TÜRK ŞİVELERİNİN TASNİFİ

I).,

TÜRK ŞIVELERiNİN TASNİF! R. Rahmeti Arat i. GIRIş

ll. TÜRK şIVELeRININ TASNIFl TECRüBElERl 1 . Adelung, J. Ch. (IS06) 2. Adelung, Fr. 8. Klaproth. H.]. (.1821:1) 4. Balbi, A. (1826) 6. Palmblad, W. Fr. (1827) 6. Hammer.J.(i836) 7. n 'erezin, ı. N. (1849) 8. Radloff, W. (1883) 9. V~mbery, H. (1885) 10. Katanov, N.F. (1894) ıl. Aristov, N. A.-(1896) 12. eahun, L. (1896) ıa. Korş, F. E. (HBO) 14. Ramst e dt, G. J. (1917) 15. Nemetb, J. (1917) 16. Bo g aroditskiy, V.A. (1922) 17. -Samoyloviç, A. (1922) 18. BngnToditskiy, V. A. (1934) 19. Ligeti, L. [Bamj, G.] (1941) 20. Riisinen, M. ' (1949) 21. Baskakov, N.A. (1952')

III, TÜRK ŞIVELERININ TASNIFl TECRÜBELERiNDEN ÇıKAN NETICELER.

s. 65 B. 65

s. 68 s. ö9 s.70 s. 72 s. 73 s. 75 s. B8 ,. 90

s. s. s. s. s. s. s. s. s. s.

s.

92 93 94 96 97 102 97

t02 105 106 110

s. 124-133 s. 124 s. 125

1. 2.

Tııanifin esaslUl

a.

Şive gurııpları

s. 126

-4. 5. 6.

Yakut ve Çuvaş leheeleri Taribi şiveler ve yıııı dili malzemesi Şive gurupları ve adlaııdırılması

s. 128

Şivel e rin

teski! eden ses

husüşiyetleri

s. 62-64 s. 65-124-

ııdlsndırılması

' IV. TüRK ŞiVELERI TASNiFININ BUGÜNKÜ DURUMU ı.

Tasııifiıı esasını te şkil

s. 128 s. 180

s. 133-1SS

edeli dil huausiy etleri ve

şive gurupları

2.

Şive guruplarıDIII

adlaııdırılmıısı

a.

Şiv e guruplarıDIn tasııİfi "edveli

s. lSS s. 135 s. lS7

60

R. Rahmeti Ara t

i.

G I' R i

Ş

Türk ş i vele rinin tasnifi ·meselesi türklük bilgisi nin birbirine girift meselelerinden yalnız bi rini teşkil eder. T ürklerde aile birlikini, Aile_ lerin birleşmesinden husüle gelen soy birliğini, soylan içine alan boy birliğini ve nihayet boy ların top lul uğu olan k avim birliklerini meydana getiren esas u n su r ların tesbiti ve bu birlikler ile bu birlik. lerin birbirleri ile olan münaseb etlerinin tü rk tarihi içind eki i nk işat. larının takibi bug ünün b aşlıca meselelerinden · biridir. Türk dili , türk ed ebi yatı, türk tarih i ve umumiy.etle türk kültürünün bir çok mes~_ leleri bu hu sus l a rın aydınlanması ile yakından ilgili bulunmaktadır. Sibirya kavimlerinin bir kı s mı ile son zama nlara kadar göçe be hayat tarz ı nı bir dereceye kadar muhafaza etmiş ~lan türk kavimlerinde mü şahede edil en kavmi birlikler hakkında bazı a r aştırmalar yapı lmış olmakla beraber, bunlar daha çok ba sit bi re r tavsiften ibaret ka lmış­ tı r. Bugün gerek bu birlikler a r asındak i münasebetler, gerek bu bir. likleri n in kişa fl arı hakkında kafi malümata sa hip bulunmuyoruz. Baz ı türk kavim leri nin yaba n cı te' s İri altında kalmış türk kavmi veya türkleşmiş yabancı kavim gibi telakkis inin bugün bile münakaşa mev· zuu o l mas ı , bu husustaki bilgilerimi.z hakkında bize bir fikir verebilir. Bu mesel e ile y ak ınd a n ilgilenmesi icap eden asıl türk muhitine gelince, itiraf etmeliy iz ki, bu meselelerde en umü mf bilgilerd ~ bile pek büyük açıklıklar mevcuttur ve bu sahad a araştı rmalar' yapmakla mü· kellef enstitülere henüz sahip bulunmadığımıza göre. bu aç ıklıkla r ın . kı sa bir zamanda doldurulması d;. pek mümkün görünmemektedir . Ayrı-ayrı şa hı s lar gibi, ictirnat bünyeler de tabi'j bir in k işaf yolu takip etmekte di r. Bu inkişah n asıl amili ictimai birliklerin kendi içler·indeki şartlar olmakla beraber, burada dı şa rıdan gelen te'sirlerin de, bir dereceye kadar, ehemm iyeti va·rdır. Türk miııeti gibi , faaliyetini bir kaç kıt 'a üzerine yayan milletlerde bu karşılıklı münasebetlerin te'siri, tabiatiyle, daha büyük olaca ktı r. Kavmi birli~in esasın ı teşkil eden unsurlardan biri de dildir. Onun için., türk lehce, şive ve ağ ızları bahi s mevzuu olurken , kavmi birlik meselesi ile karşılaşı.lması ve bazı hususların bu · birliklere göre iZ,lha ça. I l.ıılması tabi'j görülmelidir. Fakat unutulmamalıdır ki, şivelerin tasnifi

T ilr k

şivelerinin

tasnlfi

.,

gibi, müşahhas. .bir mevzuda bile yalnız kavmi ı'nünaseb.ete işaret etmek kafi gelmez ; bu tarzda bir izah yoluna girilince, bütün bir milli bünye ve bunun tarihi ink işa h göz önünde bulundurulmalıdır . Bütün bu meselelerin kar ş ılıklı münasebetleri ve tarihi sey ri tesbit ed ilinceye kadar, bu mevzüların hiç biri kendi başına tam olarak halledil emez ve elde edilen neti celer de ancak bu sahadaki araştırmaların ilerilem esi nisbetinde bir kıymet ifade .edebilir. Bu umumi esasları türk şivelerinin tasnifine tatbik etmek iste rsek, y apı lm as ı lazım gelen i şler şöyle hulasa edilebili r. Türk şiveleri n i n esaslı ve ilm i bir tasnifinin yapıl abilmes i için, ı. türk şive l eri, dil bilgisi bakımından, daha ince bir tetkike tabi tutularak, mu htelif şive hususiyetlerinin daha yakından tesbit edilm i ş olma sı; 2. bu hususiyetlei kendi araların da mukayese edilmek suretiyle, şivel er aras~nd ak i _muııasebetlerin tayin edilmiş o l mas ı; 3. şive l erde görülen farklı hususiyetlerin kavimlerin kendi bünyelerine veya kavmi kar:ışma l ara a'jt olup-olmadığım anlamak için , bu şiveleri .konuşan kavimlerin tarihi il e etnolüjik teşekkülle ri nin araştırılmış ve 4. her· şive nin mevcut en eski ve en yeni d il malzemesi mukayese edilerek, şivele r ın hususi tekamül temayüllerinin) hiç değilse ana hatları ile, teharüz ettir ilm İş bulunması icap eder. Bu şartlar yerire getirilinceye kada r, türk şivele­ ri nin ta snifi türk di l bilgisi nin daima göz önü nde bulunduracağı b ir mesele olarak kalmakta devam edecek ve yapılacak tecrübeleri n· neticeleri de araştırma ları n umumi ge lişmesine ba ğlı kalacak tır . Türk şiveleri n in tasnif tecrübelerinden, toplu olarak, ilk bahseden J. N. B e r ez i n olmuştur (1848 ; bk. nr. 7). Son zamanlarda B. ç o b a n z a d e ( Türk- Tatar dialektolojisi , Giriş , Bakü, 1927) de ay·nı mevzü üzerinde durmuştur. Tiirk dili ve edebiyatı sahasında umumi alakanın derinleşmesi ve geniş le mesi içi n çok istifadeli ese rler vermiş olan bu müeııif, kend isi bir tasnif ortaya koymam ı ş olm akla beraber, daha ö nce yapılmış olan be llj - başlı tasnifl eri esaslı bir tahlile t a~ i tu tm u ştur ..' 1926 'da Baku'da toplanan türkoloji ·kongresinde) türk ş ive ! eri arasındaki mür.asebetlere dair bir tebli~de bulun muş ola n ç o b a n·z a d e, ·~ türk. şive araştır maları il e ilgili çalışmalara temasla, bu tetkiklerin müstakil olarak ele alınmayıp, çok defa) diker sahalar ın aydın lat ılmasında ve bir tak ım tarihi, iktis5.di ve siyasi meseleleri n hallinde yardımcı bir faal iyet gibi telakki edil m iş o l du ğunu, türkolog f i l