ö d e m e k v e b ü d c e açıklarını d a i s t i k r â z i l e k a p a m a k » d ü s t û r i y l e târif e d i l e n b i r m a l î s i y a s e t t â k i b o l u n m a k t a d ı r ! Hâricî istikrâz akdedilemediği z a m a n l a r «Galata sarraflarından» ağır faizlerle p a r a k a l d ı r m a k âdet h ü k m ü n e g i r m i ş t i r ! B i l h a s s a B o s n a - H e r s e k i s y a n ı n d a n itiba­ r e n askerî masrafların büsbütün k a b a r m a s ı üzerine Sadr-ı-a'zam M a h m u d Ne­ dim Paşa bir rivayete göre R u s sefiri İgnatyef'in şeytânî iğvâsına kapılarak « T e n z î l - i f â i z » t e d b i r i n e b a ş v u r m u ş v e M a h m u d Celâlüddin . P a ş a ' n m « M i r ' - a t - ı H a k i k a t » i n e g ö r e de İ n g i l t e r e v e F r a n s a s e f i r l e r i n i n b â z ı . ş a r t l a r l a m u v a f a k a t l e ­ r i n i almıştır : işte b u n u n üzerine A d l i y e n â z ı n M i d h a t , S e r - a s k e r Rızâ, H â r i c i y y e nâzın Safvet, Ticaret nâzın Dâmad-Mahmud, M a l i y e nâzın Y u s u f Paşalarla S a dâret-müsteşarı S a i d E f e n d i ' d e n m ü r e k k e p b i r e n c ü m e n teşkil e d i l m i ş v e b û e n ­ cümen s e f i r l e r i n m u v a f a k a t l e r i hakkındaki te'minât üzerine' Sadr-ı-a'zamın t e d b i ­ r i n i t a s v i b e t m i ş t i r ; f a k a t M i d h a t P a ş a h â t ı r â t ı n d a süferânın m u v â f a k a t i m e s e l e ­ sinde M a h m u d N e d i m ' i n k e n d i l e r i n i aldattığından b a h s e t m e k t e d i r : B u n a m u k a b i l M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' y a g ö r e de E n c ü m e n âzâları k a r a r ı n ilânından b i r g ü n e v v e l giriştikleri h a v a o y u n l a r ı s â y e s i n d e « B i n l e r c e a l t u n k a z a n m a k l a i ş t i g a l » " e t ­ mişlerdir: B u g i z l i oyunları oynıyanlar b i l h a s s a M a h m u d N e d i m ve M i d h a t P a ş a ­ l a r l a R u s s e f i r i İ g n a t y e f ' d i r ; m ü v e r r i h C e v d e t p a ş a « T . O . E . M . » nın 47 n c i n ü s h a ­ sında neşredilen «Tezâkir,) i n d e b u n o k t a y ı ş ö y l e anlatır : «Midhat P a ş a geceden kendü sarrafı ile haberleşüp ferdâsı henüz keyfiyyet d u y u l m a d a n k e n d i nisâbına küllî k o n s o l i d s a t m ı ş o l d u ğ u h a b e r alınmış v e b i r i k i s â a t s o n r a k e y f i y y e t i'lân o l u n d u k d a e s h â m - ı - u m û m i y y e n i n fiâtı d e f a t e n nısfa tenezzül e t m e k l e M i d h a t P a ş a b u n d a n m e b â l i ğ - i k ü l l i y y e k a z a n m ı ş i s e de d â m e n - i iştiharı lekelenmiştir. D i ğ e r r ü f e k a a s m m muâmelâtı mechûl olup fakat Mah­ m u d P a ş a i l e R u s y a elçisine m e n s û b o l a n s a r r a f l a r külliyetlü k â ğ ı t s a t u p m e b â i i ğ - i külliyye kazanmış oldukları t a h a k k u k etmiştir». B u n l a r a m u k a b i l S u l t a n A z i z ' i n de ü ç m i l y o n l i r a z a r a r e t t i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . — B u g ü n ilân e d i l e n « T e n z î l - i f â i z » k a r a r ı m u c i b i n c e h ü k ü m e t s e n e d e 14 m i l y o n l i r a t u t a n «Düyûn-ı hâriciyye ve eshâm-ı-umumîyye fâiziyle re's-ül-mâlleri tahsisâtı» n m yarısını b e ş s e n e m ü d d e t l e t e n z i l e t m i ş t i r : B u s u r e t l e t a s a r r u f e d i l e n y e d i m i l y o n u n beşi b ü d c e a ç ı ğ ı n a v e i k i s i de a s k e r î m a s r a f l a r a k a r ş ı l ı k t u t u l m u ş s a d a devletin v a z i y e t i yarı fâiz te'diyesine bile müsâid olmadığı düşünülmemiştir! — H â r i c î dâyinlerin en m ü h i m l e r i i n g i l t e r e v e F r a n s a ' d ı r : B u n l a r ı n p a r l â m e n t o i a r ı y l a m a t b û â t m d a T ü r k i y e a l e y h i n e şiddetli t â r i z l e r v e t e n k i d l e r b a ş l a m ı ş , z a r a r g ö r e n e s h a m v e t a h v i l â t hâmilleri k ı y â m e t k o p a r m ı ş v e h a t t â O s m a n l ı sefirleri h a l k ı n t a h k i r l e r i n e u ğ r a m ı ş t ı r . M e m l e k e t dâhilinde m u t a z a r r ı r o l a n l a r d a p e k ç o k ­ t u r : i ş t e b u n d a n d o l a y ı « H â r i c e n v e dâhilen d e v l e t v e p â d i ş â h h a k k ı n d a a z î m b i r n e f r e t » hâsıl o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r , i n g i l t e r e v e F r a n s a h ü k ü m e t l e r i işte b u v a ­ z i y e t üzerine k e n d i tebaalarına Osmanlı hükümetinin o t a r i h t e n i t i b a r e n ' a k d e t m e k istiyeceği i s t i k r a z l a r d a n dolayı artık hiç b i r m e s ' u l i y y e t kabul edemiyeceklerini Hân e t m i ş l e r d i r : T a b i î b u s u r e t l e i g n a t y e f ' i n m a k s a d ı t a m a m i y l e hâsıl o l m u ş v e d e v l e t h â r i ç t e v e dâhilde b ü t ü n i ' t i b â r - ı - m a l î s i n i k a y b e t m i ş d e m e k t i r , i ş b u 'şekli alınca, k a r a r d a i m z â l a r ı b u l u n a n v e h a t t â h a v a o y u n l a r ı y l a b i n l e r c e altın k a z a n a n vükelâ bile bütün k a b a h a t i M a h m u d N e d i m ' e yüklemişlerdir! _ O vaziyette böyle b i r t e d b i r zarurî o l m a k l a b e r a b e r , a l â k a d a r d e v l e t l e r l e d â y i n l e r i n r e s m î v e t a h r i r î m u v a f a k a t l e r i alınmadan öyle b i r k a r a r ilâm h e r halde çok büyük b i r g a f l e t t i r )

1876 = 31 Kânunusâni = Bâb-ı-ÂIî'ye tebliği. (Bosna'ya

da

sirâyet

etmiş

1293

4 Muharrem, Pazartesi: «Aııdrasi lâyihası»™» olduğunu

yukarıki senenin

«13 N i s a n , , f ı k r a s ı n d a

sör-

1876 =

OSMANLI

1293

251

TARİHİ

d ü ğ ü m ü z H e r s e k ısyânı o t a r i h t e n i t i b a r e n 9 a y , 18 g ü n g e ç t i ğ i h a l d e h â l â t e n k i l e d i l e m e d i ğ i için m ü z m i n b i r y a r a hâlini a l m ı ş t ı r ; b u hâle i k i sebeb g ö s t e r i l i r B i r i n c i s i Sadr-ı-a'zam E s ' a d P a ş a ' n m mütereddid davranıp devletlerden çekinerek ve hattâ isin e h e m m i y e t i n i bile pek t a k d i r edemiyerek gevşek davranması ve k e n ­ disine halef olduğunu yukarıki fıkrada gördüğümüz M a h m u d N e d i m Paşa'nm da büyük b i r b u h r a n s e k l i n i a l a n H a z i n e müşkilâtmı i l e r i sürerek lüzumu k a d a r a s k e r g ö n d e r m e m i ş o l m a s ı d ı r ; - i k i n c i sebeb de b i r t a r a f t a n R u s l a r ı n t e ş v i k i y l e S ı r p l a r l a Karadağlıların ve b i r t a r a f t a n d a Bosna-Herseğ'e g ö z dikmiş olan Avusturya'nın teşvikiyle D a l m a ç y a ve Hırvatistan islâvlarmın mütemâdiyen âsilere yardım edip durmalarıdır. A l m a n y a imparatorluğu d a Avusturya'nın Şark'a doğru genişlemesini p a n j e r m a n i z m i n en mühim esaslarından a d d e t m e k t e d i r : B u esasa «Drang nach Osten = Şark'a doğru hamle» denir. B u üç devlet Baş-vekilinin B e r l i n ' d e yaptık­ ları b i r m ü l â k a t ü z e r i n e Ş a r k işlerine m ü d â h a l e k a r a r ı v e r m e l e r i işte b u n d a n d ı r . B e r l i n mülakatında tesbit edilip Avusturya-Macaristan Hâriciyye nâzın kont A n d r a s s y / A n d r a ş i t a r a f ı n d a n 1856 P a r i s m u a h e d e s i n d e i m z â l a r ı b u l u n a n F r a n s a , İtalya ve i n g i l t e r e devletlerine birer nota ile bildirerek muvâfakatleri alındıktan s o n r a b u g ü n B â b - ı - Â l î ' y e b i r « Ş i f â h î n o t a » şeklinde t e b l i ğ e d i l e n « L â y i h a » n m m u ­ k a d d i m e s i n d e O s m a n l ı d e v l e t i n i n ş i m d i y e k a d a r ilân e t m i ş o l d u ğ u ı s l â h â t t e ş e b b ü s ­ l e r i n i n n e t i c e s i z k a l m ı ş o l d u ğ u iddiâ e d i l e r e k b u n d a n s o n r a y a p ı l a c a k ı s l â h â t m d e v ­ letlerce t a s d i k ve m ü r â k a b e e d i l m e k şartiyle t a t b i k e d i l m e s i lâzımgeldiğinden b a h ­ s e d i l m e k t e v e o n d a n s o n r a d a H e r s e k m e s e l e s i n d e şu b e ş e s a s ı n t a t b i k i i s t e n i l m e k ­ tedir : :

1 — H ı r i s t i y a n l a r için t a m v e m u t l a k b i r d i n v e âyin 2

A'şar vergisinde

3 —

Çiftçilerin

serbestisi;

i l t i z a m usulünün i l g a s ı ;

tasarruf

haklarım

tamamiyle

te'min

edebilecek b i r kadastro

ıslâ-

hâtı; 4

—

Hıristiy ani a r l a

Müslümanlardan

hata n e z â r e t h a k k ı n ı n b u m e c l i s e 5

muhtelit

b i r vilâyet

meclisi

teşkiliyle

ıslâ­

verilmesi;

V e r g i hâsılâtınm mahallî ihtiyaçlara t a h s i s i .

B â b - ı - Â l î ' n i n 12 Ş u b a t — 1 6 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü b u n o k t a y a ehemmiyetsiz b â z ı tadilâtla k a b u l c e v a b ı v e r m i ş o l m a s ı b ü y ü k b i r h a t â s a y ı l ı r : Ç ü n k ü b u s u ­ r e t l e b ü t ü n ıslâhât işlerinde d e v l e t l e r i n m ü d â h â l e h a k k ı r e s m e n t a s d i k e d i l m i ş d e m e k ­ t i r ; b i l h a s s a i n g i l t e r e hükümeti Andraşi lâyihasını r e s m e n v e zâhiren t a s v i b ettiği h a l d e B â b - ı - Â l î ' y i g i z l i c e î k a z e t m e s i n e r a ğ m e n b u f â h i ş h a t â n ı n i r t i k â b edilmiş o l m a s ı n a h a y r e t e t m e m e k k a b i l değildir. B u n u n l a b e r a b e r âsiler T ü r k a s k e r i n i n B o s n a - H e r s e k ' d e n ç e k i l m e s i n i v e ıslâhât h u s u s u n d a d e v l e t l e r i n m ü ş t e r e k k e f â l e t i n i i s t e d i k l e r i v e p e k tabiî o l a r a k b u t a l e p l e r k a b u l e d i l m e d i ğ i i ç i n B o s n a - H e r s e k ı s y â n ı g ü n d e n g ü n e a l e v l e n e r e k d e v a m e t m i ş t i r : B i r t a r a f t a n âsilere y a r d ı m e d e n v e b i r t a r a f t a n da Bâb-ı-Âlî'yi ithâma kalkışan R u s y a ve A v u s t u r y a d e v l e t l e r i n i n b u m e ­ s e l e d e k i r o l l e r i h e r h a l d e p e k şerefli r o l l e r d e ğ i l d i r . — Y u k a n k i s e n e v u k u a t ı n ı n «20 A ğ u s t o s » v e a ş a ğ ı d a b u s e n e v u k u â t ı m n «13 M a y ı s » f ı k r a l a r ı n a d a b a k ı n ı z ) .

2 Mayıs = 7 Rebî'ül-âhir, Sah: Bulgar ısyânı. ( R u m î t a k v i m i n «20 N i s a n » t a r i h i n e t e s a d ü f ettiği için B u l g a r i s t a n ' d a « N i s a n i h ­ tilâli» denilen b u meşhur ısyân Rusların teşvik ve t e r t i b i y l e Bükreş'de toplanan b i r B u l g a r k o n g r e s i n i n k a r a r i y l e y a p ı l m ı ş t ı r : B u l g a r m e s e l e s i için y u k a r d a 1870 = 1286 v u k u â t ı m n « 1 1 M a r t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — S o n z a m a n l a r d a b ü y ü k T u n a v i ­ lâyetinin teşkili ü z e r i n e b ü t ü n B u l g a r i s t a n ' d a b i r i d a r e b i r l i ğ i v ü c u d a ' g e l d i k t e n v e b i l h a s s a B u l g a r k i l i s e s i n i n istiklâli t a s d i k e d i l d i k t e n s o n r a R u s tehlikeleriyle b ü s b ü t ü n a l e v l e n e n B u l g a r m i l l i y e t ç i l i ğ i n i n a r t ı k e n b ü y ü k h e d e f i diğer B a l k a n m i l l e t l e r i g i b i m u h t â r i y y e t y o l u y l a istiklâl t e ' m i n i d i r . G a r p m e n b â l a r m d a zahirî sebeb o l a r a k Ç e r k e z v e T a t a r m u h a c i r l e r i n i n z u l m ü n d e n v e b i l h a s s a h e r Ç e r k e z

252

KRONOLOJİ

âilesi i ç i n b e ş B u l g a r a i l e s i n i n b i r ev y a p m a k b u r i y y e t i n d e bırakılmış olmasından bahsedilir.

1873

v e arâzi işlerine de b a k m a k

=

1293 mec-

27 N i s a n ı = 2 R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e g ü n ü O t l u k - k ö y ' d e toplanan komiteciler ictim â m d a F i l i b e , S o f y a , Ihtıman vesaire g i b i mühim m e r k e z l e r i n yıkılıp yakılması, M ü s l ü m a n l a r ı n k a t l - i - â m e d i l m e s i v e m ü m k i n o l a n y e r l e r d e h ü k ü m e t i n ele a l ı n ­ m a s ı g i b i m e s e l e l e r g ö r ü ş ü l d ü k t e n s o n r a i s y a n ı n 13 M a y ı s — 18 R e b î ' ü l - â h i r C u ­ m a r t e s i günü başlamasına k a r a r verilmiştir: B u harekete iştirak etmek üzere 700 k a d a r B u l g a r k ö y ü n d e n s ö z alındığı r i v a y e t e d i l i r . Â s i l e r i n b ü t ü n zararları ihtilâl k o m i t e s i t a r a f ı n d a n t a z m i n e d i l e c e ğ i için, k ö y l ü l e r i n m a l l a n s a y ı l ı p tesbit edilmiştir. i s y a n ı n m u a y y e n t a r i h t e n 11 g ü n e v v e l b a ş l a m a s ı n a sebeb, N i k o - Ç o r b a c ı i s m i n ­ de b i r ç e t e c i n i n m a h a l l î h ü k ü m e t e h a b e r v e r m e s i v e işte b u n u n ü z e r i n e A v r e t a l a n n a h i y e m e r k e z i n d e b â z ı t e v k i f l e r b a ş l a y ı n c a ç a n l a r ç a l ı n a r a k ihtilâlin der­ h a l ilânına m e c b u r i y e t hâsıl o l m a s ı d ı r N a h i y e müdürü A l i E f e n d i ile i k i z a b t i y e şehid e d i l e r e k b a ş l ı y a n ı s y â n h a r e k e t i b i r i k i g ü n d e etrâfa sirâyet etmiş; B u l g a r , k o m i t e c i l e r i y l e b e r a b e r R u s ve Sırp ajanları d a büyük b i r f a a l i y e t g ö s t e r ­ miş, f a k a t b u n a r a ğ m e n ihtilâl ateşi b ü t ü n B u l g a r i s t a n ' a y a y ı l m a y ı p R o d o p d a ğ l a ­ r ı y l a B a l k a n s i l s i l e s i a r a s ı n d a k i z â v i y e y e m ü n h a s ı r k a l m ı ş , 700 k ö y y e r i n e y a l ­ nız 55 k ö y a y a k l a n m ı ş , b i l h a s s a o v a l a r d a k i k ö y l ü l e r c e s a r e t e d e m e d i k l e r i i ç i n e n f a z l a dağlılar o r t a y a atılmış, b u n u n l a b e r a b e r F i l i b e sancağına hükümet kuv­ v e t l e r i n i n m e c m u u 300 d e n . f a z l a o l m a d ı ğ ı v e m u t a s a r r ı f A z i z P a ş a ' n m istimda­ dına k a r ş ı R u s s e f i r i I g n a t y e f ' i n t e l k i n i y l e işe e h e m m i y e t v e r m i y e n S a d r - ı - a ' - z a m M a h m u d N e d i m P a ş a a l â k a s ı z d a v r a n d ı ğ ı için B u l g a r çeteleri M ü s l ü m a n k ö y l e r i n i yıkıp y a k a r a k a k l a sığmıyacak vahşetler irtikâbma başlamış, telgraf hatlarıyla k ö p r ü l e r k e s i l m i ş , d e m i r y o l l a r ı t a h r i b e d i l m i ş , k a r a k o l l a r b a s ı l m ı ş , 3000 k a d a r e v yakılmış, b i n k a d a r müslüman öldürülmüş ve nihayet 4 Mayıs • = 9 Rebî'ül-âhir Perşenbe günü F i l i b e civârma k a d a r h e r taraf k a n v e ateş i ç i n d e k a l m ı ş t ı r . — B â b - ı - Â l î ' n m işin m â h i y y e t i n i a n c a k b u v a z i y e t ü z e r i n e a n l a y ı p a s k e r ş e v k i n e b a ş ­ lamış, B u l g a r i s t a n ' a gönderilen t e n k i l k u v v e t l e r i y l e Sırbistan h u d u d u n d a k i Satiyat k u v v e t l e r i n i n başına «Serdâr-ı-Ekrem» ünvâniyle müşir Çırpanlı-Abdülkerim N â ­ d i r P a ş a tâyin edilmiş v e t e n k i l e m e ' m u r i k i fırka d a f e r i k Hacı-Âdil ve F a z » P a ­ şaların k u m a n d a s ı n a v e r i l m i ş t i r : H a c ı - Â d i l P a ş a f ı r k a s ı F i l i b e - T a t a r p a z a r c ı ğ ı - Y a n bolu m m t a k a s m d a , Fazlı Paşa fırkası d a Şimalî-Balkan'dadır: B u i k i fırkanın m e c m u u 34 p i y â d e t a b u r u y l a 2 s u v â r î a l a y ı n d a n v e 3 b a t a r y a d a n m ü r e k k e p t i r ; a y ­ rıca „ A s â k i r - i m u a v i n e » d e n de i s t i f â d e edilmiştir. Â s i l e r i n « K i r a z a ğ a c ı k ü t ü k l e ­ r i n d e n d ü z ü l m ü ş v e üstü ş a r a p fıçısı ç e n b e r i y l e s a r ı l m ı ş t o p l a r » v e « P a z a r y e r l e ­ r i n d e m ü s t a ' m e l âdi k a n t a r d a n g ü l l e l e r » kullanmış olduklarından bahsedilir. :

2 Mayıs = 7 R e b î ' ü l - â h i r Salı g ü n ü b a ş l ı y a n ı s y â n m t e n k i l i 9 H a z i r a n ı = 1 6 C u m â da-l-ûlâ C u m a g ü n ü i k m â l edilmiş o l d u ğ u n a g ö r e , b u m e ş h u r B u l g a r ihtilâli t a m 39 g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r : B u m ü d d e t z a r f ı n d a O t l u k - k ö y , A v r e t - a l a n , Y e n i k ö y , Praçkova, P r a s d i m , Prostençe, Batak-köy, İvraça, D r e n o v a , T r e v n a ve Boyacıkk ö y ' d e 11 m ü s â d e m e o l m u ş v e 4500 k a d a r âsi t e p e l e n m i ş t i r . B i l h a s s a R u s p r o p a ­ gandasının te'siriyle b u meşrû t e n k i l h a r e k e t i A v r u p a ' y a «Müslümanlar Hıristi­ y a n l a r ! k a t l - i - â m e d i y o r » şeklinde a k s e t m i ş , y u k a r ı k i s e n e n i n «6 T e ş r i n i e v v e l » f ı k ­ rasında g ö r d ü ğ ü m ü z «Tenzil-i fâiz» meselesinden dolayı b i r müddettir Türkiye aleyhine dönmüş olan A v r u p a efkâr-ı-umumiyyesi heyecanlanmış, 15000 Bulgar k e s i l i p 100 k ü s u r k ö y y a k ı l d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l m i ş v e b i l h a s s a a ş a ğ ı k i f ı k r a d a g ö r e ­ ceğimiz Selânik vak'ası üzerine Türkiye a l e y h i n d e k i c e r e y a n büsbütün alevlen­ miştir) .

8 Mayıs — 11 Rebî'ül-âhir, Cumartesi: Selânik vak'ası. ( R e s m î v e s i k a l a r a n a z a r a n b u t a r i h t e n b i r g ü n e v v e l ihtidâ e t m e k ü z e r e f e r â c e g i y i p y a ş m a k t u t u n a r a k M ü s l ü m a n k ı y â f e t i n e g i r m i ş b i r B u l g a r kızı A v r e t h i s a r a -

1876 =

OSMANLI

1293

TARİHİ

253

rı'ndan Selânik i s t a s y o n u n a gelip k e n d i s i n i hükümet konağına g ö t ü r m e k üzere ü ç z a b t i y e = j a n d a r m a a l m ı ş , f a k a t ihtidâ m a k s a d ı m t r e n d e i f ş â e t m i ş o l d u ğ u için b i r Y a h u d i ve b i r de Hıristiyan m e ' m u r tarafından mesele A m e r i k a konsolosuna t e l g r a f l a bildirilmiştir : H a k i k a t t e A m e r i k a l ı o l m ı y a n b u t u h a f k o n s o l o s « P e r i k l i Lazari/Hacı-Lazaro» i s m i n d e Vodinalı b i r R u m d u r ; R u s tâbiiyyetinde bulundu­ ğundan bahsedilen b u m i l l i y e s i z serseri «Selânik vak'ası» m n en mühim mürettib i d i r ; hattâ b u vak'anın yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z B u l g a r ısyâniyle alâkasın­ d a n b i l e b a h s e d i l i r . T r e n m e ' m u r l a r m ı n t e l g r a f ı n ı alır a l m a z istasyon civârma R u m l a r l a B u l g a r l a r d a n 150 kişilik b i r k a l a b a l ı k y ı ğ a n b u k o n s o l o s t a s l a ğ ı n ı n e m ­ r i y l e B u l g a r kızı" z a b t i y e l e r i n e l i n d e n z o r l a alınıp f e r â c e s i y l e y a ş m a ğ ı parçalan­ dıktan s o n r a k o n s o l o s l u k arabasıyla A m e r i k a konsoloshanesine götürülmüş, M ü s ­ lüman olduğunu haykıran kızın feryâdma e h e m m i y e t verilmemiş ve b u feryâda y e t i ş e n b e ş o n M ü s l ü m a n d a o m u a z z a m k a l a b a l ı ğ a k a r ş ı p e k tabiî o l a r a k hiç b i r ş e y y a p a m a m ı ş t ı r . İşte b u n d a n dolayı e r t e s i g ü n h ü k ü m e t k o n a ğ ı n a g e l e n 3-5 b i n Müslüman b u n u n b i r n a m u s meselesi olduğundan bahşederek kızın hükü­ mete t e s l i m i m istemişler ve vilâyetin v a i t l e r i y l e iktifâ e t m i y e r e k « S a a t l i - c â m i , i s m i y l e de anılan « S e l i m - P a ş a c â n ı i i » n d e t o p l a n m ı ş l a r d ı r Bunların içinde b i r çok. «Yabancı A r n a b u d l a r = Arnavutlar» bulunduğundan d a ehemmiyetle bahsedilir! V a k ' a m ü r e t t e p o l d u ğ u n a g ö r e h e r halele b u s e r s e r i l e r p a r a y l a t u t u l m u ş o l m a l ı ­ dır. Selânik valisi Baytar-Mehınet Re'fet Paşa vilâyet erkâniyle beraber c â m i y e g i d i p n a s i h a t e t m e k i s t e m i ş s e de « C e m ' i y y e t t a r a f ı n d a n h a b s e d i l m e k sure­ t i y l e c â m ü n medresesi odalarında aîıkonulrnuş»dur! :

V a k ' a n ı n k u r b a n ı o l a n F r a n s ı z k o n s o l o s u M u l i n e i l e A l m a n k o n s o l o s u A b o t ' u n işe k a r ı ş m a s ı işte b u s ı r a d a d ı r : « Z â b ı t a b ö l ü k - a ğ a s ı H ü s n i E f e n d i » b u n l a r a c â m i y e g i r m e l e r i n i n t e h l i k e l i olacağından bahsetmişse de s ö z d i n l e t e m e m i ş t i r . Bilhassa A l m a n konsolosunun meselede alâkadâr olduğundan d a b a h s e d i l i r : işte bundan dolayı h e r i k i konsolos d a halkın hücumuna uğrayıp öldürülmüş ve n i h a y e t i n g i l i z konsolosunun delaletiyle mühtedi B u l g a r kızı hükümete iâde e d i l i n c e iş y a t ı ş ­ mıştır. Bütün b u izâhattan anlaşılacağı g i b i , «Selânik vak'ası» b i r R u s t e r t i b i n d e n başka b i r şey değildir « V a k ' a » üzerine mâhut İgnatyef'in riyâsetinde i s t a n b u l ' d a k i b ü yük-elçilerin a k d e t t i k l e r i ietimâda v e r d i k l e r i k a r a r m u c i b i n c e bütün b ü y ü k dev-: letler Selânik limanına b i r e r f i l o göndermiş, icâbında k a r a y a a s k e r çıkarılması t a k a r r ü r e t m i ş , f a k a t B â b - ı - Â l î sür'atli d a v r a n ı p k o n s o l o s l a r ı ö l d ü r e n l e r d e n altı k i ş i y i d e r h a l i d â m e t t i r d i k t e n b a ş k a b i r ç o k k i m s e l e r e de şiddetli c e z â i a r v e r d i ğ i v e v a l i y i de a z l e t t i ğ i i ç i n a s k e r ç ı k a r ı l m a m ı ş t ı r . B u « v a k ' a » m n e n h a z i n t a r a f ı , konsoloslar j a n d a r m a elinden gündüz gözüne kız kaçıracak k a d a r eşkıyâlık et­ t i k l e r i h a l d e B â b - ı - Â l i ' n i n ses ç ı k a r m a m a s ı d ı r ! — Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z B u l g a r ısyânı g i b i «Selânik vak'ası» d a A v r u p a efkâr-ı u m u m i y y e s i n i n Türkiye'ye karşı g a l e y â n m ı b ü s b ü t ü n a r t ı r m ı ş s a y ı l ı r : A ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t m m «13 M a ¬ yıs» fıkrasına d a b a k ı n ı z ) . :

10 Mayıs =

15 Rebî'ül-âhir, Çarşanba: «Talebe-î nlûm»un müret­

tep nümayişleri. ( Y u k a r k i s e n e n i n «25/26 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i M a h m u d N e d i m P a ş a ' n m b u i k i n c i sadâretinde Hüseyn A v n i P a ş a S e r - a s k e r l i k t e ve M i d h a t Paşa d a A d l i y e nezâretinde bulunmuşsa d a , M a h m u d N e d i m b i r a z s o n r a Hüsyn A v n i ' y i Bursa valiliği i l e i s t a n b u l ' d a n u z a k l a ş t ı r m c a M i d h a t P a ş a d a « h a s b - e l - i t t i f a k » A d l i y e nezâretinden isti'fâ etmiştir: B u « i t t i f a k » S u l t a n A z i z ' e karşıdır ve h e ­ d e f i de p â d i ş â h ı n h a l ' i d i r . B u h e d e f e v a r a b i l m e k i ç i n d e t e k r a r iş b a ş ı n a g e l m e k lâzımdır. M a ' z u l i y y e t d e v r i n i « T o p k a p u hâricinde binâ eylediği kasırda», y a n i «Çırpıcı-çayırmdaki meşhur köşkünde» geçirmekte olan Midhat Paşa Bosn a - H e r s e k v e B u l g a r i s t a n ı s y â n l a r ı y l e y u k a r ı k i s e n e n i n «6 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n d a

254:

K R O N O L O J İ

1876 =

1293

g ö r d ü ğ ü m ü z «Tenzil-i f a i z » kararından dolayı efkâr-ı-umumiyyenin hissetmekte olduğu teessürden istifâdeye kalkışarak hükümet aleyhine b i r h a r e k e t hazırlamıya k a r a r v e r m i ş v e işte b u m a k s a t l a v e l i a h d M u r a d E f e n d i ' n i n s a r r a f ı H r i s t a k i ' d e n a l ­ dığı p a r a l a r ı i s t a n b u l ' d a k i b ü y ü k m e d r e s e l e r i n t a l e b e s i n e g i z l i c e d a ğ ı t t ı r ı p b u g ü n b a ş l ı y a n v e k a n s ı z b i r İsyan m â h i y y e t i n i a l a n s o f t a l a r nümâyişini hazırlamıştır. B u n o k t a d a paşanın m u h a l i f l e r i y l e t a r a f dar l a n müttefiktir; meselâ M i d h a t p a şa'nın a l e y h i n d e b u l u n a n M a h m u d Celâlüddin P a ş a ş ö y l e a n l a t ı r : „ i s t a n b u l ' d a b i r h e y e c a n çıkarmanın çâresine bakılması zımnında şehzâde M u ­ r a d E f e n d i ' n i n sarrafı H r i s t a k i M i d h a t P a ş a d e l a l e t i y l e medârise h a f i y y e n akça dağıdup Talebe-i-ulûm ayaklandırılmış...,,. B u n d a n anlaşıldığına g ö r e s o f t a l a r a d a ğ ı t ı l a n p a r a l a r v e l i a h d i n k e s e s i n d e n çık­ mıştır ! Hüseyn A v n i ve M i d h a t Paşaların hayrânı o l a n T e v f i k Nurüddin de « S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i v e intihârı» i s m i n d e k i r i s â l e s i n d e ( X ) ŞU izâhâtı v e r i r «Bunlar r e ' s - i kârda olmadıklarından ellerinde hiç b i r k u v v e t y o k t u . Maksadın husulü i ç ü n r e ' s i - k â r a g e ç m e l e r i l â z ı m d ı . B u s e b e p t e n M i d h a t P a ş a b â z ı ulemây i kendisine celbe sa'yederek mevkı'-i-iktidâra g e ç m e k istedi. Hattâ T a l e b e - i - ulû­ m u n ayaklandırılması rivâyât-ı mevsûkaya göre M i d h a t P a ş a ' n m Çırpıcı-çayırı'nd a k i meşhur köşkünde düşünüldü», i k i n c i Abdülhamid'in hâtırâtmda d a :

1876 :-

1293

O S M

11 Mayıs =

A /,' L l

255

TARİHİ

16 Rebî'ül-âhir, Perşenbe: Mahmud Nedim Paşa'nm

azli { A z l i n sebebi, yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z «Talebe-i-ulûm» numâyişidir : S o n ­ s u z s e y y i â t i y l e S u l t a n A z i z ' i n de l e k e n l e m e s i n e s e b e b o l a n b u f e c î a d a m ı n ş a h s i y y e t v e m â h i y y e t i için y u k a r d a 1 8 7 1 = 1 2 8 8 v u k u â t m m « 8 v e 25 E y l ü l » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . M a h m u d N e d i m ' i n b u s o n s a d â r e t i 1875 = 1292 s e n e s i 26 A ğ u s t o s 1= 24 R e c e b p e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 8 a y , 16 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — « M ü h r - i - H ü m â y u n » alındıktan s o n r a " « T a l e b e - i - u l û m , , k o r k u s u y l a B â b - ı - Â l î ' d e n y a y a n ç ı k ı p İ r a n sefa­ retine c a n attıktan s o n r a b i r a r a b a g e t i r t i p yalısına g i d e r e k hayatını güçlükle k u r ­ tardığından b a h s e d i l i r ) .

:

« B i r t a k ı m câhil h o c a l a r a r a s ı n d a k a d r - ü - h a y s i y y e t i o l m a y a n a s k e r k a ç k ı n ı yo­ baz m a k u l e s i birer mecidiyeye toplanarak» nümayiş yaptırıldığından bahsedil­ m e k t e d i r . M i d h a t P a ş a ' n m b u t e r t i b a t t a k u l l a n d ı ğ ı v â s ı t a l a r içinde Y e n i - O s m a n l ı - , l a r d a n şâir Z i y â B e y / P a ş a i l e p o s t a c ı - Â g â h E f e n d i , u l e m â d a n Ş i r v â n î - z â d e A h ¬ m e d H u l u s i E f e n d i v e v e l i a h d M u r a d E f e n d i ' n i n sarrafı H r i s t a k i i l e hususî h e k i m i K a p o l y o n ' d a n v e b i l h a s s a n ü f u z i y l e m e ş h u r Y e n i k a p u M e v l e v i h â n e s i şeyhi O s m a n E f e n d i ' d e n bahsedilir, işte b u suretle ayaklandırılan ve M i d h a t Paşa'nm hâtırâtm­ d a söylediği g i b i u m u m i y y e t l e R u m e l i m u h a c i r l e r i n d e n mürekkeb o l a n b i n k a d a r . «Talebe-i-ulûm» a h a l k arasından katılanlar ve hattâ sarık s a r a r a k îlmiyye k i s ­ v e s i n e b ü r ü n e n l e r de o l m u ş t u r : B u n l a n n « m ü s e l l e h a n » d o l a ş t ı k l a r ı d a r i v a y e t e d i ­ lir. Bâb-ı-Meşîhat'e, Bâb-ı-Âlî'ye, Bâb-ı-Ser-askerî'ye ve hattâ S u l t a n A z i z ' i n o sıra­ d a bulunduğu Yıldız'a k a d a r gidip nümâyiş y a p a n b u çığırtgan güruhu Mir'at-ı ş ü û n â t » sâbihi M e m d u h P a ş a ş ö y l e t a s v i r e t m e k t e d i r : N

tt

« T u l l â b - ı m e d â r i s dûlâb-ı desâis i l e â d e t â b a ş d ö n m e s i n e — Şeyh-ül-islâm H a s a n E f e n d i ' y i

uğradıldığmdan

:

istemeyiz!

— M a h m u d Paşa sadârette d u r a c a k

mı?

makalâtiyle cem'iyyetler akdetmiş» l e r d i r ; f a k a t y a y g a r a b u n d a n ibaret kalmamış, s a d â r e t e p e k tabiî o l a r a k M i d h a t P a ş a ' y ı meşîhate Baş-mâbeynci Hâfız-Mehmet B e y ' i n « Ş e r r u l l â h » dediği e s k i Şeyh-ül-islâm Hayrullâh E f e n d i ' y i istemişlerdir: Mütercim-Rüşdi Paşa'yı d a istediklerinden bahsedilir. S u l t a n A z i z b i r bölük askerle bunları d e r h a l d a ğ ı t t ı r a b i l e c e ğ i h a l d e o y o l a g i t m e y i p işe e h e m m i y e t v e r m i ş , b u y a y g a r a l a r ı millî b i r g a l e y a n z a n n e d e r e k B a ş - m â b e y n c i H â f ı z - M e h m e t B e y ' l e S e r yâver H a l i l P a ş a ' y ı a y a k l a r ı n a g ö n d e r i p a r z u l a r ı n ı n i s ' a f e d i l e c e ğ i n i b i l d i r e r e k işi i ' z â m e t m i ş o l m a k l a t e n k i d e d i l i r . İşte b u n d a n d o l a y ı Ç a r ş a n b a g ü n ü b a ş l ı y a n n ü ­ mayişler C u m a günü k a b i n e değişikliğine k a d a r üç gün sürmüş ve hattâ «Talebe-iulûm,, g ü r û h u g e c e l e r i s o k a k l a r d a g e ç i r m i ş t i r . Gene b u sırada b i r takım müheyyiç şâyialar d a neşredilmiştir: Meselâ verâset usulünü d e ğ i ş t i r i p b ü y ü k o ğ l u Y u s u f i z z ü d d i n E f e n d i ' y i ' v a l i a h d ilân e t m e k istiy e n S u l t a n A z i z ' i n ahâliden muhâlefet g ö r d ü ğ ü t a k d i r d e i s t a n b u l ' a kırk b i n R u s a s k e r i g e t i r t e c e ğ i n d e n d e m v u r u l m u ş v e R u s s e f i r i m â h u t i g n a t y e f de M ü s l ü ­ manların Hıristiyanları keseceği hakkında bizzât o r t a y a attığı şâyiaya b i r c i d d i ­ y e t r e n g i v e r m e k ü z e r e s e f â r e t h â n s i n i n e t r â f m a b i r k a ç y ü z K a r a d a ğ l ı muhâfıs; k o ­ y u n c a A v u s t u r y a s e f i r i de k e n d i s i n i t a k l i d e t m i ş t i r ' ) . (X) Baş-Mâheynci Hâfız-Mehmet Beyim, «Hakaay&k-ül-beyân fî hakkt oenne-tmekân Sultan Abd-ül-Aziz Hân» ismindeki eseri işte bu risaleye karşı reddiye olarak yağılmıştır.

12 Mayıs = düncü sadâreti.

17 Kebî'ül-âhir, C u m a : Mütercim-Rüştü Paşanın dör­

( Âlî Paşa'nm ölümünden i t i b a r e n Bâb-ı-Âlî'de i k i hizip b e l i r m i y e başlamıştır M a h m u d N e d i m ve Sakızlı-Es'ad Paşalarla Şeyh-ül-islâm Hasan Fehmi Efendi gibi S u l t a n A z i z ' i n e m i r b e r l e r i vaziyetindeki şaraycı d e v l e t - a d a m l a r m a mukabil Mütercim-Rüşdi, Hüseyn A v n i ve M i d h a t Paşalarla eski Şeyh-ül-lslâm Hasan Hayrullâh E f e n d i g i b i Abd-ül-Aziz düşmanlığında i t t i f a k etmiş b i r muhâlif z ü m r e teşekkül etmiştir; S u l t a n A z i z ' i n f e l â k e t i n i el-birliği i l e h a z ı r l ı y a n b u i n t i k a m c ı ve k i n c i z ü m r e y e « E r k â n - ı - e r b e a » , « E r k â n - ı - m ü t t e f i k a » v e « E r k â n - ı - h a T » i s i m l e r i v e r i l i r . Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z « T a l e b e - i - u l û m » y a y g a r a s ı üzerine M ü t e r c i m - R ü ş d ü Paşa sadr-ı-a'zam olunca Hüseyn A v n i Ser-askerliğe, M i d h a t Paşa «Mecâlis-iA l i y e ' y e m e ' m u r , , ü n v â n i y l e n e z â r e t s i z n â z ı r l ı ğ a v e H a s a n H a y r u l l â h E f e n d i de M e ş i h a t m a k a m ı n a g e t i r i l m e k s u r e t i y l e « E r k â n - ı - e r b e a » a y n i k a b i n e d e birleştiril­ miştir: S u l t a n A z i z ' i n ç o k t e n k i d edilen b u gafletine sebep, b i r e r m e c i d i y y e y e so­ k a k ç ı ğ ı r t g a n l ı ğ ı y a p a n R u m e l i s o f t a l a r ı n ı n t e r t i p l i y a y g a r a l a r ı n ı millî b i r g a l e y a n z a n n e t m i ş o l m a s ı d ı r ! İşte b u n d a n d o l a y ı y e n i s a d r - ı - a ' z a m ı h u z u r u n a k a b u l e d i n c e : :

— S i z i h a l k istediğinden m e ' m u r

ettim!

demiş ve Rüşdü p a ş a d a i k i yüzlülükle d a l k a v u k l u k e d e r e k : — Efendimiz meresidir!

halk

bizi

ne

bilsün?

îştihâr-ı

nâmımız

teveccühât-ı

Şâhâneniz

se-

d e m i ş s e de p â d i ş â h s ö z ü n ü t e k r a r e t m e k s u r e t i y l e y e n i k a b i n e n i n k e n d i i'timâd i y l e iş b a s m a g e l m i ş o l m a d ı ğ ı m a n l a t m a k i s t e m i ş t i r . — B u d e ğ i ş i k l i ğ i n hârici s i y a s e t i t i b a r i y l e de b ü y ü k b i r e h e m m i y e t i v a r d ı r : M a h m u d N e d i m ' i n t e m s i l e t ­ tiği R u s s i y a s e t i y e r i n e M ü t e r c i m - R ü ş d ü , H ü s e y n A v n i v e M i d h a t P a ş a l a r ı n t e m ­ s i l e t t i k l e r i İngiliz s i y a s e t i k a a i m olmuş d e m e k t i r . — Mütercim-Rüşdü paşa'nm b u d ö r d ü n c ü s a d â r e t i « H a l i ' l e r v e iclâslar d e v r i » n e , y â n i S u l t a n A z i z , S u l t a n M u r a d ve S u l t a n H a m i d d e v i r l e r i n e m ü s â d i f t i r ) .

13 Mayıs =

18 Rebî'ül-âhir, Cumartesi: Berlin memorandomu.

( H e r s e k ı s y â n ı 1856 P a r i s m u a h e d e s i n d e i m z â l a r ı b u l u n a n « D ü v e l - i - M u a z z a m a » n m i k i d e b i r m ü d a h a l e s i n e v e s i l e teşkil e t m i ş v e B â b - ı - A l î ' n i n m i s k i n c e c e v a p l a n da b u m ü d â h a l e l e r e â d e t â m e ş r û b i r h a k m â h i y y e t i v e r m i ş t i r : Y u k a r ı k i s e n e n i n «20 A ğ u s t o s » v e b u s e n e n i n «31 Kânunusâni,, f ı k r a l a r m a b a k ı n ı z . O f ı k r a l a r d a g ö r d ü ­ ğümüz Decazes notasıyla A n d r a s s y / A n d r a ş i lâyihasından sonra zuhur eden «Selanik vak'ası» d a b u s e f e r k i B e r l i n m e m o r a n d o m u n a sebeb o l m u ş t u r . Bu « V a k ' a » için y u k a r d a b u s e n e v u k u â t m m « 6 M a y ı s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . Berlin memorandomu 11 M a y ı s = 1 6 R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e g ü n ü B e r l i n ' d e n a n R u s başvekili Gortschakoff/Gerçakof, A l m a n baş-vekili B i s m a r k ve

topla­ Avus-

187S c= 1293

K R O N O L O J I

256 turya

bas-vekili

aldığı

rivayet

giltere,

Andrassy/Andraşi'nin

edüir.

1856

Paris

F r a n s a ve İtalya'nın

müşterek

muahedesinde

da tasvibine

eseridir;

imzâları

arzedilmiştir.

Gorçakof'un

bulunan Başlıca

kaleme

devletlerde» esasları

İn­

şöyle

sı­

ralanabilir : 1

_

Selanik vak'asınm

bilhassa

l i n d e n dolayı b u g i b i yerlere ket 2 —

îzmir

büyük

ve istanbul'da

d a tekerrür

devletlerin f i l o l a r gönderip

etmek

ihtimâ­

el-birliği i l e

hare­

etmeleri; Mevcut

gerginliğe

sebeb

olan

Bosna-Hersek

meselesinin

Andrassy

daki esaslara göre tesviyesi; 3 — Türkiye'nin A v r u p a ' y a karşı taahhütlerinin müşterek kefâlet altına

lâyihasmalınması;

4 — B o s n a - H e r s e k ' d e i k i a y l ı k b i r m ü t â r e k e ilâniyle T ü r k k u v v e t l e r i n i n m u a y y e n b i r n o k t a y a çekilmesi, tahribâtın t a z m i n i v e konsolosların ıslâhâtı mürâkabe

1293

OSMANLI

2 5 7

TARİHİ

H a y d a r M i d h a t B e y h e r ne k a d a r « H a l ' i n g a r a z - ı şahsîden i l e r i g e l m e d i ğ i n i i s b â t * için « T a b s ı r a - i i b r e t » i n 165 i n c i s a h i f e s i n d e k i h â ş i y e d e babasının Sadr-ı-a'zam Rüşdü Paşa'ya yazmış olduğu m e k t u b u n s u r e t i n i neşretmiş ve b u m e k t u p t a M i d ­ h a t P a ş a pâdişâhla görüşüp «Islâhât-ı cedide ve m u n t a z a m a » yapılmasını kabul ettirdiği için « T e b d i l - i h a r e k e t e t m e k » , yâni h a l i ' d e n v a z g e ç m e k teklifinde bu­ l u n m u ş s a d a , m e k t u b u n a l t ı n d a k i « S a f e r 93» t a r i h i b u t e z k i r e n i n u y d u r m a o l d u ğ u ­ n u göstermektedir; çünkü S a f er ayında sadr-ı-a'zam Rüşdü Paşa değil, M a n ı n a » Nedim Paşa'dır ve Mütercim-Rüşdü Paşa'nm sadâreti o t a r i h t e n i k i ay sonra «Rebî'ül-âhir» a y m a müsâdiftir : Y u k a r d a b u senenin «12 M a y ı s » f ı k r a s ı n a ba­ k ı n ı z . Z â t e n M a h m u d Celâlüddin P a ş a d a M i d h a t p a ş a ' n m S u l t a n A z i z ' e karşı «Husûmet-i zâtiyye» sinden bahsetmekte olduğu gibi, b i z z a t M i d h a t Paşa bile h â t ı r â t m d a b u n o k t a y ı i'tirâf e t m e k t e n ç e k i n m e m i ş t i r P a ş a ' y a g ö r e haî'in ea: mühim sebebi, «Erkân-ı-erbea»yı mecburiyyetle iş b a ş ı n a g e t i r m i ş olan pâdi­ şâhın i l k f ı r s a t t a bunları a z l e d i p M a h m u d N e d i m P a ş a ' y ı t e k r a r s a d â r e t e dâvet e d e c e ğ i n i n « T e c â r i b - i adîde i l e m e c z û m » o l m a s ı d ı r ! H a t t â , « M i r ' â t - ı H a k i k a t » d e M izâhâta göre S u l t a n A z i z o sırada M a h m u d N e d i m ' e sadâret t e k l i f etmişse de Rüşdi, Hüseyn A v n i ve M i d h a t «istanbul'dan teb'id» edilmedikçe k a b u l ' e d e m i yeceği cevabını almış ve b u mesele «Erkân-ı-erbea» n m Mâbcyn'deki adamla:. ; t a ­ r a f ı n d a n d e r h a l k e n d i l e r i n e yetiştirilmiştir. Z â t e n M i d h a t P a ş a ' n m e n b â r î z vasfı hissiyyâtına. m a ğ l û b i y y e t i n d e g ö s t e r i l i r : Y u k a r d a 1872 s = 1289 vukuâtmm „80/81 T e m m u z » fıkrasına bakınız. :

etmesi; 5 —Mütâreke

1876 =

müddeti

içinde

bunlar

yapılmadığı

takdirde

devletlerin

fi'len

mü­

dâhalesi. B u t e k l i f l e r i y a p a n üç imparatorluğun Şark siyasetleri i n g i l i z politikasına u y m a ­ dığı için i n g i l t e r e h ü k ü m e t i 15 M a y ı s = 2 0 R e b î ' ü l - â h i r P a z a r t e s i g ü n ü k a t ' î b i r . l i s a n l a ' r e d c e v a b ı v e r i n c e iş s u y a d ü ş m ü ş , b u n u n l a b e r a b e r İ t a l y a i l e F r a n s a k a ­ b u l e t t i k l e r i için b e ş d e v l e t n â m ı n a 30 M a y ı s = 6 C u m â d a - l - û l â Salı g ü n ü mem o r a n d o m u n Bab-ı-ÂH'ye tebliği kararlaşmışsa d a o günün Türkiye'de saltanat tebeddülüne tesadüf e t m e s i n d e n dolayı b u müdhiş müdâhale hiç b i r z a m a n t a t b i k edilememiştir).

30 Mayıs = 6 Cumâda-l-ûlâ, Salı: Sultan Ahdül-Aziz'm îaaî'i. ( S u l t a n A z i z « E r k â n - ı - E r b e a » d e n i l e n d ö r t kişinin ş a h s î k i n v e g a r a z ı n d a n d o l a y ı t a h t ı n d a n indirilmiştir Bunlardan Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüşdi Paşa Sultan M e c i d devrinde pariadıktan s o n r a S u l t a n A z i z devrinde i k i d e f a Sadârette v e üç defa S e r - a s k e r l i k t e bulunmuş o l m a k l a beraber m a ' z u l i y y e t fasılaları u z u n sür­ m ü ş o l d u ğ u için p â d i ş â h a diş b i l e m i ş b i r « A y y â r - ı e f s u n k e r » d i r ; M a h m u d C e l â ­ l ü d d i n P a ş a ' y a g ö r e işte b u n d a n d o l a y ı « P â d i ş a h d a n m ü n f a i l v e s a r a y a l e y h i n d e k i f i k i r l e r e mütemâyil» d i r , hattâ h a l ' i n d e n s o n r a b i r gün Bâb-ı-Âlî'de toplanan M r mecliste: :

— A h d - i saltanatında o n b i r sene m a ' z u l

bulundum!

d i y e h u s û m e t i n i n s e b e b i n i ilândan b i l e ç e k i n m e m i ş t i r ; f a k a t d e v e k i n i y l e meş­ h u r olan Ser-asker Hüseyn Avni o h u s u s t a M ü t e r c i m - R ü ş d i ' y i de, « E r k â n - ı - e r b a » n m d i ğ e r i k i s i n i de g ö l g e d e b ı r a k ı r : K a l b i n d e k i n d e n b a ş k a h i ç b i r h i s s e y e r b u l u n m ı y a n b u a m a n s ı z a d a m ı n d o l a m b a ç l ı ş a h s i y y e t i için y u k a r d a 1874 = 128© v u k u â t m m «15 Ş u b a t » f ı k r a s m a b a k ı n ı z . H ü s e y n A v n i işte o f ı k r a d a b a h s i g e ­ ç e n b i r k a d ı n m e s e l e s i n d e n v e 1871 = 1288 v u k u â t m m « 2 5 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r ­ düğümüz t a r d i y l e n e f y i n d e n dolayı yıllardanberi pâdişâhtan i n t i k a m almıya ç a ­ lışmakta, h a l ' i n i ve hattâ t e l m i s m i n i tasarlamaktadır! B u t a r i h t e n 1 sene, 1 a y , 6 gün evvel sadâretten a z i l üzerine tedâvi bahânesiyle L o n d r a ' y a gittiği z a m a n S u l ­ t a n A z i z ' i n hal'ine i n g i l i z vükelâsının m u v a f a k a t l e r i n i i s t e m e k t e n bile çekinmemiş­ t i r : 1875=1290 v u k u â t m m «25 N i s a n » fıkrasına bakmız. B u n u n sebebi, R u s t a r a f dârı olan M a h m u d N e d i m ' i iş b a ş ı n a g e t i r m i ş o l m a s ı n d a n d o l a y ı İ n g i l t e r e ' n i n a r ­ tık S u l t a n A z i z ' d e n yüz çevirmiş olmasıdır. H e r halde Hüseyn A v n i hâricî s i y a s e t i bile şahsî k i n v e g a r a z ı n a âlet e t m e k t e n ç e k i n m i y e c e k k ı r a t t a b i r m a h l û k t u r . B u n u n işte b ö y l e o l d u ğ u n d a u m u m i y e t l e i t t i f a k e d i l i r . B â z ı m e n b â l a r d a M i d h a t p a ş a ' n m y a l n ı z m e ş r u t i y e t s e v d â s i y l e b u işe k a r ı ş t ı ğ ı n ­ d a n v e h i ç b i r şahsî h i s s e k a p ı l m a d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r : S u l ­ t a n A z i z d e v r i n d e k i i l k s a d â r e t i n d e n 2 a y , 19 g ü n d e a z l e d i l i v e r m e s i i ç i n e i ş l e m i ş v e h a t t â h â t ı r â t m d a 3 7 s e n e l i k m e ' m u r i y y e t h a y a t ı n d a « i l k infisâli» olduğundan b a h s e t m i ş t i r ! S a r a y d a k i o r t a - o y u n l a r ı .da yapılan vükelâ t a k l i t l e r i n d e n bütün « E r k â n - ı - e r b e a » g i b i o d a ç o k mütes s i r d i r . P a ş a n ı n hâtırâtını n e ş r e d e n ©ğta A l i

« E r k â n - ı - e r b e a „ n m d ö r d ü n c ü s ü de S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n e f e t v â vermiş olmakîa meşhur Şeyh-ül-islâm H a s a n Hayrullâh E f e n d i ' d i r < M a h m u d Celâlüddin Paşa bu nankör ve seeiyyesiz yobazı «Sultan Abd-ül-Aziz'in imamlığında bulunarak mizâca hoş g i d e c e k m u k a l l i d l i k l e r ve fassallıklarla kat'-ı merâtib etmiş âlim kı­ y a f e t i n d e b i r câhil-i c e s u r v e c i b i l l e t - i redîe v e ef'âl-i rezîle i l e m e ş h u r » göster­ diği g i b i , B a ş - M â b e y n c i H â f ı z - M e h m e t B e y de « H u k u k - ı u b û d i y y e t v e n & n - u - n e m e k i b i l m i y e n câhil v e c e s u r H a y r u l l â h y a h u t Şerrullâh hâini» d e m e k t e d i r ! Sul­ t a n A z i z d e v r i n d e k i i l k m e ş î h a t i n d e n b i r a y , s e k i z g ü n içinde azledilmiş o l d u ğ a için p â d i ş â h a g a r a z b a ğ l a m a s ı p « k tabiîdir, i ş t e b u n d a n d o l a y ı b u s e f e r k i îlîîas* meşîhatinde «Hıfz-ı ikbâl içün kazıyye-i ittifâkıyyeye h i d m e t » ettiğinden bahse­ d i l i r . «Mir'at-ı şüûnât» d a S u l t a n A z i z ' i n b u a d a m hakkında şöyle b i r sözü v a r ­ dır : — Hayrullâh E f e n d i b i z i m dâirede i k e n «Müfsid i m a m » derler i d i ! Rüşdî P a ş a ' ­ n m t a v s i y e s i y l e şimdi Şeyh-ül-islâm n a s b e y l e d i k A l l a h vere b i r halt etmeseydi! «Erkân-ı-erbea» içinde yegâne meşrutiyet tarafdârı M i d h a t paşa'dır Diğerleri­ n i n mutlakıyyetçiliğinde u m u m i y y e t l e i t t i f a k edilir. B u noktayı M i d h a t Paşa biie h â t ı r â t m d a i'tirâf e t m e k t e d i r , i ş t e b u n d a n d o l a y ı b u p a ş a m u t l a k ı y y e t ç i l e r i e el­ birliği e d e r k e n meşrutiyetçilik kanâatinden fedâkârlık etmiye bile râzı olma»t u r ! H a l ' i n a s k e r î c e p h e s i n i i d a r e etmiş o l a n M e k â t i b - i - A s k e r i y y e n â z ı n Süley­ m a n Paşa «Hiss-i inkılâb» i s m i n d e k i eserinde v a k ' a d a n s o n r a k i ' meşrutiyet m ü n â ­ kaşalarından bahsederken Mütercim-Rüşdi ve Hüseyn A v n i Paşaların muhalefet­ lerine temâs ettikten sonra M i d h a t Paşa'nm da onlara uyduğunu söyle a n l a ­ tır ( S . 60) : :

:

« M i d h a t P a ş a lisânından dahî ( B u i k i m ü t t e f i k - î m ü s t e b i d d e k a r s ı n e yapayım? ü ç ü m ü z b i r b i r i m i z i n k a v l i n e ittibâa söz vermiş i d i k ! ) kelime-î a c z - t e t i m m e s î n den b a ş k a s ö z sudûr e t m e d i » . O n u n için S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n i m e ş r u t i y e t e d o ğ r u bir hamle gibi göstermek k a t ' i y y e n doğru d e ğ i l d i r : A l e l - u s u l « V a t a n » , «Millet» ve «Devlet» gibi vaMısfc k e l i m e l e r l e süslenen b u k a r a n l ı k iş, k a n â a t i n d e n f e d â k â r l ı k e t m i ş b i r meşrutî... yetçi ile üç k o y u mutlakıyyetçinin müşterek b i r k i n ve g a r a z uğrunda el-birîigî e d e r e k işledikleri b i r şahsî i n t i k a m işidir. B â z ı m e n b â l a r d a « E r k â n - ı - e r b e a » n ı n b ü y ü k sırrı, h a l ' e t e ş e b b ü s edilinceye ka­ d a r k e n d i a r a l a n n d a k a l m ı ş g i b i g ö s t e r i l i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r Bahriye ııâzmK a y s e r i l i - A h m e d P a ş a müstesnâ o l m a k üzere diğer vükelâdan g i z l i tutulmuş o l ­ m a k l a b e r a b e r , b i r i k i s e n e d i r b u işe b i r ç o k k i m s e i m â l e edilmiştir, i l k mwt&:

258

K R O N O L O J İ

1876 t = 1293

sabbis Hüseyn A v n i ve kıdem i t i b a r i y l e i k i n c i s i de M i d h a t P a ş a ' d r r : Bunlar Sadr-ı-a'zam Rüşdi p a ş a ile Şeyh-ül-îslâm Hayrullâh E f e n d i ' y i son z a m a n l a r d a e l d e etmişlerdir. H ü s e y n A v n i P a ş a ' n m s a d â r e t t e n a z l i ü z e r i n e y a p t ı ğ ı n ı 1875 c = 1292 v u k i ı â t ı n m «25 N i s a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z A v r u p a s e y a h a t i n d e P a r i s ' e uğradığı z a m a n görüşmüş olduğu C h a r l e s M i s m e r ' i n «Souvenirs du monde mu¬ s u l m a n » i s m i n d e k i e s e r i n i n 273 ü n c ü sahifesindeki i z a h a göre, bu i l k müteşeb­ b i s i n d a h a o z a m a n elde e t m i ş o l d u ğ u t a r a f darların sayısı 62 y i b u l m u ş t u r ! O z a m a n d a n b e r i g e ç e n b i r sene içinde b u m ı k d â r m f a z l a l a ş m ı ş o l m a k ihtimâli de v a r ­ d ı r : Yalnız bunların i s i m l e r i b e l l i değildir. M a l û m o l a n l a r , teşebbüse geçildiği z a ­ m a n r o l o y n a m ı ş olanlardır v e z â t e n bunların ç o ğ u d a s o n g ü n l e r d e elde edilmiş olan k u m a n d a n l a r l a z a b i t l e r d i r : Meselâ Süleyman P a ş a ' n m «Hiss-i inkılâb» m a n a z a r a n Hüseyn A v n i Paşa meşhur Dâr-ı Şûrây-ı Askerî r e i s i müşir R e d i f P a ­ ş a ' y ı b u s o n s e r - a s k e r l i ğ i e s n â s m d a elde e t m i ş t i r . E n b ü y ü k r o l ü o y n ı y a n Sü­ l e y m a n P a ş a ' y ı d a R e d i f P a ş a i k n â ' e t m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e R e d i f v e S ü l e y ­ m a n p a ş a l a r 1/2 C u m â d a - l - û l â t = 2 5 / 2 6 M a y ı s Perşenbe/Cuma gecesi Hüseyn A v n i Paşa'nm Kuzguncuk'daki y a l ı s ı n a g i d e r e k işin a s k e r î c e p h e s i n i müzâkere etmişlerdir. B u vaziyete göre h a l ' i n r u h u mesâbesinde b u l u n a n Süleyman Paşa b i l e a n c a k b e ş o n g ü n e v v e l elde e d i l m i ş d e m e k t i r . Hüseyn A v n i ' n i n son günlerde K a y s e r i l i - A h m e d Paşa ile R e d i f Paşa'dan başka b i z z a t elde e t m i ş o l d u ğ u t a r a f d a r l a r m e n m ü h i m l e r i k e n d i bacanağı olan Dâr-ı Şûrây-ı Askerî âzâsmdan Mir-i-livâ Hüseyn -Sabri Paşa, sonraları f e r i k o l a n M i r - i l'ivâ M ö s y ö - N e c i b P a ş a . S e r - a s k e r l i k s e r - y â v e r i M i r a l a y M u s t a f a B e y v e s o n r a d a n ferikliğe k a d a r yükselen Hâssa meclisi âzâsmdan M i r a l a y Hacı-Râşid B e y ' d i r . Bahriye nâzın K a y s e r i l i - A h m e d Paşa da donanma kumandanlığında bulunan B a h r i y e m i r - i - l i v â s ı A r i f p a ş a ' y ı elde e t m i ş t i r . _

B u e m r - i h a y r a çarşaf k a d a r fetvâ y a z a r ı m !

diyen Fetvâ-emini F i l i b e l i K a r a - H a l i l E f e n d i i s m i n d e k i seciyyesiz kazaskeri de M i d h a t P a ş a ' n m elde e t t i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . E s k i Sadr-ı-a'zam Şirvâni-zâde R ü ş d ü P a ş a ' n m küçük kardeşi olan sâbık i s t a n b u l kadısı k a z a s k e r Şirvânî-zâde Ahmed Huİûsi E f e n d i ' y i de Ş e y h - ü l - î s l â m H a y r u l l â h E f e n d i i k n â ' e t m i ş t i r . M i d h a t Paşa'nm en mühim f a a l i y e t i v e l i a h d M u r a d E f e n d i ile olan g i z l i muha­ b e r e s i n d e gösterilir : B i r h a y l i z a m a n d ı r d e v a m e d i p d u r a n b u m u h a b e r e d e vâ­ sıta ittihâz ettiği a d a m l a r şâir Z i y â B e y / P a ş a i l e M u r a d E f e n d i ' n i n s a r r a f ı H r i s t a k i v e a s l e n İ t a l y a n o l a n hususî h e k i m i D o k t o r Capoleone/Kapolyon'dur. Nüfuz i y l e meşhur Y e n i k a p u M e v l e v î h â n e s i ş e y h i O s m a n E f e n d i ' n i n de M i d h a t P a ş a delaletiyle hal'e tarafdâr olduğundan bahsedilir. îşin askerî cephesinde en mühim ıolü oynıyan şahsiyyet, sonradan müşirliğe k a d a r yükselerek R u m e l i h a r b orduları umum-kumandanlığında b u l u n a n ve ilmî sâhada d a «Tarih-i â l e m » , «TJmdet-ül-hakayık» ve «Mebâni-l-inşâ» gibi eserle­ riyle şöhret b u l a n Mekâtib-i-Askeriyye n â z ı n mir-i-livâ Süleyman Hüsni Paşa'dır. Ç o k s a m i m i b i r m e ş r u t i y e t ç i o l a n v e sırf millî v e v a t a n î h i s l e r l e b u işe g i r i ş e n zavallı S ü l e y m a n p a ş a s e r - a s k e r H ü s e y n A v n i P a ş a t a r a f ı n d a n m e ş r u t i y e t h a k k ı n d a b i r t a k ı m m ü p h e m v a i t l e r l e nasıl a l d a t ı l m ı ş o l d u ğ u n u « H i s s - i i n k ı l â b » i s m i n d e k i e s e r i n d e b i z z â t anlatır. S ü l e y m a n P a ş a ' n m elde ettiği zâbitler, e n m U h i m v a z i f e l e r i d e r - u h d e e d e n kıt'a, kumandanlarımla M e k t e b - i - H a r b i y y e z a b i t l e r i d i r : Bunların da en mühimmi is­ t a n b u l Merkez-kumandanı mir-i-livâ M u s t a f a Seyfi Paşa'dır; Mekteb-i-Harbiyye z â b i t l e r i içinde b i l h a s s a m e k t e b i n D â h i l i y y e m i r a l a y ı A h m e d Hıfzı B e y ' d e n ve edebî eserleriyle mâruf Erkân-ı-harb kolağası Manastırh-Rif'at E f e n d i ile son­ raları f e r i k rütbesiyle Işkodra v a l i s i o l a n kolağası B e d r i E f e n d i ' d e n bahsedilir. G e n e S ü l e y m a n P a ş a t a r a f ı n d a n T a ş - k ı ş l a ' d a elde e d i l i p k ı t ' a l a r m m b a ş ı n d a D o l m a b a h ç e sarayını m u h a s a r a ederek h a l ' i t e ' m i n eden z a b i t l e r i n b a ş l ı c a l a n da H â s s a b e ş i n c i T a l î a t a b u r u binbaşısı İ z z e t E f e n d i , H â s s a b i r i n c i a l a y i k i n c i t a ­ b u r binbaşısı E d h e m B e y , H â s s a d ö r d ü n c ü Talîa t a b u r u b i n b a ş ı s ı O s m a n Ağa, Tarabya ve Büyükdere telgrafhanelerini işgal eden tstinye k a r a k o l yüzbaşısı H a l i l Ağa ve veliahd M u r a d Efendi'nin adamlanndan olup vak'anın günüyle s a -

1876 =

1293

OSMANLI

TARİHİ

259

a t i n i kendisine h a b e r vermiş o l a n Hâssa beşinci Talîa t a b u r u b i r i n c i yüzbaşısı N e c i b E f e n d i ' d i r .Tabiî b ü t ü n b u k ü ç ü k rütbeli z â b i t l e r m â h u t «Erkân-ı-erbea» g i b i k i n v e g a r a z l a d e ğ i l , t ı p k ı zavallı S ü l e y m a n P a ş a g i b i v a t a n v e h a m i y y e t h i s ­ l e r i y l e i y i b i r ş e y y a p t ı k l a r ı n a i n a n a r a k k e l l e y i k o l t u ğ u n altına a l m ı ş l a r d ı r . Teşebbüsün t e s i r i i k i sebeple izah edilir Biri «Erkân-ı-erbea» n m saraydaki adamlarından g i z l i c e h a b e r aldıklarına g ö r e S u l t a n A z i z ' i n kendilerini azledip M a h m u d N e d i m Paşa'yı sadârete ve e s k i s e r - a s k e r Derviş P a ş a y ı d a t e k r a r s e r ­ askerliğe tâyin e t m e k üzere kat'î kararını vermiş olmasıdır; b i l h a s s a b u n d a n d o ­ layı « P a ş a l a r ı n c a n b a ş l a r ı n a s ı ç r a y ı p t e v a k k u f z a m a n ı geçti diyerek» hemen f a a l i y e t e giriştiklerinden bahsedilir. İkinci sebep de b u t a r i h t e n o n s e k i z gün e v v e l « T a l e b e - i - u l û m » u n ü ç g ü n süren m ü r e t t e p n ü m â y i ş l e r i üzerine «Erkân-ıe r b e a » iş b a ş ı n a g e l i n c e pâdişâhın B a ş - m â b e y n c i H â f ı z - M e h m e t B e y ' i B â b - ı - M e şîhat'e gönderip ulemâyı t o p l a t a r a k b i r d a h a öyle b i r münasebetsizlik olduğu t a k d i r d e d ü ş m a n için h a z ı r l a d ı ğ ı o r d u y l a d o n a n m a y ı k e n d i l e r i n e karşı kullana­ c a ğ ı n ı t e b l i ğ e t t i r m e k s u r e t i y l e bütün i l m i y y e z ü m r e s i n i t e h d i d e t m i ş o l m a s ı d ı r : Şeyh-ül-îslâm H a s a n Hayrullâh E f e n d i meseleyi derhal Hey'et-i-vükelâ'ya a r z e t m i ş , h ü k ü m e t u l e m â lisânından p â d i ş â h a b i r n e v i i s t i ğ f a r n â m e y a z d ı r m ı ş , f a ­ k a t b u m ü d h i ş t e h d i t « H a v â s s - ı v ü k e l â » y ı p e k tabiî o l a r a k b ü y ü k b i r telâşa d ü ­ şürmüştür. :

E f k â r - ı - u m u m i y y e y e k a r ş ı h a l ' e b i r meşrûiyy'et şekli v e r m e k ve b i l h a s s a halkı S u l t a n A z i z ' d e n s o ğ u t m a k üzere ustalıklı b i r p r o p a g a n d a y a p ı l m a k t a d a kusur e d i l m e m i ş t i r : M e s e l â p â d i ş â h ı n v e r â s e t usulünü d e ğ i ş t i r i p b ü y ü k o ğ l u Y u s u f î z züddin E f e n d i ' n i n yeliahtliğini t e ' m i n için i s t a n b u l ' a k ı r k b i n kişilik, b i r R u s o r ­ dusu getirteceği ve devlet haiznesinde beş p a r a olmadığı halde s a r a y hazinesinde e l l i m i l y o n l i r a m e v c u d o l d u ğ u şeklindeki ş â y i a l a r h e p işte b u m e n f i propaganda mahsulleridir. B i r de b i r m i l y o n liralık b i r r ü ş v e t m e s e l e s i v a r d ı r : Y u k a r d a 1875 = 1292 v u ­ k u a t ı n ı n «6 Teşrinievvel,, f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z « T e n z i l - i fâiz» kararının hem h â r i ç t e , h e m dâhilde hâsıl ettiği sû'-i-te'siri i z â l e için b i r L o n d r a b a n k a s ı y l a m ü ­ z â k e r e y e g i r i ş i p « T e v h î d - i d ü y u n » şeklinde b i r m u â m e l e yaptırmaya kalkışmış o l a n M a h m u d N e d i m p a ş a g ü m r ü k , tütün, t u z v e s a i r e r ü s û m i y l e 7 - 8 v i l â y e t a ' ş â r ı m k a r ş ı l ı k g ö s t e r m e k s u r e t i y l e işi b i r e c n e b i «Şirket-i iltizâmiyye» sine o t u z sene m ü d d e t l e ihâle e t m i y e k a r a r v e r m i ş v e b u m u â m e l e d e ı ı k o m i s y o n is­ m i y l e a l ı n a c a k b i r m i l y o n l i r a için Y u n a n l ı s a r r a f Z a r i f i ' d e n aldığı t a a h h ü t se­ n e d i n i n t e r c e m e s i n i de S u l t a n A z i z ' e t a k d i m e t m i ş t i r . B a ş - m â b e y n c i H â f ı z - M e h ­ met B e y ' e göre b u paranın pâdişâha tahsis edilmesine sebep, hünkârın «Tahsisât-ı H ü m â y u n l a r ı n d a n o l a r a k A v r u p a ' y a t o p vesâire siparişleri» yapılmış ve «Tenzil-i fâiz» kararından dolayı pâdişâhın b i r müddet evvel «Bir çok zararlara» uğratılmış olmasıdır. Mütercim-Rüşdi Paşa sadr-ı-a'zam olunca S u l t a n A z i z bu senet tercemesini Mâbeyn Baş-kâtibi Atıf B e y ' l e kendisine göndermiş, Mahmud Celâlüddin P a ş a ' y a g ö r e m u â m e l e y a p ı l d ı ğ ı t a k d i r d e « v i k a y e - i i s t i f â d e s i » n i e m ­ r e t m i ş v e H â f ı z - M e h m e t B e y ' e g ö r e de « D e v l e t v e m i l l e t ç e hayırlı o l u p d a m e v kı'-i icrâya k o n u l a c a k o l u r s a zinhâr aldanmasunlar gibi bir îrâde-i-Seniyye„ t e b l i ğ ettirmiştir. H a l i " v a k ' a s m d a S u l t a n A z i z ' i l e k e l e m e k için M ü t e r c i m - R ü ş d i P a ş a ' n m h e r k e s e g ö s t e r d i ğ i m e ş h u r s e n e t işte b u d u r . H a l ' i n g ü n ü y l e s a a t i b i r i k i k e r e d e ğ i ş m i ş v e n i h a y e t b u Salı g ü n ü yapılmasına k a r a r verilmiştir: Dolmabahçe'nin v e l i a h d dâiresinde b u l u n a n M u r a d Efendi'ye a s k e r s a r a y ı k u ş a t ı n c a k e n d i l i ğ i n d e n dışarı ç ı k m a s ı t e k l i f edilmişse de k a t ' i y y e n k a b u l e t m e y i p a s k e r i n s a r a y a g i r e r e k k e n d i s i n i dışarı ç ı k a r m a s ı n d a ısrâr e t m i ş ­ t i r ; b u n u n sebebi, m u v a f f a k olunamadığı t a k d i r d e k e n d i s i n i S u l t a n A z i z ' e karşı k a b a h a t s i z g ö s t e r m e k i s t e m e s i d i r ! « E r k â n - ı - e r b e a » n m i l k ö n c e ezânî s a a t 5=zev â l î 12,32 de h a r e k e t e g e ç i l m e s i n i i s t e m e l e r i de a y n i s e b e p l e d i r : Onlar da m u ­ vaffak olamamklan takdirde meseleden hiç b i r h a b e r l e r i olmayıp Bâb-ı-Alî*de ç a l ı ş m a k l a m e ş g u l o l d u k l a r m d a n b a h s e d e r e k k a b a h a t i zavallı a s k e r l e r e yükle­ m e k s u r e t i y l e işin içinden s ı y r ı l ı v e r m e k için ö y l e b i r s a a t t â y i n e t m i ş l e r d i r ! F a ­ k a t askerî harekâtın i d a r e s i n i der-uhde etmiş o l a n Süleyman P a ş a o s a a t i n t e h -

1876 =

260

1876 =

K R O N O L O J İ

1293

l i k e l i o l a c a ğ ı n ı s ö y l i y e r e k şiddetle i'tirâz e t m i ş v e n i h a y e t s a b a h a k a r ş ı h e r k e s u y k u d a y k e n y a p ü m a s ı k a b u l e d i l e r e k ezânî s a a t 9 = z a v â l î 4,34 d e harekete geçilmesi kararlaşmıştır. H e r k e s g i b i S u l t a n A z i z de o s a a t t e d e r i n b i r s a b a h u y k u s u içinde b u l u n d u ğ u için h a b e r i b i l e o l m a d a n adetâ el-çabukluğu i l e hal'edilivermiştir büyük bir kısmı Taş-kışladan gelmiş olan t a b u r l a r l a M e k t e b - i - H a r b i y y e ' n i n 300 k a d a r t a ­ lebesi Do'lmabahçe'yi h e m e n çevirmiş, d o n a n m a g e m i l e r i y l e kayıkları da deniz tarafmı tutmuş ve Mekâtib-i-Askeriyye nâzın Süleyman Paşa d a k a r a d a k i m u hâsara k u v v e t l e r i n e k u m a n d a etmiştir. O sırada «Erkân-ı-erbea» ile Dâr-ı-Şûrâ r e i s i R e d i f P a ş a s e r - a s k e r Hüseyn A v n i Paşa'mn K u z g u n c u k ' d a k i yalısındadır: S a b a h a karşı b u n l a r d a n Mütereim-Rüşdi v e ' M i d h a t paşalarla Şeyh-ül-lslâm Hayrullâh E f e n d i Bâb-ı-Ser-askerî'ye git­ m e k üzere kayıkla Bahçekapısına, Hüseyn A v n i v e R e d i f Paşalar d a Doîmabahçe'ye g i t m e k üzere Salıpazarma çıkmışlardır. R e d i f P a ş a u m u m î harekâtı tâkib e t m e k üzere D o l m a b a h ç e k a r a k o l u n a girmiş ve H ü s e y n A v n i P a ş a d a y e n i pâdi­ şâhı alıp S e r - a s k e r k a p u s u n a g ö t ü r m e k ü z e r e a r a b a d a b e k l e m i ş t i r . S ü l e y m a n P a ş a v e l i a h d i n y u k a r d a b a h s e t t i ğ i m i z şerâitini y e r i n e g e t i r e r e k saraya g i r m i ş , m e r d i v e n b a ş ı n d a k i s o f a d a b e k l i y e n M u r a d E f e n d i ' n i n ö n ü n e d ü ş ü p dışarı ç ı k a r m ı ş , k a p u n u n ö n ü n d e n i t i b a r e n b ü t ü n a s k e r s e l â m a d u r m u ş v e tanı işte o s ı r a d a a r a b a s ı y l a y a k l a ş a n H ü s e y n A v n i tarihî b i r t e r b i y e s i z l i k e d i p ü ç k ı t ' a ü z e ­ r i n d e k i m u a z z a m i m p a r a t o r l u ğ u n y e n i padişahını a r a b a d a n i n m i y e l ü z u m g ö r m i y e rek : :

— Buyurun! d i y e y a n m a a l m a k küstahlığını irtikâb etmiştir. M u r a d E f e n d i a r a b a y a r i v a y e t e göre Hüseyn A v n i Paşa kendisine tabancasını v e r i p :

girince

bir

— E ğ e r hayatınız tehlikede kalırsa b u t a b a n c a ile evvelâ k u l u n u z u öldürünüz! g i b i b i r ş e y s ö y l e m i ş v e d i ğ e r b i r r i v a y e t e g ö r e de t a b a n c a y ı v e l i a h d i n a ğ a l a ı ı n d a n b i r i t a k d i m e t m i ş t i r . M u r a d E f e n d i ' y i ü r k ü t e n i k i n c i h â d i s e de kendisiyle y a n m d a k i ser-askeri tanımıyan S u r i y e l i a s k e r l e r i n : —

Yasak!

diye süngüye davranmalarıdır; a r a p ç a b i l e n b i r z a b i t k i m olduklarını söyledik­ ten sonra a r a b a k o r d o n d a n dışarı ç ı k a b i l m i ş v e i ç i n d e k i i k i y o l c u ç o k şiddetli b i r y a ğ m u r altında D o l m a b a h ç e c â m i i n i n y a n ı n d a k i r ı h t ı m a i n i p o r a d a bekliyen üç çifte k a y ı ğ a binmiştir. B i r a z açıldıktan sonra s e r - a s k e r i n beş-çiftesine ve ondan s o n r a d a tersâne çatanasına a k t a r m a e t t i k l e r i n d e n v e hattâ s e r - a s k e r bir z ı r h l ı y a y a k l a ş m a k istediği h a l d e M u r a d E f e n d i ' n i n ş ü p h e l e n d i ğ i için müsâade e t m e d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . V e l i a h d i n s i n i r l e r i n i b o z a n i l k a k s i l i k l e r işte bunlardır. H e r halde y e n i pâdişâhın S i r k e c i i s k e l e s i n d e n b i r k i r a arabasıyla S e r - a s k e r k a ­ p u s u n a «Dehşet ve haşyet içinde» vâsıl olduğu muhakkaktır Aşağıki fıkraya da bakınız. :

S u l t a n A z i z ' i h a l ' e d e b i l m e k için e f k â r - ı - u m u m i y y e y e k a r ş ı b i r t a k ı m y a l a n l a r v e iftirâlar u y d u r u l a r a k t e r t i b e d i l e n m e ş h u r f e t v a m u h t e l i f m e n b â l a r d a b i r t a k ı m k e l i m e değişikliklerine u ğ r a m a k t a d ı r v e h a t t â s o n u n d a n b i r i k i k e l i m e eksiktir; Ibn-ül-Emin'in «T.T.E.M.»nda f a k - s i m i l e s i n i neşrettiği hakikî m e t i n şöyledir: «Emir-ül-Mü'minîn olan Z e y d muhtell-üş-şuûr ve unıûr-ı siyâsiyeden bî-behre olup emvâl-i mîriyyeyi mülk-ü-milletin tâkat ve tahammül edemiyeceği mertebe masârif-i nefsâniyyesine s a r f v e umûr-ı d i n i y y e ve dünyeviyyeyi ihlâl-ü-teşviş v e mülk-ü-milleti t a h r i b edip bakaası mülk-ü-müiet hakkında muzırr olsa hal'i lâzım olur m u ? «Beyan b u y r u l a . El-cevâb: Allâhu Teâlâ a'lem O L U R » . Neşrinden i t i b a r e n b i r çok tenkitlere uğramış olan b u çürük fetvâda S u l t a n A z i z ' e i s n â d e d i l e n c i n n e t , siyasî cehâlet, u m û r - ı d i n i y y e y i ihlâl v e mülk-ü-mil­ l e t i t a h r i b iftirâlanyla b a k a a s m m mülk-ü-millet için muzır olacağı hakkındaki iddiâ k a t ' i y y e n d o ğ r u değildir : Fetvâ-emini K a r a - H a l i l E f e n d i ' y i konağına celbed i p b u fetvâyı yazdırmış o l a n M i d h a t Paşa, s o n r a d a n Tâif'de yazdığı hâtırâtıfım

1293

OSMANLI

TARİHİ

261

« T a b s ı r a - i i b r e t » i s m i n d e k i b i r i n c i c i l d i n i n 150 n c i s a h i f e s i n d e â d e t â k e n d i e s e r i demek olan hali' fetvâsmı bizzat tekzib ederek: « S u l t a n A b d - ü l - A z i z âkil v e f a t î n v e b a y ı r h â h - ı d e v l e t v e â l î h i m m e t b i r z â t o l ­ d u ğ u v e d e v l e t v e m e m l e k e t i n hüsn-i idâresi k a n u n v e n i z â m , i l e o l m a k l â z ı m g e l e c e ğ i n i c ü m l e d e n z i y â d e bildiği h a l d e sonradan nasılsa t e b d i l - i a h l â k ederek ulüvv-i h i m m e t y e r i n e k i b r - ü - a z a m e t k a a i m o l m u ş v e hisabsız s a r f i y y â t - u - i s r â fât kapuları açılmış ve hele A l î p a ş a ' n m vefâtını müteâkıb M a h m u d N e d i m P a ­ ş a ' m n s a d â r e t e v ü r û d i y l e hâl bütün b ü t ü n t e g a y y ü r e t m e s i y l e kavânîn ve nizâm â t hükümsüz k a l u p umûr-ı devletde b i r çok sû'-i-istimâlât m e y d a n almış» o l d u ğ u n d a n b a h s e t m e k s u r e t i y l e S u l t a n A z i z ' i n m a h u t f e t v â d a iddiâ edildiği' g i b i «muhtell-üş-şuûr» olmayıp «Akıl ve fatîn» olduğunu, «Umûr-ı siyâsiyyeden bibehre» olmayıp devlet idaresini «Cümleden ziyâde bildiği» n i , «Mülk-ü-milleti t a h r i b etmiş» olmayıp «Hayır-hâh-ı devlet ve âlî-himmet b i r zât olduğu» n u v e n i h a y e t son zamanlarındaki israflarıyla kanunsuzluklarının m e s ' u l i y y e t i de A l î P a ş a ' m n ö l ü m ü n d e n s o n r a iş başına g e l e n M a h m u d N e d i m ' e â i d o l d u ğ u n u b ü t ü n v u z û h i y l e i'tirâf e t m e k t e d i r ! G e n e M i d h a t P a ş a h â t ı r â t m ı n « M i r ' â t - ı h a y r e t » i s ­ m i n d e k i i k i n c i c i l d i n i n 7 n c i sahif esinde de: «Hâkan-ı

müşarünileyh

zeki

ve

âkil

olmasıyla

mülkün

ve

tebea-i

devletin

eski

v a k i t l e r g i b i i d a r e s i m ü m k ü n olamıyacağım b i l m e z değil» d e d i k t e n s o n r a , işte b u « z e k i v e âkil z â t » i n m u t l a k ı y y e t zihniyetinden ve b i r kısım halkın d a k e n d i s i g i b i düşündüğünden b a h s e t m e k t e d i r ! «Erkân-ı-erbea,» işte b u « A k ı l » , « Z e k i » v e « F â t î n » z â t e c i n n e t isnâd e t m e k t e n ç e k i n m e m i ş l e r d i r ! B u meselede M i d h a t Paşa g i b i «Bâb-ı-Fetvâ» d a k e n d i k e n d i n i t e k z i b e t m e k t e n u t a n ­ mamış, h a l ' i fetvâsında S u l t a n A z i z ' i mecnun gösterdikten b i r kaç gün sonra ö l ü m ü n ü i n t i h a r l a i z a h için v e r d i ğ i « l ' l â m - ı ş e r ' î » de m e r h u m u n hal'inden sonra şuûmına h a l e l g e l d i ğ i n d e n b a h s e t m i ş t i r ! S u l t a n A z i z ' i n D o l m a b a h ç e ' d e n T o p k a p u sarayına n a k l i üzerine k e n d i e l - y a z t s r y l a S u l t a n M u r a d ' a yazmış ve o z a m a n k i gazetelerin neşretmiş olduğu meşhur tez­ kiredeki kuvvetli muhakeme i l e m e t i n ifâde karşısında fetvâdaki isnâdın mâh i y y e t i h a l k arasında d a d e r h a l anlaşılmıştır; b u tarihî t e z k i r e n i n doğru şekli şöylecfir :

«Evvelâ Cenâb-ı Allâh'a, b a ' d e h u atebe-i Şevketlerine sığınırım. Hidmet-ı m i l l e t d e Csarf-ı] m e s â î e t m i ş i s e m d e hoşnûdî hâsıl e d e m e d i ğ i m i b e y a n v e Z â t - i Ş â h â n e l e r i n i n hoşnûdî-i m i l l e t i m ü s t e l z i m o l a c a k h a y ı r l u işlere m u v a f f a k ı y y e t i n i t e m e n ­ n i i l e b e r a b e r k e n d i e l i m l e s i l â h l a n d ı r d ı ğ n n a s k e r b e n i b u hâle g e t i r d i ğ i m t a h a t t u r b u y u r m a l a r ı m t a v s i y e y e ibtidâr e d e r e k m ü r ü v v e t v e i n s â n i y y e t s ı k ı l m ı ş l a r a y a r ­ d ı m e t m e k m e z i y y e t i n i g ö s t e r d i ğ i n d e n , [ b u ] t e n g e n â y - ı ı z t ı r â b d a n halâs i l e b i r m e k â n - ı m a h s û s i ç ü n i n â y e t - i Şehriyârîlerini r e c â v e s a l t a n a t - ı A l - i O s m â n ' ı S u l t a n M e c i d H a z r e t l e r i n i n hânedânma tebrik eylerim». H a î ' i n i l k f o y a s ı işte b u m e k t u b u n neşriyle m e y d a n a çıkmış ve h a l k arasında d e r h a l d e d i k o d u l a r b a ş l a m ı ş t ı r . H e r h a l d e « E r k â n - ı - e r b e a » m n şu tarihî g a f l e t i n e bakınsa S u l t a n A z i z ' i n Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüşdi Paşa'dan bahsederken: — B e n i m ecdadım b u g i b i l e r i n aklıyla h a r e k e t etmiş olsaydı, K o n y a ovasında k o y u n sürüleriyle hayme-nişîn o l m a k t a n kurtulamazdık! demesine h a k v e r m e m e k k a b i l m i d i r ? Fetvâ metnindeki «Umûr-ı d i n i y y e y i i h ­ lâl» iddiası d a ç i r k i n b i r iftirâdan b a ş k a b i r şey. değildir; M e m d u h Paşa'mn «Mir'ât-ı şüûnât» m d a pâdişâhın dindarlığı: «Abd-ül-Aziz H a n müskirât isti'mâl e t m e z d i . yerine Z e m z e m içmekden mütelezziz olurdu»

Evâhir-i

eyyâm-ı

saltanatında

su

şeklinde izâh e d i l i r . H e r a k ş a m r a k ı içenlerin s u y e r i n e Z e m z e m i ç e n v e K u r ' â n o k u r k e n ölen b i r zâti d i n s i z l i k l e i t h â m a k a l k ı ş m a l a r ı h e r h a l d e p e k sık g ö r ü l e n manzaralardan olmasa gerektir. Sultan Aziz'in görünce:

cülûs t o p l a r ı y l a

— B u t o p l a r c ü l û s topları dediğinden

uyandığından

ve d o n a n m a

gemilerindeki

bayrakları

olacaktır!

bahsedilir.. B i r a z sonra

hükümetin

hem hal'i,

hem

Topkapu

sarayına

1876 c= 129a

KRONOLOJİ

262

1876

n a k l i kararını tebliğe m e ' m u r ettiği Baş-Mâbeynei Hâfız-Mehmet ve Baş-Kâtip  t ı f B e y l e r l e D â r - ü s - S a â d e a ğ a s ı C e v h e r A ğ a b i n türlü tereddüdlerle vaziyeti arzedüıce d e r i n b i r tevekkülle N e yapalım, kader böyle imiş! :

diye

teslimiyyet

göstermiş ve M u r a d E f e n d i m i n pâdişâh olduğunu

öğrenince:

— Acâyip! d e d i k t e n s o n r a içini şöyle d ö k m ü ş t ü r : _ Böyle olacağım biliyordum. Zirâ selâtin-i sâlifeden b e n i m g i b i b u devletin i'lây-ı ş e v k e t - ü - ş â m n a h i d m e t e d e n l e r d ü ç â r - ı felâket oldular. A m c a m şehîd-i m a ğ f u r u n [ ü ç ü n c ü S e l i m ' i n ] ahvâli v e u ğ r a d ı ğ ı f e l â k e t i n d e r e c e s i s a h â y i f - i tarihi a l k a n l a r a b o y a d ı , c ü m l e y e b i r e s e f - i ebedî y â d g â r ı b ı r a k t ı . B u h e r - b â r gözlerimize, ç a r p m a k t a d ı r . İşte o n l a r ı n g ö r d ü k l e r i f e l â k e t b e n i m h a k k ı m d a d a z u h u r a g e l d i . D o l m a b a h ç e halkının h ı ç k ı r ı k l a r ı içinde r ı h t ı m a i n e n S u l t a n A z i z ' l e âile v e m a i y yet efrâdı kayıklarla S a r a y b u r n u ' n a nakledilmişlerdir: K e n d i s i n i n bindiği beşç i f t e y e o ğ u l l a r ı n d a n Y u s u f i z z ü d d i n v e M a h m u d Celâlüddin E f e n d i l e r i ve Başk â t i b i y l e B a ş - m â b e y n c i s i n i a l m ı ş t ı r ; V â l i d e - S u l t a n v e k ü ç ü k şehzâdelerden A b d ül-Mecid, Şevket ve Seyfüddin E f e n d i l e r l e h a r e m ve m a i y y e t takımı diğer k a y ı k ­ lardadır. Süleyman P a ş a ' n m „Hiss-i inkılâb» m d a yalnız i k i şehzâde ile on b i r k a dâimâ y a t a k - o d a s m d a b u l u n d u r d u ğ u tarihî p a l a y ı d a p e k tabiî b i r m ü d â f a a h i s d m ve beş harem-ağasmdan bahsedilir. S u l t a n A z i z Dolmabahçe'den çıkarken, d â i m a y a t â k - o d a s m d a b u l u n d u r d u ğ u tarihî p a l a y ı d a p e k tabiî b i r müdâfaa his­ s i y l e s a k o s u n u n altına a s m ı ş t ı r . K e n d i yaptırdığı donanmanın b a y r a k l a r l a d o n a n m ı ş zırhlıları arasından nemli, g ö z l e r l e g e ç e n S u l t a n A z i z şiddetli b i r y a ğ m u r altında s ı r - s ı k l a m o l a r a k S a r a y ­ b u r n u ' n a çıkmış, o r a d a b e k l i y e n b i r t e k a r a b a y a k e n d i s i binmiş ve m a i y y e t i de y a ğ m u r a l t ı n d a y a y a n yürümüştür-. B i l h a s s a Ü ç ü n c ü S e l i m ' i n dâiresine k o n u l m a ­ s ı n d a n v e istediği b i r s ı c a k ç o r b a i l e b i r d i l i m e k m e ğ i n v e r i l m e m e s i n d e n ç o k m ü ­ teessir olduğu r i v a y e t edilir. Abd-ül-Aziz'in felâketinden bi-l-istifâde yağmacılık işte b u g ü n yapılmış, V â l i d e - S u l t a n ' l a K a d m - E f e n d i l e r çıkarken üzerleri aranıp «Ba'zı zâbitler tarafından mücevherât yoklaması» yapılıvermiş, eşyâlar Topkapu sarayına nakledilirken « E r k â n - ı - M ü t t e f i k a » h u z u r l a r ı n d a s a n d ı k l a r açılıp k ı y m e t l i ş e y l e r «Tevkif» edil­ m i ş v e s a r a y ı n i ç - h a z i n e s i n d e k a l a n 7-8 y ü z b i n liralık m ü c e v h e r a t d a S u l t a n M u r a d ' m b i r m i l y o n lirayı b u l a n b o r c u n a m u k a b i l «Rehin m a k a m ı n d a „ y e n i pâdişâ­ hın m e ş h u r s a r r a f ı H r i s t a k i ' y e « M a ' d û d - ü l - e s â m i z e v â t ı n h i m m e t - i b î - h e m t â l a r ı y l a t a m a m e n d e v r - ü - i ' t â k ı l ı n m ı ş » dır. A r t ı k i s t a n b u l ' d a d u r m a y ı p k a p a ğ ı A v r u p a ' y a a t a n H r i s t a k i ' y e «Mâr-ül-beyan mücevheratın iyd-i-adhâ koçları g i b i kurban» o l ­ duğundan b a h s e d i l i r ! Aşağıki fıkrayla d a h a aşağıda b u senenin «4 H a z i r a n » fık­ rasına da bakınız. S u l t a n A z i z ' i n 85 b i n altınını d a « C ü l û s a t ı y y e l e r i n e k a r ş ı l ı k » i s m i y l e yeni Vâ­ l i d e - S u l t a n z a b t e t m i ş t i r ! Y e d i m i l y o n ü ç y ü z d o k s a n d o k u z b i n altı y ü z altmış beş l i r a « m ı k d â r - ı i'tibârîsinde,, k i e s h a m v e t a h v i l â t da Mâliye'nin borcuna m u k a b i l «Erkân-ı-erbea» k a r a r i y l e ve el-çabukluğu ile h e r nedense h e m e n Os­ manlı Bankasına devredilivermiş ve b u suretle S u l t a n A z i z ' i n parasından H a zîne-i d e v l e t e b i r a k ç a g i r m e k m ü y e s s e r o l a m a m ı ş » d ı r ! 5

i k i n c i M a h m u d ' u n i k i n c i o ğ l u o l a n S u l t a n A b d - ü î - A z i z 1 8 3 0 = 1 2 4 5 s e n e s i 7/8 Ş u ­ bat = 13/14 Ş a ' b a n P a z a r / p a z a r t e s i g e c e s i d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e , h a l ' e dildiği g ü n y a ş ı t a m 46 sene, 3 a y , 20 g ü n t u t m a k t a d ı r Y â n i 47 y a ş ı n ı n i ç i n d e h a l ' e d i l m i ş d e m e k t i r . 1 8 6 1 = 1 2 7 7 senesi- 25 H a z i r a n c = 1 6 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü t a h t a ç ı k ­ m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e de s a l t a n a t m ü d d e t i 14 sene, 11 a y , 5 g ü n s ü r m ü ş t ü r . D ü ş m a n l a r ı n ı n v e h a t t â M i d h a t P a ş a ' n m b i l e i'tirâf ettiği g i b i S u l t a n A z i z f e v ­ k a l â d e z e k i , f a t î n v e hüsniniyet sâhibi b i r h ü k ü m d a r d ı r : D e v l e t i n m a ' r û z olduğu b ü y ü k t e h l i k e l e r d e n d o l a y ı o r d u i l e d o n a n m a n ı n ıslâhına v e b i l h a s s a e n s o n s i l â h ­ l a r l a teçhiz ve t a ' l i m i n e fevkalâde e h e m m i y e t vermiş ve M e m d u h P a ş a ' n m tâbiriyle b u işleri « B â b - ı - Â l î ' n i n atâletine b ı r a k m a y ı p » b i z z a t m e ş g u l o l m u ş t u r . H a t t â b i r ç o k d e f a l a r a s k e r î m a s r a f l a r ı k ı s m a k i s t i y e n h ü k ü m e t l e ihtilâflara b i l e d ü ş m ü ş t ü r :

:

=

1293

OSMANLI

263

TARİHİ

Y u k a r d a 1861 = 1278 v u k u â t m m « 6 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z , i ş t e b u n d a n d o l a ­ yı A v r u p a i l e A m e r i k a ' y a y a p ı l a n zırhlı, t o p v e m ü h i m m a t sipârişlerine bâzan k e n d i k e s e s i n d e n b i l e y a r d ı m etmiştir. S u l t a n A z i z ' i n b u m ü t e m â d i gayretiyle d e v l e t i y e d i y ü z b i n kişilik m u n t a z a m b i r o r d u ç ı k a r a b i l e c e k hâle g e t i r d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . B i l h a s s a y i r m i b e ş zırhlı i l e y ü z k ü s u r a h ş a p h a r p g e m i s i n d e n mür e k k e b o l a n d o n a n m a y ı i n g i l t e r e ' d e n s o n r a dünyanın, i k i n c i d e n i z k u v v e t i hâline getirmiş olduğunda i t t i f a k edilmektedir. S o n s i s t e m b i r t e r s â n e i l e f a b r i k a d a v ü c u d a g e t i r d i ğ i için, i s t a n b u l ' d a d a zırhlı yapılmış ve top dökülmüştür: B u n a m u k a b i l k e n d i s i t a h t a çıktığı z a m a n devle­ tin bütün askerî t e c h i z â t ı Baş-mâbeynci Hâfız-Mehmet B e y ' i n «Hakaayık-ulb e y â n » m a g ö r e « D ö r t k ö h n e k a p a k v e b i r k a ç a h ş a p f i r k a t e y n ve k o r v e t l e dört b i n ş e ş h â n e » d e n i b a r e t t i r ! A s k e r î m e k t e p l e r i n ıslâhiyle büyük b i r silâhhâne ve m u h t e l i f kışlalarla i s t i h k â m l a r inşâsı g i b i m u v a f f a k ı y y e t l e r i de b u s i l s i l e y e dâ­ hildir, ı S u l t a n A z i z ' e karşı e n şiddetli t e n k i t l e r m a l î sahadadır : S u l t a n Abdülmecid'in vefâtmda d o k s a n m i l y o n a yaklaşan devlet borçları Abd-ül-Aziz d e v r i n i n s o n l a ­ r ı n d a 196 m i l y o n a y ü k s e l m i ş t i r ; y a l n ı z b u n u k â m i l e n p â d i ş â h ı n i s r â f m d a n mü­ t e v e l l i t g ö s t e r m e k d o ğ r u değildir B i r t a r a f t a n o r d u ve donanmanın t e n s i k ve teçhizine âit m a s r a f l a r l a S u r i y e , G i r i t , B o s n a - H e r s e k v e B u l g a r i s t a n i s y a n l a r ı n ı n sebeb o l d u ğ u m u a z z a m a s k e r î m a s r a f l a r v e b i r t a r a f t a n d a K ı r ı m h a r b i n d e n b e r i b i r i k e n borçların fâizlerini t e s v i y e için a k d e d i l e n y e n i b o r ç l a r düyûn-ı-umum i y y e n i n m ü t e m â d i y e n k a b a r m a s ı n d a e n b ü y ü k âmildir. :

S u l t a n A z i z B â b - ı - A l î ' n i n m â r u z â t ve m u k a r r e r â t m ı reddetmeyip -dâimâ tasdik e t m i ş o l m a k l a m â r u f t u r ; o n u n için Âlî v e F u a d P a ş a l a r g i b i b ü y ü k v e z i r l e r d e v ­ r i n d e onların g ö s t e r d i ğ i t a s a r r u f y o l u n d a n g i t m e k t e k u s u r e t m e m i ş t i r 1862 c= 1279 v u k u â t ı n m «1 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . Â l î P a ş a ' n m v e f â t ı n ı t â k i b e d e n i k i n c i devirde pâdişâhın malî ahlâkını b o z a n başlıca âmil, M a h m u d N e d i m de­ n i l e n canlı f â c i a d ı r . B i l h a s s a s a r a y l a r inşâsına ç o k p a r a d ö k ü l d ü ğ ü n d e n ş i k â y e t e d i l i r : F a k a t bunların e n büyük ve en muhteşemi o l a n Çırağan sarayının inşâsı­ na Abdülmecid devrinde başlanıp binâ m e y d a n a çıkarılmış ve A b d - ü l - A z i z a n ­ cak ikmâl ettirmiştir. K e n d i s i n i n yaptırdığı en m ü h i m s a r a y B e y l e r b e y i kasrı­ dır v e o d a p e k b ü y ü k b i r şey d e ğ i l d i r ; diğerleri b i r t a k ı m a h ş a p b i n â l a r d a n i b a r e t t i r . Hattâ Taşlık'da yaptırmıya başladığı câmi ile o câmiye vakfettiği A k a ­ r e t l e r i n inşâsını b i l e l ü z u m s u z l u ğ u hakkındaki tenkitlerden dolayı durdurmuş olduğundan bahsedilir. :

S u l t a n A z i z ' i n büyük m e z i y y e t l e r i n e m u k a b i l büyük kusurları d a vardır : S o n zamanlarındaki israfçılığmdan başka, gittikçe a r t a n a z a m e t i y l e ondan mütevellit g a f l e t i n i h a y e t k e n d i s i n e b i r n e v i lâ-yuhtîlik h i s s i v e r m i ş v e işte b u n d a n dolayı b i z z a t k e n d i s i n i t e h d i d e d e n t e h l i k e l e r i n b i l e arzını i m k â n s ı z b i r h â l e g e t i r m i ş ­ t i r ; h a t t â s o n z a m a n l a r ı n d a a n n e s i n i n b i l e h a b e r aldığı t e h l i k e l e r d e n bahsetmiye cesaret edemediği r i v a y e t e d i l i r ! B u hâlet-i-ruhiyyesinin teşekkülünde en mües­ s i r âmil M a h m u d N e d i m ' i n telkinâtıdır Saltanatının hidâyetinde b i r d e v l e t - r e i s i z i h n i y e t i y l e çalışan S u l t a n A z i z ' i n n i h a y e t d e v l e t i k e n d i m a l ı g i b i s a y m a y a b a ş ­ l a m a s ı işte b u n d a n d ı r . B u n u n l a b e r a b e r , k o ç v e h o r o z d ö ğ ü ş t ü r ü p g a l i p h a y v a n l a ­ rın b o y u n l a r ı n a m u r a s s â n i ş a n l a r t a k t ı r d ı ğ ı h a k k ı n d a k i d e d i k o d u l a r ı n aslı, faslı y o k t u r : B u iftirâlar « Y e n i - O s m a n l ı l a r „ m i s v i ç r e ' d e k i n e ş r i y y â t m d a o r t a y a a t ı l m ı ş ve ondan sonra ağızdan ağıza yayılmıştır. :

S u l t a n A z i z ' i n g u r u r i y l e a z a m e t i n e r a ğ m e n çok nâzik b i r zât olduğundan b a h s e ­ d i l i r ; m e r h a m e t v e ş e f k a t i de a z a m e t v e c e b e r û t i y l e t e n â k u z h â l i n d e d i r : B e s t e l e ­ rinin içli â h e n g i h a s s a s i y y e t i n i n e n i n c e d e l i l i d i r ; ç o k g ü z e l n e y üflediğinden de bahsedilir. «Ressamlar Cemiyyeti M e c m u a s ı » n d a neşredilen z a r i f k r o k i l e r i ­ nin canlılığı d a e s t e t i k k a b i l i y y e t i n i n m u s i k i d e n z i y â d e r e s i m d e tecelli ettiğini gösterecek kuvvettedir. Abd-ül-Aziz'in en büyük meziyyeti, elindeki kıymetlerden istifâde e t m e k t e k u ­ s u r e t m e m i ş o l m a s ı n d a g ö s t e r i l e b i l i r : Â l î v e F u a d P a ş a l a r ı , h a y a t l a r ı b o y u n c a iş b a ş ı n d a n a y ı r m a m ı ş o l m a s ı işte b u n d a n d ı r . O n l a r d a n s o n r a k i s ö n ü k devlet-adam-

•264

K R O N O L O J İ

îanndan k e n d i s i n e •yûk

meziyyetin

s e y dusünmiyen

L

miyet

vermemiş

s l e m e d e "

a

n

!

düşman

en ' bariz

olanları b i l e delili

icab

demektir.

ettikçe

H e r halde

iş b a s m a şahsı

«Erkân-ı-erbea» n m e n büyük fenalığı

olmalarında

bırakmış v e S a s m d a

gösterilebilir:

Onların

 l î Paşa'mn k u r m a y a

gördüğümüz

millî

demokrasi

b u bübaşka

işte b u n o k a y a e h e m ­

b u harekatı

başladığını

getirmesi

garazlarından mutlaluyvet

1868=1284

hareketini

sü­

vukuatının

durdurarak

Garp

- t a k l i d i m e ş r u t i y y e t i n iflâsına sebeb olmuştur).

BEŞİNCİ

MURAD

(Murâd-ı Hâmis) — M. 1876 = H. 1293 — 1876 = 1293 30 Mayıs = 6 Cumâda-l-ûlâ, Salı: Beşinci Murad'ın cülusu. (Sultan Mecid'in büyük oğlu, Sultan A z i z ' i n yeğeni ve Osmanlı pâdişâhlarının otuz Üçüncüsü olan Beşinci M u r a d 1840=1256 senesi 21 Eylül;—24 Receb p a z a r ­ tesi g&sü dünyaya gelmiş olduğuna göre yaşının t a m 35 sene, 8 ay, 10 gün tuttuğu sıraâa, yâni 36 yaşının içinde tahta çıkmış demektir. Anası, Sultan Mecid'in ikinci haremi «Şevk-efzâ Kadın-Efendi» dir. Qsma»lı tarihinde en kısa saltanat, Sultan Murad'ın işte bu 93 günlük saltanat deyaJSir; B i r i n c i Mustafa'nın 96 gün süreri ilk saltanatı bile bundan üç gün f a z ­ ladır: Üçüncü ciltte 1618=1027 vukuâtı içindeki «26 Şubat^ fıkralarının b i r i n c i ­ sine takınız. O s m a n Gazi'den B i r i n c i Ahmed'e kadar saltanat verâseti babadan oğula intikal ettiği halde, B i r i n c i A h m e d ' i n ölümü üzerine bu usule nihayet verilerek büyük oğlu O s m a n dururken küçük kardeşi B i r i n c i M u s t a f a t a h t a çıkarılmak suretiyle «Eftfteriyyet» kaidesinin tatbikine başlanmıştır. Üçüncü ciltte 1617 1= 1026 v u k u âtiHHi «22 Teşrinisâni» fıkrasma bakınız. O zamandan itibaren kanunlaşan b u kaideyi Sultan Abdülmecid bozarak çok sevdiği büyük oğlu M u r a d - E f e n d i ' y i küçflfe kardeşi Abd-ül-Aziz'in yerine veliahd ilân etmek istemişse de muvaffak olanKU&ğı için Sultan M u r a d babasının yerine pâdişâh olamamıştır: Y e n i - O s manhlarla el-birliği ederek amcası Sultan A z i z ' i n b i r a n evvel hal'ine çalışmam s m d a her halde b i r taraftan bu hâtıranın ve b i r taraftan d a Abdülmecid gibi Abd-ül-Aziz'in de verâset usulünü M u r a d E f e n d i aleyhine değiştirip kendi oğlu Y u s u f îzzüddin E f e n d i ' y i veliahd ilân etmek istemesinin büyük bir te'siri olsa gerektir. Sâkin, sevimli, nâzik ve hassas b i r zât olduğundan bahsedilen Sultan Murad'ın tahsiline çok i'tinâ edilmiştir : Sultan A z i z ' l e beraber gittiği A v r u p a sarayların­ da amcasından daha i y i b i r te'sir bırakmış olması işte bundandır. Şark kültü­ rüyle fen derslerini o devrin en mühim âlimlerinden almıştır: Nesriyle nazmının kuvvetini Gerdan-kıran Ömer E f e n d i isminde kıymetli b i r âlime medyundur. O n dört yaşından itibaren Fransızca öğrenmiye başlayıp ilkönce E d h e m Paşa'dan, ondan sonra da K e m a l Paşa ile Gardet isminde b i r Fransızdan ders almışsa da fazla pratik yapmadığı için i y i konuşamadığından bahsedilir. Bilhassa musiki merakı ibtilâ derecesindedir Muzika-i-Hümâyun kumandanı Guatelli Paşa ile Augusto L o m b a r d i isminde i k i K a l y a n d a n piyano dersi almış, çok i y i öğrenmiş ve b i r çok şarkılar bestelemiştir; torunlarından şehzâde O s m a n F u a d E f e n d i b i r gün bana dedesinin Çırağan sarayındaki felâket yıllarını besteler tertibiyle ge­ çirdiğinden ve bütün bunların büyük kardeşi A h m e d N i h a d Efendi'de bulundu­ ğundan bahsetmişti. :

Sultan

Murad'ın

o k u m a d a n çok hoşlandığı

ve hattâ

veliahdliği

zamanında

Av-

1876

K R O N O L O J İ

266

=

1293

r u p a ' d a n m ü t e m a d i y e n edebî v e felsefî k i t a p l a r g e t i r t i p o k u d u ğ u d a r i v a y e t e d i ­ l i r - Meşrutiyet ve d e m o k r a s i t a r a f darlığında Yeni-Osmanlılar'm telkinleri kadar h e r h a l d o b u G a r p k ü l t ü r ü n ü n de t e ' s i r i o l s a g e r e k t i r . B u n u n l a b e r a b e r d e m o k ­ r a s i t e l â k k i s i n i n nasıl b i r t e l â k k i o l d u ğ u p e k b e l l i d e ğ i l d i r ; z a m a n a u y m u ş o l m a k i h t i m a l i de v a r d ı r ; h a t t â L o n d r a ' d a İ n g i l t e r e v e l i a h d i E d o u a r d ' m delâletiyle ve 33 d e r e c e i l e F r a n - m a s o n t e ş k i l â t ı n a g i r m i ş o l m a s ı b i l e b i r k a n â a t meselesinden z i y â d e o z ü m r e n i n siyasî m ü z â h e r e t n i t e ' m i n m a k s a d i y l e i z a h e d i l e b i l i r . Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i S u l t a n M u r a d ' m cülûsu ç o k ç i r k i n b i r s a r a y y a ğ m a c ı l ı ğ ı n a sebeb o l m u ş , S u l t a n A z i z ' l e a i l e s i n e âit m ü c e v h e r a t ı n b u y u k bir k ı s m ı y e n i p a d i ş a h ı n b i r m i l y o n lirayı b u l a n b o r c u n a mukabil «Erkân-î-erbea» tarafından s a r r a f H r i s t a k i ' y e d e v r e d i l i v e r d i k t e n başka mütebâki kısmım da y e m Vâlide-Sultan'la Mâbeyn müşirliğine tâyin edilen D â m a d - N u r i Paşa zabtetmış, S u l t a n M u r a d ' m eniştesi o l a n b u M e h m e t N u r i P a ş a « M i r ' â - ı h a k i k a t » d a t a i z a ­ ha göre : «Sarayda

kalan

neler ' eşyasından Müttefika'ya olmuştur!

mücevherattan

ve

ve Istabl-i-Hâs

mehâl-i

dahî h a k k - ı - s ü k û t v e r ü p

Y e n i devrin

dört

müteaddidede

hayvanâtından

istediği

bulunan kadar

kasır

ve

sirkat ve

kâşa­

Erkan-ı-

kâmrân»

kahramanı

işte

böyle

kahramanlardır:

Aşağıki

fıkra­

y a d a bakınız. C ü l û s u n d a k i g a y r - i - t a b i î şeraitten d o l a y ı S u l t a n M u r a d ' m n e k a d a r müteheyyic o l u p âsâbı b o z u l d u ğ u n u y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r m ü ş t ü k ; b u h e y e c a n ı n e n b a r ı z . t e ­ zahürü Ser-asker-kapısmdaki bîat m e r a s i m i n d e gösterilir: M e m d u h P a ş a n ı n i z a ­ hına n a z a r a n p a t r i k l e r l e d i ğ e r r û h â n î r e i s l e r i ç e r i g i r e r g i r m e z « T o p l u c a d â m e n b û s o l m a ğ a s i t â b g ö s t e r d i k l e r i n d e t e v a h h u ş l a i'tidâl-i Ş â h â n e m u h t e l o l a r a k d i ­ van yerinden'fevri ç e k i l m e k » i s t e m i ş t i r ! Y e n i p â d i ş â h ı n b u hâline sebeb o l a r a k «Mesrûbât-ı küûliyye isti'mâlinde i f r a t ı n d a n dolayı ötedenberi s i n i r l e r i bozuk olduğu halde «Dağdağa-i nâgehzuhûr-i hal'-u-iclâsm t e v l i d - i evhâm-u-hiras» ettiğin­ d e n b a h s e d i l i r . B u n u n l a b e r a b e r h e n ü z c i n n e t hâli b a ş l a m ı ş d e ğ i l d i r : A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «6 H a z i r a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i y l e S u l t a n M u r a d ' m cülûsu h a k k ı n d a v i l â y e t l e r e t â m i m e d i l e n r e s m î t e b l i ğ d e « İ t t i f â k - ı u m u m î » d e n b a h s e d i l i r s e de b u iddiâ « E r k â n ı - e r b e a » r n n u y d u r d u ğ u b i r y a l a n d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r : H a k i k a t t e b u iş b i r k a ç taşı t a ­ rafından tasarlanıp b i r i k i b i n a s k e r l e yapılmış b i r el-çabuklugundan ibarette. H a t t â z ı r h l ı l a r d a k i B a h r i y e a s k e r i S u l t a n A z i z ' i n ö l ü m h a b e r i y l e aidatı m ı ş v e sarayı k a r a d a n muhâsara eden t a b u r l a r d a n bâzılarının efradı d a neye alet e d i l ­ d i k l e r i n i s o n r a d a n anlayıp a y a k l a n m a alâmetleri gösterdikleri için d e r h a l t a ş r a ­ l a r a s e v k e d i l m i s l e r d i r . V ü k e l â v e v ü z e ı â n m b ü y ü k b i r k ı s m ı b i l e a n c a k ış o l u p b i t t i k t e n s o n r a ' t e b e d d ü l d e n h a b e r d a r o l m u ş l a r d ı r : M e s e l â bunların e n m ü h i m i m o l a n e s k i S a d r - ı - a ' z a m l a r d a n A r a p g i r l i Y u s u f K â m i l P a ş a m ı n b î a t için D o l m a bahçe sarayına gelince karşılaştığı Sadr-ı-a'zam Mütercim p a ş a ' y a : — R ü ş d i P a ş a , i y i bo...

yediniz!

deyip ağzına geleni söylediğinden bahsedilir. Bâb-ı-Ser-askerî'de başlayıp Dolmabahçe'de ikmâl edilmek s u r e t i y l e çok aceleye g e l e n bîat m e r â s i m i n d e T o p k a p u s a r a y ı n d a k i tarihî t a h t ı n g e t i r t i l m e s i k a b i l o l a ­ m a d ı ğ ı için, S u l t a n M u r a d ' a e c d â d m m t a h t ı n a o t u r m a k h i ç n a s i b o l m a m ı ş t ı r : B u m e ş h u r t a h t için ü ç ü n c ü c i l t t e 1 5 8 5 = 9 9 3 v u k u a t ı n ı n « 2 3 E y l ü l „ f ı k r a s ı n a » a k ı n ı z . B e s i n c i M u r a d ' m c ü l û s u n d a n s a l t a n a t ı n i l g a s ı n a k a d a r O s m a n l ı tahtında S u l t a n M e c i d ' i n dört oğlu sıralanmıştır; S u l t a n A z i z ' i n yukarıki fıkrada gördüğümüz tezkiresinde : «Saltanat-ı cümlesi, intikal

yaş

Al-i-Osmân'ı sırası

Sultan

itibariyle

etmesindendir).

Mecid

saltanat

Hazretlerinin hakkının

kendi

hânedânma

tebrik

oğullarından

evvel

eylerim» onlara

1876 =

1293

OSMANLI

TARİHİ

4 Haziran = 11 Cumâda-l-ûlâ, Pazar, zevali Aziz'in kanlı ölümü.

267 saat

9,36:

Sultan

( T a r i h i n b e l k i hiç b i r z a m a n h a l l e d i l e m i y e c e k bir takım muammâları vardır : S u l t a n A b d - ü l - A z i z ' i n F e r ' i y y e s a r a y ı n d a k i f e c î ö l ü m ü de işte b ö y l e b i r m u a m m a ­ dır. E l d e m e v c u t v e s i k a l a r k a t ' î b i r h ü k ü m v e r m i y e m ü s â i t d e ğ i l d i r : A n c a k « i n ­ tihar» ve «Şehâdet» r i v a y e t l e r i n d e n h a n g i s i n i n d a h a k u v v e t l i olduğu tesbit edi­ lebilir. T o p k a p u sarayında ü ç ü n c ü S e l i m ' i n «zihnini t a h d î ş » e t t i ğ i n d e n v e : — Burası a m c a m S u l t a n itmâm etmek isterler!

dâiresine

S e l i m ' i n dâiresidir

:

konulmuş

Beni

de

olması

Sultan

Sultan

Selim

gibi

Aziz'in burada

g i b i sözlerle c a n k a y g ı s ı n a d ü ş t ü ğ ü n d e n bahsedilir: Sultan Murad'a gönderdiği tezkirelerde o « t e n g n â y - ı - ı z t ı r â b » d a n h a l â s e d i l m e s i n i ısrarla r i c a e t m e s i v e ü ç gün T o p k a p u ' d a kaldıktan s o n r a dördüncü güne tesadüf eden 2 H a z i r a n = 9 C u ­ m â d a - l - û l â C u m a g ü n ü « A l e - s - s e h e r » âile e f r â d i y l e v e k a y ı k l a r l a « F e r ' i y y e » s a r a ­ yına n a k l e d i l m e s i işte b u n d a n d ı r . Diktatör vaziyetine geçmiş olan Ser-asker Hüseyn A v n i Paşa'mn o gün ç o k iğ­ renç ve bayağı b i r h a r e k e t t e bulunduğundan teessürle b a h s e d i l i r : S u l t a n A z i z ' i vaktiyle kendisine i h s a n etmiş olduğu beş-çifteye b i n d i r t i p Kuzguncuğ'un y a - " n m d a P a ş a - l i m a m ' n d a b u l u n a n k e n d i yalısının ö n ü n d e n geçirterek pencereden s e y r e d e n H ü s e y n A v n i o m u h t e ş e m yalıyı bile onun lütuflarma medyundur! A b d - ü l - A z i z ' l e âilesi için a l e l a c e l e h a z ı r l a n a n v e ç o k sıkı b i r a s k e r î muhâfaza altına a l m a n « F e r ' i y y e » s a r a y ı Ç ı r a ğ a n ' l a O r t a k ö y a r a s ı n d a şimdi G a l a t a s a r a y l i s e s i ibtidaî k ı s m ı n ı n b u l u n d u ğ u dâiredir. B u r a d a b a h ç e y e çıkmak hürriyetine bile müdahale edilen S u l t a n A z i z zâbitlerden g ö r d ü ğ ü terbiyesizce muamelelerden Ve b i l h a s s a : — Aziz Efendi! d i y e hitâb e t m e s i n d e n ç o k müteessir olmuştur: Gece-gündüz K u r ' a n okumak ve n a m a z kılmakla v a k i t geçirdiğinden bahsedilir. C u m a sabahından Pazar sa­ b a h ı n a k a d a r ö m r ü n ü n s o n i k i g ü n ü n ü işte b ö y l e b i r t e e s s ü r v e t e v e k k ü l içinde geçiren sâbık pâdişâhın n i h a y e t b u s a b a h ezânî saat 2 = z e v â l î 9,36 y a d o ğ r u F e r ' i y y e ' n i n deniz tarafındaki odasında kollarından k a n l a r fışkırarak can çe­ kiştiği g ö r ü l m ü ş t ü r . A ) R e s m e n ilân e d i l e n i n t i h a r r i v a y e t i şöyledir: S u l t a n A z i z o sabah sakahnı dü­ z e l t m e k ü z e r e a n n e s i n d e n b i r m a k a s l a b i r a y n a istemiş. V â l i d e - S u l t a n d a dâhil o l m a k ü z e r e o d a s ı n d a bulunanların h e p s i n i dfşarı çıkarın kapıvı kilitlemiş ve h e r ıkı k o l u n u n k a n d a m a r l a r ı n ı işte o k ü ç ü k m a k a s l a k e s i p " « S e v e l â n - ı d e m » neticesi o l a r a k vefat etmiş. N i h a y e t odada yalnız kalması u z a y m c a h a r e m ta­ k ı m ı m e r a k a d ü ş t ü ğ ü için k a p ı z o r l a n m ı ş v e içeri g i r i l i n c e S u l t a n A b d - ü l - A z i z m m d e r m ö n ü n d e k i hasırın ü s t ü n d e « m e y y i t o l a r a k » b u l u n m u ş . Camları kırıp saçlarım y o l a n câriyelerin f e r y a d v e figanı Hüseyn A v n i P a s a ' m n k a r ş ı s a h i l d e k i y a l ı s ı n a a k s e t t i ğ i için S e r - a s k e r h e m e n b e s - ç i f t e s i n e a t l a y i p " b e ş • o n d a k i k a d a F e r ' i y y e ' y e g e l e r e k kadınların v â v e y l â s m ı m e n ' e t t i k t e n s o n r a c e n â ze d e r h a l k a r a k o l a n a k l e t t i r i p o r a d a k i k a h v e o c a ğ ı n d a n e f e r l e r e m a h s u s ot ş i l ­ telerden bırme k o y d u r a r a k pencerelerin b i r i n d e n kopardığı b i r perdeyi üstüne örtmüş. D e r h a l devlet erkânına h a b e r l e r gitmiş. Y e r l i ve ecnebi, müslüman ve hırıstıyan d o k t o r l a r d a n 19 h e k i m g e t i r i l m i ş . B u n l a r a S u l t a n A z i z ' i n cesediyle m t ı h a r a l e t i o l a n m a k a s g ö s t e r i l m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e y a z ı l a n F r a n s ı z c a r a ­ p o r u n şu T ü r k ç e t e r c e m e s i e r t e s i g ü n k ü g a z e t e l e r l e n e ş r e d i l m i ş t i r « B e r - m u k t e z â y - ı i r â d e - i Serıiyye-i C e n â b - ı Ş e h e n ş â h î ' v ü k e l â y - ı f i h â m ; hazerâtı t a r a f ı n d a n v e r i l e n e m r üzerine . 11 C u m â d a - l - û l â s e n e 93 v e 23 M a y ı s 92 P a z a r gunu öğleden b i r saat evvel Hudâvendigâr-ı sâbık Abd-ül-Aziz Han'ın sebeb-i m e v t i n i t a h k i k e t m e k i ç i n Ç ı r a ğ a n s a r â y - ı H ü m â y û n u ittisâlinde b u l u n a n k a r a golhaneye giderek o r t a d a b i z i a l t k a t t a b u l u n a n b i r o d a y a götürdüklerinde yerde y l

268

KRONOLOJİ

1876

=

1293

serilmiş b i r şilte ü z e r i n d e üzeri c e d i d b i r b e z i l e ö r t ü l m ü ş b i r c e s e d g ö r d ü k , ö r t ü y ü kaldırdığımızda Hudâvendigâr-ı sabık Abd-ül-Aziz Han'ın cesedi olduğunu ta­ n ı d ı k . L e d e - l - m u â y e n e b i l c ü m l e a'zâsı s o ğ u k , k a n s ı z v e s o l u k v e b a ' z ı m a i ı a l l e r i d e m - i mütehassir ile m e s t u r olup cesed ise henüz donmamıştı. Göz kapakları açıkça, k a r i n e - i lâmiası hafifçe k e s i f v e ağzı d a h i b i r a z açık i d i ve kolları i l e ayaklarını setreden bezler k a n ile mülemma' olup k o l u n d a k i bezi kaldırdığımızda sol kolunun bükümünün b i r a z aşağısında b e ş a s î r - i - z i r â ' fc= b e ş santimetre] tülünde, ü ç a ş î r - i - z i r â ' [ = Ü ç s a n t i m e t r e ] u m k u n d a b i r c e r a h a m ü ş a h e d e e y l e d i k . İşbu c e r î h a m n k e n a r l a r ı pürüzlü v e g a y r - i - m u n t a z a m o l u p i s t i k a m e t i i s e y u k a ­ r ı d a n a ş a ğ ı y a v e dâhilden h â r i c e d o ğ r u i d i . M e z k û r n â h i y e n i n e v r i d e s i k e s i l m i ş v e şiryân-ı zendî t a k r i b e n h u r û c e y l e d i ğ i n o k t a d a ç a p ı n ı n ü ç r u b ' u a ç ı l m ı ş i d i . S a ğ k o l u n u n b ü k ü m m a h a l l i n d e dahî i k i b u ç u k a ş î r - z i r â ' [ = i k i b u ç u k santi­ metre] tülünde k e z â l i k p ü r ü z l ü v e b i r a z ınünharif b i r c e r î h a m ü ş â h e d e e y l e d i k , işbu m a h a l d e k i cerîha küçük çaplı e v r i d e ü z e r i n d e olup şerâyîn sâlim idiler. O n şîr-i-zirâ' [ = o n s a n t i m e t r e ] tülünde v e ziyâde k e s k i n ve b i r k o l u n u n ucuna yakın y a n tarafında u f a k b i r düğmesi b u l u n a n b i r mıkrâz [ = m a k a s ] irâe o l u n d u : M e z k û r mıkrâz kanlı olup Hudâvendigâr-ı sâbıkm bâlâda zikrolunan cerihaları b u n u n l a icrâ etmiş olduğunu bizlere beyân ettiler. B a ' d e h u b i z l e r i Hudâvendi­ gâr-ı m e r h u m u n ikametgâhı o l a n deniz tarafındaki büyük o d a y a götürdüler. B u o d a d a b i r p e n c e r e n i n k u r b ü n d e b u l u n a n k ö ş e m i n d e r i üzeri k a n i l e g ö l kesilmiş v e hasırın ü z e r i n d e dahî p ı h t ı l a ş m ı ş b i r m ı k d a r k a n b u l u n d u ğ u g i b i h a s ı r ı n ö t e ­ s i n d e b e r ü s ü n d e dahî k a n l e k e l e r i m ü ş â h e d e o l u n m u ş t u r . İşte sâlif-üz-zlkr ahvâlden cümlemiz müttahiden a t i - z - z i k r kararı v e r d i k : Bvvelâ — Hudâvendigâr-ı sâbık Abd-ül-Aziz Han'ın vefâtma k o l bükümterîndek i e v i ' y e n i n k a f i y l e hâsıl o l a n s e y e l â n - ı d e m sebeb o l m u ş t u r ; S â n i y e n — B i z e i r â e o l u n a n âlet c ü r û h - i m e z k û r e y i h u s û l e g e t ü r e b i l i r ; Sâlisen C ü r û h u n h e y ' e t v e i s t i k a m e t i n d e n v e b u n l a r ı husûle g e t i r m i ş olan âlet-i c â r i h a d a n b i r i n t i h a r , y a ' n i telef-i-nefs v u k u a geldiği istidlâl olunuyor: B i n â e n a l e y h Ç ı r a ğ a n s a r a y - ı H ü m â y û n u k a r a ğ o l h â n e s i n d e y a p m ı ş olduğumufc i ş b u m a z b a t a - i â c i z â n e m i z i m z â v e t a k d i m kılındı». D r . M a r k o - D r . N u r i - D r . Soto - D r . E s p a g n o l - D r . M a r c - M a r c e l / M a r k - M a r k e l D r . Yatropulo - D r . Abdünnûr — D r . Servet - D r . D e C a s t r o / K a s t r o - D r . Maröen D r . Jules Melincen - D r . Konstanin Caratheodory/Karatodori - D r . Dickson^Dikson - D r . V i t a l i s - D r . E d o u a r d Spadaro - D r . N u r i c a n - D r . M e l y a n B e y - D r . Mustafa - D r . Mehmet. İlkönce beş d o k t o r tarafından «sudan b i r rapor» yazılmışsa d a vükelânın hoşuna g i t m e d i ğ i için değiştirilip işte b u i k i n c i r a p o r t e r t i p v e n e ş r e d i l m i ş t i r . B ) Şehâdet rivayeti de ş ö y l e i z a h e d i l i r : « E r k â n - ı - e r b e a » , « E r k â n - ı - m ü t t e f i k a , , v e « E r k â n - ı - h a F » i s i m l e r i y l e anılan v e s a l t a n a t t e b e d d ü l ü n d e â m i l o l a n M ü t e r c i m Rüşdi, Hüseyn A v n i ve M i d h a t Paşalarla Şeyh-ül-lslâm Hayrullâh E f e n d i o s ı ­ r a d a devlete hâkim b i r diktatörlük h e y ' e t i v a z i y e t i n d e d i r . S u l t a n Murad'ın cülu­ sunda işte bunlarla Bahriye nâzın K a y s e r i l i A h m e d p a ş a ve C e m i l e - S u l t a n ' m kocası ve Dâmad-Fethi A h m e d Paşa'nm oğlu olan T i c a r e t n â z ı n M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' d a n m ü r e k k e p f e v k a l â d e b i r v ü k e l â k o m i s y o n u teşkil edildiğinden, p a d i ş a h ı n r a h a t s ı z l ı ğ ı n d a n d o l a y ı b ü t ü n işleri b u k o m i s y o n u n gördüğünden ve S u l t a n M e c i d ' i n d â m a d l a r m d a r i o l a n y e n i M â b e y n müşiri N u r i P a ş a ' n m d a V â l i d e - S u l t a n ' l a dâimî t e m â s m d a n dolayı b u h e y ' e t i n s a r a y d a ' mümessili v a z i y e t i n d e bulunduğundan bahsedilir. S u l t a n A z i z ' i n k a t l i , işte b u h e y ' e t l e o ğ l u n â m ı n a h a r e k e t e d e n y e n i V â l i d e Ş e v k efzâ S u l t a n arasında kararlaşmış, b i r rivayete g ö r e S u l t a n M u r a d d a işe k a ­ r ı ş m ı ş v e b u k a r a r ı t a t b i k e t m e k ü z e r e de y e n i p â d i ş â h ı n e m e k d a r adamların­ dan Cezâyirli-Mustafa P e h l i v a n , Yozgadlı P e h l i v a n - M u s t a f a Çavuş ve Boyabadlı Hacı-Mehmet P e h l i v a n Sultan A z i z ' i n gûyâ muhâfazasma me'mur edilmiştir : B u n l a r k o r u c u l u k v e k ö ş k b e k ç i l i ğ i g i b i « h i d e m a t - ı s ü f l i y y e » d e kullanılan a d a m ­ lardandır. O s ı r a d a S u l t a n A z i z ' i n hususî h i z m e t i n d e y a l n ı z i k i n c i mâbeyncisi F a h r i B e y

1876 —

1293

OSMANLI

TARİHÎ

269

b ı r a k ı l m ı ş , diğerlerinin hepsi s a v u l m u ş t u r . F ' a h r i B e y de vükelâ komisyo­ n u n u n F e r ' i y y e ' d e k i adamıdır. B u n d a n b a ş k a muhâfız kıt'a z a b i t l e r i n d e n binbaşı i z z e t , B i n b a ş ı N e c i p v e k o l a ğ a s ı A l i B e y l e r d e e l d e edilmiştir. D â m â d - M a h m u d v e N u r i Paşalarla Kızlar-ağası Süleyman A ğ a Cezâyirli, Y o z g a d l ı v e Boyabadlı p e h ­ l i v a n l a r a icab eden tâlimâtı v e r i p b u n d a n b i r a k ş a m evveline tesadüf eden C u m a r ­ t e s i / p a z a r gecesi h e r üçünü F e r ' i y y e ' y e göndermişler, p e h l i v a n l a r g e c e y i k a r a k o l d a geçirmişler ve b u . s a b a h d a F a h r i B e y tarafından içeri alınmışlardır. S a r a y a g i r e r ­ k e n F a h r i B e y Y o z g a d l ı M u s t a f a - P e h l i v a n ' a b e y a z saplı k e s k i n b i r ç a k ı v e r m i ş , k a r a k o l z a b i t l e r i n d e n A l i v e N e c i b B e y l e r de b e r a b e r g e l m i ş , R e y h a n v e R â k ı m i s m i n d e . i k i harem-ağası d a v a z i y e t i kollamış, o d a y a girince birdenbire Sultan A z i z ' i n ü s t ü n e atılan k a a t i l l e r d e n F a h r i B e y p â d i ş â h ı n şaşalamasından istifâde ederek k o l l a n m a r k a d a n tutmuş, Cezâyirli-Mustafa ile Boyabadlı-Mehmet diz­ lerine oturmuş, Yozgadlı-Mustafa e l i n d e k i çakı i l e pâdişâhın ilkönce s o l k o l u n u n ve ondan s o n r a d a sağ k o l u n u n damarlarını kesmiş, zavallı S u l t a n A z i z :

Aman

Allâh!

diye feryâd etmiş, b u fecî a m e l i y y e beş d a k i k a k a d a r sürmüş v e o sırada N e c i b v e A l i B e y l e r de y a l m k ı l ı ç l a r l a o d a kapısını t u t m u ş l a r d ı r . K a a t i l l e r u m u m i y e t l e sofadan ve yalnız Cezâyirli-Mustafa p e n c e r e d e n kaçıp g i t t i k t e n sonra PertevN i y â l V â l i d e - S u l t a n g e l i p o ğ l u n u n üzerine k a p a n d ı ğ ı v e saraylılar d a feryâda başladıkları z a m a n S u l t a n A z i z henüz s a ğ o l m a k l a b e r a b e r artık konuşamadığı için b i r ş e y s ö y l i y e m e m i ş t i r . B u i k i r i v a y e t i n h e r i k i s i n i de t e ' y i d e d e n b i r t a k ı m v a y e t i n e âit d e l i l l e r ş ö y l e sıralanabilir

deliller vardır, «intihar» r i ­

:

1 — S a r a y ı n h a r e m dâiresinde b u l u n a n S u l t a n A z i z ' i n o d a s ı n a altı kişinin b i r d e n gündüz gözüne g i r m e l e r i ve üç yüz k a d a r câriye tarafından görülmemeleri k a b i l değildir; 2 — K a a t i l l e r her ne suretle girmiş ve h e r ne sebeple görülmemiş o l s a l a r bile S u l t a n A z i z g i b i f e v k a l â d e k u v v e t l i , p e h l i v a n cüsseli v e b i l h a s s a « K o r k u b i l m e z b i r hükümdar,,m u z u n uzadıya mücâdele e t m e d e n v e hiç o l m a z s a bağırıp ç a ğ ı r ­ m a d a n k o l d a m a r l a r ı m k e s t i r m e s i nasıl k a b i l o l a b i l i r ? 3 — Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z r a p o r d a hiç b i r mücâdele i z i n d e n b a h s e d i l m e m e s i ölü­ mün i n t i h a r d a n mütevellid olduğunu göstermektedir. 4 — S u l t a n A z i z ' i n o gün h i z m e t i n d e bulunmuş o l a n beşinci h a z i n e d a r Arz-ı-niyâz K a l f a pâdişâhın i n t i h a r ettiğine şehâdet etmiştir; 5 — S u l t a n Abd-ül-Aziz'de ötedenberi i n t i h a r f i k r i v a r d ı r : Z i l l e t g ö r m ü ş bâzı tarihî ş a h s i y y e t l e r i n i n t i h a r e t m e m i ş o l m a l a r ı n ı m u h t e l i f münâsebetlerle tenkidi etmiştir; 6 — H a l ' i n d e n çok müteessir v e bilhassa uğradığı h a k a r e t l e r d e n son derece d i l g i r olan sâbık hâkan d a h a T o p k a p u sarayında i k e n Baş-mâbeyncisi Hâfız-Mehmet Bey'e :

— B i r parça zehir bulamaz mısın? fitnedir!

Varsa

getir!

Ba'demâ

benim

hayatım

mûcib-i

diye i n t i h a r f i k r i n i i l k gününden itibaren izhâra başlamış ve F e r ' i y y e ' y e nakle­ dildikten sonra d a ~ B u d ü n y a d a b i z i m için t a d k a l m a d ı ! d e m i ş t i r : H a t t â b u n d a n d o l a y ı e t r â f m d a h i ç b i r silâh b ı r a k ı l m a m ı ş t ı r ; 7 — S u l t a n A z i z ' i n odası F e r ' i y y e s a r a y ı n ı n ü ç ü n c ü k a t m d a d ı r : K a a t i l l e r d e n C e ­ z â y i r l i - M u s t a f a nasıl o l u p d a p e n c e r e d e n k a ç a r a k v e d a r b i r ç ı k ı n t ı y a t u t u n a r a k üçüncü k a t t a n aşağı i n e b i l i r ? :

8 — Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z r a p o r d a imzâları b u l u n a n h e k i m l e r d e n i k i s i t n g i l i z dir B u n l a r d a n D r . D i c k s o n s e f â r e t t a b i b i v e D r . M e l i n c e n de H a r e m - i - H ü m â y u n h e k i m i d i r ; b u n l a r m u â y e n e y e d i ğ e r l e r i n d e n d a h a g e ç g e l d i k l e r i için cesedin «her tarafını ince ince gözden geçirmişler» ve m e r h u m u n i n t i h a r ettiğine k a a n i ' olmuşlardır; :

9 — D r . M e l i n c e n cesedin muayenesinden sonra hareme gidip «Dîvâne gibi b i r halde» b u l u n a n Vâlide-Sultanı tedâvi e t m e k isteyince makas meselesindeki gaf-

Jetinden müteessir —

Oğlumun

1876

K R O N O L O J İ

270 olan

canına

=

1293

Pertevniyâl-Sultan:

kıyan

ben

oldum;

bana

hekim

göndereceğinize

cellât

gön­

derin! diye feryâd etmiştir; 10 — O z a m a n İ n g i l t e r e ' n i n i s t a n b u l büyük-elçiliğinde bulunmuş olan H e n r y Eiliot, Londra'da çıkan «Nineteenth Century» mecmuasında neşrettiği b i r m a ­ kalede cesedi muâyene etmiş o l a n İngiliz doktorlarının ilmî kanâatleriyle diğer b i r t a k ı m d e l i l l e r e istinâden ' v a k ' a n m b i r i n t i h a r d a n i b a r e t o l d u ğ u n u i z a h etmiş ve b u m a k a l e n i n Türkçe t e r c e m e s i gene L o n d r a ' d a çıkan «Hürriyet» gazetesiyle n e ş r e d i l d i k t e n b a ş k a risâle ş e k l i n d e d e t a b ' e d i l m i ş t i r ; 11 — İ k i n c i A b d ü l h a m i d ' i n v a k a d a n b e ş s e n e s o n r a Y ı l d ı z ' d a k u r d u r m u ş o l d u ğ u fevkalâde m a h k e m e tarafından o r t a y a atılmış o l a n «Şehâdet,, iddiâsmın M i d h a t P a ş a i l e b i r i k i a r k a d a ş ı n ı m a h k û m e t m e k için t e r t i b e d i l m i ş b i r t u z a k t a n b a ş k a bir şey olmadığı, o z a m a n A v r u p a ' d a ve i k i n c i meşrutiyetten s o n r a d a Türkiye'de yapılmış o l a n neşriyyatla sâbittir; 12 — Y ı l d ı z m a h k e m e s i n d e k a a t i l o l d u k l a r ı n ı i'tirâf e d e n p e h l i v a n l a r l a d i ğ e r m a z ­ n u n l a r a i ş k e n c e edilmiş o l d u ğ u h a k k ı n d a b i r t a k ı m v e s i k a l a r v a r d ı r ; 13 — M i d h a t P a ş a Y ı l d ı z m a h k e m e s i n d e S u l t a n A z i z ' i n v â l i d e s i P e r t e v - n i y â l S u l t a n ' m ş e h â d e t i n e ' m ü r â c a a t e d i l m e s i n i t a l e b ettiği h a l d e , h e r n e d e n s e V â l i d e - S u l t a n ' m ifâdesi alınmamıştır; 14 — V a k ' a n m v u k u u n d a n Y ı l d ı z m u h a k e m e s i n e k a d a r g e ç e n b e ş sene içinde S u l ­ t a n A z i z ' i n vârisleri t a r a f ı n d a n h i ç b i r d â v â v e iddiâda b u l u n u l m a m ı ş t ı r . B u n a m u k a b i l « Ş e h â d e t » r i v a y e t i n i t e ' y i d e d e n d e l i l l e r de ş ö y l e s ı r a l a n a b i l i r : 1 — Y u k a r d a S u l t a n A z i z ' i n ö l ü m ü n ü i n t i h a r i h t i m â l i y l e i z a h ettiğini g ö r d ü ğ ü ­ m ü z tıbbî r a p o r k a n u n î şerâit v e e ş k â l i n e k a t ' i y y e n m ü t â b ı k o l m a d ı k t a n b a ş k a , d o k t o r l a r cesedin umumî muâyenesinden men'edilmek suretiyle alelacele yazdırıh v e r m i ş ç ü r ü k v e şüpheli b i r v e s i k a d ı r : A b d u r r a h m a n Ş e r e f i n izahına g ö r e : « E t i b b â p â d i ş â h - ı m a h l û ' u n n a ' ş i n i b i - l - e t r â f m u â y e n e e t m e k i s t e d i k l e r i n d e kılı­ cına d a y a n m ı ş o l d u ğ u h a l d e k a p u d a d u r a n Hüseyn A v n i Paşa mâni' olmuş v e ( B u cenaze  h m e d A ğ a , M e h m e d A ğ a değildir; b i r pâdişâhtır; onun h e r tarafını açtırıp size g ö s t e r e m e m ! ) demiştir». S e r - a s k e r b ö y l e b i r « V a z ' - ı t e h d i d k â r â n e » alınca sathî b i r m u â y e n e i l e y a l n ı z kollarındaki y a r a l a r a bakılmış ve h e k i m l e r paşanın «Evzâ'-ı mütehakkimânesinden şüpheye düşmüşlerdir»; s o n r a d a n D r . M a r k o Paşa d a meseleyi böyle anlatmıştır : 2 — Bâzı d o k t o r l a r v e ezcümle M a r k o P a ş a muâyeneye iştirâk e t m e d i k l e r i halde raporu «bilâ--muâyene„ imzâ e t t i k l e r i gibi, i s m i ma'lûm olmıyan b i r doktor da imzâdan i s t i n k â f ettiği için T r a b l u s u g a r b ' e n e f y e d i l m i ş t i r ; M â b e y n e t i b b â s m d a n Ö m e r B e y / P a ş a i s e m u â y e n e y e h e r n e d e n s e i ş t i r â k e t m e k i s t e m e d i ğ i için d e v r i n diktatörü v a z i y e t i n d e b u l u n a n s e r - a s k e r Hüseyn A v n i Paşa tarafından . :

— Edepsizlik ediyorsun! d i y e t e k d i r e d i l d i k t e n b a ş k a d e r h a l şeritleri s ö k ü l e r e k h e m e n o r a d a askerlikten tardedilivermiştir; 3 — M i d h a t Paşa Yıldız m a h k e m e s i n e sevkedilmek üzere i z m i r ' d e n g e t i r i l i r k e n i s t a n b u l v a p u r u n d a yapılan istintakında v a k ' a günü raporu okuduğu zaman ölümün «Merhumun kendi eser-i fi'li i d ü ğ ü n e p e k de kuvvet görememiş» o l ­ m a k l a b e r a b e r d i ğ e r v ü k e l â ses ç ı k a r m a d ı ğ ı için k e n d i s i n i n de s u s t u ğ u n u i'tirâf etmiştir; 4 — ' Tıbbî o l m a k t a n ziyâde siyasî b i r v e s i k a d e m e k o l a n b u t u h a f r a p o r A v r u ­ p a ' d a d a b i r takım t e n k i t l e r e y o l a ç m ı ş v e hattâ d o k t o r l a r arasında münâkaşalar bile olmuştur. D o k t o r olmayanlar bile t e n k i d etmiştir: Meselâ Fransız m u h a r r i r ­ l e r i n d e n C h a r l e s M i s m e r cenâzenin üstündeki örtü bile kaldırılmadan yapılan üstün-körü muâyeneyi «Souvenirs d u monde musulman» i s m i n d e k i e s e r i n i n 278 i n c i sahifesinde Tıbb-ı-adlî'ye m u g a y i r gösterir; 5 — R a p o r u t e d k i k e d e n b u g ü n k ü h e k i m l e r de k a n u n î evsâfı hâiz o l m a d ı ğ ı k a ­ n â a t i n d e d i r : M e s e l â Sıhhiye v e k â l e t i D a n ı ş m a K u r u l u B a ş k a n ı D o k t o r A l i S ü h a Delilbaşı'ya göre v a k ' a n m vuku'bulduğu m a h a l l i n v a z i y e t i , cesedin v a z i y e t i , m u -

1876

=

1293

OSMANLI

TARİHÎ

271

h i t i n d e k i e ş y a n ı n v a z i y e t l e r i , b i r m ü c â d e l e g e ç t i ğ i n e âit i z l e r o l u p o l m a d ı ğ ı , ö l ü ­ nün ü s t ü n d e k i e l b i s e v e ç a m a ş ı r n e v i ' i e r i y l e b u n l a r ı n üzerinde ne g i b i a l â m e t l e r v e i z l e r b u l u n d u ğ u , c e s e t s o y u l d u k t a n s o n r a v ü c u d u n t e p e d e n t ı r n a ğ a hâli. m a n ­ zarası, r e n g i , soğukluk v e y a sıcaklığı, vücudun h e r h a n g i b i r n a h i y e s i n d e cebr-üşiddet alâimi b u l u n u p b u l u n m a d ı ğ ı a y r ı ayrı z i k r e d i l m e k l â z ı m g e l i r : M â h u t r a ­ p o r d a b u n o k t a l a r a hiç t e m â s e d i l m e d i ğ i için b u n u n b i r T ı b b - ı - a d l î r a p o r u s a y ı l ­ m a k imkânı j - o k t u r ; 6 — H a l i ' fetvâsmda «Muhtell-üş-şüûı» gösterilen S u l t a n Aziz'in aklı başında o l d u ğ u h a l e f i n e y a z m ı ş v e h ü k ü m e t i n de m a t b u â t a v e r m i ş olduğu t e z k i r e ile sabit olmasına m u k a b i l , S u l t a n M u r a d ' m cülusundan i t i b a r e n göstermiye baş­ ladığı müvâzenesizlik karşısında Abd-ül-Aziz'in t a h t a a v d e t ihtimâli «Erkân-ıe ı b e a » y ı böyle b i r s u ' - i - k a s d a s e v k e d e n en mühim âmil sayılır; 7 — Devlete hâkim olan «Erkân-ı-erbea» dan bilhassa orduya istinâd e t m e k iti­ bariyle diktatör v a z i y e t i n d e b u l u n a n ser-asker Hüseyn Avni Paşa ötedenberi S u l t a n A z i z ' i n ifnâ v e izâlesine k a s d e t m i ş b i r a d a m d ı r : M e s e l â Mısırlı M u s t a f a Fâzıl Paşa'ya: — B e n a n d a n a h z - i sâr e t m e d i k ç e A l l a h c a n ı m ı

almasun!

d e d i k t e n başka Mısırlı-Halim Paşa ile A d l i y e n â z ı n A k i f p a ş a ' d a n birer fedâî i s t e m i ş , e v v e l c e t e d â r i k ettiği b i r A r n a v u t s e r s e r i s i n i Z a b t i y e n â z ı n H ü s n i P a ş a y a k a l a t m ı ş v e b i r aralık d a K i l e r c i - b a ş ı v â s ı t a s ı y l a S u l t a n A z i z ' i t e s m i m etti'rm i y e k a l k ı ş m ı ş t ı r : Y u k a r d a 1 8 7 4 = 1 2 9 0 v u k u â t m m «15 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . B u v a z i y e t t e b i r adamın h a l i ' d e n s o n r a fırsat eline geçince garazını i c r a d a n geri k a l m ı y a c a ğ ı p e k tabiîdir. H a t t â A v r u p a s e y â h a t i n d e b u n i y e t i n i C h a r l e s M i s m e r ' e i t i r a f bile etmiştir; 8 — S u l t a n A z i z ' i n muhâfazası Hüseyn A v n i ve K a y s e r i l i - A h m e d Paşalara ha­ v a l e edilmiş o l d u ğ u için, M i d h a t P a ş a i z m i r ' d e n i s t a n b u l ' a g e t i r i l i r k e n ' v a p u r d a k i i s t i n t â k m d a ihtiyatlı v e t e ' v i l l i b i r i'tirâf t a b u l u n a r a k : — Abd-ül-Aziz m e r h u m u n e m r - i muhâfazası A v n i Paşa ile K a y s e r i l i A h m e d P a ­ şa'ya m u h a v v e l d i r ve m â d e m k i m a d d e - i k a t l i k e n d i eser-i f i ' l i olmayup yed-i âharla vuku'bulmuştur, b u n u n elbette müşârünileyhümânm t e r t i b i y l e yapılmış o l a ­ c a ğ ı vazıh v e â ş i k â r d ı r ! d e m i ş v e b u s u r e t l e k a t l i k a b u l e d e r e k m e s ' u l i y y e t i o z a m a n h e r i k i s i de ö l m ü ş o l a n a s k e r arkadaşlarına yüklemek istemiştir; 9 — H a l b u k i S u l t a n A z i z ' i n k a t l i n e b i z z a t M i d h a t Paşa d a t a r a f dardır ve hattâ kendisine isnâd e d l i e n cinâyet ortaklığı ile h e r nedense i f t i h a r bile etmiştir! Hâtırâtınm «Mir'ât-ı-hayret» i s m i n d e k i i k i n c i c i l d i n i n 216 ncı sahifesinde Yıl­ dız m a h k e m e s i n i n i l k c e l s e s i n d e n b a h s e b a ş l a r k e n h â k i m l e r e , işte ş ö y l e h i t â b e t ­ tiğini b i z z a t k e n d i s i a n l a t ı r :

— îbtidâ Cenâb-ı-Hakk'a hamd-ü-şükr ederim k i böyle b i r muhâkemeye da'vet olunmaklığım ahlâk ve fazâil-i insâniyyeyi lekedâr edecek s i r k a t ve irtikâb-ı r ü ş v e t v e i f s â d - ı m e m l e k e t misillü b i r t ö h m e t e m e b n î o l m a y u p sahih olsa bile g a y r e t - i m i l l i y y e ve h a m i y y e t - i vataniyyeden münbais o l m a k iktizâ eder b i r m a d d e içündür! T a h t ı n d a n i n d i r i l d i k t e n s o n r a h a b s e d i l m i ş v e b e ş y ü z a s k e r l e k o r d o n altına alın­ m ı ş m ü d a f a a s ı z v e âciz b i r m e v k u f u n k a t l i n e « G a y r e t - i m i l l i y y e » i l e , n e de « H a m i y y e t - i v a t a n i y y e » i l e z e r r e k a d a r a l â k a d a r d e ğ i l d i r : O s m a n l ı t a r i h i n d e şahsî ihtirâsâtın « V a t a n » v e « M i l l e t » terâneleriyle süslenmesi b i l h a s s a işte o t a r i h t e n i t i b a r e n t a a m m ü m etmiştir; 10 — G e n e M i d h a t p a ş a İ z m i r ' d e n i s t a n b u l ' a g e t i r i l i r k e n v a p u r d a k i istintakında v a k ' a g ü n ü F e r ' i y y e dâiresine g i d e r k e n « H â k a n - ı m ü ş â r ü n i l e y h i n m u h â f a z a s ı pek müşkil ve t e h l i k e l i olduğundan b u veçhile vuku'-ı vefâtı p e k eyü oldu diyerek ı z h â r - ı m e m n u n i y y e t » e t t i ğ i n i de i'tirâf e t m i ş t i r : P a ş a y ı T â i f ' d e b o ğ d u r a n m a n ­ tık d a işte b ö y l e b i r m a n t ı k t ı r ; 11 — S u l t a n A z i z v a k ' a s m d a hükümet adlî t a h k i k a t yapmamıştır Cenâzenin bulunduğu k a r a k o l a gelen vükelâ yalnız Mâbeynci Fahrî Bey'le ' i k i harem-ağasmdan i n t i h a r r i v a y e t i n i dinleyip h a k i k a t diye k a b u l edivermekle iktifâ etmiş:

1S76

272

K R O N O L O J İ

1876

c=

1293

i e r d i r : M i d h a t P a ş a hâtırâtının « T a b s ı r a - i i b r e t » i s m i n d e k i b i r i n c i c i l d i n i n 172 n c i sahifesinde «Tahkikat içün h e r ne lâzım ise yapılmış olduğundan» bahsettiği h a l d e , « M i r ' â t - ı h a y r e t » i s m i n d e k i i k i n c i c i l d i n i n 220 n c i s a h i f e s i n d e k e n d i k e n d i n i n a k z e d e r e k «Fahri B e y ' i n i k i a r a p hadım ile b i r l i k t e v u k u ' b u l a n takrir-ü-iffi­ desi t a m a m i y l e t a b i a t - i hâl-ü-maslahata muvafık olduğundan ve diğer tarafta m e r h u m u n h â l - i irtihâliyle m ü k e d d e r o l a n V â l i d e - S u l t a n i l e K a d m - E f e n d i l e r i n b u m a d d e i ç ü n i s t i c v â b i l e i z ' â c e d i l m e l e r i dahî münâsip görülmemiş idüğünden u m u m v ü k e l â b u d e r e c e m a ' l û m â t i l e i k t i f â e t m i ş „ o l d u ğ u n u i'tirâf etmektedir! S u l t a n A z i z ' i n n e âile e f r a d ı n d a n , n e de m ı k d â r ı yüzleri b u l a n saraylılarıyla c a ­ r i y e l e r i n d e n hiç b i r şey sorulmamıştır: H a l b u k i A b d u r r a h m a n Ş e r e f e göre ca­ r i y e l e r h e p ş e h â d e t t e n b a h s e d i p « i n t i h a r a aslâ k a a i l d e ğ i l l e r » d i r ! O n d o k u z d o k ­ t o r a imzâ e t t i r i l e n mâhut r a p o r u k a r a k o l a gelip o k u y u n c a tatminkâr bulmadığı­ nı b i z z a t i'tirâf e t m i ş o l a n M i d h a t P a ş a ' n m b u ş ü p h e s i n e r a ğ m e n d i ğ e r v ü k e l â ile beraber sükût edip t a h k i k a t talebinde bulunmaması h e r halde lehine kay­ dedilecek b i r n o k t a değildir; 12 — V a k ' a y ı i n t i h a r şeklinde g ö s t e r e n « i ' l â m - ı ş e r ' î » y i t e r t i b e t m e k üzere g û y â keşfe gelen S a d r e y n müsteşar muâvini T a h s i n E f e n d i cenâze kaldırıldıktan sonra F e r ' i y y e dairesine gelip Mâbeynci F a h r i B e y ' i dinlemekle iktifâ ettiği g i b i , z a b t i y e m u s t a n t i k î e r i n d e n M u s t a f a E f e n d i de « C e n â z e n i n e r t e s i g ü n ü me'mûren gelüp» gene a y n i F a h r i B e y ' i n a y n i izâhâtiyle kanâat etmiştir; 13 — « İ T â m - ı ş e r ' î » d e S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n d e n s o n r a «şuuruna h a l e l târî» olduğu için intihâr ettiğinden b a h s e d i l m e k s u r e t i y l e « m u h t e l l - ü ş - ş u û r » o l d u ğ u için t a h ­ tından i n d i r i l m e s i n e h ü k m e d e n h a l i ' f e t v a s ı i k i n c i bir yalanla resmen tekzib edilmiştir; 14 — V a k ' a g ü n ü v ü k e l â d a n b i r i M i d h a t P a ş a ' y a m e s e l e n i n b i r k e r e de V â l i d e S u l t a n ' d a n t a h k i k i n i t e k l i f edince Mâliye nâzın Y u s u f P a ş a : — Hüseyn A v n i Paşa'yı göndermeli: Vâlide-Sultan başına b i r şey kırsun! demiştir; e s k i Sadr-ı-a'zamlardan A r a p g i r l i Y u s u f Kâmil Paşa'nm A v n i p a ş a için : — M e l ' u n h e r i f pâdişâhın başmı dediğinden b a h s e d i l i r ;

vursun da

da

Hüseyn

yedi!

15 — S u l t a n A z i z ' i n y a n ı n d a tarihî b i r p a l a d a n b a ş k a silâh k a l m a m ı ş v e o d a v a k ' a d a n y a r ı m y a h u t b i r s a a t e v v e l aldırılıp k a r a k o l a k a l d ı r ı l m ı ş t ı r : M ü t e r c i m R ü ş d i P a ş a S u l t a n H a m i d ' i n e m r i y l e İ z m i r ' d e i s t i n t a k edildiği z a m a n b u n u i n ­ k â r e t m i ş s e de « M i r ' â t - ı h a y r e t » i n 218 i n c i s a h i f e s i n d e k i ifâdesine g ö r e Midhat P a ş a Yıldız m a h k e m e s i n d e «Nihayet a h z i y l e k a r a k o l a t e s l i m i v a k ' a d a n b i r s a a t e v v e l e t e s a d ü f e t m i ş o l u y o r ; b u n d a n n e ç ı k a r ? , , d i y e i'tirâf e t m i ş t i r : B u n d a n ç ı ­ k a c a k şey, ö l d ü r ü l m e s i n e k a r a r v e r i l m i ş b i r a d a m ı n s o n m ü d â f a a vâsıtasından da mahrumiyyetidir; 16 _ K a n u n e n b i r m ü n t a h i r v e y a m a k t u l ü n adlî keşif y a p ı l m a d a n e v v e l y e r i n ­ den kaldırılmaması ve hattâ olduğu v a z i y e t t e bırakılması lâzımgelir: A b d u r r a h ­ m a n Ş e r e f işte b u n a r a ğ m e n S u l t a n A z i z ' i n h i ç b i r m ü n â s e b e t o l m a d ı ğ ı . h a l d e d e r h a l o d a s ı n d a n kaldırtılıp k a r a k o l a i n d i r t i l e r e k o t t a n b i r şilte ü z e r i n e atılıv e r m e s i n i « î ş t i b â h - u - t e r e d d ü d e bâis o l a n e s b â b m a'zamı» g ö s t e r i r s e de, ondan çok mühim b i r vaziyet daha vardır S u l t a n A z i z h e n ü z ö l m e d e n v e b e l k i de y a r a y e r l e r i n i n üstünden k o l l a r ı d e r h a l b o ğ u l u p k a n d u r d u r u l m a k suretiyle hayatı­ nın k u r t a r ı l m a s ı tıbben k a b i l k e n o d a s ı n d a n kaldırılıp kanları a k a a k a k a r a k o l ­ daki kahve ocağına nakledilmiştir! D a ğ başlarındaki haydutların bile irtikâb e t m i y e c e k l e r i b u m ü d h i ş vahşeti s e r - a s k e r H ü s e y n A v n i Paşa yaptırmıştır! K a ­ r a k o l a g e t i r i l d i ğ i z a m a n b i l e h e n ü z s a ğ o l a n S u l t a n A z i z ' i ' k u r t a r m a k ' için h i ç b i r şey yapılmadıktan başka, b i r a z s o n r a ölünce Hüseyn A v n i Paşa k e n d i eliyle b i r p e n c e r e p e r d e s i n i k o p a r ı p ü s t ü n e ö r t m ü ş v e b u s u r e t l e Ölümüne b i z z a t s e beb olmuştur. O zamanın Sadr-ı-a'zamı olan ve o gün k a r a k o l a diğer vükelâ­ d a n s o n r a gelen Mütercim-Rüşdi P a ş a beş sene s o n r a S u l t a n H a m i d ' i n e m r i y l e İ z m i r ' d e y a p ı l a n i s t i n t a k ı n d a b u n o k t a y ı ş ö y l e anlatır : :

:

—

OSMANLI

1293

TARİHİ

273'

N a ' ş i n i k a r a k o l a ç ı k a r m ı ş l a r v e ç ı k a r d ı k l a r ı z a m a n , k e n d i s i n d e eser-î hayat, m e v c u d ' i m i ş ; s o n r a m ü n k a t ı ' o l m u ş o l d u ğ u n u dahî söylediler v e h e k i m l e r d a h i orada hâzır' idi A n l a r d a m e r h u m d a k a r a k o l a çıkarıldığı v a k i t eser-i hayat; m e v c u d olduğunu t a s d i k eylediler! :

B u i z a h a t t a n anlaşıldığına g ö r e d o k t o r l a r « E s e r - i h a y a t » m e v c u d olduğu sırada g e l m i y e başlamışla'rsa d a , . h e r h a l d e s e r - a s k e r d e n k o r k t u k l a r ı için h i ç b i r t e d â v i teşebbüsünde bulunmamışlardır! S u l t a n A z i z ' i n k a n damarları açıldıktan ne k a ­ d a r s o n r a k a r a k o l a nakledildiği m â l û m olmadığı g i b i , k a r a k o l d a ne k a d a r y a ş a ­ d ı ğ ı d a b e l l i değildir. M u s t a n t i k h e m b u n o k t a y ı , h e m de m e r h u m u n k o n u ş u p k o ­ n u ş m a d ı ğ ı m M ü t e r c i m - R ü ş d i P a ş a ' y a s o r m u ş , p a ş a d a şu c e v a b ı v e r m i ş t i r : — ' O l v a k i t b u n u b e n de s o r d u m , t e k e l l ü m e iktidârı olmadığı cevâbını almış i d i m ; k a r a k o l d a n e k a d a r y a ş a d ı ğ ı n ı b i l e m e m ; b u hâl o l v a k i t t e v â t ü r e n s ö y l e n ­ d i ; o r a d a b u l u n a n v ü k e l â v e u l e m â v e ricâl v e şâire k i o r a d a m e v c u d bulunan­ lardır, b u hâli m u t l a k g ö r m ü ş l e r d i r v e b e n i m g i b i s o n r a d a n g e l e n l e r de de işit— mislerdir. Karsı sahildeki Paşalimanı'nda oturan Hüseyn A v n i Fer'iyye'deki saraylıların feryâdını d u y a r . d u y m a z beş-çiftesine atlayıp «beş on dakikada» yetişmiş ve S u l ­ t a n A z i z ' i d e r h a l k a r a k o l a naklettirmiş olduğuna göre, Boğaziçi'nin m u h t e l i f t a ­ raflarında o t u r a n devlet erkânına haber gönderip onların da o r a d a t o p l a n m a l a ­ rını t e ' m i n e d i n c e y e k a d a r h i ç o l m a z s a b i r s a a t g e ç m i ş o l m a s ı l â z ı m g e l i r . S u l ­ t a n A z i z ' i henüz h a y a t t a g ö r m ü ş o l a n doktorların d a o z a m a n k i vesâitle daha e v v e l g e l m i ş o l m a l a r ı k a b i l değildir. H e r h a l d e e n a z b i r s a a t k a d a r y a ş a m ı ş b i r yaralının kurtarılmasına teşebbüs e d i l m e m e s i ve hiç o l m a z s a kolları boğulup kanın durdurulmamış olması a n c a k k a s d eseri o l a b i l i r ve hattâ k a r a k o l a i n d i ­ rilmesi b i l e h e r h a l d e H ü s e y n A v n i ' n i n işte b u k a s d m d a n m ü t e v e l l i t t i r . S u l t a n M u r a d ' m Mâbeyn müşiri D â m a d - N u r i p a ş a b e ş sene s o n r a k i i s t i n t a k ı n d a fon meseleye temâs ederek o gün kendisine b i r a d a m gelip : _ A m a n S u l t a n A z i z yaralandı, F e r ' i y y e ' d e n h e k i m i s t i y o r l a r ! deyince D o k t o r M a r k o P a ş a ' n m aranıp bulunmasını emrettiğinden bahsetmiştir: ö y l e b i r v a z i y e t t e h e r h a n g i b i r d o k t o r y e t i ş t i r i l m e y i p de K u z g u n c u k ' d a oturan M e k t e b - i - T ı b b i y e nâzırının a r a n ı p bulunmasından bahsetmek, yaralıyı imdatsın bırakmaktır! B u suretle N u r i Paşa da Hüseyn A v n i Paşa gibi davranmış d e m e k t i r , O g ü n v ü k e l â i l e b e r a b e r k a r a k o l d a b u l u n a n M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m « M i r ' ­ ât-ı h a k i k a t l i n d e «Merhumun esnây-ı mecrûhiyyetinde,, e n zarurî «Ted&bîr-i t ı b b i y y e » y e b i l e m ü r â c a a t e d i l m e m i ş o l m a s ı n d a n a c ı a c ı ş i k â y e t e t m e s i işte b u n ­ dandır. V a k ' a n ü v i s L û t f i E f e n d i ' n i n b u f â c i a y a â i t risâlesinde s ö y l e d i ğ i g i b i , z a ­ vallı S u l t a n A z i z n i h a y e t k a r a k o l u n k a h v e o c a ğ ı n d a k i o t şilte ü s t ü n d e : «Gözlerini A v n i P a ş a ' y a d i k e r e k vefât etmiştir». İşte bütün b u n l a r d a n d o l a y ı M i d h a t P a ş a ' n m h a t ı r a t ı n d a Abd-ül-Aziz'i «Vâîiöe k u c a ğ ı n d a v e f â t e t m i ş » g ö s t e r m e s i k a t ' i y y e n d o ğ r u değildir. M â h u t r a p o r u n safeteliği de işte b u v a z i y e t l e s â b i t t i r ; Y a r a l ı k u ş l a r için b i l e h a s t a h â n e l e r k u r m u ş o l a n e s k i T ü r k ş e f k a t v e h a s s â s i y y e t i y l e Hüseyn A v n i ve arkadaşlarının adam ö l d ü r m e k t e n b i n b e t e r oları fen h a r e k e t l e r i n i k a r ş ı l a ş t ı r ı n c a b ü t ü n v u z u h i y l e g ö z e ç a r p a n m â n e v i v e ruhî t e r e d d i manzarası karşısında ürpermemek k a b i l m i d i r ? O gün F e r ' i y y e karakolundaki « V ü k e l â , u l e m â v e etibbâ,, m a h ş e r i içinde b u h â l e ı s y â n e d e b i l e c e k k a d a r c e s â ret gösterebilen t e k b i r kişi bile çıkmamış olması yüz kızartıcı b i r v a z i y e t t i r ; 17 — V a k ' a h a k k ı n d a adlî t a h k i k a t y a p ı l m a y ı p yalnız Mâbeynci F a h r i Bey'in i z â h â t i y l e i k t i f â edilmiş o l d u ğ u için, âile e f r â d m a s ö z s ö y l e m e k i m k â n ı v e r i l m e ­ m i ş t i r . M e s e l â y u k a r d a g ö z d e n g e ç i r d i ğ i m i z i n t i h a r d e l i l l e r i içindeki ingiliz r i ­ v a y e t i n e n a z a r a n V â l i d e - S u l t a n v a k ' a günü k e n d i s i n i tedâvi e t m e k i s t i y e n d o k ­ tora : Oğlumun canına kıyan ben o l d u m , b a n a h e k i m göndereceğinize cellât gön­ derin! demiş g i b i görünüyorsa d a , A b d u r r a h m a n Ş e r e f e göre öyle dememiş, b i l - a k i s : F . : !£•

K R O N O L O J İ

1876

•=

1293

— E v l â d ı m şehid o l d u , b e n i de şehid e t s i n l e r ; bana h e k i m i n lüzumu yoktur! demiştir. B u - mütenâkız r i v a y e t l e r i n sebebi, hükümetin t a h k i k a t yaptırmamış o l ­ m a s ı d ı r . « « E r k â n - ı - e r b e a » y ı ç o k h a k l ı b i r ş ü p h e altında b ı r a k a n e n m ü h i m n o k ­ t a l a r d a n b i r i de işte b u d u r . B u n d a n d o l a y ı âile e f r a d ı n ı n f i k i r l e r i a n c a k b e ş s e n e s o n r a k i Y ı l d ı z m u h a k e m e s i esnasında b i l v a s ı t a s o r u l a n b â z ı n o k t a l a r a v e r d i k l e r i t a h r i r î c e v a p l a r l a bâzı k i m s e l e r e s ö y l e d i k l e r i s ö z l e r d e n a n l a ş ı l â b i l m e k t e d i r . M e s e l â Vâlide-Sultan'ın b i r hey'et vasıtasıyla a l m a n ve Ibıı-ül-Emin tarafından neşredi­ l e n ifâdesinde şu f ı k r a y a t e s a d ü f e d i l i r ; « O l v a k i t artık h e r t a r a f a s k e r l e d o l u o l d u ğ u n d a n i k i a d a m o d a k a p u s u n d a d u ­ r u p şimdi g i r e l i m , y o k s o n r a g i r e l i m d i y e b i r b i r l e r i y l e söyleştiklerini işittim. F a k a t . G e n n e t m e k â n ' a b i r k a t d a h a f e n a l ı k g e l m e m e k içün s ö y l e m e d i m . Böyle i k i kişi y u k a r d a ve ü ç kişi de a ş a ğ ı d a b u iş içün b e k l i y o r l a r i d i . O a k ş a m s a a t d ö r d e k a d a r y a n ı n d a k a l d ı m i s e de d â i m â h a k l a r ı n d a i c r â o l u n a c a k gaddarlığı s ö y l e r i d i . S o n r a d â i r e m e g i t t i m . B i r de s a b a h i s t e d i k l e r i n i y a p m ı ş l a r . Y â v e r N e cib B e y gelüp :

— C e n n e t m e k â n şehid dediği v a k i t anladık».

oldu!

S u l t a n A z i z ' i n büyük oğlu Y u s u f îzzüddin E f e n d i ' n i n Yıldız m a h k e m e dosyasında b u l u n a n b i r tezkiresinde «Sarayın h e r tarafına asker doldurulmuş ve a n a h t a r l a r d a h î alınıp a s k e r l e r e v e r i l m i ş o l d u ğ u n d a n » v e v a k ' a g ü n ü kendisini babasının odasına bırakmadıklarından bahsedilmektedir! Diğer şehzade M a h m u d Celâiüdd i n E f e n d i de « V u k u â t ne o l d u ğ u n u b i l m e d e n b i z l e r i b i r k ü ç ü k odaya götürüp b i r de n o k t a k o y d u l a r » d e m i ş t i r ! H e r h a l d e b u n l a r i n t i h a r r i v a y e t i n i t e ' y i d e d e b i ­ l e c e k sözler d e ğ i l d i r ! Y ı l d ı z m u h â k e m e s i üzerine g e r e k V â l i d e - S u l t a n ' m , g e r e k Yusuf îzzüddin Efendi'nin Sultan Hamid'e yazdıkları teşekkürnâmeler de k a n â a t l a r ı n ı n ne y o l d a o l d u ğ u n u g ö s t e r e n b i r e r v e s i k a d e m e k t i r . Y u s u f î z z ü d d i n E f e n d i i k i n c i m e ş r u t i y e t t e n s o n r a v e l i a h d o l d u ğ u z a m a n lisanını d e ğ i ş t i r i p i n t i ­ h a r d a n b a h s e t m i ş s e de, b u n o k t a s i y a s î m ü l â h a z a l a r l a i z a h e d i l i r : M i d h a t P a ş a ' nın g ö k l e r e ç ı k a r ı l d ı ğ ı v e h a t t â ö l ü m ü n e r a ğ m e n m u h a k e m e s i n i n t e k r a r i y l e t e b r i ­ y e s i istenildiği b i r d e v i r d e v e l i a h d efkâr-ı-umumiyyeye uymayı siyaset icâbı z a n n e t m i ş t i r . F a k a t k ü ç ü k k a r d e ş i o l a n s o n halîfe A b d ü l m e c i d babasının şehid o l ­ duğunu dâimâ söylemiş ve t e k r a r etmiştir; Y u s u f îzzüddin E f e n d i ' n i n intiharın­ d a n b i r h a y l i z a m a n s o n r a b i r g ü n b i z z a t k e n d i s i n d e n d u y d u ğ u m şu s ö z ü k e l i m e ­ leriyle hatırlarım: B a b a m şehid o l d u , k a r d e ş i m de ö l ü m şeklini t a k l i d e d e r e k i n t i h a r e t t i . A b d u r r a h m a n Ş e r e f l e İbn-ül-Emin M a h m u d K e m a l ' i n neşriyyâtmdan anlaşıldığı­ n a göre, M e c i d E f e n d i b u kanâatini o n l a r a d a söylemiştir. V a k ' a günü Abdülmecid E f e n d i s e k i z yaşını b i r h a f t a evvel b i t i r i p d o k u z u n a henüz basmış b i r ç o c u k v a z i y e t i n d e d i r : O yaşta b i r çocuğun böyle b i r vak'ayı o z a m a n t a h k i k ' etmiş olması t a ­ biî k a b i l değildir.; y a l n ı z b a b a s ı n ı n ö l ü m şeklini âile m u h i t i n d e n i ş i t m e m i ş v e fa­ c i a n ı n t e f e r r ü â t m ı d i n l i y e r e k y e t i ş m e m i ş o l m a s ı d a o n i s b e t t e i m k â n s ı z d ı r ; i'şte b u n ­ d a n d o l a y ı M e c i d E f e n d i ' n i n i f â d e e t t i ğ i şahsî k a n â a t i n b ü y ü k k ı y m e t i , b i r âile a n ' a n e s i n i t e m s i l e t m e s i n d e g ö s t e r i l e b i l i r . G e n e âile m u h i t i n d e b u n d a n d a h a k u v ­ v e t l i b i r k a n â a t d a v a r d ı r : î k i n c i M a h m u t ' u n şairliği i l e m e ş h u r k ı z ı v e S u l t a n A z i z ' i n o s ı r a d a e l l i y a ş ı n d a b u l u n a n ablası Âdile-SÜItan, v a k ' a ü z e r i n e y a z d ı ğ ı ve A l i Emirî E f e n d i ' n i n «Osmanlı T a r i h ve E d e b i y y a t M e c m u a s ı n d a neşrettiği m e r s i y e d e kardeşinin şehid o l d u ğ u n u i l k k ı t ' a s m d a n i t i b a r e n y a n a y a k ı l a a n l a t ı r : N a s ı l y a n m a m k i m e o l d u o l a n l a r Şâh-ı d e v r â n a B i l i n m e z o l d u hâli k ı y d ı l a r o l Zıll-'i-Yezdâna O g i t t i mülk-i ukbâya firâkı geçdi tâ câna S a r â y a v e l v e l e saldı cihânı k o y d u e f g a a n a Ayni

m e r s i y e n i n s o n k ı t ' a s m d a d a şu b e y t e t e s a d ü f e d i l i r Nasıl hemşiresi K i kıydı b u n c a

:

b u (Adile) y a n m a z o hâkana zâlimler karmdâşı cihanbâna

1876 =

1293

OSMANLİ

275

TARİHİ

H e r türlü siyasî i h t i r a s l a r d a n â z â d e o l a n v e o l g u n ç a ğ ı n d a k i z e k â s i y l e k u v v e t l i k ü l t ü r ü âile m u h i t i n i n k a n â a t i n i t a h k i k t e n s o n r a i f â d e y e h e r k e ş t e n z i y â d e m ü sâid o l a n  d i l e - S u l t a n ' m b u m a n z u m şehâdeti v a k ' a n m t e n v i r i b a k ı m ı n d a n ç o k kıymetli b i r v e s i k a d e m e k t i r . Yıldız m a h k e m e s i n d e M i d h a t p a ş a S u l t a n A z i z ' i n âile e f r â d i y l e ü ç y ü z kadar cariyesinin intihara kaail olduklarını iddiâ e t m i ş s e de, V â l i d e - S u l t a n ' l a  d i l e S u l t a n ' m v e Y u s u f î z z ü d d i n , M a h m u d Celâlüddin v e A b d ü l m e c i d E f e n d i l e r i n b u ­ r a d a g ö z d e n g e ç i r d i ğ i m i z ifâdeleri k â m i l e n k e n d i s i n i t e k z i b e d e c e k m â h i y e t t e d i r . C â r i y e i e r i n k a n â a t i n i de o d e v r i v e d e v r i n a d a m l a r ı n ı ç o k i y i b i l e n V a k ' a n ü v i s A b d u r r a h m a n Şeref m e r h u m « T a r i h - i O s m â n î E n c ü m e n i M e c m u a s ı n d a k i e t ü d ü n ­ de şöyle a n l a t ı r : « S u l t a n A b d - ü l - A z i z ' i n h a r e m i n d e b u l u n a n c â r i y e l e r i n t i h a r a aslâ k a a i l olmayup m e r h u m u n b a ş k a l a r ı t a r a f ı n d a n katl-ü-itlâf edildiği k a n â a t i n i beslerler ve bu k a n â a t l e r i n d e ısrar e y l e r l e r v e b u n u d a h i b î - p e r v â s ö y l e r l e r i d i » . Câriyeler içinde i n t i h a r r i v a y e t i n e ş e h â d e t e t m e k t e k i ı s r â r i y l e m e ş h u r A r z - ı - N i yâz y a h u t A r z û - N i y â z i s m i n d e b i r beşinci H a z i n e d a r - k a l f a v a r s a d a , î b n - ü l - E m i n ' i n « S o n S a d r - ı - a ' z a m l a r » m m 536 ncı s a h i f e s i n d e k i h â ş i y e d e k a y d e t t i ğ i g i b i bu k a l f a « A v n i P a ş a ' n m s a r a y d a . e l i » d i r : H a t t â H a r e m - i - H ü m â y u n ikinci-kâtibi Ebrû-Nigâr ve i k i n c i - h a z i n e d a r E b r û - K e m a n g i b i b i r k a ç e l i d a h a vardır. İnti­ h a r r i v a y e t i n i n i n t i ş a r m d a b u n l a r ı n r o l l e r i tabiî ç o k b ü y ü k t ü r . F a k a t b u n l a r a mukabil saraydan çıkıp M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m o ğ l u M ü n i r B e y / P a ş a i l e evîenmiş o l a n P e r v i n - i - F e l e k / P e r v i n F e l e k H a n ı m v e Z e v k y â b - K a l f a g i b i ş e h â dete şahitlik e d e n l e r de v a r d ı r : H a t t â Y ı l d ı z m a h k e m e s i n i n k u r u l m a s ı n a işte b u P e r v i n H a m m ' m i z â h â t ı sebeb o l m u ş g ö s t e r i l i r ; İS — S u l t a n A z i z v a k ' a s m a âit b â z ı y a z ı l a r d a ş e h â d e t r i v a y e t i n i n b e ş sene sonra Yıldız m a h k e m e s i kurulduğu z a m a n o r t a y a atıldığından bahsedilirse de k a t ' i y v e n d o ğ r u değildir : A b d - ü l - A z i z ' i n ö l d ü r ü l d ü ğ ü d a h a i l k g ü n ü n d e n i t i b a r e n h a l k a r a ş m a y a y ı l m ı ş v e h a t t â M i d h a t P a ş a « M i r ' â t - ı h a y r e t „ i n i n 63 ü n c ü s a h i f e s i n d e işi h a f i f l e t e r e k « B ö y l e b i r lâkırdı b i r k a ç g ü n d e v e r â n e t m i ş » o l d u ğ u n u i ' t i r â f a m e c b u r olmuştur. M e r s i y e l e r yazılmış, türküler bile yakılmıştır: Seni tahttan indirdiler Üç-çifteye bindirdiler T o p k a p u ' y a gönderdiler Uyan Sultan Aziz uyan K a n a ğ l ı y o r bütün c i h a n türküsü

umumî

kanaâtin

hazin

b i r ifâdesi

,

şeklinde

nesillerce

söylenip

dur­

muştur; 1 9 — Ş e h â d e t r i v a y e t i n i n e n m ü h i m d e l i l l e r i n d e n b i r i de S u l t a n M u r a d ' m c ü l u ­ s u n u t e b r i k için i s t a n b u l ' a g e l m i ş o l a n B u r s a v a l i s i M u s t a f a - N â i l î - P a ş a - z â d e V e liyyüddin Paşa'nm v a k ' a sabahı Hüseyn A v n i Paşa'yı K u z g u n c u k ' d a k i yalısında z i y a r e t ettiği s ı r a d a g ö r d ü ğ ü t u h a f v a z i y e t t i r : H ü s e y n A v n i ' n i n « D i k d i k v e sık sık» F e r ' i y y e sarayına bakması Veliyüddin Paşa'nm nazar-ı-dikkatini celbetmiş ve nihayet F e r ' i y y e ' d e câriyeierin vâveylâsı başlar başlamaz A v n i Paşa evvelden hazır bulundurduğu beş-çiftesine h e m e n atlayıp A b d u r r a h m a n Şerefin tâbiriyle «Azrâil gibi» karşıya geçmiştir B u n d a n anlaşıldığına göre, ser-asker tertib ettiği v a k ' a n m v u k u u n u p e n c e r e d e n kollayıp beklemiştir; :

20 — S u l t a n A z i z ' i n z â h i r e n m u h â f a z a s m a v e h a k i k a t t e izâlesine m e ' m u r edildik­ l e r i n d e n b a h s e d i l e n Cezâyirli v e Y o z g a d l ı M u s t a f a l a r l a B o y a b a d l ı M e h m e d ' e yü­ z e r altın a y l ı k b a ğ l a n d ı k t a n başka e l l e r i n e de o t u z a r altın a t ı y y e v e r i l m i ş t i r ! 2 - 3 l i r a aylıklı b e k ç i v e k o r u c u m a k u l e s i n d e n o l a n b u p e h l i v a n l a r a b i r e r f e r i k m a a ş ı b a ğ l a n m a s ı kanlı v a z i f e l e r i n i n e n m ü h i m d e l i l l e r i n d e n sayılır: O z a m a ­ nın y ü z altın lirası b u z a m a n ı n b e ş b i n k â ğ ı t lirasına y a k ı n b i r p a r a d ı r ! F e v k a ­ lâde b i r sebeb o l m a d a n ö y l e a d a m l a r a b ö y l e a y l ı k l a r n a s ü b a ğ l a n a b i l i r ? M i d h a t P a ş a İ z m i r ' d e n i s t a n b u l ' a g e t i r i l i r k e n v a p u r d a k i i s t i n t a k ı n d a bunların « N e m a -

276

KRONOLOJİ

1876

aşlarını v e ne de şahıs v e s ı f a t l a r ı n ı » b i l m e d i ğ i n d e n b a h s e d i p i n k â r s o n r a d a n y a z d ı ğ ı « M i r ' â t - ı h a y r e t „ i n 56 - 57 n c i s a h i f e l e r i n d e b i l - a k i s diğinden bahsederek k e n d i k e n d i n i nakzetmiştir; 21 — M a b e y n c i F a h r i B e y ' i n i s t i c v â b m d a s ö y l e d i ğ i ç o k m ü h i m b i r İ b n - ü l r E m i n ' i n Y ı l d ı z d o s y a s ı n d a n i k t i b â s ettiği b u s ö z a c e m i c e b i r

--

etmişse hepsini

de, bil­

söz vardır; i'tiraftır :

— Ben Sultan A z i z kendini öldürdü d i y e m e m , ö l d ü r m e d i dahî d i y e m e m ! z â t e n M u s t a f a l a r i l e M e h m e d A ğ a ' n ı n o r a y a gelişini p e k b e ğ e n m e m i ş i d i m ! S u l t a n A z i z ' i n kollarım arkasından tutmuş o l m a k l a ithâm s u r e t l e c i n â y e t i i'tirâf e t m e k l e b e r a b e r , k e n d i n i k u r t a r m a k lenmiş d e m e k t i r ;

1293

Ben

edilen F a h r i B e y bu için p e h l i v a n l a r a y ü k ­

22 _ D â m a d - M a h m u d v e N u r i P a ş a l a r ı n d a b u g i b i i t i r a f l a r ı v e i'tirâfa â i t y a z ı ­ ları v a r d ı r : İntihar e s a s ı m m ü d â f a a e d e n l e r c e b u n l a r t a z y i k v e t e h d i t l e veyahut m a h k û m i y y e t t e n k u r t u l m a k ü m i d i y l e s ö y l e y i p y a z ı l m ı ş g i b i g ö s t e r i l i r s e de, ö y l e o l d u ğ u n u isbât e d e b i l e c e k k a t ' î bir delil bulunamamıştır. O r t a d a mevcut bir i'tirâfı r e d d e b i l m e k için y a l n ı z ş ü p h e k â f i d e ğ i l d i r : V e s i k a v e d e l i l l â z ı m d ı r ; 23 — M e ş h u r T o p h â n e müşiri D â m a d - F e t h i A h m e d p a ş a ' m n o ğ l u o l a n T i c a r e t nâzın D â m a d - M a h m u d Celâlüddin P a ş a , S u l t a n M e c i d ' i n k ı z l a r ı n d a n C e m i l e - S u l t a n ' m k o c a s ı d ı r : İkinci A b d ü l h a m i d ' i n ö z - k a r d e ş i o l a n C e m i l e - S u l t a n ' ı ç o k s e v ­ d i ğ i r i v a y e t e d i l i r . Eniştesi de şehzâdeliğiııdenberi e n y a k ı n v e e n m a h r e m ada­ mıdır: İşte b u n d a n dolayı Beşinci M u r a d ' m h a l ' i y l e S u l t a n H a m i d ' i n iclâsma en çok çalışan v e z i r D â m a d - M a h m u d P a ş a ' d ı r . S u l t a n A b d ü l h a m i d eniştesi, a d a m ı v e b i l h a s s a saltanatının t e ' m i n i n d e e n g a y r e t l i t a r a f d â r ı o l a n M a h m u d Celâlüd­ d i n P a ş a ' y ı k ı z k a r d e ş i n i n g ö z y a ş l a r ı n a r a ğ m e n nasıl o l u p d a h i ç b i r c ü r m ü o l ­ madığı halde m a h k û m e t t i r i l e b i l i r ? S u l t a n H a m i d ' i n cülûsunda b i r müddet p e k parlak bir vaziyette bulunduktan sonra Trablusugarp valiliği ile i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırılmasını M i d h a t Paşa hâtırâtmm i k i n c i cildinde «Bilinemiyen b i r sebep»den m ü t e v e l l i t g ö s t e r m i ş s e de, s e b e b i n ne olduğu Yıldız mahkemesinde meydana çıkmıştır. H e r halde S u l t a n Abdülhamid'in Dâmad-Mahmud Paşa'yı f e d â e t m e s i , a m c a s ı n ı n şehâdeti h a k k ı n d a k i kanâatinde samimî olduğunu gös­ teren bir vaziyet demektir; 2 4 __ S u l t a n A z i z ' i n c e n â z e s i n i S u l t a n a h m e t ş e y h i Ö m e r E f e n d i g a s l e t m i s t i r : Y ı l ­ d ı z m a h k e m e s i n e şâhid o l a r a k g e t i r i l e n b u i h t i y a r ş e y h i n şahsiyle sehâd'etini A b ¬ d u r r a h m a n Şeref: « A y a k t a d u r a m ı y a e a k d e r e c e d e b i r pîr-i etmesi hâzırûna ziyâde te'sir eylemişti»

fânî

i d i ; ağlaya

ağlaya

îfây-ı

şehâdet

diye anlatır; Ömer E f e n d i cenâzede «Kalb m u h i t i n i n m o s m o r morarmış olduğunu m a a - l - k a s e m ifâde» etmiştir : V a k ' a günü S u l t a n A z i z ' i n üstünde b u l u n a n ve s o l m e m e hizâsı delinmiş o l a n h ı r k a d a m a h k e m e d e teşhir e d i l m i ş t i r ; bu deliğin s o n r a d a n a ç ı l m a s ı g ü ç o l m a d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l m i ş s e de, m o r a r t ı h i z a s ı n a t e s a d ü f e t ­ m e s i çok mühimdir. Ömer E f e n d i ile beraber g a s i l hizmetinde b u l u n a n Hırka-iŞerif h a d e m e s i n d e n yedi kişinin şehâdetlerinden anlaşıldığına göre cesedin sol memesindeki m o r l u k t a n b a ş k a i k i dişi k ı r ı k v e sakalının s o l t a r a f ı y o l u k bu­ l u n m u ş t u r : M i d h a t P a ş a p â d i ş â h ı n dişlerini e s a s e n b o z u k v e e k s i k g ö s t e r i r s e de, b u r a d a t e s b i t e d i l e n ş e y b o z u k l u k v e e k s i k l i k değil, « k m k h k » t ı r ; 25 — K a a t i l l e r i n m a h k e m e d e A b d u r r a h m a n Ş e r e f i n tâbiriyle c i n a y e t l e r i n i «Bi­ r e r b i r e r v e s e r b e s t s e r b e s t « i'tirâf e d i p « B e r - t a f s î l t e ş r i h » e t m e l e r i i n t i h a r t a r a f d a r l a r m c a d a y a k ve işkence ile i z a h e d i l i r : N i t e k i m M i d h a t P a s a d a m u h a k e m e ­ sinde ö y l e i z a h etmişti. H a t t â Y ı l d ı z e v r â k ı içinde b u n u t e ' y ' i d e d e c e k b i r i k i v e s i k a y a bile tesadüf edilmiştir: B i l h a s s a mâhut p e h l i v a n l a r a bâzı işkenceler y a ­ p ı l d ı ğ ı m u h a k k a k t ı r . F a k a t şu d a m u h a k k a k t ı r k i d ü n y a d a p e k ç o k kimselere h a k i k a t a n c a k d a y a k v e t e h d i t l e i'tirâf e t t i r i l e b i l i r ; b u g ü n b i l e b i r ç o k d e v l e t ­ l e r i n p o l i s teşkilâtlarında c i n â y e t l e r i t e n v i r için şiddet b a ş l ı c a vâsıtalardandır C i n â y e t i n i k o l a y c a i'tirâf e d i v e r e c e k k u z u g i b i c â n i v e m e l e k g i b i k a a t i l n e r e d e b u l u n a b i l i r ? B u y o l u n meşrû b i r y o l olmadığı m u h a k k a k o l m a k l a beraber, b i l ­ h a s s a O n - d o k u z u n e u asırda bütün i d a r e l e r i n baş vurduğu en k e s t i r m e y o l o l ­ duğu d a unutulmamalıdır;

1876

= 1293

OSMANLI

TARİHİ

277

26 — S u l t a n A z i z ' i n s o l k o l u n u n b ü k l ü m y e r i n d e n b i r a z a ş a ğ ı d a t e s b i t edilen y a r a , y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z resmî r a p o r a göre beş s a n t i m e t r e genişliğinde ve üç santimetre derinliğinde « k e n a r l a r ı pürüzlü v e g a y r - i muntazam» bir yaradır. Sol k o l u n u n k a n damarlarını böyle b i r y a r a açıp k e s t i k t e n s o n r a sağ kolunda da i k i buçuk s a n t i m e t r e genişliğinde i k i n c i b i r y a r a açarak o r a d a d a veridlerinı kesmiş olması k a b i l m i d i r ? V a k ' a esnâsmda sadârette bulunduğu için Sultan H a m i d ' i n e m r i y l e i z m i r ' d e i s t i n t â k e d i l e n M ü t e r c i m - R ü ş d i p a ş a b u çetin suâle c e v a p v e r i r k e n N a s r ü d d i n - H o c a ' m n « S e n de şaş, b e n de ş a ş a y ı m ! » h i k â y e s i n i h a ­ tırlatan p e k t u h a f b i r i ' t i r a f t a b u l u n m a k t a d ı r : — O l v a k i t aklım başımda bulunmuş olsa i d i , b i r k o l u n u k e s t i k t e n s o m a diğer k o l u n u k e s m e ğ e n a s ı l ' iktidarı o l a b i l e c e ğ i n i s o r m a k e m r - i tabiî i d i ; f a k a t e f k â r - ı u m u m i y y e v e f â t m d i ğ e r s u r e t t e v u k u u üzerine m ü n h a s ı r b u l u n m a s ı v e b i z l e r d e dahî dehşet v e telâş m ü s t e v l i o l m a s ı c i h e t i y l e h â t ı r a g e l m e m i ş d e m e k o l u y o r ! Mütercim-Rüşdi Paşa'yı bile hayrette bırakan b u mühim nokta mantıkla izah e d i l e m i y e c e k tıbbî b i r m e s e l e d i r ; r e s m î r a p o r u n u m u m î e ş k â l i n e âit mütâlâasını yukarda g ö r d ü ğ ü m ü z D r . A l i Süha Delilbaşı'nm bu husustaki mütâlâası da şöyledir : « S o l d a k i y a r a d a v e r i d l e r l e b e r a b e r şiryân-ı zendî de kesilmiş olduğuna göre vücudun a z b i r z a m a n d a ç o k k a n zâyi' edip m a ğ d u r u n p e k a z s o n r a kendini kaybetmiş olduğuna hükmedilebilir. Zâten etrâfmdaki k a n l a r ı n m e b z û l i y y e t i de b u n u te'y'id e t m e k t e d i r . B u v a z i y e t t e b i r k i m s e n i n d i ğ e r k o l u n u d a yaralaması k a b i l o l m a m a k l â z ı m g e l i r . B u n d a n b a ş k a i n t i h a r l a r d a u m u m i y e t l e sathî damar­ l a r , yâni v e r i d l e r l e K ö ' b e r î ı = R a d i a l d e n i l e n n a b z ş i r y â n ı g i b i sathî ş i r y a n l a r açılabilir Zendî = C u b i t a l g i b i binnisbe d e r i n d e k i şiryanlann müntahir tarafın­ d a n açılması g a y e t nâdir o l d u k t a n başka, müntahirin doğrudan d o ğ r u y a m u n t a ­ z a m y a r a açacağına ensiceyi k o p a r a r a k kendisine f a z l a ıztırap v e r m e k suretiyle intiharı d a k o l a y inanılır b i r k e y f i y y e t d e ğ i l d i r » . :

27 — Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i S u l t a n A z i z ' i n b i r k a ç k e r e i n t i h a r d a n b a h s e t ­ m i ş ve b i l h a s s a b â z ı tarihî ş a h s i y y e t l e r i i n t i h a r e t m e d i k l e r i n d e n dolayı tenkid etmiş olmasını k e n d i s i n d e bu fikrin ötedenberi mevcudiyetine ve binaen­ a l e y h i n t i h a r etmiş olduğuna d e l i l gösterenler v a r d ı r : Y e i s anlarında i n t i h a r d a n b a h s e t m e m i ş i n s a n y o k g i b i d i r ; b i l h a s s a e s a r e t v e z i l l e t e t a h a m m ü l e t m i ş tarihî şahsiyyetleri o b a k ı m d a n t e n k i d e t m e k k o l a y d ı r v e h e r k e s i n yaptığı şeydir. B u k a d a r u m u m î v e b e ş e r î b i r ş e y nasıl d e l i l ittihâz e d i l e b i l i r ? B i l h a s s a S u l t a n A z i z d i n i bütün b i r m ü s l ü m a n d ı r ve I s l â m i y y e t t e intiharın k a t i l d e n b e t e r o l ­ d u ğ u n u ç o k i y i b i l i r : C h a r l e s M i s m e r de b u n o k t a y a t e m â s e t m i ş v e intiharı Abd-ül-Aziz'in imânına m u g a y i r göstermiştir. «Su y e r m e zemzem» içecek kadar d i n d a r b i r a d a m ı n F e r ' i y y e s a r a y ı n d a « G e c e g ü n d ü z n a m a z kılıp K u r ' a n o k u r „ k e n ve b i l h a s s a v a k ' a esnâsmda «Sûre-i Y u s u f » önündeki k ü ç ü k masanın üstünde açık d u r u r k e n , d i n i n i n men'ettiği en büyük günâhı K u r ' â n m karşısında irtikâb ettiğine nasıl i n a n ı l a b i l i r ? 28 — H a l ' i n d e n i t i b a r e n S u l t a n A z i z ' i n h â l e t - i - r u h i y y e s i n e h â k i m o l a n e n b ü y ü k h i s ö l ü m k o r k u s u d u r : T o p k a p u s a r a y ı n d a Ü ç ü n c ü S e l i m ' i n dâiresine k o n u l d u ğ u andan itibaren onun akıbetinden korkmaya başlıyan ve hattâ bu endişesini e t r a f ı n d a k i l e r e de s ö y l i y e n v e b i l h a s s a S u l t a n M u r a d ' a üstüste t e z k i r e l e r y a z ı p a y n i endişesinden d o l a y ı b a ş k a b i r y e r e n a k l i n i i s t i y e n b i r zâtin ö l ü m k o r k u s u n a ö l ü m l e n i h a y e t v e r m i ş o l d u ğ u n u iddiâ e d e b i l m e k için v â z ı h b i r v e s i k a l â z ı m d ı r v e h a l b u k i elde ö y l e b i r ş e y y o k t u r ; 29 S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n d e n ç o k m ü t e e s s i r o l d u ğ u için i n t i h a r e t t i ğ i n d e n de bahsedilir H a l b u k i k e n d i s i n e S u l t a n M u r a d ' m cevabını götürmüş o l a n B a ş - m â b e y n c i E d h e m B e y ' e o t a r i h t e n dört beş a y e v v e l s a l t a n a t t a n f e r â g a t e t m e k iste­ diği h a l d e âile e f r â d m m m â n i ' o l d u ğ u n u « V a l l â h i - l - A z î m ' » d i y e yemin ederek söylemiş olduğu i t t i f a k l a r i v a y e t e d i l m e k t e d i r ! B u vaziyete göre h a l ' i n d e n fazla b i r teessür d u y m a m ı ş o l m a s ı l â z ı m g e l i r ; 30 — Ç o k g ü ç l ü k u v v e t l i b i r z â t o l a n A b d - ü l - A z i z ' i n k e n d i n i m ü d â f a a e t m e m i ş olması i n t i h a r d e l i l l e r i n d e n sayılırsa d a , k a a t i l l e r i n ifâdelerinde S u l t a n A z i z ' i n :

278 b i r d e n b i r e şaşaladığı bahsedilmektedir;

K R O N O L O J İ ve hattâ

üstüne f e n a l ı k

geldiği

1876 için

b i r şey

i=

1293

yapamadığından

31 — O z a m a n k i i n g i l t e r e sefiri H e n r y Elliot'un yukarda bahsettiğimiz «Nineteenth C e n t u r y » mecmuasında İngilizce m e t n i neşredildikten s o n r a Türkçe t e r c e m e s i de L o n d r a ' d a ç ı k a n « H ü r r i y e t » g a z e t e s i n e ' d e r c e d i l e n v e h a t t â a y r ı bir risâle şeklinde de basılan u z u n m a k a l e s i n d e i n t i h a r tezini müdâfaa etmiş ol­ ması, o t e z t a r a f d a r l a r m c a ç o k m ü h i m v e â d e t â m ü s k i t b i r d e l i l a d d e d i l i r s e de h i ç d o ğ r u değildir, i n g i l i z c e v e T ü r k ç e m a k a l e v e risâle şeklinde h e r t a r a f a y a ­ y ı l a n b u eser, S u l t a n H a m i d ' e k a r ş ı M i d h a t P a ş a ' y ı i l t i z â m için Yıldız d â v a s ı n ­ d a n s o n r a p e k a c e m i c e yazılmış kıymetsiz ve e h e m m i y e t s i z b i r p r o p a g a n d a ya­ zısından b a ş k a b i r ş e y değildir. H e r h a l d e H e n r y E l l i o t b u m a k a l e v e y a r i s a l e y i y a z d ı ğ ı s ı r a d a artık b u n a m ı y a b a ş l a m ı ş o l m a l ı d ı r k i v a k ' a d a n t a m b e ş s e n e s o n ­ r a kurulmuş olan Yıldız mahkemesini eserinin muhtelif yerlerinde 've meselâ risâle ş e k l i n d e k i T ü r k ç e t e r c e m e s i n i n 25 i n c i v e 29 u n c u s a h i f e l e r i n d e vak'adan « u ç sene sonra» kurulmuş g i b i göstermiştir! Yıllarca yaşadığı m e m l e k e t i n vak a y i ' v e a h v â l i n d e n t a m a m i y l e b î - h a b e r o l d u ğ u n u v e T ü r k i y e ' d e âdetâ gözlerini y u m u p k u l a k l a r ı m t ı k a y a r a k y a ş a d ı ğ ı n ı işte o t u h a f y a z ı s ı y l a i s b â t e d e n b u z a ­ vallı s e f i r i n a k l a , h a y a l e s ı ğ m ı y a c a k b i r sürü iddiâları v a r d ı r : M e s e l â S u l t a n A z ı z « T â 1862 d e » c i n n e t g e t i r m i ş v e o z a m a n d a n b e r i t a m o n d ö r t s e n e d i r deli i m i ş ! P â d i ş â h ı n y a n g ı n k o r k u s u n d a n d o l a y ı k e n d i o d a s ı n d a n b a ş k a hiç b i r y e r d e ışık y a k ı l a m a d ı ğ ı için h e r k e s s a b a h a k a d a r s a r a y ı n içinde e l y o r d a m ı y l a d o l a ş ­ m a k mecburiyetinde imiş! H a l i ' fetvasında S u l t a n A z i z ' e isnâd edilen k u s u r l a r ­ d a n b i r i de m a t b u â t a h ü r r i y e t v e r m e m i ş o l m a s ı i m i ş ! H a l ' i n şekli de ş ö y l e i m i ş : Hüseyn A v n i Paşa «Dolmabahçe kışlasından» b i r a l a y a s k e r ' a l ı p sarayı m u h a ­ s a r a e t t i k t e n s o n r a içeri g i r m i ş v e m u k a v e m e t e t m e k i s t i y e n pâdişâhı teslim o l m a y a iknâ' etmiş! M i d h a t Paşa d a gece yarısından sonra Ser-asker-kapusuna giderek k e n d i s i a s k e r olmadığı halde a s k e r i m e y d a n a çıkarıp m e y d a n d a nutuk ırad e t m e k suretiyle muvâfakat ettirmişmiş! «Muhayyelât-ı A z i z Efendi» y i a n ­ dıran b u e f s â n e l e r i h a k i k a t d i y e s ı r a l a m a k t a t e r e d d ü t b i l e e t m e m i ş g a f i l v e d ü n ­ y a d a n b î - h a b e r ?3ir e c n e b i n i n « Ş e h â d e t » v e « i n t i h a r » r i v a y e t l e r i h a k k ı n d a k i türr e h â t m a k ı y m e t v e r m e k ş ö y l e d u r s u n , k a a l e a l m a k b i l e bîhude z a h m e t t i r . B u zavallı a d a m ı n « i n t i h a r » t e z i n i a k l ı n c a m ü d â f a a y a k a l k ı ş m a s ı , v a k ' a zama­ n ı n d a k i « E ı k â n - ı e r b e a » m n İ n g i l i z c i l i ğ i n d e n v e h e r işlerinde i n g i l t e r e s e f a r e t i n ­ den i z i n a l a c a k k a d a r İngiltere'ye bağlanmış olmalarındandır: Meselâ S u l t a n i^ziz d e v r i n d e M i d h a t P a ş a ' n m m e ş r u t i y e t istihsâli için İngiliz y a r d ı m ı n ı i s t e m e k ü z e r e ingiltere sefarethanesine b i z z a t g i t m i ş o l d u ğ u n u a y n i risâlenin 1 2 - 1 3 ü n c ü s a ­ h i f e l e r i n d e a n l a t a n g e n e a y n i H e n r y E l l i o t ' d u r ! H a t t â b u n u n üzerine İngiltere sefiri Osmanlı paşasına t e ' m i n a t v e r d i k t e n sonra Sultan Aziz'e gidip Türk m i l ­ l e t i n â m ı n a s ö z s ö y l i y e r e k m e ş r u t i y e t i n ilânını i s t e m i ş s e de p â d i ş â h p e k h a k l ı olarak aldırmamıştır! Cevdet Paşa'nın «Tezâkir»ine göre Mütercim-Rüsdi p a ­ ş a ' n m ı s t ı r k a b ettiği M i d h a t P a ş a ' y ı k a b i n e d e n a t a m a m a s ı n a sebep « M i d h a t P a ­ şa'yı i n g i l t e r e s e f a r e t i n i n p e k ziyâde tesâhub ve iltizâm» e t m e s i d i r ! Paşalar ge­ r e k Abd-ül-Aziz'in, g e r e k Beşinci Murad'ın h a l ' i n d e n evvel hep i n g i l t e r e s e f â r e t m d e n müsâade almışlardır: Meselâ Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüsdi P a s a ' n m Sul­ t a n M u r a d ' ı h a l ' e t m e k için H e n r y E l l i o t ' d a n i z i n a l m a k ü z e r e 25 A ğ u s t o s g ü n ü T a r a b y a ' d a k i i n g i l t e r e s e f â r e t h â n e s i n e b i z z a t gidişi, gene a y n i . risâlenin 36 ncı sahıfesmde : «Pâdişâhın hal'edilüp edilmemesine

re'yimi almak

üzere»

k a y d i y l e anlatılır! H ü s e y n A v n i P a ş a d a L o n d r a ' y a g i t t i ğ i z a m a n İngiliz v ü k e l â s ı y l e S u l t a n A z ı z ' i n h a l ' i n i m ü z â k e r e e t m i ş o l m a k l a m e ş h u r d u r : Y u k a r d a 1875 = 1292 v u k u a t ı n ı n «25 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . İ n g i l t e r e ' n i n «İntihar,, t e z i n i m ü ­ d a f a a e t m e s i işte bundandır. H a t t â b u İ n g i l i z t e z i n e m u k a b i l R u s l a r d a « Ş e h â ­ det» tezmı müdâfaa edip S u l t a n H a m i d ' i amcasının k a a t i l l e r i n d e n i n t i k a m a l mıya teşvik etmişlerdir: B u n u n sebebi, devletin tereddisinden ve hükümet a d a m ­ l a r ı n » birer yabancı devlete bağlanmalarından dolayı Türkiye'de o r t a y a çıkan

1876 =

OSMANLI

1293

279

TARİHİ

h e r c e r e y a n ı n b i r e c n e b i m ü d â h a l e v e y a e n t r i k a s ı n a v e s i l e teşkil e t m e s i d i r . T a b ı . b u g i b i siyasî n o k t a - i - n a z a r l a r m hiç b i r ilmî k ı y m e t i y o k t u r . «intihar» ve «Sehâdet» r i v a y e t l e r i n i n b u r a y a k a d a r en mühimlerini gözden ge­ çirdiğimiz d e l i l l e r i y l e vesikalarının mukayese ve muvâzenesinden çıkabilecek yegâne netice, «Sehâdet» ihtimâlinin « İ n t i h a r » r i v a y e t i n d e n p e k çok kuvvetli olmasından i b a r e t t i r . E l d e m e v c u t vesâık ve mâlûmâta göre, d a h a kat'ı b i r şey s ö y l e m e k k a b i l değildir. Sultan A z i z ' i n h a l ' i n d e k i yağmacılıklardan s o n r a b u kanlı ö l ü m ü de i k i n c i b i r v a ğ m a c ı h ğ a sebeb o l m u ş , c e s e d s a r a y d a n k a r a k o l a i n d i r i l i r k e n Vâlide-Suitan'm •kulağmdaki küpelerle parmağmdaki yüzüğe varıncaya k a d a r nesi v a r s a zorla alınmış v e zavallı k a d ı n b a y g ı n b i r h a l d e kaldırılıp « K a r a ğ o l h â n e meydanına» b ı r a k ı l m ı ş t ı r . M a h m u d Celâlüddin p a ş a üst t a r a f ı m ş ö y l e anlatır : « M e r h u m ' S u l t a n A b d - ü l - A z i z ' i n v e vâlidesinin p e r î - p e y k e r cariyeleri çıkarılup içlerinden şehirde m e ' c e l v e m e n ş e ' i b u l u n a n l a r ş u r a y a b u r a y a d a ğ ı l m ı ş v e k i m - * sesizleri kapanın elinde k a l u p ırz-u-nâmûs-ı Haremserây-ı s a l t a n a t p a m a l ol­ m u ş i d i : H a t t â b u n l a r d a n E r k â n - ı - e r b e a ' n m d a h i d â n e - ç î n - ı v u s l a t oldukları m e r Bu

rezaletlerden

lâftan

sonra

men'edilerek

Fer'iyye'de

«Emvâl-i

bir

odaya

mektûme» sini

hapsedilen

söylemesi

için

Vâlide-Suitan'm tazyik

ihti­

olunduğundan

da bahsedilir. H a l ' i n d e n i t i b a r e n T o p k a p u ve F e r ' i y y e saraylarında c e m ' a n beş g u n yaşamış o l a n S u l t a n A b d - ü l - A z i z 1 8 3 0 = 1 2 4 5 senesi 7/8 Ş u b a t = L 3 / 1 4 Ş a ' b a n P a z a r / P a z a r ­ t e s i g e c e s i d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e t a m 46 sene, 3 a y , 24 g ü n y a ş a y ı p 47 y a - , sının içinde ö l m ü ş d e m e k t i r , ö l d ü ğ ü g ü n d e r h a l T o p k a p u sarayına nakledilip t e ç h i z v e t e k f i n e d i l d i k t e n s o n r a h e m e n m e r â s i m l e k a l d ı r ı l a r a k alelâcele S u l t a n ¬ M a h m u d türbesine defnedilivermiştir. _ S u l t a n A z i z ' i n şahsiyyeti için y u k a r d a 1861 ı = 1277 v u k u â t m m «25 H a z i r a n » v e b u s e n e n i n '«30 M a y ı s » f ı k r a l a r ı n a b a ­ kınız) .

6 Haziran = 13 Cumâda-l-ûlâ. Salı: Sultan Murad'ın teeranümi. (Beşinci Murad'ın cülûsundaki fevkalâde v a z i y e t t e n ne k a d a r müteheyyiç olup â s â b m m nasıl b o z u l d u ğ u n u g ö s t e r e n i l k t e z â h ü r l e r için y u k a r d a b u sene v u k u a t ı i ç i n d e k i «30 M a y ı s » f ı k r a l a r ı n ı n i k i n c i s i n e b a k m ı z . B i l h a s s a S u l t a n A z i z ' i n f e c î ö l ü m ü üzerine m u v â z e n e s i t a m a m i y l e b o z u l a r a k b u gün b i r cinnet buhrânma u ğ r a m ı ş t ı r . B u n e t i c e d e hususî h e k i m i C a p o l e o n e / K a p o l y o n ' ü n c â h i l â n e tedavisi de e n ' m ü h i m s e b e p l e r d e n s a y ı l ı r : P â d i ş â h ı s ı c a k b a n y o y a s o k t u k t a n s o n r a ş a k a k l a r ı y l a b o y n u n a v e k u l a k l a r ı n ı n a r k a s ı n a 70 k a d a r s ü l ü k v u r d u r m a s ı h a s t a ­ nın âsâbını büsbütün z a ' f a uğratmıştır! Selâmlıkta câmi m e r d i v e n l e r i n d e n çı­ k a r k e n i n m e k , i n e r k e n ç ı k m a k v e a t a ters b i n m e k , h u z u r u n a çıkan vükelâyı ö p ü p k u c a k l a m a k ve n i h a y e t Yıldız sarayında k e n d i n i h a v u z a a t m a k g i b i g a y r - i - tabiî hallerinden ve mütemâdiyen: — K a n i s t e m e m , pâdişahlık i s t e m e m ! d e y i p d u r d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . KUıc alayının işte b u n d a n d o l a y ı t e ' h i r e d i l m e s i , v e hattâ h e r k e s i n g ö r m e k istediği y e n i pâdişâhın C u m a selâmlıklarına bile çıka­ r ı l m a m a y a b a ş l a m a s ı h a l k ı n b i n türlü d e d i k o d u s u n a sebeb o l d u ğ u h a l d e h ü k ü ­ m e t işin g i z l i t u t u l m a s ı n a v e n i h a y e t İ n g i l t e r e s e f i r i n i n t e n s i b i y l e V i y a n a ' d a n d o k ­ t o r L ü d e r s d o r f i s m i n d e b i r a k l i y y e mütehassısı g e t i r t i l m e s i n e karar verilmiş­ t i r . — A ş a ğ ı d a b u s e n e v u k u â t ı içindeki «31 A ğ u s t o s » f ı k r a l a r ı n ı n b i r i n c i s i n e de b a k m ı z ) .

8 Haziran = yet münâkaşası. (Meşrutiyyetçilerin

15 Cumâda-l-ûlâ, Perşenbe: Bâb-ı-Fetvâ'da meşruti­

sukut-ı-hayâli

S u l t a n Murad'ın

cülusu

ve

cülûs

Hatt-ı-Hümâ-

280

KRONOLOJİ

1876

„--: 1293

yüniyle başlamıştır: G gün M i d h a t Paşa'nın «Erkân-ı-erbea» dan olan arkadaş­ l a r ı n a gösterdiği b i r Hatt-ı-Hümâyun müsveddesindeki meşrutiyet v a ' d i n e S a d r - i a ' z a m M ü t e r e i m - R ü ş d i P a ş a i l e S e r - a s k e r H ü s e y n A v n i P a ş a i'tirâz e d i n c e M i d 'hat P a ş a d a o n l a r a uymuş ve S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n d e Kanun-ı-esâsî hulyâsiyle en f a a l rolü o y n a y a n S ü l e y m a n p a ş a ' y a ç a r e s i z l i k i f â d e e d e n b i r « K e l i m e - i a c z - t e t i m m e » d e n b a ş k a b i r şey s ö y l i y e m e m i ş t i r ! Mutlakıyyetçi Sadr-ı-a'zamla Ser-asker i n esasen pek k u v v e t l i o l m a y a n meşrutiyet cereyanına karşı b i r o y a l a m a si­ y a s e t i t â k i b e t t i k l e r i n d e n b a h s e d i l i r : O n u n için h a k i k î t a k v i m h e s a b i y l e 8 Cumâd a - l - û l â = l H a z i r a n P e r ş e n b e g ü n ü neşredilen cülûs H a t t - ı - H ü m â y û n u n d a «Usûl-i îdâre-i d e v l e t i n b i r esâs-ı m e t î n - ü - s a h î h üzerine te'sisi» v e h a l k ı n «Bilâ-istisnâ nâil-i h ü r r i y e t - i t â m m e » o l m a s ı g i b i b i r t a k ı m m ü p h e m sözlerle i k t i f â edilmiş v e n i ­ h a y e t S u l t a n M u r a d ' m t e c e n n ü n ü n d e n ü ç g ü n e v v e l 3 H a z i r a n a 10 C u m â d a - l - û l â • C u m a r t e s i günü Dolmabahçe sarayında pâdişâhın riyaset ettiği fevkalâde bir M e c l i s - i V ü k e l â t o p l a n a r a k i l k m ü n â k a ş a y a p ı l m ı ş s a d a hiç b i r n e t i c e y e v a r ı l a m a d ı ğ ı i ç i n B â b - ı - F e t v â •= M e ş i h a t b i n a s ı n d a d a h a b ü y ü k b i r m e c l i s a k d i n e k a r a r verilmiştir. O y a l a m a siyasetinin Hatt-ı-Hümâyûnla Dolmabahçe meclisinden son­ r a ü ç ü n c ü m e r h a l e s i de işte b u « B â b - ı - F e t v â m e c l i s i » d i r : V ü k e l â d a n b a ş k a D â r - ı ;Şurây-ı Askerî r e i s i R e d i f ve Mekâtib-i A s k e r i y y e n â z ı n Süleyman Paşalarla F e t v â e m i n i K a r a - H a l i l ve K a z a s k e r / K a d ı - a s k e r Seyfüddin İsmail E f e n d i , Â m e d c i M a h ¬ m u d Celâlüddin v e S a d â r e t m e k t u p ç u s u M e m d u h B e y l e r d e n m ü r e k k e b o l a n bu m e c ­ l i s t e M i d h a t P a ş a «Konstitüsyon k a n u n u , , ve «Usûl-i meşveret kanunu» i s i m l e r i y l e b a h s e t t i ğ i b i r K a n u n - ı - e s a s î ilâniyle „Dîvân-ı Memleket» dediği b i r M i l l e t - m e c l i s i 'teşkilini t e k l i f e t m i ş s e de S a d r - ı - a ' z a m « M e ş r û t i y y e t - i i d â r e y e e h l - i v a t a n d a a d e m - i k a b ı l ı y y e t » d e n b a h s e d e r e k ç o k şiddetli b i r l i s a n l a r e d d e t m i ş , S ü l e y m a n P a ş a S u l ­ t a n A z i z ' i n o m a k s a t l a hal'edildiğini s ö y l i y e r e k i'tirâz e t m i ş s e de « A s k e r s i y â s e t e k a r ı ş m a z ! » diye S e r - a s k e r tarafından susturulmuş, «Mecâlis-i Âliyeye me'muı> y â ­ n ı n e z â r e t s i z v ü k e l â d a n N a m ı k P a ş a sırf M ü s l ü m a n l a r d a n m ü r e k k e p b i r M e c l i s - i M e b ' u s a n teşkilini istemiş, C e v d e t v e S a f v e t P a ş a l a r l a S e y f ü d d i n E f e n d i « T a r a f e y ­ ne mülâyim,, davranmış ve n i h a y e t K a r a - H a l i l E f e n d i de devlet i s l e r i n d e «istiftâ» e d i l m e k ü z e r e « F e t v â h â n e ' d e b i r h e y ' e t - i i l m i y y e » teşkilinden d e m ' v u r m u ş t u r ' B u m e ş h u r m e c l i s t e v ü k e l â d a n y a l n ı z H a l i l Şerif, S e r v e r , M i d h a t , R a s i d v e N â m ı k Paşalarla k a b i n e hâricinden Mekâtib-i A s k e r i y y e nâzın Süleyman P a s a meşru­ t i y e t i m ü d â f a a e d i p altı kişilik b i r a k a l l i y e t hâlinde k a l m ı ş l a r d ı r ; f a k a t h a k i k a t t e ışın neticesiz kalması d e v r i n diktatörü o l a n S e r - a s k e r H ü s e y n A v n i p a s a ' n m m u t iakıyyetçiliğindendir: Vükelâdan b i r çoklarının ağızlarını bile açmamış olmaları h e r halde onun korkusundandır).

15/16 Haziran = Çerkes-Hasaıı vak'ası.

22/23 Cumâda-l-ûlâ,

Perşenbe/Cuına

cücesi :

( B u meşhur v a k ' a m n kahramanı olan Sağ-kolağası H a s a n B e y Cerkeslerin Zevs k a b i l e s i beylerinden Gazi-İsmail B e y ' i n oğlu, Sultan Aziz'in dördüncü haremi N e ş ' e r e k K a d m - E f e n d i ' n i n k a r d e ş i ve b u K a d m - E f e n d i ' d e n o l a n s e h z â d e Şevket E f e n d i i l e E s m â - S u l t a n ' ı n dayısıdır. B u n u n l a b e r a b e r K a d m - E f e n d i ' n i n ç o k ya­ k ı n a k r a b â s m d a n o l d u ğ u h a k k ı n d a d a z a y ı f b i r r i v a y e t v a r d ı r . 26 y a s l a r ı n d a ç e ­ v i k , c e s u r v e silâhşur b i r g e n ç o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . S u l t a n A z i z ' z a m a n ı n d a S e r - a s k e r Hüseyn A v n i Paşa tarafından Bağdad'daki Altmcı O r d u y a m e ' m u r e d i l ­ m i ş s e de, s a r a y ı n h i m a y e s i y l e v e D â r - ı Ş û r â y - ı A s k e r î y â v e r l i ğ i y l e istanbul'da k a l m ı ş ve n i h a y e t A b d - Ü I - A z i z ' i n b ü y ü k o ğ l u Y u s u f i z z ü d d i n E f e n d i ' n i n y â v e r l i ğ i n e t a y ı n edilmiştir. B e y o ğ l u â l e m l e r i n e ün saldığı, d a rivayet edilir. HaH'den sonra k e n d i s i n i t e h l i k e l i g ö r e n A v n i P a ş a t e k r a r B a ğ d a d ' a t â y i n e t m i ş s e de a y a k d i r e y i p g i t m e d i ğ i ı ç m b u n d a n b i r g ü n e v v e l t e v k i f e d i l m e s i üzerine D â r - ı S û r â r e i s i v e H â s ­ s a müşiri R e d i f P a ş a ' y a mürâcaat ederek ertesi gün h a r e k e t edeceğine söz verdiği ı ç m serbest bırakılmıştır. «uı g l

Çeıkes-Hasan

B e y bekâr

o l d u ğ u için, halasının

kocası

olan

merhum

Kapdan-ı-

1876

=

1293.

OSMANLI

TARİHİ

281

deryâ A t e s - M e h m e t Paşa'nın C i b a l i ' d e k i konağında oturmaktadır: Akşam-ustu s e r b e s t b ı r a k ı l ı n c a d o ğ r u işte o r a y a g i t m i ş t i r . « V a k ' a » n m şu üç_ s e b e p t e n ç ı k t ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r : 1) E n m ü h i m sebep, i s t i n t a k ı n d a m ü k e r r e r e n s ö y l e d i ğ i g i b i S u l ­ t a n A z i z ' i n «Bi-gayr-i-hakkm» hal'iyle ölümünden Hüseyn A v n i P a ş a yı başlıca m e s ' u l b i l m e s i d i r : Hattâ ilkönce vak'ayı pâdişâhın defni günü Sultan-Mahmud t ü r b e s i n d e y a p m a k i s t e d i ğ i h a l d e o r a y ı m ü n â s i p g ö r m e d i ğ i için c a y d ı ğ ı n d a n b a h ­ setmiştir- 2) H a s a n B e y ' i n h e m ş i r e s i o l a n N e ş ' e r e k K a d m - E f e n d i S u l t a n A z ı z m s o n z a m a n l a r ı n d a h a s t a l a n m ı ş o l d u ğ u için h a l i ' d e n s o n r a F e r ' i y y e s a r a y ı n a götü­ r ü l ü r k e n b i r s a l a b ü r ü n m ü ş , b u şal b i r z â b i t t a r a f ı n d a n c e b r e n ü s t ü n d e n a l ı n m ı ş , K a d m - E f e n d i a ç ı k - s a ç ı k k a l m ı ş , h a k a r e t l e r e u ğ r a m ı ş v e b i r a z s o n r a d a 18 C u ­ mâda-l-ûlâ = 11 H a z i r a n P a z a r g ü n ü v e f â t e t m i ş t i r : B u g e c e k i « v a k ' a » t a r i h i n d e n dört - ü n evvel kızkardesinin o çirkin m u a m e l e l e r e uğradıktan s o n r a c a n v e r m e s i h e r h a l d e H a s a n B e y ' i n a f v e d e b i l e c e ğ i b i r ş e y d e ğ i l d i r ; 3) Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z Bağdad meselesinden dolayı Çerkes-Hasan'm ötedenberi Ser-asker Hüseyn A v n i P a ş a ' y a diş b i l e d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . Eniştesinin Cibâli'deki k o n a ğ ı n d a n ç ı k ı p b i r k a y ı ğ a b i n e n H a s a n B e y v e d â ' e t m e k bahanesiyle S e r - a s k e r i n p a ş a l i m a m n d a k i yalısına gitmişse de A v n i Paşa'nın o a k s a m M i d h a t P a s a konağında toplanan mecliste bulunduğunu anlayınca aynı kavıkla S i r k e c i ' y e geçerek b i r l o k a n t a d a y e m e k y e y i p k a f a y ı tütsüledikten sonra bir «sürücü beygiri» ile Bâyezid'in Soğanağa mahallesindeki Midhat Paşa ko­ n a ğ ı n a g e l m i ş t i r : ü s t ü n d e 4-5 r e v o l v e r l e b i r k a m a b u l u n d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . S u l t a n A z i z d e v r i n d e n b e r i d e v a m eden B a l k a n g a i l e l e r i n e o sırada y e n i b i r G i ­ r i t g a i l e s i de i n z ı m â m e t m i ş o l d u ğ u i ç i n , v ü k e l â n ı n h e r a k ş a m b i r k o n a k t a i ç t i m â e t t i k l e r i n d e n b a h s e d i l i r : Yalnız Boğaziçi'nin u z a k y e r l e r i n d e o t u r a n nâzırların I s t a n b a T d a yapılan b u gece toplantılarından vâreste tutulması kararlaşmış olduğu için, e a k s a m M i d h a t P a ş a ' n ı n k o n a ğ ı n d a t o p l a n a n l a r ş u o n ü ç k i ş i d e n i b a r e t t i r : Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüşdi, Ser-asker Hüseyn A v n i , B a h r i y e n â z ı n K a y s e r i h A h m e d , Hâriciyye nâzın Râşid, M a a r i f nâzın Cevdet, Defter-i-Hâkanî nâzın Y u ­ suf Sûrây-ı-Devlet r e i s i M i d h a t , «Mecâlis-i Âliyye m e ' m u r , , yâni nezâretsiz nâzır H a s a n R ı z â , Şerif H ü s e y n v e H â l e t P a ş a l a r l a S a d â r e t m ü s t e ş a r ı K a b z ı m a l - z â d e S a i d E f e n d i ' d e n b a ş k a  m e d c i M a h m u d Celâlüddin v e S a d â r e t m e k t u p ç u s u M e m ­ duh. B e y l e r de v a r d ı r . B u n l a r y e m e k t e n s o n r a konağın üst katında bahçeye nâzır büyük b i r o d a d a toplanmışlardır; Mektupçu M e m d u h Bey/Paşa «Mir'ât-ı şüûnât» m d a t u h a f b i r h i s s - i - k a b l e l ' v u k u ' d a n bahsederek paşaların müzâkere esnâsmda: _ N e a c â y i p hâl, z i h n i m i z i t o p l a y a m ı y o r u z ! d e d i k l e r i m anlatır. — K o n t D e K e r a t r y ' y e g ö r e v a k ' a z e v â l î s a a t o n b u ç u ğ a v e ezânî ü ç e d o ğ r u o l m u ş t u r ; a ş a ğ ı d a k i a ğ a l a r ı n i ç k i hâliyle k u m a r d a l g ı n l ı ğ ı n d a n istifâde e d e n H a s a n B e y b i r a r a l ı k m e r d i v e n i t e n h â b u l u p y u k a r ı f ı r l a m ı ş , s o f a ­ d a k i h a d e m e n i n i k a a z m a e h e m m i y e t v e r m i y e r e k aralık k a p u y u b i r a z g ö z e t l e d i k t e n s o n r a s a ğ e l i n d e b i r t a b a n c a v e s o l e l i n d e b i r k a m a i l e b i r d e n b i r e içeri d a l ı v e r miş : — Davranmaymız! veyahut: — Davranmayın, d a v r a n m a Ser-asker! diye bağırıp Hüseyn A v n i Paşa'yı i k i kurşunla göğsünden ve karnından vur­ muştur. N e y e uğradıklarını b i l m i y e n vükelânın b i r kısmı sofadan aşağıya can atmış ve Sadr-ı-a'zam Rüşdi P a ş a ile Cevdet, Hâlet ve Y u s u f p a ş a l a r d a y a n d a k i küçük o d a y a kaçmışlardır: Yalnız Hâriciyye n â z ı n Râşid Paşa müzâkere oda­ sında k o r k u s u n d a n b a y ı l ı p k a l m ı ş t ı r . O s ı r a d a h e n ü z ö l m e m i ş o l a n H ü s e y n A v n i Paşa c a n h e v l i y l e s o f a y a kaçıp yıkılmışsa d a H a s a n B e y o r a y a d a yetişmiş, f a ­ kat o n u n d a a r k a s ı n d a n K a y s e r i l i - A h m e d P a ş a saldırıp e l l e r i n i t u t m a y a ç a l ı ş ı r ­ k e n Çerkes-Hasan'm kaması kulaklarıyla parmaklarını «Pastırma doğrarcasma» k e s t i ğ i için n i h a y e t K a y s e r i l i de S a d r - ı - a ' z a m m s ı ğ ı n d ı ğ ı k ü ç ü k o d a y a can at­ mıştır, i ş t e b u n u n üzerine H ü s e y n A v n i ' y i k a m a s ı y l a d e l i k - d e ş i k e d i p öldüren H a s a n B e y t e k r a r s a l o n a g i r i p i s k e m l e s i n i n üstünde b a y g ı n b u l u n a n R â ş i d P a -

282

K R O N O L O J İ

şaya

bir kurşun sıktıktan s o n r a gırtlağını da k e s e r e k

Paşa'nın yet

1S76 ı =

harem

küçük

eRmek

dâiresine

odanın

kaçmış

kapısını

olduğundan

i s i n i bitirmiştir

bahsedilir.

zorlarken M i d h a t Paşa'nm

Vak'a

mübtedi

Midhat P a -

kahramanı

uşağı

niha

Ahmed

A*a

b ı ç a ğ ı i l e e n s e s i n i y a r a l a m ı ş s a d a b i r k u r ş u n l a o d a y e r e serilmiştir

fedıîir

°

d

Aşağıda

n

e

n

H

a

S

a

n

paşaların

B

e

'

y

İ

n

m

yaverleri,

U

şaşılacak

Ser-asKer-kapusundan

zabtiye

teslim

olmuş,

fakat

m

l

a

r

l

s

ö

n

çavuşları

b i r şey yapamayışları

şeydir!

ve

aşağıya

d

ü

r

ve

ü

P

Perdeleri

ağaları

Nihayet

asker

indirilirken

kişiyi

bulduğu

civardaki Hasanpasa

kuvvetleri

gelmiş.

Sadâret

sermiştir, ölenler içinde b i r z a b t i y e

ıkı y a h u t

neferi

üç ve M i d h a t P a ş a hatıratında

de v a r d ı r :

bunlara kolağası

ile onu d a

S

Ü

İ

6

y

m

â

n

İ

y

y

e

k

?

l

!

^ a

a

yapılan

1876 = hudut

OSMANLI

1293 köylerine

Bosna-Herseğ'in Încağmm

tecâvuzundan Sırp

b i r kısmmı

O

sırada

B a l k a n l a r d a k i Türk

Sırp

ordusu

Bas-kumandanlığma

nmıdenTtibaren' «Taşkend

faTfındÎn zâür

hazırlanmış

gayesi

islâv

b f küc£ milletleri y

istediği baktomararestS diye

savmıştır.

tasdik

I a r

d

Dîvân-ı-harb

edildiğinden

kes-Hasan

S l L a Î n m ^

k

e

r

'

î

n

n

B

â

e

y

6

Z

c

e

İ

k

I

e

r

d

i

r

verilen

Askerlikten

17 H a z i r a n c=

i

z

tarafından

bahsedilir:

B e y nihayet

İ

24

:

A

r

l

n«»e

k

hükmün

tardiyle

yere

yaralarıma

M e c l i s - i - Vükelâca

idamına

Cumâda-I-ûlâ

verilen

k a r a r

Cumartesi

günü

d a Cer-'

sabaha

yanındaki

™ y * * ™ ^

d

t

dut

Diktatörlüğü b i r kâbusa b e n z i y e n Hüseyn A v n i P a ş a ' n m âkıbeti h e r kese penis b i r n e es a l d ı r m ı ş S u l t a n A z i z ' i n i n t i k a m ı n ı a l a n H a s a n B e y h a l k a r a s ı n d a m ! b i r k a h r a m a n g i b i t a k d i r edilmiş, hattâ vükelâ bile m e m n u n o l m u ş , şiirler v e meısıyeler yazılmış v e b i r müddet s o n r a İkinci Abdülhamid devrinde' E d i r n e - k a ! pusu mezarlığındaki k a b r i yapılarak kitabesinde «Genç yasında veliyy-ün-ni'meti uğrunda fıdây-ı cân» ettiğinden bahsedilmiştir). y y u n m metı

2 Temmuz = ııarne başlaması.

9 Cumâda l-âh> , Pazare

Sırbistan'la Karadasın ft

( O s m a n l ı h â k i m i y y e t i altında b u l u n a n b u i k i i s l â v p r e n s l i ğ i n i n b ö y l e bîr h a r b asmaları, h u k u k i bakımdan b i r n e v i i s y a n d e m e k t i r ; zâten b u h a r b , yukarıki sene v u k u a t ı n ı n «13 N i s a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z H e r s e k ı s y â n i y l e b u senenin S Mayıs,, ftfcraamda g ö r d ü ğ ü m ü z B u l g a r isyanının o z a m a n d a n b e r i h e r gün b T k l e n e t t a b n ve m u k a d d e r b i r neticesidir: Bütün B a l k a n islâvlarmı Türkiye'ye karsı a v a k l a n d ı r m a k i s t ı y e n R u s s i y a s e t i i l k ateşi B o s n a - H e r s e k ' d e t u t u ş t u r m u ş v e müte-~ madıyen Sırbistan ve K a r a d a ğ ' l a R u s y a ' d a n y a r d ı m gören b u v i l â y e t ' T ü r k " d u ­ ş u n u n m a h a l l î âsilerden b a ş k a Sırplar v e Karadağlılarla d a mttcadel 1 bfr h a r b t ° •™ ve Karadağ h ü k û m e t Î t hummâ, ¥

a

n

b

e

r

1

i

tedâfm v f ^ r = Cumâda-l-ûlâ C u m a ~ünü tedafüi y e tecavuzı b i r i t t i f a k muâhedesi a k d e d e r e k m e t b u ' l a r m a karsı r e s m n , e l b ı r h g ı e t m i ş l e r d i r . B u v a z i y e t i d i k k a t l e t â k i b e d e n B â b - ı - A l î b i l h a s s a B u S a r ıs 1

S

1

d

e

d

i

r

:

1

M

M

k

Û

m

e

t

2

6

M

a

V

l

s

2

mTdTktef "asSrf H ^ " tedbirlerime kıîur ." medıkten başka, 8 H a z i r a n 15 C u m â d a - ! - û l â C u m a g ü n ü v e b i r r i v a y e t e e ö r e de e r t e s i g u n S a d r - ı - a ' z a m M ü t e r c i m - R ü ş d i P a ş a S ı r b i s i a n p r e n s i S S S Ka radag prensi N i k i t a / N i c o l a s ' y a birer telgraf çekerek seferciklerininsebeSnî sormuş ve b u şiddetli ihtâra ilkönce müsekkin ve mülâyim « S ^ h a t t a p r e n s M i l a n i z â h â t a r z ı için i s t a n b u l ' a b i r m u r a h h a s g ö n d e r e c e £ d e n büe e

=

T ^ ^ t ^ ^ ' - ^ 29

C u m a d a - l - u l a Perşenbe

üsadî tısadî

v

U

p

ve

I

t

^ manevi l

m

t

0

m

d

a

gunu

a

r

a

d

murahhas

a

n

° yerine n

B o s n a - H e r s e k harekâtından zararlarından bahseden prens

d

Ö

^

n

i ç i n c e T T a S n ültimatom göndermiştir»

r

t

dolayı Milan,

fâtihi»

B o s n a - H e r s e k ve B u l g a r i s t a n

tedavi

2

İ B„ e

n L ü S S T S c S S Başıbozuk kuwetLnÎ

n

kuvvetlerinin mecmûu

kumandanı müşir A h m e d M u h t a r p a ş a m e ' m u r

t â y i n edilmiş v e h e m e n

yaralarım

bir

nihayet

Karadağ

vermek

prensi

b u t a r i h t e n b i r gün

p a n İ Abdülkerim Nâdir Paşa'nm kumandasmdadır;

ve

Bey

ve

evvel

yüz

de k e n d i

zaman

daha

29

diye

Karadağlılar gösterilir :

öyle

b i r hâdisat

birliğinin pişdar

te'mininden

ş e k l i n d e ateşe

ise müdâhale

muvaffakiyetini

isyanlarıyla

ederek

«93

Abdı/Ç»-

c e p h e s i n e de

Hersek

edilmiştir.

Mayıs =

meşhur

gelip yeni vazifesine

H e sek

başlamıştır.

bin kadar

Karadağ

üzere

de

B u n l a r ' H ü s e y n A v n i p a ş a ' n m k a t l i üzerine S e r - a s k e r o l a n S e r d a r - ı - E k r e m

de

Hasan

ilkönce

işgalini

t a a r r u z a geçmiş ve b u gün d e ' s ı r p ordusu M o r a v a nehrinden geçmiye

bes m a k t u l

günü

ş i k â y e t e d e r e k b u hâle

istemiştir!

283

TARİHİ

a s k e r l e r i tarafından

bahsedilir. H a s a n B e y

b a s ı y l a sırtından y a r a l a n m ı ş t ı r . İlk i s t i c v â b ı o g e c e v e i k i n c i s i de e r t e s i C u m a S^geL^cerrâ'hj"

hic

karakoluyla

Bahriye

Cem'an

bah-

halde

Hasan' Bey

yâverlerinden

on mecruhtan

Artık

tutuşturduğundan

30-40

Şukru B e y k e n d i s i n i t a h k i r ettiği için çizmesinden çıkardığı b i r t a b a n c a yere

1293

5

Rus

Cumada-l-ûla generali

Pazartesi

gu-

Tchernaıeff/Çernayef

başlamıştır.

Sırbistan

ve

Karadağ

zinciridir k i , Balkan ibaret

olmakla

atıp T ü r k seferi»

kolaylaştırmaktan

n e n b u Sırbistan - K a r a d a ğ s e f e r i n i n neticesi

beraber

ordusunu

diye

harblen

meşhur

Rusya

mületlenne

karş

hakiki

hedefi

^ a l a t t ü ^ n

soma

Turk - Rus naibin­

ibarettir. -

Türk

için aşağıda

b u sene v u k u a t ı n ı n

zaferiyle

neticele­ «ol

Teşrinievvel» fıkrasına bakınız).

31 Ağustos = 10 Şa'ban. Perşenbe: Beşinci Murad'm hal'L ( Y u k a r d a b u s e n e v u k u a t ı n ı n « 6 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a aklını k a y b e t t i ğ i n i gördüğü­ m ü z B e s i n c i M u r a d ' m h a s t a l ı ğ ı d o k t o r l a r ı n h e r türlü i h t i m â m m a r a ğ m e n h a f i f l e ­ m e m i ş o t a r i h t e n i t i b a r e n 87 g ü n d e n b e r i p â d i ş â h k e n d i n e m â l i k o l m a d ı ğ ı i ç i n d e v ­ l e t işleri g a y r - i - r e s m î v e g a y r - i - m e s ' u l b i r « N â i b - i - S a l t a n a t „ v a z i y e t i m a l a n S a d r - ı a ' z a m Mütercim Rüsdi P a ş a ' n m elinde kalmış, hükümet g i z l i tuttuğu halde m e s e ­ le s â v i ' o l d u ğ u için ' h e r k a f a d a n b i r ses ç ı k m a y a b a ş l a m ı ş , u l e m â c u m a n a m a z ı n ı n «adem-i cevazı» n d a n d e m vurmuş, M i d h a t P a ş a h e r derde devâ bildiği meşruti­ y e t i b u d e r d i n de y e g â n e d e v â s ı d i y e İleri sürdükçe hâlinden memnun olan Sadr-ı-a'zam : _ P â d i ş â h m u h t e l l - ü ş - ş ü u r d u r : B i n â e n a l e y h d e v l e t i n t e b d i l - i usûl-i hükümetine z a m a n müsâid değildir! xr„ diye atlatmıya bakmış, n i h a y e t yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z Sırbistan ve K a ­ r a d a ğ m u h a r e b e l e r i o r t a y a ç ı k ı n c a h a z i n e m ü ş k i l â t m d a n d o l a y ı crkarılan «Kavâim-i nakdiyye» başsız k a l a n d e v l e t i n malî ve iktisadî vazıyetim b u y u k b i r b u h ­ r a n l a k a r ş ı l a ş t ı r m ı ş v e işte b ü t ü n b u m ü ş k i l â t i ç i n d e h e r n a s ı l s a b i r C u m a s e l a m ­ lığına ç ı k a r ı l a n B e s i n c i M u r a d s a r a y a a v d e t i n d e sırtından çıkarmadığı ünifor­ masıyla' sabahladıktan s o n r a erkenden D o l m a b a h ç e sarayının a l t k a t m a m ı p b i r pencerenin camlarını kırarak bahçeye çıktıktan s o n r a k e n d i s i n i kayık h a v u z u n a a t a c a ğ ı s ı r a d a y e t i ş e n b e n d e g â n ı z o r l a i ç e r i a l m a k i s t e m i ş l e r s e de p a r m a k l ı k l a r a sarıldığı i ç i n e l l e r i n e v u r m a k m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş l a r v e b u halı p e n c e r e d e n g ö r e n v e l i a h d A b d ü l h a m i d E f e n d i t a r a f ı n d a n şiddetle t e k d i r e d i l m i ş l e r d i r . H a m ı d E f e n d i ' n i n b u v a z i y e t i d e r h a l Sadr-ı-a'zama bildirdiğinden b a h s e d i l i r . G e n e «6 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a V i y a n a ' d a n c e l b e d i l d i ğ i n i g ö r d ü ğ ü m ü z A k l i y y e mü­ tehassıs! d o k t o r L e i d e r s d o r f b i r r i v a y e t e n a z a r a n pâdişâhın tedâvisi kaabıl o l m a ­ d ı ğ ı v e i k i n c i b i r r i v a y e t e g ö r e de V i y a n a ' d a k i k l i n i ğ i n d e altı a y t e d a v i _ e d i l m e k s a r t i y l e iyileşebileceği hakkında b i r r a p o r vermiştir: i k i n c i r i v a y e t doğru olsa bile t a t b i k i k a b i l değildir; ü ç kıt'a üzerindeki m u a z z a m b i r d e v l e t i n i m p a r a t o r u v e İ s l â m âleminin halîfesi v a z i y e t i n d e b u l u n a n b i r z â t m V i y a n a ' d a b i r a k l i y y e kliniğine sevkı h a n g i a k l a sığabilir? B i r t a r a f t a n d a R a m a z a n b a y r a m ı yaklaştığı için p â d i ş â h ı n b a y r a m n a m a z ı n d a n v e m u â y e d e m e r a s i m i n d e n dolyı hukumetm çok müşkil b i r vaziyette kaldığından bahsedilir. V e l i a h d Abdülhamid Efendı'mn b i r a n e v v e l t a h t a ç ı k m a k i ç i n s a r f e t t i ğ i b ü y ü k g a y r e t v e f a a l i y e t i n s e b e p l e r i işte bunlardır.

284

K R O N O L O J İ

1876

=

1293

Hanıid E f e n d i ' n i n b u f a a l i y e t i n d e en mühim adamı, T i c a r e t nazırlığında buiunan eniştesi Fethi-Pasa-zâde M a h m u d C e l â l ü d d m P a ş a ' d ı r : İşte o T v a s y l a S S S Serasker k a y m a k a m : Redif P a ş a ' y ı elde e t m i ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l * S e r a s k e r A b d u l k e r m ı N a d i r p a ş a o sırada S e r d â r - ı - E k r e m l i k l e R u m e l i ' d e b İ u n d u Î u için vekaletinde bulunan Dâr-ı-Şûrây-ı-Askerî reisi R e d i f Paşa I s t e n b u M a l T ^ s k e r t a nne e n T ? - ^ f ^ * ™ ™ - ™ ^ ve M i d h a t Paşalar iste b u v ^ y e t üze i m e elde edilmişlerdir.- A b d ü l h a m i d E f e n d i b u n l a r l a K â ğ ı t h a n e ç i f t l i n d e ^ ruşmuş, ıkısmi b i r p a r m a ğ m d a oynatmış, m e v k i i n d e n başka W r s e ? d S ü l i y " M ü t e r c i m ' , ış b a ş m d a n a y ı r m ı y a e a ğ m d a n b a h s e t m i ş , M i d h a t P a ş a c a d a t a

U

etJeT

m

e

9

r

U

t

İ

y

y

e

t

Ü

t

-

^şverete

mübteni

dedikten sonra muhteşem k o l düğmelerini H a y d a r M i d h a t B e y de h â t ı r â t m d a d a h a

olmayacak

bir

hükümeti

çıkarıp yadieâr o l a r a k sonra verilmfs^ S s t e r d i i T

?

İKİKCİ

(Abdülhamîd-i Sânı)

kabul

•, J ' ,

ABDÜIHAMtD

_

*,• 1

M. 1876 = H . 1293

M. 1909 = H. 1327 —

—

1876 = 31 Ağustos =

1293

10 Şa'ban, Pergenbe, Zevâlî saat 12 r İkinci Abdül-

hamid'in cülusu. , «îmâm-ül-Müslimîn

Tc^T'T^I

cünûn-i

mutbık

İmâmet

ile mecnûn

olmağla

°

mÜnhaU

imâmetden

^

to mU?

«ısı-cevab : A l l a h - u - a ' l e m olur»

mak^fls

f

Ketebehu-l-fakîr H a s a n Hayrullâh ufiye-anhu

l

l

L

^

ÎJ^nm

^

Z

uZ

^

m

â

n

â

S

l

,

koydu rdU§UnÖan

kardeşinin hiç b i r z a m a n

n

a

^

»

M

bahsediIir:

lyıleşemiyeceğini

m z Tophâne müşiri R ı z â İ ^ ^ S f i T ^ Murad'ın hal'ine k a r a r verilmiş „ K„ .. J; Sırbistan m e s e l e s i h l k k m d f b h 1 ve m a ' z u l ve m a n s u h b S İ e i , ™ Topkapu - a y ı n T Î o p ^ I T 3

u

z

e

r

M E

ı

n

e

U

3 3

,

S

e

n

e

' , l

Doksan Göçdü

üçde d o k s a n uzletgâhma

a

^

^

cîa'hans-, t a r i h i ^

Sa'ban Carsanba şa oan

Î H r

lultan

^

Rü'yet-i-hilâlden -

^

°

—

mütevellid

olduğu

gibi,

« " " " İ l

' Z r T ^ -

günü dünyaya gelmiş olduğuna g m e » d o l d u r m a k ü z e r e o l d u ğ u sırada t a h t a

MfcidS

ikinci

haremi

olan

anası

Tîr-i-Müjgân

Kadın-

K a r

y

ettirmektir f?' Ş i ıttıfak-ı-arâ ile S u l t a n » k i « c r a d a gördüğümüz ^ceğinden bahsedilerek * * *

u k a

a k d e d

Vâlide-Sultan Hele

C

Hamidî

i t i b a r e n 93 g ü n s ü r m ü ş t ü r :

üç gün padişah-! dehr S u l t a n Murâd-Î

olup

nâ-murâd

olmuştur.

Dorvs'in

s?ra7

mesi herzeden değildir.

a y ı s _ _ b C u m a d a - l - u l a Salı g ü n ü n d e n

X

9i Evlül—15 21 E y l u l _ l ö

^

'

^

ıı

Efendi nta

h a l k a ilân

0

T

^ „i

«Abdul-Hamid

rakkaselerinden daha bayağı

ve

intime» mühtedi safsatadan

ismindeki

düşmanca

eserinde

bir e r m e n i ^ ^ J ^ Z d a h a aşağı

b i r iftiradan başka

^fJJ^^^

Sultan ffZ şey

^

İ k i n c i A b d ü l h a m i d ' l e tâli'siz s e l e f i B e ş i n c i M u r a d d e n i b a r e t o l d u ğ u için, i k i k a r d e ş i n b e r a b e r ^ . ^ ^ ^ ^ ¡ ^ ¿ ^ 1 çeyi Gerdan-kıran Ömer E f e n d i ' d e n , Acemceyi Alı M a h v ^ ^ ^ ' . . ^ ^ diğer i l i m l e r i F e r i d v e Şerif E f e n d i l e r d e n , O s m a n l ı t a r i h i m Vak.anuvıs_ L u t f F f e n d i ' d e n F r a n s ı z c a y ı E d h e m v e K e m a l P a ş a l a r l a G a r d e t i s m i n d e bıı F r a n s ı z S H e m u s i r d e S u a t e l l i v e L o m b a r d i i s m i n d e i k i İtalyandan öğrenmrşierdır; S u l t a ^ i k m i d ' ı n G a r p m u s i k i s i n i Ş a r k m u s i k i s i n e t e r c i h e t m e s i işte b u n d a n d ı r . S b i l m e d i ğ i ^ v e h a t t â y a z ı y a z a m ı y a c a k k a d a r câhil o l d u ğ u y e t l e r i k i n c i m e ş r u t i y e t t e n s o n r a d ü ş m a n l a r ı t a r a f ı n d a n o r t a y a atılmış e ^ l e r d e n d i r ; S u l t a n H a m i d â l i m o l m a m a k l a b e r a b e r i m l â b ı l m ı y e c e k ka^dar çatal^ de d e ğ i l d i r ; b u t u h a f isnadın m â h i y y e t i n i a n l a m a k için ş i m d i y e k a d a r neşredilmiş el-yazılârma şöyle b i r bakıvermek kâfidir; meselâ y u k a r d a b a h s i geçen m a h u d D o r v s ' i n m â h u d k i t a b ı n d a i k i s a h i f e l i k b i r m ü s v e d d e s i n i n « f a c - s ı m ı l e » sı v a r d n : B a ş k a s ı t a r a f ı n d a n y a z ı l m ı ş b i r m ü s v e d d e n i n t e b y i z i g i b i b i r ş e y o l m a d ı ğ ı çizil­ miş ve k e l i m e l e r i y l e sâbit o l a n b u y a z ı d a h i ç b i r i m l â yanlışı o l m a ¬ dıktan b a ş k a ifâdesi de b i r ç o k d ü ş m a n l a r ı n ı n üslûbundan _ d a h a duzgundmi

286

KRONOLOJİ

1876

—

1293

«Millet» kütüphanesindeki « A l i B m î r î » k o l e k s i y o n u n d a « D î v a n 97* u n u m a r a d a m u k a y y e t «Fâtih dîvânı» L p y e B ^ ^ ^ i ^ f ^ - J ^ , hah mukaddimede Emîrî E f e n d i , S u l t a n H a n u d " s e n i e d e r k e Î ^ D u ^ d a r n S n f " ' ^ ****** ***** ^ > *tfen tenezzül bahsetmekte ve pâdişâhın «Muallim-i Sultânîleri» V a k ' a n ü v i s T ûtfi v g-onaerdıgi şu k ı t ' a y ı d a m i s a l g ö s t e r m e k t e d i r : vaKanuvıs L u t f i M e n d i ye a

1

İ

Z

â

m

l

&

r

OSMANLI

1293

287

TARİHİ

O

6 48>>

?

1

A

1

İ876 =

S

6

r

l

W

l

ı

1SR8 r-

vukuâtmm

1284

«1 Nisan»

fıkrasına

bakınız.

f

H a b e r - î i n h i r â f - ı tab'ı şerif O l d u g a a y e t teessüre bâdî H a k v e r e âfiyetle ömr-i dirâz Bâ-kemâl-î meserret-û-şâdî

Lûtfi

E f e n d i b u kıt'ayı

matbu

dîvânında

neşretmiş

olduğu

-ibi

A l i Fmîrî

olduğuna göre, her halde k e n d i eseri o l m a k ^ £ ^ 7 * )

w

„•

muhakkak

SlSn »C-

MUhta

b i l e uyandırılabilir. S u l t a n H a m i d iffet, kâtipliğinde

«Kelimenin

« düşmanlarının

0

Sultan l a m f ^ e

taktık

ş

V T ?

s

bir

\lerde

m

takım

«

£

müteassıp

Türk

S

haysiyyet,

bulunmuş

o n u n b u en bâriz

te. r,..ar

olan

ve

vekar

eski

h.berter

ve

namus

Dâhiliyye

geldiji

timsâlidir:

nâzırlarmdan

ffeee

uv.,«„nd.„

Bey m

hatıratında

» m » On

Reşıd

vasfına:

bütün

mânâsiyle

afif

i d i : Yâni

kimsenin

ırzına

ve

kesesine

r f l e S ^ e » t e d i r . T o p k a p u sarayının H a r e m - i - H ü m â y u n dâiresine asS ı ^ Î h l â t î İ z b a t I v h a s ı A b d u r r a h m a n Şeref tarafından «T.O.E M,>nda n e ş ^ - trP , ı Talimatnamede muayyen bir saatten sonra Harem-ağalarımn bile S ™ ' d â i r S m d ? S ^ c a k l a r ı n f âit b i r m a d d e v a r d ı r ; zâbıta-i-ahlâkıyyeye ^ J b — ' ü ^ e M t ü n memlekette fevkalâde b i r ehemmiyet vermesi, sok Î m a n S a ve b i l h a s s a S u l t a n A z i z devrinde sarayın bile o bakımdan b o z u l m a v a yüz tutmasmdandır. . . g

a

Sulİan H a m i d tanı m â n â s i y l e d i n i b ü t ü n m ü s l ü m a n d ı r v e ö y l e o l d u ğ u ı ç m S a s İ p değildir: Reşid B e y b u noktayı da «Müteassıp o l m a m a k l a beraber ne d e n i l e b i l i r ?

Turklenn

Y

yuz

kızartıcı

2 ^ 4 u T „ ^ n u r u v e h m i d i r v e h a t t â hütrtn ^ h e r k e ş t e n h e r z a m a n sünhe e t H İ f ? f^ g ö r e i d a r e eZim^ YıSa hfzmetinde' * Sultan Hamid-in'mütemSryen f e T r ^ l t ^ ^ — Şüphe b a s i r e t i n başıdır! d

l

e

t

m

ve

cehaletlerine

^

k ö t ü icrââtına m u k a b i l Katırlarının en meş­ 9*yden ve ŞÜf^lerinden aldığ! ' i l h a m l a r a . T S ^ J ^ ™

e

-

V a r d l r

İ Ş t e

1

v

gaflet

i

b

u

d

u

r

:

H

e

r

^ ^ ' ^ . y T ^ r ^ S y e d i s i için d e v l e t idaresini sarayda tahtından i n d i r e c İ k L î m S f£r f İ S t « o r n ^ ^ r m m k e n d i s i n i de d i s i için tenezzül s a v ı l a c a k L Z l \ ^ ptamlş, işte b u n d a n d o l a y ı k e n y e l i ğ e d e o yüzden ^ S ^ ^ 1 , ^ ^ ^ ^ J S ^ ™? barışmış, hafiyk e s t e n evvel ve h e r keşten zivâdJ k p L ? S - • 1 r * derecede n i n de â m i l o l d u ğ u Zha^a^r r ü ^ ^ malî imkânsızlık k a d a r v e h m i rayını deniz ( ^ " 2 2 2 ' 1 , 2 ^ ^ d n ™ ™ £ ^ * " d

f

e

v

l

e

t

a

d

a

m

h

S

m

m

a

n

a

s

ı

z

S

6

toyanm

i

0

S n

i

l »

S

^

^

*

" ^

S ^

tan ( £ m ^ £ S S a e t t i k l e r i b u eşsiz v e s i t o

S

S

^

^

1

k

i

n

0

^

c

İ

U

İ

t

a

n

A

z

i

z

i

m

a

b

a

I

a

£ î £ !

O ^ ğ ^ u T a k ı ^

T ^ ^ Î 5 ? I k ü ^ ^ f n ^

d

^ ^ • J* 1 1 ? 6 8 1

m M

Ü

W

Ü

?

m f

i

b k

a

İ

r

vardır: S u l Kadın-Efendi'nin ihdâ M

göz

k

m dm-

« u S i y T f meşhur olan amcası S u l t a n A z i z ' l e ağabeysi S u l t a n M u r a d ^ ve S r kardeşlerinin'aksine olarak S u l t a n H a m i d çok muktasıd o l m a k l a m a r u t m • Ş e h z a d e l i k h a y a t ı çiftliklerinin m a h s u l â t i y l e t i c a r e t y a p a r a k , p a r a s ı n ı isleterek, İ S t k S ^ i d a r e s i y l e b i z z a t m e s g u ! o l a r a k v e h a t t â g a y e t ihtiyatlı s u r e t t e borsa o v u Î ™ bile istirâk ederek servet y a p m a k l a geçmiştir; kardeşlerine p a r a ıkrâz ettiğinden bile b a h s e d i l i r ! îşte b u n d a n dolayı Beşinci M u r a d h n cülusunda bîr m S y o n altından f a z l a b o r c u o l d u ğ u h a l d e , S u l t a n H a m i d t a h t a çıktığı^ z a m a n y a V £ . n a k d î s e r v e t i n i n y ü z b i n altını a ş t ı ğ m a âit b â z ı r i v a y e t l e r v a r d ı r S a l t a n a t d e v r m d e de dftimft i d a r e l i d a v r a n m ı ş , S u l t a n A z i z g i b i d e v l e t h a z i n e s i n e i k i d e b u e l a t m a m ı ş v e h a t t â m e n â f i ' - i - u m u m i y y e y e âid işlerde k e n d i k e s e s i n d e n p e k ç o k fedakârlıklarda bulunmuştur. . Re«id B e v S u l t a n H a m i d ' i «Halim, sahur v e rahîm» gösterir : K i m s e n i n rızkına m â n ? S i k İ t e m e d i ğ i için, siyasî m e n f i l e r e b i l e a y l ı k l a r a ğ l a t m a s ı b u b u s u siyyetinin en bâriz deliller indendir. Merhum Doktor A b d u l l a h Cevdet Trablus g a r b a sürülürken bütün müterâkim aylıklarının b i r t o r b a g u m u ş m e c i d i y e ola­ r a k Bâs-Zabtiye'ye g e t i r i l i p kendisine verilmiş olduğunu b i r g u n S u l t a n H a n î i k r a h m e t ' o k u y a r a k v e o z a m a n k i m u h â l e f e t i n e n e d â m e t e d e r e k b a n a tee sürlerle a n l a t m ı ş t ı ! S u l t a n A z i z ' i n k a t l i y l e a l â k a d â r o l a r a k K a s t a m o n u d a n g e t i r ­ t i l i p Y ü d ı z ' d a m u h a k e m e e d i l e n M â b e y n e i S e y y i d B e y ' i n z a r u r e t i ç i n d e kalan_ k a ­ n a K e v s e r H a n ı m M â b e y n ' e ç o k şiddetli b i r t e l g r a f ç e k t i ğ i n d e n d o l a y ı t e k d ı ı e u ğ r a d ı ğ ı h a l d e , m a i ş e t i n i n t e ' m i n i için d e r h a l v a l i y e e m i r v e r i l m i ş t i r ! Mıdhat P a ş a b i l e h u d u t h â r i c i n e ç ı k a r ı l ı r k e n c e b i n e b e ş y ü z altın k o n u l m a k t a kusur edilmemiştir! B u g i b i deliller nâmütenâhidir.

a

E r m e n i propagandacılarının u t a n m a d a n «Kızıl S u l t a n , , d e d i k l e r i İtana Abdulh a m i d ' i n e n b ü y ü k h u s u s i y y e t l e r i n d e n b i r i de k a n d ö k m e k t e n s o n d e r e c e muc-

288

"OSMANLI

TARİHİ

—

1876

1293 1876 =

t e n i b o l m a s ı d ı r ; h a t ı r a t ı n d a S u l t a n H a m i d ' i n b i r ç o k kusurlarını s a n l a t e n k i d etmiş olan Raşid B e y b u noktayı şöyle anlatır

şiddetli

:

«Kitâbet h i z m e t i n d e bulunduğum o n dört sene zarfında âdi cürümlerinden dolayı haklarında i d a m h ü k m ü sâdır o l a n l a r elbette yüzü tecâvüz etmiştir. P â ­ dişâh bunların a r a s ı n d a y a l n ı z b i r i n i n , anasını v e b a b a s m ı k a t l e t m i ş b i r c a n a ­ v a r ı n i d â m ı h ü k m ü n ü t a s d i k e t t i . D i ğ e r l e r i h a k k ı n d a k i i d a m cezalarını, cürrnü m u h i t o l a n s e b e p l e r e g ö r e m ü e b b e d e n , y a h u t y i r m i , y i r m i b e ş sene, h a t t â daha az kürek cezâsma t a h v i l ederdi... t d a m cezâlarını muttariden hapis cezâsma t a h v i l e t m i ş o l d u ğ u , hâlen H a z i n e - i - E v r a k k u y û d i y l e de s â b i t t i r » . Gene Reşid B e y ' i n b a n a şifâhen söylediğine göre S u l t a n H a m i d i d a m cezasını t a s d i k e t m e k t e kullandığı k a l e m i b i z z a t kırıp s o b a y a atmış v e k a y d i n i yapan M â b e y n kâtiplerinin de ö y l e h a r e k e t e t m e l e r i n i i r â d e e t m i ş t i r . O t u z ü ç s e n e s ü ­ r e n s a l t a n a t devrinde idâm edilenlerin mecmûu b i r kaç kişiden i b a r e t gösterilir! T ü r k i y e ' d e d a r - a ğ a ç l a r ı S u l t a n H a m i d ' d e n s o n r a k u r u l m u ş v e o r m a n l a r teşkil e d e ­ cek k a d a r bereketlenmiştir. İ k i n c i A b d ü l h a m i d ' i n m e ç h u l c e p h e l e r i n d e n b i r i de T ü r k l ü k ş u u r u n d a g ö s t e r i l e bıhr « L û g a t - i Ç a g a t â y î v e T ü r k î - i O s m â n î » müellifi Buhâr'âlı Ş e y h - S ü l e y m a n E f e n d ı ' y ı saltanatının d a h a i l k yıllarında T ü r k l e r v e T ü r k m e n l e r l e t e m â s e t m e k üzere r e s m î v a z i f e i l e O r t a - A s y a ' y a g ö n d e r m i ş o l d u ğ u n u S ü l e y m a n E f e n d i Ç a ­ ğ a t a y lehçesiyle y a z d ı ğ ı m a n z u m mukaddimesinde: H e m sefâretle seyâhat kıldum d i y e anlatır v e : :

T ü r k m e n ü n hâlini b i r b i r b i l d ü m Cins-ü-mıkdârını defter kıldum şeklinde i z â h a t d a v e r i r ; g e n e Ş e y h - S ü l e y m a n E f e n d i P e s t e ' d e t o p l a n a n k o n g r e s i n d e de S u l t a n H a m i d ' i t e m s i l e t m i ş t i r ; b u n d a n b a h s e d e r k e n de :

Turan

Cümle b i r b i r gelüben i l öpdü T ü r k d i p alkışla k ı y â m e t k o p d u d e m e k t e d i r . S u l t a n H a m i d ' i n âile b e ş i ğ i o l a n E s k i ş e h i r v e S ö ğ ü t c i v â r ı n d a k i K a ­ r a k e ç i l i a ş i r e t i n d e n i k i y ü z kişilik b i r « S ö ğ ü t l ü m a i y y e t b ö l ü ğ ü » teşkil e t m e s i d e m i l l i y e t i n e bağlılığmdandır; M â b e y n baş-kâtibi T a h s i n P a s a ' m n hatıratında bu meseleden bahsedilirken: «Sultan vardı»

Hamid'in bu

mızraklı

bölüğüne

fevkalâde

teveccüh

ve

i'timâdı

d e n i l d i k t e n s o n r a bunların k u m a n d a n ı o l a n M e h m e d B e y ' i n b i r a r k a d a ş ı y l a b e ­ r a b e r « S u l t a n H a m i d ' i n y a t a k odası y a n ı n d a » y a t t ı k l a r ı n d a n , p â d i ş â h ı n ' « H a y a t ı ­ nın muhâfazasmı b u n l a r a tevdi» ettiğinden b a h s e d i l d i k t e n s o n r a d a , s a r a y d a b ü ­ t ü n a h l â k î s a f v e t l e r i n i « K a y a g i b i » m u h â f a z a e t m i ş o l a n « C i v a n m e r d » Karakeçim lılere k a r ş ı A b d ü l h a m i d ' i n millî r â b ı t a s ı ş ö y l e i z â h e d i l m e k t e d i r ; «Sultan H a m i d Söğütlü onlarla görüştüğü z a m a n :

bölüğünden

dâimâ

memnuniyet

ve

sitayişle

bahseder

— ö z hemşerilerim! diye hitâb eylerdi».

P

B i r hükümdar

için lâzım

OSMANLI

TARİHİ

Kanun-ı-esasînin ilânmda ise o da yapılıyor; f a k a t i y i t a t b i k o l u n u r m u , T Ü R , K Ü N M E N F A A T İ M A H F U Z K A L I R M I ? Burasını k e s t i r e m i y o r u m ! P â d i ş â h ı n b u millî endişesinde n e k a d a r h a k l ı o l d u ğ u n u i k i n c i m e ş r u t i y e t tarım* b ü t ü n f e c â a t i y i e isbât e t m i ş t i r . _ S u l t a n H a m i d ' i n A z e r b a y c a n ' d a İ r a n h ü k ü m e t e t a r a f ı n d a n m e n ' e d i l m i s o l a n T ü r k d i l i n i n t e d r i s lisanı o l m a s ı n ı t e ' m i n e t m e k s u r e , t i y l e T ü r k l ü ğ e e t t i ğ i h i z m e t için a ş a ğ ı d a 1900 1318 v u k u a t ı n ı n « 2 9 ' T e ş r i n i e v v e l * , fıkrasına bakınız. =

S u l t a n Abdülhamid'in en k u v v e t l i cephesi haricî siyasetinde gösterilir: B a l k a n d e v l e t l e r i n i m ü t e m â d î ihtilâflar içinde yaşatarak Türkiye'ye karşı i t t i f a K l a r m a hiç b i r z a m a n imkân vermediği g i b i Şark meselesinde R u s y a ile Avusturya'nın, anlaşmasına mütemadi b i r mehâretle mâni' olmuş, i n g i l t e r e ve F r a n s a ' y a karşı i c â b ı n d a A l m a n y a ' y ı k u l l a n m ı ş , b ü t ü n d e v l e t l e r i b ü y ü k b i r u s t a l ı k l a i d a r e ede¬ r e k O s m a n l ı t a r i h i n d e o t u z ü ç sene s ü r m ü ş e n u z u n s u l h d e v r i n i t e ' m i n e d e r e k inhitat harblerinden sonra memleketi dinlendirmiye m u v a f f a k olmuştur: B u s u l h d e v r i n i n b a ş ı n d a k i «93 s e f e r i » A b d - ü l A z i z d e v r i n d e n m e v r û s o l d u ğ u g i b i , a r a d a k i Y u n a n h a r b i de b ü y ü k b i r s e f e r m f t h i y y e t i n i h â i z değildir. A b d u r r a h m a n Ş e r e f S u l t a n H a m i d ' i şöyle anlatır : « S i m â v e b ü n y e s i n d e h â n e d â n - ı O s m â n î ' y e m a h s u s o l a n alâmetler i y i c e f a r k - ı s müşahede o l u n u r d u . Z e k i ve hassas, dakîka-şinâs, muâmeie-i mu'tâdesi nâzik, halâvet-i m a h s û s a - i s a d â y a mâlik, efendiliğin ve Hilâfet-u-saltanatm izz-u-vekaarmı t a m a m i y l e yerine g e t i r i r , bendegânmı taltif ve kendisiyle görüşen ecne­ b i l e r i tatlı d i l i v e c â z i b e - i n e z â k e t i i l e t e s h i r e t m e n i n y o l u n u b i l i r , t e h d i d i m h a K kıyle î k a ' a k a a d i r v e l ü z u m u n d a şiddet g ö s t e r m e ğ e v e y a h i d d e t i n i t e s k i n e t m e ğ e muktedir idi». S u l t a n H a m i d ' i n cülûs m e r â s i m i T o p k a p u s a r a y ı n d a o l m u ş , Sırbistan meselesi münâsebetiyle ictimâa çağırıldıklarını yukarıki fıkrada gördüğümüz davetliler b i r d e n b i r e h i ç b i l m e d i k l e r i s a l t a n a t tebeddüliyle k a r ş ı l a ş m ı ş , s a d r - ı - a ' z a m Mfîtercim-Rüşdi P a s a kısa b i r n u t u k l a v a z i y e t i anlattıktan s o n r a h a l i ' fetvâsı o k u n ­ m u ş v e işte b u n u n üzerine y e n i p â d i ş â h H ı r k a - i - Ş e r i f d â i r e s i n d e n ç ı k ı p an'anem u c i b i n c e B â b - ü s - S a â d e ö n ü n d e k u r u l a n m u r a s s â t a h t a ezânî s a a t 5,15 zevali 12 de cülûs e d e r e k d e r h a l b î a t m e r â s i m i y a p ı l m ı ş t ı r . S u l t a n M u r a d o s ı r a d a Ç ı r a ğ a n sarayına nakledilmiş olduğu için, i k i n c i A b d ü l h a m i d b i a t t e n s o n r a Saray-bur* n u ' n d a n s a l t a n a t k a y ı ğ ı ile D o l m a b a h ç e sarayına g e ç m i ş ve üç gün ü ç gece cülûs şenlikleri y a p ı l m ı ş t ı r . =

« V e h m - i H ü m â y û n » u n a r a ğ m e n S u l t a n H a m i d b ü y ü k b i r hüsn-i-niyetle işe b a ş l a ­ yıp Osmanlı t a r i h i n d e m i s l i görülmemiş demokratça h a r e k e t l e r i y l e a z zantandfe askerle ahâlinin g ö n ü l l e r i n i k a z a n m ı ş t ı r : B u y o l d a i l k h a r e k e t i , cülusunun O E . b e s i n c i g ü n ü n e tesadüf e d e n 14 E y l ü l — 24 Ş a ' b a n P e r ş e n b e günü B â b - ı - S e r - a s k e rî'ye gidip ümerâ ve zâbitanla beraber akşam yemeğinde bulunmasıdır; s o f r a ö a : — Ser-asker Paşa, Paşalar, Beyler, E f e n d i l e r ! h i t â b ı y l a b i r n u t u k irâd e t m i ş , S e r - a s k e r R e d i f P a ş a o r d u n â m ı n a c e v a p vermiş,, e r t e s i a k ş a m v ü k e l â i l e M â b e y n erkânını Y ı l d ı z ' d a y e m e ğ e d â v e t e d i p devletin m â r u z olduğu t e h l i k e l e r karşısında hepsine i t t i f a k l a h a r e k e t , yâni m i l l i b i r l i k : t a v s i y e s i n d e b u l u n m u ş , 18 E y ' l ü l 2 8 Ş a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü k a y ı k l a Tersâne'ye gidip B a y r i y e l i l e r l e tanışarak birlikte sofraya oturup «yalnız a s k e r y e m e ğ i » yemiş ve gene b i r n u t u k irâd etmiş, 5 Teşrinievvel 16 R a m a z a n p e r ş e n b e * g ü n ü B â b - ı - M e ş î h a t ' e g i d i p u l e m â i l e b e r a b e r i f t a r s o f r a s ı n a o t u r m u ş , 19 T e ş r i n i ­ e v v e l — 30 R a m a z a n P e r ş e n b e g ü n ü K ı z l a r - a ğ a s ı v e s a i r H a r e m - a ğ a l a r ı m n ünifor­ m a l a r l a m u â y e d e l e r e iştirakini m e n ' e t m i ş , 9 Teşrinisâni ı:= 21 Ş e v v â l P e r ş e n b e g ü ­ nü Haydarpaşa hastahânesine g i d i p B a l k a n cephelerinden gelen h a r b y a r a l ı l a r a » • «birer birer» z i y a r e t e t t i k t e n sonra hepsine atıyyeler dağıttırmış ve c a m i l e r d e S a d r - ı - a ' z a m v e diğer v ü k e l â i l e b e r a b e r h a l k içinde n a m a z k ı l m ı ş t ı r ! G e n e o g ü n ­ lerde b i r çok defalar K a r a d e n i z ' l e M a r m a r a ' d a v a p u r g e z i n t i l e r i yapmış ve b u n l a r a . bâzı şehzadelerle d e v î e t - a d a m l a r ı n ı d a d â v e t e t m i ş t i r . S u l t a n H a m i d ' i n i l k Mâbeyn erkânı u m u m i y y e t l e çok k u v v e t l i şahsiyyetlerdir : =

S u l t a n Abdülhamid'i meşrutiyetten yıldıran m u h t e l i f sebeblerin e n mühim'erind e n bırı de anâsır m e s e l e s i v e o z a m a n k i O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n d a T ü r k u n s u ­ r u n u n dıger anâsır mecmûuna nisbetle a k a l l i y e t t e olmasıdır- Âlî P a s a g i b i S u l ­ t a n H a m i d de M e c l i s - i - M e b ' û s â n m a n â s ı r m ü c â d e l e s i n e s a h n e o l a c a ğ ı ' k a n â a t i n d e ­ d i r i ş t e b u n d a n d o l a y ı İ k i n c i m e ş r u t i y e t i n ilânından b i r h a y l i z a m a n e v v e l T ü r k milliyetini koruyacak b i r K a n u n - ı - e s a s î t e d v i n i için bütün A v r u p a Kanun-ıesasılennı terceme_ ettirmeye başlamıştır. Başkâtip T a h s i n a ş a b u mesele h a k ­ kında S u l t a n H a m ı d ' m k e n d i s i n e söylediği sözü hâtırâtma söyle geçirmiştir • -

1293

bir l i ­

olan

şey memleketin

menfaatidir:

Eğer

bu'menfaat

=

F. : İS>'

KRONOLOJİ

290 Sonraları dokuz rin

defa Sadârette b u l u n a n

1876

S a i d Bey/Paşa'yı

en mümtâz adamlarından olan Eğinli S a i d Paşa'yı

hâb

etmiştir;

bunlardan

Sadr-ı-a'zam

işte b u E ğ i n l i « B ü y ü k - S a i d ve a y n i z a m a n d a bile

çok

likle

Ağa'nm

en mühim

Eğinli

B i r müddet

Said paşa

şahsiyyetidir

hükümet

tarafından

beş sene t a h s i l e d e r e k o r a d a n

başka W o o l w i c h dra'nın

olan

da Mâbeyn

askerî m e k t e b i n i

«institution

of

dev­

ferikliğine

inti-

sonra

Mâbeyn

mütesellimi

gönderilip

birincilikle

Engineers»

Hâs-ağası

Edinburgh

şahâdetnâme

ismindeki

Tecribe

muvaffakıyyetler

gösterdikten

mühendisleri nazırlığında

sonra

dâiresi reisliğinde b u l u n d u ğ u v e artık S u l t a n M u r a d ' m h a l ' i n e

diği sırada S u l t a n H a m i d k e n d i s i n e m i ş s e de k a b u l e t t i r e m e y i n c e

b i r hey'et gönderip

Tophâne

karar

Baş-mâbeyncilik

ettirmiştir. S o n d e v r i n e n b ü y ü k r i y â z i y y e c i l e r i n d e n o l a n S a i d P a ş a d e v l e t İngiltere'de t a h s i l etmiş i l k Türk genci deki

eserinde

ceddütçülere,

Eğinli-Said yâni

veril­

teklif

s a r a y ı n ıslâhı s a l â h i y y e t i y l e M â b e y n f e r i k l i ğ i n i o l d u ğ u için, m u h a f a z a k â r l a r l a

k e n d i s i n e « İ n g i l i z - S a i d P a ş a » d e m i ş l e r d i r ! K o n t de K e r a t r y ' n i n Paşa'nm

Mâbeyn

meşrutiyetçilere

karşı

ferikliğine bir

nevi

tâyini

üni­

aldıktan

olmuş, L o n ­

Makine

enstitüsüne â z â s e ç i l m i ş , R a s a d h â n e m ü d ü r l ü ğ ü i l e M e k t e b - i - B a h r i y y e v e L o n d r a sefâreti a t a ş e - n a v a l l i ğ i n d e

müşiri

Avrupa'da

Berrî-i H ü m â y u n ' u b i r i n c i ­

de a y n i d e r e c e i l e i k m â l e m u v a f f a k

Mechanical

denilmesi

y e n i Mâbeyn'in

îzmit

:

İngiltere'ye da

ve o

«Küçük-Said Paşa»

oğlu o l a n S a i d P a ş a M ü h e n d i s h â n e - i

bitirdikten sonra

versitesinde

Paşa'ya

Paşa »ya nisbetledir.

B a h r i y e nâzın

i y i karşılanan

Mustafa

Said

Baş-kâtipliğe

= 1293

hesabına

müteassıplar

«Mourad V »

ismin­

Sultan Hamid'in

te'minâtı

gibi

et­

kabul

gösterilir:

1876

=

OSMANLI

1293

291

TARİHİ

31 Teşrinievvel = 12 Şevval, Salı: Sırbistan ve Karadağ harekâtının ta'tili hakkında Rus ültimatomu. ( Y u k a r d a b u s e n e v u k u â t m m «2 T e m m u z » fıkrasında başladığını gördüğümüz Sırbistan ve K a r a d a ğ s e f e r l e r i n i n Türk z a f e r l e r i y l e lehimize inkişâfı Rusya'nın teessür v e telâşına sebeb o l m u ş v e b i l h a s s a 29 Teşrinievvel==10 Ş e v v â l P a z a r g ü n ü kazanılan A l e x i n a t z A l e k s i n a ç z a f e r i Sırbistan'ın k a t ' î m a ğ l û b i y y e t i y l e n e t i c e l e n n e r e k T ü r k o r d u s u n u n artık h i ç b i r m u k a v e m e t g ö r m e d e n B e l g r a d ü z e r i n e y ü r ü ­ m e s i n i t e ' m i n e d e c e k b i r v a z i y e t hâsıl etmiştir. B u y ü z d e n bir Türk-Rus seferi açılmasını i s t e m i y e n İngiltere b u n d a n b i r a z evvel a r a y a g i r i p Bâb-ı-Alî'ye mütâ­ r e k e t e k l i f etmişse de şerâitinde u y u ş u l a m a y ı p işin s ü r ü n c e m e d e k a l m a s ı n i h a y e t Sırp o r d u s u n u n A l e k s i n a ç f e l â k e t i y l e n e t i c e l e n i n c e d a h a f a z l a s a b r e d e m i y e n Rus hükümetinin e m r i y l e b u gün i s t a n b u l s e f i r i İgnatieff kırk s e k i z saat müddetle b i r ültimatom v e r i p b u müddet zarfında bütün harekâtın t a ' t i l i y l e a'zamî i k i aylık b i r m ü t â r e k e a k d i n i i s t e m i ş , B â b - ı - Â l î de A v r u p a ' n ı n h e r türlü y a r d ı m ı n d a n m a h ­ r u m o l d u ğ u için k a b u l e m e c b u r o l m u ş v e b u s u r e t l e o p a r l a k T ü r k z a f e r i m a a t t e e s ­ süf semeresiz kalmıştır. — A t e ş k e s i l m e s i hakkındaki e m r i n o r d u kumandanlığına 3 Teşrinisâni = 15 Ş e v v â l C u m a günü t e l g r a f l a t e b l i ğ o l u n d u ğ u r i v a y e t e d i l i r A ş a ğ ı d a b u sene v u k u a t ı içindeki «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a l a r ı n ı n b i r i n c i s i n e de bakınız). =

:

teHer

suretle

19 Kânunuevvel = 2 Zülhicce, Salı: Müterciın-Küsıli Paşa'nin isti'fâsiyle Midhat Paşa'nin ikinci sadâreti.

O s ı r a d a M â b e y n m ü ş i r l i ğ i n e de y e n i p â d i ş â h ı n eniştesi o l a n T i c a r e t n â z ı n D â m a d - M a h m u d Celâlüddin P a ş a t â y i n e d i l m i ş t i r ; b u D â m a d - M a h m u d P a ş a , T ü r k m ü z e c i l i ğ i n i n müessisi o l m a k l a m e ş h u r T o p h â n e müşiri F e t h i A h m e d P a ş a ' n m o ğ l u v e E ğ i n l i - S a i d p a ş a d a d â m â d ı d ı r ; b u s u r e t l e m e s l e k l e r i b i r b i r i n i n zıddı o l a n kayınla enişte yeni Mâbeyn'de birleşmiş d e m e k t i r : B u n l a r d a n M a h m u d Paşa mutlakıyyetçi, S a i d Paşa meşrutiyetçidir. — Eğinli-Said Paşa'nin o z a m a n k i v u kuâtı günü gününe z a b t e d e n ruznâme şeklindeki kıymetli hâtıratmın yalnız baş tarafları r a h m e t l i t o r u n u N a z a n Danişmend tarafından «Türklük» mecmuasında n e ş r e d i l m i ş s e de a l t t a r a f ı m a a t t e e s s ü f g a y r - i - m ü n t e ş i r k a l m ı ş t ı r .

( İ s t i ' f â m n s e b e b i S u l t a n A z i z ' i n . şahsî g a r a z l a r l a h a l ' i n d e n d o l a y ı h a l k arasında Mütercim aleyhine d e d i k o d u l a r başlaması ve kendisine i'timâdı olmıyan S u l t a n H a m i d ' i n de B â b - ı - A l î m â r u z â t ı n d a n bâzılarını r e d d e t m e s i d i r ; bu suretle hem halkın, h e m p â d i ş â h ı n gözünden d ü ş t ü ğ ü n ü anlıyan R ü ş d i P a ş a b u n d a n evvel de b i r i k i k e r e i s t i ' f â e t m i ş s e de k a b u l e d i l m e m i ş v e n i h a y e t b u s e f e r Mısır hıdivi İsmail p a ş a ' n m S ı r b i s t a n s e f e r i n e y a r d ı m için g ö n d e r d i ğ i a s k e r i n k e n d i ­ s i n i h a l ' e t m e k t e k u l l a n ı l a c a ğ ı m z a n n e d e n pâdişâhın v e h m i k a r ş ı s ı n d a ihtiyarlığını b a h â n e e d e r e k t e k r a r i s t i ' f â e d i n c e M ü h r - i - H ü m â y u n artık g e r i a l ı n m ı ş t ı r : M ü t e r c i m ' i n h a l i ' l e r ve iclâslarla geçen b u dördüncü sadâreti b u senenin 12 M a ­ y ı s . = 17 R e b î ' ü l - â h i r C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 7 a y , 8 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — G ü n t a ­ r i h i n d e k i ihtilâf için B e ş i n c i c i l t t e « V e z i r - i - a ' z a m l a r » cedvelinde 246 n u m a r a y a bakınız).

h a l d e R u s l a r a k a r ş ı İngilizlerden i s t i f â d e e t m e k i s t i y e n S u l t a n H a m i d ' i n b u i n g i l t e r e ' y i de m e m n u n e t m e k istediği

Eğinli-Said çıkmıştır: Bulgar mam

Paşa'nm

tâbiriyle

Abd-ül-Aziz

gailesine

bir

müdâhaleye

tiyetçilikle

Murad

meselesi

Rusya. Besarabya'da

Sultan H a m i d «Fevk-el-müşkil»

devrindenberi

Beşinci

etmiş, G i r i t

muhakkaktır.

müzminleşip

devrinde

yeniden

mutlakıyyetçilik

Sırbistan

alevlenmiş,

büyük b i r ordu

hazırlanmış

tahşid

olduktan

giden ve

Karadağ

mütemâdiyen

etmiş ve

Avrupa

b a ş k a , dahilî v a z i y e t

arasındaki

şerâit

gerginlik

içinde

Bosna-Hersek seferleri harbe

de

devletleri

müşterek

de

meşru-

efkâr-ı-umumiyyesini

i k i y e b ö l e n b i r b u h r a n hâline g e l m i ş t i r ) .

7 Eylül = 17 Şa'ban, Perşenbe: Sultan Hamid'in Kıhc-alayı. (Beşinci dolayı bir

Murad'ın yerine

hafta

bahçe'den Topkapu da

tekrar

cülusunda

getirilememiş

sonra

pek

Eyüb'e

parlak

geçen

hazırlıkları merâsimle

pâdişâh

sarayına gitmiş, y o l d a kayıkla

yapıldığı

olan bu eski an'ane orada

ihyâ kılıç

halde

pâdişâhın

hastalığından

İkinci Abdülhamid'in

edilmiş,

saltanat

kuşandıktan

kayığı

sonra

atla

e c d â d m m türbelerini z i y â r e t e t m i ş v e

Dolmabahçe'ye

geçmiştir:

Eğinli-Said

Paşa'nin

cülûsundan ile

Dolma-

Eyüp'den

Topkapu'dan

hâtıratmda

h i l l e r l e y o l b o y l a r ı n d a k i s e y i r c i l e r i n sayısı 5-6 y ü z b i n k a d a r t a h m i n e d i l i r ) .

Kânunuevvel = 6 Zülhicce, Cumartesi: Tersâne konferansı-

inzi­

hazırlanan

itibariyle

pâyitaht

tahta

ısyâmyîe

sa­

( B i r t a r a f t a n b u sene vukuâtmın «2 M a y ı s » fıkrasmda g ö r d ü ğ ü m ü z B u l g a r ısyân m d a n dolayı A v r u p a efkâr-ı-umumiyyesinin Türkiye a l e y h i n e dönüşü ve gene o sırada «6 M a y ı s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z Selânik v a k ' a s m ı n z u h u r u v e b i r t a ­ r a f t a n d a Sırbistan'ın m a ğ l û b i y y e t i n i h a z m e d e m i y e n R u s y a ' n ı n Besarabya'da ve A n a d o l u hududunda birer ordu tahşid e t t i k t e n sonra Bâb-ı-Alî'ye «31 Teşriniev­ v e l » fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z ültimatomla yüklenmesi « Ş a r k meselesi» n i e n b u h ­ ranlı s a f h a s ı n a s o k m u ş v e ö y l e b i r v a z i y e t t e R u s y a ' n ı n t e k b a ş ı n a o y u n o y n a ­ m a s ı n ı i s t e m i y e n i n g i l t e r e ' n i n t e k l i f i y l e 1856 P a r i s m u â h e d e s i n d e i m z â l a n b u l u ­ n a n devletlerin i s t a n b u l ' d a b i r k o n f e r a n s a k d e t m e l e r i n e k a r a r verilmiştir : Haliç tersânesindeki B a h r i y e nezâretinde toplanan ve bizim menbâlarda «Meclis-i mükâleme» denilen b u konferansta her devletin m u r a h h a s i y l e i s t a n b u l elçileri biılunmuş, Osmanlı Baş-murahhası olan Hâriciyye nâzın Safvet Paşa alelusul k o n f e r a n s reisliğine s e ç i l m i ş v e i k i n c i m u r a h h a s l ı ğ a d a S u l t a n H a m i d ' i n F r a n s ı z c a h o c a l a r ı n d a n o l d u ğ u için ö t e d e n b e r i i ' t i m â d m ı h â i z o l a n B e r l i n s e f i r i E d h e m P a ş a t â y i n edilmiştir. Bu

gün

i l k içtimâim

akdeden

Tersâne

konferansı

1877=1294

senesi

20

Kânunu-

292

K R O N O L O J İ

1876

=

1293

sânfc=5 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü n e k a d a r 29 g ü n s ü r m ü ş v e 9 c e l s e a k d e t m i ş t i r . Sırbistan, Karadağ, B o s n a - H e r s e k ve B u l g a r i s t a n meseleleri için Bâb-ı-Alî'ye tebliğ edilen ağır şartlar m u v a k k a t v e dâimi o l a r a k i k i kısma ayrılır: Dâimî ş a r t l a r ı n başlıcaları S ı r b i s t a n ' ı n h a r b d e n e v v e l k i vaziyetini muhâfaza etmesi, Karadağ'a H e r s e k ' l e A r n a v u t l u k ' d a n bazı y e r l e r v e r i l m e s i , B o s n a - H e r s e k ' l e Bul­ g a r i s t a n ' a b e ş e r sene m ü d d e t l e t â y i n e d i l e c e k H ı r i s t i y a n v a l i l e r i n v e k a y d - i - h a y a t l a tâyin e d i l e c e k İstinaf hâkimlerinin intihabında devletlerden muvâfakat istihsâli, â s â y i ş i m u h â f a z a için m u h t e l i t m i l i s k u v v e t l e r i teşkili, T ü r k ç e i l e b e ­ r a b e r m a h a l l î d i l l e r i n de r e s m î l e ş m e s i , v e r g i l e r i n k ı s m e n h a z i n e y e m a l edilip m ü t e b a k i s i n i n m a h a l l î i h t i y â c â t a s a r f ı g i b i n o k t a l a r d ı r . M u v a k k a t ş a r t l a r d a altı devlet murahhaslarından m ü r e k k e p i k i m u h t e l i t k o m i s y o n u n yalnız b i r sene m ü d ­ d e t l e ıslâhâtı m ü r â k a b e e t m e s i v e b u m ü d d e t z a r f ı n d a beş b i n kişilik b i r B e l ç i k a k u v v e t i n i n m u h t e l i t k o m i s y o n l a r emrinde bulundurulmasından i b a r e t t i r . Bâb-ı-Âlî bunlardan b i l h a s s a Hıristiyan v a l i l e r meselesiyle m u h t e l i t komisyonlara i'tirâz etmiş, b i r çok münâkaşalar olmuş, b i r t a r a f t a n pâdişâh i n g i l i z başmurahhası L o r d S a l i s b u r y ' y e E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' y ı g ö n d e r e r e k beş b i n kişilik B e l ç i k a a s k e r i n e âit k a y d i k a l d ı r t m ı ş v e b i r t a r a f t a n d a b e ş sene m ü d d e t l e t â y i n e d i l e c e k H ı r i s t i y a n v a l i l e r i n intihâbında d e v l e t l e r d e n yalnız i l k d e f a y a m ü n h a s ı r o l m a k ş a r t i y l e m u ­ v â f a k a t alınması k a r a r l a ş m ı ş t ı r . Y a p t ı r ı l a b i l e n e n m ü h i m tâdilât işte b u n l a r d a n ibarettir. L o r d S a l i s b u r y i l k ö n c e 20 K â n u n u e v v e l 3 Zülhicce Çarşanba günü pâdişâha g i z l i b i r m e k t u p yazıp Türkiye'nin müttefiksiz, parasız, mühimmatsız ve hazır­ lıksız R u s y a v e B a l k a n p e y k l e r i y l e h a r b e t m e s i f e l â k e t o l a c a ğ ı n ı a r z e t t i k t e n s o n r a 14 K â n u n u s â n i ; = 28 Z ü l h i c c e Pazar günü saraya gelip huzura k a b u l edile­ r e k v e E ğ i n l i - S a i d P a ş a t e r c ü m a n l ı k e d e r e k s o n tâdilâtı a r z e d i p g e n e k a b u l e d i l ­ mediği t a k d i r d e konferans dağılmakla beraber s e f i r l e r i n de i s t a n b u l ' u t e r k e d e c e k l e r i n i söylemiştir. B u mühlik v a z i y e t üzerine pâdişâh o a k ş a m vükelâyı s a r a y a dâvet etmiş, h u ­ z u r d a k i m ü z â k e r e d e S u l t a n H a m i d ç o k haklı o l a r a k a s k e r , m ü h i m m a t v e p a r a vaziyetlerini sorup mütenâkız c e v a p l a r aldıktan s o n r a k a b i n e n i n viikclâ-odası'nd a d e r h a l i ç t i m â i y l e m e s e l e n i n etraflıca m ü z â k e r e s i n i e m r e t m i ş v e n i h a y e t m ü ­ z â k e r e d e n s o n r a k e n d i s i n e şu n e t i c e a r z e d i l m i ş t i r :

— B ö y l e t e k l i f l e r d e h a r b e t m e k i ç ü n a s k e r i n k u v v e t i n e b a k ı l m a z , b u n d a istitâat a r a n m a z ; b i z A n a d o l u ' y a d ö r t y ü z atlı i l e g e l d i k , y i n e d ö r t y ü z kişi k a l ı n c a y a k a ­ d a r harbetmek lâzımdır! P â d i ş â h a işte b ö y l e b i r p a l a v r a y ı k a r a r d i y e b i l d i r e n M i d h a t P a ş a kabinesinin f i k r i n c e H ı r i s t i y a n v a l i l e r l e m u h t e l i t k o m i s y o n l a r istiklâle m ü n â f i o l d u k a n b a ş k a d i ğ e r v i l â y e t l e r için de b i r e r s û ' - i - m i s a l teşkil e d e b i l i r : B u a d a m l a r böyle bir nokta-i-nazarı o r t a y a a t a r k e n G i r i t , S i s a m ve L ü b n a n sû'-i-misallerinin esasen o r t a d a m e v c u d o l d u ğ u n u h e r h a l d e hiç d ü ş ü n m e m i ş o l a c a k l a r d ı r ! Eğinli-Said Paşa'nın hâtırâtmda : — Vay caklar!

gidi

humk-u-belâhet

vay!

Rumeli'nin

bütün

bütün

gitmesine

sebeb

ola­

d i y e y a n ı p y a k ı l m a s ı işte bundandır. B u sırada Bâb-ı-Alî'nin başında bulunan Sadr-ı-a'zam M i d h a t Paşa harbciliğin en büyük mürevvicidir ve S e r - a s k e r R e d i f P a ş a d a k e n d i s i y l e h e m f i k i r d i r : S a r a y d a k i h a r p timsâli de D â m a d - M a h m u d C e l â lüddin P a ş a ' d ı r ; C e v d e t P a ş a b u n l a r için :

« M i d h a t P a ş a s a n k i t ü f e n g i d o l d u r d u ; D â m a d - M a h m u d p a ş a üst t e t i ğ e çı­ k a r d ı ; R e d i f P a ş a ateş e t t i : B u ü ç kişi d e v l e t i n başını b u f e l â k e t e u ğ r a t t ı » demektedir. S u l t a n H a m i d ' l e Eğinli-Said Paşa ise o v a z i y e t t e harbe girmenin b i r c i n n e t o l d u ğ u n a k a a n i ' d i r ! O n u n için M i d h a t v e M a h m u d P a ş a l a r h a r b a l e y h ­ tarlığının ihânet o l d u ğ u n d a n b a h s e d e r e k Eğinli'yi i t h â m v e dolayısıyla pâdişâhı bile tehdid edecek k a d a r i l e r i gitmişlerdir A ş a ğ ı k i sene v u k u a t ı n ı n «18 K â n u . nusâni» fıkrasına d a bakınız). :

1876

= r 1293

OSMANLİ

293

TARİHİ

23 Kânunuevvel = 6 Zülhicce , Cumartesi: İlk meşrutiyetin ilâm. (Muhalefet cephesinin kuvvetinden dolayı Beşinci Murad devrinde neticesiz k a l m ı ş o l a n i l k m e ş r u t i y e t m ü z â k e r e s i için y u k a r d a b u s e n e n i n « 8 H a z i r a n » f ı k ­ r a s ı n a b a k ı n ı z . — T e c e d d ü d c ü l e r i m e m n u n e t m e k için m e ş r u t i y e t i n ilânına d a h a c ü l u s u n d a n e v v e l s ö z v e r m i ş o l a n S u l t a n H a m i d 10 E y l ü l c= 20 ' Ş a ' b a n Pazar g ü n ü B â b - ı - Â l î ' d e m e r â s i m l e o k u n a n cülus H a t t - ı - H ü m â y û n u n d a o şifâhî v a ' d i n i r e s m e n t e ' y i d etmiş, d e r h a l b i r Kanun-ı-esasî hazırlanmak üzere M i d h a t Paşa'nın r i y â s e t i n d e b i r e n c ü m e n teşkil e t t i r m i ş v e bâzı şiddetli münâkaşalardan sonra n i h a y e t b u k a n u n p r o j e s i kat'î şeklini almıştır. « Y e n i S a b a h » g a z e t e s i n i n 9 v e 10 K â n u n u e v v e l 1949 t a r i h l i nüshalarının ikinci s a h i f e i e r i n d e « S u l t a n H a m i d ' i n hâtırâtı» s e r l e v h a s i y l e B e y l e r b e y i s a r a y ı n d a y a z ­ dığı n o t l a r d a n b i r p a r ç a n e ş r e d i l m i ş t i r : B u notların m e v s u k ı y y e t derecesi belli o l m a m a k l a beraber, i k i n c i Abdülhamid'in t a r i h e n mâlûm olan b i r çok f i k i r l e r i n e t a m a m i y l e mütâbık olduğu muhakkaktır: Babasını müdâfaa e t m e k istiyen A l i H a y d a r M i d h a t B e y de a y n i g a z e t e n i n 21 K â n u n u e v v e l n ü s h a s m d a k i cevabında b u notların S u l t a n H a m i d ' e â i d i y y e t i n i k a b u l e t m i ş t i r , i ş t e b u h â t ı r a t p a r ç a s ı ­ nın 9 K â n u n u e v v e l ' d e çıkan b i r i n c i kısmında Kanun-ı-esasî hazırlıklarından b a h ­ seden S u l t a n Abdülhamid m u h t e l i f k i m s e l e r tarafından kendisine «Yirmiye y a ­ kın» proje verilmiş olduğundan b a h s e t m e k t e d i r : B u n l a r m en mühimleri M i d h a t ve Süleyman Paşalarla M â b e y n baş-kâtibi Küçük-Said Bey/paşa'nın projeleridir. A h m e d M i d h a t E f e n d i ' n i n « ü s s - i inkılâbı» n m 2 n c i c i l d i n i n 326 ncı s a h i f e s i n d e k i M i d h a t Paşa p r o j e s i pek tuhaftır: reisiyle âzâsınm üçte b i r i hükümet tarafından « t â y i n » e d i l m e k şartiyle « Y ü z y i r m i â z â d a n m ü r e k k e p » g a r i p b i r M e c l i s - i - M e b ' û s a n i s t i y e n M i d h a t P a ş a p r o j e s i n e g ö r e v ü k e l â i l e m ü s t e ş a r l a r d a tabiî m e b ' u s s a y ı l a c a k l a r d ı r ! B u s u r e t l e M i d h a t P a ş a 80 m i l l e t m e b ' u s i y l e 40 d e v l e t m e b ' u s u n d a n m ü r e k k e p acâyip b i r m e c l i s istemiş d e m e k t i r ! B u n a m u k a b i l Küçük-Said v e S ü l e y m a n P a ş a l a r F r a n s a K a n u n - ı - e s a s î s i n i e s a s ittihâz e d e r e k d a h a d e m o k r a t i k p r o j e l e r t e r t i b etmişlerdir. M i d h a t Paşa'nın p r o j e s i n d e k i garâbetler h e r halde H u kuk-ı-esasiyye i l e A v r u p a Kanun-ı-esasîlerini t e d k i k etmemiş olmasından m ü t e v e l l i d olsa g e r e k t i r ; S u l t a n H a m i d ' i n notlarında b u n o k t a şöyle i z a h e d i l i r :

« F i l h a k i k a o, ö t e d e n b e r i m e ş r u t i y e t i n t a r a f d â r ı i d i . L â k i n i s m i n i v e b â z ı k i ­ t a p l a r d a m e d h i n i i ş i t m e k l e hâsıl o l m u ş b i r t a r a f darlıktır... M i d h a t P a ş a K a n u n - ı e s a s î ' n m b e h e m e h â l ilân o l u n m a s ı n ı t e k l i f ettiği z a m a n h i ç b i r d e v l e t i n K a n u n - ı esasîsini t e d k i k e t m e m i ş v e b u b a b d a esaslı b i r f i k i r e d i n m e m i ş t i r . R e h b e r i O d y a n E f e n d i i d i . O d y a n E f e n d i i s e , o z a m a n b i l e b i z d e e n m ü m t a z h u k u k ş i n a s değildi. H e l e m e m l e k e t i hiç b i l m e z d i . Z a n n e d e r i m k i b u v u k u f s u z l u k M i d h a t P a ş a ile Tâif k a l e s i n e k a d a r b e r a b e r gitti.» İşte b u n d a n dolayı M i d h a t P a ş a ' n ı n şahsî p r o j e s i değil, r i y â s e t i n d e t e ş e k k ü l e d e n e n c ü m e n i n h a z ı r l a d ı ğ ı r e s m î p r o j e e s a s ittihâz edilmiştir. B u p r o j e n i n i l k şeklinde b i r t a k ı m m ü n â k a ş a l a r a sebeb o l a n m a d d e l e r i n e n m ü h i m l e r i i k i d i r : B i r i T ü r k d i l i n i n resmî d i l olduğundan b a h s e d i l m e y i p h e r u n s u r u n k e n d i d i l i n i «ta'lîm-üteallümde» serbest olduğundan bahsedilmesidir! B u suretle Meclis-i-Meb'ûsân b i r Bâbii k u l e s i hâlini a l a c a k d e m e k t i r : B u m ü d h i ş t e h l i k e y e k a r ş ı E ğ i n l i - S a i d P a ş a m e r h u m şiddetli b i r m ü c â d e l e y e g i r i ş e r e k n i h a y e t T ü r k d i l i n i n r e s m î l i s a n o l ­ m a s ı n ı k a b u l e t t i r m i ş v e b u e s a s o i l k K a n u n - ı - e s a s î n i n 18 i n c i v e 57 n c i m a d ­ d e l e r i n d e i k i d e f a t a s r i h edilmiştir. E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' n ı n b u u n u t u l m a z h i z m e t i n i T ü r k t a r i h i dâimâ m i n n e t ve şükranla yâd edecektir. İ k i n c i n o k t a d a m e ş h u r 113 ü n c ü m a d d e n i n s o n f ı k r a s ı d ı r . D â m a d - M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n ı n k o y d u r m u ş o l d u ğ u b u f ı k r a y a g ö r e p â d i ş â h h e r k i m d e n şüphe e d e r s e h u d u t hâricine a t m a k salâhiyyetini h â i z d i r ! E ğ i n l i - S a i d P a ş a b u n a k a r ş ı d a m ü c a d e l e e t m i ş s e de k ı s m e n m u v a f f a k o l a b i l m i ş v e b u n u n üzerine o f ı k r a n ı n h ü k m ü « H ü k ü m e t i n e m n i y e t i n i ihlâl e t t i k l e r i idâre-i z â b ı t a n m t a h k i k a t - ı mevsukası ü z e r i n e » sâbit o l a n l a r a h a s r e d i l m i ş t i r : F a k a t h ü k ü m e t p o l i s e istediği k i m -

294

KRONOLOJİ

18T6

c= 1293

se h a k k ı n d a istediği g i b i r a p o r y a z d ı r a b ü e c e ğ i için, b u tâdilin h a k i k a t t e h i ç b i r k ı y m e t i y o k d e m e k t i r . M i d h a t P a ş a ' n m b u f ı k r a y a i l k ö n c e i'tirâz e d i p sonradan k a b u l e d i v e r m e s i ve kanâat mes'eiesi y a p a r a k d e r h a l isti'fâ e t m e m e s i h e r halde k e n d i z i h n i y e t i n e de u y g u n olmasındandır: Çünkü Kanun-ı-esasî p r o j e s i hazır­ lanırken m u h â l e f e t g ö s t e r m i ş o l a n l a r d a n K a z a s k e r G ü r c ü - Ş e r i f ve D a g ı s t â n î - z â d e M u h y i d d i n E f e n d i l e r l e m i r i m i r a n d a n R â m i z Paşa, Bâb-ı-Âlî E v r a k müdürü Uzunetek R ı z â B e y , Kıbrıslı-Mehmet p a ş a kethudâsı Kâmil E f e n d i vesaire g i b i m u ­ h a l i f l e r i n d e n y i r m i k ü s u r kişiyi « b i l â - m u h â k e m e » n e f y e k a l k ı ş m ı ş , p â d i ş â h m a h ­ k e m e kararı o l m a d a n n e f y e d i l e m i y e c e k l e r i n i söyleyince isti'fâ ile t e h d i d etmiş ve n i h a y e t ö r f î v e k e y f î b i r k a r a r l a «bir g e c e h a n e l e r i n d e n k a l d ı r t u p » h e r b i r i n i b i r t a r a f a s ü r d ü k t e n b a ş k a b i r ç o k d a t a l e b e n e f y e t m i ş t i r : İşte b u n d a n d o l a y ı M a h ıııud Celâlüddin P a ş a ' n m dediği g i b i : B u muâmeleye en evvel M i d h a t P a ş a y o l açmış ve henüz cülûs eden b i r pâdişâha memleketçe emniyet olunmayanların def'-ü-teb'idlerinde be's olmadığını anlat mış»dır. ( t

M i d h a t Paşa'nm bu suretle y e n i pâdişâha b i r istibdad dersi vermiş olduğunu s ö y l i y e n i b n - ü l - E m i n de b i r m ü d d e t s o n r a p a ş a y ı h u d u t h â r i c i n e a t a n S u l t a n H a mid'den bahsederken: « P â d i ş â h d a aldığı d e r s i e v v e l â üstâdı h a k k ı n d a k e m â l - i nıehâretle tatbik e t t i : Mehâretine hayrân olan üstâdım, ailesiyle vedâ' e t m e y e bile v a k i t b ı r a k m a ­ dan m e m l e k e t t e n çıkardı» d e m e k t e d i r ! İşte b u s u r e t l e K a n u n - ı - e s a s î p r o j e s i n i h a y e t k a t ' î şeklini aldıktan s o n r a M i d h a t P a ş a ' n m ı s r â r i y l e b i r a n e v v e l ilânı, p a ş a n ı n y u k a r ı k i f ı k r a d a gör­ düğümüz i s t a n b u l konferansını hayrân ederek devletleri h e r türlü müdahalele­ r i y l e bütün t a l e p l e r i n d e n b i r d e n b i r e v a z g e ç i r i v e r m e k h u l y â s m a k a p ı l m ı ş o l m a s ı n ­ d a n d ı r ! E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' n m h â t ı r â t m d a b u ilânın « K o n f e r a n s ı n i c t i m â m d a n ev­ v e l o l m a s ı m û c i b - i muhasstenât-ı a z î m e o l a c a ğ ı n d a n , , d o l a y ı M i d h a t P a ş a t a r a ­ f ı n d a n t e s r î ' ektirilmiş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . M a h m u d Celâlüddin p a ş a d a ' « M i d h a t P a ş a b u n u n t e ' s i s v e i'Iânım t e k l i f â t - ı h â r i c i y y e n i n hüsn-i i n d i f â m a ç â r e - i m ü e s s i r addeylemiş» ve «Teklifâtm reddinde devletler murahhasları iskât o l u n u r m e ' m û lünden n e ş ' e t e t m i ş » o l d u ğ u n u a n l a t ı r ! M e ş r u t i y e t ilânının T e r s a n e konferansı t o p l a n d ı ğ ı g ü n e t e s â d ü f e t t i r i l m e s i işte b u n d a n d m Kanun-ı-esasî Hatt-ı-Hümâyûnunu Bâb-ı-Âlî'ye Mâbeyn Baş-kâtibi Küçük-Said B e y / P a ş a g e t i r m i ş , M i d h a t P a ş a istikbâl e t m i ş v e o z a m a n A m e d c i l i k t e bulunan M a h m u d Celâlüddin B e y / P a ş a d a « D â i r e - i - H ü m â y u n ö n ü n d e k i m e y d a n a » k u r u l a n kürsiye çıkıp d a v e t l i l e r l e ahâliye okumuş, y ü z b i r top atılmış ve o sırada içtimâ hâlinde b u l u n a n T e r s a n e k o n f e r a n s ı n d a H â r i c i y y e n â z ı n S a f v e t P a ş a h e m e n a y a ğ a kalkıp, b u top seslerinin Kanun-ı-esasî ilânına âid olduğunu söyliyerek bütün a n â s ı n n h u k u k u t e ' m i n edilmiş o l d u ğ u için artık « İ ç t i m â i m i z zâid k a l ı r ! » d e m i ş s e d e z e r r e k a d a r e h e m m i y e t v e r i l m e m i ş , B a l k a n sulhünü t e ' m i n için toplanıîdığınd'an bahsedilerek müzâkereye d e v a m edilmiştir! Celseden s o n r a S a f v e t Paşa B â b - ı Alîy'e döndüğü v a k i t M i d h a t Paşa: ' , — N e dediler, ne dediler? d i y e sabırsızlıkla s o r u n c a , zavallı — N e diyecekler?

Çocuk oyuncağı

Hâriciyye

nâzırmm:

dediler!

cevabını verdiğinden bahsedilir. M e s e l e n i n bu gülünç t a r a f ı n a m u k a b i l , b i r de h a z i n t a r a f ı v a r d ı r : M i d h a t p a ş a m e ş r u t i y e t i S u l t a n H a m i d ' e karşı beynelmilel b i r m u â h e d e i l e t e ' m i n â t altına a l d ı r m a k için A v r u p a d e v l e t l e r i y l e bir rejim müâhedesi a k d e t m i y e b i l e k a l k ı ş m a k t a n ç e k i n m e m i ş v e b u n u n için N â f i a müs­ teşarı O d y a n E f e n d i ' y i «Me'mûriyyet-i mahsusâ ile,, Avrupa'ya göndermiştir! « A b d ü l h a m i d ' i n evâil-i s a l t a n a t ı » i s m i n d e k i e s e r i n i n 96-97 n c i s a h i f e l e r i n d e A h ¬ m e d Sâib B e y b u fâciayı şöyle anlatır: «Odyan E f e n d i , i n g i l t e r e Hâriciyye nâzın L o r d D e r b y ile mülâkata muvaf­ f a k o l u p L o r d c e n a p l a r ı n a b u d e f a D e v l e t - i - A l i y y e idâresine v a z ' o l u n a n K a n u n - ı esasî H ı r i s t i y a n l a r ı n â s â y i ş v e h u k u k l a r ı n ı d a h a z i y â d e t e ' m i n e d e c e ğ i n i v e D e v l e t - i - A l i y y e de b u idâre-i m e ş r u t a y ı m u â h e d e - i b e y n - e d - d ü v e l şekline koyabile-

1877 . =

1294

OSMANLI

T AF

î

Ut

295

ceğini ve b u h u s u s t a hükümetler tarafından taleb o l u n a c a k te'minât ne şekl-üs u r e t l e o l u r s a o l s u n B â b - ı - â l i rızâ g ö s t e r e c e ğ i n i b e y a n v e b i n a e n a l e y h konferan­ sın R u m e l i ıslâhâtı hakkında vereceği k a r a r bîhude o l a c a ğ m ı anlattı. Lord D e r b y , O d y a n E f e n d i ' n i n i f â d â t ı m k e m â l - i d i k k a t l e d i n l e y i p hâlen k a t ' î b i r c e ­ vap vermediyse de K a n u n - ı - e s a s î m e s ' e i e s i D e v l e t - i - A l i y y e ' y e âid dâhilî b i r iş olup b u h u s u s a A v r u p a hükümetlerinin müdâhale e d e m i y e c e k l e r i n i b i r kaç gün sonra O d y a n Efendi'ye söyledi»! T ü r k i y e ' n i n dâhilî i d a r e şeklini e c n e b i k e f â i e t i altına aldırmak istiyen Midhat p a ş a , a k l a h a y r e t v e r e n b u f e c î t e k l i f i n i i s t a n b u l k o n f e r a n s ı n a b i l e a r z e t m i ş s e de hamdolsun k a b u l ettirememiştir! H i n d i s t a n nâzın Salisbury ile beraber konfe­ ransta i n g i l t e r e ' y i temsil eden i s t a n b u l Büyük-elçisi Sir Henry EUiot, Sultan A z i z vak'ası hakkında L o n d r a ' d a i n g i l i z c e ve Türkçe olarak neşredildiğinden b a h s e t m i ş o l d u ğ u m u z m e ş h u r risâfenin T ü r k ç e t e r c e m e s i n i n 4 0 - 4 1 i n c i sahifele­ r i n d e k e n d i s i n i n şahsen t a s v i b ettiği b u h a z i n m â c e r â y ı ş ö y l e a n l a t ı r : « K a n u n - ı - e s a s î ilân o l u n u r o l u n m a z , düvel-i e c n e b i y y e t a r a f ı n d a n icrâsı ta­ leb o l u n a n ıslâhâtı c â m i ' o l d u ğ u c i h e t l e , o l v a k t i s t a n b u l ' d a i ç t i m â ' e d e n konfe­ r a n s a r e s m e n tebliğ olunmasını M i d h a t P a ş a t e k l i f eylemiş i d i . E ğ e r Pâşây-ı m ü ­ şarünileyhin işbu t e k l i f i k a b u l edilmiş o l s a i d i , d ü v e l - i - m u a z z a m a K a n u n - ı - e s a s î n i n hâvi o l d u ğ u şerâitin m u t e b e r t u t u l a c a ğ ı n a dâir, m u â h e d e n â m e ' kürklü, b i r v a ' d istihsâl e d e r e k işbu şerâitin icrâsını t a l e b e y l e m e ğ e h a k k a z a n m ı ş o l a c a ğ ı n ­ dan, Abdülhamid Kanun-ı-esasînin hükmünü fesh-ü-ibtâl etmeğe cür'et edemez i d i v e c ü r ' e t ettiği h a l d e b i l e b i r t a r a f d a n d ü v e l - i - m u a z z a m a v e d i ğ e r tarafdan ahâli d e r - u h d e e t m i ş o l d u ğ u t a a h h ü d ü k u v v e d e n f i ' l e i h r â c e t t i r i n c e y e k a d a r râh a t d u r m a z l a r i d i . F a k a t ne ç â r e k i M i d h a t P a ş a ' n m t e k l i f i n i k o n f e r a n s kabul eylemedi». İşte b u n d a n d a a n l a ş ı l a c a ğ ı g i b i , M i d h a t P a ş a dâhilî i d a r e şeklini h â r i c î k e f â l e t altına s o k a n b i r d e v l e t i n artık istiklâlinden e s e r k a l m ı y a c a ğ ı m v e e c n e b i te'min â t ı altındaki h ü r r i y e t i n e s a r e t t e n b i n b e t e r o l d u ğ u n u t a k d i r e d e m i y e c e k k a d a r şahsî i h t i r â s â t m a k a p ı l m ı ş t ı r i n s a n aklı için b u acı m â c e r â n m başka türlü i'zâhı v e hiç b i r türlü t e ' v i l i k a b i l değildir. — İlk M e c l i s - i - M e b ' û s â n m r e s m - i - k ü şâdı için a ş a ğ ı k i s e n e n i n «19 M a r t , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) . :

1877 =

1294

18 Kânunusâni = 3 Muharrem, Perşenbe: Tersane konferansının tekliflerini tedkik ve müzâkere için Bâb-ı Âlî'de «MecMs-i-Uımırnî» top­ lanması. ( T e r s â n e k o n f e r a n s ı n ı n t e k l i f l e r i için y u k a r ı k i s e n e n i n «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a ­ sına b a k ı n ı z . — O f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i S u l t a n H a m i d ' i n t e m s i l ettiği s u l h f i k r i y l e M i d h a t P a ş a ' n m t e m s i l e t t i ğ i h a r b ' f i k r i şiddetli b i r m ü c â d e l e halinde­ d i r : İlk M e c l i s - i - M e b ' û s a n h e n ü z t o p l a n m a m ı ş o l d u ğ u için, m e s e l e n i n fevkalâde b i r m e c l i s t e t e d k i k i n e l ü z u m g ö r ü l m ü ş v e m u h t e l i f anâsır m ü m e s s i l l e r i de d â v e t edilmiş o l d u ğ u için 180 M ü s l ü m a n v e 60 G a y r - i - M ü s l i m d e n m ü r e k k e p 240 ve d i ğ e r r i v a y e t l e r e g ö r e de 300 k ü s u r kişilik b i r h e y ' e t t o p l a n m ı ş t ı r . _ • Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i b u s ı r a d a m ü d h i ş b i r m â l î b u h r a n içinde k ı v r a n a n d e v l e t i n beş parası y o k t u r ; S u l t a n A z i z devrindenberi d e v a m eden B o s n a - H e r s e k ve B u l g a r ihtilâlleriyle onları t â k i b e d e n Sırbistan v e K a r a d a ğ seferlerinden dolayı ordu y o r g u n v e y ı p r a n m ı ş b i r h a l d e d i r ; silâh, m ü h i m m a t v e zâbit k a d r o l a r ı ç o k e k s i k ­ t i r ; iâşe v e l e v â z ı m b o z u k l u ğ u i l e y o l s u z l u k h a r b e m ü s â i t d e ğ i l d i r ; d e v l e t i n hiç b i r müttefiki y o k t u r ! işte bütün b u n l a r a r a ğ m e n pâdişâha karşı «Efkâr-ı-umumiyyeyi kazanup mevkı'lerinde k e s b - i sıyt-ü-şöhret e t m e k dâiyesine düşmüş» o l a n Sadr-ı-a'zam M i d h a t ve Tophâne müşiri D â m a d - M a h m u d Paşalar h a r b f i k ­ r i n i t e r v i ç için h e r v â s ı t a y a b a ş v u r m u ş l a r d ı r ; « M i r ' â t - ı - H a k i k a t » m ü e l l i f i n i n t â -

KRONOLOJİ

•298

b i r i y l e «Fikr-ü-mesleki tehyîc-i urûk-ı nâs» o l a n M i d h a t Paşa . A z i z d e v r i n d e o l d u ğ u g i b i b u s e f e r de « T a l e b e - i - u l û m » u s a r a y derip :

1877

=

1294

vaktiyle . Sultan kaplılarına gön­ .

— H a r b isteriz! d i y e nümayişler yaptırmış, D â m a d - M a h m u d Paşa Çırağan sarayına kadın kıya­ f e t i y l e i k i kişi s o k t u r u p y a k a l a t t ı k t a n s o n r a p â d i ş â h a h a r b i s t i y e n halkın k e n d i ­ s i n d e n y ü z çevirip S u l t a n M u r a d ' ı t e k r a r t a h t a ç ı k a r m a k istediğinden b a h s e d e r e k göz dağı v e r m i ş , S u l t a n H a m i d h a r b i s t e m e d i ğ i için «Moskof tarafdârı„ diye aleyhine propagandalar yapılmış, matbuâta müheyyiç yazılar yazdırılmış ve ' E ğ i n l i - S a i d p a ş a ' n ı n h â t ı r â t m a g ö r e işte b u g i b i p r o p a g a n d a l a r d a n d o l a y ı M i d h a t v e M a h m u d P a ş a l a r ı n «şerlerinden k o r k a n » pâdişâhın sıhhatine b i l e h a l e l g e l ­ miştir! Tersane konferansındaki i n g i l i z Baş-murahhası Lord Salisbury'nin bu günkü meclis münâsebetiyle b u n d a n b i r gün evvel M i d h a t Paşa'ya yazdığı m e k ­ t u b u n şu f ı k r a s ı işte b u v a z i y e t l e a l â k a d a r d ı r : «Zât-i-Fahîmânelerine terettüb eden mes'ûliyyet büyüktür. Devletler tara­ f ı n d a n y a p ı l a n t e k l i f l e r i n k a b u l v e y a r e d d i s i z e tâbi'dir. V a t a n ı n ı z ı n m a h v ı de, s e l â m e t i de s i z i n e l i n i z d e d i r . P â d i ş â h ı n ı z ı n f i k r i üzerinde y a l n ı z s i z m ü e s s i r o l a ­ bilirsiniz». R u s y a ' y a k a r ş ı sırf i n g i l i z m e n f a a t i b a k ı m ı n d a n T ü r k i y e ' y i i k a z e t m e k istiyen S a l i s b u r y ' n i n b u haklı sözlerini hiçe s a y a n M i d h a t Paşa bu günkü fevkalâde mecliste g e n e k e n d i bildiğini o k u y u p h a r p ç i l i k t e n b a ş k a b i r ş e y y a p m a d ı ğ ı için S a l i s b u r y ' n i n ingiltere Hâriciyye nezâretine gönderdiği 18 K â n u n u s â n i t a r i h l i t e z k i r e d e a ğ ı r b i r l i s a n l a t e n k i d v e i t h â m edilmiştir. M e c l i s â z â s m a v a z i y e t i i z a h için y a z d ı ğ ı b e y â n n â m e d e «Devlet-i-Aliyye'nin beş •altı y ü z b i n a s k e r l e c e n g e h a z ı r l a n d ı ğ ı n d a n v e d o n a n m a n ı n K a r a d e n i z h â k i m i y yetinden bahseden M i d h a t Paşa devletin eski seferlerden f a z l a harbe hazır o l ­ duğunu söyledikten sonra m u h a r e b e y i «Devlet ve m i l l e t i n kadr-ü-şâmna muvâf ı k » g ö s t e r m i ş , yalnız e ğ e r m a ğ l û b o l u r s a k n e t i c e n i n daha v a h i m olacağını da b i t a r a f g ö r ü n m e k için ihtiyâten ilâve e d i v e r m i ş , A m e d c i s ı f a t i y l e b u b e y a n n a m e y i o k u m u ş o l a n M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n ı n tâbiriyle « D u d u kuşu g i b i ta'limlü zatlere» b i r takım «Şiddetli n u t u k l a r » irâd e t t i r m i ş v e n i h a y e t b u m ü t e h e y y i ç m e c l i s T e r s â n e k o n f e r a n s ı t e k l i f â t m ı n r e d d i n e k a r a r v e r d i ğ i için, h a l k nazarında «Moskof tarafdârı!» gösterilerek mâneviyyâtı sarsılmış v e g ö z ü yıldırılmış o l a n E u l t a n H a m i d de o f e c î k a r a r ı b i l m e c b u r i y y e t a s d i k e t m i ş t i r ! _ R e d kararının tebliği üzerine 20 K â n u n u s â n i = 5 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü d o k u z u n c u v e s o ­ nuncu celsesini akdeden Tersâne konferansı dağılmış, büyük devletlerin m u r a h ­ h a s l a r ı n d a n b a ş k a i s t a n b u l B ü y ü k - e l ç i l e r i de s i y a s î ' b i r n ü m â y i ş şeklinde m e m ­ l e k e t l e r i n e d ö n m ü ş v e bütün s e f â r e t l e r b i r e r m a s l a h a t g ü z a r e l i n d e bırakılmış­ t ı r . — R û m î t a k v i m e g ö r e «93 s e f e r i » d e n i l e n kanlı f â c i a y a işte b ö y l e y o l a ç ı l ­ mış ve n i h a y e t M o s k o f orduları i s t a n b u l kapılarına dayanıp ' şimdi «Yeşilköy» d e d i ğ i m i z « A y a s t e f a n o s » R u s k a r a r g â h ı hâline gelmiştir: i ş t e ' b u n d a n "dolayı E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' n ı n h â t ı r â t m d a şu a c : v e h a k l ı h ü k m e t e s a d ü f e d i l i r : «Harbin netâyic-i vahîmesinden vükelâ, d a h a doğrusu b i z i m M a h m u d îte M i d h a t P a ş a m e s ' û l o l m a z d a b u â l e m d e a c a b â d a h a k i m m e s ' û l o l u r ? » . A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «24 N i s a n » f ı k r a s ı n a d a b a k ı m z ) .

5 Şubat = 21 Muharrem, Pazartesi: Midhat Paşa'nın azliyle hâricine ihracı ve Şûrây-ı-Devlet reisi Edhem Paşa'nın sadâreti.

paşa

hudut

( M i d h a t P a ş a ' n ı n s a d â r e t t e n a z l i y l e m e m l e k e t t e n tardı şu beş s e b e b i n ictimâmd a n m ü t e v e l l i t t i r : 1) S o n h a l i ' l e r l e i e l â s l a r d a k i r o l l e r i n d e n d o l a y ı M i d h a t P a ş a ' y a S u l t a n H a m i d ' i n k a t ' i y y e n i'timâdı y o k t u r ; 2) Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z ' g i b i p a ş a , p â d i ş â h ı m ü h l i k b i r h a r b e s ü r ü k l i y e c e k şekilde h a r e k e t e d e r e k h e m s a r a y a , :îıem d e v l e t e t a h a k k ü m e t m i ş t i r ; 3) M i d h a t P a ş a ' n ı n b i l h a s s a a k s a m l a r ı b i r t a -

1877 -

1294

OSMANLI

TARİHÎ

k i m - gençleri rakı masasında toplayıp «Serâir-i devletten a n l a r a fâş etmediği şey kalmadığında» i t t i f a k edilir B u n o k t a d a yalnız Mütercim-Rüşdi, Hüseyn A v m , E ğ i n l i - S a i d v e M a h m u d Celâlüddin P a ş a l a r g i b i m u â s ı r Devlet-adamları değil, C h a r l e s M i s m e r v e s a i r e g i b i e c n e b i müellifleri de m ü t t e f i k t i r . M i d h a t P a ş a ' n ı n işte b u m e ş h u r i ç k i âlemlerinde p a t a v a t s ı z c a s ö y l e d i ğ i sözlerin b i r i de cumhu­ r i y e t ilânı ' s u r e t i y l e O s m a n l ı h a n e d a n ı m ı s k a t edip S u l t a n H a m i d ' i n tâbiriyle «Reîs-ül-Cumhûr» o l d u k t a n sonra Üçüncü N a p o l e o n g i b i k e n d i saltanatını ilân e d i v e r m e k t i r ! B u vaziyete göre meşrutiyetle c u m h u r i y e t M i d h a t Paşa'nın n a z a ­ rında b i r e r ü z e n g i d e m e k t i r ! D o ğ r u l u ğ u ile ciddiyyeti Avrupaca bile mâruf o l a n E ğ i n l i - S a i d p a ş a ' n ı n h â t ı r â t m d a b u m e s e l e ş ö y l e anlatılır :

:

«Müşarünileyh kendü efkârına mütâbık efkârda b i r i n i görecek olsa derhal tenhâ b i r odada, münâsebet olsun o l m a s u n , mükâlemeyi Saltanat-ı-Seniyye üze­ r i n e g e t i r e r e k ( H â n e d â n - ı - O s m â n î d e n artık h a y ı r g e l m i y e c e k , c u m h u r i y y e t e tah­ v i l e t m e k t e n b a ş k a ç â r e k a l m a d ı B u n u nasıl e t m e l i b i l m e m . F a k a t b u mes'eleyi s i z l e r g i b i b i r k a ç kişi a n l a r ) v e h a t t â âlem-i-âbda-. — B u âna k a d a r « A I - i - O s m a n )

denildi ya, bundan

sonra

dahî « Â l - i - M i d h a t )

denilse

ne v a r ? sözlerinde b u l u n m u ş o l d u ğ u h a d d - i t e v a t ü r e v a r m ı ş t ı r » . M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' y a g ö r e b u g i b i tevatürlerin sebebi, paşanın «Dâire-ı mahremiyyetinde.» bulunanların ertesi gün «Yâr-u-ağyâr mahzarında tefeyvühden kendülerini a l a m a m ı ş » o l m a l a r ı d ı r . İ ş t e b u y ü z d e n m e s e l e o k a d a r ş â y i ' o l ­ muştur k i , M i d h a t Paşa h u d u t hâricine ç ı k a r ı l ı n c a şâir K â z ı m P a ş a ' n ı n yazdığı şiirlerden b i r i n d e b i l e « A l - i - M i d h a t » t e r k i b i n e tesadüf e d i l i r : K e m â l - î u c b i l e d e r m i ş ter... a'vânı y â n ı n d a B i r a z d â ( Â l - i - M i d h a t ) -eylesün h a l k a h ü k ü m r â n î O zamanın matbuatına d a i n t i k a l etmiş o l a n «Tevâtür»den b i z z a t M i d h a t Paşa d a hâtırâtının b i r i n c i c i l d i n i n 198-199 u n c u v e i k i n c i c i l d i n i n de 95-99 v e 104-106 ncı s a h i f e l e r i n d e u z u n - u z a d ı y a b a h s e d i p p e k tabiî o l a r a k reddetmiştir: H a l b u k i E ğ i n l i - S a i d v e M a h m u d Celâlüddin P a ş a l a r d a n b a ş k a , k e n d i s i y l e beraber Sultan A z i z v a k ' a s m m «Erkân-ı erbea» smdan olan Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüşdi Paşa İzmir'deki istintakında r i v a y e t i n doğruluğunu t e ' y i d edecek b i r ifâde kullanmıştır: _

M i d h a t P a ş a âdeti v e ç h i l e eclâfı t o p l a r ,

sofra

başında böyle şeyler

söyler: F a ­

k a t bana b i r şey söylememiştir! T a b i î b ü t ü n b u « t e v â t ü r l e r » S u l t a n H a m i d ' e m u n t a z a m a n a r z e d i l m i ş t i r ; 4) O s ­ manlı h â n e d â n m ı n ı s k a t i y l e Hilâfet y a h u t S a l t a n a t a M e k k e şeriflerinin (!) g e ­ t i r i l m e s i g i b i g ü l ü n ç b i l e s a y ı l a m ı y a c a k t u h a f b i r f i k r i n d e n de b a h s e d i l i r : M e ­ selâ M a h m u d Celâlüddin p a ş a ' y a g ö r e « K e m a l B e y t a k ı m ı n d a n » v e H a r b i y e t a ­ lebesinden «Ali N a z m i » i s m i n d e b i r çocuğun dolabında Hilâfetin eski Mekke şerifi A b d ü l m u t t a l i b E f e n d i ' y e devredilmesi hakkında b i r «varaka» bulunmuş o l d u ğ u g i b i , M â b e y n müşiri E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' y a g ö r e de M i d h a t P a ş a b i r g ü n s a r a y d a N â m ı k K e m a l ' i n ' M e k k e şerifini b i n l i r a a y l ı k l a p â d i ş â h y a p t ı r m a k i s t e ­ diğini h i k â y e şeklinde s ö y l e m e k l e -iktifa e t m i ş v e b u n a k a r ş ı S a d r - ı - a ' z a m s ı f a ­ t i y l e hiç b i r t e d b i r ittihâz e t m e m i ş t i r ! H e r h a l d e bütün b u n l a r , o z a m a n k i O s ­ manlı i m p a r a t o r l u ğ u n u t e m e l i n d e n s a r s a c a k f i k i r l e r d i r ; 5) B i r t a r a f t a n b u t e v a ­ türlerle r i v a y e t l e r a ğ ı z d a n a ğ ı z a y a y ı l ı p d u r u r k e n , b i r t a r a f t a n d a M i d h a t P a ş a Ziyâ ve K e m a l B e y l e r vâsıtasıyla devlet o r d u s u n d a n ayrı ve paşanın k e n d i tâbi­ r i y l e «Müslim ve Gayr-i-Müslim tebeanm gençlerinden» mürekkep bir «Millet askeri» yazdırmıya başlamış ve b u t u h a f teşkilât i s t a n b u l ' d a n başka taşralarda da yapılmıştır! Gittikçe çoğalan b u acayip asker taslakları « B ö l ü k b ö l ü k M i d ­ hat Paşa'nın konağına g i d i p reisleri o l a n Paşa'yı alkışlamıya» başlayınca işin r e n g i değişmiş, S u l t a n H a m i d bunların Bâb-ı-Ser-askerî'de r e s m e n gönüllü k a y ­ dedilmelerini irâde e t m i ş s e de k a b u l e t m e m i ş l e r v e h a t t â M a h m u d Celâlüddin Paşa'ya göre :

KRONOLOJİ

298 — Bâb-ı-Ser-askerî cağız !

maiyyetinde

askerliği

kabul

1877

etmeyiz,

biz

Millet

=

1294

askeri

ola­

d i y e b a ğ r ı ş a r a k g e n e M i d h a t P a ş a ' n m k o n a ğ ı n a g i t m i ş l e r d i r ; işte b u s u r e t l e d e v ­ let o r d u s u n d a n b a ş k a b i r de şahsî M i d h a t p a ş a o r d u s u k u r u l m ı y a b a ş l a m ı ş de­ m e k t i r : A c a b â d e v l e t askerliğini k a b u l e t m i y e n b u « M i l l e t a s k e r i » n i n t e ş k i l i n d e k i hakikî m a k s a t n e d i r ? H a n g i idare şeklinde o l u r s a olsun, dünyada hiçbir devlet için böyle b i r şeye göz yummak k a b i l değildir. M i d h a t P a ş a ' n m azliyle y e n i K a n u n - ı - e s a s î n i n 113 ü n c ü m a d d e s i m u c i b i n c e h u d u t hâricine çıkarılması işte bütün b u s e b e p l e r d e n ç ı k m ı ş b i r n e t i c e d e m e k t i r : O m e ş h u r m a d d e için y u k a r ı k i s e n e n i n «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . M i d h a t P a ş a b u s a b a h e r k e n d e n M â b e y n ' e d â v e t edilmiş, üzerindeki Mühr-i-Hüm â y u n E ğ i n i i - S a i d P a ş a v â s ı t a s ı y l a aldırıldıktan sonra derhal hudut hâricine ç ı k m a k üzere i z z ü d d i n v a p u r u n u n h a z ı r o l d u ğ u t e b l i ğ edilmiş, ü s t ü n d e p a r a o l ­ m a d ı ğ ı n ı s ö y l e y i n c e c e b i n e beş y ü z altın k o n u l m u ş v e b i r aralık S a i d P a ş a y a :

— Eğer

beni buradan

tard-u-teb'îd

ederseniz

alimallâh

memleket

mahvolur!

g i b i b ü y ü k s ö z l e r s ö y l e m i ş s e de aldıran o l m a m ı ş t ı r : P a ş a ' n m b u g i b i sözleri için y u k a r d a 1872=1289 vukuâtımn «30/31 T e m m u z » fıkrasına bakınız. — K e n d i a r z u ­ s u y l a B r e n d i z i ' y e sevkedilen M i d h a t Paşa'nın Çanakkale'den geçerken i s t a n b u l ' d a ihtilâl ç ı k ı p ç ı k m a d ı ğ ı n ı bile soruşturduğundan bahsedilir! — M i d h a t Paşa'nm b u i k i n c i v e s o n u n c u s a d â r e t i y u k a r ı k i s e n e n i n 19 K â n u n u e v v e l = 2 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n a n c a k 1 a y , 17 g ü n s ü r e b i l m i ş t i r Z â t e n i k i sadâretinin m e c ­ m u u bile 4 ay, 6 günden i b a r e t t i r ) . :

28 Şubat = 14 Safer, Çarşanba: Sırp sulh protokolünün imzası. (Rusya'nın teşvikiyle açtığı i s y a n h a r b i n d e Türk o r d u s u n a mağlûb o l a n Sırbis­ tan'ın s o n v a z i y e t i için y u k a r ı k i s e n e n i n « 3 1 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — Sırbistan h a r p t e n e v v e l k i « S t a t u q u o » s u n u m u h a f a z a ettiği için i m t i y a z f e r m a n l a r ı m u c i b i n c e T ü r k i y e ' y e tâbi b i r b e y l i k şeklinde k a l m ı ş v e 18 S a f e r = 4 M a r t p a z a r g ü n ü v e r i l e n b i r f e r m a n m u c i b i n c e âsiler h a k k ı n d a A f v - i - u m u m î ilân e d i l m i ş t i r . — Sırplarla b e r a b e r h a r b e girişen Karadağlılar d a i s t a n b u l ' a m u r a h h a s l a r g ö n d e r m i ş l e r s e de, a r â z i m e s e l e l e r i n d e n d o l a y ı m ü z â k e r e l e r n e t i c e l e n m e m i ş t i r : A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «24 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

19 Mart = 4 Rebî'ül-evvel, Pazartesi, Ezânî saat 2,30 = Zeval; 8,51: İlk Mcclis-i-Meb 'ûsân'ın açılış merasimi. ( M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m M i r ' â t - ı - H a k i k a t ' i n d e 2 R e b î ' ü l - e v v e l e m ü s â d i f g ö s ­ terilen Hicrî t a r i h i k i gün hatâlıdır; H a k k ı Târik U s ' u n «Meclis-i-Meb'ûsân» i s ­ m i y l e neşrettiği m e c l i s zabıtlarının b a ş ı n d a R û m î t a k v i m g ü n ü n ü n « 7 M a r t » y e ­ rine «6 M a r t »a m ü s â d i f g ö s t e r i l m e s i n d e de b i r g ü n l ü k b i r zühul v a r d ı r : Ç ü n k ü O n - d o k u z u n c u asırda E f r e n c î v e R û m î t a k v i m l e r a r a s ı n d a k i f a r k 13 g ü n d e ğ i l , 12 g ü n d ü r ; İ b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l ' i n « S o n S a d r - ı - a ' z a m l a r » m m 617 n c i s a h i f e s i n d e k i E f r e n c i «20 M a r t » t a r i h i de b i r g ü n i l e r i d i r . R û m î sene h e s â b i y l e h a l k a r a s ı n d a «93 M e c l i s i » i s m i y l e de b a h s e d i l e n i l k M e c l i s - i Meb'ûsân Dolmabahçe sarayının e s k i d e n «Dîvân-ı-Hümâyun mahalli» denilen M u â y e d e s a l o n u n d a a ç ı l m ı ş v e o n d a n s o n r a d a M e b ' û s a n v e A ' y a n dâiresi i t t i h â z e d i ­ l e n e s k i D â r ü l f ü n u n b i n â s m d a t o p l a n m ı ş t ı r : i k i n c i M e ş r u t i y e t i n i l k m e c l i s i n e de t a h s i s e d i l d i k t e n s o n r a A d l i y e ' y e d e v r e d i l e n b u binâ C u m h u r i y e t d e v r i n d e y a n m ı ş ­ tır. _ i l k M e c l i s - i - M e b ' û s a n reisliğine meşhur A h m e d V e f i k Efendi/Paşa tâyin edilmiştir. Merâsim günü m u r a s s a Osmanlı tahtı Muâyede s a l o n u n u n G a r p tarafına konul­ muş, v ü k e l â , ulemâ, a ' y a n v e m e b ' û s â n , a s k e r î v e m ü l k î e r k â n , rûhânî r ü e s â v e s ü f e r â a y a k - ü s t ü s a f l a r teşkil e t m i ş , ü n i f o r m a s ı n ı n üstüne s i y a h b i r p e l e r i n g i y e n

1877 =

1294

OSMANLı

TARİHİ

299

S u l t a n Abdülhamid Hademe-i-Hümâyûnun alkışları içinde salona girip tahtın ö n ü n d e d u r m u ş , p â d i ş â h ı n k a r d e ş l e r i o l a n v e l i a h d R e ş a d v e şehzâde K e m â l ü d d i n E f e n d i l e r de tahtın s o l u n d a y e r a l m ı ş v e işte b u m u h t e ş e m d e k o r içinde S u l t a n H a m i d e l i n d e k i n u t k u Sadr-ı-a'zam E d h e m Paşa'ya ve o d a Mâbeyn Baş-kâtibi Küçük-Said Bey/Paşa'ya vermiştir: Said B e y ' i n okuduğu Nutk-ı-Hümâyûnun ya­ rım saat k a d a r sürdüğünden bahsedilir. B u n u t u k t a i k i mühim n o k t a vardır: B i r i p â d i ş â h ı n m e ş r u t i y e t i k e n d i e s e r i s a y m a s ı v e i k i n c i s i de « E d y a n - u - e c n â s e a b u d e ­ r e c e ' m u h t e l i f ' o l a n » i m p a r a t o r l u k anâsırını O s m a n l ı l ı k e t r a f ı n d a t e s â n ü d v e i t t i h â d a d â v e t e t m e s i d i r ; f a k a t dinî v e millî i h t i r a s l a r p e k tabiî o l a r a k d a h a i l k c e l s e ­ lerden i t i b a r e n tezâhüre başlamıştır. — A ç ı l ı ş m e r â s i m i şehrin m u h t e l i f n o k t a l a ­ rıyla k a r a k o l g e m i l e r i n d e n atılan t o p l a r l a s e l â m l a n m ı ş o l a n b u i l k M e c l i s - i - M e b ' û sanın k a p a n m a s ı için a ş a ğ ı k i s e n e n i n «13 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

24 Nisan = 10 Eehî'ül-âhir, Sah: Rus çarlığının Osmanlı imparator­ luğuna harb ilânı ve «93 seferi» denilen Türk-Rus harbinin Anadolu ve Rumeli safahatı.( Y u k a r ı k i s e n e n i n «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z T e r s a n e k o n f e r a n s ı n ı n T ü r k i y e l e h i n e tâdil e t m i ş o l d u ğ u ıslâhat t e k l i f l e r i n i n b u s e n e v u k u â t ı i ç i n d e k i «18 K â n u n u s â n i » f ı k r a s ı n d a b a h s i g e ç e n « M e c l i s - i - U m u m î » de M i d h a t v e M a h m u d P a ­ şaların t e ' s i r i y l e r e d d e d i l m e s i ü z e r i n e k o n f e r a n s d a ğ ı l m ı ş o l m a k l a beraber, sulh ümitleri b ü s b ü t ü n k a y b o l m a m ı ş t ı r : B u n u n s e b e b i , f ı r s a t t a n i s t i f â d e e t m e k i s t i y e n panslâvistlerin harpçiliğine r a ğ m e n R u s çarı İkinci A l e x a n d r e ' m İngiltere'den ç e k i n m e s i y l e i z a h e d i l i r . İ ş t e b u n d a n dolayı m â h u t i s t a n b u l s e f i r i g e n e r a l i g n a t i e f f A v r u p a pâyıtahtlarmı z i y a r e t ederek b i r takım müzakerelere girişmiş v e n i h a y e t b u s e n e n i n 31 M a r t = 1 6 R e b î ' ü l - e v v e l C u m a r t e s i g ü n ü altı b ü y ü k devlet arasında meşhur L o n d r a protokolü imzâ edilmiştir: Bâb-ı-Âlî'ye gene a y n i t a r i h t e t e l g r a f l a tebliğ e d i l e n b u kısa protokolün ahkâmı, T e r s a n e konferansı t e k l i f âtından e h v e n d i r : E n m ü h i m esasları K a r a d a ğ ' a b i r m ı k d a r a r â z i v e r i l i p t a s h i h - i - h u d u d e d i l m e k ş a r t l y l e s u l h akdolunması, B o s n a - H e r s e k ve B u l g a r i s t a n ıslâhâtımn doğrudan doğruya B â b - ı - A l î t a r a f ı n d a n y a p ı l m a s ı , o r d u n u n t e r h i s i y l e n a z a r î h â l e g e t i r i l m e s i v e ıslâhat y a p ı l m a d ı ğ ı t a k d i r d e d e v l e t l e r i n H ı r i s t i y a n l a r ı h i m â y e için i c â b e d e n ç â r e l e r e b a ş vuracakları g i b i b i r takım n o k t a l a r d a n ibarettir. B u p r o t o k o l d e n ayrı o l a r a k v e r i l e n b i r R u s beyannâmesinde s o n r a R u s o r d u s u n u n d a t e r h i s i n i müzâkere etmek üzere g ö n d e r i l m e s i istenilmiştir.

de T ü r k ordusundan p e t e r s b u r g ' a b i r elçi

«18 K â n u n u s â n i » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z « M e c l i s - i - U m u m î » d e n b e r i harpçilik artık d e v l e t z i h n i y e t i hâline g e l m i ş o l d u ğ u için, B â b - ı - Â l î 10 N i s a n l = 2 6 R e b î ' ü l - e v v e l Salı g ü n ü v e r d i ğ i c e v a p t a K a r a d a ğ l e h i n e t a s h i h - i - h u d u d esasını reddettikten başka, T ü r k v e R u s ordularının a y n i z a m a n d a t e r h i s i n i v e p e t e r s b u r g ' a b i r O s m a n l ı e l ­ çisi g ö n d e r i l i r k e n i s t a n b u l ' a d a b i r R u s m u r a h h a s ı g ö n d e r i l m e s i n i i s t e m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e d e v l e t l e r i n s o n s u l h ümitleri de s u y a d ü ş m ü ş t ü r . B u n u n l a beraber, h a r b i n akıbetinden ziyâde i n g i l t e r e ' d e n k o r k a n R u s hükümeti bir a d ı m d a h a g e r i l i y e r e k y a l n ı z P e t e r s b u r g ' a elçi g ö n d e r i l m e s i y l e iktifâ ede­ c e ğ i n i v e n i h a y e t d e r h a l g ö n d e r i l m e s e b i l e v a ' d e d i l m e s i y l e dahî k a n â a t edilebile­ c e ğ i n i i s t a n b u l m a s l a h a t g ü z â r ı N e l i d o f f v â s ı t a s ı y l a b i l d i r m i ş v e s u l h için g e l m i ş o l a n Karadağ murahhasları d a arâzi t a l e p l e r i n i yalnız N ı k ş i k = N i c k s i t c h kazâsma h a s r e d e r e k a s g a r î h a d d i n e indirmişlerse d e g e n e k a b u l e t t i r e m e d i k l e r i için avdet e t m i ş l e r d i r : K a r a d a ğ ' a i k i k a z â t e r k i n i h a r p ç i l i ğ i n e n şiddetli m ü m e s s i l i o l a n M i d ­ h a t P a ş a b i l e k a b u l e t m i ş v e h a t â h â t ı r â t m m b i r i n c i c i l d i n i n 195 i n c i sahifesinde b i z z a t i'tirâf e y l e m i ş o l d u ğ u h a l d e , h a l e f i E d h e m P a ş a ' n m t e k b i r k a z â y a b i l e m u ­ v a f a k a t g ö s t e r m e m e s i v e M e c l i s - i - M e b ' û s â n m d a h e r türlü a r a z i t e r k i esasını r e d ­ d e t m e s i , «93 s e f e r i » d e n i l e n f â c i a m n - m ü d h i ş akıbetinde M i d h a t v e D â m a d - M a h m u d Paşalar k a d a r E d h e m Paşa'ya d a m u a z z a m b i r m e s ' u l i y y e t hissesi yükliyen feci bir harekettir.

300

KRONOLOJİ

1877

=

1294

R u s maslahatgüzarı N e l i d o f ' u n b u gün ö ğ l e üzeri B â b - ı - Â l î ' d e H â r i c i y y e nâzın S a f v e t P a ş a ' y a t e v d i e t t i ğ i i ' l â n - ı - h a r b notası işte b u ü ç kişinin, y â n i M i d h a t , D â m a d - M a h m u d v e E d h e m P a ş a l a r ı n a f v e d i l m e z b i r i n a d v e ısrarla d e v l e t i n b a ş ı n a g e t i r d i k l e r i tarihî b i r belâ d e m e k t i r . N i l i d o f f sefaret erkâniyle beraber d e r h a l i s t a n b u l ' d a n ayrılmış ve sefârethâneden ç ı k a r k e n , M i d h a t P a ş a ' m n h a m i y y e t l e r i n e ç o k i ' t i m â d ettiği G a y r - i - M ü s l i m t e b e a mız tarafından hararetle alkışlanmıştır! Gene o gün P e t e r s b u r g ' d a k i Türk m a s l a ­ h a t g ü z a r ı T e v f i k B e y ' e de R u s h ü k ü m e t i p a s a p o r t l a r ı n ı v e r m i ş v e işte b u s u r e t l e h a r b hâli a y n i g ü n d e karşılıklı o l a r a k b a ş l a m ı ş t ı r : B u T e v f i k B e y , s o n O s m a n l ı Sadr-ı-a'zamı T e v f i k Paşa'dır. İ'lân-ı-harb gününden 1878=1295 senesi Sİ Kânunusâni 27 M u h a r r e m P e r ş e n b e g ü n ü irnzâ e d i l e n E d i r n e m ü t â r e k e s i n e k a d a r t a m 9 a y , 7 g ü n s ü r m ü ş o l a n «93 s e ­ feri» A n a d o l u ve R u m e l i cephelerinde ilkönce Türk ve ondan s o n r a d a R u s m u v a f f a k ı y y e t l e r i y l e g e ç m i ş v e n i h a y e t R u s orduları i s t a n b u l k a p u l a r ı n a d a y a n m ı ş t ı r . =

1 — Anadolu cephesi: B u cephede «Anadolu Ordûy-ı-Hümâyûnu» denilen Şark-ordusu kumandanı müşir Katırcıoğlu A h m e d M u h t a r Paşa Baş-kumandan v a z i y e t i n d e o l m a k l a beraber, B a t u m ' d a b i r k o l o r d u başında b u l u n a n müşir Derviş P a ş a ile V a n ve Bâyezid cihetlerinde b i r Kuvve-i-Muâvine fırkası toplamıya çalı­ şan E r z u r u m v a l i s i m ü ş i r K u r d - t s m a i l P a ş a m ü s t a k i l b ı r a k ı l m ı ş oldukları için, 300 k ü s u r k i l o m e t r e l i k A n a d o l u c e p h e m i z d e m a a t t e e s s ü f k u m a n d a birliği y o k t u r : îşte b u n d a n dolayı b i r aralık M u h t a r P a ş a B a t u m v e İğdır'dan t a k v i y e k u v v e t l e r i istemişse de söz geçirmiye m u v a f f a k olamamıştır! A h m e d M u h t a r Paşa'mn em­ r i n d e k i a s k e r i n m e c m û u 57,560 k i ş i d e n v e t o p m e v c u d u d a 97 d e n i b a r e t t i r ; b u a s k e r i n b i r ç o ğ u tâlimsiz R e d i f ve Müstahfızdan i b a r e t gösterilir. B a t u m v e İ ğ d ı r t a r a f l a r ı n d a k i k u v v e t l e r de h e s a b e d i l m e k şartiyle A n a d o l u c e p ­ h e s i n d e k i O s m a n l ı k u v v e t l e r i n i n m e c m û u 90 b i n k a d a r d ı r . B u n a m u k a b i l , aslen E r m e n i olan general L o r i s - M l i k o w / M e l i k o f kumandasındaki R u s ordusunun mevcudu, G a z i A h m e d M u h t a r paşa'mn «Anadolu'da R u s m u h a ­ r e b e s i » i s m i n d e k i e s e r i n e g ö r e 125,390 n e f e r l e 189 t o p t u r : B u v a z i y e t e g ö r e R u s ordusu sayıca Türk ordusunun i k i mislinden f a z l a demektir. Gene M u h t a r Paşa'ya g ö r e R u s l a r h a r b ilânına t e s a d ü f e d e n Salı g ü n ü n d e n b i r gece e v v e l birdenbire t a a r r u z a başlamışlardır. e

ilkönce E r z u r u m - K a r s arasındaki Z i v i n / Z e w i n boynunda yaptırdığı tahkimâta y e r l e ş e n M u h t a r P a ş a o r d u s u n u n e k s i k l e r i n i i k m â l e ç a l ı ş t ı ğ ı s ı r a d a 30 N i s a n = 16 Rebî'ül-âhir P a z a r t e s i günü g e n e r a l Tergoukasof kumandasındaki R u s fırkası B â y e z i d üzerine y ü r ü m ü ş v e o r a d a b u l u n a n k ü ç ü k b i r T ü r k k u v v e t i şehri d e r h a l t a h l i y e ettiği için o a k ş a m d ü ş m a n B â y e z i d ' e g i r m i ş t i r . 17 M a y ı s = 4 C u m â d a - l - ü l â P e r ş e n b e g ü n ü de A r d a h a n s u k u t e t m i ş t i r . G e n e r a l Tergoukassof Bâyezid'den sonra K a r a k i l i s e ' y e yaklaşırken M u r a d nehrine dökülen S a r y a n / Ş i r y a n ç a y ı i l e T â h i r - k ö y a r a s ı n d a k i T â h i r t e p e l e r i n d e v e M u h t a r P a ş a ' m n H a l y a z dediği m e v k i ' d e 21 H a z i r a n i = 9 C u m â d a - l - â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü P a ­ ş a ' y a m a ğ l û b o l m u ş t u r . A n a d o l u c e p h e s i n d e i l k T ü r k z a f e r i işte b u d u r . F a k a t o sırada R u s baş-kumandam M e l i k o f d a Z i v i n tahkimatına t a a r r u z e t m i ş , 25 H a z i r a n = 1 3 Cumâdâ-l-âhire p a z a r t e s i günü A h m e d M u h t a r Paşa'mn kazandığı Z i v i n h a r b i üzerine M o s k o f l a r tâkib edilip R u s topraklarına atılmış v e b u sâyede K a r s şehri de i l k m u h â s a r a d a n k u r t u l m u ş t u r . B u i k i n c i T ü r k z a f e r i üzerine L o r i s - M e likof azledilerek R u s ordusunun başına ç a r ı n k a r d e ş l e r i n d e n Gran-dük Michel N i c o l a î e v i t c h / M i ş e l N i k o l a y e v i ç t â y i n edilmiştir. G e n e o sırada F e r i k F â z ı l P a ş a k u m a n d a s ı n d a S o h u m ' a b i r f ı r k a a s k e r ç ı k a r ı l m a s ı R u s o r d u s u n u n v a z i y e t i n i b ü s b ü t ü n m ü ş k i l l e ş t i r m i ş , c e p h e d e b i r sükûn d e v r i b a ş ­ l a m ı ş , h e r i k i t a r a f d a b u d e v r i h a z ı r l ı k l a r l a g e ç i r m i ş , M u h t a r P a ş a b u s e f e r de K a r s ' ı n ş a r k m d a k i A l a c a d a ğ ' d a t a h k i m a t y a p ı p o r a y a yerleşmiştir.' Harekâtm yeniden hararetlenmesi, K a r s - E r z u r u m muvâsalasını kesmek istiyen düşmanın işgal etmiş olduğu Kızıltepe'nin 2 4 / 2 5 Ağustof: s u l h m u â h e d e s i sayılmaması, A v ­ r u p a d e v l e t l e r i n i n işe m ü d â h a l e e d e r e k t â d i l â t y a p t ı r a c a k l a r ı n d a n R u s y a ' n ı n e m i n olmasındandır. Hâriciyye n â z ı n Safvet P a ş a ' m n hıçkırıklarla ağlıyarak imzâla-

312

T O L O

I i

1878

=

1295

d r g ı D U ımıdhış m u a h e d e n i n en f e c î n u s u s i y y e t i B a l k a n l a r d a k i O s m a n h a r a z i s i n i ^ m r l e r m d e n ayrı ü ç p a r ç a y a b ö l m ü ş o l m a s ı n d a gösterilebilir. B u n u n sebebi K a r a d e n i z ' d e n A d a l a r - d e n i z i ' n e ve T r a k y a ' d a n Arnavutluğa k a d a r uzanan büyük « . B u l g a r i s t a n teşkil edilmiş o l m a s ı d ı r : O s m a n l ı h â k i m i y e t i altında b h p r S k şeklini a l a n b u b ü y ü k B u l g a r i s t a n ' a T u n a b o y l a r ı n d a n b a ş k a T r a k y a ' n m K ı r k K i n s e ^ K ı r k l a r e h ' n i de ihtivâ e d e n b i r k ı s m ı y l a bütün M a k e d o n y a d a i S edün ıştır Karadağ Sırbistan v e R u m a n y a b e y l i k l e r i b ü y ü l t ü l e r e k istiklâ H e r i d i k o l u n m u ş v e işte b u n d a n d o l a y ı T ü r k i y e ' n i n e l i n d e T r a k y a ' n ı n m ü t e b a k i kı s ı n ı l a n , S e l a n i k limanını d a ihtivâ e t m e k ü z e r e H a l k i d i k y a y a r ı m a d a " veRiayet u a h a g a r p t e Epır, T e s a l y a , A r n a v u t l u k v e m u h t a r i y e t l e i d a r e e d i l m e k o l a n T n a - H e r s e k h a v a l i s i kalmıştır: F a k a t a r a y a B u l g a r i s t a n arâz s i g r d £ uç parçanın b i r b i r i y l e i t t i s a l i y o k t u r ! M u a h e d e n i n en ağır şartlarından h w T n a r b t a z m i n a t ı n a âid o l a n 19 u n c u m a d d e d i r : B i r m i l y a r "dört ^ T m ü y o f r 2 v t r * » ? , ^ ^ ? t a z m i n â t m T ü r k i y e için t e ' d i d e h ^ S • T 7 ° f e s i n d e Ş i m a l î - D o b r u c a i l e Tuna a e K a s m a a k ı adaların v e A n a d o l u c e p h e s i n d e de B a t u m , K a r s A r d a h a n v e R â v t t e

a

0

Î

&

C

&

m

g

d

a

l

t

l

m

n

m

d

b

l

a

y

U

İ

l

M

B

a

l

b

U

k

a

m

Ü

d

n

n

i

n

R

U

S

y

a

y

a

t

A

a

6

r

s

k

h

T

U

r

k

f

t

c

r

k

l

a

r

l

m

a

t

n

Z

İ

İ

e

R

u

y

f

l

a

e

M

S

n

a

S

İ

a

b

r

t a

u

l

ihtilâlcinin h a y a t ı n a sığmıyan

mal

«Ayastefanos

^

olan ^

bu

müdhiş

^ebbusten

^

^

J

^

^

^maksadı, B

u

İkrini

" T k a b " \ — ğ i S n a T r e S ü İ T lüzum gördüğünS u l t a n H a m ı d ' e k a b u l e t a ı e m e c u g ı iç yıllarca nesriyâtta b u l u n ­ dan bahsedilir : «Yem-Osmanlılar» J — ^ ' ^ î S n İ ^ s a h a M â b e y n müşiri d u k t a n ve nihayet ^ ^ ^ ^ Z l^^^ t u h a f b i r tesadüf I L f S k ^ S ^ n i d ^ Y ı l d ı z ' d a n bölüklerle a s k e r ve tersâneden filik * l a r s e v k e t t i r e n S a i d P a ş a i d a r e etmiştir. H

n

l

e

U

t

a

e

Büyük

W

S d e T î f T T l ı ' " ™ ^ n c l ı r . M u a h e d e n i n 25 i n c i n İ d ¬ İ tî İ , . ? f r a f m d a n t a h l i y e s i n e âittir • O n u n " c i n k a t ı s u l h m u a h e d e s i n i n a k d i n d e n i t i b a r e n üç a y mühlet tâyin edilmişti" Av.s •tefanos m u k a d d i m â t - ı - s ü l h i y v e s i n i tâdil e d e n B e r l i n „a^ * . .? - — y " s e n e v u k u â t m m «13 T e m m u z l f ı k r a s m a b a k ı n ı z ^ ^ ^ " V

rettir-

dalaşma

313

TARİHÎ

n

Z " . . ' b a s m ı ş , buna mukabü f a l yekûnun r an b i r m i l y a r y u z m i l y o n r u b l e t e n z i l e d i l m i ş v e işte b u s u r e t l e b o r Ü y u z on m i l y o n r u b l e y e i n m i ş t i r : R u s b a ş - k u m a n d a n m m d i k t e ettirdiği b u a ^ î v e ' s S n b V y ' Uyanan Rus ordusunun istediği ° L d a a

OSMANLI

1295

u

d

e

m

U

a

h

e

d

6

S

a u m

t l r

A

1

a

e

ı-âtma g ö r e  l i Suâvi, S u l t a n M u r a d ' ı n k o l u n d a n t u t u p : » ^ ^ v . TrfPTidim srel b i z i M o s k o f l a r d a n halâs e t ! Beşiktaş muhafız. H a s a n Paşa

Z d ^ r f t e ^ r i dalan

e l i n d e k i sopayı

_ Suavı n m

s

a

nur v a k a d a

23 kışı o ı u p

xo K I Ş I ^

'

Hamid

Cumalık

üniformasını

İS Nİsan - 15 Bebi'ÜI-âhir. Perşenbe: Ahmed Vefik Pasa'nm azliyle Rusumat-emıni Mehmet Sâdık Pasa'nm «R îs-i Meclis-i Vükelâ = £ İ vekil» ünvâniyle sadâreti. e

lİf™ f» ' narak Sultan M

„ ' ^tanbul'daki Rumeli muhacirlerini k u ' L H a m i d ' i g û y â h a l ' e d e c e e i h w i r , n r i o ıv • , .f «mlaP a ş a ' m n b u i l k sadâreti Mf s e n e n l n İ T u b a İ 1,1 ^ ' v e r i l m i ş olmasıdır: ren 2 ay, 9 gün sürmüştür) ' ~ ' gününden i t i b a A

h

m

e

d

V

e

f

İ

k

P

a

Ş

a

m

n

n

C

*****

P

a

z

a

r

t

e

s

J

I

l

e

n

m

ı

.... J ° . »»nâda -l-ûlâ. Pazartesi, Ezânî saat 5 = Zevâîî 1> •».> u n v a n ı k a l d ^ î m S v e Mütercfm P a ş a « S a d r - ı - a ' z a m » ünvâniyle iş b a ş m a g e ç m i ş t i r ) .

4 Haziran == 3 Cumâda-l-âhire, Salı: Rusya'ya karşı Türk-İngiliz ittifakı ve Kıbrıs muahedesi. i Y u k a r d a b u senenin «3 M a r t » fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z «Ayastefanos m^addimât x sÎlhivves r mucibince teşkil edilecek büyük Bulgaristan'ın Adalar-deS S ^ n T S d e m Z h a k i k a t t i Rusya'nın A k d e n i z ' e çıkması d e m e k t i r : Dıger B a i k a n d e v l e t l e r i n i n R u s y a sâyesinde genişleyip Railerine da bütün Balkanları R u s nüfuzuna s o k a n b i r vazıyettir ve b u ^ ^ ^ * ^ beasî b u l u n a n v e b i l h a s s a B o s n a - H e r s e ğ ' e . g ö z d i k m i ş o l a n A v u s t u r y a y ı t e l a ş a d

r

I

s

U

314

K R O N O L O J İ

1878

. = 1295

düşürmüştür, işte b u n d a n dolayı L o n d r a ve V i y a n a hükümetlerinin tesebbüsiyle 1856 P a r i s m u a h e d e s i n d e i m z â l a r ı b u l u n a n d e v l e t l e r i n A y a s t e f a n o s mukaddimâtı y e r m e k a f i b i r s u l h m u â h e d e s i t a n z i m e t m e k üzere A l m a n y a h ü k ü m e t i n i n d a v e ­ tiyle B e r l i n ' d e b i r k o n g r e a k d e t m e l e r i n e k a r a r verilmiş ve b u k a r a r Bâb-ı-Ali'ye de t e b l i ğ o l u n m u ş t u r . Ayastefanos mukarrerâtını tâdil e t t i r e b i l m e k için B e r l i n kongresine fevkalâde bir e h e m m i y e t v e r e n v e b u h u s u s t a R u s y a ' y a k a r ş ı G a r p d e v l e t l e r i n d e n v e b i l h a s s a ingiltere'den istifâde e t m e k i s t i y e n Sultan Hamid'in b u sırada büvük bir siyası f a a l i y e t g ö s t e r d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . F ı r s a t t a n istifâde e t m e k i s t i y e n İ n g i l ­ t e r e ' n i n Kıbrıs m e s e l e s i n i o r t a y a a t m a s ı işte b u B e r l i n hazırlıkları e s n â s m d a d ı r • K ı b r ı s adasını Osmanlı h â k i m i y y e t i altında k a l m a k s a r t i y l e işgal e t m e k istiyen ingiltere, buna mukabil kongrede Ayastefanos mukârrerâtınm tâdilini der-uhde e t m i ş t i r : I s a n b u l ' d a y a p ı l a n g i z l i m ü z â k e r e l e r d e İngiliz elçisi R u m e l i cihetine a i t tâdılât h a k k ı n d a s ö z v e r m e k l e b e r a b e r , R u s y a ' n ı n t a z m i n â t a m u k a b i l elinde tuttuğu B a t u m , K a r s ve A r d a h a n sancaklarını iâde e t m i y e c e ğ i n d e n ve hattâ Ş a r k î - A n a d o l u ' n u n b a ş k a taraf l arı n a d a t e c â v ü z e d e c e ğ i n d e n b a h s e t m i ş v e ö y l e b i r i h t i m â l e k a r ş ı İngiltere'nin T ü r k i y e i l e t e d â f ü î b i r i t t i f a k a k d i n e ' h a z ı r o l ­ d u ğ u n u b i l d i r m i ş t i r : K ı b r ı s ' ı n işgali, z a h i r e n işte b ö y l e b i r i t t i f a k m u c i b i n c e İ n ­ g i l t e r e ' n i n R u s y a ' y a k a r ş ı e l i n d e bir ü s s ü l h a r e k e bulundurmak istemesindendrr H a k i k a t t e ise Şarkî-Akdeniz, Süveyş ve H i n t yollarının emniyeti b a k « n K ı b r ı s a d a s ı m n İngiltere n a z a r m d a k i f e v k a l â d e e h e m m i y e t i e n m ü h i m s e n e p t f r H a r ı ç ı y y e n â z ı n S a f v e t P a ş a bâzı i t i r a z l a r d a b u l u n m u ş s a d a , M a h m u d CeTâlüddS P a ş a ' m n « M i r ' â t - ı H a k i k a t » i „ e g ö r e İ n g i l t e r e s e f i r i n i n ' ş u şiddetli t e h d i S y l e ÎÎrşılaşınca d e r h a l i m z â y a m e c b u r o l m u ş t u r : E ğ e r D e v l e t - i - A l i y y e şu k a r a r a m u h a l e f e t e y l e r ise kongrede nıukarrerât-ı s u î h ı y y e y ı tâdile i n g i l i z m u r a h h a s l a r ı n ı n ç a l ı ş m a y a c a k l a r ı söyle dursun S i tere devleti donanması k u v v e t i y l e c e b r e n Kıbrıs'ı istilâ edeceği dahî b i I i n m e S S e f ı r m s a r a y d a d a böyle sözler s ö y l e d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . B u v a z i y e t e g ö r e z a ¬ vallı K ı b r ı s , A y a s t e f a n o s m u k a d d i m â t m ı n tâdiline k u r b a n gitmiş d e m e k t i r i s t a n b u l ' d a T ü r k i y e n â m ı n a H â r i c i y y e n â z ı n S a f v e t P a ş a v e İngiltere n â m ı n a d a b u y u k - e l ç i H e n r y L a y a r d t a r a f ı n d a n i m z â l a n a n m u a h e d e i k i maddeliktir B l r i n c t m a d d e y e g o r e R u s y a B a t u m , K a r s v e A r d a h a n ' ı iâde e t m e d i k t e n b a ş k a A n a d o l u ' n u n d ı g e r k ı s ı m l a r ı n a d a t e c â v ü z ettiği t a k d i r d e i n g i l t e r e d e v l e t i T ü r k M ü d â ­ faasına s i l a h k u v v e t l e r i y l e yardım edecek ve b u n a m u k a b i l T ü r k i y e de S a r k v i l a y e t l e r i n d e ıslâhât y a p a c a ğ ı m i n g i l t e r e ' y e v a ' d e t t i k t e n başka Kıbrıs adasın! d a A n a d o l u m ü d â f a a s ı n a âit taahhütlerin ifâsını t e ' m i n i ç i n İngiliz i s g a i n e b ı r a k a ­ c a k t ı r . I k m c ı m a d d e t a s d i k n a m e l e r i n b i r a y içinde t e a t i s i n e a i t t i r S m S n m ' - y a ' y ı yalnız İ T

İT'Sr

1 S Î â h â t

İ S t 6 m e S İ

E

r

m

e

n

İ

m

e

S

e

İ

6

S

İ

n

d

e

R

maariften î r ^ S / ^ t ^ , S°™ * a d a v â r i d â t m m m a s a r i f t e n a r t a n f a z l a kısmı Türkiye'ye âid o l a c a k ve R u s y a K a r s vesair s a n c a k l a n T ü r k i y e ' y e iâde e t t i ğ i t a k d i r d e i n g i l t e r e de K ı b r ı s ' ı t a h l i y e edecekti ikinci s e l i m d e v r i n d e 1 sene, 2 a y , 17 g ü n s ü r e n K ı b r ı s f e t h i 1 5 n = 9 7 9 s e n e s i 15 E y l u l = 2 4 Rebî'ül-âhir C u m a r t e s i g ü n ü i k m â l edilmiş o l d u ğ u n a g ö r e bu ^ T u r k adası o t a r i h t e n işte b u m u a h e d e t a r i h i n e k a d a r t a m 3 0 6 sene 8 a y 1 9 g ü n İ

JS^^r*""^-

m

z

â

l

a

n

a

n

b

i

r

h a r b i n e k a d a r i n g i l i z işgaline r a ğ m e n hukukî m â h i y e t t e k ı m ı y y e t h a k k ı t a r h a m i y l e lâfzî v e i t i b a r î d i r ) . M u â h e d e

t a r i W n d e n

* 36 sene 1 9 1 4

^d a"h a 2 süren * - hâ E &

"

4 Haziran = 3 Cunıâda-1-âhire, Sah: Mütercİm-Rüşdi Pasa'nm azliyle Harıçıyye nâzın Mehmet Es'ad Safvet Paşa'mn sadâreti. ( A z l i n sebebi, Mütercim'in S e r - a s k e r Dâmad-Mahmud Paşa i l e i t t i f a k edin ve « a n d R e ş a d E f e n d i ' y i iclâsa k a r a r verdiği hakkında b i r t a k ı m h a b e İ e r v e r i i m t olmasıdır : Sadâret müddeti b u s e n e n i n 28 M a y y ı s c = 26 C u S S u T S î

1878

=

gününden faza

1295

OSMANLI

i t i b a r e n 7 gündür.

Halefi

315

TARİHİ Safvet

Paşa

Hâriciyye

nazırlığını

da

muhâ-

etmiştir).

13 Temmuz = 13 Receb, Cumartesi: Berlin-muâhedesinin imzâsı. (Ayastefanos «Mukaddimât-ı-Sulhiyye»sini tâdil eden b u meşhur muahedenin sebeb o l a n v a z i y e t için y u k a r d a k i « 4 H a z i r a n » fıkralarının birincisine bakîİz I l m a n y a , A v u s t u r y a , ingiltere, F r a n s a , i t a l y a ve R u s y a devletleri B e r Tn k o n g r e s m e B a ş v e k i l l e r i n i v e y a h u t H â r i c i y y e nazırlarını v e aynı zamanda B e r h n bÇük-elçilerini m e ' m u r e t t i k l e r i halde, Türkiye büyük b i r h a t a ışlıyerek h ı r i s ü y a n l ı ğ m d a n d o l a y ı h ü s n - i - t e ' s i r eder z a n n i y l e N â f i a nazırı A l e k s a n d r K a -

İİdmÎ

^f^^^JZ

r a S S ^ t M o d o r y W ile A l m a n le'v'i d T S S l e m e ş h u r M e h m e d A l i P a ş a ' y ı g ö n d e r m i ş v e B e r i m s e f i r i S a d u l l a h B e y i de b u n l a r S ^ a b e r murahhas tâyin etmiştir: H a l b u k i M a h m u d Celâluddm Paşa'mn M Î ' â S H a k i k a t i n d e söylediği g i b i K a r a t o d o r i ' n i n Hıristiyanlığı h o ş a gitme­ d i e n b a ş k a m ü h t e d i M e h m e d A l i ' n i n d ö n m e l i ğ i de « I ' t i b a r d a n s u k u t u n a » s e b e b 0 muştur' M e h m e d A l i ' n i n n e k a d a r sû'-i-te'sir ettiğini J o n q u i e r e de a n atır : B^rceselerde B i s m a r c k b u A l m a n dönmesini i s t i h f a f b i l e e t m i ş v e h a t t a b i r c e T s e d e t e r s l e y i p s u s t u r m u ş o l d u ğ u için M e h m e d A l i b i r ç o k c e l s e l e r e i ş t i r a k e a î n e m i s t i r . S e r h a l d e b u itibarsız a d a m l a r ı n y e r i n e S a d r - ı - a ' z a m v e H a r ı ç ı y y e S " Î f v e t P a ş a i l e bütün dünyanın hürmet v e t e b c i l ettiği P l e v n e müdafii . G a z i - O s m a n P a ş a m e r h u m u n gönderilmemiş olması afvedılmez b i r hatadır. A l m a n b a s - v e k i l i prens B i s m a r c k ' m riyâsetinde t o p l a n a n B e r l i n kongresi i l k iç­ t i m â i m 13 H a z i r a n = 1 2 C u m â d a - L â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü a k d e t m i ş o l d u ğ u n a gore, m u â h e d e n i n i m z â t a r i h i n e k a d a r 31 g ü n s ü r m ü ş v e b u m ü d d e t içinde yırını celse akdedilmiştir. 64 m a d d e d e n m ü r e k k e b o l a n B e r l i n m u a h e d e s i n i n b a ş l ı c a esasları s ö y l e sıralanabilir : 1 - A y a s t e f a n o s ' d a B u l g a r i s t a n ' a verilmiş o l a n M a k e d o n y a T ü r k i y e ' y e iâ

i Paşaların ihtivâten içerden k i l i t l e d i k l e r i k a p u l a r kırılarak M i d h a t Paşa'mn o d a „ ,' w. z a b i t t e b i r ç a v u ş v e altı n e f e r , D â m â d - M a h m u d P a ş a ' m n o d a s ı n a d a ıkı "âbitle i k i çavuş ve y e d i n e f e r saldırmış, hiç b i r m u k a v e m e t göstermediğinden b a h ­ sedilen M i d h a t Pasa'yı E d i r n e l i B e r b e r İsmail i s m i n d e b i r n e f e r eliyle b o ğ u p k o l a y ­ c a W m b i t i r m i s s e ' d e g ü c l ü - k u v v e t l i b i r z â t o l a n D â m a d - M a h m u d P a ş a kaatillerını h i - h a y l i u ğ r a ş t ı r m ı ş v e n i h a y e t b o y n u n a b i r y a ğ l ı i p a t ı l a r a k k â r ı i t m a m edıl„ . o . ' d e r h a l kışla hastahânesinin yanındaki «mağsel» e nakledilen ce­ nazeler - ü n doğmadan evvel k a l e duvarı hâricindeki m e t r u k k a b r i s t a n a g ö t ü ­ r ü l ü p g ö m ü l m ü ş , i l k ö n c e ü z e r l e r i n e b i r e r t a ş d i k i l m i ş s e de b i r m ü d d e t sonra H i c a z valisi elan A h m e d Râtib Paşa'mn emriyle b u mezarlar t a m a m i y l e belirsiz b i r hâîp P - e t i r i l m i s t i r . S o n r a l a r ı M i d h a t P a ş a ' y a i z â f e edilmiş m e z a r l a r şüphelidir. B u m ü n â s e b e t l e y a z ı l a n tıbbî r a p o r l a r d a M i d h a t p a ş a b i r a z e v v e l geçirdiği şir­ p e n ç e d e n hâsıl o l a n z a ' f - ı - u m u m î i l e h ı y a r c ı k t a n v e D â m â d - M a h m u d Paşa da .Hummây-ı-tifoidî» den ayrı ayrı t a r i h l e r d e ölmüş g i b i gösterilmiştir. Y u k a r d a ' 1 8 8 1 = 1 2 9 8 v u k u â t ı m n «27- H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z Y ı l d ı z f e v ­ k a l â d e m a h k e m e s i n i n 29 H a z i r a n = 1 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü v e r m i ş o l d u ğ u i d a m m

1

T

İ

n

r

p

e c e

;

326

KRONOLOJİ

1884 =

1301

hukmu Sultan H a m i d t a r a f ı n d a n m ü e b b e d k ü r e ğ e t a h v i l edilmiş o l d u ğ u h a l d e A ™ ™ ' ^ g « n s o n r a işlenen b u s e n i c i n a y e t i k i n c i Abdulhamıd devrinin en k a r a lekesidir. F a k a t acabâ b u leke doğrudan doğruva p a d i ş a h a mı, y o k s a d e v r i n e ve a d a m l a r ı n a m ı a i t t i r ? " İ b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l ' i n Yıldız e v r a k ı içinde b u l u p «Son Sadı—a'zam " ". f e s i n d e s u r e t i n i n eşret t i ği b i r t e l g r a f m ü s v e d d e s i i y i ' t e d k i k edilmediği t a k d i r d e S u l t a n H a m i d ' i n a l e y h i n e b i r v e s i k a sayılabilir: - H i c a z v a h ve kumandanı O s m a n Paşa'ya h i t a b e n yazılan bu t e l g r a f t a M i d h a t ve M a h m u d P a ş a l a r i n g i l i z l e r t a r a f ı n d a n k a ç ı r ı l m r y a t e ş e b b ü s edildiği takdirde vurulmaları e m r e d ı l m e k t e d ı r T e l g r a f ı n altındaki R û m î 25 Ş u b a t 1299 t a r i h i Milâdî v e H i c r î t a k v i m l e r d e 1883=1300 senesi 9 M a r t = 2 9 Rebî'ül-âhir Cuma gününe m ü s â d i " ı B u h e s a b a g o r e o t e l g r a f Tâif c i n a y e t i n d e n t a m 1 sene, 1 a v , 29 g ü n e v v e l y a z ı l ­ m ı ş o e m e k t ı r v e zâten p a ş a l a r ı n z i n d a n d a b o ğ u l m a l a r ı için değil, k a c m ı y a t e ­ şebbüs e t t i k l e r i t a k d i r d e v u r u l m a l a r ı için y a z ı l m ı ş t ı r ; işte b u n d a n d o i a y ı Tâ'f f a c i a s ı n ı n o t e h g r a f l a hiç b i r a l â k a s ı y o k t u r . B u n a m u k a b i l , pâdişâhın c i n â v e t t e n h a b e r d a r o l m a d ı ğ ı n ı g ö s t e r e n b i r i k i v e s i k a d a vardır. S a d r a z a m Said'pasa « H a t ı r a t » m m b ı r m c ı c i l d i n i n 154 üncü s a h i f e s i n d e s u f ı k r a y a t e s a d ü f e d i l i r • t e . l H ^ T " dördüncü günü Mâbeyn Bas-kitâbetinden b i r tezkireh u s u s ı y y e alındı. M e â l i n d e Midhat P a ş a ' m n irtihâli s â y i ' olduğundan t a h k i k a t icrası lüzumu b e y â n o l u n u y o r d u . M ü ş a r ü n i l e y h i n 25 N i s a n t n e 300 [Rumi t a r i h i n d e v e f a t ettiğine dâir H i c a z v i l â y e t i n d e n D â h i l i y y e N e z â r e i ™ ge­ len telgraf Nezâret-i müşârünileyhâdan bâ-tezkire g ö n d e r i l m e c e arzomndu E g e r S u l t a n H a m i d Tâif fâciasmın mürettibi o l s a y o ı f h e r h a l f v a k a n m v u k u u r d a n uç g u n s o n r a Sadr-ı-a'zama b i r «Tezkire-i hususiyye,, yazdırıp " k p t i c r a s ı » nı e m r e t m e m e s i lâzımgelirdi. E f k â r - ı - u m u m i y y e y 7 iğfal iç n S Mr t e z k i r e yazılmış olması da k a b i l değildir: Çünkü b u tezkire o z a m a n Mahrem t u t u l m u ş ve y a l n ı z H i c a z v a l i s i n i n t e l g r a f ı neşredilmiştir. H a t t â pâdişâh " a s a a m olumuııe i n a n m a y ı n k a ç t ı k l a r ı n a h ü k m e t t i ğ i için H i c a z vilâyetine de a y r ı c a t

l a

> > m

3

9

a

r

2

U

l

n c

İ

n

i

e

n

t

a

m

2

s e n e

1 0

a

7

s a h i

U

5

d

S e n 6 S

1

İ

R

e

c

e

W

n

İ

n

o

n


i k a t ' i y y e d e ictinâb e t t i ğ i şüpheden b e r i d i r » . R e ş i d B e y b u n o k t a y ı b a n a şifâhen de i z a h e t m i ş t i r : F a k a t S u l t a n V a h î d ü d d i n ' i n b u n a r a ğ m e n D â m a d - F e r i d ' i iş b a ş ı n d a t u t m a s ı n a h a y r e t e t m e m e k k a b i l d e ğ i l ­ dir. Jaeschke'nin « T ü r k inkılâp t a r i h i kronolojisi»nin b i r i n c i c i l d i n i n 85 i n c i s a h i f e s i n d e de « S è v r e s m u â h e d e s i » n i n y a l n ı z Y u n a n i s t a n t a r a f ı n d a n t a s d i k e d i l ­ miş olduğundan bahsedilir.

1918 . =

KRONOLOJİ

444

1918

=

1336

A l t ı n c ı M e h m e d ' i n e n b ü y ü k t a k s i r a t ı n d a n b i r i de f i r a r ı n d a g ö s t e r i l i r ; b u h a r e ­ k e t i n i n b i r t a r a f t a n saltanatın i l g a s ı n d a n v e b i r t a r a f t a n d a B ü y ü k M i l l e t M e c ­ l i s i n d e k e n d i s i n i n ihânetle i t h a m ı hakkında hâsıl o l a n cereyandan mütevellid olmak ihtimâli ç o k k u v v e t l i d i r : H e r h a l d e m a k a m ı n a v e ecdadının şehâmetine l â y ı k o l a n h a r e k e t k a ç m a k değil, h e r v a z i y e t t e ö l ü m ü g ö z e a l m a k v e h a t t â ö l ­ m e k t i r ; f a k a t b i r r i v a y e t e g ö r e S u l t a n V a h î d ü d d i n o k a d a r m e t i n değildir; D â h i l i y y e n â z ı n R e ş i d B e y ' i n h a t ı r a t ı n d a o n u n b u zayıf t a r a f ı ş ö y l e i z a h e d i l i r : «Milletletin m u k a d d e r â t ı n a h â k i m olanları t e m y i z e d e g e i e n a z m - ü - s e b â t ve i s t i h k a r - ı h a y a t g i b i m e z i y y e t l e r d e n b e h r e s i a z , b e l k i k i b r - i - n e f s i n i de f e d â ede­ cek k a d a r hod-endişdi». B u n u n l a beraber, büsbütün metânetsiz dır: A ş a ğ ı k i fıkraya bakınız.

olmadığını

gösteren

bir

vaziyet

de

var­

S u l t a n V a h î d ü d d i n , y e g â n e o ğ l u M e h m e t E r t u ğ r u l E f e n d i ' y i de yanma alarak ilkönce M a l t a ' y a ve o r a d a n M e k k e ' y e gidip b i r müddet kalmışsa d a havasıyla i m t i z â c e d e m e m i ş t i r . A ş a ğ ı d a 1922 = 1341 v u k u â t m m « 1 7 / 1 8 T e ş r i n i s a n i » f ı k r a s ı ­ n a d a bakınız. H i c a z ' d a n İtalya'ya geçip G e n o v a f c C e n o v a ' y a ve o r a d a n d a S a n R e m o ' y a g i t m i ş o l a n b u s o n O s m a n l ı pâdişâhı 1926 = 1344 s e n e s i 15/16 M a y ı s = 3 / 4 Z ü l k a ' d e C u m a r t e s i / P a z a r g e c e s i işte o r a d a k a l b hastalığından vefât et­ miştir : A i l e s i n i n t a l e b i y l e o t o p s i y a p ı l d ı k t a n s o n r a c e n â z e s i Ş a m ' a nakledilmek ü z e r e t a h n i t edilmişse de, 120 b i n l i r a b o r c u o l d u ğ u için İ t a l y a n a l a c a k l ı l a r ı t a ­ r a f ı n d a n t a b u t u n a v a r ı n c a y a k a d a r h a c i z k o y d u r u l m u ş , sırf işte b u y ü z d e n c e nâze t a m b i r a y e v i n d e kalmyş v e n i h a y e t k ı z ı S a b î h a - S u l t a n p a r a t e d â r i k e d i p h a c z i kaldırtarak Şam'a n a k l e t t i r i p S u l t a n s e l i m câmiinin bahçesine defnettirmişt i r ; o n d a n s o n r a b u b a h ç e g i t t i k ç e O s m a n l ı h â n e d â n ı m n b i r âile m e z a r l ı ğ ı hâli­ ne g e l m i ş t i r ; A l t ı n c ı M e h m e d ' i n m e z a r ı y a p t ı r ı l m a d ı ğ ı için t o p r a k hâlinde k a l ­ mıştır. 18611=1277 s e n e s i 2 t a n Vahîdüddin t a m mektir 1922 = 1341 gecesi istanbul'dan H i c a z ve i t a l y a ' d a 3 A ş a ğ ı d a 1922 = 1341 :

Ş u b a t = 2 1 Receb C u m a r t e s i günü dünyaya gelmiş olan S u l ­ 65 sene, 3 a y , 12 g ü n y a ş a y ı p 66 y a ş ı n ı n içinde ö l m ü ş d e ­ s e n e s i 17/18 T e ş r i n i s â n i = 2 7 / 2 8 R e b î ' ü l - e v v e l C u m a / C u m a r t e s i ayrılmış olduğuna göre, o tarihten ölümüne k a d a r M a l t a , sene, 5 a y , 28 g ü n l ü k b i r g u r b e t h a y a t ı g e ç i r m i ş d e m e k t i r v u k u â t m m «1 ve 17/18 Teşrinisâni» fıkralarına d a bakınız). :

31 Ağustos = kıhc-alayı.

24 Zülka'de, Cumartesi :

Osmanlı tarihinde

son

( K ı l ı c - a l a y ı âdetinin m â h i y y e t i için ü ç ü n c ü c i l t t e 1575 = 982 v u k u a t ı n ı n «5 K â ­ n u n u s â n i » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — S u l t a n V a h î d ü d d i n ' i n c ü l u s u n d a n 58 g ü n sonra yapılan b u son kılıc-alaymda pâdişâh Dolmabahçe sarayından on çifte sallanat kayığına binerek deniz y o l u y l a Eyüb'e gitmiş, bütün t a r i h b o y u n c a K o n y a M e v l e v i çelebileri veyahut Şeyh-ül-îslâmlarla Nakîb-ül-eşraflar tarafından kuşatılması a n ' a n e hâlini a l m ı ş o l a n kılıcı b u s e f e r B i n g a z i ' d e n i s t a n b u l ' a g e l m i ş o l a n Ş e y h S e y y i d A h m e d Ş e r î f - ü s - S ü n n î k u ş a t m ı ş v e m e r a s i m b i t t i k t e n s o n r a d ö r t atlı b i r s a l t a n a t arabasına binen y e n i pâdişâh muhteşem b i r a l a y l a D e f t e r d a r / E d i r n e - k a p u s u / F â t i h / D i v a n y o l u t a r i k i y l e a v d e t e d e r k e n F â t i h v e İkinci M a h m u d türbelerini de z i y â r e t e t t i k t e n s o n r a T o p k a p u s a r a y ı n a g e l m i ş t i r . A l a y Edirne-kapusundan içeri g i r e r k e n Şehir-emini e s k i O s m a n l ı âdeti m u c i b i n c e kapunun anahtarlarını p â d i ş â h a t a k d i m etmiştir. — M â b e y n B a ş - k â t i b i A l i F u a d B e y o sırada d ü ş m a n ı n b i r h a v a hücumu hakkında haber geldiğini şöyle anlatır: nEyüp'de a r a b a l a r a binileceği sırada T a l ' a t Paşa B o ğ a z ' d a n düşman f i l o l a r ı g e ç m i ş o l d u ğ u n a d a i r t e l g r a f aldığını h a b e r v e r m i ş s e de h ü n k â r

tayyâre

:

— Onlar ler! diyerek

mütemeddin; eser-i

telâş

adamlardır;

göstermedi».

böyle

dinî

merasim

esnâsmda

taarruz

etmez­

1336

i ş t e b u n d a n anlaşıldığına siz değildir).

OSMANLI göre

445

TARİHİ

S u l t a n Vahîdüddin

rivayet

edildiği

kadar

metânet­

1 Teşrinievvel = 25 Zülhiece, Salı: Şam'ın sukutu ve diğer cepheler vukuatı. ( i s t a n b u l ' d a s a l t a n a t t e b e d d ü l ü o l d u ğ u sırada K a f k a s c e p h e s i müstesnâ olmak üzere m u h t e l i f cephelerde Osmanlı imparatorluğunu inkıraza götüren h a r b - i u m u mî'nin m u a z z a m felâketleri b i r b i r i n i tâkib etmiştir :

1 — Irak cephesi»: B a ğ d a d ' ı aldıktan s o n r a i ş g a l s â h a s m ı ş i m a l e d o ğ r u genişl e t m i y e başlıyan i n g i l i z o r d u s u 9 M a r t ! = 2 8 Cumâda-l-ûlâ C u m a r t e s i günü B a ğ d a d şehrinin 100 k i l o m e t r e ş i m a l i g a r b î s i n d e v e F ı r a t ' ı n s a ğ sâhilinde bulunan Hît k a s a b a s ı n ı z a b t e t m i ş t i r : B u k a s a b a O s m a n l ı d e v r i n d e B a ğ d a d ' m n â h i y e m e r k e z l e r i n d e n d i r . 7 M a y ı s = 2 6 R e c e b S a h g ü n ü de K e r k ü k s u k u t etmiştir. tt

2 — «Filistin-Suriye cephesi»: 19 Ş u b a t = 8 C u m â d a - l - û l â Salı g ü n ü Ş e r î a ' n m ş a r ­ kına doğru t a a r r u z a başlıyan düşman ertesi gün y i r m i n c i Türk k o l o r d u s u n u n e h ­ r i n ş a r k ı n a a t m ı ş , b u n u n ü z e r i n e 21 Ş u b a t = 1 0 Cumâda-l-ûlâ Perşenbe günü K u d ü s ' ü n 20 k i l o m e t r e ş i m a l i ş a r k î s i n d e k i Erîhâ erkenden tahliye edilince düş­ m a n ı n A n z a k suvârisi k a s a b a y ı m u k a v e m e t s i z i ş g a l e t m i ş v e O s m a n l ı k a r a r g â h ı de A f f û l e ' d e n Ş a m ' a n a k l e d i l m i ş t i r O sırada Şam sokaklarında açlıktan ölmüş ç o c u k c e s e t l e r i g ö r ü l d ü ğ ü n d e n b a h s e d i l i r ! i n g i l i z o r d u s u n u n B e y r u t vilâyeti s a n ­ c a k m e r k e z l e r i n d e n o l a n N a b l u s ' a k a r ş ı 9 Martfc=26 C u m â d a - l - û l â C u m a r t e s i g ü ­ nü b a ş l ı y a n t a a r r u z u işte b u v a z i y e t ü z e r i n e d i r : K u d ü s - N a b l u s y o l u n u n i k i t a r a ­ f ı n d a n y a p ı l a n b u ü ç g ü n l ü k t a a r r u z n e t i c e s i z k a l m ı ş v e o n d a n sonra, d a Şerîa m u h a r e b e l e r i b a ş l a m ı ş t ı r . B i r i n c i Şerîa m u h a r e b e s i 26-30 M a r t = 1 3 - 1 7 Cumâda-1âhire S a l ı - C u m a g ü n l e r i n e m ü s â d i f t i r : D a h a 21 Ş u b a t ; = 1 0 C u m â d a - l - û l â P e r ş e n b e günü Şerîa'nm şarkına g e ç m i y e b a ş l ı y a n d ü ş m a n şiddetli y a ğ m u r l a r d a n d o l a y ı a n c a k 26 M a r t = 1 3 C u m â d a - l - â h i r e Salı g ü n ü E s - S a l t k a s a b a s ı n ı i ş g a l edebil­ miştir. A ş a ğ ı Ş e r î a ' d a n ş i m a l i ş a r k î i s t i k a m e t i n e d o ğ r u inkişâf e d e n b u i l k Şerîa t a a r r u z u b e ş g ü n s ü r d ü k t e n s o n r a d u r d u r u l m u ş t u r , i k i n c i Şerîa m u h a r e b e s i de 30 N i s a n - 4 M a y ı s fc= 19-23 R e c e b Salı-Cumartesi günlerine m ü s a d i f t i r . Birincisi g i b i b u d a beş gün sürdükten s o n r a neticesiz kalmıştır. — O sırada Osmanlı o r ­ dular grupu kumandanlığına Falkenhayn'm yerine geçmiş olan Liman von Sanders bulunmaktadır ve karargâh da Şam'dan Nâsıra'ya nakledilmiştir: İngi­ l i z k u m a n d a m g e n e r a l A l l e n b e y ' n i n b i z i m için f e l â k e t l e n e t i c e l e n e n v e bütün S u ­ r i y e ' n i n e l d e n ç ı k m a s ı n a sebeb o l a n m e ş h u r N a b l u s m e y d a n m u h a r e b e s i işte b u v a z i y e t t e d i r ; N a b l u s şehri B e y r u t v i l â y e t i n e t â b i ' B c l k a a s a n c a ğ ı n ı n m e r k e z i d i r . B u f e c î m u h a r e b e 19 E y l ü l = 1 3 Z ü l h i e c e p e r ş e n b e g ü n ü o l m u ş t u r : C e m a l Paşa b i r gün evvel gösterir, i n g i l i z l e r i n maksadı Şam'ı zabtederek h a r b i b i t i r m e k t i r : O s ı r a d a bütün S u r i y e ı s y â n içindedir v e b i r t a r a f t a n d a d ü ş m a n l a el-birliği eden M e k k e emîri Hüseyn'in oğlu F a y s a l H i c a z k u v v e t l e r i y l e A m m a n ' ı aldıktan sonra Türk ordusunu a r k a d a n v u r m a y a çalışmaktadır! N a b l u s meydan muha­ r e b e s i b i r t a r a f t a n işte b u A r a p ihânetleri y ü z ü n d e n v e b i r t a r a f t a n d a y e n i H i n t k ı t ' a l a r ı y l a t a k v i y e edilmiş o l a n i n g i l i z o r d u s u n a F r a n s ı z l a r ı n d a y a r d ı m e t m e ­ s i n d e n dolayı k a y b e d i l m i ş t i r : B u sırada v a z i y e t i m ü s â i t b u l a n F r a n s ı z l a r l a İ t a l ­ y a n l a r S u r i y e ' n i n m u h t e l i f noktalarına a s k e r çıkarmaktadır. Beş i n g i l i z ve b i r Fransız fırkasından mürekkeb olan düşman o r d u s u n u n m e v c u d u elli b i n göste­ r i l i r . E s a s e n y o r g u n v e m â n e n b i t k i n o l a n T ü r k k u v v e t l e r i işte b u n d a n d o l a y ı o g ü n saatten saate eriyerek h a r b i kaybettikten sonra akşam-üstü Tûl-Kerem/Kerim hattına ç e k i l m e k m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş t ı r . B u i n g i l i z m u v a f f a k ı y y e t i N â s ı r a k a r a r g â h i y l e c e p h e n i n ittisâlini k e s m e k l e neticelenmiş ve Osmanlı cephesinin ova k ı s m ı y a r ı l m ı ş t ı r : C e m a l P a ş a ' y a g ö r e b u v a z i y e t b i z i m k u v v e t l e r i n d a h a şi­ m a l d e k i A k k â - D e r ' â hattına çekilmesiyle neticelenmiştir. N a b l u s muharebesinin e r t e s i n e tesadüf e d e n 20 E y l ü l l = 14 Z ü l h i e c e C u m a g ü n ü N â s ı r a ' d a k i g a a f i l O s ­ manlı k a r a r g â h ı b ü y ü k b i r t e h l i k e g e ç i r m i ş , s a b a h a karşı y a p ı l a n ânî b i r i n g i l i z :

446

K R O N O L O J İ

1918 =

1336

b a s k ı n ı üzerine m e ş h u r L i m a n P a ş a g e c e l i k e n t a r i s i y l e v e m a i y y e t i y l e beraber güçlükle kaçıp k u r t u l a r a k T a b e r i y y e ' y e c a n atmış, N a b l u s sancağının C e n i n k a ­ z a s ı n d a m ü h i m b i r n a h i y e m e r k e z i o l a n B î s a n k a s a b a s ı işte o g ü n s u k u t e t m i ş v e s a h i l d e k i H a y f a şehri de a y n i g ü n t a h l i y e e d i l d i k t e n s o n r a 2 3 E y l ü l = 1 7 Z ü l h i c c e P a z a r t e s i günü A k k â ile beraber düşman eline geçmiştir. S u r i y e h a r b i işte b u N a b l u s b o z g u n u y l a n i h a y e t b u l m u ş s a y ı l ı r : A r t ı k O s m a n l ı m u k a v e m e t i t a m a m i y l e k ı r ı l m ı ş o l d u ğ u için d ü ş m a n o r d u s u bütün Suriye şe­ hirlerini mukavemetsiz işgal e d e b i l e c e k v a z i y e t e g e l m i ş t i r : O sırada Osmanlı k a r a r g â h ı a l e l - I - a c e l e Ş a m ' a n a k l e d i l i r k e n 21 E y l ü l l = 1 5 Z ü l h i c c e C u m a r t e s i g ü n ü N a s ı r a s u k u t e t m i ş v e d ü ş m a n ı n e l i n e 18 b i n e s i r l e 120 t o p g e ç m i ş t i r ! 22 E y l ü l = 16 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü Ş a m ' a g e l e n k a r a r g â h şehri i s y a n hâlinde b u l d u ğ u için s o k a k m u h a r e b e l e r i y a p a r a k şimale d o ğ r u ç e k i l m i ş v e işte b u f ı r s a t t a n istifâde e d e n Ş a m l ı l a r ötede b e r i d e e l l e r i n e g e ç e b i l e n T ü r k a s k e r l e r i n i v a h ş i c e şehid e t m e k s u r e t i y l e h e m d i n l e r i n e , h e m dindaşlarına, h e m d ö r t a s ı r d a n b e r i k e n d i l e r i n i h e r t e h l i k e d e n m a s u n y a ş a t m ı ş o l a n d e v l e t l e r i n e ihânet etmişlerdir. O s ı r a d a ü s t ü s t e s u k u t e d e n S u r i y e şehirleri içinde y a l n ı z T a b e r i y y e k a h r a m a n c a b i r m ü d a f a a d a n s o n r a 24 E y l ü l = 1 8 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü d ü ş m ü ş , âsi A r a p l a r artık h e r t a r a f t a n T ü r k k u v v e t l e r i n e saldırmaya b a ş l a m ı ş , i n g i l i z o r d u s u 27 E y l ü l ı = 2 1 Z ü l h i c c e C u ­ m a günü T a b e r i y y e - D e r ' a - K u n e y t a r a üzerinden Ş a m ' a doğru i l e r l e m i y e başlamış v e n i h a y e t 1 T e ş r i n l e v v e l l = 2 5 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü E m e v î l e r i n e s k i p â y ı t a h t ı olan Ş a m = D i m e ş k şehri İngilizler t a r a f ı n d a n i ş g a l e d i l m i ş t i r : F a y s a l ' m d e r b e d e r s u v â r i l e r i de o g ü n v e e r t e s i g ü n şehre g i r m i ş l e r d i r . — S u r i y e ' n i n en m ü h i m m e r ­ k e z i o l a n Ş a m şehri Y a v u z ' u n Mısır s e f e r i e n s â s m d a 1 5 1 6 = 9 2 2 s e n e s i 27 E y ­ lül = 29 Ş a ' b a n C u m a r t e s i g ü n ü K ö l e m e n l e r d e n a l ı n m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e , takvim ıslâhından m ü t e v e l l i t o n g ü n l ü k f a r k d a hisâb e d i l m e k şartiyle t a m 402 sene, 4 g ü n O s m a n l ı h â k i m i y y e t i n d e k a l m ı ş d e m e k t i r . — E r t e s i g ü n e tesadüf edan 2 Teşrinievvel = 26 Z ü l h i c c e Ç a r ş a n b a g ü n ü R a y a k , 3 T e ş r i n i e v v e l = 27 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü B a a l b e k v e n i h a y e t 6 T e ş r i n i e v v e l = 30 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü de H u m u s t a h l i y e edilmiş v e a r t ı k T ü r k k u v v e t l e r i H a l e b ' e d o ğ r u ç e k i l m i y e baş­ lamıştır. Gene a y n i gün b i r Fransız f i l o s u B e y r u t limanına g i r i p a s k e r çıkarmış v e i k i g ü n s o n r a d a y e d i n c i İ n g i l i z - H i n t fırkası g e l m i ş t i r . S u r i y e ' n i n d i ğ e r m ü ­ h i m şehirlerinden H a l e b ' i n s u k u t u için a ş a ğ ı k i sene v u k u â t ı n m «27 T e ş r i n i e v v e l „ fıkrasının i k i n c i p a r a g r a f ı n a b a k ı n ı z . 3 _ «Kafkas cephesi»: Y u k a r d a 1 9 1 7 = 1 3 3 5 v u k u â t ı i ç i n d e k i « 1 1 Mart»" f ı k r a s ı n ı n 3 ü n c ü p a r a g r a f ı n d a b a h s i g e ç e n R u s ihtilâlinden d o l a y ı b u cephede düşman o r d u s u a r t ı k inhilâl v a z i y e t i n d e b u l u n d u ğ u için, e l d e n ç ı k a n y e r l e r k o l a y c a istirdâd e d i l m i y e b a ş l a m ı ş v e i l k ö n c e 26 Ş u b a t = 1 5 C u m â d a l - û l â Salı g ü n ü Erzin­ c a n , 27 Ş u b a t = 16 C u m â d a - l - û l â Ç a r ş a n b a g ü n ü T r a b z o n , 12 M a r b = 2 9 Cumâ­ d a - l - û l â Salı g ü n ü E r z u r u m v e 2 N i s a n = 20 C u m â d a - l - â h i r e Salı g ü n ü de V a n şehirleri istirdâd edilmiştir : B ü t ü n b u şehirler R u s i ş g a l i n d e n h a r a p b i r h a l d e k u r t a r ı l m ı ş v e b i l h a s s a E r z u r u m ' d a m e ş h u r E r m e n i k o m i t e c i s i A n t r a n i k şehrin i s t i r d â d m d a n b i r a z e v v e l T ü r k l e r e karşı hiç b i r z a m a n u n u t u l m ı y a c a k v a h ş i c e b i r k a t l - i - â m t e r t i b e t m i ş t i r . — R u s y a ' d a ç a r l ı ğ ı n s u k u t u üzerine k u r u l a n B o l ­ şevik i d a r e s i A l m a n y a ve müttefikleriyle b i r münferit sulh akdine k a r a r ver­ m i ş v e işte b u n u n üzerine L e h i s t a n ' ı n B r e s t - L i t o v s k şehrinde y a p ı l a n s u l h m ü ­ zâkereleri 3 M a r t = 2 0 Cumâda-l-ûlâ P a z a r günü imzâlanan s u l h muahedesiyle n e ­ t i c e l e n m i ş t i r : S a d r - ı - a ' z a m T a l ' a t p a ş a ' n m T ü r k i y e ' y i b i z z a t t e m s i l ettiği b u s u l h konferansında T ü r k - R u s h u d u d u n u alâkadar eden meselelerin h a l l i halkın re'yine bırakılmış v e işte b u n d a n d o l a y ı plebisit yapılmasına k a r a r verilmiştir. F a ­ k a t o sırada Azerî-Türk, E r m e n i v e Gürcü unsurlarından mürekkep b i r CenubîK a f k a s y a / M â v e r â y - ı - K a f k a s ı = T r a n s c a u a s i e d e v l e t i t e ş e k k ü l e t m i ş o l d u ğ u için, Bâb-ı-Âlî plebisitten evvel bu yeni hükümetle müzâkereyi tercih ede­ rek Trabzon'da bir konferans toplanmasına k a r a r vermiştir. «Berk-ı- satvet» torpidosuyla giden Osmanlı hey'etinin müzâkereleri b i r aydan f a z l a sür­ müş, Türkiye ile h a r p v e y a s u l h h a l l e r i n d e n h a n g i s i n d e bulunduğu s o r u l a n Ceaıubî-Kafkas d e v l e t i n i n baş-murahhası C k h e n k e l i «Müzâkere hâlinde„ bulundu-

1918

=

1336

OSMANLI

TARİHİ

447

ğ u n d a n b a h s e d e r e k işi s a v s a k l a m a k i s t e m i ş v e n i h a y e t b u eser müellifinin k a ­ l e m e aldığı ü l t i m a t o m üzerine T ü r k i y e ' n i n istediği « Ü ç s a n c a k » arâzisinin, yâni B a t u m , K a r s ve A r d a h a n sancaklarının Türkiye'ye t e r k i n i k a b u l e m e c b u r ol­ m u ş t u r . O s ı r a d a zâten o r d u istirdâd v e i ş g a l h a r e k e t l e r i n e hazırlanmaktadır "25 M a r t — 12 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r t e s i g ü n ü O l t i / O l t u i ş g a l edilmiş, e r t e s i g ü n ­ den i t i b a r e n o r d u 1914 h u d u d u n u a ş m ı y a b a ş l a m ı ş , 3 N i s a n = 2 1 Cumâda-l-âhire Ç a r ş a n b a g ü n ü A r d a h a n , 5 N i s a n = 28 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü S a r ı k a m ı ş v e 14 N i s a n ' = 3 R e c e b P a z a r g ü n ü de B a t u m i ş g a l o l u n m u ş t u r . O s ı r a d a K a r s m ü s ­ t a h k e m mevkiinde toplanan R u s - E r m e n i l e r i Mâverây-ı-Kafkas/Cenubî-Kafkas hü­ kümetinin b i z i m ültimatomumuza verdiği k a b u l cevabını d i n l e m i y e r e k müdâfaa hâline g e ç m i ş l e r s e de, T r a b z o n k o n f e r a n s ı n ı n s o n u n d a M â v e r â y - ı - K a f k a s murah­ hasları a v d e t e d e r l e r k e n bizim hey'et-i-murahhasa nâmına kendilerini hususî vapurlarına k a d a r teşyi e t t i ğ i m s ı r a d a içlerindeki E r m e n i murahhaslarından A h a r o n y a n ' l a Hatisof/Hastisyan'ı b i r t a r a f a çekip K a r s E r m e n i l e r i t e s l i m o l m a ­ dıkları t a k d i r d e T ü r k o r d u s u c e b r e n içeri g i r i n c e âsi muâmelesi göreceklerini h i ç aslı o l m a d ı ğ ı h a l d e k e n d i l i ğ i m d e n icâd e d i p s ö y l e d i m v e işte b u s u r e t l e d e r ­ h a l t e s l i m olmaları hakkında K a r s E r m e n i l e r i n e v a p u r d a n b i r telsiz t e l g r a f çek­ m e l e r i n i t e ' m i n e t t i m : B u i k i m u r a h h a s t a n o sırada iâşe nâzırlığmda bulunan Hatisyan biraz sonra E r m e n i s t a n h ü k ü m e t i k u r u l u n c a b i r aralık C u m h u r - r e i s i o l m u ş v e B o l ş e v i k istilâsında P a r i s ' e k a ç t ı k t a n s o n r a d a h â t ı r â t ı m n e ş r e t m i ş t i r ; A h a r o n y a n d a y e n i E r m e n i edebiyatının e n m ü h i m simâsıdır. İşte b u vaziyet ü z e r i n e K a r s ' d a k i E r m e n i k u v v e t l e r i 23 N i s a n = 12 R e c e b S a h g ü n ü m ü t â r e k e t a l e b i n d e b u l u n d u k t a n i k i g ü n s o n r a 25 N i s a n = 14 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü t e s l i m o l m u ş l a r d ı r . B u n d a n s o n r a 30 N i s a n = 1 9 R e c e b Salı g ü n ü A r p a ç a y ' a v a r a n T ü r k o r d u s u artık 93 h u d u d u n u t u t m u ş v e tabiî o hattı d a a ş a r a k 15 M a y ı s ı = 4 Ş a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü G ü m r ü ' y ü v e 20 T e m m u z = 11 Ş e v v a l C u m a r t e s i g ü n ü E r m e n i l e r g e r i a t ı l a r a k N a h c i v a n ' ı işgal e t m i ş ve n i h a y e t 15 E y l ü l ' = 9 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü de A z e r b a y c a n ' d a B a k u ' y a g i r m i ş t i r . :

4 — «Deniş ve Hava harekâtı»; O s m a n l ı d o n a n m a s ı n ı n 20 K â n u n u s â n i = 7 R e b î ' ü l â h i r p a z a r g ü n ü y a p t ı ğ ı l ü z u m s u z huruç h a r e k e t i n d e Ç a n a k k a l e - b o ğ a z ı ' n ı a b l u k a e d e n d ü ş m a n g e m i l e r i y l e üslerine t a a r r u z e d i l m i ş , İ m r o z adasına faydasız bir b a s k ı n y a p ı l m ı ş v e b u m â c e r â d a Y a v u z b i r i k i y a r a aldıktan b a ş k a M i d i l l i k r u ­ v a z ö r ü de b a t m ı ş t ı r : B u h a z i n v e ç ı l g ı n c a m â c e r â d a b i r ç o k e f r a d z â y i â t m d a n d a b a h s e d i l i r . — i s t a n b u l üzerinde d ü ş m a n ı n i l k h a v a a k ı m 23 T e m m u z ı = 14 Ş e v v â l Salı g ü n ü n e m ü s â d i f t i r : ö ğ l e d e n s o n r a z e v â l î s a a t 3 = 1 5 de p â y ı t a h t u f u k l a r ı n d a altı t a y y â r e g ö r ü l m ü ş s e de k a ç ı r ı l m ı ş t ı r . İkinci h a v a t a a r r u z u d ö r t g ü n sonra 27/28 T e m m u z = 1 8 / 1 9 Ş e v v â l C u m a r t e s i / P a z a r g e c e s i n e m ü s â d i f t i r : G e c e - y a r ı s m d a n sonra saat i k i y i çeyrek geçe düşman tayyâreleri i s t a n b u l ' a b i r i k i b o m b a a t m ı ş s a d a isâbet e t t i r e m e d e n def'edilmiştir. — Ü ç ü n c ü hava t a a r r u z u 21/22 A ğ u s t o s = 14/15 Z ü l k a ' d e Ç a r ş a n b a / P e r ş e n b e g e c e s i n e m ü s â d i f t i r : Z e v â l î saat 11,30 = 23,30 d a i k i h a v a f i l o s u i s t a n b u l ' a b i r ç o k b o m b a a t m ı ş , h a l k a r a s ı n d a n s e k i z kişi y a r a l a n m ı ş v e b i r k a ç d ü k k â n d a h a s â r a u ğ r a m ı ş t ı r . B u n d a n ü ç gün s o n r a 2 5 / 2 6 A ğ u s t o s = 1 8 / 1 9 Z ü l k a ' d e P a z a r / P a z a r t e s i g e c e s i zevâlî s a a t y a r ı m d a d ü ş m a n t a y y â r e l e r i şehrin k e n a r m a h a l l e l e r i n e b i r k a ç b o m b a atmıişlarsa d a h i ç b i r z a r a r olmamıştır. — 27/28 A ğ u s t o s = 2 0 / 2 1 Zülka'de Salı/Çarşanba gecesi z e ­ vâlî s a a t 11,30 = 23,30 d a v e y a r ı m d a y a p ı l a n h a v a t a a r r u z l a r ı e n şiddetlilerin­ den biridir: Düşman bu t a a r r u z u n d a bombalarla beraber beyannâmeler de a t ­ mış, f a k a t z a r a r a z o l m u ş , b i r ç o c u k şehid d ü ş ü p o n b i r kişi de y a r a l a n m ı ş t ı r . O gece düşürülen i n g i l i z t a y y â r e s i n i n p i l o t u o l a n y ü z b a ş ı yaralı olarak esir e d i l ­ miştir. — D ü ş m a n ı n b u m ü t e m â d i akınlarına m u k a b i l 23/24 E y l ü l = 17/18 Z ü l ­ h i c c e P a z a r t e s i / S a h g e c e s i y l e 24 v e 28 E y l ü l ! = 18 v e 22 Z ü l h i c c e Salı v e C u m a r ­ t e s i günleri yapılan m u k a b i l h a r e k e t l e r l e L i m n i ve Taşoz adalarındaki İngiliz h a v a t e ' s i s â t m a t a a r r u z edilmiş v e L i m n i ' d e ü ç t a y y â r e h a n g a r ı y ı k ı l m ı ş t ı r . — O esnâdaki deniz h a r e k â t ı n ı n e n m ü h i m l e r i n d e n b i r i de b i r F r a n s ı z filosunun 6 Teşrinievvel = 30 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü B e y r u t l i m a n ı n a g i r m i ş v e ş e h r e a s k e r çıkarmış olmasında gösterilir).

448

KRONOLOJİ

1918 =

133T 1918 =

1918 = 1337 8 Teşrinievvel = 2 Muharrem, Sah : Sadr-ı-a'zam Tal'at Paşa'nm isti'fâsı ve «İttihad-ve-Terakki» komitesinin, iş başından sukutu. ( İ s t i ' f â t a r i h i n d e b i r t a k ı m k a r ı ş ı k l ı k l a r v e ihtilâflar v a r d ı r : M e s e l â 13 T e ş r i n i ­ e v v e l t a r i h l i İ k d a m gazetesinde hakikî i s t i ' f â t a r i h i 1 1 / 1 2 Teşrinievvel Cuma/ C u m a r t e s i gecesine müsâdif gösterilir; İ b n - ü l - E m i n ' i n «Son Sadr-ı-a'zamlar»mda ise « M ü h r - i - H ü m â y û n » u ı ı 6 M u h a r r e m P a z a r g ü n ü a k ş a m ı aldırılmış o l d u ğ u n d a n bahsedilmektedir: H a l b u k i hakikî t a k v i m d e pazar günü Muharrem'in 6 sına değil, 7 s i n e m ü s a d i f t i r v e b u b i r g ü n l ü k f a r k d a « R ü y e t - i hilâl» d e n m ü t e v e l l i t ­ t i r . B i z i m b u r a d a esas ittihâz ettiğimiz gün tarihi, o zamanki Baş-Mâbeynci Lûtfi Simavî B e y i n hâtırâtma göredir Lûtfi B e y , T a l ' a t P a ş a ' n ı n bu gün i s t i ' f â e t t i ğ i n d e n , f a k a t y e n i k a b i n e t e ş e k k ü l e d i n c e y e k a d a r isti'fânın ilân edilmemesi­ ne k a r a r verildiğinden bahsetmektedir: İlkönce L o n d r a sefiri T e v f i k Paşa b i r k a b i n e teşkiline ç a l ı ş m ı ş s a d a , b â z ı İ t t i h a t ç ı l a r ı y e n i h ü k ü m e t e a l m a k i s t e m e d i ğ i için vazgeçmiye m e c b u r olunca Sadâret mesnedi e s k i H a r b i y e H â z ı r l a r ı n d a n A h ¬ m e d İ z z e t P a ş a ' y a t e v c i h e d i l m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e 13 T e ş r i n i e v v e l f = 7 M u ­ h a r r e m P a z a r g ü n ü T a l ' a t P a ş a k a b i n e s i n i n isti'fâsı ilân e d i l m i ş t i r ; b u v a z i y e t e g ö r e i s t i ' f â t a r i h i y l e ilân t a r i h i a r a s ı n d a t a m b e ş g ü n l ü k b i r fâsıla g e ç m i ş de­ m e k t i r . T e v f i k P a ş a ' n m teşkiline ç a l ı ş t ı ğ ı k a b i n e y e a l m a k i s t e m e d i ğ i İ t t i h a t ç ı l a r için a ş a ğ ı k i f ı k r a y a b a k ı n ı z . ;— Istifâ'nm sebebi, Osmanlı imparatorluğunun inhilâline sebeb olan harb-i-umumîde mensub olduğumuz müttefikler cephesinin artık mağlûbiyyeti tahakkuk etmiş ve hattâ b u yüzden Ittihad-ve-Terakki k o m i t e s i n i n b i r gün evvel k a b i n e y e adem-i-i'timâd r e ' y i vermiş olmasıdır; o m u ­ a z z a m f â c i a n ı n b i r i k i kişiden i b a r e t o l a n en fecî müsebbipleriyle mes'ullerind e n b i r i v e h a t t â b i r i n c i s i işte b u T a P a t t ı ; k e n d i a r k a d a ş l a r ı n d a n o l a n v e y ı l l a r c a M e c l i s - i - M e b ' û s a n reisliğinde b u l u n d u r u l a n m e ş h u r İ t t i h a t ç ı Ahmed Rızâ Bey bile C u m h u r i y e t gazetesinin neşrettiği hâtırâtmda Tal'at Paşa'dan bahse­ derken : :

« F e v k a l â d e b i r k o m i t e c i , b i r çete r e i s i i d i . D â h i l i y y e m a m a l ı i d i . V a t a n a d a h a i y i iş g ö r ü r d ü »

nâzın

ve

Sadr-ı-a'zam

ol­

d e m e k t e d i r . C e n a b ' ı n « p e y â m - ı Sabâh» gazetesinde çıkan b i r yazısında Sadârete k a d a r y ü k s e l e n b u « T ü r e d i » n i n hâli « Y a n g ı n k u l e s i n e ç ı k m ı ş b i r a ' m â » y a benze¬ " t i l d i k t e n s o n r a m e v k i hırsının d e r e c e s i ş ö y l e t a s v i r e d i l i r : « D e v l e t b a ş k a l a r ı n ı n e l i n d e nâil-i r e f â h olacağına k e n d i elinde ölsün, Tal'at bunu tercih ederdi». B i l h a s s a y a l a n c ı l ı k t a k i ş ö h r e t i T ü r k m a t b u â t m d a n b a ş k a bâzı y e r l i ve yabancı menbâlara aksedecek k a d a r genişlemiştir; kendisine karşı ç o k mülâyim d a v r a ­ n a n İbn-ül-Emin bile «Son Sadr-ı-a"zamlar»mda onun b u meşhur hususiyyetini şöyle anlatmaktadır : « E n h a f i f tarafı a t l a t m a k i d i . B i r g ü n S a d â r e t o d a s ı n d a n ç ı k a r k e n b i r i ş için mürâcaat eden b i r a d a m a «Peki, p e k i , b a y r a m d a n sonra) dedi. O a d a m ( B a y r a m , geceli bir hafta oldu!) deyince hiç düşünmeden (Evet, kurban bayramından s o n r a ! ) dedi». TaPatın hiç b i r lüzum olmadığı h a l d e memleketin harb ateşine atılmasmdaki fecî mes'ûliyyeti için y u k a r d a 1 9 1 4 = 1 3 3 2 v u k u â t ı n m « 1 1 T e ş r i n i s â n i » fıkrasına bakınız. — Mağlûbiyyetimizin t a h a k k u k u n a sebep, B u l g a r i s t a n ' ı n müttefiklerine ihânet e d e r e k 29 E y l ü l 1918 = 23 Z ü l h i c c e 1336 P a z a r g ü n ü S e l â n i k ' d e düşman devletlerle mütâreke a k d e t m e k suretiyle Şark cephesinin ortadan yarılmasına imkân vermiş olmasıdır: Tabiî artık T ü r k i y e ' n i n diğer müttefikleriyle ittisâli kesilmiştir. İşte b u v a z i y e t üzerine b i r t a r a f t a n S u r i y e ' n i n z ı y â ı n d a n dolayı i n ­ giliz ordusu A n a d o l u ' y u tehdid ederken, bir t a r a f t a n da B u l g a r mütârekesinden dolayı Selânik'deki Fransız o r d u s u istanbul'u tehdide başlamıştır. Tabiî artık hiç b i r ümit kalmamış d e m e k t i r . Bütün b u n l a r a r a ğ m e n T a l ' a t Paşa sadâretinin

1337

OSMANLI

449

TARİHİ

son günlerinde B e r l i n ' e gitmiş ve Şark c e p h e s i n i n g û y â takviyesi için A l m a n ­ l a r l a müzâkereye girişmiştir: B u l g a r mütârekesinin a k d i n d e n b i r gün evvel is­ t a n b u l ' a dönmüş o l a n k o m i t e c i Sadr-ı-a'zam matbuât erkânını Bâb-ı-Âlî'ye dâv e t e d i p seyâhati h a k k ı n d a a k l a d u r g u n l u k v e r e c e k b i r t a k ı m izâhâta girişerek A l m a n orduları B a ş - k u m a n d a n ı m a r e ş a l H i n d e n b u r g ' a y a p t ı ğ ı a c a y i p b i r t e k l i f ­ ten bahsetmiştir : U n u t u l m a z b i r k u r t masalı g i b i dinlediğim bu hezeyâna göre Osmanlı hükümeti Türkistan'a s i v i l kıyâfetle b i r takım zâbitler gönderecek, bunlar orada gizli bir Ahz-i-asker teşkilâtı kuracak, mağaralarla yer-altında h a z ı r l a n a c a k m a h z e n l e r d e g i z l i b i r o r d u y e t i ş t i r i l e c e k v e işte b u y e r - a l t ı ordusu dört beş a y içinde G a r p c e p h e s i n e n a k l e d i l e r e k A l m a n l a r a y a r d ı m edilecektir! T a l ' a t b i z e bunları a n l a t t ı k t a n s o n r a H i n d e n b u r g ' u n hiç b i r ş e y d e m e y i p gül ü m s e d i ğ i n i söyledi v e o tarihî t e b e s s ü m ü m a r e ş a l i n n ı e m n u n i y y e t i y l e t e f s i r e t t i ! Osmanlı imparatorluğunu on seneden az b i r z a m a n zarfında yele veren z i h n i y e t , işte b ö y l e b i r z i h n i y e t t i r . B â b - ı - A l î ' y e k o m i t e c i l i k r u h u n u s o k m u ş v e d e v l e t i tıpkı b i r B a l k a n çetesi g i b i i d a r e e t m i ş o l a n T a l ' a t P a ş a ' n ı n sadâreti 1 9 1 7 = 1 3 3 5 s e n e s i 4 Ş u b a t = l l R e b î ' ü l âhir P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 8 a y , 2 g ü n s ü r m ü ş t ü r : İ s t i ' f â n ı n res­ m e n ilânına t e s a d ü f e d e n 13 T e ş r i n i e v v e l = 7 M u h a r r e m P a z a r t a r i h i e s a s i t t i h â z edildiği t a k d i r d e b u m ü d d e t 1 sene, 8 a y , 7 g ü n t u t a r . — T a l ' a t m şüpheli m i l l i y y e t i için « V e z i r - i - a ' z a m l a r » cedvelinde 281 n u m a r a y a bakınız. — T a l ' a t P a ş a ' n m isti'fâsı üzerine I t t i h a d - v e - T e r a k k i k o m i t e s i a r t ı k t a m a m i y l e s u k u t e t m i ş v e b i ­ raz s o n r a 3 Teşrinisâni = 28 M u h a r r e m p a z a r g ü n ü l e k e l i adını değiştirerek «Teceddüd fırkası» i s m i y l e f a a l i y e t e kalkışmışsa d a , b i r k a ç senede yıktığı mu­ azzam imparatorluğun harâbeleri üzerine artık tutunmıya muvaffak olama­ mıştır).

14 Teşrinievvel = 8 Muharrem, Pazartesi : Eski Harbiye nazırla­ rından Yâver-i-Ekrem ferik Ahmed îzzet Paşa'nın sadâreti. (izzet Paşa alel-usul müşiriyyet ve vezâret pâyesiyle sadârete getirilmiş ve Harbiye nezâretiyle E n v e r ' i n uhdesindeki Baş-kumandanlık Erkân-ı-Harbiyye riyâsetini de k e n d i s i d e r - u h d e e t m i ş t i r . M â b e y n B a ş - k â t i b i A l i F u a d B e y ' i n hâ­ tırâtma göre T a l ' a t ' m isti'fâsım pâdişâh istemiş ve o d a y e n i k a b i n e y e i k i i t t i ­ h a t ç ı nâzır alınmasını « ş a r t k o ş m u ş » t u r : i ş t e b u n d a n dolayı T e v f i k P a ş a k a b i n e teşkilinden vazgeçmiş ve ittihatçılara mütemâyil o l a n i z z e t P a ş a da Dâhiliyye nezâretine k o m i t e n i n e s k i Kâtib-i-umumîsi F e t h i B e y ' i ve M a l i y e nezâretine de k o m i t e devrinde b u nezâretin g e d i k l i s i o l a n ve C u m h u r i y e t devrinde A n k a r a ' d a asılan a v d e t î C â v i d ' i intihâb e t m i ş t i r ! Z â t e n d i ğ e r n â z ı r l a r d a u m u m i y y e t l e İ t t i h a d - v e - T e r a k k i a d a m l a r ı d ı r . Millî f e l â k e t i n b a ş mes'ulîeri olan Tal'at, Enver ve C e m a l Paşaların a ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t ı n m «2/3 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n d a g ö r e c e ğ i m i z f i r a r l a r ı n a i m k â n v e r e n v a z i y e t işte b u d u r ) .

27 Teşrinievvel = 21 Muharrem, muhtelif cepheler vukuatı.

Pazar:

Haleb'in sukutu ve

( B ü t ü n i m p a r a t o r l u k e l d e n ç ı k m ı ş , artık h a k i k î b i r c e p h e k a l m a m ı ş t ı r . S o n i k i f e l â k e t s a h n e s i şunlardır : 1 — uSuriye cephesi»: S u r i y e f e l â k e t i için y u k a r ı k i s e n e n i n «1 T e ş r i n i e v v e l » f ı k ­ rasının i k i n c i p a r a g r a f ı n a b a k ı n ı z . — D ü ş m a n ı n k a r ş ı s ı n d a a r t ı k m u k a v e m e t ede­ b i l e c e k h i ç b i r k u v v e t k a l m a d ı ğ ı için Ş a m ' d a n g e l e n b e ş i n c i i n g i l i z s u v â r i f ı r ­ kası Türk o r d u s u n u n t a h l i y e etmiş olduğu H a l e b ' e hiç mukavemet görmeden g i r i v e r m i ş t i r . B u n d a n b i r v e i k i g ü n e v v e l k i t a r i h l e r de r i v a y e t e d i l i r : H e r h a l d e onların t a h l i y e d e n g a l a t olmak i h t i m a l i vardır. B u suretle ingiliz ordusu ar­ tık A n a d o l u ' y u t e h d i d e b a ş l a m ı ş d e m e k t i r ! S t o y b e r b u f e l â k e t i n b ü t ü n m e s ' u l i y y e t i n i C e m a l P a ş a ' n ı n c e b i r v e şiddet s i y a s e t i n d e g ö s t e r i r . —. Y a v u z ' u n «Merc-iF . : 29

450

K R O N O L O J İ

1918 . =

1337

D â b ı k » z a f e r i üzerine 1 5 1 6 = 9 2 2 senesi 28 A ğ u s t o s = 2 9 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü g i r ­ m i ş o l d u ğ u H a l e p şehri, t a k v i m ıslâhından m ü t e v e l l i t o n g ü n l ü k f a r k d a h i s â b e d i l m e k ş a r t i y l e , t a m 402 sene, 1 a y , 20 g ü n T ü r k h â k i m i y y e t i n d e k a l m ı ş d e ­ mektir. 2 — «Deniz ve Hava Jıarekâtı» 14 T e ş r i n i e v v e l 1= 8 M u h a r r e m P a z a r t e s i g ü n ü b i r F r a n s ı z f i l o s u T r a b l u s u ş a m v e İ s k e n d e r u n l i m a n l a r ı n a g i r m i ş v e işte b u s u r e t l e Suriye'nin işgali t a m a m l a n d ı k t a n s o n r a b i r A n a d o l u limanı da düşman eline g e ç m i ş d e m e k t i r . — H a v a h a r e k â t ı n ı n e n m ü h i m m i , 18 T e ş r i n i e v v e l ; = 12 M u h a r ­ r e m C u m a g ü n ü z e v â l î s a a t 11,30 d a y e d i v e ö ğ l e d e n s o n r a 2 = 1 4 de b e ş d ü ş m a n tayyâresinin b i r günde i k i defa tekerrür eden a k m h a r e k e t i d i r : B u akınlarda i s t a n b u l ' a atılan b o m b a l a r h a l k a r a s ı n d a e l l i k a d a r t e l e f â t a v e y ü z k a d a r ma­ sum insanın y a r a l a n m a s ı n a sebeb o l m u ş t u r ; düşmn tayyareleri bombalarla be­ raber beyannâmeler de atmışlardır : B u n l a r d a B u l g a r i s t a n misal gösterilerek T ü r k i y e ' n i n de a r t ı k s u l h e y a n a ş m a s ı lüzumundan bahsedilmiştir. Tayyârelerin biri Makriköy = B a k ı r k ö y t a r a f l a r ı n d a y e r e d ü ş ü r ü l m ü ş s e de diğerleri çekilip g i t m i y e m u v a f f a k olmuşlardır. :

Harb-i-umumînin Türk cephelerindeki son mâcerâları işte bunlardır. Aşağıki fıkrada göreceğimiz mütârekeye rağmen teslim olmayıp mukavemette devam e d e n üç y e r v a r d ı r : B u n l a r d a n M u s u l şehri 3 T e ş r i n i s â n i = 2 8 M u h a r r e m p a z a r g ü n ü i n t i z â m ı n t e ' m i n i b a h â n e s i y l e i n g i l i z l e r t a r a f ı n d a n i ş g a l edilmiş v e 8 T e ş rinisâniz=3 S a f e r C u m a g ü n ü şehre i n g i l i z b a y r a ğ ı ç e k i l m i ş , F a h r i P a ş a kuman­ dasındaki beş o n t a b u r l a H i c a z ' d a b i r T ü r k adası v a z i y e t i n d e kalan Medine n i h a y e t 13 K â n u n u s â n i 1 9 1 9 = 1 0 R e b î ' ü l - â h i r 1337 P a z a r t e s i g ü n ü t e s l i m e m e c b u r olmuş ve i t a l y a n l a r a karşı T r a b l u s u g a r p müdâfaasını idare etmek istemişse de b u h a r e k e t i n d e v l e t için z a r a r l ı o l a c a ğ ı p â d i ş â h t a r a f ı n d a n kendisine tebliğ edildiği için n i h a y e t o d a İ t a l y a n l a r a t e s l i m o l m a k mecburiyetinde kalmıştır: K e n d i s i n d e n işittiğime göre k a h r a m a n T r a b l u s l u l a r Osmanlı s a l t a n a t ve Hilâfe­ t i n i n b u s o n m ü m e s s i l i n i g ö z y a ş l a r ı y l a t e ş y i etmişlerdir. — Y e m e n ve Asir'de k a l a n b i r m ı k d a r k u v v e t i m i z de b i r a z s o n r a t e s l i m o l m u ş t u r ) .

30 Teşrinievvel = 24 Muharrem, Çarşanba: «Mondros mütâre­ kesi» denilen teslimiyyet ve esaret vesikasının imzası. ( İ z z e t P a ş a k a b i n e s i iş başına g e l i r g e l m e z i l k iş o l a r a k m ü t â r e k e a k d i n e t e ş e b ­ büs e t m i ş t i r ; B u n d a t a m a m i y l e haklıdır, ç ü n k ü a r t ı k n e S u r i y e ' y i istilâ e d e n İngiliz o r d u s u n a k a r ş ı A n a d o l u ' n u n , ne de B u l g a r m ü t â r e k e s i n d e n itibaren i s ­ t a n b u l y o l u n a h â k i m o l a n F r a n s ı z o r d u s u n u n Selânik üzerinden g e l e c e k istilâ h a ­ reketine karşı Trakya'nın m ü d â f a a s ı k a b i l değildir. İşte b u n d a n dolayı K û t - ü l A m â r e ' d e e s i r e d i l d i k t e n s o n r a B ü y ü k a d a ' d a m u h â f a z a edildiğini y u k a r d a 1916 = 1334 v u k u â t ı n m «8/9 K â n u n u s â n i » fıkrasının ikinci paragrafında gördüğümüz İngiliz G e n e r a l i T o w n s h e n d ' i n delâletiyle İngiltere'ye baş vurulmuş ye nihayet L i m n i adasının M o u d r o s ; = M o n d r o s l i m a n ı n d a bulunan Agamemnon ismindeki İngiliz zırhlısında m ü t â r e k e m ü z â k e r e s i b a ş l a m ı ş t ı r . B u m ü z â k e r e l e r d e ingilter e ' y y i A k d e n i z Baş-kumandanı v i s - a m i r a l A r t h u r C a l t h o r p e ve bedbaht T ü r k i ­ y e ' y i de 26 T e ş r i n i e v v e l = 20 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü i s t a n b u l ' d a n hareket eden B a h r i y e n â z ı n R a u f , Hâriciyye müsteşarı Reşad H i k m e t ve Erkânıharp k a y m a k a m ı S a ' d u l l a h B e y l e r t e m s i l etmiştir. M o n d r o s mütârekesi y i r m i beş m a d d e d e n mürekkeptir. Başlıca esasları şöyle sıralanabilir : 1) Ç a n a k k a l e v e K a r a d e n i z b o ğ a z l a r ı n d a k i i s t i h k â m l a r ı n i'tilâf d e v ­ l e t l e r i t a r a f ı n d a n i ş g a l i ; 2) H u d u t m u h â f a z a s i y l e â s â y i ş t e ' m i n i için l ü z u m g ö ­ rülecek k u v v e t l e r d e n mâada b ü t ü n o r d u n u n t e r h i s i ; 3) K a r a sularında zâbıta vazifesi görecek küçük gemilerden m â a d â bütün donanmanın teslimiyle Os­ manlı limanlarında m e v k u f t u t u l m a s ı ; 4) G a l i p d e v l e t l e r i n e m n i y e t l e r i n i t e h d i d edecek v a z i y e t z u h u r u n d a h e r h a n g i b i r sevkulceyş noktasının işgaline salâhiy e t d â r o l m a l a r ı ; 5) G a l i p l e r i n b ü t ü n T ü r k l i m a n l a r ı y l a d e m i r y o l l a r ı n d a n i s t i f â -

1918 =

1337

OSMANLİ

451

TARİHİ

d e e d e b i l m e s i v e b u n l a r l a t e l s i z t e l g r a f l a r ı n v e k a b l o l a r ı n m ü r â k a b e s i ; 6) T o r o s tünellerinin i ş g a l i ; 7) K a f k a s h u d u d u n d a T ü r k o r d u s u n u n 1914 s ı m n n a çekil­ m e s i ; 8) H i c a z , A s i r , Y e m e n , S u r i y e , I r a k , T r a b l u s v e B i n g a z i ' d e k a l a n Osmanlı k ı t a â t m m e n y a k ı n i'tilâf k u m a n d a n l a r ı n a t e s l i m o l m a l a r ı ; 9) O r d u n u n terhisi üzerine e l d e k a l a c a k silâh v e c e p h â n e n i n v e r i l e c e k tâlimâta tâbi tutulması; 10) « V i ! â y â t - ı - S i t t e » d e n i l e n Ş a r k î - A n a d o l u vilâyetlerinde i ğ t i ş a ş ç ı k t ı ğ ı i'tilâf d e v l e t l e r i n i n i s t e d i k l e r i k ı s m ı n i ş g a l i n e s a l â h i y e t d â r o l m a l a r ı ; 11)

Türk

esirlerinin

esârette

kalmalarına

mukabil

i'tilâf

devletleriyle

takdirde

Ermeni

e s i r l e r i n i n iâdesi. i m z â n m e r t e s i g ü n ü ö ğ l e v a k t i n d e n i t i b a r e n t a t b i k i n e k a r a r v e r i l e n b u fecî m u ­ k a v e l e bütün O s m a n l ı t a r i h i n d e i m z â e d i l m i ş m a ğ l û b i y y e t vesikalarının e n a ğ ı r ı ­ dır. D e v l e t i n y a l n ı z istiklâli değil, d e v l e t h a y s i y y e t i b i l e k a l m a m ı ş t ı r . B u n a b i r « m ü t â r e k e » d e m e k d o ğ r u değildir : Ç ü n k ü M ü t â r e k e d e m e k , i k i t a r a f ı n a s k e r î vaziyetlerini muhâfaza şartiyle ateş k e s m e s i d e m e k t i r . O n u n için Mondros'da i m z â l a n a n m ü d h i ş v e s i k a b i r m ü t a r e k e n â m e değil, b i r t e s l i m n â m e d i r . D e v l e t i n i s t i k b a l i b a k ı m ı n d a n en a ğ ı r m a d d e l e r i de g a l i p l e r i n i s t e d i k l e r i s e v k u l c e y ş nok­ tasını i s t e d i k l e r i z a m a n işgal e d e b i l e c e k l e r i n e âid o l a n yedinci madde ile Şarkî-Anadolu'nun işgal hakkını veren y i r m i dördüncü maddesidir. Galiplerin bil­ h a s s a bu son maddeden maksatları Pontos ve E r m e n i k o m i t e l e r i n i harekete ge­ t i r i p kargaşalıklar çıkartarak Ş a r k î - A n a d o l u ' y u , işgal e t t i k t e n s o n r a dâhilde b i r E r m e n i s t a n v e sâhilde de b i r P o n t o s R u m d e v l e t i k u r m a k t ı r . D e v l e t y e r e s e r i l d i k t e n s o n r a b ö y l e b i r m u â h e d e y i i m z â e t m e y i p ne y a p a b i l i r ? B u müdhiş h a k i k a t âşikâr o l m a k l a beraber, Fransızlarla i n g i l i z l e r arasındaki i h ­ t i l â f t a n z e r r e k a d a r istifâde e d i l e m e m i ş o l d u ğ u d a g ö z ö n ü n d e d i r : M i r a l a y L a mouche'un Türkiye tarihinde anlattığına göre ingilizler bu m u k a v e l e y i Selân i k ' d e k i i'tilâf o r d u s u n u n F r a n s ı z k u m a n d a m mareşal Franchet d'Esperey'nin muhâlefetine r a ğ m e n ve hattâ o n a h a b e r bile v e r m e d e n imzâ etmişlerdir; öyle v a z i y e t l e r d e bâzı m a d d e l e r i n t a h f i f i n e i m k â n o l d u ğ u n u g ö s t e r e n b i r ç o k tarihî misâller z i k r e d i l e b i l i r ; m e s e l â 93 s e f e r i n d e R u s orduları A y a s t e f a n o s ' a gelip i s ­ t a n b u l ' a g i r m e k i s t e d i k l e r i h a l d e S u l t a n H a m i d siyasî t e d b i r l e r l e h e m düşmanı içeri sokmamış, h e m donanmayı kurtarmıştır Y u k a r d a 1878 ; = 1295 v u k u â t ı n m „3 M a r t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ; f a k a t ö y l e ş e y l e r için b ü y ü k i k t i d a r l â z ı m d ı r ) . :

2/3 Teşrinisâni = 27/28 Muharrem, Cumartesi/Pazar gecesi : Yer yüzündeki son Türk imparatorluğunun inkırazına sebeb olan tttihat-ve-Terakki komitecilerinin hisap gününden korkup kaçmaları ve kaçak mes'ullerin mes'uliyyet hisâbı. ( B u t a r i h t e n ü ç g ü n e v v e l k a ç a n i l k firarî, h a r b - i - u m u m î d e k i a s k e r î s û i i s t i ' m a l l e r i n timsâli o l m a k l a meşhur H a r b i y e L e v â z ı m r e i s i T o p a l - i s m a i l Hakkı P a ş a ' dır. H e r i k i s i de P o l i s m ü d i r - i - u m u m î l i ğ i n d e b u l u n u p Ittihad-ve-Terakki'nin ted­ hiş âleti o l d u k t a n s o n r a H a l e p v e B e y r u t v a l i l i k l e r i n e y ü k s e l t i l m i ş o l a n B e d r i ve A z m i B e y l e r de b i r g ü n e v v e l k a ç m ı y a t e ş e b b ü s e t m i ş l e r s e de v a p u r d a y a ­ k a l a n ı p şehre g e t i r i l d i k t e n s o n r a maatteessüf s e r b e s t b ı r a k ı l d ı k l a r ı için tek­ r a r firâra m u v a f f a k olmuşlardır. B u gün kaçanlar, yeryüzündeki son Türk i m ­ paratorluğunun inkırazından doğrudan d o ğ r u y a m e s ' u l o l a n ve Baş-mâbeynci Lûtfi Simavî Bey'în hâtırâtmda «Ekanîm-i Selâse» diye şöhret bulduklarından b a h s e ­ dilen T a l ' a t , E n v e r ve C e m a l paşalardır; b u n l a r d a n başka k o m i t e n i n m e r k e z - i u m u m î â z â s m d a n D o k t o r N â z ı m ' l a D o k t o r B a h a ü d d i n Ş a k i r de k a ç m ı ş t ı r . E n ­ ver ve C e m a l Paşaların A l m a n üniformasıyla kaçtıklarından bahsedilir. Lûtfi S i m a v î B e y «3 T e ş r i n i s â n i » t a r i h i n i g ö s t e r i r s e de, o g ü n k ü «ikdamgazetesine g ö r e b i z i m b u r a d a e s a s ittihâz e t t i ğ i m i z t a r i h d a h a d o ğ r u d u r . B u k a ç a k m e s ' u l l e r , A d l i y e m a h k e m e l e r i n i n e l i n d e n kurtulinuşlarsa d a , T a r i h d e n i l e n ebedî v e mânevi m a h k e m e n i n hükmünden hiç b i r z a m a n kurtulamıyacaklardır.

1918 =

452

KRONOLOJİ

1918 c= 1337

T a r i h i n pek tuhaf c i l v e l e r i vardır: Osmanlı imparatorluğunun inkıraz meş'ullerini i s t a n b u l ' d a n kaçıran vapur, B a l k a n h a r b i n d e S u l t a n H a m i d ' i Selânik'oen istanbul'a getiren «Loreley» ismindeki A l m a n sefaret vapurudur. — inkıraz m e s ' u l l e r i n i n firârını teshil eden en mühim vaziyet, y u k a r d a bu senenin «14 Teşrinievvel» fıkrasında gördüğümüz yeni hükümetin I t t i h a d - v e - T e r a k k i ' y i ok­ şayan teşekkül tarzıdır: işte b u n d a n dolayı kaçaklardan bâzılarının kaçmadan e v v e l h a l e f l e r i y l e g ö r ü ş m ü ş oldukları o z a m a n ı n g a z e t e l e r i n e b i l e a k s e t m i ş t i r . B i r aralık i â ş e n â z ı r l ı ğ m d a b u l u n m u ş o l a n m e ş h u r K a r a - K e m a l y a h u t Z ü l ü f l ü K e m a l ' i n t a v s i y e s i y l e kaçmış olduklarından bahsedilen f i r a r i l e r d e n T a l ' a t l a E n ­ ver, Sadr-ı-a'zam İzzet P a ş a ' y a b i r e r m e k t u p bırakmışlardır: Tal'at Paşa m e ş ­ h u r m e k t u b u n d a malî n a m u s u n d a n b a h s e t t i k t e n s o n r a b o z u k b i r Türkçe i l e : _ M i l l e t e karşı h i s a p v e r m e k cesaretle çekmek i s t e r i m !

ve m u h a k e m e

olarak

tâyin

edilecek

cezâyı

kemâl-i

d e m e k s u r e t i y l e m ü c r i m v e c e z â y a lâyık o l d u ğ u n u v e y a h u t cezâdan k u r t u l m a k ihtimâli k e n d i s i n c e b i l e vârid o l a m a y a c a ğ ı n ı b i z z a t i'tirâf e t m i ş t i r ! M a l î namus meselesine gelince, hiç k i m s e sormuş o l m a d ı ğ ı h a l d e sırf kendiliğinden ortaya a t t ı ğ ı n a m u s insanın k o l u , b u d u g i b i d i r . E ğ e r e k s i k o l u r s a k u s u r sayılır, o l m a z s a m e z i y y e t değildir. B i l h a s s a t a r i h i n en b ü y ü k d e v l e t l e r i n d e n b i r i n i batırmış b i r siyaset adamının malî n a m u s t a n d e m v u r u p zengin o l m a d ı ğ ı m iddiâ etmesi b i r m u g a l a t a d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r : M a l î n a m u s sâhibi o l m a k , y â n i hırsız o l m a m a k b i r m e z i y y e t m i d i r ? F a k a t siyasî n a m u s b ü y ü k b i r m e z i y y e t t i r . E ğ e r T a l ' a t Paşa çalmamışsa, bile b i l e ç a l d ı r m ı ş t ı r v e ç a l m a k l a ç a l d ı r m a n ı n hiç b i r farkı yoktur. Baş-mâbeynci Lûtfi S i m a v î B e y onun bu hâlini söyle anlatır (S. 176-177): 1

« 3 Teşrinisâni — B u g ü n T a l ' a t , E n v e r v e C e m a l P a ş a l a r firâr e t t i l e r . B u haber taaccüb-i umumîyi mucib oldu. Üç gün e v v e l de Levâzım reisi i s m a i l Hakkı Paşa ortadan kaybolmuştu. T a l ' a t Paşa'nm kaçmasına her kes hayret etti. İlm-ü-irfânmm ve t e c r i b e s i n i n noksanlığına ve İttihad-ve-Terakki'ye intisâbmdan başka b i r m e z i y y e t i olmıyan b i r takım cühelâyı k a b i n e s i n e idhâ! et­ m e k v e f ı r k a y â r â n m m ihtikârına g ö z y u m m a k g i b i l â y ü a d h a t â l a r ı n a rağmen müşârünileyh h a l k nazarında cesur ve v a t a n p e r v e r o l a r a k t a n ı l d ı ğ ı n d a n i'tirâf-ı zünûb ile hakkında verilecek k a r a r a inkıyâd edeceği z a n n o l u n u y o r d u . paşaların firârı dolayısıyla b i r çok d e d i k o d u l a r oldu,,. T a l ' a t P a ş a , L û t f i S i m a v î B e y ' i n dediği g i b i « İ t i r â f - ı z ü n û b » e t m e m i ş d e ğ i l ­ dir, y u k a r d a gördüğümüz gibi cezâya müstahak olduğunu mektubunda i'tirâf etmiş olduğu halde kaçmıştır! Harb-i-umumîde kendisinden evvel Sadâret ma­ k a m ı n d a b u l u n m u ş o l a n S a i d H a l i m P a ş a h a l e f i g i b i k o r k a k o l m a d ı ğ ı için k a ç ­ mamış, t e v k i f edilip Dîvân-ı-harb'e verilmiş ve n i h a y e t ingilizler tarafından M a l t a ' y a sürülmüştür. « i k d a m » gazetesine göre E n v e r ' i n m e k t u b u n d a d a artık «Memlekette ifây-ı hiz­ m e t e t m e s i n e i m k â n g ö r m e d i ğ i için K a f k a s y a ' d a b i r h ü k û m e t - i i s l â m i y y e teşkil etmek» maksadıyla oraya gideceğinden bahsedilmektedir! Osmanlı imparator­ luğunu m a h v e t m i ş o l m a s ı k â f i g e l m e m i ş g i b i b a ş k a m i l l e t l e r i n başına d a iş a ç ­ m a y a d a h a o z a m a n d a n k a r a r vermiş olduğunu gösteren b u iddiânm her halde tıbbî b i r m â h i y y e t i o l m a k lâzımgelir ve b u n u n böyle olduğunu da a y n i şahsın d a h a s o n r a k i T ü r k i s t a n m â c e r â s ı bütün vuzuhiyle m e y d a n a çıkarmıştır: A ş a ğ ı ­ d a 1922 — 1340 v u k u â t ı n m «4 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . i t t î h a d - v e - T e r a k k i ' n i n meşhur Mecüs-i-Meb'ûsân reisi A h m e d Rızâ B e y bile «Cumhuriyet» gazetesinde ç ı k a n h â t ı r a t m d a o n u n b u ruhî v e zihnî v a z i y e t i n i ş ö y l e t a s v i r e t m i ş t i r : «Şöhret-i a s k e r i y y e y e hâhişger i d i . N a p o l e o n g i b i meşhur o l m a k i s t e r d i . A v a n ­ tür a r k a s ı n d a n k o ş a r d ı . T r a b l u s u g a r p s e f e r i , H a r e k e t o r d u s u y l a i s t a n b u l ' a gelişi v e n i h a y e t T ü r k i s t a n ' d a R u s l a r l a v u r u ş a r a k şehid d ü ş m e s i h e p ş ö h r e t p e ş i n d e koştuğunu gösterir». E n v e r ' i n a s k e r î m â h i y y e t i n i i y i c e a n l a m a k için E r k â n - ı - h a r b K a y m a k a m ı Ş e r i f B e y ' i n «Sarıkamış» i s m i n d e k i eserine mürâcaat etmelidir. 1908 = 1326 s e n e s i 23 T e m m u z 2 3 C u m â d a - I - â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü i k i n c i m e ş r u =

1337

OSMANLİ

TARİHİ

453

t i y e t i n ilânından i t i b a r e n T a l ' a t P a ş a k a b i n e s i n i n b u 1 9 1 8 = 1 3 3 7 s e n e s i 13 T e ş r i ­ n i e v v e l — 7 M u h a r r e m P a z a r g ü n ü ilân e d i l e n i s t i ' f â s m a k a d a r g e ç e n m ü d d e t t a m 10 sene, 2 a y , 20 g ü n d ü r : B u m ü d d e t t e n m u h a l i f l e r i n b i r aralık iş b a ş ı n d a b u ­ lundukları 6 a y , 8 g ü n ç ı k a r ı l d ı ğ ı t a k d i r d e g e r i k a l a n 9 sene, 8 a y , 12 g ü n i t t i h a d - v e - T e r a k k i ' n i n d e v l e t m u k a d d e r a t ı n a iikönce bilvâsıta v e o n d a n s o n r a da doğrudan doğruya hâkimiyyetiyle geçmiştir, işte b u on seneden az z a m a n zar­ f ı n d a o m e ş ' u m k o m i t e n i n e l d e n ç ı k m a s ı n a sebeb o l d u ğ u y e r l e r i k i k ı s m a ay­ rılır: 1) H a ' r b - i - u m u m î d e n e v v e l b ü y ü k b i r sür'atle k a y b e d i l e n yerlerden Girit, B o s n a - H e r s e k , B u l g a r i s t a n ve Rumeli-i-Şarkî g i b i ecnebi işgaline düşmüş veya­ h u t istiklâle y a k ı n b i r m u h t â r i y y e t k a z a n m ı ş eyâletler s a y ı l m a k şartiyle d e v ­ let b ü n y e s i n d e n ayrılan m e m l e k e t l e r T r a b l u s u g a r p , B i n g a z i , t e k m i l R u m e l i k ı t ' a s ı v e A k d e n i z adalarıdır. 2 ) Harb-i-umumîde elden çıkan kıt'alar da H i c a z , Y e ­ m e n , A s i r , I r a k , S u r i y e , F i l i s t i n , L ü b n a n v e M ı s ı r ülkeleridir. — H a r b - i - u m u m î d e k i ' a s k e r z â y i â t ı m ı z m u m u m î y e k û n u «3,842,580» ü ç m i l y o n s e k i z y ü z k ı r k i k i b i n beş y ü z s e k s e n k i ş i d i r : D ö r t m i l y o n a y a k l a ş a n b u m ü d h i ş y e k û n u n b e ş y ü z e l l i b i n i şehid, s e k i z y ü z d o k s a n b i r b i n ü ç y ü z a l t m ı ş d ö r d ü mâlûl, y ü z ü ç b i n y e d i yüz otuz' b i r i kayıp, i k i m i l y o n yüz altmış y e d i b i n sekiz y ü z kırk b i r i yaralı ve y ü z y i r m i d o k u z b i n altı y ü z k ı r k d ö r d ü e s i r d i r : B u e s i r l e r i n m ü h i m b i r k ı s m ı e s â r e t t e ö l m ü ş o l d u ğ u için, ş ü h e d â y e k û n u t a k r i b e n altı y ü z b i n e y a k l a ş ı r . M e m l e ­ k e t i n m u h t e l i f t a r a f l a r ı n d a a ç l ı k , sâri h a s t a l ı k ve muhâceret yüzünden telef o l a n s i v i l ahâli k u r b a n l a r ı b u y e k û n a dâhil değildir. — G e m i z â y i â t ı i t i b a r i y l e m e v c u d u n a n i s b e t l e en ç o k z a r a r a uğrıyan devlet Türkiye'dir: U m u m î yekûn 245,627 tonilâto g ö s t e r i l i r ; b u n u n 143,959 u h a r p v e 101,668 i de t i c a r e t g e m i l e r i n e âittir. Y e l k e n l i z â y i â t ı m ı z b u y e k û n a dâhil değildir. — H a r b - i - u m u m î b i r t a ­ r a f t a n d e v l e t i n m a l i y e s i n i iflâs hâline g e t i r m i ş o l d u ğ u g i b i , b i r t a r a f t a n d a istilâ f â c i a l a r m m sebeb olduğu t a h r i b a t l a ticarî v e iktisâdi z a r a r l a r ı m ı z v e b i l h a s s a n ü f u s z â y i â t ı m ı z d a m ü d h i ş r a k a m l a r a b â l i ğ o l m a k t a d ı r . İşte b ü t ü n b u millî f e ­ lâketlere sebeb olanların d a r - a ğ a ç l a r ı y l a b e r a b e r kurdukları menhus idarenin m â h i y y e t i n i de T a l ' a t P a ş a b i z z â t a n l a t m ı ş , İ b n - ü l - E m i n ' i n «Son Sadr-ı-a'zaml a r ı » n m 1959 u n c u s a h i f e s i n e g e ç i r d i ğ i şu s ö z ü y l e t a s v i r etmiştir : «Bizim b u memlekette kurduğumuz idare, olsa olsa münevver b i r istibdaddır»! « M ü n e v v e r » vasfı d o ğ r u o l m a m a k şartiyle b u s ö z b i r « İ n t a k - ı h a k » d a n b a ş k a b i r ş e y değildir. K a ç a k m e s ' u l l e r i n sırtlarına y ü k l e y i p k a ç ı r d ı k l a r ı m e s ' u l i y y e t , işte bütün bunların f e c î hisâbıdır. — A ş a ğ ı k i s e n e n i n «13 T e m m u z » f ı k r a s ı n a d a b a ­ kınız) .

8 Teşrinisâni = 3 Saf er, Cuma: İzzet Paşa kabinesinin isti'fâsı. ( İ s t i ' f â n m sebebi, y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z h a r p m e s ' u l l e r i n i n f i r â r m a m e y ­ d a n verilmiş olmasından dolayı efkâr-ı-umumiyyenin kabine aleyhine dönmesi v e artık l'tîlâf d e v l e t l e r i mümessillerinin i s t a n b u l ' a g e l m e s i t a h a k k u k e t t i ğ i için kabinede ittihatçı n â z ı r l a r bulunmasını m u v â f ı k g ö r m i y e n pâdişâhın İ z z e t P a ­ ş a ' y a h a b e r g ö n d e r i p A d l i y e n â z ı n H a y r i E f e n d i i l e M a l i y e n â z ı n Selânikli C â v i d v e D â h i l i y y e n â z ı n F e t h i B e y l e r i n değiştirilmesini t a v s i y e e t m i ş o l m a s ı d ı r , i z z e t p a ş a b u ihtâra k a r ş ı i l k ö n c e işi s a v s a k l a m a k i s t e m i ş s e de ü s t ü s t e irâdeler tebliği üzerine b u n u K a m i n - ı - e s a s î ' y e m u g a y i r b i r m ü d â h a l e s a y m ı ş v e b u g ü n a r k a d a ş l a r ı y l a m ü z â k e r e d e n s o n r a t a k d i m ettiği i s t i ' f â n â m e d e p â d i ş â h ı n i h t a r l a ­ rını « R i â y e t - i a h k â m ı n a k a s e m etmiş oldukları Kanun-ı-esasî ile k a b i l - i te'lıf g ö r m e d i k l e r i n d e n » b a h s e t m i ş t i r ! — İ z z e t P a ş a ' n m isti'fâsı u m u m i y y e t l e b i r g ü n s o n r a k i ilân t a r i h i n e m ü s â d i f gösterilirse de d o ğ r u d e ğ i l d i r : İsti'fâ g ü n ü sayıl­ m a m a k şartiyle S a d â r e t m ü d d e t i b u s e n e n i n 14 T e ş r i n i e v v e l = 8 M u h a r r e m P a ­ z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 25 g ü n d e n i b a r e t t i r . — B u kısa ö m ü r l ü k a b i n e n i n i k i tarihî rolü v a r d ı r : B i r i y u k a r d a b u s e n e n i n «30 Teşrinievvel,, f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ­ ğ ü m ü z M o n d r o s m ü t â r e k e s i n i n a k d i , b i r i de h a r p m e s ' u l l e r i n i n k a ç m a s ı n a m e y d a n vermiş olmasıdır).

454

K" R O N O L O J İ

11 Teşrinisani =

1918 —

1337

6 Safer, Pazartesi: Tevfik Paşa'nm ikinci sadâ­

reti ve Osmanlı tarihinde son Sadâret-alayı. ( T e v f i k P a ş a ' n ı n « O t u z b i r M a r t v a k ' a s ı » n a t e s a d ü f e d e n i l k sadâreti için y u ­ k a r d a 1909 = 1327 v u k u a t ı n ı n «13 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — Ç o k i h t i y a r o l a n T e v f i k P a ş a ' n m artık bunamıya başladığından b a h s e d i l i r : Mâbeyn Baş-kâtibi A l i F u a d B e y ' i n izahına g ö r e k a b i n e l i s t e s i t e r t i b e d i l i r k e n M e ş î h a t ' e e s k i M ı s ı r k a ­ dısı Y a h y â R e ş i d E f e n d i ' y i t e k l i f e t m i ş s e de i k i sene e v v e l ö l m ü ş o l d u ğ u h a t ı r l a ­ t ı l m ı ş t ı r ! E v k a f nazırlığına intihâb ettiği e s k i V a n v a l i s i i z z e t B e y ' i b i r çok i t i r a z l a r a rağmen kabineye alması d a bu acâyip adamın ağlıyarak paşanın « A y a k l a r ı n a k a p a n m ı ş » o l m a s ı n d a n d ı r ! P â d i ş â h ı n e n b ü y ü k h a t â l a r ı n d a n b i r i de ö y l e b i r d e v i r d e işte b ö y l e h ü k ü m e t l e r l e d e v l e t i d a r e s i n e kalkışmasıdır! — S a ­ dâret alaylarında Sadr-ı-a'zamların Bâb-ı-Alî'ye a t l a g i t m e s i âdettir : B u â d e t e T e v f i k P a ş a ' n m i l k s a d â r e t i n e k a d a r d e v a m edilmiş v e o n d a n s o n r a k i S a d r - ı - a ' z a m l a r Istabl-ı-Amireden tahsis edilen mükellef arabalarla gitmişlerdir Tevfik Paşa'nm b u gün a r a b a y l a yapılan Sadâret-alayı Osmanlı t a r i h i n d e son alaydır; b u n d a n s o n r a k i S a d â r e t tebeddülleri i s t a n b u l ' u n işgal z a m a n ı n a tesadüf ettiği için artık a l a y y a p ı l m a m ı ş v e S a d r - ı - a ' z a m l a r B â b - ı - A l î ' y e hususî s u r e t t e oto­ m o b i l l e g i t m i ş l e r d i r . İşte b u n d a n d o l a y ı T e v f i k p a ş a B â b - ı - A l î ' y e h e m a t l a , h e m a r a b a y l a giden Sadr-ı-a'zamlarm sonuncusu olduğu g i b i , Osmanlı tarihinde son Sadr-ı-a'zam da kendisidir). :

13 Teşrinisani =

8 Safer, Çarşanba : Düşman filolarının

istan­

bul'a gelişi ve vatanımızın işgaline başlanması. (İlkönce 7 T e ş r i n i s â n i = 2 Safer Perşenbe günü m i r a l a y M u e r p h i isminde Dir İn­ g i l i z m ü m e s s i l i v e e r t e s i g ü n de i l k F r a n s ı z a s k e r î h e y ' e t i g e l m i ş t i r . N i h a y e t m ü ­ t â r e k e m u c i b i n c e b u g ü n g e l e n İ'tilâf d o n a n m a l a r ı e l l i b e ş g e m i d e n mürekkeptir: B u n l a r ı n 22 s i i n g i l i z , 12 s i F r a n s ı z , 17 s i İ t a l y a n v e 4 ü de Y u n a n gemisidir. Y u n a n g e m i l e r i n i n b a ş ı n d a m â h u d A v e r o f zırhlısı v a r d ı r . B u n l a r d e r h a l k a r a y a asker çıkarıp şehrin muhtelif yerlerini işgale başlamışlardır. — Y u n a n ge­ m i l e r i y l e a s k e r i n i n gelmesi evvelce verilmiş o l a n te'minâta m u g a y i r olduğu h a l ­ de h ü k ü m e t a c z i n d e n d o l a y ı ses ç ı k a r a m a m ı ş v e işte b u s â y e d e K a r a d e n i z r b o ğ a z ı ' n d a A n a d o l u sâhilinin y u k a r ı k ı s m ı n ı m a a t t e e s s ü f Y u n a n l ı l a r işgal etmişler­ dir. B u münâsebetle i s t a n b u l Rumları Y u n a n b a y r a k l a r r y l a a l a y a l a y  v e r ö f ' a t a ş ı n m ı ş v e s o k a k l a r d a « Z i t o ! » s e s l e r i işte o g ü n işitilmiye b a ş l a m ı ş t ı r ! — i l k İ n g i l i z k u m a n d a n ı e e n e r a l M i l n e ' i n i s t a n b u l ' a gelişi b u t a r i h t e n 14 g ü n sonra 27 Teşrinisâni — 22 S a f e r Ç a r ş a n b a g ü n ü n e m ü s â d i f t i r : K a r a r g â h ı d a k e n d i s i n d e n 21 g ü n s o n r a 18 K â n u n u e v v e l = 1 4 R e b î ' ü l - e v v e l Ç a r ş a n b a - g ü n ü g e l m i ş t i r . B u , t a ­ rihten itibaren ingilizler Haydarpaşa'dan Ankara'ya kadar hat boyunu işgale b a ş l a m ı ş l a r v e K a r a d e n i z t a r a f ı n d a d a S a m s u n v e B a t u m l i m a n l a r ı m ı z l a dâhilde M e r z i f o n ' u i ş g a l altına a l m ı ş l a r d ı r ) .

17 Teşrinisâni = işgali.

12 Safer, Pazar: Baku'nun İngilizler tarafından

( M o n d r o s m ü t â r e k e s i m u c i b i n c e T ü r k o r d u s u 1914 h u d u d u n a ç e k i l m e k mecburi­ yetinde b ı r a k ı l d ı ğ ı için, y u k a r ı k i s e n e n i n «1 Teşrinievvel» fıkrasının üçüncü p a r a g r a f ı n d a işgalini g ö r d ü ğ ü m ü z B a k u ' d a b u l u n a n O s m a n l ı k u v v e t i , H a z a r d e ­ n i z i n i n I r a n sâhilinde. b u l u n a n i n g i l i z k u v v e t l e r i k u m a n d a m e e n e r a l Thomson'un t a l e b i y l e g e r i çekilmiş ve n i h a y e t b u gün i n g i l i z l e r B a k u ' y a girmiştir: Aşağıki s e n e n i n « 1 M a r t » , « 1 9 v e 20 N i s a n » f ı k r a l a r ı n a d a b a k ı n ı z ) .

1919 =

1337

OSMANLI

455

TARİHİ

21 Kânunuevvel = 17 Eebî'ül-evvel, Cumartesi : Meclis-i-Meb'ûsâmn feshi. ( F e s h i n en mühim sebebi, bütün m e b ' u s l a r m ittihatçı olmasıdır. B u n d a n dolayı g a z e t e l e r d e f e s h e dâir y a z ı l a r n e ş r e d i l m i y e b a ş l a m ı ş v e i s t a n b u l ' a y e r l e ş e n i'tilâf d e v l e t l e r i n i n siyasî m a h f i l l e r i n d e de m e c l i s i n i n t i h a p l a , değil, i t t i h a d - v e - T e r a k k i tarafından tâyin e d i l m e k s u r e t i y l e toplanmış gayr-i-meşrû b i r hey'et olduğu h a k ­ kında i l e r i sürülen m ü t â l â a l a r p â d i ş â h a k a d a r aksettirilmiştir. İkinci sebeb de 19 K â n u n u e v v e l = 15 R e b î ' ü l - e v v e l P e r ş e n b e g ü n ü beyannâmesini okuyan yeni k a b i n e ' y e a l e - l - u s u l i ' t i m a d r e ' y i v e r d i k t e n s o n r a b u g ü n de İttihatçılık gayre­ tine kapılan m e c l i s i n a d e m - i - i t i m a d r e ' y i v e r m i y e k a r a r vermiş ve b u kararın d a A y a n v e M e b ' û s a n r e i s l e r i t a r a f ı n d a n S a d r - ı - a ' z a m T e v f i k P a ş a ' y a ihbâr e d i l ­ miş o l m a s ı d ı r . K a n u n - ı - e s a s î y e g ö r e pâdişâhın f e s h e h a k k ı v a r d ı r , f a k a t d ö r t a y z a r f ı n d a y e n i m e c l i s i n m u t l a k a intihâbı l â z ı m s a d a m e m l e k e t i n uğrad:ğı işgal v a z i y e t i n d e n dolayı o n a i m k â n y o k t u r ; i m k â n o l s a b i l e e l d e n ç ı k m ı ş o l a n v i l â y e t ­ l e r d e n m e b ' u s intihâbı k a b i l d e ğ i l d i r . B u n u n l a b e r a b e r , İttihatçı b i r m e c l i s i n i b k a s m a d a şerait m ü s â i d o l m a d ı ğ ı için f e s i h a r t ı k m u k a d d e r b i r n e t i c e d e m e k t i r ) .

1919 = 1337 12 Kânunusâni = 9 Rebî'ül-âhir, Pazar: Tevfik Paşa'nm isti'fâsı ve ertesi gün .üçüncü sadâreti. (İstifânın s e b e b i , k a b i n e d e b i r t a k ı m tâdilâta l ü z u m g ö r ü l m ü ş o l m a s ı d ı r . — T e v f i k P a ş a ' n m i k i n c i s a d â r e t i y u k a r ı k i s e n e n i n 11 T e ş r i n i s â n i = 6 S a f e r P a z a r t e s i g ü n ü n ­ den itibaren 2 ay, 1 gün sürmüştür). ,

21 Kânunusâni = Paşa'nın ölümü.

18 Rebî'ül-âhir,

Sah: Gazi Ahmed

Muhtar

(Mezar taşında m e r h u m u b i r g ü n s o n r a ö l m ü ş g ö s t e r e n t a r i h yanlıştır, yalnız g ü n i s m i d o ğ r u d u r . — A h m e d M u h t a r P a ş a ' n m c e n â z e m e r â s i m i 23 K â n u n u s â n i = 20 R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e g ü n ü y a p ı l m ı ş t ı r : M e z a r ı F a t i h ' d e d i r : v a s i y e t i m u c i b i n ­ ce t a b u t u n a T ü r k b a y r a ğ ı ö r t ü l m ü ş t ü r . — G a z i A h m e d M u h t a r P a ş a merhum B u r s a ' n m K a t ı r c ı - o ğ u l l a r ı a i l e s i n d e n H a c ı - H a l i l E f e n d i ' n i n o ğ l u d u r . 1255 = 1839 senesi 22//23 Şa'banr=31 T e ş r i n i e v v e l / l Teşrinisâni p e r ş e n b e / C u m a gecesi B u r s a ' d a d ü n y â y a g e l m i ş o l d u ğ u n u « S e r g ü z e ş t - i - h a y a t m ı m c i l d - i sânisi» i s m i n d e k i e s e r i n i n s o n u n d a k i t e r c e m e - i - h â l i n d e s ö y l e d i ğ i n e g ö r e 79 sene, 22 g ü n y a ş a y ı p s e k s e n y a ­ ş m a b a s t ı ğ ı sıralarda ö l m ü ş d e m e k t i r . — «93 s e f e r i » n d e A n a d o l u ' y u R u s istilâ­ sından k u r t a r m ı ş o l m a s ı e n b ü y ü k h i z m e t i , G a z i l i k s e b e b i v e e n m ü h i m a s k e r î m u v a f f a k ı y y e t i d i r . — A h m e d M u h t a r P a ş a ç o k m ü h i m b i r i l i m adamıdu"; b a ş l ı c a e s e r l e r i « R ı y â z - ü l - m u h t â r fî i l m - i - e v k a a t i v e - l - e d v â r » v e z e y l i , A l m a n y a ' n ı n altın m a d a l y a s ı y l a t a l t i f e d i l e n « I s l â h - ü t - t a k v î m » i , « S e r g ü z e ş t - i h a y a t ı m ı n c i l d - i sânisi,, v e « S e r â i r - ü l - K u r ' â n fî t e k v i n i v e ifnâi v e i â d e t - i l - e k v â n » g i b i k ı y m e t l i e s e r l e r ­ d i r . — Y i r m i ü ç sene M ı s ı r F e v k a l â d e - k o m i s e r l i ğ i n d e , A y a n reisliğinde v e b i r k e r e de S a d â r e t t e b u l u n m u ş t u r : 1912 = 1330 v u k u a t ı n ı n «22 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a ­ kınız. — M e z a r ı F â t i h c â m i i h a z î r e s i n d e d i r ) .

30 Kânunusâni = 27 Rebî'ül-âhir, Perşenbe: ittihatçıların tevkifi­ ne başlanması. (Osmanlı imparatorluğunu

on

seneden

az

bir

zamanda

yele

veren

«İttihad-ve-

KRONOLOJİ

456

1919

;=

1337

T e r a k k i , , k o m i t e s i n i n m i l l e t e ve t a r i h e karşı ebediyyen mes'ul olan kodaman­ ları y u k a r ı k i s e n e n i n « 2 / 3 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n d a gördüğümüz firâr cürmünü i r t i k â b e t t i k t e n s o n r a e f k â r - ı - u m u m i y y e m ü t e b a k i s i n i n de f ı r s a t buldukça, k a ç ­ mak i h t i m â l i n d e n endişe d u y m ı y a b a ş l a m ı ş , g a z e t e l e r d e harp, inkıraz, i r t i k â p ve s u i i s t i m a l maznunlarının h i s a p g ü n ü g e l d i ğ i n e âit yazılar çıkmış ve işte b u n d a n d o l a y ı T e v f i k P a ş a h ü k ü m e t i İttihatçıların t e v k i f i n e k a r a r v e r m i ş t i r : B u g ü n t e v k i f e d i l e n l e r , b a ş t a İ s m a i l C a n b u i a t , H ü s e y n Câhit, iâşeci K a r a - K e m a l n â m - ı - d i g e r Z ü l ü f l ü - K e m a l v e Z ı y â G ö k a l p o l m a k ü z e r e 27 kişidir; b i r k a ç g ü n s o n r a b u m ı k d a r 93 kişiyi b u l m u ş t u r : A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «10 M a r t » f ı k r a ­ sına d a b a k ı n ı z ) .

8 Şubat = 7 Cumada-I-ûlâ, Cumartesi: Rumeli'deki düşman ordu­ ları Baş-kumandam ceneral Franchet d'Esperey'nin operet kahraman­ larını gölgede bırakan parlak bir zafer alayı ile istanbul'a girişi. ( S o n r a d a n mareşalliğe t e r f i e d i l e n b u c a k a c ı ve f i y a k a c ı F r a n s ı z cenerali 23 T e ş r i n i s â n i 1918 = 18 S a f e r 1337 C u m a r t e s i g ü n ü i s t a n b u l ' a g e l m i ş , s o n r a çekilin gitmiş ve ondan sonra t e k r a r gelip eski R o m a kumandanlarını andıran gülünç b i r z a f e r a l a y ı t e r t i b e t t i r e r e k f e t i h s i z b i r f â t i h edâsiyie i s t a n b u l ' a girmekten utanmamıştır: B u soytarıca a l a y d a beyaz b i r a t a binen k o m i k Fransız cenerali e s k i R o m a usulünce d i z g i n l e r i n i i k i a s k e r e t u t t u r u p e t r â f m d a h a y â s ı z c a b a ğ r ı ­ ş a n R u m , E r m e n i v e Y a h u d i döküntülerini s e l â m l a r k e n ne k a d a r m a s k a r a oldu­ ğunun farkında bile olmıyarak F r a n s a sefarethanesine gitmiştir. — P e k d a r k a ­ falı b i r z a v a l l ı d a n b a ş k a b i r ş e y o l m ı y a n F r a n c h e t d ' E s p e r e y ' n i n z e k â s e v i y y e s i m ü s â i d o l m a d ı ğ ı için d ü ş ü n e m e d i ğ i b i r n o k t a v a r d ı r : ö y l e b i r z a f e r a l a y ı y a p a ­ b i l m e k için i s t a n b u l ' a e s k i T ü r k l e r g i b i h a r b e n v e c e b r e n g i r m i ş , yâni F r a n s ı z ­ l a r l a müttefikleri g i b i Çanakkale h a r p meydanlarından gece karanlığında k a ç ­ mamış olmak lâzımdır).

15 Şubat = 14 Cumâda-l-ûlâ, Cumartesi: Mütârekenin ihlâli. ( l ' t i l â f k u v v e t l e r i i s t a n b u l ' a g i r d i k t e n s o n r a m ü t â r e k e m u â h e d e s i artık b i r m a ­ s a l k i t a b ı hâline g e l m i ş v e T ü r k m i l l e t i n i n e n m u k a d d e s h a k l a r ı n a b i l e t e c â v ü z e d i l m i y e başlamıştır D ü ş m a n ı n b u g ü n sansürle p o l i s e iştirak e t m e s i v e d a h a d o ğ r u s u e l a t m a s ı işte b u c ü m l e d e n d i r ) . :

1 Mart = 28 Cumâda-l-ûlâ, Cumartesi: Azgur kasabasının ve er­ tesi gün de Ahıska'nın sukutu. ( M ü t â r e k e m u c i b i n c e T ü r k o r d u s u 1914 h u d u d u n a ç e k i l m e k m e c b u r i y e t i n d e kal­ dığı için b u n l a r G ü r c ü k u v v e t l e r i t a r a f ı n d a n i ş g a l e d i l m i ş t i r : A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «19 Nisan» fıkrasına b a k ı n ı z ) .

3 Mart = 30 Cumâda-l-ûlâ, Pazartesi: Tevfik ve ertesi gün Dâmad-Ferid Paşa'nın ilk sadâreti.

Paşa'nın isti'fâsı

( I s t i ' f â m n s e b e b l e r i ş u n l a r d ı r : H a r p m ü s e b b i p l e r i y l e « T e h c i r v e taktil,,» m e s ' u l l e r i n i n ve başta m u h t e k i r l e r o l m a k üzere diğer cerâim e r b â b m m muhakemesi için a s k e r l e r l e a d l i y e c i l e r d e n mürekkep fevkalâde bir Dîvân-ı-Harb-i-örfî teş­ k i l i h a k k ı n d a h ü k ü m e t i n t a k d i m ettiği k a r a r n â m e y i v ü k e l â n ı n D î v â n - ı - Â l î t a r a ­ fından m u h a k e m e s i n i esas ittihâz e d e n K a n u n - ı - e s a s î ' y e mugayir bulduğundan d o l a y ı p â d i ş â h ı n t a s d i k e t m e m e s i , k a b i n e n i n k a r a r ı n d a ısrâr e t m e s i , matbuatın çok gevşek bulduğu hükümeti mütemâdiyen t e n k i d edip durması, Hürriyet-ve-

1919

=

OSMANLI

1337

457

TARİHİ

İ'tilâf f ı r k a s ı n ı n i s b a ş ı n a g e l m e k için D â m a d - F e r i d ' i âlet e d e r e k e n t r i k a l a r ç e ­ v i r m e s i ve ş ı m a r ı k F r a n s ı z c e n e r a l i F r a n c h e t d ' E s p r e y ' n i n de S a d r - ı - a ' z a m ı sefârete celbederek tehdid etmesidir. T e v f i k P a ş a İ'tilâf d e v l e t l e r i n i n b i r h a f t a içinde t e v k i f i n i i s t e d i k l e r i 36 kişi d e r h a l Divân-ı-harb'e verilmediği takdirde bunların d ü ş m a n d e v l e t l e r t a r a f ı n d a n t e v k i f e d i l e c e ğ i n i de s ö y l e m i ş s e de, p â ­ dişâh k a r a r ı n d a n d ö n m e m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e k a b i n e isti'fâ edip memleketin en büyük tehlikelerle muhât olduğu b i r devirde Dâmad-Ferid gibi b i r kâbus m a a t t e e s s ü f h ü k ü m e t i n başına m u s a l l a t edilmiştir. — T e v f i k P a ş a ' n ı n b u ü ç ü n c ü s a d â r e t i b u s e n e n i n 13 K â n u n u s â n i — 10 R e b î ' ü l - â h i r P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 a y , 21 g ü n s ü r m ü ş t ü r : Şubat 28 g ü n o l m a k i t i b a r i y l e b u m ü d d e t h a k i k a t t e 49 g ü n , yâni 1 a y , 19 g ü n d e m e k t i r ) .

10 Mart =

7 Cumâda-l-âhire, Pazartesi:

İttihatçıların tevkifi.

( Y u k a r ı k i f ı k r a d a T e v f i k p a ş a k a b i n e s i n i n teşkil e t m e k istediğinden b a h s e t t i ğ i ­ m i z D i v â n - ı - h a r b ' i K a n u n - ı - e s a s î ' y e m u g a y i r b u l a n pâdişâh D â m a d - F e r i d k a b i ­ n e s i n i n a y n i t a l e b i n i d e r h a l k a b u l etmiştir; Mâbeyn Baş-kâtibi A l i F u a t B e y b u ­ n u n sebebini şöyle i z a h e t m e k t e d i r : . T e v f i k Paşa sâbık vükelâyı d a muhâkeme ederek Divân-ı-Âlî rolü oynıyacak fevkalâde b i r Divân-ı-harb istemiştir; öyle b i r D i v a n Kanun-ı-esâsî'ye m u g a y i r d i r ; h a l b u k i D â m a d - F e r i d yalnız a s k e r l e r d e n m ü r e k k e p alelâde b i r D i v a n - ı - h a r b teşkil e t m i ş v e kararnâmesind.e v ü k e l â m u h a ­ k e m e s i n d e n bahsetmemiştir. B u günkü t e v k i f a t işte b u suretle teşekkül eden ^askerî D i v â n - ı - h a r b ' i n e m r i y l e y a p ı l m ı ş v e b a ş t a e s k i S a d r - ı - a ' z a m l a r d a n Mısırlı S a i d H a l i m Paşa, sâbık Şeyh-ül-islâm Mûsâ Kâzım E f e n d i , e s k i M e c l i s - i - Meb'ûsân r e i s i Ş i ş m a n - H a l i l , s â b ı k A y â n r e i s i R i f ' a t , İ z z e t P a ş a k a b i n e s i n i n İttihatçı D â h i l i y y e n â z ı n p o m a k F e t h i , e s k i M a a r i f n â z ı r l a r m d a n m a s l û p Ş ü k r ü , İttihatçı vükelâdan sâbık A d l i y e n â z ı n İbrahim ve Hâriciyye n â z ı n G i r i t l i A h m e d Nesimî " B e y l e r o l m a k ü z e r e a l t m ı ş kişi t e v k i f edilmiştir. B u g ü n b a ş l ı y a n t e v k i f â t D â m a d F e r i d devrinde h e m e n her gün devâm etmiştir).

8 Nisan = 7 Receb, Salı: Bogazlıyan Kaymakamı ve Yozgat Mu­ tasarrıf vekili Kemal Bey merhumun haksız idâmı. ( Z a v a l l ı K e m a l B e y , E r m e n i « T a k t i l v e t e h c i r » i n d e n m e s ' u l g ö s t e r i l e r e k sırf İ'ti­ lâf d e v l e t l e r i n e g ö s t e r i ş y a p ı p y a r a n m a k için D i v â n - ı - h a r b k a r a r i y l e v e e l - ç a b u k luğuyla idâm edilivermiştir: H a l b u k i b u m a ' s û m a d a m âmirlerinden aldığı emri bütün emsâli g i b i ifâdan başka b i r günâhı olmıyan b i r m e ' m u r d u r . Ş a r k î - A n a ­ d o l u ' d a R u s işgalinden istifâde e d e r e k T ü r k k a t l - i - â m l a r ı t e r t i b e d e n H a t i s o f / H a t i s y a n v e s a i r e g i b i kanlı E r m e n i s e r g e r d e l e r i o z a m a n V e r s a i l l e s k o n f e r a n s ı n ­ d a E r m e n i s t a n d â v â s i m m ü d â f a a e t m e k ü z e r e i s t a n b u l ' d a n kollarını sallıyarak g e ç i p g i d e r l e r k e n b i z i m zavallı K e m a l B e y I t t i h a d - v e - T e r a k k i ' n i n b ü t ü n «Taktil v e t e h c i r » hisâbmı D â m a d - F e r i d ' i n D i v â n - ı - h a r b i n e şahsen vermek mecburiye­ t i n d e b ı r a k ı l m ı ş t ı r ! O sırada n e ş r e t m e k t e o l d u ğ u m « M e m l e k e t » g a z e t e s i n d e Ke­ m a l B e y ' i k u r t a r m a k için y a p t ı ğ ı m n e ş r i y y â t m h i ç b i r f a y d a s ı o l m a d ı . B i r g ü n m e r h u m u n babası idârehâneme geldi ve zavallı oğlunun Bekirağa-bölüğü'nde k u r ş u n k a l e m l e y a z d ı ğ ı m e k t u b u b a n a g e t i r d i ; ö m r ü n ü n s o n yazısı o l a n b u m e k ­ t u b u n d a a r t ı k âkıbetini a n l a m ı ş o l a n K e m a l B e y : Ey

Türk yavrusu,

bu

dünyada

k a l b i m ve öteki

dünyada

ruhum

ebeddiyyen

sana minnetdâr olacaktır! d i y o r d u . B u h a z i n m e k t u p ö ğ l e d e n e v v e l g e l m i ş t i ; ö ğ l e d e n s o n r a zavallının Bâ- y e z i d m e y d a n ı n d a i d â m edildiğini m u h b i r l e r i m d e n b i r i telefonla bildirdi: He­ m e n Bâyezid'e gidip m u h t e r e m şehidin y ü z ü n ü i l k d e f a olarak dar-ağacmda g ö r d ü m . O g ü n A s k e r î - T ı b b i y y e ' n i n millî şuurlarını d â i m â h ü r m e t l e y â d edece­ ğ i m t a l e b e mümessilleriyle t e m â s e t t i m v e a k ş a m a d o ğ r u m a ğ d u r şehidin m ü ­ b a r e k na'şini S i r k e c i ' d e n K a d ı k ö y ü ' n e n a k l e d e n i s t i m b o t a a t l a d ı m . Z a v a l l ı baba-

458

KRONOLOJİ

1919 =

1337

sı d e l i g i b i y d i . C e n â z e M o d a ' d a k i e v i n e n a k l e d i l d i . M e r a s i m i n e r t e s i g ü n ü y a p ı l ­ m a y ı p b i r g ü n s o n r a y a b ı r a k ı l m a s ı n ı k a r a r l a ş t ı r d ı k . 10 N i s a n = 9 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü T ü r k milliyetçiliğinin u n u t a m ı y a c a ğ ı b i r c e n â z e - a l a y ı yapıldı O zamanki Kadıköy k a r a k o l u n u n zâbitiyle efradı t a b u t g e ç e r k e n b a y r a ğ ı yarıya indirerek a s k e r î m e r a s i m y a p t ı . D a m a d - F e r i d ' i n i l k s a d â r e t i n d e i r t i k â b ettiği i l k e i n â y e t h e m halkın, h e m a s k e r i n g a l e y â n i y l e t e l ' i n edilmiş o l d u . E r t e s i g ü n S a d r - ı - a ' z a mm m e ş ' ü m i m z â s i y l e u z u n b i r b e y a n n â m e neşredilip n ü m â y i ş mürettiplerinin e n şiddetli e e z â l a r a ç a r p t ı r ı l a c a k l a r ı n d a n b a h s e d i l d i y s e de, « M e m l e k e t » g a z e t e s i n i n bir i k i mürettibinden başka k i m s e yakalanmadı ve o n l a r d a b i r i k i gün s o n r a kurtarıldı). :

19 Nisan = 18 Receb, Cumartesi: işgali.

Kars'ın Ermeniler tarafından

( M ü t â r e k e m u c i b i n c e T ü r k o r d u s u 1914 h u d u d u n a ç e k i l m e k m e c b u r i y e t i n d e bı­ r a k ı l d ı ğ ı için K a r s T ü r k l e r i b i r « C e n u b u g a r b î K a f k a s H ü k û m e t - i m u v a k k a t e - i m i l i i y e s i » teşkil etmişlerse de, b u g ü n İngiliz işgal k u v v e t l e r i Meclis-i-Millî b i nâsıriı k u ş a t ı p h ü k ü m e t erkânını B a t u m v e i s t a n b u l ü z e r i n d e n M a l t a ' y a g ö n d e ­ r e r e k b i z i m zavallı K a r s ' ı E r m e n i l e r e v e r m i ş l e r d i r : Y u k a r ı k i s e n e n i n «17 T e ş r i nisâni» f ı k r a s ı n a v e a ş a ğ ı k i f ı k r a y l a y u k a r d a b u s e n e n i n « 1 M a r t » f ı k r a s ı n a d a bakınız).

20 Nisan = 19 Receb, Pazar: Ardahan'ın sukutu. (Yukarıki fıkrada gördüğümüz Gürcüler işgal etmişlerdir).

29 Nisan = işgali.

mecburiyetten

dolayı

Türk

kuvvetleri

çekilince

28 Receb, Salı: Antalya'nın İtalyanlar tarafındare

11 Mayıs = 10 Şa'ban, Pazar: Yunanlıların Fethiye'yi işgali. eski ismi Meğri'dir).

13 Mayıs = (O sırada dedir).

1337

OSMANLI

459

TARİHİ

mütârekesini imzâ eden a m i r a l C a l t h o r p e kumandasındaki düşman filoları 7 M a y ı s = 6 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü i z m i r ' d e t o p l a n a r a k 14 M a r t = l l C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü b u zavallı v i l â y e t i m i z i n Y u n a n l ı l a r t a r a f ı n d a n işgali h a k k ı n d a m ü t ­ t e f i k l e r i n v e r d i k l e r i kararın t a t b i k i y l e meşgul olmuşlardır: Zâten ayni karar­ d a n dolayı 9 Mayıs = 8 Şa'ban C u m a günü i s t a n b u l R u m p a t r i k i Türkiye R u m ­ larını h e r türlü t â b i i y y e t mükellefiyyetlerinden muâf ilân e t m i ş t i r ! — N i h a y e t b u n d a n b i r g ü n e v v e l a m i r a l C a l h o r p e 17 n c i k o l o r d u v e İ z m i r mevkı'-i-müstahk e m k u m a n d a n ı A l i N â d i r P a ş a ' y a b i r n o t a i l e şehrin Y u n a n l ı l a r t a r a f ı n d a n i ş ­ g a l edileceğini b i l d i r m i ş v e b u şenî' v e h a y â s ı z c a i ş g a l g û y â İ z m i r şehrine m ü n ­ hasır ve m u v a k k a t b i r t e d b i r g i b i g ö s t e r i l m i ş t i r . — i z m i r ' e ç ı k a r ı l a n v e v a k t i y l e asırlarca T ü r k t â b i i y y e t v e h i m â y e s i altında K a t o l i k - L â t i n taarruzundan masun y a ş a d ı k l a r ı için m e v c u d i y y e t l e r i n i b i l e b i z e m e d y u n o l a n Y u n a n a s k e r l e r i n i n b a ­ şında m i r a l a y S a p h i r i o t i s / S a p h i r o p o l i s i s m i n d e b i r câni v a r d ı r : O s ı r a d a mâhut A v v e r o f f v e L i m n o s zırhlıları d a , l i m a n d a d ı r . — Y u n a n b a r b a r l a r ı k a r a y a çıkar ç ı k m a z fes g i y e n v e y a h u t « Z i t o V e n i z e l o s ! » d e m i y e n m â s u m v e silâhsız insanların h e p s i n i ö l d ü r m i y e b a ş l a m ı ş l a r d ı r : B u kanlı f â c i a y ı g e m i l e r i n i n g ü v e r t e s i n d e n g ö ­ r e n İngiliz v e A m e r i k a n b a h r i y e l i l e r i n d e n bâzıları d e n i z e atılıp insanlık nâmına T ü r k l e r i n i m d â d m a y e t i ş m e k i s t e d i k l e r i için, k a p d a n l a r şehre k a r ş ı p e r d e v a z i ­ fesini gürecek tenteler çektirmişler ve b u suretle g e m i l e r d e k i a s k e r l e r i n k a r a d a k i f â c i a y ı g ö r m e l e r i n e m e d e n i y e t n â m ı n a sed ç e k m i ş l e r d i r ! — 17 n c i k o l o r d u A s k e r ­ l i k d a i r e s i r e i s i cennetmekân Süleyman F e t h i B e y ' i n Türk o r d u s u t a r i h i n e şeref v e r e n şanlı şehâdeti işte o s ı r a d a d ı r ; Y u n a n vahşileri b u m u h t e r e m T ü r k a s k e ­ rine «Zito Venizelos!» diye bağırmasını t e k l i f edince k a h r a m a n zâbitimiz: — B e n Türk a s k e r i y i m , öyle şey söyliyemem! dediği için O r t a ç a ğ b a r b a r l a r ı n a r a h m e t o k u t a c a k b i r vahşetle kahpece şehid e d i l m i ş t i r : O sırada o t u z T ü r k zâbiti d a h a şehid e d i l d i k t e n b a ş k a , h a l k t a n bâzı. i h t i y a r l a r d e n i z e a t ı l m ı ş v e d ü k k â n l a r y a ğ m a edilmiştir. — T ü r k m i l l e t i nâmına i l k k u r ş u n işte o s ı r a d a a t ı l m ı ş t ı r : Y a ğ ı z çehreli b i r T ü r k g e n c i b u i l k k u r ş u n u y l a Y u n a n bayrakdarını gebertip yere sermiş ve ondan sonra da son kurşununa k a d a r t e k başına harbetmiştir; mubârek adı bile m a l û m olmıyan b u a r s l a n y a v ­ r u s u n u millî t a r i h i m i z d â i m â h ü r m e t v e m i n n e t l e y â d e d e c e k t i r O n a yakışan y e g â n e i s i m « T ü r k » i s m i d i r . — Y u n a n b a r b a r l a r ı o g ü n bütün T ü r k a s k e r l e r i n i esir almışlardır. — Bütün g ü n katl-i-âm ve y a ğ m a i l e geçmiş, ırzlara tecâvüz edilmiş m e d e n î d e n i l e n A v r u p a v e A m e r i k a o m ü d h i ş s a h n e y i H ı r i s t i y a n l ı k t a a s subiyle, yâni lezzetle seyretmiştir : B u n u şimdi onlar artık unutmuşlardır, f a k a t damarlarında Türk kanı o l a n l a r unutmamışlardır ve hiç b i r z a m a n unutmıyacaklardır. — İşgal fâciası i z m i r ' e münhasır kalmamıştır : A y n i gün M e n t e ş e = M u ğ l a sâhilleri i t a l y a n i ş g a l i n e u ğ r a d ı ğ ı g i b i , Y u n a n l ı l a r d a i z m i r ' d e n . . . s o n r a 16 M a y ı s = 1 5 Ş a ' b a n C u m a g ü n ü U r l a , 17 M a y ı s = 1 6 Ş a ' b a n C u m a r t e s i g ü n ü Ç e ş ­ m e , 20 M a y ı a = 1 9 Ş a ' b a n Salı g ü n ü T o r b a l ı , 22 M a y ı s = 2 1 Ş a ' b a n P e r ş e n b e g ü n ü M e n e m e n , 25 M a y ı s = 2 4 Ş a ' b a n P a z a r g ü n ü M a ğ n i s a , B a y ı n d ı r v e S e l ç u k l = E f e s , 27 M a y ı s = 26 Ş a ' b a n Salı g ü n ü A y d ı n , 28 M a y ı s = 2 7 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü A y ­ v a l ı k v e T i r e , 29 M a y ı S = 2 8 Ş a ' b a n Perşenbe günü K a s a b a , 4 H a z i r a n = 5 R a m a ­ zan Çarşanba günü N a z i l l i , 5 H a z i r a n l = 6 R a m a z a n Perşenbe günü A k h i s a r ve n i h a y e t 12 H a z i r a n = 1 3 R a m a z a n P e r ş e n b e g ü n ü B e r g a m a şehirleriyle k a s a b a l a ­ rını i ş g a l v e 17 H a z i r a n = 1 8 R a m a z a n Salı g ü n ü de M e n e m e n ahâlisini k a t l - i - â m etmişlerdir. :

( A r t ı k o r t a d a b i r T ü r k o r d u s u k a l m a m ı ş o l d u ğ u için e l l e r i b a ğ l ı d e m e k olan Türkiye'ye İtalyanlarla Yunanlılar bile tecâvuza başlamışlardır. B u sırada Urfa, A n t e p , M a r a ş v e A d a n a havâlisine de F r a n s ı z l a r l a İngilizler m u s a l l a t o l m u ş l a r ­ dır).

( B u kasabanın

1919 =

12 Şa'ban, Salı: İtalyanların Kuşadası'm işgali.

Garbî-Anadolu'nun

işgalinde

İtalyanlarla

Yunanlılar,

rekabet

hâlin-

15 Mayıs = 14 Şa'ban, Perşenbe: İzmir fâciası ve Garbî-Anadolu'­ da Yunan işgal hareketleri. ( O sırada z a f e r sarhoşu o l a n g a l i p devletler T ü r k t a r i h i n i n artık sona erdiğine h ü k m e t m e k g a f l e t i n i g ö s t e r m i ş l e r d i r : i s t a n b u l b e y n e l m i l e l b i r i ş g a l altına alın­ dıktan s o n r a A n a d o l u ' n u n paylaşılmasına kalkışılması işte bundandır; fakat aralarında r e k a b e t v e ihtilâf v a r d ı r : M e s e l â Y u n a n l ı l a r l a İ t a l y a n l a r ı n yukarıki f ı k r a l a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z i ş g a l y a r ı ş l a r ı n ı n s e b e b i işte b u d u r . — İzmir'i i t a l y a n ­ l a r i s t e d i k t e n s o n r a Yunanlıların ağır bastıklarından b a h s e d i l i r : N i h a y e t Mondros:

M o n d r o s m ü t â r e k e s i n d e n i t i b a r e n o r d u d a ğ ı l m ı ş , i s t a n b u l işgal edilip pâdişâhla h ü k ü m e t e s i r v a z i y e t i n e d ü ş m ü ş v e artık b i r «Devlet m u k a v e m e t i »ne imkân k a l m a m ı ş o l d u ğ u için, G a r b î - A n a d o l u ' d a k i i ş g a l f â c i a l a r m a k a r ş ı d a h a i l k a n d a n i t i b a r e n b i r «Millet m u k a v e m e t i » b a ş l a m ı ş t ı r ; b u millî m u k a v e m e t i n b i r i askerî v e b i r i siyasî o l m a k ü z e r e i k i c e p h e s i v a r d ı r : Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i a s k e r î c e p h e d e i l k k u r ş u n u a t m ı ş o l m a k şerefi İ z m i r ' i n i ş g a l edildiği g ü n t e k b a ş ı n a m ü ­ câdele e d e n b i r h a l k k a h r a m a n ı n a âittir; k ü t l e hâlinde i l k m u k a v e m e t de 28 M a y ı s = 2 7 Şa'ban Çarşanba günü ö d e m i ş civârmda yapılan b i r müsâdeme ile b a ş ­ lamıştır. E r t e s i g ü n A y v a l ı k ' d a v e d a h a e r t e s i g ü n e t e s a d ü f e d e n 20 M a y ı s = 29

KRONOLOJİ

460

1919

=

1337

Ş a ' b a n C u m a g ü n ü de H a c ı - i i y a s c i v a r ı n d a b i r m ü s a d e m e o l m u ş v e S a l i h l i mü­ s a d e m e l e r i de 25 H a z i r a n 1 = 2 6 R a m a z a n Ç a r ş a n b a g ü n ü b a ş l a m ı ş t ı r , i ş t e b u millî m u k a v e m e t t e n dolayı A y d ı n v e B e r g a m a k a s a b a l a r ı D e m i r c i - E f e ' n i n i d a r e ettiği millî k u v v e t l e r l e Yunanlılar arasında b i r i k i k e r e alınıp verilmiştir: Meselâ A y d ı n şehri i l k istirdadından s o n r a 15 H a z i r a n = 1 6 R a m a z a n P a z a r günü i k i n c i v e 4 T e m n i u z = o Ş e v v a l C u m a g ü n ü de ü ç ü n c ü d e f a s u k u t e t m i ş t i r . B e r g a m a K a s a b a ­ sı d a i l k istirdadından s o n r a 19 H a z i r a n — 2 0 R a m a z a n P e r ş e n b e g ü n ü i k i n c i defa s u k u t e t m i ş t i r : O s ı r a d a Y u n a n l ı l a r a r e k a b e t e d e n i t a l y a n l a r d a 22 H a z i r a n = 2 3 R a m a z a n P a z a r günü B u r d u r ' u i ş g a l etmişlerdir. T r a k y a ' n ı n işgali de b u sıradadır. Millî m u k a v e m e t i n a s k e r î c e p h e s i g i b i siyasî c e p h e s i de halkın e s e r i d i r : B u s â hada i l k hareket m e m l e k e t i n dimağı mesabesinde bulunan istanbul'da başla­ mış, d a h a 23 M a y ı s = 2 2 Ş a ' b a n C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n F a t i h ve S u l t a n a h m e t c â m i l e r i y l e m e y d a n l a r ı n d a m i t i n g l e r t e r t i b e d i l i p işgal k u v v e t l e r i n e k a r ş ı siyah mâtem bayrakları çekilmiş, o n d a n s o n r a İzmir faciasından ibret a l a n ve M o n d r o s m ü t â r e k e s i n d e k i k o r k u n ç m a d d e l e r d e n yılan Ş a r k vilâyetlerinin teşebbüslyle 23 T e m m u z = 2 4 Şevval Çarşanba günü E r z u r u m k o n g r e s i açılmış ve b u k o n g r e n i n bütün m e m l e k e t i t e m s i l e d e r e k t o p l a n m a s ı n a k a r a r v e r i l d i ğ i S i v a s k o n g r e s i de 4 E y l ü l = 8 Z ü i h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü t o p l a n m ı ş t ı r : B u n u 11 E y l ü l = 15 Z ü l h i c c e Perşenbe gününe müsadif gösteren t a r i h l e r yanlıştır; o gün k o n g r e n i n kapanış günüdür. B u büyük k o n g r e y e Şikago'da çıkan D a y l y - N e w s gazetesinin m ü m e s ­ s i l i M . B r a w n i l e F r a n s ı z v e İngiliz h ü k ü m e t l e r i nâmına yarı resmî mâhiyette bir kaç a s k e r ve s i v i l m u r a h h a s d a gelmiştir. S i v a s kongresinde i s t a n b u l mü­ messili olarak bulundum v e D i v â n - ı - R i y â s e t e de dâhil o l d u ğ u m h a l d e , o v a ­ ziyet hakkında izâhâta g i r i ş m e m e y i T a r i h usulüne k a r ş ı v a z i f e t e l â k k i e d i y o ­ rum )

15//16 Mayıs = 14/15 Şa'ban, Perşenbe/Cuma Ferid Paşa'nın isti'fâsı.

gecesi : Dâmad-

(isti'fânın sebebi İzmir faciasıdır: Dâmad-Ferid'in b u i l k sadâreti bu senenin 4 M a r t = 1 C u m a d â - l - a h i r e Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 a y , 13 g ü n = 7 3 g ü n s ü r ­ müştür) .

19 Mayıs = sadâreti.

18 Şa'ban, Pazartesi:

Dâmad-Ferid Paşa'nın ikinci

( İ z m i r f â c i a s m d a n d o l a y ı isti'fâ e d e n b u f e c î şahsın o k a d a r v a h i m t e k r a r iş b a ş ı n a g e t i r i l m e s i a k l a s ı ğ a c a k g a r i b e l e r d e n d e ğ i l d i r )

26 Mayıs =

25 Şa'ban, Pazartesi:

bir

devirde

«Şûrây-ı saltanat»m içtimâ».

( M e c l i s - i - M e b ' û s â n f e s h e d i l m i ş o l d u ğ u için i z m i r f â c i a s ı üzerine ittihâz edile­ cek tedbirleri tesbit e t m e k ü z e r e Y ı l d ı z s a r a y ı n d a b ö y l e istişârî m a h i y e t t e bir Şûrây-ı-saltanat a k d i Dâmad-Ferid'in aptalca bir oyunundan başka bir şey değildir : Ü ç s a a t süren b u i c t i m â a k a b i n e e r k â n ı n d a n b a ş k a sâbık vükelâ ile  y a n âzâsı, bâzı a s k e r î e r k â n l a d e v l e t - a d a m l a r ı v e siyasî f ı r k a l a r l a B a r o , D a ­ rülfünun v e M a t b u â t m ü m e s s i l l e r i iştirâk e t m i ş , c e l s e y i pâdişâh büyük b i r t e ­ essürle a ç m ı ş v e riyâseti S a d r - ı - a ' z a m a h a v â l e e t t i k t e n s o n r a v e l i a h d A b d ü l m e c i d E f e n d i i l e b e r a b e r hususî dâiresine ç e k i l m i ş t i r . D â m a d - F e r i d ' i n yaptığı da İ z m i r işgali h a k k ı n d a aldığı n o t a i l e v e r d i ğ i cevap ve i z m i r v a l i s i n d e n gelen t e l g r a f g i b i gazetelerin evvelce neşretmiş oldukları b â z ı v e s i k a l a r ı okumaktan i b a r e t k a l m ı ş , şiddetle t e n k i d edilmiş, f a k a t Ş û r â y - ı - s a l t a n a t m istişârî mâhiyetin­ d e n d o l a y ı hiç b i r i n e c e v a p v e r m i y e r e k m e c l i s i d a ğ ı t m ı ş t ı : ; .

1919

1338

OSMANLI

TARİHÎ

461

27 Mayıs = 26 Şa'ban, Sah: Bekirağa-bölüğünde mevkuf İttihat­ çıların İngilizler tarafından Malta'ya sevkı. (Bekirağa-bölüğü, H a r b i y e nezâretindeki askerî tevkifhanenin ismidir. — B u ­ r a d a b u l u n a n 67 İttihatçının A n a d o l u ' y a k a ç ı r ı l m a s ı için h e r türlü tertibât i t t i ­ h â z e d i l i p t e ş e b b ü s e g i r i ş i l e c e ğ i sırada İngilizlerin d a h a e v v e l d a v r a n ı p b u g ü n erkenden hepsini k a m y o n l a r a doldurarak b i r torpido ile M a l t a ' y a sevketmelerinin s e b e b i , tertibâtın h a b e r a l ı n m ı ş o l m a s ı d ı r ) .

13 Temmuz = 14 Şevvâî, Pazar: Kaçak İttihatçıların gıyaben ida­ ma mahkûmiyyetleri. (Divânı-ı-harp tarafından idamlarına gıyâben k a r a r verilenler f i r a r i T a l ' a t , E n ­ ver, C e m a l ve D o k t o r Nâzımdır B u f e l â k e t m e s ' u l l e r i n i n firârı için y u k a r ı k i s e ­ n e n i n «2/3 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) . :

20 Temmuz =

21 Şevval, Pazar: Dâmad-Ferid Paşa'nın isti'fâsı.

( P a r i s k o n f e r a n s ı n a d â v e t edilmiş o l a n Osmanlı hey'et-i-murahhasasma riyâset edip b u d a l a c a b i r muhtıra verdiğinden dolayı konferans reisi Clemenceau'dan t e k d i r n â m e t a r z ı n d a b i r c e v a p a l a r a k y ü z ü n ü n k a r a s ı y l a dönen v e b u n d a n d o l a ­ yı artık iş b a ş ı n d a t u t u n a m ı y a c a k hâle g e l e n D â m a d - F e r i d , k a b i n e s i n i tâzelemekle v a z i y e t i n i kurtaracağına hükmettiği için isti'fâ etmiştir. Dâmâd'm bu i k i n c i sadâreti b u s e n e n i n 19 M a y ı s = 1 8 Ş a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü n d e n itibaren 2 a y , 2 g ü n = 6 2 g ü n s ü r m ü ş t ü r : İ s t i ' f â i l e t e k r a r t â y i n arasındaki v e k â l e t günleri b u hisâba dâhil d e ğ i l d i r ) .

21 Temmuz = 22 Şevvâl, Pazartesi : Dâmad-Ferid Paşa'nın üçüncü sadâreti. ( H e r türlü m u v a f f a k ı y y e t s i z l i k l e r i n e ve millî hissiyâta k a r ş ı h a r e k e t l e r i n e rağ­ m e n pâdişâhın b u m e n f u r a d a m ı t e k r a r iş b a s m a g e t i r m e s i k o l a y i z a h e d i l e b i l e c e k dalâletlerden d e ğ i l d i r ) .

21 Eylül = 25 Zülhicce, Pazar: «Kuvây-ı-İnzıbâtiyye» kumandanı cerkes Anzavur'un Anadolu harekât-ı milliyesine karşı mücâdeleye başlaması. ( D â m â d - F e r i d ' i n e n b ü y ü k şenâati, A n a d o l u ' d a vatanını, o c a ğ ı m v e millî şere­ f i y l e n a m u s u n u m ü d â f a a için silâha sarılmış o l a n k u v â y - ı - m i l l i y y e y e k a r ş ı Z a b t i y e l= J a n d a r m a neferliğinden yetişme cerkes A n z a v u r Paşa kumandasında « K u v â y - ı - i n z ı b â t i y y e » i s m i y l e b i r t e n k i l k u v v e t i teşkil etmiş v e b u s u r e t l e i s ­ tilâcı d ü ş m a n l a r l a el-birliğine k a l k ı ş m ı ş o l m a s ı d ı r : A k l ı n c a b u s u r e t l e g a l i p d e v ­ l e t l e r i n t e v e c c ü h ü n ü k a z a n m a k i s t e m i ş t i r ! — Tabiî b u d e r m e - ç a t m a k u v v e t tas­ lakları hiç b i r ş e y y a p a m a m ı ş l a r d ı r ) .

1919 =

1338

27 Eylül — 2 Muharrem, Cumartesi: Samsun'la gilizler tarafından tahliyesi.

Merzifon'un İn­

( B u n u n sebebi, A n a d o l u ' d a harekât-ı-milliyyenin g e l i ş m e s i n d e n dolayı ingilizle­ rin t e h l i k e d e k a l m ı ş o l m a l a r ı d ı r : M e r z i f o n ' u n t a h l i y e s i n d e R e ş i d - B e y - z â d e Sırrı

462

1919 =

K R O N O L O J İ

B e y ' i n teşkil ettiği m a h a l l î k u v v e t i n b ü y ü k h i z m e t i o l m u ş , b u M e r z i f o n ' d a n S a m s u n iskelesine gidinceye k a d a r hırpalamıştır; 1204 de Y a ş m u a h e d e s i y l e n e t i c e l e n e n R u s s e f e r i n d e K a f k a s olan vezir Palacı-Osman'm torunlarındandır).

30 Eylül/l Teşrinievvel = 5/6 Dâmad-Ferid Paşa'mn isti'fâsı.

Muharrem,

1338

k u v v e t İngilizleri Sırrı B e y 1 7 9 0 = cephesinde şehid

Sah/Çarşanba gecesi: O S M A N L I

(Isti'fâmn sebebi, S i v a s k o n g r e s i n i n pâdişâha d e v l e t i n umumî vaziyetiyle Dâm a d - F e r i d ' i n mühlik s i y a s e t i n i teşrih e d e n b i r a r î z a y a z m a s ı v e  y a n ' d a n mü­ şir D e l i - F u a d P a ş a ' y a b i r m e k t u p l a g ö n d e r i l e n b u a r î z a n m p a ş a t a r a f ı n d a n biz­ z a t p â d i ş â h a t a k d i m edilmiş o l m a s ı d ı r : D â m a d - F e r i d ' i n b u ü ç ü n c ü s a d â r e t i y u k a r ı k i s e n e n i n 21 T e m m u z — 22 Ş e v v â l P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 a y , 11 g ü n = 71 g ü n s ü r m ü ş t ü r ) .

2 Teşrinievvel = 7 Muharrem, Perşenbe: Sabık Harbiye nazırla­ rından Meclis-i-Vükelâ'ya memur ferik Ali Rızâ Paşa'mn müşir pâyesiyle sadâreti.

T A R İ H Î N İ N

— M. 1920 = H. 1338

—

SON

M. 1924 =

DEVRİ

H. 1342 —

( O s m a n l ı t a r i h i n i n b u s o n s a f h a s ı inkılâp d e v r i n i n i l k v u k u â t i y l e k a r ı ş m a k ­ t a d ı r : Y e n i d e v i r O s m a n l ı t a r i h i n e dâhil o l m a d ı ğ ı g i b i , m e t o d b a k ı m ı n d a n h e n ü z t a r i h e i n t i k a l b i l e e t m e m i ş t i r . İşte b u n d a n d o l a y ı b u s o n s a f h a vukuâtmm yal­ n ı z sene, a y v e g ü n t a r i h l e r i t e s b i t e d i l m e k l e i k t i f â e d i l i p h e r v a k ' a n ı n ayrıca i z â h m d a n v e m ü t a l â a b e y â n ı n d a n ictinâb e d i l m e s i zarurî b i r b î t a r a f l ı k v a z i f e s i ­ d i r . Y a l n ı z s a l t a n a t , hilâfet v e s a d â r e t m ü d d e t l e r i z i k r e d i l m i ş v e bâzı mühim v a z i y e t l e r d e de v u k u â t m c e r e y a n t a r z ı v e y a h u t t e f e r r ü â t ı hakkında t a v z i h not­ ları konulmuştur).

1920 = 1338

( Y e n i k a b i n e n i n teşkili i l k ö n c e T e v f i k P a ş a ' y a t e k l i f edilmişse de i'tizâr ettiği için A l i R ı z â P a ş a s a d r - ı - a ' z a m o l m u ş v e d e r h a l S i v a s k o n g r e s i h e y ' e t - i - t e m s i l i y y e s i y l e t e l g r a f başında müzâkereye girişmiştir B u müzâkere b i r anlaşma ile n e t i c e l e n m i ş , b u s u r e t l e i s t a n b u l h ü k ü m e t i millî h a r e k e t i r e s m e n t a n ı m ı ş . M e c l i s - i - M e b ' û s â m n b i r a n e v v e l i ç t i m â i için intihâbât icrâsı k a r a r l a ş m ı ş ve m e c l i s toplanmadan evvel Bâb-ı-Alî'nin g a l i p devletlerle sulh akdetmemesi takarrür etmiştir).

12 Kânunusâni = açılışı.

15 Teşrinievvel = 20 Muharrem, Çarşanba : Varlıklarını Türk adaletine medyun olan patriklerin galip devletlerden bütün Türki­ ye'nin işgalini istemeleri.

11 Şubat = 21 Cumâda-I-ûlâ, Çarşanba: Maraş'm Fransızlar ta­ rafından tahliyesi.

:

( O sırada d e v l e t i n b a ş ı n d a k i b ü y ü k g a i l e l e r d e n b i r i de i ş g a l k u v v e t l e r i n e istînâd e d e n hıristiyan anâsırın f ı r s a t t a n istifâde e d e r e k y a p t ı k l a r ı u n u t u l m a z a z ­ g ı n l ı k l a r d a gösterilebilir Tarihî, dinî v e millî m e v c u d i y y e t l e r i n i T ü r k adaletine m e d y u n o l a n b u n a n k ö r l e r T ü r k i y e ' n i n b i r a n e v v e l i n k ı r â z ı m i s t e d i k l e r i için, b u gün R u m ve E r m e n i patrikleri böyle b i r mürâcaat küstahlığında bulunmuş­ lardır).

(28 bul

Kânunusâni=7 edilmiştir).

20 Rebî'ül-âhir, Pazartesi: Meclis-i-Meb'ûsânm

Cumâda-l-ûlâ

Çarşanba

günü

«Misâk-ı-MiHî»

3 Mart = 12 Cumâda-l-âhire, Çarşanba: Paşa'mn istifası.

bu

Sadr-ı-a'zam

mecliste

ka­

Ali Rızâ

:

(Isti'fânın s e b e b i K u v â y - ı - M i l l i y y e i l e arasının a ç ı l m a s ı v e g a l i p d e v l e t l e r i n çok ağır taleplerine dayanamamasıdır Sadâret müddeti yukarıki senenin 2 Teşrini­ e v v e l = 7 M u h a r r e m p e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 5 a y , 3 g ü n ' = 153 g ü n d ü r ) . :

8 Mart = 17 Cumâda-l-âhire, Pazartesi: Bahriye nâzın Ayandan ferik Sâlih Paşa'mn müşir pâyesiyle sadâreti. {Sâüh Paşa, A y a n d a n

müşir D e l i - F u a d

Paşa'mn

damadıdır).

16 Mart = 25 Cumâda-l-âhire, Salı : istanbul'un galip devletler tarafından askerî işgal altına alınması. ( i s t a n b u l e s a s e n d ü ş m a n işgali altında b u l u n d u ğ u n a g ö r e , b u y e n i h a m l e m e v o u d işgalin teşdidi m a h i y e t i n d e d i r : H ü k ü m e t e v e r i l e n n o t a d a bunun muvakkat olduğundan bahsedilmiştir. O gün Harbiye ve Bahriye nezâretleriyle Top­ h a n e ' y i , kışlaları v e bâzı karakolları ve ez-cümle Şehzâdebaşı k a r a k o l u n u işgal

1920 =

KRONOLOJİ

464

1338

TARİHİ

465

23 Şevvâl, Cumartesi: Bir Ermeni alayının Ada­

Eskişehir

10 Temmuz = na'ya girmesi. 20 Temmuz = dan işgali.

4 Zülka'de, Salı: Tekrdağı'nın Yunanlılar tarafın­

13 Keceb, Cuma: Sadr-ı-a'zam Salih Paşa'mn isti'fâsı.

îctimâlar i d a m cezâsiyle men'edilmiştir. rinievvel» fıkrasına da bakınız).

l~ş

26 Cumâda-l-âhire,

Aşağıda 1923=1342

Carşanba:

v u k u a t m ı n «2

İngilizlerin

ve Afyon-Karahisar'dan çekilmesi.

( G a l i p devletlerin harekât-ı-milliye a l e y h i n d e k i taleplerine m u k a v e m e t edemediği için İsti'fâ e t m i ş t i r : S a d â r e t m ü d d e t i b u s e n e n i n 8 M a r t = 1 7 C u m a a a - 1 - a h ı r e P a ­ z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 25 g ü n d ü r ) .

5 Nisan

OSMANLI

21 Şevvâl, Perşenbe: Bursa'mn Yunanlılar tarafın­

Bir ^

2 Nisan =

1339

8 Temmuz = dan işgali.

e d i p s a b a h e r k e n d e n u y k u hâlinde b u l u n a n beş a s k e r i m i z i şehid etmişlerdir c o k k i m s e l e r M a l t a ' y a s ü r ü l m ü ş , g a l i p l e r ^ e - i ^ r f i y y e ilân « ^ J ^

17 Mart =

1920 ı =

22 Temmuz = 6 Zülka'de, Perşenbe: Lüleburgaz'ın sukutu. — Galip devletler tarafından teklif edilen Sevres muahedesi esaslarının sarayda elli kişilik bir Şûrây-ı-saltanat tarafından kabulü.

- 16 Keceb, Pazartesi: Dâmad-Ferid Paşa'mn dördüncü 25 Temmuz = 9 Zülka'de, Pazar .-Edirne'nin Yunanlılar tarafından işgali.

sadâreti. ( T e v f i k P a ş a k a b u l e t m e d i ğ i için D â m a d t â y i n

10 Nisan =

edilmiştir).

21 Keceb, Cumartesi: Fransızların

Urfa'dan çekil­

mesi.

31 Temmuz = 15 Zülka'de, beşinci ve sonuncu sadâreti.

11 Nisan = 22 Keceb, Pazar : Meclis-i-Meb'ûsânm feshi. (İngilizlerin t a z y i k i v e bâzı m e b ' u s l a r m t e v k i f i üzerine m e b ' u s l a r ^ J k a ç m ı y a b a ş l a m ı ş v e m e c l i s r e i s i de s a k l a n m a k m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş için f e s h e d i l m i ş t i r ) .

* ' ^ • olduğu

18 Haziran = 1 Şevvâl, Cuma: Zonguldağ'ın Fransızlar tarafından işgali. 24 Haziran =

26 Temmuz = 10 Zülka'de, Pazartesi: Kırkkİlıse Yunanlılar tarafından işgali.

7 Şevvâl, Perşenbe: Alaşehir'in Yunanlılar tarafın­

dan işgali. 26 Haziran = 9 Şevvâl, Cumartesi: Büyük Millet-Meclisi'nin pâ­ dişâha arz-ı-tâzimâtı ve İngilizlerin Mudanya ve Bandırma'ya asker çıkarması. 30 Haziran = 13 Şevvâl, Carşanba: Balıkesir'in Yunanlılar tara­

Kırklareli'nin

Cumartesi: Dâmad-Ferid

Paşa'mn

( I s t i ' f â m n s e b e b i , v ü k e l â d a n b i r kısmının D â m a d - F e r i d ' e k a r ş ı c e p h e a l m ı ş o l malarıdır. B i r g ü n e v v e l isti'fâ etmiş o l d u ğ u n a g ö r e , b u d ö r d ü n c ü sadâreti 3 T v , J . ? ektir. _ Dâmad-Ferid'in A n a d o l u harekâtı-ımilliyyesi ü

r

m

ü

d e m

a l e y h i n e 11 N i s a n = 22 R e c e b P a z a r g ü n ü n e ş r e t t i ğ i m e ş h u r f e t v â düncü sadâreti e s n â s ı n d a d ı r ) .

10 Ağustos = 25 Zülka'de, Salı: saat 4=16: imzası.

işte b u

dör­

Sevres muahedesinin

( B u meş'um muâhedeyi imzâ eden Osmanlı murahhasları Hâdi P a s a ile Rızâ T e v f i k ve Reşid Hâlis B e y l e r d i r , pâdişâh t a s d i k etmemiştir Y u k a r d a 1918=1336 vukuatının « 4 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . Z â t e n b u m u â h e d e y i t a s d i k e d e n y e ­ gane devlet Yunanistan'dır). :

y

29 Ağustos = işgali.

14 ZÜIhicce, Pazar: Uşak'm Yunanlılar

fından işgali. 1 Temmuz =

=

1920 =

tarafından

1339

14 Şevvâl, Perşenbe: Edremid'in sukutu.

2 Temmuz = 15 Şevvâl, Cuma: Bandırma, Kirmasti, Mudanya, Gönen ve Karacabey'in Yunanlılar tarafından işgali. 6 Temmuz = 19 Şevvâl, Salı: İzmit'in sukutu. (İngilizler işgal e t m i ş t i r ) .

17 Teşrinievvel = ti'fâsı.

3 Safer,

Pazar:

Dâmad-Ferid

Paşa'mn

is­

(İstifanın s e b e b i , h a r e k â t - ı - m i l l i y y e rüesâsiyle artık anlaşmaktan başka çâre kalmadığım gören l'tüâf d e v l e t l e r i mümessillerinin h u z u r a çıkıp F e r i d P a ş a ' m n ç e k . m e s . m istemiş o l m a l a r ı d ı r D â m â d ' ı n b u beşinci v e s o n u n c u s a d â r e t i ^ karıkı s e n e n i n 31 T e m m „ z = 1 5 Z ü l k a ' d e . C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i ü b a r e n 2Tay, « :

F. : 30

466

1921 = 1340

KRONOLOJİ

gün=78 nisaplara

g ü n sürmüştür; dâhil

değildir. _

isti'fâ

ile tekrar

Aşağıda

tâyin

1922=1341

arasındaki vukuâtının

vekâlet

günleri

«22 E y l ü l »

bu

fıkrasına

da bakınız).

21 Teşrinievvel = 7 Safer, Perşenbe: Tevfik Paşa'nm dördüncü ve sonuncu sadâreti.

3922 t = 13-41

OSMANLI

TARİHİ

467

e d i l d i k t e n s o n r a i s t a n b u l ' a g e l m e k i s t e m i ş s e de T e v f i k P a ş a k a b i n e s i s e e mah­ z u r l u g ö r ü l d ü ğ ü için R o m a ' d a y e r l e ş m i ş v e n i h a y e t b u g ü n b i r E r m e n i k o m i t e c i s i a i n attığı k u r ş u n alnından g i r e r e k d e r h a l ö l ü m ü n e sebeb o l m u ş t u r ) .

1922 = 1340 7 Haziran — 11 Şevval, Çarşanba: Averof zırhlısının Samsun !! topa tutması. 9

B e y ( İ t t i h a d - v e - T e r a k k i 451

(Sultan

him

Behic E f e n d i " S e y y i d

Bak.: Feth-Ali Han.

Aziz'in

darlarından ve A l e m d a r ' ı n

Bağdadlı H a c ı - A l i — B k . : A l i "Bağ-

çuk y â r â m n d a n )

dadh Hacı—".

Rus­

89, 90, 95, 9 7

B e k i r Ağa " K o n y a l ı — " (Nâmık K e ­

( S o n K ı r ı m hanı Ş â -

h i n - G i r a y ' m kardeşi)

Mehmet E m i n

ci M a h m u d devirleri Baş-Defter

Ağa/Pasa.

Bahadır-G-iray

258

— " ( D ö r d ü n c ü M u s t a f a ve İ k i n ­

B a k . : P e h l i v a n - İbra­

63

m a l ' i n beş batın e v v e l k i

dedesi

Mehmet

Mahmud

üs-saâde

Beşîr-ibni-Kaasım

"

(Lübnan e m i r l e r i n d e n ) B e ş î r Ömer-üş-Şihabî " İ k i n c i (Lübnan Bezm-r-âlem

Vâlide-Sultan

Mahrmıd'ım

karısı

M e c i d ' i n anası) Bibesco Eflâk

(Sultan

ve

Mecid

Mahmud

Mustafa

Bak.:

Mustafa

Birinci—". B i r i n c i Napoléon —

B a k : Napoléon

133, 134 MÎT—" 333

Nicolas

devrinde 338

—

Bak.:

rinci—".

Birinci

Sultan

Petrovitj

Petrovilj/Petroviç " B i ­

B i r i n c i Osman — ri nci

(ikinci

Bak.: Nicolas

"Birinci—". B i r i n c i Nicolas

"

108, 1 2 1 , 140

voyvodası)

Bak. :

B i r i n c i Nicolas — 32

emirlerinden)

Mahmud

"Birinci—".

Dâr-

üçüncü—

Bak. : Louis " B i ­

Louis —

Birinci

(Bi­

ağası/Kızlar-ağası)

"Birinci—".

Birinci—".

Haer

olan

Bak.: Kons­

Birinci Konstantin —

Birinci

devirlerinin

devrinde

Beşir A ğ a ' y a h a l e f

Kateri-

rinci—".

Dâr-üs'saâde

"İkinci/Küçük—".

Bak. :

—

"Birinci—".

Birinci

Bak. : Murad " B e ­

meşhur

Bak.: Humber­

Bak.: Karol " B i ­

Katerina

ııa

tantin

20, 2 2 , 2 3 , 26, 2 7 , 2 9 , 30, 32

Ağa

rinci 451

hal'inde rol oynıyan zabitlerden)

ağası) Beşir

devri

valilerinden)

Birinci 395

Mahmud

nüfuziyle

170, 1 7 1

d'Hautpoul —

B e d r i Efendi/Paşa

B a b a Paşa —

ve B i r i n c i

poul "Général B e a u f o r t d ' — " . devri

Ouchy

şinci—".

Fran­

Bak.:

rinci—".

Beşir A ğ a " H a c ı — " (Üçüncü A h m e d

etmekle

sız k u m a n d a n ı )

suh Paşa " A z ı m ' z â d e " .

Baba-Han —

Beşinci M u r a d —

—

"Birinci—".

"Birinci—".

Birinci Karol —

"Beşinci—".

(Generalliği

lesini A l m a n l a r a teslim

Beaufort

Bak.:Na-

A z m i ' Bey (İttihad-ve-Terakki

"Mareşal — "

h a z i n b i r şöhret k a z a n a n

Bak.:

A b d u l l a h Paşa " A z ı m - z â d e " Azınrzâde Nasuh Paşa —

Bak. :

François-Joseph

to

İtalyan

Bak.:

B a k . : François

"Birinci—".

B i r i n c i Humberto—

(Trablusgaıp

murahhaslarından)

"Birinci—".

François-Joseph

Paşa

Bak.: Ferdi­

Ferdinand —

Birinci

"Benderli

veren

Bak.: Danilo " B i ­

B i r i n c i François — 139

akdinde

Beşinci M e h m e t —

e d e n ve 1870 h a r b i n d e M e t z k a ­ 252

—

Bazaine

nihayet

muâhedesinin

Birinci

nand

Selim—".

"Pietro—"

harbine

Bak.:

—

M u s t a f a Paşa " A l e m d a r / B a y -

devrinde Kırım

Filibe

mutasarrıfı) Azim-zâde A b d u l l a h Pasa

Paşa

Bertolino

Paşa

Kuza.

rinci—".

eden

S e l i m Sırrı

B a k . : Sırrı

Mehmet

1 8 4 , 346

R e ' f e t Paşa " B a y t a r - M e h m e t — " . 83

devrindeki

esnâsında

—

Hân-ı

Baytar-Mehmet Re'fet Paşa —

B e l g r a d v a r o ş k a p u s u n u S ı r p ⬠s i l e r i n e t e s l i m eden hâin)

Benderli-Mehmet

za/

B i r i n c i Danüo —

Macar

el-birliği

Alexandre

Jean— B k .: Cou-

B i r i n c i Alexandre

şa " B e n d e r l i — " .

rakdar—".

devrinde

/

son K a ­

asırda

Bk. :

"Birinci".

B e n d e r l i - A I i Paşa — B a k . : A l i P a ­ 408

S u l t a n Bâyezid

rinci—".

devri

L e h milliyetçilerinden)

jandarma­

Sânî/Bâyezîd-i Velî)

Birinci Alexandre—

79

Bern (On-dokuzuncu

Bâyezid " İ k i n c i — " (Osmanlı pâdişâh­

Silâhdar-

Melıınet P a ş a ' n m k a r ı s ı )

111

(Fransızların

M ı s ı r istilâsı esnâsında

har­

sız g e n e r a l i ) .

Birinci Ahmed — - B a k . : A h m e d " B i ­

2

Béliard " G é n é r a l — "

B a k . : Abdülha-

—

Birinci—".

466

O r a n fâtihi)

ihtilâlcileriyle

( B i r i n c i cihan

sının ıslâhına m e ' m û r o l a n F r a n ­

devri

eden Hâriciyye v e k i l i )

Cezâyir dayılarından, V e h r â n

İbra-

b i n d e n e v v e l Osmanlı

Dâmad-

R â t i b A h m e d P a ş a ' n m ve o n d a n

Aziz

Paşa

mid

ibni M u -

"Birinci—".

Birinci Ahmed

hükümetini

Bektaş-Hoca (Üçüncü A h m e d

318

B k . : Abd-ül-Aziz

hammed

(Harekât-rmilliyye Ankara

B k .:

"Birinci—".

BiTİnci A b d - ü l - A z i z i b n i M u h a m m e d —

Paşa

hire muhâfızı) Bak.:

—

r i Deryâ-kajpdanlarından

vezir-i-a'zaıinlarmdan

temsil

denizcisi

v e e v v e l â B i r i n c i M a h m u d dev­

s o n r a d a Üçüncü M u s t a f a

esnasında

Bak. : Tott " B a r o n

Basmacı-ibrahim Baumann

327

Bak.: Ebubekir

"Birinci—".

B i r i n c i Abdullâh-ibni-Suûd — Abdullâh-ibni-Suûd

ve E b u b e k i r S a m i P a ş a .

him-Müteferrika. kızı

musikişinas

p i r i i'tibâr e t t i k l e r i v e l î )

d'—". 218,

(Büyük

Bektaş " H a c ı — " (Yeniçerilerin O c a k

"Baltacı/Teberdar—".

7,

Paşa 329

H a c r A r i f B e y ' i n babası)

8

Hayrüddin Hızır Paşa)

Efendi

B e k i r Paşa —

de—". 6 1 , 88

— B a k . : Nüket-sezâ Kadın. Âyşe-Sultan ( Ü ç ü n c ü A h m e d ' i n

Paşa

B a r o n de T o t t —

(Bi-

Valide-Sultan

med

Topal'Osman P a ­

Bekir Sami Bey

B k . : Meh-

Barbaros ( E n büyük Türk

d i n Paşa'nm karısı) A y ş e Sîne-perver

fet­

adasının

son V e n e d i k l i v a l i s i ) Baltacı-Mehmed Paşa —

" K o n t Baraguey

veziı-i-a'-

zamlarmdan Köı-Yusuf

h e d i l e n T i n o s = İstendil

Baraguey d ' H i l l i e r s — B a k : H i l l i e r s

A y ş e Hanım ( Ü ç ü n c ü S e l i m ve İ k i n ­ devirleri

3 3 , 34,

Sayfa B a k . : Abbas

B i r i n c i A b b a s Paşa —

şa'nm babası) Bekir

36, 38, 3 9 , 4 1 , 4 2

238, 244 - 246, 2 4 8 , 249, 2 5 3 - 2 5 8 , 260,

ci M a h m u d

(Bi­

r i n c i M a h m u d ve Üçüncü O s m a n

Mehmet—".

A v n i Paşa " H ü s e y n — " ( S u l t a n A z i z

a'zamlanndan

373, 3 9 2 , 451

devirleri veziı-i-a'zamlarmdan)

B k . : Ferid

ve B i r i n c i M a h m u d d e v r i v e z i r - i -

merkez-i-u'

B a h i r M u s t a f a Paşa " K ö s e — "

483

TARİHİ Sayfa

"Doktor—"

Bey

mumî âzasından)

(Kırım

h a r b i n e iştirak eden Fransız k u ­

Paşa "Avlonyalı

Şâkir

(İttihad-ve-Terakki

"Augusto—".

Autemarre

OSMANLI

Sayfa

Sayfa Augusto Lombardi — B a k . : L o m b a r ­

ENDEKSLER

B a k . : Osman " B i ­

".

Othon —

B a k : Othon " B i ­

rinci—". Birinci Petro rinci—".

—

B a k . : Petro " B i ­

484

O S M ANLI

ENDEKSLER

TARİHİ

Sayfa Bak. : Katerina

Büyük-Katerina —

"İkinci/Büyük—". şa " E ğ i n l i

Bey

Mâliye

devrinde

şaiben (Balkan

ordusunun (İkinci

Bey/Paşa

Mustafa

d e v r i Deryâ-kapdanlarındaıı) (Sultan

öa'fer-dem Paşa

rindeki "Kuleli

Mecid

vak'ası"

dev­

deki

Belgrad

mukaddimât-ı-sul"

Cebbar-zâde

Terakki

devri

28

(İttihad-ve-

Cahun " L é o n — "

(Paris'de

manlılarla e l ' b i r l i ğ i "Vis-amiral

Arthur—"

târekesini imzâ e d e n donanması Camille

Benso de Cavour

Bey Can-

Celâlüddin "İsmail—"

(İttihad-ve-

Terakki devrinde zırlığı

eden j a n d a r m a

sı : C u m h u r i y e t i'dâm

Hacı-Mehmet

B a k : Mehmet

Paşa

Celâlüddin

şaiben 375

Paşa

—

—"

nm

Fransız

B a k . : İstria

"Capo

Abdülhamid

Murad'm

hususî

rinde

he­

kika

254, 258, 279

kimi) "Doktor

de—-"

cesedini

(Sultan

.muayene

A-

II

—

268 Bak.: Katerina "İ-

kinei/Büyük—"

(ݬ

mahsns Cemal

olan

cephesi

cihan

dev­

Bak.: başı

Boşnak

Paşa

İsmrl!

Paşa

368,

(

maiyyet

kumandanı

mud

devrindeki

Yunan

nın

ele-başılarmdaıı)

Bouree ( S u l t a n - A z i z d e v r i n d e sa'nın rinden)

istanbul

)

Paris çarlığı

olan

ovta-elçi)

Buol

sulh

(Arapların

olarak

(İkinci

Paris

Avustur­

Baş-,murahhası

nâzın)

Emin

Efendi

177

Bey —

Bk. :

Mehmet—" "Şehzade—"

Abdiilhaınid'in

dan)

75

Charles-

(1856

B e y "Bursalı

Bürhânüddin

Birinci

"Kont

de—"

- Macaristan

oğulların­

_

-Frédéric

—

368 B a k . : Frédéric

"Büyük—".

Fran­

büyük-elçile-

Büyük-Fuad 21'

Paşa

65

"Birinci—".

konferansında

Emin

106

64, "Bonaparte"

verdikleri isim)

Bursalı-Mehmet

Büyük

Rusya'­

elçisi)

Schanenstein

ya

isyanı­

177 (Birinci

devrinde.

ve H â r i c i y y e

96

murahhası

B a k . : Napoléon

sulh

Mah­

konferansında

ikinci

muharref

-

de—"

"Jacques—"

Ferdinand

—

Philippe

1856

—

"Bostancı-

(İkinci

"Baron

Napoléon'a

Alemdaı-Mustafa

"Marko—"

visami­

Rus

dan

Hafız—"

Ağa

har­

Fransız

nın i s t a n b u l

Abdul­

Paşa

devrindeki deniz

olan

Bunaberdî

"Bostan­

Hâfız-İsmail

seferi

Nelson'a

Abdülhamid

/Ham­

Bak.:

4S§ "Napolé-

75

Brunnow

432

Deli—".

Paşa'nın Botsaris

Suriye 365,

—

"Bozcaadalı—".

amirali

Bıüghakoff

ül-Bostâüî.

(İttihad-ve-Terakki

363,

kı-

Bostânî E f e n d i — B a k . : Süleymân35®

kumandanı)

Paşa

Bostsncı-başı

talr

Baş-müd-

harbinde

.

Ferdi­

Deli-Abdullah

Bak. :

rali)

— B a k . : S ar af of B o ­

lah/Hamdullah

d e v r i n i n m e ş h u r b a h r i y e n â z ı n ve birinci

Birinci

—.

İngiliz

mağlûp

379, 418

oğludur).

cı-başı-

Komisyon-ı-

âzasından :

Paşa

nanden

dullah

vükelâ­

daî-inmumî)

eden

hekimlerden)

me'mûr

Ab­

Mehmet

(Bulgaristan

Paşa

Mısır

binde

B a k . : Napoleon " B i ­

"Üçüncü—"

"Boymreğ-

Paşa

Ebu-Khur/Abonkir

362, 382

Fransa'nın

334 Paşa—

(Sivas kongresine gelen A m e ­

on'un

ris—".

h a k i k a t " mü­

hâdisesi"ni

(İkinci

komitecisi)

Brueys "François-Paul—"

rinci—".

Bostancrbaşı

2 7 5 , 280, 2 8 1 , 2 9 4 , 2 9 6 , 319

"Bomba

—

Hüseyn Brawn

telgrafı

Beşinci

devirlerinde

Boris Sarafof

Celâlüddin

devri

ve

rallarından :

Mahmud

C e m a l Bey ( İ k i n c i A b d ü l h a m i d

(Beşinei

Catherine

Ser-ha-

"Mahmud—"

sından: "Mir'ât-ı ellifidir)

"Doktor—"

Oapoleone/Kapolyon

ziz'in

Paşa

Reşad

Boris

"Dâmad—".

kinci

1 6 1 , 165

d'—".

Castro

Bak.: Mahmud

Celâlüddin

kıt'alarr

baş-kumandanı)

Capo d'İstria —

(Kı­

"Dâmad

"Maurice—"

meb'usa

rikalı g a z e t e c i )

ilk

i s t a n b u l büyük elçilerinden)

357 Paşa

328

sergerdesi)

(İkinci

Kozan

Bozcaa&alı-Hüseyn

(İtti­

sadâkat

Arnavut

Bonaparte

(İkin­

fiyye)

Paşa

rım h a r b i n d e

"Ahmed—"

çeken

dülhamid

262, 274, 2 7 i

Paşa

Celâlüddin

"Canım-Ho-

Certain—"

oğul­

ci Abdülhamid devrinde 397

Hacı—".

Oanrobert " G é n é r a l

Mah­

Aziz'in

larından)

yüzbaşı­

devrinde

"Şehzade

(Sultan

Hamid'e

Bompard 11©

Efendi

mud—"

nâ"

edilmiştir)

Oanım-Hoca ca

Dâhiliyye

(İson Y e "

niçeri-ağası)

bulât. Canbulat

tan

Hacı—".

ri-Seyyid—".

valilerinden) komitesinin

"Boyabatlı

"Hamparsom—"

Bnk. : A b d u l l a h Paşa

(Rır

"Isa—"

Bak.:

—

Boynu-eğri S e y y i d - A b d u l l a h

2 5 5 , 3 1 0 , 315

ihtilâl h a r e k e t l e r i esnasında S u l ­

livâ

Celâlüddrn A ğ a " M e h m e t — "

235,

Bıyıklı—".

Bolâtin/Boletinatz

k w

ikinci 177

obmErmeni

bir­

Baş-vekil)

"Aleko—"

had-ve-Terakki

33§

kinei M a h m u d devrinde

Bak.: Said

meli-i-Şarkî

harbin­

kahraman

kumandanı)

C a m i l l e B e n s o de

Cavour " K o n t » Ganbulât —

Bak.:

—

OsmanlrYunan

Fransa'nın

moşmfiyyette

"

B a k . : A l i Paşa

Bogoridi/Vogorides 40®

de şehid olan

Alman 246,

b a s k ı n ı n d a şehid olan sivil k o ­

rindeki

450, 459

von—

meşhur

Bıyıklı A l i Paşa —

Celâl Paşa ( İ k i n c i A b d ü l h a m i d d e v ­

Akdeniz

idaresinde

kuran

Bak. :

Bâb-ı-ÂIî

Mehmet

"Bi­

118

François-Adol­

Boyabadlı H a c r M e h m e t

"Tevkiî/Nişancı

(İttihatçıların

"Baron

e-

kumandanı)

murahhası)

Wilhelm

Otto

Mah­

C e z a y i r ' i işgal ordu

ieransında

Bak.:

(İkinci

phe d e — " (1846 P a r i s s u l h

Süley­

Boyacıyan

(Prusya

"Dârendeli/Cebe"

Paşa

Bak.:

" Prens

liğini

miser)

mü­

baş-kumandanı)

Mehmet Celâl E f e n d i

212

( İ n g i l t e r e nâmına M o n d r o s

Bismarek

Bey

Fransız

"Birinci—".

rinci—".

erzâde—".

Fran­

sız m ü s t e ş r i k i )

Süleyman

—

devrinde

dım

Bo-rqaeney

Birinci Yorgi — Bak.: Yorgi 177

Süleyman

Cebeci-zâde Mehmet Paşa — 456

Yeni-Os-

eden

Bak:

Bey —

Süleyman

"Général—"

mud B a k . : Selim

"Birinci—".

te'min

Sayfa Boarmont

" B i ­

"Birinci—"

Birinci Wilhelm —

"Cebbar-zâde/Çapan-oğlu—".

meb'uslarmdan,

" T a n i n " gazetesi baş-muharriri)

/Çapan-oğlu

Giray

man

Baş-murah-

meşhur baş-vekil)

Selim-Giray —

Biriîiei

de—"

hası v e İ t a l y a n i t t i h a d ı n ı etmekle

murahhası)

-

konferansında

krallığı

B a k . : Selim

rinci—". Birinci

kumandanla­

Paris sulh

devrin­

Rus

Garb

Camille Benso

Sardenya 189

Birinci Selim —

393,394

Mahmud

hiyyesinde

harbinde

fırka

"Kont

(Birinci

OâMd B e y " H ü s e y n — "

Calthonpe

Cavour

(1856

müret-

tiplerinden) Cagnoni

edilmiş­

rından) 4 8 , 49

Sayfa

Cumhuriyet i'dâm

3 6 5 , 44S

C â v i d Paşa

485

K R O N O L O J İ

Selânik

tir)

c öa'fer

nâzın:

avdetîleriııdendir;

Mehmet—".

ENDEKSLER

(İttihad-ve-Terakki'nin

meşhur

B k .: Said P a ­

B ü y ü k S a i d Paşa —

Sayfs Oâvicl

Paşa —

"Kececi-zâde

Bak.:

Fuad

Mehmet—"

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ

486

374, 390, 3 9 1 , 397, 398, 4 0 1 - 4 0 5 ,

409, 4 1 1 , 413 - 4 1 7 , 420 - 4 2 2 , 426 428,

433,

437,

445,

449,

451, 452, 4 6 1 , 467

Cemâlüddin E f e n d i "Yusuf-zâde/ Hâlid-Efendi-zâde Mehmet—" ( İ k i n c i A b d ü l h a m i d ve B e ş i n c i

Cemil B e y " M e h m e t — " (1856 P a r i s sulh konferansında Türkiye'nin i k i n c i m u r a h h a s ı ve P a r i s S e f i r ' - i - k e b i r i : Koca-Reşid Paşa'nın oğludur) Cemil B e y " V i y o l o n s e l i s t — " musikişinas H a c ı - . Â r i f

son D â ı - ü s - s a â d e ğası)

I

7

7

8

Cezzar-zâde A b d u l l a h Paşa — A b d u l l a h Paşa Charles

"Altıncı—"

Rus

olduktan

sonra

devrinde

Türkiye'ye

Üçüncü

E d o u a r d Jorris

Certain Canrobert — B a k . : bert " C e r t a i n — " .

Charles-Ferdinand

"Charles de

"Kont Charles

Bak.:

—

Buol-Schauen-

Buol-Schauenstein

Charles-Ferdinand

Mismer

—

Bak.:

403, 404

331

Cevdet B e y " D o k t o r A b d u l l a h — " " İ c t i h a d mecmuası sâhibi: İttihadve-Terakki'nin ilk mümessille" 287, 357, 4 3 3

Cevdet Paşa " A h ı ı ı e d — " ( S u l t a n A z i z ve S u l t a n H a m i d devirleri vüke­ lâ v e v ü z e f â s m d a n : V a k ' a n ü v i s ) 1 4 0 , 227, 2 8 0 , 2 8 1 , 320

Châteauneuf —

de—". Mismer

mahlası). Cin-Ali Bey — »? Clarendon

Mustafa'nın

Frédérie

konferansında rahhası

ve

(1856 İngiliz

İngiltere

Paris

baş-irmr

Çelebi-Mustafa 177

Scalieri

—

Bak.:

Scalieri

den)

(Fransa

Ahmed

bag-vekillerin-

461

Paşa

Paşa

—

"Çavuşbşı-

Reşid E f e n d i — B a k . :

Reşid Efendi "Köse Çelebi-Mustafa—".

- Kethudâ

Bak.:

Çerkez-Hasan B e y — Bey "Çerkez—". met

Efendi

Efendi

Çerkez-Hüseyn Dâim

—

Dâim

Paşa

Bak.: Hik­ Bak.:

Paşa —

"Çerkez-Hüseyn—". Bak.:

Çerkez İsmail Paşa — Paşa "Çerkez—". Çerkez-Kâzım

Hasan

"Çerkez—".

İsmail:

Bak.:

Bey —

B e y "Yüzbaşı

Kâzım

Çerkez—".

Çerkez-Nazmi Bey — Bey "Çerkez—".

Bak.:

Oerkez-Rauf Paşa — şa Ç e r k e z — " .

Bak.: Rauf P a ­

Bak.:

Çernayef —

Nazmi

Mehmet

Tchernaieff.

Çeteci*-Abdullah P a ş a — dullah Paşa

Bak.:

Çeteci Yeğen-Hasan Paşa H a s a n Paşa "Çeteci

—

i l k ihtilâl

sında

Türk

Niyâzi eden

esna­

Efendiyle

ve

teşekkül

bî-Kafkas

devletinin

aktedip

361

harbinin

eden

Cenu-

Türkiye

Batum,

iâdesini

etmiş

reisi)

cihan

sonlarında

Ardahan'in

ısyân

ihtilâli

(Birinci

el­

Arnavutlukta

hâkimiyetine Toska

Çkhenkeli

sulh

komitesi­

hareketleri

"Kahramân-ı-Hürriyet"

kolağası

olan

Bak. r

Yeğen—".

Çirçis ( İ t t i h a d - v e - T e r a k k i nin

Ab­

"Çeteci—".

Kars

kabul

ile ve

eden

Baş-,murahhası) Çorlulu-Ali Paşa —

44§ Bak.: A l i

Çürüksıılu-Ahmed B e y — med

Paşa

Paşa

—

Bak.: Ah¬

B e y "Çürüksulu—".

Çürüksulü-Mahmud Tâhir

B a k . : Hakkı

Çerkez-Hakkı E f e n d i — E f e n d i "Çerkez—".

Çerkez-Hikmet

Fuad:

"Çorlulu/Silâhdar—".

zâde—". Çengel-oğlu

Çerkez-Fuad Paşa — Bak.: Paşa "Deli/Çerkez—".

birliği

Çelebi-zâde Şeri'f Hasan Paşa — B a k . : Şerif H a s a n Paşa " Ç e l e b i -

"Cleanti—". Clemenceau

Bak.:

Çelebi-Mustafa Paşa — B a k . : M u s t a ­ f a Paşa " Ç e l e b i — " .

Hâriciyye

"Çerkez—".

Çerkez-Zıyâ E f e n d i — B a k . : Z ı y â E şa " Ç e r k e z — " .

Kara-Mustafa

Bak.: Mustafa Kara—".

sulh

nâzın) Cleanti

Çahk-Ahmed Paşa — Paşa " Ç a l ı k — " .

Çavuşbaşı

George--Guillauma-

de—"

Pet-

Çarhacı-Mehmet Paşa — B a k . : M e h ­ met P a ş a " Ç a r h a c ı — " .

şiir

Bak.: A l i Bey " C i n

"Kont

Cromer " L o r d — " (İkinci Abdülhamid d e v r i n d e İngiltere'nin M ı s ı r f e v ­ kalâde k o m i s e r l e r i n d e n ) 354

Çarhacı-Abdi Paşa — Bak.: Abdi Paşa "Çarhacı/Haeı/Seyyid—".

B a k . : Reşad B e y .

(Üçüncü

Cihangir

Alexandre

Çapan-oğlu Süleyman B e y — B a k . : Süleyman B e y " C e b b a r - z â d e / Ç a pan-oğlu—".

"Charles—".

C e v a d B e y (İkinci Abdülhamid dev­ rinin s o n M â b e y n b a ş - k â t i b i ) 368, 373

343

Bey " M i r a l a y

Çandır (Yanlış o l a r a k Sultan H a m i d ' i n anası gösterilen mevhum kadın : " T î r - i - m ü z g â n Kadm-E" f e n d i " maddesine bakınız) 285

Edouard—".

stein — B a k . :

çilerinden)

şa

Sayfa "Çen-

Paşa

Bak.: Abdi P a ­

Çerkez-Abdi Paşa —

Ç

"Birinci—".

Jorris

Saxe-Cobonrg.

et­

— Bak.:

48?

B a k . : Tâhir M e h m e t gel-oğhı—".

Constans (İkinci A b d ü l h a m i d d e v r i n ­ de Fransa'nın i s t a n b u l b ü y ü k - e l -

Ahmed

iltica

Hohenzollern

Bak.:

mağlûb

3, 5 - 7

de

Saxe—"

Czerny-Corce/George — B a k . : rowitch "George—".

kralı:

miştir)

Charles

devrinin

İsveç

çan Koca-Petro'ya

Karol

Cevad " Ş o f ö r — " ' ( M a h m u d Şevket Paşa vak'asında i'dâm edilenler­ den : K a a t i l l e r i taşıyan o t o m o b i ­

35

mir-baş" dedikleri

Cenâze-Hasan Paşa — B a k . : H a s a n Paşa "Meyyit/Cenâze—".

(Sultan A z i z

(Avusturya im­

Charles " O n - i k i n c i — " ( T ü r k l e r i n " D e -

Charles

Canro-

Bak.:

"Cezzarzâde—".

paratorlarından)

de

Cowley " B a r o n H e n r i - - R i c h a r d - C h a r l e s — " (1856 P a r i s s u l h konfe­ ransında i k i n c i İngiliz murah­ hası ve İ n g i l t e r e ' n i n Paris bir yük-elçisi) 177

Sey-

yidî/Seydi—". Paşa " C e z z â r — ".

Cenânî-zâde Mehmet K a d r i Paşa — B a k . : K a d r i Paşa "Cenânî-zâde Mehmet—".

Cevher Ağa

—

Cezzâr-Ahmed Paşa — B a k . : A h m e d

2

"Prens

J e a n — " (Memleketejm = Eflak ve B o ğ d a n b e y l i k l e r i n i n i t t i h â d ı üzerine S u l t a n M e c i d devrinde seçilen ilk Rumanya prensi: " B i r i n c i Alexandre J e a n " ismini almıştır) 1 9 0 , 2 0 5 , 206

Bak.: Mustafa

B a k . : A l i Paşa "Cezâyirli

TARİHİ Sayfa

Cobourg

Couza/Kuza

"Cezayirli—".

3

rindendir)

93

Cezâyirli-Hasan Paşa — B a k . : H a s a n Paşa " C e z a y i r l i P a l a " bıyık G a z i ?»

C e z â y i r l i Seyyidî/Seydi-Ali Paşa

(Büyük Bey'in

Cevad Paşa " K a b a a ğ a ç l ı - z â d e A h ¬ m e d — " (İkinci Abdülhamid dev­ r i sadr-ı-a'zamlaıından)

262

Cevri-Kalfa (İkinci M a h m u d ' u k a a " tilleriıı h ü c u m u n d a n kurtaran c e s u r ve f e d a k â r s a r a y k a l f a s ı )

Cezâyirli-Mustafa —

oğlu) Cemil B e y / P a ş a " N â m ı k - P a ş a - z â d e H ü s e y n — » (Sultan A z i z ' i n Başmâbeyncilerinden: D a h a sonra vezâret pâyesiyle v a l i l i k l e r d e b u ­ lunmuştur) 217, 236 Cemile-Sultan ( S u l t a n M e e i d ' i n kızı ve D â m a d - M a h m u d Celâlüddin Paşa'nm karısı) 268, 2 7 6

l i n şoförü)

ağası/Kızlar-a-

Cezâyirli-Ali Rızâ Paşa — B a k . : R ı ­ zâ P a ş a " C e z â y i r l i - A l i — " .

M e h m e t Reşad d e v i r l e r i ŞeyhÜ l - İ s l â m l a r m d a n ) 349, 371, 389, 396, 399 - 4 0 1

OSMANLI

Sayfa

Sayfa 373,

ENDEKSLER

Mahmud

Paşa

Paşa

—

Bak.:

"Çürüksulu—".

€88

K

R

O

N

O

L

O

J

ENDEKSLER

İ

Sayfa

D Bağdeviren-oğlu

Mehmed

Bak.: Mehmed oğlu—".

Ağa

Ağa

—

"Dağ'deviren-

Dağıstânî-zâde M u h y i d d i n E f e n d i — B a k . : M u h y i d d i n Efendi "Dağıstânî-zâde/Hoca-zâde Mehmet—". Dağıstanlı-Ali Paşa — şa " D a ğ ı s t a n l ı — " . DağıstanîrMehmet M e h m e d Paşa

Bak.: A l i Pa­

Paşa — Bak.: "Dağıstanlı—".

D â i m Paşa " O e r k e z - H ü s e y n — " ( S u l ­ tan M e c i d devrindeki K u l e l i vak'ası m ü r e t t i p l e r i n d e n ) 189, 190 D a l ç e f (İkinci Abdülhamid devrin­ de Bulgarların Makedonya ko­ m i t e s i ele'başılarıııdan) 345 D l m a d - A h m e d Eâtib Paşa — B a k . : Râtib Paşa "Dâmad-Ahmed—". D â m a d - A l i G-alib P a ş a — B a k . : G a lib Paşa " D â m a d - A l i — " . Dâmad-Ali Paşa — B a k . : A l i "Siiâhdar/Dâmad/Şehid—".

Paşa

D â m a d A r i f H i k m e t Paşa — B a k . : Ârif H i k m e t Paşa " D â m a d — " . D'Amade — B a k . : Amade "General d'-". Dâmad/Enişte H a s a n Paşa — B a k . : H a s a n Paşa "Enişte/Dâmad—". Dâmad-Ferid Paşa — şa " D â m a d — " .

Bak.: Ferid Pa­

Dâmad-Fethi' A h m e d Fethi Ahmed Dâmad—". Bâmad-Halil Halil

Rif'at

Rif'at

Paşa

Paşa

Paşa

Paşa

Bak.:

—

"Rodosî-zâde Bak.:

—

"Dâmad—".

Dâmad-İbrahim Paşa — B a k . : İbra­ h i m Paşa "Nevşehirli/Dâmad—". D â m a d Kemâlüddin Paşa — B a k . : Kemâlüddin Paşa " D â m a d — " . Dâmad Küçük-Hüseyn Hüseyn Paşa Küçük—". Dâmad-Mahmud

"Taya-zâde

Bak.: Dâmad

Paşa

Paşa —

nıud Celâlüddin P a ş a

Paşa

—

"Dâmad

Mehmet Dâmad-Nuri

"Dâmad—".

Dâmad-Mehmed A l i Paşa — B a k . : M e h m e d A l i Paşa "Dâmad—".

De l a Cour

Paşa " D â m a d - M e l e k — " . Paşa — B a k . : N u r i P a ­

(Kırım

harbi

Fransa'nın i s t a n b u l

esnasında

elçisi)

144

Deli-Abdullah / Hamdullah Paşa — Bak.: Abdullah/Hamdullah Pa­ şa. " B o s t a n c ı - b a ş ı D e l i — " .

şa " D â m a d - M e h m e t — " . Dâmad-Nurüddin Paşa — B a k . : N u rüddin Paşa " D â m a d — " . Dâmad-Said Paşa — B a k . : S a i d P a ­ şa " D â m a d - M e h m e t — " . Dâmad-Sâiih Paşa — Bak.: Sâlih Hayrüddin Paşa " D â m a d — " . Sâınad-Şerif Paşa — B a k . : Şerif Paşa " D â m a d - M e h m e t — " . Damadyan (İkinci Abdülhamid dev­ rinde Ermenilerin Sasun ihtilâ­ l i n i i d a r e eden k o m i t e c i l e r d e n ) 334 Danilo " B i r i n c i — " (Karadağ prens­ l e r i sülâlesinin S u l t a n M e c i d d e v ­ r i n d e k i ceddi) 187 Dannenberg "Général—" ( Kırım h a r b i n i n i l k safhasında Serdâr-ıE k r e m Ömer P a ş a ' n ı n O l t e n i ç a ' d a m a ğ l û b ettiği R u s k u m a n d a ­ nı) 1 4 7 , 162

489

T A R İ H İ

Sayfa

Sayfa s i k a t m a m e ' m û r o l a r a k Osmanlı h i z m e t i n e g i r e n İ t a l y a n j e n e r a l i ) 347

Dâmad-Mehmed S a i d Paşa — B a k . : S a i d Paşa "Dâmad-Mehmed—". Dâmad-Melek M e h m e d Paşa — B a k . :

mandanlarındaıı: liğinde ve muştur)

Hassa

müşir­

Seı-askeflikte bulun­ 201. 247, 250, 300

Derviş V a h d e t i "Kıbrıslı Hâfız—" 3 1 M a r t v a k ' a s m d a en b ü y ü k r o l ü oynıyan " V o l k a n " gazetesi mir essisi)

372, 373

Deli-Eyüb-oğlu Kör-Mehmet — B a k . : Mehmet "Deli-Eyüb-oğlu K ö r — " .

D'Esperey — B a k . : Esperey het d ' — " .

D e l i - F u a d Paşa — B a k . : F u a d "Deli/Çerkez—".

Detrik/Ditrek-Sinan Bey — B k . : S i ­ nan Bey " D e t r i k / D i t r e k — " .

Paşa

"Frane-

Delilbaşı " D o k t o r A l i Suhâ — " ( S u l ­ t a n A z i z ' i n intiharına âit raporun kanunî e v s â f ı n ı h a i z olmadığını tesbit eden Sıhhiye Vekâleti D a ­ nışma k u m l u B a ş k a n ı ) 270, 277

D e v a l (İkinci M a h m u d devrinde Cez â y i r dayısı İzmirli H ü s e y n P a şa'dan yediği yelfpâze darbesi F r a n s ı z işgaline v e s i l e ittihâz e¬ dilen F r a n s a konsolosu) 116

Delil-başı-zâde  k i f M u s t a f a P a ş a — B a k . : Âkif M u s t a f a Paşa " D e l i l başi'zâde—".

Dev-Ali Ağa —

Deli-Mustafa — li—".

Bak.: Mustafa

Devâtdı.rMehmet Bak.: Mehmet vâtdar—".

"De­

Deli-Petro — B a k . : Petro " B i r i n c i — " . Delyannis/Deli-Yani (Yunan baş-vekillerinden)

B a k . : A l i Ağa

337, 340

"Dev

Emin Paşa — E m i n Paşa " D e -

Devlet-GİTay " İ k i n c i — " ( Ü ç ü n c ü A h ­ med devrindeki Kırım hanların­ dan)

D e m b ' i n s k i ( O n d o k u z u n c u asırda M a ­ c a r ihtilâlcileriyle e l - b i r l i ğ i e¬ den L e h M i l l i y e t ç i l e r i n d e n ) 139 Demeric/Demerik "Nicolas—" (Sul­ tan H a m i d devrinde Vilâyât'iSelâse Müfettiş-i-umıımîsi Hüseyn H i l m i Paşa nezdinde Makedonya ıslâhatını t â k i b e me'mûr edilen R u s baş-konsolosu) 347

D i b i t c h (İkinci Mahnıud devrindeki 1243 s e f e r i n d e R u m e l i t a r a f ı n d a k i R u s orduları b a ş - k u m a n d a m ) 115

D'Autemarre "Général—" B a k . : A u temarre "Générai d ' — " .

Demirbaş Charles — "On-ikinci—".

B a k . : -Charles

D i m i t r i o s Ypsilanti/İpsî'lanti— B a k . : Ypsilanti/İpsilanti " D i m i t r i o s — " .

D a v i d (Üçüncü M u s t a f a devrinde ı s y â n e d i p M ı s ı r sultanlığını ilân

Demirci-Efe

havâlisinde Y u ­

D'İtalinski — B a k . : İtalinski " D ' — " . D i v i t ç i - İ s m a i l P a ş a —• B a k . : İsmail Hakkı Paşa " D i v i t ç i — " .

Dârendeli'-Ali P a ş a — şa " D â r e n d e l i — " .

Bak.: A l i Pa­

Dârendeli-İzzet Mehmet Paşa — B a k . : İzzet M e h m e t Paşa " D â rendeli/Topal—". Dârendeli-Mehmet

Paşa

M e h m e t Paşa ci-zâde—".

—

Bak.:

"Dârendeli/Cebe-

eden Ş e y l r ü l - b e l e d C i n - A l i B e y ' i n babası o l a n G ü r c ü p a p a z ı ) Davud

Bey "Hacı—"

med devrinde v a n hanı)

(Üçüncü

tâyin

edilen

53

Ah­ Şir­ 13

Debreli-İlyas Paşa — "Dük—"

(Fransa

Efendi

rinde

249, Bak.:

İsmail-Dede

B a k . : Giers

(İkinci

Makedonya

jandarma

Arna­ 359

255

5 9 , 60

Derviş M e h m e t

Paşa

(İkinci

Mahmud

devri Vezir-ra'zamlarmdan) Bak.: Nazif

1 0 2 , 103

"Derviş

i?

"De—".

Abdülhamid

460 Hâriciyye 294, 295

Derviş H i m a ( T ü r k düşmanı vut milliyetçilerinden)

Derviş N a z i f —

"Hammâmî-zâde—".

De Giers — Degiorgis

—

D e r b y " L o r d — " (İngiltere nâzırlarından)

dan)

Hâriciyye

nazırlarından)

mukavemet

Derviş M e h m e t Paşa ( B i r i n c i Abdül­ hamid devri Vczir'-i-a'zamların-

B a k . : İlyas P a ­

"Debreli—".

Decazes

(İzmir

nanlılara karşı ilk kahramanlarından)

Derviş Paşa

teıı-

ve

"İbrahim—" (Sultan

Sultan

Hamid

devirleri

Aziz kır

(Üçüncü hanların­ 4 5 , 60

Dickson " D o k t o r — " (Sultan Aziz'in c e s e d i n i m n â y e n e eden h e k i m l e r ­ den) 268, 269

D o l g o r u k i " P r e n s — " (Üçüncü Mus­ t a f a d e v r i n d e k i 1182 s e f e r i n e iştirâk e d e n R u s k u m a n d a n l a r ı n ­ dan)

51

Dördüncü M u s t a f a — "Dördüncü—".

Bak.: Mustafa

Dugdale (İkinci Katerina devrinde T ü r k l e r e karşı R u s h i z m e t i n e g i ­ ren İngiliz Bahriye zabitlerin­ den) Dukwort

dev­

"Üçüncü — " devri Kırım

4

Devlet-Giray Mustafa dan)

Dode-Efendi Bak.: Mah­

O S M A N L Ï

Sayfa

şa Celâlüddin

Bak.: Celâlüddin Mahnıud—". Dâmad-Mahmud

Paşa —

ENDEKSLER

47, "John—"

(Üçüncü

Selim

devrinde M a r m a r a ' y a giren İnuilız d l o s n n ı m k u m a n d a n ı olan

49

490

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ Sayfa vis-amiral)

Sayfa

84, 85

ve

Duperré " V i s - a m i r a l — " ( İ k i n c i M a h nmd

devrinde

gün

muhasara

eden Fransız

bir

Edouard 116

(Oır dördüncü

asırda

büyük

imparatorluk

kurmaya

teşeb­

Edouard

dülmecid'in

Ab

ward

-

kızı)

470

E —

Bak.:

"Ebe—".

hine

Hüseyn

birliği

Avni

eden

Paşa

ile

el­

i k i n c i hazinedarı) şı H ü s e y n A v n i eden

zini

Bey

Ebubekir

(Napoléon

istilâsı

Hacı—"

devrinde

devri

(Üçüncü

Selim

Ebu-ishak-zâde

Şerif M e h m e d

B a k . : Şerif

Efendi

Mehmed Murad

Ebu-l-Fâruk

Bey

(Sultan

Sultan H a m i d

İngiltere'nin Hoca

(İkinci

Bak.: Muhammed E b u -

Zeheb. Edhem

Bey

(Beşinci

Murad'm

Baş-

mâbeyncisi) Edhem

277

B e y "Binbaşı—"

ziz'in

hal'ine

âlet

(Sultan olan

karşı

den) Edhem

ci Abdülhamid devrindeki harbinde

Osmanlı

(İkin­ Yunan

Baş-kumanda-

nı) Edhem

3 3 8 , 349, 3 7 3 Paşa " İ b r a h i m — "

dülhamid rmdan:

devri Müze

(İkinci A b ­

sadr-ra'zanıla-

müdürleri

Hamdi

fevkalâde Alman

b u zât

ğuyla

devrindeki

mahkemesi

Şevket

(Sul­

müebbed

mahkûm

olanlar­

dan) Paşa

Emin

"Devâtdar—".

Emine Nâciye-Sultan —

B a k . : Nâeive

"Kolağası

Es'ad

Es'ad

Eşref

nâ­

Ahmed

S e l i m ve İkinci

devirleri

96

kızla­ Aziz'in

eden

hekim­ 268

d ' — " (Birinci ci­

harbinin

mütâreke

Roma'nın

zafer

"General—"

devrinde alaylarını 4 5 1 , 456

(Üçüncü

Türk-Rus

Mustafa harbinde

"Uryânî-zâde Abdülhamid

büyük

Nâmık

—"

lasını

T a ' l i k üstadı: ."Yesâ­ solaklığmdandır)

"Sakızlı

Ahmed—"

76 (Sul"

rinden

Eşref-Şâh hâkim

ser-yaveri)

403

Hâfız-Mehmet—"

ve

Sultan

Hamid

sadr-ı-a'zamlanndan babası)

Paşa " B u r s a l ı

İrirıci

Şeyh-

- Mehmet

Aziz

M i d h a t Paşa'nm Eşref

3 2 1 , 325

"Yesârî

"Hacı

Efendi

Paşa

Şevket

Sadâret

devirleri

Ahmed

devri

(Mahmud

(Sultan

Mah­

Şeyh-ül-İslâmların-

52

Bak.: Ahmed

"Eşek—".

Bey

vak'asıııda Eşref

—"

97

Paşa

muayene

Efendi

(Sultan

i l k . Maârif

"Salih-zâde

lâkabı

(Sultan

Eşek-Ahmed E f e n d i —

"Sahaflar-şeyhi-zâde

Efendi

rî"

Aziz'in

280

devrindeki

Erzu­

ül-İslâmlarmdan) (En

ile i ¬

kızkardeşi)

kacı Fransız kumandanı)

dan)

Es'ad

Mustafa

"Doktor—"

eski

Essen

137

(İkinci

Dâ-

Paşa'nm k a ­

düşman kumandanlarından)

devrinde

Efendi

Deryâ"

t a k l i d ederek i s t a n b u l ' a g i r e n ca­

Bak.:

—

devri

Taya-zâde

(Sultan

"Franchet

han

Bak.:

—

Efendi

Efendi

Es'ad Efendi

405 B a k . : Mehmet

Selim

Dördüncü

cesedini Espery

444

Mehmet-Çavuş

(Üçüncü

217, 238 vak'asıııda

—

ye­

42

Abdülhamid'in

lerden)

rumlu—".

mud

(Mahmud

Paşa

Paşa

Vahîdüddin'in

zın)

Baş-kâ-

kale-bendliğe Emin

oğlu)

A l ­

Vak'anüvis M e h m e t — "

319

"Gözlüklü—"

Efendi

Mehmet

gâne

Mecid

doğrulu-

tiplerinden) Emin

âzâ-

mâruftur) Mâbeyn

tıncı

64

Mehmet

pâdişâhı

vezir'-

karısı)

(Birinci

Mahmud'un

Espagnol

Osmanlı beyi)

devri

237

kızı

rından)

Abdülha­

Gürcü

Osmanlı

Es'ad E f e n d i

mühtedilerinden

adâleti v e

Aziz'in

(Son

Mustafa

47-50

Paşa'nm

Esmâ-Sultan

anası)

Muhsin-zâde

kapdanlarından

- 439, 442,

"Şehzâde

Efendi

Erznrıvmlu-Mııstafa

hizmetine

Mustafa

kızı, Üçüncü

ve­

449, 4 5 1 , 4 5 2 , 4 6 1 , 4 6 7 Tiflis'in

var­

Alımed'in

ve

Erzurumlu

devrin­

Üçüncü

Esmâ-Sultan

birin­

Melımet-Çavuş " E r z u r u m l u — " .

Bey "Bursalı-Mehmet—"

tan 258

Paşa " G a z i İ b r a h i m — "

Rus

Hamid

Yıldız

Emin

A-

zâbitler-

Bak.: Ham­

İngiliz a m i r a l i )

smdan: olan

—

Katerina

Emin Bey ( S u l t a n Ebu-zeheb —

istanbul

Şinâsi'nin

(Üçüneü

rısı

—"

"Küçük—".

Türklere

giren

de­

(Şâir

Hanım

kinci

(Birinci

de

378, 3 9 4

406, 408, 4 0 9 , 4 1 1 , 4 1 3 - 4 1 7 , 4 2 0 , 4 2 2 ,

deyrinde

tebliğe hey'et i ¬

hâin

4 2 4 - 4 2 8 , 4 3 1 , 434, 437

Ertuğrul

270, 278, 295

Efendi

de

Sul­

hal'ini

Küçük-Hüseyn

Erekle/Heraclius

amavut:

meşhur

b u müseccel

Mehmet

imparatorluğu­

Jıâkimiyyetindeki Aziz,

büyükelçisi) dı

Mehmet

Mehmet

edilen

mad

mid

M u r a d ve

Elmalılı-Hamdi

Efendi

Bak:

Hamid'e

devle­

hâin

i-a'zamlarmdan

h a r b i n i n meşhur H a r b i ­

3 2 9 , 330

—

"Henry—"

Elphinston

Bak.:

"Mizancı

ara­

Sultan

ve

ko¬

n â z ı n ve Baş-kumandan

eden

Esmâ-Sultan

kahramanla­

Osmanlı

ve B a l k a n harbinde

me'mûr

Esma

"Enişte/Dâmad—".

hürriyet

meşrutiyyet

dır)

Bak.:

Paşa —

Safvet

Es'ad—".

D r a ç ımeb'usluğunda b u ­

ihânet

çinde

Bak.:

—

lunan

Bak.:

—

(İkinci

Toptani

te

k i l i ) 3 5 6 , 364, 380, 3 8 8 , 396 - 4 0 1 , 4 0 5 ,

müderrisliğin­

sadr-ı-a'zamlarm-

"Mehmet

devrinde

"Enderunm—".

inkırâziyle neticelenen

cihan

ye

" S a i n t — " B a k . : İlyas.

Elliot

rından : ci

"Elfî—".

virlerinde 83

"Ebu-İshak-zâde—". Ebu-l-Fâruk —

v a l i l i k l e r i n d e ve b i r

da Darülfünun

tan

Eğribozlu-

İbrahim Paşa'nm oğullarından) —

Elie 75

v a l i l e r i n d e n ve

vilâ­

Efendi

(İttihad-ve-Terakki

Paşa

nun

kâtipliğinde,

Cezâyir-i-Bahr-i-Sefid

Paşa

. mitesinin

Kemal'­ Beyrut

Bey

Mısır

valisi). E b u b e k i r S a m i Paşa

Mâbeyn

Elfî-Mehmet B e y

"Ebubekir—". "Lokmacı

(Nâmık

de b u l u n m u ş t u r )

Hâ­

Enver

müsel­

mutasarrıflığında,

yetleri lık

275

Paşa —

oğlu :

ve

el-bii"

Bak.:

Hasan

(İttihad-ve-Terak-

Es'ad

Muhyiddin-iPHü-

Enişte/Dâmad-Hasan

451

Kudüs

Harem-i-Hümâyun i¬

Ebubekir Hazım B e y —

B a k . : İb­

Tal'at-Enver-Cemal

(Üçün­

B a k . : Abdül-

Efendi

devri

2 4 3 , 2 4 4 , 2 4 7 , 249, 2 5 1 , 2 5 5

Paşa

"Emîr—".

Mustafa

Paşa —

/

43 - 45 -

Aziz

dan)

vezir-ra'zam-

Abdülkaadir —

Endenmîu-Mustafa

Eğribozm—".

Bey " A l i — "

in

kar­

k i n c i kâtibi)

Paşa

lesi) Ekrem 275

Paşa ile

B a k . : Said

Mehmet—" devri

kaadir - ibni

Mehmet—".

Selâse

ki'nin

Harem-i-Hümâyun

Ebrû-nigâr K a l f a ( S u l t a n A z i z ' e liği

Ekaanîm-i

aley­

"Ed­

Emîr

seynî

Eğinli-Said P a ş a —

Tevkiî

larmdan)

266, 3 5 5

Grey

Emin

E s ' a d Safvet Paşa

Paşa " Y a ğ l ı k ç r z â d e

Nişancı Hacı

(İngil­

219,

Sayfa tan

B a k . : Mehmet

—

cü M u s t a f a

Bak.:

Eğribozlu-İbrahim Selim

Thou-

"Yedinci—"

r a h i m Paşa Ebe-Selim

Paşa

Paşa '"Kıbrıslı—".

—".

"Eğinli

Ebrû-keman K a l f a (Sultan A z i z

Bak.:

—

Emin Emin

tere krallarından) Edward Grey —

halife

-Sultan " E m i n e — " .

Bak.: Edward/

491

TARİHİ

Sayfa

baba­

"Edouard—".

Edward/Edouard

ci c i l d c e d v e l i n e b a k ı n ı z . (Son

Beylerin

"Yedinci—".

Thouvenel

venel

büs e d e n S ı r p k r a l ı ) 4 1 0 — B i r i n ­ Dürrişehvar-Sultan

Edhem

"Yedinci—"

Edouard

do­

nanmasının kumandanı) Duşan

Halil

s ı d ı r ) 2 6 2 , 285, 2 9 1 , 296, 2 9 9 , 300, 308

C e z a y i r ' i 3 sene, 2

OSMANLI

ENDEKSLER

Abdülhamid ve

devri

Dîvan

Kemal'in b u şâir

(İ-

müşirle­

şâirlerinden: "Nâmık"

paşa

(Safavîlerden olan

239

Mustafa—"

mah­

takmıştır) sonra

İran'a

"Efganlılar"

Türk

329

ENDEKSLER

O S M A N L i

493

TARİH!

Sayfa K

492

R O N O L O J I

Eugène

ikinci

"Prens—"

devrinde

eden

kalesini

kumandanı

Eugène Zamanının

askerlerinden Eugénie

imparatoru

Savoie

Paşa

11

Sultan

(Sultan

He.mid

ilk

ihtilâl

cete

teşkil

dan)

*

Mecid'in

Galib Paşa'nm

kızı

karısı)

ihanet

eden

189 devle­

krallığına

tisyin

—

Ahmed

Paşa

(Dördüncü Paşa'nm Numan

çıkanlar­ 3 6 1 , 364

devri

oğlu

ve

iştirak

(93

se­

Fahri

(Sultan

Bey

fâeiasıyla

Aziz'in

alâkadar

beyncisi)

268, 2 6 9 , 2 7 1

F a h r i ' Paşa ( B i r i n c i Medine

cihan

319,

Fâizî Efendi

Süleyman

Mehmet—"

-

"Von—"

harbinde rım

müşir

ordular

lığına . t â y i n

leri

rütbesiyle

gurubu" edilen

Abdülmecid'in B a k . : Mehmet

remeleri Fatma-Hâtun lifi din

Fatma-Sultan

(Üçüncü

ve V e z i i ' " i " a ' z a m

müel"

nıâd'İbrnhim

Ahmed'in

kızı Dâ-

Pasa'mn

kansı:

Efendi

Dîvân-rharb'e

Paşa

Ferdinand " B i r i n c i — "

seps

de L e s s e p s

e¬

138 kral­

"Ferdinand

babası)

212

(Birinci

Feth-Giray "İkinci—" mud

devrinde

Kırım

de—". Paşa'nm 317

—"

Mecid

Halil

Efendi

müessisidir)

Bey ve

F i t n e - i Kıyâme —

edilen

Dâhil i y y e

soy-admı

bağırmayı sürüleri

İt­

Atina

sonra

bulunmuş

ve

almıştır) 453,

379, 457

(Fransa

de

de

tarafından

Yunan-

vahşetle

par-

B k . : Hatzfeldt -

de—".

Schoenstein

- Ferdinand

dürülmesi

François turya

-

—

Fran­

birinci

sebeb o l a n

-

- Wil"Kont

"Arşidük—"

( S ı r p milliyetçileri t a r a f ı n d a n

liahdi)

için

"Baron

Hatzfeldt-Wildenburg

denbnrg François

Bourqueney

de—".

François

ilânına

reddettiği

kralla­ 218

"Süleyman—"^(İzmir'in diye

228

B a k : Espèrey

d'—".

François-Adolphe

"Zito

Venizelos"

sefirlerinden)

d'Espérey —

Schoensteioi —

nazırlı­

403

devrinde

rından)

François

Sofya

istanbul

Aziz

Bak : Bourqueney—

baş-vekillikte

Bey

Fotyadi Bey ( S u l t a n

çois-Adolphe

449, Fethi

(İngiltere'nin

Abdülhamid'in tâyin

Ağa

Kıyâme—".

baş-tercümanlarmdan)

şevki

Sonraları

Hasan

Seyyid—".

B a k . : İbrahim

(İkinci

esnâsm-

Bak.:

Hâin A h ­

Bak.:

"Kesici/Firârî

Franchet

2 7 6 , 284, 290

cnmhuriyyetten

"Okyar"

"Firârî

François " B i r i n c i — "

1 4 0 , 237,

Bak.:

Kara—".

Paşa —

Selâniğ'e binbaşı:

ve

"Filibeli

Fevzi

Türkiye'nin

Türk

—

Efendi

med—".

Franchet

vüzerâsmdan

268,

da

Dâ­ Sul­

müşirlerinden:

devrindeki

mürettiplerin-

"Köse/Giritli/Fitne-i

25, 26

devirleri

Şeyh

189

sefâreti

Mecid

dev­ 353

vak'ası"

Kara-Halil

Paşa 32

Paşa " R o d o s î - z â d e

Abdülhamid

Firârî-Hasan Paşa —

Mah­

(İkinci M a h m u d ve

lâkap­ kazan­

Sultan

Fitzmaurice

Ahmed

fecî

"Hezargradh

hanların­

mad—"

bu

b i r şöhret

Efendi

d a n : R u s l a r a karşı k a z a n d ı ğ ı z a ­ Fethi

için

Mı­

Ali'ye

121, 122

F e v z i Paşa

Nâdir-Şâh'm (Birinci

Mehmed

(İkinci

Firârî-Ahmed 107

devrinde

ettiği

Paşa

Filibeli

hânedânmdan

Türkmân

donanmasını

den)

Or­

lâkabiyle

Sultan M e ­

âsi

mülevves

"Kuleli

Bul­

"Baba-Han"

Hân-ı

işgalinde

B a k . : Les"

F e r d ü d d i n E f e n d i ( Ş â i r Zıyâ

Türkiye'nin

ve

Deryâ-kapdaıılnrm-

Osmanlı

Feyzullâh

Abdül­

de a n ı l ı r )

ğında

(Avusturya

—

şâhı:

sefirliğinde,

vak'asmda

(1908 de

gi­

f evkalâde-komiseri:

90, 91 Ahmed—

mıştır) Feyzi

-

r i müşirlerinden) 14

(İkinci

da muhâfızlığına

366, 391

Ferdinand

İran

tihatçı

405 —"

dev­

derecede b i r şâirdir)

hal'i

(Mah-

v e r i l i p berâet

"Birinci

ta

Fethi

Fehmi Efendi " A k ­

Şevket

Ahmed

kaatille

"Firârî/Hâin

götürüp

larla

- 462,

hâkimiyyetine

devrinde

müzeciliğinin

"Akşehirli-Hasan—"

"Kasabın—"

Osmanlı

garistan

371

si) 38

Nevşehirli

öldürdük­ "Serbesti"

rinde

ve T o p h â n e

lığını ilân e d e n B u l g a r i s t a n p r e n ­

Hoca-Sa'düd-

E f e n d i ' n i n karısı)

üstünde gazeteci :

(Üçüncü

Feridun-Han

Baş-çu-

Selim'in

Mahmud

teslim

tarihi­

şahsiyyetlerin-

4 4 2 , 4 4 3 , 4 5 7 , 4 5 8 , 460

Mustafa'nın

devirleri

sır'a

4 6 4 , 4 6 5 , 4 6 7 , 470

tan

İttihat­

imparatorlarından) 432

(Tâc-üt-tevârîh

Şeyh-ül-İslâm

Fehmi

Ferdinand

muhte-

Fâtıma)

252

Baş-muharriri)

Hasan

Osmanlı

ferle mâruftur)

me'mûr

denlerden)

Efendimiz

Kerîme'i

Hazret-i

470

"İkinci—".

(Peygamberimiz

Hazretlerinin

tenkile

bidayetlerinde

köprü

nmd

(Son

oğlu)

devrindeki

şehirli—".

jene4 3 7 , 445

halife

Aziz

" H a s a n — " (İkinci meş-

Efendi

Bak.:

kumandan­

Fâruk Efendi "Şehzade Ö m e r — "

Fâtınıa

Fehmi

"Yıldı"

Alman

200,

kumandanlarından)

muhalif

gazetesi

cihan

rali)

Fâtih —

Fehmi Bey — çıların

Efendi

(Birinci

fırka

rutiyyetin

"Yirmi-sekiz'Çelebi—"• Falkenhayn

(Sultan isyanını

edilen

Ağa-zâde

B a k . : Mehmet

Paşa

Bulgar

"

nâzır395

"

Fazlı

ve

(İkinci cid dan:

Meh­

sadr-ra'-

i s t a n b u l ' a gönderdiği elçi)

Yeni-

geçmiştir)

362,

459

"Gürcü—"

Ağa

kadarı : Ü ç ü n c ü F e v z i Paşa —

356,

(Altıncı

devri

ıneş'um

Mahmud

207, 212 - 2 1 5 , 2 7 1 , 317 450

larmdan)

başına

en

Feth-Ali

to­

vükelâ­

Osmanlılarm

Fahrüddin B e y " B u m - B e y - o ğ l u — devri

Osmanlı

s ı n d a n : B i r aralık P a r i s ' d e

320

(Ka-

Paşa'nm

2 7 3 , 276

433,

meşrntiyyet

Ali

ve

harbinde

muhafızı)

(İkinci

runlarından

mâ-

300

"MısırlrMustafa—"

valalı-Mehmed

Fer'iyye

ikinci

Paşa

Vahîdüddin

Feth-Ali Han (Kaçar

kuman­

danlarından) Fâzıl

met

17 n c i

rindendir)

sadı-

346,

şehidimiz:

k o l o r d u A s k e r l i k dâiresi R e i s i d i r ) (Dördüncü

Mehmet—" devri

F e r i d Paşa " D â m a d — "

hamid 3

eden fırka

-

345,

Ferruh Bey " A l i — "

Köprülü-zâde

babası)

mual­

ren Merâga valisi)

vezir i-

Fâzıl Paşa " F e r i k A h m e d — " ferine

446

Köprülü-Mehmet

Paşa'nm

"Avlonyah Abdülhamid

şanlı

Fettâh/Abdülfettâh 285

a-a'zamlarından)

den)

"Köprülü"zâde—"

Mehmet

a'zamlarmdan :

esnasında

dağa

Fâzıl

Paşa

(İkinci

nin

ilk­

445,

"

Arapça

433, 436,

edilmiştir)

387

M u r a d ' l a İkin­

ci • A b d ü l h a m i d ' i n

zamlarmdan

Şerif "Hüseyn'in sonra

(Beşinci

Sayfa çalanan

3 8 1 , 388

Dâmâd

ö n c e Ş a m ve o n d a n s o n r a d a İ r a k

A-

komitesinin

edip

(Sultan

(Türk-

umumî'kâtibi)

Efendi

Ferid

ol­ 6, 11

oğullarından : H a r p t e n

302, 308

hareketleri

şehid

devirleri

S a b r i Efendi " Kolağası

İttihad-ve-Terakki

A l i Paşa

Ferid

Hasan—"

limlerinden)

evlen'

( B i r i n c i cihan harbinde

te

2 1 9 , 231

müşirlerinden) Eyyub

Faysal

Napoléon'nn

"Ahmed—"

ve

7.I7.

-Ali

(Fransa

da

Koca-Reşid-Paşa'zâde

ve

-

büyük

*

evvel

Fatma-Sultan

baş­

Silâhdar-Ali

nikâhlanmışsa

muştur).

sayılır) Üçüncü

yaşındayken

meden

en

"İmparatoriçe—"

karısı) Eyyub

de

Dokuz Paşa'ya

Ahmed

imparatorluk

Carignan :

15 17, 352

teslime

(Üçüncü

Belgrad

mecbur'

hükümdarı)

Bey "Doktor

ocakları Sayfa

Sayfa iıânedâmnın

Ferid

ENDEK

cihan

öl­

harbinin

Avusturya

ve410

Joseph " B i r i n c i — " i mparatoru

ve

(Avus­

Macaristan

E N D E K S r.ER

KRONOLOJİ

494

138,

441 Frankenberg

"Von—"

harbinde

Bahriye

Paşa'nın düncü

(Birinci nazırı

kumanda

ordunun

eihan

dîvan

Erkân-ı-harbiyye

reisliğinde b u l u n a n A l m a n z a b i t i ) 426 Trankolyan " Y e r v a n t — " mid si"

devrindeki

.mürettiplerinden) (Üçüncü

Traser

Selim

sır'ın

işgâline

halde

muvaffak

349

devrinde

Frederic

me'mûr

olduğu

olamıyan

İngiliz

/

Büyük—"

P r u s y a kralı)

"Üçüncü—"

Bey " A l i — "

Tuad

43

(Beşinci

Mehmet

Reşad ve Altıncı M e h m e t düddin

devirlerinde

kâtiplerinden) 405,

416,

434,

440,

442,

444,

449, 454, 4 5 7 "Miralay

T u a d Bey Şevket

Paşa

—"

(Mahmud

vak'asmda

i'dâm

dilenlerden) (Beşinci ve

Murad'ın

Salâhüddin

Tuad

Paşa

Osman—" torunlarından

Efendimin

rından)

"Deli/Çerkez—"

Abdülhamid

devri

450

(İkinci

93 s e f e r i n d e k i

Paşa

"Keçeci-zâde Aziz

devri

Mehmet—"

153,

1 8 5 , 1 8 6 , 191-194, 1 9 6 - 2 0 0 , 203, 208,

211

226,

229,

230,

238,

239,

244, Pusinato harbine

" Guida— " nihayet

ıınıâhedesinin

223, 242,

245, 263, 2 6 4

(Trablusgarp veren

akdinde

murahhaslarından)

241,

ci

Mahmud

Said—"

(İkin­

tafa

devrindeki

1182

Rus

kumandanlarından)

Ömer

Ömer

Efendi (İkinci

4 4 - 4 7

smda Gardet

Gavrilo

—

265, 2 8 5 Bak.:

Princip

Paşa

(Rumeli-i-Şarkî

valile­

rinden

Gabriel

Gazi-Ahmed

Muhtar Paşa

r i n e iştirâk larından)

devrinde

ihtilâl

etmek

Bak.:

Guétehoff

harbin­

Paşa

—

Paşa

Paşa

328

—

Bak.:

Bak.: Volpi

Bak.:

Bak. : Hasan P a -

(İngiltere

Grigorios

(İkinci

hiz­ zâ

-

Hâ­ 391, 417

Mahmud

devrinde iltiha­

(Kının

Epir

İngiliz

ve

baş­ von

Tesalya'da

Guatelli

tahrikiyle

elebaşılanndan

bir Y u ­ 1 5 1 , 153

(Muzika-i-Hümâyun

Paşa

kumandanı : muallimliği

devrinde

ıslâhına

(İkinci Türk

me'mûr

manlı

hizmetine

giren

cihan

harbinde

bir

Ab­

ordusu­

olarak

Os­

ve b i r i n c i aralık

Irak

Guechoff

Rus­

çıkan R u m

nan zâbiti) 286

B a k . : Goltz " G r a f

105. 106 esnasında

ile Yunanistan'ın

ısyâmnın mâruf

harbi

Şehzâdelere de

etmiştir;

musiki İtalyan-

dır)

dülhamid

;

Bahriye

47

"Sir Edward—"

ya

düş­

der—".

nun

Edhem

İngiliz

bitlerinden)

Grivaz

"Giu­

(Türk

Goltz " G r a f von d e r — "

"Gazi" Ahmed—".

giren

rieiyye nâzırlarmdan)

"Giritli-Mustafa—".

"William—"

Golç Paşa —

Bak. :

metine

dev­

karşı R u s

bul R u m patriki) Nâili

vekillerinden) Krestowitch)

Türklere

Grey 418

Volpi —

Gladstone

Bak.: Emin

(İkinci Kateıina

rinde 28

.

Gökalp.

"Gözlüklü—".

Gregg/Greig

devrinde

cihan

Efendi

423

sefe­

3 0 3 , 3 0 4 , 3 0 6 , 308

Gözîüklü-Emin E f e n d i —

105, 106

(93

eden R u s k u m a n d a n ­

B a k . : Zıyâ

Gökalp —

bayrağını

Mahmud

manlığıyla

"Gazi-İbrahim—".

Gazi-Hasan Paşa —

Naili

"Général—"

Gourko/Gurko

seppe—".

hocala­

"Gavrilo—". Gavril

Bak. :

dolayı i ' d â m e d i l e n i s t a n ­

me—".

Giuseppe

kolu­

istiklâl h a r e k e t i n e

Giritli-Mustafa 199

kumanda­ bir

kından

Aziz

Fransızca —

nı : B u m e ş h u r j e n e r a l

Yunan

esnâ­ Ab-

cephesindeki

kuvvetlerinin

B a k . : İbrahim

vâk'ası

M u r a d ' l a İkinci

Çanakkale

"Köse/Giritli/Fitne-i-Kıyâ-

(Sultan

Sırp baş-vekili)

Princip

Ağa

D'Amade'dan

Mahmud

Giritli-ibrahim-Ağa — 307

eihan

Général

"Gerdan-kıran—".

(Birinci

yük-elçisi)

(93

2 4 6 , ,255, 256 "Général—" ' (Birinci

sonra

den evvel Rusya'nın i s t a n b u l bü"Général—"

Belgrad

(Beşinci

"De—"

A¬

baş-vekilleriır

n u işte o c e p h e d e k a y b e t m i ş t i r )

Efendi

—

(Birinci

(Rus

Petro-

Boğdan voyvodalarından) Giers

Hasan

- 157, 159, 162, 1 6 7 - 1 6 9

Fransız

Bak.:

Yunan

Gortsclıa144, 1 4 6 , 150,

Gorçakoff " P r e n s

/

harbinde

"Kont

Rus

Meşhur

Alexandre

de—".

kalesini muhasara

Efendi

Ghika

. Bey "Gamsız—". Ganetzky/Ganetsky

Cla­

"Gospodin—".

Mus­

seferinde

Bak.:

de

harbinde

den)

"George—".

Germanos

Geşof

Alexandre

(Üçüncü

(Kırım

amcazâdesidir)

Gortschakoff

"İkinci

B a k . : Clarendon

açmış o l a n b a ş - p i s k o p o s )

8 9 , 108, 109 "Prens

koff'un

Gouraud

raıundan)

Paşa 395

B a k . : Osman

suretiyle

Gazi-Edhem Paşa —

İtalyan

Paşa

rından ve A l e m d a r ' m R u s ç u k y â -

Muhtar

Ouchy

Ali

George-Guillaume'Frédéric

Patras

devri vezir-ra'zamla-

Mikhaîlowitsch—"

Michel—"

lexandre—"

Gerdan-kıran

Fatma-Sul" 189

"Mehmed

dülhamid'in

204,

219,

Paşa

Bak.:

- Guillaume-Frédéric

witch

Sultan

rından)

larından B ü y ü k - F u a d Paşa) 142, 151, 217,

Galib

devrindeki

sadr-ı-a'zanr

- 214,

kızlarından

Garachanine/Garaşanin

yar'arlıklarıyla

mâruftur; " E l e n a kahramanı" d i ­

(Sultan

oğlu ve

danlarından)

y e anılır) 305, 306, 325, 3 3 8 , 4 6 2 , 463 Fuad

Paşa'nın

Paşa

George Petrowitch —

s e f e r i n e i ş t i r â k eden R u s k u m a n ­

müşirlerin­

den : Askerî iktidâriyle ve b i l h a s ­ sa

Reşid

Ali

347 "Général

Gorçakoff

155

Paşa —

rendon —

(Koca-

/

başvekil

Bak.:

(Avusturya

baş-kumandanlarmdan :

/Genç-". George

ve

elçilerin­

"Dâmâd-Ali—"

Paşa

Gamsız-Hasan B e y —

oğulla­

265, 284, 348,

Galib

Galitzin/Galitsyne

e¬

402, 404 "Şehzâde

T u a d Efendi

81

t a n ' m kocası)

baş­

370, 390, 3 9 7 - 4 0 0 , 404

417,

devirleri

Gene-Ali

Genç-Osman —

Vehhâbî

(Meşrutiyyet

Cumhuriyyet

Mecid'in

Vahî-

Mâbeyn

devrindeki

d e n : S o y a d ı " S ö y l e m e z o ğ l u " d u r ) 388

(Le­

krallarından)

Selim

3 9 1 , 392

Osman

"Genç—".

(ܬ

istilâsı e s n â s m d a M e k k e ş e r i f i ) Galib Kemalî B e y

Meşhur

4 1 , 4 3 , 5 3 , 66

Frederic-Auguste histan

çüncü

Bak. : Gazi—".

—

338,

Hârieiyye nâzırlarmdan) Gortschakoff

"Gedik—". 80

mareşali : 430

"Kont—"

Goluchowski

kahra­

339, 3 4 2 ;

—

"Müderris

G e d i k - A l i Paşa

mâruf­

"Şerif—"

muhteşem

G a z i - O s m a n Paşa Paşa

(Üçüncü

Sefâretnâmesiyle

Galib-ibni-Müsâid 85

"İkinci

sefiri :

ve

338,

Türkiye'nin P a r i s

tur)

Mı­

jenerali)

"Âmedî—"

devrinde

Alman

(Plevne m e n -

167, 302 - 307, 3 1 3 , 3 1 5 , 3 2 1 ,

ismi 76

Efendi

Selim

hâdise­

Asıl

"Es'ad"dır) Galib

(Sultan H a ¬

"Bomba

şâirlerinden:

ölen

der'uhde

B i z d e " G o l ç P a ş a " d i y e anılır)

büyük

manı)

kumandanlığını

edip orada

k a b e s i n i n Türk t a r i h i n e şeref ve­

(Büyük

Şeyh - Galib

cephesi

B a k . : İsmail B e y

G a z i - O s m a n N u r i Paşa ren

Galib - Dede /

Dör­

495 Sayfa

Gazi—".

"Gazi—".

Gabriel H a n o t a u x — B a k . : H a n a t a u x "Gabriel—". Gabriel Krestowitch — B a k . : G a v r i l Paşa.

Cemal

ettiği

Pala'bıyık

G a z i - i s m a i l Béy —

139,

TARİHİ Sayfa

şa " C e z â y i r l i

G

k r a l ı : 1848 d e n 1916 y a k a d a r 68 sene s a l t a n a t s ü r m ü ş t ü r )

OSMANLI

Sayfa

Sayfa

2 2 1 , 2 2 2 , 2 3 1 , 2 3 5 , 2 4 6 , 247, 3 4 9 , 366,

ENDEKSLER

265, 285 "Gospodin—"

(Bulgaristan

baş-vekillerinden :

Sultan

devrinde

hâkimiyyetindp

Türk

bulunan

Bulgaristan

Istanbul

Kapıı-kâhyahğmda

Hamid

prensliğinin bu-

496

K

R O N O L O J İ

ENDEKSLER

Sayfa lunduğu z a m a n "Geşof i s m i y l e anılmıştır)

Efendi" 366

cı-Ahmed-oğlu

Guepratte " A m i r a l — " ( B i r i n c i cihan h a r b i n d e Çanakkale b o ğ a z ı n a i l k iamTiızu y a p a n kumandanı)

Fransız

filosunun

Bak.:

Fusinato

Bak.:

Guillaume "Birinci— helm " B i r i n c i — " .

Bak.:

Guillame "Prens—". "Birinci". Guillaume Bak.: Gustave

HacrAhmed Ahmed 423

G-uida Fusinato— "Guida—".

(İsveç

"Üçüncü—'

WilYorgi

Neipperg

de

Renaud Neipperg.

kralla

Sayfa Hacı-Abmed-oğlu Seyyid İbrahim A ğ a — B a k . : İbrahim A ğ a " H a -

— -

Seyyid—".

Paşa — Paşa

Hacı-Ali — cı—".

B a k . : A l i "Bağdadlı H a ­

Hacı-Ali — B a k . : A l i " H a c ı — " . Hacı-Ali Ağa — B a k . : A l i Ağa " U z u n Hacı—". H a c r A l i Paşa — "Hacı—".

Bak.:

Hacı-Arif Bey — "Hacı—"

Bak.:

HacrBektâş-ı V e l i "Hacı—".

—

rından) 66 Gülcemal K a d m - E f e n d i ( S u l t a n M e c i d ' i n karısı ve Beşinci Mehmet R e ş a d ' m anası) 1 3 2 , 380

Hacı-Davud

Güleç-Ali Paşa — B a k . : A l i "Abdi-Paşa-zâde Güleç—".

Bey "Hacı—". Hacı-Ebubekir Paşa —

Paşa

Gülistû K a d m - E f e n d i ( S u l t a n M e c i d ' i n karısı ve s o n Osmanlı p â d i ş â ­ hı A l t ı n c ı M e h m e t V a h î d ü d d i n ' i n anası) 195, 441

Hacı—".

Hacı-Beşir A ğ a "Hacı—".

Paşa

Arif

Bey

Bak.:

Bektas

B a k . : Beşir

—

Bey

Ali

Bak.:

—

Ağa

Davud

B a k . : Ebube-

Hacı

k i f Paşa "Lokmacı H a c ı — " . Hâfız-Ahmed E f e n d i — Bak.:

Hacı

Ahmed Efendi "Hacı Hâfız—". Hâfız-Mehmet Eşref E f e n d i —

Gülnihal-Kadın (İkinci Abdülhamid'i n a n n e s i n e yanlış o l a r a k i z â f e edileıı i s i m l e r d e n : "Tîr-i-müzgân Kadm-Efendi" m a d d e s i n e bakı­ nız). 285

"Davutfpaşalı H a c ı — " . Hacı-Halil Efendi — Bak.:

Gümülcüneli-ismail B e y — B a k . : İ s ­ m a i l B e y "Gümülcüneli—".

Efendi "Katıfcı-oğlu Hacı—". Hacı H a l i l Paşa — B a k . : H a l i l Paşa

Gürcü-Fettâh A ğ a — Ağa "Gürcü—".

Bak. :

Gürcü-İsmail Paşa — Paşa " G ü r c ü — " .

Bak.:

Gürcü-Mehmet Paşa — met

Paşa

Bak.:

Fettâh İsmail Meh­

"Gürcü—".

Gürcü-Şerif E f e n d i — Efendi "Gürcü—". Güveği-Sinan Paşa — Paşa " G ü v e ğ i — " .

Bak.: Bak. :

Şerif Sinan

B a k . : Eşref E f e n d i "Hacı H â f ı z Mehmet—". Hacı-Halil A ğ a — B a k . : H a l i l Ağa Halil

"Hacı—". H a c r H a s a n Ağa — B k . : H a s a n Ağa "Hacı—". Hacı-Hüseyn Ağa — Bak: Hüseyn Ağa "Hacı—". Hacı-İbrahim Paşa —

B a k . : İbrahim

Paşa "Katar-ağası H a c ı — " Hacrivaz Mehmet Paşa — Bak.: M e h m e t Paşa " H a c ı - İ v a z " . Hacı-Lazaro — B a k . : L a z a r i / L a z a r o "Perikli/Hacı—".

H Hacı-Abdi

Paşa —

Hacı-Mehmet

Bak.: Abdi

"Çarhacı/Hacı/Seyyid—". Hacı-Âdil B e y — B a k . : Âdil "Hacı—". Hacı-Âdil

Paşa —

"Hacı—"f

Bak.:

Âdil

Paşa Bey Paşa

—

B a k . : Mehmet

yabadlı H a c ı — " . Hacı-Mehmet Âkif Paşa

—

"BoBak.:

Âkif Paşa " H a c ı - M e h m e t — " . Hacı-Mehmet E m i n Paşa — B a k . : E¬ m i n Paşa "Yağlıkçı-zâde T e v k i î / Nişancı H a c ı - M e h m e t — " . Hacı-Mehmet Paşa — Bak.: Meh-

O S M A N L 1

497

T A R İ H İ

Sayfa met

Bak.:

"Nişancı

ENDEKSLER

Paşa

Hacı-Mehmet Paşa — B a k . : Paşa " T i r y a k i H a c ı — " . Hacı-Mihal —

Efendi

"Canım-Hoca/Hacı—".

Bak.: Mihal

Îîâfız-Ahmed

Mehmet

Efendi

de H â f ı z — " .

Bak.: Mustafa

Hâfız-Hakkı Paşa — şa " H â f ı z — " . Hâf-z-Hasan

Ağa

Hacı-Râşid B e y — B a k . : Râşid Paşa " H a c ı — " .

Bey/

Hacı-Râşid Paşa — şa " H a c ı — " .

Eâfız-Mehmet B e y — Bey "Hâfız—".

Hâfız Paşa — "Hâfız—".

Hâin-Ahmed

seleri ve Ümmehât-ı-mü'minînin birincisi olan Hadîcet-ül'Kübrâ Hazretleri) 137 H a d i c e - S u l t a n (Dördüncü Mehmed'in kızı ve Ü ç ü n c ü A h m e d d e v r i v e z i r - i ' a ' z a m l a r m d a n Enişte / D â -

Selim devri lerinden)

Anadolu

7

imzâ eden­ 3 7 5 , 379, 4 6 5 kazasker­ 87

Hâfız Abd-ül-Ezel P a ş a — B a k . : A b d Ül-Ezel

Paşa

"Hâfız—".

Hâfız-Ahmed E f e n d i — B a k . : A h m e d

Fevzi >>

Feyzi

Paşa

Mehmet Selim

Paşa

Paşa. devrinde

—

"Fifârî/Hâin

Bak.: Ahmed..

Hakkı " Ş o f ö r İsmail" — (MabramT Şevket P a ş a ' n m vurulduğu oto­ mobilin şoförü) 403

istikbalinde isi)

bulunan

Belediye

re­

378

Hakkı B e y "İsmail-—" (İkinci meş­ rutiyetteki A r n a v u t l u k ısyâmnda yaralanan

İpek

mutasarrıfı)

Hakkı E f e n d i "Çerkez—" Şevket Paşa v a k ' a s m d a

(Üçüncü -

Mehmet.

Hakkı B e y " İ s m a i l — " (Sultan J-Lv m i d Selâniğ'e sevkedildiği z a m a n ,

Hâdi Paşa " B i r i n c i - f e r i k — " (İkinci meşrutiyyet d e v r i n â z ı r l a n n d a n :

Efendi "Mehmed—"

Bak.:

H â f ı z Paşa (Üçüncü Niş v a l i s i )

Hadîce " H a z r e H — " (Velinimetimiz Peygamberimiz Efendimiz Haz­ retlerinin i l k refîka-i mukadde-

Hafîd

Bak.:

Hâfız-Mehmet Paşa — Bak.: Meh­ met P a ş a " H â f ı z — " .

M e h m e t Paşa " H a c ı Y e ğ e n — " . Hacı-Yusuf Ağa — B a k . : Y u s u f Ağa "Hacir-".

e

B a k . : Kâmil

Hâfıs-Mehmet Eşref E f e n d i — B a k . : Eşref E f e n d i " H a c ı H â f ı z - M e h ­ met—".

H a c r S â l i h P a ş a — B a k . : Sâlih P a ­ şa " H a c ı — " . Hacı Yeğen-Mehmet Paşa — Bak.:

S v r e s muahedesini lerdendir)

"Hâfız--

B a k . : İsa A ğ a " H â ­

Hâfız-Kâmil E f e n d i — Efendi "Hâfız—".

B a k . : Sâib E¬

rnacı ' H a s a n P a ş a ' n m k a r ı s ı )

Efendi

Efendi

Hâfız-İsmail Paşa — B a k . : İsmail' Paşa "Bostancı-başı H â f ı z — " .

B a k . : Râşid P a ­

Hacı-Sâib' E f e n d i — fendi "Hacı—".

Hayrullâh

Hâfız-îsâ Ağa — fız—".

E¬

H a c ı - Ö m e r A ğ a — B a k . : Ömer "Kara-Osman-oğlu Hacı—".

B a k . : Hakkı P a ­

B a k . : Hayrullâh Hasan—".

Hacı-Mustafa Paşa — B a k . : M u s t a ­ f a Paşa " H a c ı — " . Bak.: Nuri

Bak.: Ahmed.

Hâns-Derviş Vahdeti — B a k . : D e r ­ viş V a h d e t i " K ı b r ı s l ı Hâfız—".

H a c r M u s t a f a - K a p d a n — B a k . : Mus¬ tafa-Kapdan "Hacı—".

Efendi — "Hacı—".

Efendi — "Hafız—".

Hâfız-Ahmed Paşa " K ö p r ü l ü - z â d e — " B a k . : A h m e d Paşa "Köprülü-zâ­

Hacı-Mîr-zâde Hacı-Mustafa Ağa — Bak.: Mustafa Ağa "HacrMîfzâde H a c ı — " .

HacrNuri fendi

şayia

Hâfız—".

îîâfız-Ahmed Lûtıi Efendi — B a k . : : Lfıtfi E f e n d i " H â f ı z Ahmed—".

"Hacı—".

Hacı Mîr-Üveys — B a k : Üveys " H a ­ cı M î r — " .

Hacı-Mustafa Ağa — Ağa "Hacı—".

"Hacı

382:

(Mahmud idâm edi­

404*

lenlerden) H a k k ı P a ş a ( İ k i n c i Abdülh'amid d e v ­ rindeki Yunan harbîne iştirak eden

fırka

kumandanlarından)

340r

498

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER

harbinde Üçüncü Hakkı

"Kafkas ordu

Reşad

zamlarından) Hakkı

cihan

rakki

met

(Birin­

Halil

—

Harbiye

Bak.: Meh­

leyman

Bak.:

(İkinci lâde

Sü­

Halil Hamid

Mahmud

nüfûziyle

Nişancı)

102

Halet Paşa " M e h m e t — " ve Sultan H a m i d

106

-

(Sultan

Aziz

devirleri

vü­

108

Ferid Halil

Cemâlüddin

— Bak.;

Halil

Efendi

Mustafa

"Yusuf-zâde/Hâlid-Efendi-zâde Mehmet—". H â l i d Hurşid B e y — Bey Halil

Bak.:

mud

"Hâlid—".

"Patrona—"

mâd-İbrahim

(Nevşehirli Paşa'nm

vurularak müdâfii)

hamlelerine

karşı

yapılan

irtica

hareketinin

başına

geçen

Arna­

mid

vut

dellâğı)

hamam

Ağa

"Haseki—"

firn'in çı -Halil

hal'iyle

vak'asmm

car

tabyası

Ağa

18,

neticelenen i l k şehidi

Kavala'dan

mensub

Ağa

"Koşancah

Selim

devrinde

navut

segbanlarınîn

ziz'in

olan M a ­ gg

hal'inde

83

r o l oynıyan

Bey

larından:

Meclis-i-Meb'ûsân

l i ğ i n d e de b u l u n m u ş t u r ; basında

Hâzır­

"Şişman-Halil

halk

Bey"

reis­ ara­ deni-

ve

Aziz,

(Sultan

Paşa

Mehmed

(Mısır

meşrutiyyet

5

8

nm

Said

babası)

Eâlisâ Efendi —

358

de­

Mâ-

sadr-ı-

Halim

Paşa'­

B a k . : Osman

Efendi

devrinde

çıkarılan

İngiliz

Bk. :

den) yaeıyan

devrindeki

376

kimseleri

Yunan

öldürmüş

"Tevkiî devri

—"

280

-

282

Girit

âsilerine

ka­

eden " A r k a d i " i s m i n d e k i vapumnu

zabtetmiş

"İzzüddin"

olmak­

gemisinin

süvarisi)

210 (Komik'i

"Komik—"

Fehmi

aktör)

348

B a k . : F e h m i Bey

Efendi

Aziz

"Akşehirli—"

devri

Şeyh-ül-IS"

Pâdişâhın

hocası¬

204,

217, 254,

255

F e r i d Bey — B a k . : F e r i d B e y Hasan—"

Haynıllâh

Hayruttâh

Efendi

Efendi

—

Bak.:

"Hâfız-Hasan

îj

Hasan

İzzet

kamış ruf

(Enver'in

Paşa

taarruzuna

rak muhalefet

(ܬ

için

yiğit zâbit)

Aziz

"Doktor

vezir-i-a'­

bâzı

olduğu

"Hasan—".

Hasan

"Hamparsom—"'

Hâriciyye diğer

"Sultan

Efendi

Hasan

Bo-

Paşa ser-as-

"Gamsız—

mâruf

134, 135

Paşa

ve

Paşalarla

edilen

Bey

Mu­

Midhat

Avni

Râşid

ı r

Lübnan

Üçüncü

çok

Sarı­

haklı

ola­

etmiş o l m a k l a

mâ­

ordu

kumandanı)

422, 428 "

41 devri

"Gabriel—"

(ܬ 42,

(Fransa

Ahmed

v a l i s i ve İran

si s e r a s k e r i ) -

Hasan 334

(istanbul'un;

(Üçüncü

Paşa

de Bağdad 43

Hâ­

nâzırlarmdan) "Général—"

Hasan

vezir-i-a'­

zamlarmdan) riciyye

Hüseyn

d )

gösterilenler­ Bak.:

için

lâmlarından:

(Sul­

.

18i (Beşinci

S u l t a n A z i z ' i n inti­

almak

(Sultan

Efendi

vak'ası"

k o n a ğ ı n ı t e k başına b a s ı p

Hasan

Dede-Efendi

"Şeyh—"

mes'ul

çüncü M u s t a f a

Harington

devrinde

şehîr" denilen

423

(Sultan Me- .

"Kuleli

Haşan F e h m i Bey —

B a k . : Seymonr

8§

Bey " Ç e r k e z — "

Hasan

kahraman

cephe­

H a m z e Mâhir Paşa " S i l â h d a r — "

Hâlisâ

devrindeki

Hasan

"Hammâmî'zâde—" Ehu-Neked

Rusçuk

muhbirlerinden)

la

(Birinci

İsmaikDede

(Alemdar-Musbabası:

Ağa " K o l a ğ a s ı — "

çakçılık

kuvvetleri­

ismail

Mecid

Paşa'nm

-Hasan

Hamilton—". Bak.:

"Hacı—"

Ağa

i'dâm

zamlarmdan)

Abdülhamid

Ders-vekillerinden)

"

Çanakkale

muhtereile H a z -

r e t - i A l i ' n i n oğlu H a z r e t - i Hasan) 4 3 2 Hasan

ker

"Hâmid-zâde—"

Seymour —

Hanotaux (İkinci

Efendi—

Efendimiz

Kerîme"!

H a z r e t - i Fâtıma

nâzın

Hâmid.

Général İ a n —

çüncü M u s t a f a

Efendi. Hâlis-

Ab­

kumandanı)

Hamilton

meleri

devrinde

Efendi

H a m z e Hâmid

207, 2 7 1 , 4 0 6

7

(Türk-ocakla-

H a m p a r s o m Boyacıyan —

ve i ¬

4

387

buhranında 280

devri

nin

"Hâs-ağası—".

Hazretlerinin

rad

"Bostancrbaşı

Bey

harbinde

tan

Kavalalıoğlu

Paşa

Ağa

kamını

Bak.: Abdullah/

Abdullah

"

cihan

Hammûd

217

valisi

A l i Paşa'nm

(İkinci

B a k . : Abdülhak

Hâmid —

—

Hâriciyye

Aziz'in

Aziz

sadr-ı-a'zamlafın-

Paşa —

Hammâmî-zâde

Sul­

Sultan H a m i d

vüzerâsmdan:

a'zamlarmdan

zâbit2

(İttihad-ve-Terakki

Murad

kinci

A -

ler'den)

(Sultan

Paşa

H»lvmi Efendi Halim

Ar­

(Sultan

Me"

beyn baş-kâtiplerinden)

reisi)

"Yüzbaşı—"

Sultan

376

308, 309

Deli—" Hamdullah Sııbhi

"S'ir

Deryâ-kapdanlarin-

ve A d l i y e nâzırlıkları vardır)

(üçüncü

Belgrad'daki

ve

devri

Hamdullah

sine 335,

Mehmet—"

134,

virleri

as­ g|

—"

Abdülha­

dan) tan

gider­

Arnavut

Mahmud

devirleri

H a l i l Şerif

(Âsi

gençli­

Mısır'a

olduğu

sergerdesi)

Ağa

(İkinci cid

"Ahmed—"

Paşa

dülhamid

Hamilton 100

Paşa " D â m a d

Halil Rif'at

i s m i y l e de anılır)

468 B a k . : Mus­

(Peygamberimiz

cid

-

2

Abdullâh

olan

sadr-ı-a'zamlarmdan)

sarıklı

(Sultan

tafa

Hasan

ve Sultan H a m i d devirleri müşir­

Hâmid-zâde

344

Kabak­

Ali

devri

51

Mah­

şehid

(İkinci

Paşa

11

kalesinin

35

zabiti)

kerinin Halil

21 Se-'

"Hüseyn-Ağa-zâde—"

ğinde ken

20,

(Üçüncü

Mısır valisi Mehmed

Halil

alnından kahraman Halil Rif'at

Halil

Halil

Dâ-

teceddüd

(İkinci

Rusçuk

İkin­

"Elmalık

kuvvetle­

yeniçerilerindendir)

rı r e i s i )

47", 5 0 ,

devrinde

devrinin

İngiliz

Hâs-ağası M u s t a f a A ğ a —

tafa

âit f e t v â n ı n i l k

meşrutiyyet

Hamdullah

vezir-i-a'zamla­

H a l i l Paşa " İ z m i t l i — "

Hurşid

Ted10,

devri

372

(Sultan

dan)

(Üçüncü

rmdan)

Mart

müsveddesini y a z a n m e b ' u s :

Hamdi

sukutuna

"İvaz-zâde—"

Paşa

— "

Hamdı Paşa " A h m e d — "

Ahmed

sebeb o l m u ş t u r )

Efen­

Cemâlüddin

Belgrad'm

hal'ine

Hamdi-Hoca"

346

vezir-i-a'zamlarmdan:

Hamid'in

64

A v l o n y alı

(Üçüncü

"Küçük

Efendi

(31

ele-başılarmdan)

lerinden)

dâmâdı)

Paşa " H a c ı — "

bir'sizliğiyle

281

Hâlid-Efendi-zâde

Paşa'nm

"Arnavut—"

meb'uslarmdandır :

devri

meb'-

devrinde

kumandanı)

Hasan 310

Hamdi-Çavuş,

ci

ser-yâver-

Abdülhamid

Meelis-i-Meb'-

62,

254 (İkinci

Paşa

devri

kelâsından)

Abdülha-

Aziz'in

s adr-1 - a'zamların d a n

Tevkiî/

- 104,

455

vezir-i-a'zamlarindan)

(Sultan

Paşa

Halil

fevka­

meşhur

babası)

387 (ilk

Efendi

uslarmdan)

Hamdi

lerinden)

"Tatar—"

devrinde

devri

müessisi)

işgali ri

(Türk-ocaklarmm

Bey

askerî ı s y â n ı n ı n

devri sa-

(Birinci

Paşa

280

Gazi-Ahmed

Paşa'nm

Turgud

ûsanda E r z u r u m ' u n e r m e n i

Hacı—"

Reşad

Hâlis

Hamazasp

u¬

2 5 8 , 260,

"Katırcı-oğln

Muhtar

Halil

(Sul­

edilen

Fetvâ-emîni)

Efendi

mid

Bey "Halebli—".

H â î e t Mehmet S a i d E f e n d i

rivayet

dı-ı-a'zamlarmdan

Paşa " H a l e b l i — " . Bey —

aldıkları

(Beşinci M e h m e t

454 452

Paşa

Kara—"

A z i z ' i n h a l ' i n e âit f e t v â y ı k a ­

lemâdan:

İttihad-ve-Temeşhur

"Filibeli

Efendi

tan

sadr-ı-a'-

reisi)

Halebli-Süleyman

di

Halil

405, 4 1 1 , 415, 416, 429, 457

leme

3 8 1 , 383 - 388, 3 9 6 , 4 0 4

idâresinin

Halebli-Mehmet

428

(Beşinci

devri

harbinde

Levazım

lir)

cephesindeki

Paşa " T o p a l - İ s m a i l — "

ci

eihan

kumandanlarından)

"İbrahim—"

Paşa

Mehmed

(Birinci

Sayfa

499

TARİHÎ Sayfa

Sayfa "Hakkı Paşa " H a f ı z — "

OSMANLI

SBNDEKSLER

Paşa

devrinde cephesi

(Birinci Musul

ser-askeri)

devrin­ cephe­ 13-15

Abdülhamid v a l i s i ve İran 60

500

K

R O N O L O J Î

ENDEKSLER

Sayfa Hasan

Paşa

Mora Hasan

(Üçüncü

Selim

devri

valilerinden)

Paşa

75

"Alııskah—"

Mustafa

devrinde

(Üçüncü

Selanik

45, 48

ci

(Üçüncü M u s t a f a

"Ferik Tosun

Haseki

Deryâ-

Üçüncü

Selim

Eassıın Paşa

ve en

şehrin

denizcilerinden) 49,

H a s a n Paşa "Çeteci Y e ğ e n — " cü M u s t a f a

devrindeki

çüncü A h m e d lanndan,

devri

Dördüncü

İkinci

Ahmed'in Hasan

(ܬ

Paşa " K e s i c i / F i r a r i

(Birinci

Mahmud

a'zamlarından

1, 2 ,

yid-Abdullah Hasan

Paşa

çüncü

Seyyid—"

devri

babası)

"Meyyit/Cenaze—"

Selim

larmdan:

devri

"Müşir—" devrinde

Mahmud

"Seyyid devri

devrindeki rettiplerini

"Kuleli

(Sultan

H a s a n Paşa Osman

haber ve­

virleri

"Tokmak—" vüzerâsmdan

Paşa

H a s a n Şerif Paşa — B a k . : Şerif H a ­ san la

Paşa "Çelebi-zâde / —".

Rusçuk­

Mehmed

Reşad

Şeyh-ü!-İslâmlanndaıı)

"Kont

rım

harbi

ikinci

ve "Encümen-i

Aziz,

dâniş" i n

İslâmlarmdan : "Müfsid

imam" 254,

Mnrad

devirleri

Şeylrül-

"Şerrullâh" diye

ve ve

bahsedilir) 235,

255, 2 5 7 - 260, 2 6 8 , 2 8 4

Hayrüddin Hızır Paşa — B a k . : B a r ­ baros. Hayrüddin

Paşa

Hilmi

"Tunuslu—"

(İkinci

Paşa

fine

"Hâfız-Hasan—" Sultan

Mahmud

(Be­

me'mûr

Paşa

dan)

harbinden edilen

von"

birinci cihan

Şevket

karısı:

vnruluıp

Paşa'nın

edilen

Hristoforidi

tevki­

izmir

fırka 319 Re­

369, 370,

Avusturya Ferdinand'm

beraber

Efendi

(Sultan

kemesinin

ikinci

İstinaf

öldü­

254, 258,

Yıldız fevkalâde

Hristofor

2 6 2266 .

Hamid mah­

reisliğinde b u ­

mahkemesi

reîs'i319

Mikaelyan — B a k . : Samoil

Kaym.

372, Hudâvendigâr — B a k . : M u r a d

3 8 1 , 388. 406

"Keçi-boynuzu Ağa-İbra (Üçüncü Selim ve Döı-

-

sânîsi)

sadr-ı-a'zamlarm373,

"

mil­

öldürül­

devrindeki lunan

(İkinci A b ­

(Sırp

harbinin zu­

olan

Kocasıyla

rülmüştür)

404

Norveçli

tarafından

François

Paşa'nın

ıs­

i k i müfet-

biri:

"Düşes

liyetçileri mesi

evvel

409 — B a k : W e s t e n e n k .

veliahdı

345, 347. 3 5 9 ,

H i l m i Paşa him—"

me'mûr

Hoca—".

vilâyetlerinin

muhâfızlığındaki

"Hüseyn—"

devirleri

( B i r i n c i cihan

sebeb

dülharnid v e Beşinci M e h m e t şad

Mecid

huruna

kumandanı) Himli

Efendi — Bak.: "Amasyalı

Hohenberg

oğulların­

yakalanırken (Midhat

Kadri

binbaşı)

152

öldürülmüştür) 140

Efendi

yaveri, kaatillevi

Bak.:

tiş-i-nmnmîden

Fransa'nın

Reşad'm

istanbul

Pehlivan-

"Hoca—".

lâhına

383

şa'nın

230

Paşa — B a k . : İbrahim

Şarkî-Anadolu

405

dan)

453

Hâmid'-

reisi)

Hoff

gıyâben

İstanbul Büyük-elçisi) sinci Mehmet

bulunan İ n ­

"Hoca/Orsa-poça/

Efendi

d'—" (Kı­

esnâsmda

hizmetinde

Hoca-Meci'd

(Mahmud

vak'asmda

Baraguey

361 devrinde

amirali)

Efendi

"Hezar-

i'dâma m a h k û m o l a n l a r d a n ) Hvffiers

mira­

esnasındaki

Aziz

Hoca-Kadri Efendi —

Efendi—

Efendi

"Çerkez—"

Paşa

Mek-

dâhiliyye

zâde—".

H U m i E f e n d i "Yüzbaşı—" (Cemal P a ­

devri

405, 420,

(Abdülhak

Efendi

oynıyanlardan

(Sultan

Hoca-ibrahim

Layavd

H i l m i E f e n d i "Şehzade Ö m e r — "

Fetvâ-eminlerin-

"Ürgûbî - M u s t a f a — "

Sultan H a m i d 43

"Hasan—".

meş-

Şeyh—".

Şevket

Paşa

giliz

Şeyh-Feyzullâh

gradh

Aziz'iıı

valisi)

Osmanlı

— B a k . : Erekle. Feyzullâh

232

(Sultan

ihtilâl h a r e k e t l e r i

Hobbart

"Henry

Bak.:

hareketi­

(ittihad-ve-Terakki'nin

Manastır

Henri-Ric­

Paşa

Bak.: Hikmet

42§

(Sultan

ve valilerin­

H a s a n Rızâ Paşa — B a k : Rızâ

devri

(İkinci

—

millî

258

Paşa

ilk

- Charles Cowley —

Layard

Bulgar

Aziz

lay,) Hıfzı

von—".

"Baron

37

Sultan

ele'başılarındaıı)

ieb-i-Harbiyye

— Bak.:

Müller

Efendi

Mehmet—"

hnl'inde r o l

Hekim-zâde

v o n Reghoj

"Henri

Cowley

Heraclius

238

"Ali—"

devri

Efendi

Hayrullâh

de­

den)

Aziz

den)

ellifi

(Üçüncü

Mustafa

470

(Sultan

Müller

/

449

Es'ad

rî;fzı B e y " A h m e d — "

A l i P a ş a . —• B a k . : A l i

"Hekim-oğln

Hezargradlı

esna­

i n babası, " T â r î h - i Hayrullâh m ü ­ ]89

v e Üçüncü

194

ilgası

nin

v e H i t l e r ' d e n ev­

"Panayot—"

devrindeki

B a k . : İsmail

hard-Charles—". Henry E l l i o t — B a k . : Elliot ?>

Suriye Fransız

valisi)

Hayrullâh E f e n d i

vak'ası" mü"

hükümete

Efendi

(Beşinci

Mecid

ferik)

Efendi

Hayri

30, 3 2

H a s a n Paşa " T a t a r — "

devrindeki

sevkedileu

B e y (Hilâfetin

rutiyyet

vezif-i-a'zamlarıır

dan)

Mecid

d'—"

şehr-eminlerinden) Haydar

(Birinci

ve P a ­

Beanfort

"Hazîııedâı—". —

(Birin­ orduları

Reisicumhuru)

Yezzaf-zâde Hitov/Iîj'.of

"Henry—". •

177

"Général

Paşa

Ilxry

kral­

kuvvetlerinin kumandanı)

Haydar

(İkinci A b ­

— "

4 4 7 457

o r t a " elçisi)

Hekim-oğlu

Bak.:

mu­

Prusya

Paşa

Alman

Bak.:

;-MOİ1E

A l i Paşa — B a k . :

Henri •Richard

- Schoenstein

murahhası

sında i s t a n b u l

313

Paşa

ren

(ܬ

Beşiktaş m u ­

hafızı)

ris

ikinci

Hautpoul

Haydar

" K e t h ü d a " lâkabiyle de

dülharnid Hasan

33

66, 68, 69

H a s a n Paşa

lığının

buhranında

vezir-i-a'zam­

anılır)

Trab­ Cenuhr

ermeni

konferansında

(Sultan

vezir-i-

Boynu-eğri S e y Paşa'nın

devletinin

- Wildenburg

sulh 7

Hasan

toplanan

konferansında

vel A l m a n y a

"Hekim—".

P.or-.oj

" K o n t F r a n ç o i s d e — " (1856 P a r i s

"Moralr

d e anılır)

sonlarında

Paşa

Henri

har­

rahhaslarından)

i l e Üçüncü

Paşa" ismiyle

İtalyanlara

başkumandanı

Bak.: A l i P a ­

A l i Paşa

Hekim-İsmail

83 - 8 5 , 88

ci c i h a n h a r b i n d e

Hâzırla­

'Hazinedar—".

Şahin

harbinde

( B i r i n c i cihan

Paşa

vezir-r-

a'zamlaımdan)

( İ k i n c i meş-

Dâlüliyye

devirleri

ndcnbı-rg " M a r e ş a l " v o n — " 439

Hazinedar-Şâhin

"Hâtib'zâde—

sulh

Hatzfeldt

kocası

enişteleri :

binin Kafkas

Mehmed'in

Mustafa

-— B a k :

Mehmet—".

b i r a n evvel

Paşa

zon

vezir-i-a'zam-

dâmâdı, H a d i c e - S u l t a n ' m ve

ya 45

Paşa "Enişte/Dâraad—"

Paşa

(Trablıısııgarp

Hatisof/Hatisyan

se­

f e r i n d e H o t i n muhafızı) Hasan

sa Selim

t e s l i m i için uğraşan y e r l i h â i n ) 385 70 Hatib-zâde Y a h y a Paşa — B k . : Y a h ­

(Üçün­

1182

devri

Hazînedar-Ali

Ağa

48,

5 1 , 67, 69,

sadrı-a'zamla-

rından)

S e l i m Paşa " H a s e k i

devirleri

Osmanlı

Tosun

diineü M u s t a f a

3 1 6 , 405

rutiyyet

"Haseki—".

Abdülharnid

büyük

Bak.:

devri

rından) Hâzim B e y " E b u b e k i r — "

'Hasan—"

Bey —

Haseki-Mehmet

ve B i r i n ­

vezir-i-a'zamlarmdan

B a k . : Tahsin

-Halil Ağa— B a k . : Halil

kapdanlarindan, devri

Abdülharnid

"Hasan—".

H a s a n Paşa " C e z a y i r l i Pala'bıyık G a ­ zi—"

Paşa Hasan

muta­

sarrıfı)

Tahsin Paşa —

Sayfa

Sayi

Sayfa Hasan

501

O S M A N L ? TARİHİ

KAPDANLAR,

"Bi­

r i n c i — '" Huguenin (İkinci meşrutiyyet dev-

502

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ Sayfa rinde

Anadolu

yolları Hulusi

ve B a g d a d

demir­

med

müdir-i-umumîsi)

Efendi

399

"Şirvânî-zâde Aziz

Ahmed

—"

(Sultan

mid

d e v i r l e r i ulemâsından ve k a ­

zaskerlerinden : vânî-zâde

ve

Paşa'nın

Humberto

"Birinci—"

küçük

Hüseyn

(İtalya

258

devri ci

Mısır

(Üçüncü

valilerinden

Mahmud

devri

met

Reşad

devri

(Beşinci

Meh­

(İkinci

Abdülhamid

Mehmet

Topçu

Reşad

feriklerinden:

Hurşid

Paşa

Mecid

ve

(Sultan

Beyrut

ve

Sayda

devrindeki esnâsmda Sine

Abdülhamid

Osmanlı - İ r a n Türklere

olan

tan

Mecid

rmdan)

devri

(Sul­

de

(1856 P a r i s s u l h k o n f e r a n s ı n ­

da

Avusturya - Macaristan

murahhası

ve

Paris

Hüsâmüddin Paşa " M e n d e l / zâde—"

Üçüncü

Mustafa

(Peygamberimiz

Hazretlerinin Ali'nin

mud

Hüseyn

Efendimiz muhte-

h a r b i esnâsmdaki S i n o p

baskının­

şehid o l a n

Riyâle

=

son

b e s i F r a n s ı z işgaline v e s i l e i t t i h a z

Ev­

e d i l e n C e z a y i r d a y ı s ı ) 116 — B a k . :

( A s i Mısır dayısı

valisi M e h olan

(üçüncü

Ah-

Paşa "Şerif—"

Abd-ül'Aziz

Mahmud

Şev­

İbrahim

kuman­

hem

Bak.:

—

"Pîrî-zâde—"

(îttihad

5S

devri

Adliye

nazırla" 4 0 5 , 457.

B a k . : Derviş

Paşa

Paşa — "Gazi

Edhem Paşa

İbrahim

Bak.:

Ed~

İbrahim—". Bak.: E d ­

Paşa —

"İbrahim—".

Efendi

(Şâir

Şinâsi'nin A ¬

İbrahim A ğ a

İbrahim-Kethudâ

ve

lığını

pâdi-

İbrahim-Han)

Ali'nin

babası

19

Bolu

(İkinci

-

Mahmud

/

(Üçüncü

94

Giritli/Fitne-i-

eden

meşhur

Reîs57,

(Türk

müessisi:

Eski

10, 16, 1 7 , 3 8 ,

denilir)

11©

(Âsi Mısır v a l i s i K a -

valalrMehmed

Sa-

halefi) 118,

58

matbaa­

him"

İ b r a h i m Paşa —

9

devri

"Basmacı-İbra-

mü-

dâret-kethudâsı)

54

menbâlarımızda

V a r a din bozgununun devşirme

Bey'in

"Mühürdar—"

Abdülhamid

dev­

olan

sultan­

Cin-Ali

ül"küttâblanndan)

Ahmed

sebbiblerinden

Mustafa:

kölelik zamanındaki e f e n d i s i )

cılığının

dev­

B a k - : Hakkı:

(Üçüncü

İbrahim-Müteferrika

oğlu

voyvodası)

ilân

(Birinci 81

- Ahmed

Ağa'İbra-

ısyân edip Mısır

İ b r a h i m Münib E f e n d i

olan

ağası) "Hacı

Hilmi

"İbrahim—".

devrinde

(Osmanlı

İbrahim Ağa " K ö s e rindeki

"Keçi-boynuzu

İ b r a h i m Hakkı Paşa —

İbni-

(Âsi Mısır v a l i s i K a v a -

lalrMehmed

237'

Bak.:

him".

İbn-ür-Reşîd. Sultan

1

"İbrahim—".

Paşa

Kemal

B a k . : Muhammed

"Sultan—"

Seyyid—"

3i Aziz

403, 404'

Şeyh-ül"-

Edhem

Paşa

İbn-ür-Reşid —

rinde

(Birinci

(Sultan

Bey

İbrahim hem

Bak.: Muhammed

Kıyâme—"

sul muhâfızı) Hüseyn

yaveri:

devri

İ b r a h i m Derviş Paşa —

(Ha­

Suûd.

İbrahim A ğ a

M a h m u d devri vüzerâsmdan: M u ­ 81

"Hacı—"

konsolosu­

"Kazıkçı—"

Abdülhamid

İbrahim

Hüseyn—" ilk

öldürülen

İbrahim Bey " İ v a z - P a ş a - z â d e — " (Bi­

Paşa

Zab"

"Kara/Zülüflü—".

Derbend

Deval. Paşa

devri

238, 271

evvelki

Kara-Kemal

şahlanndan

n u n y ü z ü n e i n d i r d i ğ i yel.pâze d a r ­

Hüseyn

Kavala

Fransa

İâşeci

İbrahim

I4g

devrinde

Pa­

İ b r a h i m H i l m i Paşa —

İbni-Suûd —

H ü s e y n Paşa " İ z m i r l i — " ( i k i n c i M a h ­ mud

Şevket

tından)

375

' Bey

Bahriye

livası)

bey­ 75

ve-Terakki

esnâsmda 253

Aziz

ordusunun

Paşa'dan

Kölemen

İslâmlarından) " 69

"Ferik

devrindeki

ile beraber

rinci

devrin­

devrinde­

vak'ası"

U T Mısır

rapça ve A c e m c e hocası)

ııs

(Kının

Selim

danı)

110, 1 1 1 , 1 1 3 ,

(Safavîlerin Hüseymi

ket

Pa­

Hü­

a'yânı) H ü s e y n Ağa

"Ağa

gönderilen

(Sultan Aziz

(Sultan

Paşa

-

B a h r i y e mülâzım-ı-evvelidir) 319

(Üçüncü

"Selânik

reket

Yeniçeri-ağalafın-

vüzerâsından:

Paşa. " B o z c a a d a l ı —

da

13, 14, 30 Ali'nin

devri ve

şa

tevkifi

t i y e müşirlerinden

30, 3 İ

ş a " lâkabiyle de anılır)

432

Ağa

Mah­

HazreH

hükümdarlarından

med

(İkinci

235 devri

vel) Hüseyn

Musul

İzmir'e

ve

bulunmuş­

(Napolyon'un

İbrahim Bey ( M a h m u d

Paşa'nın

Son­

lerinden)

Sabri

Zâbıta bölük-ağası)

—"

devri

daıı

seyn) Hüseyn " B i r i n e i — "

Mahmud

177,

4 8 , 49

Kerîme-i oğlu

(Birinci

valilerinden)

remeleri H a z r e t "i Patıma ile H a z ret-i

"Abdülcelil-zâde

Paşa

(Midhat

eden