Yüzellilikler

ÖNSÖZ ANADOLU'daki Ulusal KurtuluĢ SavaĢımız boyunca, emperyalizm ve kapitalizmin maĢası saldırgan dıĢ düĢmanlarla olduğu kadar, iç düĢmanlar ve siyasal karĢıtlarıyla da boğuĢup savaĢmak zorunda ıkalan Türkiye Büyük Millet Meclisi ve onun baĢı Mustafa Kemal PaĢa, Lozan BarıĢ AndlaĢması gereğince, bu anlaĢmanın imza tarihine kadarki dönem için bir genel af ilanı zorunluluğu ile karĢı karĢıya kaldıklarında, uzun pazarlıklar sonucu bu andlaĢmaya, 150 kiĢilik bir istisna maddesi koydurmuĢlardır. Lozan BarıĢ AndlaĢmasına bir protokolle eklenen bu istisna maddesine göre, adları sonradan saptanacak 150 kiĢi, Türk Hükümetince, Türkiye'de iseler sınır dıĢı edilebilecek, dıĢardaysalar yurda girmeleri önlenecek ve Türkiye'deki malları da kendilerince ya da vekillerince dokuz az içinde tasfiye edilmezse, hükümetçe sattırılacak, ancak bunların karĢılığı kendilerine ödenecektir. 23 Temmuz 1923'de Lozan BarıĢ AndlaĢması imzalandığında af dıĢı bırakılacak bu 150 kiĢinin kimler olacağı henüz saptanmamıĢtır. Kimin saptayacağı, hangi ölçülere göre saptayacağı da belli değildir. 1923 yılında T.B.M.M.’nce kabul edilen 391 sayılı Af yasası sırasında da, henüz 150 kiĢilik listeye kimlerin gireceği saptanmıĢ değildir. Aynı Ģekilde, 1924 yılında Lozan BarıĢ AndlaĢması koĢulları gereği çıkartılan 12 Ramazan 1342 (16 Nisan 1924) tarihli 487 sayılı genel af yasası sırasında da 150'liklerin kimler olacağı belli değildir. Ama bu yasanın 3. ve 6. maddeleri, 150'likler konusunda ilk açıklıkları getirmiĢtir. Bu maddelerde, Lozan BarıĢ AndlaĢmasına bağlı Genel Af Protokolünde sözü edilen 150 kiĢinin, genel af dıĢı bırakıldığı ve yasa hükümlerinin Adalet ve Milli Savunma Bakanlıklarınca yürütüleceği belirtilmektedir. 16 ile 22 ve 23 Nisan 1924 tarihlerinde, 150'likler konusu Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin gizli oturumlarında ele alınmıĢ, 23 Nisan 1924 günü akĢamı da Bakanlar kurulu, Millet Meclisindeki gizli ve açık görüĢmelerin, yapılan hazırlık çalıĢmalarının ıĢığı altında 149 kiĢilik bir liste hazırlamıĢtır. Onanmak üzere CumhurbaĢkanı Gazi Mustafa Kemal PaĢa'ya. sunulan bu listeye Gazi, l Haziran 1924 günü, Köylü Gazetesi sahibi Refet'i de katmıĢ ve listeyi onamıĢtır.

Aradan üç yıl geçtikten sonra 28 Mayıs 1927'de 150'likler, T.B.M.M.’ce kabul edilen bir baĢka yasayla Türk VatandaĢlığından da çıkarılmıĢlardır. En azı 15 yıldır yurt dıĢında olan ve bir kısmı da ölmüĢ bulunan 150'likler, Atatürk'ün hayatta olduğu son yıl, onun buyruğuyla 26 Haziran 1938'de çıkartılan 3527 sayılı yasayla bağıĢlanmıĢlar ve dileyenlerin yeniden Türk VatandaĢlığına kabulüyle yurda dönmeleri kararlaĢtırılmıĢtır. Bir bölümü yurt dıĢında sürgünde ölmüĢ olan 150'liklerin bağıĢlandıktan sonra büyük kısmı yurda dönmüĢse de, dönmeyip gurbette (kalanları da olmuĢtur. Saptayabildiğimiz kadarıyla, bu araĢtırmayı yaptığımız 1984 yılı içinde, yani 150'liklerin bir liste halinde saptandıkları tarihten 60 yıl sonra, bu listeye girip de yurt içinde ve dıĢında hayatta olan hiç kimse kalmamıĢtır. Bizi böylesi bir araĢtırma yapmaya iten yaĢlı-genç Türk okuryazarlarının yakın tarihimiz konusundaki ilgisizliğin doğal sonucu olan korkunç bilgisizlikleri oldu. Dahası, konunun uzmanları da, tarihimizin bir döneminin az bilinen bu olayı için bilimsel herhangi bir yayın yapmamıĢlardı. Kaynaklar dağınık olarak duruyordu. Bir amatör araĢtırıcı olarak biz, bunlardan derleyebildiğimiz kadarını bir araya getirip, ilgilenenlere bir tutam ham bilgi sunmak istedik. KuĢkusuz ki eksiklerimiz, yanılgılarımız vardır. Dileyelim ki, bu ufak araĢtırma, daha yetenekli ve profesyonel tarihçilere, konunun üstüne daha derinlemesine gitmeleri için bir uyarı olsun. İlhami SOYSAL Pendik, 10.12.1984

KĠMDĠLER? NE YAPTILAR? NE OLDULAR? SON NEFESĠNĠ VATAN TOPRAKLARINDA VEREN MĠRALAY SADIK BEYĠN ÖYKÜSÜ 1940 yılı ġubat'ının 24'ünde yayınlanan bazı Ġstanbul gazetelerinde Ģu ufacık haber yer aldı: «Hürriyet ve Ġtilâf Fırkası Reisi Esbakı Miralay Mehmet Sadık Bey, önceki gün akĢam üzeri vapurla, Romanya'nın Köstence Limanı'ndan Ģehrimize gelmiĢ, vatan topraklarında geçirdiği ilk geceyi takiben de irtihal etmiĢtir. Merhumun naĢının bugün defnedilmesi beklenmektedir.» GeçmiĢi bilmeyenler için pek fazla anlamı olmayan bu ufacık gazete haberi, aslında, ardında büyük bir dram saklamaktaydı. Miralay Mehmet Sadık Bey, ya da kısaca Miralay Sadık Bey, Osmanlı Ġmparatorluğunun son dönemlerinde yetiĢmiĢ, adı pek çok büyük olaya karıĢmıĢ bir subaydır. 1860 yılında Ġstanbul'da doğmuĢtur. Babası, Ġlmiye sınıfından Huzur Dersleri BaĢ Mukarriri Filibeli Abdullah Efendidir. Mehmet Sadık, 1882 yılında Harp Okulunu Süvari Mülazimi (teğmeni) olarak bitirmiĢtir. Makedonya'da çeĢitli ordu birliklerinde görev yapan, Süvari Miralayı (Albayı) rütbesiyle 1908 öncesinde Manastır'da Süvari Alayı Komutanı olarak bulunan Miralay Sadık, gizli Ġttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk mensuplarındandır. Bu cemiyetin Rumelinde ordu birlikleri içinde dalbudak salmasında önemli rol oynamıĢtır. Hürriyet Kahramanlarından Eyüp Sabri Bey'in (Akgöl) anılarında belirttiği gibi, sonradan partiye dönüĢecek bu gizli cemiyetin «geliĢmesinde çok emeği olan» Miralay Sadık (1), 1908 MeĢrutiyetini Manastır'da bir top üstünde halka açıklayan Vehip Bey (sonradan PaĢa) nın en güvendiği komutanlardan biridir. O günlerde, Manastır'daki Süvari Alayının komutanıdır.

Hürriyetin (1908 MeĢrutiyeti'nin) ilanını izleyen günlerde Manastır'dan Ġttihat ve Terakki Kongresine gönderilen Dr. Nazım, Hatip Ömer Naci ile «birlikte giden üçüncü murahhas Miralay Sadık Bey'dir(2). Sadık Bey, Cemiyet'in, —Ġttihat ve Terakki— masonların ve Siyonistlerin etkisi altında kalmasına karĢıdır. Halveti Tarikatı mensubudur (3). Muhafazakâr'dır (tutucu) (4). MeĢrutiyet'in ilanını izleyen günlerde Debre'de Ġttihat ve Terakki adına mutasarrıflık yapmıĢtır. Miralaylıktan (albaylık) emekli olmuĢ, politikaya atılmıĢtır. Eğitimci, gazeteci yazar ve I. Cumhuriyet milletvekillerinden Ġbrahim Alaattin Gövsa'nın amcasıdır. Ġttihat ve Terakki Fırkasının 1908, 1909, 1910 Kongreleri sırasında ve sonrasında değerinin yeterince anlaĢılmadığı kanısında olan Miralay Sadık bey, 1911 kongresinin ardından bu cemiyete muhalefete baĢlamıĢtır. Kendisine bağlı subaylarla, Ġttihat ve Terakki'nin çoğunlukta olduğu Meclisi Mebusanı basmayı, Ġttihatçıların Babıali Baskınından önce bir hükümet darbesi yapmayı tasarlayan Miralay Sadık Bey, bu giriĢimlerini gerçekleĢtirememiĢ, ancak bunlardan çok daha önce 1911 yılında Ġttihat ve Terakki Fırkası karĢısındaki tüm muhalif fırka ve cemiyetleri (parti ve dernekleri) içeren Hürriyet ve Ġtilaf Fırkası'nın Ġkinci Reisi olarak politika sahnesinde görünmüĢtür. Damat Ferit PaĢa'nın BaĢkan olduğu bu parti, Sadrazam Mahmut ġevket PaĢa'ya yapılan suikast üzerine dağılmıĢ, Miralay Sadık Bey önce Paris'e, sonra Mısır'a gitmiĢtir (5). Mısır'da tek oğlu Muhittin'e frerler okulunu bitirtecek kadar oturduğu (6) anlaĢılan Miralay Sadık Bey, Birinci Dünya SavaĢında Osmanlı Imparatorluğu'nun yenilmesi üzerine yeniden Fransa'ya gitmiĢ olmalıdır. Ġstanbul'a dönüĢü, Mütareke'den (Mondros BırakıĢması) sonra 25 Nisan 1919'dadır. Paris'ten geldiğinde, düĢmanları saydığı Ġttihat ve Terakki Partisi yöneticileri iktidardan uzaklaĢmıĢ, «en büyük muhalifi» (7) Enver PaĢa ve öteki Ġttihatçılar yurt dıĢına kaçmıĢ bulunduklarından, bir kahraman olarak karĢılanan Miralay Sadık Bey, PadiĢah Vahideddin tarafından Ayan Meclisi üyeliğine atanmıĢtır (8). 1919'da ikinci kez siyaset sahnesinde ve yarı iktidar görünümünde olan Hürriyet ve Ġtilaf Fırkasında Sadık Bey'in dönüĢü sonrasında yapılan bir kongre ile, Fırka BaĢkanlığına Ayan azası Sadık Bey getirilmiĢtir. Damat Ferit PaĢa ise bu sırada Osmanlı Devleti Sadrazamıdır.

Mütareke Ġstanbulunda Rahip Free ve Sait Molla tarafından kurulmuĢ Ġngiliz Muhipleri Cemiyetine giren Miralay Sadık Bey ,22 Eylül 1921'de bu cemiyet içinde de bir kongre darbesiyle, Sait Molla ve yandaĢlarını bertaraf etmiĢse de, bu cemiyetin baĢında bir ay bile kalamadan, bir karĢı kongre darbesiyle koltuğunu yeniden Sait Molla'ya kaptırmıĢtır (9). Yeğeni Ġbrahim Alaattin Gövsa'nın belirtmek durumunda kaldığı gibi, Ulusal KurtuluĢ SavaĢı boyunca Anadolu DireniĢine sempati ile bakmayan Miralay Sadık Bey(10), Yunan ordularını Afyon'da yenip, Ġzmir'de denize döken Büyük Zafer'den sonra, 5 Kasım 1922 de, Damat Ferit'in eski Dahiliye Nazırı ve Peyamı Sabah BaĢyazarı Ali Kemal Bey'in Beyoğlundan kaçırılıp Anadoluya sevkedilmesini izleyen günde Ġngilizlerin Ġstanbul'daki Büyük Elçiliğine sığınanlar arasında yer almıĢ ve daha ilerdeki günlerde Ġngilizlerin sağladığı bir vapurla Romanya'ya gitmiĢtir (11). Romanya'da Kiraz Hamdi PaĢa, Gümülcüneli Ġsmail Bey, eski Dahiliye Nazırlarından Mehmet Ali Bey, Manavoğlu Nevres, Sakallı Sami, Adapazarlı Çerkez Aslan ve arkadaĢları gibi küçük bir grupla (12) aralarında çıkan çatıĢmalar yüzünden bu arkadaĢlarından kopmuĢ ve Dobruca'da HırĢova kentinde 18 yıl geçirmiĢtir. Hayatının sonlarına doğru gözlerini yitiren ve nefes darlığı hastalığına yakalanan Miralay Sadık Bey, eĢi iki kızı ve oğluyla, maddi bakımdan sıkıntılı günler geçirmiĢtir. Oğlunun Ģoförlük yaparak bakmak durumunda kaldığı aileden, önce Sadık Bey'in eĢi, ardından kızlarından biri, Dobruca'da ölmüĢlerdir. 1924 yılında 150'likler listesine alınan, 1927'de VatandaĢlıktan çıkarılan Miralay Sadık Bey, 1938 affı çıktığında yurda dönmeyi red etmiĢ, 1940'da, «o sıralar milletvekili olarak Mecliste bulunan, yeğeni Ġbrahim Alaattin Gövsa'ya kaderinden Ģikayet eden uzun bir mektup yazmıĢ, affa uğramıĢ bir mücrim gibi dönmem vatanıma. Bu lekenin alnımdan silinmesi lazım, demiĢ. Gövsa bu mektubu o devrin CumhurbaĢkanı olan Ġsmet Ġnönü'ye götürmüĢ, her zaman anlayıĢlı ve daima müĢfik olan Ġnönü ilgilenmiĢ ve yurda ailece dönüĢlerini, dıĢiĢlerine sağlattırmıĢ.» (13) Miralay Sadık, on sekiz yıllık bir ayrılıktan sonra 23 ġubat 1940'da Galata rıhtımında vapurdan indiğinde, vatan topraklarını öpmüĢ. Kendisini karĢılayan yeğenleri Alaattin ve Selahattin Gövsa'larca alınıp, Gövsa'ların evine götürülmüĢ ama, nefes darlığı ve heyecan seksen yaĢındaki bu sürgünü iyice bitirmiĢ. Evde bir iki saat bile

kalmadan, doktorlar ve gazeteciler eĢliğinde hemen Numune hastanesine kaldırılmıĢ. Beraberinde giden kızı iki saat sonra ağlayarak gelmiĢ ki, Sadık Bey Efsanesi son bulmuĢ. Sonradan mezarını oğlu ve öteki yakınları bile bilip bulamamıĢlar (14) . Miralay Sadık Bey'in dramı, 150'liklerin pek çoğunun dramının bir benzeridir... Peki, neydi Miralay Sadık Bey ve daha 149 kiĢiyi yurt dıĢına, gurbet ellerine sürükleyen sel? Bunu görebilmek ve anlayabilmek için ,Anadoludaki Ulusal KurtuluĢ SavaĢı ateĢlerinin yandığı yıllara, 1919'lara kadar geri gitmek gerekecektir.

O GÜNLERDE MANZARAĠ UMUMĠYE Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal PaĢa, 3 ġubat 1921 günü akĢamı, Çankaya'daki sobayla ısıtılan üç odalı bağ evinden çıkıp, taa karĢılarda Keçiören'de bir baĢka bağ evinde oturan bir arkadaĢına yemeğe gider. Yanında, Ġcra Vekilleri Heyeti'nden Sıhhiye ve Muavenet-i Ġçtimaiye (Sağlık ve Sosyal Yardım) Vekili Dr. Adnan Bey'le (Adıvar), Maliye Vekili Ahmet Ferit Bey (Tek) bir de Kalem-i Mahsus Müdürü Mülâzım-ı Evvel (teğmen) Hayati Bey vardır. Evine konuk gidilen arkadaĢ ise, Ankara Ġstiklâl Mahkemesi Reisi, Cebelibereket Meb'usu Topçu Ġhsan Bey'dir. (Eryavuz). 1921 yılının baĢında Anadolu'da ilginç geliĢmeler olmaktadır. TBMM orduları, Batı Cephesi'nde 1. Ġnönü SavaĢı'nı kazanmıĢlardır. Yunan saldırısı kırılmıĢtır. Çerkez Ethem kuvvetleri çözülmüĢ, Ethem ve kardeĢleri Yunanlılara sığınmıĢlardır. Ġngilizler, Anadolu'daki direniĢ karĢısında, Yunanlıların sürekli bir baĢarı sağlayamayacaklarını anlamıĢ, Londra'da toplanacak bir konferansla, 10 Ağustos 1920'de imzalanmıĢ Osmanlı Ġmparatorluğu'nun sonu olan Sevr AntlaĢması'nı yok sayarak, onun yerine ona çok benzeyen yeni bir anlaĢmayı Osmanlılarla birlikte, Ankara'daki direniĢçilere de kabul ettirebilme çarelerini aramaya baĢlamıĢlardır. Londra'ya gönderilecek Türk delegasyonuna, Ankara'nın da bir temsilci katmasını istemektedirler.

Ġstanbul'daki Sadrazam Tevfik PaĢa, kabinesinde bakan olan iki eski Sadrazamı, Ahmet Ġzzet PaĢa ve Salih PaĢa'yı, Ġstanbul'la Ankara arasında arabulucu olsunlar diye, görüĢmek üzere Bilecik'e göndermiĢ, Mustafa Kemal PaĢa da onları, bir olup bittiyle alıp Ankara'ya getirmiĢtir. Yeni yılın ilk günlerinde, 20 Ocak 1921'de Ankara'daki TBMM, ilk maddesi, «Hakimiyet bilâkaydüĢart milletindir. Ġdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenittir» diye baĢlayan yeni bir TeĢkilât-ı Esasiye Kanunu (Anayasa) kabul etmiĢtir. Ġstanbul Hükûmeti'nin tüm isteklerine karĢılık, bu hükümetin iki üyesi, iki eski Osmanlı Sadrazamı Ahmet Ġzzet ve Salih PaĢa'ların Ankara'daki «zoraki misafirlik»leri uzatılmaktadır. TARĠH, HAKLARINDA NASIL HÜKÜM VERECEK? ĠĢte 3 ġubat 1921 günü akĢamı, Topçu Ġhsan Bey'in Keçiören'deki bağ evindeki yemekte bütün bu geliĢmeler görüĢülürken, bir ara Mustafa Kemal PaĢa acı acı gülerek anlatır: — «Ġzzet PaĢa, Ġsmet'in (Ġnönü) Ankara'da bulunmasından isttfade edip Ġstanbul'a dönmek için Ģefaat temin etmiĢ. Ben de, Ankara'da daha çok kalmak istemediklerine dair kendilerinden bir mektup istedim. Hayret ettim... Bunu da vermiĢler, fakat kendi istedikleri gibi tadil etmek istemiĢler. Eski metinde ısrar ettim. Ona da hayır demediler... Bütün arzuları, bir an evel evlerine dönmek.. Yarın, tarih haklarında nasıl acı bir hüküm verecek, hiç düĢünmüyorlar...» Mustafa Kemal PaĢa'nın bu sözleri üzerine, hırçın bir devrimci olan Topçu Ġhsan Bey Ģöyle konuĢur: — «Güzel ama PaĢam, biz, tarihe hiçbir vesika ve müsbet hadise bırakmıyoruz ki... Sizin bu af ve müsamaha hissiniz devam ettikçe, kim vatanperver, kim bugünkü Ģerait içinde münhasıran Ģahsını düĢünmüĢ, hatta hıyanet etmiĢ, tarih bunu tesbit edemeyecek... Ben, Ġstiklâl Mahkemesi Reisi olarak konuĢacağım : «Önümüze gelen dosyaları tetkik ve neticelendirirken, görüyorum ki, asıl mücrimler karĢımızda değildir. Bizim elimize geçenler, onların vasıta-i mel’anetleridir... Diyelim ki bugünkü Ģerait içinde onları adalet

huzuruna, sevkedebilmek kudretine malik değiliz- Fakat meselâ, Damat Ferit habisi için bir karar alabildik mi? Alamadık... Hatta onun efendisi PadiĢah için bir tel'in kararı kabul edebildik mi? Diyelim ki henüz zamanı ve sırası değil... Fakat bir gün elbette bunların huzur-u millette hesaplarını görme günü gelecektir... Böyle olmasa bile, faaliyet ve gayeleri tarihe intikal ettirmek için, Ģimdiden hazırlıklı olmalıdır. Siyasiyat cilveleri içinde ,öyle hadiseler unutuluyor ki, yarın, hakikatleri elde etmek imkânsız hale gelecektir.» Ankara Ġstiklâl Mahkemesi BaĢkanı Ġhsan Bey'in bu görüĢlerine Dr. Adnan Bey de katılır. Ancak o, gıyapta hüküm vermeye karĢıdır. Maliye Vekili Ferit Bey de Adnan Bey'e katılır. Bu konuĢma o noktada kalır. 3 ġubat 1921 gecesinin üstünden bir buçuk yıl kadar zaman geçer. 2. Ġnönü zaferi, Sakarya zaferi, 30 Ağustos zaferleri kazanılmıĢ, Yunan Ordusu Ġzmir'de denize dökülmüĢ, vatan kurtulmuĢtur. Lozan BarıĢ AntlaĢması'nın imzalanmasından önceki günlere gelinmiĢtir. Bir akĢam Mustafa Kemal PaĢa, Ġhsan Bey'i yemeğe çağırır. Yemekte, Ġsmet PaĢa, (Ġnönü), Fevzi PaĢa (Çakmak), Kâzım PaĢa (Özalp), Ali Fethi Bey (Okyar), Yusuf Kemal Bey (TengirĢenk), Adliye Vekili Seyyit Bey'ler de vardır. Gazi, Ġhsan Bey'e Ģöyle der: — «Ġhsan Bey... Hatırlar mısınız, bir gün sizinle ve zannediyorum ki Doktor Adnan ve sabık Maliye Vekili Ferit Bey'lerin bulunduğu bir hususî toplantıda, zaferden sonra memlekette kalması, vatanın huzuru itibariyle mucibi endiĢe olacak kimselerin listesinden bahsetmiĢtik ve hatırımda kaldığına göre, siz bunların daha o zaman tesbitini istemiĢtiniz- ġimdi Yusuf Kemal Bey, her beynelmilel muahedenin bir affı derpiĢ ettiğini söyleyerek, böyle bir ihtimale karĢı hazır bulunmamızı istiyor... «O halde, bizim yapacağımızı tasavvur ettiğimiz hazırlıklar, bir emrivaki oluyor demek. Ne dersiniz?» (15).

AFF-I UMUMĠ KANUNU VE 150'LĠKLER Lozan BarıĢ AntlaĢması'nda kabul edilen bildiri gereğince TBMM. 12 Ramazan 1342 (16 Nisan 1924) tarihinde 487 sayılı Genel Af Yasası'nı kabul eder. Bu yasanın 150'liklerle ilgili 3. ve 6. maddeleri Ģöyledir: «Madde 3 — - Lausanne Muahedenamesi'ne merbut (bağlı) Aff-ı Umumi Protokolü'nde istihdaf edilen (amaçlanan) 150 Ģahıs, iĢbu aftan müstesnadır. «Madde 6 — ĠĢbu kanunu icra-yı ahkâma (uygulamaya) Adliye ve Müdafaa-i Milliye Vekilleri memurdur. »

Lozan Konferansı öncesinde, Hariciye Vekili (DıĢiĢleri Bakanı) Yusuf Kemal Bey'in (TengirĢenk) hatırlattığı, her uluslararası barıĢ antlaĢmasında bir genel affın da yer alacağı hükmü üzerine, Gazi Mustafa Kemal PaĢa, toplantıya çağırdığı Ankara Ġstiklâl Mahkemesi Reisi Topçu Ġhsan Bey'e bir buçuk yıl önceki konuĢmalarını hatırlattıktan ve ne düĢündüğünü sorduktan sonra söze Ġsmet PaĢa karıĢır, Ģöyle der: «Ġstiklâl mahkemelerine intikal eden ve neticelenen mevzuların mümasil cürümlerini irtikap edenlerden bir kısmı, bugün hudud-u millî dıĢındadırlar. Bir kısmının da hudutlarımız içinde kalmasına dahili emniyetimizin müsaadesi yoktur. Meselâ öyleleri vardır ki, bunlar ele geçmiĢ olsaydı, Ġstiklâl Mahkemelerinin mümasil cürümlerde verdiği kararlar, kıstas olarak kabul edildiği takdirde, derhal idam edilmeleri lâzım gelirdi. Sonra Ġstiklâl Mahkemeleri, bazılarının da gıyabında karar vermiĢtir. Bir affın mevzuu bahs olması, mutlak olduğuna göre, affa lâyık olmayanların Ģimdiden tesbiti zarureti var. Bunların kimler olduğunu nasıl tespit edeceğiz?» Topçu Ġhsan Bey, sonradan kaleme aldığı anılarında, bu ikinci tartıĢmada, sorulara cevap vermede kararsız kaldığını belirtir. «Af dıĢı

bırakılacaklar nasıl, kimler tarafından ve hangi yetkiyle saptanacaktır? Hangi tarihten bu yana suç iĢlemiĢ sayılanlar bu listeye alınacaktır?» EndiĢelerini söyler. Gazi bu kere Fevzi PaĢa'ya döner ve sorar. «MüĢir hazretleri, ne buyuruyorsunuz?» Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi (Genelkurmay BaĢkanı) bir süre düĢündükten sonra Ģöyle der: «Ordu mensubeyni arasında Mücadelei Milliye'ye karĢı fiilen vaziyet almıĢ olanların vaziyeti, alehalihi (olduğu gibi) farkedilemez. Fakat bazıları hududu milli haricinde iseler, bunların hiç olmaz ise, kayd-ı hayat Ģartıyla memlekete sokulmamaları lâzımdır.» Bundan sonra Gazi PaĢa, baĢkalarının konuĢmadığını görünce Ģöyle der: «Ġhsan Bey doğru söylüyor... Evvela bu iĢin prensibini koymalı. Ortada siyasî ve hukukî kuvvetli bir tez bulunmalı. Bunu nasıl vaz edeceğiz » Bu soru üzerine tartıĢma yeniden baĢlar. Herkes bir Ģey söyler ama, kesin bir sonuca varılamaz. Af dıĢında bırakılacaklar kimler olacaktır? Ġhanet sayılan faaliyetler ne zamandan baĢlamıĢ sayılacaktır? Balkan SavaĢı'nın yitirilmesine sebep olanlar, Cihan SavaĢı'na Türkiye'yi sürükleyenler, sorumlu sayılacaklar mıdır? Sevr'i imzalayanlar Mondros'u imzalayanlar, bu affın dıĢında bırakılmalı mıdır? Ġhsan Bey böyle düĢünceler ileri sürerken, Ġsmet PaĢa gülerek Gazi'ye döner ve Ģöyle der: «PaĢam... Ġhsan Beyefendi, tehlikeli bir bahis üzerindedir: Mücadele-i Milliye'nin sebepleri olarak Mondros Mutarekesi'yle Sevr Muahedesi'ni söyledi. Mesul, mütareke ve muahedenin kendisi değil, onları imzalayanlar olduğuna göre, böyle bir tezin kabulü halinde vaziyet ne olacak?» Ġhsan Bey, anılarında bu sahne için Ģöyle yazar: «Orada olanlardan birçoğu, bu ince nükteyi kavrayamamıĢlardı. Mondros Mütarekesi'ni imza eden Hüseyin Rauf Bey'di... Rauf Bey de o tarihte Ġcra Vekilleri Heyeti Reisi, yani BaĢvekil idi... Sadece Gazi'nin dudaklarında bir tebessüm dolaĢtı:» O gün bir sonuca varılamaz. Ertesi günlerde konu unutulur gibi olur. Sonra, ĠçiĢleri Bakanlığı'nda, BaĢbakanlık'ta, Genelkurmay'da hazırlıklar yapıldığı söylenir. Hazırlanmakta olan bu listelerdeki bazı adları öğrendiğinde

Ġhsan Bey, kaygısını açıkça ifade eder: «Demek ki hadiselere his hâkim olmaya baĢladı.» Bir gün Müdafaa-i Milliye Vekili (Millî Savunma Bakanı) Kâzım PaĢa (Özalp) ile konuĢurlar. PaĢa, polisin yanı sıra, Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi PaĢa'nın bizzat listenin hazırlanması iĢiyle uğraĢtığını söyler. Bazı adlar sayar, Ġhsan Bey, «Demek ki, bunlar Heyeti Vekile'de mevzuu-bahs olmuĢtu... Söylenilen isimlerden bazılarını, ancak düĢünerek hatırladım: Bunlar, ilk günlerin infiratçılık (yalnızcılık) cereyanlarına kapılmıĢ insanlardı, daha sonra içlerinde Ferit kabinelerinde vazife almıĢ olanlarla onlara fikren ve bedenen yardım etmiĢ olanlar vardı. Fakat garip olan Ģu ki, kıstas bu olunca, asıl akla gelenlerden bazıları yoktu» der (16). LĠSTE ÜZERĠNDE TARTIġMALAR Bütün çabalara karĢın, genel af dıĢında bırakılacak bir listenin hazırlanması kolay olmaz. Bakanlar Kurulu'nda tartıĢmalar çıkar. BaĢbakan Rauf Bey, böyle bir listenin hazırlanmasına yandaĢ olmaz. Kaç kiĢinin saf dıĢı bırakılacağı kararlaĢtırılmamıĢtır. Meclis'te tartıĢmalar olur. Hıyanet-i Vataniye Kanunu'nun değiĢtirilmesi istenir. Yusuf Kemal Bey Meclis'te açıklamalar yapar, barıĢ antlaĢmasında bir genel affın yeralmasının olağan bulunduğunu (ayrıcalıklar) listesinin bulunmasının doğal olduğunu söyler. Bakanlar Kurulu'nda Rıza Nur ayrı bir görüĢ savunur. Lozan BarıĢ Konferansı'nın 21 Kasım 1922'den 4 ġubat 1923'e kadar süren birinci döneminde, Türkiye'nin BaĢdelegesi Ġsmet PaĢa, «Bir kısım tebaanın aftan istisna edileceğini» belirtir ama, bunlar kimlerdir, suçları nedir, kesin olarak kaç kiĢilerdir, suçlarının baĢlangıç tarihi nedir? Belirli bir ideolojinin yandaĢları oldukları için mi suçlu sayılmaktadırlar, bunu kendisi bile bilmez. Aftan kaç kiĢi yararlanmayacaktır, sorusunun yanıtı Ġsmet PaĢa'nın Lozan'dan dönmesinden sonra 21 ġubat 1923'te yapılan Bakanlar Kurulu toplantısında karara bağlanamaz. Aradan bir buçuk iki ay geçer, delegasyon yeniden Lozan'a gittiğinde, delegasyonun elinde kesin bir liste yoktur. Bakanlar Kurulu'nda BaĢbakan Rauf Bey'le DıĢiĢleri Bakanı Ġsmet PaĢa arasında, derin görüĢ ayrılıkları çıkmıĢtır. Delegasyonun ikinci üyesi olan Rıza Nur anılarında Ģöyle yazar:

«Nihayet bir gün, Ankara'dan bir iĢar alındı: Umumî af protokolünde mutabakatımızı bildirebilecektir. Fakat istisnalar Ģarttı. Bu istisnaların sayısını tam ve kati olarak bilmiyorduk. Birçokları, zaten memleketi kendiliklerinden bırakıp gitmiĢlerdi. Kollarından, 'Gel' diye çekseydik gelmezler, gelemezlerdi. Bunlar kaç kiĢiydi? Tam olarak bilinmiyordu. Aynı ceza ölçüleri içinde kimlere vatan toprakları yasak edilecekti? O da bilinmiyordu. Bütün bu meçhuller içinde meseleye bulunmuĢ olan çare ve hal tarzı, çok Ģayan-ı dikkatti: Umumî af beyanname ve protokolüne, isimlerini tespit hakkı hükümete ait olarak bir rakam kabul ettirecektik. ġimdi mesele, daha basitleĢmiĢti: Az geldiği zaman yeni dertler çıkarabilecek olan bu rakamı da Ankara bildirdi. 'Yüz elli' dediler...»(17). LOZAN BAġ DELEGESĠ ĠSMET PAġANIN ĠZMĠT'TE GÖRDÜĞÜ FECĠ MANZARA... Yeni Türk Devleti, 24 Temmuz 1923'de Lozan'da imza ladığı BarıĢ AndlaĢmasında, ülkesinde, 150 kiĢi dıĢında kalmak koĢuluyla bir genel af çıkarmayı ve geçmiĢin yaralarını sarmayı kabul etmiĢtir. Ne var ki, bu anlaĢma yapılırken, af dıĢı kalacak 150 kiĢiyi ne bakanlar kurulu bilmektedir ne de andlaĢmayı imzalayan Delegasyon. Yani, Ġsmet PaĢa, Rıza Nur ve Hasan Saka... Lozan BarıĢ AndlaĢması, imzalanmasının ardından, Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüĢülmüĢ ve onaylanmıĢtır. OnaylanmıĢtır ama, af dıĢı kalacak 150 kiĢi bu aĢamada da belli değildir. T.B.M.M. de af dıĢı kalacakların kimler olacaklarını bilmemektedir. T.B.M.M., Lozan BarıĢ AndlaĢmasının imzalanmasından ve Türkiye'nin barıĢa kavuĢmasından sonra 26 Aralık 1923'de 391 sayı ile bir genel af yasası çıkarmıĢtır. Bu yetmemiĢ, dört ay sonra 16 Nisan 1924'de 487 sayı ile bir genel af yasası daha kabul etmiĢ, Lozan BarıĢ AndlaĢmasının, genel af çıkarılmasına iliĢkin hükmünü yerine getirmiĢtir. Bu iki genel af yasasından sonuncusunda, «bu yasa hükümleri, BarıĢ AndlaĢmasına bağlı bildiri ve protokolde amaçlanan kiĢileri kapsamına almaz» anlamına bir madde vardır. Bu kiĢiler, kim oldukları halâ saptanamamıĢ olan 150 kiĢidir...

Bu listenin bir türlü düzenlenememesi, Bakanlar Kurulunda olduğu kadar, Meclis içinde de sızlanmalara neden olmuĢtur. DüzenlenemeyiĢin nedeni, düzenlemeyi kimin ve hangi yetkiyle, neleri ölçü alarak yapacağının belli olmamasıdır. Sürekli sıkıĢtırmalar ve sızlanmalar sonucudur ki, Adalet ve Savunma Bakanlıklarının da yardımıyla, ĠçiĢleri Bakanlığı Millet Meclisi Genel Kurulunun iki gizli toplantısında yapılan görüĢmelerden sonra yüzeysel bir biçimde saptayabildiği adlarla 149 kiĢilik bir listeyi 23 Nisan 1924'de onaylamak üzere Bakanlar Kuruluna sunmuĢtur. CumhurbaĢkanı Gazi Mustafa Kemal BaĢkanlığında l Haziran 1924'de yapılan bir toplantıda Bakanlar Kurulu, bu listeyi bir kararname haline getirmiĢtir. Toplantıda, listenin bir kiĢi eksik olduğu görüldüğünde, BarıĢ AndiaĢması eki protokolde olduğu gibi bu sayının 150'ye tamamlanması için Ulusal DireniĢ süresince bozguncu yayınlar yapan Köylü gazetesi sahibi Refet de, bu listede yer alan aynı gazetenin baĢ yazarı Ferit'in yanına eklenir. Kararname, aynı günkü Resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe girer. Büyük Zaferden iki yıl, Lozan BarıĢ AndlaĢmasından 11 ay sonra yayınlanan 150'likler listesinde yer alanların büyük çoğunluğu, o tarihte zaten çoktan yurt dıĢındadırlar. özellikle, bu listenin as kiĢileri, daha Ulusal KurtuluĢ SavaĢı'nın kaderinin belli olduğu, Mudanya bırakıĢmasının yapılacağı günlerde tası tarağı toplayıp kapağı yurt dıĢına atmıĢlardır. l Kasım 1922'de, Ankara'daki T.B.M.M.nin Saltanatı kaldırma kararı, Ġstanbul'da bir bomba gibi patlamıĢtır. BırakıĢım ve Ġstanbul'un iĢgal yıllarında iĢgalcilerle iĢbirliği etmiĢ, Anadolu DireniĢini kırmak için yapmadıklarını bırakmamıĢ kiĢiler, birden baĢı kesilmiĢ tavuklara dönmüĢlerdir. Yunanlıyı Ġzmir'de denize döken, Ġzmit'e kadar gelen Mustafa Kemal Orduları, eninde sonunda Ġstanbul'a da girecektir. O zaman ne olacaktır? Zaten Ġstanbul halkı, ĠĢbirlikçilerine lanet okumakta, hesap sormak için fırsat aramaktadır. ĠĢbirlikçilerin önde gelenlerinden, «Dahiliye Nazırı esbakı» (ĠçiĢleri eski bakanı), Peyam-ı Sabah Gazetesi BaĢyazarı Ali Kemal Bey, 5 Kasım 1922 günü, belli baĢlı iĢbirlikçileri Beyoğlu’nda Tünel Caddesindeki Karlman Pasajı üstünde oturduğu Zeki Bey Apartmanına çağırır. Burada oturulur ve konuĢulur. Ama bir sonuca varılamaz. Bir bölük iĢbirlikçi, hemen Türkiye'yi terketmekten

yanadır. Bir kısmı ise, Ġstanbul'da kalmanın gerektiği, kendilerine kimsenin bir Ģey yapamayacağı görüĢünü savunurlar. KonuĢmalarda, kesin bir sonuca varılamaz. Toplananlar dağılırlar. Üç saat kadar süren bu toplantıdan sonra Ali Kemal Bey de Serkl Doryan Klübüne tıraĢ olmaya gider. Gider ama, gidiĢ o gidiĢ olur... Ali Kemal Bey, tıraĢ olduğu berberden direnmesine hiçbir olanak bırakılmadan alınır ve bindirildiği bir motorla Ġstanbul'dan çıkarılıp, yargılanmak için Ankara'ya götürülmek üzere Ġzmit'e getirilir, Ġzmit'te karargâh kurmuĢ, Garp Cephesi Birinci Ordu Komutanı Sakallı Nureddin PaĢa'nın karĢısına çıkartılır. Ali Kemal'in sonu korkunçtur... Nureddin PaĢa tarafından iyice azarlandıktan sonra dıĢarıya çıkartılmıĢ, Saat Kulesinin altına yığılmıĢ binlerce Ġzmit’linin eline teslim edilmiĢ ve parça parça edilmiĢtir. Cesedi, hemen istasyon karĢısında bir ağaca göğsünün üstüne «Artin Kemal» yazılı bir yafta iliĢtirilip ayağından baĢ aĢağı asılır. Lozan Konferansına gitmek üzere Ankara'dan Ġstanbul'a geçmekte olan Ġsmet PaĢa, Rıza ve Hasan Saka, bir zamanların ünlü gazetecisini son defa orada öyle görürler, Ġsmet PaĢa, Nureddin PaĢa'nın gösterdiği cesede bakmak istemez, kompartımanına döner. Lozan BarıĢ GörüĢmelerine Ġkinci Delege olarak katılan Dr. Rıza Nur, yıllar sonra kaleme aldığı anılarında bu feci manzarayı Ģöyle dile getirir: «AkĢam üzeri Ġzmit'e vardık. Ortalık kararıyordu. Nureddin PaĢa'nın karargahı Ġzmit'te idi. Bizi Ġstasyonda istikbal etti. Bir tarafında Ġsmet bir tarafında ben gidiyoruz. Ali Kemal'in geldiğini Ankara'da telgrafla Ġstanbul'dan öğrenmiĢtik. Ali Kemal'i görmek istiyordum... Nureddine Ali Kemali sordum. 'ġimdi görürsünüz' dedi. 'Nerede?' dedim, yine, 'ġimdi görürsünüz' dedi. Tuhaf cevap... Gittik, gittik, yanımızda Miralay Mojen de var (Delegasyon iĢgal mıntıkasında refakat edecek olan Fransız Albayı) Bir meydanda her tarafta meĢaleler, yine Nureddine 'Bu ne?' dedim. Yine: 'ġimdi görürsünüz' dedi. Daha yaklaĢtık. Bir de petrol ile yoğrulup yakılmıĢ kül toplarının alevlerinin ortasında bir sehba. Bir adam asılmıĢ. Uzun beyaz gömlek giydirilmiĢ. Göğsünde de büyük bir yazı ile 'Artin Kemal' yazılı. AnlaĢıldı. Nureddin sanki büyük bir marifet yapmıĢ, bizi

doğru bu Ģenliğe götürdü. Fakat benim de tepem attı. Daha yaklaĢtım. Ġyice baktım. Ali Kemal, bir ayağında kundura var, diğer ayağında kundura da çorap da yok. Yüzü kan içinde. Kafası adeta yandan yassılmıĢ. Demek ki sopa ve taĢ ile öldürülmüĢ, baĢını ezmiĢler. Sonra asmıĢlar. Fransız Miralayı bana soruyor: 'Öldürdükten sonra mı asmıĢlar?' diyor. Adamdan utandım. Elbet öldürülmüĢ birini asmak adiliktir. Hem kanunsuz öldürmek de, dedim ki: 'Miralay efendi, öyle olur mu? Divan-ı Harp hüküm vermiĢ, asıp idam etmiĢler!!' Ne yapayım? ġimdi merak ediyorum. Nasıl öldürülmüĢ? Ben Anadolu’ya gittikten sonra Ali Kemal benim aleyhimde yazdı. Bu birĢey değil, milli dava aleyhine yazdı. Ve fiil ile elinden gelen herĢeyi yaptı. Hakikaten milli hareketin güçleĢmesine, bu hareketi Ġttihatçı hareketi göstermesinden halkın bir kısmının iĢtirak etmemesine isyanlara sebep oldu. Hatta bıı hizmetlerinin hatırası olmak üzere Ferit PaĢa Ali Kemal'e bir altın kalem hediye etti. Bunlar vahim. Fakat manzara feci. Çok bakamadım. Çekildim. Yemek hazırlamıĢlar, oraya gidiyoruz. Fakat Fransız Miralay da beraber, Nureddin'e nasıl olduğunu sordum. Kemal’i fahr ile (öğünerek) yüksek perdeden göğsünü kabartarak hikaye etti: Ġzmit'e getirdiler, aldım, istintak ettim, hakaret ettim, sonra da asker ve ahaliden bir kalabalık toplamalarını emirberlerime emrettim. Topladılar. Beklesinler, Ali Kemal'i çıkaracağım, hemen üstüne üĢüĢsünler, sopa ile taĢla, yumrukla gebertsinler, dedim. Öyle yaptılar. Sonra da oraya astım, dedi. Oh... bu bir cinayet idi. Hem de bunu bir ordu kumandanı yapıyordu. Bir kumandanın Türk askerliğine böyle bir leke sürmesini bir türlü çekemedim. Bu iĢ bana pek acı geldi. DüĢünüyorum... Sofraya oturduk. Baktım bana anlattığı gibi Fransız miralayına da anlatmıyor mu? Hepsini ve geberttikten sonra astırdığını anlattı. Baktım, bu adam bununla iftihar ediyor. Hikaye etmesinden bile keyif duyuyor. Cinayet olduğunun farkında değil. Fransızcası da kıt, yarım yırtık olarak ve fakat büyük bir muvaffakiyet yapmıĢ tavrıyla anlatıyor. Bari bu rezaleti Ģu ecnebiden sakla. Gördüm ki aĢağı bir adamdır. Hem de güya dindar, bir müteassıptır, bunu nasıl yapar? Açtım ağzımı, yumdum gözümü. Dedim ki, Be Nureddin PaĢa! Ali Kemal'i buraya Ankara'ya gönderilsin diye yolladılar. Bu bir hukuktur. Ankara'da muhakeme edilecekti. Orası hükümettir. Sen hiç hükümet

var mı, yok mu kaale alma. Herifi tut, adam topla öldürt. Sen bir kumandansın, bu senin vazifen mi? Cellat mısın? Bu bir cinayettir. Ankara'da muhakeme edilecekti, belki beraat edecekti, belki idam cezası yiyip idam edilecekti. Mahkeme hüküm verir, idam edilir. Fakat siz burada insan öldüremezsiniz. Siz bir cinayet iĢlediniz. Hem hükümete asisiniz, hükümetin tevkif ettiği bir adamı öldürüyorsunuz, hükümete haıber bile vermiyorsunuz. Bari, böyle bir çirkin cinayeti bir ecnebi zabitten saklayın., Pek sert ve bunu sofrada herkesin içinde söyledim. Sofrada yirmi kiĢi kadar vardı. O azametinden havalarda uçan Nureddin kül gibi oldu ve hiçbir lakırdı söyleyemedi.» (18). ĠġBĠRLĠKÇĠLER PANĠK ĠÇĠNDE 9 Eylül 1922'de Yunan Ordusunu Ġzmir'de denize döken T.B.M.M. orduları Bursa ve Ġzmit üzerinden Ġstanbul'a doğru yürüyüĢlerine devam ederken, Ġngiliz, Fransız ve Ġtalyanlar, Mustafa Kemal PaĢa'ya Mudanya'da bir ateĢkes görüĢmesi önerirler. 11 Ekim'de Mudanya AteĢkes AnlaĢması imzalanır. Lozan'da bir barıĢ andlaĢması yapılması için karar alınır. Dokuz gün sonra, Türk Ordularının temsilcisi olarak 100 jandarma eriyle Refet PaĢa (Bele) Ġstanbul'a girer, l Kasımda, Ankara'deki T.B.M.M. Saltanatın kaldırılmasını kararlaĢtırır. Aynı gece Refet PaĢa, Ankara'dan aldığı emir gereğince Yıldız sarayında Sultan Vahideddin'i ziyaret edip PadiĢahlığının son bulduğunu Halife'ye bildirir. Dört gün sonraysa Refet PaĢa bir beyanname ile, T.B.M.M. Hükümeti adına Ġstanbul'un yönetimini resmen devraldığını açıklar. Son Osmanlı Devleti Hükümetine, —Tevfik PaĢa (Okday) Hükümeti— de, «görevlerinin sona erdiği, evlerine çekilip oturmaları» ihtar edilir. Ġstanbul'daki Milli Mücadele karĢıtları ve ĠĢbirlikçiler arasında tam bir panik baĢlamıĢtır. Nureddin PaĢa'nın 1. Ordu Birlikleri, Ġstanbul kapılarına, Hereke ve Gebze'ye kadar gelmiĢler, Nureddin PaĢa, karargâhını Ġzmit'te kurmuĢtur. Ankara'nın resmen Ġstanbul yönetimine el koymasının ertesi günü, Peyam-ı Sabah BaĢyazarı ve eski Dahiliye Vekillerinden (ĠçiĢleri Bakanı) Ali Kemal'in Ġstanbul'dan kaldırılıp Ġzmit'e götürülmesi ve Nureddin PaĢa tarafından sorgulandıktan sonra karargah önünde linç edilmesi, cesedinin de Ġstasyon yanındaki köprü baĢında kurulan bir

sehbaya asılarak bırakılması haberi Ġstanbul'a vardığında, ĠĢbirlikçiler arasındaki panik daha da büyür (19). 7 Kasım'da, Ġsmet PaĢa'nın DıĢiĢleri Bakanı ve Lozan BarıĢ görüĢmelerinde Türk BaĢ Delegesi olarak, Ġsviçre'ye gitmek üzere Ġstanbul'a geldiği gün, Damat Ferit'in hükümetlerinde ĠçiĢleri Bakanlığı yapmıĢ Ayan üyesi Mehmet Ali Bey ve o dönemde görev almıĢlardan sekiz kiĢi, Ankara Hükümeti temsilcilerince tutuklanır. Ali Kemal'in linç edilmesi, Mehmet Ali Bey'in ve bazı Hürriyet ve Ġtilafçıların tutuklanması, geri kalan ĠĢbirlikçilerini iyice periĢan eder. Bunlardan biri olan Aydede gazetesi sahip ve yazarı, Mütareke dönemi Posta ve Telgraf Müdüri Umumisi (Genel Müdürü) Refik Halit Bey (Karay), saklandığı yerden gizlice bir vapura binerek 9 Kasım'da yurt dıĢına kaçar. Damat Ferit, daha 22 Eylül'de, Ġngiliz polislerinin koruması altında Orient Ekspres ile Fransa'ya kaçmıĢ, Nice Ģehrine yerleĢmiĢtir. Ġstanbul'da kalanlar ve eĢ dost evlerine sığınarak saklananlar, ne yapacaklarını bilemezler. Bunlardan Hakkari Mutasarrıfı Osman Nuri (Kadri), Bolu Mutasarrıfı iken, Kuvai Milliye hareketini bir «bolĢeviklik hareketi» olarak damgalamak isteyen ilk kiĢi olarak (20) apar topar Bulgaristan'a kaçar, oradan Suriye'ye geçer. Adalet MüsteĢarı ve müseccel Ġngiliz Casusu Sait Molla da (21) çoktan kendini Romanya'ya atmıĢtır(22)... Ġstanbul'da kalanlar ise, baĢı kesilmiĢ tavuklar gibi ĢaĢkın ortalıkta dolaĢırlarken, sonunda bir bölüğü çareyi Ġngiliz Yüksek Komiserliğine sığınmakta buldular. 7 Kasım’dan 13 Kasım gününe kadar Ġngiltere devleti fehimesine (yüksek devletine) sığınanların sayısı 140'ı bulur. Ġngilizler, bunların önde gelenlerinden bir bölümünü, hemen o ilk günlerde kalkan bir vapurla Mısır'a yollarlar. Bu ilk kafilenin baĢında, Damat Ferit Hükümetlerinin ġeyhülislamı ve Hürriyet ve Ġtilaf Fırkasının ikinci kuruluĢunda Ġkinci Reisi Mustafa Sabri Hoca ile ailesi ve oğlu Ġbrahim Sabri vardır (23). Damat Ferit Hükümetlerinin bir baĢka ġeyhülislamı, Kuvayı Milliyecileri «asi ve bagi» ilan edip Mustafa Kemal PaĢa'nın «katline» fetva veren Dürrizade Abdullah Efendi ise daha önce davranmıĢ, Fatih'teki konağını, Vaniköy'deki yalısını bırakıp, önce Ġtalyan iĢgali altındaki Rodos adasına kaçmıĢ, oradan Mısır'a ve daha sonra da Hicaz'a geçmiĢtir. Geri kalanların bir bölüğü, —ki bunların arasında Saray uĢakları, küçük zabitler, tekke Ģeyhleri, hatipler, vaizler, hatta polis neferi,

bekçi, saka gardiyan gibi kiĢiler çoğunluktadır—, henüz Ġngiliz askerlerince iĢgal altında tutulan TaĢkıĢla'da konuk edilirler. 17 Kasımda sağlanan bir vapurla da Mısır'a doğru yola çıkarılırlar. Bu vapur, Çanakkale Boğazından çıktıktan sonra önce Yunanistan'ın Pire Limanına uğrar. Kaçaklardan bir bölüğü burada karaya çıkarlar. Geri kalanları ise vapur Mısır'ın Ġskenderiye limanına bırakır. TaĢkıĢla konuklarından bir baĢka bölüm ise gene Ġngilizlerce sağlanan bir vapurla Romanya'nın Köstence limanına gider, oradan Avrupa'ya dağılırlar. Ortada daha ne 150'likler listesi, hatta ne de böyle bir listenin çıkarılacağına dair haber yokken, (böyle bir takım kiĢilerin yaptıklarından korkup, hesap veremeyeceklerinin bilincinde olarak 1922 yılı Kasımında korkuya kapılıp Ġngilizlere sığınmaları ve onların aracılığıyla Türkiye'den ayrılmaları ilginç bir geliĢmedir: Hainler, hainliklerini bilmiĢlerdir. BaĢta Dürrizade Abdullah ve Mustafa Sabri Hoca olmak üzere Ġngiliz sömürgesi Mısır'a kaçanların sayısı hayli kabarıktır. Ġngiliz Hükümeti, bu iĢbirlikçilerinin pek azına kısa bir süre arka çıkar ve paraca destekler. Sonra, kiĢisel serveti olmayanların pek çoğu orada ve oradan gittikleri baĢka yerlerde çok kez iĢsiz güçsüz ve sefalet içinde günlerini geçirmiĢlerdir. Ancak varlıklı bir aileden olan eski ġeyhülislamlardan Mustafa Sabri Hoca ile, Rodos üzerinden Mısır'a gelen ve sonra da Ġstanbul'dan bir Ġngiliz savaĢ gemisiyle kaçtıktan sonra Hicaz'a giden PadiĢah eskıisi Mehmet Vahideddin'le buluĢmak üzere Hicaz'a giden Dürrizade Abdullah Efendi bu sürgün yıllarında para sıkıntısı çekmemiĢlerdir. Zira bunları Mısır ve Hicaz Kralları maaĢa bağlamıĢtır. Bu kaçakların pek çoğu kaçıĢlarından iki yıl sonra 1924'-de çıkartılan 150'likler listesine bile alınmaya değer görülmemiĢlerdir. Neden korkup, neden kaçtıkları da belli değildir. Bunlardan bir kısmı, aradan yıllar geçip de haklarında bir araĢtırma ve soruĢturma olmadığını gördüklerinde geriye dönmüĢlerdir. MELANETLERĠNĠ DIġARIDA SÜRDÜRENLER ÇökmüĢ Osmanlı Ġmparatorluğunun yerine yeni bir Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti kurulurken, bu kaçaklardan bir bölümü, bu

Cumhuriyetin kurucu ve yöneticilerine karĢı sönmeyen bir kin ve düĢmanlıkla eylemlerini sürdürmüĢlerdir. Örneğin 'bunlardan KııĢçubaĢı EĢrefin kardeĢi ve 150'likler listesine girmiĢ Hacı Sami, Yunanistan'ın Sisam adasından çetesiyle birlikte 27 Ağustos 1927'de Karaburun'a çıkmıĢ, Türkiye'de karıĢıklıklar yaratmak istemiĢ ama daha sahildeyken jandarmalar tarafından görülüp öldürülmüĢtür (24) Bir baĢkası, memleketi olan Gümülcine'ye yerleĢmiĢ çıkardığı gazetesiyle yıllar yılı Cumhuriyet, laiklik ve Mustafa Kemal aleyhine yayın yapmıĢ. Doğu Trakya'da kalmıĢ Türk azınlığını zehirlemek için elinden geleni ardında bırakmamıĢtır. Mısır'a sığınan ve Ġngiliz parasıyla yaĢamını sürdüren Dürrizade Abdullah Efendi, —ġeyhülislam iken fetvalara imzasını Dürrî Zade Es-Seyyid Abdullah diye atmaktadır—, bizzat bir baĢka Hürriyet ve Ġtilafçı, Mevlanzade Rıfat tarafından «Osmanlı Devletinin Rasputini» diye adlandırılan NakĢibendi ġeyhi Konyalı Zeynelabidin, —-ki Kuvayı Milliye'ye karĢı Bozkır ve Konya isyanlarını çıkarttıran, siyasal yaĢamında ilk Ģöhretini 1910 seçimlerinde Ġttihat ve Terakki’ye karĢı muhalifken mebus seçilebilen altı kiĢiden biri olarak yapmıĢ, Mahmut ġevket PaĢa'ya suikast olayında Ġstanbul'da olmadığı için canını kurtarabilmiĢ fakat Gemlik'e sürülmüĢ. Mondros ateĢkesinden sonra Ġstanbul'a dönüp Hürriyet ve Ġtilaf Fırkası içinde yerini almıĢ, Ayan azası seçilmiĢ ve Vahideddin'i parmağında oynatmıĢ biridir (25) (26)—, Feylozof (filozof) Dr. Rıza Tevfik, Topçu Livası Mustafa Natık PaĢa, Adana'lı Zeynelabidin, ġaban Ağa gibileri, Mısır'a kaçıp canlarını kurtardıktan bir süre sonra Hicaz Kralı, Mekke ġerifi Hüseyin'in konuğu olarak Mekke'ye gitmiĢler, kendileri gibi Ġngilizlere sığınmıĢ, sabık PadiĢah ve Halife Mehmet Vahideddin'i beklemiĢler, Hilafet Komitesi adıyla örgütlenmiĢler, hep birlikte islam dünyasında halifelik adı altında bir takım fırıldaklar çevirmeye kalkıĢmıĢlardır. Bunlar; Hicaz'a Halifelik sanının üstüne oturmak için çağıran Mekke ġerifinin de baĢına iĢler açınca, kendilerini Hicaz'dan Mısır'a zor atmıĢlardır. BaĢlangıçta bunlar arasında yer alan Filozof Rıza Tevfik, dıaha sonra bu politika arkadaĢlarının kin ve hırslarının boylarını çok aĢtığını, ĢaĢkınlık ve beceriksizliklerini görünce hemen bunların arasından çekilip Ürdün'e geçmiĢ, orada kurulmakta olan bir müzede görev alarak sonraki yıllarda politikadan uzak kalmaya çalıĢmıĢtır.

NĠGEHBAN CEMĠYETĠ NEYDĠ? Mondros BırakıĢmasından sonra 1919 yılı Ocak ayında, Ġstanbul'da. Anadolu'da beliren ulusal direniĢi kırmak amacıyla Hürriyet ve Ġtilâf Fırkası'na yakın subaylarca kurulan bir dernek olan Nigehban Cemiyeti (Gözcüler, Bekçiler Derneği), saltanatın ve hilafetin sözde bekçileri olarak, son derece yıkıcı eylemlerde bulunmuĢtur. Tayyar PaĢa, Kaymakam Fettah, BinbaĢı Ġsmail Hakkı. YüzbaĢı Celal, Damat Ferit PaĢa'nın yaveri, «damadın damadı» Mülazımievvel Tarık Mümtaz, Kiraz Hamdi PaĢa, Miralay Refik gibi kurucuları bulunan Nigehban Cemiyet'i programında siyasetle asla uğraĢmayacağı yazılı olduğu ve bunu Savunma Bakanına verdikleri bir dilekçede de yineledikleri halde, bunun tam tersini yapmıĢlardır, Ġstanbul'da kurulmuĢ. Karakol Cemiyeti, MM Grubu gibi Anadolu’ya yandaĢ devrimcileri jurnal eden, Sadrazam Ferit PaĢaya verdikleri bir dilekçede de «Anadolu hareketini vücuda getirenlerin, vatanı dört senedir harpte periĢan edenler olduğunu, Müdafai Milliye adı altında oyun oynamak isteyen memur ve subayların zararlı faaliyetlerinin derhal önlenmesini» isteyen bu Cemiyet'in çalıĢmalarının hemen önlenmesini, Heyeti Temsiliye Ġstanbul Hükümetlerinden istemiĢtir. Savunma bakanı da bu isteğe katılıp dernek yöneticilerini Sıkı Yönetim mahkemesine vermiĢse de, bu çalıĢmalar bir .süre devam etmiĢtir. Atatürk, Nutuk'ta, Ġstanbul Hükümetinin Jandarma Genel Komutanı olan Ali Kemal PaĢa'nın (ġenkıl). —Gelibolulu BinbaĢı Kemal — da bu cemiyete üye olduğunu söylerse de, Ali Kemal, bu iddiayı red etmiĢtir. Bu derneğin kurucularından bir kısmı, sonradan 150'likler listesinde yerlerini almıĢlardır.

Bu kafilelere katılmayanlardan biri de, eski Posta ve Telgraf Müdüri Umumisi olan edebiyatçı Refik Halit (Karay) olmuĢ, o dönemde Fransız mandası olan Suriye'nin Ġskenderun sancağında Antakya Ģehrine yerleĢip, gazetecilik ve yazarlıkla günlerini geçirmiĢ,

Ulusal KurtuluĢ SavaĢına karĢı tutum takınmakla yanlıĢ yaptığını da açıkça yazıp söylemiĢtir (27). MISIR'A VE ROMANYA'YA GĠDEN BAġKA MEġHURLAR Ali Kemal'in Ġstanbul'dan kaldırılıp Ġzmit'te linç ediliĢi, eski Dahiliye vekillerinden Mehmet Ali Bey ve daha sekiz Hürriyet ve Ġtilafçı'nın da Ġstanbul'da tutuklanıĢı üzerine Ġngilizlere sığınarak Mısır'a kaçmıĢ olanlar arasında tanınmıĢ kiĢilerden eski Bahriye Nazırı ve Vahideddin'in BaĢ yaverlerinden Avni PaĢa, Bahriye eski nazırlarından Kürt Hamdi PaĢa (Cakacı Hamdi), Topçu Feriki (Korgeneral) Refik PaĢa, Kuvayı Ġnzibatiye Kurmay BaĢkanı Erkanı Harp miralayı (Kurmay albay) Refik Bey, Hürriyet ve Ġtilaf yöneticilerinden Karahisar mebusu Ömer ġevki Bey, Üsküp, Mebusu, Hoca Ata Efendi gibiler de vardır (28). Ġstanbul'dan kaçıp, Ġngilizlere sığındıktan sonra Romanya'ya gidenlerin baĢındaysa, Hürriyet ve Ġtilaf Fırkasının Reisi, Miralay Sadık Bey (Albay) ile bir ara bu partinin ikinci reisliğini yapan, Gümülcine mebusu, Gümülcineli Ġsmail Bey yer almaktadır. Bunları, Kiraz Hamdi PaĢa, Manavoğlu Nevres, Adapazarlı Çerkez Arslan Bey, daha sonra aralarına katılan eski Dahiliye vekillerinden (ĠçiĢleri Bakanı) Mehmet Ali Bey gibileri izlemektedir. Eski ġurayı Devlet Reisi (DanıĢtay), eski Adalet müsteĢarı, Türkçe Ġstanbul gazetesi sahibi, Ġngiliz Muhipleri Cemiyeti (Ġngiliz Dostları Cemiyeti) BaĢkanı Sait Molla ise, Miralay Sadık Bey takımından da önce Romanya'ya kaçmıĢtır (29). Sonradan bir kısmı 150'likler listesine girecekler arasında sadece Ġstanbul'da PadiĢah Vahdeddin ve Sadrazamı Ferit PaĢa ile ya da Ġngilizlerle iĢbirliği eden ĠĢbirlikçiler değil, bunların yanı sıra, aynı dönemlerde, Fransızlarla iĢbirliği eden, onlara casusluk yapan ya da Fransızlardan görev alan, Haçin'li Kazak Hasan, Gaziantep'te Fransız haber alma servislerinde görev yapan Hasan Sadık, Osman Beyzade Mesut, Celal (Kadri?) Halep'te Fransız Ġstihbarat örgütünde görevli Abdi gibi adamlar da vardır (30). BaĢlangıçta Ulusal KurtuluĢ SavaĢının belli baĢlı öncülerinden ve kahramanlarından biriyken, sonunda, T.B.M.M.’ne baĢkaldıran ve Yunanlılara sığınan Çerkez Ethem, ağabeyleri YüzbaĢı Çerkez Tevfik ve ilk T.B.M.M. üyelerinden Çerkez ReĢit Bey'ler, Erzurum

Kongresinde Trabzon delegesi olan Avukat Ömer Fevzi (31), Osmanlı Devletinin ünlü ve güçlü Haber Alma ve eylem örgütü TeĢkilât-ı Mahsusa'nın Reisi KuĢçubaĢı EĢref (32) ve kardeĢi Hacı Sami gibiler, Yunan iĢgal bölgelerinde Yunanlılarla iĢbirliği edenler, Bursalı Fabrikatör Cemil ve kayınbiraderi Necip (33), Ġzmir Umuru Ġslamiye MüfettiĢi (Ġslam iĢleri Denetmeni) Ahmet HulusĠ (34), Ġstanbul'da ulusal direniĢten yana olup da yakalananlara iĢkence yapmakla Ģöhret yapmıĢ Mülazımlar (teğmenler) yerlerini almıĢlardır. LĠSTEYE GĠRMEYEN HAĠNLER KuĢkusuz ki, Ulusal KurtuluĢ SavaĢı süresince, kurtuluĢa inanmayanlar, buna karĢı çıkanlar salt 150'likler listesinde yer alanlar değildir. Bu listeye girebilenler, çok daha geniĢ bir listeden, 600 kiĢilik bir listeden sadece seçilenlerdir. ĠĢin daha da gerçeği aranırsa, bu 600 kiĢilik liste de sadece bir seçmedir. Maalesef, gerçek sayı, bunun da kat be kat üstündedir ama, o sıcak günlerde, Ulusal KurtuluĢ SavaĢı'na karĢı çıkanlar, hiç değilse yandaĢ olmayanlar, pek yazıktır ki, belgelenememiĢ, kesinlikle belirlenememiĢtir. ġimdi, aradan Ģu kadar yıl geçtikten sonra belirtmek gerekir ki, 150'likler listesinin de, ondan önce hazırlanmıĢ 300'-lük ve 600'lük listelerin hazırlanmasında da yüzde yüzlük bir doğruluk olduğunu söylemek, artık olanak dıĢıdır. Duygusal yaklaĢımlar, yanlıĢ değerlendirmeler, günün gerekleridir diye kayırmalar ya da husûmetler de bu listelerin düzenlenmesinde etkin olmuĢtur. Bu arada, tarihin karanlık sayfalarında kalmıĢ, gün ıĢığına çıkmamıĢ pek çok gerçek olduğu da, hatırdan çıkarılmamalıdır. 150'likler konusu, Lozan BarıĢ AntlaĢması'nın 24 Temmuz 1923'te imzalanmasından dokuz ay sonra, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde —birinci değil, ikinci TBMM'de— 16 Nisan 1924 ÇarĢamba günü, ilk kez uzun uzun konuĢulup tartıĢılmıĢtır. Meclis'in o oturumu, bir gizli oturumdur. Toplantıya, o günlerdeki Meclis BaĢkanı, eski BaĢbakanlardan Fethi Bey (Okyar) baĢkanlık etmektedir. Yazmanlıkları, Yozgat Mebusu Avni Bey (Doğan) ve Kütahya Mebusu Ragıp Bey (Soysal)

149 KĠġĠDE KALAN 150'LĠKLER LĠSTESĠNE SON ADIN EKLENMESĠ VE 150'LĠKLER KARARNAMESĠ Lozan BarıĢ AntlaĢması gereği 26.12.1923 ve 16.4.1924'te çıkartılan iki genel af yasasındaki aflardan yararlanamayacakları belirtilen 150 kiĢinin saptanması iĢi Adliye ve Savunma Bakanlıklarının da yardımıyla ĠçiĢleri Bakanlığı'nca yapılmıĢ, hazırlanan liste 149 kiĢi olarak, kararname haline getirilmesi için Bakanlar Kurulu'na sevkedilmiĢtir.. l Haziran 1924 günü CumhurbaĢkanı Gazi Mustafa Kemal'in baĢkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu, 544 numaralı aĢağıdaki kararnameyi kabul etmiĢtir : «Lausanne Muahedenamesi'ne merbut Affı Umumî Prolokolu'nda aftan istisna edilen 150 kiĢiden 149 kiĢinin isim ve hüviyetlerini mübeyyin defteri havi ve Hey'et-i Vekil ce tasdiki talebini mutazammın Dahiliye Vekâleti Celilesi'nin 23 Nisan 1340 tarih ve 12304/1971 numaralı tezkeresi üzerine, defterde mevcut 149 Ģahsa ilâveten Köylü gazetesi sahibi Refet'in ithaliyle defterin tasdiki Heyet-i Vekile'nin 1.6.1340 tarihli içtimaında karargir oldu. Türkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal Müdafaa-i Milliye Vekili Kâzım (Özalp) Maliye Vekili Mustafa Abdülhalik (Renda) Ticaret Vekili Hasan Hüsnü (Saka) BaĢvekil ve Hariciye Vekili Ġsmet (Ġnönü) Adliye Vekili Mustafa Necati Nafıa Vekili Süleyman Sırrı (Day) Dahiliye Vekili Recep (Peker) Ziraat Vekâleti Vekili Hasan Hüsnü (Saka) Sıhhiyye ve Muavenet-i Ġçtimaiye Vekili Dr. Refik (Saydam) Mübadele-lmar ve Ġskân Vekili Mahmut Celâl (Bayar)»

yapmaktadırlar. Gündem, «Lozan BarıĢ AntlaĢması gereğince, ilân edilecek genel af dıĢı bırakılacak 150 kiĢilik liste üzerinde görüĢme» dıiye belirlenmiĢ ve ilk sözü ĠçiĢleri Bakanı Ahmet Ferit Bey (Tek) almıĢtır. Ferit Bey'in oldukça uzun açıklamaları, günümüz diliyle Ģöyle özetlenebilir: — «Efendim, yüksek bilgilerinize göre, bu 150 kiĢilik liste, genel af bildirisine bağlı bir ektir. Genel af, Lozan SözleĢmesi gereğidir. Genel af, belirli süresi içinde tüm suçları, gerek Türk uyruklular, gerek yabancı uyruklular için, bütün suç ve suçluları kapsamaktadır. Yalnız, delegelerimizin direnmesi üzerine, 150 kiĢilik bir listenin af dıĢı bırakılması ve sözleĢmenin onayından sonra bu listenin Paris'teki evrak hazinesine verilmesi kararlaĢtırılmıĢtır. «ġimdi, bu 150'lik defterin (liste) düzenlenmesi sorunu var. Kim girsin? «Doğaldır ki, Lozan Konferansında 150 kiĢilik bir liste düzenlenmesi kararlaĢtırıldığı günden beri, kamuoyu bununla uğraĢtığı gibi, ĠçiĢleri Bakanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü de, bunun düzenlenmesiyle uğraĢmıĢlardır. Bu çalıĢmalar sonunda, çeĢitli ülkelerden istenen, gerek genel yaĢamda tanınmıĢ oldukları için adları belirlenen kiĢilerin gerek Emniyet Genel Müdürlüğünce saptanan listesi, 150 kiĢiyi çok aĢmıĢtır. Maalesef, memleketimizin siyasal yaĢamı bakımından bu sayı, yaklaĢık olarak 600 kiĢiye ulaĢmıĢtır. Daha araĢtırırsak, kenarda köĢede ve Genel Kurulumuzca 'belirtilecek adlarla bu sayı kat kat artacaktır.» ĠçiĢleri Bakanı, sözlerini Ģöyle sürdürmüĢtür: — «Doğaldır ki, genel yaĢamda etkili olabilecek adamlar, salt sayılsa, sayıları altı yüzü aĢmıĢtır. Emniyet Genel Müdürlüğü, madem ki sözleĢme gereği 150 kiĢi olacak, tutmuĢ, bunların içerisinden — meĢhur meselde olduğu gibi— Ģuna değmiĢ, buna değmemiĢ diyerek bir defter çıkarıyor. Bu da, üç yüzü buluyor... «Yani, çıkarma olasılığı olmayan birtakım adlar, bu üç yüzün içine giriyor. Bunu da yüz elliye indirmek için ne yapmalı? Asıl zorluk burdan çıktı. Nasıl ayıklamak? Yani efendim, bunun için Bakanlar Kurulu'nda pek çok görüĢmeler yapıldı. Madem ki, sözleĢme gereği kesinlikle 150 olacak —151 olmayacak— ne yapmalı? «Dolayısıyla, olayı sınıflandıralım ve iĢlenen cinayetler ölçüsünde bir sıralamaya sokalım, yöntemi, uygun bulunup kabul edildi.

«Sonra bunun içinde önce ve örneğin Vahideddin vardı. Sonra bunu çıkardık. Çünkü, Hanedan Kanunu dolayısıyla, çıkmıĢ olduğundan (Osmanlı Hanedanı üyelerinin erkeklerinin sınır dıĢı edilmesi yolundaki yasadan söz edilmektedir) buna gerek kalmadı. Fakat bunun adamları var, baĢyaveri, bilmem neleri... Vahideddin'in bütün eylem ve iĢlemlerine yakından katılmıĢ ve ona akıl vermiĢ beĢaltı kiĢi... «Sonra efendiler; birkaç Bakanlar Kurulu var ki, bunlar memleketin hayatına kast etmiĢ, örneğin Sevr AntlaĢması'nı imzalamıĢ olan kabine. Sonra bir diğer hükümet geliyor. O da Kuvayı Ġnzibâtiye'yi oluĢturan Bakanlar Kurulu... Sonra, komutanlar... Doğaldır ki, baĢlıcaları, taa küçük rütbelilere gitmenin olasılığı yok. Sonra, örneğin Çerkez Ethem ve yaranı, sonra efendiler, memleketimizin en zor döneminde memleketimizi parçalamak isteği ile ve Türklerin dünyada en zalim, en hain ve en âdi bir millet olduğunu ve buna karĢı Yunanlıların en uygar, en insancıl, en yüksek ilkelerle hareket ettiğini ve Türkleri Türkiye'den kovmak isteyen ve zaten Türkiye'de Türk olmadığını ileri süren ve Ġzmir'de toplanan bir Çerkez Kongresi görüyoruz. Bunların düzenleyicileri ve çeĢitli yerlerden elebaĢı olarak giden delegeleri... Bunları izleyen, Ulusal KurtuluĢ SavaĢı boyunca düĢmanla iĢbirliği eden ve son dakikaya, Lozan BarıĢı'na kadar bunu önlemek için çalıĢan çetelerin reisleri... Nihayet, bugün Ģu anda bunların yerlerini açıklamıyorum. Tabiî, yüksek kurulunuz, bu konuda bizim ne gibi yerlerde kovuĢturma ve soruĢturmada bulunduğumuzu benden sormazsınız. «Hududumuzun dıĢında, çeĢitli yerlerde, çeĢitli adlarla Hilâfet Komitesi, Anadolu Komiteleri, Ġhtilâl Komitelerini kuran adamlar vardır. Bunların, hiç olmazsa bunun içerisinde (150'likler listesi) bulunması lâzım. «Sonra ekleyeyim. Ülkenin en bunalımlı dönemlerinde düĢmanla iĢbirliği yapmıĢ, baĢarımızı, yengimizi engellemek istemiĢ birtakım alçak basın adamları ve benzerleri için böyle sınıflandırılmıĢ bir defter düzenlenmiĢtir. «Yüksek kurulunuza tekrar bir Ģey daha bildireyim: Bunların hepsini biz bu 150'lik listeye sokmak için uğraĢıyoruz. Nasıl yapalım dedik. Bir miktarını haber aldık. Meselâ, bir takımları Yunanistan içlerine kaçmıĢlar, gitmiĢler, Yunanlıların askerî hizmetine girmiĢlerdir. Onları Uyrukluk Yasası'na dayanarak —baĢka bir

kararname ile— ki bu sabah Bakanlar Kurulu imzalamıĢtır. Uyrukluk Yasası gereği uyrukluktan çıkardık. Yani, defteri hafifletmek için. ġimdi, bu suretle, ayıra ayıra nihayet bir miktara indirdik ve bu sabahki toplantımızda kesin olmak üzere 150 ad saptadık. Fakat bazı değiĢiklikler yapıldığı için, Ģimdi yeniden yazılmaktadır. Bunların içinde, örneğin bazısı var, Polis Müdürü Hasan Tahsin. ġimdi bunu düĢündük. Acaba Arnavuttur, bizim uyruğumuz değildir diyerek her dakika Ģey edebilir miyiz? (Herhalde, sınır dıĢı edebilir miyiz demek istemektedir.) Fakat günün birinde Ġstanbul'dan kaydını çıkaracak olursa, o kayda dayanarak, (nüfus kaydı) Türklüğünü ispat ederek gelmesi olasılığı vardır. Bu düĢünceyle, Emniyet Genel Müdürlüğü'nün...» Ġhsan Bey (Cebelibereket) - Kalkandelenlidir, efendim Ferit Bey (Devamla) - Mesela Ġsmail Gümülcine bugün devletin dıĢında kalan bir yerde doğmuĢtur. Fakat ya Ġstanbul'da bir kaydı çıkarsa ve Türk olduğunu ispat ederse, Mebusluğu nedeniyle Türk uyrukluğunu gösterirse ne yaparız? Dolayısıyla bu bakımdan Arnavutlarla yapılmıĢ andlaĢmamız gereğince onların bir de hakkı hıyarı vardır. Bir yıl süreyle Türk uyruğunu kabul edebilirler. Dolayısıyla defterin içinde ufak değiĢikliklerle bu sabah saptadık. Fakat bu henüz temizce çekilmekte olduğu için kurulunuza sunamadım.» ĠçiĢleri Bakanı Ahmet Ferit Bey (Tek), açıklamalarını sürdürür. Listeye alınacaklar için örnekler verip, Gümülcine Mebusu Ġsmail'in doğum yerinin ulusal sınırlar dıĢında olduğunu, ama günün birinde doğum yerinin Ġstanbul olduğunu gösteren bir kayıt getirebileceğini, kaldı ki, Arnavut asıllı olduğunu, Arnavutların ise, Lozan BarıĢ AntlaĢması gereği, bir yıl içinde, dilerlerse Türk uyruğuna geçebileceklerini, bundan çekinildiği için, defter üzerinde ufak tefek değiĢiklikler yapıldığını ve defterin temize çekilmekte olduğunu söyler. Milletvekilleri ısrarla, «Defteri görmek isteriz» derler. Bakan, «Getirteceğim» der. Açıklamalarına Ģöyle devam eder:

LOZAN BARIġ ANTLAġMASI'NIN GETĠRDĠĞĠ GENEL AF BĠLDĠRĠSĠ'NE EKLENEN 150'LĠKLERLE ĠLGĠLĠ PROTOKOL «ġurası mukarrerdir ki (kararlaĢtırılmıĢtır ki), aff-ı umumiye (genel affa) ait beyannamenin birinci fıkrası mer'i (yürürlükte) olmakla beraber, Türkiye Hükümeti fıkra-i mezkûrede (sözü edilen fıkrada) istihdaf edilmiĢ olan (amaçlanan) kısım eĢhasa (kiĢilere) dahil bulunan yüz elli kiĢinin Türkiye'ye duhul (girme) ve orada ikametini (oturmasını) men etmek (yasaklamak) hakkını muhafaza eder. Binaenalâzalik (bundan ötürü) Türkiye Hükümeti mevzuubahs olan eĢhasın (kiĢilerin) elyem (bugün için) kendi arazisinde bulunanları oradan ihraç (çıkarma) ve memalik-i ecnebiyedekilerin (yabancı ülkelerdekilerin) avdetlerini (dönüĢlerini) men edebilecektir. ĠĢbu eĢhasın esamisi (adları), bugünkü tarihi sulh muahedenamesinin mevki-i mer'iyete (yürürlüğe) hini va'zında (konmasında) Aff-ı Umumî Beyannamesi' nin kendine ait cihetçe intacı zımnında (gereğini yerine getirme sırasında), hükûmet-i mezkûre tarafından (sözü edilen hükümet) neĢredilecek (yayınlanacak) olan Aff-ı Umumi Beyannamesi'ne raptedilecektir (eklenecektir). Bundan maada (baĢka) Ģurası da mukarrerdir ki (kararlaĢtırılmıĢtır), Türkiye Hükümeti, bu husustaki arzusunu (isteğini) izhar eylediği veçhiyle (açıkladığı gibi), eĢhas-ı mezkûrenin (adı geçenlerin) Türkiye dahilinde bulunan emlaklerinin (mülklerinin) ve diğer emvallerinin (mallarının) tasfiyesine iptidar eylemelerine karar verdiği taktirde, iĢbu tasfiyeyi kendi hüsnü rızaariyle (rızaları alınarak) icra etmek üzere (yapmak üzere) bunlara salifüzzikir (önceden sözü edilen beyanname tarihinden dokuz aylık bir mühlet (süre) bırakılacak ve bu mühletin inkızasından (bitiminden) sonra tasfiye muamelesi Türkiye Hükümeti tarafından yapıldığı taktirde hasılatı bitamamiha (elde edilecek gelirin tümüyle) eĢhas-ı mezkûrenin yedlerine (ellerine) teslim olunacaktır. Kezalik Ģurası da mukarrerdir ki Aff-ı Umumiyeye müteallik (iliĢkin) beyannamenin birinci bendinde münderiç (içinde yer alan) hiçbir kayıt (sınırlama) Yunan Hükûmeti'nin, Yunanistan'la Türkiye arasındaki muhasemal (düĢmanlık) esnasında vezaif-i askeriyelerince

(askerî görevlerince) kusur teĢkil edilen esbabdan (nedenlerden) dolayı kendi ordusuna mensup bulunan veya mensup olmuĢ olan gayri müslim tebasını takip etmek hakkım ihlâl etmeyecektir.» 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan'da tanzim edilmiĢtir. Ġmzalar..............

«...ġimdi söyledim, getirtiyorum. ġimdi yüksek kurulunuza sunarım. Bir 150'lik defter var, bir de 300'lük defter var, bir de uyrukluktan düĢürdüklerimize ait defter var, bir de 600'lük defterimiz vardır (Milletvekilleri gülüĢürler) Efendim, bu cetveller toplam 600'dür. Fakat, 600'ü biz ancak 150 kiĢilik listenin içine sokmak zorundayız.» ĠçiĢleri Bakanı, Meclis Genel Kurulu'na gizli oturumda sorar: Bu listeyi okuyalım mı, yoksa bir komisyon kurup orada mı inceletelim? Topçu Ġhsan Bey, söz alıp Ģöyle der : Sayın arkadaĢlar, son ulusal direniĢ nedeniyle, ihanetleri açığa çıkanların vatan dıĢına çıkarılması söz konusu olduğu zaman çok doğaldır ki, bunların sayısı 500'de, 600'de, 1000'de kalacak kadar değildir. Çoktur. Bendenizce, mademki Lozan'da yapılan anlaĢmada ya da kararda 150 kiĢilik bir liste olarak kabul ettirilmiĢ, bunların içersine hem ihanetleri gerçekleĢen, hem de gelecekte sürekli kendilerinden ihanet beklenen adamlardan oluĢacak bir liste düzenlemek gerekir. «Biz, vatan dıĢına atarken, daha çok intikam duygusuyla dolu değiliz. Eğer kötülük yapmıĢ olanların tümünü sınır dıĢı etmek gerekirse, hepimiz adları söyleyelim, üç bini, dört bini bulur. Mademki, 150 kiĢi kadar adamı çıkaracağız, bu 150 kiĢinin çıkarılmasında, gelecekte kendisinden daha çok fenalık gelebilecek olanları ayırmak gerekir. Bendeniz, Ģunu belirteyim ki, soruĢturdum. Meselâ bir tanesini biliyorum ki, o deftere girmemiĢtir. O da Üsküdar Mutasarrıfı Ziver. (Lanet sesleri). Kendisi'nde hayata sahip oldukça, yani nefes aldıkça kesinlikle Türkiye'nin, kesinlikle Cumhuriyetin, kesinlikle Ulusal KurtuluĢ'un amansız düĢmanıdır. Bu, Üsküdar Mutasarrıfı imiĢ de, kabineye dahil değildir de, falan bilmem neye dahil değildir, derseniz hainleri bırakırız. Bunu listeden çıkarırız, derseniz büyük hata etmiĢ olursunuz.»

Ġhsan Bey'in bu sözleri ve uyarısı üzerine Zonguldak Milletvekili Tunalı Ġhsan Bey, oturduğu yerden bağırır: «O bitmiĢtir Ġhsan Bey, çürüktür o, çürük!» Ġhsan Bey konuĢmasını sürdürür: «Hayır efendim, bitmemiĢtir. SoruĢturunuz, eğer Üsküdar Mutasarrıfı Ziver'in Türkiye'de durması için ufak bir zan hâsıl olursa kalsın. Sonradan Bursa Valisi olan Ziver'dir. Onun için Sayın ĠçiĢleri Bakanı'ndan çok rica ediyoruz. Ne olursa olsun, bu 150 kiĢilik listeye bu da girsin. Üsküdar Mutasarrıfı Ziver de girsin.» TARTIġMA BAġLIYOR Topçu Ġhsan Bey'in bu sözleri, Meclis 'in gizli oturumunda sonu kolay gelmez bir tartıĢmaya dönüĢür. Aydın Milletvekili Mazhar Bey, (Dr. Mazhar Germen) söz alıp, listenin böyle, kiĢi kiĢi tartıĢılmasının ve yeni adlar önerilmesinin konuyu bir çıkmaza sürükleyeceğini anlatır. Bakanlar Kurulu'nun saptadığı listenin değiĢtirilmemesi gerektiğini, yoksa sayılacak adamların adlarının toplamının «binleri» aĢacağını söyler. Listenin olduğu gibi onaylanmasını önerir. «Efendim, Ġhsan Beyefendi'nin isteğine bendeniz de katılmak isterim. Ziver Bey adında biri vardır ki âdi, alçak bir adamdır. Hiç kuĢku yok ki, O 600'lük veya 300'lük defterin içindedir. Yani 150'ye çıkacak bir adam gözükmemiĢtir. ġimdi baĢka birini çıkartırız, onun yerine Ziver Bey'i koyarız. Hiçbir engel yok...» Sonra konuĢmasını Ģöyle sürdürür: «Yalnız baylar, Bakanlar Kurulu vardığı kararda Ģunu düĢündü: Dedi ki, bir adam Ģöyle bir alçaklık yapmıĢ, bir öteki de böyle. Fakat berikinin bugün aynı kudrette olarak aynı alçaklığı yapabilmesi olanak ve olasılığı yok gibidir. Fakat, öteki, aynı alçaklığı yapabilmek için bugün aynı güç ve kuvvetlerle donatılmıĢtır ve örgütlüdür. Bu noktayı yalnız geçmiĢi gözönünde bulundurarak değil, gelecek bakımından da düĢünmek gerekir. «Örneğin ,bugün Balıkesir hapishanelerinde 42 tane tutuklu vardır. Vatana ihanet suçuyla idama mahkûmdurlar, duruyorlar. Bu adamlar o zamanki çete çalıĢmaları sırasında ve bağlılıkları, ilgileri nedeniyle bugün yine ülke içinde her türlü kıĢkırtma ve eylemi yapmaya hazır ve yeteneklidirler. Bugün de, yarın da böyledirler. Dolayısıyla biz, büyük bir zorunluluk karĢısında kaldık, bu bakımdan Ziver Bey (listeye)

konulamadı. Eğer isterseniz, onlardan bir tanesini çıkarırız, çizeriz, Ziver Bey'i sokarız. (Hayır sesleri). Sözlerim bu kadardır ve bu bakımdan baĢka türlü yapmak ve hepsini koyabilmek olanağı yoktur.» Sonra gene tartıĢmalar baĢlar. Ali ġuuri Bey, Hüseyin Hüsnü Efendi, Tunalı Hilmi Bey, Mazhar Bey, Dr. Mustafa Bey, Ahmet Süreya Bey, Akçoraoğlu Yusuf Bey, Hacı Bekir Efendi, ĠçiĢleri Bakanı'nı, «Listenin düzenlenmesinde hangi ölçüleri esas aldınız?» diye sıkıĢtırırlar. «Prensip nedir?» diye ısrarla sorarlar. Ahmet Ferit Bey'in sabrı taĢar, Ģöyle der: «Efendim, prensip diye ne istiyorsunuz? Hain, Hain... Ne prensibi? Yalnız hainliğin yönü ve türü bakımından ancak bir sınıflandırma yapılabilir. Yoksa prensip nedir?» Oysa, bir hukuk profesörü olan Akçoraoğlu Yusuf Bey, açık seçik sormak ve söylemektedir, prensipten ne anladığını. Daha önce Ģöyle demiĢtir: «Efendiler, sanıyorum ki, hergün üç defa kürsüye gelerek zamanınızı harcayan arkadaĢlarınızdan değilim. (Bravo sesleri, gülmeler). Kırk yılda bir çıkmıĢım. Belki makul bir söz söyleyeceğim .ġurada pek tanımadığım ve kendilerine düĢünce açısından hiç karĢı çıkmadığım arkadaĢlar da ayak patırdısı yapıyorlar. Nedenini anlamıyorum. «ġimdi sanıyorum ki, görevlerimizden en önemlilerinden birisini, yalnız aklımızla değil, vicdan ve kalbimizle ilgili her görevi yapmak üzere bulunuyoruz Dolayısıyla bu konuda pek fazla acele... (Bu sırada (konuĢan kiĢiyi dinlemek istemeyenler, kendi aralarında yüksek sesle konuĢmaktadırlar. Akçoraoğlu, onlara doğru seslenerek): «Efendim, müsade buyurur musunuz? Yoksa Bakanlar Kurulu mu toplantı halinde. (GülüĢmeler) Millet Meclisi, çeĢitli görevlerinden birini, sanıyorum ki Ģu anda yargı görevini yapıyor. Ve Öyle bir karar verecektir ki, bu karar sonunda Türkiye'de bulunan ve eskiden Osmanlı saltanatı uyruğunda bulunan ve içlerinden bazıları, üzülerek söylüyorum, birçoğu Türk olan bazı kiĢileri, Türkiye Cumhuriyeti vatandaĢlığından kovacağız. Sanıyorum ki, herhangi bir adam için verilecek kararların en ağırını vereceğiz. Liste çabuk gelsin, çünkü karnımız aç, akĢam yakın, iftara yetiĢeceğiz, görüĢ ve düĢünüĢü geçerli olamaz. «Bu konuda önce kiĢiler gelmeden, prensipleri hukukî bir biçimde saptamak gerekir. ĠçiĢleri Bakanı biraz genel olarak... (O sırada yüksek

sesle konuĢmakta olan Recep Bey'e (Peker) dönerek, 'Biraz müsaade eder misiniz, sözüm iĢitilsin' dedikten sonra) Ve biraz açık olmayarak söylediler. Fakat ben istiyorum ki, daha adlar okunmadan önce, hükümet adına bu 150 kiĢiyi hangi prensiplere dayanarak ayırmıĢ olduklarını belirli hukukî ve açık dayanaklarıyla söylesin, l, 2, 3, 4, 5 yazalım. Prensipler bu biçimde belirdikten sonra, bize hükümet tarafından gönderilmiĢ olan Ģu suçluların, hükümlülerin ya da sanıkların hakkında bir jüri niteliğiyle bir karar vereceğiz. Diyorlar ki, Ģunlar kovulacak, çıkartılacak. Fakat adlar gelmeden evvel prensip tartıĢması gerek. O prensiplerde hata varsa, noksan varsa onu tamamlayalım, değiĢtirelim ya da düzeltelim de ondan sonra adlar listesi gelir, okunur.» Akçoraoğlu Yusuf Bey'e, iĢi uzattı, adların bir an önce okunmasına engel oldu diye, Meclis'in büyük çoğunluğu karĢı çıkmakta, ĠçiĢleri Bakanı Ferit Bey de, prensip saptanması konusundaki direnmesinde ısrarlı göründüğünden, sert cevaplar vermektedir. SataĢmalar sürerken, Yusuf Bey özetle Ģöyle der: «... Burada bir takım kimseleri milliyetten kovacağız. Acele etmeyiniz. Ben de içinizden oy verecek biri sıfatı ile söylüyorum. Hiçbirisi hakkında açık bilgim yoktur. Prensipler belirlersek, ola ki, içinizden biri adları gördüğünde der ki, filandan daha fazla bu listeye girmeyi hak ediyor, ama onun yerine koyabiliriz. Onun için önce prensipleri saptayalım. Çünkü çok veballi, vicdanımız üzerinde daima bizi rahatsız edecek bir oy vermekle yükümlü bulunuyoruz.» Ne var ki, o gün o saatlerde Meclis Genel Kurulu'nun prensip, hukuk kuralları gibi sorunlarla uğraĢma sabrı yoktur. Bir an önce, kimlerin 150'likler listesine girdiğini öğrenmek istemektedirler. HAĠN HAĠNDĠR!... PRENSĠBĠ NE? Akçoraoğlu Yusuf Beyin adların tartıĢılmasından önce iĢin kurallarının saptanması gerektiği yolundaki direniĢi kırıldıktan sonra Meclis gizli oturumunda ĠçiĢleri Bakanı Ferit Bey, önüne gelmiĢ 150'likler taslak listesi hakkında bilgi vermeyi sürdürüp, Ģöyle der: «— Efendim iĢte 150'lik liste... ĠĢte 300'lük liste... ĠĢte 600'lük liste... Yusuf Beyefendi bir prensipten söz ettiler. Dediler ki, prensipleri koyalım. Demincek, yüksek kurulunuza belirttiğim gibi, biz de adları

öyle karmakarıĢık yapmadık. Biz de kendimizce bir prensip yaptık. Yaptığımız defterde Ģu biçimde saptadık. Önce, kaçak Vahideddin'in yanındakiler. Birer birer adlarını söyleyeceğim. Ancak Yusuf Beyefendiyi inandırma, rahatlatmak için önce prensiplerden söz edeceğiz». Sözünün tam burasında Akçoraoğlu söz atar, «yalnız beni değil» der. Ferit Bey sinirlenmiĢtir, iĢte bu noktada: «Efendim, prensip diye ne istiyorsunuz"? Hain, Hain! Ne prensibi? Yalnız ihanetin yol ve türü bakımından ancak bir sınıflandırma olur, yoksa prensip nedir?» der. Akçoraoğlu, bu sert ve ters çıkıĢ karĢısında, «— Kaçak Vahideddin'in yanındakiler haindir» deyince bu kere de oturumu yöneten BaĢkan Fethi Bey (Okyar) kızar. «— Demin zatıaliniz, Ģikâyet ediyordunuz» der. Yusuf Akçoraoğlu: «— Hakkınız var Reis Bey» demekten baĢka çıkar yol bulamaz. Ferit Bey konuĢmasını sürdürür: «— Efendim, demin söylemiĢ olduğum gibi, Sevr AndlaĢmasını kabul ve imza eden Hükümet... Sevr AndlaĢmasını Paris'te imza eden delegeler kurulu... Sonra Kuvayı Ġnzibatiye... Sonra Çerkez Ethem ve avenesi (yandaĢları)... Ġzmir Çerkez Kongresine delege olarak katılanlar... Vatan ihanetinde bulunan asker ve memurlar... Vatan ihaneti ile sanık olan polis ileri gelenleri... Hain gazeteciler... Sonra vatan ihanetinde bulunan diğer kiĢiler, (Hangi kiĢiler sesleri). Canım efendim, okuyunca anlaĢılır. EĢkıya ve benzerleri... Bilmem baĢka prensip istiyor musunuz? Bu, bundan ibarettir.» ĠçiĢleri Bakanı, sözün burasında ekler: «— Yalnız Ģimdi Bakanlar Kurulunun kararına dayanarak ben bazı noktalarda prensibin bazı yönlerinden sapıldığını söyleyeceğim. O da Ģudur ki, söylemiĢtim, altı yüzü, yüz elliye indiriyoruz. Bunu yüz elliye indirirken daima bugünkü durumdaki zararlı ile gelecekte zararlıyı karĢılaĢtırıp gelecekte de zararlı olacağa öncelik tanıyoruz». Milletvekilleri sorarlar: «Kuvayı Ġnzibatiyeyi desteklemek için fetva veren müftüler de bu listeye dahil mi?» Bakan yanıt verir: «Var efendim var, altı yüzün içinde hepsi var, okuyunuz. Hangisini isterseniz yüz ellilik defterden birini çıkarın oraya koyun.»

Sonra Ferit Bey, liste üzerinden açıklamalarına devam eder: «— ġimdi efendim, Kuvayı Ġnzibatiye denince, Kuvayı inzibatiye'nin teğmene kadar efradı (kimseleri, erleri) vardır. Tabii bunlar listeye giremez. Sevr AndlaĢmasını imza edenler ve Hükümette bulunanlar, Takvimi Vekayiden (olayların takvimi adlı devlet günlüğü) çıkarılmıĢ sayıya göre Ģunlardır: Sadrazam Damat Ferit, ġeyhülislam Mustafa Sabri, hükümette olup da 150'lik listeye alınmayanları söyleyeceğim. DıĢiĢleri ve Savunma Bakanı yine Damat Ferit'miĢ. Cehenneme gitti. (Damat Ferit, listenin düzenlenmesinden çok önce 6 Ekim 1923'de ölmüĢtür). Bu nedenle listede yok. Denizcilik Bakanı Kürt Hamdi, bu var. ĠçiĢleri Bakanı ReĢit Mümtaz PaĢa, Ġstanbul'a, geliĢine kadar Ticaret ve Tarım Bakanı Cemal Bey idare etmiĢ aĢağıda iki tane daha okuyacağım. Defterde sandalye vermek olanağı bulunmadığından (listeye alınamadığını belirtmek istiyor) Bakanlar Kurulu buna karar verdi. Sonra Adalet Bakanı Ali RüĢtü, bilirsiniz ki bu alçak herif, Yunan orduları hareket ederken «Bu ordu bizim ordumuzdur» demiĢ. Maliye Bakanlığını müsteĢar idare edecektir demiĢler. Bir Maliye müsteĢarı varmıĢ, çağırmıĢlar, «Gel, Maliye Bakanı ol» demiĢler. O demiĢ ki «Vallahi 'ben bu iĢten anlamam, vekaleten idare ederim» demiĢ. ġimdi bunu koymadık. FERĠDUN FĠKRĠ BEY (Dersim) — ReĢat Bey mi? FERĠT BEY (Kütahya) — Evet koyalım mı? (Kimdir o sesleri) ReĢat Bey'dir, bunu koyalım mı? ġÜKRÜ BEY (Ġzmir) — Sormayın, sormayın. FERĠT BEY (Devamla) — Bayındırlık Bakanı, Adalet Dairesi BaĢkanı bir Zeki PaĢa varmıĢ. MeĢahiri Meçhuleden... (Bilinmeyen ünlülerden) (GülüĢmeler).. Bunu koymadık. Ticaret, Tarım Bakanı, eski ĠçiĢleri Bakanı Artin Cemal, koyduk tabii. Eğitim Bakanı Hadi PaĢa için, bu ayni zamanda Sevr AndlaĢmasını imzalayan bir bakandır. Bu girmiĢtir. Ferit Hilmi PaĢa varmıĢ. Diyorlar ki, bu ünlü bir herifmiĢ, tanımıyorum. Sonra DanıĢtay BaĢkanı Rıza Tevfik Bey, hem Sevr'de var, hem hükümette, bunu da koyduk. Hatta düĢündük, bunun için birĢey yapabiliriz dedik. Kendisi bu günlerde EĢerria (Ürdün) Hükümetinde bir memuriyet almıĢ olduğundan dolayı uyrukluktan çıkarılabilir, birĢey yapılabilir. Uyrukluktan çıkarma meselesi vardır, bu biçimde yapılabilir. Fakat 150'lik listenin içinde herhalde Sevr imzalamıĢ,

hükümette bulunmuĢ adamların yer alması herhalde doğrudur ve gereklidir. Değil mi efendim? (Doğru sesleri). Gene Ferit Bey bilgi vermeyi sürdürür : «— Sonra efendiler, bu yolda demek ki Sevri imzalayanlar, Kuvayı Ġnzibatiyeyi yapan Bakanlar Kurulunu saptadık. Bunlar millete ve devlete ihanet etmiĢlerdir, içlerinden bazı adları koymadık. Ġsterseniz, bazılarını çıkarır onları koruz. Demek ki, prensip bakımından karĢı çıkıĢ yok, zorunluluk bakımından da... ġimdi efendim, okuyayım, dinleyiniz, hatırınıza gelenleri iĢaret buyurunuz. (150'lik liste mi? sesleri) Evet efendim 150'lik liste. Bir kere kaçak Vahideddin'in adamları, kendisi yok. Yaveri Has (Özel Yaver) Kiraz Hamdi, Hademei Hassa Kumandanı (özel uĢaklar komutanı) Çerkez Zeki, Ģu anda da yanındadır. (Kaynıdır sesleri) Hazinei Hassa MüfettiĢlerinden (Özel Hazine MüfettiĢlerinden) ġaban Ağa, Tütüncü BaĢı ġükrü, en güvendiği adamdır ve Vahideddin onun isteğiyle hareket eder. Serkarin Yaver PaĢa (BaĢ Mabeyinci, zaten idama mahkûmdur. (Ne PaĢa sesleri). Yaver PaĢa efendim. Yaverlerden Erkanı Harp Miralay (kurmay albay) Tahir Bey, bu da eylemci bir adamdır, adamdır. Yani bugün eylemdedir. Eylem o demektir. Sevr AndlaĢmasını imza eden Hükümet üyelerinden eski ġeyhülislam Mustafa Sabri, (adamları bu kadar mı? sesleri), yüz elli kiĢinin içinde adamlarına bu kadar yer düĢtü. Mustafa Sabri'den sonra eski Adalet Bakanı Ali RüĢtü, Ticaret ve Tarım Bakanı Cemal... Efendim bu, Ġstanbul'da tutukludur. Yargılanmaktadır. Fakat, mahkemesine bildirdim. Mahkemeden Ali Galip gibi çıkarsa, o dakika bana haber veriniz atayım dedim. Artin Cemal denilen herif... (Konya eski valisi sesleri) Dr. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Sekiz yüz bin ermeniyi kestik diyen adam. FERĠT BEY (Devamla) — Artin adını yazarsak, iyi olmaz sanırım. Ciddiyetten çıkar. Denizcilik Bakanı Kürt Hamdi, bilirsiniz bunun bir de kardeĢi vardır. Adı Tribor Halil'dir, Ġstanbul'da büyük bir Ģey yapmıĢtır. Bu da bu yoldan büyük eylem gösterenlerdendir. Ġsterseniz bu Kürt adını kaldıralım. Hamdi PaĢa diyelim. (Hayır Hayır sesleri). (Cakacı Hamdi, lakabı böyledir, sesleri). Sevr AndlaĢmasını imzalayan delegeler kurulu: Hadi PaĢa, Rıza Tevfik, ReĢat ve Halis

Beyefendiler, Avrupanın gözünde, gidip bu anlaĢmayı imza ettikleri için, bunlar Avrupa'nın bildiği adamlardır. Ve Sevr andlaĢmasının yazılması bakımından bunları kesinlikle burada saklamak gerekir. Emniyet Genel Müdürlüğümüz, bunları buradan vatandaĢlıktan çıkarılacaklar listesine koymuĢtur, fakat bendeniz buna taraftar değilim. Müsade buyurursanız bunu burada bırakalım. Kuvayı Ġnzibatiye BaĢkumandanı ve eski Savunma Bakanı Süleyman ġefik, Kuvayı Ġnzibatiye Erkanı Harbiye Reisi (Kurmay baĢkanı) Miralay Refik Ahmet, kaçaktır. Bıılgaristan’dadır ve hâlâ eylemdedir. Kuvayı Ġnzibatiye mitralyöz (makinalı tüfek) kumandanı ve damadın damadı Tarık Mümtaz, ilk Nigehban oluĢturanlardandır. Kuvayı Ġnzibatiye kumandanlarından Ali Nadir PaĢa, Ġzmiri bırakan. YUNAN BAYRAĞINI ÖPEN HAĠN!.. 150'likler listesinde yer alanları Meclis kürsüsünde açıklamayı sürdüren ĠçiĢleri Bakanı Ahmet Ferit Bey, listeden okumakta olduğu adlan sayarken; Kuvayı Ġnzibatiye Kumandanlarından Ali Nadir PaĢa, Ġzmir'i bırakan» deyince, Ertuğrul (Bursa) Milletvekili Dr. Fikret Bey yerinden bağırır : «— Yunan bayrağını öpen, Yunan bayrağını!..» Ferit Bey, listeyi açıklamaya devam eder: «— Kuvayı Ġnzibatiye kurmayından BinbaĢı Asım, bu da kaçakların içindedir. Bunun da önemli bir rol oynadığı Emniyet Genel Müdürlüğü kayıtlarında yazılıdır. (Nasıl? sesleri) Yani, tereddüdünüz varsa iĢaret edelim çıkaralım. (Hayır, Hayır! sesleri) Kuvayı Ġnzibatiye üyelerinden ve Kürt Mustafa Divanı Harbinden Kaymakam (yarbay) Fettah, Ethem ve yandaĢları... HASAN BEY (Cebelibereket) — Ferit Beyefendi, BinbaĢı Çopur Hakkı yok mu? FERĠT BEY (Devamla) — Burada yoktur. Ġhtimal öteki defterlerde vardır. Eğer önemli bir adamsa deftere yazalım. Dr. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Fettah'tan daha esnadır. (iğrenç, aĢağılık). FERĠT BEY (Devamla) — Efendim, Ģimdi Çopur Hakkıyı isterseniz, buraya yazalım.

ALÎ RIZA BEY (Ġstanbul) — Çopur Hakkı mutlaka yazılmalıdır. Gereklidir. FERĠT BEY (Devamla) — Ġncelemede çıkarır koruz. ALĠ SAĠP BEY (Kozan) — Ġsterseniz Asım Bey'in yerine konulsun (Bir kere okunsun, sesleri). FERĠT BEY (Devamla) — Efendim, Çerkez Ethem ve biraderi Tevfik, ReĢit ve KuĢçubaĢı EĢref’in biraderi Hacı Salih, günümüzde hâlâ eylemdedir. BĠR SES — Nerededir? FERĠT BEY (Devamla) — Beyruttadır. Ġzmirli Akhisar Kumandanı Küçük Ethem. HAMDULLAH SUPHĠ BEY (Ġstanbul) — Efendim, müsade buyurur musunuz, bir soru soracağım. Hacı Salih adında bir gezgin tanıyoruz ve bugün, Anadolu direniĢi boyunca Kürdistan'da bulundu, ayni kiĢi midir? FERĠT BEY (Devamla) — Tabii efendim. HAMDULLAH SUPHĠ BEY (Ġstanbul) — Niçin tabiidir, geldikten sonra birĢey mi yaptı? FERĠT BEY (Devamla) — Odur efendim. Dr. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Bugün Ethemin kurmay baĢkanıdır. SADIK BEY (Karahisarı Sahip) — Küçük Ethem geberdi. FERĠT BEY (Devamla). — Hayır efendim sağdır. Düzceli Mehmet Oğlu Sami, bu da kaçaktır, Ethemin yaveri imiĢ ve günümüzde de eylemdedir. NECATĠ BEY (Ġzmir) — YüzbaĢı Sami. FERĠT BEY (Devamla) — Evet YüzbaĢı Sami. Çerkez Halil ibrahim. HULUSĠ BEY (Karesi) — Çerkez değildir efendim. Dr. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Belki baĢkasıdır. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim Yunanlılarla iĢbirliği yapmıĢ ve Balıkesirli ġefik Beyi öldürmek amacıyla Buzcu Halid Bey'i öldürmüĢtür ve bir çok rezalette bulunmuĢtur. Susurluktan Demir Kapılı Hacı Ahmed, bu kuruculardandır. ALĠ ġUURĠ BEY (Karesi) — Hem kurucu hem de Ġngilizlerle önemli iliĢkileri vardır. Hâlâ da örgütçülük yapıyorlar. FERĠT BEY (Devamla) — Eski Bursa Komiseri Düzceli Mustafa bu da kaçak ve Ethemin eli ayağı olan bir kimsedir.

Bundan sonra Çerkez Kongresine delege olarak katılanlar : Hendek ilçesinin Sünbüllü köyünden Bağ Osman. (Nasıl? sesleri). Bu, Bağ ahalisindendir. Günümüzde de izlediğimiz, ardında olduğumuz eĢkiyanın içerisinde adamları vardır. Bu ünlü bir aile adıdır REFĠK BEY (Konya) — Bu aile yerlerinde oturuyorlar mı? FERĠT BEY (Devamla) — Hayır efendim. Sonra Ġzmit eski mutasarrıfı Ġbrahim Hakkı. (O mühimdir, sesleri) Berao Sait Zevzek Tahir köyünden ġirin Bey. Bunlar zaten idama mahkûmdurlar. ALĠ ġUURĠ BEY (Karesi) — Berao Sait nerenin delegesidir? FERĠT BEY (Devamla) — Bandırma delegesi. Söke Ereğlisinin Tekeli köyünden Koca Ömeroğlu Hüseyin Bey, KamuĢtanbey köyünden Bağ Kamil. ġamlı Ahmet Nuri, Hamed Ahmet, Mahan Ali, ki bunlar Ģimdi Yunanistan'da ve eylemdediler. Klüp BaĢkanı ve Ġzmir delegesi HarunürreĢit, Sefer Hoca. Bu EskiĢehirli... Kirmasti'nin Kara Orman köyünden Hacı Osmanoğlu Abdülkerim ki, günümüzde de eylemde olanlardandır. Bigalı Nuri Bey oğlu Ġsa, Adapazarının ġahinbey Köyünden Kâzım. Bunlar, arkadaĢımızın dediği gibi Vahideddin'in adamlarından daha çok ve fakat rolleri budur. Gönenin... köyünden Lampat Yakup, bunlar adlarını hep Rumca anarlar. Bildirilerini görseniz, rezaletin, alçaklığın derecesidir. REFĠK BEY (Konya) — Velinimetime karĢı mükafat. FERĠT BEY (Devamla) — Sonra efendim, Kombat Hafız Sait. Bunlar idama mahkûmdur ve bugün Balıkesir'de tutukludur. BĠR SES — Ne için idam edilmiyor? FERĠT BEY (Devamla) — Ġdam etmemek Lozan AndlaĢmasının gereğidir. Takip edilmeyecektir ve bugün bırakacağız. (Gürültüler, anlaĢılmıyor, sesleri). FERĠDUN FĠKRĠ BEY (Dersim) — Gizli, gizli... FERĠT BEY (Devamla) — Gönen'in Gülbeler köyünden BinbaĢı Çerkez Ahmet Mehmet Bey, Yazarın Sait; Ġzmir'de dava vekili idi. Bir de Halçok Korrabat Sami adında birisi var. Fakat bu herif Yunanistan'da bir hizmet kabul ettiği için uyrukluktan çıkarma cetveline koyuyoruz. AndlaĢmanın imzasından sonraki eyleminden dolayı çıkarıyoruz. Önceki eylemden olsa 600'ünü de çıkarırız. AndlaĢmanın yapılması ve genel af bildirisinin kabul ettiği tarihten sonra yabancı hizmetine girmiĢ oldukları için. Sonra efendim, sivil ve asker memurlara gelince:

Eski Bursa Valisi Gümülcineli Ġsmail Hakkı, Konyalı Zeynelabidin... REFĠK BEY (Konya) — Hay Allah Razı olsun. FERĠT BEY (Devamla) — Bu, yabancı hizmetinde bulunduğu için vatandaĢlıktan çıkarma cetveline koyma olasılığı vardır. Fakat razı olmazsınız. (Sağlam olsun, sesleri) Cebelibereket Mutasarrıflığında bulunan Fani Zade Mesut, Lider Sadık Bey. Ġsterseniz bunu vatandaĢlıktan çıkarma cetveline koyalım. (Hayır, sesleri) Dr. FĠKRET BEY (Karesi) — Sadık Bey, Iskat olmaz (vatandaĢlıktan atılmaz) Ģerefi vardır, (alay olarak) FERĠT BEY (Devamla) — Eski Manisa Mutasarrıfı Giritli Hüsnü varmıĢ, bunu vatandaĢlıktan atılma cetveline koyuyoruz. SÜREYYA BEY (Karesi) — Aman efendim, bu Kanbur Ġzzet'ten de aĢağılık bir heriftir. FERĠT BEY (Devamla) — Peki efendim, amma biz bunu vatandaĢlıktan çıkarma cetveline koymazsak, zaten hudud dıĢındadır. SÜREYYA BEY (Karesi) — Hayır, cedvelinize karıĢmıyorum. Yalnız bilgi sunuyorum. FERĠT BEY (Devamla) — O cedvele girmeden buradan çıkmıyor. Divanı Harp Reisi Kürt Mustafa... (Kürt adını (kaldırınız sesleri). (Nemrut Mustafa, sesleri). KILIÇ ALĠ BEY (Gaziantep) — Onu baĢa yazmak lâzımdı, Ferit Bey. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim, müsade buyurursanız, hepsinin Ģerefiyle mütenasip (onuruyla uygun) olarak düzeltiriz. (GülüĢmeler). Bunu da meselâ çıkarma cetveline koyma olanağı vardır. (ġerefi vardır, sesleri). Ġzmir Telgraf Müdürü Hafız Mehmet. (Bu kimdir, sesleri) Efendim bu vatana ihanet etmiĢ ve idama mahkûm imiĢ. Zaten birkaç kiĢinin çıkması gerek. Ġsterseniz bunu iĢaret edelim. Sonra çıkması gerekenlerin içine koyarız... Adapazarlı Kaymakam Hain Mustafa... MAZHAR MÜFĠT BEY (Denizli) — Muavin Ali'nin kardeĢidir. FERĠT (BEY (Devamla) — Tekfurdağı (Tekirdağı) eski Müftüsü Hafız Ahmet. EskiĢehir hapishane eski müdürü... Yunanlıların Afyonkarahisar eski Mutasarrıfı Sabit. Çıkarma cetveline koyuyoruz. Fransızların Ayıntap Mutasarrıfı Celal Kadri, çıkarma cetveline...

BĠR SES — (TeĢekkür ederiz) FERĠT BEY (Devamla) — Ġzmir Belediye BaĢkanı Hacı Hasan PaĢa. SÜREYYA BEY (Karesi) — O, nerededir? FERĠT BEY (Devamla) — Çıkarma cetvelinde. BĠR SES — Memuriyet almıĢ mı? FERĠT BEY (Devamla) — Efendim, memuriyet almıĢ veya almamıĢ veya almaya eğilim göstermiĢ, onu bize bırakın. VatandaĢlıktan atacağız Yani 150 kiĢiliğe koyamıyoruz, ne yapalım? Eski Ayan'dan eski Evkaf Nazırı Vasfi Hoca. (Âlâ sesleri), Harput eski valisi Ali Galip, Ġzmir Eğitim Müdürü Halil, bunu da çıkarma cetveline koyacağız. Manyas'ın Susı ğırlık eski telgraf müdürü Davut. Bunların tümü idama mahkûmdur. Gönen Eytan Müdürü (Yetim Okulu Müdürü) Çerkez ReĢat... HAMULLAH SUPHĠ BEY (Ġstanbul) — Buna Çerkez diyorsunuz. Davut Çerkez değil mi? FERĠT BEY (Devamla) — Hayır... ReĢat... Bursa Vali Vekili Aziz Nuri... NECATĠ BEY (Bursa) — Yalnız Bursa Müftüsü unutulmuĢ listenin en önemlisidir. FERĠT BEY (Devamla) — Adı ne idi? NECATĠ BEY (Bursa) — Ömer Fevzi, Vahideddin'den daha melundur. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim, Deftere bir de Ömer Fevzi yazdık. Manyas'ın Ġnköy bucak müdürü Kâzım, bunu çıkarabilir miyiz beyler. Asıl Balıkesir’liler bilir, Balıkesirli Kazım? ALĠ SURURĠ BEY (Karesi) — Çıkarabiliriz. FERĠT BEY (Devamla) — Çünki bir iki yerin açılmasını istiyoruz. BĠR SES — Çopur Hakkı ne oldu? FERĠT BEY (Devamla) — Çopur Hakkı'yı koyacağız Ġzmir Kadı DanıĢmanı Asım Hoca, eski Ġstanbul Muhafızı Mustafa Namık; Ġstanbul Polis Müdürlüğü Birinci ġube eski müdürü ġeref, Peter Ġbrahim... Gönen'in Keçeler köyünden Tevfik... Kirmasti'nin Çürük Köyünden Hüseyin... Laz Ġbrahim Oğlu Hamdi, Ġsmail oğlu Hüseyin, Kirmasti'den HaĢim oğlu Hasan Hüseyin, ġaki Davud'un kardeĢi Zekeriya... (iĢitmiyoruz, sesleri)

Müsaade buyurursanız sesim kısıldı. Ġstirham ederim, bir iki dakika...» Türkiye Büyük Millet Meclisi gizli oturumunda, 150'likler listesine kimlerin hangi gerekçelerle alındığını açıklamakta olan ĠçiĢleri Bakanı Ahmet Ferit Bey'in adları okumaktan dudakları ve boğazı kuruyunca, «— Müsade buyurursanız sesim kısıldı, Ġstirham ederim bir - iki dakika...» demesinden, soluklanıp bir bardak su içmesinden sonra, listeyi okuma iĢi sürer. Ferit Bey saymaya devam eder: «... Hisaraltı köyünden Hatip Mehmet oğlu Süleyman. Adapazarının TaĢlıgeçit köyünden Mehmet oğlu Kazım... Kirmasti'nin Çürük bucağından Mehmet oğlu Kazım... Karaormandan Kamil... ġaki Davud'un kayınbiraderleridir bunlar. Bunların tümü, Yunanlılarla birlikte, silahlı olarak kaçmıĢlardır. Günümüzde de örgütlü ve eylemlidirler. Midilli’dedirler. .. Ayıntap'ta Fransızların gizli haber alma örgütünün Ģefi Hasan Sadık... Bunu vatandaĢlıktan çıkarma cetveline koyuyoruz. Tarsuslu Kamil PaĢazade Sezai (Selami), Tarsuslu Kamil PaĢazade Kemal... Süleymaniyeli Hakkı, Ġngiliz Hafiyesi meĢhur Kürt Hakkı dedikleri... Ġstanbul eski Polis Müdürü Tahsin... Ġstanbul eski polis müdür yardımcısı Kemâl. {Tamam sesleri)... Çanakkale Mutasarrıfı Mahmut Mahir... Eski Köylü gazetesi BaĢyazarı Ferit. HÜSEYĠN HÜSNÜ EFENDĠ (Isparta) — Kemal ikidir. Bu Müdür yardımcısı Kemal hangisi? Ispartalı Kemâl mi? FERĠT BEY (Devamla) — Ġstanbul eski polis müdür yardımcısı Kemâl vardı. HÜSEYĠN HÜSNÜ EFENDĠ (Ġsparta) — Bir de Ispartalı Kemâl vardır. Dr. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Bir de BaĢyaver Avni Pa Ģa var. FALlH RIFKI BEY (Bolu) — BoĢnak Emin PaĢa var. (Yazdı yazdı; sesleri) FERĠT BEY (Devamla) — Gönen'in Balcı köyünden Ömer... Gönen'in Balcı köyünden Topallı ġerif oğlu Ġbrahim, Havustan oğlu, Ġbrahim, Hafız oğlu Ġbrahim, Havustan oğlu Ġbrahim... Keçeler köyünden Topal Ömer oğlu Ġdris... Gönen'den Tercüman Salih...

Keçi Dere köyünden Hüseyin Galip, Gönen'in Keçeler köyünden Abdullah oğlu Galip... Gönen'in Keçeler köyünden Abdullah oğlu Deli Kasım...» ĠçiĢleri Bakanı, saatlerden beri liste okumaktan iyice yorulmuĢ ve bunalmıĢtır. Kimi adları tekrar tekrar yeniden okumakta, bazan atlamakta, sonra yeniden aynı adları değiĢik biçimde okumaktadır. Gizli oturum tutanaklarında bu durum açık seçik görülmektedir. Ama, milletvekilleri sabırsızdır, ısrarla listenin tamamını öğrenmek, kimler eksik bırakılmıĢ görmek ve tamamlamak çabasındadırlar. Bazı milletvekillerinin oturdukları yerden arada bir soru sormaları, saplamalar yapmaları, söz atmaları da Ferit Bey'i ayrıca yormaktadır. Sesinin tonu gittikçe düĢmekte ve güç duyulmaktadır. Falan adı yeniden okur musunuz, fiĢmekanı tekrarlar mısınız istekleri durmadan yinelenir. Soru sormak isteyenler pek çoktur. Bunlar boyuna parmak kaldırır, sıra isterler. Sonunda, oturuma baĢkanlık eden Fethi Bey dayanamaz, milletvekillerini azarlar: «— Efendim müsaade buyurun... Soru soracakların adlarını yazdım, sıra ile sorunuz...» Sonra sorular baĢlar, ilk soru soranlardan biri Karahisarı ġarki milletvekili Ali Sururi Efendi'dir. Onun derdi, Hürriyet ve Ġtilaf Partisi'nden olup da 150'likler listesinde yer almayanlarladır. «Listeye bir sürü Ģakiyi koymuĢsunuz, bunlar memlekete gelse ne olur, gelmese ne olur» der. «Defterinize bakıyorum, Hürriyet ve Ġtilâfta aza bulunmuĢ, genel sekreterlik yapmıĢ ve ülkeyi kargaĢaya sürüklemiĢ kiĢiler yoktur. Niçin yoktur beyefendi?» Ferit Bey, baĢtan verdiği gerekçeyi yineler «Zeynelabidin Hoca oradandır, Vasfı Hoca oradandır, ġaban oradandır, Refik Halit oradandır» der. Ama, Isparta Milletvekili Hüseyin Hüsnü Efendi atılır, «Salim PaĢa'nın adı yok» der. Çorum milletvekili Ġsmet Bey »Genel Sekreter olan Fevzi yok» der. Ferit Bey bir kere daha, çaresiz kalmıĢtır. ġöyle der: «— ġimdi efendim, hatırlarınıza bu gibi partilere üye olup da yaptıkları cinayetler daha ağır olanlar geliyorsa, söylersiniz onu koruz, baĢkalarını çıkarırız.» Ardından da sorar: «Sururi Efendi, kimi öneriyor sunuz, yazalım.»

Ali Sururi Bey cevap vermez. Bu arada, söz verilmeden konuĢmaya meraklı olanlar vardır. Bunlardan biri, Aksaray milletvekili NeĢet Bey araya girer, «Efendim Edirne Valisi Salim PaĢa ile Merkez Kumandanı Emin PaĢa gibi doğrudan doğruya Ferit PaĢanın sağ eli ve sol eli durumundadır bunlar...» BaĢkan Fethi Bey sırasız konuĢanları bir kere daha uyarır. Birisi, UĢak Belediye BaĢkanı Hulusi de yazılsın der, ĠçiĢleri Bakanı «yazalım» der. Yazılmayanlar niye yazılmadı» diye söylenmeler baĢlayınca da Ferit Bey: «Efendim, Ģimdi arkadaĢların söylediklerini birer birer yazıyorum. Bakınız. Çopur Hakkı, Polis Müdürü Halil, Ömer Fevzi, Polis Müdürü Nureddin, UĢak Belediye BaĢkanı Hulusi, daha? Hepsini yazarız» der. Ergani milletvekili Ġhsan Bey, «Seryaver Avni PaĢa» der. Erzurum milletvekili Ziya Efendi, «Abdullah Cevdet der, Kozan'lı Saip Bey, Antepli Celal Kadri diye direnir. Daha bir hayli ad sıralanırken, bakar ki istekler uzuyor, Ferit Bey kaldığı yerden okumayı sürdürür: Eski Ġstanbul Muhafızı Mustafa Namık... Ġstanbul Polis Birinci ġube Müdürü eskisi ġeref... Ġzmit Merkez Memuru, Edirne Polis Müdürü, Yalova Kaymakamı Fuat... Molan Zade Rıfat... Ve efendim Ģimdi de gazetecilere geçiyoruz; Rıfat’ı vatandaĢlıktan çıkarılacaklar listesine koyuyoruz» der ama, geçemez. Çünkü, gene itirazlar baĢlamıĢtır. Olurdu olmazdı tartıĢmaları bir süre sürer. Bir milletvekili, listede bir iki de divanı harp reisi (sıkı yönetim mahkemesi baĢkanı) bulunsun der, Cebelibereket milletvekili, Ġstiklâl Mahkemesi BaĢkanlarından Topçu Ġhsan Bey: «— Bu bir gelenek olmasın efendim» der. Mecliste gülüĢmeler olur. ĠçiĢleri Bakanı 150'likler listesine girecek gazetecileri sayacaktır ama bırakmazlar. Ağaoğlu Ahmet Bey, polis Müdürü Halil Beyin de illâ ki listeye girmesini ister. «Bu adam bizleri Ġngilizlere teslim etmiĢtir» der. Oturum baĢkanı, yeniden yerinden konuĢanları dinlemeye çağırır. Herkes birini teklif ederse, sayının binleri bulacağını söyler. Ferit Bey yeniden, «müsaade buyurun bir kere hepsini okuyalım da eksik kalanları tamamlarız, der, gülüĢmeler olur. Sonuçta, Ferit Bey (Tek), binbir zorluk içinde 150'likler listesine alınması kararlaĢtırılan gazetecileri sayar. Hükümetin önerisine göre bunlar, Türkçe Ġstanbul gazetesi sahibi Sait Molla, Ġzmir'de Müsavaat

gazetesi sahibi Hafız Ġbrahim, Aydede Gazetesi sahibi Refik Halit, Alemdar Gazetesi'nden Refii Cevat ve Pehlivan Kadri'dir. Ġzmir'de Köylü Gazetesi sahibi Refet de vardır ama, onu vatandaĢlıktan çıkarılanlar listesine almıĢlardır. Bir milletvekili sorar : «— Abdullah Cevdet nerede?» Ferit Bey, «— Ona gelinceye kadar sabah olur» der ve listeyi okumayı sürdürür: Adana'da Ferda Gazetesi sahibi Hilmi... Edirne'de Temin ve Selanik'te Hakikat sahibi Münür Mustafa... Balıkesir'de ĠrĢat Gazetesi sahibi Sındırgılı Ahmet Hulusi... Gene birisi sorar: «— Fotoğrafçı Ali Sami vardı?» Sıralardan cevap gelir, «okundu o okundu...» Gizli oturum tutanakları dikkatlice tarandığında, ĠçiĢleri Bakanının daha önceden Bandırma'da yayınlanan Adalet Gazetesi sahibi Ali Kemal ya da Ali Sami adında birinin adını söylediği görülmez. (Kimi (kaynaklarda bu kiĢiden Ali Sami, kiminde Ali Kemal diye söz edilir ama, sanırız doğrusu Ali Sami olacaktır.) Bu belirsizlikler gösterir ki, Meclisin gizli oturum tutanakları, çok sağlıklı ve eksiksiz tutulmuĢ tutanaklar değildir. Bu Fotoğrafçı Ali Sami denilen kiĢi, bahriye miralayıdır (albay), Abdülhamid döneminde Bahriye Nezaretinde (Deniz bakanlığında) fotoğrafçılık görevi yapmıĢ, 31 Mart gericilik ayaklanmasından sonra Mısır'a kaçmıĢ ve orada da fotoğrafçılıkla geçinmiĢ, ancak 1918 Mondros BırakıĢımından sonra Ġstanbul'a gelip, Bandırma'daki Adalet Gazetesi'ni çıkarmıĢ, Ulusal KurtuluĢ SavaĢçılarına karĢı ağır yazılar yazmıĢ, 30 Ağustos yengisinden sonra Edirne'ye gidip gazetesini bir süre de orada yayınlamıĢ ve sonra yurt dıĢına gitmiĢtir. Milletvekilleri, adı okunmamıĢ ya da okunduysa da tutanaklara geçmemiĢ Fotoğrafçı Bahriyeli Ali Sami için, okundu o okundu diye bağırıĢırken ĠçiĢleri Bakanı, okuyup okumadığından emin olmamalı ki; «Onu nihayete Ģey ederiz» der. «ġey etmek»ten amacı; yazmak, eklemek olsa gerektir... ĠçiĢleri Bakanı, daha sonra, elindeki listeye bakarak, «ġimdi hıyaneti vataniyede (vatan ihanetinde) bulunmuĢ olan öteki kiĢiler ve

eĢkiyaya geçiyoruz Yani vatan hainliğinde bulunan eĢkiyaya geçiyoruz» der ve okumaya baĢlar. Okuduğu adlar, genellikle hiç bilinmeyen, duyulmamıĢ sıradan eĢkiya adlarıdır. Bakan, «Bunlar baĢtan aĢağı idama mahkûmdur» diye bilgi verir. Bir bölümü için «Anzavur çetesinden bunlar» der. «Hepsi idama mahkûm ve mevkufturlar» {tutukludurlar) der. Arada gene karĢı çıkıĢlar olur. Denizli milletvekili Mazhar Müfit Bey, «bu kadar siyasi kiĢi varken bunları listeye almaya ne gerek var?» diye direnir. Ferit Bey listeyi okumayı sürdürür... Birisi, bu listeyle hiç iliĢkisi olmayan Bursalı Fabrikatör Cemil Bey adını söyler. Bakan, bezgin ve sıkkın, «yazdım efendim, yazdım» der, gene listeyi okur. Gene karĢı çıkmalar olur. Bir milletvekili, «Eski Çanakkale Mutasarrıfı Mahmut Mahir var da eski ĠçiĢleri bakanı Adil Bey niye yok» diye diretir. Birisi, «O Ayan Meclisinde Kuvayı Milliye ölüyor diye bağıran adamdır» der. Bakan, «eğer ehemmiyetsiz bir herifse onu buradan çıkaralım» derken, «bunaktır, bunak» sesleri yükselir, birisi, «o çok aĢağılık bir adamdır» derken daha bir baĢkası, «Adil beyi yakından tanıyanlar onun ne kadar ahmak ve budala olduğunu bilirler» der, daha baĢkaları, «hayır» diye bağırıĢır «Çok gayretli bir adamdır, çok alçaktır»... Herif, ahmak, budala, alçak, rezil sözcükleri bu oturumda bol bol kullanılır. Bakanla milletvekilleri arasında, Ģunun adını da yazalım bunun da yazalım, hayır yazmayalım, o kıymetsiz bir adamdır, hayır çok mühimdir diye pazarlıklar olur. Bu arada, Tunalı Hilmi Bey birini hatırlar, «Mahir Sait nerde Mahir Sait?» diye sorar. Bakan Ferit Bey, «onu da yazalım» der. Yazılır. Adil Beyin ahmak mı yoksa budala mı olduğu, bunayıp bunamadığı yenibaĢtan uzun uzun tartıĢılır... Ardından, Gönenli Galip diye (birinin listeye girip girmemesi tartıĢılır. Biri onun için, «Allah'ın yarattığı ve yaratacağı adamların en budala ve ahmağıdır» der. Bir baĢkası Galip Bey'le Ahmet Hulusi Sındırgılı'nın listeden çıkarılmalarını rica edip, «bunları çıkarıp baĢkalarını koyunuz Bu adam sekiz okka etle gezmiĢ olsa arkasına bir kedi bile takılmaz» der. Bunların yerine Bir Divanı Harp Reisi konulmasında ısrar eder. Nazım PaĢa'yı koyun der. Bakan Ferit Bey, «Nazım PaĢayı tanırsınız değil mi, burnunu silmekten acizdir» diye karĢılık verir. Biri. «boynu kalındır» diye söze girer. Bir baĢkası, «aciz

ama Divanı Harp Reisi» der. Ferit Bey, «Peki yazdık» der, elindeki listeye Nazım PaĢa da yazılır. Tam o sırada birisi, Harput Valisi, Sivas Kongresini basmaya kalkıĢmıĢ Ali Galip'ı hatırlar. Adı onunla birlikte yazılması gereken, onun kadar aĢağılık olduklarını söylediği Bedirhanilerden Halil Rahmi adını verir. Bozok Milletvekili Süleyman Sırrı Bey, «Memleketi kana boyayan Çapanoğulları nerededir?» der. Ardardına sıralanan adlar, sorular, pazarlıklar sürerken bir yeterlik önergesi verilir ama, onaylanıp red edilir. Milletvekilleri, bu liste üzerinde, daha çok konuĢmak, istemektedir. Yemek zamanı geçmiĢtir. Sonunda, ara verip gece de toplantıya devam kararı alınır. Ama bu karar yerine getirilemez. GörüĢmeler sürer. BaĢkan, gizli oturuma gece devam edilmesini önerir, önce «kabul» denir ama, tam o sırada Kütahya Milletvekili Recep Bey söze baĢlar. 150'liklerin dıĢında kalacakların ne olacağı yolunda görüĢlerini sıralar. Ardından »baĢkaları da söz alıp konuĢurlar. Ortaya, müslüman olmayan, ama 150’likler listesine girmesi gereken kiĢilerin adları atılır. Bunlar bu listeye alınabilir mi, alınamaz mı tartıĢmaları baĢlar. Bir ara, bu tartıĢma öyle keskinleĢir ki, Karesi milletvekili (Balıkesir) Süreyya Bey, ĠçiĢleri Bakanı Ferit Bey'i yalancılıkla suçlar. Suçlamanın gerisinde, Lozan BarıĢ AndlaĢmasının gizli protokollerinde, hristiyan uyrukluların cezalandırılıp cezalandırılamayacaklarına iliĢkin bir hüküm var mıdır yok mudur sorusu yatmaktadır. Sonunda, 150'likler listesine kesin biçimini verme görevini Bakanlar Kurulu’nun üstlenmesi, ancak bu listenin bir kez daha Millet Meclisine gelmesi kararıyla oturum kapanır (35). LĠSTE HAZIRLANDIKTAN SONRA YENĠDEN MECLĠSTE Lozan AndlaĢması gereğince genel af yasası çıkartılmıĢtır; dolayısıyla 150'likler listesinin bir an önce saptanması ve açıklanması gerekmektedir. Yeterince gecikilmiĢtir. Bu nedenle Bakanlar Kurulu, listeyi, Meclisteki görüĢmelerin ıĢığında yeniden görüĢüp düzenler. Bakanlar Kurulunun hazırlayıp son Ģeklini verdiği liste 22/23 Nisan 1924 ÇarĢamba akĢamı, bir kere daha yapılan Millet Meclisi gizli oturumunda ele alınır. Bu kez, öyle ilk oturumundaki gibi uzun görüĢmeler olmaz ama, oturum gene de elektrikli geçer.

Milletvekilleri, bu listeye alınmayan vatan hainlerinin, alınanlardan çok olduğunu, çok daha ağır suçlu durumundaki bazı kiĢilerin liste dıĢında bırakıldığını söylerler. Önergeler verilir, tartıĢmalar yapılır. Bu kez oturumu yöneten Ali Sururi Efendi'dir. Sonuçta, listeden ehveni Ģer sayılabilecek üç kiĢinin adlarının çıkarılması ve yerlerine Mutasarrıf Osman Nuri, Madanoğlu Mustafa (36) ve Köylü Gazetesi sahibi Refet’in konulması kaydıyla liste ekseriyet-i azime (oy çokluğu) ile kabul olunur. Kurulu bu listeyi son kez, I Haziran 1924 günü gözden geçirip, Mustafa Kemal PaĢa'nın önerisiyle 150. ad olarak Köylü Gazetesinden Refet'in de listeye katılmasını kararlaĢtırır. Liste bir kararname halinde getirilmiĢtir. Hilmi Uran, 1959 yılında yayınladığı Hatıralarım adlı kitapta, bu kararnamenin 7 Kanunisani 1340 tarihli( 7 Ocak 1924) 81 numaralı Resmi Ceridede (Resmi Gazete) yayınlandığını yazmaktaysa da bu tarihte ve sayıda bir yanlıĢlık olması gerek mektedir (37). Tarih 7 Haziran 1924 olabilir 81 de Resmi Gazete sayısı değil, kararname sayısı olmalıdır. 150'LĠKLER VE ĠÇĠġLERĠ BAKANI FERĠT BEY T.B.M.M. gizli oturumlarında, Ulusal KurtuluĢ SavaĢına karĢı çıkıp vatana ihanet ettikleri gerekçesiyle 150'likler listesini hazırlama ve bunu savunma görevini üstlenen ĠçiĢleri Bakanı Ferit Bey (Tek) 21 Mayıs 1924 tarihinde yani, 150'likler listesini imzalayamadan Bakanlıktan istifa zorunda kalmıĢtır. Gerekçe ise ilginçtir: Ahmet Ferit Bey, 1919 yılında, Mütareke Ġstanbul’unda, Anadoludaki Ulusal direniĢe ve Mustafa Kemal PaĢa'ya karĢı önlemler alma çabasındaki Damat Ferit Hükümetinde Nafıa Nazırıdır. Sadece Nafıa Nazırı (bayındırlık bakanı) olmakla kalmamıĢ, 8 Temmuz 1919 tarihinde Damat Ferit Hükümeti adına Mustafa Kemal PaĢa'nın maiyetindeki Miralay Refet Bey'e (sonradan PaĢa, Bele) çektiği bir telgrafta, Mustafa Kemal'in Ģiddetle aleyhinde bulunmuĢtur. Daha Millet Meclisi gizli oturumlarında 150'likler konusunun ilk tartıĢmasının yapıldığı günlerin ardından 20 Nisan 1924'de Ġstanbul gazetelerinden Vatan'da, «Günün Meselesi-Ferit Bey» baĢlıklı bir yazı çıkmıĢtır. Ahmet Emin (Yalman) tarafından kaleme alınan bu yazıda,

Ferit Bey'le, sınır dıĢı edilen bir takım ermeni zenginlerinin yeniden yurda gelmelerine aracı olduğu için, Ģiddetle çatılmaktadır. 28 Nisan tarihli gazetelerde Ġsmet PaĢa Hükümeti'nin ĠçiĢleri Bakanı (Dahiliye Vekili) Ahmet Ferit Bey'in, 1919'da Damat Ferit PaĢa'nın Bayındırlık Bakanı (Nafıa Nazırı) iken çektiği Ģifreli telgrafı açıklanmıĢtır. Bu telgrafta Ferit Bey Ģöyle demektedir: «...PaĢa meselesine gelince, bu mesele de had ve müzmin bir Ģekil aldı. PaĢanın camilerde halka aleni telkinlerde bulunmasından dolayı Ġngilizler geri çağrılmasını istediler. Camilerde telkinlerde bulunmak, siz de takdir edersiniz ki zaten isabetsiz bir harekettir. Bu sebeple kendini geri çağırdık. Gelmiyor, fena ediyor. Çünkü Ġngilizler her Ģeyi bıraktılar, bu noktada ısrar ediyorlar. Maksat memlekete hizmet etmek ise, Orduda çok Ģükür kendisinden baĢka kumandan yok değil. Madem ki dönüĢ lüzumu bir dıĢ meselesi halini aldı, baĢkasını vekil bırakıp dönmeliydi. Bilhassa Ġngilizler de, dönüĢte kendisine birĢey yapmayacaklarını resmen vaad ettiler.» Bu açıklama, ĠçiĢleri Bakanı Ferit Bey'i çok zor durumda bırakmıĢ olmalıdır ki, telgrafın aslında bir parola olduğunu iddia ederek, Refet PaĢa'yı da kendisine tanık göstermek ister. Buna karĢılık, Refet PaĢa tam tersini yaparak, Ferit Bey'i daha zor duruma düĢürür. Der ki, «Ferit Bey o zaman, Samsun'un Ġngilizler tarafından iĢgaline imkân vermeye uğraĢıyordu, Milli Mücadelenin de aleyhindeydi...» Bu peĢ peĢine gelen darbeler sonunda Ferit .Bey, 21 Mayıs 1924'de bakanlıktan çekilmek zorunda kalmıĢtır. Yerine, Recep Bey (Peker), ĠçiĢleri Bakanı atanmıĢ ve l Haziran tarihli 150'likler kararnamesinin altına imzasını koymuĢtur(38). 150'LĠKLER LĠSTESĠ Vahideddin'in Maiyeti 1. Yaveri Has Kiraz Hamdi 2. Hademe-i Hassa Kumandanı Zeki 3. Hazine-i Hassa müfettiĢlerinden Kayserili ġaban Ağa 4. TütüncübaĢı ġükrü 5. Serkarin Yaver

6. Yaverandan Erkân-ı Harp Miralay Tahir 7. Seryaver Avni 8. Esbak Hazine-i Hassa Müdürü ve Defter-i Hakani Emini Refik Kuvve-i Ġnzibatiye'ye Dahil Kabine Azaları 9. Esbak ġeyhülislâm Mustafa Sabri 10. Adliye Nazırı esbakı Ali RüĢdî 11. Ziraat ve Ticaret Nazırı esbakı Cemal (Artin) 12. Bahriye Nazırı esbakı Cakacı Hamdi (PaĢa) 13. Maarif Nazırı esbakı Rumbeyoğlu Fahreddin 14. Esbak Ziraat ve Ticaret Nazırı Kızılhançerli Remzi Sevr Muahedesini Ġmzalayan Heyet-i Murahhasa 15. Maarif Nazırı esbakı Hadi (PaĢa) 16. Ayandan ġûrayı Devlet Reisi esbakı Rıza Tevfik (BölükbaĢı) 17. Bern Sefiri esbakı ReĢat Halis Kuvve-i Ġnzibatiye'ye Dahil Olanlar 18. Kuvve-i Ġnzibatiye BaĢkumandanı Süleyman ġefik (PaĢa) 19. Yaveri süvari YüzbaĢısı Bulgar namıyla maruf Tahsin 20. Kuvve-i Ġnzibatiye Erkân-ı Harbiye Reisi Miralay Ahmet Refik 21. Kuvve-i Ġnzibatiye Mitralyöz Kumandanı ve Damat Ferit'in yaveri Tarık Mümtaz 22. Kuvve-i Ġnzibatiye Kumandanlarından Ġzmir Kolordusu Kumandanı Ali Nadir (PaĢa) 23. Kuvve-i Ġnzibatiye mensubininden ve Nemrut Mustafa Divanı Harbinden Kaymakam Fettah 24. Kuvve-i Ġnzibatiye mensubininden Çopur Hakkı Mülkiye ve Askeriyeden 25. Esbak Bursa Valisi Gümülcineli Ġsmail 26. Ayândan Konyalı Zeynelabidin 27. Cebelibereket Mutasarrıfı esbakı Fanizade Mes'ut 28. Hürriyet ve Ġtilaf Fırkası Lideri Miralay Sadık

29. Malatya Mutasarrıfı esbakı Bedirhani Halil Rahmi 30. Esbak Manisa Mutasarrıfı Giritli Hüsnü 31. Esbak Divan-ı Harp Reisi Nemrud Mustafa (PaĢa) 32. UĢak Belediye Reisi Hulusi 33. Adapazarı Kaymakamı esbakı Hain Mustafa 34. Tekirdağ Müfti-i esbakı Hafız Ahmet 35. Afyonkarahisar Mutasarrıfı esbakı Sabit 36. Gaziantep Mutasarrıflığında bulunmuĢ Celal Kadri 37. Hürriyet ve Ġtilaf Kâtibiumumisi Adanalı Zeynelabidin 38. Mülga Ayandan Evkaf Nazırı esbakı Vasfi Hoca 39. Harput Vali Vekili esbakı Ali Galip 40. Sabık Bursa Müftüsü Ömer Fevzi 42. Ġzmir Kadı müĢaviri sabıkı Ahmet Asım 43. Esbak Ġstanbul Muhafızı Natık 44. Dahiliye Nazırı esbakı Ayandan Adil 45. Dahiliye Nazırı esbakı Ayandan Mehmet Ali 46. Esbak Edirne Valisi ve ġehremini vekili Salim (mirimiran) 47. Kütahya'da Yunanlılara Mutasarrıflık eden Hoca Rasihzade Ġbrahim 48. Adana'da Vekillik eden Abdurrahman 49. KarahisarıĢarki Mebusu esbakı Ömer Fevzi 50. ĠĢkenceci Namıyla maruf Mülazım Adil 51. ĠĢkenceci Namıyla maruf Mülazim Refik 52. Esbak Kırkağaç Kaymakamı ġerif 53. Esbak Çanakkale Mutasarrıfı Mahmut Mahir 54. Ġstanbul Merkez Kumandanı esbakı Emin 55. Kilis'te 'kaymakamlık eden Sadullah Sami 56. Esbak Dahiliye Nezareti Davavekili ve Bolu Mutasarrıfı Osman Nuri Ethem ve Avanesi 57. Çerkez Ethem 58. Ethem'in biraderi ReĢit 59. Ethem'in biraderi Tevfik 60. KuĢçubaĢı EĢref 61. KuĢçubaĢı EĢrefin biraderi Hacı Sami 62. Ġzmirli sabık Akhisar Kumandanı Yzb. Küçük Ethem

63. Düzceli Mehmet oğlu Sami 64. Burhaniyeli Halil Ġbrahim 65. Susurluk'tan Demirkapılı Hacı Ahmet Çerkez Kongresine Murahhas Olarak ĠĢtirak Edenler 66. Hendek (kazasının Sümbüllü karyesinden Bağ Osman 67. Ġzmir Mutasarrıfı esbakı, Ġbrahim Hakkı 68. Beraev Sait 69. Berzek Tahir 70. Adapazarı'nın Harmantepe karyesinden Maan ġirin 71. Söke Ereğlisi'nin Teke karyesinden Koca Ömer oğlu Hüseyin 72. Adapazarı'nın Talustanbey köyünden Bağ Kamil 73. Hamte Ahmet 74. Maan Ali 75. Kirmastinin Karaosman karyesinden HarunreĢit 76. EskiĢehirli Hızır Hoca 77. Bigali Nuri Bey oğlu Ġsa 78. Adapazarı'nın ġahinbey karyesinden Kâzım 79. Gönen'in tuzakçı karyesinden Lampat Yakup 80. Gönen’in Bayramiç karyesinden Kumpat Hafız Sait 82. Ġzmir'de davavekili Sait 83. ġamlı Ahmet Nuri Polisler 84. Esbak Ġstanbul Polis Müdürü Tahsin 85. Esbak Ġstanbul Polis Müdür Muavini Kemal 86. Emniyetiumumiye Müdür Muavini Ispartalı Kemal 87. Esbak Ġstanbul Polis Müdüriyeti Birinci Kısım BaĢmemuru Hafız Sait 88. Esbak Ġstanbul Polis Müdüriyeti Birinci ġube Müdürü ġeref 89. Sabık Arnavutköy Merkez Memuru Hacı Kemal 90. Sabık Polis BaĢmemurlanndan Namık 91. ġiĢli Komiseri Nedim 92. Ġzmir Merkez memuru, Edirne Polis Müdürü ve Yalova Kaymakamı Fuat 93. Adana'da Polis Müdürlüğü eden Yolgeçenli Yusuf

94. Unkapanı Merkez Memuru sabıkı Sakallı Cemil 95. Büyükdere Merkez Memuru sabıkı Mazlum 96. Sabık Beyoğlu Ġkinci Komiseri Fuat Gazeteciler 97. Serbesti Gazetesi sahibi Hürriyet ve Ġtilaf azasından Mevlânzade Rıfat 98. Türkçe Ġstanbul gazetesi sahibi Sait Molla 99. Ġzmir'de Müsavat gazetesi sahibi ve eski muharriri, Darülhikmet azası Ġzmirli Hafız Ġsmail 100. Aydede gazetesi sahibi ve Posta Telgraf Müdür-i Umumî esbakı Refik Halit 101. Bandırma Adalet gazetesi sahibi Bahriyeli Ali Kemal 102. Edirne'de Teemin ve Elyevm, Selânik'te Hakikat gazeteleri sahibi Neyir Mustafa 103. Eski Köylü gazetesi muharriri Ferit 104. Alemdar gazetesi sahibi Ref'i Cevat 105. Alemdar gazetesi sahibi Pehlivan Kadri 106. Adana'da Ferda gazetesi sahibi Fanizade Ali Ġlmi 107. Balıkesir'de ĠrĢad gazetesi sahiplerinden Trabzonlu Ömer Fevzi 108. Halep'te Doğru Yol gazetesi sahibi Hasan Sadık 109. Köylü gazetesi sahip ve müdürü Ġzmirli Refet Diğer EĢhas 110. Tarsuslu Kamil PaĢazade Selami 111. Tarsuslu Kamil PaĢazade Kemal 112. Süleymaniyeli Kürt Hakkı 113. Mustafa Sabri Hoca'nın oğlu Ġbrahim Sabri 114. Fabrikatör Bursalı Cemil 115. Ġngiliz casusu meĢhur Çerkez Ragıp 116. Fransız zabitliği yapan Haçinli Kazak Hasan 117. EĢkıya Reisi Süngülü Davut 118. BinbaĢı Çerkez Bekir 119. Bursalı Fabrikatör Cemil'in kayınbiraderi Necip 120. Ġzmir sabık Umur-u Islâmiye MüfettiĢi Ahmet Hulusi

121. UĢak'ta Madanoğlu Mustafa 122. Gönen'in Tuzakçı karyesinden Yusuf oğlu Remzi 123. Gönen Bayramiç karyesinden Hacı Kasım oğlu Zühtü 124. Gönen Balcı karyesinden Kocagözün Osman oğlu ġafcir 125. Gönen Muratlar karyesinden Koç Mehmetoğlu Koç Ali 126. Gönen'in Ayvacık karyesinden Mehmet oğlu Aziz 127. Gönen Keçeler karyesinden Bağcılı Ahmet oğlu Osman 128. Susurluk Yıldız karyesinden Molla Süleymanoğlu Ġzzet 129. Gönen'in Muratlar karyesinden Hüseyin oğlu Kâzım 130. Gönen'in Balcı karyesinden Bekir oğlu Arap Mahmut 131. Gönen'in Rüstem karyesinden Gardiyan Yusuf 132. Gönen'in Balcı karyesinden Ömer oğlu Eyüp 133. Gönen'in Keçeler karyesinden Talustan oğlu Ġbrahim ÇavuĢ 134. Gönen'in Balcı karyesinden Topallı ġerif oğlu Ġbrahim 135. Gönen'in Keçeler karyesinden Topal Ömer oğlu Idris 136. Manyas'ın Bolcaağaç karyesinden Kurhoğlu Ġsmail 137. Gönen’in Keçeler karyesinden Muhtar Hacı oğlu Ġshak 138. Marmara'nın Kayapınar karyesinden Yusuf oğlu Ġshak 139. Manyas'ın Kızlık karyesinden Ali Bey oğlu Sabit 140. Gönen'in Balcı karyesinden Veli oğlu Selim 141. Gönen'in Çerkez Mahallesi'nden makineci Mehmet oğlu Osman 142. Manyas Değirmenboğazı karyesinden Kadir oğlu Kamil 143. Gönen'in Keçidere karyesinden Hüseyin oğlu Galip 144. Manyas Hacıyakup karyesinden Çerkez Sait oğlu Salih 145. Manyas'ın Hacıyakup karyesinden maktul ġevket'in biraderi Ġsmail 146. Gönen Keçeler karyesinden Abdullah oğlu Deli Kasım 147. Gönen'in Çerkez Mahallesi'nden Hasan OnbaĢı oğlu Kemal 148. Manyas'ın Değirmenboğazı karyesinden Kadir oğlu Kamil'in biraderi Kâzım Efe 149. Gönen'in Kızlık karyesinden Pallaç oğlu Kemal 150. Gönen'in Keçeler karyesinden Tuğ oğlu Mehmet

VAHĠDEDDĠN VE DAMAT FERĠT 150'LĠK DEĞĠLDĠR Kamuoyunda yaygın ve yanlıĢ bir sanı vardır. Çok kiĢi, son Osmanlı PadiĢahı Mehmet Vahideddin ve sadrazamı Damat Ferit'i 150'likler listesinde yer almıĢlar sanır. Pek çok kaynak kitapta bunlardan «.150'liklerden» diye söz edilir. 36. ve sonuncu Osmanlı padiĢahı olan Sultan VI. Mehmet Vahideddin'in padiĢahlığı, l Kasım 1922'de TBMM.'nin saltanatı kaldırmasıyla son bulmuĢtur. Bundan sonraki kısa süre içinde Vahideddin, sadece halifedir. Ancak, 17 Kasım'da Vahideddin'in Ġstanbul'daki iĢgal kuvvetleri baĢkomutanına sığınması ve Malaya adlı savaĢ gemisiyle Ġstanbul'dan kaçırılıĢı üzerine, 18 Kasım'da sabık padiĢahın halifelik sıfatı da kaldırılıp yerine halife olarak gene Osmanlı hanedanından Abdülmecit Efendi, Ankara'daki TBMM'ce seçilmiĢtir. TBMM'ce Vahideddin «hain» ilân edilmiĢ, ama 150'likler listesine alınmasına gerek görülmemiĢtir. Dolayısıyla 150'liklerden değildir. Vahideddin'in beĢ kez (toplam onüç ay) sadrazamlığını yapan, eniĢtesi Mehmet Ferit PaĢa (Damat Ferit) de 1924 yılında son ve kesin Ģeklini alan 150'likler listesinde yer almamıĢtır. Damat Ferit, padiĢahın da uyarısıyla, Yunanlıların Ġzmir'de denize dökülmesinden bir süre sonra ve 11 Ekim'de Mudanya ateĢkesinin imzasından önce, Ġstanbul'daki iĢgalci Ġngiliz polislerinin koruması altında (22 Eylül 1922), Orient Express ile Avrupa'ya kaçmıĢ, Fransa'nın Nice Ģehrine yerleĢmiĢ ve Türk ordularının resmen Ġstanbul'a girdikleri 6 Ekim 1923 günü de orada ölmüĢtür. Zaten daha 7 Ekim 1920 tarihinde Ankara Ġstiklâl Mahkemesince Sevr AnlaĢmasını imzaladıkları için ayân'dan Hadi, Rıza Tevfik ve Bern Sefiri ReĢat Halis'le birlikte gıyabında idam cezasına çarptırılmıĢ olan Damat Ferit, 150'likler listesinin kesin ve son Ģeklini aldığı l Haziran 1924'te hayatta olsaydı, kuĢkusuz ki bu listenin baĢında bulunurdu. Ama öldüğü için 150'likler listesine girmemiĢtir. 150'lik değildir. Aynı Ģekilde, Vahideddin'in ġeyhülislamlarından Dürrizâde Abdullah da 150'likler listesine alınmamıĢ, ama vatandaĢlıktan çıkarılmıĢ bir haindir. Fakat 150'lik değildir.

150'likler listesinin altındaki Hükümet üyelerinin listesi Ģöyledir: BaĢvekil ve Hariciye Vekilli Ġsmet (Ġnönü) Müdafai Milliye Vekili Kâzım (Özalp) Adliye Vekili Mustafa Necati Dahiliye Vekili Recep (Peker) Sıhhiyye ve Muaveneti Ġçtimaiye Vekili Dr. Refik (Saydam) Maarif Vekili Vasıf (Çınar) Maliye Vekili Mustafa Abdülhâlik (Renda) Mübadele, Ġmar ve Ġskan Vekili Mahmut Celal (Bayar) Nafıa Vekili Süleyman Sırrı (Day) Ticaret Vekili Hasan Hüsnü (Saka) Ziraat Vekaleti Vekili Hasan Hüsnü (Saka) TBMM GĠZLĠ OTURUMUNDA 150'LĠKLER TARTIġMALARININ TAM METNĠ Daha önceki bölümlerde özetleyerek ve olanaklar ölçüsünde dilini günümüz türkçesine aktararak verdiğimiz 150'likler konusundaki tartıĢmaların Meclis gizli oturum tutanaklarındaki metnini, burada olduğu gibi vermek istedik. Böylece, konunun daha bir açıklık kazanacağına inanıyoruz. 16 Nisan ile 22/23 Nisan 1924 günleri, TBMM'nin iki gizli oturumunun tutanaklarını bundan sonraki bölümlerde tam metin olarak sunuyoruz.

DEVRE : II

CĠLT : 4

ĠÇTĠMA SENESĠ: II

T.B.M.M Gizli Celse Zabıtları

16 Nisan 1340 (1924) Münderecat

Sayfa 1. — ZAPTI SABIK HULÂSASI 2. — MÜZAKERE EDĠLEN MEVAD

1.

434 434

— Lozan Muahedenamesi mucibince ilân olunacak affı umumiden hariç tutulacak 150 kiĢilik liste üzerinde müzakerat. 434 : 454

Cilt: 8/1 39 uncu Ġnikat, 2 nci Celse

OTUZ DOKUZUNCU ĠNĠKAT 16 Nisan 1340 ÇarĢamba ĠKĠNCĠ CELSE REĠS : Fethi Beyefendi KÂTĠPLER : Avni Bey (Yozgat), Ragıp Bey (Kütahya)

REĠS — Celseyi açıyorum. Hafi celse akti hakkında Dahiliye Vekili Ferid Beyefendi söz istediler. Buyurun efendim. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Efendim malumu âliniz affı umumi beyannamesine 150 kiĢilik bir liste ilâve edilecektir. Bu liste hakkında maruzatta bulunmak için, arzu buyurursanız, celsei hafiyede müzakere edelim, eğer arzu buyurmazsanız celsei aleniyede müzakereye devam ederiz. ZĠYAEDDĠN BEY (Erzurum) — Aleni olsun efendim, yarın gazeteler yazar. ZEKĠ BEY (GümüĢhane) — Yarın gazetelerde okurlar. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Fakat bazı Ģeyler varki hafi celsede mevzubahis olması lâzım gelir. Mütebakisini de aleni celsede yaparsak zararı yok. REĠS — Efendim, 150 kiĢilik liste hakkında hafi celsede malumat ita edileceği lüzumunu Dahiliye Vekili Bey teklif ediyorlar. Bu maksatla hafi celse akdini kabul edenler lütfen el kaldırsın... Aksini reye koyuyorum, hafi celse akdini kabul etmeyenler el kaldırsın... Hafi celse akdi kabul edilmiĢtir. ġimdi zaptı sabık hulâsası okunacaktır. 1. — ZAPTI SABIK HULÂSASI YĠRMĠ SEKĠZĠNCĠ ĠNĠKAT 3 Nisan 1340 PerĢembe ĠKĠNCĠ CELSE Fethi Beyefendinin Tahtı Riyasetlerinde inikat ederek; Mahsubu Umumi Kanun Lâyihasının ikinci ve dördüncü maddelerinin müzakeresi itmam olunduktan sonra celsei hafiyeye son verildi. Kâtip Kâtip Zonguldak Bozok Ragıp Avni Reis Fethi

REĠS — Zaptı sabık hakkında mütalaa var mı? Reylerinize arz ediyorum; kabul edenler... Etmeyenler.. Kabul edilmiĢtir. 2. — MÜZAKERE EDĠLEN MEVAD I — Lozan Muahedenamesi mucibince Ġlân olunacak affı umumiden hariç tutulacak 150 kiĢilik liste üzerine müzakerat. REĠS — Mevzu üzerine söz Dahiliye Vekili Ferit Beyefendinin. Buyurun efendim. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Efendim, malumu âliniz olduğu üzere bu 150 kiĢilik liste affı umumi beyannamesinin merbut bir zeylidir. Affıumumi Lozan muahedesi icabıdır. Müddeti muayyene zarfında tekmil cerami, gerek Türk tebası, gerek ecnebi tebeası için bütün ceraimi af mahiyetindedir. Yalnız heyeti murahhasamızın ısrarı üzerine 150 kiĢilik bir listenin aftan istisnası hakkında ve muahedatın tasdikini müteakip teatisi esnasında bu 150 kiĢilik defterin de Paris hazinei evrakım tevdii tekarrür etmiĢtir. ġimdi bu 150'lik defterin tanzimi meselesi var. Kim girsin? Tabii Lozan Konferansında 150 kiĢilik bir liste tanzimi takerrür ettiği günden itibaren efkârı umumiye bununla meĢgul olduğu gibi, Dahiliye Vekâleti, Emniyeti Umumiye Müdürriyeti de bunun tertibiyle meĢgul olmuĢtur. Bu tertip neticesinde muhtelif memleketlerden talep edilen gerek umumi hayatta Ģahsiyeti maruf olduğu cihetle tebarüz eden adamların isimleri emniyeti umumiyece toplanmıĢ; maalesef bunun miktarı 150'yi çok tecavüz etmiĢ. Maalesef memleketimizin hayatı siyasiyesi noktai nazarından çok tecavüz etmiĢ, takriben 600 kiĢiye baliğ olmuĢtur. Daha araĢtırırsak -kenarda, köĢede- Heyeti Celilenizce vaki olacak isimleri toplarsak belki bu miktarı kat kat tecavüz edecektir. Fakat tabiidir ki bu hususta hayatı umumiyede icrayı tesir edebilecek adamlar yalnız cemedilmek suretiyle altı yüzü tecavüz etmiĢtir. Emniyeti umumiye mademki ahden 150 kiĢi olacak, tutmuĢ bunların içersinden meĢhur -meselde olduğu veçhile- Ģuna değmiĢ buna değmemiĢ diyerek bir defter çıkarıyor. Bu da üç yüze baliğ oluyor. Yani çıkarmanın ihtimali olmayan birtakım edani bu üç yüzün içine girdi. Bunu yüz elliye kalbetmek için ne yapmalı? Asıl müĢkilât buradan doğdu. Nasıl tasfiye etmeli? Yani efendim; bunun için Heyeti

Vekilede müteaddit müzakereler cereyan etti. Mademki ahden mutlak bu (150) olacak -151 olmayacak- Ne yapmalı? Binaenaleyh meseleyi sunuf cihetiyle, ve ika edilen cinayet cihetiyle bir tasnif sırasına koyalım, ciheti terviç edildi, kabul edildi. Sonra bunun içinde evelâ bilfarz; Vahidettin vardır. Sonra bunu çıkardık. Çünkü hanedan kanunu dolayısiyle çıkmıĢ olduğundan dolayı buna hacet kalmadı. Fakat bunun tevabii var, ser yaverleri, bilmem ne gibi. Vahidettin'in bütün icraatına yakından iĢtirak etmiĢ ve imali nüfuz etmiĢ beĢ altı kiĢi. Sonra efendiler; bir kaç kabine var ki; bunlar memleketin hayatına suikast etmiĢ, meselâ; Sevr muahedesini imzalamıĢ olan kabine. Sonra diğer bir kabine geliyor. O da Kuvayi Ġnzibatiyeyi teĢkil eden kabine, sonra kumandanlar. Tabii belli baĢlıları, ta küçük Ģüphelilere gitmenin ihtimâli yoktur. Sonra bilfarz Çerkez Ethem ve avenesi ve sonra efendiler, memleketimizin en muĢtu devrinde memleketimizi parçalamak arzusu ile ve Türklerin dünyada en zalim, en hain, en âdi bir millet olduğunu ve bilâkis Yunanlıların en medeni, en insani, en ulvi mefkurelerle hareket etiğini ve Türkleri Türkiye'den kovmak isteyen zaten Türkiye'de Türk olmadığını iddia eden ve Ġzmir'de inikad eden bir çerkez kongresi görürüz. Bunların mürettipleri ve memleketlerden ele baĢı olarak giden murahhasları, bunu müteakip harekâtı milliye esnasında düĢman ile teĢrihi mesai ederek son dakikaya kadar ve muahedenin zamanı akdinde muvaffakiyetimizi iĢkâl etmek üzere; çıkan çetelerin rüesası. Nihayet bugün elan mahallelerini tafsile Ģey etmiyorum. Tabii Heyeti Celilenizde bizim ne gibi yerlerde takibatta bulunduğumuzu bendenizden sormazsınız. Hududumuzun haricinde, muhtelif noktalarda, muhtelif isimlerle hilâfet komitesi, Anadolu komiteleri, ihtilâl komiteleri suretinde teĢekkül etmiĢ birtakım nüveleri, birtakım teĢekkülâtı ihtilâliyeyi idare eden adamlar. Bunların hiç olmazsa bunun içerisinde bulunması. Sonra ilâve edeyim. Memleketin en buhranlı devirlerinde düĢmanla teĢriki mesai ederek memleketin muzafferiyetini, muvaffakiyetini akamete uğratan, uğratmak isteyen birtakım deni matbuat adamları ve ilaahir bir nevi böyle sunufa taksim ile bir defter tanzim edilmiĢtir. Heyeti Celilenize tekrar bir Ģey daha arz edeyim; bunların hepsini biz bu 150'lik listeye sokmak için uğraĢıyoruz. Nasıl yapalım dedik. Bir miktarını haber aldık. Meselâ bir takımları Yunanistan dahiline firar etmiĢler, gitmiĢler, Yunanistanın hizmeti askeriyesine

girmiĢlerdir. Onları tabiyet kanununa tevfikan -diğer bir kararname ile ki- bu sabah Heyeti Vekile imzalamıĢtır. Onların tabiiyet kanununa tevfikan tabiiyetten iskat ettik. Yani defteri hafifletmek için, Ģimdi bu suretle ayıra ayıra nihayet bir miktara indirdik ve bu sabahki içtimaımızda kati olmak üzere 150 isim tespit ettik. Fakat bazı tadilât yapıldığı için Ģimdi temyiz edilmektedir. Bunların içerisinde meselâ bazısı var, polis müdürü Hasan Tahsin, Ģimdıi bunu düĢündük. Acaba Arnavuttur, bizim tebaamız değildir diyerek, her dakika Ģey edebilir miyiz? Fakat günün birinde Ġstanbul'dan kaydını çıkaracak olursa o kayda istinaden Türklüğünü ispat etmek suretiyle gelmesi ihtimali vardır. Bu noktai nazardan emniyeti umumiyenin... ĠHSAN BEY (Cebelibereket) — Kalkandelenlidir, efendim. FERĠT BEY (Devamla) — Meselâ Ġsmail Gömülcüne gün hududu devletin haricinde kalan bir yerde tevellüt etmiĢtir. Fakat ya Ġstanbul'da bir kaydı çıkarsa ve Türk olduğunu ispat ederse, Mebusluğu dolayısiyle Türk tabiiyetini gösterirse ne yaparız? Binaenaleyh bu nukatı nazardan sonra Arnavutlarla vaki muahedemiz icabı onların bir de hakkı vardır. Bir sene müddetle Türk tabiiyetini kabul edebilirler. Binaenaleyh defterin içerisinde cüzi tadilâtla bu sabah tespit ettik. Fakat bu henüz temyiz edilmekte olduğu için Heyeti Celilenize arz edemedim. ALĠ ġUURĠ BEY (Karesi) — Görmek isteriz. FERĠT BEY (Devamla) — Fakat Ģimdi söyledim, getirtiyorum. ġimdi Heyeti Celilenize arz ederim. Bir yüz ellilik defter var, bir de üç yüzlük defter var, bir de tabiiyetten is'kat ettiklerimize ait defterler vardır, bir de 600'lük deflerimiz vardır. (Handeler.) Efendim bu cetveller ceman yekûn altı yüzdür. Fakat bu altı yüzü biz ancak 150 kiĢilik listenin içerisine sokmak mecburiyetindeyiz. HÜSEYĠN HÜSNÜ EFENDĠ (Ġsparta) — Aman Gospodin'in çuvalı gibi olmasın ha. FERĠT BEY (Devamla) — ġimdi efendiler; bunu ya Heyeti Celileniz karĢısında okuyalım, yahut Heyeti Celileniz bir komisyon tertip buyurunuz, (Hayır sesleri.) Bu suretle hal buyurunuz. Bendenize iki dakika müsaade buyurunuz. Çünıkü sabahki tadilâtı Emniyeti Umumiye yapıyor. Onu Heyeti Celilenize Ģimdi takdim ederim, iki dakika müsaade buyurunuz. REĠS — O halde efendim üçüncü maddenin müzakeresine geçiyoruz.

ĠHSAN BEY (Cebelibereket) — Muhterem arkadaĢlar, son harekâtı milliye münasebetiyle ihanetleri tahakkuk edenlerin vatan hududu haricine çıkarılması mevzubahis olduğu zaman bittabi bunların adedi 500 de, 600 de, 1000 de kalacak kadar değildir. Çoktur. Bendenizce mademki Lozan'da aktedilen itilâfta veya kararda 150 kiĢilik bir muhtıra olarak kabul ettirilmiĢ, eğer bunların içerisinde hem ihanetleri tahakkuk eden ve hem de istikbâlde daima kendilerinden ihanet beklenen adamlardan müteĢekkil bir defter yapmak ılâzımdır. 150 kiĢilik bir cetvel tertip etmek lâzımdır. Biz vatan haricine atarken daha ziyade intikam hissiyle mütehassis değiliz. Eğer fenalık yapanların hepsini hudut haricine atmak lâzım gelirse, hepimiz isimleri söyleyelim. Üç bini, dört bini bulur. Mademki 150 kiĢi 'kadar adam çıkaracağız, bu 150 kiĢinin çıkarılmasında, istikbâlde kendilerinden daha ziyade fenalık gelebilecek olanları ayırmak lâzımdır. Bendeniz Ģunu arz edeyim ki tahkikat yaptım. Meselâ bir tanesini biliyorum ki; o deftere girmemiĢtir. O da Üsküdar mutasarrıfı Ziver. ġimdi Beyefendiler; Üsküdar mutasarrıfı Ziver (lanet sesleri.) Kendisinde hayata sahip oldukça, yani dünyanın havayı nesimini teneffüs ettikçe mutlaka Türkiye'nin, mutlaka Cumhuriyetin, mutlaka harekâtı milliyenin biâman düĢmanıdır. Bu Üsküdar mutasarrıfı imiĢ te, kabineye dahil değildir de, filân bilmem neye dahil değildir derseniz hainleri bırakırız. Bunu listeden çıkarırız derseniz büyük hata etmiĢ olursunuz. TUNALI HĠLMĠ BEY (Zonguldak) — O bitmiĢtir. Ġhsan Bey, çürüktür, o çürüktür. ĠHSAN BEY (Devamla) — Hayır efendim bitmemiĢtir. Tahkikat yapınız, eğer Üsküdar mutasarrıfı Ziver'in Türkiyede durması için ufak bir zan hasıl olursa, kalsın. Muahharen Bursa valisi olan Ziver'dir. Onun için Dahiliye Vekili muhtereminden çok rica ediyoruz. Ne olursa olsun bu 150 kiĢilik listeye bu 'da girsin, Üsküdar mutasarrıfı Ziver de girsin. MAZHAR BEY (Aydın) — ArkadaĢlar; bu listelerin tetkikine böyle eĢhastan bahsederek, hepimiz münakaĢaya iĢtirak edecek olursak gayet fena bir neticeye vasıl oluruz. Listeye geçirilmiĢ olan esami aylardan beri hükümet tarafından muhtelif noktai nazardan, belki bir seneden (beri tetkik edilmiĢ nihayet bu neticeye vasıl olunmuĢtur. Bunların bir kısmı bizim mefkuremiz noktai nazarından bütün dünyaya göstermek istediğimiz Ģeylerdir ki; bütün dünyaya mefkure mücadelesi

yapmıĢızdır. Filan Versay Konferansında, falan vesaireyi imza ettiğinden dolayı dünyaya ilân etmek istemiĢizdir ki; bunları bütün dünyanın nefretine maruz bırakıyoruz. Ġhtimalki bu adamların bazıları bizim için atiyen o kadar muzır olacak kadar adamlar değildir. Fakat bu, mefkure noktai nazarından isimlerinin konulması lüzumu görülmüĢtür. Bir kısmı vardır ki tamamen Türk milleti ve Türklük aleyhinde harekette bulunmuĢtur ġahıslarının belki o kadar kıymeti yoktur. Nihayet çerkez Ahmed, filân bilmem ne. Fakat memleketin içerisinde atiyen ĢuriĢ ikama kadir olacak vaziyette bulunan adamlar gibidir. Bunlar nihayet teĢebbüs ettikleri hareket noktai nazarından mühim görülmüĢtür ve bütün dünyayı medeniyete ilân edilmek lâzımdır ve onun için gönderilmiĢtir. Bu vadide filân yerde Ģöyle, böyle fenalık yapmıĢ, kaymakamlıkta Ģöyle etmiĢ diye böyle adamları toplayacak olursanız yekûnları binlere baliğ olur. Çok binleri bulmak ihtimali vardır. Binaenaleyh bunları teklif ederken filân arkadaĢ, falan arkadaĢ kendi mıntaikai intihabiyesinde bildiği adamı, cidden fenalığına Ģahit olduğu adamları teklif etmek hissine mutadır, mutidir. Fakat, filân arkadaĢta ötekini teklif eder. Bunların adedi belki yüzlere baliğ olur, değiĢtirilmesi icabedenlerin yekûnu. Halbuki o cedvelin içerisinde çıkacak olanlarla, girecek olanları, tekrar tespit edebilmek bütün heyetçe kabil midir? Bunu muvazene etmek kabil, midir? Kıyas etmek kabil midir? Herhalde muhtelif noktai nazardan gayet fena neticeye vasıl olabiliriz. Bâr noktai nazardan daha Heyeti Vekilenin listesine dokunmamak lâzımdır ki; icra mesuliyeti, tamamen bu listeyi hazırlayan hükümetin bu listenin mesuliyetini de tamamen kendilerinin üzerinde bırakmak daha doğrudur. (Doğru sesleri) Biz bugün için onun kovduğu kimsenin yerine baĢkasını koruz. Yarın o adamlar gelir, memlekette fena bir Ģey olur. Bunun manevi noktai nazardan mesuliyetini üzerimize almıĢ oluruz. Mesuliyet noktai nazarından bu, doğru değildir. Binaenaleyh bunun üzerinde uzun uzadıya münakaĢa etmek doğru değildir. Heyeti Vekilenin yapdığı listeyi olduğu gibi kabul edelim. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Efendim Ġhsan Beyefendinin arzusuna bendeniz de iĢtirak etmek isterim. Ziver Bey namında birisi vardır, ki âdi ve alçak bir adamdır. Hiç Ģüphe yoktur, o altıyüz veya üçyüzlük defterin içindedir. Yani yüz elliye çıkacak bir adam gözükmemiĢtir. ġimdi baĢka birini çıkarırız, onun yerine Ziver Beyi koruz. Hiç bir mani yok. Yalnız Beyefendiler; Heyeti Vekile

verdiği kararda Ģunu düĢündü. Dedi ki, bir adam Ģöyle bir Ģenaat irtikâp etmiĢ. Fakat berikinin bugün aynı kudrette, aynı kuvvette tekrar olarak aynı Ģenaati yapabilmesi, imkân ve ihtimâli yok gibidir. Fakat diğeri aynı Ģenaati irtikâp edebilmek için bütün kuvvetlerle, bütün teĢkilât ile mücehhezdir. Bu hususu yalnız maziyi değil bilhassa selâmet, emniyeti umumiye itibariyle istikbâl babından düĢünmek lâzımdır. Meselâ bugün Balıkesir hapishanelerinde (42) tane mevkuf vardır. Bu suretle vatana hiyanet cürümü ile idama mahkûmdurlar, duruyorlar. Bu adamlar o zamanki çete faaliyeti esnasında ve merbutiyetleri, alâkaları dolayısiyle bugün yine memleket içerisinde her türlü teĢvikat ve tahrikatı yapmağa müheyyadırlar ve o kabiliyettedirler. Bugün de, yarın da böyledir. Binaenaleyh biz büyük bir mecburiyet karĢısında kaldık ve bu noktai nazardan Ziver Bey ithâl edilmedi. Eğer arzu ederseniz onlardan bir tanesini çıkarırız, çizeriz, Ziver Beyi ithâl ederiz. (Hayır sesleri) Maruzatım bundan ibarettir ve bu noktai nazardan baĢka türlü yapmak ve hepsini koyabilmek imkânı yoktur. SARAÇOĞLU ġÜKRÜ BEY (Ġzmir) — Efendiler; Ġhsan Beyefendinin sözleri prensip olmak itibariyle çok kıymetlidir. Ancak isimleri buraya getirmek, kürsiye getirmek, burada münakaĢa etmek demek herhalde makul bir listenin çıkmamasına sebep olmak demektir ve makul Ģekilde bir listeninde buradan çıkmaması mesuliyetinin üzerimize alınması demektir. Binaenaleyh biz olsa olsa prensip olarak Heyeti Vekileye diyebiliriz; âtiyen en çok bu vatana cürüm irtikâp edebilecek olan adamlar, bu listenin içerisinde bulunsun. Fakat bu kadarı kâfi değildir. En büyük, en vahim bir cürmü, tarihi bir cürmü irtikâp etmiĢ olan herhangi bir adamın vazı hali ne olursa olsun, herhalde bunlardan bir kaçının da bu listenin içerisinde bulunması lâzımdır. Bendeniz (24) saat zarfında ilân edilmek mecburiyeti altında kalmak ve hatta burada isimler birer birer okunmak Ģartile ve yalnız o listedeki esamiye dokunmamak kaydiyle affın yapılması taraftarıyım. Eğer listedeki esamiye girecek olursak, yanlıĢ bir yola girmiĢ oluruz. Yalnız liste okunduğu bütün takip edilmesi lâzım gelen prensiplerden bir veya bir kaç tanesi ihmâl edilmiĢ ise onu yirmi dört saat sonraya tehir edebiliriz. Bendenizin haber aldığıma göre listede hiç bir Rum, hiç bir Ermeni yokmuĢ. Bu memlekete karĢı ihanet etmiĢ Ġstanbullu bir Rum, bir Ermeni yok mudur, efendiler? Binaenaleyh icabederki bunlardan da bir kaç tanesi bunun içerisine girsin. Listeyi biz

yapmıyalım, Heyeti Vekile yapsın, yalnız kendilerine biz prensip verelim o kadar. DR. MUSTAFA BEY (Çorum) — Efendiler; ben de listenin buraya gelip birer birer okunması ve isimler üzerinde münakaĢa edilmesi taraftarı değilim. Fakat prensipleri biz koymalıyız. Bendeniz Ģunu demek istiyorum ki meselâ; bu listenin içerisine girmesi icabeden ceraim ne ise tayin ederiz ve tayin ettikten sonra, ayni cürmü irtikâp edenlerden bir Türk var, bir Rum var, bir Ermeni var, bir Arap, Arnavut var, bir Çerkez var. Binaenaleyh evvelâ Türk kalır, Ermeni veya Rum gider ve nihayet Türk gider (gürültüler) evet böyledir, müsade buyurunuz. AHMET SÜREYYA BEY (Karesi) — Evvelâ Türk gider, çünki hıyanet etmiĢtir. DR. MUSTAFA BEY (Devamla) — Evvelâ Rumlar gider, bu prensip konduktan sonra. REĠS — Efendim; müsaade buyurunuz, hatibin sözü iĢitilmiyor. DR. MUSTAFA BEY (Devamla) — Bu prensip konulduktan sonra irtikâp etmiĢ olduğu cürüm her ne olursa olsun, iĢbu cürmün muadilini veya aynını iĢlemiĢ olan eĢhasın anasırı nazarı itibare alınır. Bunlardan en fena unsur kimse; hangisi ise, evvelâ o gider, en sonra diğerleri gitmiĢ olur, maksadım budur. (Liste okunsun sesleri) AKÇORA OĞLU YUSUF BEY (Ġstanbul) — Efendim; daha liste gelmemiĢ, müsade buyurursanız söyleyeyim. (Geldi sesleri), (ayak patırtıları) REĠS — Müsaade buyurunuz efendim, liste okunsun, daha iyi söylersiniz. YUSUF BEY (Devamla) Efendiler; zannediyorum ki; hergün üç defa kürsüye gelerek vaktinizi israf eden arkadaĢlarınızdan değilim. (Bravo sesleri, handeler) Kırk yılda bir çıkmıĢım. Belki makul bir Ģey söyleyeceğim. ġurada pek tanımadığım ve kendilerine fikirce hiç muhalefet etmediğim arkadaĢlar da ayak patırtısı yapıyorlar, esbabını anlamıyorum. ġimdi zannediyorum ki vazaifimizin en mühimlerinden birisini yalnız aklımızla değil, vicdan ve kalbimizle alâkadar bir vazifeyi ifa etmek üzere bulunuyoruz. Binaenaleyh bu hususta pek ziyade istical... (Toplanıp konuĢanlara hitaben) Efendim; müsaade buyurur musunuz, yoksa Meclisi vükelâmı münaikid. (Handeler) Millet Meclisi; vazaifi muhtelifesinden, zannederim ki, Ģimdi vazaifi kazaiyesini yapıyor ve

öyle bir hüküm verecektir ki; bu hüküm neticesinde Türkiye'de bulunan ve eskiden saltanatı Osmaniye tebasından olan ve içlerinde bazıları, maatteessüf bir haylisi Türk olan bazı kimseleri Türkiye Cumhuriyeti vatandaĢlığından tard edeceğiz. Zannediyorum ki; herhangi bir adam için verilecek hükümlerin en Ģedidini vereceğiz. Liste çabuk gelsin. Çünkü karnımız aç, akĢam yakın, iftara yetiĢeceğiz, mütaleası varit olmaz. Bu husus evvelâ eĢhas gelmeden evvel prensipleri hukuki bir surette tayin etmek lâzım gelir. Dahiliye Vekili Bey biraz umumi olarak. (Recep Beye, hitaben: Biraz müsaade eder misiniz sözüm iĢitilsin) ve biraz müphem olarak söylediler. Fakat ben istiyorum ki; daha isimler okunmadan evvel hükümet namına bu (150) kiĢiyi hangi prensiplere müsteniden tefrik edilmiĢ olduğunu, muayyen, hukuki, sarih bir surette söylesin l, 2, 3, 4, 5 yazalım, Prensipler bu suretle taayyün ettikten sonra, bize hükümet tarafından gönderilmiĢ olan Ģu müttehemlerin, veya mahkûmların, yahut maznunların hakkında bir (jüri) sıfatiyle bir hüküm vereceğiz. Diyorlar 'ki; Ģunlar tard olunacak. Fakat esami gelmeden evvel prensip münakaĢası lâzım, o prensiplerde hata varsa, noksan varsa, onu tezyid, tadil veya ıslah suretiyle prensipleri tekmil ederiz, ondan sonra esami gelir, okunur. HÜSEYĠN HÜSNÜ EFENDĠ (Ġsparta) — Esami gelmeden evvel kanun müzakere edilmez mi efendim? YUSUF BEY (Devamla) — Hoca efendi, burada bir takım kimseleri milliyetten tard ediyoruz. Ġstical buyurmayınız. Esami geldikten sonra o prensip dahilinde intihap olunduğu hakkında hükümet bize malumatı sariha verecek, Zeyt efendi; Ģu, Ģu, Ģu, sebepten dolayı tard olunuyor, Amr efendi, bu, bu sebeplerden tard olunuyor. HACI BEKĠR EFENDĠ (Konya) — Efendim; Heyeti Aliye bu Ģahısları tanıyor. YUSUF BEY (Devamla) — Efendim; Ģahısların malûm olması sarahatin lüzumuna mani olmaz. Fakat ben de içinizde rey verecek bir adam sıfatiyle söylüyorum. Hiç birisi hakkında sarih malumatım yoktur. Bu suretle eĢhası tayin ettikten sonra belki içimizden biri der ki, bendeniz Beyefendiyi biliyorum ve koyduğunuz prensibe nazaran Zeytten daha ziyade lâyık ve müstahaktır. Onu, onun yerine koyabiliriz. Fakat efendiler; tekrar ediyorum, evvelâ prensipleri tayin etmeden bu hususta kati bir Ģey vazetmeden evvel eĢhasın esamisine

geçmemeliyiz. Çünkü çok vebâlli, vicdanımız üzerinde daima bizi rahatsız edecek bir rey vermekle mükellef bulunuyoruz. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Efendim; iĢte (150)lik liste, iĢte (300)lük liste, iĢte (600)lük liste. Yusuf Beyefendi bir prensipten bahis buyurdular, dediler ki, prensipleri halledelim. Demincek Heyeti celilenize arzetmiĢ olduğum veçhile, biz de isimlerini böyle karmakarıĢık yapmadık. Biz de nevama bir prensip yaptık. AKÇORA OĞLU YUSUF BEY (Ġstanbul) — Onları yazalım beyefendi. Nedir prensipleriniz? Söyleyiniz numara sırasiyle yazalım, l, 2, 3, 4, 5, ilâ... FERĠT BEY (Devamla) — Yaptığımız deftere Ģu tarzda tespit ettik. Evvelâ; firari Vahidettinin maiyeti. Birer birer isimlerini söyleyeceğim. Yalnız Yusuf Beyefendiyi tatmin için evvelâ prensiplerden bahsedeceğim. AKÇORA OĞLU YUSUF BEY (Ġstanbul) — Yalnız benim değil, bana iĢtirak eden arkadaĢlar da vardır. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim; prensip diye ne istiyorsunuz? Hain, Hain, ne prensibi? Yalnız hıyanetin vecih ve nevi itibariyle ancak tasnif kabil olur. Yoksa prensip nedir? AKÇORA OĞLU YUSUF BEY (Ġstanbul) — Firari Vahidettinin maiyeti haindir. REĠS — Demin zatı âliniz, Ģikâyet ediyordunuz. AKÇORA OĞLU YUSUF BEY (Ġstanbul) — Hakkınız var reis bey. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim; demin arz etmiĢ olduğum veçhüzre Sevr muahedesini kabul ve imza eden kabine, Sevr muahedenamesini Pariste Ġmza eden heyeti murahhasa. Sonra kuvayı Ġnzibatiye, sonra Çerkez Ethem ve avenesi, Ġzmir Çerkez kongresine murahhas olarak iĢtirak edenler, hiyaneti vataniyede bulunan memurini mülkiye ve askeriye, hiyaneti vataniye ile maznun polis rüesası, hain gazeteciler, sonra hiyaneti vataniyede »bulunan diğer eĢhas. (Hangi eĢhas sesleri) Canım efendim; okuyunca anlaĢılır. EĢkıya vesaire.. Bilmem baĢka prensip istiyor musunuz? Bu, bundan ibarettir. Yalnız Ģimdi Heyeti Vekilenin kararına tebean ben bazı noktalarda, bu prensibin bazı cihetlerinde inhiraf edildiğini arz edeceğim. O da Ģudur; Ģimdi arz etmiĢtim ki, altıyüzü yüzeliye indiriyoruz. Bunu yüzelliye

tenzil ederken daima bugünkü vaziyete nisbetle zararını, yani istikbâle nisbetle zararını, maziye nazaran olan zararına takdim ediyoruz. SÜREYYA BEY (Karesi) — Müsaade buyurulur mu Reis Bey? Bu Kuvayı Ġnzibatîyeyi terğip ve teĢvik için fetva veren müftüler buraya dahil değil mi? FERĠT BEY (Devamla) — Var efendim, içerisinde vardır. SÜREYYA BEY (Karesi) — Fetva vermek az Ģey değildir. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim; altı yüzün içinde hepsi var, okuyunuz. Hangisini isterseniz yüz ellilik defterden birini çıkarın, oraya koyun. ġimdi efendim, Kuvayı Ġnzibatiye deyince; Kuvayı Ġnzibatiyenin mülâzımına kadar efradı vardır. Tabii dahil olamaz. Bunun gibi meselâ; Sevr muahedesini imza edenler ve kabinede bulunanlar, takvimi vekayiden çıkarılmıĢ nüsha itibariyle Ģunlardır: Sadrazam Damat Ferit, ġeyhülislâm Mustafa Sabri, kabinede olup da (150)'lik listeye dahil edilmiyenleri arz edeceğim. Hariciye ve Harbiye Nazırı yine Damat Ferit'miĢ. Cehenneme gitti. Binaenaleyh listede yok. Bahriye Nazırı Hamdi, bu dahil, Dahiliye Nazırı ReĢit Mümtaz PaĢa Ġstanbul muvasalatına kadar Ticaret ve Ziraat Nazırı Cemâl Bey idare etmiĢ aĢağıda iki tane daha okuyacağım. Defterde sandalya vermek mümkün olmadığından Heyeti Vekile buna karar verdi. Sonra Adliye Nazırı Ali RüĢtü, bilirsiniz ki bu alçak herif; Yunan orduları hareket ederken «Bu ordu, bizim ordumuzdur» demiĢ. Maliye Nezaretini müsteĢar idare edecektir demiĢler. Bir maliye müsteĢarı varmıĢ, çağırmıĢlar «Gel Maliye Nazırı ol» demiĢler. O demiĢ ki; «Vallahi ben bu iĢten anlamam vekâleten idare ederim» demiĢ. ġimdi bunu koymadık. FERĠDUN FĠKRĠ BEY (Dersim) — ReĢat Bey mi? FERĠT BEY (Kütahya) — Evet koyalım mı? (Kimdir o sesleri) ReĢat Beydir, bunu koyalım mı? ġÜKRÜ BEY (Ġzmir) — Sormayın, sormayın. FERĠT BEY (Devamla) — Nafıa Nazırı, Adliye Dairesi Reisi bir Zeki PaĢa varmıĢ. MeĢahiri meçhuleden.. (Handeler) Bunu (koymadık. Ticaret, Ziraat Nazırı, Dahiliye Nazırı esbakı Artin Cemâl, koyduk tabii, Maarif Nazırı Hadi PaĢa için; bu aynı zamanda Sevr muahedesini imza eden bir nazırdır. Bu girmiĢtir. Ferit Hilmi PaĢa varmıĢ. Diyorlar ki; bu, ünlü bir herifmiĢ, tanımıyorum. Sonra ġurayı Devlet Reisi Rıza

Tevfik Bey, hem Sevrde dahil, hem kabinede, bunu da koyduk. Hatta düĢündük, bunun için bir Ģey yapabiliriz, dedik. Kendisi bu esnada EĢĢeria hükümetinin bir memuriyetini almıĢ olduğundan dolayı tabiyetten iskat meselesi de vardır, bu suretle de yapılabilir. Fakat (150)lik listenin içinde herhalde Sevri imzalamıĢ, kabinede bulunmuĢ adamlann yer alması herhalde doğrudur ve belki de lüzumludur, değil mi efendim? (Doğru sesleri) Sonra efendiler; bu tarzda demek ki, Sevri imzalayanları, Kuvayı Ġnzibatiyeyi yapan kabineleri tespit ettik. Bunlar hükümete ve millete hiyanet etmiĢlerdir. Ġçlerinden bazı isimleri koymadık. Arzu ederseniz, bazılarını çıkarır onları koruz. Demek ki; prensip itibariyle itiraz vaki değildir, zaruret itibariyle de. ġimdi efendim; okuyayım, dinleyiniz; hatırınıza gelenleri iĢaret buyurunuz. (150'lik liste mi sesleri) Evet efendim, 150’lik liste. Bir kere firari Vahidettin'in maiyeti, kendisi yok. Yaveri hâs Kiraz Hamdi Hademei hassa kumandanı Çerkez Zeki, elan yanındadır. (Kaynıdır sesleri) Hazinei hassa müfettiĢlerinden ġaban Ağa, Tütüncü baĢı ġükrü, elan en emin adamıdır ve Vahidettin, onun arzusu ile hareket eder. Serkarin Yaver PaĢa, zaten idama mahkûmdur. (Ne PaĢa sesleri) Yaver PaĢa efendim. Yaverandan Erkânı Harp miralay Tahir Bey, bu da fâal bir adamdır, maiyetidir. Yani bugün hali faaliyette olan bir adamdır. Fâal o demektir. Sevr muahedesini imza eden kabine azalarından; esbak ġeyhülislâm Mustafa Sabri, (maiyeti bu kadar mı sesleri) yüz elli kiĢinin içinde maiyete bu kadar düĢtü. Mustafa Sabri'den sonra Adliye Nazırı esbakı Ali RüĢtü, Ticaret ve Ziraat Nazırı sabıkı Cemâl. Efendim; bu, Ġstanbul da mevkuftur. Mahkeme edilmektedir. Fakat mahalline tebligat yaptım ve mahkemeden Ali Galip gibi çıkarsa o dakikada bana haber veriniz, atayım, dedim. Artin Cemâl denilen herif. (Konya Valii esbakı sesleri) DR. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Sekiz yüz bin Ermeni kesdik diyen adam. FERĠT BEY (Devamla) — Artin ismini yazarsak iyi olmaz, zannederim. Ciddiyetten çıkar. Bahriye Nazırı Kürt Hamdi, bilirsiniz ki bunun bir kardeĢi vardır, ismi Tribor Halildir. Ġstanbulda (büyük bir Ģey yapmıĢtır. Bu da bu suretle (büyük faaliyet ibraz edenlerdendir, isterseniz bu, Kürt ismini kaldıralım. Hamdi PaĢa diyelim. (Hayır sesleri), (cakacı Hamdidir sesleri)

DR. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Ona, Cakacı Hamdi derler. (Cakacı Hamdi sesleri) ARiF BEY (Devamla) — Sevr muahedesini imzalayan heyeti murahhasa, Hadi PaĢa, Rıza Tevfik, ReĢat ve Halis. Beyefendiler; Avrupanın nazarında, gidip bu muahedeyi imza etmiĢ oldukları cihetle, yani bunlar Avrupanın bildiği adamlardır, Ve Sevr ahitnamesinin tedvini noktai nazarından buraları muhakkak burada muhafaza etmek lâzımdır. Emniyeti umumiyemiz buradan iskat cedveline koymuĢtur. Fakat bendeniz buna taraftar değilim. Müsade buyurursanız bunu burada bırakalım. MAZHAR MÜFĠT BEY (Denizli) — Bahs ettikçe Ģüpheleniyorum, beyefendi. Deminden beri bahsediyorsunuz, Ģüphe arız oluyor. FERĠT BEY (Devamla) — Koyalım diyorum. Ġskat demek, tabiiyetten iskat demektir. Oraya koymayalım, buraya koyalım. Efendiler, iskat itibariyle.. AKÇORA OĞLU YUSUF BEY (Ġstanbul) — Ġskat daha iyi; bir yer açık kalır. FERĠT BEY (Devamla) — Efendiler; iskat diye, bir yer açık kalır, onun için söyledim. Kuvayı Ġnzibatiye BaĢkumandanı ve Harbiye Nazırı esbakı Süleyman ġefik, Kuvayı Ġnzibatiye Erkânı Harbiye Reisi Miralay Refik, Ahmed, firaridir, Bulgaristandadır ve halâ faaliyettedir. Kuvayı Ġnzibatiye mitralyöz kumandanı ve damadın damadı Tarık Mümtaz, ilk nigehban teĢkil edenlerdir. Kuvayı Ġnzibatiye kumandanlarından Ali Nadir (PaĢa) Ġzmiri bırakan. DR. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Yunan bayrağını öpen. FERĠT BEY (Devamla) — Kuvayı Ġnzibatiye Erkânı Harbiyesine memur BinbaĢı Âsım, bu da firarilerin içindedir. Bunun da mühim bir rol oynadığı emniyeti umumiyenin kuyudatı ile sabittir. (Nasıl sesleri) Yani tereddüdünüz varsa iĢaret edelim, çıkaralım. (Hayır, hayır sesleri) Kuvayı Ġnzibatiye mensubininden ve Kürt Mustafa divanı harbinden kaymakam Fettah, Etem ve avenesi. ĠHSAN BEY (Cebelibereket) — Ferit Beyefendi; BinbaĢı Çopur Hakkı yok mu? FERĠT BEY (Devamla) — Burada yoktur, ihtimâl diğer defterlerde vardır. Eğer mühim bir adamsa deftere yazalım. DR. FĠKRET BEY (Ertıığrul) — Fettah'tan daha esnadır.

FERRĠT BEY (Devamla) — Efendim; Ģimdi Çopur Hakkı'yı isterseniz buraya yazalım. ALĠ RIZA BEY (Ġstanbul) — Çopur Hakkı mutlaka yazılmalıdır, elzemdir. FERĠT BEY (Devamla) — Tetkikat esnasında çıkarır, koruz. ALĠ SAĠP BEY (Kozan) — Ġsterseniz Âsim Beyin yerine konulsun. (Bir kere okunsun sesleri). FERĠT BEY (Devamla) — Efendim; Çerkez Ethem ve biraderi Tevfik, ReĢit ve KuĢçubaĢı EĢref, EĢrefin biraderi Hacı Salih, bugün elan hali faaliyettedir. BĠR SES — Nerededir? FERĠT BEY (Devamla) — Beyruttadır. Ġzmirli Akhisar kumandanı Küçük Ethem. HAMDULLAH SUPHĠ BEY (Ġstanbul) — Efendim; müsade buyurur musunuz, bir suâl soracağım. Hacı Salih isminde bir seyyah tanıyoruz ve bugün Anadolu mücadelâtı esnasında, Kürdistanda bulundu, aynı Ģahıs mıdır? HAMDULLAH SUPHĠ BEY (Ġstanbul) — Niçin tabiidir, geldikten sonra bir Ģey mi yaptı? FERĠT BEY (Devamla) — Odur efendim. DR. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Bugün Ethemin Erkânı Harbiye reisidir. SADIK BEY (Karahisarı Sahip) — Küçük Ethem geberdi. FERĠT BEY (Devamla) — Hayır efendim, sağdır. Düzceli Mehmed oğlu Sami, bu da firaridir, Ethemin yaveri imiĢ ve hali faaliyettedir. NECATĠ BEY (Ġzmir) — YüzbaĢı Sami. FERĠT BEY (Devamla) — Evet YüzbaĢı Sami. Çerkez Halil Ġbrahim. HULUSĠ BEY (Karesi) — Çerkez değildir efendim. DR. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Belki baĢkasıdır. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim; Yunanlılarla teĢriki mesai etmiĢ ve Balıkesirli ġefik Beyi katil kasdiyle buzcu Halid Beyi katletmiĢtir ve bir çok rezalette bulunmuĢtur. Susurluktan Demir kapalı Hacı Ahmed, bu müessislerdendir. ALĠ ġUURĠ BEY (Karası) — Hem müessislerden, hem de Ġngilizlerle mühim teması vardır. Halâ da teĢkilât yapıyorlar.

FERĠT BEY (Devamla) — Sabık Bursa komiseri Düzceli Mustafa, bu da firari ve Ethemin eli ayağı olan bir kimsedir. Bundan sonra ÇerkeĢ kongresine murahhas olarak iĢtirâık edenler: Hendek Kazasının Sünbülü kariyesinden Bağ Osman. (Nasıl sesleri) Bu, Bağ ailesidir. Bugün elan takip ettiğimiz eĢkiyanın içerisinde adamları vardır. Bu, meĢhur bir aile ismidir. REFĠK BEY (Konya) — Bu aile yerlerinde oturuyorlar mı? FERĠT BEY (Devamla) — Hayır efendim. Ġzmit mutasarrıfı esbakı Ġbrahim Hakkı. (O mühimdir sesleri) Berao Sait, Zevzek Tahir kariyesinden ġirin Bey. Bunlar zaten idama mahkûmdurlar. ALĠ ġUURĠ BEY (Karesi) — Berao Sait nerenin murahhasıdır. FERĠT BEY (Devamla) — Bandırma murahhası, Söke Ereğlisinin Tekeli kariyesinden Koca Ömeroğlu Hüseyin Bey, KamuĢtanbey köyünden Bağ Kâmil. ġamlı Ahmed Nuri. Hamed Ahmed, Maham Ali; ki bunlar elan Yunanistanda ve hali faaliyettedirler. Klüp Reisi ve Ġzmir murahhası HarunurreĢit, Sefer Hoca. Bu, EskiĢehirli. Kirmastinin Kara Orman kariyesinden Hacı Osmanoğlu Abdülkerim ki; bugün elyevm faaliyette olanlardandır. Bigalı Nuri Bey oğlu Ġsa, Adapazarının ġahinbey kariyesinden Kâzım. Bunlar arkadaĢımızın dediği gibi Vahidettinin maiyetinden daha çok ve fakat rolleri budur. Gönenin., kariyesinden Lampad Yakup, bunlar hep isimlerini Rumca anarlar. Beyannamelerini görseniz rezaletin, Ģenaatin derecesidir. REFĠK BEY (Konya) — Velinimetine karĢı mükâfat. FERĠT BEY (Devamla) — Sonra efendim; Konbat Hafız Sait. Bunlar idama mahkûmdur ve elyevm Balıkesir'de mevkuftur. BĠR SES — Ne için idam edilmiyor? FERĠT BEY (Devamla) — Ġdam etmemek için Lozan muahedenamesi iktizasındandır. Takip edilmiyecektir ve bugün bırakacağız. (Gürültüler, anlaĢılmıyor sesleri). FERĠDUN FĠKRĠ BEY (Dersim) — Gizli gizli. FERĠT BEY (Devamla) — Gönenin Gülbeler kariyesinden binbaĢı Çerkez Ahmed Mehmed Bey, Yazarın Sait; Ġzmirde dava vekili idi. Bir de Halçok Kombot Sami isminde birisi var. Fakat bu herif Yunianistanda bir hizmet kabul ettiği için iskat cedveline çıkarıyoruz, yani iskat cetveline ithal ediyoruz. Muahedenamenin akdi tarihinden sonraki hareketinden dolayı iskat ediyoruz. Evvelki hareketten olsa (600)’ünü de iskat ederiz. Muahedenin akdi ve affı umumi

beyannamesinin kabul ettiği tarihten muahharan ecnebi hizmetine girmiĢ oldukları için. Sonra efendim; memurini mülkiye ve askeriyeye gelince; Esbak Bursa valisi Gümülcüneli Ġsmail Hakkı, Konyalı Zeynelâbidin. REFĠK BEY (Konya) — Hay Allah razı olsun. FERĠT BEY (Devamla) — Bu, ecnebi hizmetinde bulunduğu için iskat cedveline koymak ihtimali vardır. Fakat razı olmazsınız. (Sağlam olsun sesleri) Cebelibereket mutasarrıflığında bulunan Fanizade Mesut, Lider Bey, isterseniz bunu iskat cedveline koyarız, {hayır sesleri). DR. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Sadık Bey iskat olamaz, Ģerefi vardır. FERĠT BEY (Devamla) — Esbak Manisa mutasarrıfı Giritli Hüsnü varmıĢ, bunu iskat cedveline koyuyoruz. SÜREYYA BEY (Karesi) — Aman efendim; bu, Kanbur Ġzzet'ten esna bir heriftir. FERĠT BEY (Devamla) — Peki efendim; amma biz bunu iskat cedveline koymazsak, zaten hudut haricindedir. SÜREYYA BEY (Karesi) — Hayır, cedvelinize karıĢmıyorum, yalnız arzı malumat ediyorum. FERĠT BEY (Devamla) — O cedvele girmeden buradan çıkmıyor. Divanı Harp Reisi Kürt Mustafa (Kürt ismini kaldırınız sesleri), (Nemrut Mustafa sesleri). KILIÇ ALĠ BEY (Gaziantep) — Onu baĢa yazmak lâzımdır, Ferit Bey. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim müsaade buyurursanız hepsinin Ģerefile mütenasip olarak düzeltiriz. (Handeler) Bunu da meselâ iskat cedveline koymak ihtimali vardır. (ġerefi vardır sesleri) Ġzmir Telgraf Müdürü Hafız Mehmed. (Bu kimdir sesleri) Efendim bu, hiyaneti vataniyede bulunmuĢ ve idama mahkûm imiĢ. Zaten bir kaç kiĢinin çıkması lâzım. Arzu buyurursanız bunu iĢaret edelim. Sonra çıkması lâzım olanların içerisine ithal ederiz. Adapazarı kaymakamı Hain Mustafa. MAZHAR MÜFĠT BEY (Denizli) — Muavin Ali'nin kardeĢidir. FERĠT BEY (Devamla) — Tekfurdağı Müftü esbakı Hafız Ahmed, EskiĢehir hapisane müdürü esbakı... Yunanlıların Afyonkarahisar mutasarrıfı esbakı Sabit, iskat cedveline koyuyoruz. Fransızların Ayıntap mutasarrıfı Celâl Kadri, iskat cedveline. BĠR SES — (TeĢekkür ederiz.)

FERĠT BEY (Devamla) — Ġzmir Belediye Reisi Hacı Hasan PaĢa. SÜREYYA BEY (Karesi) — O nerededir,? FERĠT BEY (Devamla) — Ġskat cedvelinde. BĠR SES — Memuriyet almıĢ mı? FERĠT BEY (Devamla) — Efendim memuriyet almıĢ veya almamıĢ veya almaya temayül etmiĢ, onu bize bırakın. Biz tabiiyetten iskat edeceğiz. Yani 150 kiĢiliğe koyamıyoruz, ne yapalım. Esbak ayandan, esbak Evkaf Nazırı Vasfi Hoca (âlâ sesleri). Harput valisi esbakı Ali Galip, Ġzmir maarif müdürü Halil, bunu da iskat cedveline koyacağız. Manyasın Susığırlık telgraf müdürü esbakı Davut. Bunların hepsi idama mahkûmdur. Gönen Eytam müdürü Çerkez ReĢat, HAMDULLAH SUPHĠ BEY (Ġstanbul) — Buna Çerkez diyorsunuz, Davut Çerkez değil mi? FERĠT BEY (Devamla) — Hayır.. ReĢat, Bursa vali vekili Aziz Nuri. NECATĠ BEY (Bursa) — Yalnız Bursa müftüsü unutulmuĢ. Listenin en mühimidir. FERĠT BEY (Devamla) — Adı ne idi. NECATĠ BEY (Bursa) — Ömer Fevzi, Vahidettinden daha melundur. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim, deftere bir de Ömer Fevzi yazdık. Manyasın Ġnköy nahiye müdürü Kâzım, bunu çıkarabilir miyiz beyler? Asıl Balıkesirliler bilir. Balıkesirli Kâzım. ALĠ ġUURĠ BEY (Karesi) — Çıkarabiliriz. FERĠT BEY (Devamla) — Çünki bir iki yerin açılmasını istiyoruz. FERĠT BEY (Devamla) — Çopur Hakkı'yı koyacağız. Ġzmir Kadı müĢaviri Âsim Hoca, esbak Ġstanbul muhafızı Mustafa Namık, Ġstanbul polis müdüriyeti birinci Ģube müdürü esbakı ġeref. Peter Ġbrahim. Gönenin Keçeler kariyesinden Tevfik, Kirmastinin Çürük kariyesinden Hüseyin, Laz Ġbrahim oğlu Hamdi, Ġsmail oğlu Hüseyin; Kirmastiden HaĢim oğlu Hasan Hüseyin, Ģaki Davud'un biraderi Zekeriyya, (iĢitmiyoruz sesleri) Müsade buyurursanız sesim kısıldı. Ġstirham ederim, bir iki dakika. Hisaraltı kariyesinden hatip Mehmed oğlu Süleyman, Adapazar’ının TaĢlıgeçit kariyesinden Süleyman Bey, Kiramastinin çürük kariyesinden Mehmed oğlu Kâzım, Karaormandan Kâmil. ġaki Davudun kayın biraderleridir, bunlar. Bunların heveti mecmuası Yunanlılarla beraber müsellahan firar etmiĢlerdir ve elyevm teĢkilâtta

dahil ve hali faaliyettedirler, Midilli'dedirler. Ayıntap'ta Fransızların istihbarat ve hafi teĢkilât reisi Hasan Sadık. Bunu iskat cedveline koyuyoruz. Tarsuslu Kâmil PaĢa zade Sezai (Selâmi), Tarsuslu Kâmil PaĢa zade Kemâl, Süleymaniyeli Hakkı, Ġngiliz hafiyesi meĢhur Kürt Hakkı dedikleri. Ġstanbul esbak Polis müdürü Tahsin; Ġstanbul esbak polis müdür muavini Kemâl; (tamam sesleri) Çanakkale mutasarrıfı Mahmud Mahir, eski Köylü sermuhariri Ferit. HÜSEYĠN HÜSNÜ EFENDĠ (Ġsparta) — Kemâl ikidir. Bu müdür muavini Kemâl hangisi, Ġspartalı Kemâl mi? FERĠT BEY (Devamla) — Ġstanbul esbak polis müdür muavini Kemâl vardır. HÜSEYĠN HÜSNÜ EFENDĠ (Ġsparta) — Bir de Ġspartalı Kemâl vardır. DR. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Bir de Seryaver Avni PaĢa var. FALĠH RIFKI BEY (Bolu) — BoĢnak Emin PaĢa var, (yazdı, yazdı sesleri). FERĠT BEY (Devamla) — Gönen'in Balcı kariyesinden Ömer, Gönen'in Balcı kariyesinden Topallı ġerif oğlu Ġbrahim, Hafız oğlu Ġbrahim, Havustan oğlu Ġbrahim, Keçeler karyesinden Topal Ömer oğlu Ġdris, Gönen'den Tercümanın Salih, Keçi Dere kariyesinden Hüseyin Galip, Gönen'in Keçeler kariyesinden Abdullah oğlu Galip, Gönen'in Keçeler kariyesinden Abdullah oğlu Deli Kasım. HACIM MUHĠTTĠN BEY (Giresun) — Son okuduğunuz ismi bir daha okur musunuz? FERĠT BEY (Devamla) — Gönen'in Keçeler kariyesinden Abdullah oğlu Deli Kasım. FAĠK BEY (Tekfurdağı) — Efendim; Çanakkale mutasarrıfı Mahir, diyorsunuz. Bu adam Afyon Karahisarı'nda bulunmuĢ mudur? FERĠT BEY (Devamla) — Çanakkale mutasarrıfı Mahmud Mahir. ALĠ SURURĠ EFENDĠ (Karahisarı ġarki) — Beyefendi; isimlerini kaydettim. Sıra ile sorunuz. Buyrun Ali Sururi Efendi. ALĠ SURURĠ EFENDĠ (Karahisarı ġarki) — Beyefendi; Haricen iĢittiğime göre, Hürriyet ve Ġtilâf Merkezi Umumisinde aza bulunan eĢhasın 150 kiĢilik deftere ithal edileceği anlaĢılıyor. Okuduğunuz defterde birtakım Ģakiler var ki; bunların memlekete gelip, gelmemesi müsavidir. Asıl 150 kiĢilik deftere ithal edilecek Ģahıslar fikren fasit ve müfsit olanlardır, öyle faal ve âdi iĢlerde bulunan adamlar memlekete gelmiĢ, memleket onlardan umumi olmak üzere ne zarar görebilir?

Defterinize bakıyorum, Hürriyet ve Ġtilâfta aza bulunmuĢ, kâtibi umumilik yapmıĢ ve memleketi fesada sevk etmiĢ Ģahıslar yoktur. Niçin yoktur, beyefendi? HÜSEYĠN HÜSNÜ EFENDĠ (Ġsparta) — Abdullah Cevdet'ler filân yoktur. (Handeler) FERĠT BEY (Devamla) — Beyim; Heyeti Vekilenin bu husustaki noktai nazarını, Heyeti Celilenize arz ettim. Bunların tetkik ve tefriki esnasında tayin edilen Ģey, bilhassa bugün idama mahkûm olan ve müsellâh bir surette Ģakavît eden, hem de maksadı siyasi ile, öyle yalnız âdi Ģaki olarak değil, hareket eden eĢhas. Meselâ; Hürriyet ve Ġtilâf Kulübünden bahsettiniz. Zeynelâbidin Hoca oradandır, Vasfi Hoca oradandır, ġaban oradandır, Refik Halit oradandır. HÜSEYĠN HÜSNÜ EFENDĠ {Ġsparta) — Salim PaĢanın ismi yok. ĠSMET BEY (Çorum)— Kâtibi umumisi olan Fevzi yok. FERĠT BEY (Devamla) — Simdi efendim; hatırı âlinize bu gibi fırkalara dahil olup da cinayetleri daha eĢed bulunanlar geliyorsa söylersiniz, bizim burada yapdığımız, bir müzakereden ibarettir. Söylersiniz onu koruz, baĢkalarını çıkarırız. NEġET BEY (Aksaray) — Efendim; Edirne Valisi Salim PaĢa ile Merkez (kumandanı Emin PaĢa gibi doğrudan doğruya Ferit PaĢanın sağ eli ve sol eli makamındadır bunlar. Ve Tahsin Bey polis müdürü iken... REĠS — Efendim sözünüzü kaydettim, sıranız geldiği vakit söylersiniz. FERĠT BEY (Devamla) — Sururi Efendi, kimi teklif ediyorsunuz, yazalım? ASAF BEY {Hakkâri) — Vekil Beyefendi, Ġstanbul polis müdürü umumisi Nuretin Beyi yazdınız mı? FERĠT BEY (Devamla) — Yazdım efendim. Fakat daha yüz ellilik deftere yazmadım. Heyeti Celileniz kabul ederse, onlar girecek, baĢkaları çıkacak. (Hayır sesleri) RAGIP BEY (Kütahya) — UĢak Belediye Reisi Hulusi'yi göremedim. FERĠT BEY (Devamla) — Yazalım. RAGIP BEY (Kütahya) — Meselâ, süllüler, sülükler giriyor da, UĢak Belediye Reisi Hulusi'yi göremedim, o girmiyor. Bu nasıl olur? Heyeti Celilece malûmdur.

HULUSĠ BEY (Karesi) — O söylediğiniz Çerkezlerin bir tanesi bir tabur askerdir. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim bakın ne diyor, bir tabur askerdir diyor. Efendim Ģimdi arkadaĢların söylediklerini birer birer yazıyorum. Bakınız, Çopur Hakkı, Polis Müdürü Halil; Ömer Fevzi; Polis Müdürü Nurettin, UĢak Belediye Reisi Hulusi; daha, hepsini yazarız. ĠHSAN BEY (Ergani) — Seryaver Avni PaĢa. ZĠYA EFENDĠ (Erzurum) — Abdullah Cevdet. SAĠP BE\ (Kozan) — ġimdi burada iskat cetveli diyorsunuz. Bir cetvel var. Bazı mühim Ģahsiyetler var ki bu cetvelde dahildir ve 150 kiĢilik defterde dahil değildir. Meselâ; Ayıntap mutasarrıfı esbakı Celâl Kadri var. Bunu iskat cetveline koyduk diyorsunuz. Bu adamın Ayıntap'ta yapmadığı fenalık kalmadı. Elyevm Halep'te aleyhimize gazete çıkarıyor ve elyevm teĢkilâtı hafiyyenin reisidir. Bu adamı iskat cetveline koydum diyorsunuz, bunun gibi aynı vaziyette bulunan Osman Beyzade Mesut. Bu iskat defterine dahildir. Binaenaleyh herhalde Celâl Kadri Beyin bu yüz kiĢilik deftere dahil olmasını teklif ediyorum. Çünkü, iskat defterinden korkuyorum ki; bunlar ilerde yine memlekete gelecekler ve Türk tabiiyetine geçeceklerdir. Binaenaleyh iskat defterinden 150 kiĢilik deftere geçsinler ve bu suretle memleket dahiline girmesinler. Bunlar o yüz elli kiĢilik listedekiler kadar memlekete fenalık etmiĢ adamlardır. Ona göre karar verelim. FERĠT BEY (Devamla) — Beyefendinin buyurdukları veçhile Celâl Abdiyi iskat defterine koyduk, niçin? Çünkü; bugün elan muahededen sonra Fransız istihbarat vazifesiyle Halep'te meĢguldür. Bunun için onu iskat ediyoruz. ALĠ SAĠP BEY (Bursa) — Fakat bir daha Türk tabiiyetine girerler. NECATĠ BEY (Bursa) — Bursa'da fabrikatör Cemil Beyi 150 kiĢilik listenin dokuzuncu sırasında görmek isterdim. Bütün mevcudiyetiyle, servetiyle Yunan ordusunun Bursa1ya ayak bastığı dakikadan, son dakikaya kadar memlekette icrai Ģenaat etmiĢtir. FERĠT BEY (Devamla) — Esbak Ġstanbul muhafızı Mustafa Namık, Ġstanbul polis müdüriyeti birinci Ģube müdürü esbakı ġeref, Ġzmit merkez memuru, Edirne polis müdürü, Yalova kaymakamı, Fuat, Molan zade Rıfat. Efendim Ģimdi gazetecilere geçiyoruz. Rifatı iskat cetveline koyacağız.

BĠR MEBUS — Yok efendim, yok; kaç bin senelik hainidir bu milletin. SABRĠ BEY (Saruhan) — Mütareke zamanında, Ġstanbul'da Ferit PaĢa zamanında çalıĢanlar... Bunlardan hiç birisi girmeyecek mi? Ferit PaĢa zamanında en büyük icraata hadim olan, meselâ polis müdürü Halil... Ondan sonra bir Ģey nazarı dikkatimi celbediyor. Efendiler; malumu âliniz böyle fena adamların mevki icraya geldikleri zaman en büyük vasıtaları divanı harptir. Bir iki divanı harp reisi de bulunsun. ĠHSAN BEY (Cebelibereket) — Bu, taamül olmasın efendim (Handeler) FERĠT BEY (Devamla) — Müsaade buyurun bir kere hepsini okuyalım da, (Handeler) nakıs kalanları tamamlarız. Türkçe Ġstanbul gazetesi sahibi Sait Molla. AĞA OĞLU AHMET BEY (Kars) — Halil Beyi Ģimdiden kaydediniz. FERĠT BEY (Devamla) — Halil Bey kim? (Polis müdürü sesleri) Hüsnü Tahsin'in falan falanın yanında Halil Beye yer kalmadı (Devam sesleri) Sait Molla... AĞA OĞLU AHMET BEY (Kars) — Ferit Beyefendi, Halil Bey ne oldu? Bu adam bizleri Ġngilizlere teslim etmiĢtir. REĠS — Efendim, bu Ģekilde müzakereye imkân yoktur. Her âza bir isim teklif ediyor. Bakalım Heyeti Celile kabul ediyor mu? Vekil Bey bunları kaydediyor, bunlar ayrıca reye konulup, Heyeti Celilenin kararına iktiran edecektir. Her azanın söylediğini kaydedecek olursak namütenahi olur. FERĠT BEY (Devamla) — Ġzmir'de Müsavat Gazetesi sahibi Hafız Ġbrahim, Aydede gazetesi sahibi Posta Telgraf Müdiri Umumii Sabiki Refik Halit, Alemdar Gazetesi sahibi Refii Cevat, Alemdar Gazetesinden Pehlivan Kadri, Ġzmir'de Köylü Gazetesi sahibi Refet. Iskat cetveline koyuyoruz. HÜSEYĠN HÜSNÜ EFENDĠ (Ġsparta) — Abdullah Cevdet nerede? FERĠT BEY (Devamla) — Ona gelinceye kadar sabah olur. Adana'da (Ferda) Gazetesi sahibi Hilmi, Edirne'de Temin ve Selanik'te Hakikat sahibi Münür Mustafa, Balıkesir'de ĠrĢat Gazetesi sahibi Sındırgılı Hulusi. BĠR SES — O kadar mühim midir?

ALĠ ġUURĠ BEY (Karesi) — Fotoğrafçı Ali Sami vardır. (Okundu o sesleri) FERĠT BEY (Devamla) — Onu nihayette Ģey edelim. ġimdi hiyaneti vataniyede bulunmuĢ olan diğer eĢhas ile eĢkiya vesaireye geçiyoruz. Yani hiyaneti vataniyede bulunmuĢ olan eĢkiyaya geçiyoruz. Seyidgazili Koç Emin. ASAF BEY (Hakkâri) — Ferit PaĢa zamanında Ġstanbul polis müdüriyetinde bulunan Nurettin de vardır, yalnız Halil değil. FERĠT BEY (Devamla) — Yazalım efendim.Seyidgazili Koç Emin. Bunlar baĢtan aĢağı idama mahkûmdur. Gönenin Bayram kariyesinden Yusuf oğlu Ġdris, elyevm Balıkesirde mevkuftur, idama mahkûmdur. Gönenin Üçpınar kariyesinde Hoca Hayri, Anzavur çetesinden bunlar, Düzakçı kariyesinden Mustafa Remzi, idama mahkûm. Hacı Kasım oğlu Zühtü, Anzavur çetesinden idama mahkûm. Kocagözün Osman oğlu ġakir. Türklere mezalimi ile meĢhur Koç Mehmet oğlu Koç Ali, Mehmet oğlu Aziz, Molla Süleyman oğlu Ġzzet, Hüseyin oğlu Kara Kâzım; hep idama mahkûm. Bekir oğlu Arap Mahmut, Rüstem kariyesinden gardiyan Yusuf, ÇerkeĢ Ġsmail, Ġlyas, Ġbrahim ÇavuĢ, Adapazarı'ndan Salahiye kariyesinden Kara Ali Ġsmail; Kandıra'dan Emin Bey, TavĢanlı'dan Emin, Adapazarı'nın TaĢlıca kariyesinden Hacıhan oğlu Emin, Abaza Cemâl, Akyazı'dan ġir oğlu Cemâl. Bunların hepsi idama mahkûm ve mevkufturlar. (Nedir sesleri?) EĢkiyadır efendim. MAZHAR MÜFĠT BEY (Denizli) — Bu kadar ricali siyasîye variken bunları ithâl etmekte mana nedir? FERĠT BEY (Devamla) — Manyas'tan Cavit, Hendek'in Uzunca (kariyesinden Çerkez Hakkı, Pendik'ten Soğuksu kariyesinden Hüsnü, Adapazarı'nın Akçay kariyesinden Süleyman oğlu Hüseyin, Abdullah oğlu Recep, Ömer oğlu Ramazan. Soğuksu feariyesinden Zifa, Akçay kariyesinden Kara Zekeriyya, Selâmiye kariyesinden Ziya, Kadri Bey kariyesinden Tabostan, Kel Tahir ÇavuĢ, Bafra'dan Talip ÇavuĢ, Manyas'tan Yeniköylü Aziz, Sapanca'dan Harun, Kara Molla oğlu diğer Harun, Harun'un biraderi Mustafa, Zekeriyya oğlu Harun, Ahmet oğlu Habil, Ahmet oğlu Yusuf, Karapınar kariyesinden Yaver, Boza Beylerinden Koca oğlu Yusuf, Reisi eĢkiya sünlüklü ġaiki Davut, Kirmasti'nin Çürük kariyesinden Kara Ali oğlu Ġsmail, Kerim Ali oğullarından Mehmet oğlu Ġsmail, Sündük'ten Kopuk, Ġsmail, Dere mahallesinden Peder Ġbrahim, Gönenin Bayram Cariyesinden...

BĠR MEBUS — Birlikte memleket de gitmiĢtir. Memleketimiz için çok büyük bir Ģindir. FERĠT BEY (Devamla) — Yazdım efendim, Bursa'da fabrikatör Cemil Bey. FERĠT BEY (Çorum) — Efendim, 150 kiĢilik listeyi okurken bazı Ģaki güruhu vardır. Çerkezler... RAGIP BEY (Kütahya) — Bir kısmı müsellehan Ģimdi orada faaliyettedir buyurdunuz. FERĠT BEY (Devamla) — Müsellehan değil efendim. RAGIP BEY (Devamla) — Faaliyettedir buyurdunuz. FERĠT BEY (Çorum) — Fakat memleket haricinde, Ģimdi memleket haricinde devam etmekte olduklarına göre ve af zamanından sonra bulunduğuna göre bunları iskat cetveline alarak, daha mühimlerini koyamaz mıyız? FERĠT BEY (Devamla) — Efendim yapamayız, iskat cetveline ecnebide bir hizmet almaları ve tabiiyeti ecnebiyeye girmiĢ olanları alabiliriz. Cemiyeti hafiye halinde faaliyettedirler ve Türk tebaasındadırlar. FAĠK BEY (Tekfurdağı) — Efendim Çanakkale Mutasarrıfı Esbakı Mahmut Mahir vardır. Bunun ne yaptığını hepimiz biliriz. Fakat baĢlı baĢına hiç bir Ģey yapamayacağını da bilirim. Defterde Dahiliye Nezaretinde bulunan ve Ģenaati hakkında ben de bizzat vesaiki resmiye bulunan Âdil Bey yoktur. Âdil Beyle, Mahir Bey arasında dağlar kadar fark var. HACI MUHĠTTĠN BEY (Giresun) — O, Meclisi ayanda Kuvayi Milliye ölüyor diye bağıran adamdır. FERĠT BEY (Devamla) — Eğer ehemmiyetsiz bir herifse onu buradan çıkaralım. (Bunaktır sesleri) MEHMET BEY (Biga) — Efendim o, çok deni bir adamdır. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim; deni, olduğuna Ģüphe yok, fakat deftere koyalım mı, koymayalım mı? ġÜKRÜ BEY (Ġzmir) — Efendim deftere koyalım mı, koymayalım mı? Bundan ne çıkar. Ben diyorum koyunuz, pekâlâ koydum diyor. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim; bendeniz bir kelime ilâve etmek isterim. Beyefendinin Ģeyine, Âdil Beyi yakından bilenler onun da ne kadar ahmak ve budala olduğunu bilirler. (Hayır sesleri), (çok gayyur bir adamdır sesleri).

ĠZZET ULVl BEY (Karahisan Sahip) — Ferit PaĢa ile çalıĢtı. Adil Bey yazılsın, ġÜKRÜ BEY (Bolu) — En Ģeni bir adamdır. NEġET BEY (Aksaray) — Edirneli Münir'i deftere koyuyorsunuz. Halbuki Edirne'li Münir'i bu iĢe sevk eden Edirne Valisi Salim PaĢayı koymuyorsunuz, en Ģeni bir adamdır. FERĠT BEY (Devamla) — Benim tahkikatıma göre Salim PaĢa da kıymetsiz bir adamdır. NEġET BEY (Aksaray) — Salim PaĢa bir denizdir, nehir içinde bir katredir. Bu, böyledir. FERĠT BEY (Devamla) — Pekâlâ kaydedelim. NEġET BEY (Aksaray) — Ondan sonra polis müdürü Tahsin Beyi koyuyorsunuz, Emin PaĢayı koymuyorsunuz, ki onun ne etiğini benden ziyade Ģahsen alâkası olan Recep Beyefendiden sorabilirsiniz. FERĠT BEY (Devamla) — Beyim yazalım. RAĠF EFENDĠ (Erzurum) — Dahiliye Nazırı olan Âdil Bey gayet mühimdir. FERĠT BEY (Devamla) — Yazdım efendim, yazdım. TUNALI HĠLMĠ BEY (Zonguldak) — Ali ġuuri Efendi bir sualde bulundular, ona verdiğiniz cevap zannederim iki; arkadaĢlarımla beraber beni katiyen tatmin edememiĢtir. Siz listenin baĢında bulunan baĢlıca dimağları saydınız. Fakat ondan sonra, gelenlerin kısmı azamı dimağdan mahrum ve makineden ibarettir. Kopuk Ahmet vesaire, vesaire; bu, bir. Buna dair lütfen vazıh bir cevap vermenizi istirham ederim. Ġkincisi; benim bir hatıram vardır iki; o hatıramı daima takdis ederim. O hatıramı telyis etmiĢ olan bir arkadaĢımız vardır. Mahir Sait, o dahil midir? FERĠT BEY (Devamla) — Hayır okumadım, onu yazalım. DR. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Beyefendi listenizi gördük. Bunun esbabı mucibesinde buyurdunuz ki; bir takım insanlar vardır, hafi teĢkilâttandırlar, ellerinde rövolver vardır. Bunlar herhalde taĢradadırlar. Bunlar hudut dahiline girdikten sonra 150 kiĢilik listeye dahil etmeye lüzum yoktur, bırakın girsinler ki, tenkil edilsin. Hariçten de ne yapacaktırlar? Bu adamları listeye dahil etmekle beraber, sanki cemiyeti hafiye suretinde gelmiyecek mi? Cemiyeti hafiye için teĢkilât yapacaksa... Bunların hiç birisi fikir adamları değildir, bunlar alettirler. Rica ederim listeye fikir adamları koyunuz. Avni PaĢası yoktur. Âdil

Beyi yoktur, Emin PaĢası yoktur. Böyle liste mi olur efendim? Hiç olmazsa üç yüz kiĢilik listeyi okuyunuz. Orada kalmıĢ olduğunu zannediyorum. Her halde ricali siyasiyeyi koymalıdır. Bu okuduğunuz kimseler bir takım acezdir, yani fikren acezdir. Âdil Bey için diyorsunuz (ki; âcizdir. E... Bu okuduğunuz Hakkı çavuĢlar, Ahmet çavuĢlar; Âdil Beyden daha zeki adamlar değillerdir, bunlar alettirler. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim evvelâ; hariçte Yunanlılarla beraber ricat edip orada henüz komite halinde icrayı faaliyet etmekte olan adamlar, bunlar yarın kalkıp gelecek olurlarsa, onlar hakkında yapacağımız Ģey, arkalarına beĢ on taharri memuru katarak... DR. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Derhal dağa çıkarlar, evlerinde oturmazlar. FĠKRET BEY (Devamla) — Müsaade buyurunuz; dağa çıktığı zaman hangi dağa çıkar? Takip edemezsiniz, iĢiniz değildir. Dağda da gezer, bayırda da gezer. Ne vakit bir cürüm ve cinayeti sâdır olacak olursa, o zaman takip edebilirsiniz. Fakat bunlar bütün bir kitlenin içerisinde, bütün bir Türklüğün içerisinde nihayete kadar Türklüğün aleyhinde düĢmanla teĢriki mesai ederek harp etmiĢ ve siyasî emel ile muzafferiyetimizi akamete mahkûm etmek için çalıĢmıĢ 50 - 60 kiĢiden ibarettir. Bunların hiç birisi tasavvur ettiğiniz gibi, öyle basit adam değildir. RECEP BEY (Kütahya) — Af olur, yarın gelir ve teĢkilâtını yapar. O teĢkilâtını yapıncaya kadar, bir takım suikastlara maruz kalırsınız. DR. FĠKRET BEY (Ertuğrul) — Bunlar teĢkilâtı yapamaz memlekette, âlet olur. FERĠT BEY (Devamla) — Demiyoruz ki; böyle listeyi aynen kabul ediniz. Heyeti Celilenize arzettik. Lazımsa tadil buyurursunuz, ona göre yaparız. HACI MUHĠTTĠN BEY (Giresun) — Efendim : Âdil Beye ahmak bir adam dediniz. Halbuki okuduğunuz cetvelde Gönenli Galip Bey isminde birisini iĢittim. Galip Beyin anasını da, babasını da, kendisini de bilirim. Galip Bey bir cürüm yapmıĢtır. Allahın yarattığı ve yaratacağı adamların en budalası ve en ahmağıdır. Âdil Beyi neden deftere yazmıyorsunuz? FERĠT BEY (Devamla) — Efendim Âdil Beyi gözümle görmüĢüm ve konuĢmuĢum; onun için söylüyorum ki; ahmaktır. HACIM MUHĠTTĠN BEY (Giresun) — Ferit Beyefendi onun bu memlekete ne kadar fenalık ve hiyanet etmek istediğini biz biliriz, siz

de bilirsiniz. Girmesi lâzımdır. Binaenaleyh Seryaver Avni PaĢanın girmesi lâzımdır. Sonra efendim; Ġstanbul'da Ġngilizlerin irtibat zabiti ve memlekete en yüksek fenalık yapanlardan serkomiser Van'lı Cemil Beyin girmesi lâzımdır. Emniyeti umumiye müdür muavini Kemâl Bey Ġsparta'lı. (O var sesleri) Hazinei hâssaden Refik Bey niçin girmiyor? FERĠT BEY (Devamla) — Yüz elli kiĢilik deftere girmesini muvafık görüyor musunuz? HACIM MUHĠTTĠN BEY (Giresun) — Bence... FERĠT BEY (Devamla) — Bu, zatı âlinizin takdiri Ģahsinizle olmuĢtur. Bizim yaptığımız da (kendi takdirimizle yapılmıĢtır. Bu takdirleri Heyeti Celilenizle yapılan müzakerede kararı umumisini tespit etmeye matuftur. Meselâ; Galip Bey aptalmıĢ dediler, onu da bu tarafa yazdık, sol tarafa yazdık. Yani bazıları girecek ve bazıları çıkacak. Girenler ve çıkanlar defterine yazılacaktır. Müzakereden ibaretir. Bu hususta bir Ģey etmeye lüzum yoktur. HULUSĠ BEY (Karesi) — Bizim vilâyete ait iki isimden Hacım Muhitin Bey bahsetti. Bu aptal bir hariftir ve sersemin birisidir. Bunun iĢlediği cürmü söyleyeyim. Sındırgılı Ahmet Hulusi namında birisi vardır. Ahmet Hulusi ĠrĢat Gazetesinin sahibi imtiyazıdır. Bu, vaktiyle Hürriyet ve Ġtilâf Kulübüne mensup, yani Trabzon'lu Ömer Fevzi namında Trabzon'a maskara bir hoca gelmiĢtir, ona bu adam imtiyaz vadetmiĢti. Ahmet Hulusi Sındırgı'lı, rica ederim bunları çıkarınız da, baĢkalarını koyunuz. Bu adam sekiz okka etle gezmiĢ olsa arkasına bir kedi bile takılmaz. Sonra Divanı Harp reislerinden kimse yok;. Boğazlıyan kaymakamı merhum Kemali idam eden Dahiliye Nazırı Nazım PaĢa, kemali saltanatla memleketimizde hücreineĢindir. (MeĢhurdur sesleri) Divanı Harp Reisidir. FERĠT BEY (Devamla) — Nazım PaĢayı tanırsınız değil mi? Burnunu silmekten acizdir. REFĠK BEY (Konya) — Boynu kalınlardan. HALĠT BEY (Kastamonu) — Aciz, amma Divanı Harp Reisidir. FERĠT BEY (Devamla) — Peki yazdık. ALĠ ġUURI BEY (Karesi) — Arkasına kedi takılmayan adamları yazmayınız. Dahiliye Nazırı Mehmet Ali, Sındırgılı Ahmet Hulusi'nin mefsedette, fenalıkta iktisabı Ģöhret etmesi, ĠrĢat Gazetesi namiyle çıkan gazetedir. Hulusi yalnız onun imtiyazını almıĢtır. Asıl onu

çıkaran Trabzon'lu Ömer Fevzi Efendidir. Bunun hakkında dünya kadar malûmat vardır. HALĠT BEY (Kastamonu) — Sivas Valisi Ali Galip vardır. Malûmu âliniz Sivas Kongresi inikad ederken Malatya'da bir içtima oldu, bir hadise oldu. Ali Galip dahil olduğu halde o vakit mutasarrıf olarak Bedrihanilerden Ali Galip dahil edilmemiĢtir. Malatya mutasarrıfıdır. Bedrihanilerden Halil Rahmi (Rami) dahil edilmemiĢtir. O adam Ali Galip'ten daha esnadır ve orada aĢair vesaireyi tahrik eden, teĢvik eden odur. Sonra Ġstanbul'dan gönderilen BinbaĢı Ġngiliz hepsini himaye eden odur. O siyasi heyeti oraya ithal eden odur. Onun için rica ederim, Ali Galip'in yanına onu da ilâve ediniz. FERĠT BEY (Devamla) — Onu da yazdık efendim. REĠS — Efendim; daha bir çok sualler var, diğer taraftan kifayeti müzakere teklifi vardır. SÜLEYMAN SIRRI BEY (Bozok) — Memleketi kana boyayan Çapanoğulları nerededir, defterde niçin ismi yoktur? ALĠ .SADĠ BEY (Kozan) — Kozan'da Ġslamların katliamını yapan ve elyevm Halep'te Fransız zabitliği yapan Kazak Hasan. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim; derakap onu Ġskata koruz, mesele değil efendim, nerelidir, bu? ALĠ SADĠ BEY (Kozan) — Haçinli Kazak Hasan.. FERĠT BEY (Devamla) — Peki efendim, o da bitti. MÜNĠR BEY (Çorum) — Efendim, görülüyor ki, esasen Dahiliye Vekâleti tarafından tanzim edilen liste 600 ismi muhtevidir. Bunlardan 150 sini tefrik meselesi bir çok müĢkilâtı dai oluyor. Ferit Beyefendi bir çok esami okumakla beraber, bunlardan bir kısmı için bugün hali faaliyettedir, dediler. Halbuki af, Lozan muahedesinde beyan olunan ve bir müruru zaman ile tehdit edilen ceraime mahsustur. Acaba bu adamlar o zamandan sonra irtikâp ettikleri ceraim için de affı umumiden istifade edebilirler mi? AnlaĢılıyor ki bu adamların bir çok teĢebbüsatı ihtilâlkâraneleri vardır ki; iĢbu affı umuminin tayin ve tahdit ettiği zamandan sonra vuku bulmuĢtur. Bu cihet hukuktan tetkik olunmalıdır. Sonra; bazı arkadaĢların buyurdukları gibi, bu listeye girecekler âdi eĢhastan ziyade, bu eĢhası idare edenlerdir, serkârda bulunanlardır. Meselâ divanı harpte bulunanlar, Çopur Hakkı ve rüfekası. Bunlar harekâtı milliye aleyhinde çalıĢanlardan baĢka bir Ģey değildir. Bazı masumların idamına karar vermiĢlerdir, Onlar müttefikan bu (kararları

ittihaz etmiĢlerdir. Böyle caniyane bir surette hâkim sandalyasma oturup ta memlekete ihanet ve hiyanet etmiĢ adamları kısmen istisna etmek bendenizce doğru değildir. Listeyi bu nikatı nazardan tetkik etmek ve daha ziyade siyasî faaliyet ve ceraimi olan eĢhası ithal etmek lâzımdır. REĠS — Efendim kifayeti müzakere hakkında takrir vardır. Evvelemirde müzakerenin kifayetini reyi âlinize koyacağım. Müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın. Aksini reye koyuyorum. Kâfi görmiyenler lütfen el kaldırsın... (Kâfi değil sesleri). Kâfi görülmemiĢtir. Efendim birçok kanunlanmız vardır, bunların biran evvel çıkması lâzımdır. Saniyen, yarın bütçeyi müzakere edeceğiz, ondan sonra da... (Gece de müzakere edelim, reye koyunuz sesleri). Ondan sonra da TeĢkilâtı Esasiye Kanununu müzakere edeceğiz vaktimiz yoktur, diğer kanunlar kalmıĢ olacak, binaenaleyh Heyeti Celilenize teklif ederim, bugün akĢam saat dokuzda gece içtimaı yapalım. Muvafık mı efendim? (Muvafık sesleri). Bu akĢam gece içtimaı yapacağız karar verildi efendim. FERĠT BEY (Çorum) — Reis Bey usul hakkında söz istiyorum. SÜREYYA BEY (Karesi) — Saat kaçta toplanacağız Reis Bey. REĠS — Saat dokuzda efendim. RECEP BEY (Kütahya) — Muhterem arkadaĢlar, bu madde münasebetiyle çok mühim bir nokta mevzubahis olduğu zannındayım. ġimdi Dahiliye Vekili muhtereminin burada izahatından anlaĢıldığına göre hiyaneti vataniye ve en büyük vatani cürümleri irtikâp etmiĢ olduklarından dolayı muvacehei millete uzun müddet ve hayatlarının nihayetine kadar mâyup ve günahkâr tanınması lâzım gelen insanların miktarı aĢağı yukarı beĢyüze baliğ oluyor. 150 si ahten mecbur olduğumuz aftan istisna, indirmek imkânı olan miktardır. Halbuki -bunun haricinde - arzettiğim miktar eğer sahih ise bilâhare yapılacak tetkikat neticesinde tezayüd edebilir. Her ne ise bin altıyüz diyelim. 150'den 600'e baliğ olmak için bu, 450 kiĢi hakikatte, vatan muvacehesinde aynı cürüm ve aynı günah ile, aynı kabahatle malum olan insanlardır. Gerçi biz mecburiyeti ahdiyemizden dolayı bundan 150 sini affetmiyoruz diğerlerini affediyoruz. Fakat bu ahden mecbur olduğumuz resmi bir af Ģeklinde telakki edilmelidir ve bu 150 haricinde bulunan bu 450 kiĢi - bunu kati bir rakam olarak

söylemiyorum, 600 bildiğim için, bu rakamı söylüyorum. - hiçbir zaman memlekette tamamiyle affa mazhar olup, diğer masum olan insanlarla aynı rütbeyi ihraz etmemelidirler. Bu, kati ve vatanî icabiyle ahdi mecburiyeti yekdiğeri ile telif edip behemahâl idarî ve devletin kendi iç makinesinde tatbik edebileceği bir çareyi bulmak imkânı olduğunu zannediyorum. Biz alenen tabii surette bunları affetmeğe mecburuz ve affedeceğiz ve alenen muahedenamenin fıkrai mahsusası ile bu adamları mütemadiyen tenkid etmek, tutmak, suâl cevap etmek mecburiyetinde bulunamıyacağız. Fakat efendiler; aynı zamanda bu 450 kiĢi, eğer kendilerinin bu vatan içerisinde diğer masum halkla müsavi olduklarını ve memlekete unutturacaklarını zannederlerse hem vatan içinde adi mevkiden kendilerini kurtarmıĢ olurlar ve hem de bu serbestiden bilistifade aynı fenalığı baĢka vasıta ile, baĢka fırsat ve baĢka vesilelerle yapmağa çalıĢacaklardır. Maruzatım, celsei aleniyede katiyen söylenemez, müsade buyurursanız asıl teklif edeceğim Ģekil celsei aleniyede katiyen mevzubahis olamaz. ġimdi bendeniz bir takrir takdim edeceğim ki; mefadına muttali olacaksınız. Bu takrir mefadı kabul olunur ve hükümet bunu tatbik ederse, aynı zamanda hafiyen tatbik etmekle beraber birtakım gayri meĢru tereĢĢuhat ile hükümetin bu gibi tedabir ittihaz etmekte olduğu ve aynı zamanda fezail malulü oldukları kulaklarına gidecek olursa kuvvei maneviyeleri kırılarak memlekette bir teĢebbüse cüret edemiyecek bir hale gelirler ve hem de diğer vatandaĢlar mecburiyeti ahdiyemizden dolayı aftan istisna edilememiĢ olanlar içerisinde cezaya müstahak olanların da bu manevi tazyik içerisinde bulunduğunu bilerek kısmen mutmain ve müsterih olurlar. Teklifi âcizaneme nazaran bunu, 150 kiĢilik liste haricinde bir siyah liste etrafında toplamalıdır. O miktar kaç ise, bu listeyi tanzim etmeli. Bunu gazetelerle neĢretmek lüzumu yoktur. Bunu yapacak olursak tekellüf ettiğimiz ahdî vazifeyi kısmen ifa etmiĢ olduğumuz telakkilerine varmıĢ olurlar. Hariçte buna rağmen devletin bütün kuvayı zabıtasına ve bilhassa limanlarına, Ġstanbul'un en iĢlek noktalarına, en mühim geçit noktalarına, bütün devletin kuvayı zabıtasına; peyderpey fotoğrafları da tedarik edilerek siyah liste bunlara dağıtılmalıdır ve bilmelidirler ki; devletin kuvayı zabıtası vatana büyük bir badire âriz olduğu zaman bu vatanda fenalık eden adamlar vardı. Fakat bunlar, devlet sulh muahedesini yaparken,

devletin koparabildiği 150 kiĢilik listeden hariçte kalmıĢlardır ve bunlar daima lâzimüttekip adamlardır. Dahilde bulunanları takip ederken gidip talep etmeğe lüzum yoktur ve onlar, memleketin zabıtası beni siyah listenin içerisinde bir adam olmakla daima tarassut altında bulunduruyor, diye tehaĢi ederler ve köĢelere çekilip, büzülmeğe mecbur olurlar. Hariçte bulunanlar da; bana Türkiye'de nefes almağa imkân yoktur derler. Binaenaleyh bu manevi tahaĢĢûtü icra etmek için arzettiğim gibi 150 kiĢinin haricinde olan listeyi behemahal siyah liste etrafında toplamalıdır ve bunu tamim etmelidir. Dahiliye Vekili Beyefendi bazı arkadaĢların tekrar buyurdukları isimler etrafında söylediği üzere vaziyeti hukukiyeleri Türk tabiiyetinden derhal ihracına müsaade bahĢ olanları altıncı maddesi mucibince bunlar üzerinde ihraç edilip derhal Türkiye vatandaĢları ile alakalarını keteder. Bunlar daima vatanın, saf havasını teneffüs etmek manevi zevkinden mahrum olurlar. Aynı zamanda da kendilerinin yeniden yapmaları ihtimali olan fezayiha bu suretle sed çekmek imkânı vardır. Bunu yapmadığımız takdirde Türkiye'de ekseriyetle bizim zaafımız tecelli eder ve kabahat yapmıĢ olanlar, zaman geçe, geçe gerek o kabahatlerini, gerek istisnai mevkilerini herkese unuttururlar ve rahat mevki sırasına geçerler. Fenalık yapmağa müsait olanlar fenalığı yaparlar. Buna meydan vermemek için bu celsei hafiyede kabul edilip, doğrudan, doğruya kanunun metnine alâkadar değil, nevama bir temenni takriri Heyeti Celilenizin kabulüne iktiran edip hafiyen hükümete tebliğ edilmeli. Tabii o intiĢar eder, maddî tesir de hasıl olur. Bu bapta takririmi takdim ediyorum. (Bu, zaten hükümetin vezaifinden değil midir sesleri?) Efendim zaten bunu temenni olarak arzettim, bir kanun mahiyetinde değildir. NECATĠ BEY (Bursa) — Hükümetin bu, idarî listesidir. Siyasi bir liste yapsınlar getirsinler. HALĠL BEY (Zonguldak) — Efendim, bendeniz listenin vekâlet tarafından tanzim edilmesi esasında diğer arkadaĢlarla müttefikim. Listenin doğrudan doğruya hükümet tarafından tanzim edilmesi ve Meclisi Âlinin bu mesuliyet altına girmemesi elzemdir. Ancak demin Vekil beyefendinin okudukları liste, mahiyet itibariyle, bendenizin nazarı dikkatimi celbetti. Efendiler malumu âliniz liste kadrosu yüz elli kiĢiden ibarettir. Yani bu 150 kiĢiye bir kiĢi daha ilâve edemeyiz. Malumu âliniz böyle dar kadrolarda bilhassa liyakat aranır. Yani bu liste iyiliğe matuf bir liste olsaydı, mümkün olduğu kadar en lâyık olan

zevatı arayacaktık. ġimdi menfi noktaı nazardan liyakat, aramak tabiidir ki elzemdir. Esaslı bir neticeye vasıl olmak için bundan baĢka çaremiz yoktur. Malumu âliniz efendiler, herhangi bir zümrenin faaliyeti iyi ve kötü olabilmek için onun baĢında bulunan mütefekkirinin adedi ve onların mahiyeti nazarı dikkate alınır. Bir hırsız kumpanyasının baĢında tahsil görmüĢ mütefekkir bir reis bulunursa o kumpanyanın yapacağı hırsızlıkla, iptidaî adamlardan müteĢekkil olan bir hırsız kumpanyasının yapacağı iĢ arasında, tabidir ki, fark vardır. Bu, bir mütearife gibi bir Ģeydir. Güstav Löbon'un bile bu sadette bir sözü vardır ki; bunu burada ibraz etmekten kendimi geri alamıyorum. Fransa'nın her zümresine mensup... Fransa batmıĢtır. Yani bunu sadedinde bulunduğumuz meseleye tatbik ettiğimiz takdirde, haini vatan olan zümrenin mütefekkir olanlarını ortadan kaldırdık mı mesele yoktur. Halbuki listeye ithal edilen eĢhasın takriben sülüsanı birtakım çobanlardan ve alelade Ģakilerden ibaret kimselerdir. Muhterem arkadaĢlarımızdan bir çokları birtakım sualler irat ettiler ve tabiidir ki; bu adamlardan herhangi birisi listeye dahil olan kimselerin birer düzünesinden daha mühim kimselerdir. Eğer memlekette mütefekkir zümre içersinde bu listeye dahil olan 20-25 kiĢiden fazla haini vatan yoksa bundan dolayı Cenabı Hakka hamdü sena edelim. Bu bizim için kârdır, memleket ve vatan için büyük bir kârdır. Fakat efendiler hain olan unsur, daha doğrusu memlekette bulunan anasırdan hıyanet etmiĢler yalnız Türklere mensup değillerdir. Bunların haricinde birtakım anasır daha vardır ki; bunlar dimağiyle, dilleriyle, kalemleriyle, tahsilleriyle bu memlekete hiyanet etmiĢlerdir. Bendeniz bu kadar kulak kabarttım, bu listenin içinde ne bir tek Ermeni, ne bir tek Rum, ne bir tek Yahudi vardır. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Ahden kabul etmiĢiz. HALiL BEY (Devamla) — Bu yüz elli kiĢinin içine hiç bir Ermeni, Rum veya Yahudi girmiyecek mi? FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Evet. HALĠL BEY (Devamla) — Beyefendiler; Vekil Beyefendinin söyledikleri bu söz gayet mühimdir. Eğer hakikaten Ermenilerin, Rumların, Yahudilerin yüz elli kiĢilik listeye dahil olmamaları bir esası ahdiye müstenit bulunuyorsa, bu kürsüde bendeniz teessüratımı ve teessüfatımı yedi kat göklere kadar yükseltmekten kendimi alamam. Nasıl olur efendiler; bu memleketin daima, daima asırlardan beri

felâketini ihzar eden insanlar böyle bir listeye dahil olmamak gibi bir imtiyaza mazhar oluyorlar. Ne ise Ģimdi efendiler mademki bu böyledir. Fakat aynı zamanda bir kaydı ihtirazi ile arzediyorum. Muhterem Heyeti Vekile bu meseleyi bir daha tetkik etsin. Eğer imkân bulurlarsa bir kaç adamı soksunlar. Eğer bunun imkânı yoksa hiç olmazsa, bu memlekete harekâtı milliye sırasında, âtiyen fenalık yapmıĢ ve fenalık yapması muhtemel olan; diliyle, dimağı ile, kalemi ile, fenalık yapmağa istidadı olan kimseleri behemahal buraya dahil etsinler. Eğer 150 kiĢilik listeyi doldurmak için 20 kiĢilik 30 (kiĢilik mevki kalırsa o zaman fenalık yapmıĢ olanları ithal etmek doğru olabilir. Efendiler bu, eĢkiya, makulesinden olan kimseleri 150 kiĢilik listeye dahil etmekle bizim, onların memlekete girmelerine mani olmamız ihtimali yoktur. Tabirimizdeki sikletten dolayı affımızı istirham ederim. Bunlar eĢkiya takımıdır. Bunlar, ne yapıp, yapıp bombası ile, tüfeği ile memlekete girer ve girmesi bendenizce hayırlıdır çünki tepeleriz. Onun için bendeniz bu iĢin mesuliyetini yine hükümete terk etmek itibariyle bu prensiplerin esas olarak Heyeti Vekileye terk edilmesini teklif ediyorum. Dimağı ile, dili ile kalemi ile memlekete fenalık edenler; en evvel bunlar girecektir. Ġki eliyle fenalık edenler, eĢkıyalık eden kimselerden, yani dimağı ile, dili ile ve kalemi ile fenalık edenlerden münhal yer kalmadıkça diğerlerinden adam girmiyecektir, bundan (baĢka çare yoktur. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Efendim 150 kiĢilik defter bu kanunun müzakeresi vesilesiyle Heyeti Celilenize arzedildikten sonra ve Heyeti Celilece de baĢtan aĢağı okunduktan sonra; eh; bunu yine hükümet yapsın ve hükümet yine mesuliyet deruhte etsin. Yani bunun mesnedi mantıkisi yoktur. SARAÇOĞLU ġÜKRÜ BEY (Ġzmir) — Görüyor musunuz efendiler, ben evvelce söyledim, hükümetin böyle diyeceğini. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Devamla) — Müsaade buyurunuz. Beğendiniz noktaları söylediniz filân filân. Zatı âliniz müzakereye taraftar değildiniz, biz müzakeresini terviç ettik ve Heyeti Celileden rica ettik, okuduk. Teklif olmak üzere arkadaĢlar tarafından söylenen isimleri Ģuraya yazdım. Bazıları ehemmiyetsiz dediler. Bunları burada yazılmıĢ olan 20-30 kiĢinin burada yeri yoktur, bunların yerine koymak için, yirmi otuz tanesini çıkaracağız. Bendeniz burada ken'di fikri Ģahsimi ve emniyeti umumiyenin ve Dahiliyenin fikrini yalnız

arzetmedim. Heyeti Vefkilenin bilhassa bu iĢle ciddiyetle alâkadar olan BaĢvekil PaĢa Hazretlerinin - cidden alâkadar oldular - noktai nazarlarına göre bunu tertip ettik. Heyeti Vekile düĢündü ki; bazı adamlar vardır, ismi gazetelerde geçmiĢtir. Çünki mevkii itibariyle, fakat kıymeti yoktur. Bugün bir zarar ika edemez, ne fikren, ne kalemen, ne fiilen, öbürkülerini tercih ettik. Mamafih hakem Heyeti Celilenizdir. ġimdi bunu rica edeceğim Reis Beyefendiden; burada yazılı olan isimleri, birer, birer okuyalım, reye vazedelim. Neticede hangilerini kabul buyurursanız onları koyalım, diğerlerini çıkaralım. SÜREYYA BEY (Karesi) — Hükümet muahedenameyi anlamamıĢ onu, arzedeceğim. FERĠT BEY (Devamla) — Gelelim Ģimdi Halil Beyefendinin buyurdukları meseleye. Efendiler hıyaneti vataniyede bulunan Rumlar 600 kiĢlik defterde vardır. Ermeniler, onlar da vardır. Hatta bir kaç tane yahudi de vardır. Fakat bunları deftere ithal etmek için biz hariciyeden sormak mecburiyetinde kaldık. Çünki zabıtnameler içerisinde, ahtnamelerin, protokollann içinde yüz ellilik listeye Rumlardan kimsenin dahil olmayacağı hakkında Venizelos'un beyanatı vardır ve bunun üzerine Ġsmet PaĢa bir müzakere kabul etmiĢtir. Sorduk, hariciyenin bu müzakerede bulunan hukuk müĢavirleri dediler ki; ne Rumlar'dan, ne Ermeniler'den, yani anasın gayrı müslimeden kimse ithal edilmemesi takarrür etmiĢtir. SÜREYYA BEY (Karesi) — Nerede? FERĠT BEY (Karesi) — O buraya girmemiĢtir öyle ise. FERĠT BEY (Devamla) — O, bu kitapta yoktur. O, hariciyede prose verbal (procesverbal) lerdedir. ġimdi biz bilhassa arzu ediyoruz. Matbuat itibariyle memleketimize son derece muzır beĢ on tane Ermeni'nin girmesini istiyoruz. Fakat buna hariciye hukuk müĢavirleri müzakeratın müsait olmadığını söylüyorlar. Arzu buyurursanız on beĢ taneyi tesbit etmiĢizdir. Dahiliyenin bunda yapacağı bir iĢ yoktur. MUSTAFA FEYZĠ EFENDĠ (Konya) — Yüz elli olacağına elli olsun, mutlaka yüz elliye çıkarmak mecburiyetinde miyiz? FERĠT BEY (Devamla) — Anlamadım hoca efendi. Ne diyorsunuz anlıyamadım. (Gürültüler) Reis Bey esamiyi reye koyun. REĠS — Esamiyi nasıl birer, birer reye koyayım. SÜREYYA BEY (Karesi) — Efendim bendeniz Dahiliye Vekili muhteremi Ferit Beyefendi tarafından yüz ellilik, üç yüzlük ve altı yüzlük cetvele dahil olan eĢhas hakkında söz söylemiyeceğim. Bu üç

muhtelif isimdeki cetvele dahil eĢhasın tabi tutulmak istendiği muamelenin Lozan muahedesi ahkâmı sarihasiyle hukuk noktai nazarından bazı mühim noktaları arzedeceğim. Evvelâ Ģöyle baĢlıyor. Yüz elli dedikleri evvelâ Lozan muahedesinin 119 ncu sahifede affı umumiye, serlevha ahkâmında ve birinci fıkrada gösterilen ve onu müteakip 121 nci sahifedeki protokolla dahi tenkid olunan af mecburiyetimizden müstesna bulunan yüz elli kiĢinin ademi affı mezkûrdur. Bundan sonra üç yüzlük cetvel dediler. Üç yüzlük cetvel iskat muamelesini, yani Türkiye Cumhuriyeti vatandaĢlığı hakkından iskat muamelesini tazammun eder. Burada çok mühim bir nokta vardır. Bunu Heyeti Vekile karar altına almıĢ, esbabı kanuniyeye binaen. Malumu âliniz 9 maddelik bir tabiiyet kanunu vardır. Bu mevaddı mahsusa mucibince muayyen efâl ve harekâta ictisar eden Türk tebaası vatandaĢlık hakkını kaybeder. Ama bunun ziyanının tesbit hukuku esasiye ve siyasiyenin en canlı bir kısmı olduğundan herhalde Meclisin tasdikine iktiran etmek suretiyle teeyyüd eder. Dünyanın hiç bir yerinde hiç bir devletin hükümeti, hiç bir devletin Heyeti Vekilesi bir tebeanın, bir vatandaĢın hukuku tabiiyetini iskat veya tabiiye ve mensubiyeti olmayan bir Ģahsa vatandaĢlık hakkını bahĢetmek salâhiyetini haiz değildir. Binaenaleyh eğer hükümet esbabı kanuniyeye binaen böyle üç yüz kiĢilik Türk vatandaĢlığını ziyaa uğratmıĢ olduğunu tesbit etmek istiyorsa bunu herhalde Meclisi âlinize getirmek ve buradan ... ifadelerinden anladım ki; hükümet bunu yapmak niyetinde değildir. Bunu yapmaya lüzum görmüyor. Katiyen elzemdir. Eğer •hükümet bunu yapmazsa yaptıkları keenlemyekündür. Onların Türk Cumhuriyeti vatandaĢlığı hakkı, ilâ maĢallah üzerinde bakidir demektir, bir tearuz teĢkil eder. Altı yüzlük cedvelin ihtiva etiği eĢhasın ne olacağını bir türlü anlayamadım. Bu altı yüzlük ne oluyor, ne yapılacaktır. Bunu bilmiyorum. Çok rica ederim izahat versinler. Bu altı yüzlük cedveli niçin yaptılar? Sonra Halil Beyefendinin pek canlı ve hukuki itirazlarına karĢı Vekil Bey oturdukları yerden demiĢlerdi ki, Lozan muahedenamesi mucibince, ifade tabii mazbuttur. Yüz elli kiĢilik cedvele Rum, Ermeni, Musevi gibi gayri müslimleri ithâl edemeyiz, dediler. Sonra kürsüden baĢka suretle söylediler. Lozan muahedesi diye Ģu elimize verilen ahitnamenin bundan gayri mahrum olarak murahhasımızla Düveli Mutelife murahhasları arasında teati edilmiĢ olan mektupların tevdi edilmiĢ nüshalarında dahi münderiç bulunmayan bir Ģeyden

bahsettiler. Bundan muttali oldum ki; hükümetimiz bize Lozan muahedesini tasdik ettirmeden evvel bütün malumatı bildirmemiĢ, halbuki biz öyle zannetmiyoruz. ĠfĢasında mahzur olmayan ahitname Ģudur; ifĢasında mahzur olan ve mahrem tutulması icabedenler de yine millet vekillerine mahrem olarak verilmiĢtir. Müzakeratı siyasiyenin içi dıĢı bize millete malum olmuĢtur. Bu suretle malum olduğundan dolayı biz de bunu Ģayanı kabul, görmüĢüz. Eğer bundan baĢka gizli tutulmuĢ, bizden saklanmıĢ :bir Ģey varsa hükümet; yalancılık etmiĢ, vazifesizlik etmiĢ olur ki... REĠS — Hükümet yalancılık etmez, tabirinizi geri alınız, değiĢtiriniz. SÜREYYA BEY (Devamla) — Bakınız ne diyorum. Hükümet yalancılık etmiĢ, vazifesizlik etmiĢ olur ki; bunu hiç zannetmiyorum. Ġfade böyledir. Ben söylediğim sözü bilirim. Çünki Ġsmet PaĢa Hazretleri burada bize demiĢtir ki; Ģu ahitnamedir, Ģu protokollardır, Ģu da mahrem olan Ģeylerdir ki; ö buraya yazılıp tevzi edilemezdi. Bundan baĢka gizli bir Ģey yoktur demiĢlerdir ve biz de onu tamamen hak diye, hakikat diye kabul etmiĢtik. Ġtikadımız elan bu merkezdedir. Binaenaleyh Ģimdi Dahiliye Vekili Beyin burada söyledikleri söze itimad edemem, mazurum. Yani gizli kalmıĢ cinler esrarı olacak bir Ģey yoktur ve olamaz. Mecburiyeti ahdiyemiz Ģöyledir efendiler; Türkiyede ikamet eden veya ikamet etmiĢ olan hiç bir kimse veya mütekabilen Yunanistanda ikamet eden veya ikamet etmiĢ olan hiç bir Ģahıs l Ağustos 1914 ve 20 TeĢrinisani 1922 tarihleri beyninde dikkat buyuruluyor mu efendim? ġu iki tarih arasında kalan zaman zarfında askeri veya siyasî hattı hareketen veyahut bugünkü tarihi muahedeyi sulhiyeye vazı imza eden bir ecnebi devlete veya tebeasına herhangi bir suretle muavenette bulunmasından dolayı mütekabilen Yunanistan da izaç veya tazip edilemez. Demek oluyor ki efendiler, biz bu ahitname ile l Ağustos 1914 ve 20 teĢrinisani 1922 tarihleri arasında ika edilmiĢ ve Ģurada nevi ve mahiyeti muharrer bulunmuĢ olan ceraimden dolayı hiç bir kimseyi, ister Ġslâm kiĢi, ister Rum kiĢi, ister Ermeni kiĢi, mutlaktır; hiç bir kiĢiyi muahere etmiyeceğiz. Sonra bu protokollarda bundan yüz elli kiĢiyi istisna etmiĢiz. Orada da mutlaktır. Ġster Ermeni kiĢi, ister Rum kiĢi, ister Türk kiĢi olsun. ZEKĠ BEY (GümüĢhane) — Hatun kiĢi de olabilir mi? SÜREYYA BEY (Devamla) — Erkekliği, diĢiliği caizdir. Filan kısım eĢhasa dahil

olan yüz elli kiĢi illâ islâm olacaktır, Türk olacaktır gibi, bir mecburiyeti hukukiye yoktur, dedik. Bundan maada çok mühim bir nokta vardır. Bir iki hukuk Ģinas arkadaĢlarımın ihtar ettikleri bir noktai müimmedir. O da Ģurasıdır l Ağustos 1914 ve 20 TeĢrinisani 1922 tarihleri arasında geçen zaman zarfında yüz elli kiĢinin istisnasiyle Ģu kabil ceraimi ika etmiĢ eĢhası affa mecburuz. Fakat efendiler 1922 tarihinden sonra dahi hiyaneti vataniye cürmü ika etmiĢ eĢhası affa mecbur muyuz? Yoksa Okudukları liste içerisinde kendileri itiraf ettiler elan müsellâh olarak Çerkez çeteleri adalarda Türkiye vatanı aleyhine, Türklük aleyhine çalıĢmaktadır, diyorlar. Demek bugün de çalıĢmakta berdevamdırlar. Onların cetvele ithaline, onların yüz elli kiĢilik listeye ithaline ihtiyaç yoktur. Bunlar dünün de haini vatanıdır, bugünün de haini vatanıdırlar. Bunları af için ahdi mecburiyetimiz yoktur. Evet onları 1914'ten 1922'ye kadar affettik. Fakat onlar bugün, de mücrimdir. 1922'den sonra yapılan ceraim affedilemez. Hükümet bundan neden tegâfül ediyor? Neden bu sarahati hukukiyeyi anlamakta izharı aczediyor? Ne için noksan cetvellerle geliyor? Hariciye Vekâleti hukuk müĢaviri yalandan, Hariciye Vekilinin beyanatına münafi söz söyliyerek iĢ göreceğine bu hukuki noktaları tetkik etsin. Binaenaleyh bu mesele burada kalmalıdır. Harici Vekili bu iĢlerle alâkadardır ve aynı zamanda BaĢvekildir. ĠĢin ehemmiyeti, bütün cetveli zirüzeber edecek gayri ayam itimat, gayri Ģayanı müzakere bir mahiyette gösterecek gibi tecelli etmiĢtir ve zannederim ki bütün arkadaĢlarım bu ciheti anlamıĢlardır. Bir gün, bu mühim iĢin müzakeresine tahsis edilmelidir ve bu mesele tamamiyle anlaĢılmalıdır. Bunu teklif ederim. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Efendim evvelâ tabiiyetten iskat hakkında söyleyeceğim. Tabiiyetten iskat; eğer ifadem baĢka türlü anlaĢılmıĢ ise tashih edeyim. Bunlardan geri kalmıĢ olan adamları tabiiyetten iskat edeceğiz demedim. Tabiiyetten iskat etmek kavanini mevzua dahilinde o kanunun müsaade ettiği derecede ika edilmiĢ cürümlerin mukabili olarak yapılır. 600 kiĢiden kalan 450 kiĢiyi tabiiyetten iskat edeceğiz demedim. Nitekim pek güzel tetkik buyurdunuz, takip buyurdunuz. Saip Beyefendinin bahsettiği iki kiĢi vardı. Bunların birisi Fransızların maiyetindedir. Tabiyetten iskat edeceğiz, bu deftere koymayacağız, diğerini bu deftere koymak zarureti vardır. Binaenaleyh tabiiyetten iskat etmek için Ģeraiti haiz olanların hepsini iskat edeceğiz. Fakat

bunların hepsini iskat edemeyiz. Yapabileceğimizi bütün hüsnü niyetimizle azami derecede, yapacağız. Bunun için kanun sarihtir. ġu tarzda hareket edenler tabiiyetten iskat edilir ve hükümet isterse nâbeamdır. Bu noktai nazardan hükümet tetkik edecek, nazarı dikkate alacak ve Heyeti Vekile kararı ile bunları iskat edecektir. BaĢka ya pılacak bir iĢ yoktur. Altı yüzlük defter ne imiĢ? Zannederim ki bütün müzakere bu zamana kadar bunun üzerine yapılmaktadır. Altı yüzlük defter Ģimdiye kadar hazırlanmıĢ esamidir. Bunların içerisinden mühim olan yüz elli tanesi ayrılacak, geri kalanlar ne olacak? Affı umumî beyannamesi ne emrediyorsa kanunumuzda kabul ettiğimiz kavaid ne emrediyorsa o olacaktır, serbest olacaktır. Sonra efendim 1922 tarihinden sonra vaki olan ceraim, 1922'den sonra ikaı ceraim ettikleri bizce tahakkuk eden adamlar olsa hiç buraya koymayız. Ne için koyalım, katiyen buraya koymayız, tevkif ederiz. Nitekim bir takım adamlar var ki; 1922 tarihi geçen size bilmünasebe bahsetmiĢtim Akaridis çetesi vardı. Bunu Trabzon'da yakaladık. Ne yapacağız diye vali bana sordu.. Yaptığı cürüm 1922 tarihinden evvel midir, sonra mıdır diye sordum. Evvel ise affı umumi beyannamesine dahil olarak bırakılacaktır. Binaenaleyh gönderilecektir, mübadeleye tabidir. Sonradır dedi. Herifi hapsettim. Demek ki 1922 senesinden sonra onlar için emniyeti dahiliye ve hariciyeyi ihlâl suretiyle teĢebbüsleri bir cürüm mahiyetinde telâkki edilen memleketimize geldikleri takdirde o cürümlerden dolayı takip edilecektir. SÜREYYA BEY (Karesi) — Bunların listeye girmesine lüzum yoktur. FERĠT BEY (Devamla) — Fakat efendim bunların elimizde bulunan malumat üzerine mahkûm edilebileceklerine kanaatimiz yoktur. Bugün Çerkez Etem Avrupa'nın her tarafında, Yunanistan'da, Bulgaristan'da, Romanya'da icrayi faaliyettedir. Bu defterin içinde olmazsa yarın kalkıp sallanarak memlekete gelirse, bu böyledir. Buraya gitmiĢ, Ģöyle olmuĢtur demekle mahkeme bunu mahkûm edemez. Bunu memlekette bırakalım mı? Evet biliyoruz ki memlekette bir isyan çıkarmak arzusu ile bu adamlar daima pür heyecandır. Fakat mahkemenin karĢısında onun mahkûmiyetini temin edecek elimizde vesaik olmalıdır. Olmadıkça onun haleti ruhiyesi itibariyle, haleti fikriyesi itibariyle, müstakil isyanlar itibariyle, müstakil emniyet

itibariyle ehemmiyeti olan bu adamları ilerde bir takım Ģeyler yapar diye memleketten çıkaramayız. Sonra efendiler, Süreyya Bey nihayet muahedeye geldiler ve buyurdular ki; bizim yalnız tanıdığımız bu müahededdr ve ona merbut protokollar ve ona merbut bize verilmiĢ hafi Ģeylerdir. Hayır Beyefendi öyle değildir. Zatı âliniz hukukl.ı müteveggilsiniz, fakat bilhassa kavanini dahiliyemizle iĢtigâl buyurdunuz. Evet Kavaidi hukuku düvel ile iĢtigal buyurmuĢ olsaydınız pekâlâ bilirdiniz iki; bir muahedenin protokolları, bütün mazbataları, bütün mükâlemeleri o muahedenin akĢamı mütemmimesindendir ve hiç fark olmamak üzere aksamı mütemmimesindendir ve yine bilmelisiniz ki. beyefendi; bu muahededen maada sahifelerce, yüzlerce sahifelik mecelleler vardır. TabedilmiĢtir ve bunların ahkâmında bizim murahhaslarımızın kabul ettiği her Ģey ahkâmı sarihadır. ġÜKRÜ BEY (Ġzmir) — Sarahaten söyleyiniz. Rum, Ermeni, Yahudi koğulamaz diyor mu? AHMET SÜREYYA BEY (Karesi) — Sarih cevap, evet veya hayır deyiniz. FERĠT BEY (Devamla) — Efendiler hepsine sarih cevap vereceğim, müsade buyurunuz. ġimdi Proseverballerin içerisinde 150 kiĢilik listede mübadeleye tabi bulunmıyan Rumların behemahal gelmesi ve hiç bir kaydı Ģarta tabi olmayarak geleceği müzakere edildikten sonra, bu yüz ellilik deftere Hıristiyanların ithal edilmiyeceği hakkında Venizelosun müzakere edeceğini beyan etmiĢtir. Biz onun üzerine dedik:; biz Rumları koyacağız. Emniyeti umumiye müdürü hukuk müĢavirlerine gitti ve müzakerede bulunanlar dediler ki; evet müzakerede gerek tahriri olmak ve aramızdaki mukaveleler suretinde, yani proseverballere ait bulunan ve gerek müzakeratı Ģifahiyemlzde taahhüt etmiĢizdir, dediler. Biz de on beĢ kiĢi, tekrar söylüyorum, on beĢ tane Ermeni vardır ki; memleketimiz içinde yapmadık rezail ve Ģehayi kalmamıĢtır. HALĠL BEY (Zonguldak) — Ne olacak? FERĠT BEY (Devamla) — Ne yapalım efendiler; tutalım hukuk müĢavirlerini huzurunuza çağıralım, müzakerede bulunan Ġsmet PaĢa Hazretlerinden rica edelim, bunlar içine Hıristiyanları da karıĢtıracağız diyelim. (Hakkımızdır, anlamak isteriz, sadaları) FERĠT BEY (Devamla) — ġüphe yok, defterde mukayyettir.

SÜREYYA BEY (Karesi) — Hakkımızdır, gelsinler, görüĢelim. Çünkü siz derece, derece inip, çıktınız. FERĠT BEY (Devamla) — Binaenaleyh bu suretle Hariciye Vekâletinden vaki olan istifsar üzerine bu suretle tertip edilmiĢtir. Yok ilâve edelim diyorsanız, ilâve edersiniz, o da olur. Heyeti Celileniz hâkimdir. Bizimki size arz etmekten ibarettir. REĠS — Müzakerenin kifayetine dair takrir vardır. AHMET SÜREYYA BEY (Karesi) — Aleyhinde söyleyeceğim. Efendim müzakere gayri kâfi addedilmelidir. Dahiliye Vekili muhteremi mütenakıs ifadelerle burada hilafı vaki söylediğine bendeniz kanaat ettim. FERĠT BEY (Devamla) — Hiç bir zaman. SÜREYYA BEY (Karesi) — Çünkü evvelâ arz ettiğim gibi, Lozan muahedesinde olmayınca, gizli protokollarda vardır dediler. Sonra çıktılar; ġükrü Beyin vazıh sualine karĢı vazıh, kati, müfit cevap veremediler. Venizelos böyle demiĢ dediler. Fakat Ġsmet PaĢa'nın kabul ettiğini söylemediler. Sözleri kanuna münafidir, kanuna muhaliftir. Tabiiyet kanununun altıncı maddesinde hükümet isterse tabiri vardır, sözleri yalandır; iĢte okuyorum. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Affedersiniz, bu gibi Ģeylerde yalandır, filân denmez, terbiyeye mugayirdir, nezakete muhaliftir, hükümete yalandır diyorsunuz. SÜREYYA BEY (Devamla) — Hükümete demiyorum. Dahiliye Vekiline diyorum. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Terbiyeye muhalefet ediyorsunuz, kanunda bir kelime eksik ise yalan denmez. Denir mi? Bu, terbiye midir? Biraz da terbiye öğrenmeniz lâzımdır. AHMET SÜREYYA BEY (Devamla) — Terbiyeyi sizin öğrenmeniz lâzımdır, sizi de memleket çok iyi bilir. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Meclisi âli hâkimdir bu hususta. AHMET SÜREYYA BEY (Devamla) — «Saltanatı Seniye tarafından mezuniyet verilmeden tebdili tabiiyet eden veyahut bir ecnebi devletin hizmeti askeriyesine giren Ģahsı Devleti âliye isterse tabiiyetten iskat, edebilir.» Görüyorsunuz, tabiyet kanununu. Tabiiyetten iskatı aksi Ģekilde mutlak söylüyor. Yapamayacağı Ģeyi söylüyor, hilafı vaki bir Ģeyi söylüyor. Hilafı vaki demekle yalan demek arasında bir fark yoktur. Ben mert, açık, saf, samimi bir kalple

söylüyorum. (YanlıĢ demek lâzımdır sesleri). Hayır Dahiliye Vekilini ben cahil zannetmiyorum. Dahiliye Vekili bilerek hilafı vaki söylüyor, buna da yalan derler. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Sizin yaptığınıza da çocukluk derler. AHMET SÜREYYA BEY (Devamla) — Eğer .bilmiyorsa o zaman cahildir derim. Ġki sebep vardır. Birisi hariçte terki tabiiyet etmek, diğeri dahilde. BaĢka Ģekil ve suret yoktur. ĠĢte kanun buradadır, bu ifadeler sakat, kanuna münafi, ilme münafi, hakikate muhalif. Ġfadat teĢrih edilmeli ve kendi mahiyeti ilmiyesi anlaĢılmalıdır. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Yani intikam mı almak istiyorsunuz AHMET SÜREYYA BEY (Devamla) — Ġntikam almak lâzım idiyse aldım. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — O intikamı almak size kalmamıĢtır. REĠS — Müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın... Aksini reyi âlinize koyuyorum. Kâfi görmeyenler lütfen el kaldırsın... Müzakere kâfi görüldü. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Reis Beyefendi; bu isimler ne olacak? REĠS — O isimler hakkında Heyeti celilenin fikrini alırız. Takrirler okunacak. (Karahisarı ġarki) Ali Süruri Efendinin, (Yozgat) Süleyman Sırrı ve Ahmet Hamdi Beylerin, (Kütahya) Recep Beyin, (Çorum) Ferit, (Ġstanbul) Akçora Oğlu Yusuf ve ilâ... Beylerin takrirleri okundu. (Aksaray) NeĢat Bey, Sabit Bey (Erzincan), (Zonguldak) Halil Bey, Nuri Bey (Kütahya), (Denizli) Yusuf Bey, Süleyman Sırrı Bey (Bozok), (Rize) Ali Bey, (Urfa) Ali Bey, Hakkı Tarık Bey {Giresun), Mahmud Nedim Bey (Malatya), (Kütahya) Ragıp Beylerin takrirleri, REĠS — Efendim; evvelâ takrirlerden bazılarında filân zatın ve filân zatın listeye ithali teklif ediliyor. Bu meyanda Vekil Beyefendinin de yerinde, burada kürsüde iken kaydetmiĢ oldukları birtakım isimler vardır. O da bu meyandadır. Filân zatı da ithal ediniz, falan zatı da ithâl ediniz diye verilen takrirleri reyi âlinize koyayım mı? (Hayır sesleri). Bunları hükümete verelim. Hükümet, bunları nazarı itibara alarak yeniden bir liste tertip etsin. (Hayır, hayır sesleri).

HAFIZ ĠBRAHĠM EFENDĠ (Ġsparta) — Meclis belki nazarı itibare almaz. REĠS — Diğer takrirler malumu âliniz oldu. Takrirlerde heyeti umumiyesi itibariyle Meclis'teki tezahürat nazarı itibare alınacak listenin tâdil olunduktan sonra tekrar Meclise gelmesi ve bir kısmı da listenin yeniden hükümetçe tanzimini teklif ediyorlar. Binaenaleyh arzu buyurursanız bu suretle reyinize koyayım. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Reis Beyefendi; bir teklif daha vardır. Bu husus için Dahiliye, Adliye, Hariciye encümenleri de toplanabilir. (Hayır sesleri). REĠS — Efendim; Ali Süruri efendinin teklifi bu kabildendir. Listenin Dahiliye encümeninde tetkiki hakkındadır ki; bu teklifi kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... (Hayır, hayır sesleri). O halde efendim; Meclis'teki tezahüratı nazarı itibare alarak listeyi ona göre tebdil etmek ve mümkün olan tadilâtı ifa etmek üzere takrirlerle beraber hükümete tevdi edelim. FERĠDUN FĠKRĠ BEY (Dersim) — Tekrar Meclis'e gelsin. NECĠP BEY (Saruhan) — Neticesi Meclis'e bildirilsin. REĠS — Neticede listenin tekrar Meclis'e gelip, gelmemesini reyi âlilerine koyacağım. Binaenaleyh takrirler iki kısımdır. Evvelemirde Meclis'teki tezahüratı nazarı itibare alarak mümkün olan tadilâtı ifa etmek üzere hükümete tevdiini (kabul edenler, lütfen ellerini kaldırsın... Aksini reye koyuyorum. Kabul etmeyenler lütfen ellerini kaldırsın... Bu cihet kabul olundu. Bu suretle yapılacak listenin tekrar Meclisi âliye gelmesini reyi âlinize .koyuyorum. Kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Kabul etmeyenler lütfen ellerini kaldırsın... Kabul edildi efendim. Bundan sonra Recep Beyin takriri vardır. Bir siyah liste yapılmasını teklif ediyorlar. Bu teklifi nazarı itibare alıp, almamanızı da reyinize koyacağım. (Böyle liste yapılmaz sesleri). Kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Aksini reye koyacağım. Kabul etmeyenler lütfen ellerini kaldırsın.... Kabul olunmadı. Efendim on dakika teneffüs için celseyi... (Hafi celse Ģimdi mi sesleri). Ha; müsaade buyurun. Bu mesele bitmiĢtir. Aleni celseye geçilmesini reyi âlinize koyacağım. Kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Aksini reye koyuyorum. Kabul etmeyenler lütfen ellerini (kaldırsın... Aleni celseye geçilmiĢtir. On dakika teneffüs için celseyi tatil ediyorum.

Kapanma Saati: 5.15

DEVRE : II

CĠLT : 4

ĠÇTĠMA SENESĠ: II

T. B. M. M. Gizli Celse Zabıtları 22/23 NĠSAN 1340 ÇARġAMBA

Münderecat

1. — ZAPTI SABIK HÜLÂSASI 456 2. — MÜZAKERE EDĠLEN MEVAD 456 1. — Lozan Muahedesi mucibince ilân olunacak affı umumiden hariç tutulacak 150 kiĢilik liste üzerinde müzakerat. 456 : 462

Cilt: 8/1 44 üncü inikat, 4 üncü Celse

KIRKDÖRDÜNCÜ ĠNĠKAT 22/23 Nisan 1340 ÇarĢamba DÖRDÜNCÜ CELSE REĠS : Ali Sururi Efendi KÂTĠPLER : Ragıp Bey (Zonguldak), Talat Bey (Kângırı) REĠS — Efendim, 150 kiĢilik defterin tetkiki için celsei hafiyeyi kabul buyuranlar el kaldırsın... Aksini reye koyuyorum. Kabul etmeyen'ler el kaldırsın.. Celsei hafiye kabul edilmiĢtir. Efendim zaptı sabık hülâsası okunacaktır. 1.— ZAPTI SABIK HULÂSASI OTUZ DOKUZUNCU ĠNĠKAT 16 Nisan 1340 ĠKĠNCĠ CELSE Fethi Beyefendinin tahtı Riyasetlerinde inikat ederek; Lozan Muahedenamesi mucibince ilân olunacak affı umumiden hariç tutulması meĢrut 150 kiĢilik liste üzerinde cereyan eden müzakere neticesinde, listenin Hükümete tevdii ve müzakerat esnasında serdolunan ve verilen takrirler istikametinde Hükümetçe yeniden tezekkür edilerek tekrar Meclis'i Âliye getirilmesi kabul olundu ve aleni celseye geçildi.

Reis Fethi

Kâtip Yozgat Avni

Kâtip Kütahya Ragıp

REĠS — Zaptı sabıkı kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmiĢtir 2. — MÜZAKERE EDĠLEN MEVAD 1. — Lozan Muahedesi mucibince ilân olunacak affı umumiden hariç tutulacak 150 kiĢilik liste üzerinde muzakerat. REĠS — Müzakereye baĢlıyoruz. Bu ikinci defter Heyeti Vekile karariyle tesbit olunmuĢtur. Okunacaktır. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Reis Beyefendi müsaade buyurur musunuz? Efendim, celsei hafiye istirham etmekten maksadımız, bazıları bu deftere dahil değildir. Malûmu âliniz veçhile bir iskat defteri getirmiĢizdir. Fakat alenî celsede diyemeyiz ki filân dahil değildir, fakat tabiiyetten iskat ediyoruz. Bu noktai nazardan bu deftere dahil olanlar diğer deftere dahil değildir. Fakat onu tabiiyetten iskat edeceğiz. Bunun için kâfi delâil vardır. Bunu tabii alenî söyleyemeyiz. SÜLEYMAN SIRRI BEY (Bozok) — Efendim; iskat defteri evvelâ okunmalı, sonra alenî celseye geçilip alenî de söylenmelidir. (Liste okundu) ĠSMET BEY (Çorum) — Gazetelerde bunlara ait liste neĢrolunmuĢtu. Halbuki Meclisi Âlinin Yozgat isyanı hakkında bir kararı vardır. Çapanoğullarına da Ģâmil değildir. Meclisin karan hilâfına böyle bir Ģeyin icrası muvafık olmayacağını söyleyecektim. Heyeti Vekile bunu nazarı dikkate alarak çıkarmıĢ olduğunu gördüm. Yalnız bu listede Vahidettin'in bütün tedbirlerini idare eden bir adam vardır. Hazineci Refik'dir, maliyeci Refik, Defteri Hakâni Emini olmuĢtur ve Maliyeye devredilen ne kadar emval varsa onun namına kayıtlarını tashih etmeğe çalıĢmıĢ ve onun yanında bütün plânlarını yapan Refik mevcuttur. Refik'in yerini tutacak ve ona muadil burada kimse yoktur. Refiki koymak ve onun yerine bir çerkes çıkarmak lâzımdır. MEHMET BEY (Karesi, — ġamlıdan bir Türk çobanı var, onu çıkaralım. REġAT BEY (Saruhan) — Efendiler; bu gün bilmem kaçıncı defa olmak üzere yine dairei intibahiyemden bir mektup aldım.

ArkadaĢlarıma da gelmiĢtir. Esme kazasının Garaplar kariyesinden Mavan oğlu Mustafa. Bu adam Ġzmir'in iĢgali gününden beri Yunanlılara rehberlik etmiĢtir. UĢak'ın sukutuna sebep olmuĢtur. Onlara yardım etmiĢtir. Elyevm Kule Hapishanesinde mevkuftur. Bu adam mütegallibedendir. Maatteessüf Divanı Harpçe Ģimdiye kadar mahkûm edilmemiĢtir. Çünkü bir taraftan mütemadiyen para yedirmektedir. Agniyadir. Bu adamı zannediyorum Kütahya Mebusu arkadaĢım da tanıyacaktır. RAGIP BEY (Kütahya) — Evet, bendeniz de biliyorum. Çok Ģeni bir adamdır. HACĠM MUHĠTTĠN BEY (Giresun) — Ben de biliyorum. ġimdi anlatacağım. REġAT BEY (Devamla) — Bu adamın 150 kiĢilik listeye ithalini bendeniz de istirham ederim. REMZĠ BEY (Gaziantep) — Efendiler, bu liste ile bir kısım haini vatanların aftan istisna edilmesinden maksat, her halde bunların seyyiatı maziyesinden daha fazla olarak âtide memleket ve millete iras edecekleri zarardan dolayıdır. Bu meyanda bu gibi hainlerin 150 kiĢilik listenin içerisinde bulunması epeyce bir ehemmiyeti haizdir. Millet haini vatanlarının adedi 150 olmadığı halde daha fazla olduğu, fakat bu adedi Lozan Konferansında kabul ettiği ahitname dolayısiyle diğerlerini affetmiĢtir. Binaenaleyh efendiler, biz 150 kiĢiyi her halde gerek seyyiâti maziyesi ittbariyle ve gerekse memlekete âtide yapabileceği zararları itibariyle çok muzurlarını intihap ederek bu listeyi o Ģekilde tanzim etmeliyiz. Dahiliye Vekili Beyefendi daha mühim haini vatanlar bulunabilir. Bunların tabiiyetten iskat suretiyle çareleri vardır diye mütalaa buyurdular, iĢtirak edeceğim. Fakat tabiiyetten iskat suretiyle mazarratları def olunacak adamlar her halde ehemmiyet ve mazarratlarının derecesi itibariyle bu 150 kiĢilik liste içerisine gireceklerle mukayese edilmelidir. Bunun için bendeniz çok rica ediyorum, bu liste okunurken de dikkat ettim, bilmem ne kariyesinde Mustafa oğlu Mehmet, bilmem ne Kariyesinde Mustafa oğlu Remzi gibi muhtelif isimler var. Zannedersem vaktiyle harekâtı isyaniyede bulunmuĢ, kurĢun atmıĢ, fakat Ģahsı itibariyle o kadar mühim olmayan gerek mazide ve gerek âtide yaptıkları ve yapacakları seyyiat itibariyle mühim olmayan kimseler vardır. Bunun için bunların listeden çıkarılması ve bunun yerine muhtelif mıntıkalarda bilhassa burasını nazarı dikkati âlinize

arzediyorum. Muhtelif mıntakalarda seyyiâtı sabit olmuĢ ve bilâhare âtiyen seyyiatları vukubulacak mazarratları behemahal memul olan kimseleri ilâve etmek elzemdir. RASĠM BEY (Sivas) — Yani fikirli adamlar. REMZĠ BEY (Devamla) — Ben kendi mıntakam itibariyle eksik olarak bir Ģahıs biliyorum. Onu teklif edeceğim. O da Galip'tir. Müddeiumumi olmuĢtur. Fransız teĢkilâtının basında ve hâlâ Halep'te bulunuyor. Yarın buraya gelirse ve hudut boyundaki memleketimizin emniyeti siyasiyesini ve emniyeti dahiliyesini ihlâl etmek onun iktidarı dahilindedir. Bunun için ben kendim memleketim için misâl olarak bunu bildiğim için arzediyorum. isterseniz bu, benim gösterdiğimiz adamı kabul etmeyiniz. Fakat liste okunurken nazarı dikkatimi celbetti. Bilmem hangi köyden ne çavuĢ. Bu isimler üzerinde münakaĢa edelim, çok rica ederim. NĠYAZÎ BEY (Mersin) — Efendim; arkadaĢlarımız izah ettiler. Hakikati halde bu listede iki kısım eĢhas mevcuttur. Birisi Ģu, Ģu gibi meĢhur ve muayyen eĢhas. Bunların kimisi Kuvayı Ġnzibatiyeyi teĢkil etmiĢler. Kimisi Sevr Muahedesini imza etmiĢler, onlar malûm. Bunlardan baĢka bir de fiilen köyden filân oğlu filân vardır. Filân oğlu. Bu bence bizde... ġEREF BEY (Diyarıbekir) — Meselâ Saraçoğlu... NĠYAZĠ BEY (Devamla) — ġey, gayri maruf eĢhas demektir. Müsaadenizle efendim; bu listede ismi zikredilmeyen hainler var. Adana Müdafaai Hukuk Halk Fırkası Heyeti buraya müracaat etmiĢtir ve gazeteler bununla çok meĢgul olmuĢlardır. Ezcümle Posta Gazetesini çıkaran Ġlhami var. Fransızların müĢavirliğinde bulunmuĢtur ve mühim hizmetlerini yapmıĢtır. Esasen bizim askerî binbaĢımızdır. Sonra Sito Garip Fuat var, Sito Garip Sarık var. ġeyh Galipler. Bunlar onların Reisi idi. Sonra bunlar orada bulunan Nüsayrilerin Rüesasındandır. Bir de Fransızlann Belediye Reisliğini yapmıĢ Hafız Mahmut isminde bir adam vardır. Bunlar fetvalar neĢretmiĢler. Anadolu davasının bâtıl olduğuna dair halkı iğfale çalıĢmıĢlar. Bu tarzda adamlardır. Bendeniz böyle ufak tefek adamlarla uğraĢmaktan ise 150 kiĢiye ithal edilecek esaminin böyle muharrik olarak tanınmıĢ olan eĢhasın ithalini rica ediyorum. ġÜKRÜ BEY (Bolu) — Hepsi de öyle. TALAT BEY (Ardahan) — Ne vakit yapılır? Bu, ne vakit tetkik olunur. Vakit mi kaldı bu iĢe?

AHMET MUHTAR BEY (Ġstanbul) — Ben bir kiĢinin listeye niçin dahil olduğunu soracağım, dahil olmadığını değil. ġebin Karahisar Mebusu Fevzi Bey vardır. Fakat dünya kadar Ġtilâfcı vardır. Bu adamın memlekete bir fenalığını iĢitmedim. Bir çok kiĢiye sordum. HACĠM BEY (Giresun) — Köke .kadar da haini vatandır. MUHTAR BEY (Devamla) — Ġtilâfçılık memlekete hariç olmağa kâfi değil gibi geliyor. FĠKRET BEY (Kozan) — Kuvayı inzibatiyeyi teĢkil edenlerdendir bu adam. MUHTAR BEY (Devamca) — Eğer böyle bir fenalığı varsa varsın gitsin. Ben sordum Dahiliye Vekili Ferit Beye, böyle istediler, fenalığını ben de bilmiyorum dedi. HACĠM MUHĠTTĠN BEY (Giresun) — ArkadaĢlar; ReĢat Beyin Heyeti Celileye arzettiği Mavan oğlunu ben Ģahsen tanırım. Yunan iĢgali zamanında filhakika bu lain Ģahsiyetin bu memleket aleyhine ve Yunanlılar lehine yapmadığı Ģenaat ve cinayet kalmamıĢtır. Yalnız bu memlekette bir dakika yaĢatılması caiz olmayan bir Ģahsiyettir. Sonra, Osman Nuri isminde bir adam unutulmuĢtur. Bu adam bendeniz Karesi Mutasarrıfı iken bu, Ayvalık'da Kaymakamdı. Mehmet Beyi iĢhât ederim. Karesi Mebuslarını iĢhât ederim. Ġngilizlerle teĢriki mesai etmiĢ, casusluk yapmıĢlardır. Bolu'yu berbat etmiĢlerdir. Sonra biz Balılkesir'de uğraĢırken ve tırnaklarımızla siper 'kazmağa uğraĢırken bu hain Ġstanbul'dan Balıkesir Mutasarrıflığını taahhüt ve kabul etmiĢtir ve 300 gönüllü Arnavut jandarma ile gelmek istedi. Fakat gelemedi. Çünkü ölüm vardı orada. Ondan sonra yine bu Osman Nuri Bolu Mutasarrıfı olmuĢtur. Ferit Hükümetinin Bolu Mutasarrıfı olmuĢtur. Orada da yapmadık fenalık bırakmamıĢtır. Sonra Dersim Mutasarrıflığına tayin edilmiĢ. Bunu Heyeti temsiliye tevkif etmiĢ, fakat her nasılsa yakasını kurtarmıĢ ve Bulgaristan'a kaçmıĢtır. ArkadaĢlar; bu kâfi gelmiyormuĢ gibi bu melun Ģahsiyet elan daha bu memlekette valilik almak için veya bu memleket namına ecnebi memleketinde memuriyet kabul etmek için müracaatta bulunuyor. Buna da Karahisar Mebusu Ali Beyi iĢhat ederim. Bunu kendisinden isterim. Bu adamların elan bu memlekette laf söylemeğe ve memuriyet istemeğe nasıl hakkı vardır? Sonra Ġzmir'de bir köylü gazetesi çıkıyordu. ArkadaĢlar; Köylü Gazetesinin yaptığı fenalıkları hepiniz bilirsiniz. Bu gazete ve bu

gazetenin sahibi Refet ve bu lain Ģahıs, ki bütün memleketçe tanınmıĢ lain bir Ģahsiyettir. Nerededir, malum ve meçhuldür. Dahil değildir. AVNĠ BEY (Cebelibereket) — Dahildir efendim. HACĠM MUHĠDDĠN BEY (Devamla) — Müsaade buyurun. 150 kiĢi de dahil değildir. Sonra Ġzmir'de Belediye Reisi bulunan Hacı Hasan PaĢayı da tanırsınız. Birçoğumuz vicahen, birçoğumuz giyaben tanırsınız. Bu adam Ġzmir'in ve memaliki müsteviyenin Yunanlılar elinde kalması için en büyük fenalığı yapmıĢtır. Bunlar da dahil değildir. Ġthal edilmesini rica ederim. (Nereye sesleri). REFĠK BEY (Konya) — Iskat defterine konur. REĠS — Efendim vaktin dar olduğu malumu âlinizdir. Kifayeti müzakere hakkında da üç tane takrir vardır. Kifayeti reyi âlinize vazedeceğim. ġÜKRÜ BEY (Bolu) — Bu Osman Nuri listeye girmedi ise bu listenin hiç kıymeti yoktur. AHMET FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Efendi; bazı isimlerden bahis buyurdular. Bu isimlerin bazısı 1922 TeĢrinisanisinden sonra Yunanistan, Yunan ordusundan maaĢ almak, yahut Yunan Hükümetinin bazı hidematında bulunmak itibariyle tabiyeti ecnebiyeyi kabul ettikleri cihetle tabiiyetten iskatları kabil olan adamlara aittir. Binaenaleyh defterde bulunanların ya bazıları henüz mevkufturlar. Veyahut tabiiyeti ecnebiyeye girmemiĢ Avrupa'nın muhtelif yerlerinde bulunmaktadır. Bu suretle oraya koyabilmek için diğerlerini iskat defteri diye tabiiyetten iskat etmek üzere yüz kiĢilik, 150 kiĢilik bir defter yapıyoruz. Bu 150 kiĢilik defterden baĢka afivle alâkası yoktur diye diğer bir defter yapıyoruz. Doğrudan doğruya Tabiiyet Kanunumuzla teması olanları ihtiva etmek üzere bu Ģeyi yapıyoruz. Meselâ Köylü gazetesi sahibi Refet, Ġzrnir Belediye Reisi Hacı Hasan PaĢa gibi adamlar tabiiyetten iskat edilebileceklerdir. Eğer öteye korsak tabiiyet defterinden çıkaracağız. Binaenaleyh tabiiyetten iskat defterine koymayı Heyeti Vekile münasip görmüĢtür. Bir de Mavan oğlu Mustafa'dan... ġÜKRÜ BEY (Bolu) — Osman Nuri'den bahsettiler. Bize müptezel efendiler demiĢtir. A. FERĠT BEY (Devamla) — Bir de Osman Nuri vardır. ġimdi eğer müsaade ederseniz nihayetten üç kiĢi çıkararak...

HULUSĠ BEY (Karesi) — Hayır, hayır. Bunların gelmek ihtimali yoktur. Bu 3 Ģaki memlekete gelirse jandarma bile tenkil edemez. Rica ederim. Onlar Midilli'den ara sıra memlekete tecavüz ediyorlar. A. FERĠT BEY (Devamla) — Esasen geçen defaki müzakere neticesinde rüfekayı muhteremden bazıları buyurmuĢlardı ki firariler vardır, bunların hepsini defterden çıkarınız. 150 kiĢilik defterden çıkardık. Yani 19 teĢrinisanide ya Yunan ordusu ile gelmiĢtir, yahut Yunanlıların teĢvikatı ile çete halinde gelmiĢlerdir ad ve telâkki ederek bunların heyeti umumiyesini tabiiyetten iskat ediyoruz. Yalnız beyefendinin buyurduğu veçhile hakikaten siyasî bir surette Ģekavet yapan ve bugün elimizde mevkuf olan adamlar vardır ki bunlar Yunanlılarla teĢriki mesai etmiĢtir ve bunları iskat defterine koymanın imkânı yoktur. Çünkü bugün topraklarımızın üzerindedirler. Fevkalâde muzur adamlarmıĢ. Onlardan mümkün olanlarını koyduk. 15 20 kadarı girememiĢtir. ġimdi iki, üç kiĢiye çıkarırsak o on beĢin üzerine üç kiĢiyi daha ilâve etmiĢ olacağız. Binaenaleyh bunların heyeti mecmuasını daha ilâve etmiĢ olacağız. Binaenaleyh bunların heyeti mecmuasını zaten 150 kiĢilik deftere dahildir, suretinde huduttan dıĢarıya atacağız. Yaptığımız bundan ibarettir. ġimdi onları koymak lâzım gelirse diğerlerini çıkarmak lâzımdır. ġÜKRÜ BEY (Bolu) — Osman Nuri Beyi bu listenin haricinde bırakmak dünyada olacak Ģey değildir. Ankara'yı tehdit etmiĢ bir adamdır. HALĠL BEY (Zonguldak) — Ağyan'dan Abdülkadir Efendinin yeğenidir. Bu adamcağız harbi umumiden evvel Ruslarla birleĢmiĢtir. Harbi umumî içerisinde bir çok iĢler yapmıĢtır. Son zamanlarda Revandis'de bulunan bir müfrezemizi harben kaçırarak orada Ġngilizlere valilik etmiĢtir. Bu adamın gerek iskat defterine, gerek 150 kiĢilik listeye ithali imkânı yok mudur? A. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim; iskat defterine ithal etmenin .imkânı vardır ve hiç bir mahzuru yoktur. Yalnız düĢündüğümüz Ģey Ģudur. Bu söylediğiniz adamın icrayı faaliyeti Revandisdedir ve bu elan Revandisde bulunuyor. Halbuki biz hiç bir zaman Revandisi hududumuzun harici addetmedik ve orada olan hükümeti de Ġngiliz Hükümeti addetmedik ve edemeyiz. Halbuki orada memleketin bâzı aksamını tefrik suretiyle icrayı hüküm tuttuğundan dolayı orada kaldığı surette mücrim olarak hapse atarız. Olmadığı takdirde her dakika düĢmanla teĢriki mesai ediyormuĢçasına iskat

defterine ithal ederiz ve iskat defterine ithal etmek elimizdedir. (Müzakere kâfi sesleri). NĠYAZĠ BEY (Mersin) — Reis Beyefendi; müsaade buyuruluır mu? REĠS — Buyurunuz. NĠYAZĠ BEY (Mersin) — Efendim; madem ki bunlar Ģaki idiler, mücrimi âdi idiler. Mücrimi siyasî olmakla beraber, aynı zamanda hiyanet iĢlemiĢ adamlardı. Bunları af kanunu olmadan evvel, henüz bir taahhüt altına girmeden evvel bunları idam etmek kanunen mümkün değil mi idi? A. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim; bunlar divanı harp tarafından mahkûm edilmiĢlerdir. Fakat evrakı gitmiĢ, divanı temyiz nakzetmiĢtir. Bir kısmı elan tahtı tevkiftedirler. FERĠDUN FĠKRĠ BEY (Dersim) — Bunların henüz gelmeleri kesbi katiyet etmemiĢtir. NĠYAZĠ BEY (Mersin) — Ġkinci nokta; tabiiyetten iskatj mümkün olmayanların bir kaçının bu 150 kiĢilik listeye ithali mümkün değil midir? A. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim; burada üç kiĢi vardır. Refik, Marvan oğlu Mustafa, Osman Nuri. ĠĢte bu üç kiĢiyi koyacağım. EYÜP SABRI EFENDĠ (Konya) — Vekil Beyefendi, UĢak Belediye Reisi Hulusi'yi listeye ithal etmiĢsiniz ve bunda Hükümet hakikaten isabet etmiĢtir. Fakat onunla çalıĢan, ondan fazla hıyanet eden, Ģenaat irtikâp eden topal Lütfi vardı. Bu adam elyevm Anadolu'ya Çete Ģevkine memurdur. Bu niçin ithal edilmemiĢtir? A. FERĠT BEY (Devamla) — Efendim; tahkikat icra ederiz. Bu Topal Lütfi'nin Yunanistan'da bulunması dolayısiyle iskatı mümkündür. (Müzakere kâfi sesleri). REĠS — Efendim; Avni Bey âdemi kifaye hakkında söz istemiĢtir. Karar verirseniz söz vereyim. AVNĠ BEY (Cebelibereket) — Karar vermeye hakkınız yoktur. REĠS — Riyaset yapamaz. Fakat Heyeti Celile karar verebilir. AVNĠ BEY (Cebelibereket) — Nizamnameyi badettadil. Efendim; Lozan muahedesi mucibince listeye dahil olacak kadar bir kıymet ve kemmiyette olan Ģahsiyetler hakkında ifade etmek istiyorum. Heyeti celileniz elde herhangi bir kimsenin dosyası mevcut olmadıkça Ģunun veya bunun listeye ithal veya tenzil veya tayyını teklif etmekle hiç bir vakit doğru hareket etmiĢ olamaz. Elhaleti hazini baĢka bir celseye

imkân yoktur. Lozan muahedesinin tasdiki affı umuminin ilânı dolayısiyle zaruret meydandadır. O zaruret dolayısiyledirki ikinci bir sureti hal vardır ki, 14 aydan beri bu Lozan muahedesine göre 150 kiĢilik listeye dair arkadaĢlar Heyeti Vekileye malûmatlarını iblâğ ettiler mi? Ettilerse nazarı dikkate alındı mı, alınmadı mı? Elyevm Ģurada, Ģu vaziyette zatî beyanatla listeye Ģahıs ithal veya ihraç etmek en müthiĢ bir badireye sebep olur. Tay veya tenzil hiçbir zaman doğru olamaz. Ancak yapılacak ikinci bir Ģekil daha var. AnlaĢılıyor ki daha bir çok liste haricinde kalmıĢ habîsin vardır. ArkadaĢlar tekliflerini esbabı mucibe ile vaka zikri ile, takrirle, suveri saire ile rapor halinde dermeyan ederek Heyeti Vekileye irsal etsinler. Heyeti Vekile de bunları iskat listesine ithal etsin. Bugün affı umumî zarureti karĢısında bulunduğumuza ve bir de demin arz ettiğim üzere baĢka bir celseye de imkân olmadığına binaen maddi ve mânevi mesuliyeti Heyeti Vekileye ait olmak üzere hükümete havale ederiz. REġAT BEY (Saruhan) — Efendim; bendenizin maruzatım hakkında Kâzım PaĢa Hazretlerinin de malûmatları vardır. Bu Ģahsın ithalini rdca ederim. (Gürültüler) REĠS — Efendim; müzakerenin kifayetini reyi âlilerine koyacağım. Kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın... Aksini reye koyacağım. Kabul etmeyenler lütfen ellerini kaldırsınlar... Müzakerenin kifayeti kabul olunmuĢtur. Takrir vardır. Okunacaktır efendim. Riyaseti Celileye Müzakere kâfidir. Hükümetin teklif ettiği listenin aynen kabulünü teklif eylerim. Denizli Necip Ali Riyaseti Celileye Adana'da Fransız zamanında hıyanet ettiği halde bu listede mezkûr olmayan bervechi âti eĢhasın bu listeye ithalini teklif eylerim. Mersin Niyazi Posta Gazetesi Sermuharriri Ġlhami ġeyh Garip Fuat

ġeyh Garip Sadık ġeyh Garip Kemal Fransızların Belediye Reisi Hafız Mahmut Meclis Riyasetine 1. Müzakerenin kifayetini reye koymanızı. 2. Heyeti Vekilenin cetvelini tasvip ederek ruznameye geçilmesini teklif eylerim. Ġstanbul Mebusu Ali Fethi Riyaseti Celileye Affı umumiden istisna edilecek 150 kiĢi meyanına Urfalı Mersavîzade Mehmet Raif'in de ithalini bu meselenin esnayı müzakeresinde bir takrirle teklif etmiĢtim. Tetkikatıma nazaran bu adam listeye ithal edilmemiĢtir. Merkum Mehmet Raif'in Ġngiliz ve Fransız iĢgalleri zamanında Urfa'da ne kadar nefret ve gayri kabili af melaneti ihanetkâranede bulunduğu Erzurum Mebusu Münir Hüsrev ve Kozan Mebusu Ali Saip ve Urfa Valisi sabıkı olup Genç Vilâyetinde bulunan Ali Rıza Beyler de yakinen ve tefasıl ve teferruatiyle bilirler. Urfa gibi müdafaa ve istiklâl harbi esnasında en pürüzsüz ve cansiperane fedakârlıklarda bulunmuĢ olan vatanperver ve milliyetperver bir muhitte bulunduğu itibariyle nevi Ģahsına münhasır böyle bir hainin ferih ve fahur gezip tozması ve affı umumiden istifade etmesi münküllilvücuh caiz olamayacağından, icabederse muruzül emsali zevatın Ģehadatına da müracaat olunarak merkumun müstesnalar listesine ithalini tekrar arz ve teklif ederim efendim. Urfa Ali Fuat Riyaseti Celileye Müzakere kâfidir. Fena adamları tabiiyetten iskat suretiyle haklarındaki muamelei muktaziyenin ifasına devam edilebileceğinden 150 kiĢilik listenin aynen kabulünü teklif ederim. Aydın Mazhar Riyaseti Celileye

Ġsmet Beyefendinin Ģahadetinden Çapanoğlu'larının masumiyeti hakkında bana da kanaat gelmiĢtir. Binaenaleyh istiklâl rnadalyalariyle taltiflerini teklif eylerim. Süleyman Sırrı Yozgat ġÜKRÜ BEY (Ġzmir) — Ayıptır yahu. Meclisle alay ediyor, böyle Ģey olur mu? SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Niçin olmasın. {Gürültüler) Çapanoğlu'larını tezkiye etmek ayıp değil midir? ĠSMET BEY (Çorum) — Reis Bey burada cereyan eden müzakere milletin mukadderatına taalluk eden en mühim mesaildir. Çapanoğulları dahalet ettikleri surette tahribat yapmayacaklarına dair vait yapmıĢlardır ve o suretle oturmuĢlardır. Oğulları askere gitmiĢtir. Salih Bey, hâkimdir, bugün KırĢehir'inde. SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Kuvayı asiyeye kumanda ettiği halde hâkimdir. ĠSMET BEY (Devamla) — Meclis böyle hissiyatı Ģahsiye üzerine karar ittihaz edemez, SÜLEYMAN SIRRI BEY (Bozok) — Meclisin kararı yoktur Beyefendi. Ġstiklâl mahkemesi azası buradadır. Söylesin Refik Bey. Riyaseti Celileye Ferit Hükümetinin Ayvalık Kaymakamı ile Karesi, Bolu ve Mersim mutasarrıflıklarını kabul eden ve vatan ve gayemiz aleyhine bütün mefsedetlerini icra eyleyen ve bugün Bulgaristan'da bulunan Osman Nuri nam vezirin 150 kiĢilik listeye ithalini teklif eyleriz. Giresun Mebusu Hacım Muhiddin Mehmed Cavid 22/23 .4. 1334 Muhip Mağmumî isminde ziraat mühendisi bir melun vardır. Büyük Milletimizin ebedî düĢmanıdır. Macaristan'da hıyanete devam etmektedir. Milletime hakaretinden dolayı kâfire o kadar hıncım vardır ki elime geçse diĢlerimle parçalayacağım. Melunun mutlaka listeye ithalini Heyeti Celileden rica ederim. Malatya Mahmud Nedim

Riyaseti Celileye Listeye muttali olduk. Ġcrasının Heyeti Vekileye havalesini teklif ederim. Konya Refik Riyaseti Celileye ġimdi isimleri gösterilen üç Ģahsın ithali ile bunlardan Ģerri ehven olan üç içiĢinin ihracını teklif eylerim. Bolu ġükrü Riyaseti Celileye Bütün harekâtı milliye esnasında Yunanlılarla teĢriki mesai ederek bir çok hanümanların sönmesine sebebiyet veren EĢme'nin ihrakiyle UĢak'ın iskatına bâis olan ve ahvali hakkında mukaddema biddefeat Müdafaai Milliye Vekili Kâzım PaĢa Hazretlerine beyanı malûmat edilen EĢme'nin Garanköy Kariyesinden Hacı Maden Oğlu Mustafa ve mahdumu Nuri'nin affı umumiden istifade ettirilerek elyevm mevkuf bulunduğu Kule hapishanesinden tahliyesini Kütahya ve Saruhan havalisi asayiĢini ehemmiyetle ithâl edeceğinden merkumanın 150 kiĢilik listesine ithalini teklif ederiz. Saruhan ReĢat Ethem Saruhan Kemal Saruhan Abidin Ali REĠS — Efendim; takrirlerin kıraeti hitam bulmuĢtur. Müsaade buyurursanız Heyeti Celilenizin mütalaasına bir noktayı arzedeceğim. ġimdi, takrirler iki kısımdır. Bir kısmı vardır ki listede tadilât icrasını talep ediyor. Bir kaç takrir de vardır ki aynen kabulünü talep ediyor. ġimdi bu takrirlerin hangisinin evvelce reye konması için Heyeti Celilenizin izharı mütalaa etmesi lâzımdır. Malumu âliniz içtimai sabıkla listenin tertibi mesuliyeti Hükümete verilmiĢti. Eğer bu kararında Heyeti Celileniz sabit ise listenin aynen kabulünü reye

vazedeyim. (Sabitiz sesleri) Tercihan reye konması lâzım gelir. Eğer listede tadilât ciheti tercih buyurulursa ona dair olan takrirleri ayrı ayrı reyi âlinize vazedeyim. FERĠDUN FĠKRĠ BEY (Dersim) — Hayır, hayır mesuliyet Hükümetin, Meclis yalnız tenevvür ediyor. HACĠM MUHĠTTĠN BEY (Giresun) — Takrirlerle beraber ittilağ etik. Heyeti Vekileye veririz. Heyeti Vekile nasıl isterse yapsın. (Hayır sesleri) MAZHAR BEY (Aydın) — 150 kiĢilik listeyi okudunuz. Reye koyacaksınız, biz de kabul edelim. Bu meselenin mesuliyeti filan yoktur. Heyeti Celile bütün hissiyatını göstermiĢtir. SABRĠ BEY (Saruhan) — Efendim, zaman geçmiĢtir. Daha müzakere olunacak mevat vardır. A. FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Beyefendiler; malumu âliniz bir affı umumî kanunu çikmıĢtır. Riyaseticumhur tarafından da tasdik edilmiĢtir. Onun için ilânı zaruridir. Binaenaleyh derakep ilân ve tatbiki lâzımdır. Tekrar bir Heyeti Vekile kararı filan uzundur. Üç kiĢiden bahis buyuruldu, ki en mühim denildi. Beyefendinin buyurdukları Mavan oğlu Mustafa, Osman Nuri, bir de Refik. NURĠ BEY (Kütahya) — Rica ederim Hafız Mahmut unutulmasın. Bu da dördüncü olsun. FERĠT BEY (Devamla) — Binaenaleyh listenin nihayetinden üç kiĢiyi çıkarır yerine bu üç kiĢiyi ilâve ederiz. HULUSĠ BEY (Karesi) — En sakileri çıkarıyorsun. Emin ol ki en fena, en müthiĢ Ģakileri çıkarıyorsun. (Gürültüler) FERĠT BEY (Devamla) — O halde bu üç kiĢinin tebcil edilip edilmemesi reye vazedilsin. (Reye sesleri) ALĠ ġUURĠ BEY (Karası) — Efendiler; daima bunlardan bahsediyorsunuz. Fikir sahai icraya gelmezse ne kıymeti kalır? Listenin aĢağısındaki adamlardan çıkarmak istiyorsunuz. Bunlar en Ģakilerdir. Bir fırkayı elinde tutar. Yunanlılar altınlara gark ettiler. BaĢına Ferik serpuĢu koydular. Böyle düĢman için kıymetli, bizim için namussuz adamlar vardır ki bir fırkaya muadildir (DıĢarıda mı sesleri) DıĢarıdadır. DıĢarıda dediğin memleketin kenarındadır. Midilli'dedir bu adam.

REĠS — Efendim; müsaade buyurursanız Dahiliye Vekili Beyin teklifi veçhiyle reyi âlinize koyayım. Dahiliye Vekili Beyin teklifi veçhile defterin nihayetinden... RECEP BEY (Kütahya) — Defterin nihayetinden demek doğru değildir. En hafif demek lâzımdır. ġÜKRÜ BEY (Ġzmir) — Ehveni Ģer olanlardan. (Gürültüler) REĠS — Müsaade buyurunuz efendim, vakit geçirmeyiniz. Heyeti Vekilece ehveni Ģer olanlardan 3 kiĢinin çıkarılarak yerine isimleri zikrolunan 3 Ģahsın ilâvesiyle defteri kabul buyuranlar el kaldırsın... Aksini reye koyuyorum... Ekseriyeti azime ile kabul olunmuĢtur. ĠSMET BEY (Çorum) — Aleni celseye geçelim Reis Bey. ġÜKRÜ BEY (Ġzmir) — Mesele iki Ģıktan mürekkeptir. Efendiler; tabiyetten iskat edilecek diye ikinci bir liste var. Fakat bu nasıl iskat edilecek ve kimlerdir? Tabiiyetten iskat demek bir suretle dıĢarıya çıkarılacak adamlardan daha ağır bir Ģeydir. RECEP BEY (Kütahya) — Hayır efendim; o idarî bir muameledir. FERĠDUN FtKRĠ BEY .(Dersim) — Efendim, bunun kanunu mahsusu mucibince tefsiri lâzımdır. ALÎ ġUURl BEY (Karesi) — Mevzuubahsolan 150 kiĢilik listedir. Tabiiyet meselesi baĢkadır. Her birinin karara iktiranı lâzımdır. Müstacel bir iĢ de değildir. Heyeti Vekile defterini yapar, sonra getirir. ġÜKRÜ BEY (Ġzmir) — Tavazzuh etmelidir. Meclisin değil midir bu hak? (Evet sesleri) O kadar. Binaenaleyh bunun da Meclisten geçmesi lâzım gelir. ALĠ FETHĠ BEY (Ġstanbul) — Celsei aleniyeye geçilmesini teklif ederim. KÂZIM PAġA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Müsade buyurulursa arzedeyim. Tabiiyetten iskat için tabiî kanuna istinaden muamele yapılacak ve bu Hükümete ait bir meseledir. Hükümet elinde mevcut kanunlara göre tabiiyetten iskat edecektir. Malumu âlinizdir ki bir adam memleketten kaçar, düĢman ordusu dahilinde bulunursa, kanunumuz bunların tabiyetten iskatına mesağ vermektedir. FERĠDUN FĠKRĠ BEY (Dersim) — Peki, kabul ettiğimiz TeĢkilâtı Esasiye Kanunumuz iskatı tabiiyet hakkını Meclise veriyor. RECEP BEY (Kütahya) — Yoktur, yoktur. ġÜKRÜ BEY (îzmiı) — Tabiiyetten iskat berayi malumat Meclise gelir.

KÂZIM PAġA (Müdafaai Milliye Vekili) (Karesi) — Onu müsaade buyurunuz, celsei hafiyede... FERĠT BEY (Dahiliye Vekili) (Kütahya) — Beyefendiler; mesele Ģimdi mühim bir Ģekil alır; böyle. Çünki tabiiyetten iskat ettiğimiz adamlar vardır ki hakikaten 150 kiĢilik listenin içerisine girmelidir. Falkat yer olmadığı için girmemiĢlerdir. ġimdi bu adamları affı umumiye tabi tutarak yüz elliden madasının tabiiyetten iskat için bundan bir kaç ay sonra Heyeti Celilenize arzetmek usulünü takip edecek olursak bu olamaz. Çünkü bu tarzdaki müfsitleri, bir takım eĢkiyaları sonra içeriye sokmak demektir. ġimdiye kadar iskat, tabiiyet kanunları mucibince Heyeti Vekile tarafından Heyeti Âliyenize arzolunur. Taamül de böyledir. Binaenaleyh bunlar hakkında da 150'lik defter olarak yapacağız. Diğerlerini bu tarzda muameleye tabi tutarak bunları da kapı dıĢarı atacağız. BaĢka türlü yapmanın imkânı yoktur. REĠS — Efendim; celsei hafiyeden celsei aleniyeye geçilmesini (kabul edenler lütfen el kaldırsın... Aksini reye koyuyorum... Kabul edilmiĢtir efendim. RÜġTÜ PAġA (Erzurum) — Yoklama isteriz. REĠS — Celsei aleniyeye geçilmiĢtir. Saat: 1,55 evvel

150'LĠKLERĠN AFFI AF KANUNUNUN METNĠ Kabul tarihi: 29 Haziran 1938 Resmî Gazete ile neĢir ve ilânı: 16 Temmuz 1938 Sayı 3961 Kanun No: 3527 Madde l — Ġstiklal Mahkemeleri kararı ile mahkûm edilmiĢ olanlar aff edilmiĢtir. Bu af infaz edilmemiĢ cezalarla mahkumiyetleri infaz olunanlar hakkında bütün hukuki ve fer'i netayiç ve tesiratına Ģamildir. Madde 2 — Lozanda akdolunan 24.7.1923 tarihli umumi af beyanname ve protokolunda mevzuubahis yüz elli kiĢilik listede isimleri yazılı Ģahıslar affolunmuĢlardır. ġu kadar ki, bu Ģahıslara, mesbuk memuriyetlerinden dolayı tekaüt maaĢı tahsis edilmez ve bu Ģahıslar kanunun mer'iyete girdiği tarihten itibaren sekiz sene müddetle Türk Ceza Kanununun 20 maddesiyle diğer kanunlara göre amme hizmetlerinden sayılan iĢlerde kullanılamazlar ve bulunamazlar. Bu kanunun mer'iyetinden evel 1064 sayılı kanun hükümlerinden doğan bütün hukuki netice ve muameleler mahfuzdur. Madde 3 — 25 Eylül 1339 tarih ve 347 ve 26 Mayıs 1926 tarih ve 854 sayılı kanunlara göre teĢekkül etmiĢ olan Heyeti Mahsusalarca haklarında bir daha Devlet hizmetlerinde istihdam edilmemelerine karar verilen eĢhasın ve 24 Mayıs 1928 tarih ve 1289 sayılı kanunla Âli karar Heyeti ve 26 TeĢrinevvel 1933 tarih ve 2330 sayılı kanunun 12'nci maddesi mucibinde Devlet ġurası Mülkiye Dairesi tarafından tetkik ve tasdik edilenler de dahil olmak üzere verilmiĢ olan kararlar ref edilmiĢtir. Ancak bu suretle haklarındaki kararlar refedilmiĢ olanlar bu kanunun mer'iyetinden itibaren iki sene müddetle maaĢlı memur olarak istihdam edilemezler. Madde 4 — Birinci ve üçüncü madde hükmünden istifade edenler hakkında Hakimler ve Memurin kanunlariyle bunlara müzeyyel kanunlara ve sair hususi kanunlara göre yapılmıĢ ve yapılacak olan bütün inzibati muamelelere ve askerlikten tard ve ihraç cezalarına ve askeri nisbetlerinin kesilmesi kararlarına affın ve refi hükmünün Ģümulü yoktur.

Madde 5 — Birinci ve ikinci maddelerde yazılı af ve refi hükümlerinden müstefid olan Ģahıslar lüzum görülürse Ġcra Vekilleri Heyeti kararıyla vatandaĢlıktan iskat edilebilirler. Madde 6 — 28 Mayıs 1927 tarih ve 1064 sayılı kanun ilga edilmiĢtir. Madde 7 — Bu kanun neĢri tarihinden muteberdir. Madde 8 — Bu kanunun hükümlerini icraya icra Vekilleri Heyeti memurdur. 7.7.1938 KAÇANLARI KAÇAMAYANLARINDAN ÇOKTU l Haziran 1924 günü kesinlik kazanan 150'likler listesinde yeralan 150 kiĢiden, o tarihte Türkiye Cumhuriyeti toprakları içinde bulunanların sayısı 60 dolayındadır. Geri kalanları, bu karardan çok daha önce, 1922 yılında, Ali Kemal Bey'in (39) Ġstanbul'dan kaçırılıp, getirildiği Ġzmit'te, Nureddin PaĢa'nın buyruğuyla linç edilip öldürülmesini izleyen günlerde (40), Ģu ya da bu yolla, ama çoğunlukla, sabık PadiĢah Vahideddin gibi (41), Ġngiliz Yüksek Komiserliği'ne sığınarak soluğu yurt dıĢında almıĢlardır (42) Kaçamayıp kalanlar genellikle, 30 Ağustos 1922 yengisini izleyen günlerde, Ulusal güçlerce yakalanıp tutuklanan ve o tarihten beri de ceza evlerinde bulunan, yargılanan kiĢilerdir, örneğin, Damat Ferit hükümetlerinde görev almıĢ, Anadoludaki Ulusal direniĢ hareketlerine karĢı çıkmıĢların baĢlarında gelenlerinden «Ticaret ve Ziraat Nazırı sabıkı Cemal», —ki buna Anadolu Basını Artin Cemal adını takmıĢtır—, 150'likler listesi 1924 yılı nisan ayında T.B.M.M. Gizli oturumlarında görüĢülmekteyken, Ġstanbul'da tutukludur. Yargılanmaktadır (43). KurtuluĢ SavaĢı'nın baĢlangıcında, T.B.M.M nin Ankara'da ilk toplandığı yıllarda Konya'da baĢgösteren ayaklanmalar döneminde, Konya Valiliği de yapan, Hürriyet ve Ġtilâfçı bu politikacı, Ġstanbul'da 1922 yılı kasım ayı baĢlarında tutuklanmıĢtır. Ertuğrul (Bursa) Mebusu Dr. Fikret'in (Onuralp) Meclis gizli oturumunda bağırdığı gibi, «sekiz yüz bin ermeni kestik» diyen (44) ve Batı Dünyasındaki «Osmanlılar ermenileri tehcir etmediler katlettiler» kampanyasına katkıları olan kiĢidir. Meclis gizli oturumunda adı anıldığında, milletvekillerinin ve ĠçiĢleri Bakanı Ahmet Ferit Beyin (Tek), «Artin Cemal denilen

herif...» diye tepki gösterdikleri, ancak adı listeye yazılırken Ferit Bey'in, «Artın ismini yazarsak iyi olmaz zannederim. Ciddiyetten çıkar» dediği biridir. Bunun gibi, Çerkez Kongresi delegelerinden olan Gönen'in Tuzakçı kariyesinden Lampat Yakup, Bayramiç Kariyesinden Kumpat Hafız Sait, Bigalı Nuri Bey oğlu Ġsa, Adapazarının ġahinbey Kariyesinden Kâzım gibileri vardır ki, ĠçiĢleri Bakanı Ferit Bey'in (Tek), Meclis gizli oturumların da verdiği bilgiye göre, o tarihte Balıkesir'de tutukludurlar. «Bunlar isimlerini rumca anarlar», «idama mahkum edilmiĢlerdir» (45). Ancak haklarındaki hüküm Yargıtayda iken Lozan BarıĢ AndlaĢması imzalanmıĢ ve bunlar da otomatikman genel af kapsamına alındıkları için öylece tutuklu olarak kalmıĢlardır. Ayrıca, Balıkesir Hapishanesinde, Anzavur Çetesinde Kuvayı Milliye'ye karĢı savaĢmıĢ, sonradan yakalanıp idama mahkum edilmiĢ, ama haklarındaki hüküm kesinleĢmeden Lozan BarıĢ AndlaĢması gereği genel afla ölüm hükümleri yerine getirilememiĢ, tümü 42'yi bulan, «Yunanlılarla, Ġngilizlerle, Kuvayı Ġnzibatiye ile iĢ birliği etmiĢ, Kuvayı Milliyeye karĢı olmuĢ» ya da adi soyguncu, katil, eĢkiya olarak kan dökmüĢ, EĢkiya Reisi Süngülü Davut, Seyitgazili Koç Emin, Gönen'in Bayramiç karyesinden Yusuf Oğlu Ġdris, Üçpınar Karyesinden Hoca Hayri, Kandıra'dan Emin Bey, TavĢanlı'dan Emin, Adapazarının TaĢlıca karyesinden Hacı Hasanoğlu Emin, Akyazıdan ġir oğlu Cemal ya da Abaza Cemal, Manyas'tan Cavit, Hendek'in Uzunca karyesinden Çerkez Hakkı, EskiĢehir Akpınar Karyesinden Hakkı Hoca, Pendik'in Soğuksu karyesinden Deli Hakkı, Adapazarından Hüsnü, Adapazarının Akçay Karyesinden Süleyman oğlu Hüsnü, Abdullah oğlu Recep, Ömer oğlu Ramazan, Pendik'in Soğuksu karyesinden Zifa, Akçay karyesinden Kara Ziya, Selamiye karyesinden Ziya, Tabostan Kadri Bey, Kel Tahir ÇavuĢ, Yeniköylü Aziz, Sapanca'dan Harun, Karamollaoğlu diğer Harun, Harun'un biraderi Mustafa, Zekeriyya oğlu Harun, Ahmet oğlu Habil, Ahmet oğlu Yusuf, Karapınar Karyesinden Yaver, Boza Beylerinden Kocaoğlu Yusuf, Kirmasti’nin Çürük karyesinden Kara Ali oğlu Ġsmail, Kerimali oğullarından Mehmet oğlu Ġsmail, Sündük'ten Kopuk Ġsmail, Dere mahallesinden Peder Ġbrahim gibi eĢkıyalar vardır (46). Ġstanbul'da Kule Hapishanesinde, EĢme'nin Garanköy karyesinden, Mavan oğlu ya da Maden oğlu, daha doğrusu Madanoğlu

«mütegallibeden» «Agniyadan» Mustafa Bey ve oğlu Nuri tutukludurlar (47) (48). Bunlara karĢılık, gene Meclis gizli oturumunda verilen bilgilere göre, ulusal sınırlar dıĢına çıkmayı baĢarmıĢ olanlar pek çoktur. Mahlû Sultan (hal edilmiĢ, tahtından indirilmiĢ) Kaçak Vahideddin'in maiyetinden (yanındakilerden) ve 150'likler listesine alınmıĢ Yaveri Has Kiraz Hamdi PaĢa(49), Hademei Hassa Kumandanı Zeki(50), Hazinei Hassa MüfettiĢlerinden Kayserili ġaban Ağa, TütüncübaĢı ġükrü, Serkârin Yaver PaĢa, Yaverandan Erkânı Harp Miralay Tahir, Seryaver (BaĢyaver) Avni PaĢa (51), Esbak Hazinei Hassa Müdürü ve Defteri Hakanı Emini Refik (52) çoktan soluğu yurt dıĢında almıĢlardır. Kuvvei Ġnzibatiye'yi .kurma kararı alan Damat Ferit Hükümetinin sorumlu bakanları da, Artin Cemal dıĢında hemen tümüyle yurt dıĢındadır. Sabık ġeyhülislam Mustafa Sabri Efendi, oğlu, eĢi ve çocuklarıyla Ġngilizlere sığınıp kapağı Mısır'a atanlar arasındadır. Sevr andlaĢmasını imzalayan kurul üyeleri, Hadi PaĢa, Rıza Tevfik, ReĢat Halis de öyle. Kuvvei Ġnzibatiye'nin Komutanlarından, Süleyman ġefik PaĢa (53) (54) , Ġzmir'i tek kurĢun atmadan Yunanlılara bırakmak ve Mecliste milletvekili Dr. Fikret'in dediği gibi, «Yunan bayrağını öpmek» gibi bir ayıbı da olan Ali Nadir PaĢa(55), TBMM. Hükümetinin içiĢleri bakanı Ferit Bey'in «firaridir, Bulgaristandadır ve hali faaliyettedir» diye (56) Türkiye aleyhine çalıĢmalarından söz ettiği Kuvai Ġnzibatiye Kurmay BaĢkanı Miralay Refik, Çerkez Ethem ve yandaĢları, Çerkez Kongresi delegelerinden pek çoğu, gazetecilerin büyük kısmı hep daha 1922 Kasımında yurt dıĢına kaçanlar arasındadırlar. Dolayısıyla, 150'likler listesine alınıp da Türkiye sınırları içinde olanların tümü el altında bulunduğundan, kararname çıkar çıkmaz bunların yurt dıĢı edilmeleri büyük bir sorun yaratmamıĢtır. 150'liklerle birlikte, yer darlığından bu listeye girememiĢ, ama adları Hükümetin hazırladığı 600'lük listede olanlardan vatana ihanetleri kesin sayılan ve yabancı hizmetine girdikleri saptanan 150 kiĢi ıkadar insan daha, Balkanlar Kurulu kararıyla Türk uyrukluğundan çıkarılmıĢ ve bunlardan da yurt içinde olanlar sınır dıĢı edilmiĢtir (57). 150'likler, Lozan BarıĢ AndlaĢması gereğince 1914—1922 yılları arasını kapsayan suçlarından dolayı ilan olunan genel aftan yararlanma

dıĢı bırakılmıĢlar ve sınır dıĢı edilmiĢ ya da edilmiĢ sayılmıĢlardır. Ama, o tarihte Türk uyrukluğundan çıkarılmamıĢlardır. VATANDAġLIKTAN ÇIKARILMALARI Tümü yurt dıĢında olan 150'liklerin, 1924 yılı sonrasında da bulundukları yerlerde çeĢitli biçimlerde Türkiye Cumhuriyeti aleyhine çalıĢmaları karĢısında, Türkiye Büyük Millet Meclisi, 28 Mayıs 1927 tarihinde, yani 150'likler listesinin ilanından üç yıl sonra 1064 sayılı kanunu kabul etmiĢtir (58). Bu kanun dört madde olup, Ģöyledir: «Kabul tarihi: 28 Mayıs 1927 Kanun No: 1064 Madde l — Lozan'da aktolunan 24 Temmuz 1923 tarihli affı umumi beyanname ve protokolünde mevzuubahis 150 kiĢilik listede isimleri muharrer eĢhas, Türkiye tabiyetinden iskat edilmiĢlerdir. Madde 2 •— EĢhası merkume badema Türkiye'de hakkı temellük ve hakkı tevarüsten mahrum olurlar. Madde 3 — ĠĢbu kanun tarihi neĢrinden itibaren meridir. Madde 4 — ĠĢbu kanun ahkamının icrasına Ġcra Vekilleri Heyeti memurdur.» Böylece, 1924 yılı l Haziran’ında Türkiye ile iliĢkileri kesilmiĢ ve ülkeden uzaklaĢtırılmıĢ olan 150'liklerin, 1927'de bu kanunla, temel vatandaĢlık hakları da tarihe karıĢır. 150'likler, sonradan içlerinden birinin, Kuvai Ġnzibatiye Mitralyöz Kumandanı ve Damat Ferit'in yaveri, «damadın damadı, ilk Nigahban teĢkil edenlerden (59) Tarık Mümtaz'ın (Göztepe) dediği gibi «gurbet cehenneminde» kaderleriyle baĢ baĢa kalırlar. Aradan geçen yıllar, 150'liklerin pek çoğunu övütür. Bunlardan bir «bölüğü kin ve düĢmanlıklarını sürdürürken, bir bölüğü ise «daüssıla» (memleket özlemi) ile piĢmanlıklarını Türkiye'yi yönetenlere duyurmaya baĢlarlar. Bu arada, Türkiye'de de Cumhuriyet rejimi oturmuĢ, devrimin ilk yıllarının katılık ve acımasızlığı hayli törpülenmiĢtir. Ġsmet Ġnönü'nün yerine BaĢbakan olan Celal Bayar'ın desteği ve Atatürk'ün buyruğu ile Atatürk'ün ölümünden dört ay önce 29 Haziran

1938 tarihinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi 3527 sayılı yasayı çıkartır. Bu yasa ile 150'likler bağıĢlanırlar. BağıĢlanmanın yanı sıra bunlar için getirilen tek kayıt, eskiden memur olanlarının emeklilik aylığı istememeleri ve sekiz yıl süreyle de kamu görevi alamayacakları yolundadır. 150'liklere, vatandaĢlık hakları yeniden verilir. 150'LĠKLER ĠÇĠN YAPILAN BĠR ARAġTIRMA 150'liklerin bağıĢlanmasından Önce, 1938 yılı baĢlarında, ĠçiĢleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü, dünyanın çeĢitli ülkelerine dağılmıĢ olan 150'likler hakkında bir araĢtırma yapar. 17 sayfalık bir defter halindeki bu rapor 18.1.1938 tarihini taĢımaktadır. Raporun baĢlığı, «150'lik listesine dahil kimselerden bugün hayatta olanların bulundukları yerleri ve adlarını gösterir cedveldir» biçimindedir (60). Bu listeye göre, 1938 yılı baĢında hayatta kalan 150'liklerin sayısı 95'dir. Ne var ki, yapılan inceleme, Emniyet Raporunda hayattadır» diye yazılan bazılarının, o tarihte «ölmüĢ olduklarını» göstermiĢtir. Örneğin bu listede «Bağdat'ta oturmaktadır» denilen Nemrut Mustafa PaĢa, o tarihte çoktan ölmüĢtür. Çerkez Ethem, ağabeyleri Çerkez Tevfik ve Çerkez ReĢid Beyler, Ürdün'ün Amman Ģehrinde oturmaktadırlar. Hürriyet ve Ġtilâf Partisi Genel Sekreteri Adanalı Zeynelabidin, Irak'ta Revandiz'dedir. Filozof Rıza Tevfik (BölükbaĢı) Suriye'nin güneyinde, Kuvai Ġnzibatiye BaĢkumandanı Süleyman ġefik PaĢa, Suriye'nin Aliye'sinde, Tarık Mümtaz (Göztepe) Antakya'da oturmakta iken ġam'a gitmiĢ durumdadır. Konyalı Zeynelabidin, Ġskenderun ile ġam arasında gidip gelmektedir. Refik Halit (Karay) Halep'tedir. Eski ġeyhülislamlardan Mustafa Sabri Efendi ile oğlu Ġbrahim Sabri, Mısır'ın Ġskenderiye'sine yerleĢmiĢlerdir. KuĢçubaĢı EĢref (Sencer) Yunanistan'ın Girit adasında, sabık Akhisar Kumandanı, YüzbaĢı Ġzmirli Ethem (Küçük Ethem) Atina'dadır.

Edirne'de Temin Gazetesi sahibi Neyyir Mustafa Yunanistan'ın Dimetoka Ģehrinde çiftliğindedir. Bolu Mutasarrıfı Osman Nuri, Bulgaristan'ın ġumnu kasabasında oturmaktadır. Ziraat ve Ticaret eski bakanlarından Artin Cemal Romanya'nın Köstencesinde, Hürriyet ve Ġtilâf Fırkası lideri Miralay Sadık, Hırsova kasabasında, Yaverandan kurmay albay Tahir Paris'te, eski Hazinei Hassa Emini ve Defteri Hakanı Müdürü Refik, eski eğitim bakanlarından Rumbeyoğlu Fahreddin Fransa'nın NiĢ Ģehrinde, eski sefirlerden ReĢat Halis Paris'te, Gümülcineli Ġsmail ve eski ĠçiĢleri bakanlarından Mehmet Ali, Alemdar Gazetesi baĢyazarı Refii Cevat, ĠrĢad Gazetesi baĢyazarı Trabzonlu Ömer Fevzi Paris'te, Tarsuslu Kamil PaĢazade Kemal Fransa'nın Gaskonya körfezinde bir kasabada, eski Ġstanbul Polis müdürü Tahsin Hollanda'da eski Bahriye balkanlarından Cakacı Hamdi Arnavutluk'un baĢkenti Tiran'da oturmaktadırlar. Eski Manisa Mutasarrıfı Giritli Hüsnü Atina'ya yerleĢmiĢ ve Yunan uyruğuna girmiĢtir. Bandırma Adalet Gazetesi sahibi Bahriyeli Miralay Ali Sami, Yunanistan'ın Kalama Ģehrindedir ve eĢiyle, çocuklarıyla tanassur etmiĢ, Ortodoks mezhebine girmiĢtir. (Hristiyan olmuĢ). Köylü Gazetesi baĢyazarı Giritli Ferit, Atina'da yaĢamaktadır ve tanassur edip Mihail Mihailisko, eĢi de Marya adını almıĢlardır. Bursalı Fabrikatör Cemil'in kayınbiraderi Necip de Yunanistan'dadır, tanassur edip Yorgiyos Ġstavropolos adını almıĢtır. Eski Büyükdere Merkez Memuru (komiseri) Mazlum, Hollanda müstemlekesi Cava adasına gidip yerleĢmiĢtir. 1938 yılı baĢlarında, Emniyet Genel Müdürlüğünün yurt dıĢında bulunan 150'likler konusunda yaptığı araĢtırmanın özeti budur. AF NASIL OLDU? 1938 yılının l Haziran Günü, Atatürk Yalova'dadır. Meclis, 193839 yılı bütçesini birkaç gün önce yasalaĢtırmıĢtır. BaĢbakan Celal Bayar, DıĢiĢleri Bakanı Dr. Tevfik RüĢtü Aras CumhurbaĢkanına yeni kabul edilen bütçe konusunda bilgi vermeye gelmiĢlerdir. Yalova'daki Termal otelinin büyük salonunda oturulmaktadır. Atatürk'ün sağında o günlerde izinli olarak memlekete gelmiĢ olan Paris Büyük Elçisi, eski BaĢbakanlardan Fethi Okyar, solunda da, Atatürk'ün kızkardeĢi Makbule Boysan (sonradan Atadan)

oturmaktadırlar. Öteki koltuklarda, BaĢbakan Celal Bayar, DıĢiĢleri Bakanı Dr. Tevfik RüĢtü Aras, Fuat Bulca, Falih Rıfkı Atay ve Atatürk'ün yakın arkadaĢlarından daha birkaç kiĢi vardır. Otelin açık pencerelerinden bir ara hemen yakındaki bir yapıda çalıĢmakta olan bir iĢçinin türkü okuması duyulur. ĠĢçi yanık bir sesle, «Ah, Nedimemin kaĢları kare Ah, yüreğime düĢtü yare KavuĢmaya bulsam çare Nedimem, Nedimem, nazlı Nedimem Gerdanı beyaz zülüflü Nedimem» diye bir Rumeli türküsü okumaktadır. Hep Rumeli dağlarının, Selanik'in, doğduğu yerlerin özlemini çekmiĢ Mustafa Kemal Atatürk'ün gözleri dalar. Bir süre dalgın dalgın bu türküye kulak verir. Az önce konuĢtukları bütçe konusundan kopmuĢ gitmiĢtir, içini çeker ve hazin hazin gülümsedikten sonra Fethi Okyar'a dönüp birden sorar: — Yüz ellilikleri affetmeyi düĢünüyoruz, sen ne fikirdesin?» Sonra, baĢını Celal Bayar'a doğru çevirip ekler: «— Hükümet de benim gibi düĢünmektedir, değil mi Bayar?» Fethi Okyar bir süre duralar, sonra, «— Atatürk... Siz bir insanı büyük yapan ve ebedileĢtiren bütün unsurlar itibariyle eĢsizsinizdir.» der. Atatürk, geçmiĢe dönük bir takım anılarını anlattıktan sonra, hazin bir tebessümle Ģöyle der : «— Ben onları affediyorum... Fakat göreceksiniz ki onların içinde beni affetmeyenler bulunacaktır... Fakat ben...» Gözleri dolu dolu olur (61). Ertesi gün, BaĢbakan Celal Bayar, yanında DıĢiĢleri Bakanı Aras olduğu halde Ankara'ya dönerler. Aras, Bayar'a, Atatürk'ün bu konuda bir af çıkarılması isteğinin üçüncü defadır ki gündeme geldiğini anlatır. — «Birincisi» der, «Cumhuriyetin onuncu yıldönümünde idi. O zaman kabul ve tatbik edilen umumi affın Ģümulüne 150'liklerin de alınmasının mümkün olup olmadığının sondajını yaptı. Fakat BaĢvekil ve Dahiliye Vekili bu fikirde değillerdi. (Yani Ġsmet Ġnönü ve ġükrü Kaya). Bir müddet sonra da, Hatay davası zaferle neticelendiği zaman aynı arzuyu izhar etti. Zannediyorum bunda, Refik Halid'in (Karay)

kendisine verilen içli ve güzel bir hasret yazısının tesiri olmuĢtu. Fakat bu sefer de hükümette bir hareket olmadı. Bu üçüncüsüdür.» BaĢbakan Ankara'ya döndüğünde, Adalet Bakanı ġükrü Saraçoğlu ve ĠçiĢleri Bakanı ġükrü Kaya'ya, yeni bir af yasasının Meclisin tatilinden önce çıkartılması için gerekli hazırlıkların yapılması emrini verir. Bu ikamın teklifi hazırlanıncaya kadar da konunun basına yansımaması ve duyurulmaması söylenir. Ancak, eski Ġstiklâl Mahkemesi reislerinden, Bayındırlık Bakanı Ali Çetinkaya, BaĢbakanın bu hazırlığına karĢı itirazlarını söyler. Üç gün sonra Cumhuriyet gazetesinde Yunus Nadi «Af için bizim reyimiz koskocaman bir pasodur» diye bir baĢyazı yayınlar. Ancak ertesi gün Cumhuriyet, sürgündeki Refik Halit lehine yollanmıĢ bir yazıya yer verir. Bu bir mektuptur ve denmektedir ki; «Elbette ki 150'liklerin affını istemezsiniz. Çünkü bunların arasında mesela Refik Hâlid var, Refii Cevad var. Bunların kalemleri sizinkilerden üstün. Bilgileri size faik. Eğer bunlar gelirse, sizin ikbaliniz sönecek. 150'likler içinde bütün sahalarda gelmesinden korkulan kıymetler var... Sonra onların gelmesiyle, birçok mazi hadiselerinin muhasebesi yapılacak...» Cumhuriyet, özellikle bu son cümle üzerinde durarak, «— ...iĢte diyordu, daha gelmeleri Ģayiası çıktığı zaman bu intikam davası ve kin yağmuru buradaki çıraklarından baĢladı... Memleket huzur ve sükun içindeyken bu mazi yadigarlarının peĢinde koĢmanın ne manası var?» Cumhuriyet'in bu aleyhte kampanyasına karĢı Falih Rıfkı Atay Necmeddin Sadak gibi hükümet politikasına paralel yayın yapan gazeteciler susarlar, eski muhaliflerden Hüseyin Cahit, Velid Ebüzziya, Ahmet Emin Yalman sessiz kalmayı yeğlerler. Bir tek Tanin'de Muhittin Birgen, affı savunan bir yazı yazar. Mecliste de Recep Peker, Cevdet Kerim Ġncedayı, Rahmi Apak, Mümtaz Ökmen, Necip Ali Küçüka gibi etkili milletvekilleri bu affa karĢı kulis yapmaya baĢlarlar. Adalet Bakanı ġükrü Saraçoğlu da bunlardan yanadır. Ancak Bayar'ın öncülüğünde, geniĢ bir af yasası gerekçesi hazırlanır. Çok gecikilmeden de, bu yasa Meclis'ten geçer. Mecliste, o dönemlerde gelenek olduğu biçimde hiç karĢı oy çıkmaz ama, 399 milletvekilinden 69'u oylamaya katılmaz. 6 milletvekilliği de boĢtur. Yasa, 324 oyla kabul edilir. Bu yasaya oy vermemek, için Meclise gelmeyenler arasında, Ali Çetinkaya, Yahya Galip Kargı, Kazım Özalp, Hacim Çarıklı, Halid

Bayrak, Ġbrahim Çolak, Salih Bozok, Cevad Abbas Gürer, Dr. Ġbrahim Tali Öngören, ġeref Aykut, Saffet Arıkan, ġükrü Koçak, Ali Kılıç, Hasan Fehmi Ataç, Refik Saydam, Salah Cimcoz, Kazım Ġnanç, Mahmut Esat Bozkurt, Lütfi Müfid ÖzdeĢ, Ġsmet Ġnönü, Refik ġevket Ġnce, Damar Arıkoğlu, Ġsmail MüĢtak Mayokan, Yusuf Kemal TengirĢek, Necmeddin Sadak, Ali Saip UrsavaĢ, Mehmet Emin Yurdakul, Yahya Kemal Beyatlı gibi milletvekillerinin varlığı dikkat çeker (62). AF SONRASI DÖNENLER Bu af yasasının kabulünden sonra 150'liklerden hayatta kalanların bir kısmı hemen yurda dönmüĢtür. Bir kısmı ise, affedilmeyi ve dönmeyi kendilerine yedirememiĢlerdir. Örneğin Çerkez Ethem'in iki ağabeyi, eski milletvekili ReĢit Bey ve eski Umum Kuvayı Seyyare Kumandan Vekili YüzbaĢı Tevfik Bey'ler, aftan sonra yurda dönerler. Tevfik Bey, 20 Haziran 1946. ReĢit Bey de 10 Eylül 1951'de Bandırma yakınlarındaki çiftliklerinde ölürler. O zamana kadar burada otururlar. 1886 doğumlu Çerkez Ethem ise, aftan sonra, kendisine de yurda dönmesi teklif edildiği halde, dönmek istemez. Söylentilere göre, «— Onlar beni affettiler ama ben kendimi nasıl affedeyim» der. Zaten daha 1920'lerden beri hasta mizaçlıdır. Kütahya cephesinde Yunan Birliklerine teslim olduktan sonra, bir süre Ġzmir'de kalmıĢ sonra Yunanistan'a geçmiĢ, oradan da tedavi için Almanya'ya gitmiĢ, Türkistandaki Enver PaĢa'nın yanına gitmek istemiĢ, ancak onun Ģehadeti haberini alınca Ürdün'e dönüp yerleĢmiĢtir. Ürdün'de, ġeria nehri kıyısında Çerkez Kabarday'ların yoğun olduğu bir semtte ömrünü tamamlayıp 21 Eylül 1948'de Gurbet cehenneminde ölmüĢtür. Mezarı, ġeria kıyısındaki Çerkez Kabarday mezarlığındadır. BaĢlangıçta af çıktığında, Ethem Bey'le birlikte Ağabeyi ReĢit de yurda dönmek istememiĢ, sadece daha önceden Atina'da iken Mustafa Kemal PaĢa'ya bir mektup yazarak, oğlu Aytek'in Türkiye'ye dönmesine izin istemiĢ ve bu izin verilmiĢtir. Aytek, babasının yurda dönmeme kararı karĢısında 1950'de CumhurbaĢkanı olan Celal Bayar'a rica etmiĢ, o da Amman'da bulunan ReĢit Bey'i getirtmiĢtir. ReĢit Bey, Bandırma'da birbuçuk yıl yaĢamıĢtır (63).

Çerkez Ethem ve ağabeyleriyle birlikte hareket eden KuĢçubaĢı EĢref için, 4 Mart 1921 tarihli Anadolu'da Yenigün gazetesinde Ģöyle bir mektup yayınlanmıĢtır (64) «Ġzmir'in islam halkı tarafından nefret ve tiksintiyle, anılan bu hainlerden ReĢit, Tevfik, Ethem ve KuĢçubaĢı EĢref Ġzmir'de Yunan ağabeyleri tarafından tahsis edilen otomobille aĢağı yukarı dolaĢıyorlar. En evvel Ġzmir'e gelen ReĢit hainidir. Papulas ile görüĢtü. Papulas hakkında 'çok muhterem bir kumandan' dedi. Papulas'a 'çok yavaĢ hareket ediyorsunuz, böyle askerlik olmaz, emrediniz iki günde ifna edeyim' dedi.» Daha sonra, Ġzmir'den Atina'ya oradan da Girit adasına geçen KuĢçubaĢı Sencer EĢref, —ki kendisinden Cemal Kutay ve daha baĢka bazı tarih yazarları ile Meydan Larousse Ansiklopedisi TeĢkilatı Mahsusa Reisi diye söz etmektedirler. Gerçekteyse, TeĢkilatı Mahsusa'nın kurucusu ve ilk reisi, Kurmay Yarbay Süleyman Askeri Bey'dir. O ölünce de bu örgüt doğrudan BaĢkumandan vekili Enver PaĢa'ya bağlanmıĢtır, KuĢçubaĢı EĢref bu örgütte sadece bir görevlidir (65) — aftan sonra Türkiye'ye dönüp Ġzmir civarındaki çiftliğinde yaĢamıĢtır. 150'liklerden Serbesti Gazetesi sahibi Mevlanzade Rıfat Hürriyet ve Ġtilâf ileri gelenlerindendir, Mütareke Ġstanbul'unda, 24 Mart 1919'da Hukuku BeĢer gazetesinde subaylar ve ordu komutanları için Ģöyle yazmıĢtır: «Âlî sefihler, haydut baĢıları...» Mustafa Kemal PaĢa, o sırada Ġstanbul'dadır ve eski Yıldırım Orduları Grup Komutanı olarak, bir general olarak bu yazıya karĢılık Vakit, Alemdar, Yenigün gazetelerinde. Savunma Bakanlığına verdiği ve Mevlanzade hakkında soruĢturma açılmasını istediği dilekçenin suretini yayınlatmıĢtır. ĠĢte bu Mevlanzade, Ulusal KurtuluĢ savaĢına da ağız dolusu sövgüler yazdıktan sonra yurt dıĢına kaçıp, 150'likler listesine girdiğinde, Halep'te de Cumhuriyet Hükümetleri ve Mustafa Kemal PaĢa için sürekli yayın yapmıĢtır. Ne var ki, 1930 yılında Halep'te ölmüĢ ve affı görememiĢtir. Çerkez Ethem'in ağabeylerinden YüzbaĢı Tevfik'in yaveri Teğmen Düzceli Mehmet Oğlu Sami (Akçomit), aftan sonra yurda dönenlerden ve anılarını yazanlardandır. Eski Eğitim Bakanlarından Rumbeyoğlu Fahreddin de, 1938 affından sonra yurda dönenlerdendir. Eski Sadrazamlardan Avolonyalı

Mehmet Ferit PaĢa'nın damadı olan Rumbeyoğlu Fahreddin, elçilik müsteĢarlığı, dıĢiĢleri bakanlığı müsteĢarlığı gibi görevlerden sonra, Damat Ferit Hükümetlerinde Eğitim Bakanı olduğu ve Kuvai Ġnzibatiye'nin kurulmasında rol oynadığı için 150'likler listesine girmiĢti. Gazetecilerden Refii Cevat (Ulunay), Refik Halit (Karay), Tarık Mümtaz (Göztepe), yurda döndükten sonra da uzun yıllar basın yaĢamlarını sürdürmüĢlerdir. Bunlardan ünlü bir edebiyat adamı da olan Refik Halit Karay 1965 yılında ölmüĢtür. Refii Cevat Ulunay 1968 ve Tarık Mümtaz da 1977 yıllarında ölmüĢlerdir. Gene 150'lik listesine girmiĢ gazetecilerden Edirne'de Temin ve Elyevm, Selanik'te de Hakikat gazeteleri sahibi Mustafa Neyyir ise, aftan sonra yurda döndüğünde Uskan soyadını almıĢtır. 1941'e kadar Yunanistan'da ve oradaki çiftliğinde oturan Mustafa Neyir, Alman iĢgali sırasında Almanlarla iĢbirliği yaptığı gerekçesiyle Yunan Hükümetince Ġç SavaĢ sırasında Yunanistan'dan sınır dıĢı edilmiĢtir. Daha önce de oğlu Muammer, Yunan Ġç SavaĢında Yunanlı çetecilerce öldürülmüĢtür. Yunanistan'dan sınır dıĢı edilince Ġstanbul'a gelen Mustafa Neyyir Uskan, yedi yabancı dil bilir, Batı Trakyada iken oradaki Türklerin örgütlenmesinde etkin rol oynamıĢtır. Ancak Türkiye'deyken de Alman yanlısı ve Turancı fikirlere sahip olduğu için bir ara kovuĢturmaya uğramıĢ yargılanması sonunda aklanmıĢ, DP'nin kuruluĢ yılllarında bu partiden adaylık tekliflerini geri çevirerek politikadan uzak durmuĢ ve 1948 yılında, Ġstanbul'daki evinde damar tıkanmasından 58 yaĢında ölmüĢtür. Sevr AndlaĢmasını imzaladığı için 150'likler listesine giren Filozof Rıza Tevfik de (BölükbaĢı) aftan yararlanarak yurda dönenler arasındadır. Ürdünde kurulmakta olan bir müzede görev yapan, Ģiirler yazan Rıza Tevfik, Türkiye'ye döndükten sonra da yayın hayatına devam etmiĢ, 1949'u 1950'ye bağlayan yılbaĢı gecesi ölmüĢtür. Damat Ferit hükümetlerinde ġeyhülislamlık yapan Mustafa Sabri Efendi (Hoca), Ġngilizlere sığındıktan sonra oğlu ve kendisi gibi 150'likler listesine alınan Ġbrahim Sabri ve ailesiyle birlikte Mısır'a gitmiĢ, Mısır Kralının tahsisatından Ulema maaĢı almıĢ, oğlu da Kahire Üniversitesinde Türkçe ve Fransızca hocalığı yapmıĢtır. PadiĢah Vahideddin Hicaz'a gitiğinde, Mısır'dan Hicaza geçen Mustafa Sabri Efendi, HaĢimi Kralı Hüseyin'in konuğu olarak burada beĢ buçuk ay kalmıĢ sonra yeniden Mısır'a dönmüĢ, yedi sekiz baskı yapan din

kitapları yazıp yayınlamıĢ ve 1953 yılında Ġskenderiye'de ölmüĢtür. Genç bir araĢtırmacı Sadık Albayrak «Yürüyenler ve Sürünenler» adlı kitabında Sabri Hoca'yı göklere çıkararak «Yurdu terketti ve Batı Trakya'daki müslümanların yanına sığındı. Orada Yarın adlı bir gazete çıkardı.» diye yazıyor. (Sayfa 1831). Yarın Gazetesi baĢtanaĢağı Mustafa Kemal'e ve Türkiye'deki cumhuriyet yönetimine sövgülerle dolu bir gazeteydi, Ġstanbul'da çıkan Vakit Gazetesi de 5.12.1922'de yayınladığı bir haberde Mustafa Sabri Hocayı 31 Mart ayaklanmasının elebaĢlarından biri olarak gösterir: «O zaman Kıbrıs'a kaçmıĢtı Yunanlılar Ġzmir'i iĢgal edince Kıbrıs'tan Ġzmir'e getirmiĢlerdir» diye yazmaktadır. Ancak bu haberde bir yanlıĢlık olması gerekir. Mustafa Sabri Hocanın Oğlu Ġbrahim Sabri ise, 1983 yılında, Mısır'dan tedavi için gittiği Londra'da ölmüĢtür. Baba oğulun yurt dıĢında ölümünden sonra, Mustafa Sabri Efendi'nin eĢi ve öteki çocukları Türkiye'ye dönüp Ġstanbul'a yerleĢmiĢlerdir. 150'likler listesine alınmayan, ancak vatandaĢlıktan çıkartılan bir baĢka Ģeyhülislam, Dürrizade Abdullah Efendi ise, Mısır'dan sonra gittiği Mekke'de ölmüĢ ve oraya gömülmüĢtür. Daha 150'likler listesinin ilânından yıllarca önce yurt dıĢına kaçan Çerkez Ethem ve ağabeyi gibi yine 150'likler listesine girmeden önce yurtdıĢına kaçan üç kızkardeĢ daha vardır: Cebeli Bereket Mutasarnfı esbakı Fanizâde Mesut, Adana'da «Ferda» Gazetesi sahibi Ali Ġlmi ve Hürriyet ve Ġtilâf Fırkası Kâtibi Umumisi Adanalı Zeynel Abidin... Asılları Kerkük Süleymaniye olan, Adana doğumlu Fanizadeler yedi kardeĢtirler. KurtuluĢ SavaĢı sonunda bu kardeĢlerden üçü Ali Ġlmi ile Mesut Fanizâde ve Zeynel Abidin, 150'likler listesine girerlerken, bir baĢka kardeĢleri, Dr. Baki Bilgili de Ulusal KurtuluĢ SavaĢına katkılarından ötürü Ġstiklâl Madalyası ile ödüllendirilmiĢtir. Aftan sonra yurda dönen Ali Ġlmi Adana'nın Kadirli'sinde oturmuĢtur. Avukat olan ve öldüğü 1980 yılına kadar da mesleğini Antakya'da sürdüren Mesut Fanizâde ise, daha sürgündeyken yazdığı Atatürk'ün Felsefesi adlı kitabıyla Ulusal KurtuluĢ SavaĢına karĢı takındığı yanlıĢ tavrı kendi kalemiyle red etmiĢtir (66). Bunlardan Zeynel Abidin aftan sonra da yurda dönmeyi reddetmiĢ ve yerleĢtiği atalarının yurdu Revandiz'de (Süleymaniye) ölmüĢtür. Yaveri Has Kiraz Hamdi PaĢa, Romanya'da, Tarikatı Salahiye adlı bir örgüt kurmaya çalıĢmıĢ, 1935 yılında da orada yoksulluk içinde aftan önce ölmüĢtür. PadiĢah Vahideddin'in kayınbiraderi Hazinei

Hassa Kumandanı Zeki sabık padiĢahla uzun süre birlikte San Remo'da yaĢamıĢ, kumar içki ve PadiĢahın özel doktoru ReĢat PaĢayı Tarikatı Salahiye adına öldürme gibi bir takım karanlık iĢlere girdikten sonra 1929 yılında intihar etmiĢtir. Hazinei Hassa MüfettiĢlerinden Kayserili ġaban Ağa 1928 yılında Ġskenderiye'de, Seryaver Avni PaĢa 1935 yılında Kahire'de, Adalet eski bakanlarından Hersekli Ali RüĢtü önce Mısır'da, ardından Yugoslavya'da sefalet içinde yaĢadıktan sonra 1936 yılında Saray Bosna'da ölmüĢlerdir. Kuvai Ġnzibatiye Kurmay BaĢkanı Erkânıharp Miralayı Refik, kaçtığı Romanya'da uzun süre tren haritaları çizerek geçimini sağlamaya çalıĢmıĢ, bir süre sonra akli dengesini yitirerek Baserabyâ'nın KiĢnev kentinde bir akıl hastanesinde yattıktan sonra 1930 yılında ölmüĢtür. Miralay Refik öldüğü yerde müslüman mezarlığı olmadığı için bir hristiyan mezarlığına defnedilmiĢtir. Miralay Refik'in Türkiye'de kalan yakınları «Yaltkaya» soyadını almıĢlardır. Refik'in kardeĢi ġerafettin Yaltkaya, Cumhuriyet hükümetleri döneminde Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, oğlu Ömer Refik Yaltkaya ise Tekel Genel Müdürlüğü yapmıĢlardır. Torunu ise ünlü bir viyolonist olmuĢtur. Ayan'dan eski Evkaf Nazırı Vasfi Hoca, 1926 yılında Bulgaristan'da Silistre'de ölmüĢtür. Harput Valisi, Sivas Kongresini basmaya memur Kaymakam, —ki hep miralay diye söz edilir, yanlıĢtır. Rütbesi kaymakam yani yarbaydır—, Ali Galip, sürüldüğü Romanya'da bir takım karıĢık iĢlere bulaĢtıktan, hapislere düĢtükten sonra, hayvan cambazlığı yaparken Köstence'de bir pazarlık sırasında kalp krizinden ölmüĢtür. Eski Dahiliye nazırlarından Adil Bey, 1924 yılında Viyana'da ölmüĢtür. NaĢı, ailesinin baĢvurusu üzerine özel izinle Ġstanbul'a getirilip gömülmüĢtür. Eski Dahiliye Nazırlarından Mehmet Ali Bey, Cumhuriyet Hükümetlerine ve Atatürk'e karĢı kinini sonuna kadar korumuĢtur. Paris'e yerleĢen ve Fransızca «Zincirli Cumhuriyet» adlı bir gazete çıkaran, Trabzonlu Ömer Feyzi ve Refii Cevat ile Mevlanzade Rıfat'a da yazılar yazdıran Mehmet Ali Bey, Paris'ten her yıldönümünde CumhurbaĢkanı Mustafa Kemal Atatürk'e hakaret dolu bir telgraf çekmekle kendisini tatmin etmiĢtir. Le Republigue Enchâine adlı gazeteyi yayınlayan Mehmet Ali Bey için, Rıza Nur hatıralarında, «Damat Ferid'in on günlük Dahiliye Nazırı. Bunun burada dolandırıcılık ile yaĢadığını söylüyor, vakalarını hikâye ediyorlardı. Bana gazetesini gönderdi. Bir mektup yazdı ve abone bedeli

makbuzunu gönderdi. Hepsini geri gönderdim. Bu gazete batıyor, çıkıyordu. Bu 150'lik olan Mehmet Ali evvelce 150'liklerden birkaçı ile iĢe baĢlamıĢtı. Bu 150'liklerin hepsi ahlâksız, dolandırıcı ve birbirlerini yiyorlar. Eğer dolandıracak birini bulamazlarsa birbirlerini dolandırıyorlar. Bu gazete iptidaları (baĢlangıçta) pek bayağı idi. Sonra Mehmed Ali yahudilerle iĢe baĢladı, gazete daha iyi oldu. Onları da dolandırmıĢ, Yahudiler geldiler...» (67) diye yazar. Bu Mehmet Ali Bey, 1937 yılında Paris'te ölmüĢtür. Dünyada iki mezarı olan ender insanlardan biridir. Mezarlardan biri Paris'te, biri de Ġstanbul'da Zincirlikuyu'dadır (68). Lozan Konferansı Ġkinci Delegesi, Sinop Milletvekili ve Sağlık Bakanı iken evhamları yüzünden Mustafa Kemal Atatürk ve Ġsmet Ġnönü'den korkarak Paris'e kaçıp burada gönüllü sürgün hayatı yaĢayan Dr. Rıza Nur'un, Paris'teki 150'liklerin yaĢayıĢı hakkında verdiği daha çok bilgi vardır. 1930 yılında, Gümülcineli Ġsmail adlı 150'lik için günlüğüne Ģunları yazar: «3 Mart, Gümülcineli'yi bizim gazeteler Suriye'ye gitti diye yazıyorlardı. Burada imiĢ. Pek rezalet içinde imiĢ. Vurulmasının sebebi: Vuran adam Ġstanbul'a gidiyormuĢ. Gümülcineli Ġsmail onu Mustafa Kemal'e jurnal etmiĢ. Gidince adam hapis, sonra Çorum'a nefyetmiĢler. O da oradan kaçmıĢ, gelince Gümülcineli'yi vurmuĢ. Muhakemede Gümülcineli, Harbi Umumide Fransızlara, Ġngilizlere, Yunanlılara hizmetler ettiğini iftiharla söylemiĢ. Hay utanmaz. Biraz haya edip sakla bari. Diğer tarafın avukatı da, «bir adam ki kendi vatanına haindir ve bunu utanmadan ikrar ediyor, artık diyecek yoktur» demiĢ... Gümülcineli, Ankara'ya da müracaat edip 300 frank maaĢla kendilerine casusluk edeceğini, mühim malumat vereceğini bildirmiĢ.» (69) Rıza Nur anılarında, Trabzonlu Ömer Fevzi'nin kendisini bir gazete çıkaracağım diye 150 bin frank dolandırmak istediğini, sonunda 300 franga razı olup «defolup gittiğini», Refiî Cevat'ın da kendisini «dolandırdığını» (70) yazmaktadır. Gene Rıza Nur anılarında, (2. cilt sayfa 1236), Refii Cevat için Ģöyle yazmaktadır: «Refii Cevat bana kendi arkadaĢları olan Ġtilâfçılar aleyhine de vaktiyle Ankara'ya mektuplar yazıp casusluk etmiĢti. Emniyeti Umumiyede maaĢlı casus olmak istiyordu. Ben de bu mektupları o vakit Dahiliye Vekili olan Fethi'ye verdimdi. O yanında Emniyeti

Umumiye Müdürünü çağırıp teslim ettiydi. Yalnız bir mektubunu numune diye sakladım. Sinop'ta kütüphanededir.» Ġngiliz Casusluk örgütünden Rahip Dr. Robert Frew ile Ġngiliz Muhipleri Cemiyeti'ni kuran, Ġngilizlere casusluk eden, ġurayı Devlet Reisliği (DanıĢtay BaĢkanlığı), Adalet Bakanlığı MüsteĢarlığı görevlerinde bulunan, eski ġeyhülislamlardan Cemalettin Efendi'nin yeğeni, Mustafa NeĢet Molla'nın oğlu Sait Molla, 1922'de Romanya'ya kaçanlar arasında yer alıp 150’likler listesine girdikten sonra yurt dıĢında da çeĢitli boyalara boyanmıĢ, her gittiği ülkede olaylar yaratıp hapislere düĢmüĢ ve sonunda sefalet içinde ölmüĢtür. Atatürk'ün sağlığında 1938 yılında bağıĢlanan 150'liklerden, yurda dönen ve dönmeyenlerden, saptayabildiğimize göre 1984 yılı içinde hayatta kalan yoktur. Ancak pek çoğunun çocukları, bir kısmının eĢleri, torunları ve öteki yakınları aramızda topluma yararlı kiĢiler olarak yaĢamaktadırlar ya da yaĢamıĢlardır. Ġçlerinde, Türk devlet ve toplum hayatında yüksek ve önemli görevlere gelmiĢler de vardır. Örneğin, 1948 yılında ölen, Cumhuriyet Hükümetlerinde Maliye Bakanlığı yapmıĢ, milletvekili olmuĢ, Maliye ve Ekonomi Profesörü Halit Nazmı KeĢmir, 150'likler listesinde Artin Cemal diye anılan eski Ziraat ve Ticaret Nazırı Mehmet Cemal'in oğludur. Günümüz Adana'sının ünlü iĢ adamlarından Paksoy'lar, 150'liklerden Adana Valisi Bağdatlı Abdurrahman'ın çocuklarıdır. Babaları Bulgaristan'a sürülmüĢtür. Rıza Tevfik'in oğlu ünlü Turizm iĢletmecilerinden Nazif BölükbaĢı'dır. Bir zamanların ünlü milletvetkillerinden ġevket Mocan'ın babası, Kızılhançerli Remzi'dir. Kuvai Ġnzibatiye Kumandanı Süleyman ġefik PaĢa'nın kızı, sosyetenin ünlü simalarından Benli Belkıs, kardeĢi de Türk Devletinin elçilerinden Galip Kemali Söylemezoğlu'dur. Tarık Mümtaz Göztepe'nin bir oğlu, Mümtaz Göztepe, Turizm Bakanlığı'nda Marmaris Tatil Köyü Müdürü {1985) olarak görev yapmaktadır. Ünlü gazeteci ve Dahiliye Nazırı Ali Kemal'in oğlu Zeki Kuneralp, uzun yıllar Türkiye'nin Londra Büyükelçiliğini, daha sonra da DıĢiĢleri Bakanlığı Genel Sekreterliği görevlerini yürütmüĢtür. 27 Mayıs Devriminin iki numaralı önderi, Korgeneral Cemal Madanoğlu da, 150'liklerden Madanoğlu Mustafa Bey'in oğludur. Ürilü yazar, çevirmen ve eleĢtirmen Doç. Dr, Adnan Benk de gene 150'liklerden Tarsuslu Kâmil PaĢazade Kemal Bey'in oğludur.

Bu örnekleri daha pek çok adla uzatmak olasıdır. Eski BaĢbakan Yardımcılarından ve Valilerden Akif Ġyidoğan'ın babası da yanılmıyorsak 150'liklerden ya da vatandaĢlıktan iskat edilenlerdendir. Bugün, 150'liklerin içimizde yaĢayan yakınları arasında, babalarını yanlıĢ yapmıĢ sayanlar da, haksızlığa uğramıĢ sananlar da vardır. Bu görüĢlerin hepsini, hoĢgörüyle karĢılamak boynumuzun borcudur. KURTULUġ SAVAġININ BĠLĠNMEYEN BĠR OYUNU ÇERKEZ KONGRESĠ NEYĠN NESlDlR? KurtuluĢ SavaĢı boyunca daha önce de olduğu gibi Ġngiltere'nin Türkiye'yi bölmek ve parçalamak için giriĢtiği binbir oyundan biri de, 24 Ekim 1921'de Ġzmir'de toplanan Çerkez Kongresi oyunudur. Yunanlılarla Ġngilizlerin ortaklaĢa tezgahladıkları ve Türkiye'den de bir takım hainlerin katıldığı bu oyun, nedense okullarımızda okutulan tarih kitaplarının ve hatta baĢkaca araĢtırmacıların da üstünde pek durmadığı bir konudur. Doğan Avcıoğlu, 1838'den 1925'e Milli KurtuluĢ Tarihi» adlı dev araĢtırmasında bu kongreyi Ģöyle dile getirir: «Ġzmir'de 24 Ekim 1921'de bir Çerkez Kongresi toplanmıĢtır. Kongre, Büyük Devletlerin, özellikle Ġngiltere'nin himayesini aramıĢtır, Ġstanbul'daki Ġngiltere Yüksek Komiseri Rumbold'un 13 Aralık 1921 günü DıĢiĢleri Bakanlığı'na gönderdiği Lamb raporunda, Ġzmir'deki Çerkez Kongresinin Anadolu Çerkezlerinin Karadeniz kıyısında toplanıp Ġngiltere himayesi altında özerklik almayı istediğini belirtmiĢtir. 1922 yazında ise Ġyonya özerkliği fikri ortaya atılmıĢtır, içinde hristiyanların, Çerkezlerin ve öteki antikemalistlerin güvenlik ve egemenlikle kalacakları bir Küçük Asya Devleti kurma söz konusudur, Ġzmir'de ilk milliyetçi örgütün baĢkanı olan ve sonradan Yunan safına geçen Ġzmir Belediye BaĢkanı Hasan PaĢa, Her cins ve mezhepte halkın salt mutluluğunu sağlamaya yönelmiĢ bu yeni düzen için, Ġzmir müslümanları adına teĢekkürde bulunmuĢtur. Lozan'da Curzon, Çerkez affı üzerinde önemle durmuĢtur.» Avcıoğlu'nun Çerkez Kongresi için verdiği bilgi, aĢağı yukarı bu kadardır. Aslında bu kongre, düzmece ve zoraki bir kongredir. Fazla bir ciddiyeti yoktur. Ama Ulusal KurtuluĢ SavaĢı uğruna canlarını diĢlerine takmıĢ, yüzlerce ve binlerce Çerkez asıllı Türk vatandaĢı, bu

kongreyi tam bir nefretle karĢılamıĢlar. 12 Ağustos 1921'de Çerkez MüĢir Deli Fuad PaĢa'nın baĢkanlığında toplanan bir baĢka Çerkez Kongresi ise, Anadolu'daki Mustafa Kemal Hareketine bağlılık kararı almıĢtır. Ġzmir'de, Çerkezlerle Yunanlıların kardeĢ oldukları yolunda kararlar alan Çerkez Kongresi hazırlayıcıları ve delegelerine karĢı, T.B.M.M. çok tutarlı ve katı davranmıĢ, 150'likler listesi hazırlanırken de, bu delegelerden hemen tümünü 150'likler arasına katmıĢtır. Tarihimizin hâlâ aydınlanması yarım kalmıĢ bu konusu üzerinde dilenir ki, tarihçiler bundan böyle yeterince dursunlar ve gerçekleri tümüyle gün yüzüne çıkarsınlar. NOT: Bu kongre konusunda, değinme Ģeklinde de olsa ilk bilimsel çalıĢmayı, sayın Prof. Dr. Tarık Zafer Tuna'ya, 1952 yılında yazdığı Türkiye'de Siyasi Partiler 1853 - 1952 adlı kitabında yapmıĢtır. (S. 469 - 470). Sayın Cemal ġener'in 1984 yılında yayınlanan Çerkez Ethem Olayı adlı çalıĢması da bu konuya az çok ıĢık tutacak yapıtlardır.

NOTLAR Osmanlının Son On Yılı - Hürriyet Kahramanı Eyüp Sabri Beyin Hatıraları - Yazan Cemal Kutay, Tercüman Gazetesinde yazı dizisi, 21 Eylül 1984 (2) Ġbrahim Alaattin Gövsa, Türk MeĢhurları Ansiklopedisi, Miralay Sadık Bey maddesi (3) Y.a.g.e. (4) Türkiyede Siyasi Partiler 1859-1952, Dr. Tarık Z. Tunaya s. 317 (5) Y.a.g.e. s. 315 ve 330, ayrıca Ġ. Alaattin Gövsa Türk MeĢhurları Ansiklopedisi, Miralay Sadık Bey Maddesi (6) Miralay Sadık Bey'in gelini sayın Nevvare Gövsa'nın bize gönderdiği mektup (7) Yukarda adı geçen mektup (8) Tarık Zafer Tunaya, Türkiyede Siyasi Partiler, s. 449 (9) Y.a.g.e. s. 436 (10) Ġbrahim Alaattin Gövsa, - Türk MeĢhurları Ansiklopedisi, Miralay Sadık Bey maddesi (11) NurĢen Mazıcı, Atatürk Döneminde Muhalefet s. 140 (1)

(12)

Y.a.g.e. s. 140 Miralay Sadık Bey'in gelini sayın Nevvare Gövsa'nın mektubu... Ġbrahim Alaattin Gövsa ise, ansiklopedisinde Miralay Sadık Beyin bu mektubu Ġnönü'ye yazdığını belirtmektedir. Mektup muhtemelen, Ġbrahim Alaattin aracılığıyla dönemin cumhurbaĢkanına gönderilmiĢtir (14) Y.a.g.e. (15) Cemal Kutay-150'likler Faciası s. 45-50 ve Topçu Ġhsan Beyin hatıraları (gazete tefrikası) (16) Y.a.g.e. s. 50 (17) Rıza Nur-Hayat ve Hatıraları, 3. c, s. 1071. (18) Y.a.g.e. 3. s. s. 974-976 (19) Asım Us-Hatıra Notları 1930-1950: s. 47 (20) Sabahattin Selek-Anadolu Ġhtilali c. 2: s. 55 (21) Sadun Tanju - Atatürkün Yanındakiler KarĢısındakiler: s. 69 (22) NurĢen Mazıcı-Atatürk Döneminde Muhalefet: s. 140 (23) Y.a.g.e : s. 140 (24) .Hüsamettin Ertürk – Ġki Devrin Perde Arkası: s.192 (25) Falih Rıfkı Atay-Çankaya: s. 335 (26) Selahattin Güngör-Atatürk'e Kafa Tutanlar c. I. s. 80 (27) Asım Us-Hatıra Notları 1930-1950: s. 264 (28) NurĢen Mazıcı-Atatürk Döneminde Muhalefet: s. 140 (29) Y.a.g.e. : s. 140 (30) Resmi Ceride, 7 Kânunsani 1340, sayı 81 (31) Mahmut Goloğlu-Erzurum Kongresi: s. 123 (32) Hüsamettin Ertürk-lki Devrin Perde Arkası: s. 189 (33) Y.a.g.e. : s. 270 (34) Süreyya Sami Berkem-UnutulmuĢ Günler: s. 84 (35) T.B.M.M. Gizli Celse Zabıtları C. 4: s. 433 ve sonrası (36) Cemal Madanoğlu-Anılar c. I: s. 45 56Balkanlar (37) Hilmi Uran-Hatıralarım: s. 313 (38) Ahmet Emin Yalman-Gördüklerim ve Geçirdiklerim c. 3: s. 120 (39) Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, c. 3: s. 974 (40) Y.a.g.e. C. 3 s. 975 (41) Tarık Mümtaz Göztepe, - Vahidettin Gurbet Cehenneminde (42) NurĢen Mazıcı, Atatürk Döneminde Muhalefet, s. 139 (43) TBMM Gizli Celse Zabıtları, C. 4. s. 440 (13)

(44)

Y.a.g.e. s. 440 Y.a.g.e. s. 441 (46) Y.a.g.e. s. 448 (47) Y.a.g.e. s. 458 (48) Cemal Madanoğlu. Anılar C. l, s. 45 (49) Falih Rıfkı Atay, Çankaya s. 220 (50) Rıza Nur. Hayat ve Hatıratım C. 3 s. 981 (51) TBMM Gizli Celse Zabıtları C. 4 s. 455 (52) Lütfi Simavi, Osmanlı Sarayının Son Günleri s. 463 (53) Rahmi Apak, Ġstiklâl SavaĢında Garp Cephesi Nasıl Kuruldu s. 140 (54) Yunus Nadi, Ankara'nın Ġlk Günleri s. 118 (55) TBMM Gizli Celse Zabıtları C. 4 s. 450 (56) Y.a.g.e. s. 451 (57) Y.a.g.e. s. 462 (58) 15 Haziran 1927, 8 sayılı Resmi Ceride (59) Tarık Mümtaz Göztepe - Vahideddin Gurbet Cehenneminde (60) Bu rapor özetini bize sağlayan Sayın Sabahattin Selek'e bu yardımından ötürü teĢekkürlerimi belirtirim. (61) Bu af kararının alınıĢını Cemal Kutay, 1955 yılında kaleme aldığı ve ilk cildi yayınlanıp ikincisi yayınlatmayan «150'likler Faciası» adlı kitabında, affı Celal Eayar sağlamıĢ gibi bir yorumla romantik bir biçimde ve uzun uzun anlatmaktadır. (62) TBMM Gizli Celse Zabıtları C. 4 s. 514 (63) Halit Çapın «Amonya Meydanındaki Çocuk Çerkez Ethem’in yeğeni Aytek»Milliyet Gazetesi 17-18 Temmuz 1982 (64) Zeki Sarıhan Çerkez Ethem’in ihaneti s. 117 (65) Sayın Vehbi Belda'nın bu konuda yolladığı mektup ve 1953 yılında Cumhuriyet gazetesinde yayınladığı «Tanımadığımız Bir Büyük Kahraman: Süleyman Askeri» adlı yazı dizisi (66) Sayın Taha Toros'un verdiği bilgi. (67) Rıza NurHayat ve Hatıratımı C. 4 s. 1961 (68) Sayın Taha Toros'un verdiği bilgi (69) Rıza Nur Hayat ve Hatıratım C. 4 s. 1961 (70) Y.a.g.e. s. 1766 (45)

----{ kutupyıldızı kitaplığı }---16