Swiat Krola Artura. Maladie

A NDRZEJ S APKOWSKI S´ WIAT KRÓLA A RTURA M ALADIE

SuperNOWA Warszawa 1998

´ SPIS TRESCI ´ SPIS TRESCI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2

´ Swiat króla Artura Historia i legenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Artur w kronikach, Artur w poezji. . . . . . . . . . . . . . . A. Anglonorma´nski epos patriotyczny (1137–1205) . . . . . . . . B. Francuski romans dworski (1160–1230) . . . . . . . . . . . . . C. Religijne opowie´sci o Graalu (1180–1230) . . . . . . . . . . . D. Niemieckie eposy bohaterskie (1200–1215) . . . . . . . . . . . Panteon dawnych Brytów — korzenie legendy . . . . . . . . . . Artur — chrze´scijanin czy poganin? — Religijny aspekt mitu . . . . Ideał prawego rycerza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Narodowo´sciowy aspekt mitu . . . . . . . . . . . . . . . . Graal — misterium ostateczne . . . . . . . . . . . . . . . . Misterium miło´sci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wielka, Biała, Potrójna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Who is who — czyli kto jest kim (lub czym) w micie arturia´nskim . . Artur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekskalibur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Merlin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Okragły ˛ Stół . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inni królowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ginewra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morgana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morgause . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mordred . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pani Jeziora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lancelot z Jeziora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Elaine. . . Elaine. . . Elaine. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Galahad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Perceval . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

8 22 24 25 27 29 34 39 45 50 53 64 66 68 69 70 71 74 75 78 81 83 84 85 87 90 91 93

Gawain . . . . . . . . . . . Garet . . . . . . . . . . . . . La Cote Male Taile . . . . . Le Bel Inconnu . . . . . . . Kai . . . . . . . . . . . . . . Bedivere . . . . . . . . . . . Tristan . . . . . . . . . . . . Morholt . . . . . . . . . . . Lamorak . . . . . . . . . . . Tor . . . . . . . . . . . . . . Bors, Lionel i Ector de Maris Balin i Balan . . . . . . . . Uwain . . . . . . . . . . . . Geraint . . . . . . . . . . . . Pelleas i Ettard . . . . . . . Sagramor . . . . . . . . . . Turquin i inne łobuzy . . . . Meleagant . . . . . . . . . . Palomides . . . . . . . . . . Szczekajaca ˛ Bestia . . . . . Rycerski ranking . . . . . . Ogier Du´nczyk . . . . . . . Miejsca i lokalizacje . . . . . Avalon . . . . . . . . . . . . A co było dalej? . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Maladie

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

94 96 97 97 98 99 100 101 101 102 103 104 105 106 107 108 108 109 110 111 113 114 . 115 . . 118 . 120

´ Swiat króla Artura

Mit — to prawdziwa historia, która zdarzyła si˛e na poczatku. ˛ Mircea Eliade

In th’olde dayes of the King Arthour Of which that Britons speken greet honour, All was this land fulfilled of fairye. . . Chaucer

HIC IACET ARTHURUS, REX QUONDAM, REXQUE FUTURUS Inskrypcja na grobowcu króla Artura według sir Thomasa Malory’ego, dobrego rycerza z Newbold Revell w hrabstwie Warwickshire

Mało który mit zrobił równie wielka˛ karier˛e, jak opowie´sci o królu Arturze i rycerzach Okragłego ˛ Stołu. Legenda, która zrodziła si˛e w VI–VII wieku na Wyspach Brytyjskich, podówczas niemal˙ze Ultima Thule Europy, hukn˛eła w dzwon europejskiej i s´wiatowej kultury z pot˛ez˙ nym impetem i wywołała taki rezonans, z˙ e ów dzwon d´zwi˛eczy do dzi´s dnia — a min˛eło blisko tysiac ˛ czterysta lat. Sa˛ ludzie, którzy nie pami˛etaja,˛ jak nazywał si˛e ojciec Zeusa — mało znajdzie si˛e jednak takich, którzy nie wiedza,˛ kim dla Artura był Uter Pendragon. Sa˛ ludzie, którzy poj˛ecia nie maja,˛ kim byli Jozue, Gedeon, Eliasz czy Jeremiasz — ale ka˙zdy wie, kto to był Merlin. Sa˛ tacy, którzy nie bardzo wiedza,˛ jak to było z tym Łazarzem z Betanii czy co dokładnie wydarzyło si˛e podczas przyj˛ecia weselnego w Kanie — ale ka˙zdy wiernie powtórzy histori˛e o wyciagni˛ ˛ eciu miecza utkwionego w głazie lub kowadle. Sa˛ tacy, którzy nie wiedza,˛ co łaczyło ˛ Eneasza i królowa˛ Kartaginy, a fakt, z˙ e owa królowa nosiła imi˛e Dydona, dla wielu b˛edzie nowo´scia.˛ Niewielu natomiast nie skojarzy Ginewry z Lancelotem, a sadz˛e, z˙ e absolutnie nikt nie zawaha si˛e, gdy przyjdzie mu poda´c imi˛e ukochanej Tristana. Zapytajcie kogokolwiek, jak nazywało si˛e jezioro, w którym zwykł był zastawia´c sieci rybak Szymon, zwany te˙z Piotrem, a zaraz potem popro´scie, by podał nazw˛e zamku króla Artura. A kto pami˛eta, jak nazywał si˛e miecz Zygfryda z Nibelungów czy bro´n Rolanda, paladyna Karola Wielkiego? A nazw˛e Ekskalibur, gwarantuj˛e, ka˙zdy przypomni i skojarzy sobie od razu. Co zatem spowodowało, z˙ e po czternastu stuleciach wcia˙ ˛z tak bliskie i dobrze znane sa˛ nam dzieje i przygody władcy odległej Brytanii i jego dzielnych rycerzy? Dlaczego bli˙zsi i lepiej nam znani sa˛ Artur, Merlin, Lancelot i Tristan ni˙z Juda Machabeusz, Achilles, Eneasz, Orlando czy. . . król Popiel albo Walgierz Wdały? Dlaczego mit o królu Arturze w sposób bezprecedensowy i unikalny odnalazł drog˛e do milionów serc i wyobra´zni? Dlaczego ta legenda stała si˛e

6

kopalnia˛ motywów literackich przynajmniej równie bogata˛ i cz˛esto wykorzystywana,˛ jak — o ile˙z nam bli˙zsza — mitologia grecka, Iliada, Odyseja czy Eneida? Z mitu o Arturze i jego rycerzach pełnymi gar´sciami czerpali nie tylko Anglosasi: Chaucer, Drayton, Warton, Holingshed, Spenser, Milton, Szekspir, Dryden, Jonson, Pope, Wordsworth, Coleridge, Rosetti, Morris, Tennyson, Yeats, Swinburne, Eliot, Scott, Longfellow, Lowell, Twain, Joyce i C.S. Lewis, ale i Pulci, Boiardo, Ariosto, Tasso, Petrarka i Dante. Brantôme i Cervantes. Calderon. Goethe, Schiller i Uhland. A tak˙ze Sigrid Undset. Jean Cocteau. John Steinbeck. Italo Calvino. Umberto Eco. Zofia Kossak-Szczucka. Maria Kuncewiczowa. I Teodor Parnicki. . . Wszystkich wymieni´c nie sposób. Dlaczego Artur, dlaczego jego legenda? Odpowied´z na te pytania mo˙zna znale´zc´ w licznych dziełach literackich i naukowych. Poni˙zszy tekst do miana naukowego nie pretenduje w najmniejszym stopniu, jako z˙ e jego autor naukowcem nie był, nie jest i by´c nie zamierza1 . Jako z˙ e jednak tracony ˛ przez legend˛e arturia´nska˛ dzwon d´zwi˛eczy niezwykle silnie zwłaszcza pod sklepieniem katedry (gmaszyska?) współczesnej literatury fantasy, niech tedy wolno b˛edzie pogaw˛edzi´c o królu Arturze autorowi fantasy. Którym ni˙zej podpisany jest i by´c zamierza. Zacznijmy od pytania podstawowego — czy król Artur w ogóle istniał? Nie jest to mo˙ze pytanie a˙z tak bardzo podstawowe — bo z˙ adna z mo˙zliwych odpowiedzi, czy to pozytywna, czy to negatywna, na kształt i wag˛e legendy nie b˛edzie ju˙z miała nijakiego wpływu. Niemniej, sama próba udzielenia odpowiedzi mo˙ze oznacza´c pomoc w zrozumieniu mitu. Jego z´ ródeł. I jego znaczenia.

1

Moja skromno´sc´ bierze si˛e po cz˛es´ci ze zwykłego strachu — pami˛etam, co spotkało wyma˛ drzajacego ˛ si˛e na temat mitu arturia´nskiego „słynnego historyka” w filmie Monty Python and the Holy Grail.

Historia i legenda Wyspy — jak je dzi´s nazywamy, Brytyjskie, miały wyjatkowe ˛ szcz˛es´cie je˙zeli chodzi o zamieszkujac ˛ a˛ je ludno´sc´ . Naje˙zd˙zano je w kółko, od niepami˛etnych czasów. Naje´zd´zca po pokonaniu ludno´sci tubylczej sam szybko stawał si˛e „aborygenem” po to tylko, by za chwil˛e zosta´c pokonanym i podbitym przez kogo´s innego, kto znowu zostawał „tubylcem” i tak dalej, w koło Wojtek. Dzi˛eki temu na dobry porzadek ˛ nie wiadomo, kto był tam „tubylcem prawdziwym”. To znaczy, nie byłoby wiadomo, gdyby nie legendy i podania. Ale poniewa˙z mamy legendy i podania, wiemy, z˙ e oryginalnym i pierwotnym mieszka´ncem Wysp Brytyjskich był olbrzym Albion, syn Posejdona. Od niego Wyspa wzi˛eła swe najdawniejsze miano. Ale rychło pojawił si˛e pierwszy naje´zd´zca. Był nim Herakles, który po licznych czynach na południu Europy zapragnał ˛ zasłyna´ ˛c równie˙z u Hiperborejów. Przekroczywszy Gibraltar i ustawiwszy tam dwa słupy, heros dotarł wkrótce do Białych Klifów Dover. Niego´scinny Albion rzucił si˛e na niego z rykiem, a Herakles palnał ˛ go w ciemi˛e swa˛ słynna˛ maczuga.˛ A potem poszedł sobie do domu. Warto odnotowa´c, z˙ e był jedynym zdobywca˛ Wyspy Albiona, który tak postapił. ˛ Wszyscy jego sukcesorzy zostawali na wieki albo wyrzucano ich siła.˛ Kolejnymi kolonizatorami byli według poda´n potomkowie Noego. Jafet, syn Noego, miał syna Histiona, a ten z kolei spłodził czterech synów, którzy zwali si˛e Frankus, Romanus, Alemanus i Britto. Ka˙zdy z nich osiedlił si˛e w odpowiednim zakatku ˛ Europy i dał poczatek ˛ odpowiedniemu ludowi. Britto, jak si˛e domy´slamy, osiadł na Wyspie Albiona, od brata Frankusa oddzieliła go cie´snina nazwana pó´zniej Kanałem La Manche. Podanie nie mówi, jakie rejony Europy zasiedlili inni potomkowie synów Noego. Ja wszelako˙z mam pewne teorie odno´snie terenów wybranych przez progenitur˛e Chama. Angielski poeta John Milton, opierajac ˛ si˛e na Geoffreyu z Monmouth (o którym jeszcze b˛edzie mowa) neguje wy˙zej podane wersje. Według Miltona (i Geoffreya) było tak: Po upadku Troi, z rzezi ocalała garstka Troja´nczyków, którym przewodził Eneasz. Losy Eneasza opisał Wergiliusz. Sa˛ one powszechnie znane i nie b˛e8

dziemy ich tutaj powtarza´c, ograniczymy si˛e do stwierdzenia innego powszechnie znanego faktu: Eneasz osiadł wreszcie w Italii i dał poczatek ˛ Rzymianom. Miał on syna, Askaniusza, zwanego Julem. Askaniusz za´s miał syna Sylwiusza, a synem Syłwiusza był z kolei niejaki Brutus. Ten˙ze Brutus miał nieszcz˛es´cie przypadkiem zabi´c ojca na polowaniu, za co wygnano go z Italii. Banita pow˛edrował do Grecji, tam za´s spotkał inna˛ enklaw˛e zbiegłych ze zburzonego Ilionu Troja´nczyków. Tym wiodło si˛e z´ le, Grecy uciskali ich, gn˛ebili i na wszelkie mo˙zliwe sposoby utrudniali z˙ ycie. Brutus skrzyknał ˛ rodaków i powołał si˛e na przykład pradziadka Eneasza. „Ruszajmy na morze — wezwał Troja´nczyków — poszukajmy sobie własnego skrawka ziemi. Co to, jedna Italia jest na s´wiecie? Eneaszowi si˛e udało, a my co, gorsi? Mówi˛e wam, chłopaki, znajdziemy sobie nowa˛ ojczyzn˛e, a jak si˛e poszcz˛es´ci, to i Sabinki jakie´s si˛e trafia,˛ wesoło b˛edzie”. ˙ Troja´nczycy posłuchali i wyruszyli. Zeglowali długo i poczatkowo ˛ bezskutecznie. Na szcz˛es´cie, Brutusowi w sama˛ por˛e objawiła si˛e bogini Diana, która poleciła z˙ eglowa´c na północ od galijskich brzegów, do ziem, gdzie z˙ yja˛ olbrzymy. Tam bowiem powstanie Nowa Troja. Bogini nie z˙ artowała. Trzymajacy ˛ si˛e wskazanego kursu Troja´nczycy wkrótce ujrzeli Białe Klify i wyladowali ˛ w miejscu dzi´s zwanym Devonshire. Okazało si˛e, z˙ e bogini nie przesadzała te˙z wzgl˛edem olbrzymów — faktycznie w Albionie było tego tałatajstwa jak mrówek. „Cholera — zaklał ˛ Brutus — pradziadek trafił lepiej! Rutulowie byli niniejsi!” Nie deliberujac ˛ długo, chłopcy Brutusa nazwali odkryty lad ˛ — na cze´sc´ szefa — Brytania,˛ po czym wzi˛eli si˛e za olbrzymów i pogonili im kota. Podj˛eto nawet karne ekspedycje — jeden z towarzyszy Brutusa, Koryneusz, wyprawił si˛e na daleki zachód, pokonał i zabił panoszacego ˛ si˛e tam olbrzyma Gogmagoga i osiadł na zdobytych terenach, a od jego imienia krain˛e t˛e nazwano Cornovia˛ — Kornwalia.˛ Brutus natomiast zbudował gród, który nazwał Troianova. Nazwa ta z czasem przekształciła si˛e w Trinovantum, a dzisiaj jest to Londyn. Synami Brutusa byli Lokrynus, Albanaktus i Kamberus. Po s´mierci ojca dokonali podziału dzielnicowego. Lokrynus wybrał cz˛es´c´ s´rodkowa,˛ czyli dzisiejsza˛ Angli˛e. Krain˛e t˛e nazywa´c si˛e b˛edzie od imienia władcy Logres lub Logrus. Kamberus wział ˛ cz˛es´c´ zachodnia˛ (Wali˛e i Cumberland), krain˛e nazwana˛ Kambria˛ lub 2 Kymria˛ . Trzeciemu synowi Brutusa, Albanaktusowi, przypadła w udziale Północ — Kaledonia, czyli dzisiejsza Szkocja. Kraj ten nazwano Albania.˛ Jak widzimy, wszystko byłoby wi˛ec jasne i proste, gdyby nie fakt, z˙ e w podania i legendy nikt wierzy´c nie chce. Natomiast antropologom i archeologom 2

Stad ˛ wła´snie wywodzi si˛e Conan the Cimmerian Roberta E. Howarda. Imi˛e Konan (czyli Wielki) nosi wielu legendarnych walijskich (kymryjskich) bohaterów. Dzisiejsza oficjalna nazwa Walii to Cymru.

9

wszyscy wierza.˛ Posłuchajmy zatem teraz, co o pramieszka´ncach Wysp Brytyjskich powiadaja˛ uczeni. Najstarsza zidentyfikowana ludno´sc´ Wysp nale˙zała do tej samej grupy co greccy Pelazgowie czy italscy Etruskowie. Historycy anglosascy nazywaja˛ ten tajemniczy lud Iberami, albowiem przybyli oni — jak si˛e mniema — z Półwyspu Iberyjskiego. Skad ˛ przybyli na Półwysep Iberyjski, kiedy wyladowali ˛ na Wyspach Brytyjskich i czy zastali tam i podbili jaka´ ˛s tubylcza,˛ prastara˛ ras˛e — nie wiadomo.3 Iberowie na Wyspach nie pozostawili po sobie wielu s´ladów (je´sli, rzecz jasna, nie liczy´c Stonehenge i New Grange), z czego wnioskuje si˛e, z˙ e nie rozwin˛eli si˛e wzorem Etrusków, lecz trwali na do´sc´ prymitywnym szczeblu rozwoju cywilizacyjnego a˙z do czasu przybycia na Wyspy (ok. VI w. prz. Chr.) Celtów Galijskich — grupy etnicznej, która szczególnie nas zainteresuje. Celtowie przebyli daleka˛ drog˛e — lud ten pierwotnie zamieszkiwał prawdopodobnie regiony poło˙zone u podnó˙za Alp, nad Górnym Renem i Dunajem. Stamtad ˛ Celtowie dokonali długiego, ekspansywnego marszu. Cz˛es´c´ z nich (plemiona Bojów) opanowały Czechy (stad ˛ Bohemia) i Morawy, weszły te˙z na jaki´s czas na tereny dzisiejszej Polski. Cz˛es´c´ zasiedliła natomiast Gali˛e, która, jak poucza Cezar w swych Komentarzach o wojnie galickiej, dzieli si˛e na trzy cz˛es´ci (Gallia est omnis divisa in partes tres). Owe partes tres to regiony zamieszkane przez plemiona mówiace ˛ ró˙znymi j˛ezykami i ró˙zniace ˛ si˛e obyczajami. Cezar nazywa je Akwitanami, Belgami i Celtami, niekiedy u˙zywajac ˛ wobec tej ostatniej grupy nazwy Galowie. Owe to wła´snie plemiona galijskie (z wyłaczeniem ˛ Akwitanów, którzy nie wywodzili si˛e z celtyckiego korzenia) dokonały kolejnych inwazji na Wyspy Brytyjskie. Jako pierwsze (VI w. prz. Chr.) wyruszyły do Brytanii plemiona zwace ˛ si˛e Goidelami. Zasiedliły one dzisiejsza˛ Irlandi˛e i wysp˛e Man oraz Brytani˛e po Cumberland, Kornwali˛e, Devon i Północna˛ Wali˛e, poczatkowo ˛ dziesiatkuj ˛ ac ˛ aborygenów i wypierajac ˛ ich z z˙ yznych ziem, potem jednak sprzymierzajac ˛ i integrujac ˛ si˛e z nimi wobec wspólnego wroga, nowych naje´zd´zców, którym byli (IV w. prz. Chr.) ich celtyccy kumotrzy, plemiona Belgów (Belgae), zamieszkujace ˛ dorzecze 4 rzeki Mozy. 3

Całkiem niedawno pewien bułgarski filolog na podstawie bada´n j˛ezyka Hetytów i Etrusków dowiódł, z˙ e j˛ezyki te wywodza˛ si˛e ze wspólnego pnia. Etruskowie, dowodzi dalej Bułgar, to lud przybyły do Italii z Azji Mniejszej. Dokładnie rzecz biorac, ˛ to nie kto inny, a wła´snie Trojanie Homera i Wergiliusza. A je´sli Etruskowie i brytyjscy Iberowie sa˛ spokrewnieni, to legenda o Brutusie, potomku Eneasza niespodziewanie pokazuje nam swoje drugie dno. 4 O dwuetapowej inwazji celtyckiej na Wyspy s´wiadczy fakt, z˙ e do dzi´s j˛ezyki celtyckie dziela˛ si˛e na dwie wyra´znie oddzielone grupy; mowa goidelska (j˛ezyk plemion pierwszej inwazji, czyli obecny irlandzki, szkocki i tzw. manx) oraz mowa bryto´nska (j˛ezyk plemion drugiej inwazji: obecny walijski, kornwalijski i pochodzacy ˛ od nich breta´nski).

10

Cz˛es´c´ tubylczej praludno´sci Brytanii (owi domniemywani Iberowie) przetrwała jednak, nie zintegrowała si˛e z galijskimi Celtami i nie dała si˛e podbi´c. Były to plemiona zasiedlajace ˛ dzikie, niedost˛epne wy˙zyny i góry na północy Wyspy — Albani˛e, czyli dzisiejsza˛ Szkocj˛e. Owe północne plemiona, jak zobaczymy dalej, broniły si˛e przed obcym naporem bardzo skutecznie i bardzo długo. A na południu wszystko szło zgodnie ze stereotypem. Najazd, walka, podbój, integracja. Belgowie szybko opanowali cała˛ nizin˛e południowo-wschodnia,˛ a wreszcie doszli a˙z do podnó˙za Grampianów, do rzeki Tweed. Celtowie Goidelscy twardo dzier˙zyli Irlandi˛e i Man, ich enklawy trzymały si˛e w Kornwalii i Walii. Wspólne, celtyckie korzenie ułatwiały integracj˛e i porozumienie na obszarach granicznych. Z biegiem czasu wymieszani z Goidelami Belgowie podzielili si˛e na grupy i zwiazki ˛ plemienne — celtyckie, ale ju˙z bryta´nskie. Jedna˛ z takich grup Rzymianie nazwa˛ pó´zniej Brygantami5 . I to od owych Brygantów (a nie od bajkowych Britto czy Brutusa) wkrótce cała ludno´sc´ Wyspy otrzyma nazw˛e Brytów, a sama Wyspa — Brytanii. Ojcami chrzestnymi b˛eda˛ za´s Rzymianie. Có˙z, w ko´ncu potomkowie Eneasza. Rzymianie zainteresowali si˛e Wyspa˛ jeszcze przed narodzeniem Chrystusa. W latach 55–54 prz. Chr. wyprawiał si˛e na Brytów Juliusz Cezar. Dokonał on (podaj˛e za Robertem Gravesem, nie za historykami, bom w ko´ncu pisarz, nie historyk) dwóch inwazji. Podczas pierwszej Brytowie dowodzeni przez króla Kassiwellauna (Caswallawna) stawili tak zaci˛ety opór, z˙ e Cezar zdołał posuna´ ˛c si˛e w głab ˛ ladu ˛ zaledwie dziesi˛ec´ mil. Za drugim razem, wzmocniwszy siły do dwudziestu tysi˛ecy z˙ ołnierzy, przełamał obron˛e i opanował Centi˛e, dzisiejszy Kent. Wyprawa zako´nczyła si˛e zmuszeniem wyspiarzy do rocznego haraczu, który zreszta˛ przestali płaci´c ju˙z dwa lata pó´zniej. Za rzadów ˛ Cezara Augusta, Tyberiusza i Kaliguli (ok. 30 prz. Chr.–40 A.D.) Rzym nie interesował si˛e Brytania˛ i nie dopominał si˛e o haracz, s´wiadom, z˙ e musiałoby oznacza´c to w praktyce wojn˛e podbojowa,˛ koszt której kalkulowano na zbyt wysoki w porównaniu do spodziewanych zysków. Prowadzono zatem wobec Wyspy strategi˛e penetracji handlowej. W południowo-wschodniej Brytanii wkrótce zaczał ˛ włada´c Cymbelin (Cunobelinus), król Trinovantów. Synowie Cymbelina, niezbyt ładzacy ˛ wida´c z tatusiem, zacz˛eli ucieka´c do Rzymu i prosi´c o wojskowa˛ pomoc, obiecujac ˛ w zamian uznanie zwierzchno´sci Cesarstwa. . . i regularny haracz. Kaligula niespodzianie zapalił si˛e do przedsi˛ewzi˛ecia, „Zawładn˛e — krzyknał ˛ chełpliwie — Brytania˛ od Wysp Scilly po Orkady!” Po czym wyruszył. Stanawszy ˛ z wojskiem w Boulogne, rozkazał legionistom raba´ ˛ c morze mieczami i nazbiera´c muszli, co uznał za zwy5

Pozostałe wa˙zniejsze bryta´nskie plemiona zwały si˛e (z łaci´nska): Carveti, Votadini, Deceangli, Coritani, Dobunni, Catuvellauni, Trinovantes, Durotriges, Atrebates, Cantiaci, Silures, Ordovices, Iceni, Demetae, Parisi i Dumnonii. Z plemienia Silurów zamieszkujacych ˛ południowa˛ Wali˛e, pochodził, jak si˛e mniema, historyczny król Artur.

11

ci˛estwo nad Neptunem i haracz Brytanii. Na tym „interwencja” zako´nczyła si˛e. Kaligula wrócił do Rzymu, a tam Kasjusz Cherea ju˙z ostrzył sztylet. . . Cymbelin zmarł w tym samym roku, w którym sztylet Kasjusza Cherei dosi˛egnał ˛ Kaliguli (41 A.D.). Po s´mierci króla jego rodzinka skoczyła sobie do gardeł w walce o władz˛e. Jeden z synów Cymbelina, Karaktak (Caradawg), ogłosił si˛e królem Trinovantów. Drugi syn, Beryk (Verica), zgodnie z rodzinna˛ tradycja,˛ zbiegł do Rzymu i zwrócił si˛e do Klaudiusza o pomoc w walce przeciwko bratu. Klaudiusz precyzyjnie i skrupulatnie przygotowuje kampani˛e. Studiuje pami˛etniki Juliusza Cezara, umiej˛etnie formuje korpus ekspedycyjny. W roku 43 siłami czterdziestu tysi˛ecy z˙ ołnierza forsuje Cie´snin˛e Kaleta´nska˛ i uderza na Brytów, kierujac ˛ si˛e prosto na stolic˛e Karaktaka, Colchester. Karaktak i jego zi˛ec´ Kattigern zast˛epuja˛ Rzymianom drog˛e pod Brentwood, ale w bitwie zostaja˛ rozbici. Klaudiusz ogłasza zdobyta˛ cz˛es´c´ wyspy (Południowa˛ Nizin˛e — Kent, Sussex i Essex) prowincja˛ rzymska.˛ Pozostawia tu kontyngent pod wodza˛ Ostoriusza, a sam — wzorem Cezarów — organizuje triumfalny wjazd do Rzymu. Ale ju˙z w roku 45 Karaktak ponownie zbiera siły i uderza na rzymskie garnizony Poczatkowo ˛ odnosi sukcesy, ale wkrótce zostaje uj˛ety zdrada˛ i wydany Rzymianom przez własnych ziomków. Przywieziony do Rzymu i postawiony przed Klaudiuszem w kajdanach, wygłasza w zdumiewajaco ˛ płynnej łacinie swa˛ własna˛ mow˛e obro´ncza,˛ tak elokwentnie, z˙ e wzruszony cesarz darowuje mu z˙ ycie. Zwiedziwszy i obejrzawszy Rzym, Karaktak wypowiada słynne słowa: „Nie rozumiem, jak władcy tak wspaniałego miasta moga˛ w gł˛ebi swych serc po˙zada´ ˛ c naszych n˛edznych wyspiarskich chat”. Biedny Karaktak. Nie rozumiał, z˙ e Rzymowi nigdy nie do´sc´ tego, co mogła da´c podbita wyspa: złota, srebra, z˙ elaza, cyny, ołowiu, skór, zbo˙za, bydła, niewolników. Rzymianie nie zrezygnowali z planów podboju Brytanii, przez Kanał płyn˛eły nast˛epne legiony. W roku 47 Brytania była okupowana a˙z po rzeki Severn i Trent. Brytowie nie poddali si˛e łatwo. M˛estwem i zaciekło´scia˛ z jakimi bronili swych ziem, wprawiali Rzymian w podziw. Cho´c Pax Romana rychło stał si˛e w Brytanii faktem dokonanym, Celtowie i Brytowie nie składali broni. W latach 60–69, gdy ju˙z prawie cała Wyspa była podbita, powstali zbrojnie przeciw naje´zd´zcom pod wodza˛ wojowniczej Boudikki (Boadicei), królowej Icenów. Boudikka biła si˛e dzielnie. Rozgromiła kilka legionów, kładac ˛ trupem siedemdziesiat ˛ tysi˛ecy Rzymian i ich popleczników. Pojmanych legionistów kazała nabija´c na zaostrzone kołki, co do´sc´ skutecznie osłabiało morale wroga. Opór nie zdał si˛e jednak na nic — powstanie krwawo stłumiono. Boudikka nie zgodziła si˛e na ha´nb˛e, która stała si˛e udziałem Karaktaka — odebrała sobie z˙ ycie. Jej pomnik stoi dzi´s w mie´scie, które podczas rewolty pu´sciła z dymem — w Londynie, przy mo´scie Westminster.

12

Wkrótce po tym, w roku 78, wódz rzymski Gnejusz Juliusz Agrykola zako´nczył podbój, pokonujac ˛ ostatnich broniacych ˛ si˛e Brytów pod Mons Graupius w Kaledonii6 . Od tej daty pełne i niepodzielne panowanie Rzymian nad Wyspa˛ stało si˛e faktem. Britannia stała si˛e kolejna˛ prowincja˛ Imperium. Ale uwaga — Daleka Północ i tym razem skutecznie oparła si˛e agresorom, znowu nie dała si˛e podbi´c! Dzikie ost˛epy Caed Celyddon, niedost˛epne wy˙zyny i wawozy ˛ Kaledonii i przeł˛ecze Grampianów, dzielnie bronione przez dzikie plemiona górali, znowu okazały si˛e zapora˛ nie do przebycia. Jak kiedy´s Celtowie, tak teraz karne rzymskie legiony, których orły przeleciały zwyci˛esko przez pół s´wiata, musiały ustapi´ ˛ c przed zaciekło´scia˛ i odwaga˛ tubylców. Górale z Północy ruszali do boju w barwach wojennych, Rzymianie zacz˛eli zatem nazywa´c ich Picti (Pomalowani). Kohorty musiały odstapi´ ˛ c, Północ pozostała wolna, a dzielni „Pomalowani” nie ograniczali si˛e do obrony. Atakowali sami, odgryzali si˛e tak skutecznie, z˙ e Rzymianie musieli si˛e w ko´ncu od nich odgrodzi´c. Jak to mieli w zwyczaju, zbudowali dwa kolejne limesy, graniczne mury obronne, wyznaczajace ˛ rubie˙ze rzymskich posiadło´sci, majace ˛ za zadanie utrzyma´c Piktów w ryzach i uniemo˙zliwi´c im zbójeckie rajdy. W latach 122–127 powstał Mur Hadriana (Vallum Hadriani, przecinajacy ˛ północna˛ cz˛es´c´ Wyspy na linii dzisiejszych miast Carlisle i Newcastle), a w latach 140–142 Mur Antonina (Vallum Antonini, na wysoko´sci dzisiejszego Edynburga). Na północ od Murów byli Piktowie, na południe od niego — Pax Romana. Jak we wszystkich rzymskich prowincjach, Pax Romana oznaczał jednak nie okupacj˛e, terror i wyzysk, ale przede wszystkim rozwój i post˛ep: cywilizacyjny, gospodarczy, kulturalny. Brytania podzielona została na cztery prowincje: Maxima Caesarensis, Flavia Caesarensis, Britannia Prima i Britannia Secunda, stolicami których były Londinium (Londyn), Lindum (Lincoln), Corinium (Cirencester) i Eburacum (York). Ka˙zda˛ z prowincji zarzadzał ˛ wiceprefekt, cało´sc´ była natomiast pod władza˛ prefekta, czyli wielkorzadcy. ˛ Władza militarna była w r˛ekach dwóch dowódców wojskowych (pretorów) — jeden nosił tytuł Dux Britanniarum, bazował w Eburacum i sprawował piecz˛e nad północnymi fortami limesów. Drugi, Comes Littoris Saxonici, czuwał nad bezpiecze´nstwem wybrze˙za (od Portsmouth do Wash), nara˙zonego na najazdy Sasów i Normanów. W miejscach lokalizacji dawnych celtyckich caers, czyli warowni, powstały dalsze rzymskie grody, forty i obozy warowne: Camulodunum (Colchester, dawna stolica Cymbelina i Karaktaka), Dubris (Dover), Venta Belgarum (Winchester), Isca (Caerleon on Usk), Isca Dumnoniorum (Exeter), Glevum (Gloucester), Aquae Sulis (Bath), Corstopitum (Corbridge), Deva (Chester), Segontium (Caernarvon), Venta (Caerwent), Luguvalium (Carlisle) i wiele, wiele innych. 6

Bitw˛e t˛e (na podstawie relacji Tacyta) malowniczo opisuje w ksia˙ ˛zce The Forest House Marion Zimmer Bradley.

13

14

Rzymianie siedzieli w Brytanii przez 400 lat. Bardzo długo. Ale w ko´ncu musieli odej´sc´ . Powód był prosty — przez stulecia naje˙zd˙zali i kolonizowali inne ludy i ziemie, przez setki lat przynosili innym nacjom Pax Romana i siła˛ go narzucali. A˙z oto stało si˛e tak, z˙ e nagle kto´s zapukał r˛ekoje´scia˛ miecza do ich własnych drzwi. Pod mury Roma Aeterna, Wiecznego Miasta, podchodzili ju˙z Wizygoci. Exodus Rzymian z Brytanii nie dokonał si˛e nagle. Rzymianie odchodzili stopniowo. A cho´c ostatni legion rzymski opu´scił Wysp˛e w roku 407, mnóstwo Rzymian w Brytanii pozostało. Legioni´sci, którzy mieli tu posiadło´sci ziemskie, nadania za dobra˛ słu˙zb˛e, ci, którzy zintegrowali si˛e z Brytami przez zwiazki ˛ mał˙ze´nskie, kupcy. Zasymilowani przedstawiciele arystokracji rzymskiej, połaczeni ˛ małz˙ e´nstwami z rodowa˛ arystokracja˛ celtycka,˛ dali zala˙ ˛zek nowej klasie rzadz ˛ acej ˛ — arystokracji brytyjskiej, szlachcie, która ju˙z od czasów Karaktaka posługiwała si˛e równie biegle łacina,˛ jak i j˛ezykiem celtyckim. Ale byli i tacy, którzy z rado´scia˛ powitali odwrót naje´zd´zców. Ogniska antyrzymskiego oporu tliły si˛e bowiem w Brytanii przez pełne 400 lat okupacji. Przywódcy klanów, wzorem wymienionej ju˙z Boudikki, regularnie wszczynali rewolty i powstania. Cho´c legiony stały a˙z na Murze Antonina, to pod samym nosem Duxa Britanniarum, w górzystych rejonach Walii, Dyfed i Gwynedd, w Yr Widdfa, Rheged i Kornwalii władza Rzymu w praktyce nie istniała — tu wcia˙ ˛z panowały klany i druidzi. A gdy Rzymian zabrakło, klany natychmiast skoczyły sobie do gardeł. Rozpocz˛eła si˛e długa i zaciekła walka o władz˛e i dominacj˛e. Brak rzymskich legionów i panujacy ˛ rozgardiasz nie umknał ˛ uwadze sasia˛ dów. Na zachodnich wybrze˙zach pojawiły si˛e z˙ agle irlandzkich piratów, podówczas nazywanych Szkotami (Scoti). Z północy za´s, forsujac ˛ opuszczone przez Rzymian Mury Antonina i Hadriana, run˛eli na południe niezniszczalni Piktowie. . . Orientacja prorzymska kilkakrotnie zwracała si˛e o pomoc do Imperium — po to tylko, by usłysze´c, z˙ e Prowincja˛ Brytania Imperium si˛e nie interesuje. Brytania jest samorzadna ˛ i niezale˙zna, powinna wi˛ec sama rozwiazywa´ ˛ c swe problemy. Pomoc z Rzymu nie nadejdzie. Rzym ma na głowie inne, wa˙zniejsze sprawy. Tymi wa˙zniejszymi sprawami byli, jak łatwo si˛e domy´sli´c, Goci Alaryka, pustoszacy ˛ miasto. To były ju˙z ostatnie podrygi Imperium, które do niedawna władało połowa˛ s´wiata. W roku 476 Zachodnie Cesarstwo Rzymskie upadło i ju˙z si˛e nie podniosło. Ale wró´cmy do Brytanii. W wojnie klanów i stronnictw wypływa tu oto (około lat 441–442) posta´c na poły legendarna, na poły historyczna. Wojownik, klanowy władyka, taki capo di tutti capi, który zapewne przechwycił władz˛e, wyrzynajac ˛ lub podporzadkowywuj ˛ ac ˛ sobie innych pretendentów. Jego imi˛e brzmiało Vortigern. Niewatpliwie ˛ Bryton (wystarczy zwróci´c uwag˛e na podobie´nstwo imienia do Kattigerna, zi˛ecia Karaktaka), ale podobno o˙zeniony z czystej krwi Rzymianka,˛ i to arystokratka˛ z linii Cezarów, Vortigern odnosi sukces za sukcesem. Jed15

noczy rzymskie i brytyjskie stronnictwa, odnosi powa˙zne zwyci˛estwa w walce z Irlandczykami, na jaki´s czas przep˛edza za Mur Antonina pustoszacych ˛ Północ Piktów. Zaiste, ma˙ ˛z opatrzno´sciowy, jakiego Brytania wygladała ˛ z ut˛esknieniem. Vortigern zaprowadza porzadek. ˛ Vortigern rzadzi ˛ Brytania.˛ I Vortigern gubi Brytani˛e — Brytani˛e Brytów. Ze skutkiem — jak poka˙ze historia — permanentnym. Vortigern staje si˛e brytyjskim Konradem Mazowieckim — a raczej to Konrad Mazowiecki nie nauczył si˛e niczego z historii Vortigerna. Vortigern wie, z˙ e Piktowie nie dadza˛ si˛e długo utrzyma´c za porzymskimi Murami, bo na Murach nie stoja˛ ju˙z legiony. Potrzebny jest bat na Piktów. I Vortigern taki bat znajduje. Około roku 443 przybywaja˛ na Wysp˛e sprzymierze´ncy, dzielni wojownicy, którzy b˛eda˛ si˛e bi´c za Brytani˛e i za Vortigerna, którzy poka˙za˛ Piktom, gdzie raki zimuja.˛ To plemiona germa´nskie — Anglowie, Jutowie, Fryzowie i Sasi. Wkrótce cała˛ t˛e zbieranin˛e zacznie si˛e okre´sla´c wspólnym mianem Sasów lub Saksonów7 . Na ich czele stoja˛ Hengist i Horsa, nad nimi powiewa ich znak — Biały Ko´n. Przymierze cementuje mał˙ze´nstwo Vortigerna (Rzymiank˛e otruł?) z córka˛ Hengista. Sasi otrzymuja˛ prawo do osiedlenia si˛e na wyspie Thanet i w nadmorskiej cz˛es´ci Kentu. Ponadto obiecuje si˛e im na własno´sc´ całe terytorium, jakie wywalcza˛ na Piktach — wszystko po północnej stronie Muru Antonina b˛edzie nale˙ze´c do nich. Sasi ra´zno biora˛ si˛e do dzieła i faktycznie daja˛ Piktom t˛egie wciry. Nie ograniczaja˛ si˛e do obrony rzymskich limesów — desantuja˛ na wyspach Orkadach i stamtad ˛ atakuja˛ tyły Piktów na gł˛ebokiej północy. A do Brytanii płyna˛ wcia˙ ˛z nowe okr˛ety, wiozace ˛ nowych wojowników. . . i setki nowych osadników. Osadnicy rozgladaj ˛ a˛ si˛e dookoła. Ziemie na północ od Muru, w dzikiej Kaledonii? A po co tak daleko szuka´c? Jest do´sc´ pi˛eknej i z˙ yznej ziemi tu, w Brytanii, w Kencie i Sussex, mo˙zna ja˛ bra´c zaraz po wyladowaniu. ˛ To bogaty kraj, nie to, co nasza jałowa Jutlandia, kamienista Fryzja czy bagniste uj´scie Łaby. Wszystkiego jest tu w bród. A gdy czego´s zabraknie, to przecie˙z mo˙zna to łatwo odebra´c głupim, ospałym Brytom, tym pseudo-Rzymianom! Piktowie tak robia˛ od stuleci i z˙ yja,˛ wzorujmy si˛e na Piktach! 7

Jutowie, jak nazwa wskazuje, zamieszkiwali Półwysep Jutlandzki, a Fryzowie Fryzj˛e. Plemiona Anglów miały swoja˛ siedzib˛e w rejonie obecnego Szlezwiku-Holsztyna. Sasi zamieszkiwali wybrze˙ze Morza Północnego od rzeki Ems po uj´scie Łaby, czyli północna˛ cz˛es´c´ dzisiejszego Bundeslandu Niedersachsen (Hamburg, Brema). To, co nam dzi´s kojarzy si˛e z Saksonia˛ (i saska˛ porcelana), ˛ a wi˛ec okolice Magdeburga, Lipska i Mi´sni, to twór znacznie pó´zniejszy i nie geograficzny, ale polityczny: Saksonia˛ ochrzczono — jak˙ze patriotycznie i germa´nsko — ziemie odebrane Słowianom Połabskim. Istnieje teoria, według której staro˙zytna nazwa plemienna Sasów (Saksonów) pochodzi od u˙zywanych przez nich krótkich, jednosiecznych mieczy, zwanych sax lub saex. Cho´c mo˙ze by´c odwrotnie.

16

Ida˛ z dymem celtyckie warownie klanów i rzymskie wille. Sasi pra˛ naprzód, Brytowie cofaja˛ si˛e w popłochu. Ju˙z wiedza,˛ z˙ e s´ciagn˛ ˛ eli sobie na kark wrogów, przy których umalowani Piktowie wydaja˛ si˛e łagodnymi barankami. Zdesperowany Vortigern próbuje układów, postanawia dogada´c si˛e z Sasami, wyznaczy´c granice i linie demarkacyjne. Stu wodzów brytyjskich spotyka si˛e na konferencji pokojowej ze stoma thanami Hengista. Wszyscy — na znak pokoju i przyja´zni — przybywaja˛ nieuzbrojeni. Pieni si˛e piwo, s´winiaki i barany skwiercza˛ na ro˙znach. Radujmy si˛e! Niech z˙ yje przyja´zn´ mi˛edzy narodami! A gdzie ma miejsce ta uroczysto´sc´ ? Na równinie Salisbury. W kamiennym kr˛egu Stonehenge, zwanym Ta´ncem Gigantów. Na dany przez Hengista znak błyskaja˛ puginały, do tej pory sprytnie ukryte w cholewach saskich thanów. Na rozwartych ze zgrozy oczach Vortigerna dokonuje si˛e straszliwa masakra, która przejdzie do historii jako Noc Długich No˙zy. Pierwsza Noc Długich No˙zy — lubiaca ˛ dobre przykłady ludzko´sc´ zafunduje ich sobie pó´zniej jeszcze kilka. Vortigern cudem ratuje z˙ ycie, umyka, by ukry´c si˛e w Górach Kambryjskich. To koniec jego politycznej kariery. I — jak si˛e wydaje — koniec celtyckiej Brytanii. Koniec z pozorami przyja´zni i przymierza! To po prostu kolejny najazd. Wkrótce cała wschodnia cz˛es´c´ Wyspy jest w r˛ekach Sasów. Brytania zaczyna kurczy´c si˛e do rozmiarów Somerset, Devonu, Walii i Kornwalii. Nad reszta˛ kraju panuja˛ Wotan i Biały Ko´n. Ale oto pojawia si˛e kolejny ma˙ ˛z opatrzno´sciowy. Ostatni prawdziwy Rzymianin (cho´c zapewne Bryton, jak Vortigern), przechodzacy ˛ do kronik pod imieniem Ambrosius Aurelianus. I z tytułem Dux Bellorum. Pokonawszy i usunawszy ˛ Vortigerna (zapewne niedelikatnym pociagni˛ ˛ eciem no˙za po gardle) Ambrosius odpiera Sasów na wschód, odbudowuje i umacnia porzucone przez Rzymian forty, a brytyjskie warownie klanowe fortyfikuje na sposób rzymski. Rekonstruuje sie´c dróg, wzmacnia wydatnie gospodark˛e kraju i handel z kontynentem. Ale Sasi, cho´c nie udaje si˛e im opanowywa´c ufortyfikowanych miast i warowni, nadal bezustannie i praktycznie bezkarnie pustosza˛ kraj łupieskimi rajdami. Na Sasów wcia˙ ˛z nie ma sposobu. I tu zaczyna si˛e legenda. Podstarzały Ambrosius Aurelianus, Dux Bellorum, wyznacza swego nast˛epc˛e spo´sród przywódców klanów. Zostaje nim Uter Pendragon, ale nie wszyscy godza˛ si˛e z tym wyborem. Gorlois z Kornwalii, pan na zamku Tintagel, otwarcie wypowiada posłusze´nstwo Uterowi. Niektórzy twierdza˛ jednak, z˙ e nieprzyja´zn´ Utera i Gorloisa nie bierze si˛e wyłacznie ˛ z rywalizacji politycznej. Oko Utera zatrzymało si˛e nieco zbyt długo na pi˛eknej Igernie, mał˙zonce Gorloisa. Wojna, która si˛e rozpoczyna, jest wojna˛ o kobiet˛e. . . Doradca˛ Utera jest madry ˛ i mo˙zny czarnoksi˛ez˙ nik (druid) Merlin. Za sprawa˛ czarów Merlina op˛etany z˙ adz ˛ a˛ Pendragon przybiera posta´c Gorloisa — nikt, 17

nawet Igerna, nie rozpoznaje kamufla˙zu, gdy Uter wchodzi do zamku Tintagel. Igerna nie rozpoznaje go nawet w mał˙ze´nskiej ło˙znicy. Uter zdobywa kobiet˛e i władz˛e, pokonuje skonfederowane przeciw niemu klany. Gorlois ginie w walce, inni składaja˛ hołd zwyci˛eskiemu wodzowi, Pendragon zostaje nowym Duxem Bellorum i po´slubia Igern˛e. Igerna wydaje na s´wiat syna — owoc tamtej nocy w Tintagelu. Wówczas pojawia si˛e jednak czarnoksi˛ez˙ nik Merlin, który przypomina Uterowi, z˙ e czarodziejski kamufla˙z, dzi˛eki któremu Dux mógł ongi´s posia´ ˛sc´ Igern˛e, miał swoja˛ cen˛e — pocz˛ete tamtej nocy dziecko ma nale˙ze´c do Merlina. . . Małego Artura — bo takie imi˛e nosi syn Pendragona i Igerny — Merlin oddaje pod opiek˛e rycerza Ectoriusa. Chłopiec wychowuje si˛e wraz z synem Ectoriusa, Kaiem. Mijaja˛ lata. Uter Pendragon, Dux Bellorum i Comes Brittanorum, umiera — podobno udławiwszy si˛e na s´mier´c ko´scia˛ kurczaka. Kto teraz b˛edzie rzadził ˛ Brytania? ˛ Kto podejmie dzieło Ambrosiusa i Utera, kto powstrzyma Piktów i Sasów? W dniu ko´nczacego ˛ zim˛e s´wi˛eta Imbolc przywódcy klanów zbieraja˛ si˛e w Londinium, w miejscu, gdzie stoi ogromny głaz. W głazie tkwi kowadło stalowe, a we´n wbity jest miecz. Kto zdoła wyciagn ˛ a´ ˛c brzeszczot z kowadła i głazu, głosi napis, ten jest prawowitym władca˛ Brytów. No, chłopaki, do roboty, kto wyciagnie? ˛ Niektórzy nawet nie próbuja˛ — mo˙ze dlatego, z˙ e nie umieja˛ czyta´c — diabli wiedza,˛ co naprawd˛e na tym głazie stoi napisane? Inni, ufni w sił˛e swych barków i ramion, podejmuja˛ prób˛e. Uff. . . Shit. . . Next, please. Wielu siłaczy próbuje, nikomu si˛e nie udaje. Ale oto za r˛ekoje´sc´ miecza chwyta pi˛etnastoletni Artur, wychowanek rycerza Ectoriusa. I miecz proroctwa, wycia˛ gni˛ety z kamienia, błyska w jego r˛eku! „Spójrzcie, Brytowie — woła Merlin — oto prawowity dziedzic Utera Pendragona! Oto wasz król! Król Artur!” Spełniona na oczach wszystkich brytyjskich rodów przepowiednia wstrzasa ˛ krajem — kto z˙ yw spieszy pod rozkazy młodziutkiego władcy. Armia, która si˛e formuje, uderza na Sasów. Artur toczy z potomkami Hengista i Horsy jedena´scie zwyci˛eskich bitew. Jedena´scie razy gromi ich i bije na głow˛e, albowiem trzon jego armii to kawaleria, niepowstrzymana w szar˙zy konna dru˙zyna młodych zuchów. A Sasi, cho´c ich znak to Biały Ko´n — walcza˛ nienowocze´snie — na piechot˛e. I przegrywaja.˛ Dwunasta, rozstrzygajaca ˛ bitwa, stoczona na polach pod wzgórzem Badon, ko´nczy si˛e straszliwym pogromem Sasów — sita moralna i militarna teuto´nskich naje´zd´zców zostaje totalnie złamana. Albion, Brytania, Kraina Logres, mo˙ze si˛e odrodzi´c, wybawiony od gro´zby najazdów kraj ma w perspektywie wiele lat spokoju i dobrobytu pod madrymi ˛ i sprawiedliwymi rzadami ˛ Artura, wspieranego przez swych konnych rycerzy, którzy wraz z nim zasiadaja˛ na zamku Kamelot, przy Okragłym ˛ Stole. . . Legenda? 18

Do faktu wyst˛epowania Artura, Duxa Bellorum w licznych przekazach pisanych jeszcze powrócimy — a było takich z´ ródeł sporo. Badajacy ˛ mit arturia´nski uczeni — a było ich równie˙z bez liku — zwrócili jednak uwag˛e na inne, wynikajace ˛ z prostej logiki fakty, potwierdzajace ˛ historyczna˛ autentyczno´sc´ tej postaci. Ekspansja Sasów w latach 443–505 rozwijała si˛e energicznie i w zadziwiajaco ˛ szybkim tempie. A w latach 505–516 nagle zatrzymała si˛e, utkn˛eła w miejscu. Co´s zaszło. Miało miejsce wydarzenie historyczne, które spacyfikowało Sasów na czas na tyle długi, by z łupie˙zców i naje´zd´zców przeobrazili si˛e w osadników, pokojowo uprawiajacych ˛ ziemi˛e we wschodniej cz˛es´ci wyspy. W osadników, którzy wreszcie zintegrowali si˛e i zlali z potomkami Brytów, by da´c poczatek ˛ narodowi Anglosasów — którzy z kolei sami wkrótce zostali podbici przez Normanów z Normandii, prowadzonych przez Wilhelma Zdobywc˛e. A jakie wydarzenie zdolne jest zamieni´c wojowniczych łupie˙zców w spokojnych obywateli? Rzecz jasna, straszliwe lanie, które si˛e łupie˙zcom spu´sci. A zatem kto´s niewatpliwie ˛ spu´scił Sasom lanie, kto´s przetracił ˛ im krzy˙ze na długie lata. Fakt ten potwierdza archeologia. W czasie owych długich lat (505–550) nie ma s´ladu wyst˛epowania typowych saskich reliktów za przypuszczalna˛ linia˛ demarkacyjna,˛ za która˛ zwyci˛ezca wypchnał ˛ Sasów po zadaniu im kl˛eski, linia˛ biegnac ˛ a˛ mniej wi˛ecej wzdłu˙z wschodniego skraju równiny Salisbury (dzisiejsze hrabstwo Hampshire) na północ przez Wzgórza Chiltern a˙z do linii rzek Trent i Humber. Kto wi˛ec zatrzymał Sasów na wschodzie, zahamował najazdy i ekspansj˛e? Oczywista rzecz — musiał by´c to utalentowany dowódca wojskowy, cała˛ g˛eba˛ Dux Bellorum, do tego na tyle popularny i charyzmatyczny, z˙ e zdołał zjednoczy´c i podporzadkowa´ ˛ c sobie klany Brytów, mógł utworzy´c z nich karna˛ armi˛e. Jakim sposobem ów wódz zwyci˛ez˙ ył licznych, zaprawionych w bojach, niepokonanych dotad ˛ Sasów? Oczywista rzecz — stosujac ˛ strategi˛e i taktyk˛e, która była dla prze´ ciwników zabójcza, na która˛ nie mieli kontrsposobu. Taktyk˛e rzymska.˛ Zródła i badania potwierdzaja˛ bowiem, z˙ e chocia˙z zwykle trzon i sił˛e formacji rzymskich stanowił zwarty szyk piechoty, to w wojskach stacjonujacych ˛ w Brytanii przewa˙zała jazda, zwana cataphracti, lepiej sprawdzajaca ˛ si˛e w starciu z chy˙zymi rydwanami Celtów i z Piktami, stosujacymi ˛ komandoska˛ taktyk˛e hit and run. Co mo˙ze nas zainteresowa´c — w opinii niektórych historyków na Murze Hadriana stacjonowało dwa tysiace ˛ kawalerzystów pochodzacych. ˛ . . z Sarmacji. Zgodnie z rzymskim obyczajem, po odbytej słu˙zbie z˙ ołnierze nabywali prawo osiedlenia si˛e w rejonie, w którym słu˙zyli. Niewykluczone jest zatem, z˙ e pó´zniejsi rycerze Okragłego ˛ Stołu uczyli si˛e sztuki walki z konia od potomków „centaurów” z sarmackich stepów, wyszkolonych w rzymskiej taktyce. Co wi˛ec zdolny dowódca przeciwstawia Sasom? Szybki manewr i druzgoca˛ ca˛ szar˙ze˛ konnicy, wzorowanej na rzymskich cataphracti, by´c mo˙ze ulepszonej, jeszcze bardziej dopasowanej do miejscowych warunków. Przeciwstawia pieszym hordom Sasów je´zd´zców uzbrojonych w długi, bryta´nski miecz, który w opi19

20

nii bronioznawców miał głowni˛e znacznie dłu˙zsza˛ od rzymskiego gladiusa, wi˛ec krótkie germa´nskie saxy nie mogły mu si˛e oprze´c. Je´zd´zcy ci byli nadto chronieni tarcza˛ (scutum) i pancerzem (lorica segmentata), uzupełnionym by´c mo˙ze i kolczuga˛ z z˙ elaznych kółek (lorica hamata), która˛ wi˛ekszo´sc´ historyków i bronioznawców (np. Andrzej Nadolski) uwa˙za wła´snie za wynalazek brytyjskich Celtów. Je´zd´zcy ci szybko odkrywaja˛ ponadto zalety ci˛ez˙ kiej włóczni, pó´zniejszej kopii, broni, która˛ mo˙zna stosowa´c tylko z konia. Broni, która jeszcze ponad tysiac ˛ lat pó´zniej przewa˙zy szal˛e pod Kircholmem i Wiedniem. Mamy wi˛ec logiczny dowód na istnienie takiego dowódcy i na pancernych rycerzy, mamy logiczny dowód na zwyci˛estwo w decydujacej ˛ bitwie. Czemu wi˛ec pryncypialnie watpi´ ˛ c w zapiski kronikarzy, którzy t˛e bitw˛e lokuja˛ pod Mount Badon, tego zdolnego dowódc˛e nazwali Arturem, a jego konnic˛e Rycerzami Okra˛ głego Stołu? Jacy byli to kronikarze, co i jak pisali o Arturze, jak wpłyn˛eli na ostateczny kształt mitu — opowiem.

Artur w kronikach, Artur w poezji Pierwsze mogace ˛ dotyczy´c Artura wzmianki pojawiaja˛ si˛e w dziełach walijskiego zakonnika Gildasa (516?–570). W De excidio et conquestu Britanniae mowa jest o bitwie pod Badon, która według Gildasa miała mie´c miejsce w dniu jego urodzin — czyli około roku 516. Ani słowa natomiast u Gildasa o tym, kto — personalnie — był zwyci˛ezca.˛ Imi˛e Artur nie pojawia si˛e. Inny Walijczyk, równie˙z mnich, Nennius, spłodził (ok. 796) dzieło zatytułowane Historia Britonum — i tu Artura ju˙z mamy, nazwany jest z imienia i z epitetami Dux Bellorum i Comes Britanniarum. Nennius wymienia miejsca wszystkich dwunastu zwyci˛estw Artura, wliczajac ˛ w to koronujac ˛ a˛ dzieło bitw˛e pod Mons Badonicus, w której Artur „własna˛ r˛eka” ˛ powalił 960 (!) przeciwników. Pominawszy ˛ milczeniem ten nieprawdopodobny wyczyn rycerski, warto jednak doda´c, z˙ e do dzi´s uczeni przebijaja˛ si˛e nawzajem teoriami co do faktycznej lokalizacji dwunastu wymienionych przez Nenniusa bitew. Zgodno´sci ani widu, ani słychu. Nawet wzgórze Badon, miejsce najsławniejszej bitwy Artura, ma a˙z sze´sc´ lokalizacji: Bath, Avon, Badbury, Brentwood, Berkshire i Bathampton.8 W Annales Cambriae nieznanego autora, napisanych około roku 956, dat˛e bitwy pod Badon okre´sla si˛e dokładnie na rok 516. Podana jest tak˙ze data i okoliczno´sci s´mierci Artura — poległ w bitwie pod Camlann, w roku 537. Okres, w którym legenda arturia´nska rodziła si˛e w ustnie przekazywanej ludowej tradycji i przenikała do kronik (lata 550–950) Joseph Campbell nazywa momentem mitogennym9 . Nast˛epnym według Campbella był pierwszy okres rozwoju przekazu ustnego (950–1066) w którym powstała legenda Artura jako nadziei Brytanii — króla, który wcale nie zginał, ˛ ale przebywa na Wyspie Avalon 8

Pozostałe jedena´scie bitew Nenniusa to (w kolejno´sci chronologicznej): 1. nad rzeka˛ Glein, 2, 3, 4, 5. — nad rzeka˛ Dubglass, 6. nad rzeka˛ Bassas, 7. pod Cait Cellydon, czyli w Puszczy Kaledo´nskiej, 8. pod Caer Guinnion, 9. pod Miastem Legionów, 10. nad rzeka˛ Tribruit, 11. pod wzgórzem Agned. Nenniusowskie nazwy niezbyt daja˛ si˛e przypasowa´c do jakich´s znanych lokalizacji, wyjatek ˛ mo˙ze stanowi´c Miasto Legionów (Caerleon). Bitwa w Puszczy Kaledo´nskiej, na dalekiej Północy, musiała by´c stoczona raczej z Piktami, ni˙z z Sasami, którzy wówczas do Kaledonii jeszcze nie doszli. 9 Joseph Campbell, Creative Mythology — The Masks of God, New York 1968.

22

(w grocie walijskich gór, na Antypodach, w´sród elfów, w czelu´sciach krateru Etny itp.)10 . Potem nast˛epuje drugi okres rozwoju (1066–1140). Po podboju Wyspy przez Wilhelma Zdobywc˛e, dowodzi Campbell, nast˛epuje era rozwoju poezji bardów i okres szalonej popularno´sci ich twórczo´sci. Frankonormanowie uwielbiali bardów i z˙ adna uroczysto´sc´ na zamku norma´nskiego pana bez wyst˛epu barda odby´c si˛e nie mogła. W tym okresie do legendy arturia´nskiej przenikn˛eło mrowie elementów celtyckiej mitologii i opowie´sci heroicznej. Norma´nscy rycerze chcieli słucha´c opowie´sci o rycerskich czynach paladynów Okragłego ˛ Stołu, celtyccy bardowie za´s cierpiac ˛ na brak materiału, przypisywali rycerzom Artura czyny Cuchulainna, Finna Mac Cumhaila, Diarmuida, Taliesina, Gwydiona, Peredura, Lleu Law Gyffesa, Pwylla, Manawyddana ap Llyr i innych bogów i herosów, bohaterów lokalnych, irlandzkich i walijskich legend, które ju˙z w tym czasie były zbierane i właczane ˛ do Mabinogionu, walijskiego Podr˛ecznika dla młodych bardów. Do faktu tego jeszcze powrócimy. Na razie jednak spójrzmy do kronik — albowiem drugiemu okresowi Campbella towarzyszył równie˙z rozwój legendy w przekazach pisanych. W tym wła´snie okresie powstały Gesta Regum Anglorum, napisane przez uczonego mnicha Williama z Malmesbury (1080–1143). Braciszek William (tradycyjnie) opisuje czyny Artura pod Badon, ale — uwaga — ksi˛ega zawiera jednocze´snie pierwsza˛ w dziejach uczona˛ krytyk˛e mitu. William zwraca uwag˛e na gór˛e wymysłów i bzdur, którymi obrasta historyczna i godna chwały posta´c króla Artura i surowo gani konfabulatorów i bajkopisarzy. Zaraz po tym uczony powtarza jednak — najzupełniej powa˙znie — z˙ e w bitwie pod Mons Badonicus Artur własna˛ r˛eka˛ ubił ponad dziewi˛eciuset Sasów.11 Najwa˙zniejszym dokumentem arturia´nskim tego okresu była jednak Historia Regum Britanniae Geoffreya z Monmouth (1100–1154), opisujaca ˛ najdawniejsze dzieje Brytanii (od Brutusa Troja´nczyka) i czyniaca ˛ z rzadów ˛ króla Artura dziejów tych apogeum i zwie´nczenie. Ksi˛ega ukazała si˛e w roku 1139 i narobiła strasznego hałasu. Ju˙z współcze´sni uczeni okrzykn˛eli ja˛ apokryfem, bzdura,˛ humbugiem 10

Jaskinia Króla Artura (King Arthur’s Cave) znajduje si˛e w Walii, niedaleko miasta Monmouth, po walijsku Trefynwy. Inne (według miejscowych tradycji) miejsca spoczynku króla to Kurhan Artura (Carnedd Arthur) w Snowdonii, Dolina Neath w Płd.Walii, miejscowo´sc´ Cadbury w Somerset, a tak˙ze Wzgórza Eildon w Szkocji. 11 Poeta Michael Drayton (1563–1631) weryfikuje t˛e nieprawdopodobna˛ liczb˛e. Według Draytona Artur pod Badon zabił „tylko” trzystu Sasów, cytuj˛e: Pendragon’s worthie son, who waded there in blood Three hundred Saxons slew with his owne valiant hand. Je˙zeli za´s o mnie chodzi, to skłaniam si˛e ku teorii, która zaleca dla uprawdopodobniania zdejmowa´c z cyfr biblijnych i legendarnych dwa ostatnie zera. Je´sli tak uczyni´c, to wedle Nenniusa Artur pod Badon zatłukł dziewi˛ec´ i sze´sc´ dziesiatych ˛ osoby, a według Draytona — dokładnie trzy.

23

i patentowana˛ bujda.˛ Geoffrey zapewniał, z˙ e przy pisaniu swej Historii. . . korzystał z oryginalnego dokumentu w j˛ezyku Brytów, który otrzymał w prezencie od archidiakona Oksfordu. Jednogło´snie niemal orzeczono, z˙ e ów „oryginalny bryta´nski dokument” — jak i reszta podanych przez Geoffreya „faktów” — to zwykłe zmy´slenia, zafałszowania i konfabulacje. Opinia ta bynajmniej nie przeszkodziła, by owo bez watpienia ˛ apokryficzne dzieło stało si˛e hitem i bestsellerem nieledwie z dnia na dzie´n — nie było w ówczesnej cywilizowanej Europie dworu, na którym nie czytywano by na głos Historii. . . lub nie dyskutowano o niej. Dzieło było bowiem ciekawe. . . literacko. Geoffrey, cho´c nadał ksi˛edze charakter powa˙zny i naukowy, nie ograniczył si˛e do suchej, kronikarskiej wzmianki o Arturze, ale zawarł tam cała˛ powie´sc´ — okoliczno´sci narodzin króla, doj´scie do władzy, zdobycie miecza Caliburna, o˙zenek z Guanhamara˛ (Ginewra) ˛ i jej zdrad˛e (z Medrawtem, siostrze´ncem, nie synem króla), walk˛e Artura i Medrawta zako´nczona˛ s´miercia˛ obydwu rywali w bitwie pod Cambula (Camlann), azyl Guanhamary-Ginewry w klasztorze i wreszcie ostatnia˛ podró˙z króla do Avalonu w roku pa´nskim 542. Wymienił te˙z z imienia podstawowych, kanonicznych pó´zniej towarzyszy Artura: Walgana (Gawaina), Kaia i Bedivere. Do tego napchał bez liku elementów legendarnych i ba´sniowych. Właczył ˛ te˙z czarodzieja Merlina — cała˛ jego histori˛e, nie pomijajac ˛ magicznego przetransportowania Kamiennego Kr˛egu Stonehenge z Irlandii na równin˛e Salisbury, zawarł w dziełach Prophetiae Merlini i Vita Merlini (1134–1140). Tak wi˛ec, jak widzimy, Geoffrey z Monmouth poło˙zył faktyczny kamie´n w˛egielny pod pó´zniejszy kształt legendy i bezsprzecznie nale˙za˛ mu si˛e prawa autorskie do niej. Ani jeden z pó´zniejszych autorów nie uciekł daleko od zbudowanej przez Geoffreya struktury. Za´s wkład Historii królów. . . w literatur˛e angielska˛ był i´scie kolosalny — mo˙zna s´miało stwierdzi´c, z˙ e bez Geoffreya z Monmouth nie byłoby Chaucera i dramatu el˙zbieta´nskiego. A gdyby nie było Chaucera i dramatu el˙zbieta´nskiego. . . Hmmm. . . Nast˛epny okres (1136–1230) Joseph Campbell nazywa okresem literackim i dzieli go na cztery nast˛epujace ˛ podokresy:

´ A. Anglonormanski epos patriotyczny (1137–1205) Legenda arturia´nska w wydaniu Geoffreya z Monmouth nabrała nagle znaczenia politycznego. Opowie´sc´ o pot˛ez˙ nym królu Anglii, Walii, Irlandii, Normandii i Bretanii, o królu, który podbił Gali˛e, Akwitani˛e, Rzym i Norwegi˛e łechtała imperialne zachcianki potomków i nast˛epców Wilhelma Zdobywcy — Henryka I, Stefana z Blois i Henryka II Plantageneta. Legend˛e nale˙zało popularyzowa´c i rozwija´c, aby wzmacnia´c patriotyczna˛ jedno´sc´ narodu pod rzadami ˛ jednego władcy i usprawiedliwia´c pretensje terytorialne. Prozaiczna, udajaca ˛ kronik˛e Historia Regum. . . zostaje przeło˙zona na francuska˛ poezj˛e — albowiem kulturalna An24

glia mówi wonczas po francusku. Przekładu dokonuje mnich Wace (1100–1175), autor dzieła Geste de Bretons, znanego tak˙ze pod tytułem Brut, albowiem Wace wział ˛ za punkt wyj´scia znana˛ nam ju˙z, przytoczona˛ przez Geoffreya z Monmouth legend˛e o pochodzeniu Brytów od Brutusa, prawnuka Eneasza z Troi. Pół wieku pó´zniej Layamon, duchowny z Worcester, przekłada dzieło Wace’a na aliteracyjny epos w j˛ezyku anglosaskim (staroangielskim) — tworzac ˛ tym dwa zabawne paradoksy. Po pierwsze, jego imperialno-patriotyczny kawałek ukazuje si˛e w czasach, gdy kraj zaczyna si˛e rozlatywa´c i pogra˙ ˛za´c w chaosie pod rzadami ˛ króla Jana Bez Ziemi. Po drugie — Layamon opiewa czyny Artura w j˛ezyku ludu, któremu król Artur dał łupnia i z tego najbardziej zasłynał. ˛ Obaj wymienieni autorzy w zasadzie nie dokonuja˛ niczego poza robota˛ translatorska˛ — zasadniczy kształt i obraz legendy pozostaje identyczny jak u Geoffreya. Wace’owi zawdzi˛eczamy jednak rzecz dla legendy wr˛ecz pierwszorz˛edna˛ — jako pierwszy opisuje on Okragły ˛ Stół, a nawet jego rozmiary — zasiadało przy nim pi˛ec´ dziesi˛eciu rycerzy. Proboszcz Layamon wyja´snia natomiast znaczenie kształtu mebla, który miał poło˙zy´c kres zwykłym w´sród celtyckich hersztów sporom o honorowe miejsce przy biesiadnym stole. Oba dzieła mówia˛ o Arturze jako o „nadziei Brytanii” — król nie umarł, król został zabrany przez elfy do Avalonu, skad ˛ powróci, gdy w jego ojczy´znie zacznie si˛e dzia´c naprawd˛e z´ le. Legenda, jak widzimy, zaczyna słu˙zy´c nie tylko celom politycznym, ale i pokrzepieniu serc. To nie ostatni cel, jakiemu posłu˙zy.

B. Francuski romans dworski (1160–1230) Dla Francuzów, dysponujacych ˛ własnym eposem o Karolu Wielkim i romansami o czynach jego paladynów (tzw. chansons de geste) osoba Artura jako króla Brytów nie była ani poetycko no´sna, ani interesujaca, ˛ a angielski szowinizm legendy mógł im wyłacznie ˛ przeszkadza´c. Zainteresowanie wzbudzili natomiast we Francji druhowie Artura, rycerze Okragłego ˛ Stołu, bo i moda była podówczas na opowie´sci o indywidualnych czynach, samotnych wyprawach. . . i o miło´sci. Ideałem i głównym tematem przewodnim pie´sni i romansów francuskich truwerów była bowiem miło´sc´ dworska, amour courtois — przygody sercowe dzielnych rycerzy i ich czyny, dokonywane na cze´sc´ i w obronie pi˛eknych dam. Na protegujacych ˛ truwerów i trubadurów dworach (np. w Poitiers u Eleonory Akwita´nskiej) popularnym tematem ballad stała si˛e sprawa Artura i Brytanii (matière de Bretagne). Za´s wyspecjalizowanym typem ballady i romansu miłosnego z grupy amour courtois stały si˛e tzw. romans bretons, które traktowały o miło´sciach i miłostkach rycerzy Okragłego ˛ Stołu.

25

Okres, o którym mówimy, to czas pot˛ez˙ nej ekspansji mitu arturia´nskiego na Europ˛e. Poezje truwerów francuskich były znane i popularne wsz˛edzie, albowiem ówczesny j˛ezyk francuski, langue romaine, był wówczas j˛ezykiem całej cywilizowanej Europy — inne mowy i pisma dopiero si˛e rodziły. Starofrancuski był u˙zywany i popularny w Brytanii na długo przed inwazja˛ Wilhelma Zdobywcy. W bitwie pod Hastings rycerze anglosascy i frankonorma´nscy obrzucali si˛e wzajemnie francuskimi wyzwiskami. Chrétien de Troyes (1135–1183), nadworny poeta Marii z Szampanii, to najsławniejszy truwer, który zaczał ˛ wykorzystywa´c Kamelot wyłacznie ˛ jako tło do pierwszej sceny — tu zaczynała si˛e przygoda, stad ˛ rycerz wyruszał na wypraw˛e — Artur udzielał mu błogosławie´nstwa i wi˛ecej si˛e w opowie´sci nie pojawiał. Wa˙zniejsi — i pierwszoplanowi — byli rycerze. Chrétien napisał cały szereg wierszowanych romansów o „dobrych rycerzach”. Wi˛ekszo´sc´ z nich (Tristan, Erec i Enid, Cliges, Yvain) ma swoje odpowiedniki w postaci powstajacych ˛ w tym samym czasie pisanych wersji romansów i eposów walijskich, ale na dobry porzadek ˛ do dzi´s nie wiadomo, kto na kim si˛e wzorował — Chrétien na anonimowych Walijczykach, czy odwrotnie. Nie zmienia to faktu, z˙ e korze´n był ewidentnie ten sam — celtycka mitologia. Pie´sni celtyckich bardów, s´piewane (po francusku!) na zamkach anglonorma´nskich rycerzy w˛edrowały do Europy kontynentalnej i były tam ju˙z równie popularne, jak w Anglii. Pami˛etacie Krzy˙zowców Zofii Kossak-Szczuckiej, scen˛e, w której bard Roberta z Normandii s´piewa pie´sni o „Keusie, dobrym podczaszym”? Jest rok 1097, pierwsza krucjata — Chrétien de Troyes ani Geoffrey z Monmouth jeszcze si˛e nie urodzili, ale tej sceny z˙ adna˛ miara˛ nie mo˙zna uzna´c za literacki anachronizm. Dzieje Artura, Kaia i cała matière de Bretagne mogły by´c krzy˙zowcom znane. Kossak-Szczucka popełnia jednak w tej scenie anachronizm w detalu — a nawet w dwóch detalach. Wrócimy jeszcze do tego. Za rzeczywi´scie oryginalny, wykreowany przez Chrétiena od podstaw nale˙zy uzna´c natomiast romans Lancelot, albo Rycerz na Wozie (Lancelot ou li chevaliers a la charette). Zainteresuje nas on z uwagi na prekursorskie właczenie ˛ do struktury legendy tego wa˙znego rycerza i sprawy jego miło´sci do z˙ ony Artura, królowej Ginewry. Romans Chrétiena opiewa znana˛ i kanoniczna˛ pó´zniej histori˛e o porwaniu królowej przez wrednego ksi˛ecia Meleaganta i o jej uwolnieniu przez bohaterskiego Lancelota z Jeziora. Lancelot, postradawszy bojowego rumaka, musi spieszy´c na odsiecz królowej na wie´sniaczym wozie — stad ˛ tytuł. Opowie´sc´ musiała podówczas szale´nczo wzrusza´c rycerzy i wyciska´c łzy z chabrowych oczu dam — wszak˙ze dla pasowanego jazda na chłopskiej furze była potwornie ha´nbiaca! ˛ Kto´s z zamku Meleaganta, widzac ˛ nadje˙zd˙zajacego ˛ Lancelota, zawołał: „O, rycerz na wozie! Pewnie go wiesza´c wioza!” ˛ Lancelot w romansie zniósł ten srom bez mrugni˛ecia okiem, po´swi˛ecił dla ukochanej dum˛e i cze´sc´ rycerska,˛ albowiem kochał

26

goraco ˛ i szczerze. Chrétien umiał podszczypywa´c audytorium, to cecha wielkich bardów! A Chrétien de Troyes był wielkim bardem. W jego wykonaniu legenda arturia´nska po raz pierwszy staje si˛e literatura.˛ Sztuka.˛ Tematyka i przesłanie schodza˛ na drugi plan — wa˙zna staje si˛e forma i sposób opowiedzenia historii — la conte. Voila le grand conteur! Perceval albo Legenda Graala (Perceval, ou li contes del graal) ostatnie dzieło Chrétiena, to znowu powa˙zny wkład poety w struktur˛e arturia´nskiej legendy. Pojawia si˛e oto co´s, czego do tej pory nie było. Graal. Tytułowy Perceval Walijczyk to niewinny głuptasek, który pragnie zosta´c rycerzem. Zanim dotrze na dwór Artura, prze˙zywa ró˙zne zabawne przygody. Chrétien znowu szczypie audytorium — figlarnych Francuzów bawi zwłaszcza, z˙ e Perceval jest pucelle, prawiczkiem, który regularnie w prze´smieszny sposób przegapia okazje — czyli napotykane damy. A teraz obiecany detaliczny anachronizm Zofii Kossak-Szczuckiej: w czasie pierwszej krucjaty w balladach normandzkiego barda i w rozmowach krzy˙zowców pojawiaja˛ si˛e Perceval i Graal, a nie miały prawa si˛e pojawi´c, ni jeden, ni drugi. Zarówno Percevala, jak i Graala wprowadził Chrétien de Troyes osiemdziesiat ˛ lat pó´zniej! Gdyby bard Kossak-Szczuckiej opiewał walijskiego Peredura, anachronizmu by nie było. Wracamy do romansu Chrétiena — do prawiczka Percevala który — ju˙z jako rycerz — trafia do tajemniczego zamku Króla Rybaka, cierpiacego ˛ od nieuleczalnej rany. Percevalowi zostaje zademonstrowane dziwne naczynie, zwane Graalem. . . Pokazuja˛ mu te˙z ociekajac ˛ a˛ krwia˛ włóczni˛e. . . I tu nast˛epuje nieoczekiwany zwrot w opowie´sci. Zaczyna si˛e misterium, na oczach audytorium spełnia si˛e jaki´s tajemny obrz˛ed. Wielka Tajemnica. I opowie´sc´ si˛e urywa. Perceval nie zadał pytania, na które oczekiwał Król Rybak. A Chrétien nie doko´nczył dzieła. Pozostawił enigm˛e. . . Enigm˛e, do której jeszcze wrócimy.

C. Religijne opowie´sci o Graalu (1180–1230) ´ etego W skład powy˙zszych wchodzi trylogia Józef z Arymatei, Historia Swi˛ Graala oraz Merlin i Perceval, napisana w latach 1190–1198 przez burgundzkiego poet˛e Roberta de Boron. Do naszych czasów przetrwała tylko pierwsza cz˛es´c´ trylogii. Dwóch pozostałych nie znamy i ju˙z nie poznamy. Zagin˛eły. Znamy natomiast rzecz wa˙zniejsza˛ — tak zwany Cykl Wulgaty, na który skła´ etego Graala, Historia Merlina, Ksi˛egi Lancelota, Poszukidaja˛ si˛e Historia Swi˛ ´ ´ wanie Swi˛etego Graala i Smier´ c Artura. Cykl Wulgaty powstał w latach 1215– 1235 jako dzieło zespołu anonimowych zakonników cystersów. Istnieje teoria, z˙ e 27

do spisania (i do ureligijnienia) legendy o Arturze ju˙z znacznie wcze´sniej zainspirował mnichów ich wielki konfrater, Bernard z Clairvaux, opiekun i odnowiciel zakonu, jeden z najwi˛ekszych autorytetów moralnych ówczesnej epoki. Bernard z Clairvaux doskonale rozumiał znaczenie dydaktyczne i moralne legendy — i jej rol˛e socjotechniczna.˛ 12 Cykl Wulgaty stanowi kolejne pot˛ez˙ ne rozwini˛ecie i wzbogacenie mitu. Na bazie Historii. . . Geoffreya z Monmouth i romansów Chrétiena de Troyes mnisi dokładaja˛ do budowli dalsze klocki, z których najwa˙zniejszymi sa: ˛ — historia Graala i exodus Józefa z Arymatei, — rodowód i pot˛ez˙ ne rozbudowanie postaci Lancelota z Jeziora, wywindowanie tego rycerza na czołowego bohatera legendy, — grzeszny zwiazek ˛ Lancelota i Ginewry, z˙ ony króla Artura, — nieco mniej grzeszny zwiazek ˛ Lancelota i dziewiczej Elaine, z którego rodzi si˛e cnotliwy, pobo˙zny i czysty jak łza Galahad, — niezliczone przygody rycerzy Artura: Lancelota, Gawaina, Kaia, Borsa, Lionela, Percevala, Ectora de Maris itd., ´ etego Graala (bezskuteczne dla grzeszników, uwie´nczone — poszukiwanie Swi˛ powodzeniem, gdy misji tej podjał ˛ si˛e czysty Galahad), — rewolta i zdrada Mordreda jako bezpo´sredni skutek grzechu Ginewry i Lancelota, masakra pod Camlann jako swoisty Götterdämmerung i ostrze˙zenie dla potomnych, by nie grzeszyli. Jak wida´c, legenda zaczyna słu˙zy´c kolejnemu celowi. Zaczyna si˛e frontalny atak Ko´scioła, obliczony na aneksj˛e z gruntu i do cna przecie˙z s´wieckiej, a z´ ródłowo nawet poga´nskiej legendy, na wykorzystanie jej jako własnego narz˛edzia oddziaływania. Po pierwsze — ma powsta´c kodeks prawdziwie chrze´scija´nskiego rycerza — i to nie w formie suchych nakazów i przestróg rzucanych z ambony, ale w postaci łatwo przyswajalnego i powszechnie lubianego mitu. Legenda arturia´nska w Wulgacie ma na celu wykazanie, z˙ e ideały rycerskie i etyka rycerstwa maja˛ z´ ródło religijne, wr˛ecz ewangeliczne, a rycerstwo pełni rol˛e zbawcza˛ — jest niczym innym, jak zbrojnym ramieniem Ko´scioła. 12

Przypisujac ˛ autorstwo Cyklu Wulgaty cystersom inspirowanym naukami s´w. Bernarda, opieram si˛e na Josephie Campbellu, albowiem mam do niego zaufanie. Sa˛ jednak inne teorie — niektórzy badacze mianuja˛ autorami templariuszy, inni uwa˙zaja,˛ z˙ e autorem był Gautier Map. To ostatnie twierdzenie jest przera´zliwie s´mieszne, albowiem Gautier Map zmarł w roku 1209. Całkiem liczna grupa uczonych z wygodna,˛ acz rozbrajajac ˛ a˛ szczero´scia˛ twierdzi, z˙ e nic nie wiadomo.

28

Po drugie — normy moralne. Miło´sc´ , amour courtois, jeszcze niedawno opiewana przez Chrétiena przed wzruszonym audytorium zakochanych par, roniacych ˛ łzy nad serdecznymi niedolami Tristana czy Lancelota staje si˛e w Cyklu Wulgaty grzeszna i nieczysta. Kobieta legendy, dla truwerów niedawny obiekt podziwu i czci, a czasami wr˛ecz kultu, staje si˛e, zgodnie z doktryna,˛ instrumentum diaboli. Godzi si˛e jednak powiedzie´c, z˙ e Cykl Wulgaty to ciekawa, fachowa i niezwykle nowatorska robota literacka. Dzieło ma form˛e powie´sci-rzeki i napisane jest proza.˛ Od podawanych głosem romansów truwerskich odró˙znia tedy Wulgat˛e jej elitarny charakter — proza jest przeznaczona do czytania cichego, a wi˛ec wyłacz˛ nie dla tych, którzy czyta´c umieja.˛ W prozie nie ma miejsca na uatrakcyjnienie tekstu rymem, rytmem i akcentem — czyli interpretacj˛e barda. Proza musi mie´c atrakcyjna˛ form˛e i przyciaga´ ˛ c czytelnika technika˛ literacka.˛ Anonimowi autorzy Wulgaty zastosowali tzw. technik˛e entrelacement (przeplatanki), to co my dzisiaj nazywamy niekiedy opowie´scia˛ szufladkowa˛ — jedna historia rozpoczyna si˛e, druga ja˛ przerywa, za chwil˛e druga˛ przerywa trzecia, by wróci´c do pierwszej itd. Fabuła za´s do dzi´s nic nie straciła na atrakcyjno´sci. Wulgat˛e czyta si˛e s´wietnie. Legenda arturia´nska w Polsce została przybli˙zona czytelnikowi głównie poprzez tłumaczenia wła´snie Cyklu Wulgaty.13

D. Niemieckie eposy bohaterskie (1200–1215) Mowa o Hartmannie von Aue (1168–1210), autorze wzorowanych na Chrétienie de Troyes (a po´srednio na podaniach walijskich) eposów Erec i Ivein, o Wolframie von Eschenbach (1170–1220), autorze Parzivala i o Gotfrydzie ze Strasburga (1170–1215), autorze eposu Tristan und Isolt, wzorowanego na Tomaszu z Bretanii, jak równie˙z o Ulryku von Zatzikhoven, kontynuujacym ˛ za Chrétienem posta´c Lancelota. Wzorem truwerów francuskich, Niemcy odsuwali osob˛e króla Artura i spraw˛e Brytanii na plan dalszy, skupiajac ˛ uwag˛e na postaciach rycerzy. Wkład niemieckich minnesängerów do legendy arturia´nskiej polegał jednak głównie na próbach doko´nczenia Percevala Chrétiena i wyja´snienia enigmy Graala. Najwi˛eksze zasługi ma tu rycerz Wolfram von Eschenbach (był faktycznie mistrzem, wirtuozem kopii, zwyci˛ezca˛ licznych turniejów). Niemieckie wersje legendy arturia´nskiej przyczyniły si˛e do szerszego rozpropagowania mitu w Europie — zarówno współczesnej autorom, jak i w czasach du˙zo pó´zniejszych, gdy nastapił ˛ okres ponownej fascynacji Arturem, Graalem 13

Ostatnie tłumaczenie: Opowie´sci Okragłego ˛ Stołu, opracowanie (znaczny skrót) Jacquesa Boulengera, PIW 1987, przekład Krystyny Dolatowskiej i Tadeusza Komendanta. Cytowane fragmenty Wulgaty w niniejszym tek´scie pochodza˛ wła´snie z tego przekładu. Wyjatek ˛ stanowi historia rycerza Borsa, w której pozwoliłem sobie na pewne les belles infidèles, aby było s´mieszniej.

29

i Okragłym ˛ Stołem. Na poezji rodzimych minnesängerów oparł bowiem swe opery Ryszard Wagner. Nie ulega te˙z watpliwo´ ˛ sci, z˙ e tak˙ze do Polski i Czech legenda Artura dotarła po raz pierwszy w niemieckiej przeróbce i wersji j˛ezykowej. W Niemczech bowiem do dzi´s Artur nazywany jest niezmiennie Artusem, a taka forma przyj˛eła si˛e dawniej i u nas — i przetrwała w nazwie słynnego Dworu Artusa w Gda´nsku, czy te˙z w Boyowskim przekładzie Wielkiego Testamentu Villona („Artus, diuk Bretaniey chrobry. . . ”). Dopiero pó´zniej w Polsce legendarnego króla zacz˛eto tytułowa´c Arturem — ale w Czechach nadal jest to kral Artuš, jak w Niemczech. Do Polski, jak si˛e zdaje, legenda arturia´nska przenikn˛eła najpierw (w wieku ´ ask, XIII) przez Sl ˛ za po´srednictwem takich ksia˙ ˛zat ˛ mecenasów i opiekunów po´ etów, jak cho´cby Bolko I Swidnicki, Henryk III Biały Wrocławski czy Henryk Probus, na dworach których roiło si˛e od bardów i minnesängerów, a zachodnia tradycja rycerska była bardzo z˙ ywa. Godzi si˛e te˙z wspomnie´c o Krzy˙zakach, którzy „dwory Artusa” mieli w wi˛ekszo´sci swych zamków. Do wielkich miło´sników legendy nale˙zał komtur człuchowski, a potem wielki mistrz Zakonu, Konrad von Wallenrode, inicjator słynnych krzy˙zackich „uczt arturia´nskich” — po zdobyciu, wyr˙zni˛eciu i podpaleniu jakiej´s z˙ mudzkiej, litewskiej czy polskiej miejscowo´sci organizowano „okragły ˛ stół Artura”, biesiad˛e dla dwunastu pobo˙znych braci, którzy najbardziej wyró˙znili si˛e podczas rzezi. Wieki XIV i XV przynosza˛ dalszy rozwój zainteresowania Arturem i Okra˛ głym Stołem. W Anglii powstaje romans Gawain i Zielony Rycerz, prawdopodobnie dzieło anonimowego autora słynnej Perły. Do grona rycerzy Okragłego ˛ Stołu Tomasz Chestre dodaje sir Launfala, rycerza wzorowanego na Lanvalu z dwunastowiecznej ballady Marie de France. We Francji objawiaja˛ si˛e dwa anonimowe dzieła i dwaj nowi bohaterowie. Pierwszym jest Perlesvaus, Le Haut Livre du Graal z tytułowym Perlesvausem. Drugim: Perceforest, łacz ˛ acy ˛ mit arturia´nski z historia˛ Aleksandra Wielkiego i wprowadzajacy ˛ do grona rycerzy Artura tytułowego Perceforesta (Przedzierajacego ˛ si˛e przez Puszcz˛e). Mit robi si˛e te˙z popularny w mniej zwiazanych ˛ z legenda˛ krajach — Lancelot z Jeziora staje si˛e tytułowym bohaterem anonimowego eposu w Niderlandach. W Portugalii (Kastylii?) inni anonimowi autorzy tworza˛ kolejnych nowych bohaterów legendy — jednym jest Amadis de Gaula, czyli Walijczyk, zwany te˙z Rycerzem Gorejacego ˛ Miecza, drugim — Palmerin d’Inglaterra, czyli Angielczyk. Opowie´sci o Amadisie i Palmerinie zdobywaja˛ sobie ogromna˛ popularno´sc´ — wspomina si˛e o obu w Don Kichocie Cervantesa. Amadis (jako Amadigi) trafia do poezji włoskiej (Bernardo Tasso). No, i wreszcie nadszedł czas na zwie´nczenie i ukoronowanie, na najpełniejsza˛ i najbardziej znana˛ wersj˛e opowie´sci o królu Albionu i jego rycerzach. W roku pa´nskim 1485 rycerz Thomas Malory uko´nczył prac˛e nad dziełem swego z˙ ycia. ´ Le Morte Darthur (Smier´ c Artura, nie myli´c z podobnym tytułem jednej z cz˛e30

s´ci Cyklu Wulgaty) to prawdziwy monument dla legendarnego króla i pi˛eknych, dobrych, minionych czasów rycerskich. Warto wiedzie´c, z˙ e wi˛eksza cz˛es´c´ dzieła powstała w kryminale, w którym dobry rycerz Malory siedział ładnych par˛e latek za. . . napad z bronia˛ w r˛eku i zgwałcenie kobiety. Malory zebrał i wykorzystał wszystko, co stworzyli jego poprzednicy, nie dziwota wi˛ec, z˙ e Le Morte. . . jest tak obszerna i pełna — a niekiedy posuni˛eta do granic redundancji. Za oknami wi˛ezienia, w którym pisarz siedział, wrzała natomiast wła´snie mordercza, krwawa i okrutna Wojna Dwóch Ró˙z, w której ideały i cnoty rycerskie rozpływały si˛e w posoce, błocie i gnoju pól bitewnych Wakefield, Bosworth, Barnet i Tewkesbury. Nie dziwi te˙z tedy, z˙ e dzieło Malory’ego przepełnia nostalgia, smutek i dojmujace ˛ memento mori. Le Morte. . . jest ksia˙ ˛zka˛ mistrzowska,˛ wspaniale napisana,˛ stanowiac ˛ a˛ jeden z najbardziej interesujacych ˛ przykładów prozy angielskiej w ogóle. Pobiła te˙z rekord, którym mało która ksia˙ ˛zka — prócz Biblii — mo˙ze si˛e poszczyci´c: od momentu druku przez słynna˛ wówczas na cała˛ Europ˛e drukarni˛e Williama Caxtona w Westminsterze w roku 1488 po dzi´s dzie´n Le Morte. . . ani przez chwil˛e nie była out of print — nie było takiego momentu, by ksia˙ ˛zki tej gdzie´s nie drukowano i nie sprzedawano. Tyle z˙ e z pierwotnej wersji Malory’ego pozostało niewiele. Do´sc´ b˛edzie powiedzie´c, z˙ e autorskiej wersji nie poznał nigdy z˙ aden czytelnik — ju˙z Caxton podczas pierwszego składu por˙znał ˛ r˛ekopis i zmienił kolejno´sc´ rozdziałów (ksiag). ˛ Od tamtej pory ksia˙ ˛zk˛e przerabiano tysiace ˛ razy — redagowano, skracano, przepisywano na nowo, opracowywano rzekomo nowe wersje na podstawie rzekomo odnalezionych manuskryptów, zamieniano na wersje dla dzieci malutkich, małych, s´rednich i wyro´sni˛etych, przerabiano na oper˛e i na fantasy, z fantasy na musical, a na koniec jeszcze ja˛ sfilmowano i przerobiono na gr˛e fabularna,˛ role playing game. W taki sposób Le Morte Darthur stała si˛e klasyka,˛ a wizja i wersja Malory’ego przyj˛eła si˛e jako obowiazuj ˛ acy, ˛ klasyczny obraz mitu o Arturze. Tak wła´snie, obowiazuj ˛ acy. ˛ Literatura totalnie wyparła histori˛e i realizm — je´sli przyjmiemy zało˙zenie, z˙ e Artur był realny. Wywodów „historyków” i „realistów” słuchamy z niech˛ecia˛ lub z miejsca odrzucamy je. Niech sobie gadaja,˛ z˙ e Kamelot, je´sli w ogóle istniał, nie mógł mie´c wysokich murów i strzelistych, udekorowanych choragwiami ˛ wie˙z — przypominał zapewne kup˛e ziemi, na szczycie której stała kryta słoma˛ szopa za drewnianym cz˛estokołem. Niech mówia,˛ z˙ e w V–VI wieku Artur, Lancelot i Gawain nie mogli nosi´c pełnych zbroi płytowych i przyłbic z ruchomymi zasłonami, z˙ e nosili co najwy˙zej prymitywne kolczugi lub rzymskie loriki nadziane na baranie ko˙zuchy i wełniane tartany, z˙ e turniej rycerski był dla nich poj˛eciem absolutnie nieznanym, a z˙ aden przyjmowany przez nas dzisiaj za dobra˛ monet˛e obyczaj czy ceremoniał rycerski (np. pasowanie) nie ist˙ stawanie w szranki na kopie, ten ulubiony przez nas, niał nawet w zala˙ ˛zkach. Ze widowiskowy sposób rycerskiego pojedynku, było w czasach Artura absolutnie 31

nie do pomy´slenia — w Europie nie znano jeszcze wówczas strzemion, bez których taka walka nie jest mo˙zliwa, nie wynaleziono te˙z jeszcze pustych wewnatrz ˛ kopii, które mo˙zna by kruszy´c. Wreszcie, z˙ e sir Lancelot czy sir Gawain nie mogli by´c z˙ adnymi sirami, bo tytuł ten (jak i sama˛ ide˛e rycersko´sci, taka,˛ jaka˛ dzi´s postrzegamy) przynie´sli do Anglii dopiero Normanowie Wilhelma Zdobywcy. . . Niech sobie reali´sci mówia,˛ co chca˛ i ile chca.˛ My wiemy lepiej. Literatura zawsze ma racj˛e! Gdyby nie Homer, nie tylko nie wiedzieliby´smy, jak przebiegło obl˛ez˙ enie Troi — w ogóle nie wiedzieliby´smy, z˙ e takie wydarzenie miało miej˙ sce. Zaden historyk nie przybli˙zył nam wyobra˙zenia Rzymu Augusta, Kaliguli i Klaudiusza tak, jak Robert Graves. O tym, co działo si˛e w Rosji w roku 1812 wiemy z lektury Tołstoja. Obraz Polski z czasów Mieszka i Bolesława Chrobrego znamy z Bunscha i Gołubiewa, pierwsza˛ krucjat˛e i zdobycie Jerozolimy znamy z Kossak-Szczuckiej, a o przebiegu wojen polsko-kozackich i Potopu szwedzkiego informuje nas wyczerpujaco ˛ Sienkiewicz. I tak trzyma´c. I podobnie jest z mitem arturia´nskim. Było tak, jak stoi w Le Morte. . . Tomasza Malory’ego. . . czy raczej w przeróbce Malory’ego, która˛ czytali´smy. ˙ Zarty na bok. Rzecz jasna, to „historycy” i „reali´sci” maja˛ racj˛e. Chrétien de Troyes i Malory konfabuluja˛ i ubarwiaja.˛ Artur był Brytonem, Celtem. Prawdziwy obraz jego i jego historii kry´c si˛e mo˙ze tylko i wyłacznie ˛ w podaniach oryginalnie celtyckich. Podaniach, których z´ ródło i korze´n stanowi celtycka mitologia. Jeszcze przed rozpocz˛eciem pracy przez Malory’ego, około roku 1400, s´wiatło dzienne oglada ˛ pierwszy spisany, kompletny, anonimowy zbiór podstawowych legend i mitów walijskich. Na przekład angielski — i spopularyzowanie — zbiór musi jeszcze troch˛e poczeka´c — dopiero w roku 1849 lady Charlotta Guest dokonuje tłumaczenia i nadaje zbiorowi nazw˛e Mabinogion (czyli Kompendium młodego barda). W licznych wchodzacych ˛ w skład Mabinogionu opowie´sciach (tzw. gał˛eziach) król Artur wyst˛epuje, jak˙ze by inaczej. Tyle, z˙ e trudno go rozpozna´c, bo to Artur walijski. I jako taki — chyba prawdziwy. W´sród jego towarzyszy te˙z rozpoznamy tych prawdziwych, noszacych ˛ autentyczne, jeszcze niepoprzekr˛ecane imiona: Kei, Bedwyr, Gwalchmei, Gwalchfaved, Peredur, Owein ap Urien Rheged, Trystan ap Tallwch, Gereint ap Erbin. Poznamy prawdziwych rodziców Artura, noszacych ˛ imiona Uthr Bendragon i Eigr ferch Amlawdd14 . Jest i królowa, z˙ ona Artura — nosi imi˛e Gwenhwyfar ferch Orgyrvran. Jest i madry ˛ doradca — druid Taliesin Pen Berydd. A czarodziejski miecz króla? Jest, a jak˙ze. Nazywa si˛e Caledvwlch. Spróbujcie to wymówi´c, a stanie si˛e dla was jasne, dlaczego Geoffrey z Monmouth wolał nazw˛e Caliburn, a Malory Ekskalibur. W latach 1066–1230, jak wspominałem wy˙zej, panowała moda na pie´sni celtyckich bardów. Mo˙zna spokojnie zało˙zy´c, z˙ e wszyscy (lub prawie wszyscy) au14

Patronimik ap oznacza syna, a ferch — córk˛e.

32

torzy kolejnych wersji mitu arturia´nskiego znali jako tako podania i triady15 walijskie, z˙ e orientowali si˛e nieco w bryta´nskich legendach. A podania i legendy Celtów maja˛ swe korzenie w wierzeniach, w mitologii. Aby lepiej rozumie´c mit arturia´nski, i my musimy nieco si˛e w celtyckiej mitologii orientowa´c.

15

Triada była podstawowa,˛ bardzo popularna˛ forma˛ poetycka˛ w Walii — opierała si˛e na zasadzie trójki: trzech osób bohaterów albo trzech wydarze´n w akcji, albo trzech stwierdze´n czy morałów — albo trzech linijek zwrotki. Triady stanowia˛ najstarsze zabytki poezji walijskiej — niektóre z nich uwa˙za si˛e za równie stare, jak sam j˛ezyk. Oto przykład jednej z triad (tłumaczenie moje, oczywi´scie z przekładu angielskiego): Trzy wspaniałe zwyci˛eskie uczty widziała Brytania: Uczt˛e Caswallawna, po przep˛edzeniu Juliusza Cezara, Uczt˛e Aureliusa Ambrosianusa, po zwyci˛estwie nad Sasami, I uczt˛e Króla Artura w Caerleonie nad rzeka˛ Usk.

Panteon dawnych Brytów — korzenie legendy Panteon Celtów brytyjskich, tych z Walii i Kornwalii, jest bogaty i troch˛e — z uwagi na zwiazki ˛ rodzinne mi˛edzy bogami — skomplikowany. Spraw˛e dodatkowo pogarsza fakt, z˙ e czasami do´sc´ trudno wyselekcjonowa´c bogów spomi˛edzy półbogów lub s´miertelnych herosów i odwrotnie. Bogowie i herosi sa˛ bowiem równoprawnymi bohaterami poda´n i eposów, a bogowie (i herosi) w Brytanii (podobnie jak w Irlandii) czczeni byli głównie poprzez pie´sni bardów. U´swi˛ecenie i kult poprzez poezj˛e były charakterystyczne dla Celtów brytyjskich — stad ˛ tak mało materiału ikonograficznego, mogacego ˛ wesprze´c nasza˛ dzisiejsza˛ wiedz˛e o wierzeniach tego ludu. Podstawowa˛ para˛ brytyjskich bóstw solarnych jest Matka Bogów, Dôn (Dona) i jej mał˙zonek Bel (Beli). Dôn jest niewatpliwie ˛ odpowiednikiem irlandzkiej (goidelskiej) Danu, a potomstwo Dôn i Bela odpowiada irlandzkim Dzieciom Danu, Tuatha Dé Danann. Bel odpowiada za´s czczonemu w Galii Belinusowi. Dzieci Dôn i Bela to Nudd Srebrnor˛eki (bóstwo lunarne) i Govannan (boski kowal, taki Hefajstos), oraz Arianrod (Srebrna Obr˛ecz) i madry ˛ Gwydion, druid bogów, przedstawiany równie˙z jako walijski Prometeusz, albowiem dbał o dobro ludzi i opiekował si˛e nimi. Mentorem i opiekunem Gwydiona był boski m˛edrzec Math ap Mathonwy, brat Dôn. Mitologia łaczy ˛ Arianrod i Gwydiona w miłosnym (?) zwiazku, ˛ owocem którego jest najwa˙zniejszy bóg Brytów, walijski Febus i Apollo, bóg s´wiatła i sło´nca, urodzaju, patron wszelkich rzemiosł i sztuk — Lleu Llaw Gyffes, odpowiednik irlandzkiego Luga (Lugh Lamh-fada). Jednym z wa˙zniejszych centrów kultu Lleu-Luga było Lugudunum, Caer Lial — czyli Warownia Lleu, dzisiejsze Carlisle. Poniewa˙z jednak nie ma sło´nca bez cienia, drugim synem Arianrod i Gwydiona jest Dylan, zły i mroczny Syn Fal (Celtowie nierozerwalnie łaczyli ˛ mitologiczne moce ciemno´sci z mocami morza). Synem lunarnego Nudda jest natomiast Gwyn. Wbrew imieniu (Gwyn znaczy Biały), syn Nudda jest mrocznym bogiem bitwy i s´mierci, władca˛ Tylwyth Teg, 34

walijskich złych duszków. Gwyn (w Kornwalii zwany Melwasem, a w Somerset — Avallachem) był My´sliwym, Łowca˛ Dusz Zmarłych, przemierzajacym ˛ kraj noca˛ na swym upiornym rumaku. Jako taki był niezawodnie prototypem znanego z pó´zniejszych legend Herna My´sliwego. Druga grupa bogów (równie˙z lunarnych) wywodzi si˛e od Llyra, panujacego ˛ nad morzami. Głównym miejscem kultu Boga Mórz było Caer Llyr, pó´zniej zwane Ratae Coritanorum, jeszcze pó´zniej Llyr-Cestre, a obecnie Leicester. Llyr miał dwie z˙ ony. Jedna˛ była Penardun, córka Dôn (symboliczna unia jasnego sło´nca i mrocznego morza). Druga: ˛ nie mniej symboliczna Iweridd (Ériu, czyli Irlandia). Penardun urodziła Llyrowi córk˛e Creudylad i syna Manawyddana. „Irlandia” Iweridd była matka˛ olbrzyma Brâna (Kruka) i Branwen (O Białej Piersi). Celtyckim Hadesem, Za´swiatami, Kraina˛ Czarów, zwana˛ Annwvyn, zarzadza ˛ natomiast chtoniczny bóg Arawn, którego pó´zniej zast˛epuje Pwyll, s´miertelnik, ksia˙ ˛ze˛ Dyfed, mał˙zonek urodziwej Rhiannon (Wielkiej Królowej). Ich synem jest Pryderi ap Pwyll. Bóstwa z Annwvyn były wrogie dzieciom Dôn, przyjazne natomiast dzieciom Llyra. Walijskie Annwvyn, w odró˙znieniu od greckiego Hadesu, było kraina˛ pi˛ekna˛ — przetrwało w ba´sniach jako Kraina Wró˙zek, Faërie, Fairy Land. I jeszcze jedna, wa˙zna ró˙znica mi˛edzy Annwvyn a Hadesem: granica mi˛edzy s´wiatem z˙ ywym, realnym, a kraina˛ czarów i cieni jest u Celtów bardzo cienka — jej przekroczenie jest dla s´miertelników niezmiernie łatwe. Nie ma z˙ adnego Cerbera, strzegacego ˛ wrót, a Styksem mo˙ze okaza´c si˛e pierwsza lepsza rzeczka w pierwszym z brzegu walijskim lesie. Zdarza si˛e jednak, z˙ e łatwe wej´scie oznacza trudne wyj´scie — czas w Faërie płynie znacznie wolniej, ni˙z w s´wiecie realnym, a tubylcy niech˛etnie rozstaja˛ si˛e z go´sc´ mi. Mitologia celtycka to głównie opowie´sci o miło´sciach bogów, ich rywalizacji i walkach. Mamy wi˛ec histori˛e walki Pwylla z władcami podziemi, uwie´nczona˛ zdobyciem pi˛eknej Rhiannon i tytułu Pen Annwvyn, Ksia˙ ˛ze˛ Otchłani. Mamy histori˛e miło´sci Gwyna ap Nudd do Creudylad, córki boga mórz Llyra.16 ´ Mamy konflikt Swiatła i Mroku w osobach dwóch braci, Lleu i Dylana. Dylan ginie wreszcie od ciosu włóczni swego wuja, Govannana, a fale morskie lamentuja˛ po jego s´mierci (do dzi´s dnia Walijczycy nazywaja˛ szum przypływu w uj´sciach rzek „j˛ekami Dylana”). Jedna˛ z ciekawszych — i niezmiernie wa˙znych dla pó´zniejszego mitu arturia´nskiego — jest historia Gwydiona i Arianrod. Ich miłosny zwiazek ˛ jest krótki i nie pozostawia przyjemnych wspomnie´n (według niektórych wersji mitologicznych Gwydion posiadł Arianrod gwałtem). Syna, którego rodzi, przyszłego boga sło´nca, Arianrod nienawidzi do tego stopnia, z˙ e rzuca na niego trzy najstraszniejsze klatwy, ˛ jakie mogły spa´sc´ na Celta: chłopiec nie mo˙ze mie´c imienia, nie mo˙ze no16

Szekspir (idac ˛ za Geoffreyem z Monmouth) wykorzystał Llyra do stworzenia króla Leara, a z Creudylad zrobił jego córk˛e Kordeli˛e.

35

si´c broni i nie mo˙ze mie´c za z˙ on˛e kobiety z krwi i ko´sci. Chytry Gwydion sprawia swymi fortelami, z˙ e Arianrod musi zdja´ ˛c dwie pierwsze klatwy ˛ — sama nadaje synowi imi˛e (Lleu Llaw Gyffes — Pewna Dło´n) i sama go uzbraja. Z trzecia˛ kla˛ twa˛ natomiast Gwydion i Math ap Mathonwy radza˛ sobie sami — swa˛ magiczna˛ sztuka˛ tworza˛ kobiet˛e. . . z kwiatów. Kobieta, nazwana Blodeuwedd (Kwietne Oblicze), zostaje z˙ ona˛ Lleu i o mało co nie przyczynia si˛e do jego zguby. Niewierna i zdradliwa, istna Dalila, podst˛epem wykrada m˛ez˙ owi sekret jego mocy z˙ yciowej i wystawia go na skrytobójczy cios kochanka. Ale madry ˛ czarodziej Gwydion czuwa — ratuje Lleu, a Blodeuwedd karze okrutnie: zamienia ja˛ w sow˛e, ptaka skazanego na wieczna˛ noc — i wieczna˛ samotno´sc´ w´sród innych ptaków. Sa˛ te˙z opowie´sci o zawzi˛etych bojach bogów. Olbrzym Brân, syn Llyra, ginie podczas tragicznej i krwawej wyprawy na Irlandczyków. Jego odci˛eta głowa staje si˛e czym´s w rodzaju talizmanu i boskiej wyroczni. Jego siostra Branwen (w czasie tragicznej awantury z˙ ona króla Irlandii) umiera, bo serce p˛eka jej z z˙ alu na wie´sc´ , ilu wojowników postradało z˙ ycie z jej powodu. Co do Brâna, interesujacym ˛ jest, z˙ e kult jego odci˛etej głowy jest silniejszy od kultu samego boga. Dopiero po dekapitacji Brâna zaczyna si˛e go tytułowa´c Błogosławionym (Bendigeid), a jego głowa nazywana jest Urddawl Ben (Czcigodna Głowa) lub Uther Ben (Cudowna Głowa). Zakopana w miejscu dzisiejszego Londynu, głowa Brâna miała zapewnia´c urodzaj i ostrzega´c przed gro˙zacymi ˛ Wyspie najazdami i kl˛eskami.17 Pryderi, syn Pwylla, dziedzic Za´swiatów, ustawicznie knuje (jego imi˛e znaczy Kłopot) i cz˛esto sprzymierza si˛e w knowaniach z Manawyddanem, synem Llyra — stanowia˛ oni w walijskich podaniach par˛e wybitnie zła˛ (unia Mroku ˙ i Morza). Pomimo tego wydaja˛ si˛e by´c ulubionymi bohaterami Walijczyków. Zona˛ Pryderi zostaje Kigva, natomiast owdowiała˛ matk˛e Pryderi wydaje za swego druha Manawyddana. Od tej pory cała czwórka — Pryderi, Kigva, Manawyddan i Rhiannon — jest nierozłaczna. ˛ Inni bogowie ostrza˛ sobie z˛eby na czarodziejski artefakt, b˛edacy ˛ w posiadaniu Pwylla i Manawyddana — Kocioł Natchnienia i Inspiracji. Aby zdoby´c Kocioł, Gwydion zakrada si˛e do Caer Sidi (Wirujacego ˛ Kasztelu), ale zostaje schwytany ´ i uwi˛eziony. Wreszcie, w finałowym, symbolicznym pojedynku Swiatła i Ciemno´sci, Gwydion pokonuje i zabija Pryderi. Omówiony (skrótowo i pobie˙znie) panteon Celtów z Albionu nie wyczerpuje cało´sci ich wierze´n. Nie było bowiem w praktyce zakatka ˛ Kornwalii i Walii, ´ ete i persow którym nie czczono by jakich´s specyficznych genii locorum. Swi˛ nifikowane były z´ ródła, rzeki, jeziora, d˛ebowe gaje i szczyty wzgórz, wszystkiego wymieni´c nie sposób. Dodatkowo, mnóstwo bóstw przynie´sli i zaszczepili na bry17

Według starej walijskiej legendy król Artur wykopał głow˛e Brâna, arogancko twierdzac, ˛ z˙ e obejdzie si˛e bez ostrze˙ze´n i alarmów — ka˙zdego naje´zd´zc˛e pokona sam, bez boskiej pomocy. Czyn ten — jak dowiodła historia — zgubił i króla, i Brytani˛e.

36

tyjskim gruncie Rzymianie, introdukujac ˛ tu nieledwie cały swój klasyczny panteon, wzbogacony z czasem o kult Kybele, Izydy i Mitry. Czczono w Brytanii bóstwa galijskie — Epon˛e, Nemeton˛e, Belinusa, Silvanusa, Cernunosa i Ceriddwen. Istniały i mieszały si˛e z wierzeniami Celtów tak˙ze zapewne jakie´s pozostało´sci mało poznanych wierze´n pramieszka´nców Wysp (Iberów), jak cho´cby kult straszliwego Cromm Cruacha w Irlandii. Za´s łacznikiem ˛ pomi˛edzy s´wiatem bogów a s´wiatem ludzi była charakterystyczna dla Celtów kasta — druidzi. Pami˛etamy z lektury Roberta Gravesa, jak zafascynowany druidami był Klaudiusz podczas kampanii brytyjskiej, jak podziwiał ich ogromne wpływy na społecze´nstwo, ich tajemnicze misteria i tajemna˛ wiedz˛e i sztuk˛e, jaka˛ posiedli owi „ludzie d˛ebu i jemioły” czy te˙z „d˛ebiarze” — nazwa druid (oparta na indoeuropejskim rdzeniu dr, drys) pochodzi bowiem od celtyckich słów drui, daur i derwen, oznaczajacych ˛ drzewo, dab ˛ — stad ˛ te˙z w obecnym angielskim słowo tree, a we wszystkich j˛ezykach słowia´nskich słowa drzewo i drewno. Druidzi byli szczególna˛ kasta˛ przywódców duchowych ludów i plemion celtyckich. Druid łaczył ˛ funkcje najwy˙zszego kapłana, doradcy, prawnika, rozjemcy, wyroczni, medyka, teologa, naukowca, historyka i kronikarza. W pierwotnym społecze´nstwie celtyckim czy w grupie plemiennej władza druidów była ogromna i niepodzielna — w najmniejszym stopniu nie podlegali oni z˙ adnej władzy s´wiec˙ kiej i nie obowiazywały ˛ ich z˙ adne serwituty na rzecz panujacego. ˛ Zaden celtycki panujacy ˛ nie odwa˙zyłby si˛e natomiast zlekcewa˙zy´c rady druida — musiał si˛e do niej bezwzgl˛ednie zastosowa´c, pod rygorem „ekskomuniki”, która oznaczała postawienie poza nawiasem społecze´nstwa, czyli pełna˛ s´mier´c cywilna.˛ Druidzi stanowili kast˛e hermetycznie zamkni˛eta˛ — o ich sprawach wewn˛etrznych nie wiemy w zasadzie niczego, tak˙ze znaczenie ich obrz˛edów i misteriów (w tym i ofiar z ludzi i zwierzat, ˛ palonych z˙ ywcem) do dzi´s stanowi zagadk˛e — i pole do tysi˛ecznych spekulacji. Wiadomo natomiast, z˙ e dzielili si˛e na trzy zasadnicze grupy: druidów (czyli m˛edrców i s˛edziów), filidów (zwanych przez Strabona vates, czyli wieszczów i proroków) oraz bardów, których obowiazkiem ˛ była znajomo´sc´ wszystkich podstawowych mitów i sztuka ich artystycznej interpretacji przed gronem słuchaczy. Inaczej mówiac, ˛ te trzy grupy podzieliły mi˛edzy siebie takie dziedziny jak madro´ ˛ sc´ , zwyczaj i prawo (druidzi), wiedza, w tym tajemna oraz wró˙zba (filidzi) i poezja połaczona ˛ z propaganda˛ i robota˛ kronikarska˛ (bardowie). Najsłynniejszymi bardami i filidami Brytanii byli na wpół legendarni Myrddin Emrys, Taliesin Pen Berydd i Aneurin. Im to przypisuje si˛e autorstwo wielu heroicznych pie´sni i opowie´sci walijskich — w tym najstarszych zabytków literatury Walii: Czarnej Ksi˛egi z Caermarthen (XII w.), Ksi˛egi Taliesina (XIV w.) i Ksi˛egi Aneurina (XIII w.) oraz niezliczonej liczby triad. Bardowie ci mieli oczywi´scie z˙ y´c i tworzy´c znacznie wcze´sniej, w wieku V-VI. 37

Podane powy˙zej informacje to oczywi´scie olbrzymi skrót, niezmiernie fragmentaryczne potraktowanie tej ciekawej mitologii. Zainteresowanych odsyłam do literatury fachowej — sam korzystałem głównie z Mythology Thomasa Bulfincha, z Celtic Myth and Legend, Poetry and Romance Charlesa Squire i z Mabinogionu. Kto za´s wolałby literatur˛e fantasy, to taka te˙z jest. Evangeline Walton napisała cykl powie´sci, odpowiadajacy ˛ gał˛eziom Mabinogionu: Prince of Annwn, The Children of Llyr, The Song of Rhiannon i The Island of the Mighty. Kilka fragmentów gał˛ezi Mabinogionu prawie dosłownie przytacza Stephen R. Lawhead w swym cyklu „pendrago´nskim” (Taliesin, Merlin, Artur) i kontynuuje dzieło w kolejnym cyklu, na który składaja˛ si˛e tomy Song of Albion, Paradise War, Silver Hand i Endless Knot. Patricia Kennealy-Morrison napisała osadzona˛ w s´wiecie wierze´n Celtów czterotomowa˛ sag˛e The Copper Crown, The Throne of Scone, The Silver Branch i The Hawk’s Grey Feathers. Alan Garner napisał powie´sc´ The Owl Service, po´swi˛econa˛ legendzie o Blodeuwedd. Goidelskie Dzieci Danu (Tuatha Dé Danann) i bóstwa bryta´nskie wyst˛epuja˛ — zakamuflowane jako obcoplanetarna rasa, ale łatwe do rozszyfrowania — w napisanej przez Julian May Sadze o wygna´ncach (The Many-Coloured Land, The Golden Torc, The Non Born King i The Adversary). O celtyckich wierzeniach i rytuałach druidycznych sporo mo˙zna wyczyta´c w Mgłach Avalonu Marion Zimmer Bradley — a tak˙ze w jej najnowszej ksia˙ ˛zce, The Forest House. Ale nawet podany tu skapy, ˛ okrojony, fragmentaryczny materiał powinien wystarczy´c dla lepszego zrozumienia niektórych aspektów arturia´nskiej legendy. Legenda arturia´nska bowiem — jak ka˙zda — tkwi swymi korzeniami w mitologii — tak mocno, z˙ e kilkana´scie wieków intensywnego szarpania nie zdołało jej od niej oderwa´c. A w latach 1100–1500, kiedy p˛ekły tamy, owa lokalna, celtycka legenda rozlała si˛e po Europie setkami wersji i przeróbek. Matière de Bretagne zacz˛eła stawa´c si˛e uniwersalna, zacz˛eła nabiera´c kolorów i odcieni, odzwierciedlajacych ˛ ówczesny stan umysłów, zacz˛eła wyra˙za´c współczesne niepokoje i zainteresowania Europy. Zainteresowaniami tymi były za´s wówczas trzy podstawowe, cho´c mocno kłócace ˛ si˛e ze soba˛ sprawy — religia, rycersko´sc´ i miło´sc´ .

Artur — chrze´scijanin czy poganin? — Religijny aspekt mitu W co wierzył Artur? Do czasu przybycia Rzymian duszami Brytów rzadzili ˛ druidzi w imieniu bogatego i barwnego panteonu celtyckiego. Potem przybyli Rzymianie. Ci, jak powszechnie wiadomo, byli religijnie tolerancyjni. . . i adaptacyjni. Celtowie czcza˛ Bela? Dlaczego nie, wszak to Jupiter. Oddaja˛ cze´sc´ Dôn, Brigit, Morrigan, Eponie i Ceriddwen, aspektom Wielkiej Matki? W porzadku, ˛ wszak to po prostu Junona-Minerwa-Diana-Wenus, my, Rzymianie, te˙z je czcimy, a o Kybele i Izydzie te˙z nie zapominamy. Bóg Llyr? Przecie˙z to Neptun, któ˙z inny? Wzgl˛edem druidów Rzymianie byli mniej tolerancyjni. Po pierwsze, druidzi nieustannie dmuchali w tlace ˛ si˛e zarzewie buntu i nader cz˛esto udawało si˛e im rozdmucha´c je w całkiem spory płomie´n. Druidzi podjudzali Cymbelina, Karaktaka, Kattigerna, Boudikk˛e i Katrimandu˛e, a prowadzeni przez nich wojownicy wpadali w słynny celtycki szał bitewny, zmieniali si˛e w prawdziwych berserkerów. Po drugie, Rzymianie byli cywilizowani. A druidom zdarzało si˛e zbudowa´c z wikliny klatk˛e-kukł˛e, straszliwego Wicker Mana, zamkna´ ˛c wewnatrz ˛ ludzi (potem zwierz˛eta) i spali´c z˙ ywcem na ofiar˛e bogom. Takich druidów, jak pisze Tacyt w Rocznikach, brano pod miecz. Z licznych pogromów druidów najbardziej znana jest osławiona rze´z na wyspie Mona (Anglesey) w roku 61. Tak rodziła si˛e tradycja, która towarzyszy ludzko´sci do dzisiaj: niecywilizowanych, którzy morduja,˛ nale˙zy w cywilizowany sposób wymordowa´c. Niech z˙ yje cywilizacja. Masakr˛e na wyspie Mona i podsycane przez druidów antyrzymskie bunty Brytów w latach 61–78 opisuje Marion Zimmer Bradley w swej dopiero co wspomnianej, najnowszej ksia˙ ˛zce fantasy, The Forest House. Rzymianie, jak powiedziano wcze´sniej, siedzieli na Wyspie cztery wieki. W tym czasie w Rzymie te˙z si˛e troch˛e zmieniło. Za Nerona chrze´scijan rzucano na po˙zarcie lwom, a apostoła Piotra Rybaka (A.D. 64) ukrzy˙zowano głowa˛ w dół. Około c´ wier´c tysiaclecia ˛ pó´zniej (A.D. 313) Konstantyn Wielki ogłasza edykt mediola´nski, zakazujacy ˛ prze´sladowania chrze´scijan i gwarantujacy ˛ swobod˛e wyznaniowa.˛ A krótko potem, w roku 380, za panowania Teodozjusza (rów39

nie˙z Wielkiego), chrze´scija´nstwo staje si˛e w Rzymie religia˛ pa´nstwowa.˛ W roku 392 Teodozjusz wydaje zakaz wszelkich praktyk politeistycznych. W całym Cesarstwie Rzymskim. W rzymskich Prowincjach tak˙ze. A wi˛ec i w Brytanii? Niewatpliwie ˛ w Brytanii równie˙z, ale nie natychmiast i nie całkiem. W Rzymie te˙z nie od razu ko´scioły zbudowano. Starzy bogowie nie ust˛epowali tak łatwo, a był przed Teodozjuszem tak˙ze Julian Apostata. W Prowincji Brytania, daleko od centrali i wymuszajacego ˛ nowa˛ religi˛e aparatu, proces ten przebiegał zapewne jeszcze wolniej. Zało˙zenie, z˙ e wszyscy stacjonujacy ˛ w Brytanii Rzymianie i zasymilowana z nimi cz˛es´c´ ludno´sci miejscowej z dnia na dzie´n jak jeden ma˙ ˛z przyj˛eła krzy˙z, jest lekko nieprawdopodobne. Nie zapominajmy te˙z, z˙ e opozycja druidów i celtyckich Brytów nie słabła ani na chwil˛e. Trwajacy ˛ w górach Walii i Kornwalii zwolennicy starego porzadku, ˛ czciciele Bela i Dôn, Lleu, Nudda i Llyra nie dali sobie narzuci´c Jupitera i boskiego kultu Cezarów, to i zapewne zdarzało si˛e im przep˛edza´c na cztery wiatry misjonarzy z krzy˙zem. A po odej´sciu Rzymian? Celtyccy ortodoksi i druidzi niewatpliwie ˛ odprawili dzi˛ekczynne modły do Bela i Lleu, kto wie, mo˙ze i z rado´sci rozpalili ogie´n pod pełnym ludzi Wicker Manem. Ale prawdziwi Rzymianie, jak Aurelius Ambrosianus, pozostali zapewne chrze´scijanami. Rzymskie, a wi˛ec chrze´scija´nskie imi˛e Ectorius (Hektor) nosi opiekun Artura. . . Co do samego Artura, niektórzy historycy angielscy uwa˙zaja,˛ z˙ e niespecjalnie ładził z ówczesnym ko´sciołem, a dowodu upatruja˛ w tym, z˙ e ani wspomniany ju˙z Gildas, czołowy ko´scielny kronikarz tego okresu, ani Czcigodny Beda (673–735), autor dzieła Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum, w ogóle o nim nie wspominaja.˛ Obaj pisza˛ o zwyci˛estwie Brytów pod Badon, a w owych (tak˙ze i pó´zniejszych) czasach zwyci˛estwa były zawsze personalne, nigdy zbiorowe! Dlaczego wi˛ec ko´scielni kronikarze przemilczaja˛ imi˛e zwyci˛ezcy? Dlatego, dowodza˛ historycy, z˙ e był on ko´scielnym kronikarzom niemiły i niewygodny. Nieprawomy´slny. Miał — jak to si˛e teraz mówi — niezbyt uregulowany stosunek do religii. Z jakim wi˛ec okrzykiem na ustach rycerze Artura atakowali Sasów, czcicieli Wotana? „Wspomó˙z, Jezu Chryste”? A mo˙ze: „Kieruj mym mieczem, Wielka Bogini”? A mo˙ze jedni krzycza˛ tak, a drudzy inaczej? Tak u Nenniusa, jak i u Williama z Malmesbury mo˙zemy wyczyta´c, z˙ e podczas rozprawy pod Badon, kiedy to Artur własnor˛ecznie ukatrupił z góra˛ dziewi˛eciuset ludzi, na jego tarczy widniał wizerunek Naj´swi˛etszej Maryi, Matki Chrystusowej. Ale i Nennius, i William pisza˛ w czasach, gdy potomkowie czcicieli Wotana, teraz ju˙z Anglosasi, dawno (w roku 597) przyj˛eli chrzest, i innego wizerunku po prostu nie godziło si˛e w kronice wymalowa´c na tarczy legendarnego króla. A co, je´sli duchowymi przywódcami Brytów w walce z saskim Wotanem byli jednak druidzi z Merlinem (Taliesinem) na czele? Czy wizerunek na Arturowej tarczy nie był przypadkiem wizerunkiem Wielkiej Bogini Dôn? Lub straszliwej bogini wojny i rzezi, Morrigan? Lub Ce40

riddwen czy te˙z Epony, Wielkiej Bogini w jej dziewiczych aspektach? Zgodnie z tekstem Wulgaty w czasie bojów z poga´nskimi Sasami wszyscy sprzymierzeni z Arturem królowie walcza˛ pod znakiem białego sztandaru z krzy˙zem czerwonym, natomiast sztandar samego króla, oprócz owego krzy˙za, ozdobiony jest ponadto wizerunkiem czerwonego smoka — symbolu wybitnie poga´nskiego. . . 18 Nie szukam bynajmniej niezbitego dowodu na to, z˙ e Artur był poganinem — bo i nie znalazłbym, nawet je´slibym bardzo chciał. W V i VI wieku Irlandia ´ Patryk (390–461), patron i apoi Brytania były ju˙z mocno chrze´scija´nskie. Sw. stoł Irlandii, rozpoczał ˛ działalno´sc´ misyjna˛ w Ulsterze w roku 432, a s´w. Ninian z Solway (ok. 360–432), apostoł szkocki, nawracał Piktów ju˙z na przełomie III ´ Kolumba (521–597), zało˙zyciel słynnego klasztoru na hebrydzi IV wieku. Sw. kiej wyspie Iona, który podjał ˛ dzieło Niniana, był Arturowi prawie współczesny. Współczesny Arturowi — i troch˛e jak Artur legendarny — był te˙z patron i biskup Walii, s´w. Dawid, który zmarł około roku 600. Ko´sciół brytyjski ju˙z w III wieku miał i czcił swych m˛eczenników, w tym najbardziej znanego: s´w. Albana (?–ok. 303), straconego przez Rzymian w Verulamium, miejscu, gdzie dzi´s w mie´scie St. Albans stoi słynne opactwo. Pewne jest, z˙ e w IV wieku ko´sciół brytyjski był ju˙z na tyle mocny i uznany, by jego przedstawiciele je´zdzili na synody do Arles (rok 314) i do Rimini (rok 359). Z roku 314 datuje si˛e biskupstwo w Eburacum (Yorku), prawdopodobnie najstarsze w Anglii. Nawracanie za´s i krzewienie wiary odbywało si˛e w Brytanii — potwierdzaja˛ to historycy — bardzo rozsadnie, ˛ wr˛ecz sprytnie: w sposób łatwy do przełkni˛ecia dla poga´nskich Celtów. Misjonarzom mało przeszkadzali starzy bogowie, uwa˙zali za wr˛ecz korzystne, gdy kto´s słucha słów Ewangelii oparty plecami o kromlech. Poga´nskich wierze´n nie prze´sladowano i nie pot˛epiano w czambuł. Najwyra´zniej pokazuje to delikatna i taktowna działalno´sc´ s´wi˛etego Kolumby z wyspy Iona (521–597), który od 563 nawracał Piktów. Widzac, ˛ z˙ e Piktowie obdarzaja˛ boska˛ czcia˛ z´ ródła i krynice, s´wi˛ety ma˙ ˛z nie wrzeszczał, nie pluł, nie pomstował i nie próbował pikietowa´c z´ ródełek. Po cichu kropił je woda˛ s´wiecona˛ i wyp˛edzał diabła. Ochrzcił, jak twierdza˛ jego hagiografowie, takich z´ ródeł trzy18

Czerwony Smok jest obecnym godłem Walii i ewidentna jest jego bryta´nska proweniencja. Co do czerwonego krzy˙za — było to godło krzy˙zowców, zaordynowane po synodzie w Clermont (1095) przez papie˙za Urbana II jako symbol rycerskiej walki za wiar˛e. Czerwony krzy˙z nosił bo´ ety wiem na tarczy legendarny s´wi˛ety Jerzy z Kapadocji, pogromca smoka i patron rycerstwa. Swi˛ ów objawił si˛e podobno Ryszardowi Lwie Serce podczas krucjaty i przyczynił tym samym do wygrania bitwy. Dlatego w roku 1222 (dopiero!) obrano Jerzego patronem Anglii, a czerwony krzy˙z z jego tarczy stał si˛e godłem Anglii obowiazuj ˛ acym ˛ do dzi´s dnia. Dopasowano to równie˙z do legendy arturia´nskiej, nanoszac ˛ czerwony krzy˙z na sztandary, tarcze i tuniki samego Artura i licznych rycerzy Okragłego ˛ Stołu. Dorobiono te˙z wersj˛e, w my´sl której krzy˙z ten namalował pierwotnie własna˛ krwia˛ Józef z Arymatei na tarczy, która˛ w czasie poszukiwania Graala zdobył Galahad. Ciekawe połaczenie ˛ legend, zrobione wstecz. Taka — mo˙zna powiedzie´c — retrolegenda.

41

sta. Piktowie dalej czcili z´ ródełka, ale z´ ródełka nie były ju˙z poga´nskie, lecz pos´wi˛econe. Chytrze! Metoda˛ s´w. Kolumby, która˛ proponuj˛e nazwa´c „´zródełkowa”, ˛ z Brigit, goidelskiej bogini ognia, zrobiono „´sw. Brygid˛e z Kill Dara”, z Brâna — ˙ „´sw. Briana” i „´sw. Brendana Zeglarza”. Z siostry Brâna, Branwen, uczyniono ludowa˛ chrze´scija´nska˛ s´w. Brynwen, patronk˛e zakochanych. Ludowych s´wi˛etych narobiono, nawiasem mówiac, ˛ bez liku — byli Cadog, Collen, Dyfan, Eigam, Mochutu, Teilo, Cilgeran, Llawdog, Cynidr, Teulyddog itd. Beatyfikacji (ludowej, oczywi´scie) doczekało si˛e nawet. . . dwóch rycerzy króla Artura — Geraint ´ ety Lancelot” te˙z i Mabon. Tylko dwóch, innych nie wykryłem, a szkoda. „Swi˛ brzmiałoby pi˛eknie. ˙ Zarty na bok — z powy˙zszego miało wynika´c to, co uznaje si˛e za bezsprzeczny fakt historyczny: nawracanie i krzewienie chrze´scija´nstwa w Brytanii przebiegało spokojnie, cierpliwie i bezkonfliktowo. W sposób zadziwiajaco ˛ i bezprecedensowo tolerancyjny. W innych zakatkach ˛ s´wiata wiar˛e w Chrystusa wprowadzano mieczem i batem, bałwochwalstwa, politeizmu i kultu starych bogów oduczano kara˛ s´mierci, za łamanie postu wybijano z˛eby, idole (czasem razem z ich czcicielami) palono ogniem. W Brytanii tego nie było. Wiedzie´c bowiem trzeba, z˙ e chrze´scija´nstwo przyw˛edrowało do Brytanii nie wprost z Rzymu, ale z Irlandii. Wiar˛e krzewił w Brytanii bardzo nietypowy ko´sciół chrze´scija´nsko-celtycki i jego celtyccy misjonarze.19 Tak wi˛ec, w przedarturia´nskiej Brytanii to celtyccy chrze´scijanie nawracali celtyckich pogan, dlatego szło im to tak dobrze i tak bardzo skutecznie. Wspomniany ju˙z mnich Gildas pisze (w VI wieku) o poga´nskich wierzeniach, idolach i druidach jako o zjawiskach dawno minionych, zapomnianych i pogra˙ ˛zonych w niebycie. W VI wieku Brytania jest według Gildasa całkowicie chrze´scija´nska. W najstarszych znanych walijskich wersjach legendy Artur miał przybocznego biskupa — zwacego ˛ si˛e Bedwini. Według Geoffreya z Monmouth przybocznym biskupem Artura był natomiast Dubricius (Brice), którego identyfikuje si˛e ze s´w. Dyfrigiem, postacia˛ (podobno) autentyczna.˛ I mógł — powtarzam — mógł by´c Artur chrze´scijaninem, i to wzorowym. A walka z Sasami mogła oznacza´c równie˙z krucjat˛e — walk˛e przybyłego z celtyckiej Irlandii Chrystusa z Wotanem, przybywajacym ˛ zza Morza Północnego obcym naje´zd´zca.˛ Tak mogło by´c — Gildas i Beda, wbrew sugestiom historyków anglosaskich, mogli zignorowa´c Artura z całkiem innych, pozareligijnych przyczyn. 19

Irlandia (zgodnie z legenda˛ i tradycja) ˛ została ochrzczona przez s´w. Patryka w w. V, ale wiadomo, z˙ e ju˙z przed Patrykiem aktywnie działali na Szmaragdowej Wyspie inni krzewiciele wiary, w tym słynny biskup Paladiusz. Patryk przybył na przygotowany teren i po prostu doko´nczył dzieła poprzedników. Jest pewne, z˙ e z tych poprzedników rekrutowali si˛e misjonarze, którzy jeszcze w czasach rzymskich wyprawiali si˛e do Brytanii i do Szkocji — jak wymienieni wcze´sniej s´w. Ninian i s´w. Kolumba.

42

Jak było naprawd˛e, nie wiemy i nigdy nie b˛edziemy wiedzie´c. Mo˙zemy tylko przypuszcza´c, a w takich przypuszczeniach wspomagaja˛ nas autorzy fantasy arturia´nskiej, jak chocia˙zby Marion Zimmer Bradley i jej Mgły Avalonu. Wrócimy jeszcze do tej ksia˙ ˛zki. Je˙zeli natomiast kierowaliby´smy si˛e tekstem Wulgaty lub Le Morte Darthur Malory’ego, wszelkie watpliwo´ ˛ sci winny nas opu´sci´c. Artur i jego rycerze wszystkich czynów dokonuja˛ w imi˛e Bo˙ze, Boga prosza,˛ Bogu dzi˛ekuja,˛ na Boga si˛e klna,˛ słowem, sa˛ na granicy ci˛ez˙ kiego wykroczenia przeciw drugiemu przykazaniu. W kółko biegaja˛ do kaplicy i padaja˛ na kl˛eczki. Mało tego, zasi˛egaja˛ nawet s´wiatłych rad arcybiskupa Canterbury — co jest do´sc´ zabawne w s´wietle dwóch faktów: geograficznego i historycznego. Canterbury (Durovernum Cantiacorum) le˙zy mianowicie w Kent, tu˙z-tu˙z od cie´sniny Dover, w czasach Artura to było terytorium Sasów, je´sli była tam wtedy jaka´s s´wiatynia, ˛ to raczej Wotana. I po drugie: pierwszym arcybiskupem Canterbury został s´w. Augustyn, pó´zniejszy patron Anglii, a stało si˛e to dopiero w roku 601, dobre pół wieku po s´mierci Artura pod Camlann. Ale Augustyn urz˛edował w jakim´s skromniejszym ko´sciółku, bo słynna˛ katedr˛e zbudowano dopiero w roku 1017. Zbudował ja˛ za´s bynajmniej nie Artur, ale. . . wła´snie Sasi, a raczej ich potomkowie. Niewykluczone, z˙ e na miejscu dawnego chramu Wotana. Albowiem poga´nscy Sasi pobili chrze´scija´nskich (by´c mo˙ze) Brytów, ale w niedługi czas potem sami przyj˛eli chrzest — tym razem jednak ju˙z nie z Irlandii, ale z Rzymu. Według czysto rzymskiego, nie ska˙zonego celtyzmem obrzadku. ˛ A było to tak: Chrzest Sasów zainicjował papie˙z Grzegorz II. W roku 597 wyruszył z misja˛ do Brytanii s´w. Augustyn (?–631). Nie nale˙zy myli´c tego s´wi˛etego, patrona Anglii, ze sławniejszym s´w. Augustynem (354–430, tym od augustianów). ´ Augustyn Angielski wkrótce po przybyciu na Wysp˛e ochrzcił Aethelberta, Sw. króla Kentu (pó´zniejszego s´wi˛etego) i w 604 zało˙zył biskupstwa w Canterbury (b˛edacym ˛ stolica˛ Kentu) i Rochester. W tym samym roku ochrzczono królestwo Wschodnich Sasów (Essex) i rozpocz˛eto budow˛e katedry s´w. Pawła w Londynie. W roku 625 córka Aethelberta z chrze´scija´nskiego Kentu, Aethelborga, wyszła za ma˙ ˛z za Edwina, poga´nskiego jeszcze króla Northumbrii i zmusiła go do przyj˛ecia ´ etym (po zamordowaniu przez chrztu — tak skutecznie, z˙ e został s´wi˛etym. Swi˛ nielubiacych ˛ s´wi˛etoszków rodaków) był te˙z nast˛epca Edwina, król Oswald (604– 642), który do spółki ze s´wi˛etymi Aidanem i Kutbertem umocnił w Northumbrii chrze´scija´nstwo i zbudował słynny, istniejacy ˛ do dzi´s klasztor w Lindisfarne. Ale nawet ochrzczeni Sasi nie zapomnieli o swych dawnych bogach. Tiu, Wotan, Thor i Freya przetrwali w j˛ezyku angielskim do dnia dzisiejszego — w nazwach dni tygodnia: Tuesday, Wednesday, Thursday, Friday. . . Ale, jak powiedziano, było to ju˙z po czasach Artura — około pół wieku. Za czasów Artura Sasi byli absolutnie i totalnie „poga´nscy”. A sam Artur?

43

Kolejnym przykładem na pobo˙zno´sc´ Artura i jego s´wity, jaki mogliby´smy znale´zc´ w Wulgacie i u Malory’ego, jest fakt, z˙ e wszystkie wa˙zne wydarzenia i uroczysto´sci maja˛ miejsce podczas s´wiat ˛ ko´scielnych lub w ich wigili˛e — dominuje ´ atki. Dzie´n Matki Boskiej Gromnicznej i Zielone Swi ˛ Zgoda. Tak bez watpienia ˛ mogło by´c i prawdopodobnie było. Tyle, z˙ e Dzie´n Matki Boskiej Gromnicznej, a dokładniej: Dzie´n Oczyszczenia Marii Panny — to celtycki Imbolc, s´wi˛eto zbli´ atki z˙ ajacego ˛ si˛e ko´nca zimy, a Zielone Swi ˛ (Pentekost, czyli Dzie´n Zesłania Du´ etego, ruchome s´wi˛eto wiosenne) to celtyckie misterium Beltaine, celecha Swi˛ bracja pełni rozkwitu wiosennej przyrody. Imbolc i Beltaine, jak równie˙z Sam´ etych) i Lammas (Lughnasad, hain (koniec listopada, czyli Dzie´n Wszystkich Swi˛ ´ znej) maja˛ w legendach celtycpoczatek ˛ sierpnia, czyli Dzie´n Matki Boskiej Snie˙ kich znaczenie symboliczne — wi˛ekszo´sc´ brzemiennych w skutki mitologicznych i legendarnych wydarze´n ma miejsce wła´snie w owe dni. Dlatego (niezale˙znie od prawdziwej daty koronacji) Artur w oryginalnych pie´sniach walijskich bardów zostaje królem w czasie misterium Beltaine. Za´s poga´nskie misterium Beltaine ´ atki. zostaje przez misjonarzy zmienione w Zielone Swi ˛ Znamy to — to metoda „´zródełkowa”, opatentowana przez s´wi˛etego Kolumb˛e. Có˙z, powie kto´s, mo˙ze Malory troch˛e przesadził z arcybiskupem, mo˙ze pomyliło mu si˛e Canterbury z Glastonbury, mo˙ze poplatał ˛ ko´scielne s´wi˛eta i poga´nskie obrz˛edy. Ale w tym, z˙ e prawy rycerz był pobo˙zny, Malory nie przesadził. A je˙zeli i przesadził nieco, to miał powody, bo Malory z nostalgia˛ wspominał czasy, kiedy to pi˛ekny, szcz˛es´liwy, słoneczny Albion przemierzali na swych rumakach prawi i pobo˙zni rycerze. . . Oj, t˛esknił. T˛esknił. Miał powody.

Ideał prawego rycerza Wspominałem ju˙z o tym, z˙ e Le Morte Darthur powstała w czasach pogardy, jakie przyniosła Anglii krwawa wojna domowa Yorków z Lancasterami. Malory opisywał prawych, szlachetnych rycerzy, bo na jego oczach rozgrywał si˛e horror Wojny Ró˙z: królobójstwo, mord skrytobójczy, mord na szafocie i mord na polu bitwy, sprzedajno´sc´ i zdrada, ha´nbienie zwłok pokonanych przeciwników, łamanie słowa honoru, paktów i praw wojennych, gwałcenie prawa azylu w ko´sciołach, niewyobra˙zalne okrucie´nstwo. Nie lepiej było w czasach powstawania ballad Chrétiena de Troyes, Cyklu Wulgaty i eposów niemieckich. W Europie kontynentalnej szalała wojna i zbrodnia. Papie˙ze wyłupywali oczy antypapie˙zom i kazali okaleczonych obwozi´c po mie´scie, by ka˙zdy mógł popatrze´c. Na południu Francji rzezie albigensów szły w setki tysi˛ecy ofiar i zamieniły Prowansj˛e i Langwedocj˛e w dymiace ˛ pogorzelisko, doszcz˛etnie rujnujac ˛ wspaniała˛ kultur˛e tego regionu. Cała Europa centralna zmieniła si˛e we wrzacy ˛ kocioł, w którym kł˛ebiły si˛e kolejno i na przemian armie papieskie, wojska Gwelfów i Gibelinów, Niemców i Anglików, Fryderyka Barbarossy, Filipa Szwabskiego i diabli wiedza,˛ kogo jeszcze. Armie te wojowały ze soba,˛ ale prawdziwa˛ groz˛e niosły dla ludno´sci wsi i miast. Na te potworno´sci istniała psychiczna odtrutka — był nia˛ wyidealizowany obraz prawego rycerza bez skazy ni zmazy, z relikwiarzem na piersi i Bogiem w sercu. Rycerza, który przed walka˛ si˛e modli a po walce cała˛ noc sp˛edza w kaplicy, le˙zac ˛ krzy˙zem. Który uhonoruje pokonanego wroga, nie podniesie r˛eki na bezbronnego, nie skrzywdzi niewiasty ni dziecka. . . Do tego, by rycerz był włas´nie taki, nawoływali John Wycliff i Jan Hus, a wcze´sniej Bernard z Clairvaux. A znacznie wcze´sniej na niegodnych rycerzy warchołów pomstował znany nam ju˙z Gildas — im po´swi˛ecił swe dzieło, oni to byli bowiem „zguba˛ Brytanii” w tytule jego dzieła. Gildas miał jednak na my´sli nieco inny typ rycerzy. Za jego czasów rycerstwo było postrzegane w Brytanii zupełnie inaczej. Typ rycerza s´redniowiecznego i kodeks, obyczaj czy ceremoniał rycerski to rzeczy, które sa˛ z´ ródłowej wersji legendy arturia´nskiej całkowicie obce. Te elementy wniosły dopiero kolejne przeróbki, dokonywane po inwazji i podboju Wyspy przez Wilhelma Zdobywc˛e. 45

W przeróbkach tych koncept odwraca si˛e o sto osiemdziesiat ˛ stopni. Wojownicy Artura przestaja˛ by´c celtyckimi patriotami, bohaterami walki o narodowa˛ spraw˛e, o uratowanie kraju przed naporem obcej, najezdniczej, saskiej kultury. Staja˛ si˛e rycerzami uniwersalnymi, a idea staje na głowie — wojownicy Artura nie sa˛ rycerzami dlatego, z˙ e kraj jest w potrzebie, lecz odwrotnie: walcza,˛ bo musza˛ — sa˛ rycerzami, a rycerz — je´sli jest dobrym rycerzem — musi by´c posłuszny woli Boga, seniora i rozkazom s´wi˛etego, rycerskiego prawa. Jego narodowo´sc´ i prywatne zapatrywania nie maja˛ najmniejszego znaczenia. Ma by´c dobrym rycerzem. Koniec, kropka. I na zamówienie Bernarda z Clairvaux o „dobrych rycerzach” napisano cykl opowie´sci Wulgaty, o takich truwerzy i trubadurzy układali romanse. Ale musiano ucieka´c si˛e przy tym do legend i mitów, bo w rzeczywisto´sci takich rycerzy nie było. Rycerz z armii Yorków czy Lancastrów, rycerz Barbarossy czy Filipa Szwabskiego, rycerz spod Tewkesbury czy Bosworth, spod Legnano czy Bouvines był z reguły t˛epym i aroganckim rze´znikiem. Za´s ciagn ˛ acy ˛ z krucjata˛ na albigensów rycerz Szymon de Monfort był zwykłym zbrodniarzem. Ludobójca.˛ Pisano romanse o rycerzach, do których uci´snione damy zanosiły supliki o pomoc i pomoc t˛e otrzymywały — bo w rzeczywisto´sci na widok nadciagaj ˛ acych ˛ rycerzy cała ludno´sc´ — a damy pierwsze — rzucała si˛e do panicznej ucieczki w lasy. Pisano o wiernych wasalach, o rycerzach, na których słowie mo˙zna polega´c, podczas gdy w rzeczywisto´sci zdrada i przeniewierstwo były podstawowym elementem strategii i taktyki. Opisywano rycerzy pobo˙znych i rozmodlonych, w rzeczywisto´sci za´s. . . W roku 1170 Tomasz Becket, arcybiskup Canterbury, grzmi z ambony przeciw ogłoszonym przez króla Henryka II Plantageneta tzw. konstytucjom clarendo´nskim, ograniczajacym ˛ przywileje Ko´scioła. Król narzeka na bezczelnego klech˛e przed swymi wiernymi rycerzami, wołajac, ˛ cytuj˛e: Will no one rid me of this turbulent priest? Czterech rycerzy królewskich — Reginald Fitzurse, William de Tracy, Hugh de Morville i Richard Brito — wła´sciwie pojmuje i interpretuje ten okrzyk i obowiazki ˛ rycerza wobec suzerena: krótko po Bo˙zym Narodzeniu, 29 grudnia, arcybiskup zostaje zamordowany na stopniach ołtarza. W roku 1208 pasowani krzy˙zowcy sir Szymona de Monfort zdobywaja˛ miasto Béziers w Langwedocji, jeden z o´srodków „heretyckich” katarów, czyli albigensów. Jeden z rycerzy pyta nadzorujacego ˛ akcj˛e legata papieskiego, Arnolda Amaury, w jaki sposób odró˙znia´c „naszych” od „odszczepie´nców”. „Zabijajcie wszystkich — brzmi odpowied´z — Bóg rozpozna swe owieczki”. Zamordowanych zostaje pi˛etna´scie tysi˛ecy ludzi — w wi˛ekszo´sci kobiet i dzieci. W roku 1327 angielski król Edward II zostaje zdetronizowany i uwi˛eziony w zamku Berkeley. Tym, którzy go obalili — jego z˙ onie, Izabelli, jej faworytowi Mortimerowi i Orletonowi, biskupowi Winchesteru, z˙ ywy eks-król jest niewygodny. Dwaj szlachetnie urodzeni rycerze — baron John Maltravers i Sir Tho46

mas Gournay — otrzymuja˛ rozkaz: Edward ma umrze´c, ale na ciele nie moga˛ si˛e znale´zc´ s´lady gwałtownej s´mierci. Wierni rycerze Maltravers i Gournay morduja˛ króla, wbijajac ˛ mu w odbytnic˛e roz˙zarzony do czerwono´sci pr˛et. W roku 1369 Edward, zwany Czarnym Ksi˛eciem, wnuk zamordowanego na zamku Berkeley Edwarda II, bohater niezliczonych rycerskich bajeczek dla dzieci, zwany przez Froissarta20 najszlachetniejszym i najgodniejszym rycerzem, jaki z˙ ył od czasów króla Artura, toczy wojn˛e z Francja.˛ Zdobywszy miasto Limoges, rycerski Czarny Ksia˙ ˛ze˛ darowuje z˙ yciem i wolno´scia˛ wszystkich wzi˛etych do niewoli pasowanych. Obowiazuje ˛ go wszak kodeks, nakazujacy ˛ solidarno´sc´ wobec rycerskiej braci. Pozostali obro´ncy i mieszka´ncy Limoges (w liczbie sze´sciu tysi˛ecy, w tym kobiety i dzieci) zostaja˛ wymordowani. W czerwcu roku 1426 szlachta z Turyngii, Saksonii, Mi´sni i Łu˙zyc, posłuszna wezwaniu papie˙za Marcina V, rusza na wielka˛ wypraw˛e krzy˙zowa.˛ Nie, nie ´ etej. Bli˙zej. Za miedz˛e, do Czech, nawraca´c mieczem zwolennido Ziemi Swi˛ ków nauki Jana Husa. W miejscowo´sci Teplice szlachetni krzy˙zowcy wpadaja˛ do klasztoru benedyktynek, gwałca˛ i morduja˛ katolickie mniszki, po czym rabuja˛ wszystko — łacznie ˛ z przedmiotami liturgicznymi. W roku 1427 rycerz Stefan de Vignolles, znany pod przydomkiem La Hire, jeden z dowódców w armii Joanny D’Arc, przed atakiem na Anglików zwraca si˛e do kapelana o odpuszczenie grzechów. Spowiedzi odmawia, bo nie ma na nia˛ ni czasu, ni ochoty. „Pomódl si˛e wi˛ec chocia˙z”, sugeruje ksiadz. ˛ A La Hire, nie zsiadajac ˛ z konia, zwraca oczy ku niebu. „Panie Bo˙ze — wrzeszczy — z˙ adam, ˛ by´s wspomógł mnie w bitwie! Na zasadzie wzajemno´sci! Bo gdyby´s to ty był La Hirem, a ja toba,˛ to bym ci˛e wsparł!” Tylko kilka przykładów. Ale typowych. Bardzo typowych. A jednak w naszych czasach słowo rycerz nieodmiennie kojarzy si˛e pozytywnie — mówimy o rycersko´sci i rycerskim zachowaniu, rycerskim słowie, rycerskim duchu. Mieli´smy koła rycerskie w dawnych choragwiach ˛ jazdy i w dawnym sejmie, Szkoł˛e Rycerska.˛ . . i pana Wołodyjowskiego, Małego Rycerza. Rycerzem staje si˛e do dzi´s oficer, uderzony szabla˛ po pagonach w czasie ceremonii promocji. Otrzymujacy ˛ order Virtuti Militari staje si˛e kawalerem (chevalier), kawalerem był tak˙ze młodzian, który po rycersku, grzecznie i dwornie, nadskakiwał pannie ´ acy i był jej opiekunem i obro´nca.˛ I to Spi ˛ Rycerze oczekiwali w Tatrach na Dzie´n Wielkiej Potrzeby. Znamy te˙z nader dobrze — nasza historia zadbała o to — poj˛ecie: s´mier´c rycerska. Posag ˛ twój b˛edzie lud otaczał mnogi, Ten napis twarde zachowaja˛ głazy: 20

Jean Froissart (1337–1410), poeta i historyk francuski, autor m.in. Chronique de France, d’Angleterre, d’Ecosse et de Bretagne. Materiały do historii wojen współczesnych zbierał od naocznych s´wiadków opisywanych wydarze´n.

47

„Tu le˙zy rycerz, co walczył bez trwogi I z˙ ył bez skazy”. Julian Ursyn Niemcewicz Co si˛e tyczy owego przysłowiowego „rycerza bez trwogi i skazy” (chevalier sans peur et sans reproche), to warto wiedzie´c, z˙ e pierwszym historycznym nosicielem takiego tytułu był słynny rycerz francuski Arnold Wilhelm de Barbazon (1360–1431), drugim za´s — jeszcze sławniejszym — Pierre du Terrail, znany jako Bayard (1473–1524). Jak˙ze to wi˛ec, zapyta kto´s, jacy ci rycerze naprawd˛e byli? Je˙zeli byli rzeczywis´cie a˙z tacy okropni, jak chce autor, to skad ˛ przyw˛edrowały owe rycerskie elementy do naszej kultury i naszego j˛ezyka — i wszystkich bez mała j˛ezyków s´wiata?21 Odpowiadam: przyw˛edrowały z opowie´sci rycerskiej — przede wszystkim za´s z przerobionego (na uniwersalnie europejska˛ modł˛e) mitu arturia´nskiego. Przyw˛edrowały nie tylko do literatury, poezji i potocznego j˛ezyka, ale i do historii. Albowiem nadzwyczaj nieliczne, ponad wszelka˛ watpliwo´ ˛ sc´ potwierdzone historycznie przykłady rycerskiego zachowania pochodza˛ z czasów, w których legenda o Arturze i jego wiernych towarzyszach z Kamelotu była ju˙z powszechnie znana i popularna. Nieliczni „dobrzy rycerze” starali si˛e po prostu na´sladowa´c swe literackie ideały. Z reguły ograniczali si˛e przy tym do wyst˛epowania na turniejach w przebraniu „Lancelota”, „Tristana” czy „Gawaina” i dekorowania hełmów szarfami i wsta˙ ˛zkami swych „Ginewr” i „Izold”. W z˙ yciu codziennym — a zwłaszcza na wojnie — z na´sladowaniem ideałów było znacznie gorzej. Mit arturia´nski w swych kolejnych fazach rozwoju nie oznaczał li tylko nostalgii za starymi, dobrymi, minionymi czasami, kiedy to z˙ yli jeszcze na s´wiecie prawdziwie dobrzy, wierni i pobo˙zni rycerze. Mit nie ubolewał nad dekadencja˛ kultury rycerskiej. Nie było nad czym ubolewa´c, bo — jak dowodzi wielu historyków — o dekadencji kultury rycerskiej mo˙zna mówi´c od momentu powstania rycerstwa i jego kultury w ogóle. Mit szedł w rzeczywisto´sci znacznie dalej: 21

Akurat wyjatkowo ˛ w naszej kulturze i j˛ezyku silnie funkcjonuje jeszcze inny typ rycerskos´ci — posta´c rycerza z czarnym krzy˙zem z Zakonu Teuto´nskiego, którego czyny o ile˙z bli˙zsze były historycznej prawdy o rycerzach. Krzy˙zak z Malborka (w rzeczywisto´sci zapewne wcale nie demoniczny i niewiele gorszy od innych pasowanych) stał si˛e jednak w naszej kulturze wygodnym kontrastem, drugim biegunem ideału. U Sienkiewicza przeczytamy: „Nieraz widziałem, jako prawy rycerz oszcz˛edzi drugiego, który jest słabszy, mówiac ˛ sobie: «Nie przyb˛edzie mi czci, skoro le˙zacego ˛ potratuj˛e». A Krzy˙zak wtedy wła´snie najzawzi˛etszy. . . ” Podobnie pofiglowała historia z kultura˛ i j˛ezykiem niemieckim. Tu, oprócz „rycerskiego czynu” (Rittertat) i „rycerskiego zachowania” (ritterliches Benehmen) funkcjonuje słowo i poj˛ecie Raubritter. Tak zwał si˛e bowiem szlachetnie urodzony i pasowany pan, trudniacy ˛ si˛e — dla zarobku — grabie˙za˛ i mordem. Tacy wła´snie historycznie prawdziwi rycerze byli plaga˛ i postrachem Niemiec w XIII–XIV wieku — okresie najwi˛ekszej popularno´sci mitu arturia´nskiego.

48

tworzył rycerska˛ utopi˛e. Tworzył absolutnie fikcyjny ideał. Ideał rycerza, jakiego nigdy nie było. Obie powy˙zsze sprawy wypłyn˛eły, jak si˛e rzekło, gdy celtycki mit zaczał ˛ walczy´c o prominentne miejsce w kulturze europejskiej, gdy zaczał ˛ stawa´c si˛e uniwersalny. Owa uniwersalno´sc´ — co ciekawe — nie zdołała jednak zatrze´c s´ladów celtycko´sci, które przetrwały w ka˙zdej, nawet najbardziej wypaczonej i zmodernizowanej wersji legendy.

Narodowo´sciowy aspekt mitu Artur był Celtem. Z dziada pradziada i cała˛ g˛eba.˛ Wi˛ecej — Artur był wyidealizowanym Celtem. Po prostu musiał taki by´c. Kto tego nie pojmie, nigdy nie zrozumie legendy. O dniach s´wiat ˛ i obrz˛edów celtyckich ju˙z wspominałem, o mitologii walijskiej ju˙z mówiłem, do jej odniesie´n do pewnych bohaterów i postaci jeszcze powrócimy, gdy zajmiemy si˛e legendarnym who is who. Na razie zwró´cmy jednak uwag˛e na pewne istotne zasady celtycko´sci — odnoszace ˛ si˛e bezpo´srednio do centralnej postaci legendy — do króla Artura. Artura, który był władca˛ Celtów. Nawet w tym najbardziej nam znanym, a zarazem najbardziej spaczonym kanonie mitu, zastanowi nas z pewno´scia˛ kilka zjawisk i faktów. Cho´cby taki: dlaczego Artur, syn Utera Pendragona, musi korzysta´c z czarów Merlina i wyciaga´ ˛ c miecz z kamienia? Dlaczego przywódcy klanowi zbieraja˛ si˛e na konwentyklu, by ustali´c, kto zostanie tym najgłówniejszym? Je˙zeli nawet tron nie jest dziedziczny, to dlaczego po prostu władzy nie przejmie ten najsilniejszy lub najbogatszy? A dlatego, z˙ e sprawowanie władzy było w´sród Celtów rozumiane i egzekwowane w sposób unikalny w´sród ówczesnych społecze´nstw. Król (władyka plemienny) nie był wła´scicielem ziemi — ziemia była wspólna, nale˙zała do wszystkich. Władca otrzymywał władz˛e w formie powiernictwa — sprawował rzady ˛ w imieniu ludu, nie we własnym. To bardzo wa˙zne — albowiem nam, przyjmujacym ˛ mit w jego s´redniowiecznej (europejsko s´redniowiecznej) postaci, Artur jawi si˛e jako król suzeren, jego rycerze jako wasale czy lennicy, a ludno´sc´ Krainy Logres jako poddani. Nic bardziej bł˛ednego. Władca celtycki nie mógł władzy odziedziczy´c lub przeja´ ˛c i nie mógł sprawowa´c jej absolutnie. Władza była mu powierzana w drodze powszechnego consensusu, a w jej sprawowaniu władca obowiazany ˛ był kierowa´c si˛e dobrem kraju i ludu. Owo dobro rozumiane było jako dobro ziemi — przy dobrym władcy kraj, czyli dosłownie poj˛eta ziemia, była zdrowa i szcz˛es´liwa, kwitła i rodziła, natomiast kryzys władzy lub chaos bezkrólewia oznaczał nieurodzaj, głód i inne plagi. Gdy rzady ˛ władcy były chore — ´ chorowała ziemia. Zle zarzadzany ˛ kraj (motyw ten wielokrotnie wracał pó´zniej w literaturze) zamieniał si˛e w Ziemi˛e Jałowa,˛ La Terre Gaste, The Wasted Land (Eliot). 50

W mitologiach i podaniach całego s´wiata funkcjonuje motyw króla bohatera, który dzi˛eki swym heroicznym czynom zyskuje akceptacj˛e całego swego ludu — i któremu cały lud — w uznaniu tych zasług i cech osobowo´sci — władz˛e powierza. Po to, by rzadził ˛ tak, by ludowi wiodło si˛e jak najlepiej. Z tym, z˙ e na całym s´wiecie takie legendy były tylko psychiczna˛ odtrutka˛ na rzeczywiste osoby władców i ich post˛epowanie. Na s´wiadomo´sc´ , z˙ e król jest, bo tron odziedziczył lub zdobył siła,˛ ziemia jest jego własno´scia,˛ która˛ swobodnie i bez ogranicze´n mo˙ze rozporzadza´ ˛ c. Rzadzi ˛ poddanymi z samej istoty podda´nstwa i dlatego, z˙ e ma w łapach aparat przymusu. Przestanie za´s rzadzi´ ˛ c, gdy umrze, lub kto´s — najcz˛es´ciej inny król — go obali. U Celtów te˙z istnieja˛ takie legendy — ale sa˛ one uzasadnione tradycja˛ i rzeczywistymi faktami. Król Celtów władz˛e otrzymywał w powiernictwie — dlatego, z˙ e był bohaterem. Dlatego, z˙ e jego faktyczne czyny i zasługi czyniły go godnym, by mu władz˛e powierzy´c. Król Celtów spłacał wobec ludu i ziemi serwitut — nic wi˛ecej. Słuchano jego rozkazów, gdy zasługiwał na to, by by´c mu posłusznym. Do niczego wi˛ecej władza nie uprawniała — w szczególno´sci nie dawała prawa własno´sci ziemskiej i rozporzadzania ˛ tym prawem. Ziemia była wspólna˛ własno´scia˛ wszystkich Celtów. Gdy si˛e o tym wie, łatwiej zrozumie´c zaci˛ety opór, jaki feudałom normandzkim i angielskim przez stulecia stawiali Walijczycy, Irlandczycy i Szkoci. Feudalny system sprawowania władzy, który Normanowie i Anglicy chcieli narzuci´c walijskim, irlandzkim i szkockim Celtom wywracał i stawiał na głowie cały ich celtycki s´wiat. Dlatego Artur zostaje okrzykni˛ety królem wszystkich Brytów i nadzieja˛ kraju. Dlatego jest pierwszym bohaterem w´sród bohaterów, dlatego on, nie kto inny, wydobywa miecz z kamienia. To on, jak bóg Lleu, otrzymuje miecz Ekskalibur, symbol władzy, z rak ˛ Pani Jeziora (bogini Arianrod). Dlatego niczym heros Cuchulainn, który w pojedynk˛e bronił Ulsteru przed cała˛ armia˛ królowej Medb z Connachtu, Artur pod Badon w obronie kraju własna˛ r˛eka˛ kładzie trupem blisko tysiac ˛ Sasów. Rzecz oczywista, samotny Cuchulainn nie dałby rady całej armii, Artur nie powaliłby własna˛ r˛eka˛ tysiaca ˛ Sasów. To legenda. Legenda, wyra˙zajaca ˛ celtycka˛ t˛esknot˛e za królem herosem, za niezwyci˛ez˙ onym królem bogiem, uzbrojonym przez bogini˛e (Wielka Matka, symbol ziemi) w magiczny miecz. Za królem zaakceptowanym przez sama˛ Ziemi˛e, której — jako powiernik woli ludu — b˛edzie godnie bronił. Za królem przyj˛etym przez wszystkich i jednoczacym ˛ wszystkich. Za królem, pod rzadami ˛ którego kraj rozkwitnie i b˛edzie szcz˛es´liwy, urodzajny, zdrowy. . . Oczywi´scie, takiego króla nie było. To mit. Mit, który zrodził si˛e w czasach, gdy s´wiat bryta´nskich Celtów walił si˛e ju˙z w gruzy pod ciosami obcych naje´zd´zców. W czasach, kiedy okazało si˛e, jak słabiutka wobec twardego feudalizmu jest naiwna, celtycka demokracja. . . 51

Mit o królu Arturze. Nieziszczalny, celtycki ideał. Có˙z, niewiele po Celtach pozostało. Ale ideał pozostał. Bo był — w przeciwie´nstwie do samych Celtów — niezniszczalny. I pozostała legenda. Dokładnie z tego samego powodu.

Graal — misterium ostateczne „Pod wieczór przyszedł zamo˙zny człowiek z Arymatei, imieniem Józef, który te˙z był uczniem Jezusa. On udał si˛e do Piłata i poprosił o ciało Jezusa. Wówczas Piłat kazał je wyda´c. Józef zabrał ciało, owinał ˛ je w czyste płótno i zło˙zył w swoim nowym grobie, który kazał wyku´c w skale. Przed wej´scie do grobu zatoczył du˙zy kamie´n i odszedł” (Mateusz, 27, 57–60). Ano, rzecz w tym, z˙ e Józef nie odszedł. Tak, tak, wiem, z˙ e wszyscy pozostali ewangeli´sci — Jan, Łukasz i Marek, a tak˙ze apokryficzny Nikodem — zgodnie ˙ odszedł i tyle, z˙ e przy grobie zostały tylko twierdza˛ to samo, co Mateusz. Ze dwie Marie — Maria Magdalena i Maria, z˙ ona Kleofasa. Ale my przecie˙z znamy legend˛e arturia´nska! ˛ Józef z Arymatei nie odszedł od grobowca. Józefowi objawił si˛e Chrystus, z˙ ywy, a z rany jego, tej zadanej włócznia˛ rzymskiego centuriona Longinusa, płyn˛eła krew. Józef wział ˛ naczynie i do niego zebrał ostatnie krople krwi Zbawiciela. I dopiero teraz odszedł, opu´scił Jeruzalem, udał si˛e do miasta Sarras, a stamtad ˛ po˙zeglował do Brytanii. Za jego to (Józefa) sprawa˛ cały lud poga´nski tej ziemi na wiar˛e chrze´scija´nska˛ wrócił. Naczynie, w które zebrano krople krwi najprawdziwszej, krwi królewskiej (le sang réal, Sangréal, Gréal, Grail, Graal) znikn˛eło z tego s´wiata, zostało ukryte, a potomkowie Józefa stali si˛e dziedzicznymi stra˙znikami Tajemnicy. Graal zniknał, ˛ ale madry ˛ Merlin wyprorokował był, z˙ e kiedy´s powróci. I Graal powrócił. . . Jak ju˙z wiemy, pierwszy o Graalu napomknał ˛ Chrétien de Troyes. Tyle z˙ e Chrétien romansu nie doko´nczył, pewnie dlatego nie ma u niego ani słowa o Chrystusie, ani o Józefie z Arymatei. Ani słowa. Nie wiemy, czym jest Graal, Graal u Chrétiena pozostaje tajemnica.˛ I jeszcze jedno — tajemnicze naczynie u Chrétiena to misa lub półmisek (éscuelle), naczynie, jakiego u˙zywano podczas uczt. Cała sprawa wypływa ponownie w religijnej wersji legendy — u Roberta de Boron (Joseph d’Arimathie). Tam mamy ju˙z pełna˛ histori˛e Józefa z Arymatei, krwi zebranej do naczynia (które u Borona po raz pierwszy staje si˛e kielichem, tym samym, z którego Chrystus pił podczas Ostatniej Wieczerzy), exodus Józefa do Brytanii, przekazywanie sobie Graala przez potomków Józefa a˙z do ostatniego

53

z nich, tego, który zostaje Królem Rybakiem, stra˙znikiem tajemnicy cudownego naczynia a˙z do nadej´scia prawowitego nast˛epcy. . . Czy Robert de Boron był pierwszym, który nadał mitowi arturia´nskiemu religijny charakter, czy te˙z Ko´sciół ju˙z wcze´sniej próbował anektowa´c króla Artura i Graala do własnych potrzeb, nie wiemy. Nie wiemy te˙z, w jaki sposób do celtyckiej legendy, stanowiacej ˛ bez watpienia ˛ mieszank˛e mitologii, tradycji i rzeczywistych wydarze´n historycznych, dotyczacych ˛ prób powstrzymania saskiej ekspansji w Brytanii wkradły si˛e elementy ewangeliczne. Robert de Boron (jak i zreszta˛ Chrétien) powołuje si˛e na jakie´s sobie tylko znane z´ ródła i tajemne ksi˛egi, które pozwoliły mu pozna´c faktyczne dzieje ewangelicznego Józefa z Arymatei i cudownego naczynia, powiazanego ˛ zarówno z Ostatnia˛ Wieczerza,˛ Ukrzy˙zowaniem i Zmartwychwstaniem. Takie tajemnicze z´ ródła to motyw stary jak s´wiat w literaturze, zawsze z˙ ywy i zawsze modny — nie tak dawno mówili´smy o „dokumencie bryta´nskim”, który posłu˙zył Geoffreyowi z Monmouth przy opracowywaniu Historii Regum. . . . A mieli´smy te˙z Jamesa Macphersona i jego sfabrykowane Pie´sni Osjana. „Sekretne ksi˛egi” i „tajemne dokumenty”, z których Robert de Boron do´ etym Graalu, mo˙zna wi˛ec s´miało podciagn wiedział si˛e prawdy o Swi˛ ˛ a´ ˛c pod ta˛ sama˛ kategori˛e — co nie przeszkodziło, by posłu˙zyły potem do wyciagania ˛ zapierajacych ˛ dech w piersiach wniosków i konkluzji.22 Dzieło Roberta podj˛eli cystersi w Cyklu Wulgaty, dziele, które, jak wspominałem wcze´sniej, najprawdopodobniej zainspirował jeszcze za swego z˙ ycia Bernard z Clairvaux. I tu wszystko robi si˛e jasne. Nie ma z˙ adnych tajemnych z´ ródeł. Jest polityka. I nic poza tym. Co ciekawe, wymy´slony przez Roberta de Boron kielich w Wulgacie znika, Graal staje si˛e ponownie misa,˛ jak u Chrétiena. Reszta (tzn. istota i pochodzenie Graala) w zasadzie identyczna. Jak ju˙z jednak powiedziano, mnisi wprowadzaja˛ do akcji posta´c, której nigdzie i nigdy poprzednio nie było — ich absolutny wynalazek — Galahada. Syna Lancelota, zrodzonego z dziewiczej Elaine, córki króla Pellesa, wnuczki króla Pellama Bogatego Rybaka. Galahada, ideał rycerza, w prostej linii potomka Józefa z Arymatei. Cykl Wulgaty (cz˛es´c´ zatytułowana La Queste del Saint Graal) poucza, i˙z Graal objawił si˛e w Kamelocie dokładnie w dniu przybycia Galahada na dwór, w Dniu ´ atek. Zielonych Swi ˛ Stało si˛e to podczas wieczerzy po wieczornych modłach. Za22

Do takich nale˙zy chocia˙zby teoria M. Baigenta, R. Leigha i H. Lincolna, zawarta w dziele ´ ety Graal i Swi˛ ´ eta Krew, według której Chrystus wcale nie został ukrzy˙zowany, lecz z poSwi˛ moca˛ Józefa z Arymatei(!) i swej z˙ ony (!!!) Marii Magdaleny uciekł do Europy. Graal to zatem rzeczywista „krew” — linia, dynastia, której tajemnicy strzegli druidzi, Merowingowie, albigen˙ ˙ si, templariusze, ró˙zokrzy˙zowcy, masoni. . . brakuje tylko Zydów i cyklistów. Przepraszam, Zydzi sa˛ — dowodzac, ˛ z˙ e jaki´s Rex Mundi, potomek i spadkobierca Chrystusa, wcia˙ ˛z czeka na dzie´n, w którym obejmie władz˛e nad s´wiatem, autorzy co i rusz cytuja˛ Protokoły M˛edrców Syjonu. Teori˛e powy˙zsza˛ zdrowo ob´smiał Eco w Wahadle Foucaulta.

54

grzmiało, poja´sniało i oto przed oczami zgromadzonych pojawiło si˛e naczynie okryte zasłona,˛ niesione przez niewidzialne r˛ece. „Pałac — czytamy — napełnił si˛e najpi˛ekniejszymi woniami s´wiata”. A na stołach przed rycerzami jawiły si˛e mi˛esiwa przewyborne i ka˙zdy miał przed soba˛ takie, jakie chciał”. A Graal zniknał ˛ — równie nagle, jak si˛e pojawił. Inicjatorem Wielkiego Poszukiwania jest (w Wulgacie i u Malory’ego) osoba najmniej spodziewana — nie Galahad, nie Perceval, nie Artur, lecz. . . Gawain. To Gawain rzuca propozycj˛e, aby rozwikła´c Wielka˛ Tajemnic˛e, ujawni´c, co było ukryte pod Zasłona.˛ „Niechaj ka˙zdy z nas — wzywa Gawain — zło˙zy s´lub rycerski, z˙ e ju˙z nazajutrz wyruszy na wypraw˛e, która trwała b˛edzie jeden rok i jeden dzie´n. . . ” Król Artur jest przera˙zony — cystersi w Wulgacie wyra´znie sugeruja,˛ z˙ e król ju˙z wie: nadchodzi koniec epoki. Zbli˙za si˛e oto Götterdämmerung, zmierzch bogów. Tych innych bogów. I innych bo˙zyszcz — innych ideałów, innych od tych, które ustaliły sobory latera´nskie. Przera˙zone sa˛ te˙z damy — grzeszne i wyst˛epne córy Ewy. One te˙z wiedza,˛ z˙ e koniec z jedwabiami, koniec z amour courtois, teraz b˛edzie ró˙zaniec, kl˛ecznik i włosienica. Co prawda, kilka dam chce równie˙z s´lubowa´c i wyruszy´c na Wypraw˛e, ale obecny w Kamelocie stary pustelnik Nacien grzmi wielkim głosem, z˙ e byłoby blu´znierstwem i grzechem s´miertelnym, aby Graala szukały tak nikczemne istoty. Rycerze m˛ez˙ czy´zni, je´sli nie sa˛ bez grzechu, moga˛ si˛e oczy´sci´c przez spowied´z, ale kobietom i spowied´z nie pomo˙ze. Córy Ewy sa˛ nieczyste i na wieki nieczystymi pozostana.˛ Gdzie im do Graala! Damy wi˛ec zostaja,˛ a rycerze wyruszaja.˛ Dru˙zyna Okragłego ˛ Stołu przestaje istnie´c. Nic si˛e nie liczy. Zagro˙zenie kraju — złe olbrzymy i smoki, raubritterzy i bandyci, Sasi, Irlandczycy, Piktowie — to sprawy doczesne i niewarte, by zaprzata´ ˛ c sobie nimi głow˛e. Rycerze jada˛ szuka´c Graala. Ka˙zdy jedzie samotnie — podejmuja˛ decyzj˛e, by si˛e rozdzieli´c. Ka˙zdy wybiera własna˛ drog˛e. A przed wszystkimi jedzie ten jeden, ten najgodniejszy i najczystszy — wymy´slony specjalnie w tym celu Galahad. A czytelnik ju˙z wie — spo´sród owych wybranych przez rycerzy dróg ta˛ jedyna,˛ ta˛ wła´sciwa,˛ ta˛ prowadzac ˛ a˛ do celu — jest droga Galahada. Kim jest Galahad? Joseph Campbell wywodzi imi˛e Galahada od biblijnego Gileadu. Gilead według Pisma to wprawdzie nie osoba, ale z˙ yzna kraina w Zajordaniu — ale jest to miejsce symboliczne, s´wiadectwo zgody i przymierza (Genesis, 31, 47–52). Dodatkowo, Campbell uwa˙za, z˙ e wytłumaczenie imienia Galahada kryje si˛e w biblijnym zdaniu: „Numquid resina non est in Galaad?”, czyli „Czy nie ma ju˙z balsamu w Gileadzie?” (Ksi˛ega Jeremiasza, 8, 22). Arturia´nski Galahad miał zatem w Cyklu Wulgaty by´c zarówno symbolem przymierza, jak i balsamem, lekiem na dolegliwo´sci i wszelkie zło. Parakletem. Pocieszycielem i zbawca.˛ 55

Inspiracji piszacych ˛ Cykl Wulgaty cystersów upatruje te˙z Campbell w decyzjach podj˛etych na czwartym powszechnym Soborze Latera´nskim, zwołanym przez Innocentego III w roku 1215. Sobór ten, oprócz oficjalnego wezwania do morderczej krucjaty przeciw albigensom i waldensom, okre´slił tak˙ze dogmat nast˛epujacy: ˛ w czasie mszy s´wi˛etej, podczas podniesienia hostii i kielicha, Chrystus jest obecny. Obecny realnie. Ciałem i krwia.˛ Jest jednocze´snie kapłanem i ofiara: ˛ In qua idem ipse sacerdos, et sacrificium Iesus Christus, cuius corpus et sanguis in sacramento altaris sub speciebus panis et vini veraciter contentur. . . I jeszcze jeden dogmat przyj˛eto na czwartym Soborze Latera´nskim. Dogmat, który istnieje do dzi´s: Jest tylko jedna wiara i jeden Ko´sciół. Tylko jeden. I tylko jedna, jedyna wła´sciwa droga, zboczenie z której oznacza wieczne pot˛epienie. Una vero est fidelium universalis ecclesia, extra quam nullus omnino salvatur. . . Tylko jedna droga, droga Galahada. I tylko jeden Graal. Tak tedy Graal i Chrystus — to jedno. Odnale´zc´ Graala po długiej, niebezpiecznej, pełnej trudów w˛edrówce — to znaczy prze˙zeglowa´c przez z˙ ycie, omijajac ˛ rafy grzechu. Omijajac ˛ pokusy, ale nie l˛ekajac ˛ si˛e cierpienia, zatriumfowa´c duchem nad mdłym ciałem i grzeszna,˛ nietrwała˛ materia˛ doczesno´sci. Posia´ ˛sc´ Graala — to osiagn ˛ a´ ˛c zbawienie. Wspia´ ˛c si˛e na gór˛e Montsalvat, aby zosta´c salvatur. Dopełni´c misterium. Przekroczy´c granic˛e. Dlaczego mnisi wymy´slili Galahada? I dlaczego uczynili go synem Lancelota, który przecie˙z jest najgrzeszniejszym z grzesznych, bo ciagle ˛ pozostaje w wyst˛epnym zwiazku ˛ z Ginewra? ˛ Nawet gdy poczyna Galahada z Elaine, sadzi, ˛ z˙ e kocha si˛e z królowa,˛ cudza˛ mał˙zonka.˛ Galahad jest zatem dzieckiem grzechu i wyst˛epku! Lancelot ulega po˙zadliwo´ ˛ sci, grzechowi s´miertelnemu, a po˙zada ˛ z˙ ony bli´zniego swego. Na domiar złego tym bli´znim jest król, senior, suzeren. Lancelot łamie jedno ze s´wi˛etszych przykaza´n s´redniowiecznego rycerza — popełnia zdrad˛e wobec suzerena. Dlaczego wi˛ec Wulgata robi z Galahada syna Lancelota, cudzoło˙znika i wiarołomcy? Syn, dziecko, symbolizuje odrodzenie, ponowne narodziny. Odrodzenie w lepszej, idealnej formie — w postaci, która˛ mogliby´smy mie´c, gdyby z˙ ycie nas nie skaziło. I wi˛ecej — syn jest odkupieniem win. Dla mnichów od Wulgaty Galahad jest nie tylko powtórnym wcieleniem — jest odkupieniem grzechów Lancelota. Lancelota, który ongi´s nosił przecie˙z imi˛e Galahad, nim porzucił je dla s´wieckiego i doczesnego nom de guerre. Galahad jest tym, czym Lancelot mógłby by´c, gdyby. . . Lancelot, rzecz jasna, Graala nie odnajduje, cho´c szuka intensywnie. Nie moz˙ e, bo. . . wcia˙ ˛z jest grzesznym Lancelotem, nie czystym Galahadem. Zawodza˛ te˙z Gawain i Lionel — bo pozostaja˛ dumni, bo wcia˙ ˛z sa˛ pyszni, bo wcia˙ ˛z zajmuja˛ ich sprawy tego s´wiata, a nie ideały ducha. Bo wcia˙ ˛z sa˛ zwykłymi, nie idealnymi rycerzami.

56

Graala odnajduja˛ wreszcie trzej czy´sci i bezgrzeszni: Galahad, Perceval i Bors. Ale Perceval i Bors — mimo czysto´sci (seksualnie rozumianej), mimo tego, i˙z sa˛ rycerzami prawymi, moga˛ by´c w Wulgacie wyłacznie ˛ towarzyszami Galahada. Nawet Perceval, który wszak˙ze we wszystkich wcze´sniejszych wersjach był tym, który Graala odnalazł, w Wulgacie schodzi na drugi plan. Dlaczego? Bo mo˙ze by´c tylko jeden. Jest tylko jedna droga. Galahad, poza nim nikt — to przestroga dla wszystkich albigensów tego s´wiata. Una vero est fidelium universalis ecclesia! Galahad, osiagn ˛ awszy ˛ Cel Najwy˙zszy, wraz z cudownym naczyniem odchodzi z tego grzesznego padołu na wieki. Perceval zrzuca zbroj˛e, zostaje pustelnikiem i wkrótce umiera. Do Kamelotu powraca jedynie Bors, po to, by zakomunikowa´c Arturowi przesłanie cystersów i Wulgaty: wraz z Graalem odeszła nadzieja. Zniknał ˛ symbol i o´srodek ducha — a bez ducha s´wiat doczesny, s´wiat rycerstwa, s´wiat Artura — te s´wiaty musza˛ si˛e rozpa´sc´ w proch i pył. . . Graal — jak bez mała ka˙zdy element legendy arturia´nskiej — ma swój pierwowzór w mitologii celtyckiej. Jest to rzecz najzupełniej pewna i po wielokro´c potwierdzona. Jak ka˙zdy z celtyckich elementów legendy, podlegał modyfikacjom, majacym ˛ słu˙zy´c okre´slonym celom. Ka˙zda kolejna epoka dodawała swe własne cele — cele nowoczesne, odpowiadajace ˛ nowoczesnym i aktualnym dla danej epoki ideałom moralnym, wzgl˛ednie ideałom grupy, która si˛e za idealna˛ uwaz˙ ała. Wersja religijna mitu jest starsza od samej legendy o ponad sze´sc´ set lat. Czy mo˙zna jednak twierdzi´c, z˙ e wersja religijna jest z tego powodu lepsza i bardziej moralna od prawersji celtyckiej, albowiem w czasach powstawania Wulgaty kultura i cywilizacja dojrzały o lat sze´sc´ set? Czy modyfikowanie i unowocze´snianie mitu zawsze musi oznacza´c jego wzbogacanie, nobilitowanie zawartych w micie idei? Ideały chrze´scija´nstwa, zaszczepione na grunt legendy arturia´nskiej z inicjatywy Bernarda z Clairvaux, uwa˙zamy dzi´s za szczytne i szlachetne — a chrzes´cija´nski Graal (nieodmiennie w postaci kielicha lub pucharu) zajał ˛ we współczesnej kulturze eksponowane miejsce jako symbol s´wi˛etego i najwy˙zszego ideału. Nie mo˙zna jednak zapomina´c, z˙ e taka egzegeza mitu miała w czasach powstawania Cyklu Wulgaty cel bardzo konkretny — moralny i polityczny. Po pierwsze, nale˙zało wytoczy´c bezlitosny bój ideałom amour courtois, kłócacym ˛ si˛e z zalecana˛ przez Ko´sciół asceza˛ i programowa˛ idiosynkrazja˛ wzgl˛edem wszelkich form doczesnej — a ju˙z zwłaszcza fizycznej — miło´sci. Amour courtois była bowiem wobec Ko´scioła tym, czym pó´zniej Wandea wobec Rewolucji Francuskiej i Napoleona — buntem i oporem. Amour courtois blu´znierczo sugerowała, z˙ e miło´sc´ do kobiety mo˙ze kierowa´c człowiekiem równie silnie, jak miło´sc´ do Boga. Zgodnie z kanonami amour courtois rycerz pełni wobec pani swego serca rycerska˛ słu˙zb˛e, jest jej lennikiem — traktuje dam˛e — naczynie grzechu — na równi z królem, suzerenem, Bo˙zym pomaza´ncem. To nie do pomy´slenia!

57

Co ciekawe, ze wszystkich wersji legendy Wulgata jest najbardziej dosadna i dosłowna je´sli chodzi o sprawy miło´sci cielesnej. Dzieło po prostu dyszy seksem i erotyzmem. Tam, gdzie Malory ogranicza si˛e (przy opisach niewiast) do stwierdzenia: „Była ona wielce urodziwa˛ panna”, ˛ Wulgata nie waha si˛e poinformowa´c, z˙ e: „jej kształtne piersi, niewielkie, bielutkie i j˛edrne unosiły si˛e pod suknia˛ jak twarde jabłuszka”. Malory (mówiac ˛ np. o Lancelocie i Ginewrze) delikatnie stwierdza: „Czy byli tej nocy ze soba˛ w ło˙zu, czy te˙z nie, tego nie wiem i nie odwa˙ze˛ si˛e powiedzie´c, pomnijcie bowiem, z˙ e w owych czasach miło´sc´ inna˛ miała posta´c, ni´zli dzi´s”. W podobnych sytuacjach w Wulgacie para kochanków „ległszy nago i obłapiwszy si˛e ciasno”, „zabawia si˛e s´licznie ze soba”, ˛ „wygadza sobie pi˛eknie nawzajem” itd. Bez watpienia ˛ bierze si˛e to z tego samego z´ ródła, co i cała nagonka na seks, rozp˛etana przez Ko´sciół — z niedajacych ˛ si˛e stłumi´c z˙ adzy ˛ cielesnych, gorejacych ˛ w s´wiatobliwych, ˛ ogłupiałych od ascezy i celibatu braciszkach i siostrzyczkach zakonnych. A mo˙ze s´wiatobliwi ˛ mnisi mieli s´wiadomo´sc´ , z˙ e cel, jaki chca˛ osiagn ˛ a´ ˛c, wymaga. . . atrakcyjnej tre´sci? A mo˙ze ich przesłanie brzmi nast˛epujaco: ˛ je´sli mus, to ju˙z lepiej „wygodzie sobie pi˛eknie”, ni˙z lenniczo słu˙zy´c. Lepiej na krótko lec nago i zabawi´c si˛e, miast gina´ ˛c z miło´sci i z daleka obdarza´c kobiet˛e czcia,˛ której kobieta nie jest godna. . . Drugi cel wersji ko´scielnej był nast˛epujacy: ˛ nale˙zało wzia´ ˛c w mocne karby rycerstwo i jego ideały — z braku takowych stworzy´c je. Rycerz miał przesta´c my´sle´c o przyziemnych duperelach — miał od chwili pasowania, noszacego ˛ (w pó´zniejszej wersji, od wieku XI) charakter inicjacji religijnej, w spokoju i pobo˙znym skupieniu czeka´c na ukoronowanie swego z˙ ycia. Miał oczekiwa´c chwili, gdy objawi si˛e Graal — w postaci, dla przykładu, wezwania do krucjaty.23 Trzeba przyzna´c, z˙ e Ko´sciół postapił ˛ sprytnie — nie rzucał na legend˛e anatem i nie grzmiał z ambony. Zamiast tego stworzył i pu´scił w obieg własna˛ wersj˛e mitu — na tyle silna˛ i trafiajac ˛ a˛ do publiki, by wyprze´c poprzednie. Wersj˛e religijna,˛ w niektórych aspektach obowiazuj ˛ ac ˛ a˛ i klasyczna˛ do dzi´s. Ta klasyczno´sc´ jest jednak mocno podwa˙zona przez inna˛ wersj˛e Poszukiwania Graala. Wersj˛e Wolframa von Eschenbach. Wersj˛e, która˛ nale˙zy uzna´c za buntownicza˛ — dzisiaj powiedzieliby´smy dysydencka.˛ Wolfram von Eschenbach te˙z jest w „Wandei”, stowarzysza si˛e z Chrétienem de Troyes i truwerami — przeciwko Robertowi de Boron — i (pó´zniejszym) cystersom. W wersji Wolframa Graal jest. . . kamieniem. Nie misa,˛ nie czara,˛ nie pucharem, nie mszalnym kielichem, lecz kamieniem. Prawda, nie zwykłym, lecz cu23

Ideałem, wzorem do na´sladowania — i apoteoza˛ — rycerstwa i wszelkich chrze´scija´nskich cnót ogłasza Bernard z Clairvaux zakon templariuszy, milicj˛e Bo˙za,˛ gotowa˛ do walki w obronie wiary na ka˙zde zawołanie. Ma to miejsce w roku 1128. Niecałe dwie´scie lat pó´zniej, w roku 1307, idealni rycerze, oskar˙zeni o czary, sodomi˛e, demonolatri˛e, blu´znierstwa i herezj˛e wyja˛ z bólu w izbach tortur i płona˛ na stosach jak Francja długa i szeroka.

58

downym — sam widok tego kamienia darzy wieczna˛ młodo´scia,˛ dzi˛eki niemu odradza si˛e z popiołów odmłodzony feniks. Ale kamie´n (filozoficzny?) to nie kielich — kamie´n eliminuje z historii jej liturgiczny podtekst i zwiazki ˛ z eucharystia.˛ 24 Kamie´n jest znacznie bli˙zszy Kabale. . . W wersji Wolframa nie ma Galahada. Nie ma z˙ adnego chevalier sans peur et sans reproche, który rodzi si˛e i zostaje rycerzem wyłacznie ˛ w jednym celu. Jest tylko Parsifal — a Parsifal ideałem nie jest. Parsifal natomiast pragnie nim by´c i da˙ ˛zy do tego. Wolfram von Eschenbach, jak wspominałem, był sam dzielnym rycerzem, triumfatorem walk w szrankach. Łatwiej zrozumie´c jego dysydenckie podej´scie do religijnej wersji legendy, je´sli przypomnimy sobie, z˙ e Ko´sciół kilkakrotnie próbował przeforsowa´c zakaz urzadzania ˛ turniejów. Rycerz Wolfram inaczej rozumie ideały rycerskie. Romans Wolframa, dzielnego rycerza, umiejacego ˛ cieszy´c si˛e z˙ yciem, tchnie rado´scia˛ z˙ ycia i optymizmem. Parsifal, zdobywajac ˛ Graala, poznaje istot˛e i pi˛ekno z˙ ycia. Poznaje istot˛e humanizmu. Parsifal zgł˛ebia tajemnic˛e, by móc wyleczy´c z cierpie´n Amfortasa, Króla Rybaka. Parsifal nie odchodzi z tego s´wiata wraz z Graalem, pozostaje, by teraz, osiagn ˛ awszy ˛ najwy˙zsza˛ warto´sc´ duchowa˛ (która˛ Graal u Wolframa wcale nie przestaje by´c) cieszy´c si˛e z˙ yciem w dwójnasób. Przesłanie Wolframa brzmi: nie czekajmy na objawienie i płynacy ˛ z góry nakaz, nie czekajmy na z˙ adne Deus vult. Szukajmy Graala w sobie. Bo Graal — to szlachetno´sc´ , to miło´sc´ bli´zniego, to zdolno´sc´ współczucia. Prawdziwe ideały rycerskie, ku którym warto i nale˙zy szuka´c wła´sciwej drogi, przebija´c si˛e poprzez dzika˛ puszcz˛e, tam, gdzie, cytuj˛e, „ni drogi nie masz, ni s´cie˙zki”. Ka˙zdy musi swa˛ s´cie˙zk˛e odnale´zc´ sam. Ale to nieprawda, z˙ e jest tylko jedna s´cie˙zka. Jest ich wiele. Niesko´nczenie wiele. 24

Wolfram von Eschenbach (wzorem poprzedników) te˙z powołuje si˛e na „tajemne z´ ródła”. Parzival miał powsta´c na podstawie informacji, otrzymanych od Guiota de Provins, trubadura mocno zwiazanego ˛ z templariuszami. Guiot za´s swe informacje o Graalu czerpał jakoby od mistrzów ze słynnej szkoły kabalistów w Toledo, zwłaszcza od z˙ ydowskiego astronoma i m˛edrca Flagetanisa. Dysydencko´sc´ dzieła Wolframa wida´c jeszcze w jednej sprawie: Graal ukryty jest na górze Munsalvaesche, czyli Montsalvat. Mniema si˛e, z˙ e Montsalvat to Montségur, ostatnia twierdza albigensów, której zdobycie i rze´z w roku 1244 oznaczały koniec herezji w Langwedocji. Odwołanie to (jak równie˙z elementy mistycznej i zagmatwanej symboliki w Parzivalu) uwa˙za si˛e za ewidentna˛ fascynacj˛e Wolframa schizma˛ manichejska˛ i katarska.˛ Inny fakt, który mógłby to potwierdza´c: stra˙znikami Graala na górze Montsalvat sa˛ templariusze, których ju˙z za czasów Wolframa papie˙z Innocenty III ostro ganił za sprzyjanie katarom, nie powstrzymujac ˛ si˛e przy tym od aluzji odno´snie szerzacego ˛ si˛e w zakonie „czarownictwa” (bulla De insolentia Templariorum). Lata 1200–1220, w których Wolfram pisał Parzivala, nakazywały skrz˛etnie unika´c aluzji zarówno do albigensów, jak i templariuszy. Wolfram tego nie uczynił. Nie b˛ed˛e snuł dywagacji, dlaczego tak si˛e stało, bo si˛e boj˛e (wzorem Baigenta i Spółki) zakałapu´cka´c w jaka´ ˛s spiskowa˛ teori˛e dziejów.

59

Parsifal współczuje Królowi Rybakowi. Parsifal to Błazen, który wie jedno — Król cierpi. O Bła´znie tym, jak pami˛etacie, opowiada jeden błazen, Parry, drugiemu błaznowi, Jackowi Lucasowi, gdy obaj gł˛eboka˛ noca˛ le˙za˛ na trawie w Central Parku i usiłuja˛ siła˛ woli rozp˛edza´c chmury na niebie. A pó´zniej, gdy jeden z tych błaznów cierpi, gdy ga´snie w komatozie na łó˙zku w nowojorskiej klinice, drugi ryzykuje z˙ ycie, by zdoby´c Graala. Puchar, na którym widnieje napis: „To Lannie Carmichael, Christmas 1932”. Nie napis jest wa˙zny. Wa˙zne jest człowiecze´nstwo. Serce. Zaiste, cho´c doceniam intencje, wol˛e humanizm Wolframa von Eschenbach i Terry’ego Gilliama od idiosynkrazji zgorzkniałych cysterskich skrybów i Bernarda z Clairvaux. . . Lata mijały, kultura „dojrzewała” dalej, a mit arturia´nski rozwijał si˛e, słu˙zył kolejnym celom. O jednym z takich celów opowiem z najwy˙zsza˛ niech˛ecia,˛ wyłacznie ˛ z obowiazku, ˛ by to uczyni´c, zaprawd˛e musz˛e „zamkna´ ˛c oczy i my´sle´c o Anglii”. Oto stało si˛e bowiem tak, z˙ e po blisko o´smiuset latach od powstania Cyklu Wulgaty Reichsführer Heinrich Himmler usiłuje dopasowa´c mit Artura i Okragłego ˛ Stołu do ideologii i kodeksu swoich czarnych rycerzy z SS. A Hitler (fakt historycznie potwierdzony, nie powtórzony za filmem o przygodach Indiany Jonesa) zleca specjalnej grupie przeprowadzenie w Pirenejach i Langwedocji poszukiwa´n góry Montsalvat i Graala.25 Cudowne naczynie z legendy o królu Arturze miało posłu˙zy´c brunatnym spadkobiercom Nibelungów i „aryjskiej” tradycji rycerskiej jako Wunderwaffe przeciw „perfidnemu Albionowi”! Graal miał by´c oto wykorzystany jako bro´n przeciw Celtom. . . Celtom, którzy Graala wynale´zli. ´ Zródło, pierwowzór i archetyp Graala — cho´c dla zwolenników kanonicznej wersji legendy zabrzmi to jak s´wi˛etokradztwo — to w oczywisty sposób legendarne, celtyckie artefakty. W wi˛ekszo´sci przypadków — kotły. Cudowny kocioł, z reguły własno´sc´ jakiego´s boga lub grupy bogów, wyst˛epuje w podaniach celtyckich bardzo cz˛esto. Irlandzki bóg Dagda, jeden z synów bogini Danu, posiadał kocioł zwany Undry. Ka˙zdy z go´sci Dagdy znalazł w kotle jadło odpowiednie do własnych zasług i uczynków. Prawi bohaterowie i najdzielniejsi herosi wyławiali z kotła najsmakowitsze, najlepsze kaski. ˛ Nikt od Undry nie odchodził głodny. Ka˙zdy znajdował w kotle — przypominam tu tekst Wulgaty — 25

Poszukiwania i wykopaliska w południowej Francji sponsorował sam Alfred Rosenberg, główny specjalista od spraw czysto´sci rasowej. Ciekawe, jak do rasowych teorii Herr Rosenberga pasował fakt, z˙ e według Wolframa von Eschenbach obaj „niemieccy” (echt Deutsch) rycerze Graala, Parsifal i Lohengrin, b˛edac ˛ bliskimi krewniakami Króla Rybaka Amfortasa, wywodzili si˛e wprost od Józefa z Arymatei, co oznaczało, z˙ e w my´sl nazistowskich standardów mieli w z˙ yłach krew z˙ ydowska.˛

60

„mi˛esiwa przewyborne, i ka˙zdy miał przed soba˛ takie, jakie chciał”. Potrzebne sa˛ dalsze przykłady? Prosz˛e uprzejmie: Heros Cuchulainn, podczas bohaterskiej wyprawy na Dún Scaith, Miasto Cieni, zdobył na bogach Ciemno´sci cudowny kocioł, w którym nigdy nie mogło zabrakna´ ˛c mi˛esa. A w mitologii bryta´nskiej i walijskiej? Bóg Brân dysponował kotłem, który — identycznie jak pó´zniej Graal — regenerował siły witalne, ozdrawiał i wr˛ecz przywracał z˙ ycie zmarłym. Bogini Ceriddwen miała czarodziejski kocioł, w którym warzyła eliksir ma˛ dro´sci i wiedzy. Eliksir przeznaczony był dla syna bogini, ale przypadkiem pokosztował go młodziutki słu˙zacy ˛ Ceriddwen, chłopiec o imieniu Gwion Bach. Magiczny napój podziałał — gdy chłopiec dorósł, zasłynał ˛ jako Taliesin, najwi˛ekszy bard Brytanii. . . Bóg Pwyll, władca krainy Annwvyn, posiadał za´s kocioł, który nie tylko warzył jadło — był to wysadzany perłami Kocioł Natchnienia, Inspiracji i Poezji, a wi˛ec rzeczy, które dla Celtów miały ogromna˛ warto´sc´ duchowa.˛ Ni tchórz, ni zdrajca, ni krzywoprzysi˛ez˙ ca, ni kłamca nie mógł nawet zbli˙zy´c si˛e do kotła Pwylla. . . Czy niczego wam to nie przypomina? To˙z to Graal, wypisz-wymaluj! W legendzie walijskiej kocioł Pwylla ukryty był w niedost˛epnym, stale obracajacym ˛ si˛e zamku Caer Sidi — oczywistym pierwowzorze zamku Króla Rybaka i góry Montsalvat. Próbowało go zdoby´c wielu bohaterów, ale dokonał tego w legendzie walijskiej nie kto inny, a heros po´sród herosów, najdzielniejszy i najgodniejszy ze wszystkich Celt po´sród Celtów — sam król Artur, wspomagany przez barda Taliesina. . . Jak ju˙z wiemy, pierwszym kontynentalnym odkrywca˛ Graala był Perceval Chrétiena de Troyes. Perceval wywodzi si˛e za´s od mitycznego walijskiego herosa Peredura. A Peredur w mitach walijskich w wyniku długich poszukiwa´n i w˛edrówek odnalazł cudowny i tajemniczy przedmiot, którym była. . . uci˛eta, broczaca ˛ krwia˛ głowa na misie, niesionej przez dwie dziewice. Badacze mitu identyfikuja˛ ów makabryczny przedmiot z głowa˛ boga Brâna Błogosławionego (vide walijska mitologia), która stała si˛e wyrocznia˛ i ostrzegała Brytów przez najazdami wrogów. Badacze nie tylko upatruja˛ w owej głowie jeden z pierwowzorów Graala — uwa˙za si˛e, z˙ e prastarzy Celtowie mieli w zwyczaju mumifikowa´c, a potem czci´c uci˛ete głowy i czerepy — zarówno wrogów, jak i szanowanych przodków. Imi˛e czczonego w Irlandii straszliwego boga Cromm Cruacha tłumaczy si˛e jako Krwawa Głowa. Tak wi˛ec, ukoronowaniem podró˙zy Peredura jest odnalezienie „´swi˛etego” artefaktu. Peredur jest s´wiadkiem misterium. . . Tyle z˙ e celtyckiego misterium. Które z czasem „odczytano na nowo” i stosownie podkolorowano. Czytaj — zafałszowano. Istnieje te˙z jeszcze jedna, w oczywisty sposób zwiazana ˛ z Poszukiwaniem Graala legenda. Jest to słynne i popularne w mitologii walijskiej, powtórzone 61

w jednej z gał˛ezi Mabinogionu podanie o miło´sci herosa Kulhwcha do Olwen, dziewicy, która była tak pi˛ekna, z˙ e tam, gdzie stapn˛ ˛ eła, wyrastały cztery białe ´ koniczynki (stad ˛ jej imi˛e, znaczace ˛ Biały Slad). Niestety, Olwen była córka˛ olbrzymiego cyklopa Głoga (Yspaddena Penkawr), a zgodnie z przepowiednia˛ dzie´n, w którym pojmie m˛ez˙ a, miał oznacza´c ostatni dzie´n z˙ ywota ojca. Nic tedy dziwnego, z˙ e Głóg niech˛etnym okiem patrzył na kandydatów na zi˛eciów — ka˙zdego z miejsca traktował ciosem pały w czerep. Olwen wcia˙ ˛z wi˛ec pozostawała panienka,˛ a Yspadden cieszył si˛e dobrym zdrowiem i miał zamiar z˙ y´c długo. Kulhwch, s´wiadom, z˙ e sam tu wiele nie zdziała, zwrócił si˛e o pomoc do króla Artura i jego dru˙zyny. Rychło cała gromada uzbrojonych po z˛eby „swatów” zjawiła si˛e w zamku Yspaddena Penkawr. Widzac, ˛ co si˛e s´wi˛eci, Głóg uciekł si˛e do wybiegu. Postawił warunki. „Dobra — rzekł — w porzadku, ˛ Olwen wyjdzie za Kulhwcha, ale wpierw złó˙zcie tu na kup˛e dary swadziebne”. I zaczał ˛ te dary wymienia´c. . . Lista była długa i zapierajaca ˛ dech — gigant za˙zadał ˛ za córk˛e wykonania serii godnych Heraklesa prac, jak równie˙z dostarczenia niesamowitej liczby magicznych przedmiotów i artefaktów, a zdobycie cho´cby jednego z nich stanowi´c miało wyczyn wymagajacy ˛ nadludzkiego wysiłku całej grupy herosów. Ale grupa herosów była przecie˙z na zawołanie. . . Rozpoczał ˛ si˛e długi i pracowity quest — Poszukiwanie. Trzeba było walczy´c z olbrzymami, potworami, ba, nawet z bogami. Szcz˛es´ciem, inni bogowie pomagali. Wkrótce Yspadden miał ju˙z prawie wszystko, czego z˙ adał ˛ — w tym (uwaga!) cudowny Kocioł Diwrnacha, jedyne naczynie, zdolne uwarzy´c jadło na uczt˛e weselna.˛ Rycerze Artura zdobyli wszystko — brakowało jedynie trzech czarodziejskich przedmiotów — brzytwy, no˙zyc i grzebienia — ukrytych w głowie makabrycznej bestii — olbrzymiego ody´nca, Trwch Trwyth. Cała dru˙zyna Artura podzieliła si˛e na grupy, a ka˙zda grupa ruszyła w inna˛ stron˛e s´wiata. Do pokonania ody´nca niezb˛edne były bowiem dalsze magiczne przedmioty. Długo, długo w˛edrowali rycerze i mieli niezliczone przygody, ale wreszcie wszystko skompletowali. Teraz mo˙zna było wzia´ ˛c si˛e za dzika — ale nie wiadomo było, gdzie ten dzik. Aby go wytropi´c, rycerze znowu podzielili si˛e i rozjechali na wszystkie strony s´wiata. . . Wytropiono i osaczono dzika w Irlandii. Sam Artur walczył z nim przez dziewi˛ec´ dni i dziewi˛ec´ nocy, ale nie podołał. A Trwch Trwyth, roze´zlony nie na z˙ arty, popłynał ˛ do Walii, by tam, w ojczystym kraju my´sliwych, narozrabia´c co si˛e zmie´sci. Długo goniono si˛e nawzajem wzdłu˙z i wszerz całej Walii (legenda jest przera˙zajaco ˛ dokładna, ale i diabelnie długa). Niejeden dobry rycerz padł od straszliwych dziczych szabli, ale wreszcie Artur, bóg Manawyddan ap Llyr i jeszcze kilku innych s´miałków obezwładniło ody´nca w nurtach rzeki Hafren (dzisiaj Se62

vern). Przemoca˛ wyrwano ze łba bestii brzytw˛e i no˙zyce. Zanim jednak odebrano mu grzebie´n, Trwch Trwyth wydarł si˛e i umknał ˛ do Kornwalii. . . Przy niebezpiecze´nstwach (i długo´sci opisu) gonitwy po Kornwalii blednie cała poprzednia cz˛es´c´ legendy. Skrócimy wi˛ec: dogoniono dzika nareszcie i odebrano mu grzebie´n, a Trwch Trwyth skoczył w morskie fale i nikt o nim wi˛ecej nie słyszał. Artur i pozostali przy z˙ yciu rycerze wrócili do Yspaddena i pokazali mu zdobycze. Zanim gigant zda˙ ˛zył si˛e nadziwi´c, uci˛eli mu głow˛e, a Kulhwch pojał ˛ pi˛ekna˛ Olwen za z˙ on˛e, nim te´sc´ ostygł. A jaki z tego morał? Hmm. . . Nie chciałbym wysnuwa´c teorii, z˙ e prapraprawzorem poszukiwania Graala były łowy na wielka˛ dzika˛ s´wini˛e. A˙z tak trywialny by´c nie chc˛e. Wol˛e — za Parnickim i za Dantem — uto˙zsami´c Graala z rzeczywistym celem wielkiego wysiłku mitycznych herosów. Wol˛e uto˙zsami´c Graala z Olwen, spod której stóp, gdy kroczyła, wyrastały białe koniczynki. Wol˛e uto˙zsami´c Graala z Lydia,˛ która˛ kochał Parry. I like New York in June. . . How about you? Bo ja sadz˛ ˛ e, z˙ e Graal to kobieta. Aby ja˛ odnale´zc´ i zdoby´c, aby ja˛ zrozumie´c, warto po´swi˛eci´c sporo czasu i wysiłku. I to wła´snie jest morał.

Misterium miło´sci Nie ma nieba ni ziemi, otchłani ni piekła. Jest tylko Beatrycze. I wła´snie jej nie ma. Jan Lecho´n And therefor all ye that be lovers, calle unto youre remembraunce the monethe of May. . . Sir Thomas Malory Jest rok 1275. Florencja. Niejaki Dante Alighieri, przechadzajac ˛ si˛e, dostrzega nagle dziewi˛ecioletnia˛ dziewczynk˛e, brodzac ˛ a˛ w strumieniu. Dziewczynka˛ jest Beatrice Portinari, córka florenty´nskiego szlachcica. Młodziutka Beatrice widzi wpatrzone w siebie oczy poety. Nie wie jeszcze, z˙ e w tym momencie ju˙z si˛e wszystko zdecydowało. Nie wie jeszcze, z˙ e zdob˛edzie nie´smiertelno´sc´ , z˙ e b˛edzie sławna na cały s´wiat, a jej imi˛e po wieczne czasy kojarzy´c si˛e b˛edzie z czysta,˛ wysublimowana,˛ doskonała˛ miło´scia.˛ Beatrice Portinari jeszcze o tym nie wie. Ale Dante ju˙z wie. Las Broceliande. Czarodziej Merlin, przechadzajac ˛ si˛e, trafia nad zdrój jasny, przy którym siedzi pi˛ekna, czarnowłosa dziewczyna. Merlin wie nagle, ma przera˙zajac ˛ a˛ pewno´sc´ , z˙ e ju˙z si˛e wszystko zdecydowało. Wie, z˙ e dla tej dziewczyny po´swi˛eci wszystko. Swoja˛ moc czarodziejska˛ sław˛e, obowiazki ˛ wobec Artura i Brytanii. „Kim jeste´s, o pi˛ekna?” — pyta. Dziewczyna unosi fiołkowe oczy. „Jestem Nimue — odpowiada. — Wa´snie skazałe´s si˛e na mnie”. Jest maj (the monethe of May). Lancelot przybywa na dwór Artura i widzi Ginewr˛e. . . Tristan przybywa do Irlandii i widzi Izold˛e. . . Cała miłosna literatura s´wiata. ´ atKamelot, dwór króla Artura. Dzie´n s´wiateczny. ˛ Dla jednych — Zielone Swi ˛ ki. Dla innych — czas misterium Beltaine. Przed oczami zgromadzonych w sali tronowej rycerzy Okragłego ˛ Stołu pojawia si˛e Cudowne Naczynie. . . Joseph Campbell we wspomnianej wy˙zej ksia˙ ˛zce dowodzi, i˙z objawienie si˛e Graala oczom rycerzy Artura koresponduje z wra˙zeniem fascynacji estetycznej (aesthetic arrest), zachwycenia, wła´snie takiego, jakiego doznał Dante Alighie64

ri na widok brodzacej ˛ w strumyku Beatrycze. Na ten widok w Dantem (tak jak w rycerzach) zaszła przemiana: t˛esknoty jego serca, do tamtej pory s´miertelnie zmysłowe i prozaiczne, zostały u´swi˛econe przez poezj˛e. A ksia˙ ˛zka Teodora Parnickiego nosi tytuł Tylko Beatrycze. W ksia˙ ˛zce tej padaja˛ takie słowa: „Spot˛ez˙ niejesz, staniesz si˛e najodwa˙zniejszym spomi˛edzy odwa˙znych, bo Graal to z´ ródło mocy i odwagi, a Graalem nad Graalami i´scie — kobieco´sc´ moja”. Jest tylko Beatrycze. I wła´snie jej nie ma. Enigma. Misterium. Cała miłosna literatura s´wiata. Graal to kobieta. Ale słów, u˙zytych przez Teodora Parnickiego, nie wypowiada kobieta. Wypowiada je Bogini. Albowiem, jak powiada Marion Zimmer Bradley w Mgłach Avalonu, bogów jest wielu i wiele maja˛ imion. Ale jest tylko jedna Bogini. Wielka, Biała, Potrójna. Ta, która była, jest i b˛edzie.

Wielka, Biała, Potrójna Brytowie mieli swoja˛ Dôn, Goidelowie swa˛ Danu i jej dzieci, Tuatha Dé Danann. Ale kto i dla kogo zbudował Stonehenge około 1800 przed Chrystusem, ponad dwa tysiace ˛ lat przed królem Arturem? Kto i dla kogo zbudował w Irlandii kamienne budowle Brugh na Boinne, czyli New Grange, wówczas, gdy w Egipcie nie wzniesiono jeszcze ani jednej piramidy? Nie zrobili tego Celtowie — ich ekspansja na Wyspy Brytyjskie zacz˛eła si˛e dopiero około VI wieku przed Chrystusem. A wi˛ec budowle te były dziełem Iberów? A mo˙ze nieznanej, prastarej, kto wie, mo˙ze rzeczywi´scie pierwotnej ludno´sci Wyspy? A dla kogo i po co je zbudowano? Nie przemawia do mnie ani Däniken, ani wymysły o „kalendarzach”, „obserwatoriach astronomicznych” czy „sygnałach dla kosmitów”. Podobne Stonehenge monumenty wyra˙za´c mogły tylko jedno — cze´sc´ . Budowało si˛e je dla bogów. Bogów jest wielu i wiele maja˛ imion. Ale jest tylko jedna Bogini. Ta, której wizerunki ryto na s´cianach jaski´n, której figurki rze´zbiono z kłów mamucich nie dwa tysiace, ˛ ale dwadzie´scia pi˛ec´ tysi˛ecy lat przed narodzeniem Chrystusa. ´ Ta, która jest Potrójna — jest Dziewica,˛ Ci˛ez˙ arna˛ Matka˛ i Starucha˛ — Smierci a.˛ Ta, która wyłoniła si˛e z Chaosu, zanim jeszcze powstał Czas. Ta, która oddzieliła Wody od Niebios i ta´nczyła na nich, a z jej plasów ˛ narodził si˛e wiatr — i s´wiat zaczał ˛ oddycha´c. . . Dawczyni z˙ ycia i ta, która z˙ ycie odbiera — po to, by powstało raz jeszcze. Wielka Biała Bogini, której pó´zniej nadano wiele imion: Mut, Anat, Isztar, Tiamat, Astarte, Inanna, Kybele, Izyda, Siakti, Gaia, Artemis, Terra Mater, Bona Dea, Minerwa, Diana, Lilith, Danu, Dôn, Arduina, Epona, Ceriddwen, Arianrod, Morrigan. . . Ta, której kapłanka˛ była Maria z Magdali, pó´zniej nazwana Magdalena.˛ . . Ta, dla której ta´nczono przed bykami na Krecie, dla której stawiano menhiry i kromlechy. . . Dla której zbudowano Stonehenge, Avebury i tumulusy Brugh na Boinne. Ta, która˛ Celtowie czcili w postaci matron. Ta, której wizerunek widniał na tarczy Artura w bitwie pod Badon. . . Ta, która była, jest i b˛edzie. W Mgłach Avalonu kult Wielkiej Bogini stanowi centralny punkt przedchrzes´cija´nskiej i wczesnochrze´scija´nskiej kultury Brytanii — a fakt ten w samej rzeczy rozwiewa mgły, okrywajace ˛ mit arturia´nski. Zainteresowani legenda˛ Artura nie 66

moga˛ sobie pozwoli´c na luksus zignorowania tej ksia˙ ˛zki. Marion Zimmer Bradley niezwykle zgrabnie splotła kult Wielkiej Potrójnej z legenda,˛ z Arturem, z Ekskaliburem, z Graalem, z osoba˛ Merlina-Taliesina, z postaciami Vivien i Morgaine, bardzo przekonujaco ˛ przedstawiła konflikt Starego (Wielka Matka) i Nowego (chrze´scija´nstwo ze swym monopolem na prawd˛e). Na sukces — oprócz niewat˛ pliwego talentu pani Bradley — zło˙zyło si˛e za´s. . . co´s jeszcze. Tym czym´s była za´s znakomita i gł˛eboka wiedza na temat kultu. . . który istnieje do dzi´s. Niestety, w polskim wydaniu Mgieł Avalonu pomini˛eto odautorski wst˛ep, w którym Marion Zimmer Bradley kieruje słowa podzi˛eki pod adresem pewnych osób i wskazuje z´ ródła, z których czerpała. A tymi osobami sa˛ teoretycy, ideologowie i przywódcy współczesnych wyznawców Wielkiej Bogini, zrzeszonych w neoceltyckim i neodruidycznym (i bardzo feministycznym) ruchu o nazwie Wicca. Po pierwsze: Gerald Brosseau Gardner, faktyczny twórca i czołowy teoretyk ruchu Wicca. Po drugie: Margaret Murray, antropolog brytyjski, autorka dzieł The Witch Cult in Western Europe (1921) i The God of the Witches (1931). Dowodzac, ˛ z˙ e to, co znamy pod nazwa˛ „czarów” i „sabatów czarownic”, było w istocie kontynuacja˛ pradawnych, si˛egajacych ˛ gł˛ebokiego paleolitu obrz˛edów religijnych ku czci Wielkiej Bogini, Murray stała si˛e druga˛ obok Gardnera ideolo˙zka˛ wikkan. Po trzecie: Starhawk, pisarka, autorka ksia˙ ˛zki The Spiral Dance. Po czwarte: Alison Harlow, kapłanka Wicca z sekty Covenant of the Goddess. Warto wiedzie´c, z˙ e z ruchem Wicca zwiazana ˛ jest te˙z inna znana autorka fantasy, Diana Paxson, a ksia˙ ˛zki Tolkiena, Ursuli Le Guin i innych prominentów gatunku zawsze mo˙zna znale´zc´ w wikka´nskich ksi˛egarniach. Ruch Wicca mo˙zna, rzecz jasna, traktowa´c jako dziwactwo — bo te˙z troszk˛e dziwactwem jest. Ale tego, z˙ e kult Wielkiej Białej Bogini jest najstarszym ze znanych ludzko´sci, zanegowa´c si˛e nie da. Kto chce, niech poczyta sobie Biała˛ Bogini˛e Gravesa. Ja nie powiem ju˙z ani słowa. No, mo˙ze jeszcze tylko jedno: podstawowymi przedmiotami kultowymi wikkan, bez których nie mo˙ze si˛e odby´c z˙ adne wikka´nskie misterium ku czci Wielkiej Potrójnej, sa˛ czara i miecz. Graal i Ekskalibur. Reszta jest milczeniem.

Who is who — czyli kto jest kim (lub ´ czym) w micie arturianskim Kilka wyst˛epujacych ˛ w legendzie postaci, przedmiotów, miejsc i nazw zasługuje na par˛e słów wyja´snienia. Nie dlatego, bym podejrzewał kogo´s o brak znajomo´sci danego imienia lub terminu — wprost przeciwnie. Tych imion i tych terminów jest po prostu za wiele. Zwłaszcza Malory, kompilujac ˛ — do granic (a niekiedy poza granice) redundancji — wszystkie znane i dost˛epne mu wersje i przeróbki legendy, dokonał supercudownego rozmno˙zenia pewnych nazw i postaci. Bł˛edy w kolejnych transkrypcjach i wersjach j˛ezykowych spowodowały potworne zamieszanie. J˛ezyk walijski — z´ ródłowy j˛ezyk mitu — nie nale˙zy do łatwych ani w pisowni, ani w fonetyce. Stad ˛ te˙z pierwowzory walijskie przetrwały do naszych czasów w wersji pot˛ez˙ nie zniekształconej przez kolejnych przepisywaczy. Oprócz zniekształce´n, dokonywało si˛e owo cudowne rozmna˙zanie. Pierwowzorem wielu postaci legendarnego dramatu byli w oczywisty sposób bogowie panteonu walijskiego i celtyccy herosi. Niektórzy z bogów i herosów w kolejnych przeróbkach dali z˙ ycie całej serii bohaterów. Władca Krainy Czarów, Pwyll, dla przykładu, został Pellesem, Pelleanem, Pellamem, Pelleasem i wreszcie Pellinorem. Bóg Gwyn, syn Nudda, stał si˛e sir Gwinasem, Guynasem i Gwenbausem. Kornwalijski odpowiednik Gwyna, zły bóg Melwas, został sir Meliasem, Meliotem, Meliodasem, Maelgwynem i Meleausem, a wreszcie Meleagantem, Meliagauntem lub Meliagransem — niedobrym ksi˛eciem, który uprowadził królowa˛ Ginewr˛e. Bóg Brân Błogosławiony, lokowany mitycznie w walijskiej krainie Gower (rejon Zatoki Carmarthen), rozmna˙za si˛e na Briana, Breunisa, Breunora, Brana z Gore, Brandegorisa, Brandela i Brandilesa. Oprócz bogów, rozmna˙zali si˛e w legendzie i s´miertelnicy. Uriens, król Rheged, wyst˛epuje w micie pod własnym imieniem, ale doczekał si˛e te˙z alter ego jako król Rience, sir Rayons i król Nentres. Ojciec Ginewry (Gwenhwyfar) znany z legend walijskich jako Orgyrvran, gra swa˛ rol˛e jako Leodegrans, ale zostaje równie˙z rozmno˙zony na Colgrevaunsa, Clarivausa i Gouvernaila. 68

Zamieszanie usiłuje (z ró˙znym skutkiem) porzadkowa´ ˛ c literatura fantasy. Był sobie raz na zawsze król (The Once and Future King) Terence’a H. White’a trzyma si˛e twardo (cho´c postmodernistycznie i prze´smiewczo) wersji Malory’ego, to samo mo˙zna powiedzie´c o Guyu Gavrielu Kay’u (Fionavarski Gobelin). Podobnie — cho´c z wyra´znym ukłonem w stron˛e celtycko´sci post˛epuje Marion Zimmer Bradley w Mgłach Avalonu. Natomiast Stephen R. Lawhead (cykl Pendragon) opiera si˛e na oryginale walijskim i wersjach Williama z Malmesbury i Geoffreya z Monmouth — nie ma u niego, dla przykładu, postaci Lancelota. Podobnie post˛epuje Gillian Bradshaw w trylogii Hawk of May, Kingdom of Summer i In Winter’s Shadow. Idee innych pisarzy omówimy pokrótce przy poszczególnych hasłach.

Artur . . . the noble Arthur, whose noble acts I purpose to wryte in this present book here folowyng. Sir Thomas Malory, przedmowa do oryginalnego wydania Le Morte Darthur O tej postaci wiemy ju˙z wszystko, ograniczymy si˛e wi˛ec wyłacznie ˛ do dwóch spraw — genealogii i imienia. Bezwzgl˛ednie słuszne wydaje si˛e mniemanie, z˙ e król Artur to z´ ródłowo bóg Gwydion, z˙ e zrodził si˛e w drodze charakterystycznej dla mitologii celtyckiej przemiany bóstwa w herosa. Poglad ˛ ten reprezentuje te˙z najwyra´zniej Marion Zimmer Bradley w Mgłach Avalonu — Gwydion jest w tej ksia˙ ˛zce prawdziwym imieniem króla. W podaniach walijskich (Walijczycy uwielbiali rodowody i drzewa genealogiczne) Artur jest potomkiem legendarnego Custennina (Konstantyna) Gorneu. Custennin miał wielu synów, mi˛edzy innymi Utera (pó´zniejszego Pendragona) i Meirchyawna. Meirchyawn był ojcem króla Marka z Kornwalii (tego od Izoldy), Uter za´s. . . wiadomo, czyim był ojcem. Z tym, z˙ e walijski Artur miał rodze´nstwo: brata Madoga i siostr˛e Gwyar. Je´sli ju˙z wspomnieli´smy o Uterze — Pendragon jest tytułem, nazwa˛ urz˛edu, nie za´s cz˛es´cia˛ imienia. Pen znaczy po walijsku góra, stad ˛ Pendragon (walijski Pendaran) to najwy˙zszy wódz wojenny, rzymski Dux Bellorum. Na podobnej zasadzie irlandzka góra (ard) posłu˙zyła do nazywania królów Tary tytułem Ard Rhi. A je´sli za prawidłowa˛ uzna´c pisowni˛e Bendragon, nasuwa si˛e nieodparcie skojarzenie z bogiem Brânem, którego uci˛eta˛ głow˛e nazywa si˛e Uther Ben. Ale wracajmy do Artura. Istnieja˛ próby wywiedzenia jego imienia od walijskiego Gwyrthur. Do´sc´ prawdopodobna jest teoria o pochodzeniu imienia króla od

69

walijskiego słowa arth i galijskiego artos, znaczacego ˛ tyle co Nied´zwied´z (Ursus). Mnich kronikarz Gildas w swym De excidio et conquestu Britanniae nie u˙zywa imienia Artur, natomiast wspomina (nieprzyjemnie) o jakim´s nied´zwiedziu, władyce, który — mimo poczatkowych ˛ sukcesów — doprowadził do tytułowej zguby Brytanii. Próbuje si˛e te˙z wyprowadzi´c imi˛e króla od łaci´nskiego cataphractus (ci˛ez˙ kozbrojny) — arctarius — artorius itd., ale zdaje si˛e to si˛eganiem na o´slep. Kto´s tam te˙z zauwa˙zył, z˙ e Celtowie w Galii czcili boga zwanego Mercurius Arctaius. To te˙z chyba koneksja na wiwat. Natomiast z˙ artowni´s Jack Vance (cykl Lyonesse) ulokował antenatów Artura w´sród królów wymy´slonych przez siebie Starszych Wysp, nazywanych Hybras (mityczne Hy Brasil). Według Vance’a Uter Pendragon był potomkiem Olama Magnusa, króla Lyonesse. Brawo, Jack. A na zako´nczenie stosunkowo mało znana ciekawostka z z˙ yciorysu króla Artura. Pochodzi z Le Morte. . . Malory’ego. Otó˙z Artur, ten prawy rycerz i szlachetny król, powinien wyst˛epowa´c w szopkach i jasełkach w parze z królem Herodem. Bo podobnie jak Herod, dokonał rzezi niewiniatek. ˛ Wiedzac ˛ z przepowiedni Merlina, z˙ e poniesie s´mier´c z r˛eki dziecka, które urodziło si˛e w dniu s´wi˛eta Beltaine, Artur rozkazał pod gardłem, aby wydano mu wszystkie urodzone tego dnia dzieci. Polecił załadowa´c niemowl˛eta na statek i pu´sci´c na pastw˛e z˙ ywiołu. Mnóstwo niewinnych dzieci zgin˛eło — ale Mordred, który był w´sród nich, ocalał cudem — i przepowiednia Merlina spełniła si˛e. Na polu bitwy pod Camlann. Do opisanego wy˙zej paskudnego epizodu z z˙ ycia Artura nawiazuje ˛ Guy Gavriel Kay w swoim Fionavarskim Gobelinie, trylogii fantasy silnie powiazanej ˛ z mitem arturia´nskim i mitologia˛ celtycka.˛ A dziecko z przepowiedni i rze´z niewiniatek ˛ przew˛edrowały do licznych utworów fantasy — wystarczy przypomnie´c film Willow Rona Howarda.

Ekskalibur Jak powszechnie wiadomo, taka˛ nazw˛e nosił magiczny miecz Artura, podarowany mu — jako symbol władzy — przez Pania˛ Jeziora. Sam fakt obdarowania jest gł˛eboko symboliczny i tkwi korzeniami w wierzeniach Celtów — wrócimy do tej sprawy przy ha´sle: „Pani Jeziora”. Na razie zajmiemy si˛e samym Ekskaliburem. W Mabinogionie i innych podaniach walijskich Artur posiada miecz zwany Caledvwlch — nazw˛e t˛e tłumaczka Mabinogionu, Lady Charlotta Guest, przekłada na Druzgoczacy. ˛ Inni tłumacze wola˛ nazw˛e Tnacy ˛ Stal. Klinga miecza ozdobiona była dwoma złotymi w˛ez˙ ami (smokami?), a gdy król dobywał go z pochwy, zdało si˛e, z˙ e, cytuj˛e: „w˛ez˙ e płomieniem z˙ ywym zieja˛ z paszcz˛ek, a płomie´n 70

ten oczy wszystkich pora˙zał”. Oprócz miecza, król posiadał tak˙ze i inne uzbrojenie: kopi˛e Rhongomynyad, puginał Carnwenan i tarcz˛e Wynebgwrthucher. Ksiadz ˛ Layamon t˛e absolutnie niewymawialna˛ tarcz˛e nazywa: Pridwen. W tradycji walijskiej nazw˛e „Prithwen” nosi jednak nie tarcza, ale flagowy okr˛et Artura — król wojował bowiem nie tylko na ladzie, ˛ ale i na morzu. Oprócz broni, walijski Artur dysponuje kilkoma magicznymi artefaktami (w tym kotłami!), jak równie˙z płaszczem-niewidka.˛ Jak ju˙z wspominałem, Geoffrey z Monmouth zrobił z Caledvwlcha „Caliburn”, z czego z kolei Wulgata, a za nia˛ Malory uczynili Ekskalibur. Wulgata twierdzi, z˙ e nazwa ta znaczy po hebrajsku Przecinajacy ˛ Stal, bliska jest zatem znaczeniu walijskiemu. Nazwa Ekskalibur daje si˛e ponadto wyprowadzi´c z łaci´nskiego zwrotu ex calce liberare — oswobodzi´c ze skały, wyciagn ˛ a´ ˛c z kamienia. Nazwa zgrabna, tyle z˙ e bez sensu — Ekskalibur nie był przecie˙z tym samym mieczem, który Artur wydobył z głazu! Pochwa, w której król nosił Ekskalibura, była równie˙z prezentem od Pani Jeziora i była równie˙z czarodziejska — chroniła Artura od wszelkich ran. Pochw˛e t˛e — i miecz — zw˛edziła czarodziejka — zdrajczyni Morgana i wyposa˙zyła w nie swego kochanka i wspólnika, Akkolona, syna Uriensa. Dysponujac ˛ Ekskaliburem i pochwa,˛ Akkolon miał bez wysiłku zabi´c Artura. W czasie walki królowi udało si˛e odzyska´c swój or˛ez˙ i pokona´c zamachowca. Pochw˛e natomiast Morgana utopiła w Jeziorze — Artur nie odzyskał jej ju˙z nigdy. To przejrzysta analogia do walijskiego mitu o Blodeuwedd, kobiecie z kwiatów, która wykradła sekret z˙ ycia Lleu Llaw Gyffesa po to, by jej kochanek mógł go s´miertelnie ugodzi´c. Goronwy, kochanek Blodeuwedd, zostaje — jak Akkolon — zabity, zdrajczyni — jak Morgana — ucieka. Z tym, z˙ e Blodeuwedd zostaje schwytana i ukarana. Morgana nie. Ekskalibur, jak wiadomo, w finale legendy wraca do Pani Jeziora — zanim Artur odpłynie do Avalonu, rozkazuje wrzuci´c miecz do wody. W angielskiej tradycji ludowej wrzucenie dokonało si˛e w okolicach Glastonbury w hrabstwie Somerset, w miejscu zwanym Pomparles Bridge.

Merlin . . . the most famous man of all those times, Merlin, who knew the rang˛e of all their arts, Had built the King his havens, ships and halls, Was also Bard, and knew the starry heavens; The people called kim wizard. Tennyson

71

For Merlin had in magic more insight Than ever him before or after living wight. Spenser Z ta˛ najpopularniejsza˛ forma˛ imienia słynnego czarodzieja, jednej z wa˙zniejszych postaci legendy, wia˙ ˛ze si˛e prze´smieszna, bez mała anegdotyczna historia. Merlina stworzył Geoffrey z Monmouth, kombinujac ˛ kilka quasi-historycznych i legendarnych postaci bardów, znanych w podaniach walijskich pod imieniem Myrddin. Piszac ˛ jednak dla publiki frankonorma´nskiej, Geoffrey chciał unikna´ ˛c niepotrzebnych skojarze´n z nieprzyzwoitym słowem merde (gówno), zromanizował wi˛ec walijskie Myrddin na łaci´nskie Merlinus. Niewatpliwie ˛ jednak czarodziej Merlin, po´sredni sprawca narodzin Artura, jego opiekun, mentor i doradca, jest kompilacja˛ czterech postaci mitycznych. Jedna˛ jest dosy´c tajemniczy bóg Math syn Mathonwy, wuj, nauczyciel i pomocnik ma˛ drego Gwydiona, ojca Lleu Llaw Gyffesa. Druga˛ — sam Gwydion, druid bogów. Trzecia˛ — Myrddin Emrys, półboska posta´c znana z triad i pie´sni bardów, poeta, magik, m˛edrzec i prorok, niekiedy nazywany Ambrosiusem. Czwarta˛ jest Taliesin, prawdopodobnie rzeczywi´scie istniejacy ˛ i działajacy ˛ w VI wieku druid-bard (chocia˙z i ta posta´c tak mocno obrosła legendami, z˙ e mówienie o historycznej autentyczno´sci traci ˛ przesada). ˛ Do najwi˛ekszych wyczynów Merlina w micie nale˙zy przeniesienie kamiennego kr˛egu Stonehenge z Irlandii do Brytanii, wyprorokowanie nadej´scia Artura i aktywny udział w tym nadej´sciu, pomoc w zdobyciu tronu (miecz w kamieniu), ugruntowanie władzy młodego króla poprzez zbudowanie mu (za pomoca˛ magii, oczywi´scie) wymienionych przez Tennysona „portów, okr˛etów i dworów”, oraz — jak przystało na druida — pomoc (auxilium et consilium) w organizacji rzadów ˛ i rycerstwa Okragłego ˛ Stołu. Pomoc, rada i mentorska przestroga, której Artur — król celtycki — ignorowa´c nie mógł. A gdy zignorował (Ginewra!), skutek był opłakany. . . Niektóre pó´zniejsze wersje ko´scielne (Robert de Boron) nie mogły darowa´c Merlinowi parania si˛e czarna˛ magia˛ i mianowały go odszczepie´ncem, synem diabła i dziewicy (nawet zakonnicy). By´c mo˙ze dlatego los druida jest w rezultacie smutny — spotyka go surowa „kara za grzechy”. Albowiem mimo całej swej ma˛ dro´sci, na koniec Merlin zachował si˛e jak niedorostek. Popadł pod miłosny urok uroczej czarodziejki o imieniu Nimue i dał si˛e spryciuli ogłupi´c do tego stopnia, z˙ e udost˛epnił jej wszystkie swe magiczne sekrety i arkana i pozwolił si˛e uwi˛ezi´c w magicznej kryształowej grocie (według innej wersji — w pniu d˛ebu). To oczywi´scie przejrzysta trawestacja walijskiego mitu — analogia do uwi˛ezienia Gwydiona przez złego boga Pryderi ap Pwylla (w pó´zniejszych wersjach: Artura przez samego Pwylla).

72

Czarodziej Merlin wyst˛epuje w wi˛ekszo´sci dzieł literackich, po´swi˛econych Królowi Arturowi i Rycerzom Okragłego ˛ Stołu. Do najwa˙zniejszych i najwi˛ecej mówiacych ˛ o tej postaci nale˙za: ˛ Merlin Roberta de Boron (ok. 1190), Historia Merlina, jedna z pi˛eciu ksiag ˛ Cyklu Wulgaty (ok. 1225), Le Morte Darthur Tomasza Malory’ego (1485), a tak˙ze znacznie pó´zniejsze (1889) Idylle królewskie Alfreda Tennysona. Wyst˛epuje Merlin (lub mówi si˛e o nim) m.in. u Ariosta, Cervantesa, Goethego, Uhlanda i Sigrid Undset. Rzecz jasna, równie˙z z˙ adna szanujaca ˛ si˛e arturia´nska fantasy nie mogła pomina´ ˛c Merlina. Marion Zimmer Bradley w Mgłach Avalonu wprowadza ich nawet kilku, czyniac ˛ z merlina — zgodnie z niektórymi historycznymi tezami — tytuł lub urzad ˛ druidzki, a z Nimue — młodsza˛ siostr˛e Galahada, córk˛e Lancelota i Elaine. Therence H. ka˙ze Merlinowi z˙ y´c do tyłu — czarodziej wcia˙ ˛z młodnieje (pewnie dlatego z Nimue zachowuje si˛e jak gówniarz). Stephen R. Lawhead czyni z Merlina syna Taliesina i ksi˛ez˙ niczki z Lyonesse, potomkini Atlantów, a Mary Stewart w ksia˙ ˛zce The Crystal Cave — mianuje go nie´slubnym synem Ambrosiusa Aurelianusa, nast˛epcy Vortigerna. W That Hideous Strength C. S. Lewisa ´ Merlin powstaje z grobu, by raz jeszcze wzia´ ˛c udział w walce sił Swiatła i Ciemno´sci. . . Tytułowym bohaterem swej ksia˙ ˛zki uczynił z Merlina angielski pisarz Robert Nye (autor słynnego Falstaffa). Merlin Nye’a to rzecz niezwykle interesujaca. ˛ Inteligentna, pełna wyrafinowanej erudycji, postmodernistyczna i obsceniczna, z˙ e mniam, mniam. Polecam. Natomiast Roger Zelazny w drugim cyklu Amberu t˛ego bawi si˛e z mitem. Imi˛e Merlin nosi u Zelaznego syn Corwina z Amberu, wnuk króla Oberona (władcy elfów ze Snu nocy letniej). Matka˛ i przez dłu˙zszy czas jedyna˛ wychowawczynia˛ Merlina jest natomiast Dara z „diabelskiego” Chaosu. Cho´c podanie o synu zakonnicy i diabła zdaje si˛e by´c tu odwrócone, nikogo nie dziwi, z˙ e chłopak o takim pochodzeniu zostaje czarownikiem. Ju˙z w pierwszym tomie przewrotny Zelazny zamyka swego Merlina w klasycznej kryształowej grocie. . . I cho´c autor wyłazi ze skóry, by zagmatwa´c fabuł˛e, uwa˙zny czytelnik od razu wie, kto za tym wszystkim stoi: klasyczna, z˙ adna ˛ czarodziejskiej wiedzy adeptka, której Merlin ufał, bo ja˛ kochał. Klasyczna Nimue. . . U lorda Tennysona (Idylls of the King) czarodziejka˛ uwodzicielka,˛ zguba˛ Merlina, nie jest Nimue, lecz Vivien, Pani Jeziora. Taka˛ sama˛ wersj˛e podaje Wulgata — Merlina uwodzi ta sama Pani Jeziora, która wychowała Lancelota. Grób Merlina do dzisiaj pokazuje si˛e naiwnym turystom w Bretanii, w słynnym lesie Broceliande, w tzw. Dolinie Wró˙zek, niedaleko Quintin.

73

Okragły ˛ Stół Gdy król Leodegrans z Kameliardu dowiedział si˛e o mał˙ze´nskich planach Artura wzgl˛edem swej córki, Ginewry, ogłosił był, z˙ e wraz z r˛eka˛ dziewcz˛ecia sprezentuje Arturowi w posagu przechowywany w Kameliardzie Okragły ˛ Stół, mebel wykonany niegdy´s czarodziejska˛ moca˛ przez Merlina dla Utera Pendragona. Tak si˛e te˙z stało. Wraz ze stołem, który natychmiast po s´lubie ustawiono w Kamelocie, Leodegrans dał Arturowi prezent o wiele praktyczniejszy — poczet stu rycerzy. Merlin czarodziejskim zakl˛eciem sprawił, by na ka˙zdym krze´sle przy Stole rozbłysły magiczne litery, składajace ˛ si˛e na imi˛e rycerza, który ma tu zasia´ ˛sc´ . Jedno miejsce pozostało jednak nie oznakowane. „Królu Arturze — rzekł czarodziej — zadbaj, by stół si˛e zapełnił. Pomie´sci on bowiem stu pi˛ec´ dziesi˛eciu dzielnych i szlachetnych, którzy zwa´c si˛e b˛eda˛ rycerzami Okragłego ˛ Stołu. Jednego miejsca zajmowa´c wszelako˙z nie wolno nikomu, albowiem jest to Miejsce Niebezpieczne, Siege Perilous, na którym zasiadzie ˛ kiedy´s Wybraniec, najgodniejszy spomi˛edzy godnych. A stanie si˛e to w dniu o wielkiej wadze, gdy zostanie objawiony Wielki Cel”. Mowa oczywi´scie o Galahadzie i o pojawieniu si˛e Graala. Jak ju˙z wiemy, tym, który jako pierwszy ustawił ten wa˙zny dla legendy mebel w sali tronowej Kamelotu, był mnich Wace, autor Bruta. Stół, przy którym zasiadał wraz ze swymi rycerzami Artur, był okragły, ˛ nie posiadał ani honorowego szczytu, ani po´sledniejszego ko´nca, co miało symbolizowa´c równo´sc´ i braterstwo. Pó´zniejsi adaptatorzy mitu postarali si˛e o dalsze rozbudowanie ideologii Stołu. Po pierwsze, miał on swa˛ tradycj˛e — był trzecim z kolei Okragłym ˛ Stołem, kontynuatorem idei poprzednich dwóch. Pierwszym z tych dwóch był bowiem stół Ostatniej Wieczerzy, przy którym zasiadał Chrystus z apostołami. Drugim był stół Graala — albowiem sukcesor Józefa z Arymatei, Bron, który opiekował si˛e Graalem w Brytanii, tak˙ze zasiadał wraz z towarzyszami przy Okragłym ˛ Stole, w którego centrum ustawiamy był wła´snie cudowny Kielich. To wła´snie przy tym stole Bron uzyskał tytuł Króla Bogatego Rybaka, noszony pó´zniej przez wszystkich kolejnych Powierników i Stra˙zników Graala. Według legendy bowiem Bron nakarmił do syta wszystkich wieczerzajacych ˛ przy stole towarzyszy jedna˛ male´nka˛ rybka,˛ która˛ cudownie rozmno˙zył. Oczywi´scie, Rybakiem jest te˙z Chrystus, sa˛ nimi równie˙z apostołowie, których Jezus wzywa słowami: „Pójd´zcie za mna,˛ a sprawi˛e, z˙ e staniecie si˛e rybakami ludzi” (Marek, l, 17). Symbolik˛e i gł˛ebsze znaczenie nadano te˙z Niebezpiecznemu Miejscu, owemu Siege Perilous, które a˙z do momentu przybycia Wybra´nca miało pozostawa´c puste. Wyobra˙zało ono miejsce zajmowane podczas Ostatniej Wieczerzy przez Judasza. Gdy do Kamelotu przybył Galahad i zasiadł na Niebezpiecznym Miejscu, dokonał tym czynem symbolicznego odkupienia winy Judaszowej i scalenia stołu Jezusowego, rozbitego przez zdrad˛e. 74

W Anglii Plantagenetów, jak ju˙z wspominałem, próbowano legend˛e o Arturze wykorzysta´c politycznie. Plantageneci ostro uzurpowali sobie przywilej sukcesji po legendarnym królu i na ka˙zdym kroku podkre´slali arturia´nska˛ — a raczej pseudoarturia´nska˛ — sched˛e i jej atrybuty. To z tamtych czasów wywodzi si˛e popularny na wielu dworach Europy zwyczaj ustawiania w salach tronowych okra˛ głych stołów, przy których monarcha i jego wasale odgrywali role Artura i jego rycerzy. Do takiej zabawy słu˙zył zapewne Okragły ˛ Stół z Winchesteru, wykonany około roku 1300, a wi˛ec za rzadów ˛ Edwarda I. Przetrwał jedynie blat, majacy ˛ osiemna´scie stóp s´rednicy, podzielony na miejsca dla króla i dwudziestu czterech biesiadników. Autentyczny Okragły ˛ Stół króla Artura, je´sli miałby pomie´sci´c stu pi˛ec´ dziesi˛eciu rycerzy, musiałby by´c znacznie wi˛ekszy. Przy teoretycznym — i skromnym — zało˙zeniu metra stołu na rycerza wychodzi circa pi˛ec´ dziesiat ˛ metrów s´rednicy. To nie jest mało — nie mówiac ˛ ju˙z o mo˙zliwo´sciach technicznych ówczesnych rzemie´slników i problemach z ustawieniem takiego giganta w jakiejkolwiek sali, zauwa˙zy´c warto, z˙ e rycerz ledwo widziałby współbiesiadnika z visa-vis, a gdyby chciał si˛e z nim porozumie´c, musiałby rycze´c jak byk. Niektóre wersje bazuja˛ na zało˙zeniu, z˙ e w Kamelocie było kilka Okragłych ˛ Stołów. Najwa˙zniejszym był oczywi´scie ten, przy którym zasiadał sam Artur i absolutna elita rycerzy — w liczbie dwunastu. A zatem był to klasyczny stół Jezusa i apostołów.

Inni królowie W momencie s´mierci Utera Pendragona, jak uczy nas legenda i literatura fantasy, do roli Duxa Bellorum pretendowało kilku królów (władyków klanowych). Kilku z nich ma zapewne swój pierwowzór legendarno-historyczny, imiona ich bowiem powtarzaja˛ si˛e w licznych wersjach. Jednym był król Lot, władca Lothian i wysp Orkadów, spokrewniony z Arturem poprzez mał˙ze´nstwo z Morgause, córka˛ Igerny, przyrodnia˛ siostra˛ króla. Pomimo paranteli, Lot był w czynnej i zbrojnej opozycji wobec Artura i w jednej z bitew toczonych przez króla z rokoszanami zginał, ˛ ugodzony mieczem przez króla Pellinora. Wulgata i Mgły Avalonu podaja˛ inna˛ wersj˛e: Lot zginał ˛ w walce z Sasami, broniac ˛ kraju przed najazdem. Wszyscy jego synowie byli wa˙znymi rycerzami Okragłego ˛ Stołu: wymieniam ich w genealogicznym drzewie dynastii orkadzkiej. Imi˛e Lot (jak te˙z i istniejaca ˛ do dzi´s nazwa jego królestwa, Lothian) niezawodnie wywodza˛ si˛e od mitycznego Ludda, legendarnego zało˙zyciela Londynu. Ludd jest z kolei po prostu przekłamana˛ wersja˛ boga Nudda Srebrnor˛ekiego z walijskiego panteonu. Król Pellinor, zabójca Lota, nazywany jest władca˛ Listinoise lub Królem Wysp (of the Isles). Nie wiadomo, o jakie wyspy chodzi, przy bryta´nskich wy75

brze˙zach wysp nie brakuje. Pellinor był ojcem tylu wa˙znych dla legendy postaci, z˙ e równie˙z sprokurowałem mu drzewo genealogiczne, majace ˛ za zadanie rozjas´ni´c sytuacj˛e. Pellinor zginał ˛ z r˛eki Gawaina, syna Lota, w ramach wendety za ojca. Wendeta, jak zobaczymy dalej, miała dalszy ciag. ˛ Królem Kameliardu (?) był Leodegrans (po walijsku zwany Orgyrvran). Ten, jak wiadomo, był ojcem Gwenhwyfar (Ginewry), z˙ ony Artura. Marion Zimmer Bradley, która Ginewry najwyra´zniej nie darzy sympatia,˛ sugeruje, z˙ e mał˙ze´nstwo miało podło˙ze bardziej ekonomiczne, ani˙zeli miłosne — Leodegrans miał mianowicie du˙za˛ stadnin˛e, a Artur pilnie potrzebował wierzchowców dla swych rycerzy. Ponadto, jak ju˙z wiemy, to wła´snie Leodegrans podarował Arturowi w wianie Okragły ˛ Stół. A zatem nie miło´sc´ , lecz biznes. Król Uriens, władca Rheged, czyli Kymrii (obecne Lancashire i Cumbria) wyst˛epuje w najstarszych legendach walijskich. Był jednym z władyków, którzy poczatkowo ˛ nie uznawali Artura i zwalczali go. Według wielu z´ ródeł Uriens jednoczył wokół siebie Dawne Plemiona — tych Brytów, którzy nie poddawali si˛e ani Rzymianom, ani chrystianizacji. Wreszcie Artur sprzymierzył si˛e z Uriensem, wydajac ˛ za niego swa˛ przyrodnia˛ siostr˛e, Morgan˛e. Uriens był ju˙z wtedy w podeszłym wieku, miał dorosłych synów — Akkolona i Uwaina. Morgana romansowała z Akkolonem i wespół z nim uknuła spisek przeciw Arturowi. Artur zabił Akkolona w pojedynku, a na reszt˛e familii si˛e obraził. Kuzynem Uriensa, władca˛ Gore (Gower, czyli Swansea) był król Bagdemagus.

76

Uriens (podobnie zreszta˛ jak i Orgyrvran-Leodegrans i omówiony poni˙zej Ban z Benwicku) identyfikowany jest w najwcze´sniejszych wersjach legendy z bogiem Brânem Błogosławionym, synem boga mórz Llyra. Król Pellam, Bogaty Rybak, władał Kraina˛ Jezior (zapewne Yr Widdfa, czyli Snowdonia, obfitujaca ˛ w górskie jeziora). Był w prostej linii potomkiem Józefa z Arymatei i powiernikiem Graala. Cierpiał od nieuleczalnej rany, która˛ zadał mu Balin Dziki. Uleczył go dopiero Galahad, jego prawnuk. Albowiem synem Pellama był król Pelles, a córka˛ Pellesa była Elaine, pó´zniejsza kochanka Lancelota i matka Galahada. Nie nale˙zy myli´c króla Pellesa z rycerzem Pelleasem — to w micie dwie ró˙zne, niezwiazane ˛ ze soba˛ postaci. Co nie przeszkadza, z˙ e obie wywodza˛ si˛e od mitologicznego Pwylla, władcy Annwvyn. Nad Bernicia˛ i Deira˛ (Northumbria) panował król Clarivaus. Kornwalia˛ natomiast władał król Marek, rezydujacy ˛ w Tintagelu, dziedzicznym zamku Gorloisa i innych władyków tego regionu. Marek wyst˛epuje w legendach walijskich jako March ap Meirchyawn, a jego mał˙zonka zwie si˛e Essyllt Fynwen (O Białej Szyi). U Malory’ego z˙ ona Marka — i kochanka rycerza Tristana z Lyonesse — zwie si˛e Izolda˛ Pi˛ekna˛ (La Beale Isoud) i jest córka˛ króla Irlandii, siostrzenica˛ rycerza Morholta. Na kontynencie, w Galii, panowało dwóch braci-królów — Ban z Benwicku (Boulogne?) i Bors z Ganisu (Wissant?). Obaj — jak i pó´zniej ich potomkowie — byli zawsze wiernymi sprzymierze´ncami Artura, a Artur z kolei wspierał obu przeciw wrogiemu im królowi Klaudasowi. Progenitura Bana i Borsa ma dla legendy wielkie znaczenie (Lancelot!), dlatego obu kontynentalnym królom sporzadziłem ˛ drzewo genealogiczne. Historia milczy o Banie i Borsie — w czasach arturia´nskich (ok. 500–550) pa´nstwem Franków władali (kolejno) królowie z dynastii Merowingów — Childeryk, Chlodwig i Klodomer. W Mniejszej Brytanii, czyli Armoryce (dzisiejszej Bretanii) rzadził ˛ król Hoel (Howel). Hoel w legendzie arturia´nskiej był ojcem Izoldy o Białych Dłoniach (Isoud la Blanche Mains), która˛ po´slubił Tristan. Władca Armoryki był zawsze wiernym sprzymierze´ncem Artura — wspierał go swa˛ armia˛ we wszystkich dwunastu bitwach z Sasami. Według legendy, celtycka kolonia i enklawa w Armoryce powstała po podboju Półwyspu Breto´nskiego przez walijskiego wodza Konana. Czy to fakt historyczny, nie wiadomo, ale Bretania była bez watpienia ˛ celtycka. Do dzi´s Breto´nczycy i Walijczycy rozumieja˛ si˛e, gdy mówia˛ swymi j˛ezykami — a oba przetrwały w niewiele zmienionej postaci. W wielu wersjach mitu pojawia si˛e jeszcze król Irlandii, noszacy ˛ imi˛e Angwisans (Aguissance, tak˙ze Anguish, Augustan lub Augusel). Jako ojciec Izoldy Pi˛eknej byłby królem Tary. Ponownie niezbyt wiele ma to wspólnego z historia˛ — w czasach arturia´nskich za królów Tary uwa˙za si˛e Nialla, Loegaire i Tuathala, a po 77

nich Diarmuida Mac Cearbhail. Tego ostatniego władc˛e Irlandii identyfikuje si˛e ˙ nskiego legenz królem Gurmunem, znanym nam z przeło˙zonej przez Boya Zele´ dy o Tristanie i Izoldzie. Niekiedy nazywa si˛e jednak Angwisansa królem Szkocji (Albanii), co mogłoby sugerowa´c, z˙ e nie był władca˛ Tary, lecz Dal Riady, skolonizowanej przez Irlandczyków krainy w południowo-zachodniej Szkocji, obejmuja˛ cej cz˛es´c´ dzisiejszego Strathclyde i Wewn˛etrznych Hebrydów. Imi˛e króla mogłoby to potwierdza´c — koresponduje z mianem półlegendarnego władcy Dal Riady, Angusa Mac Erc.

Ginewra Leodogran, the King of Cameliard, Had one fair daughter, and none other child, And she was fairest of all flesh on earth, Guenevere, and in her his one delight. Tennyson Whyle she lyved she was a trew lover, and therfor she had a good ende. Sir Thomas Malory W legendach walijskich wyst˛epuje jako Gwenhwyfar (Biała Zjawa), przy czym Artur miał trzy (!) z˙ ony o tym samym imieniu26 . Do mitu przeszła jednak Gwenhwyfar ferch Orgyrvran, poczatkowo ˛ jako Wenhaver, Guanhamara, Gvenour lub Ganhumara, pó´zniej, w wersji francuskiej, Guenièvre lub Guinevere, a w oryginalnej pisowni Malory’ego — Gwenyvere, córka króla Leodegransa. Je´sli Penelopa, z˙ ona Odysa, weszła do literatury (a nawet mowy potocznej) jako symbol mał˙ze´nskiej wierno´sci, to Ginewra słynie i funkcjonuje do dzi´s jako symbol czego´s zupełnie przeciwnego. Jej miłosna, pozamał˙ze´nska afera z Lancelotem, o´s mitu, ma zapewne korzenie w post˛epku pseudohistorycznej Ganhumary Geoffreya z Monmouth, z˙ ony pseudohistorycznego Artura, która uległa zdrajcy Medrawtowi. Posta´c Ginewry ma jednak równie˙z niewatpliw ˛ a˛ genez˛e mitologiczna.˛ W Mabinogionie mamy przecie˙z niewierno´sc´ i zdrad˛e Blodeuwedd, kwiatowej z˙ ony Lleu. Mamy tam te˙z histori˛e niejakiego Gwawla, który zagiał ˛ parol na Rhiannon, z˙ on˛e Pwylla. Dokładna,˛ wzorcowa˛ wersj˛e post˛epku Ginewry znale´zc´ mo˙zna jednak w klasycznych, heroicznych legendach walijskich i irlandzkich. Walijska mówi o romansie 26

Prosz˛e zwróci´c uwag˛e zarówno na liczb˛e Arturowych z˙ on, jak i na imi˛e, które nosza.˛ Trzy Gwenhwyfary — trzy Białe Zjawy. Inaczej mówiac, ˛ jedna: Wielka, Biała, Potrójna. Ginewra z najwcze´sniejszej wersji legendy o Arturze to nikt inny, jak Wielka Bogini.

78

Essyllt Fynwen, z˙ ony króla Marcha, z rycerzem Artura, Tristanem ap Tyllwch — z czego pó´zniej zrobiła si˛e francuska (breto´nska) opowie´sc´ o Tristanie, Izoldzie i królu Marku. Wersji irlandzkich jest kilka — tworza˛ nawet cała˛ grup˛e poda´n, zwanych aithed — czyli historii o uprowadzeniu kobiety. Jedna˛ z bardziej znanych, a przystajacych ˛ do legendy o niewiernej Ginewrze jest opowie´sc´ o miło´sci pi˛eknej Gráinne, z˙ ony Finna Mac Cumhail, do Diarmuida O’Duibhne, siostrze´nca Finna. Inne podanie opowiada o ucieczce Deirdre, oblubienicy króla Conchobara, z Naoisim, synem Usnacha. Jeszcze starszym — i zapewne z´ ródłowym dla mitu arturia´nskiego jest natomiast irlandzkie podanie o bogu Miderze, który uwiódł i uprowadził z Tary urodziwa˛ Étaín, z˙ on˛e Eochaida Airema, najwy˙zszego króla Irlandii, co stało si˛e powodem nielichego konfliktu. Jest godnym uwagi faktem, z˙ e Eochaid znaczy po irlandzku ko´n. Identyczne znaczenie ma w j˛ezyku walijskim March — imi˛e króla, któremu uwiódł z˙ on˛e Tristan. Interesujaca ˛ zbie˙zno´sc´ !27 Motyw odbierania królowi z˙ ony ma ewidentnie podło˙ze w wierzeniach, oby˙ czaju i samej naturze Celtów. Zona celtyckiego króla podczas ceremonii za´slubin (i pó´zniej) symbolizuje Ziemi˛e, która˛ król włada. Odebranie z˙ ony jest wi˛ec aktem, który podwa˙za nie tylko autorytet króla jako m˛ez˙ czyzny (rogacz, rogacz!), ale i stawia w watpliwo´ ˛ sc´ zdolno´sc´ sprawowania władzy. Motyw ten trafił do mitu arturia´nskiego wprost z mitologii Celtów — w opowie´sci wykoncypowanej przez Geoffreya z Monmouth Medrawt (Mordred) si˛ega po tron Artura, odbierajac ˛ mu jednocze´snie z˙ on˛e. Znajdziemy ten watek ˛ w jeszcze jednym fragmencie legendy: na władz˛e Artura targa si˛e zły ksia˙ ˛ze˛ Meleagant, uprowadzajac ˛ Ginewr˛e, kiedy ta wybrała si˛e na majówk˛e. Znowu symbolika celtycka — owa majówka to wszakz˙ e nie jakie´s tam szwendanie si˛e po lesie czy spo˙zywanie s´niadania na trawie — chodzi o odprawiane pod gołym niebem misterium Beltaine, s´wi˛eto wiosny. Meleagant uzurpuje władz˛e, trawestujac ˛ symboliczne, celtyckie misterium za´slubin z porwana˛ królowa.˛ Układ tego typu historii miłosnych w podaniach celtyckich jest zawsze trójkowy (jak w triadach), opiera si˛e na trójkacie: ˛ stary król-królowa-młody pretendent. 27

Obaj królowie — Eochaid i March — faktycznie zostali przez uwodzicieli z˙ on zrobieni w konia, ale nie o to chodzi. Ko´n jest symboliczny. Niektóre z´ ródła (Janet Cave i Margery du Mond, Witches and Witchcraft, tak˙ze Paul de Saint-Hilaire, L’univers secret du labyrinthe) podaja,˛ z˙ e celtycki król musiał uczestniczy´c w do´sc´ dosłownie rozumianym rytuale płodno´sci, w którym miłosna˛ partnerka˛ władcy była. . . biała kobyła. Król musiał si˛e sprawdzi´c. . . jako ogier, pokrywajacy ˛ Boska˛ Klacz (jak wiemy cho´cby z lektury Gravesa, biała klacz była atrybutem i aspektem Wielkiej Bogini). Po akcie klacz zabijano, c´ wiartowano i warzono w kotle, a król kapał ˛ si˛e w — wystudzonym zapewne — rosole. W roku 1399, wst˛epujac ˛ na tron, Henryk IV Lancaster ustanowił Order Ła´zni. Zwiazek ˛ jest ewidentny — Henryk chciał potwierdzi´c, z˙ e jest prawowitym władca˛ Brytów — ma za soba˛ inicjacj˛e w kapieli ˛ — na wzór prastarych królów Wyspy.

79

Dwóch m˛ez˙ czyzn rywalizuje o kobiet˛e. Finn-Gráinne-Diarmuid, Conchobar-Deirdre-Naoisi, Eochaid-Étaín-Mider, Pwyll-Rhiannon-Gwawl, Lleu-Blodeuwedd-Goronwy, Artur-Ginewra-Lancelot, Marek-Izolda-Tristan. W układzie tym widoczne jest nawiazanie ˛ do cyklu przyrody — pór roku. Młody heros symbolizuje lato, odrodzenie, przypływ i rozkwit sił witalnych, które przeciwstawia zimowej, zamierajacej ˛ sile starego króla. A władca nie mo˙ze by´c słaby, nie mo˙ze by´c ani bezpłodny ani zimny lub niewydolny seksualnie — jest wszak˙ze za´slubiony Ziemi, Wielkiej Matce, symbolizowanej przez wiosenna˛ królowa,˛ która podczas misterium Beltaine ma by´c kochana — kochana fizycznie, erotycznie. Seksualna niewydolno´sc´ mał˙zonka Bogini jest nie do pomy´slenia — mogłaby spowodowa´c bezpłodno´sc´ Ziemi i dewastacj˛e kraju. Bogini po prostu musi rozejrze´c si˛e wówczas za kim´s innym — ewentualnie, jak powiedzieli´smy poprzednio, musi zjawi´c si˛e konkurent, który rzuci staremu królowi wyzwanie. W wi˛ekszo´sci mitów jest to dla starego króla test, sprawdzian, egzamin z królewskiej mocy, z którego władca wychodzi zwyci˛esko, odzyskuje mał˙zonk˛e (Pwyll, Eochaid) lub wywiera na niej i na uwodzicielu królewska˛ zemst˛e (legenda o Blodeuwedd). Pó´zniejsze (dzi´s nam znane) wersje poda´n sa˛ wzbogacone o element romantyczny — królowa kocha pretendenta i z reguły umiera z tej miło´sci, gdy młodzian (Diarmuid, Naoisi) ginie z r˛eki starego, ale jednak wcia˙ ˛z okazujacego ˛ si˛e silnym króla. Taki tragiczny koniec ma jednak w mitach dalszy, nostalgiczny ciag ˛ — królestwo (jak Ulster króla Conchobara) musi wskutek takiego zbiegu wypadków ulec zagładzie. Podania niedwuznacznie sugeruja,˛ z˙ e byłoby du˙zo lepiej, z˙ eby to Starego diabli wzi˛eli, a jego miejsce u boku Królowej-Bogini zajał ˛ Młody. Z tych wła´snie wersji narodziły si˛e Ginewra i Izolda — i stosunek, jaki autorzy kolejnych wersji mitu maja˛ do tych postaci. Obie królowe zdradzaja˛ swych m˛ez˙ ów. To bardzo brzydko. . . ale jednak jako´s je lubimy. I usprawiedliwiamy. . . Có˙z, nie była Ginewra wierna˛ z˙ ona˛ — ale była wierna˛ kochanka˛ (trew lover). Dlaczego lubimy Ginewr˛e i Izold˛e? Czy przypadkiem nie dlatego, z˙ e w obu tych postaciach pobrzmiewaja˛ celtyckie echa, echa bliskie i miłe nam, ludziom wyemancypowanego wieku dwudziestego, którym (nie wszystkim, nie wszystkim) wstr˛etny jest m˛eski szowinizm i dyskryminacja płci pod ka˙zdym wzgl˛edem? Albowiem w´sród Celtów kobieta — a zwłaszcza królowa — była pełnoprawna i cieszyła si˛e takimi samymi przywilejami, jak m˛ez˙ czyzna. Nie mogło by´c mowy o jakiejkolwiek dyskryminacji. Tak samo jak król m˛ez˙ czyzna, celtycka królowa mogła, je´sli zechciała, by´c promiskuityczna. Je˙zeli król bez skrupułów mógł cia˛ gna´ ˛c do ło˙za nało˙znice i nie spotykało go za to powszechne pot˛epienie, to i celtyckiej królowej nikt nie mógł zabroni´c kochanków, branych na zasadzie one night stand i nikt nie s´miał jej za to pot˛epia´c. Królowa personifikowała Wielka˛ Bogini˛e, a post˛epków bogi´n nie kwestionuje si˛e. Znane były łó˙zkowe upodobania słynnej Boudikki, a erotyczne wyczyny nie mniej słynnej Katrimandui, królowej Brygantów, stały si˛e niemal legendarne. O mitycznej Medb, królowej Connachty, z˙ onie 80

króla Aililla, podanie irlandzkie powiada bez osłonek, z˙ e cz˛esto i bez oporów obdarzała przystojnych m˛ez˙ czyzn „przyja´znia˛ swych ud”. Rzecz jasna, dla s´redniowiecznych adaptatorów legendy — tak piewców amour courtois, jak i autorów wersji religijnych — podobna swoboda kobiety była nie do pomy´slenia. . . i nie do poj˛ecia. Dlatego pozamał˙ze´nskie afery Ginewry i Izoldy stały si˛e w s´redniowiecznych wersjach „ci˛ez˙ kimi grzechami”, bombami z opó´znionym zapłonem, które musza˛ doprowadzi´c do tragedii i zagłady. A poniewa˙z — zwłaszcza w odniesieniu do równoprawno´sci płci i niezale˙zno´sci kobiet — s´redniowiecze wcia˙ ˛z trwa, s´redniowieczna forma legendy wcia˙ ˛z jest klasyczna, a kobiety legendy odpowiednio zdefiniowane: Ginewra i Izolda sa˛ „niewierne”, Morgana jest „zła˛ wied´zma”, ˛ Nimue „pozbawiona˛ skrupułów uwodzicielka”. ˛ .. W arturia´nskiej literaturze fantasy Ginewra wyst˛epuje zawsze. Marion Zimmer Bradley, jak wspominałem, nie przepada za królowa,˛ wizerunek z Mgieł Avalonu nie jest najsympatyczniejszy. U Roberta Nye (Merlin) Ginewra jest nimfomanka˛ o kurzym mó˙zd˙zku, na domiar złego jakaj ˛ ac ˛ a˛ si˛e. Ładny i ciekawy obraz królowej namalował natomiast Parke Godwin w ksia˙ ˛zce zatytułowanej The Beloved Exile. Królowa przedstawiona jest jako kobieta madra, ˛ o silnej woli i charakterze. Jako taka jest prawdziwszym obrazem kobiety Celtów — o wiele prawdziwszym ni˙z pó´zniejsze s´redniowieczne wersje, przedstawiajace ˛ panie mitu arturia´nskiego jako słabe, zwiewne i nader podatne na grzech istotki, mdlejace ˛ ze strachu lub z miło´sci i bezradne bez pomocy rycerza. U Tomasza Malory Ginewra wstapiła ˛ w epilogu legendy do klasztoru, by okupi´c swe winy — i tam dokonała dni w pokucie, spokoju i ciszy (. . . had a good ende). W podobny sposób szuka spokoju noblistka Sigrid Undset, autorka jednej z ładniejszych przeróbek mitu arturia´nskiego.

Morgana Ivi è una fata nomata Morgana Che a le genti diverse dona l’oro. . . Boiardo, Orlando Inamorato W najstarszej, walijskiej wersji mitu Artur miał siostr˛e o imieniu Gwyar. Geoffrey z Monmouth te˙z obdarza króla siostra,˛ która˛ jednak nazywa Anna˛ — bełkotliwe walijskie imi˛e nie wydaje si˛e zapewne Geoffreyowi dobre nawet dla konia czy charta. Według wersji klasycznej i ogólnie obowiazuj ˛ acej ˛ licza˛ si˛e jednak inne siostry: Morgana i Morgause.

81

Morgana, Morgaine, Morgian, Morgan la Fée (Le Fay) była czarodziejka.˛ Zła˛ czarodziejka.˛ Noszone przez nia˛ w legendzie imi˛e (imi˛e jej siostry równie˙z) łatwo wywie´sc´ od straszliwej Morrigan, bogini walki, krwi i s´mierci, tej samej, która uwzi˛eła si˛e w podaniach irlandzkich na dzielnego Cuchulainna. Morgana była przyrodnia˛ siostra˛ Artura. Ona i jej siostra Morgause były rodzonymi córkami Igerny i Gorloisa z Kornwalii. Obie nie miały powodów, by łaskawie patrze´c na zwiazek ˛ matki z Uterem Pendragonem, zabójca˛ ojca. Ani na owoc tego zwiazku ˛ — Artura. Morgana była kobieta˛ o nieprzeci˛etnej urodzie i talentach. Wulgata powiada, z˙ e, cytuj˛e, „była natury wesołej i do rado´sci skłonna, i s´piewała bardzo pi˛eknie, dłonie miała pi˛ekne, ramiona doskonałe, skór˛e gładsza˛ ni´zli jedwab. Manier była grzecznych, rosła i prostej postawy, słowem, pon˛etna ponad wszelkie wyobraz˙ enie. Przy tym była to niewiasta najgor˛etsza i najrozpustniejsza w całej Brytanii. . . ” W klasycznej wersji mitu (Malory) Morgana zadziałała szybko — gdy Artur wydał ja˛ za króla Uriensa z Rheged, zorganizowała wespół z własnym pasierbem (i zarazem kochankiem) Akkolonem zamach na z˙ ycie Artura, a gdy ów si˛e nie powiódł, zemkn˛eła do krainy Gore. Kochała Akkolona do szale´nstwa i nie mogac ˛ wybaczy´c Arturowi, z˙ e go zabił, uknuła i´scie szata´nski spisek — posłała królowi pi˛ekna˛ szat˛e, która była zatruta — miała zadziała´c niczym suknia Dejaniry i spali´c Artura z˙ ywcem. Artur — dzi˛eki ostrze˙zeniu Pani Jeziora — ocalał jednak. Morgana nie ustawała w wysiłkach, aby szkodzi´c — spiskowała, porywała i wi˛eziła rycerzy (w tym Tristana i Lancelota, w którym si˛e zakochała), a w Kamelocie utrzymywała prawdziwa˛ armi˛e szpiegów w postaci swoich słu˙zek. Ukoronowaniem jej knowa´n była zagrywka rodem z najczarniejszej propagandy. Morgana podarowała oto Tristanowi tarcz˛e, na której widniał taki rysunek: u dołu król i królowa, a nad nimi, depczac ˛ ich ukoronowane głowy, rycerz. Tristan (dowodzac, ˛ z˙ e był totalnym bałwanem) wystapił ˛ z tarcza˛ na turnieju w Kamelocie. . . a dwór zawrzał od plotek. Od razu domy´slono si˛e znaczenia obrazka — Artur, Ginewra i ha´nbiacy ˛ ich Lancelot. Na spisek Agravaina i Mordreda, który zapoczatkował ˛ wojn˛e i zgub˛e królestwa nie trzeba było długo czeka´c.28 Co ciekawe, w epilogu legendy Morgana pojednuje si˛e z Arturem. Gdy król umiera na pobojowisku pod Camlann, siostra trzyma jego głow˛e na podołku i przemawia do brata czułymi słowy. Jest te˙z jedna˛ z czterech królowych, towarzyszacych ˛ królowi w ostatniej podró˙zy do Avalonu. 28

W Wulgacie rzecz wyglada ˛ nieco inaczej: uwi˛eziony przez Morgan˛e Lancelot rysuje na s´cianach celi komiks — histori˛e swej miło´sci do Ginewry. Ze szczegółami. Morgana za´s przy pierwszej okazji zadbała, by Artur malowidła obejrzał i mógł naocznie stwierdzi´c, jak imponujace ˛ rogi mu przyprawiono. Có˙z, równie obrzydliwy chwyt, co u Malory’ego.

82

W literaturze fantasy najpi˛ekniejszy — bo daleki od sztampy — obraz Morgany (Morgaine) znajdziecie w Mgłach Avalonu Marion Zimmer Bradley. Tu nie ma co streszcza´c i opowiada´c — to trzeba przeczyta´c. My´sl˛e, z˙ e dla wszystkich adaptatorów mitu atrakcyjno´sc´ tej postaci (jako szwarccharakteru) płyn˛eła z no´snego rdzenia mor (mors, la morte, s´mier´c). To samo dotyczy opisanych poni˙zej Morgause i Mordreda. W j˛ezyku walijskim rdze´n mor wia˙ ˛ze si˛e jednak z morzem, nie ze s´miercia.˛ Morgan to po celtycku Zrodzona z Morza. Ale analogia jest — morze, jak pami˛etamy, symbolizuje u Walijczyków wszelkie moce zła.

Morgause Morgause (Morgas, Morgawse), równie˙z czarodziejka, była rodzona˛ siostra˛ Morgany. Została z˙ ona˛ króla Lota z Lothian i Orkadów i spłodziła z nim czterech synów, z których wszyscy (w tym i sławny Gawain) zostali rycerzami Okragłego ˛ Stołu. Co do faktycznego ojcostwa tych synów mo˙ze by´c jednak troch˛e watpli˛ wo´sci, albowiem cho´c sam Lot słynał ˛ jako zbere´znik, to Morgause nie ust˛epowała mu pod tym wzgl˛edem — przyprawiała mu rogi z wielkim zapałem i niezbyt dbajac ˛ o pozory. Miała temperament, co si˛e zowie. Kiedy pewnego razu do Lothian przybył Ectorius z młodymi Kaiem i Arturem, przyszły król zapałał z˙ adz ˛ a˛ do przyrodniej siostry. Zapragnał ˛ jej, albowiem, jak mówi Wulgata, „była urodziwa i tłusta”. Gdy król Lot wyszedł w nocy za potrzeba,˛ Artur w´sliznał ˛ si˛e do ło˙za Morgause. Wulgata poucza, z˙ e „natenczas ona wygodziła mu pi˛eknie, a on jej”, z czego nale˙zy wnosi´c, z˙ e Lot musiał sp˛edzi´c w klozecie niemało czasu. I tak pocz˛ety został Mordred. Zguba Artura i Kamelotu. Ju˙z jako wdowa, gdy Lot zginał ˛ z r˛eki króla Pellinora, Morgause nadal „pi˛eknie wygadzała” to temu, to owemu. Jej ostatnia˛ wielka˛ miło´scia˛ — która ja˛ zgubiła — był rycerz Lamorak. Niektóre wersje legendy (i ksia˙ ˛zki fantasy) uto˙zsamiaja˛ Morgan˛e i Morgause lub myla˛ je — zwłaszcza w kwestii zasadniczej: która z nich została kochanka˛ Artura i spłodziła z nim Mordreda. Zawsze jednak wiadome jest jedno — stało si˛e to albo za sprawa˛ czarów, albo za sprawa˛ podsycanej przez diabła chuci. Porzadny ˛ król, je´sli nie był pod złym urokiem i wpływem Szatana, z siostra˛ nie sypiał i nie „wygadzał jej pi˛eknie”. Przynajmniej nie czynił tego z˙ aden chrze´scija´nski król w chrze´scija´nskim s´redniowieczu. Bo w mitologiach — w tym i walijskiej — zdarzało si˛e to nie tylko królom, ale i bogom. W Mgłach Avalonu Morgause te˙z wyst˛epuje, ale jako młodsza siostra Igerny, a wi˛ec ciotka, nie siostra Morgany. I nic zdro˙znego ja˛ z Arturem nie łaczy ˛ — matka˛ Mordreda jest wła´snie Morgaine. Zbli˙zenie Artura z przyrodnia˛ siostra˛ wyprane jest u Marion Zimmer Bradley z elementów czarnoksi˛estwa i grzesznej chu83

ci — ma miejsce w czasie misterium Beltaine i jest cz˛es´cia˛ rytuału celtyckiej koronacji Artura. Gdy Artur i Morgaine odbywaja˛ akt miłosny, nie rozpoznaja˛ si˛e — ona jest Majowa˛ Królowa,˛ on Majowym Królem. Nie zmienia to faktu, z˙ e skutki sa˛ — klasycznie — tragiczne. W innych dziełach fantasy obie siostry (lub jedna, dy˙zurna) sa˛ zawsze potwornymi wied´zmami, Królowymi Powietrza i Ciemno´sci. U Therence’a H. White’a Morgause w ramach praktyk magicznych gotuje nawet z˙ ywcem kota, a za co´s takiego sam ch˛etnie, własna˛ r˛eka,˛ podło˙zyłbym ogie´n pod stos.

Mordred Od najwcze´sniejszych wersji czarny charakter legendy. Mo˙zna wi˛ec zało˙zy´c, z˙ e historyczny, tak jak i Artur. Krewniak króla, przepadajacy ˛ za wujem równie mało, jak ongi´s progenitura Cymbelina przepadała za ojczulkiem. I wykorzystujacy ˛ pierwsza˛ okazj˛e, by samemu wyciagn ˛ a´ ˛c r˛ek˛e po władz˛e. Je´sli kierowa´c si˛e apokryficzna˛ kronika˛ Williama z Malmesbury, Mordred (Medraut, Medrawt, Modred) podczas nieobecno´sci króla dokonał przewrotu pałacowego, przy okazji dobierajac ˛ si˛e i do królowej. Sprzymierzywszy si˛e z Sasami, zawładnał ˛ krajem. Artur zdołał jednak zgromadzi´c armi˛e zwolenników starego re˙zymu i starł si˛e z uzurpatorem pod Camlann. Obaj — i Artur, i Mordred — stracili w tej bitwie z˙ ycie, a w kraju zapanował chaos i mrok. To była, jak powiedziano, mo˙zliwa historyczna wersja wypadków. Bo jest równie˙z niewykluczone, z˙ e Mordred po prostu odgrywa w legendzie rol˛e, która˛ napisała dla niego galijska mitologia. Mordred to nikt inny, jak Dylan, zły brat dobrego Lleu, który wreszcie ginie z r˛eki wuja, kowala Govannana. Wzgl˛ednie, Mordred to Pryderi ap Pwyll, ów Kłopot, intrygant, ksia˙ ˛ze˛ ciemno´sci, pokonany w symbolicznej walce przez s´wietlistego Gwydiona. . . Pami˛etacie Mgły Avalonu Zimmer Bradley? Tam powiada si˛e wyra´znie i bez osłonek: Gwydion to prawdziwe imi˛e zarówno Artura, jak i jego syna, a Mordred to sakso´nski przydomek, mogacy ˛ by´c przeło˙zony jako Zła Wró˙zba. Nic doda´c, nic uja´ ˛c. Medrawt po walij´ sku znaczy: Ten, Który Uderza wzgl˛ednie Ten, Który Smiało Decyduje. Jak ju˙z wiemy, w klasycznej legendzie Mordred był nie´slubnym synem Artura, na domiar złego spłodzonym z własna˛ siostra˛ przyrodnia.˛ W przeróbkach ko´scielnych król popełnił zatem grzech podwójnie straszliwy i musiał s´ciagn ˛ a´ ˛c tym na kraj potworna˛ kl˛esk˛e. Owo kazirodztwo i pozamał˙ze´nskie skoki w bok wzi˛eły si˛e w oczywisty sposób z pierwotnej wersji walijskiej, ale tam prawdopodobnie nie bulwersowały nikogo. Walijski Prometeusz, Gwydion, spłodził wszak˙ze z rodzona˛ siostra,˛ Arianrod, Słonecznego Lleu, najpi˛ekniejszego i najbardziej czczonego boga brytyjskiego panteonu. A dzieckiem z nieprawego ło˙za, nie´slubnym synem

84

siostry króla Artura, zwanej Gwyar, jest Gwalchmei, Sokół Maja, walijski Gawain, ulubiony bohater rycerskich sag. W legendzie klasycznej (i w fantasy) Mordred jest jedynym potomkiem Artura — zwiazek ˛ z Ginewra˛ pozostaje bezdzietny. W legendach walijskich Artur ma czterech synów, noszacych ˛ imiona Llacheu, Amr, Cydfan i Archfedd. Czy wszyscy byli z prawego ło˙za, nie wiemy — ale wszyscy u˙zywaja˛ patronimiku ap Arthur. U Malory’ego scena s´mierci Mordreda pod Camlann jest i´scie makabryczna. Artur w walce z synem przebija go kopia,˛ tak z˙ e z pleców Mordreda wyziera dobry sa˙ ˛ze´n drzewca. Mordred ostatnim wysiłkiem nadziewa si˛e na drzewce gł˛ebiej — opiera si˛e na chroniacej ˛ dło´n tarczce kopii i z tej pozycji zadaje ojcu cios w głow˛e, druzgoczac ˛ hełm i ko´sc´ czaszki.

Pani Jeziora Nazywana jest niekiedy Viviana,˛ Vivienne, Vivien, Nimue, Nimiane lub Niniane. Wszystkie te imiona sa˛ po prostu trawestacja˛ imienia Rhiannon, pi˛eknej z˙ ony Pwylla, władcy Annwvyn, walijskiej Krainy Czarów, pó´zniejszej mał˙zonki Manawyddana, syna Llyra. W legendzie Pani Jeziora odgrywa dwie wa˙zne role. Po pierwsze, to ona wr˛ecza Arturowi magiczny miecz Ekskalibur, symbol władzy. Ciekawe, ale z˙ adna z kolejnych wersji mitu nie próbowała korygowa´c tego wydarzenia, nawet Cykl Wulgaty nie usiłował wyrugowa´c z tekstu „poga´nskiej” czarodziejki i sprawi´c, by Arturowi wr˛eczyli miecz anieli pa´nscy lub który´s ze s´wi˛etych. A zdarzenie to prowadzi pro´sciutko do mitologii celtyckiej — do bogini Arianrod, która w podobny sposób uzbroiła swego syna Lleu. Po drugie, Pani Jeziora jest (w Cyklu Wulgaty) wychowawczynia˛ Lancelota, którego porwała jako niemowl˛e. To od Pani Jeziora Lancelot otrzymuje imi˛e — od chrztu było mu, jak pami˛etamy, Galahad. I ponownie mamy odniesienie do walijskiej Arianrod, która przecie˙z nie tylko uzbroiła, ale i nazwała Lleu imieniem Llaw Gyffes. Istnieje teoria, z˙ e rola kobiety w społecze´nstwie celtyckim była ogromna. W wielu mitach (Cuchulainn) heros musi odby´c szkolenie u kobiety — czarodziejki lub wojowniczki. W wielu legendach przywilejem matki, opiekunki lub kapłanki jest wła´snie nadanie chłopcu imienia i wr˛eczenie mu or˛ez˙ a. Zapewne wia˙ ˛ze si˛e to z opisanym wy˙zej, a mocno zakorzenionym w´sród Celtów kultem Potrójnej Wielkiej Matki. Z pradawnych obrz˛edów celtyckich wywodzi si˛e opisana w Mgłach Avalonu inicjacja Artura — symboliczny akt miłosny, rytuał płodno´sci i urodzaju, kiedy to władca bierze na siebie obowiazki ˛ kochanka, opiekuna i mał˙zonka Ziemi, personifikowanej jako kobieta, Wielka Bogini, a symbolizowa85

nej przez dziewicza˛ kapłank˛e. W podobny sposób opisuje wikkanka Diana Paxson (The White Raven) noc po´slubna˛ króla Marka i „Izoldy” (udawanej wówczas przez słu˙zk˛e Branghien), dowodzac, ˛ z˙ e ka˙zde za´slubiny celtyckiego władcy odbywały si˛e w drodze podobnego misterium.29 Thomas Malory ukarał Pania˛ Jeziora za „poga´nstwo i czary”, wprowadzajac ˛ do legendy nowoczesna˛ symbolik˛e triumfu Nowego nad Starym. Pani Jeziora przybyła oto do Kamelotu, by dla jakiej´s niezbyt jasnej wendety za˙zada´ ˛ c głowy dobrego rycerza Balina — jako ceny za podarowany królowi miecz Ekskalibur. Gdy Artur oponował, prawy, chrze´scija´nski rycerz Balin porwał za miecz i „na oczach króla, królowej i całego dworu nader gładko głow˛e wied´zmie uciał”. ˛ Ale cho´c dobry rycerz Balin postapił ˛ po rycersku i zgodnie z litera˛ Pisma („Czarownicy z˙ y´c nie pozwolisz”, Ksi˛ega Wyj´scia, 22, 18)30 , wszyscy jednak uznali czyn ten za niesławny i niegodny rycerza. Balina skazano na banicj˛e. Dalsze jego losy opisuj˛e pod hasłem: „Balin i Balan”. Pa´n Jeziora, jak mo˙zna wywnioskowa´c z tekstu Le Morte. . . Malory’ego, było kilka. Ta która dała Arturowi miecz i zgin˛eła z r˛eki Balina, zwała si˛e Lile. A˙z do ko´nca legendy jaka´s inna Pani Jeziora pojawia si˛e jednak i wspomaga Artura i jego rycerzy. Niekiedy mo˙zna wnioskowa´c, z˙ e ta˛ Pania˛ jest Nimue, ta, która uwiodła Merlina. Natomiast w finale Le Morte Darthur (i na identycznie zatytułowanym, inspirowanym tekstem Malory’ego płótnie Jamesa Archera) Artura odprowadzaja˛ do Avalonu cztery królowe — Morgana, Władczyni Northgales (Północnej Walii — czy˙zby druidka z Wyspy Anglesey?), Królowa Ziem Jałowych (ciotka Percevala) oraz wła´snie Nimue. A zatem — cztery. Ale je´sli tak, to musiała by´c i piata! ˛ Do kogo bowiem nale˙zała r˛eka, która˛ widzi Bedivere, r˛eka, która chwyta rzucony w fale Ekskalibur? Cztery królowe sa˛ z Arturem na barce, piata ˛ jest pod woda˛ z Ekskaliburem. Innego wyja´snienia — oprócz czarów — nie widz˛e. Z tego wynika, z˙ e racj˛e mo˙ze mie´c Marion Zimmer Bradley, czyniac ˛ z Pani 29 Rytuał z klacza˛ i kapiel ˛ a˛ w rosole w literaturze fantasy nie wyst˛epuje. Nie ma o tym słowa tak˙ze w niektórych powa˙znych, naukowych opracowaniach o Celtach. Albo wi˛ec kładziony jest mi˛edzy bajki, albo zakłada si˛e, z˙ e miał miejsce tylko w gł˛eboko pierwotnej kulturze Celtów. Podobnie jak makabryczny rytuał druidzki polegajacy ˛ na paleniu ludzi z˙ ywcem w pałubach z wikliny został zastapiony ˛ paleniem zwierzat ˛ ofiarnych lub ich atrap, niesympatyczna sodomia z klacza˛ została zastapiona ˛ naturalniejszym, przyjemniejszym — i zdecydowanie bezpieczniejszym — aktem z udajac ˛ a˛ klacz kapłanka.˛ 30 Biblia skazuje na s´mier´c wyłacznie ˛ kobiety oddajace ˛ si˛e czarom. Nie pozwala si˛e z˙ y´c czarow´ ete tropem nicom, a o czarownikach-m˛ez˙ czyznach ani słóweczka. Wytyczonym przez Pismo Swi˛ ida˛ pó´zniej rozliczne papieskie encykliki i osławiony Malleus Maleficarum, okre´slajacy ˛ kobiety jako: „siedlisko wszelakiego zła ju˙z od zarania dziejów”. To oczywi´scie spó´zniona zemsta m˛ez˙ czyzn i ich m˛eskiego boga na wcia˙ ˛z gro´znej Wielkiej Bogini. To odwieczny m˛eski strach przed naturalnie dominujacym ˛ w przyrodzie pierwiastkiem z˙ e´nskim. Strach, który w połaczeniu ˛ z tłumionymi z˙ adzami ˛ kazał — i nadal ka˙ze — zakłamanym s´wi˛etoszkom doszukiwa´c si˛e w ka˙zdej kobiecie vaginy dentaty.

86

Jeziora (podobnie jak z Merlina) tytuł, urzad ˛ lub funkcj˛e druidzka.˛ Emerytowane zatem urz˛edniczki druidki odpływaja˛ wraz z Arturem do Avalonu, zostawiajac ˛ w Jeziorze sukcesork˛e. U proboszcza Layamona, w romansie Brut — gdy umierajacy ˛ Artur odpływa do Avalonu, mówi do Konstantym, syna Kadora, z˙ e płynie do królowej Argante. Imi˛e to Joseph Campbell uwa˙za za zniekształcona˛ Morgant, czyli Morgan˛e. Panie Jeziora, tak Morgana, jak i Argante (jako Morgante i Urganda) znalazły drog˛e do pi˛etnastowiecznych włoskich eposów rycerskich — do Orlanda zakochanego Boiarda i Orlanda szalonego Ariosta. Morgana wyst˛epuje te˙z w Amadigi Bernarda Tassa. Obserwowane za´s w Cie´sninie Messy´nskiej mira˙ze zwane były Fata Morgana (dosłownie: czarodziejka Morgana) i przypisywano je wła´snie czarom, które uprawiała Morgana, la Donna del Lago. Zaiste, daleka˛ drog˛e przebyła celtycka walkiria Morrigan. . . W Mgłach Avalonu wszystkie kapłanki Wielkiej Bogini — Vivien, Niniane i Morgaine — sa˛ Paniami Jeziora, czyli osnutej mgłami wyspy na jeziorze w okolicach Glastonbury, na której to wyspie znajduje si˛e o´srodek kultu Wielkiej Matki. Natomiast młodziutka Nimue, zgubiwszy Merlina-Kevyna, ginie s´miercia˛ samobójcza.˛ U Tolkiena widz˛e dwie celtyckie Panie Jeziora — Arwen˛e, Gwiazd˛e Wieczorna,˛ która wyposa˙za Aragorna w jego sztandar (symbol prawowitego króla Elessara) i — oczywi´scie — Galadriel˛e, Pania˛ Lasu Lorien, która razem z Frodem odpływa za morze z Szarej Przystani. Wspominałem ju˙z, z˙ e w Cyklu Wulgaty i Idyllach królewskich Tennysona Pani Jeziora nosi imi˛e Vivien (Viviana). Imi˛e to Wulgata wywodzi z chaldejskiego. ´ Słów tych długo u˙zywała Vivien w odpowiedzi Ma ono znaczy´c Ani Mi Si˛e Sni. na pro´sby Merlina — a˙z do chwili, gdy magik uległ jej całkowicie. By´c mo˙ze teraz łatwiej b˛edzie czytelnikom zrozumie´c, w jaki sposób ni˙zej podpisany, skromny autor fantasy, wykoncypował czarodziejk˛e Yennefer, ukochana˛ wied´zmina Geralta. Kobiet˛e, której ani si˛e s´ni ulega´c, gdy nie ma na to ochoty.

Lancelot z Jeziora Noi leggevamo un giorno per diletto Di Lancilotto, come amor lo strinse. . . Dante Zwany te˙z Launcelotem, Lanzeletem i Lanceletem. Francuski dodatek do mitu — na scen˛e wprowadza t˛e posta´c Chrétien de Troyes, a wszyscy kolejni autorzy (Armand Daniel, Gautier Map, cystersi, Ulryk von Zatzikhoven, Malory) respektuja˛ obywatelstwo rycerza, regularnie obdarzajac ˛ go francuskim przydomkiem du 87

Lac. Tym niemniej, owo lac to najpewniej nie z˙ adne jezioro, ale przej˛ety i przekr˛econy przez Chrétiena celtycki, mitologiczny aspekt: Lancelot, sło´nce i kwiat rycerstwa, jest postacia˛ wywiedziona˛ wprost od solarnego boga Lugha Lamh-fady lub Lleu Llaw Gyffesa — uosabia sło´nce, lato, wybuch i rozkwit sił witalnych. W kanonicznej wersji mitu Lancelot był synem galijskiego króla Bana z Benwicku. Je´sli chodzi natomiast o jego genealogi˛e po kadzieli, ˛ to istnieja˛ dwie legendarne wersje. Według pierwszej rycerz był owocem królewskiego skoku w bok — jego matka˛ była czarodziejka Vivien, Pani Jeziora. Według drugiej (cz˛estszej, np. Cykl Wulgaty) matka˛ Lancelota była Elaine, s´lubna mał˙zonka króla Bana. Pani Jeziora natomiast porwała Lancelota jako niemowl˛e, by wychowa´c go w Jeziorze, w Krainie Czarów. Do Jeziora malec (w obu wersjach) trafia pod prawdziwym imieniem Galahada, odchodzi natomiast ju˙z jako Lancelot du Lac (symbolika, symbolika!), by wraz z przyrodnim bratem Ectorem de Maris i krewniakami Borsem, Lionelem, Blamorem i Bleoberisem dołaczy´ ˛ c do grona rycerzy Okragłego ˛ Stołu — i by w krótkim czasie zasłyna´ ˛c jako najlepszy i najsłynniejszy z nich, najbli˙zszy druh króla Artura. Tragiczna w skutkach miło´sc´ Lancelota i Ginewry, prowadzaca ˛ do podwójnego wiarołomstwa — wobec przyjaciela i wobec suzerena — to o´s przewodnia klasycznej wersji mitu. Miło´sc´ ta — cho´c pi˛ekna i długo słu˙zaca ˛ za wzór parom kochanków (Paolo Malatesta i Francesca da Rimini Dantego) jest miło´scia˛ zgubna˛ i destrukcyjna.˛ Bo w legendzie było tak: Po zako´nczeniu poszukiwa´n Graala Lancelot złamał zło˙zony wcze´sniej s´lub czysto´sci — wznowił nocne wizyty w ło˙znicy Ginewry. Opisany powy˙zej łotrowski spisek Morgany ju˙z działał — wyst˛epna miło´sc´ rycerza i królowej była ju˙z tajemnica˛ poliszynela. Poniewa˙z Artur zdawał si˛e nie zauwa˙za´c niewierno´sci z˙ ony i wasala lub przymyka´c oczy, uknuto spisek. Z poduszczenia Mordreda i Agravaina, braci Gawaina, dwunastu rycerzy organizuje zasadzk˛e na Lancelota — maja˛ przyłapa´c go in flagranti w ło˙zu Ginewry i tym samym zmusi´c króla do działania, stawiajac ˛ go wobec niezbitych dowodów i fait accompli. Zaskoczony przez intrygantów Lancelot chwyta za miecz — i padaja˛ trupy, w´sród nich Agravain. Lancelot ucieka, a Artur faktycznie nie ma wyj´scia — niecnotliwa królowa zostaje skazana na s´mier´c na stosie. Lancelot wraca i odbija ja˛ — ale w bezładnej rabaninie, ˛ która si˛e wywiazuje, ˛ ginie mnóstwo rycerzy Okra˛ głego Stołu — a w´sród nich Gaheris i Garet, dwaj dalsi bracia Gawaina. Rozpoczyna si˛e wojna, w której czołowym jastrz˛ebiem jest z˙ adny ˛ zemsty Gawain. Wojska królewskie z Arturem i Gawainem na czele oblegaja˛ Lancelota i jego stronników w zamku zwanym Stra˙znica˛ Radosna˛ (Joyous Gard). Nie mogac ˛ znie´sc´ my´sli o rozlewie bratniej krwi, szlachetny Lancelot wyrzeka si˛e Ginewry i zwraca ja˛ królowi. Ale nawet wtedy Gawain jest nieubłagany, walka nie ustaje — przerywa ja˛ dopiero rokosz Mordreda. I wówczas Lancelot spieszy Arturowi na

88

pomoc — ale przybywa za pó´zno. Artur i Mordred nie z˙ yja,˛ Ginewra jest w klasztorze. Lancelot zostaje pustelnikiem, choruje ci˛ez˙ ko i w krótkim czasie umiera. Najpi˛ekniejsze i najpełniejsze psychologicznie przedstawienie postaci Lancelota znajdziemy u Terence’a H. White’a. Wzdragam si˛e przed dodaniem cho´cby słowa — prosz˛e przeczyta´c samemu. Wiele miejsca po´swi˛eca te˙z Lancelotowi Marion Zimmer Bradley. Zupełnie inna˛ wersj˛e dalszych (po bitwie pod Camlann) losów Lancelota, Ginewry i Elaine znajdziemy natomiast u Parke’a Godwina (The Beloved Exile). Dla 89

tych, którzy nie czytali, informacja: tragedia si˛e nie sko´nczyła. Tragedia dopiero si˛e rozpoczyna. . .

Elaine. . . Elaine. . . Elaine. . . W klasycznej wersji legendy (Malory) wyst˛epuje kilka osób o tym imieniu, co zdawałoby si˛e potwierdza´c fakt, z˙ e wszystkie miały jeden mitologiczny pierwowzór. Elaine (Helena) ˛ zwie si˛e matka Lancelota, z˙ ona króla Bana z Benwicku. Nosi imi˛e Elaine równie˙z dziewicza córka króla Pellinora, siostra Percevala, która towarzyszy (a˙z do s´mierci) zdobywcom Graala. Inna Elaine jest z˙ ona˛ króla Nentresa (Uriensa?). Imi˛e Elen niektóre wersje legendy walijskiej nadaja˛ te˙z. . . z˙ onie Merlina (Myrddina). Najwa˙zniejsze sa˛ jednak dwie inne Elaine — sprytna córka króla Pellesa i Elaine, zwana Dziewicza˛ Lilia˛ z Astolatu (przez Alfreda Tennysona nazywana Dama˛ z Shalottu, a przez Wulgat˛e — Panienka˛ z Eskalotu). ´ Slicznotka z Astolatu, córka diuka Bernarda, to posta´c smutna i tragiczna. Zakochała si˛e bowiem oto na zabój — ale bez wzajemno´sci — w Lancelocie z Jeziora, do tego stopnia, z˙ e z tej miło´sci „ni spa´c, ni je´sc´ , ni pi´c nie mogła”, wi˛ec, jak łatwo si˛e domy´sli´c, umarła. Ciało swe za´s, czarno przyodziane, barka˛ czarnym brokatem okryta˛ kazała zawie´zc´ a˙z do Kamelotu. Gdy Lancelot to ujrzał, zrobiło mu si˛e do´sc´ niewyra´znie. Elaine z Astolatu to jak wida´c posta´c chwytna fabularnie — cho´c wyst˛epuje te˙z w Wulgacie, uwa˙zam ja˛ za niezawodny wytwór truwerów francuskich z grupy piewców amour courtois. Lancelot, prawy rycerz, nie mo˙ze odpowiedzie´c miłos´cia˛ na miło´sc´ Elaine, albowiem kocha Ginewr˛e. Echo tej postaci pobrzmiewa u Tolkiena. Szlachetny Aragorn nie mo˙ze odpowiedzie´c na miło´sc´ Eowiny, ksi˛ez˙ niczki Rohanu, i słusznie uwa˙za to za jeden z dotkliwszych ciosów, jakie moga˛ spa´sc´ na m˛eskie serce. Eowina te˙z szuka s´mierci (ale bardziej po celtycku — w boju), lecz dobrotliwy Tolkien nie pozwala, by spotkał ja˛ los Lilii z Astolatu. Ni˙zej podpisany, tworzac ˛ posta´c poetki Oczko (Troch˛e po´swi˛ecenia), nie miał zamiaru by´c równie dobry — Oczko, jak Elaine, była bez szans. Druga wa˙zna Elaine, córka króla Pellesa, te˙z beznadziejnie kochała Lancelota (miał chłop szcz˛es´cie do tego imienia!). Królewna, w odró˙znieniu od Lilii z Astolatu, nie miała jednak zamiaru usycha´c bezproduktywnie. Wykazała aktywno´sc´ i inicjatyw˛e. Gdy rycerz go´scił na zamku jej ojca, wlazła mu do łó˙zka, pod osłona˛ mroku i znajomych Lancelotowi pachnideł podszywajac ˛ si˛e pod Ginewr˛e. Gdy si˛e rozwidniło i podst˛ep si˛e wydał, Lancelot był tak w´sciekły, z˙ e złapał za miecz — z˙ ycie Elaine wisiało na włosku. No, ale był wszak˙ze rycerzem prawym i honorowym. Sprawa była consummatum i trzeba było ponie´sc´ konsekwencje. A tymi konsekwencjami okazał si˛e Galahad. 90

Galahad Mnisi od Wulgaty, którzy, jak ju˙z wiemy, Galahada wymy´slili, dorobili te˙z pasujac ˛ a˛ legend˛e, według której Elaine, córka króla Pellesa, wnuczka Króla Rybaka Pellama wiedziała, z˙ e z jej zwiazku ˛ z Lancelotem narodzi si˛e syn, który zdob˛edzie Graala. Elaine po´swi˛eciła swe dziewictwo (zamkn˛eła oczy i my´slała o Anglii?) bo wiedziała, z˙ e urodzi dzieci˛e przeznaczenia, które za´cmi swym blaskiem nie tylko sławnego ojca, ale i Artura i wszystkich innych rycerzy Okragłego ˛ Stołu. I urodziła — sposobem dopiero co opisanym. A rozgrzeszył ja˛ zapewne arcybiskup Canterbury, któ˙z inny. Galahad wyrósł na dzielnego rycerza i przybył do Kamelotu. Przy Okragłym ˛ Stole było za´s, jak wiemy, krzesło, którego nikt nie odwa˙zył si˛e zajmowa´c — Niebezpieczne Miejsce, Siege Perilous. Zasia´ ˛sc´ tu — jak przepowiedział madry ˛ Merlin — miał tylko przeznaczony do wielkich celów Wybraniec. I Galahad przyszedł i zasiadł. Po czym objawił si˛e miecz utkwiony w pływajacym ˛ po wodzie głazie, a na głazie stało napisane, z˙ e kto ten miecz wyciagnie ˛ itd. I Galahad wyciagn ˛ ał. ˛ A potem odnalazł Graala. I umarł. Malory przejał ˛ z Cyklu Wulgaty Galahada bez zmian — Galahad, jaki jest, ka˙zdy widzi. W z˙ adnej innej wersji mitu Galahada nie ma. Ale w podaniach walijskich wyst˛epuje posta´c zwana Gwalchaved lub Gwalhafad (Sokół Lata). Gwalchaved jest bratem Gwalchmei — Sokoła Maja, czyli Gawaina. Z Graalem (pod z˙ adna˛ postacia) ˛ nie ma niczego wspólnego. Jedna zwiazana ˛ z Galahadem sprawa koniecznie wymaga wyja´snienia. Zdobywca Graala ma bowiem na honorze plam˛e, która˛ bezwzgl˛ednie nale˙zy zmy´c. Otó˙z w swym arcyciekawym Słowniku mitów i tradycji kultury Władysław Kopali´nski twierdzi, z˙ e Galahad wyst˛epuje w Boskiej komedii Dantego pod imieniem Galeotto. Galeotto, czyli Galahad, był jakoby tym, który doprowadził do pierwszej miłosnej schadzki Lancelota i Ginewry. Wspomnieni ju˙z Francesca i Paolo, kochankowie u Dantego, po raz pierwszy całuja˛ si˛e (i nie tylko) pod wpływem lektury tego wła´snie fragmentu legendy. Jak powiada poeta, „ksi˛ega i pisarz Galeottem byli” — przeczytany wspólnie romantyczny ust˛ep u´swiadomił Paolowi i Francesce ich miło´sc´ , natchnał ˛ do pocałunków i obj˛ec´ . Z tego to powodu Galeotto (czyli Galahad) wszedł do j˛ezyka włoskiego jako synonim rajfura, str˛eczyciela, człowieka podłego. Władysław Kopali´nski ubolewa, z˙ e tak cnotliwy i prawy rycerz jak Galahad doczekał si˛e dzi˛eki Dantemu tak paskudnego i obel˙zywego eponimu. Co tchu spiesz˛e, by broni´c Galahada i jego dobrego imienia! Władysław Kopali´nski myli si˛e! To wcale nie tak było! Według Cyklu Wulgaty do schadzki i pierwszego (przepi˛eknie opisanego) pocałunku Lancelota i Ginewry doprowadził nie Galahad, ale Galehot (Galehault, Galahaut), zwany Panem Wysp Dalekich. Galehot, poczatkowo ˛ wróg króla Artura i jego rycerzy, pó´zniej serdecznie zaprzyja´znił 91

si˛e z Lancelotem. Widzac, ˛ jak Lancelot i Ginewra schna˛ z miło´sci, a nie o´smielaja˛ si˛e zbli˙zy´c do siebie, Galehot podjał ˛ si˛e roli po´srednika i ułatwił im schadzk˛e. Co wi˛ecej, by nie narazi´c królowej na obmow˛e z racji spotkania tete a tete z m˛ez˙ czyzna˛ nie b˛edacym ˛ jej m˛ez˙ em, był podczas randki obecny, dzi˛eki czemu pierwszy pocałunek zakochanych — zgodnie z wymogami amour courtois — miał pozory niewinno´sci. I to Galehot — nie Galahad — jest Galeottem u Dantego i to jemu nale˙zy si˛e eponim. Prawy i czysty Galahad, Zdobywca Graala, z˙ adnych — powtarzam — z˙ adnych schadzek nie ułatwiał!

92

Perceval . . . Sir Percivale, Whom Arthur and his knighthood called the Pure. Tennyson Wymy´slony przez Chrétiena de Troyes, kontynuowany przez Wulgat˛e i Wolframa von Eschenbach (Parsifal, Parzival), trafia wreszcie do Le Morte Darthur jako sir Percival de Gales (z Walii). Był synem króla Pellinora, zabitego wskutek wendety z bra´cmi z Orkadów i bratem Lamoraka, który stracił z˙ ycie w podobny sposób. Matka, chcac ˛ ustrzec Percevala przed losem ojca, wychowała go w izolacji i nie´swiadomo´sci co do istnienia stanu rycerskiego. Rzecz jasna, izolacja nie pomogła, Perceval rycerzem został i zasłynał ˛ szeroko. U Chrétiena de Troyes Perceval jest pierwszym rycerzem, który widzi Graala. B˛edac ˛ jednak ciagle ˛ prostaczkiem, waha si˛e przed zadaniem pytania o istot˛e 93

ogladanego ˛ misterium i traci szans˛e. Na jaki´s czas. Albowiem pó´zniej jest w niektórych wersjach mitu zdobywca˛ Graala. W innych wersjach jest nim równie˙z, ale tylko jako towarzysz Galahada. Perceval wyst˛epuje w Mabinogionie i pie´sniach walijskich jako Peredur ap Efrawc. Po´swi˛econa mu gała´ ˛z Mabinogionu, opowie´sc´ o głuptasku, który zapragnał ˛ zosta´c rycerzem, jest praktycznie identyczna z historia˛ opowiedziana˛ przez Chrétiena i doprawdy nie wiadomo, kto skorzystał z kogo. Za łatwo jednak imi˛e Peredur wyprowadza si˛e od Pryderi, aby watpi´ ˛ c, z˙ e to wła´snie mityczny syn Pwylla posłu˙zył jako pierwowzór poetom i bardom, przynajmniej walijskim. U Chrétiena Perceval (percer a val, czyli przebija´c si˛e, i´sc´ na wprost, prosto do celu) ma ewidentnie swe własne, symboliczne znaczenie. Poeci niemieccy, rozwijajac ˛ tematyk˛e Graala (po s´ladzie Galahada z Wulgaty), dorobili Percevalowi syna (czyli alter ego) — jest nim popularny Lohengrin, Rycerz Łab˛edzia. Wynalazca tej postaci nie zostawił potomno´sci swego nazwiska. Dlatego Lohengrin na wieki b˛edzie si˛e kojarzył z opera˛ Ryszarda Wagnera. Niemcy dorobili Percevalowi nie tylko syna, ale i dziadka. Wolfram von Eschenbach pozostawił po sobie fragmenty utworu Der ältere Titurel, a Albrecht z Scharfenbergu napisał dzieło zatytułowane Der jüngere Titurel. Tytułowy Titurel to wła´snie dziad Percevala — jeden z dawnych Stra˙zników Graala. Dwie dalsze ciekawostki: u Wolframa von Eschenbach Parsifal nazywany jest regularnie Synem Wdowy, co pó´zniej posłu˙zyło za asumpt do poszukiwa´n zwiaz˛ ków pomi˛edzy legenda˛ o Graalu a wolnomularzami. Po drugie: Perceval i Lohengrin (a wi˛ec i Józef z Arymatei, z którym obaj sa˛ u Wolframa spokrewnieni) uwa˙zani sa˛ za przodków w prostej linii Godfryda de Bouillon, wodza pierwszej krucjaty. Jako archetyp prawego, uczciwego prostaczka o czystym sercu i intencjach, pragnacego ˛ zosta´c czym´s wi˛ecej, a w rezultacie wnoszacego ˛ do owego czego´s swa˛ własna˛ prostot˛e i wielki tej prostoty humanizm, Perceval-Peredur jedzie przez s´wiatowa˛ literatur˛e jak do´nski Kozak po stepie.

Gawain Jeden z najwcze´sniej wymienionych towarzyszy Artura — Walwen u Williama z Malmesbury, Walgan u Geoffreya z Monmouth. W podaniach walijskich posta´c cz˛esto wyst˛epujaca, ˛ ale pod imieniem Gwalchmei ap Gwyar. Gwalchmei znaczy Sokół Maja, patronimik jest ciekawy — jest matronimikiem. Gwyar była siostra˛ króla Artura, a Gwalchmei jej nie´slubnym synem. Stad ˛ zapewne i w pó´zniejszych wersjach legendy Gawain (Gawaine, Gauvin, Gawen, Gowen) czyniony był równie˙z do´sc´ bliskim krewnym króla: synem Lota, władcy Lothian i Orkadów, i Morgause, przyrodniej siostry Artura. A poniewa˙z Artur spłodził z Morgause 94

Mordreda, pokrewie´nstwo jeszcze bardziej si˛e komplikuje — Gawain ma oto za króla i towarzysza kogo´s, kto jest zarazem przyrodnim bratem matki i ojcem przyrodniego brata. . . Gawain był najstarszym synem Lota i Morgause, bratem Agravaina, Gaherisa i Gareta. U Terence’a H. White’a bracia — plus przyrodni brat Mordred — tworza˛ niezbyt przyjazna˛ Arturowi kompani˛e, nazywana˛ frakcja˛ z Orkadów. W podobnej roli synowie Lota wyst˛epuja˛ te˙z u Malory’ego. Gawain jest jednym z ulubionych bohaterów legendy — trudno niekiedy poja´ ˛c, dlaczego — jego przygody to na dobry porzadek ˛ jedno nieprzerwane pasmo mordów, w tym i na niewiastach. I jedna wielka wendeta — Gawain, mszczac ˛ ojca, morduje Pellinora — i zasiada przy Okragłym ˛ Stole wraz z synami zabitego. Zabija Uwaina — i nic. Bierze udział w zdradzieckim morderstwie Lamoraka — i nadal jest ulubie´ncem Artura. I to on, nikt inny, inicjuje poszukiwanie Graala. Oczywi´scie, Gawain znale´zc´ Graala nie ma prawa. Gawain to r˛ebacz. To rycerz „ziemski” — z˙ eby nie powiedzie´c „przyziemny”. Poza tym, Gawain zbyt cz˛esto ulega pokusom, zwłaszcza trudno mu si˛e oprze´c pi˛eknym damom (które Malory nazywa: damosels — nie wiem, jak was, ale mnie to słowo s´mieszy do łez). Jako niepow´sciagliwy ˛ grzesznik, Gawain — cho´c jest inicjatorem poszukiwania Graala, traci mo˙zliwo´sc´ cho´cby zobaczenia s´wi˛etego naczynia — jest w micie fabularnie chwytnym kontrastem dla nieposzlakowanego i cnotliwego Galahada, który na z˙ adne damosele i pokusy nie reaguje. Kanon mitu wyznacza Gawainowi rol˛e wa˙zna,˛ ale przykra,˛ trudna.˛ . . i w rezultacie tragiczna.˛ Jego druh Lancelot okazuje si˛e oto nie tylko kochankiem Ginewry, ale i zabójca˛ braci — Agravaina, Gaherisa i Gareta. Gawain wybaczał przyjacielowi wiele — był przeciwny pomysłowi Mordreda i Agravaina, którzy szykowali zasadzk˛e w sypialni Ginewry. Ale zabójstwa braci — i udowodnionego wiarołomstwa wobec Artura — Gawain wybaczy´c nie mo˙ze. Wytrwale i nieubłaganie s´ciga Lancelota i wreszcie ginie z ran odniesionych z r˛eki byłego przyjaciela. U Malory’ego w noc poprzedzajac ˛ a˛ bitw˛e pod Camlann duch Gawaina odwiedza Artura we s´nie, ostrzega króla przed rozprawa˛ z Mordredem i sugeruje — z˙ ałujac ˛ swej zawzi˛eto´sci — pojednanie z Lancelotem i Ginewra.˛ Ale ju˙z jest za pó´zno. . . Gawain wyst˛epuje we wszystkich dziełach literackich, po´swi˛econych królowi Arturowi. Jest te˙z bohaterem własnego utworu: Sir Gawain i Zielony Rycerz (koniec XIV wieku). Autorstwo tego romansu przypisuje si˛e anonimowemu twórcy słynnej Perły, uwa˙zanej za jedno z najwy˙zszych osiagni˛ ˛ ec´ ówczesnej poezji angielskiej. W Opowie´sciach kanterberyjskich Geoffreya Chaucera opisane jest natomiast słynne mał˙ze´nstwo Gawaina, który — dla honoru — po´slubił stara˛ i paskudna˛ wied´zm˛e, ale nie stracił, bo wied´zma w noc po´slubna˛ zmieniła si˛e w mło-

95

dziutka˛ i prze´sliczna˛ dziewic˛e. Histori˛e t˛e właczyła ˛ do kanonu legendy arturia´nskiej Sigrid Undset w swej Kong Artur og ridderne av det Runde Bord. Sir Gawaine ap Lot jest bohaterem ksia˙ ˛zki fantasy The Kingdom of Summer, napisanej przez Gillian Bradshaw. Jak pisze Malory, jeszcze w XV wieku mo˙zna było obejrze´c na zamku w Dover spróchniały ludzki czerep, który podobno był czaszka˛ Gawaina.

Garet Najmłodszy brat Gawaina, Agravaina i Gaherisa. Ambitna bestia, w Kamelocie zjawił si˛e incognito, nie chcac ˛ z˙ adnej protekcji z tytułu pokrewie´nstwa ze sławnymi ju˙z synami Lota, rycerzami z Orkadów. Chciał by´c przyj˛etym do grona rycerzy Okragłego ˛ Stołu za własne czyny. Jak zwykle bywa w przypadkach, gdy kto´s niemadrze ˛ nie wykorzystuje posiadanych koneksji, ambitny głuptasek trafił do zamkowej kuchni, do zmywania garów. A zło´sliwy seneszal Kai uprzykrzał mu z˙ ycie, jak mógł, nadał mu nawet zawstydzajacy ˛ przydomek Beaumains, Pi˛ekna Raczka ˛ — chłopiec miał bowiem białe, nienawykłe do pracy dłonie. Mimo tego, Garet nie ustawał w próbach samodzielnego robienia kariery. Gdy na zamku Artura zjawiła si˛e pi˛ekna damosela Lineta, proszac ˛ o wsparcie dla siostry, Lionessy, obleganej przez rycerzy renegatów, Pi˛ekna Raczka ˛ natychmiast, wyprzedzajac ˛ innych, zgłosił si˛e do tej misji na ochotnika. Artur zgodził si˛e, co doprowadziło Linet˛e do szewskiej pasji. „Jak to — rozdarła si˛e na cały Kamelot — ja prosz˛e o rycerza, a wy dajecie mi tego szczyla, kuchcika?” Ale Artur był nieubłagany. Misja to misja, kto si˛e pierwszy zgłosił, ten lepszy, a zatem albo Beaumains, albo nikt. Lineta cała˛ drog˛e dokuczała Pi˛eknej Raczce ˛ i kpiła z niego, co si˛e zmie´sci. „Co z ciebie za rycerz, gołowasie ˛ — powtarzała — barszczem od ciebie zalatuje. Ro˙zen ci przystoi, garkotłuku, nie miecz”. Ale Garet zniósł drwiny ze stoickim spokojem, a po przybyciu na miejsce, wział ˛ si˛e do roboty. Oblegajacych ˛ zamek Lionessy wrednych rycerzy wyciał ˛ w pie´n lub zmusił do kapitulacji, czemu Lionessa przygladała ˛ si˛e z okienka. Garet spojrzał w okienko i natychmiast zakochał si˛e w Lionessie, nie bez wzajemno´sci. Garet Pi˛ekna Raczka ˛ nie wdał si˛e ani w ojca, Lota, ani w brata Gawaina, którzy przespaliby si˛e z damosela˛ metoda˛ wham, bam, thank you, ma’m. Garet o˙zenił si˛e i był wiernym mał˙zonkiem. Krótko. Jego druh, Lancelot, który osobi´scie pasował Gareta, pó´zniej osobi´scie — cho´c w sumie przypadkowo — usiekł go, broniac ˛ honoru i z˙ ycia Ginewry. Siostr˛e Lionessy, pyskata˛ Linet˛e, pojał ˛ za z˙ on˛e brat Gareta, Gaheris. Lineta równie˙z, jak ju˙z wiemy, została wdowa.˛ Tego samego dnia.

96

La Cote Male Taile Historia tego rycerza jest u Malory’ego praktycznie identyczna z historia˛ Gareta. Przybył do Kamelotu incognito, a z˙ e miał na sobie odzienie uszyte przez jakiego´s kiepskiego krawca, dostał od zło´sliwca Kaia drwiace ˛ przezwisko Rycerz ´ w Zle Skrojonym Płaszczu (La Cote Male Taile). Gdy na zamku Artura zjawiła si˛e damosela z pro´sba˛ o pomoc, La Cote Male Taile zgłosił si˛e na ochotnika. Reszt˛e znamy: odniósł wiele zwyci˛estw, o˙zenił si˛e z damosela,˛ został rycerzem Okragłego ˛ Stołu. Jego prawdziwe imi˛e brzmiało Breunor Czarny, ale nie wstydził si˛e przydomka, który nadał mu Kai i szeroko zasłynał ˛ jako La Cote Male Taile. Powstaje pytanie, dlaczego Malory zdecydował si˛e prawie wiernie powtórzy´c opowie´sc´ o rycerzu z zawstydzajacym ˛ przezwiskiem? W mojej opinii chodziło o nadrobienie braku fabularnej konsekwencji, jaki powstał przy historii Gareta. Zjawiajaca ˛ si˛e w Kamelocie Lineta jest poczatkowo ˛ antagonistka˛ Pi˛eknej Raczki, ˛ jest nastawiona do niego nieprzyja´znie i uprzedzajaco, ˛ wr˛ecz patrze´c na niego nie mo˙ze. W czasie wspólnej podró˙zy konflikt stopniowo łagodnieje, rodzi si˛e podziw, mi˛edzy Lineta˛ a Garetem zawiazuje ˛ si˛e sympatia, która ju˙z-ju˙z — jak oczekujemy — mo˙ze zmieni´c si˛e w co´s wi˛ecej. . . i nagle Garet wybiera siostr˛e Linety, Lioness˛e. A Lineta, bohaterka historii, musi zadowoli´c si˛e Gaherisem i rola˛ szwagierki Gareta. W opowie´sci o La Cote Male Taile nie ma tego konstrukcyjnego bł˛edu — rycerz po´slubia wła´snie swa˛ poczatkow ˛ a˛ antagonistk˛e, dokuczajac ˛ a˛ mu damosel˛e, której wzgl˛edy stopniowo zdobywa w miar˛e rozwoju opowie´sci.

Le Bel Inconnu Posta´c — cho´c niesłychanie podobna do dwóch poprzednich i niewatpliwie ˛ z´ ródłowa dla obu — w micie klasycznym nie wyst˛epuje w ogóle. Jest natomiast bohaterem powstałego około roku 1190 romansu francuskiego truwera Renauda de Beaujeu. Rycerz Guinglain z Walii przybywa incognito na dwór Artura — poniewa˙z jest niezwykle przystojny, otrzymuje przydomek Pi˛ekny Nieznajomy — Le Bel Inconnu. Przystojniak podejmuje rycerski quest, by wyzwoli´c s´liczna˛ Esmerald˛e. Prze˙zywa liczne mro˙zace ˛ krew w z˙ yłach przygody, wyzwala, z˙ eni si˛e itd. Tworzac ˛ Guinglaina, Renaud de Beaujeu zapewne korzystał z jakiego´s wzorca celtyckiego — zapewne opowie´sci o Peredurze, czyli Percevalu. To samo dotyczy Amadisa de Gaula i Palmerina, podobnych do Guinglaina rycerzy, stworzonych przez anonimowych portugalskich lub kastylijskich poetów w wieku XIV. Jak równie˙z francuskiego Perceforesta.

97

Kai Zapewne rówie´snik Artura, syn rycerza Ectoriusa, któremu Merlin oddał przyszłego króla na wychowanie. Takie wychowanie było bardzo rozpowszechnionym w´sród Celtów obyczajem, zwanym altram, tłumaczonym na angielski jako fosterage. Bynajmniej nie podlegały altramowi wyłacznie ˛ dzieci osierocone — oddawano na wychowanie tak˙ze dzieci majace ˛ własnych rodziców i rodze´nstwo. W ten sposób dziecko zyskiwało dwie rodziny. Altram tworzył niezwykle silny zwiazek ˛ — je˙zeli we´zmiemy to pod uwag˛e, zrozumiemy, z˙ e Artur musiał traktowa´c Ectoriusa jak ojca, a Kaia jak rodzonego brata. Nic te˙z dziwnego, z˙ e od najwcze´sniejszych wersji mitu Kai jest bardzo blisko Artura. W Kamelocie pełni wysoka˛ funkcj˛e seneszala (zarzadcy ˛ dworu) — i jest w legendzie jedynym (znaczacym) ˛ rycerzem Okragłego ˛ Stołu, który ma urz˛edowa˛ funkcj˛e — oprócz Lukana (brata Bedivere), który był podczaszym. W wersjach francuskich imi˛e rycerza zapisywane jest jako Queux, co znaczy kucharz, ochmistrz. Z tej wersji w przekładzie polskim (Kossak-Szczucka) wła˙ nski (Dzieje s´nie z Kaia (a nie z Lukana) zrobił si˛e „Keus podczaszy”. Boy-Zele´ Tristana i Izoldy Bédiera) przekłada Kaia na „marszałka Ke”. Imi˛e Kaia zapisywane jest te˙z jako Kay, Keie, Cai lub Kei. Pod tym ostatnim, najbli˙zszym duchowi j˛ezyka Celtów z Walii, rycerz wyst˛epuje w podaniach walijskich. Jego patronimik brzmi ap Kynyr. A wi˛ec syn Kynyra, nie Ectoriusa. Gdyby jednak przyja´ ˛c wersj˛e Rzymianina Ectoriusa, to Kai byłby po prostu. . . Kajuszem lub Gajuszem. Ubi tu Gaius, ibi ego Gaia. . . Rzymianin czy ap Kynyr, w legendach Brytów Kai otrzymuje mnóstwo cech miłego Celtom herosa Cuchulainna — zwłaszcza je´sli idzie o jego legendarne aspekty fizyczne. Kai zdolny był przebywa´c pod woda˛ przez dziewi˛ec´ dni i nocy bez przerwy na posiłek. Wedle woli mógł sta´c si˛e wysoki, niczym sosna, a wokół jego głowy, gdy chciał, gorzał ogie´n. Gdy padał deszcz, Kay pozostawał suchy. I tak dalej. Mityczne podobie´nstwo nadludzkich zdolno´sci Kaia i Cuchulainna spowodowało zapewne, z˙ e obaj herosi poplatali ˛ si˛e Zofii Kossak-Szczuckiej — stad ˛ zapewne w Krzy˙zowcach bezsensowna rewelacja, jakoby „dobry podczaszy Keus” pokonał w walce „ognistego potwora Kuchulina”. Taka wersja jest s´wi˛etokradcza i obra´zliwa dla Irlandczyków, którzy wiedza˛ przecie˙z, z˙ e Cuchulainn poległ w boju z armia˛ królowej Medb z Connachty na zasadzie nec Hercules contra plures. Zadawanie mu s´mierci z r˛eki Kaia to troch˛e tak, jak gdyby twierdzi´c, z˙ e szewczyk Skuba zgładził pod Wawelem „potwora Zygfryda” (tego z Nibelungów). Maniery seneszala (zgodnie z legenda˛ i literatura˛ fantasy) pozostawiały wiele do z˙ yczenia. Jak odnosił si˛e do Gareta i Breunora, dopiero co czytali´smy. Marion Zimmer Bradley w Mgłach Avalonu przedstawia Kaia jako ponuraka i zło´sliwca, a Terence H. White te˙z nie czyni z niego najmilszego towarzysza lat dzieci˛e98

cych Artura. Pami˛etamy te˙z (Chrétien, Kossak-Szczucka), z˙ e wymierzył kiedy´s publicznie policzek (pog˛ebek) damie, a to ju˙z jest chamstwo do kwadratu. Dobrze, z˙ e dostał za to lanie od Percevala. Perceval w walce rycerskiej obalił Kaia razem z koniem, z takim impetem, z˙ e połamał mu ko´sci. Kai, nawiasem mówiac, ˛ nie był wprawnym rycerzem. Z Malory’ego wiemy, z˙ e ilekro´c spróbował sił w walce, bywał przerzucony przez ko´nski zad i z hukiem ladował ˛ na ziemi. Bardziej sprawdzał si˛e jako doradca — Artur cenił sobie rady przybranego brata i stosował si˛e do nich. Kai poległ pod Camlann, walczac ˛ u boku Artura. Inna,˛ a ciekawa˛ wersj˛e znajdziemy u Parke’a Godwina (The Beloved Exile): Kai ginie oto znacznie wcze´sniej, ju˙z w bitwie pod Badon, natomiast jego syn Emrys, ksia˙ ˛ze˛ Glevum (Gloucester), po Camlann rzuca si˛e w wir walki o spadek po Arturze — czyli o władz˛e nad Brytania.˛

Bedivere Rycerz Bedivere (w Walii Bedwyr) wyst˛epuje w micie od samego poczatku, ˛ we wszystkich wersjach. Podobnie jak i omówiony powy˙zej Kai, Bedwyr jest wymieniony jako jeden z walczacych ˛ z olbrzymem Yspaddenem i dzikiem Trwch Trwyth. Geoffrey z Monmouth wymienia go jako jednego z najbli˙zszych druhów Artura, uczestnika bitwy pod Badon. Bedivere jest u boku króla do samego ko´nca — do tragicznego finału na polach Camlann. Masakr˛e pod Camlann (według Malory’ego) prze˙zyło tylko dwóch towarzyszy Artura — bracia Bedivere i Lukan. Podczaszy Lukan był ci˛ez˙ ko ranny, a wi˛ec to Bedivere staje si˛e wykonawca˛ ostatniej woli króla — rzuca w fale miecz Ekskalibur i przypatruje si˛e, jak magiczny or˛ez˙ chwyta i kryje pod woda˛ r˛eka Pani Jeziora. Gdy po wykonaniu misji Bedivere wraca do umierajacego ˛ króla, widzi ju˙z tylko na horyzoncie z˙ agiel łodzi, uwo˙zacej ˛ Artura ku Wyspie Avalon. . . Bedwyr ap Bleddyn jest jednym z narratorów Arthura, ostatniej cz˛es´ci pendrago´nskiej trylogii Stephena R. Lawheada. Natomiast jego dalsze losy (po Camlann) opisuje Parke Godwin w The Beloved Exile.

99

Tristan Panowie miło´sciwi, czy wola wasza usłysze´c pi˛ekna˛ opowie´sc´ o miło´sci i s´mierci? To rzecz o Tristanie i Izoldzie królowej. Słuchajcie, w jaki sposób w wielkiej rado´sci, w wielkiej z˙ ałobie miłowali si˛e, pó´zniej zasi˛e pomarli w tym samym dniu, on przez nia,˛ ona przez niego. Bédier w przekładzie Boya Cho´c w najwcze´sniejszych wersjach walijskich wymieniany w´sród rycerzy Artura jako Trystan ap Tallwch, a u Malory’ego wyst˛epuje jako Tristram i zwany jest najlepszym rycerzem Okragłego ˛ Stołu zaraz po Lancelocie, Tristan przetrwał do naszych czasów jako bohater oddzielnej i samoistnej legendy o miło´sci rycerza do pi˛eknej Izoldy Złotowłosej, legendy przybli˙zonej nam (na podstawie utworów truwerów breto´nskich — Tomasza z Bretanii i Béroula) przez Josepha Bédiera ˙ nskiego. Pisali te˙z o Tristanie Chrétien de Troyes, i przekład Tadeusza Boya-Zele´ Le Chevre i Robert de Beauvais, pisali Gotfryd ze Strasburga, Marie de France i Eilhart von Oberge. Nawiazywali ˛ do niego Spenser, Boiardo i Ariosto. Pi˛ekny dramat muzyczny po´swi˛ecił Tristanowi i Izoldzie Ryszard Wagner. Wszystkich Tristanów — w tym i tego kornwalijsko-walijskiego — poprzedza jednak Drustan syn Tallorca, historyczny, jak niektórzy uwa˙zaja,˛ król. . . Piktów z Południowej Kaledonii. Czy jednak faktyczne sercowe kłopoty piktyjskiego Drustana legły u podstaw licznych celtyckich romansów o uwiedzeniu z˙ ony króla przez rycerza — nie wiadomo. Wersje breto´nskie wywodza˛ Tristana z mitycznej krainy Lyonesse (Léonois, Lyones), która˛ pochłon˛eły morskie fale. Resztkami po Lyonesse wła´snie maja˛ by´c dzisiejsze Wyspy Scilly. Wszyscy kontynuatorzy podtrzymuja˛ t˛e wersj˛e — jedy˙ nski w swym przekładzie nieco maskuje miejsce urodzenia bohatera. nie Boy-Zele´ U Boya kochanek Izoldy jest Tristanem z Lonii. Dzieje celtyckich Tristana i Izoldy (Drustana i Esseillt) ładnie opisuje Diana Paxson w ksia˙ ˛zce The White Raven. A resztki zamku Tintagel sa˛ do obejrzenia w Kornwalii, niedaleko miasteczka o takiej wła´snie nazwie. W Le Morte. . . Tristan jest bohaterem kilku ksiag. ˛ Jest jednym z waleczniejszych rycerzy Artura, w rycerskim rankingu (vide) zajmuje drugie miejsce po Lancelocie. Ale Tristan jest rycerzem nietypowym, bardzo ró˙zniacym ˛ si˛e od rycerskiej braci Okragłego ˛ Stołu. To nie tylko r˛ebacz, ale i oczytany poliglota, miło´snik i znawca poezji, s´wietny szachista, do tego za´s wirtuoz harfy i bard o urzekajacym ˛ głosie. Zapowied´z człowieka renesansu? U Malory’ego brak poetyckiej i wyciskajacej ˛ łzy opowie´sci o czarnych z˙ aglach i s´mierci Tristana na ło˙zu bole´sci, która˛ sam wykorzystałem w opowiadaniu 100

Maladie. W Le Morte. . . Tristan ko´nczy w sposób przykry — ginie od zdradzieckiego ciosu w plecy, zadanego przez własnego wuja, króla Marka. W chwili tej zbrodni Tristan wła´snie zajmował si˛e urzekaniem Izoldy gra˛ na harfie. Dobry adwokat wybroniłby wi˛ec by´c mo˙ze Marka, sugerujac ˛ działanie w afekcie — ale my wiemy, z˙ e było to zwykłe s´wi´nstwo i od dawna knuta zbrodnia z premedytacja.˛ Zrozpaczona Złotowłosa umarła na grobie Tristana. Klasycznie.

Morholt Posta´c znana nam z Boyowskiej legendy o Tristanie i Izoldzie w micie arturia´nskim równie˙z wyst˛epuje. Morholt (Morold, Morhaus, Moraunt) był pochodzacym ˛ z Irlandii rycerzem Okragłego ˛ Stołu. Był to jeden z mistrzów rycerskiej walki — w jednej z opowie´sci bez wysiłku — pod rzad, ˛ jedna˛ kopia˛ — zwalił z koni Gawaina i Uwaina. Morholt był jednocze´snie szwagrem i czempionem irlandzkiego króla Angwisansa. Pełniac ˛ t˛e funkcj˛e udał si˛e do Kornwalii, aby wymusi´c nale˙zny haracz. Tu poległ w pojedynku z Tristanem w słynnej walce na wyspie. Co ciekawe, wła´snie dzi˛eki tej walce Tristan uzyskał nominacj˛e na rycerza Okragłego ˛ Stołu! Ka˙zde krzesło przy Stole było bowiem w czarodziejski sposób opatrzone imieniem rycerza, który miał prawo na nim zasiada´c. Po s´mierci Morholta jego imi˛e magicznie znikło, pojawiło si˛e za´s imi˛e Tristana. Ciekawa historia wia˙ ˛ze si˛e natomiast z or˛ez˙ em, którym Tristan pozbawił Morholta z˙ ycia. Powszechnie uwa˙zano, z˙ e ceremonialny, koronacyjny miecz królów angielskich, zwany Curtana, nale˙zacy ˛ niegdy´s do Edwarda Wyznawcy, był włas´nie bronia˛ legendarnego kochanka Izoldy. Miecz Curtana był t˛epo zako´nczony — co tłumaczono tym, z˙ e jego koniec odłamał si˛e i utkwił w czaszce zabitego Irlandczyka. I jeszcze jedna ciekawostka. Otó˙z marchawg to w j˛ezyku walijskim nie imi˛e, lecz okre´slenie walczacego ˛ konno wojownika, wła´snie takiego celtyckiego rycerza, królewskiego czempiona, którym Morholt był. Ale imi˛e Morholt (a u nas Morhołt albo Marchołt) na zawsze zrosło si˛e z legenda˛ i nic ju˙z tego nie zmieni. Ja (w opowiadaniu Maladie) te˙z nie próbowałem.

Lamorak Był synem króla Pellinora, bratem Percevala. Rycerz był z niego co si˛e zowie — w rycerskim rankingu Malory’ego zajmuje trzecie miejsce po Lancelocie i Tristanie. Była te˙z z niego przystojna bestia — zwróciła na niego uwag˛e pewna pi˛ekna wdówka — Morgause, królowa Lothian i Orkadów. Wdówka, która, jak 101

pami˛etamy, była „urodziwa i tłusta”, musiała by´c wówczas ociupink˛e starsza od Lamoraka, ale to nie przeszkodziło, by rycerz zapłonał ˛ do niej wielka˛ i bynajmniej nie platoniczna˛ miło´scia.˛ Zwiazek ˛ ten wzbudził w´sciekło´sc´ synów Morgause — słynnych braci z Orkadów. Gawain, Agravain, Gaheris i Mordred, cho´c przywykli do erotycznych ekscesów mamusi, Lamoraka darowa´c jej nie mogli. Po pierwsze, Morgause afiszowała si˛e i wzbudzała skandal. Po drugie, Lamorak był przecie˙z synem Pellinora, zabójcy Lota, którego u´smiercił Gawain. . . To, co si˛e stało, powie nam wiele o ideałach rycerskich i moralno´sci epoki, w której powstawała Wulgata i Le Morte Darthur. Której´s nocy, gdy Morgause i Lamorak „wygadzali sobie pi˛eknie”, do sypialni wdarł si˛e Gaheris i przy akompaniamencie plugawych wyzwisk zamordował naga˛ matk˛e jednym ciosem miecza. Do nagiego Lamoraka krzyknał ˛ za´s, z˙ e nie zabije go, albowiem rycerzowi nie przystoi godzi´c na rycerza, który jest goły. „Poczekam — wrzasnał ˛ — a˙z wdziejesz zbroj˛e!” I wyszedł. I rzeczywi´scie poczekał. W kilka dni pó´zniej zasadził si˛e na Lamoraka wraz z bra´cmi — Gawainem, Agravainem i Mordredem (Garet nie brał w tym udziału). We czterech napadli Lamoraka i zakatrupili go zdradziecko. Rzecz jasna, Lamorak miał wówczas na sobie zbroj˛e, wi˛ec mord ten nosił znamiona rycerskiej walki. Honi soit qui mal y pense?

Tor Ta posta´c zasługuje na uwag˛e. Tor był najstarszym synem króla Pellinora, bratem Aglovala, Dornarda, Percevala i omówionego wy˙zej Lamoraka. Był ich bratem przyrodnim. Król Pellinor spłodził bowiem Tora z kobieta˛ z ludu — z˙ ona˛ wie´sniaka Ariesa, pasterza krów. Tor wychował si˛e w chałupinie Ariesa, ale pasanie bydła szło mu marnie. Natomiast gdy przyszło do jazdy konnej albo rzucania oszczepem, wzgl˛ednie gdy trzeba było komu´s przyło˙zy´c. . . ho, ho. Chłopek-roztropek Aries z punktu zorientował si˛e wi˛ec, z˙ e co´s tu nie gra. Tor zbyt ró˙znił si˛e od innych jego synów, by Aries ˙ e sprał wi˛ec sumiennie (w przeciwie´nstwie mógł by´c pewien wierno´sci z˙ ony. Zon˛ do królów, w´sród chłopstwa tak ongi´s, jak i dzi´s takie sprawy załatwiało si˛e szybko i bezpretensjonalnie), a Tora zaprowadził do Kamelotu. „We´zta se, królu, tego odmie´nca — rzekł do Artura — bo cosik mi si˛e widzi, z˙ e on wasz, nie mój. A jak jeszcze kiedy schwyc˛e jakiegosi rycerza koło mej chałupy, to nogi mu z dupy powyrywam”. Artur przyjał ˛ młodzie´nca, bo z samej postawy i oblicza wida´c było, z˙ e to w samej rzeczy krew i ko´sc´ z rycerskiej krwi i ko´sci. Wkrótce wyszło szydło z worka — syna rozpoznał król Pellinor, przypomniawszy sobie, z˙ e faktycznie kiedy´s 102

za młodu pozbawił był wianeczka pewna˛ pastereczk˛e. Tor został rycerzem Okra˛ głego Stołu i dokonał wielu bohaterskich czynów. Zginał ˛ za´s — wraz ze swym przyrodnim bratem Aglovalem — w rzezi, jakiej dokonali Lancelot i jego krewniacy, ratujac ˛ Ginewr˛e od auto da fé. W czasach Malory’ego było raczej nie do pomy´slenia, by rycerz z bastardzim balkiem w herbie — zwłaszcza o tak nikczemnym pochodzeniu po kadzieli ˛ — znalazł si˛e w´sród bliskiego królowi bractwa. W postaci Tora kryje si˛e odwołanie do celtyckiej demokracji — historyczny Artur mało zapewne dbał o poprawno´sc´ pochodzenia — liczyło si˛e tylko to, czy wojownik dobrze gromi Sasów i Piktów.

Bors, Lionel i Ector de Maris Bliscy krewni Lancelota z Jeziora (vide drzewo genealogiczne królów Benwicku i Ganisu). Wszyscy byli dzielnymi i prawymi rycerzami Okragłego ˛ Stołu. Ector de Maris był przyrodnim bratem Lancelota, nie´slubnym synem króla Bana z Benwicku i s´licznej córki króla Agrawadena de Maris. Stało si˛e to tak: podczas uczty na zamku Agrawadena Merlin zauwa˙zył, jak córka gospodarza patrzy na Bana, mieniac ˛ si˛e na twarzy, i jak Banowi s´wieca˛ si˛e oczy. Był z Merlina z˙ yczliwy czarodziej, który ch˛etnie u˙zywał swej magicznej mocy, by pomaga´c bli´znim, wi˛ec sprawił, z˙ e królewna przyszła w nocy do ło˙za Bana i „obydwoje s´licznie sobie wygodzili”. Z tego „wygadzania” na s´wiat przyszedł Ector. B˛ekart — jak omówiony przed chwila˛ Tor — ale troch˛e lepszy: królewski po mieczu i po kadzieli. ˛ Najsławniejszym krewniakiem Lancelota był jednak Bors (Bohors, Bohort) z Ganisu, syn (legalny) króla Borsa, jeden ze Zdobywców Graala, ten, który powrócił do Kamelotu z wie´scia˛ o s´mierci Galahada i Percevala. Bors w micie zasłuz˙ ył na Graala, albowiem był rycerzem niezwykle cnotliwym. Niech za´swiadczy o tym wydarzenie, które zrelacjonuj˛e (za Wulgata), ˛ tym ch˛etniej, z˙ e mnie samego ubawiło ono setnie. W czasie poszukiwa´n Graala Bors trafił do zamku pi˛eknej niewiasty i zanocował u niej. W s´rodku nocy kto´s rozbudził go — była to gospodyni, w samym jeno giezłeczku. „Zrób mi miejsce — rzekła s´licznotka — abym poło˙zyła si˛e przy ´ tobie”. „Ch˛etnie oddam ci całe ło˙ze, pani” — odrzekł grzecznie Bors. Slicznotka spokojnie wyja´sniła, z˙ e nie o to jej idzie. Powołała si˛e natomiast na prawo rycerskie, wedle którego z˙ aden dobry rycerz nie s´mie odmówi´c niewie´scie, która jest w potrzebie. „A ja — dodała, zdejmujac ˛ giezłeczko — jestem w wielkiej potrzebie. Krócej mówiac, ˛ potrzebuj˛e. Zgadnij, czego”. Bors chciał uciec z ło˙za, ale „potrzebujaca” ˛ za koszul˛e go ułapiła i dalej˙ze całowa´c. Bors obezwładnił ja˛ wi˛ec i trzymał t˛ego, a dzieweczka uspokoiła si˛e wyra´znie. Ledwie jednak u´scisk zel˙zał, zaatakowała go ponownie. Bors zdenerwował 103

si˛e i zagroził, z˙ e we´zmie miecz i głow˛e jej utnie. Nie pomogło. Zrozumiał tedy dobry rycerz Bors, z˙ e tu nie turniej, z˙ e tu tylko ucieczka uratowa´c go mo˙ze. I uciekł a˙z na szczyt wie˙zy, ale i tam go niewiasta dognała, tym razem w orszaku dwunastu panien. „Je´sli pani naszej nie wygodzisz pi˛eknie a sumiennie — wrzasn˛eły panny — to jedna po drugiej z tej wie˙zy na s´mier´c skoczymy! Wybieraj, niedobry rycerzu, co ci bardziej lube: cnota albo s´mier´c nasza!” „Lituj˛e si˛e nad wami — odrzekł powa˙znie Bors — ale s´lubu czysto´sci nie złami˛e”. Na takie dictum panny, nazwawszy rycerza nieprzystojnym słowem, z wie˙zy w przepa´sc´ si˛e rzuciły. Bors prze˙zegnał si˛e, a wówczas wszystko znikło nagle — panny, zamek, wie˙za. . . I pojał ˛ dobry rycerz Bors, z˙ e to nie panny, ale diabły były, sukkuby kusicielskie. Bors tylko raz w z˙ yciu złamał s´lub czysto´sci — z córka˛ króla Brandegorisa. Z tego zwiazku ˛ narodził si˛e jego jedyny syn, Helin Biały (Le Blank), dzielny rycerzyk, nie przynoszacy ˛ wstydu sławnemu ojcu. W finale legendy wszyscy krewniacy staja˛ po stronie Lancelota, gdy wybucha afera z Ginewra˛ i robi si˛e goraco ˛ — w przeno´sni i dosłownie, bo ogie´n pod stosem królowej ju˙z zaczyna potrzaskiwa´c wesoło i cholewki smali´c nieszcz˛esnej. Ector de Maris, Bors i jego brat Lionel biora˛ udział w odbiciu skazanej, nie odst˛epujac ˛ Lancelota w czasie wywołanej ta˛ akcja˛ wojny troja´nskiej z Arturem i Gawainem. Ale gdy dochodzi do nich wie´sc´ o rewolcie Mordreda, natychmiast ruszaja˛ Arturowi z odsiecza.˛ Cho´c przybywaja˛ za pó´zno, rozgramiaja˛ niedobitki rokoszan i sprzymierzonych z nimi Sasów. W walkach tych ginie Lionel. Natomiast Ector de Maris, Bors i kuzyni Blamor i Bleoberis, widzac, ˛ z˙ e Kamelot i Okragły ˛ Stół ´ przestały istnie´c, wyruszyli do Ziemi Swi˛etej, by wojowa´c z Saracenami. Wszyscy zgin˛eli tam, jak przystało na prawych rycerzy, w Wielki Piatek, ˛ nie pokosztowawszy s´wi˛econki.

Balin i Balan Balina, zwanego Dzikim, ju˙z troch˛e poznali´smy — z nie najlepszej strony. To on bestialsko zamordował Lile, Pania˛ Jeziora, wcze´sniej za´s, zanim został rycerzem Okragłego ˛ Stołu, siedział u Artura w lochu — za morderstwo. Jak wida´c, zosta´c rycerzem Okragłego ˛ Stołu było łatwiej, ni˙z dzi´s otrzyma´c pozwolenie na bro´n. Po zabójstwie Lile i wygnaniu z Kamelotu Balin włóczył si˛e po kraju i trafił do zamku króla Pellama Bogatego Rybaka, ojca Pellesa. W wyniku wszcz˛etej draki, ugodził króla włócznia.˛ Trzeba pecha — była to ni mniej, ni wi˛ecej, a s´wi˛eta relikwia — włócznia rzymskiego centuriona Longinusa, ta z Golgoty. . . Zadana przez nia˛ rana okazała si˛e nieuleczalna. Pellam został Królem Okaleczonym Rybakiem. Jak ju˙z wiemy, uleczył go dopiero jego prawnuk, Galahad Zdobywca Graala. 104

W wersjach niemieckich (w tym i w operach Wagnera) mamy do czynienia z identyczna˛ niemal wersja˛ — z tym, z˙ e z Króla Rybaka Pellama robi si˛e król Amfortas, z Balina — zły czarownik Klingschor, a z Galahada — Parzival. Rana Króla Rybaka ma znaczenie symboliczne i nawiazuje ˛ do wierze´n Celtów — okaleczony król jest niezdolny do odbycia aktu seksualnego, a Ziemia, która˛ włada, nie mo˙ze zosta´c zapłodniona. Je´sli król nie zostanie uleczony, Ziemia umrze, zmieni si˛e w La Terre Gaste, Ziemi˛e Jałowa.˛ Raniaca ˛ włócznia jest symbolem fallicznym, za´s leczacy ˛ Graal — to vulva. Wracajmy jednak do naszego homicydalnego maniaka, Balina, postaci tak niesympatycznej, z˙ e a˙z nie zasługujacej ˛ na do tego stopnia wa˙zna˛ rol˛e w legendzie. Na szcz˛es´cie, jego historia jut si˛e ko´nczy, a sprawiedliwo´sci stanie si˛e zado´sc´ . Po przygodzie z Pellamem Balina dop˛edził jego własny brat, Balan. W walce, która si˛e wywiazała, ˛ bracia pozabijali si˛e wzajemnie, a Merlin pochował ich we wspólnej mogile. Ciekawie przedstawia histori˛e braci Marion Zimmer Bradley w Mgłach Avalonu. Tu rzecz jest bardziej skomplikowana. Balan jest rodzonym synem Vivien, s˛edziwej Pani Jeziora, ale wychowuje si˛e w rodzinie Balina — jest wi˛ec jego bratem przybranym (zwyczaj altram). Balin zabija Vivien w zem´scie za akt eutanazji, dokonany przez druidk˛e na swej cierpiacej, ˛ nieuleczalnie chorej matce. Balan, który akceptuje eutanazj˛e i wdzi˛eczny jest matce rodzonej za wybawienie od cierpie´n matki przybranej, m´sci Vivien — zabija Balina, ale sam te˙z ginie.

Uwain Syn króla Uriensa z Rheged, w podaniach walijskich znany jako Owein. Bohater dwóch gał˛ezi Mabinogionu: Sen Rhonabwy oraz Owein i Pani Fontanny. W Wulgacie wyst˛epuje jako Ivein Wielki, u Malory’ego jako Uwain. Z racji na pokrewie´nstwo ze zdrajca˛ Akkolonem, kochankiem Morgany, na jaki´s czas zostaje wygnany z Kamelotu, cho´c ze spiskiem macochy nie miał niczego wspólnego, a wr˛ecz przeciwnie — udaremnił jej skrytobójczy zamach na Uriensa, którego Morgana równie˙z usiłowała pozbawi´c z˙ ycia. U Chrétiena de Troyes jest Yveinem, u Hartmanna von Aue — Iveinem. Zaw˛edrował nawet do chansons de geste — w´sród paladynów Karola Wielkiego te˙z jest jaki´s Iven. Znany jest równie˙z pod przydomkiem Rycerz Lwa — uratował bowiem kiedy´s to zwierz˛e od smoczych szponów, a wybawiony od s´mierci lew wiernie potem rycerzowi towarzyszył. Uwain był rycerzem wybitnie wyspecjalizowanym — jego rzemiosło polegało na uwalnianiu i wybawianiu od kłopotów pi˛eknych damoseli. Wybawił takowych, jak mówi legenda, z góra˛ trzysta. Z jedna˛ z wybawionych, wdowa˛ (m˛ez˙ a zakatru105

pił), Uwain o˙zenił si˛e — i zacz˛eły si˛e kłopoty. Wdówka, noszaca ˛ imi˛e Laudine (owa Pani Fontanny), niech˛etnym okiem patrzyła na wyprawy i rycerskie questy Uwaina, słusznie podejrzewajac, ˛ z˙ e która´s z kolejnych wybawionych damoseli mo˙ze wyda´c si˛e zbawcy atrakcyjniejsza od s´lubnej mał˙zonki. Którego´s razu zapowiedziała, z˙ e je´sli Uwain nie wróci punktualnie w rok po wyruszeniu na rycerska˛ włócz˛eg˛e, to pu´sci go kantem. Rycerz spó´znił si˛e. Lekko. Dwa lata. Laudine dotrzymała słowa. Długo, długo trwało, zanim Uwain odzyskał jej wzgl˛edy. Ale ˙ potem długo i szcz˛es´liwie. odzyskał. Zyli Malory całkowicie pomija powy˙zsza˛ walijsko-francusko-niemiecka˛ wersj˛e wypadków i losów syna króla Uriensa. Nie ma słowa o Laudine i o fontannie, nawet przygoda z lwem jest w Le Morte. . . udziałem Percevala, nie Uwaina. Z Malory’ego (i z Wulgaty) znamy natomiast okoliczno´sci s´mierci rycerza. Podczas poszukiwania Graala Uwain stoczył bezsensowna˛ walk˛e z Gawainem (obaj rycerze nie rozpoznali si˛e), został ci˛ez˙ ko zraniony kopia˛ i zmarł w pobliskiej pustelni. Zabójstwo to definitywnie wykluczyło Gawaina z grona godnych ujrzenia Graala.

Geraint Ksia˙ ˛ze˛ Dyfneint (Devonu). U Chrétiena de Troyes i Hartmanna von Aue wyst˛epuje jako Erec. Marie de France w swych lais (balladach breto´nskich) nazywa go Graelentem. A jeden z paladynów króla Karola zwie si˛e Gerin. Zgodnie z tzw. Czarna˛ Ksi˛ega˛ z Caermarthen, zbiorem ballad walijskich z XII wieku, Geraint (Gereint) ap Erbin poległ w bitwie z Sasami, konkretnie w dziewiatej ˛ z owych dwunastu stoczonych przez Artura, a wyliczonych przez Nenniusa. Je´sli tak, to Geraint nie doczekał ostatecznego triumfu pod Badon i rozkwitu Kamelotu i Okragłego ˛ Stołu. U Malory’ego nie wyst˛epuje w ogóle. Natomiast w Mabinogionie jest bohaterem gał˛ezi zatytułowanej Gereint i Enid, praktycznie jednakiej z romansem Chrétiena de Troyes i poematem Hartmanna. W opowie´sci tej Geraint zdobywa serce i r˛ek˛e urodziwej dziewicy Enid, ale z nagła zaczyna ja˛ podejrzewa´c — całkiem bezpodstawnie — o niewierno´sc´ . Powodem sa˛ podsłuchane słowa, w których Enid z˙ ali si˛e, z˙ e ma˙ ˛z nie wyrusza na z˙ adne wyprawy, z˙ e zapomniał o obowiazkach ˛ rycerza i z˙ e tylko w ło˙znicy jest waleczny i dziarski, a˙z do przesady. Jak widzimy, Enid ma Geraintowi za złe co´s zupełnie przeciwnego ni˙z Laudine Uwainowi. Ura˙zony Geraint postanawia wi˛ec wyruszy´c na rycerska˛ wypraw˛e — razem z z˙ ona.˛ Ka˙ze Enid odzia´c si˛e w najgorsze, podarte szaty i jecha´c przed soba.˛ Zakazuje jej odzywa´c si˛e do siebie cho´cby jednym słowem. Sam te˙z milczy, nadasany. ˛ Enid jest w rozpaczy. 106

Jadac ˛ w awangardzie, Enid co i rusz natyka si˛e na łotrowskich rycerzy, którzy maja˛ wobec m˛ez˙ a złe zamiary. Ostrzega wi˛ec Gerainta, Geraint wyka´ncza napastników. . . i okrutnie ruga Enid za złamanie rozkazu milczenia, zaostrzajac ˛ mał˙ze´nski konflikt. Ale wreszcie wszystko ko´nczy si˛e dobrze — miło´sc´ powraca, Geraint i Enid godza˛ si˛e, wracaja˛ na dwór Artura i z˙ yja˛ długo i szcz˛es´liwie jako przykładna para. Nie jest wykluczone, z˙ e to wła´snie Gereint, strawestowany w pó´zniejszych wersjach normandzkich i franko´nskich (Li Loheren Gerin, Gerin Le Lorraine) dał impuls do stworzenia postaci Lohengrina, Rycerza Łab˛edzia.

Pelleas i Ettard Pelleas z Wysp kochał si˛e na zabój w pi˛eknej dziewicy Ettard. Wygrywał dla niej turnieje, dawał podarki, błagał, płakał, wyznawał miło´sc´ na kl˛eczkach — wszystko na nic. Ettard była jak głaz. Mało tego — stale wysyłała rycerzy, by pojedynkowali si˛e z kr˛ecacym ˛ si˛e w okolicy jej zamku Pelleasem. By móc ja˛ cho´c ujrze´c, Pelleas — cho´c był mistrzem kopii — pozwalał si˛e pokona´c i dostarczy´c na zamek w p˛etach. Przewrotna Ettard upokarzała go, jak mogła — kazała nawet przywiazywa´ ˛ c go do ogona ko´nskiego i tak oprowadza´c ku ogólnej uciesze. Pewnego razu w okolicy pojawił si˛e Gawain. Wysłuchał z˙ alów Pelleasa i zaproponował mu, z˙ e we´zmie jego zbroj˛e i stawi si˛e przed Ettard, o´swiadczajac, ˛ z˙ e wła´snie u´smiercił zakochanego w niej rycerza. Kłamstewko powinno zmi˛ekczy´c serce zimnej niewiasty. Jak postanowiono, tak zrobiono. Gawain wział ˛ rynsztunek Pelleasa i zjawił si˛e przed namiotem Ettard. Ettard beznami˛etnie wysłuchała relacji o s´mierci konkurenta, popatrzyła na rosłego i przystojnego Gawaina. . . i wyszczerzyła zabki. ˛ Po niecałej minucie pogaw˛edki oboje weszli do namiotu, gdzie Ettard (zgodnie z tekstem Malory’ego) zezwoliła Gawainowi „by zaspokoił wszystkie swe pragnienia”. Gawain, nieodrodny syn Lota z Orkadów, zaspokajał pragnienia swoje i Ettard przez dwie noce i dwa dni. Trzeciego dnia Pelleas nie wytrzymał i przybył zobaczy´c, co si˛e dzieje. Zajrzał do namiotu i zd˛ebiał. Zrozumiał, z˙ e w sprawach serca nie nale˙zy prosi´c kolegów o pomoc. Zanim odjechał, poło˙zył na s´piacych, ˛ wycie´nczonych kochankach swój nagi miecz. Gawain i Ettard obudzili si˛e wreszcie, zobaczyli miecz. Ettard zacz˛eła rozpacza´c, Gawain za´s przypomniał sobie, z˙ e bardzo si˛e spieszy. Pelleas chodził po lesie i wył, a˙z spotkał czarodziejk˛e Nimue. Nimue wracała wła´snie z wizyty u uwi˛ezionego Merlina, do którego wpadała co jaki´s czas, by czarodziejowi nie ckniło si˛e w zamkni˛eciu. Wysłuchała skarg Pelleasa, spojrzała na´n powłóczy´scie i spytała: „A co ta Ettard ma, czego ja nie mam?” Rycerz 107

przyjrzał si˛e uwa˙zniej i zmuszony był stwierdzi´c, z˙ e nic, a kto wie, czy nie wr˛ecz odwrotnie. Po krótkiej i niezobowiazuj ˛ acej ˛ rozmowie oboje „zaspokoili nawzajem swe pragnienia” tak dokładnie, z˙ e postanowili robi´c to cz˛es´ciej. Wr˛ecz regularnie. Pelleas zmuszony był porzuci´c obowiazki ˛ rycerza Okragłego ˛ Stołu, bo Nimue — Pani Jeziora — nie z˙ yczyła sobie, by kochanek ryzykował zdrowie i z˙ ycie i tracił czas dla jakich´s dupereli, miast zajmowa´c si˛e zaspokajaniem jej pragnie´n. Pelleas — jak uczy Le Morte. . . z˙ ył u boku czarodziejki jak król do ko´nca swych dni, za˙zywajac ˛ wywczasów, jadła, trunku i rozkoszy ło˙za. A Ettard? Gdy si˛e o tym dowiedziała, rozpaczała, zapadła na zdrowiu i umarła we łzach. Strze˙zcie si˛e losu Ettard, dziewczyny.

Sagramor Rycerz o tym imieniu wyst˛epuje cz˛esto u Malory’ego i w Wulgacie. Nie wyró˙znia si˛e niczym szczególnym i pominałbym ˛ go, gdyby nie przydomek, który nosi. Nazywany jest mianowicie. . . Sagramorem Zbere´znikiem (Le Desirous). W jaki sposób rycerz zdobył to zaszczytne miano, nie wiadomo. Ani słowa o tym. Szlag mo˙ze trafi´c. Lot z Orkadów rozrabia, co si˛e zowie, a przydomka nie ma. Gawain, jego syn, zaspokaja pragnienia ró˙znych damoseli dniami i nocami — i nikt nie nada mu jakiego´s stosownego nom de guerre (czy raczej d’amour). A Sagramor jest Zbere´znikiem. Mo˙zna wi˛ec sobie wyobrazi´c jego łó˙zkowe wyczyny — porównywalne zapewne z wojennymi czynami Artura pod Badon (dziewi˛ec´ set sztuk!). A fe, sir Tomaszu, a nieładnie, braciszkowie cystersi. Pokaza´c taka˛ armat˛e i nie pozwoli´c jej ani razu wystrzeli´c? Tak si˛e nie robi. Według Wulgaty Sagramor Zbere´znik poległ s´miercia˛ bohatera w walce ze skonfederowanymi z Mordredem Sasami.

Turquin i inne łobuzy Paskudny rycerz renegat Turquin ze szczytu swej czatowni wypatrywał pilnie, czy aby nie zbli˙za si˛e jaki´s dobry rycerz. Gdy takiego zoczył, napadał, pokonywał, ograbiał, katował i wtracał ˛ do lochu. Ułomkiem nie był — bez trudu pokonał i uwi˛eził w ciemnicy trzydziestu i czterech rycerzy — mi˛edzy innymi Lionela, Ectora de Maris, Kaia, Brandilesa, Galihuda (nie myli´c z Galahadem!), Aliduka, Briana z Wysp, a nawet Morholta, jednego z dziesiatki ˛ najlepszych. Ale wreszcie trafiła kosa na kamie´n — Turquin porwał si˛e na Lancelota z Jeziora. Nawet Lancelotowi nie poszło łatwo — po skruszeniu kopii i obaleniu obu koni piesza walka na miecze trwała ponad dwie godziny, a Lancelot krwawił z licz108

nych ran. Wreszcie jednak Turquin osłabł, a Lancelot pot˛ez˙ nym uderzeniem roztrzaskał mu hełm. Turquin runał ˛ na kolana, a nast˛epny cios Lancelota pozbawił go głowy. Turquin, jak równie˙z inni niedobrzy (Breunis Bezlitosny, Colgrevauns z Gore, gwałciciel panien zwany Perisem z Dzikiego Lasu, Carados, S˛ep z Maupas, Rycerz z Czarnej Krainy, Zielony Rycerz, Czerwony Rycerz, Persant z Inde i inni) sa˛ oczywi´scie koniecznym wymogiem fabuły — z kim walczyliby „dobrzy”, gdyby nie było „złych”? Szwarccharaktery oddaja˛ te˙z jednak wiernie rzeczywista,˛ historyczna˛ posta´c rycerstwa i rycerskiej epoki. Turquinów i raubritterów bowiem było nieporównywalnie wi˛ecej ni˙z Lancelotów i Galahadów.

Meleagant Nast˛epny łobuz. Był królewiczem — synem Bagdemagusa, króla Gore, kuzyna króla Uriensa. Pragnał ˛ był on skrycie królowej Ginewry i płonał ˛ wyst˛epna˛ z˙ adz ˛ a.˛ Kiedy Ginewra wybrała si˛e ze s´wita˛ do lasu, by s´wi˛etowa´c Beltaine, Meleagant porwał ja,˛ uwi˛eził i zamierzał zniewoli´c. Klasyczny, irlandzki aithed — uprowadzenie kobiety. Królowa˛ uwolnił (przybywszy na wozie!) Lancelot, darowywujac ˛ złemu ksi˛eciu z˙ ycie. Meleagant odwdzi˛eczył si˛e pi˛eknie — poleciał w dyrdy do Artura i doniósł, z˙ e wyzwoliciel Lancelot skorzystał z okazji — zanim zwrócił wyzwolona˛ królowa˛ prawowitemu mał˙zonkowi, „pi˛eknie sobie z nia˛ wygadzał” na zamku Meleaganta, nie wychodzac ˛ z łó˙zka królowej ni w dzie´n, ni w nocy. Co zreszta˛ było absolutnie zgodne z prawda.˛ Sprawa mogła wi˛ec mie´c powa˙zne konsekwencje dla Ginewry i Lancelota, ale, na całe szcz˛es´cie, istniał przecie˙z kodeks i obyczaj rycerski. „Ł˙zesz, psi synu — rzekł zimno Lancelot do Meleaganta — i zaraz tego dowiod˛e w walce na ostre”. W pojedynku, jaki si˛e odbył, Lancelot, niezrównany mistrz szranków, rozwalił słabszemu Meleagantowi łeb na dwie połówki. Czynem tym udowodnił niezbicie, z˙ e racja i prawda sa˛ po jego stronie, nieboszczyk kłamał, a Ginewra jest czysta jak lilia. Przygoda z Meleagantem to równie˙z odniesienie do mitologii celtyckiej — to kolejna triada, przy czym w układzie Lancelot-Ginewra-Meleagant to Lancelot jest starym królem, którego sprawno´sc´ kwestionuje — bez powodzenia — młody pretendent. W dawniejszych podaniach walijskich, b˛edacych ˛ pierwowzorem powy˙zszej historii, porywaczem królowej Gwenhwyfar był zły olbrzym, a wyzwolicielem — i zabójca˛ pretendenta — sam król Artur.

109

Palomides Ciekawy rycerz — bo zamorski. Jest Saracenem, poganinem. Jak to, zapyta kto´s, Saracen, niewierny, wyznawca Mahometa, w´sród chrze´scija´nskich rycerzy? W´sród elity i kwiatu rycerstwa? Za jednym (okragłym) ˛ stołem z Galahadem, Percevalem i Borsem? Saracen, noszacy ˛ tytuł „sir” jak wszyscy inni rycerze, których naj´swi˛etszym przykazaniem i obowiazkiem ˛ jest wszak obrona wiary? Ej, co´s tu nie gra! Gra. Wymy´slajac ˛ posta´c Palomidesa, Tomasz Malory si˛egnał ˛ prawdopodobnie do francuskich romansów o rycerzach Karola Młota, bohatersko powstrzymuja˛ cych arabska˛ agresj˛e w wieku VIII i do chansons de geste, czyli pie´sni o paladynach Karola Wielkiego, toczacego ˛ w IX wieku boje z Maurami emira Kordoby. W romansach rycerskich Saraceni i Maurowie zwykle sa˛ bohaterem zbiorowym: stanowia˛ dzika˛ hord˛e, z˙ adn ˛ a˛ chrze´scija´nskiej krwi. Niekiedy jednak indywidualizuje si˛e ich — a wówczas sa˛ traktowani jak równi i godni przeciwnicy. Jak rycerze — z całym dobrodziejstwem inwentarza, czyli kodeksu i zasad rycerskiej walki. Ma to uzasadnienie historyczne — wojownicy Mahometa, zwłaszcza Maurowie hiszpa´nscy, cz˛esto wzorowali si˛e na rycerzach giaurach, przejmujac ˛ cz˛es´ciowo ich atrybuty — ubiór, zbroj˛e, bro´n, a tak˙ze kodeks honorowy. Podobnie było w czasie krucjat. Saladyn dawał wiele przykładów rycerskiego zachowania, traktowany był przez krzy˙zowców jako rycerz i podziwiany. Malory, tworzac ˛ posta´c sir Palomidesa, miał si˛e wi˛ec na czym oprze´c. Jes´li jednak spróbowa´c przypasowa´c mahometa´nskiego rycerza Okragłego ˛ Stołu do prawdziwych historycznych dat, wyjdzie potworna, przera˙zajaca ˛ i zapieraja˛ ca dech w piersiach bzdura. Mahomet bowiem urodził si˛e w roku 571, w Mekce. Prorokiem Allacha ogłosił si˛e w roku 611. Tzw. hed˙zra (ucieczka Mahometa z Mekki do Mediny) miała miejsce w roku 622. Dla mahometan jest to rok zerowy, od niego liczy si˛e rozwój islamu i jego ekspansja, czyli d˙zihad. Uczynienie wi˛ec rycerza Okragłego ˛ Stołu (lata 515–540) wyznawca˛ islamu jest równie komiczne, jak ustawienie biskupa z krzy˙zem na murach Troi. No, ale legenda ma swoje prawa, a sarace´nski rycerz Palomides jest w legendzie arturia´nskiej postacia˛ na tyle interesujac ˛ a,˛ by po´swi˛eci´c jej kilka słów. Palomidesa poznajemy w Irlandii, na dworze króla Angwisansa, gdy przybywa tam Tristan. Saracen jest zakochany w Izoldzie, mi˛edzy nim a Tristanem z miejsca zaczyna si˛e rywalizacja. Na urzadzonym ˛ przez króla Irlandii turnieju Tristan i Palomides wyst˛epuja˛ przeciw sobie. Saracen jest dzielnym i wprawnym wojownikiem, ale przegrywa z drugim po Lancelocie. Tristan wymusza na powalonym i pokonanym s´lub rycerski: Palomides musi wyrzec si˛e Izoldy, przysiac, ˛ ˙ z˙ e nigdy nie zbli˙zy si˛e do niej i nie b˛edzie naprzykrzał si˛e zalotami. Ze o niej zapomni na wieki.

110

Od tego dnia Tristana i Palomidesa łaczy ˛ dziwny zwiazek ˛ — mieszanina wrogo´sci, zawi´sci, nienawi´sci, podziwu. . . i przyja´zni. Czasami obaj rycerze staja˛ do walki jeden przeciw drugiemu, czasami jeden drugiemu pomaga i ratuje z˙ ycie. Siedza˛ nawet razem w ciemnicy, podst˛epnie uwi˛ezieni przez jakiego´s „złego rycerza” — i wiernie i solidarnie wspieraja˛ si˛e w niedoli.31 Saracen jednak nie wywiazuje ˛ si˛e z przyrzeczenia i nadal aktywnie uwielbia Izold˛e. To oczywi´scie kolejna celtycka triada — trójkat, ˛ w którym tym razem to Tristan gra rol˛e starego króla, a Palomides — pretendenta. W pewnym momencie Palomides zdobywa si˛e nawet na klasyczny aithed — porywa Izold˛e (jak opisany powy˙zej Meleagant). Ale Tristan (jak Lancelot) jest wcia˙ ˛z jeszcze Rycerzem Lata, jego siły witalne i moc erotyczna nie moga˛ by´c kwestionowane. Tristan bez trudu odbiera pretendentowi swa˛ Bogini˛e. Co ciekawe, obywa si˛e bez or˛ez˙ nej rozprawy — Tristan si˛ega po harf˛e, nie po miecz. Urzeczona jego gra˛ i s´piewem Izolda wpada w bliskie transu zachwycenie, a Palomides rozumie, z˙ e przegrał. Izolda jest i b˛edzie Tristanowa˛ — Saracen jest bez szans. Ale rywalizacja trwa. Kilkakrotnie obaj rycerze ustalaja˛ termin pojedynku na s´mier´c i z˙ ycie, ale zawsze co´s staje na przeszkodzie. Tristan, widzac ˛ niegasnac ˛ a˛ miło´sc´ Palomidesa do Izoldy, wyrzuca mu nieszczere i zdradzieckie post˛epowanie, na co Saracen odpowiada (cytuj˛e za Malorym w moim przekładzie) w taki sposób: „Nie zwij mnie zdrajca,˛ albowiem nim nie jestem. Miłowanie jest prawem ka˙zdego m˛ez˙ czyzny. Ty kochasz La Beale Isoud i ja ja˛ kocham. Ty´s zdobył jej wzgl˛edy, jej serce i ło˙ze. Ja ich nie zdobyłem i nigdy nie zdob˛ed˛e, lecz miłowa´c jej nie przestan˛e a˙z do ko´nca mych dni — jako przecie i ty miłowa´c jej nie przestaniesz”. Wreszcie obaj postanawiaja: ˛ „Bóg nas czy diabeł złaczył, ˛ trzeba si˛e rozła˛ czy´c!” Dochodzi do zajadłego i długotrwałego pojedynku. . . Ale o tym za chwil˛e.

Szczekajaca ˛ Bestia Saracen Palomides był rycerzem dzielnym i honorowym, sławnym i ciesza˛ cym si˛e szacunkiem, ale wcia˙ ˛z wzbraniał si˛e przed przej´sciem na chrze´scija´nska˛ wiar˛e, pozostawał poganinem. Kiedy´s doszło do walki, w której Palomides pokonał i zabił innego Saracena, a gdy pokonany wyzionał ˛ ducha, rozszedł si˛e dookoła 31

W Le Morte Darthur co i rusz kto´s trafia do ciemnicy, w wyniku zdrady siedzi w lochu itd. Nie zapominajmy, z˙ e sir Tomasz Malory, piszac ˛ swe dzieło, sam siedział w pudle. Apologeci wielokrotnie próbowali usprawiedliwia´c autora gwałtownymi czasami, w których z˙ ył. Historycy dokopali si˛e jednak do spisanej sentencji wyroku, który watpliwo´ ˛ sci nie pozostawia: rycerz Tomasz kiblował za napad z bronia˛ w r˛eku, zabójstwo i gwałt na kobiecie.

111

smród straszliwy, jakby kto´s, nie przymierzajac, ˛ rozkopał wychodek albo trzytygodniowa˛ mogił˛e — tak ohydnie cuchn˛eła dusza Turka. Obecni przy tym wydarzeniu dziwili si˛e, czemu Palomides nie chce przyja´ ˛c chrztu. „Nie strach ci — pytali — z˙ e i ty b˛edziesz po s´mierci tak woniał?” „Zar˛eczam wam — odrzekł Palomides — z˙ e umr˛e jako chrze´scijanin nie gorszy od was. Nie pierwej jednak przyjm˛e chrzest, a˙z złowi˛e Szczekajac ˛ a˛ Besti˛e”. Owa Szczekajaca ˛ Bestia (Questing Beast) to jedna z bardziej zagadkowych postaci w Le Morte Darthur. Zauwa˙zył potwora w lesie król Artur — bestia była to szkaradna; łeb miała w˛ez˙ owy, cielsko lamparta, zad lwa, a nogi jelenia. Gdy stwór si˛e poruszał, wydawał z brzuszyska d´zwi˛eki brzmiace ˛ tak, jak gdyby ujadało dwakro´c po trzydzie´sci psów, s´cigajacych ˛ zwierzyn˛e — stad ˛ nazwa, bo po angielsku słowem quest okre´sla si˛e nie tylko rycerska˛ w˛edrówk˛e, ale równie˙z szczekanie psów go´nczych — granie ogarów, które poszły w las. Za Bestia˛ uganiał si˛e przez pół z˙ ycia król Pellinor, ojciec Percevala. Gdy Pellinor po˙zegnał si˛e z z˙ yciem, zabity przez Gawaina, tropem potwora ruszył Palomides. W z˙ aden sposób nie mo˙zna poja´ ˛c, o co w tym wszystkim chodzi — Bestia ogranicza si˛e do włóczenia po lasach i szczekania głosem sze´sc´ dziesi˛eciu kundli. Nic poza tym. Ani dziewicy nie porwie, ani nikogo nie ze˙zre, ani nawet w studni˛e nie napaskudzi. Nic. Chodzi i szczeka. Dlaczego wi˛ec Pellinor, a po nim Palomides uganiaja˛ si˛e za potworem jak maniacy? Jest w tek´scie mowa o jakiej´s przepowiedni Merlina, dotyczacej ˛ Bestii i tego, kto ja˛ złapie, ale nie wiadomo, na czym to ma polega´c. Totalna enigma. Wyja´snienia, jak si˛e wydaje, sa˛ dwa: albo Caxton zgubił jakie´s wyja´sniajace ˛ stronice z manuskryptu Malory’ego, albo Malory celowo tych wyja´snie´n nie dał, bo. . . chciał sobie zakpi´c z rycerstwa i z rycerskich s´lubów, z pogoni za niezrozumiałymi, bezsensownymi ideałami. Wracamy jednak do Palomidesa i do jego s´miertelnego pojedynku z Tristanem. Walka rywali była długa, zaci˛eta i krwawa. Wreszcie wycie´nczony Saracen pada, ale Tristan nie zadaje s´miertelnego ciosu. Obaj rycerze s´lubuja˛ sobie wierna˛ przyja´zn´ . Udaja˛ si˛e do najbli˙zszego ko´sciółka, albowiem Palomides — cho´c potwora nie schwytał — decyduje si˛e jednak przyja´ ˛c chrzest i przej´sc´ na wiar˛e chrze´scija´nska.˛ Po ceremonii, w której gra rol˛e ojca chrzestnego, Tristan jedzie do Kamelotu. Palomides poda˙ ˛za za´s s´ladem Szczekajacej ˛ Bestii. . . W finale legendy Palomides wraz z bratem Saferem staja˛ po stronie Lancelota w Wojnie o Ginewr˛e. Gdy Lancelot powraca do Francji, mianuje nawróconego Saracena ksi˛eciem Prowansji. Wi˛ecej o Palomidesie nie słyszymy. O Szczekajacej ˛ Bestii równie˙z.

112

Rycerski ranking Pot˛ez˙ na liczba toczonych w legendzie walk — tych na turniejach i tych na ostre — pozwala na ustalenie top ten, dziesiatki ˛ najlepszych w zwalaniu przeciwnika z konia kopia˛ lub mieczem. Pierwszych trzech czempionów (w kolejno´sci pozycji na podium) to Lancelot z Jeziora, Tristan z Lyonesse i Lamorak, syn Pellinora. Ci nie mieli sobie równych — a gdy wyst˛epowali przeciw sobie, co si˛e zdarzało, walka była z reguły nierozstrzygni˛eta. W jednej z przygód Tristan i Lamorak walczyli konno i pieszo przez bite cztery godziny, bez rezultatu. Wreszcie Lamorak, pełen podziwu dla sprawno´sci przeciwnika, honorowo zgodził si˛e uzna´c za pokonanego. Szlachetny Tristan nie przyjał ˛ oferty, deklarujac, ˛ z˙ e to Lamorak jest zwyci˛ezca.˛ Lamorak nie zgodził si˛e z tym twierdzeniem itd. Kiedy´s jednak obu powalił — i to jedna˛ kopia˛ — Saracen Palomides, dowodzac, ˛ z˙ e lista najlepszych niczego nie przesadza. ˛ Wszelako˙z nikomu nie udało si˛e pokona´c Lancelota w równej walce. Wyjatkiem ˛ był Galahad, jego syn — no, ale Galahad był wyjatkiem ˛ pod ka˙zdym wzgl˛edem. Jego zwyci˛estwo nad Lancelotem (i Percevalem) ma charakter symboliczny. Cho´c, jak powiedziano, lista bywała płynna, dalsze (w kolejno´sci, od czwartego do dziesiatego) ˛ miejsca na niej zajmuja: ˛ Bors z Ganisu, Palomides Saracen, Perceval z Walii, Morholt z Irlandii, Pelleas z Wysp, Garet z Orkadów i jego brat Gawain. Dziesiatka ˛ musiała bardzo cz˛esto potwierdza´c swa˛ rycerska˛ sprawno´sc´ , bo pretendentów nie brakowało. Punktowane miejsca na li´scie były te˙z przedmiotem zawi´sci — gdy w pewnym momencie liczne zwyci˛estwa Tristana zacz˛eły przy´cmiewa´c sław˛e Lancelota, Ector de Maris i Lionel zamierzali zabi´c rycerza z Lyonesse, czemu jednak szlachetny Lancelot stanowczo si˛e przeciwstawił. Na turniejach niektórzy rycerze niech˛etnie jednak wyst˛epowali przeciw czempionom, nie chcac ˛ prze˙zy´c wstydu prawie pewnej pora˙zki na oczach publiki. Przyj˛eła si˛e zatem w´sród mistrzów moda wyst˛epowania incognito, zamieniania si˛e tarczami itp. Lancelot na pewnym turnieju przebrał si˛e nawet. . . za dziewczyn˛e. Z całej dziesiatki ˛ tylko Morholt i Gawain ponie´sli s´mier´c w uczciwym, rycerskim pojedynku. Garet zginał ˛ w zamieszaniu i bezładnym bij-zabij, które wywia˛ zało si˛e podczas ratowania Ginewry od stosu. Nie miał wówczas na sobie zbroi. Tristan i Lamorak zostali zabici ciosem w plecy, Lancelot i Perceval zmarli s´mier´ etej, zapewne w boju z przewacia˛ naturalna.˛ Bors z Ganisu zginał ˛ w Ziemi Swi˛ z˙ ajacymi ˛ siłami pogan. Pelleas przeszedł w stan spoczynku — od ryzyka i złego losu chroniła go zakochana w nim czarodziejka Nimue. Losów Palomidesa nie znamy. Mo˙ze po˙zarła go Szczekajaca ˛ Bestia?

113

´ Ogier Dunczyk Był jednym ze sławnych paladynów Karola Wielkiego. Wydawałoby si˛e wi˛ec, z˙ e jego miejsce jest w chansons de geste, a nie w´sród bohaterów legendy Okra˛ głego Stołu. Ale to nie do ko´nca tak. Ogier Du´nczyk, bohater licznych bohaterskich bojów z Saracenami, odbywał kiedy´s podró˙z morska.˛ Okr˛et rozbił si˛e, a paladyn, niby Robinson Crusoe, został wyrzucony na brzeg. Okolica, w której si˛e znalazł, wydawała si˛e dzika i bezludna, tym wi˛eksze było tedy zdziwienia Ogiera, gdy nagle zjawiła si˛e przed nim niewiasta przecudnej urody, o ciele godnym Gracji, nader skapo ˛ okrytym zwiewna˛ szata.˛ Pi˛ekno´sc´ pozdrowiła paladyna miłymi słowy, po czym wło˙zyła mu na głow˛e wieniec z kwiecia. Od tej chwili Ogier był stracony dla s´wiata. Wieniec był bowiem zaczarowany, a niewiasta˛ była. . . czarodziejka Morgana. Dwie´scie lat — nie mniej i nie wi˛ecej — trzymała Morgana zauroczonego rycerza w miłosnej niewoli, a rycerz wcale nie narzekał. Ale pewnego dnia magiczny wieniec spadł przypadkiem, a zakl˛ety Ogier odzyskał pami˛ec´ . „Jezus Maria — wyst˛ekał. — Król Karol. . . Saraceni. . . Co ja tu, cholera jasna, robi˛e?” Nie pomogły płacze i szlochy Morgany. Rycerz powrócił do s´wiata. Zdziwił si˛e lekko, bo zamiast Karola rzadził ˛ ju˙z Hugon Kapet, ale poniewa˙z Saraceni nadal zagra˙zali królestwu, paladyni wcia˙ ˛z byli w cenie. Ogier wojował długo i dzielnie. Hugon Kapet zmarł, a Ogier, wielce ju˙z wsławiony, zaczał ˛ nawet rozmy´sla´c o o˙zenku z wdowa˛ po nim. . . Ju˙z-ju˙z miał si˛e o´swiadczy´c, gdy nagle zjawiła si˛e Morgana, zła jak chrzan. Bez słowa okryła Ogiera chmura˛ i uniosła do Avalonu. Legenda głosi, z˙ e w Avalonie Ogier zaprzyja´znił si˛e z królem Arturem przy ko´sciach i dzbanie i z˙ e miło czas im płynie w towarzystwie zmieniajacych ˛ si˛e cz˛esto Pa´n Jeziora. Przepowiada te˙z legenda, z˙ e gdy nadejdzie czas i Artur powróci do Brytanii, Ogier Du´nczyk przyb˛edzie wraz z nim i zajmie godne miejsce za Okragłym ˛ Stołem. Ogier Du´nczyk zaw˛edrował (w XV w.) do poda´n i ba´sni du´nskich jako Holger Danske, stajac ˛ si˛e ludowym bohaterem walki o wolno´sc´ Danii, walczacym ˛ z germa´nskim naje´zd´zca.˛ Do literatury współczesnej przeniósł Holgera Danske Hans Christian Andersen. W ba´sniach Andersena pojawia si˛e motyw ludowej legendy, mówiacej ˛ o tym, z˙ e dzielny Holger wcia˙ ˛z z˙ yje, wzorem wielu legendarnych bohaterów ukryty jest w podziemnych grotach pod zamczyskiem Helsingor, gdzie czeka, a˙z nadejdzie dzie´n wielkiej potrzeby, kiedy to wstanie, by walczy´c w obronie swego kraju. W rzeczywisto´sci — je´sli mo˙zna u˙zy´c tego słowa w stosunku do postaci legendarnej — paladyn Ogier z˙ adnym Du´nczykiem nie był. Le Danois czy De Denemarche w jego imieniu było najprawdopodobniej przeinaczonym de les Marches. Poul Andersen (sam z pochodzenia Du´nczyk), uczynił Ogiera bohaterem ksia˙ ˛zki fantasy Trzy Serca i Trzy Lwy.

Miejsca i lokalizacje Legendarne nazewnictwo geograficzne to sprawa diabelnie trudna i skomplikowana. Najbardziej znana wersja mitu, ta wywodzaca ˛ si˛e z Malory’ego, roi si˛e od nazw — ale niewiele z nich da si˛e przypasowa´c do jakiejkolwiek z przypuszczalnych historycznych lokalizacji. Po pierwsze, wersja Malory’ego była geograficznie upolityczniona — przygody Artura odbywaja˛ si˛e w miejscach tyle˙z symbolicznych dla współczesnych sir Tomaszowi Anglików, co totalnie nieprawdopodobnych, zwa˙zywszy rzeczywista˛ geografi˛e polityczna˛ Brytanii wieku V-VI. Londyn, Westminster, Canterbury czy Dover w z˙ aden sposób nie mogły by´c terenem działania Artura i jego rycerzy — le˙zały na terytorium Sasów.32 Podobnie jest z kraina˛ Logru (Logres, Logris, Leogria) — tak zwie si˛e w legendzie cała Brytania, kraina, która˛ włada król Artur. Nazwa ta, jak pami˛etamy, wywodzi si˛e od imienia mitycznego Lokrynusa, syna Brutusa. Je˙zeli oprze´c si˛e wła´snie na legendzie o Brutusie, przodku Brytów, to kraina Logru powinna obejmowa´c południowo-wschodnia˛ i centralna˛ Angli˛e — czyli od Kentu po Wzgórza Chiltern i uj´scie Humberu. Tymczasem to wła´snie był teren zajmowany przez saskich naje´zd´zców. Artur faktycznie władał równina˛ Salisbury, Somersetem, Devonem i Walia,˛ jak równie˙z (poprzez królów sprzymierzonych) Kornwalia˛ i Północa˛ — kraina˛ Rheged po Strathclyde i Mur Antonina, kraina˛ Lothian i terenami powy˙zej Humberu — Bernicia˛ i Deira.˛ Inne nazwy Malory’ego uległy, jak przypuszczam, zniekształceniu w procesie przekładu z francuskiego na j˛ezyk pi˛etnastowiecznej Anglii. Faktyczna kraina Gower w Walii, dla przykładu (Swansea nad Zatoka˛ Bristolska) ˛ wyst˛epuje w Le Morte. . . jako Gore, Gorre, Goris lub Strangore. Sama Walia nazywana jest Ga32

Co do Londynu, to wi˛ekszo´sc´ powa˙znych autorów fantasy skłania si˛e jednak ku wersji Malory’ego — w dzisiejszej stolicy Anglii lokuje si˛e dwa wa˙zne dla legendy wydarzenia: obranie królem Utera Pendragona i wyciagni˛ ˛ ecie przez Artura miecza z głazu. Kto wie, mo˙ze wysuni˛eta na wschód „twierdza Londinium” jaki´s czas opierała si˛e Sasom i była jednym z centrów brytyjsko´sci? W epilogu Le Morte Darthur czytamy jednak, z˙ e podczas rokoszu Mordreda królowa Ginewra uciekła przed uzurpatorem i zabarykadowała si˛e w londy´nskiej Tower — tam odebrała wie´sci o bitwie pod Camlann i s´mierci Artura. Bzdura! Tower zbudowano za czasów Wilhelma Zdobywcy. Pi˛ec´ set lat pó´zniej!

115

les lub Galis. Wyspy Orkady, wło´sci króla Lota, nazywane sa˛ Orkania,˛ miejsce urodzin Tristana — Lonia,˛ i tak dalej. Generalnie jednak nie bardzo wiadomo, co zniekształcano, jak brzmiały oryginalne, autentyczne nazwy miejsc i rejonów akcji legendy. Nawet je˙zeli uzna´c mity i podania walijskie za wersje absolutnie pierwotne, nie nale˙zy zapomina´c, z˙ e i te znamy z wersji zapisanych — a zacz˛eto je przepisywa´c przypuszczalnie dopiero w XI–XII stuleciu na podstawie przekazów ustnych. W procesie obróbki równie˙z powstawały zniekształcenia. Rzecz jasna, Walijczykom było łatwiej pracowa´c na oryginalnym materiale. Ich mityczne nazewnictwo zawierało wszak˙ze oryginalne rdzenie, które i dzisiaj odnajdziemy na mapie Walii. Gród był i jest caer, góra to pen, jezioro to llyn, bród to rhyd, wyspa to ynys itd. Stad ˛ te˙z np. wyst˛epujace ˛ w wersjach francuskich i u Malory’ego Karboniki czy Karbeneki to w sposób oczywisty walijskie grody lub zamki. Co do rycerzy Dinasa, Dinadana i Dodinasa nie ma natomiast pewno´sci, czy aby nie powstali w drodze mylnego zrozumienia nazwy geograficznej, zawierajacej ˛ rdze´n din — wzgórze. Zamieszanie pogł˛ebia si˛e jeszcze, gdy za spraw˛e biora˛ si˛e autorzy fantasy — i zaopatruja˛ swe ksia˙ ˛zki w mapy. Mapa Brytanii arturia´nskiej na pierwszy rzut oka nie jest trudna do opracowania. Wi˛ekszo´sc´ historycznych miejscowo´sci ma wszak˙ze swe pranazwy rzymskie i bardzo cz˛esto obecne nazwy wywodza˛ si˛e wprost od nazw łaci´nskich. W wielu wypadkach jest potwierdzonym historycznie faktem, z˙ e dana miejscowo´sc´ została wybudowana przez Rzymian w szczerym polu, tam gdzie nie było z˙ adnej brytyjskiej praosady. Londinium, dla przykładu, powstało jako port załadunku cyny — i pozostało Londynem. Archeologowie zgodnie twierdza˛ — przed Rzymianami nie było w tym miejscu nic. Zarówno Trinovantum, jak i Caer Ludd czy Caer Lundein to nazwy mityczne, wymy´slone. Inne jednak rzymskie miasta i forty powstały w miejscu dawnych osad Brytów — Luguvalium, Venta, Isca, Eburacum, Segontium. Dzisiaj zwa˛ si˛e one Carlisle, Caerwent, Caerleon on Usk, York, Caernarvon. Czy jednak pewni by´c moz˙ emy, z˙ e Brytowie zwali je w czasach przedrzymskich Caer Llial, Caer Went, Caer Llion, Caer Ebrauc i Caer Seint yn Arvon? I czy mo˙zemy by´c absolutnie przekonani, z˙ e po odej´sciu Rzymian natychmiast wrócili do dawnych nazw? Niektórzy pisarze fantasy konsekwentnie trzymaja˛ si˛e wła´snie tej ostatniej tezy — wszystko u nich jest celtyckie — Caer Lundein zamiast Londinium, Caer Esk zamiast Isca Dumnoniorum, Caer Gloiu zamiast Gloucester czy Glevum. Inni autorzy pichca˛ koktajl Mołotowa — mieszaja˛ nazwy. Bohaterowie podró˙zuja˛ pomi˛edzy Glevum a Caer Wisc, mi˛edzy Caer Lial a Londinium, jada˛ z Eburacum do Din Eidyn. Devon raz jest Dyfneint, raz Dumnonia.˛ Caer Myrddin (mityczna siedziba Merlina) wyst˛epuje naprzemiennie z Maridunum. Gwynedd to Venedotia, a Demetia zwie si˛e Rheged lub odwrotnie. Nazwy mocno z legenda˛ splecione pozostaja˛ za´s w brzmieniu dzisiejszym: Glastonbury (zamiast Ynys 116

Gwydrin), Winchester33 (zamiast Venta Belgarum), Salisbury (zamiast Sarum), Tintagel (zamiast celtyckiego Din Tagell lub rzymskiego Durocornovium). Jeszcze inni wrzucaja˛ do tego koktajlu własne oliwki — nazwy absolutnie fantastyczne i wymy´slone. Wrysowuja˛ na swych mapach miejsca i krainy dla legendy wa˙zne, ale. . . o nieustalonej ani faktycznej nazwie, ani lokalizacji. Nie jest bowiem, dla przykładu, potwierdzona historycznie lokalizacja Wzgórza Badon, miejsca wielkiej wiktorii nad Sasami, ani miejsca ostatniej bitwy Artura — Camlann.34 I — oczywista rzecz — ka˙zdy zaznacza ma mapie Kamelot. Ka˙zdy, kogo zapytacie, gdzie król Artur miał swa˛ siedzib˛e, bez wahania odpowie: Gdzie˙zby, je´sli nie na zamku Kamelot. To tutaj król urz˛edował wraz z całym swym dworem, to w sali tronowej Kamelotu stał Okragły ˛ Stół, przy którym zbierali si˛e i ucztowali rycerze, to stad ˛ wyruszali na niebezpieczne wyprawy itd. Przez długie lata uwa˙zano, z˙ e Kamelot stał na miejscu zajmowanym w czasach rzymskich przez gród Venta Belgarum, a obecnie — miasto Winchester w hrabstwie Hampshire, b˛edace ˛ od wieku VI stolica˛ Wessexu, a do X wieku siedziba˛ królów Anglii. Dopiero stosunkowo niedawno powstała teoria, z˙ e legendarny zamek stał na wzgórzu Cadbury w hrabstwie Somerset, niedaleko miasteczka South Cadbury. Znajduja˛ si˛e tam bardzo prawdopodobne s´lady po dawnej warowni. Ale pewno´sci wcia˙ ˛z nie ma. . . Kto wymy´slił (strawestował) t˛e nazw˛e, na dobry porzadek ˛ nie wiadomo, nie wiadomo te˙z, jak naprawd˛e brzmiała po celtycku — lub po łacinie, je´sli Kamelot wybudowano na miejscu jakiego´s rzymskiego obozu warownego. Autorzy fantasy usilnie próbuja˛ nadrobi´c to niedopatrzenie, wymy´slajac ˛ celtyckie nazwy (Caer Cam, Camlan, Caer Camiliot itp.) Druga˛ siedziba˛ Artura było Caer Lleon lub Caer Llion (Caerleon nad rzeka˛ Usk, ju˙z w czasach rzymskich pot˛ez˙ ny fort Isca, miasto istniejace ˛ do dzi´s). Włas´nie Caer Lleon w Wulgacie nazywany jest Karduelem. Istnieje teoria, z˙ e miasto to (oprócz nazwy Isca) zwane było Urbs Legionum, Miasto Legionów — to tu 33

Rdzenie chester (cester) i bury sa˛ w nazwach angielskich miast pochodzenia niewatpliwie ˛ germa´nskiego. Pochodza˛ z czasów, gdy Sasi zakładali na podbitych ziemiach brytyjskich własne osiedla lub dokonywali zmian nazw zdobytych grodów celtyckich. Tego samego pochodzenia sa˛ m.in. rdzenie shire, town (ton), burg (borough), ford, wood, wich i ham. Miejscowo´sc´ o nazwie z takim rdzeniem nie mogła by´c celtycka — czyli arturia´nska. 34 Jest wiele wersji i hipotez co do lokalizacji obu tych wa˙znych bitew. Mnie z˙ adna nie trafia do przekonania, wi˛ec ani Badon, ani Camlann na mojej mapie nie umie´sciłem. Gwoli z´ ródłowej s´cisło´sci podaj˛e jednak, z˙ e w opinii wi˛ekszo´sci badaczy mitu Badon (Caer Vaddon) to obecne Bath, czyli rzymskie Aquae Sulis. Bitwa pod Camlann miałaby za´s mie´c miejsce w Kornwalii, niedaleko od Tintagelu, w okolicach miejscowo´sci Camelford nad rzeka˛ Camel. Znajduje si˛e tu miejsce zwane Mostem Rzezi (Slaughter Bridge). W my´sl legendy rzeka Camel po słynnej bitwie była w tych okolicach czerwona od krwi.

117

mogłaby mie´c wi˛ec miejsce dziewiata ˛ bitwa z Sasami, wymieniona przez Nenniusa. Trzecia˛ siedziba˛ (Chrétien de Troyes) było Cardigan w Walii, poło˙zone przy uj´sciu rzeki Teifi do Zatoki Cardigan. Za rezydencje Artura uwa˙za si˛e równie˙z du˙za˛ rzymska˛ fortec˛e Dev˛e (Chester) i miasto Caerdyv (Cardiff, obecna stolica Walii). W Glastonbury w hrabstwie Somerset, je´sli wierzy´c legendom, znajdowało si˛e w czasach Artura symboliczne centrum brytyjskiego chrze´scija´nstwa. Znajdujace ˛ si˛e tu do dzi´s opactwo benedykty´nskie (Glastonbury Abbey), uwa˙zane za najstarsze w Anglii, stoi jakoby w miejscu pradawnego klasztoru, ufundowanego przez króla Artura. Było to miejsce s´wi˛ete, albowiem wła´snie w Glastonbury, na Ynys Witrin (Szklanej Wyspie) Józef z Arymatei zasadził był swoja˛ lask˛e, która rozrosła si˛e w pi˛ekny krzak głogu. Co ciekawe, w Glastonbury, u podnó˙za kopca zwanego Glastonbury Tor rzeczywi´scie rósł niespotykany nigdzie indziej gatunek głogu. Ju˙z nie ro´snie, albowiem purytanie Cromwella wyrwali i spalili wszystko ze szcz˛etem w ramach walki z „zabobonami papistów”. Ech, historio, historio, czarna dyskoteko. . . W opactwie Glastonbury znalazła jakoby azyl i miejsce pokuty królowa Ginewra, tutaj te˙z został jakoby pochowany Artur — grobowiec króla i królowej został „odkryty” w roku 1190 na polecenie króla Henryka II w ramach akcji propagandowej majacej ˛ wzmocni´c jego pretensje do korony i władzy nad imperium Artura. Zaiste, kupa paradoksów na raz — fałszywy grób rzekomo historycznego króla jako pretekst do roszcze´n do totalnie legendarnego imperium.35 W tradycji ludowej wzgórze Glastonbury Tor było miejscem czarów. Zbierały si˛e tu elfy, którymi władał bóg Gwyn ap Nudd (z którym wojował ludowy s´wi˛ety, Collen). Niekiedy identyfikuje si˛e równie˙z okolice Glastonbury z magiczna˛ kraina˛ Avalon — poglad ˛ ten prezentuja˛ niektórzy pisarze fantasy — Marion Zimmer Bradley i Stephen R. Lawhead. Lokalizacj˛e innych wa˙znych dla mitu miejsc i regionów przedstawiaja˛ mapy, które pracowicie wyrysowałem na podstawie ró˙znych z´ ródeł — nie wyłaczaj ˛ ac ˛ literatury fantasy.

Avalon . . . uz Avalun, der Feinen Land. . . Gotfryd ze Strasburga 35

Wiele wydarze´n z mitu arturia´nskiego mo˙ze mie´c podło˙ze historyczne. Ale w podbój i zhołdowanie przez Artura Galii, Akwitanii, Irlandii, Rzymu (!), Gotlandii i Norwegii (!!!) uwierzy´c nie sposób.

118

Mityczna Kraina Wró˙zek (Faërie, Land der Feinen) miejsce odpoczynku i azylu zm˛eczonych z˙ yciem doczesnym bohaterów. Kraina Wiecznej Szcz˛es´liwo´sci i Młodo´sci, identyfikowana ze znanym z mitologii irlandzkiej Tír nan Og, Krajem Młodo´sci, i celtycka˛ Wyspa˛ Błogosławionych (Isle of the Blest), odpowiednikiem homeryckiego Elizjum i Wyspy Hesperyd. W mitologii walijskiej kraina ta zwie si˛e Ynis Avallon (Ynys yr Afallon), czyli Wyspa Jabłoni lub Wyspa Jabłek (aval, afal znaczy jabłko). Na słynnym obrazie ˛ w otoczonym jabłoniaEdwarda Burne-Jonesa36 widzimy króla Artura s´piacego mi pawilonie. Dookoła ło˙za stoja˛ czarodziejki, a omywajace ˛ cało´sc´ fale morskie wskazuja,˛ z˙ e rzecz dzieje si˛e na wyspie. Avalon według poda´n bywa kraina˛ daleko za zachodnim morzem (jak mityczne Hy Brasil), kraina˛ zatopiona˛ pod falami (jak Lyonesse lub Ys) lub ukryta˛ w´sród mgieł wyspa˛ (Mgły Avalonu), lokalizowana˛ najcz˛es´ciej w okolicach Glastonbury, gdzie miała si˛e znajdowa´c mityczna Ynis Witrin (Ynys Gwydrin) — Szklana Wyspa. Na Szklanej Wyspie podania lokowały najdawniejszy chrze´scija´nski klasztor i kaplic˛e, za´s na niedalekiej, lecz niedost˛epnej dla s´miertelników Ynis Avalon — „poga´nska” ˛ Krain˛e Wró˙zek. To symboliczna konfrontacja Starego i Nowego. Lokowano Avalon równie˙z na wyspach Mona (Anglesey) i Manau (Man), b˛edacych ˛ faktycznie głównymi centrami kultu druidycznego. Wiele druidzkich sanktuariów i miejsc obrz˛edowych lokowano na wyspach — tak na morzu, jak i na jeziorach. Potwierdzaja˛ to wykopaliska. Niedaleko Anglesey, na wysepce Puffin Island, miał znajdowa´c si˛e te˙z pierwowzór Zamku Graala i góry Montsalvat — legendarny Caer Sidi, Wirujacy ˛ Zamek, zbudowany z ludzkich ko´sci. Był te˙z Avalon dolina˛ (The Fair Vale of Avalon, u Wartona). U Teodora Parnickiego (Tylko Beatrycze) Avalon, miejsce ukrycia Graala (i Czy´sciec Dantego), to owa tak wa˙zna dla fabuły ksia˙ ˛zki pozaoceaniczna góra. ´ U Tolkiena elfy odpływaja˛ ze Sródziemia za morze — oczywi´scie do Avalonu, analogia jest przejrzysta. A Jack Vance (trylogia Lyonesse) upchnał ˛ wszystkie Avalony do jednego wora — wykoncypował Starsze Wyspy (Hybras, czyli Hy Brasil), na których istnieja˛ królestwa (m.in. Lyonesse) oraz grody — m.in. Ys i Avallon. Ys, ma si˛e rozumie´c, w ostatniej cz˛es´ci cyklu (Madouc) klasycznie zapada si˛e w morskie odm˛ety.

36

Sir Edward Burne-Jones (1833–1898) był jednym ze sławniejszych malarzy z grupy prerafaelitów, artystów nader cz˛esto szukajacych ˛ inspiracji swych symboliczno-mistycznych dzieł w legendzie arturia´nskiej. Sceny z legendy o Arturze malowali te˙z m.in. William Hatherell, James Archer, Charles E. Fripp, Frank Cadogan Cowper, William Frank Calderon i Ferdynand Piloty Młodszy, a tak˙ze pó´zniejszy Arthur Rackham. Dzieła prerafaelitów do dzi´s zdobia˛ liczne wydania po´swi˛econych królowi Arturowi ksia˙ ˛zek.

A co było dalej? Aby wypełni´c luk˛e pomi˛edzy mitem o królu Arturze a dalszymi czasami historycznymi, mo˙zna podeprze´c si˛e zarówno wspomnianymi na wst˛epie kronikami, jak i literatura˛ fantasy. Jak mo˙zna z grubsza wyliczy´c, rzady ˛ Artura trwały około dwudziestu pi˛eciu lat. W chwili s´mierci na polach Camlann król miał prawdopodobnie niewiele ponad czterdziestk˛e. Chaos, jaki zapanował po bitwie pod Camlann (A.D. 537? 540? 542?), trwał zapewne dłu˙zej ni˙z zamieszanie po s´mierci Ambrosiusa czy Utera Pendragona. Czy oprócz Mordreda Artur miał potomków, nie wiemy — i nie ma to wi˛ekszego znaczenia. Pami˛etajmy, z˙ e mamy do czynienia z Celtami, którym obce było poj˛ecie władcy lennego czy monarchii dziedzicznej. Synom czy krewnym poległego króla tron nie nale˙zał si˛e jak psu zupa i nie było: „Król umarł, niech z˙ yje król!” Król Celtów musiał (lub powinien) mie´c demokratyczna˛ akceptacj˛e wi˛ekszo´sci — a po Arturze z pewno´scia˛ niełatwo było co´s takiego uzyska´c. Ale z pewno´scia˛ było wielu kandydatów. Legenda powiada, z˙ e w ko´ncu nowym Duxem Bellorum został Konstantyn, syn Kadora (po walijsku Custennin ap Cador). W wersji proboszcza Layamona sam Artur, umierajac, ˛ zło˙zył urzad ˛ w r˛ece Konstantyna. A co na to literatura fantasy? W The Beloved Exile Parke Godwin równie˙z czyni z Konstantyna nast˛epc˛e Artura, ale nie bez ci˛ez˙ kiej walki. Konkurentami i pretendentami do korony sa,˛ mi˛edzy innymi: Emrys, syn Kaia, król Marek z Kornwalii i. . . królowa Ginewra. Je´sli jednak kierowa´c si˛e noszac ˛ a˛ tytuł O zgubie i podboju Brytanii kronika˛ uczonego mnicha Gildasa, to po Camlann (i s´mierci Artura) Brytania rozpadła si˛e na pi˛ec´ królestw. Były to: Gwynedd, Powys, Dyfed i Gwent (obecna Walia) oraz Dumnonia (obecne Kornwalia, Devon i Somerset). Królestwami tymi rzadzi˛ li „tyrani”, opisani przez Gildasa pogardliwie i nieprzyjemnie — rzady ˛ tych złych i nieudolnych władców doprowadziły do tytułowej zguby kraju. Kronikarz trzech spomi˛edzy owych „tyranów” nazywa z imienia: byli nimi panujacy ˛ w Gwynedd Maelgwyn, władajacy ˛ Dyfed Vortipor i wła´snie Konstantyn, król Dumnonii. Tego ostatniego Gildas zdaje si˛e szczególnie nie lubi´c — zwie go „plugawym szczeni˛eciem rozpustnej dumno´nskiej lwicy”. 120

Na północy Wyspy przetrwały według Gildasa celtyckie królestwa Clyde, Rheged i Elmet. „Tyranom” Gildasa inny kronikarz, Czcigodny Beda, przeciwstawia madrych ˛ i sprawiedliwych królów saskich, zwanych bretwaldami — Aelle z Sussexu, Cerdika, Cynrika i Caewlina z Wessexu, Aethelberta z Kentu, Raedwalda ze Wschodniej Anglii. Nic wi˛ec dziwnego, z˙ e tyrani zaczynaja˛ pada´c jak kukiełki, a sprawiedliwi i madrzy ˛ bretwaldowie stopniowo opanowuja˛ ich dziedziny. W drodze błyskawicznej ekspansji Sasi opanowali kraj Brytów. Ju˙z w roku 550, a wi˛ec króciutko po bitwie pod Camlann, sascy agresorzy zaj˛eli obecne terytoria hrabstw Hampshire i Wiltshire — w ich r˛ece wpadły zatem tak silnie zwiazane ˛ z Arturem miejsca jak Winchester, Salisbury i Stonehenge. Pokonujac ˛ Brytów pod Beranburh (556) i pod Dyrham (577) Sasi wdarli si˛e gł˛eboko na równin˛e Salisbury i do Somersetu. Zaj˛eli kolejne arturia´nskie twierdze: Gloucester, Cirencester, Bath, Glastonbury. . . i Kamelot. Wkrótce opanowali uj´scie rzeki Severn do Zatoki Bristolskiej (obecne Gloucestershire), odcinajac ˛ Dumnoni˛e od Celtów w Walii. Gdy padł Devon, Dumnonia praktycznie przestała istnie´c — skurczyła si˛e do rozmiarów Kornwalii. Maszerujac ˛ na północ, Sasi pod wodza˛ Edwina opanowali brytyjskie pa´nstewka Elmetu, Deiry i Bernicii, tworzac ˛ w ich miejsce saskie królestwo Northumbrii. W ten sposób ju˙z od roku 600, to znaczy pół wieku po s´mierci Artura, praktycznie cała Brytania, od Kentu po Edynburg, od Sussex po Devon, po Zatok˛e Bristolska,˛ po uj´scia rzek Severn i Dee — nale˙zała do Sasów. Brytowie zostali tylko w Walii, Kornwalii i północnym Rhegedzie. Jest ich coraz mniej — trwa wielki exodus — sporo z nich wraca na kontynent, z którego przybyli. Płyna˛ do kraju, który wcia˙ ˛z jest celtycki — do Mniejszej Brytanii, czyli Armoryki, dzisiejszej Bretanii. Zwyci˛escy Sasi tworza˛ tzw. heptarchi˛e, siedem królestw: Kentu, Essexu, Sussexu, Wessexu, Wschodniej Anglii, Mercji i Northumbrii. Wkrótce cała Heptarchia zaczyna wojowa´c ze soba.˛ W latach 617–633 dominacj˛e uzyskuje Northumbria, rzadzona ˛ przez Edwina (pó´zniejszego s´wi˛etego). Wkrótce jednak Mercja (rodzinna kraina Tolkiena, pó´zniej nazwana w jego ksia˙ ˛zkach Marchia) ˛ rozgramia Northumbri˛e i uzyskuje hegemoni˛e. Ciekawe: w walkach przeciw rodakom Sasom Pend˛e, króla Mercji, wspiera celtycki król Gwyneddu, Cadwallo. By´c moz˙ e dlatego, z˙ e Northumbryjczycy sa˛ ju˙z chrze´scijanami, a Mercja i Celtowie, cho´c wyznaja˛ ró˙znych bogów, sa˛ solidarni wobec nowej, ekspansywnej religii? Ale sasko-brytyjskie przymierze Mercji i Gwyneddu nie trwa długo. Wkrótce (ok. 790) kolejny król Mercji odgradza si˛e od wypartych na zachód Celtów wielkim wałem ziemnym, który od jego imienia nazywa si˛e Grobla˛ Offy (Offa’s Dyke, od uj´scia rzeki Wye do Zatoki Bristolskiej na południu po uj´scie rzeki Dee na północy). Od tej chwili Grobla Offy jest granica,˛ linia˛ demarkacyjna˛ pomi˛edzy dwiema kulturami, dwoma j˛ezykami. . . i dwiema legendami. Bo w tym czasie w Walii kronikarz Nennius pisze ju˙z o Arturze, zbawcy Brytanii i pogromcy 121

Sasów. . . A Sasi, cho´c zwyci˛escy, mo˙ze wcia˙ ˛z jeszcze wspominaja˛ pogrom pod Badon. . . Sasi za´s maja˛ własne problemy. Mercja zostaje podbita przez Wessex. Majacy ˛ teraz hegemoni˛e władca Wessexu, Egbert, w roku 827 jednoczy Heptarchi˛e w jedno pa´nstwo i zostaje pierwszym historycznie uznanym i potwierdzonym królem czego´s, co mo˙zna ju˙z nazywa´c Anglia˛ w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Egbert rezyduje w Winchesterze, ju˙z wówczas uwa˙zanym za siedzib˛e legendarnego Artura. W roku 838 ostatecznie podbita zostaje Kornwalia, ostatni bastion Brytów dumno´nskich37 . Zamek Tintagel, miejsce urodzenia wielkiego króla Artura, miejsce narodzin jego legendy — wpada w r˛ece potomków Hengista. . . Zwyci˛eska Anglia te˙z ma problemy — przybywa kolejny naje´zd´zca — Du´nczycy. Przez pewien czas Wikingowie całkowicie władaja˛ krajem. Biedna, nieustannie naje˙zd˙zana Wyspa. . . Alfred Wielki wypiera wreszcie Du´nczyków. . . Ale to jeszcze nie koniec najazdów. Przychodzi rok 1066, przez Kanał przeprawia si˛e Wilhelm, ksia˙ ˛ze˛ Normandii. „B˛ekart”, jak go nazywaja,˛ pod Hastings rozbija w puch Anglosasów króla Harolda II.38 Wilhelm otrzymuje przydomek Zdobywcy, Anglia jest normandzka. Anglia wkrótce zacznie mówi´c mieszanka˛ saskiego i francuskiego, z tego koktajlu zrodzi si˛e j˛ezyk angielski — j˛ezyk, w którym o królu Arturze pisze proboszcz Layamon. . . Proboszcz pisze, a norma´nscy feudałowie ju˙z patrza˛ w stron˛e Walii. W stron˛e słabych, zwa´snionych ksi˛estewek Powys, Dyfed, Gwynedd, Deheubarth, Morgannwg, Gwent. . . Zaczyna si˛e ekspansja Normanów — opisana przez Jadwi˙ nska˛ w noweli Pielgrzymka do Compostelli. g˛e Zyli´ Ale Celtowie walijscy nie poddaja˛ si˛e. Jednocza˛ si˛e i walcza.˛ Gdy w roku 1157 Henryk II Plantagenet próbuje dokona´c aneksji Walii i uczyni´c z niej pa´nstewko wasalne, ksia˙ ˛ze˛ ta Owain Gwynedd i Rhys ap Gruffyd sprawiaja˛ mu t˛egie lanie i na długi czas zapewniaja˛ Walii niezawisło´sc´ . Za rzadów ˛ nast˛epców Henryka II — Ryszarda Lwie Serce, Jana Bez Ziemi i Henryka III Anglia jest słaba, uwikłana w wojny i rokosze, nie ma na podboje ani czasu, ani s´rodków. Niepodległo´sc´ Walii nie jest zagro˙zona. Wi˛ecej, niepodległo´sc´ ta jest przez Angli˛e formalnie uznawana! Gdy w roku 1267 na mocy traktatu z Montgomery ksia˙ ˛ze˛ Llewelyn ap Iorweth, zwany Wielkim, połaczył ˛ walijskie ksi˛estewka w jedno du˙ze Ksi˛estwo 37

Nazwa Kornwalia, wbrew pi˛eknej legendzie o Koryneuszu, druhu Brutusa, pochodzi wła´snie z tego okresu. Została półwyspowi nadana przez zdobywców, Sasów, dopiero w w. IX. 38 Ciekawostka dla lubiacych ˛ takie ciekawostki: król Harold zginał ˛ pod Hastings ugodzony strzała˛ w oko. Według legendy jego z˙ ona, królowa Edith o Łab˛edziej Szyi, na pobojowisku rozpoznała odarte ze zbroi zwłoki po tzw. malinkach — krwiakach, które w szale rozkoszy wygryzła na m˛ez˙ owskim barku podczas poprzedzajacej ˛ bitw˛e nocy miłosnej.

122

Walii, Anglia uznała je za pa´nstwo niezawisłe. Był to jedyny wypadek w dziejach. Ale nie trwał długo.

123

Na tronie angielskim zasiada bowiem oto w roku 1272 Edward I, król madry ˛ i energiczny. Jedna˛ z pierwszych jego inicjatyw po zaprowadzeniu w kraju ładu i umocnieniu władzy monarszej jest podbój i zhołdowanie Walii. Walka jest zaciekła, ale w starciu z Edwardem Walijczycy nie maja˛ szans. Anglicy zalewaja˛ kraj. W roku 1282 ostatni niezawisły walijski ksia˙ ˛ze˛ , Llewelyn ap Gruffyd, podrywa rodaków do powstania. Ponosi druzgocac ˛ a˛ kl˛esk˛e w bitwie pod Builth Wells nad rzeka˛ Irfon, w której sam ginie. Po pacyfikacji (czytaj: rzezi) kraju, Walia uznaje hegemoni˛e Anglii i wasalstwo wobec angielskiej korony. Legenda głosi, z˙ e cho´c pobici, potomkowie króla Artura stawiali Edwardowi I warunki. „Nie zaakceptujemy władcy — wołali — który urodził si˛e poza Walia˛ i który mówi po francusku!” „Zgoda — powiedział Edward, po czym rozwinał ˛ z pieluszek swego narodzonego podczas kampanii syna. — Oto wasz pan. Urodził si˛e w Carnarvon, w Walii i nie mówi po francusku ani słowa!” Od tamtej pory ka˙zdy nast˛epca tronu brytyjskiego nosi tytuł ksi˛ecia Walii.39 A co powiada historia? W dowód wasalnego hołdu i podda´nstwa, Edward I otrzymuje od pobitych Walijczyków. . . koron˛e króla Artura. Korona legendarnego władcy wraca do Londinium. Do miasta, w którym koronowano Utera Pendragona i Artura. . . Co z tego, z˙ e korona jest falsyfikatem? Chodzi o symbol. A nasi dzielni, niepokonani Piktowie z Północy? Trzymali si˛e jeszcze dłu˙zej, cho´c w nieco odmienionej postaci. Najpierw. . . powtórzyli bład ˛ Vortigerna. Naciskani od południa przez Sasów, poprosili o pomoc Celtów: irlandzkich Scoti z Dal Riady. Szkoci za´s szybko opanowali kraj, który od tej pory (rok 844) przybrał nazw˛e Szkocji. Ludno´sc´ szkocka i piktyjska szybko zintegrowała si˛e w jeden naród. Ostro wział ˛ si˛e za Szkocj˛e ten sam Edward I, który zaanektował Wali˛e. Podbił Szkotów w 1296, ale ju˙z w 1297 m˛ez˙ ny William Wallace dał Anglikom w kuper pod Stirling i kraj wyswobodził. Edward z kolei złupił Szkotom skór˛e pod Falkirk i kraj zajał. ˛ Ale potomkowie Piktów nie zło˙zyli broni. Do walki poderwał si˛e dzielny Robert Bruce. Gdy w roku 1314 syn Edwarda I, Edward II, ów wspomniany wcze´sniej ksia˙ ˛ze˛ Walii z pieluszek, spróbował (nieudolnie) kontynuowa´c dzieło sławnego ojca i pacyfikowa´c Szkotów, dostał od Bruce’a pod Bannockburn lanie, jakiego Anglicy nie pami˛etali od czasów Hastings. Szkocja odzyskała niepodległo´sc´ i odr˛ebno´sc´ , a Anglicy długo czekali na rewan˙z za Bannockburn. Doczekali si˛e, ale dopiero prawie pi˛ec´ wieków pó´zniej: w roku 1746, gdy zmasakrowali Szkotów pod Culloden i totalnie podporzadkowali ˛ sobie Wy˙zyny, zabraniajac ˛ góralom nie tylko noszenia broni, ale nawet spódniczek i tartanów. Ale niezłomny piktyjsko-szkocki duch przetrwał: swa˛ odr˛ebno´sc´ Szkocja zachowała. 39

To od poczatku ˛ do ko´nca legenda. W rzeczywisto´sci tytuł ksi˛ecia Walii został ustanowiony (czysto formalnie) tytułem pierworodnego syna króla Anglii dopiero w roku 1301. Pierwszym ksi˛eciem Walii zostaje faktycznie Edward, syn Edwarda I, pó´zniejszy pierdołowaty i nieudolny Edward II. Ten sam, któremu wbito w tyłek roz˙zarzony z˙ elazny pr˛et.

124

Do dzi´s. Jak za Roberta Bruce’a, Anglia si˛ega dzi´s tylko do rzeki Tweed. Za rzeka˛ Tweed jest Szkocja, kiep ten, kto tego nie widzi. A Edward III, syn pobitego pod Bannockburn, obalonego i bestialsko zamordowanego Edwarda II, w roku 1344 składa w Westminsterze uroczysta˛ przysi˛eg˛e: „B˛ed˛e wiernie kroczył po s´ladach wielkiego króla Artura i stworz˛e dru˙zyn˛e Okra˛ głego Stołu z mych dobrych i prawych rycerzy. . . ” Edward, Norman z dziada pradziada, składa t˛e przysi˛eg˛e po francusku. Angielskiego nie zna w ogóle. Ani słowa. O walijskim — j˛ezyku Artura — nie ma nawet bladego poj˛ecia. W roku 1348, po zwyci˛estwach pod Crécy i Calais, Edward ju˙z ma swój Okra˛ gły Stół — zasiadaja˛ przy nim pierwsi „najgodniejsi w´sród godnych” — kawalerowie Orderu Podwiazki. ˛ .. Ale tymczasem Walijczycy jeszcze raz powstaja˛ do boju przeciw angielskim naje´zd´zcom. W roku 1400 do buntu zrywa si˛e Owain Glyndwr, zwany przez Anglików Owenem Glendowerem. Rozpoczyna si˛e wojna partyzancka. Pod hasłem: „Wolna Walia dla wolnych Walijczyków!” Owain Glyndwr pustoszy angielskie osiedla, atakuje norma´nskie zamczyszcza, które od czasów Edwarda I były symbolem obcej okupacji. Mocno naciskany przez wojska angielskie Glyndwr wzywa na pomoc braci Celtów z Irlandii i Szkocji, prosi nawet o interwencj˛e Francji. Ale pomoc nie nadchodzi. Owena wspieraja˛ tylko angielskie buntownicze rody Mortimerów i Percych, w´sród tych ostatnich słynny Percy „Hotspur”. W roku 1403 powsta´ncy ponosza˛ ci˛ez˙ ka˛ kl˛esk˛e pod Shrewsbury, a w roku 1410 powstanie zostaje ostatecznie stłumione. To koniec marze´n o samodzielnym i niezale˙znym pa´nstwie. Walia definitywnie staje si˛e cz˛es´cia˛ Anglii — pó´zniej Wielkiej Brytanii.40 Hasło „Niezawisła Walia dla Walijczyków” bywa jednak od czasu do czasu rzucane. Cho´c Walia to nie Ulster i nie było nigdy z˙ adnej walijskiej IRA, to zdarzyło si˛e (w roku 1966), z˙ e oprócz hasła rzucono równie˙z kilka bomb. A kultowymi bohaterami dwudziestowiecznych nacjonalistów i separatystów walijskich byli Llewelyn Wielki i Owain Glyndwr. . . A w wieku XX godłem Walii zostaje Czerwony Smok, emblemat Utera Pendragona i Artura. . . Nie snujac ˛ jednak teorii o tym, jaka mo˙ze by´c przyszło´sc´ Walii, wracajmy do przeszło´sci. Do historii. Oto król Henryk V w roku 1415 wskrzesza tradycje Wielkiego Króla Artura triumfem angielskiego or˛ez˙ a pod Azincourt i na mocy traktatu z Troyes po´slubia Katarzyn˛e de Valois, królewn˛e francuska.˛ 40

Sam Owain Glyndwr, przywódca powstania, uniknał ˛ zemsty Anglików, ukrył si˛e w zagubionej w´sród wrzosowisk posiadło´sci swych córek, gdzie zmarł około roku 1416. Tradycja ludowa przypisywała mu moc czarodziejska˛ i łaczyła ˛ z legenda˛ Artura i Merlina. Według licznych poda´n, Owain, podobnie jak Artur czy Merlin, wcale nie umarł, lecz ukryty w podziemnych kawernach gór Snowdonii czeka na dzie´n wielkiej potrzeby, kiedy to powróci, by znów walczy´c o wolna˛ Wali˛e.

125

A owa francuska królewna, teraz ju˙z owdowiała królowa Katarzyna, w roku 1422 ponownie wychodzi za ma˙ ˛z — po´slubia potajemnie pewnego szlachcica. Szlachcic nie jest ani Sasem, ani Normanem — nie wywodzi swego drzewa genealogicznego ani od saskich thanów z heptarchii, ani od rycerzy Wilhelma Zdobywcy. Jest Walijczykiem, Brytonem, Celtem z krwi i ko´sci i z dziada pradziada. Pochodzi ze starego rodu Tudorów, w my´sl rodowej legendy wiodacego ˛ swe korzenie od samego króla Artura. Szlachcic nosi to samo imi˛e, co walijscy bohaterowie walk o niepodległo´sc´ , Gwynedd i Glyndwr. Imi˛e jednego z rycerzy Artura: Owain. W roku 1485 sir Thomas Malory, dobry rycerz z Newbold Revell w hrabstwie ´ Warwickshire, oddaje do druku dzieło swego z˙ ycia, zatytułowane Smier´ c Artura. . . W tym samym roku wnuk Walijczyka Owaina Tudora i królowej wdowy Katarzyny, Henryk Richmond, si˛ega po tron i władz˛e nad Anglia.˛ Uwa˙za si˛e za potomka króla Artura w linii prostej i ogłasza si˛e oficjalnie Arturowym spadkobierca.˛ Do walki przeciw Ryszardowi III z rodu Yorków Henryk staje pod sztandarem, na którym — jak na proporcu Artura pod Badon — wyszyty jest Czerwony Smok. I jak Artur pod Badon, Walijczyk Richmond zwyci˛ez˙ a pod Bosworth, w bitwie, w której Ryszard III, utraciwszy swego siwka, zwanego White Surrey, daje „królestwo za konia”. Zwyci˛estwo pod Bosworth i s´mier´c Ryszarda ko´ncza˛ Wojn˛e Dwóch Ró˙z. Wst˛epujac ˛ na tron Anglii pod imieniem Henryka VII, potomek Owaina Tudora ogłasza restauracj˛e rzadów ˛ Brytów nad Brytania˛ i powrót do arturia´nskiej tradycji. Swego pierworodnego syna chrzci imieniem Artur41 , a uroczysty chrzest odbywa si˛e w Winchesterze — czyli w Kamelocie Malory’ego. Artur Tudor (który miał by´c Arturem II) umiera jednak młodo i nigdy nie wst˛epuje na tron. Przepowiednia o „powrocie Artura” nie ziszcza si˛e. . . Ale walijscy Tudorowie, potomkowie legendarnego króla, sa˛ wcia˙ ˛z u władzy. Henryk VIII, drugi syn Henryka VII, król Anglii, rozkazuje wyremontowa´c i odmalowa´c Okragły ˛ Stół z Winchesteru, ozdabiajac ˛ go biało-czerwona˛ Ró˙za˛ Tudorów. Henryk VIII pozostawia troje potomstwa. Rzady ˛ po nim obejmuje najpierw syn, Edward VI, po nim panuje córka, zwana Maria˛ Krwawa˛42 . A po Marii w roku 1558 na tron angielski wst˛epuje El˙zbieta, córka Henryka VIII i Anny Boleyn. El˙zbieta I, wielka królowa Anglii. Zafascynowani nia˛ poeci napisza,˛ z˙ e, cytuj˛e: „wejrzenie jej zdradza, i˙z z prawych Brytów ród swój wiedzie”. I dodadza: ˛ „Chwała prawowitym monarchom, prawdziwym dzieciom Brytanii!” 41

To popularne w całym s´wiecie imi˛e m˛eskie jest pochodzenia celtyckiego i wywodzi si˛e od legendarnego króla, innego z´ ródłosłowu nie posiada. Ka˙zdy noszacy ˛ to imi˛e nosi je ku nie´smiertelnej czci i sławie wielkiego króla Brytów. To jeszcze jeden — niemały — wkład legendy arturia´nskiej w nasza˛ współczesno´sc´ . 42 Nie liczac ˛ dziewi˛eciodniowego panowania lady Jane Grey, rzecz jasna.

126

Ród i dziedzictwo Artura odradza si˛e. . . w kobiecie. Kobiecie, która podobnie jak Artur, uczyni z Brytanii pot˛eg˛e. Kobiecie, która umrze bezpotomnie. W roku 1859 Alfred lord Tennyson ko´nczy pisa´c Idylle królewskie. . . ´ W roku 1958 Terence Hanbury White ko´nczy pisa´c Swiec˛ e na wietrze, ostatni tom trylogii The Once and Future King. . . W roku 1982 John Boorman ko´nczy realizacj˛e filmu Excalibur. . . W tym samym roku Marion Zimmer Bradley ko´nczy pisa´c Mgły Avalonu. . . W roku 1991 Terry Gilliam kr˛eci film The Fisher King. . . Arthurus, Rex quondam, Rexque futurus. Legenda z˙ yje. Graal wcia˙ ˛z jest do odnalezienia. Avalon wcia˙ ˛z istnieje. Ale wcia˙ ˛z osnuwaja˛ go mgły.

Maladie

Widz˛e tunel lustrzany, wy˙złobiony, zda si˛e W podziemiach moich marze´n, gro´zny i zakl˛ety Samotny, stopa˛ ludzka˛ nigdy nie dotkni˛ety Nie znajacy ˛ pór roku, zamarły w bezczasie. Widz˛e ba´sn´ zwierciadlana,˛ k˛edy zamiast sło´nca Nad zwłokami praistnie´n orszak gromnic czuwa Ba´sn´ , co si˛e sama z siebie bez ko´nca wysnuwa Po to, aby si˛e nigdy nie dosnu´c do ko´nca. . . Bolesław Le´smian

Bretania, odkad ˛ si˛egn˛e pami˛ecia,˛ kojarzy mi si˛e z m˙zawka,˛ z szumem fal, wdzierajacych ˛ si˛e w poszarpana˛ kamienista˛ pla˙ze˛ . Barwy Bretanii, która˛ pami˛etam, to szaro´sc´ i biel. I oczywi´scie aqua marina, jak˙zeby inaczej. Dotknałem ˛ boku konia ostroga,˛ ruszyłem w stron˛e wydm, szczelniej otulajac ˛ si˛e płaszczem. Drobne krople — zbyt drobne, by wsiaka´ ˛ c — osiadały g˛esto na tkaninie, na grzywie konia, m˛etna˛ para˛ c´ miły połysk metalowych cz˛es´ci ekwipunku. Horyzont wypluwał ci˛ez˙ kie, kł˛ebiaste, szarobiałe chmury, toczace ˛ si˛e po niebie w stron˛e ladu. ˛ Wjechałem na pagórek, poro´sni˛ety k˛epami sztywnej, szarej trawy. I wtedy ja˛ zobaczyłem, czarna˛ na tle nieba, nieruchoma,˛ zastygła˛ jak posag. ˛ Podjechałem bli˙zej. Ko´n ci˛ez˙ ko stapał ˛ po piachu, wilgotnym tylko cienka,˛ wierzchnia˛ warstwa,˛ p˛ekajac ˛ a˛ pod naciskiem kopyt. Siedziała na siwym koniu, niewie´scim sposobem, owini˛eta ciemnoszara,˛ powłóczysta˛ opo´ncza.˛ Kaptur miała odrzucony na plecy, jej jasne włosy były wilgotne, skr˛econe, zlepione na czole. Trwajac ˛ w bezruchu, patrzyła na mnie spokojnym, jakby zamy´slonym wzrokiem. Emanowała spokojem. Jej ko´n potrzasn ˛ ał ˛ łbem, zabrz˛eczał uprz˛ez˙ a.˛ — Bóg z toba,˛ rycerzu — odezwała si˛e, uprzedzajac ˛ mnie. Głos te˙z miała spokojny, opanowany. Taki, jakiego oczekiwałem. — I z toba,˛ pani. Miała regularnie owalna,˛ miła˛ twarz, pełne usta o interesujacym ˛ wykroju, nad prawa˛ brwia˛ znami˛e lub mała˛ blizn˛e w kształcie odwróconego półksi˛ez˙ yca. Rozejrzałem si˛e. Dookoła były wyłacznie ˛ wydmy. Ani s´ladu orszaku, wozu, pachołków. Była sama. Jak ja. Poda˙ ˛zyła wzrokiem za moim spojrzeniem, u´smiechn˛eła si˛e. — Jestem sama — potwierdziła niezaprzeczalny fakt. — Czekałam tu na ciebie, rycerzu. Aha. Czekała na mnie. Rzecz wygladała ˛ interesujaco, ˛ albowiem nie miałem poj˛ecia, kim jest. I nie spodziewałem si˛e zasta´c na tej pla˙zy nikogo, kto mógłby mnie oczekiwa´c. Tak mi si˛e przynajmniej wydawało. — A zatem — zwróciła ku mnie twarz, tchnac ˛ a˛ spokojem i chłodem — ruszajmy, rycerzu. Jestem Branwen z Kornwalii. Nie była z Kornwalii. I nie była Bretonka.˛ Sa˛ powody, dla których zdarza mi si˛e nie pami˛eta´c tego, co wydarzyło si˛e w niedalekiej nawet przeszło´sci. Zdarzaja˛ mi si˛e czarne luki w pami˛eci. I odwrotnie, zdarza mi si˛e niekiedy pami˛eta´c wydarzenia, co do których jestem prawie pewien, z˙ e nie miały miejsca. Dziwne rzeczy dzieja˛ si˛e czasami z moja˛ głowa.˛ Czasami si˛e myl˛e. Ale irlandzkiego akcentu, akcentu z Tary i wzgórz Temair, nie pomyliłbym z z˙ adnym innym. Nigdy. Mogłem jej to powiedzie´c. Ale nie powiedziałem. 130

Skłoniłem hełm, pi˛es´cia˛ w r˛ekawicy dotknałem ˛ kolczugi na piersi. Nie przedstawiłem si˛e. Miałem prawo nie przedstawia´c si˛e. Odwrócona tarcza przy moim kolanie była czytelnym i szanowanym sygnałem ch˛eci utrzymania incognito. Obyczaj rycerski zaczynał ju˙z na dobre przybiera´c charakter powszechnie uznawanej normy. Nie był to wcale najzdrowszy objaw, zwa˙zywszy, z˙ e obyczaj rycerski stawał si˛e coraz bardziej idiotyczny i niemo˙zebnie dziwaczał. — Jed´zmy — powtórzyła. Ruszyła koniem w dół, mi˛edzy kopczyki wydm, nastroszone trawami niby szczecina.˛ Poda˙ ˛zyłem za nia,˛ dogoniłem, pojechali´smy bok w bok. Chwilami nawet wysuwałem si˛e do przodu — kto´s patrzacy ˛ na nas mógłby pomy´sle´c, z˙ e to ja prowadz˛e. Nie przejmowałem si˛e. Kierunek z grubsza biorac, ˛ zdawał si˛e by´c słuszny. Bo za nami było morze. Nie rozmawiali´smy. Branwen, chcaca ˛ uchodzi´c za Kornwalijk˛e, kilkakrotnie odwracała ku mnie twarz, sprawiajac ˛ wra˙zenie, jakby chciała o co´s zapyta´c. Ale nie spytała. Byłem wdzi˛eczny. Czułem, z˙ e jestem sposobny do bardzo niewielu odpowiedzi. Milczałem równie˙z i my´slałem — o ile mo˙zna tak nazwa´c proces mozolnego układania w sensowny porzadek ˛ wirujacych ˛ w głowie obrazów i faktów. Czułem si˛e z´ le. Naprawd˛e z´ le. Z zamy´slenia wyrwał mnie zduszony krzyk Branwen i widok z˛ebatego ostrza tu˙z przed moja˛ piersia.˛ Uniosłem głow˛e. Ostrze nale˙zało do rohatyny, trzymanej przez draba w rogatej błaze´nskiej czapce i porwanej kolczudze. Drugi, z paskudna,˛ ponura˛ g˛eba,˛ trzymał konia Branwen za wodze przy munsztuku. Trzeci, stoja˛ cy kilka kroków za nimi, mierzył do mnie z kuszy. Nie cierpi˛e, kiedy mierzy si˛e do mnie z kuszy. Gdybym był, zaraza, papie˙zem, to zakazałbym wyrobu kusz pod kara˛ ekskomuniki. — Spokojnie, rycerzu — powiedział ten, który trzymał kusz˛e, celujac ˛ prosto w moje gardło. — Nie zabij˛e ci˛e. Je˙zeli nie b˛ed˛e musiał. Ale je˙zeli dotkniesz miecza, b˛ed˛e musiał. — Potrzebne jest nam z˙ arcie, ciepłe odzienie i troch˛e grosza — o´swiadczył ten ponury. — Waszej krwi nie chcemy. — Nie jeste´smy dzikusami — rzekł ten w s´miesznej czapce. — Jeste´smy solidni, fachowi zbójcy. Mamy swoje zasady. — Pewnie odbieracie bogatym, oddajecie biednym? — spytałem. Ten w s´miesznej czapce u´smiechnał ˛ si˛e szeroko, a˙z po i dziasła. ˛ Miał czarne, l´sniace ˛ włosy i s´niada˛ twarz południowca, zje˙zona˛ kilkudniowym zarostem. — Nasza solidno´sc´ nie si˛ega a˙z tak daleko — powiedział. — Odbieramy wszystkim, jak leci. Ale z˙ e sami jeste´smy biedni, wychodzi na to samo. Hrabia Orgellis rozpu´scił nas, rozwiazał ˛ dru˙zyn˛e. Do czasu, gdy zaciagniemy ˛ si˛e do kogo´s innego, musimy z˙ y´c, nie uwa˙zasz? 131

— Po co mu to mówisz, Bec de Corbin? — odezwał si˛e ten ponury. — Po co mu si˛e tłumaczysz? Przecie˙z on kpi sobie z nas. Chce obrazi´c. — Jestem ponad to — powiedział dumnie Bec de Corbin. — Puszczam mimo uszu. No, rycerzu, nie tra´cmy czasu. Odtrocz juki i rzu´c je tu, na drog˛e. Obok niechaj spocznie twoja sakiewka. I płaszcz. Zauwa˙z, nie z˙ adamy ˛ ani konia, ani zbroi. Wiemy, gdzie jest granica. — Niestety — rzekł ten ponury, paskudnie mru˙zac ˛ oczy. — Musimy ci˛e równie˙z prosi´c o t˛e pania.˛ Na czas jaki´s. — Och, tak, byłbym zapomniał — Bec de Corbin wyszczerzył znowu z˛eby. — Rzeczywi´scie, musimy mie´c t˛e niewiast˛e. Sam rozumiesz, rycerzu, pustkowie, samotno´sc´ . . . Ju˙z zapomniałem, jak wyglada ˛ naga kobieta. — A ja nie mog˛e zapomnie´c — powiedział kusznik. — Widz˛e to co noc, gdy tylko zamkn˛e oczy. Zapewne musiałem si˛e bezwiednie u´smiechna´ ˛c, bo Bec de Corbin gwałtownym ruchem zbli˙zył mi rohatyn˛e do twarzy, a kusznik rzutem uniósł bro´n do policzka. — Nie — powiedziała nagle Branwen. — Nie, nie trzeba. Spojrzałem na nia.˛ Bladła stopniowo, od dołu twarzy, od ust. Ale głos miała ciagle ˛ spokojny, zimny, opanowany. — Nie trzeba — powtórzyła. — Nie chc˛e, aby´s zginał ˛ z mojego powodu, rycerzu. Nie zale˙zy mi te˙z, by mnie dodatkowo posiniaczyli i zrujnowali odzienie. W ko´ncu, có˙z to takiego. . . Wiele nie z˙ adaj ˛ a.˛ Nie zdziwiłem si˛e bardziej ni˙z rozbójnicy. Mogłem wszak domy´sle´c si˛e wczes´niej. To, co brałem za chłód, za spokój, za niewzruszone opanowanie, było po prostu rezygnacja.˛ Znałem to. — Rzu´c im swoje tobołki — ciagn˛ ˛ eła Branwen, blednac ˛ jeszcze bardziej — i jed´z. Prosz˛e ci˛e. Kilka staj stad ˛ jest krzy˙z na rozstaju. Zaczekasz tam na mnie. My´sl˛e, z˙ e to długo nie potrwa. — Niecodziennie trafiaja˛ si˛e tak rozsadni ˛ ludzie — powiedział Bec de Corbin, opuszczajac ˛ włóczni˛e. — Nie patrz tak na mnie — szepn˛eła Branwen. Niewatpliwie, ˛ co´s musiało by´c w mojej twarzy, chocia˙z wydawało mi si˛e, z˙ e nie´zle nad soba˛ panuj˛e. Si˛egnałem ˛ za siebie, udajac, ˛ z˙ e rozwiazuj˛ ˛ e rzemie´n juków, niepostrze˙zenie wyjałem ˛ prawa˛ stop˛e ze strzemienia. Uderzyłem konia ostroga˛ i kopnałem ˛ Beca de Corbin w twarz tak, z˙ e poleciał do tyłu, balansujac ˛ rohatyna˛ jak linoskoczek na linie. Wyciagaj ˛ ac ˛ miecz, schyliłem głow˛e, a wycelowany w moje gardło bełt huknał ˛ po czaszy hełmu, ze´slizgnał ˛ si˛e. Uderzyłem ponurego z góry, ładnym, klasycznym sinistrem, a skok konia ułatwił mi wyrwanie klingi z jego czaszki. Nie jest to wcale takie trudne, je´sli si˛e wie, jak to zrobi´c. Bec de Corbin, gdyby chciał, mógł zwia´c na wydmy. Nie chciał. My´slał, z˙ e ´ my´slał. zanim zdołam zawróci´c konia, zda˙ ˛zy wbi´c mi rohatyn˛e w plecy. Zle 132

Chlasnałem ˛ go szeroko, po r˛ekach, dzier˙zacych ˛ drzewce, i jeszcze raz, przez brzuch. Chciałem ni˙zej, ale mi nie wyszło. Nikt nie jest doskonały. Kusznik te˙z nie nale˙zał do tchórzliwych, zamiast ucieka´c, napiał ˛ ponownie ci˛eciw˛e i spróbował wycelowa´c. Wstrzymujac ˛ konia, chwyciłem miecz w połowie klingi i rzuciłem. Wyszło. Upadł tak ładnie, z˙ e nie musiałem zsiada´c, by odzyska´c bro´n. Branwen, schyliwszy głow˛e na ko´nski kark, płakała, dławiła si˛e szlochem. Nie powiedziałem słowa, nie zrobiłem gestu. Niczego nie zrobiłem. Poj˛ecia nie mam, co nale˙zy zrobi´c, gdy kobieta płacze. Pewien bard, którego poznałem w Dinas Dinlleu, w Gwynedd, twierdził, z˙ e najlepszym sposobem jest wówczas rozpłaka´c si˛e samemu. Nie wiem, z˙ artował czy mówił powa˙znie. Wytarłem starannie kling˛e miecza. Wo˙ze˛ pod siodłem szmatk˛e, która słu˙zy mi do wycierania klingi w podobnych sytuacjach. Wycieranie klingi uspokaja r˛ece. Bec de Corbin rz˛eził, j˛eczał i starał si˛e umrze´c. Mogłem zsia´ ˛sc´ i dobi´c go, ˙ ale nie czułem si˛e najlepiej. Poza tym niespecjalnie mu współczułem. Zycie jest okrutne. Mnie, jak pami˛etałem, te˙z nikt nie współczuł. Tak mi si˛e przynajmniej wydawało. Zdjałem ˛ hełm, kolczy kaptur i myck˛e. Zupełnie mokra.˛ Spociłem si˛e, mówi˛e wam, jak mysz w połogu. Czułem si˛e parszywie. Powieki cia˙ ˛zyły mi, jakby były z ołowiu, a w ramionach i łokciach narastało bolesne dr˛etwienie. Płacz Branwen słyszałem jak poprzez s´cian˛e z drewnianych bali, porzadnie ˛ ogacona˛ mchem. W głowie rozdzwonił si˛e i rozkołatał t˛epy, falujacy ˛ ból. Skad ˛ wziałem ˛ si˛e na tych wydmach? Skad ˛ przybywam i dokad ˛ zmierzam? Branwen. . . Słyszałem gdzie´s to imi˛e. Ale nie mogłem. . . nie mogłem sobie przypomnie´c. . . Odr˛etwiałymi palcami dotknałem ˛ zgrubienia na głowie, starej szramy, s´ladu po tamtym straszliwym ci˛eciu, które otworzyło mi czaszk˛e i wbiło w nia˛ powyginane kraw˛edzie rozłupanego hełmu. Có˙z w tym dziwnego, pomy´slałem, z˙ e noszac ˛ co´s takiego mam czasami pustk˛e we łbie? Có˙z dziwnego w tym, z˙ e czarny, otwierajacy ˛ si˛e na m˛etna˛ po´swiat˛e korytarz z moich snów zdaje si˛e prowadzi´c mnie i na jawie? Siakaniem ˛ nosa i pokasływaniem Branwen dała mi zna´c, z˙ e ju˙z. Przemogłem sucho´sc´ w gardle. — Jedziemy? — spytałem, celowo oschle, twardo, by zamaskowa´c słabo´sc´ . — Tak — odpowiedziała równie oschle. Otarła oczy wierzchem dłoni. — Rycerzu? — Słucham ci˛e, pani? — Gardzisz mna,˛ prawda? — Nieprawda. Gwałtownie odwróciła si˛e, pop˛edziła konia, droga˛ w´sród wydm, w kierunku skał. Poda˙ ˛zyłem za nia.˛ Czułem si˛e z´ le. 133

Czułem zapach jabłek. *

*

*

Nie lubi˛e zamkni˛etych bram, opuszczonych krat, podniesionych zwodzonych mostów. Nie lubi˛e sta´c niczym dure´n nad s´mierdzac ˛ a˛ fosa.˛ Nienawidz˛e zrywa´c sobie gardła, odpowiadajac ˛ knechtom, niezrozumiale krzyczacym ˛ z blanków i zza ambrazur, nie wiedzac, ˛ czy l˙za˛ mnie, kpia˛ czy pytaja˛ o imi˛e. Nienawidz˛e podawa´c imienia, kiedy nie mam ochoty go podawa´c. Dobrze si˛e tedy zło˙zyło, z˙ e brama była otwarta, krata podniesiona, a wsparci na halabardach i partyzanach knechci niespecjalnie gorliwi. Jeszcze lepiej si˛e zło˙zyło, gdy człowiek w aksamitach, pozdrowiwszy Branwen na podwórcu zadowolił si˛e kilkoma jej słowami i o nic mnie nie pytał. Grzecznie podał Branwen dło´n i przytrzymał strzemi˛e, grzecznie odwrócił wzrok, gdy zsiadajac ˛ pokazała spod spódnicy łydk˛e i kolano. Grzecznie dał zna´c, by´smy szli za nim. Zamek był przera´zliwie pusty. Jak wymarły. Było zimno, a widok czarnych, wygaszonych kominków sprawiał, z˙ e robiło si˛e jeszcze zimniej. Czekali´smy, ja i Branwen, w wielkiej, zimnej sali, w´sród sko´snych smug s´wiatła, wpadajacego ˛ przez ostrołukowe okna. Nie czekali´smy długo. Skrzypn˛eły niskie drzwi. Teraz, pomy´slałem, a my´sl rozbłysła mi pod czaszka˛ jak biały, chłodny, o´slepiajacy ˛ płomie´n ukazujac ˛ na moment długa,˛ nie ko´nczac ˛ a˛ si˛e gł˛ebi˛e czarnego korytarza. Teraz, pomy´slałem. Teraz wejdzie ona. Weszła. Ona. Iseult. A˙z mna˛ co´s targn˛eło, gdy weszła, gdy zaja´sniała biela˛ w ciemnym obramowaniu drzwi. Wierzcie lub nie, na pierwszy rzut oka była nie do odró˙znienia od tamtej, irlandzkiej Iseult, od mojej krewniaczki, od Złotowłosej Iseult z Átha Clíath, córki Diarmuida Mac Cearbhailla, króla Tary. Dopiero drugie spojrzenie ujawniało ró˙znice — włosy odrobin˛e ciemniejsze i bez tendencji do zwijania si˛e w loki. Oczy zielone, nie modre, bardziej okragłe, ˛ pozbawione tamtego niepowtarzalnego, migdałowego kształtu. Usta inne w wyrazie. I r˛ece. R˛ece miała, w rzeczy samej, bardzo pi˛ekne. My´sl˛e, z˙ e przywykła do komplementujacych ˛ porówna´n do alabastru lub słoniowej ko´sci, mnie jednak biel i gładko´sc´ tych rak ˛ kojarzyły si˛e z płonacymi ˛ w półmroku, rozjarzonymi do transparencji s´wiecami w kaplicy Ynis Witrin w Glastonbury. Branwen dygn˛eła gł˛eboko. Ja przykl˛eknałem, ˛ schyliwszy głow˛e, oburacz ˛ wyciagn ˛ ałem ˛ w jej stron˛e miecz w pochwie. Tak, jak kazał zwyczaj, oddawałem jej na usługi moja˛ kling˛e. Cokolwiek by to miało oznacza´c. Odpowiedziała ukłonem, zbli˙zyła si˛e, dotkn˛eła miecza ko´ncami smukłych palców. Mogłem ju˙z wsta´c. Ceremoniał zezwalał. Oddałem miecz temu w aksamitach, jak kazał zwyczaj. 134

— Witam na zamku Carhaing — powiedziała Iseult. — Pani. . . — Jestem Branwen z Kornwalii. A to mój towarzysz. . . No, ciekawe, pomy´slałem. — . . . rycerz Morholt z Ulsteru. Na Luga i Lira! Przypomniałem sobie. Branwen z Tary. A pó´zniej Branwen z Tintagelu, oczywi´scie. Ona. Iseult przypatrywała si˛e nam w milczeniu. Wreszcie, zło˙zywszy razem słynne, białe dłonie, z chrz˛estem wyłaniała palce. — Przybywacie od niej? — spytała cicho. — Z Kornwalii? Jak si˛e tu dostali´scie? Codziennie wypatruj˛e statku i wiem, z˙ e jeszcze nie przybił do naszych brzegów. Branwen milczała. I ja, rzecz jasna, te˙z nie wiedziałem, co odpowiedzie´c. — Mówcie — rzekła Iseult — Kiedy przypłynie tu statek, na który czekamy? Kto b˛edzie na jego pokładzie? Jaki b˛edzie kolor z˙ agla, pod którym przyb˛edzie tu korab z Tintagelu? Biały? Czy czarny? Branwen nie odpowiedziała. Iseult o Białych Dłoniach kiwn˛eła głowa,˛ sugerujac, ˛ z˙ e rozumie. Zazdro´sciłem jej tego. — Tristan z Lionesse, mój ma˙ ˛z i pan — powiedziała — jest ci˛ez˙ ko ranny. W walce przeciw hrabiemu Estultowi Orgellis i jego najemnikom przebito mu udo lanca.˛ Rana jatrzy ˛ si˛e. . . i nie chce goi´c. . . Głos Iseult załamał si˛e, pi˛ekne r˛ece zadygotały. — Tristana trawi goraczka ˛ od wielu dni. Cz˛esto majaczy, popada w omdlenia, nie poznaje nikogo. To ja czuwam przy jego ło˙zu, piel˛egnuj˛e go, lecz˛e, u´smierzam bole´sci. Jednakowo˙z, zapewne moja niezr˛eczno´sc´ i nieudolno´sc´ spowodowały, z˙ e Tristan posłał mego brata do Tintagelu. Ma˙ ˛z mój uwa˙za zapewne, z˙ e w Kornwalii łatwiej o dobrych medyków. Milczeli´smy, Branwen i ja. — Wcia˙ ˛z jednak nie ma wie´sci od mego brata, wcia˙ ˛z ani s´ladu po z˙ aglu jego korabia — ciagn˛ ˛ eła Iseult o Białych Dłoniach. — I oto nagle, zamiast tej, na która˛ czeka Tristan, zjawiasz si˛e ty, Branwen. Co ci˛e tu sprowadza? Ciebie, słu˙zk˛e i powiernic˛e Złotowłosej Królowej z Tintagelu? Czy przywiozła´s mo˙ze magiczny eliksir? Branwen pobladła. Poczułem nieoczekiwane ukłucie z˙ alu. Bo w porównaniu z Iseult, smukła,˛ wysoka,˛ zwiewna˛ i dostojna,˛ tajemnicza˛ i w´sciekle pi˛ekna,˛ Branwen wygladała ˛ jak prosta irlandzka wie´sniaczka, pucołowata, lniana, zgrzebna, okraglutka ˛ w biodrach, z włosami wcia˙ ˛z nieporzadnie ˛ poskr˛ecanymi od deszczu. Wierzcie lub nie, było mi jej z˙ al. — Ju˙z raz Tristan przyjał ˛ z twoich rak ˛ magiczny napój, Branwen — kontynuowała Iseult. — Napój, który wcia˙ ˛z działa i zabija go powoli. Wtedy, na statku, Tristan przyjał ˛ z twoich rak ˛ s´mier´c. Mo˙ze wi˛ec teraz przybywasz, by da´c mu z˙ y-

135

cie? Zaprawd˛e, Branwen, je´sli tak jest, spiesz si˛e. Czasu zostało mało. Bardzo mało. Branwen nie drgn˛eła. Twarz miała nieruchoma˛ jak lalka z wosku. Ich oczy, jej i Iseult, płonace ˛ ogniem i siła,˛ spotkały si˛e, zwarły. Wyczuwałem napi˛ecie, trzeszczace ˛ jak skr˛ecana lina. Wbrew moim oczekiwaniom to Iseult okazała si˛e silniejsza. — Pani Iseult — Branwen padła na kolana, pochyliła głow˛e — masz prawo mie´c do mnie z˙ al. Ale nie prosz˛e ci˛e o wybaczenie, bo nie przed toba˛ zawiniłam. Ciebie prosz˛e wyłacznie ˛ o łask˛e. Chc˛e go zobaczy´c, pi˛ekna Iseult o Białych Dłoniach. Chc˛e zobaczy´c Tristana. Jej głos był cichy, mi˛ekki, spokojny. W oczach Iseult był ju˙z tylko smutek. — Dobrze — powiedziała. — Zobaczysz go. Chocia˙z przysi˛egłam sobie, z˙ e nie pozwol˛e, by dotykały go obce oczy i dłonie. Zwłaszcza jej dłonie. Dłonie Kornwalijki. — Nie jest pewne, czy ona przypłynie tu z Tintagelu — szepn˛eła Branwen, wcia˙ ˛z na kolanach. — Wsta´n, prosz˛e — Iseult o Białych Dłoniach uniosła głow˛e, a w oczach jej zabłysły wilgotne diamenty. — Nie jest pewne, powiadasz. A ja. . . Ja pobiegłabym boso przez s´nieg, przez ciernie, przez roz˙zarzone w˛egle, gdyby. . . Gdyby tylko mnie wezwał. Ale on mnie nie wzywa, chocia˙z o tym wie. Wzywa t˛e, co do której nie ma tej pewno´sci. Nasze z˙ ycie, Branwen, nie ustaje w zadziwianiu nas ironia.˛ Branwen uniosła si˛e z kolan. Jej oczy, widziałem to wyra´znie, te˙z wypełniły si˛e diamentami. Ech, niewiasty. . . — Id´z wi˛ec do niego, miła Branwen — rzekła gorzko Iseult. — Id´z i zanie´s mu to, co widz˛e w twoich oczach. Ale przygotuj si˛e na najgorsze. Bo gdy ukl˛ekniesz przy jego ło˙zu, Tristan rzuci ci w twarz imi˛e, które nie b˛edzie twoim. Rzuci ci je w twarz jak obelg˛e. Id´z. Słudzy wska˙za˛ ci drog˛e. Zostałem z nia˛ sam, gdy Branwen wyszła za pachołkiem. Nie liczyłem kapelana z błyszczac ˛ a˛ tonsura,˛ schylonego nad ława,˛ mamroczacego ˛ pod nosem łaci´nskie dyrdymały. Nie zauwa˙zyłem go wcze´sniej. Czy był tu cały czas? Do diabła z nim. Nie przeszkadzał mi. Iseult, wcia˙ ˛z bezwiednie wyłamujac ˛ palce białych dłoni, patrzyła na mnie badawczo. Szukałem w jej oczach wrogo´sci i nienawi´sci. Bo przecie˙z musiała wiedzie´c. Gdy po´slubia si˛e z˙ ywa,˛ chodzac ˛ a˛ legend˛e, poznaje si˛e t˛e legend˛e w najdrobniejszych szczegółach. A ja, zaraza, taki drobny nie byłem. Patrzyła na mnie, a co´s bardzo dziwnego było w jej spojrzeniu. Potem, zebrawszy powłóczysta˛ sukni˛e dookoła waskich ˛ bioder, usiadła w rze´zbionym karle, zaciskajac ˛ białe dłonie na por˛eczach. — Usiad´ ˛ z tu, przy mnie — powiedziała — Morholcie z Ulsteru. Usiadłem. 136

O moim pojedynku z Tristanem z Lionesse kra˙ ˛zy mnóstwo nieprawdopodobnych, od poczatku ˛ do ko´nca zełganych historii. W jednej nawet zrobiono ze mnie smoka, którego Tristan zwyci˛ez˙ ył, zdobywajac ˛ tym samym formalne prawo do Iseult o Złotych Włosach. Dobre, co? I romantyczne, i usprawiedliwiajace. ˛ Czarnego smoka faktycznie nosiłem na tarczy, mo˙ze to stad. ˛ Bo przecie˙z ka˙zdy wie, z˙ e w Irlandii smoków nie ma od czasów Cuchulainna. Inna opowie´sc´ głosi, z˙ e walka miała miejsce w Kornwalii, zanim jeszcze Tristan poznał Iseult. To nieprawda. To wymysł minstreli. Jest faktem, z˙ e król Diarmuid posyłał mnie do Marka, do Tintagelu, byłem tam kilkakrotnie i rzeczywi´scie ostro z˙ arłem si˛e o haracz, nale˙zny Diarmuidowi od Kornwalijczyka, zaraza wie, z jakiego tytułu, nie interesowałem si˛e polityka.˛ Ale wówczas nigdy nie spotkałem Tristana. Nie spotkałem go te˙z wtedy, gdy po raz pierwszy był w Irlandii. Poznałem go dopiero podczas jego drugiej wizyty, kiedy to zjawił si˛e, by prosi´c o Złotowłosa˛ dla Kornwalii. Mark, syn Meichriona, kuzyn Wielkiego Artura, zapragnał ˛ uczyni´c z naszej Iseult pania˛ Tintagelu. Dwór Diarmuida, jak zwykle przy podobnych okazjach, podzielił si˛e na takich, co popierali t˛e koligacj˛e i na takich, co byli przeciw. Do tych ostatnich nale˙załem ja. Szczerze mówiac, ˛ nie miałem poj˛ecia, o co dokładnie szło, jak wspomniałem, nie miałem inklinacji ani do polityki, ani do intrygi. Było mi oboj˛etne, za kogo wydadza˛ Iseult. Ale umiałem i lubiłem si˛e bi´c. Plan, na ile go pojmowałem, był prosty, w istocie nie zasługiwał na miano intrygi. Mieli´smy zerwa´c Markowe swaty, nie dopu´sci´c do koligacji z Tintagelem. Czy był lepszy sposób ni˙z ukatrupienie posła? Znalazłem okazj˛e, zaczepiłem i obraziłem Tristana, a on mnie wyzwał. On mnie, rozumiecie. Nie odwrotnie. Bili´smy si˛e w Dún Laoghaire, na brzegu Zatoki. My´slałem, z˙ e pr˛edko sobie z nim poradz˛e. Na pierwszy rzut oka dwukrotnie górowałem nad nim waga˛ i co najmniej dwukrotnie do´swiadczeniem. Tak mi si˛e przynajmniej wydawało. Pomyłk˛e poznałem zaraz w pierwszym starciu, kiedy kopie poszły nam w drzazgi. Mało mi krzy˙ze nie p˛ekły, tak wbił mnie w oparcie siodła, mało brakowało, a zwaliłby mnie razem z koniem. Kiedy zawrócił i nie wołajac ˛ o druga˛ kopi˛e, dobył miecza, byłem uradowany — kopia ma to do siebie, z˙ e przy odrobinie szcz˛es´cia i dobrym wierzchowcu młodzik mo˙ze rozwali´c na miazg˛e nawet wprawnego rycerza. Miecz — na dłu˙zsza˛ met˛e — jest sprawiedliwszy. Pomacali´smy si˛e troch˛e po tarczach. Silny był jak byk, silniejszy ni˙z przypuszczałem. Walczył klasycznie — dexter, sinister, niebo-dół, raz po razie, bardzo szybko, i ta jego szybko´sc´ nie pozwalała mi wykorzysta´c przewagi do´swiadczenia, narzuci´c mu mojego, mniej klasycznego stylu. Pomału zaczał ˛ mnie m˛eczy´c, wi˛ec przy pierwszej okazji rabn ˛ ałem ˛ go nieuczciwie, w udo, pod dolny skraj tarczy, ozdobionej wspi˛etym lwem Lionesse.

137

Gdyby to było z ziemi, nie ustałby na nogach. Ale to było z konia. Nawet nie zwrócił uwagi, z˙ e krwawi jak wieprz, z˙ e bryzga ciemnym karminem na siodło, na kropierz, na piach. Ludzie, którzy tam byli, darli si˛e jak op˛etani. Byłem pewien, z˙ e upływ krwi robi swoje, a poniewa˙z i ja byłem bliski granicy wyczerpania, natarłem ostro, niecierpliwie i nieostro˙znie, by zako´nczy´c. I to był mój bład. ˛ Pod´swiadomie trzymałem tarcz˛e nisko, sadz ˛ ac, ˛ z˙ e zechce odwdzi˛eczy´c mi si˛e takim samym, wrednym, dolnym ci˛eciem. Nagle co´s rozbłysło mi w oczach i nie wiem, co było dalej. Nie wiem. Nie wiem, co było potem, pomy´slałem, patrzac ˛ na białe dłonie Iseult. Czy to mo˙zliwe? Czy˙zby był tylko tamten błysk, w Dún Laoghaire, ciemny korytarz, a zaraz potem szarobiałe wybrze˙ze i zamek Carhaing? Czy to mo˙zliwe? I natychmiast, jak gotowa odpowied´z, jak niezbity dowód, jak niepodwa˙zalny argument, przypłyn˛eły obrazy, zjawiły si˛e twarze, imiona, słowa, kolory, zapachy. Wszystko tam było, ka˙zdy, ka˙zdziute´nki dzie´n. I te dni zimowe, krótkie, niejasne zza rybich p˛echerzy w oknach, i te wiosenne, ciepłe, pachnace ˛ deszczem i parujac ˛ a˛ ziemia.˛ Dni letnie, długie i gorace, ˛ z˙ ółte od sło´nca i od słoneczników. Dni jesienne, barwiace ˛ na tysiac ˛ kolorów wzgórza pod Emain Macha. I wszystko, co zdarzyło si˛e w te dni — marsze, walki, pochody, łowy, uczty, kobiety, znowu walki, znowu uczty i znowu kobiety. Ognie Beltaine i dymy Samhain. Wszystko. To, co wydarzyło si˛e od tamtego momentu w Dún Laoghaire, po dzisiejszy zapaprany m˙zawka˛ dzie´n na armoryka´nskim wybrze˙zu. To wszystko było. Miało miejsce. Zdarzyło si˛e. Nie mogłem wi˛ec zrozumie´c, dlaczego to wszystko wydawało mi si˛e. . . Niewa˙zne. Nieistotne. Odetchnałem ˛ ci˛ez˙ ko. Zm˛eczyłem si˛e tym wspomnieniem. Czułem si˛e zm˛eczony, prawie tak, jak wówczas, podczas walki. Jak wówczas, czułem ból w karku, ci˛ez˙ ar ramion. Szrama na głowie pulsowała, rwała rozw´scieczonym bólem. Iseult o Białych Dłoniach, od dłu˙zszej chwili zapatrzona w okno, w spowity chmurami horyzont, powoli obróciła ku mnie twarz. — Po co tu przybyłe´s, Morholcie z Ulsteru? Co miałem jej odpowiedzie´c? Nie chciałem zdradza´c si˛e przed nia˛ z czarna˛ pustka˛ w pami˛eci. Nie miało sensu opowiadanie jej o ciemnym, nie ko´nczacym ˛ si˛e korytarzu. Pozostawał, jak zwykle, rycerski obyczaj, powszechnie szanowana i uznawana norma. Wstałem. — Jestem tu na twoje rozkazy, pani Iseult — powiedziałem, kłaniajac ˛ si˛e sztywno. Podpatrzyłem taki ukłon u Kaia, w Kamelocie, zawsze wydawał mi si˛e godny, dystyngowany i wart na´sladowania. — Przybyłem, by spełni´c ka˙zdy twój rozkaz. Rozporzadzaj ˛ moim z˙ yciem, pani Iseult.

138

— Obawiam si˛e — powiedziała cicho, wyłamujac ˛ palce — z˙ e ju˙z na to za pó´zno. Widziałem łz˛e, wask ˛ a,˛ l´sniac ˛ a˛ smu˙zk˛e, sunac ˛ a˛ w dół od kacika ˛ jej oka, zwalniajac ˛ a˛ bieg na skrzydełku nosa. Czułem zapach jabłek. — Legenda si˛e ko´nczy, Morholcie. *

*

*

Przy wieczerzy Iseult nie dotrzymała nam towarzystwa. Byli´smy sami, ja i Branwen, nie liczac ˛ kapelana z błyszczac ˛ a˛ tonsura.˛ Ten nie przeszkadzał nam jednak. Wymruczawszy krótka˛ modlitw˛e i prze˙zegnawszy stół, po´swi˛ecił si˛e z˙ arciu. Rychło przestałem go w ogóle zauwa˙za´c. Tak, jak gdyby był tam cały czas. Zawsze. — Branwen? — Tak, Morholcie? — Skad ˛ wiedziała´s? — Pami˛etam ci˛e z Irlandii, z dworu Diarmuida. Dobrze ci˛e pami˛etam. Nie, nie sadz˛ ˛ e, z˙ eby´s ty pami˛etał mnie. Nie zwracałe´s wtedy na mnie uwagi, chocia˙z, dzisiaj mog˛e ci to wyzna´c, starałam si˛e, by´s mnie dostrzegł. To zrozumiałe. Tam, gdzie była Iseult, nie zauwa˙zało si˛e innych. — Nie, Branwen. Pami˛etam ci˛e. Dzisiaj ci˛e nie poznałem, bo. . . — Tak, Morholcie? — Wtedy, w Tarze. . . zawsze była´s u´smiechni˛eta. Milczenie. — Branwen? — Tak, Morholcie? — Co z Tristanem? ´ Rana jatrzy — Zle. ˛ si˛e, nie chce goi´c. Zaczyna si˛e zgorzel. To wyglada ˛ strasznie. — Czy on. . . — Dopóki wierzy, z˙ yje. A on wierzy. — W co? — W nia.˛ Milczenie. — Branwen. . . — Tak, Morholcie. — Czy Iseult Złotowłosa. . . Czy królowa. . . rzeczywi´scie przypłynie tu z Tintagelu? — Nie wiem. Ale on wierzy. Milczenie. 139

— Morholcie. — Tak, Branwen. — Powiedziałam Tristanowi, z˙ e tu jeste´s. Chce ci˛e zobaczy´c. Jutro. — Dobrze. Milczenie. — Morholcie. . . — Tak, Branwen. — Tamto na wydmach. . . — To nie miało znaczenia. — Miało. Prosz˛e ci˛e, postaraj si˛e zrozumie´c. Nie chciałam, nie mogłam pozwoli´c, by´s zginał. ˛ Nie mogłam dopu´sci´c, by bełt z kuszy, głupi kawałek drewna i metalu, pokrzy˙zował. . . Nie mogłam do tego dopu´sci´c. Za z˙ adna˛ cen˛e, nawet za cen˛e twojej wzgardy. A tam. . . na wydmach. . . Cena, której oni z˙ adali, ˛ nie wydała mi si˛e wygórowana. Widzisz, Morholcie. . . — Branwen. . . Dosy´c, prosz˛e. Wystarczy. — Ju˙z mi si˛e zdarzało płaci´c soba.˛ — Branwen. Ani słowa wi˛ecej. Dotkn˛eła mojej r˛eki, a jej dotkni˛ecie, wierzcie lub nie, było czerwona˛ kula˛ sło´nca, wschodzacego ˛ po długiej i zimnej nocy, zapachem jabłek, skokiem konia, idacego ˛ do szar˙zy. Spojrzała mi w oczy, a jej spojrzenie było jak łopot szarpanych wiatrem proporców, jak muzyka, jak dotyk futra na policzku. Branwen, roze´smiana Branwen z Tary. Powa˙zna, spokojna i smutna Branwen z Kornwalii, o oczach, które wiedza.˛ Czy w winie, które pili´smy, było co´s? Tak jak w tym, które Tristan i Złotowłosa wypili na morzu? — Branwen. . . — Tak, Morholcie? — Nic. Chciałem tylko usłysze´c d´zwi˛ek twego imienia. Milczenie. Szum morza, jednostajny i głuchy, w nim szepty, natr˛etne, powtarzajace ˛ si˛e, niezno´snie uparte. Milczenie. *

*

*

— Morholt. — Tristan. Zmienił si˛e. Wtedy, w Átha Clíath, to był dzieciak, wesoły chłopak o rozmarzonych oczach, zawsze, nieodmiennie z tym samym milusim u´smieszkiem, wywołujacym ˛ u panien skurcze podbrzusza. Zawsze ten u´smieszek, nawet wtedy, gdy siekli´smy si˛e mieczami w Dún Laoghaire. A teraz. . . Teraz twarz miał 140

szara,˛ wychudła,˛ skurczona,˛ poci˛eta˛ błyszczacymi ˛ stru˙zkami potu, usta sp˛ekane i wygi˛ete w bolesna˛ podkow˛e, oczodoły sczerniałe od m˛eki. ´ ´ I s´mierdział. Smierdział choroba.˛ Smierci a.˛ Strachem. ˙ — Zyjesz, Irlandczyku. ˙ e, Tristanie. — Zyj˛ — Kiedy znosili ci˛e z pola, mówili, z˙ e´s martwy. Miałe´s. . . — Miałem rozraban ˛ a˛ głow˛e i mózg na wierzchu — powiedziałem, starajac ˛ si˛e, by zabrzmiało to naturalnie i oboj˛etnie. — Cud. Kto´s modlił si˛e za ciebie, Morholcie. — Raczej nie — wzruszyłem ramionami. ˙ — Niezbadane sa˛ wyroki losu — zmarszczył czoło. — Ty i Branwen. . . Zyjecie oboje. A ja. . . W głupiej potyczce. . . Dostałem kopia˛ w pachwin˛e, przeszła na wylot, złamała si˛e. Chyba co´s odkruszyło si˛e z drzewca, dlatego rana tak si˛e paprze. To kara bo˙za. Kara za wszystkie moje winy. Za ciebie, za Branwen. A nade wszystko. . . za Iseult. . . Znowu si˛e zmarszczył, skrzywił usta. Wiedziałem, która˛ Iseult miał na my´sli. Zrobiło mi si˛e nagle bardzo przykro. W tym jego grymasie było wszystko. Jej podkra˙ ˛zone oczy, jej bezwiedne załamania rak, ˛ wyłamywane palce białych dłoni. Gorycz w głosie. Jak˙ze cz˛esto, pomy´slałem, musiała to widzie´c. To nagłe, mimowolne skrzywienie ust, gdy mówił: „Iseult”, a nie mógł doda´c: „Złotowłosa”. Było mi jej z˙ al, jej, za´slubionej z z˙ ywa˛ legenda.˛ Dlaczego zgodziła si˛e na to małz˙ e´nstwo? Ona, córka Hoela z Armoryki, mogła mie´c przecie˙z ka˙zdego, kogo by tylko zapragn˛eła. Dlaczego zgodziła si˛e na Tristana? Dlaczego zgodziła si˛e słu˙zy´c jako imi˛e, jako pusty d´zwi˛ek? Czy nie słyszała opowie´sci o nim i o Kornwalijce? A mo˙ze zdawało jej si˛e, z˙ e to bez znaczenia? Mo˙ze my´slała, z˙ e Tristan jest taki sam jak inni, jak chłopaki z dru˙zyny Artura, jak Gawain, Gaheris, Lamorak czy Bedivere, którzy zapoczatkowali ˛ t˛e idiotyczna˛ mod˛e, by wielbi´c jedna,˛ ch˛edo˙zy´c druga,˛ a z˙ eni´c si˛e z trzecia,˛ i wszystko było dobrze, nikt si˛e nie skar˙zył? — Morholcie. . . — Jestem tu, Tristanie. — Posłałem Caherdina do Tintagelu. Statek. . . — Wcia˙ ˛z nie ma wie´sci. — Tylko ona. . . — szepnał. ˛ — Tylko ona mo˙ze mnie uratowa´c. Jestem na kraw˛edzi. Jej oczy, jej r˛ece, sam jej widok i d´zwi˛ek jej głosu. Innego ratunku dla mnie ju˙z nie ma. Dlatego. . . je´sli b˛edzie na pokładzie, Caherdin ma wciagn ˛ a´ ˛c na maszt. . . — Wiem. Milczał, patrzac ˛ w pował˛e, oddychał ci˛ez˙ ko. — Morholcie. . . Czy ona. . . przyb˛edzie? Czy pami˛eta?

141

— Nie wiem, Tristanie — powiedziałem i natychmiast po˙załowałem tych słów. Do diabła, co mi szkodziło goraco ˛ i z przekonaniem potwierdzi´c? Czy musiałem i przed nim demaskowa´c si˛e ze swoja˛ niewiedza? ˛ Tristan obrócił głow˛e ku s´cianie. — Zmarnowałem t˛e miło´sc´ — j˛eknał. ˛ — Zniszczyłem ja.˛ Przez to s´ciagn ˛ ałem ˛ klatw˛ ˛ e na nasze głowy. Przez to umieram, nie mogac ˛ nawet umrze´c w przekonaniu, z˙ e Iseult przyb˛edzie tu na moje wołanie. Chocia˙zby za pó´zno, ale przyb˛edzie. — Nie mów tak, Tristanie. — Musz˛e. To wszystko moja wina. A mo˙ze winien jest mój przekl˛ety los? Mo˙ze od poczatku ˛ byłem na to skazany? Ja, pocz˛ety z miło´sci i tragedii? Wiesz, z˙ e Blanchefleur porodziła mnie w rozpaczy, bóle chwyciły ja,˛ gdy przyniesiono wie´sc´ o s´mierci Rivalina. Nie prze˙zyła porodu. Nie wiem, czy to ona, w ostatnim tchnieniu, czy to pó´zniej Foytenant. . . Kto nadał mi to imi˛e, imi˛e, które jest jak zguba, jak przekle´nstwo. . . Jak wyrok. La tristesse. Przyczyna i skutek. La tristesse, otaczajaca ˛ mnie jak mgła. . . Mgła, taka, jaka spowiła uj´scie Liffey, gdy. . . Zamilkł, bezwiednie wodził dło´nmi po okrywajacych ˛ go futrach. — Wszystko, wszystko, co robiłem, obracało si˛e przeciw mnie. Postaw si˛e na moim miejscu, Morholcie. Wyobra´z sobie, przybywasz do Irlandii, tam spotykasz dziewczyn˛e. . . Od pierwszego spojrzenia, od pierwszego zetkni˛ecia si˛e oczu czujesz, z˙ e serce chce pokruszy´c ci z˙ ebra, a r˛ece dr˙za.˛ Cała˛ noc chodzisz, nie kładac ˛ si˛e do ło˙za, gotujesz si˛e z niepokoju, dygoczesz, my´slisz tylko o jednym — z˙ eby nazajutrz znowu ja˛ zobaczy´c. I co? Zamiast rado´sci — la tristesse. . . Milczałem. Nie rozumiałem, o czym mówi. — A potem — ciagn ˛ ał ˛ — pierwsza rozmowa. Pierwsze zetkni˛ecie si˛e rak, ˛ które wstrzasa ˛ toba˛ niby uderzenie kopii na turnieju. Pierwszy u´smiech, jej u´smiech, który sprawia, z˙ e. . . Ech, Morholcie. Co by´s zrobił, b˛edac ˛ na moim miejscu? Milczałem. Nie wiedziałem, co bym zrobił, b˛edac ˛ na jego miejscu. Bo nigdy nie byłem na jego miejscu. Bo, na Luga i Lira, nigdy nie prze˙zyłem czego´s takiego. Nigdy. — Wiem, czego by´s nie zrobił — rzekł Tristan, przymykajac ˛ oczy. — Nie nastr˛eczyłby´s jej Markowi, nie wzbudził jego zainteresowania, paplac ˛ o niej bezustannie w jego obecno´sci. Nie popłynałby´ ˛ s po nia˛ do Irlandii w cudzym imieniu. Nie zmarnowałby´s miło´sci, która si˛e wtedy zacz˛eła. Wtedy, nie na statku. Branwen niesłusznie zadr˛ecza si˛e ta˛ historia˛ z magicznym napojem. Napój nie miał tutaj nic do rzeczy. Gdy wsiadała na statek, była ju˙z moja. Morholcie. . . Gdyby´s to ty wsiadał z nia˛ na ten statek, czy po˙zeglowałby´s do Tintagelu? Oddałby´s Iseult Markowi? Na pewno nie. Uciekłby´s z nia˛ raczej na koniec s´wiata, do Bretanii, Arabii, do Hyperborei, do samej Ultima Thule. Morholcie? Mam racj˛e? Nie mogłem odpowiedzie´c na to pytanie. A gdybym mógł, nie chciałbym. — Jeste´s wycie´nczony, Tristanie. Potrzeba ci snu. Wypoczywaj. — Wypatrujcie. . . statku. . . 142

— Dobrze, Tristanie. Potrzeba ci czego´s? Przysła´c ci. . . pania˛ o Białych Dłoniach? Skrzywienie ust. — Nie. *

*

*

Stoimy na murach, ja i Branwen. M˙zy, jak to w Bretanii. Wiatr wzmaga si˛e, szarpie włosy Branwen, oblepia suknia˛ jej biodra. Wiatr w porywach dławi nam słowa na wargach. Wyciska łzy z oczu, wpatrzonych w horyzont. Ani s´ladu z˙ agla. Patrz˛e na Branwen. Na Luga, jaka˙ ˛z rado´sc´ sprawia mi patrzenie na nia.˛ Mógłbym na nia˛ patrze´c bez ko´nca. I pomy´sle´c tylko, z˙ e wówczas, gdy stała naprzeciw Iseult, wydawała mi si˛e nieładna. Musiałem mie´c chyba bielmo na oczach. — Branwen? — Słucham ci˛e, Morholcie. — Czekała´s na mnie na pla˙zy. Wiedziała´s, z˙ e. . . — Tak. — Skad? ˛ — Nie wiesz? — Nie. Nie wiem. . . nie pami˛etam. . . Branwen, do´sc´ zagadek. To nie na moja˛ głow˛e. Nie na moja˛ rozbita˛ głow˛e. — Legenda nie mo˙ze zako´nczy´c si˛e bez nas. Bez naszego udziału. Twojego i mojego. Nie wiem, dlaczego, ale jeste´smy wa˙zni, niezb˛edni w tej historii. W historii o wielkiej miło´sci, która jest wirem, wciagaj ˛ acym ˛ wszystko i wszystkich. Czy nie wiesz o tym, Morholcie z Ulsteru, czy nie rozumiesz, jak pot˛ez˙ na˛ siła˛ jest uczucie? Siła˛ zdolna˛ odwróci´c naturalny porzadek ˛ rzeczy? Czy tego nie czujesz? — Branwen. . . Nie rozumiem. Tu, na zamku Carhaing. . . — Co´s si˛e wydarzy. Co´s, co zale˙zy tylko od nas. I dlatego tu jeste´smy. Musimy tu by´c, niezale˙znie od naszej woli. Dlatego wiedziałam, z˙ e pojawisz si˛e na pla˙zy. Dlatego nie mogłam pozwoli´c, by´s zginał ˛ na wydmach. . . Nie wiem, co mnie do tego popchn˛eło. Mo˙ze jej słowa, mo˙ze nagłe wspomnienie oczu Złotowłosej. Mo˙ze co´s, o czym zapomniałem, idac ˛ długim, nie ko´ncza˛ cym si˛e, ciemnym korytarzem. Ale zrobiłem to bez namysłu, bez wyrachowania. Wziałem ˛ ja˛ w ramiona. Przylgn˛eła do mnie, ulegle i ch˛etnie, a ja pomy´slałem, z˙ e w samej rzeczy, uczucie mo˙ze by´c pot˛ez˙ na˛ siła.˛ Ale równa˛ moc ma jego długi, dotkliwy i przemo˙zny brak. Trwało to chwil˛e. Tak mi si˛e przynajmniej wydawało. Branwen powoli uwolniła si˛e z mego u´scisku, odwróciła si˛e, poryw wiatru zatargał jej włosami. 143

— Co´s od nas zale˙zy, Morholcie. Od ciebie i ode mnie. Boj˛e si˛e. — Czego? — Morza. I łodzi, która nie ma steru. — Jestem przy tobie, Branwen. — Bad´ ˛ z, Morholcie. *

*

*

Dzisiaj jest inny wieczór. Zupełnie inny. Nie wiem, gdzie jest Branwen. By´c mo˙ze czuwa razem z Iseult u ło˙za Tristana, który znowu jest nieprzytomny i rzuca si˛e w goraczce. ˛ Rzucajac ˛ si˛e, szepcze: „Iseult. . . ” Iseult o Białych Dłoniach wie, z˙ e to nie ja˛ przyzywa Tristan, ale dr˙zy, gdy słyszy to imi˛e. I wyłamuje palce białych dłoni. Branwen, je´sli jest tam z nia,˛ ma w oczach mokre diamenty. Branwen. . . Szkoda, z˙ e. . . Ech, zaraza! A ja. . . Ja pij˛e z kapelanem. Nie wiem, skad ˛ wział ˛ si˛e tu ten kapelan. Mo˙ze był zawsze? Pijemy, i to pijemy szybko. I du˙zo. Wiem, z˙ e to mi szkodzi. Nie powinienem, moja rozwalona głowa niezbyt dobrze to znosi. Gdy si˛e opij˛e, miewam halucynacje. Bóle głowy. Czasami mdlej˛e. Na szcz˛es´cie rzadko. Ale có˙z, pijemy. Musz˛e, zaraza, stłumi´c w sobie niepokój. Zapomnie´c o dr˙zeniu rak. ˛ O zamku Carhaing. O oczach Branwen, pełnych l˛eku przed niewiadomym. Chc˛e zagłuszy´c w sobie wycie wichru, szum fal, kołysanie pokładu łodzi pod stopami. Chc˛e zagłuszy´c w sobie to, czego nie pami˛etam. I ten zapach jabłek, który mnie prze´sladuje. Pijemy, kapelan i ja. Dzieli nas d˛ebowy stół, mocno ju˙z zachlapany winem. Dzieli nas nie tylko stół. — Pij, klecho. — Bóg z toba,˛ synu. — Nie jestem twoim synem. Jak wielu innych, od czasu bitwy pod Badon nosz˛e na zbroi krzy˙z, ale nie zawładnał ˛ mna˛ mistycyzm, co przydarzyło si˛e wielu innym. Wobec religii jestem raczej oboj˛etny. Wobec wszelkich jej przejawów. Krzak, który w Glastonbury posadził jakoby Józef z Arymatei, nie ró˙zni si˛e dla mnie od innych krzaków — mo˙ze tylko tym, z˙ e jest bardziej ko´slawy i oblazły ni˙z inne. Samo opactwo, o którym niektóre chłopaki Artura mówia˛ w nabo˙znym skupieniu, we mnie gł˛ebszych wzrusze´n nie budzi, chocia˙z przyznaj˛e, z˙ e ładnie komponuje si˛e z lasem, wzgórzem i jeziorem. A to, z˙ e regularnie bija˛ tam we dzwony, ułatwia znalezienie drogi we mgle, a mglisto tam zawsze tak, z˙ e niech to zaraza. Ta rzymska religia, chocia˙z ju˙z nie´zle rozpanoszona, niewielkie ma szanse u nas, na wyspach. U nas, w Irlandii, Kornwalii czy Walii, na ka˙zdym kroku spotyka si˛e rzeczy, których istnieniu mnisi uparcie zaprzeczaja.˛ Byle głupek widział 144

u nas elfy, puki, sylfy, korrigany, leprekauny, sidhe, ba, nawet bean sidhe. A nikt, o ile mi wiadomo, nie widział anioła. Nie liczac ˛ Borsa z Ganisu, który jakoby widział samego Gabriela, kiedy´s, przed jaka´ ˛s walka˛ czy w czasie walki, ale Bors jest bałwan i łgarz, kto by mu tam wierzył. Mnisi rozpowiadaja˛ o cudach, jakie jakoby czynił Chrystus. Bad´ ˛ zmy uczciwi — przy tym, co potrafiła Vivien z Jeziora, Morgan od Wró˙zek albo Morgause, z˙ ona Lota z Orkadów, nie wspominajac ˛ o Merlinie, Chrystus nie ma si˛e czym chwali´c. Powa˙zna fachowa magia, powiadam wam, to jest co´s. Czarodziej albo druid wzbudzaja˛ szacunek i respekt. Merlin, mo˙zecie mi wierzy´c, nigdy nie zniz˙ yłby si˛e do popisywania bezsensownym chodzeniem po wodzie. Je´sli to w ogóle prawda z tym chodzeniem po wodzie. Zbyt wiele razy przyłapałem mnichów na kłamstwie, by wierzy´c we wszystko, co opowiadaja.˛ My´slicie mo˙ze, z˙ e nie lubi˛e mnichów? To nie do ko´nca tak. Lubienie nie ma tu nic do rzeczy. Po prostu nie rozumiemy si˛e nawzajem. Oni mówia: ˛ „Pentekost”, ja my´sl˛e: „Beltaine”. Oni mó´ wia: ˛ „Swi˛eta Brygida”, ja my´sl˛e: „Birgit z Kill Dara”. Nie rozumiemy si˛e. I nie musimy si˛e rozumie´c. Bo mnisi przyszli i odejda.˛ A druidzi pozostana.˛ Nie to, z˙ ebym akurat uwa˙zał, z˙ e druidzi sa˛ wiele lepsi od mnichów, nie. Ale druidzi sa˛ nasi. Byli zawsze. A mnisi to przybł˛edy. Tak jak ten mój klecha, mój dzisiejszy kompan przy stole. Jeden diabeł wie, skad ˛ przywiało go tu, do Armoryki. U˙zywa dziwnych słów i ma dziwny akcent, akwita´nski jakby lub galicki. Zaraza z nim. — Pij, klecho. A u nas, w Irlandii, to głow˛e sobie dam ucia´ ˛c, z˙ e chrze´scija´nstwo b˛edzie sprawa˛ przelotna.˛ My, Irlandczycy, jeste´smy mało podatni na ten ich rzymski, nieust˛epliwy i zawzi˛ety fanatyzm, jeste´smy na to za trze´zwi, za prostoduszni. Nasza Wyspa to forpoczta Zachodu, to Ostatni Brzeg. Za nami, ju˙z blisko, le˙za˛ Stare Kraje — Hy Brasil, Ys, Emain Ablach, Mainistir Leitreach, Beag-Arainn. To one, jak przed wiekami, tak i dzi´s rzadz ˛ a˛ umysłami ludzi, nie krzy˙z, nie łaci´nska liturgia. A zreszta˛ my, Irlandczycy, jeste´smy tolerancyjni. Niech ka˙zdy wierzy sobie, w co chce. Po s´wiecie, jakem słyszał, ró˙zne odłamy chrze´scijan ju˙z zaczynaja˛ bra´c si˛e za łby. U nas to jest niemo˙zliwe. Wszystko mog˛e sobie wyobrazi´c, ale nie to, z˙ eby taki Ulster, dla przykładu, stał si˛e widownia˛ zamieszek na tle religijnym. — Pij, klecho. Pij, bo kto wie, czy jutro nie b˛edziesz miał pracowitego dnia. Mo˙ze ju˙z jutro b˛edziesz musiał odpracowa´c to, co tu wy˙zarłe´s i wychlałe´s. Bo ten, który ma odej´sc´ , musi odej´sc´ z parada,˛ w chwale rytuału. L˙zej umiera´c, gdy obok kto´s odprawia rytuał, wszystko jedno, czy ten kto´s klepie Requiem Aeternam, smrodzi kadzidłami, wyje czy wali mieczem o tarcz˛e. Łatwiej si˛e wówczas odchodzi. I co to, do diabła, za ró˙znica, dokad ˛ si˛e odchodzi, do raju, piekła czy te˙z do Tír Nan Og. Odchodzi si˛e zawsze w ciemno´sc´ . Wiem co´s o tym. Odchodzi si˛e w ciemny korytarz, który nie ma ko´nca. — Twój pan umiera, klecho. 145

— Sir Tristan? Modl˛e si˛e za niego. — Modlisz si˛e o cud? — Wszystko w r˛eku Boga. — Nie wszystko. — Blu´znisz, synu. — Nie jestem twoim synem. Jestem synem Flanna Cernacha Mac Cathaira, którego Du´nczycy zarabali ˛ w bitwie na brzegach rzeki Shannon. To była, klecho, s´mier´c godna m˛ez˙ czyzny. Flann umierajac, ˛ nie j˛eczał: „Iseult, Iseult”. Flann, umierajac, ˛ roze´smiał si˛e i nazwał jarla wikingów takimi słowami, z˙ e ten przez bite trzy pacierze nie mógł zamkna´ ˛c g˛eby, otwartej z podziwu. — Umiera´c, synu, winno si˛e z imieniem Pana na ustach. Poza tym l˙zej jest gina´ ˛c w boju, od miecza ni˙z dogorywa´c w ło˙zu, trawiony przez la maladie. Walka z la maladie to walka samotna. Ci˛ez˙ ko jest walczy´c samotnie, a jeszcze ci˛ez˙ ej jest samotnie umiera´c. — La maladie? Pleciesz, klecho. Wylizałby si˛e z tej rany równie s´piewajaco ˛ jak z tamtej, która.˛ . . Ale wtedy, w Irlandii, był pełen z˙ ycia, pełen nadziei, a teraz nadzieja wycieka z niego razem z chora,˛ cuchnac ˛ a˛ krwia.˛ Do diabła, gdyby mógł przesta´c o niej my´sle´c, gdyby zapomniał o tej przekl˛etej miło´sci. . . — Miło´sc´ , synu, te˙z pochodzi od Boga. — Akurat. Wszyscy tu gadaja˛ o miło´sci i dziwuja˛ si˛e, skad ˛ si˛e takowa bierze. Tristan i Iseult. . . Powiedzie´c ci, klecho, skad ˛ si˛e wzi˛eła ich miło´sc´ , czy jak to tam zwa´c? Powiedzie´c ci, co ich połaczyło? ˛ To byłem ja, Morholt. Zanim Tristan rozłupał mi łeb, dziabnałem ˛ go w udo i przykułem na par˛e tygodni do ło˙za. A on, ledwie krzyn˛e wydobrzał, wciagn ˛ ał ˛ do tego ło˙za Złotowłosa.˛ Ka˙zdy zdrowy chłop tak by zrobił, gdyby miał okazj˛e i czas. A potem minstrele s´piewali o More´nskim Lesie i o nagim mieczu. Gówno prawda, nie wierz˛e. Widzisz sam, mnichu, skad ˛ pochodzi miło´sc´ . Nie od Boga, ale od Morholta. I dlatego tyle ona warta, ta miło´sc´ . Ta twoja la maladie. — Blu´znisz. Mówisz o sprawach, których nie rozumiesz. Lepiej wi˛ec byłoby, gdyby´s przestał o nich mówi´c. Nie zdzieliłem go mi˛edzy oczy cynowym kubkiem, który usiłowałem zgnie´sc´ w dłoni. Dziwicie si˛e dlaczego? Powiem wam. Bo miał racj˛e. Nie rozumiałem. Jak mogłem rozumie´c? Nie byłem pocz˛ety w nieszcz˛es´ciu, zrodzony w tragedii. Flann i moja matka pocz˛eli mnie na sianie i zapewne mieli z tego poczynania kup˛e prostej, zdrowej rado´sci. Nadajac ˛ mi imi˛e, nie wkładali w nie z˙ adnego ukrytego znaczenia. Nazwali mnie tak, by było łatwo mnie woła´c. „Morholt, wieczerza!” „Morholt, ty psie nasienie!” „Przynie´s wody, Morholt!” La tristesse? Gówno, a nie la tristesse. Czy noszac ˛ takie imi˛e mo˙zna marzy´c? Gra´c na harfie? Po´swi˛eca´c ukochanej wszystkie my´sli, wszystkie dzienne sprawy, a noca˛ chodzi´c po komnacie, nie mogac ˛ zasna´ ˛c? Gówno. Noszac ˛ takie imi˛e, mo˙zna chla´c piwo i wino, a potem rzyga´c 146

pod stół. Rozbija´c nosy pi˛es´cia.˛ Rozwala´c łby mieczem lub toporem, wzgl˛ednie samemu bra´c po łbie. Miło´sc´ ? Kto´s, kto nazywa si˛e Morholt zadziera kieck˛e i ch˛edo˙zy, a potem zasypia lub te˙z, je´sli przypadkowo gra mu co´s w duszy, mówi: „Uch, ale˙z z ciebie na schwał dziewucha, Máire O’Connell, cała˛ bym ci˛e ze˙zarł ch˛etnie, a zwłaszcza te twoje cycki”. Szukajcie trzy dni i trzy noce, nie znajdziecie w tym s´ladu la tristesse. Nawet s´ladu. I co z tego, z˙ e lubi˛e patrze´c na Branwen? Na wiele rzeczy lubi˛e patrze´c. — Pij, klecho. I nalewaj, szkoda czasu. Co tam mamroczesz? — Wszystko w r˛eku Boga, sicut in coelo et in terris, amen. — Mo˙ze wszystko in coelo, ale na pewno nie wszystko in terris. — Blu´znisz, synu. Cave! — Czym chcesz mnie nastraszy´c? Gromem z jasnego nieba? — Nie strasz˛e ci˛e. Boj˛e si˛e o ciebie. Odrzucajac ˛ Boga, odrzucasz nadziej˛e. Nadziej˛e na to, z˙ e nie utracisz tego, co zdob˛edziesz. Nadziej˛e na to, z˙ e gdy przyjdzie dokona´c wyboru, dokonasz dobrze, z˙ e podejmiesz wła´sciwa˛ decyzj˛e. I z˙ e nie b˛edziesz wówczas bezbronny, ˙ — Zycie, klecho, z Bogiem, czy bez niego, z nadzieja,˛ czy bez niej, to droga bez ko´nca i poczatku, ˛ droga, która wiedzie po s´liskiej kraw˛edzi olbrzymiego, blaszanego lejka. Wi˛ekszo´sc´ ludzi nie zauwa˙za, z˙ e chodza˛ w kółko, niezliczona˛ liczb˛e razy mijaja˛ ten sam punkt na s´liskim, waskim ˛ brzegu. Ale sa˛ tacy, którym przydarza si˛e osuna´ ˛c. Spa´sc´ . I wówczas koniec z nimi, nigdy ju˙z nie wróca˛ na kraw˛ed´z, nie podejma˛ marszu. Suna˛ w dół, do chwili, gdy wszyscy spotkaja˛ si˛e w wylocie lejka, w najw˛ez˙ szym miejscu. Spotkaja˛ si˛e, ale tylko na krótka˛ chwil˛e, bo dalej, pod lejkiem, czeka na nich otchła´n. I ten zamek, na skale tłuczonej falami, jest wła´snie takim miejscem. Wylotem lejka. Pojmujesz to, klecho? — Nie. Nie sadz˛ ˛ e jednak z˙ eby´s ty z kolei pojmował przyczyn˛e, dla której tego nie pojmuj˛e. — Do diabła z przyczynami, jako i skutkami, sicut in coelo et in terris. Pij, mnichu. Pili´smy do pó´znej nocy. Kapelan zniósł to nad podziw dobrze. Ze mna˛ było gorzej. Ur˙znałem ˛ si˛e, mówi˛e wam, w okropny sposób. Zagłuszyłem w sobie. . . wszystko. Tak mi si˛e przynajmniej wydawało. *

*

*

Dzisiaj morze ma kolor ołowiu. Dzisiaj morze jest gniewne. Czuj˛e jego gniew i mam przed nim respekt. Rozumiem Branwen, rozumiem jej strach. Nie rozumiem przyczyn. I jej słów. Dzisiaj zamek jest pusty i przera˙zajaco ˛ cichy. Tristana trawi goraczka. ˛ Iseult i Branwen sa˛ przy nim. Ja, Morholt z Ulsteru, stoj˛e na murach i patrz˛e na morze. 147

Nie ma nawet s´ladu z˙ agla. *

*

*

Nie spałem, gdy weszła. I nie byłem zaskoczony. Było tak, jak gdybym tego oczekiwał. To dziwne spotkanie na pla˙zy, podró˙z przez wydmy i słone łaki, ˛ głupi incydent z Bekiem de Corbin i jego kole˙zkami, ten wieczór przy s´wiecach, ciepło jej ciała, gdy obejmowałem ja˛ na murach, a nade wszystko ta aura miło´sci i s´mierci, wypełniajaca ˛ Carhaing — wszystko to zbli˙zyło nas do siebie, zwiazało. ˛ Zaczałem ˛ ju˙z łapa´c si˛e na my´slach, z˙ e trudno mi b˛edzie rozsta´c si˛e. . . Z Branwen. Nie powiedziała ani słowa. Rozpi˛eła brosz˛e spinajac ˛ a˛ opo´ncz˛e na ramieniu, opu´sciła na posadzk˛e ci˛ez˙ ka˛ tkanin˛e. Szybko zdj˛eła koszul˛e, prosta,˛ nieledwie zgrzebna,˛ taka,˛ jakie nosza˛ na co dzie´n irlandzkie dziewcz˛eta. Odwróciła si˛e bokiem, zaczerwieniona ogniem, pełgajacym ˛ po polanach w kominie, s´ledzacym ˛ za nia˛ czerwonymi s´lepiami z˙ aru. Równie˙z nie mówiac ˛ ni słowa, posunałem ˛ si˛e, robiac ˛ jej miejsce obok siebie. Poło˙zyła si˛e powoli, odwracajac ˛ twarz. Nakryłem ja˛ futrami. Nadal milczeli´smy obydwoje, le˙zac ˛ nieruchomo i patrzac ˛ na cienie biegajace ˛ po powale. — Nie mogłam zasna´ ˛c — powiedziała. — Morze. . . — Wiem. Ja te˙z je słysz˛e. — Boj˛e si˛e, Morholcie. — Jestem przy tobie. — Bad´ ˛ z. Objałem ˛ ja˛ najczulej, najdelikatniej jak umiałem. Otoczyła mi szyj˛e ramionami, przycisn˛eła twarz do policzka, ra˙zac ˛ goracem ˛ oddechu. Dotykałem jej ostro˙znie, walczac ˛ z radosnym pragnieniem mocnego u´scisku, ch˛ecia˛ gwałtownej, poz˙ adliwej ˛ pieszczoty, tak, jak gdybym dotykał piór sokoła, chrap płochliwego konia. Dotykałem jej włosów, szyi, ramion, jej pełnych, cudownie kształtnych piersi o male´nkich sutkach. Dotykałem jej bioder, które jeszcze niedawno, pomy´sle´c tylko, uwa˙załem za zbyt okragłe, ˛ a które były wspaniale okragłe. ˛ Dotykałem jej gładkich ud, dotykałem jej kobieco´sci, miejsca nie nazwanego, bo nawet w my´sli nie o´smieliłbym si˛e nazwa´c go u niej tak, jak przywykłem, z˙ adnym z irlandzkich, walijskich czy sakso´nskich słów. Bo byłoby to tak, jak gdyby Stonehenge nazwa´c kupa˛ kamieni. Tak, jak gdyby Glastonbury Tor nazwa´c pagórkiem. Dr˙zała, niecierpliwie wychodzac ˛ naprzeciw moim dłoniom, kierujac ˛ nimi ruchami ciała. Domagała si˛e, z˙ adała ˛ niemym j˛ezykiem, gwałtownym, rwacym ˛ si˛e oddechem. Prosiła chwilowa˛ uległo´scia,˛ mi˛ekka˛ i ciepła,˛ by za moment wypr˛ez˙ y´c si˛e, stwardnie´c w dygocacy ˛ diament. — Kochaj mnie, Morholcie — szepn˛eła. — Kochaj mnie. 148

Była odwa˙zna, zachłanna, niecierpliwa. Ale bezbronna i bezsilna w moich ramionach, musiała podda´c si˛e mojej spokojnej, ostro˙znej, pow´sciagliwej ˛ miło´sci. Mojej. Takiej, jakiej pragnałem. ˛ Takiej, jakiej pragnałem ˛ dla niej. Bo w tej, która˛ próbowała mi narzuci´c, wyczuwałem strach, po´swiecenie i rezygnacj˛e, a nie chciałem, by si˛e bała, by po´swi˛ecała dla mnie cokolwiek, by rezygnowała z czegokolwiek. I postawiłem na swoim. Tak mi si˛e przynajmniej wydawało. Czułem, jak zamek dr˙zy w wolnym rytmie uderzajacych ˛ o skał˛e fal. — Branwen. . . Przywarła do mnie, goraca, ˛ a jej pot miał zapach mokrych piór. — Morholcie. . . Dobrze jest. . . — Co, Branwen? — Dobrze jest z˙ y´c. Milczeli´smy długo. A potem zadałem pytanie. To, którego nie powinienem był zadawa´c. — Branwen. . . Czy ona. . . Czy Iseult przepłynie tu z Tintagelu? — Nie wiem. — Nie wiesz? Ty? Jej powiernica? Ty, która. . . Zamilkłem. Na Luga, có˙z ze mnie za kretyn, pomy´slałem. Có˙z za zapowietrzony bałwan. — Nie dr˛ecz si˛e — powiedziała. — Zapytaj mnie o to. — O co? — O noc po´slubna˛ Iseult i króla Marka. — Ach, o to. Wyobra´z sobie, z˙ e mnie to nie ciekawi. — My´sl˛e, z˙ e kłamiesz. Nie odpowiedziałem. Miała racj˛e. — Było tak, jak opowiadaja˛ ballady — powiedziała cicho. — Sprytnie wymieniły´smy si˛e z Iseult w ło˙zu Marka, gdy tylko zgasły s´wiece. Nie wiem, czy było to naprawd˛e potrzebne. Mark był tak oczarowany Złotowłosa,˛ z˙ e zaakceptowałby bez wyrzutów jej brak dziewictwa. Nie był a˙z tak drobiazgowy. No, ale stało si˛e, jak si˛e stało. Zadecydowały moje wyrzuty sumienia za to, co wydarzyło si˛e na korabiu. Sadziłam, ˛ z˙ e to ja jestem wszystkiemu winna, ja i ten napój, który im podałam. Wmówiłam sobie win˛e i chciałam ja˛ spłaci´c. Dopiero pó´zniej wyszło ˙ niczemu nie na jaw, z˙ e Iseult i Tristan sypiali ze soba˛ jeszcze w Átha Clíath. Ze byłam winna. — Ju˙z dobrze, Branwen. Niepotrzebne sa˛ szczegóły. — Nie. Wysłuchaj do ko´nca. Wysłuchaj tego, o czym ballady milcza.˛ Iseult rozkazała mi, bym natychmiast, gdy ju˙z zło˙ze˛ dowody dziewictwa, wymkn˛eła si˛e z ło˙za i po raz wtóry zamieniła si˛e z nia˛ miejscami. Mo˙ze bała si˛e zdemaskowania, mo˙ze po prostu nie chciała, bym zbytnio przyzwyczaiła si˛e do króla, kto wie. Była z Tristanem w komnacie obok, oboje bardzo soba˛ zaj˛eci. Wyswobodziła si˛e 149

z jego ramion i poszła do Kornwalijczyka, naga, jak stała, nawet nie poprawiwszy włosów. A ja zostałam naga. . . z Tristanem. Do samego rana. Sama nie wiem, jak i dlaczego. Milczałem. — To nie koniec — powiedziała, odwracajac ˛ głow˛e w stron˛e ognia w kominie. — Potem były miesiace ˛ miodowe, podczas których Kornwalijczyk na krok nie oddalał si˛e od Iseult. Siła˛ rzeczy, Tristan nie mógł zbli˙zy´c si˛e do niej. Ale do mnie mógł. Nie wdajac ˛ si˛e w szczegóły: po tych kilku miesiacach ˛ kochałam go. Na s´mier´c i z˙ ycie. Wiem, z˙ e si˛e dziwisz. Tak, prawda, łaczyło ˛ nas wyłacznie ˛ ło˙ze, w którym zreszta˛ Tristan, co było oczywiste dla mnie nawet wtedy, próbował zagłuszy´c w sobie miło´sc´ do Iseult, zazdro´sc´ o Marka, poczucie winy. Mnie traktował instrumentalnie. To, z˙ e o tym wiedziałam, wcale mi nie pomagało. — Branwen. . . — Cierpliwo´sci. To jeszcze nie koniec. Miesiace ˛ miodowe min˛eły, Mark odnowił zwykłe, królewskie zaj˛ecia, a Iseult zacz˛eła mie´c mnóstwo okazji. A Tristan. . . Tristan przestał mnie w ogóle zauwa˙za´c. Mało tego, zaczał ˛ unika´c. A ja szalałam z miło´sci. Zamilkła, odszukała w´sród futer moja˛ r˛ek˛e, zacisn˛eła na niej palce. — Podj˛ełam kilka prób, aby o nim zapomnie´c — powiedziała, patrzac ˛ w pował˛e nieruchomym wzrokiem. — W Tintagelu było pełno młodych i nieskomplikowanych rycerzy. Nic z tego nie wyszło. Którego´s ranka wypłyn˛ełam wi˛ec łodzia˛ w morze. Gdy byłam ju˙z do´sc´ daleko od brzegu, wyskoczyłam. — Branwen — powiedziałem, obejmujac ˛ ja˛ tak mocno, by u´sciskiem zgasi´c rwacy ˛ si˛e w niej dreszcz. — To przeszło´sc´ . Zapomnij o tym. Wpadła´s, jak wielu innych, w wir ich miło´sci. Miło´sci, która ich samych unieszcz˛es´liwiła, a dla innych była wr˛ecz zabójcza. Przecie˙z i ja. . . Oberwałem po głowie, chocia˙z tylko otarłem si˛e o t˛e miło´sc´ , nawet o niej nie wiedzac. ˛ W Dún Laoghaire Tristan pokonał mnie, chocia˙z byłem silniejszy i bardziej do´swiadczony. Bo on wówczas bił si˛e o Iseult, o swoja˛ miło´sc´ . Nie wiedziałem o tym, oberwałem po czaszce, i tak jak ty, zawdzi˛eczam z˙ ycie tym, co byli w pobli˙zu i uznali za stosowne przyj´sc´ z pomoca.˛ Uratowa´c. Wyciagn ˛ a´ ˛c z bezdennej otchłani. I uratowano nas, ciebie ˙ i mnie. Zyjemy, i do diabła z reszta.˛ Wsun˛eła mi rami˛e pod głow˛e, przesun˛eła dłonia˛ po włosach, dotkn˛eła zgrubienia, biegnacego ˛ od ciemienia po ucho. Skrzywiłem si˛e lekko. Włosy na szramie rosna˛ mi w dziwacznych kierunkach i dotkni˛ecie przyprawia czasami o niezno´sny ból. — Wir ich miło´sci — szepn˛eła. — Wessał nas wir ich miło´sci. Ciebie i mnie. Ale czy rzeczywi´scie nas uratowano? A je˙zeli pogra˙ ˛zamy si˛e w otchłani, razem z nimi? Co nas czeka, Morholcie? Morze? Łód´z bez steru? — Branwen. . .

150

— Kochaj mnie, Morholcie. Morze upomina si˛e o nas, słyszysz? Ale póki tu jeste´smy, póki nie zako´nczyła si˛e jeszcze legenda. . . — Branwen. . . — Kochaj mnie, Morholcie. Starałem si˛e by´c czuły. Starałem si˛e by´c delikatny. Starałem si˛e by´c jednoczes´nie Tristanem, królem Markiem i wszystkimi nieskomplikowanymi rycerzami z Tintagelu naraz. Z kł˛ebowiska pragnie´n, które były we mnie, pozostawiłem jedno — pragnałem, ˛ aby zapomniała. Zapomniała o wszystkim. Starałem si˛e, aby w moich ramionach pami˛etała wyłacznie ˛ o mnie. Starałem si˛e. Wierzcie lub nie. Na pró˙zno. Tak mi si˛e przynajmniej wydawało. *

*

*

Ani s´ladu z˙ agla. Morze. . . Morze ma kolor oczu Branwen. Chodz˛e po komnacie jak wilk w klatce. Serce mi wali, jakby chciało pokruszy´c z˙ ebra. Co´s s´ciska mi przepon˛e i gardło, co´s dziwnego, co´s, co siedzi we mnie. Rzucam si˛e w ubraniu na ło˙ze. Do diabła. Zamykam oczy i widz˛e złote iskry. Czuj˛e zapach jabłek. Branwen. Zapach piór sokoła, siedzacego ˛ na mojej r˛ekawicy, gdy powracam z łowów. Złote iskry. Widz˛e jej twarz. Widz˛e krzywizn˛e policzka, mały, lekko zadarty nos. Kragło´ ˛ sc´ ramienia. Widz˛e ja.˛ . . Nosz˛e ja.˛ . . Nosz˛e ja˛ na wewn˛etrznej stronie powiek. *

*

*

— Morholcie. . . Nie s´pisz? — Nie. Nie mog˛e. . . Morze nie daje mi zasna´ ˛c. Jestem przy tobie, Branwen. Na jak długo? Ile czasu nam zostało? Branwen. . . — Jutro. . . jutro przyb˛edzie statek z Tintagelu. — Skad ˛ wiesz? — Wiem. Milczenie. — Morholcie? — Tak, Branwen. — Jeste´smy zwiazani. ˛ Wpleceni w to koło tortury, przykuci ła´ncuchem, wessani w wir. Jutro, tu, w Carhaing, ła´ncuch p˛eknie. Wiedziałam o tym w momencie, gdy spotkałam ci˛e na wybrze˙zu. Gdy okazało si˛e, z˙ e z˙ yjesz. Gdy okazało si˛e, z˙ e i ja z˙ yj˛e. Ale my nie z˙ yjemy dla siebie, ju˙z nie, jeste´smy zaledwie czastk ˛ a˛ losów Tristana z Lionesse i Złotowłosej Iseult z Zielonej Wyspy. A tutaj, na zamku 151

Carhaing, znale´zli´smy si˛e tylko po to, by si˛e natychmiast utraci´c. Jedynym, co nas łaczy, ˛ jest legenda o miło´sci, która nie jest nasza˛ legenda.˛ W której odgrywamy niepoj˛ete dla nas role. Która o rolach tych nie wspomni nawet, by´c mo˙ze, albo role te wypaczy i zniekształci, wło˙zy nam w usta niewypowiedziane przez nas słowa, przypisze nam czyny, których nie popełnili´smy. Nie ma nas, Morholcie. Jest legenda, która si˛e ko´nczy. — Nie, Branwen — powiedziałem, starajac ˛ si˛e, by mój głos brzmiał twardo, pewnie i zdecydowanie. — Nie wolno ci tak mówi´c. Smutek, nic innego, dyktuje ci takie słowa. Bo prawda˛ jest, z˙ e Tristan z Lionesse umiera, i nawet je´sli Złotowłosa jest na statku, płynacym ˛ tu z Tintagelu, boj˛e si˛e, z˙ e mo˙ze przyby´c za pó´zno. I chocia˙z i mnie zasmuca ta my´sl, nigdy nie zgodz˛e si˛e z twierdzeniem, z˙ e jego legenda jest jedynym, co nas łaczy. ˛ Nigdy nie zgodz˛e si˛e z tym, teraz, gdy le˙ze˛ obok ciebie, gdy trzymam ci˛e w ramionach. W tej chwili nie ma dla mnie Tristana, nie ma legendy, nie ma zamku Carhaing. Jeste´smy tylko my. — I ja trzymam ci˛e w ramionach, Morholcie. A przynajmniej tak mi si˛e wydaje. Ale wiem, z˙ e nas nie ma. Jest tylko legenda. Co si˛e z nami stanie? Co wydarzy si˛e jutro? Jaka˛ decyzj˛e b˛edziemy zmuszeni podja´ ˛c? Co si˛e z nami stanie? — B˛edzie tak, jak zechce los. Przypadek. Cała ta legenda, o której tak uparcie mówimy, jest dziełem przypadku. Serii przypadków. Gdyby nie s´lepy los, mogłoby nie by´c legendy. Wtedy, w Dún Laoghaire, pomy´sl tylko, Branwen, gdyby nie s´lepy los. . . Przecie˙z wtedy to on, a nie ja, mógł. . . Urwałem, przestraszony nagła˛ my´sla.˛ Przera˙zony słowem, które cisn˛eło mi si˛e na wargi. — Morholcie — szepn˛eła Branwen. — Los zrobił ju˙z z nami to, co było do zrobienia. Reszta nie mo˙ze ju˙z by´c dziełem przypadku. My ju˙z przypadkowi nie podlegamy. To, co si˛e ko´nczy, ko´nczy si˛e i dla nas. Bo mo˙zliwe jest.. — Co, Branwen? — Mo˙ze wtedy, w Dún Laoghaire. . . — Branwen! — Mo˙ze twoja rana była s´miertelna? Mo˙ze ja. . . uton˛ełam w Morzu Sabriny? — Branwen! Przecie˙z my z˙ yjemy. — Jeste´s pewien? Skad ˛ wzi˛eli´smy si˛e na tym wybrze˙zu, jednocze´snie, ty i ja? Czy pami˛etasz? Czy nie wydaje ci si˛e mo˙zliwe, z˙ e przywiozła nas tu łód´z bez steru? Ta sama, która przygnała niegdy´s Tristana do uj´scia rzeki Liffey? Wyłaniajaca ˛ si˛e z mgły łód´z z Avalonu, łód´z pachnaca ˛ jabłkami? Łód´z, na która˛ kazano nam wsia´ ˛sc´ , bo legenda nie mo˙ze zako´nczy´c si˛e bez nas, bez naszego udziału? Bo to wła´snie my, nie kto inny, mamy zako´nczy´c t˛e legend˛e? A gdy ja˛ zako´nczymy, wrócimy na wybrze˙ze, a łód´z bez steru b˛edzie tam na nas czekała, a my b˛edziemy musieli wsia´ ˛sc´ do niej i odpłyna´ ˛c, roztopi´c si˛e we mgle? Morholcie? — My z˙ yjemy, Branwen. — Jeste´s pewien? 152

— Dotykam ci˛e. Jeste´s. Le˙zysz w moich ramionach. Jeste´s pi˛ekna, ciepła, masz gładka˛ skór˛e. Pachniesz tak, jak pachnie sokół, siedzacy ˛ na mojej r˛ekawicy, gdy wracam z łowów, a deszcz szumi na li´sciach brzóz. Jeste´s, Branwen. — Dotykam ci˛e, Morholcie. Jeste´s. Jeste´s ciepły i tak mocno bije ci serce. Pachniesz sola.˛ Jeste´s. — A zatem. . . z˙ yjemy, Branwen. U´smiechn˛eła si˛e. Nie widziałem tego. Wyczułem to z ruchu warg, przyci´sni˛etych do mego ramienia. *

*

*

Pó´zniej, gł˛eboka˛ noca,˛ le˙zac ˛ bez ruchu, z ramieniem odr˛etwiałym od ucisku jej głowy, nie chcac ˛ spłoszy´c jej trwo˙zliwego snu, wsłuchiwałem si˛e w szum morza. Po raz pierwszy w z˙ yciu szum ten, niby bolacy ˛ zab, ˛ niepokoił mnie, przeszkadzał, nie pozwalał zasna´ ˛c. Bałem si˛e. Bałem si˛e morza. Ja, Irlandczyk, wychowany na wybrze˙zu, od kolebki osłuchany z szumem przyboju. Morze szumiało, a ja w szumie tym słyszałem s´piew zatopionego Ys. Słyszałem stłumione bicie dzwonów Lionesse, pochłoni˛etego przez fale. A jeszcze pó´zniej, ju˙z we s´nie, widziałem miotana˛ grzywaczami łód´z bez steru, łód´z z wysokim, zadartym dziobem, z masztem przybranym girlandami kwiatów. Czułem zapach jabłek. *

*

*

— Dobra Branwen. . . — pachołek, zdyszany, z trudem łapał oddech. — Pani Iseult wzywa ci˛e do komnaty sir Tristana. Ciebie i sir Morholta z Ulsteru. Spieszcie, pani. — Co si˛e stało? Czy Tristan. . . — Nie, pani. To nie to. Ale. . . — Mów, chłopcze. — Statek z Tintagelu. . . Wraca sir Caherdin. Przybył posłaniec z przyladka. ˛ Wida´c ju˙z. . . — Jakiej barwy jest z˙ agiel? — Nie wiadomo. Statek jest zbyt daleko. Za przyladkiem. ˛ Wyszło sło´nce. Gdy weszli´smy, Iseult o Białych Dłoniach stała tyłem do okna, półotwartego, roz´swietlonego błyskami, igrajacymi ˛ w szybkach, tkwiacych ˛ w okratowaniu ołowianych ramek. Promieniowała nienaturalnym, mglistym, odbitym s´wiatłem. Tristan, z twarza˛ błyszczac ˛ a˛ od potu, oddychał ci˛ez˙ ko, urywanie, arytmicznie. Oczy miał zamkni˛ete. 153

Iseult spojrzała na nas. Jej twarz była skurczona, zniekształcona dwiema gł˛ebokimi bruzdami, jakie grymas bólu wyrył po obu stronach ust. — Jest ledwie przytomny — powiedziała. — Majaczy. . . Branwen wskazała na okno. — Statek. . . — Za daleko, Branwen. Ledwie opłynał ˛ przyladek. ˛ Za daleko. . . Branwen spojrzała na Tristana i westchn˛eła. Wiedziałem, o czym pomy´slała. Nie. Nie wiedziałem. Słyszałem. Wierzcie lub nie, słyszałem ich my´sli. My´sli Branwen, niespokojne i pełne l˛eku, spienione jak fala w´sród przybrze˙znych skał. My´sli Iseult, mi˛ekkie, dygocace, ˛ rozt˛etnione i dzikie jak s´ciskany w dłoni ptak. My´sli Tristana, nieskoordynowane, poszarpane jak pasemka mgły. Wszyscy, my´slała Iseult, jeste´smy przy tobie wszyscy, Tristanie. . . Branwen z Kornwalii, która jest Pania˛ Alg. Morholt z Ulsteru, który jest Decyzja.˛ I ja, która ci˛e kocham, Tristanie, kocham ci˛e coraz mocniej z ka˙zda˛ minuta,˛ która mija, która mi ci˛e powoli odbiera. Odbiera mi ciebie, bez wzgl˛edu na barw˛e z˙ agli statku, który płynie ku brzegom Bretanii. Tristanie. . . Iseult, my´slał Tristan, Iseult. Dlaczego oni nie patrza˛ w okno? Dlaczego patrza˛ na mnie? Dlaczego nie mówia˛ mi, jakiej barwy jest z˙ agiel? Przecie˙z ja musz˛e to wiedzie´c, musz˛e, i to zaraz, bo w przeciwnym razie. . . U´snie, my´slała Branwen. U´snie i nie obudzi si˛e ju˙z nigdy. Jest ju˙z w tym miejscu, z którego równie daleko jest do roz´swietlonej powierzchni, jak do zielonych alg, porastajacych ˛ dno. W tym miejscu, w którym przestaje si˛e walczy´c. A potem jest ju˙z tylko spokój. Tristanie, my´slała Iseult, teraz wiem, z˙ e byłam z toba˛ szcz˛es´liwa. Pomimo wszystko. Pomimo, z˙ e cały czas, b˛edac ˛ ze mna,˛ my´slałe´s o innej. Pomimo z˙ e tak rzadko nazywałe´s mnie moim imieniem. Zwykle mówiłe´s do mnie: „Pani”. Tak bardzo starałe´s si˛e, by mnie nie zrani´c. Tak bardzo si˛e starałe´s, tyle w to wkładałe´s wysiłku, z˙ e wła´snie tym staraniem i tym wysiłkiem raniłe´s mnie najbardziej. A mimo to byłam szcz˛es´liwa. Dałe´s mi szcz˛es´cie. Dałe´s mi złote iskry, mrugajace ˛ pod powiekami. Tristanie. . . Branwen patrzyła w okno. Na statek, wyłaniajacy ˛ si˛e zza przyladka. ˛ Szybciej, my´slała. Szybciej, Caherdin. Ostrzej do wiatru. Niewa˙zne, pod jakim z˙ aglem, ostrzej do wiatru, Caherdin. Przybywaj, Caherdin, przybywaj z pomoca.˛ Ratuj nas, Caherdin. . . Ale wiatr, który od trzech dni dał, ˛ mroził i smagał m˙zawka,˛ s´cichł. Wyszło sło´nce. Oni wszyscy, my´slał Tristan. Oni. Iseult o Białych Dłoniach. Branwen. Morholt. . . A teraz ja. . . Iseult, moja Iseult. . . Jakie sa˛ z˙ agle tego statku. . . Jakiej sa˛ barwy. . . 154

Jeste´smy jak z´ d´zbła trawy, które przyklejaja˛ si˛e do skraju płaszcza, gdy idzie si˛e przez łak˛ ˛ e, my´slała Iseult. Jeste´smy z´ d´zbłami trawy na twoim płaszczu, Tristanie. Za chwil˛e strzepniesz płaszcz i b˛edziemy wolni. . . i porwie nas wiatr. Nie ka˙z mi patrze´c na te z˙ agle, Tristanie, mój m˛ez˙ u. Prosz˛e ci˛e, nie ka˙z mi. Szkoda, my´slał Tristan, szkoda, z˙ e nie poznałem ci˛e wcze´sniej. Dlaczego los rzucił mnie wła´snie do Irlandii? Z Lionesse bli˙zej było do Armoryki. . . Mogłem pozna´c ci˛e wcze´sniej. . . Szkoda, z˙ e nie mogłem ci˛e kocha´c. . . Szkoda. . . Jakie z˙ agle ma ten statek? Szkoda. . . Chciałbym móc okaza´c ci miło´sc´ , pani. Moja dobra Iseult o Białych Dłoniach. . . Ale nie mog˛e. . . Nie mog˛e. . . Branwen odwróciła si˛e twarza˛ do gobelinu, płacz wstrzasn ˛ ał ˛ jej ramionami. A wi˛ec słyszała równie˙z. Objałem ˛ ja.˛ Na wszystkie trytony Lira, przeklinałem swoja˛ nied´zwiedziowata˛ niezgrabno´sc´ , moje s˛ekate łapy i pop˛ekane opuszki palców, czepiajace ˛ si˛e jedwabiu jak rybackie haczyki. Ale Branwen, wpadajac ˛ w moje ramiona, wypełniła soba˛ wszystko, poprawiła bł˛edy, zaokragliła ˛ kanty — jak fala, gdy rozmywa zryty kopytami piach na pla˙zy. Nagle byli´smy jedno´scia.˛ Nagle wiedziałem, z˙ e nie mog˛e jej utraci´c. Za nic. Za z˙ adna˛ cen˛e. Nad jej głowa,˛ przyci´sni˛eta˛ do mojej piersi, widziałem okno. Morze. I statek. Mo˙zesz okaza´c mi miło´sc´ , Tristanie, my´slała Iseult. Zanim ci˛e utrac˛e, oka˙z mi ja.˛ Jeden, jedyny raz. Tak bardzo tego pragn˛e. Nie ka˙z mi patrze´c na z˙ agle tego korabia. Nie pro´s, bym ci powiedziała, jakiej sa˛ barwy. Nie zmuszaj mnie, abym w twojej legendzie odegrała rol˛e, której nie chc˛e odgrywa´c. Nie mog˛e, my´slał Tristan. Nie mog˛e. Iseult Złotowłosa. . . Jak mi potwornie zimno. . . Iseult. . . Iseult. . . Moja Iseult. . . To nie moje imi˛e, pomy´slała Iseult. To nie moje imi˛e. — To nie moje imi˛e! — krzykn˛eła. Tristan otworzył oczy, rozejrzał si˛e, toczac ˛ głowa˛ po poduszkach. — Pani. . . — wyszeptał s´wiszczacym ˛ szeptem. — Branwen. . . Morholcie. . . — Jeste´smy tu wszyscy — powiedziała Iseult bardzo cicho. Nie, pomy´slał Tristan. Nie ma tu Iseult. A wi˛ec. . . jest tak, jakby nikogo nie było. — Pani. . . — Nie ka˙z mi. . . — szepn˛eła. — Pani. . . Prosz˛e. . . — Nie ka˙z mi patrze´c na z˙ agle, Tristanie. Nie zmuszaj mnie, bym ci powiedziała. . . — Prosz˛e ci˛e. . . — wypr˛ez˙ ył si˛e. — Prosz˛e ci˛e. . . I wtedy to powiedział. Inaczej. Branwen wzdrygn˛eła si˛e w moich ramionach. — Iseult. U´smiechn˛eła si˛e.

155

— Chciałam odmieni´c bieg legendy — powiedziała bardzo spokojnie. — Có˙z za szalony pomysł. Legendy zmieni´c si˛e nie da. Niczego nie da si˛e zmieni´c. No, prawie niczego. . . Urwała, spojrzała na mnie, na Branwen, wcia˙ ˛z obj˛etych na tle wyszytej na gobelinie jabłoni Avalonu. U´smiechn˛eła si˛e. Wiedziałem, z˙ e nigdy nie zapomn˛e tego u´smiechu. Wolnym, wolniutkim krokiem podeszła do okna, stan˛eła w nim, wpierajac ˛ w ostrołuki obie wyprostowane r˛ece. — Iseult — j˛eknał ˛ Tristan. — Jakie. . . Jakie sa.˛ . . ˙ — Sa˛ białe — powiedziała. — Białe, Tristanie. Białe jak s´nieg. Zegnaj. Odwróciła si˛e. Nie patrzac ˛ na niego, nie patrzac ˛ na nikogo wyszła z komnaty. W momencie, gdy wychodziła, przestałem słysze´c jej my´sli. Słyszałem ju˙z tylko szum morza. — Białe! — krzyknał ˛ Tristan. — Iseult Złotowłosa! Nareszcie. . . Głos zgasł mu w gardle jak zdmuchni˛ety płomie´n kaganka. Branwen krzykn˛eła. Podbiegłem do ło˙za. Tristan lekko poruszał ustami. Próbował si˛e unie´sc´ . Przytrzymałem go, lekkim naciskiem dłoni zmusiłem, by opadł na poduszki. — Iseult — szepnał. ˛ — Iseult. Iseult. . . — Le˙z, Tristanie. Nie wstawaj. U´smiechnał ˛ si˛e. Na Luga, wiedziałem, z˙ e nigdy nie zdołam zapomnie´c tego u´smiechu. — Iseult. . . Musz˛e sam zobaczy´c. . . — Le˙z, Tristanie. . . — . . . ten z˙ ag. . . Branwen, stojaca ˛ w oknie, tam, gdzie przed chwila˛ stała Iseult o Białych Dłoniach, załkała gło´sno. — Morholcie! — krzykn˛eła. — Ten statek. . . — Wiem — powiedziałem. — Branwen. . . Odwróciła si˛e. — On nie z˙ yje. — Co? — Tristan umarł. W tej chwili. To koniec, Branwen. Spojrzałem w okno. Statek był bli˙zej ni˙z poprzednio. Ale nadal był zbyt daleko. Absolutnie za daleko, by mo˙zna było rozpozna´c kolor z˙ agli. *

*

*

Spotkałem ich w du˙zej sali, w tej, w której przywitała nas Iseult o Białych Dłoniach. W sali, w której ofiarowałem jej na usługi mój miecz, proszac, ˛ by zechciała rozporzadzi´ ˛ c moim z˙ yciem. Cokolwiek to by miało oznacza´c. 156

Szukałem Iseult i kapelana, znalazłem ich. Było ich czterech. Pewien walijski druid, imieniem Hwyrddyddwg, bystry dziadyga, powiedział mi kiedy´s, z˙ e zamiary człowieka, cho´cby nie wiedzie´c jak sprytnie ukrywane, zdradza˛ zawsze dwie rzeczy — oczy i dłonie. Przyjrzałem si˛e uwa˙znie oczom i dłoniom rycerzy, stojacych ˛ w du˙zej sali. — Jestem sir Mariadoc — powiedział najwy˙zszy z nich. Na tunice nosił herb: w przepołowionym, bł˛ekitno-czerwonym polu dwa czarne łby dzicze, uzbrojone srebrem. — A to dobrzy rycerze Gwydolwyn, Anoeth i Deheu ap Owein. Przybywamy z Kornwalii, z poselstwem do sir Tristana z Lionesse. Wied´zcie nas do niego, panie rycerzu. — Spó´znili´scie si˛e — powiedziałem. — Kim jeste´scie, panie? — zmarszczył si˛e Mariadoc. — Nie znam was. W tym momencie weszła Branwen. Twarz Mariadoka skurczyła si˛e, zło´sc´ i nienawi´sc´ wypełzły na nia,˛ wijac ˛ si˛e jak z˙ mije. — Mariadoc. — Branwen. — Gwydolwyn, Anoeth, Deheu. Nie sadziłam, ˛ z˙ e was jeszcze kiedy´s zobacz˛e. Bo mówiono, z˙ e Tristan i Corvenal wyko´nczyli was wtedy w More´nskim Lesie. Mariadoc u´smiechnał ˛ si˛e wrednie. — Niezbadane sa˛ wyroki losu. Ja te˙z nie my´slałem, z˙ e ci˛e jeszcze kiedy´s zobacz˛e, Branwen. Zwłaszcza tutaj. No, wied´zcie nas do Tristana. To, co mamy do niego, nie cierpi zwłoki. — Skad ˛ po´spiech? — Wied´zcie nas do Tristana — powtórzył gniewnie Mariadoc. — Mamy spraw˛e do niego. Nie do jego sług. I nie do rajfurek królowej Kornwalii. — Skad ˛ przybywasz, Mariadoc? — Z Tintagelu, jakem rzekł. — Ciekawe — u´smiechn˛eła si˛e Branwen — bo statek jeszcze nie przybił do brzegu. Ale jest ju˙z blisko. Chcesz wiedzie´c, pod jakim z˙ aglem płynie? — Nie chc˛e — powiedział spokojnie Mariadoc. — Spó´znili´scie si˛e. — Branwen, wcia˙ ˛z blokujac ˛ soba˛ drzwi, oparła si˛e o mur. — Tristan z Lionesse nie z˙ yje. Umarł przed chwila.˛ Oczy Mariadoka nie zmieniły wyrazu nawet na moment. Zrozumiałem, z˙ e ´ wiedział. Zrozumiałem wszystko. Swiatło, które widziałem w ko´ncu ciemnego korytarza, robiło si˛e coraz jaskrawsze. — Odejd´zcie stad ˛ — warknał, ˛ kładac ˛ r˛ek˛e na r˛ekoje´sci miecza. — Opu´sc´ cie zamek. Natychmiast. — Jak si˛e tu dostali´scie? — spytała Branwen z u´smiechem. — Czy nie przypłyn˛eli´scie przypadkiem łodzia˛ bez steru? Z czarna,˛ postrz˛epiona˛ szmata˛ zamiast

157

z˙ agla? Z wilcza˛ czaszka,˛ przybita˛ do zadartego dziobu? Po co tu przybyli´scie? Kto was przysyła? — Usu´n si˛e z drogi, topielico. Nie stawaj nam na zawadzie, bo mo˙zesz tego po˙załowa´c. Twarz Branwen była spokojna. Ale tym razem nie był to spokój rezygnacji i bezsiły, chłód rozpaczliwej, nieczułej oboj˛etno´sci. Tym razem był to spokój niezachwianej, z˙ elaznej woli. Nie, nie mogłem jej utraci´c. Za z˙ adna˛ cen˛e. Za z˙ adna? ˛ A legenda? Czułem zapach jabłek. — Dziwne masz oczy, Mariadoc — powiedziała nagle Branwen. — Oczy, które nie przywykły do s´wiatła dnia. — Zejd´z nam z drogi. — Nie. Nie zejd˛e ci z drogi. Najpierw odpowiesz mi na pytanie. Pytanie, które brzmi: dlaczego? Mariadoc nie poruszył si˛e. Patrzył na mnie. — Nie b˛edzie legendy o wielkiej miło´sci — powiedział, ale ja wiedziałem, z˙ e to wcale nie on mówi. — Niepotrzebna i szkodliwa byłaby taka legenda. Niepotrzebnym szale´nstwem byłby grobowiec z berylu i głóg, który wyrasta z niego, by ople´sc´ gałazkami ˛ drugi grobowiec, z chalcedonu. Nie z˙ yczymy sobie takich grobowców. Nie z˙ yczymy sobie, z˙ eby historia Tristana i Iseult wrosła w ludzi, by była wzorem i przykładem, by kiedykolwiek si˛e powtórzyła. Nie dopu´scimy, by gdziekolwiek, kiedykolwiek, młodzi mówili do siebie: „Jeste´smy jak Tristan i Iseult”. Branwen milczała. — Nie pozwolimy, aby co´s takiego jak miło´sc´ tych dwojga mroczyło w przyszło´sci umysły, przeznaczone do wy˙zszych spraw. By osłabiało ramiona, których zadaniem jest łama´c i zabija´c. By mi˛ekczyło charaktery, które musza˛ dzier˙zy´c władz˛e w stalowych c˛egach. A nade wszystko, Branwen, nie dopu´scimy, by to, co łaczyło ˛ Tristana i Iseult, przeszło do legendy jako miło´sc´ triumfujaca, ˛ pokonuja˛ ca przeszkody, łacz ˛ aca ˛ kochanków nawet po s´mierci. Dlatego Iseult z Kornwalii musi umrze´c daleko stad, ˛ przyzwoicie, w połogu, wydajac ˛ na s´wiat kolejnego potomka króla Marka. Tristan za´s, je´sli przed naszym przybyciem zda˙ ˛zył podle sczezna´ ˛c, musi spocza´ ˛c na dnie morza, z kamieniem u szyi. Lub spłona´ ˛c. O, tak, b˛edzie znacznie lepiej, je˙zeli spłonie. Po zatopionym Lionesse zostały na powierzchni morza wierzchołki Scilly, a po Tristanie nie powinno zosta´c nic. A zamek Carhaing powinien spłona´ ˛c razem z nim. I to zaraz, zanim statek z Tintagel wpłynie do zatoki. I tak wła´snie si˛e stanie. Zamiast grobowca z berylu, s´mierdzace ˛ pogorzelisko. Zamiast pi˛eknej legendy, brzydka prawda. Prawda o samolubnym za´slepieniu, o marszu po trupach, o deptaniu uczu´c innych ludzi, o czynionej im krzywdzie. Co ty na to, Branwen? Chcesz stawa´c na drodze nam, bojownikom o prawd˛e? Powtarzam, zejd´z nam z drogi. Do ciebie nic nie mamy. Nie chcemy 158

ci˛e unicestwia´c, bo i po co? Odegrała´s swoja˛ rol˛e, niezbyt chlubna,˛ mo˙zesz i´sc´ precz, wraca´c na wybrze˙ze. Czekaja˛ tam na ciebie. To samo dotyczy ciebie, rycerzu. . . Jak brzmi twe imi˛e? Patrzyłem na ich oczy i dłonie i my´slałem, z˙ e stary Hwyrddyddwg nie był specjalnie odkrywczy. Tak, w rzeczy samej, oczy i dłonie zdradzały ich zamiary. Bo w ich oczach było okrucie´nstwo i zdecydowanie, a w ich dłoniach były miecze. A ja nie miałem mojego miecza, tego, który ofiarowałem na usługi Iseult o Białych Dłoniach. No có˙z, pomy´slałem, trudno. W ko´ncu, có˙z to takiego, zgina´ ˛c w walce? Albo to mi pierwszyzna? Jestem Morholt! Ten, który jest Decyzja.˛ — Twoje imi˛e — powtórzył Mariadoc. — Tristan — powiedziałem. Kapelan zjawił si˛e nie wiadomo skad, ˛ wyskoczył jak puk spod ziemi. St˛ekajac ˛ z wysiłku, rzucił mi przez cała˛ sal˛e wielki, dwur˛eczny miecz. Mariadoc skoczył ku mnie, wznoszac ˛ swój do ci˛ecia. Przez moment dwa miecze były w górze — ten Mariadoka i ten lecacy ˛ ku moim wyciagni˛ ˛ etym dłoniom. Wydawało si˛e, z˙ e nie mog˛e by´c szybszy. Ale byłem. Uderzyłem go pod pach˛e, z całej siły, z półobrotu, a ostrze wci˛eło si˛e skos´nie a˙z po lini˛e rozdzielajac ˛ a˛ barwy na jego herbie. Obróciłem si˛e w druga˛ stron˛e, opuszczajac ˛ miecz, a Mariadoc zsunał ˛ si˛e z klingi pod nogi tamtych trzech, biegnacych ˛ ku mnie. Anoeth potknał ˛ si˛e o ciało, a ja mogłem bez przeszkód rozwali´c mu głow˛e. I rozwaliłem. Gwydolwyn i Deheu rzucili si˛e na mnie z dwóch stron, wpadłem mi˛edzy nich, wirujac ˛ jak bak ˛ z wyciagni˛ ˛ etym mieczem. Musieli odpierzchna´ ˛c, ich brzeszczoty były o dobry łokie´c krótsze. Przykl˛ekajac, ˛ ciałem ˛ Gwydolwyna w udo, czułem, jak ostrze chrupie po ko´sci i mia˙zd˙zy ja.˛ Deheu zamierzył si˛e na mnie, przypadajac ˛ z boku, ale po´sliznał ˛ si˛e we krwi, klapnał ˛ na jedno kolano. W jego oczach były przera˙zenie i pro´sba, ale nie znalazłem w sobie lito´sci. Nawet jej nie szukałem. Sztych dwur˛ecznym mieczem, zadany z bliska, jest nie do odparowania. Je˙zeli nie mo˙zna uskoczy´c, klinga wchodzi na dwie trzecie, a˙z po dwa z˙ elazne z˛eby, które specjalnie si˛e na niej umieszcza. I weszła. Wierzcie lub nie, z˙ aden z nich nawet nie krzyknał. ˛ A ja. . . Ja nie czułem w sobie niczego. Absolutnie niczego. Rzuciłem miecz na posadzk˛e. — Morholt! — Branwen podbiegła, przywarła do mnie, rozt˛etniona wygasajacym ˛ przera˙zeniem. — Ju˙z dobrze, dziewczynko, ju˙z po wszystkim — powiedziałem, głaszczac ˛ ja˛ po włosach, ale patrzac ˛ na kapelana, kl˛eczacego ˛ przy konajacym ˛ Gwydolwynie. — Dzi˛ekuj˛e ci, klecho, za ten miecz. Kapelan uniósł głow˛e i spojrzał mi w oczy. Skad ˛ si˛e wział? ˛ Czy był tu cały czas? A je˙zeli był tu cały czas. . . to kim był? Kim był, u diabła? 159

— Wszystko w r˛eku Boga — powiedział, po czym znowu schylił si˛e nad Gwydolwynem — et lux perpetua luceat ei. . . Mimo wszystko nie przekonał mnie. Nie przekonał mnie ani pierwszym, ani drugim stwierdzeniem. W ko´ncu to ja byłem Morholtem. To ja byłem Decyzja.˛ A s´wiatło´sc´ wiekuista? Wiedziałem, jak taka s´wiatło´sc´ wyglada. ˛ Wiedziałem o tym lepiej od niego. *

*

*

Pó´zniej znale´zli´smy Iseult. W ła´zni, przytulona˛ twarza˛ do cembrowiny. Czysta, pedantyczna Iseult o Białych Dłoniach nie mogła tego zrobi´c gdzie indziej, jak tylko na kamiennej posadzce, przy kanale, którym odprowadzano wod˛e. Teraz ten kanał, na całej długo´sci, połyskiwał ciemna,˛ zakrzepła˛ czerwienia.˛ Przeci˛eła sobie z˙ yły na obu r˛ekach. Umiej˛etnie, nie do odratowania, nawet gdyby´smy znale´zli ja˛ wcze´sniej. Wzdłu˙z całych przedramion, po wewn˛etrznej stronie. I poprawiła w poprzek, na przegubach. Na krzy˙z. Dłonie miała jeszcze bielsze ni˙z zwykle. I wówczas, wierzcie lub nie, zrozumiałem, z˙ e pachnaca ˛ jabłkami łód´z bez steru odpływa od brzegu. Bez nas. Bez Morholta z Ulsteru. Bez Branwen z Kornwalii. Ale nie pusta. ˙ ˙ Zegnaj, Iseult. Zegnaj na zawsze. Czy w Tír Nan Og, czy w Avalonie, na wieki, na wieczno´sc´ przetrwa biel twoich dłoni. ˙ Zegnaj, Iseult. *

*

*

Opu´scili´smy Carhaing, zanim zjawił si˛e Caherdin. Nie mieli´smy ochoty z nim rozmawia´c. Ani z nim, ani z kimkolwiek, kto mógł by´c na pokładzie statku, który przypłynał ˛ z Kornwalii, z Tintagel. Dla nas legenda ju˙z si˛e zako´nczyła. Nie interesowało nas, co z nia˛ zrobia˛ minstrele. Zachmurzyło si˛e znowu, m˙zył deszcz. Normalnie, jak to w Bretanii. Przed nami była droga. Droga przez wydmy, ku tamtej, skalistej pla˙zy. Nie chciałem my´sle´c, co dalej. To nie miało znaczenia. — Kocham ci˛e, Morholcie — powiedziała Branwen, nie patrzac ˛ na mnie. — Kocham ci˛e, czy tego chcesz, czy nie. Czy ja tego chc˛e, czy nie. To jest jak choroba. Jak niemoc, która odbiera mi mo˙zno´sc´ wolnego wyboru, która topi mnie w otchłani. Zabładziłam ˛ w tobie, Morholcie, nigdy ju˙z si˛e nie odnajd˛e, nie odnajd˛e siebie takiej, jaka˛ byłam. A je˙zeli odpowiesz uczuciem na moja˛ miło´sc´ , zabła˛ dzisz równie˙z, przepadniesz, pogra˙ ˛zysz si˛e w odm˛et, nigdy ju˙z nie odnajdziesz dawnego Morholta. Dlatego dobrze si˛e zastanów, zanim mi odpowiesz. 160

Korab stał przy kamiennym nabrze˙zu. Co´s wyładowywano. Kto´s krzyczał ˙ i klał ˛ po walijsku, poganiajac ˛ tragarzy. Zwijano z˙ agle. Zagle. .. — To straszna choroba, ta miło´sc´ — ciagn˛ ˛ eła Branwen, te˙z przygladaj ˛ ac ˛ si˛e z˙ aglom korabia. — La maladie, jak mówia˛ ci z południa, z gł˛ebi ladu. ˛ La maladie d’espoir, choroba nadziei. Samolubne za´slepienie, czyniace ˛ krzywd˛e wszystkim dookoła. Kocham ci˛e, Morholcie, w samolubnym za´slepieniu. Nie martwi mnie los innych, których mog˛e niechcacy ˛ wplata´ ˛ c w moja˛ miło´sc´ , skrzywdzi´c i podepta´c. Czy to nie straszne? A je˙zeli odpowiesz uczuciem na moje uczucie. . . Dobrze si˛e zastanów, Morholcie, zanim mi odpowiesz. ˙ Zagle. .. — Jeste´smy jak Tristan i Iseult — powiedziała Branwen, a głos załamał si˛e jej niebezpiecznie. — La maladie. . . Co z nami b˛edzie, Morholcie? Co si˛e z nami stanie? Czy i nas połaczy ˛ ostatecznie dopiero krzak głogu lub dzikiej ró˙zy, który wyro´snie z grobowca z berylu, by ople´sc´ gałazkami ˛ drugi grobowiec, ten z chalcedonu? Czy warto? Morholcie, dobrze si˛e zastanów, zanim mi odpowiesz. Nie miałem zamiaru si˛e zastanawia´c. Sadz˛ ˛ e, z˙ e Branwen wiedziała o tym. Widziałem to w jej oczach, gdy odwróciła ku mnie twarz. Wiedziała, z˙ e przysłano nas do Carhaing, by´smy uratowali legend˛e. I zrobilis´my to. Najpewniejszym sposobem. Zaczynajac ˛ nowa.˛ — Wiem, co czujesz, Branwen — powiedziałem, patrzac ˛ na z˙ agle. — Bo ja czuj˛e dokładnie to samo. To straszna choroba. Straszna, nieuleczalna la maladie. Wiem, co czujesz. Bo ja równie˙z zachorowałem, dziewczynko. Branwen u´smiechn˛eła si˛e, a mnie wydało si˛e, z˙ e sło´nce przedarło si˛e przez niskie chmury. Taki był ten u´smiech, wierzcie lub nie. Uderzyłem konia ostrogami. — I na pohybel zdrowym, Branwen! ˙ Zagle były brudne. Tak mi si˛e przynajmniej wydawało.