g KOLOGIYASI MoSOLoLoRi
D
T Y
\
,l A
I
', I
AZoRBAycAN Mll,t.l !:l,Ml,oR AKADEMiynsr i.Nerlml ADINA ult,g:l t,l ...
23 downloads
1148 Views
18MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
g KOLOGIYASI MoSOLoLoRi
D
T Y
\
,l A
I
', I
AZoRBAycAN Mll,t.l !:l,Ml,oR AKADEMiynsr i.Nerlml ADINA ult,g:l t,l x iNsrirutu
rUm nir,leniNiN
TAnixi-nnUQAYisoLi r,nxstxolociYAsl MoSer-,er,Ani
I
ctld
t,sa
*11ifffiffii:r ah;er\ Bakr
-
2004
Azarbaycan Milli Eltnlar Akademiyasr Nasimi adma Dilqilik inslitututtun Elmi $urusmm qaran ila getp olunur.
Elmi redaktor:
f.e.d. Mehebbet Mirzeliyeva
Reygiler:
f.e.d. Kamile Veliyeva f.e.d. Mesud Mahmudov
Mesul:
elmi iggi $eker Orucova kigik elmi iggi Aynel Meqediyeva
tarixi-miiqayiseli leksikologiyasr ve etimologiyasr meselelorine, elsce de mtistaqillik dovriinde tiirk dillerinin lii$ot terkibinde baq veron doyigikliklere hosr olunan tedqiqatlarrn toplusudur. Oser ttirkoloqlar, dilgi-magistr ve aspirantlar, eloce do filoloqtelebelsr tigtin nezerde tutulur.
4602000000 AB003035
ll *04
O Bakr Slavyatr Universiteti, negriyyat-poliqrafiya merkezi
i$ii+y.*:e!::5:.
-*{*/
Ttirk dillerinin tarixi mtiqaviseli tedqiqi miiqayise olunan dillerin valruz orammatik ve leksik baximdan oxsaf ve fercili cehetlerinin- askar 6dilmesine devil. hem de bu dillsrin tarixi inkisaf vrilunun isrolandinlinasrna. ocdad dilin arammatik ourulusunun. eleie de oedim letsik oatrrun bsrpastna xidmet ^edir. Bu ciir arasiirrmalar ve tarixi etimoloii anirlizler Azerbaycan dili. o ctimleden tiirk dillerinin leksik laylannrn-acrlrnasma imkan yaradr. s6n noticsdo ise tiirk dillerinin tarixi leksikoloeiyasr sahesinde v-eni-yeni tedqiqatlar iici.in zemin yaradr. Leksik vahidleitn araidrnlmasr terefden Azerbavcan dilinin liiAet terkibinin inkisaf tarixini ve merhelelerini izlemeye. bir torofden ttiik dillarinin tarixi:mtioavisoli leksikoloeivasrnrn varachlinasma- diser terefden ise ttirk edebi dillerinin inkisaf i5tiqametlelinin mtiewoirteffiirilmesine imkan verir. Dil faktlanmir deskriptiv. tarixi-mtiq,'aliseli' ve etimoloji tehlili tarixi leksikologiyanrn bir srfa pioblemlerinin'hellinde ehemiv?etli rola malikdir. Ttirk dillerinin li.iEet terkibinin inkisaf tarixinin izlenilmesi. bas veren proseslerin arasdrrrlirasl. ayn-ayn sahe leksikasrnrn tarixi-miiqaviseli oyrdnilmosi bu gtiri olduqca'vdcib vo zeruridir. Azerbaycan MilliElmlor Akademivasr Ndsimi aduia Dilcilik Institutunun tiirk dilleri scibesinin 30 illik fealiyyeti dovriinde bu istiqametde apardrfir elmi axtairt ve todqi-
tir
Kitab tiirk dillerinin aylu-ayfl leksik-semantik sahelorino,
T
oN soz
-
2004
qatlann b'u siin (Tiirk dilleriniri tarixi-miiciavisfii leksikoloei?asr mosolbleri> kitabrida toplanmasr vo elmi ictimaiwete teodim edilinasi mohz bu zeruretin labiid rieticesi kimi qiymetlendiiilmelidif. Iki cil dlik (Ttirk di llerinin^tlarixi-miio aviseli leksikolosi vasr maseleleri> kitabrnrn birinci cildine tiirk dilleri s'obesinin oziiliiniidovan morhum alimlerimzls - filolosiva elmleri doktoru. professor Obiliinehman Cavadov va filolosiva elnildri doktoru Kamil Ramazanov kimi dilcilerimizle yanasr. vaxtild onlarla ciyin-ciyine islemis orta neslin niimavbndeleri f.,5.d.Mehebbet Mirzelivbva. f e.d. Ismavrl' Kazrmov ve f.e.n-.Etibar ve persoekfivli emokdaslan f.e.n.Baba Ouliyevin. elece de sobenin-eenc 'isci
Meh'enemov, elmi Valentina 0er6nfil. kicik elmi isciler Elcin Msmmedov ve Elnad Olokberovanrn tiirk dillarinin leksikadrirrn rntixtalif mesololsrine hesr olunmus tedaioatlarr daxil edilmisdir. Bu tedoioatlar ttirk dillerinin, demek olar ki. b'iifiin leksik-semantili sahelerini Shbte edir. Bu baxrmdair qaqauz dilinirf moisot leksikasrna. ttirk dillorindo bitki vo qu$ adlan, eloce'dd toy merasimleiine. Azerbavian dilinin fitonirnlerino-hesr oluirnus arasduinalar. tiirk dilleii leksikdsmrn en derin lavlanmn iiza cuanlmasr m'eqsedi ile apanlan ve qedim menbelere. nl:ohtesem dil dbidelarine siiykensn tedqiqatlar. elece de son l0 ilde'- rntisteqillik dovrtinde ttirk dillerindo eedon proSeslerin ovrenilmesino dair hiss^eler xiisusi maraq doAurur. On-u da q6yd edek ki. 6u cilde daxil olan btittin tedqiqatlar esasen dfuz qrupu ttirk dillerinin materiallanna esaslanrr.
'rUm nir,r,onixiN nriMor,ocivasrxn
(Tihk dillerinin tarixi-miiqavisoli leksikolosivasr meselelsri> kitabrnrn 2005-ci ildo negr olunmisi .nezerds tutuTah ikinci cildine ise, osason, qlpQaq ve karluq'arupu ttirk dillerinin materiallan esasrnda yazrlan elrhi'bderler. miisteqillik dtivrtinde ttirk dillerinin leksik-sembntik tebietini. terminoloii medzsresini. elece de sozvaradrcrhfu prosesindski aks etdirdn tedqiqat isleii daxil edilecdkdir. meyilleri ' (Tiirk dillarinin taiixi-miiqaviseli leksikolosivasr meselelsri)) kitabmrn ne$re hazulanmasrnda sotenin brittin emdk'daslannrn maddi ve
DAiR
*-*******q:*f.C
L-Gy:1f;:m -{f
O.M.CAVADOV Iilologiya elmleri doktoru, professor TOY MORASirUlent I{er bir dilin leksikast miievven saha leksikalanndan ibaretdir- Ditin iimumi oanunlan esasmda foririalaSan sahe leksikalannm oziinemexiul ifisuilvriotloii vardrr. Buna cdre do ister timumi dilCilikdo, isterse do
menevi de3teyini ytiksek qiymeilendirir. onlann hor birine. xiisusile elmi isci Sekor xafirm Orucoval6. kicik elmi'isci Avnel xanrm Mesadivevava r;d kitabm kompiiterde yrErlmasi prosesintfe bdytik zehmet cekmi's heftkanmrz Ulviyye xanrm Hfiseynovhya tegakktir dtmeyi oztimiiza boic bili-
;"';liru;ru,t
i,t',t?lsq'If $fr ,i#J;ff 'f#'iHl'.*ugmf iitJfdff Dilin loksikaslndan behs edsn eserlerde de sahe ldksikast-xiisusi boIuilve claxiL edilmisdir. S.Ceferov istifade dairesins sdre Azerbavcan leklikafitihin lcksikaslnl b'elo qruplasdrnr: dialekt leksikaqr, pel$e-senst sr. terminoloii leksika. iaioon l'eksikasr. arqotizmler.' ' Bu teinifatda f6ge-'senet leksik'asr iahe leksikasrdrr. Mtiellif qeyd cdir ki, tesentifatrn iarakterinden vo- r4$gafqrdan- asrh olaraq oiru sociwelendiren stizlor de cox vo ya az ola biler. Azerbavcanda meweqilik, [iitimgiiliik .atgrhq, a.nqrhq, eliingililg terevozqilik..gox yayrlmrg-tesdrrutat saholormdodr vg bunlann hor bmno xas olan oannomexsus pe$osonet teksitasr vardr.2 Olbette, burada sahe lekikasmt ehate eden 3ahelerin cox az hissesinin adr cekilmisdir. Bele ki. burada valnrz senot-pe$o ils va teserriifatla elaqedaf sahelei eosterilmi$dir. Tesentifatla baEh bir cox saheler de mrivculCdur. Bunlardan biri m'enevi madeniyyetle ba$lt iahodir. Ttirkologiyada bize melum olan bu saheye dair osor
nk.
Kitabla b.aflt f1ki1 ve mtilahizelerini, elece de irad ve t0vsiyyelerini. deverli moslehotlorini bizden esirsemdvsn her kese - her bif oxucumirza'darin tesekkiir ve minnetdarh[riuzr bildiririk. Unvaritmz - Azerbavcan (esoublikasr. Bakr seheri. Hiisevrf Cavid pfospekti.3l (Akddemiva saherbivi).'Osas Bina-
V mertebe'.i.Ne simi 6drha Dilcilik'insti tutu. Tiirk dilleri qobosi.(5 I 7-ci otaq)
F.e.d.Mehebbet Mirzeliyeva
/ I
f
R.Q.Axmetyanovu"n gO6ru.ul reKcfi
Ka
AyxonHofi KyJlbrypbl Hatpo;ron cpeAuero
llosonoxbr) esendr.' Menevi medeniwet anlavtstntn ozii de coxsahelidir. Buraya mifo-
losiva-tdatlar. folklor'iltilahlari 6tika. estetika', $oxs adlan ve s. daxildir. --"' lr4ifoloif lelsikanrn miidwen' hissesirii' teonimler teskil edir.
k
I
M.Adilov Azbrbavcan teonimlerihi iki vere boliir: real onimler, heyri-real onimler. Mtie[if leal varhqlann ila]ildgdirilmesini real .onim hdsib. edirMgislld+,.{tAf 4fii.qtzl!'ir4z, boq qurd ve s. teonimlere qeyri-real onlmlon oaxtl eolr: cln, alv, pan vo s. so.zler baEh dilde goxlu coxlu srizler llo .ba]h.dilde Da vo s. ile lstor dini oml diinyagoriiq ounvaqorus ve lolKlor. istdr lstor folklor, a,.b, 6. y, v. td\ca a. Itifleftrdp tekca vardrr. Meselen. Azerbavcan dilinin orfoqrafiva ltij ddsqli itsdri Allah, odaq, adas, ad,a.lgli, g e he-rflerinde'agagrdaft sozler qeydo airnnirqdn: ,iy, aynr aJi, bg| i,' h a.b rzn, Vlcu, adqoy*a, adjt,"azan, ayaqagryai b.gy,aQ, bJt, b brr qrsmr arxalldo$rru$, blr vg s. Bu' soaonn Dlr havou. biyqig, havous. dfryiin, duvun. loe toz vs's.' Itu stj bayqu,
-
I Bax: S.Ceferov. Miiasir Azorbaycan dili (Leksika), Bakl, 1970, soh.72. Bax: Gtisterilen esar.seh. 75-76.
2
3
P.f. Axuerusnoa. O6qat JIeKcHKa.[yxoottofi Kynbrypbl HapoAoB Cpe4uero lloBo.nxlf,, M..1981. ' 6u haqda otraflr bax: MAdilov. jurnah, 198?, Ns 8, s. 27-28.
stra rurK stra dillorinde bagqa Da$qa sozto srizle. lmoo ifade olunur. olunq,. ftoua Azerbqycan glllnln Hotta AzorD4ycan dilinin lrk qulonnoo oziinde mi.iewen srizleirin mriasir ve arxaik formasr vardrr. lslam dinine anlavrs qedimlarde sdre pti$t biittin ydradrlmrplarrn idradrlmrslarrn sahibi Allahdrr. Bu anlayrg oedimlerde Dayat Daval 9_619 Siizii ile ifade olurgntigdur olunmdsdur...Y Yaxud axud. toy tov soni ewelleitamamile mabasoa rira-ti.irk nanr bildirmisdir. Olbette.'Bu bu sozler dillerinde miixtslif inkisaf kidaf msrhelelerinden'kecmisdir. saheye daxil olan biitiin srizlerin tarixiye,n go]d+(Ce li, onlann yeri etimologiyasmr agmaq eoldikde etimo.logiya.srnr.agmaq fpgloji aspektden tahlili, tictin Zeruridir. Bunu nelere alarad. burlda nere alarad. bur"ada bir neco nece sriz"tdhlil oluiacaqdr : uy n_a-, b gy at t, b ay.at, toy, d iiy ii n',' g lp ql 6 b ay v g.s... AYN,{- miia5irir Azerbaycandilinde Azeibaican'dilinda'avna sozu ve ayha sozii menalannda iglpnir. Bundarf bassa avna sozii dialektlerde <ehval> menasrnda da islanir..,".
demekdir (t t, zo). Azerbaycan dilindeki nisunh stiziintin kohi fars dilinde ((osorelameD. i menasrndakr zis-az soziidi.ir. Adauh soztiniin koki adaa teklikds'islenmir. DoETudur. &laah va adaalanfraa sozleriniri her ikisi adaa sozu tizerine miiewensrizdfizeldici setilcilerin elavesi i.le varanrnrgdrr. Bes adaq s_ozi.i riddir? Azqrbaycalr tlitinde ilk baxrqdan addqh 1la slaqesi olmavuf adao stlzii vardrr ki. 6u da asaErdakr menalarda islsnrr: Ailao l usaErn'ilk addrmr. A[aa durmua"- avaa iiste durmdo . Adaa yerimak - fezsc's lerimeye baglamaql I daq-idaq l y'avag-yavag, dddrml "addrm (16.54). Dil faktlan edsterir ki. nisan merasimi miiowen esvalarla icra edilmis ve merasiri de bu esvanin adr ile baEhdrr. Slavvan ialslannda bu meiasim Vl (pyxa) sriziinddir trirenmig o6pyi - qenber, halqa egyasr ile bagh olmugdur.'Buria go-rg {e bu p.rose's ofifiyueiue, ha[qa is'e gi;pvu*unifi adlandtrlmr gdrr. $ J97). Azefu aycandd iso nigan mdrasiuri yd iiztik, rugana Sedanu?r)., n!{an gafirary(Dlh !u$qn..xo.!19at
' '
va da vavhola icrh edihirisdir: i<Sirni vevib cav iiaikden sonra bir arvad salinin barma0rna i.iziik. bovnnna imndridl kdcirei. Bezi mahallarda. xi.isrisile Zaneez'ft vs Kiirj dtiltanda nis^anda qzrn basma ancaq vavhq'orterlen (3. 259). Bu faktlar sdsterir ki. irisan merasimi va ella. i'd da b^asla elaoedbf olmusdur. Azerbaycan dilinda ayaqla baEft bir io'x frazeo'loii biilesmeleriri islenmssi onir sOstsrir ki. bh merasifir avaqla da baEh olinusdw. Azerbavian dilindo to-vla. evlenme ile baEh bir cbx adetlSrin. bu ldetleri ifadd eden frazeololi - birlesmelerin varfi[r da bunu si.ibut edir: Tov decesi sdztinde de <sayri s'rizti , . (muqodclosD monalanndadf. Bayahlann bir coxu dsyisikliye uEramrs. veni variantlar mevdana Qrxmt$drr. Yeni varianilann m6yiland crxilasr ile baEh bir srra arxaifr soz-
lerde-dilden gqlr.Fq da qanuiraly$unhaldr. Bunf baxmaymag, bayatiIarda coxlu ariaik srizlere fast selmdk olur. 'Bayatrlarda islsnen arxaik sozlerin izahr bu xalq incisinin tebietini. onun tarixini apmaEa ktimek edir. Bavahlarda islenen'arxaik srizlerle vaj napr s'tiztiitin ozti do menac'a arxaikdii. Bavafi tedqiqatcrlan"bu sozii miiitelif gekildo izah etmigler. Bunlardan ikisi'daha gefii$ yhyrlmrqdrr.
a) sozti bayat qobilesinin adr ils baAhdrr. Bunu Salman Mtimtaz soylemisdir. Bu filae qosulan V.Velivev va:nr lu. azerbavcanhlardan basq-a bu monzumeye deyen voxdui. Hstta'Avrona'tiirkoIoglarr d.abr1 ger,formasrnrn i birlesmesinf,e so-zti 11e.1, ,16r,rr. - Qrr$rz ^' Kbalaca gu$]J, 4y?-; 4en.asrnda igledilir. qar{9ay-qaKar drlmde KbsHatwhl ((ugar, soziinijn osas menasl __ sayyaD), monasl <rphlanmq, ehtirash, cogqunD; 2-ci monasr rse .tbtr"
4gcaz*i
dur. Bu dilde majyxt, sttzti htiqiqi menasrndaii etive. h5-rii-debiii qug adlanndai.-ubaq- nnyyx (aAacdeloir), alfin tauuk (tovuz qusu. simuro). aaros mayyx {keklrk), dwynapux ryayy.!.(dovdaq), kapun majyru (hifid, cnleHotl maivxt (l'rcns tovuSu), vam mnivru (tetra
lfififtlifiirl"fitlt _ 92be.k vq uyfur dillerinde (ruQaD menasmda xvur sozi isledilir. Eununl a tgrs. me4eli. prir' (quslar beJ er..
ffiilli5ffif#flt '
crtrtncre),
da t fik) {ozundon dtizolen ffiappaHro>'^lalak, (uyfur dilinde) srizii de iele-
{,aqut dilinde Kgry.t'feli demekdir. Bu stizden dtizelen
:rf,{,f*dtfrth-frl*ri?Jfr fr i'l%ff#rit,1'fi'"'\*'Jo,"driza,en ga$.atai dilinde ugkanl6; Orxon abidelerinde iso uguk, _-,,,, $u.rit, M., le6l, c, 176.
ii
V*ft*r'lprcra
1-'
hyuexp, M,, 1958, c. 3M. M,, 1966, s, 319.
oTarapqa.py,l,ia c-Y,3tbxl, llI' "Saruxoprca-oycca 1!
jl
'l
Yene bradd. r. 335. uVr6cxqa-ovc{B ,tyrtD). M.. 1059. s. 197. (y,lrypcrd.'pycc;{l cnornpi'u, M., 1968, c. 635,
Yonri bradt'r,662,
rur+ltucun corAirrr, AJIM[rbl, 1954, c. 224. '1 . tvt.. 1956, c. 280.
]l5a ,
M'
197 4,
c. 206.
Yen'e orada. d.'631.
fl 'n
ucancrpr.rrixo-pycctcufi cJloBapb)), M., 197 8, c. 17 4. B.I4.Adaes. nl,lhopuro-:ruublomqecxni cnoBapb ocerl{HcKoro fl3blra),
, M., 1960, c.304. 'l oPyccxo-xixaccrutfi clonapirr, M., 1961, c. 293. M., 1961, c. 152. 'o , M., 1958, c,736. monastnl saxla:mrsdrr: 1) Meh ouzevli oldum. arzum eiinevli. Ona patammadtm, calwilm xeyli'(B.Vahibzdde),2) Xbsdur g6Zsl edrilb biittin elliyi, f,a: Ixni ao. vasdmao. sevmek. se{flm6k ! (M. Milsfi o ). 'Mtiisir A2erbavcair dilinde islonon qlfin dizaltme sifetinin ds msn$eyini bizce, qediin cal- feli ile b,a$lama:'q 6ly: Qr$m arntlan egqine dair.'Merhemet iuirmayrf saba velindei' (M. Mtisfi q ). 3. Dants-. Oarsiho-mtisferek noviin formal"elametini dasrvan medial menalr fefdir:l3dr nbler'darugtr o qerib siikut, Boli, si.iku'hin da 0z dili vardrr (N.Xezri). Oedim tiirk'dillerinin abidelorinde menasmlda taws- feli islsnmisdir: ol mend tahudi - oH^ir,rne coo6utur xoeqro (MK III273\. Ondn heni mechul Uanuts\ hom qarsiltq-miisterek (tanir),hem do icbar (tanue\ novti mlvcud dlmu$ur. Ohlafdan yalnrz ianuF feti Oz koktiniin' varhEinr hem formaca. hein do mezmunca qoruvabilmis ve mtiasir dilde ddnu- seklinde foniralasmrsdrr, Yeriselnxskdn oevd 6dek ki. onun terkibinileki -s iinstirii 6z funlisivasrnr t5m itiimadii'ihden. bezdn bu felin oarstlto dtenasm bildirdiviiri da eoriirtik: esir, qarahr ax$arh...' Hagandrr seninla danryiamqam
'---
gostordiyi tisula mi.iraciet etmelidir. O^y'azir: i<Mopr[onoruqecxufi aharu,B cJroBa BHeIUHe Har{HHaeTCt KaK r{3BeCTHO, C TOrO, qTO l{3rlarculnll CTapaeTcfl BbtAeJlr.rTb B cJIOBe TaKHe
2. Caln-. Bu fel haqqmda A.N.Kononov bele bir fikir viiriidiir: ift owel musi'oi aletine biree zerbe endirmek menasmda