Ryby morskie

RYBY MORSKIE

LEKSYKON PRZYRODNICZY Fritz Terofal, Claus Militz

RYBY MORSKIE Przekład i adaptacja Henryk Garbarczyk i Eligiusz Nowakowski

Świat Książki

Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytuł oryginału: Steinbachs Naturfuhrer:Meeresfische Ilustracje: Fritz Wendler, Dominique Rebourgeon © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1983 © polskiego wydania Bertelsmann Publishing Warszawa 1996 Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe -tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Ryby morskie: Pracownicy naukowi Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Adademii Nauk dr Henryk Garbarczyk dr Eligiusz Nowakowski Redaktor serii: Beata Lewandowska-Kattan Redaktor tomu Ryby morskie Katarzyna Duran Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa

Printed in Germany ISBN 83-7129-306-2 Nr 1533

SPIS TREŚCI

7 Wstęp 8 Ryby chrzestne: Rekiny: Rząd sześcioszparoksztaltne Rodzina sześcioszparowate 10 Rząd rekinokształtne Rodzina tawroszowate Rodzina lamnowate 14 Rodzina długoszparowate Rodzina kosogonowate 16 Rodzina rekinkowate 18 Rodzina mustelowate 20 Rodzina żarłaczowate 22 Rodzina młotowate Rząd koleniokształtne Rodzina liksowate 24 Rodzina koleniowate 26 Rodzina brązoszowate Rodzina raszplowate 28 Płaszczki: Rząd piłokształtne Rodzina piłowate Rząd rochokształtne Rodzina rochowate 30 Rząd drętwokształtne Rodzina drętwowate 32 Rząd rajokształtne Rodzina rajowate (płaszczki właściwe) 48 Rodzina ogończowate Rodzina orleniowate 50 Rodzina mantowate Chimery: Rząd chimerokształtne Rodzina chimerowate 52 Ryby kostne: Rząd śledziokształtne Rodzina śledziowate 54 Rodzina sardelowate

56 Rząd łososiokształtne Rodzina stynkowate Rodzina argentynowate 58 Rząd węgorzokształtne Rodzina murenowate Rodzina kongerowate 60 Rząd belonokształtne Rodzina belonowate Rodzina makreloszowate 62 Rodzina ptaszorowate Rząd aterynokształtne Rodzina aterynowate 64 Rząd dorszokształtne Rodzina dorszowate 68 Rodzina morszczukowate 70 Rząd wyślizgokształtne Rodzina wyślizgowate Rodzina karapowate 72 Rząd ciernikokształtne Rodzina ciernikowate Rząd igliczniokształtne Rodzina bekaśnikowate 74 Rodzina igliczniowate 78 Rząd piotroszokształtne

80

82

84 86

Rodzina piotroszowate Rodzina kaproszowate Rząd beryksoksztaltne Rodzina beryksowate Rząd strojnikokształtne Rodzina strojnikowate Rodzina wstęgorowate Rząd okoniokształtne Rodzina barakudowate1 Rodzina cefalowate1 Rodzina apogonowate Rodzina barwenowate

' W niektórych ujęciach systematycznych obie te rodziny wyodrębia się w oddzielny rząd cefaloksztattnych (mugilokształtnych) - przyp. ttum.

92 102 104 106 108 112 114 116 130 132 134 136 142 144 146 148 150 154 156 158 160 162 164 172 176 178 182 184 186 188 192

Rodzina strzępielowate Rodzina prażmowate Rodzina śródkolcowate Rodzina kulbinowate Rodzina tasergalowate Rodzina ostrobokowate Rodzina smaglowate Rodzina bramowate Rodzina wstęgówkowate Rodzina garbikowate Rodzina wargaczowate Rodzina skarusowate Rodzina ostroszowate Rodzina skaberowate Rodzina makrelowate Rodzina żaglicowate Rodzina miecznikowate Rodzina dianowate Rodzina pompilowate Rodzina lirowate Rodzina dobijakowate Rodzina ślizgowate Rodzina klinkowate Rodzina trójpłetwikowate Rodzina pałaszowate Rodzina ostropłetwcowate Rodzina stychejkowate Rodzina taśmiakowate Rodzina węgorzycowate Rodzina zębaczowate Rodzina babkowate Rząd skorpenokształtne Rodzina kurkowate Rodzina strwolotkowate2 Rodzina skorpenowate Rodzina głowaczowate Rodzina lisicowate Rodzina taszowate Rodzina dennikowate Rząd plastugoksztattne Rodzina nagładowate Rodzina skarpowate

194 Rodzina flądrowate 200 Rodzina solowate 202 Rząd podnawkokształtne3 Rodzina podnawkowate3 Rząd najeżkokształtne Rodzina rogatnicowate 204 Rząd grotnikoksztattne Rodzina grotnikowate 206 Rząd żabnicokształtne Rodzina żabnicowate Rząd samogłowokształtne4 Rodzina samogłowowate4 209 Spis treści dodatku 210 I Morze 227 II Europejskie wędkarstwo mor­ skie 279 III Zagrożone morza 283 Wykaz gatunków 288 Autorzy

2

Pozycja systematyczna tej rodziny nie jest do końca ustalona, według jednych badaczy jest to podrząd w rzędzie okonioksztattnych, wedtug in­ nych odrębny rząd strwolotkoksztaltnych (przyp. tłum.). 1

W większości obecnych ujęć podnawkokształtne są w randze podrzędu (jako podnawkowce) włą­ czane do rzędu okonioksztattnych (przyp. tłum.). 4 W większości ujęć samogłowowate nie stanowią odrębnego rzędu, ale należą do rzędu najeżkokształtnych (przyp. tłum.).

Sześcioszpar szary (Hexanchus griseus)

Siedmioszpar spiczastogłowy (Heptranchias perło)

Rodzina sześcioszparowate (Hexanchidae) Wygląd: wydłużone, smukłe ciało z szeroką głową i krótkim, tępym pyskiem. Oczy duże, owalne, bez migawkowej przesłony; 6 szczelin skrzelowych, położonych bocznie przed płet­ wami piersiowymi, ku tyłowi coraz mniej­ szych; tryskawka zaokrąglona. Pysk dolny, szeroki. Uzębienie: w szczęce górnej zęby trójkątne, w dolnej drobnopiłkowane zęby grzebieniaste. Płetwa grzbietowa pojedyncza, przesunięta daleko do tyłu, a jej nasada znaj­ duje się nad przerwą między płetwami brzusz­ nymi a płetwą odbytową. Tylne promienie płetw brzusznych samca są przekształcone w pełniący rolę uchwytu narząd kopulacyjny - gonopodium, wzmocniony chrzestnym szkie­ letem z kanałem wewnętrznym, którym nasie­ nie zostaje wprowadzone do otworu kloakalnego samicy (zapłodnienie wewnętrzne - u wszystkich rekinów i płaszczek). Trzon ogonowy krótki; górny płat płetwy ogonowej silnie powiększony, z wycięciem na tylnym brzegu. Pęcherza pławnego brak, jak u wszys­ tkich rekinów i płaszczek. Ubarwienie, bardzo zmienne, zwykle kawowe do czekoladowobrązowego, rzadziej ciemnoszare, strona brzusz­ na jaśniejsza. Długość: do 5 m, samice są większe od samców. Występowanie: wszystkie morza strefy ciepłej i umiarkowanej. Zachodni i wschodni Atlantyk, kanał La Manche, latem czasami w Morzu Północnym; Morze Śródziemne. Najczęściej w strefie wody na głębokościach 200-1000 m (maksymalnie 2000 m), w północnej części zasięgu przygodnie blisko powierzchni lub w płytkich wodach (do 70 m). Tryb życia: żyje samotnie, przy dnie; w ciągu dnia leży na dnie, żeruje nocą. Pokarm: głównie ryby, okazyjnie skorupiaki. Rozród: jajożyworodny (tzn. młode wylęgają się z jaj w ciele samicy i pozostają jeszcze krótki czas w jej jajowodach, nim znajdą się w wodzie); osiąga dojrzałość płciową przy dłu­ gości ciała 2,10 m. W miocie rodzi się większa liczba młodych o długości ciała 40-60 cm (w jajowodzie samicy o długości ciała 4,8 m zna­ leziono 108 zarodków).

Rodzina sześcioszparowate (Hexanchidae) Wygląd: wydłużone, smukłe ciało z wąską gło­ wą i spiczastym pyskiem. Oczy duże, owalne, bez migawkowej przesłony; 7 bardzo dużych szczelin skrzelowych, sięgających poniżej ga­ rdła i położonych przed płetwami piersiowymi, ku tyłowi coraz mniejszych; tryskawka zaokrą­ glona. Pysk dolny, szeroki. Uzębienie: w szczęce górnej zęby trójkątne z długim, ostrym wierzchołkiem, w dolnej 5 szeregów dużych, drobnopiłkowanych zębów. Płetwa grzbietowa pojedyncza, przesunięta daleko do tyłu, a jej nasada znajduje się nad przerwą między płetwami brzusznymi a płetwą odbyto­ wą. Trzon ogonowy długi; górny płat płetwy ogonowej silnie powiększony, z wycięciem na tylnym brzegu. Ubarwienie: grzbiet szarobrązowy, niekiedy z niewyraźnymi ciemniejszymi plamami, strona brzuszna nieco jaśniejsza. Przednie krawędzie płetw piersiowych oraz zakończenie i dolny skraj płetwy ogonowej biało obrzeżone; szczególnie u młodych osob­ ników wierzchołek płetwy grzbietowej i górny brzeg płetwy ogonowej są czarne. Dtugość: maksymalnie do 1,4 m.

8

Występowanie: szeroko rozprzestrzeniony w morzach strefy tropikalnej, mniej liczny w strefie umiarkowanej. W Atlantyku w obszarze między Portugalią a Kubą; Morze Śródziemne. Środowisko: blisko dna, najczęściej na więk­ szych głębokościach (250-500 m), tylko przy­ godnie w płytkich wodach (do 50 m). Tryb życia: biologia tego rekina jest jeszcze słabo poznana. Pokarm: głównie ryby (np. morszczuki) i głowonogi; zbyt duża zdobycz, która nie może być połknięta od razu, jest przytrzymywana spiczastymi górnymi zębami, podczas gdy rozdrabniają ją grzebieniaste zęby w szczęce dolnej. Rozród: samce osiągają dojrzałość płciową przy długości ciała ok. 70 cm, samice stają się po raz pierwszy płodne dorastając do 85-90 cm. Jest jajożyworodny; samica rodzi od 9 do 20 młodych, mających w chwili porodu 28 cm długości.

Tawrosz piaskowy (Odontaspis taurus)

Ostronos atlantycki (Isurus oxyrinchus)

Rodzina tawroszowate (Odontaspidae) Wygląd: wydłużone, krępe ciało z małą, nieco spłaszczoną głową; pysk spiczasty, stożkowa­ ty; odległość od końca pyska do otworu gębo­ wego krótsza od najdłuższej szczeliny skrzelowej. Oczy małe, owalne, bez migawkowej przesłony; 5 szczelin skrzelowych, położonych wyraźnie przed płetwami piersiowymi; tryskawka mała. Uzębienie: w obu szczękach dłu­ gie, wąskolancetowate zęby o gładkim brzegu i z jednym małym ząbkiem na każdym boku podstawy. Płetwa grzbietowa podwójna, przy czym obie płetwy zbliżonej wielkości; przed­ nia znajduje się przed płetwami brzusznymi, tylna przed płetwą odbytową. Płetwy piersio­ we długie, mocne. Górny płat płetwy ogonowej sierpowaty, z głębokim wycięciem na dolnym brzegu. Trzon ogonowy bez bocznej stępki, z wklęsłością znajdującą się bezpośrednio przed nasadą płetwy ogonowej. Ubarwienie: grzbiet ciemnoszary, szarobrązowy lub brązo­ wawy, z ciemniejszymi, nieregularnie rozmie­ szczonymi plamami, także na bokach, zwłasz­ cza u młodych osobników. Strona brzuszna jasnoszara, często ostro odgraniczona od cie­ mno zabarwionego grzbietu. Długość: maksy­ malnie do 3,5 m (masa ciała do 180 kg). Występowanie: wszystkie ciepłe morza, szcze­ gólnie jednak preferuje wody strefy subtropi­ kalnej. We wschodnim Atlantyku od Maroka po południową Afrykę; Morze Śródziemne. Środowisko: zwykle nad piaszczystym dnem, najczęściej do głębokości 70 m. Tryb życia: żyje przy dnie, często bywa spoty­ kany blisko wybrzeży, jednak poluje w szer­ szej strefie. Może łykać powietrze i napełnić nim żołądek; dzięki temu zmniejsza ciężar ciała i unika opadania na dno, gdy zaprzesta­ nie ruchów pływnych.

Rodzina lamnowate (Lamnidae) Wygląd: silnie wydłużone, wrzecionowate ciało (smuklejsze niż u lamny śledziowej) z długą, spiczastą głową i stożkowatym, spiczastym py­ skiem. Pięć szczelin skrzelowych, położonych przed płetwami piersiowymi. Uzębienie: w obu szczękach podobne, bardzo wąskie, spiczaste zęby o gładkim brzegu, bez bocznych ząbków na podstawie. Płetwa grzbietowa podwójna, pierwsza położona wyraźnie za nasadą płetw piersiowych, druga, zdecydowanie mniejsza, prawie nad podobnej wielkości płetwą odbyto­ wą. Płetwy piersiowe są krótsze od głowy. Po obu stronach trzonu ogonowego znajduje się długi kil. Płetwa ogonowa półksiężycowata, jej górny płat nieznacznie większy, z wycięciem na tylnym brzegu. Ubarwienie: grzbiet i boki metalicznie niebieskie (po śmierci zwierzęcia odcień ciemnoszary), strona brzuszna biaława, a spodnia strona głowy czysto biała. Długość: maksymalnie do 4 m (do 500 kg). Występowanie: głównie w strefie umiarkowanie ciepłej wszechoceanu, lokalnie również w stre­ fie tropikalnej. We wsch. Atlantyku sięga na pół­ noc do Anglii; zach. część Morza Śródziemnego. Środowisko: w strefie otwartej wody, nad sto­ kami kontynentalnymi, niekiedy również w wo­ dach przybrzeżnych.

Pokarm: głównie ryby i głowonogi; także sko­ rupiaki. Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy długo­ ści ciała blisko 2,2 m; zapłodnione samice wędrują na poród do najbliżej położonej umia­ rkowanie ciepłej strefy; w miocie przychodzą na świat jedynie dwa młode. Rodzą się zimą po ciąży trwającej 8-9 miesięcy - w momencie urodzenia mierzą 95-120 cm długości.

10

Tryb życia: rekin wód otwartego morza, unika­ jący wód płytkich, pływający tuż pod powierz­ chnią, gdzie jako silny pływak poluje na zdo­ bycz. Często wyskakuje wtedy wysoko z wody. Pokarm: głównie ryby ławicowe, a także poje­ dynczo żyjące duże ryby i głowonogi. Rozród: samce osiągają dojrzałość płciową przy długości ok. 2 m, samice przy nieco większej długości ciała. Jest jajożyworodny; w miocie rodzi się 6-10 młodych, mających w momencie urodzenia 60-70 cm długości. Gatunek pokrewny: u niedawno opisanego o. dlugoptetwego - /. paucus, płetwy piersiowe są niemal takiej długości co głowa, a spodnia strona głowy przynajmniej na części powierz­ chni ciemnoszara; występowanie tego gatunku stwierdzono w tropikalnej strefie Obszaru Indopacyficznego i wokół Kuby, ale prawdopo­ dobnie jest on szerzej rozmieszczony w więk­ szości mórz tropikalnych.

Lamna śledziowa, zarłacz ś l e d z i o w y [Larrwa nasus)

Rekin ludojad, żarłacz ludojad, ż. biały (Carcharodon carcharias)

Rodzina lamnowate [Lamnidae) Wygląd: stosunkowo krótkie, silne, wrzeciono­ wate ciało ze stożkowatym, nieco zaokrąglo­ nym pyskiem. Pięć długich szczelin skrzelowych (nie schodzących jednak na dolną część ciała), położonych przed płetwami pier­ siowymi. Uzębienie: zęby w obu szczękach podobne, wąskie, o gładkim brzegu, z jednym ząbkiem z obu stron podstawy. Płetwa grzbie­ towa podwójna: pierwsza położona nad lub bezpośrednio za nasadą płetw piersiowych, druga nad podobnej wielkości płetwą odbyto­ wą. Trzon ogonowy długi, wąski, z jednym kilem na każdej stronie; kil znajduje się także na dolnym brzegu płetwy ogonowej; przed płetwą ogonową od góry i z dołu wyraźne zwężenie. Płetwa ogonowa półksiężycowata, jej górny płat nieco większy, z wycięciem na tylnym brzegu. Ubarwienie: grzbiet ciemnolub niebieskoszary, strona brzuszna czysto biała. Płetwy grzbietowe ciemno zabarwione, przednia zazwyczaj jasno obrzeżona; płetwa odbytowa biała do jasnoszarej. Długość: mak­ symalnie do 3,5 m (masa ciała 150-200 kg). Występowanie: południowy Pacyfik, Atlantyk. W północnej części Atlantyku od Maroka, połu­ dniowej Islandii po północną część Morza Ba­ rentsa; kanał La Manche, Morze Północne, zachodni Bałtyk, Morze Śródziemne. Środowisko: w strefie otwartego morza, zwykle w górnych warstwach wody, dociera do zimniejszych wód niż inne rekiny; rzadko znaj­ duje się ją na głębokościach poniżej 150 m. Wydaje się, że w okresie zimowym przewędrowuje bardziej na południe (być może schodzi jedynie w głębsze warstwy toni wodnej). Tryb życia: szybka, wytrwała pływaczka, zwyk­ le w niedużych stadach zapędzająca się za ławicami ryb w pobliże wybrzeży. Pokarm: ryby i głowonogi. Rozród: samice osiągają dojrzałość płciową przy długości ok. 1,5 m; brzemienne samice spotyka się przez cały rok. Jest jajożyworodna; w każdym jajowodzie rozwijają się 1-2 (rzadko 3) młode, które rodzą się na wiosnę. Gatunek pokrewny: u żyjącej w Oceanie Spokoj­ nym I. dwustępkowej - L ditropis strona brzusz­ na jest biaława, pokryta ciemniejszymi plamami.

Rodzina lamnowate (Lamnidae) Wygląd: silne, krępe, wrzecionowate ciało ze stosunkowo krótkim, tępostożkowatym pys­ kiem. Oczy małe. Pięć długich szczelin skrzelowych (nie schodzących jednak na dolną część ciała), położonych przed płetwami piersiowymi. Tryskawka malutka. Uzębienie: w obu szczę­ kach podobne szeroko trójkątne zęby o piłkowanym brzegu. Płetwa grzbietowa podwójna: pierwsza duża, trójkątna, położona za nasadą płetw piersiowych, tak że ich tylna krawędź znajduje się pod nią; znacznie mniejsza druga płetwa grzbietowa położona bezpośrednio przed podobnej wielkości płetwą odbytową. Płetwy piersiowe duże i długie, sierpowate. Trzon ogonowy z kilem na każdej stronie; płet­ wa ogonowa duża, półksiężycowata, a jej płaty górny i dolny zbliżonej wielkości. Ubarwienie: grzbiet zazwyczaj ciemno- lub niebieskoszary, niekiedy z brązowym odcieniem, strona brzusz­ na jasnoszara do białawej, często także czysto biała. Płetwy mają ciemne, a spody płetw pier­ siowych czarne zakończenia. Płetwy piersiowe w nasadowej części często z czarną plamą. Długość: do 8 m.

12

Występowanie: rozprzestrzeniony we wszys­ tkich cieplejszych morzach, ale docierający i do stref chłodniejszych (Zatoka Maine/USA, przybrzeżne wody Kalifornii, południowa Afry­ ka, południowa Australia i Nowa Zelandia). We wschodnim Atlantyku dochodzi na północ do Zatoki Biskajskiej; Morze Śródziemne. Środowisko: w płytkich wodach szelfowych starsze osobniki także w wodach pelagialu. Tryb życia: owiany złą sławą „ludożercy" ludo­ jad żyje samotnie lub w niewielkich stadach, zarówno w strefie otwartej wody, jak i blisko wybrzeży, gdzie z uwagi na swoją agresy­ wność może zagrozić kąpiącym się i nurkom. Pokarm: ryby (inne rekiny i tuńczyki), żółwie morskie, delfiny, foki, oraz wszelkie możliwe odpadki, wyrzucane do morza ze statków. Rozród: w wodach południowoafrykańskich samce osiągają dojrzałość płciową przy dłu­ gości ciała ok. 2,75-3 m, samice przy ok. 4 m. Jest jajożyworodny; w miocie rodzi się do 30 młodych, mających w momencie porodu pra­ wie 36 cm długości i 800 g masy ciała.

3J

a

Długoszpar, rekin olbrzymi, r. słoneczny (Cetorhinus maximus)

Kosogon, lis morski (Alopias i/ulpinus)

Rodzina długoszparowate (Cetorhinidae) Wygląd: budową przypomina lamnę śledziową, różni się jednak od niej zasadniczo tym, że 5 bardzo wysokich szczelin skrzelowych sięga u niego od wierzchu głowy po niemal środkową linię piersi. U dorosłych okazów pysk krótki i tępy, u młodych osobników natomiast długi i ruchomy. Oczy małe. Bardzo szeroki otwór gębowy. Uzębienie: zęby drobne, stożkowate, ustawione w 4-9 szeregach i bardzo liczne (do 3000). Na łukach skrzelowych długie, wąskie, ro­ gowe wyrostki służące do odfiltrowywania plan­ ktonu z wody; tryskawka malutka. Płetwa grzbie­ towa podwójna: pierwsza duża, trójkątna, poło­ żona nad środkiem odległości między płetwami piersiowymi i brzusznymi; znacznie mniejsza druga płetwa grzbietowa jest położona przed podobnej wielkości płetwą odbytową. Trzon ogonowy z kilem na każdej stronie; płetwa ogo­ nowa duża, półksiężycowata, a jej płat górny wydłużony, wcięty na tylnej krawędzi (w górnej jednej trzeciej długości). Ubarwienie: grzbiet szarobrązowy do niemal czarnego, strona brzu­ szna jaśniejsza, z białawymi plamami, zlewają­ cymi się niekiedy w rozjaśnione podłużne pasy. Długość: zazwyczaj 3-12 m, maksymalnie 15 m. Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk od Islandii i Norwegii po pn.-zach. Afrykę; zachodnia część Morza Śródziemnego. Główny obszar rozmieszczenia wokół Europy obejmuje rejon położony na południe od Islandii; w pobliżu Hebrydów i Orkadów trafiają się jedynie osob­ niki z letniej migracji do północnej części Mo­ rza Północnego i zachodnich wybrzeży Norwe­ gii; jesienią zawracają na południe i schodzą w listopadzie w głębsze partie wody. Tryb życia: bardzo towarzyski, pływający w grupach liczących 12-15 (niekiedy nawet do 100) osobników; często chętnie wygrzewa się przy powierzchni wody (stąd jedna z nazw). Żerując pływa w wodzie z szeroko otwartą paszczą, filtrując plankton (w ciągu godziny przefiltrowuje 1000-15001 wody). Pokarm: organizmy planktoniczne. Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy 4-7m długości ciała (wiek 3-4 lata). Żyworodny; cią­ ża trwa 2 lata, w miocie rodzi się jedno, rzadziej dwa młode.

Rodzina kosogonowate (Alopiidae) Wygląd: wąskie, wydłużone ciało z krótkim, tępym pyskiem i ze szczególnie silnie wydłu­ żonym górnym płatem płetwy ogonowej (o długości równej łącznej długości głowy i tuło­ wia). Oczy duże. Pięć bardzo małych szczelin skrzelowych; tryskawka mała lub jej brak. Uzębienie: zęby w obu szczękach podobne, trójkątne, małe i o gładkim brzegu, u ich pod­ stawy 1-2 ząbki boczne. Płetwa grzbietowa podwójna, przednia znajduje się między płet­ wami piersiowymi a brzusznymi, tylna mała, równa wielkością płetwie odbytowej. Bardzo długie płetwy piersiowe. Trzon ogonowy bocz­ nie spłaszczony, bez kila, z wycięciem na górnym brzegu (bezpośrednio przed nasadą płetwy ogonowej). Ubarwienie: zmienne, od łupkowoszarego, niebieskoszarego, szarobrązowego do czarniawego, często z metalicz­ nym połyskiem. Strona brzuszna biała, niekie­ dy z szarym nalotem. Dolna strona pyska i płetw ciemna (barwy grzbietu). Długość: ma­ ksymalnie do 6 m (masa ciała do 500 kg). Występowanie: wszystkie morza strefy tro­ pikalnej i subtropikalnej; we wschodnim Atlan­ tyku dociera w miesiącach letnich do Trondheim i Lofotów, sporadycznie w Morzu Północ­ nym i w cieśninie Kattegat. Środowisko: dorosłe osobniki zasiedlają wody otwartego morza, młode spotyka się także w wodach przybrzeżnych. Tryb życia: żyje zazwyczaj samotnie, niekiedy również trzyma się parami. Odbywa dalekie wędrówki, płynąc tuż pod powierzchnią wody. Poluje przede wszystkim na ryby ławicowe w strefie otwartego morza, głównie na mak­ rele i śledzie. Okrąża upatrzoną ławicę coraz węższymi kręgami, jednocześnie biczując wo­ dę płetwą ogonową. Po zbiciu ofiar w ciasną gromadę ryby już łatwo padają jego łupem. Część ryb w ławicy (a także niekiedy zgłod­ niałe ptaki czatujące na zdobycz) jest głuszo­ na mocnymi uderzeniami płetwy. Pokarm: ryby, głowonogi i skorupiaki. Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy długo­ ści ciała blisko 4 m; jajożyworodny - młode (zwykle 2-4) rodzą się latem i w momencie urodzenia mierzą 1,2-1,5 m długości.

14

Rekinek psi (Scyliorhinus canicula)

Rekinek plamisty, r. panterka (Scyliorhinus stellaris)

Rodzina rekinkowate (Scyliorhinidae) Wygląd: wydłużone, bardzo smukłe ciało z krót­ kim, zaokrąglonym pyskiem. Podłużno-owalne oczy z grubym fałdem skórnym na dolnym brzegu, bez migawkowej przesłony. Otwory no­ sowe (na dolnej stronie głowy) łączą się ry­ nienkami z krawędzią warg; zatyczki nosowe niemal stykają się wzdłuż linii środkowej głowy przed otworem gębowym. Pięć małych szczelin skrzelowych, z których dwie ostatnie znajdują się nad płetwą piersiową. Uzębienie: zęby bar­ dzo liczne, drobne. Dwie bardzo przesunięte ku tyłowi ciała płetwy grzbietowe, tak że przednia znajduje się nad lub za nasadą płetw brzusz­ nych, tylna zwykle za nasadą płetwy odbyto­ wej. Tylne krawędzie płetw brzusznych wydłu­ żone, spiczaste. Górny płat płetwy ogonowej nieznacznie wygięty do góry, dolny płat więk­ szy. Ubarwienie: grzbiet brązowy do czerwonobrązowego, szary lub żółtawoszary, pokryty wieloma małymi i kilkoma większymi brązowy­ mi lub czarnymi plamami, niekiedy również małymi białymi piętnami. Brzuch jasnoszary lub żółtawy, bez plam. Młode rekinki z 6-7 nieostro ograniczonymi, ciemnymi, poprzecz­ nymi pasami. Długość: zwykle 60-75cm. Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk - od zacho­ dniej Norwegii i Wysp Szetlandzkich po Sene­ gal, kanał La Manche, Morze Północne, cieś­ niny Skagerrak, Kattegat, Wielki i Mały Bełt; Morze Śródziemne.

Rodzina rekinkowate (Scyliorhinidae) Wygląd: wydłużone, smukłe ciało, bardziej krę­ pe niż u r. psiego. Głowa masywna, z bardziej zaokrąglonym pyskiem. Podłużno-owalne oczy z grubym fałdem skórnym na dolnym brzegu, bez migawkowej przesłony. Rynienki nosowe kończą się przed krawędzią warg; zatyczki no­ sowe są wzdłuż linii środkowej głowy wyraźnie rozdzielone. Pięć małych szczelin skrzelowych, z których 2 ostatnie znajdują się nad płetwą piersiową. Uzębienie: zęby bardzo liczne, dro­ bne. Dwie bardzo przesunięte ku tyłowi ciała płetwy grzbietowe, przednia zaczyna się bez­ pośrednio za nasadą płetw brzusznych, tylna za środkiem nasady płetwy odbytowej. Tylne krawędzie płetw brzusznych zaokrąglone. Gór­ ny płat płetwy ogonowej tylko nieznacznie wy­ gięty do góry, dolny płat większy. Ubarwienie: zależnie od wieku i rejonu występowania roz­ maite. Grzbiet ciemnoszary, szarobrązowy do czerwonobrązowego, pokryty okrągłymi brązo­ wymi plamami; wokół ich jasnego środka uło­ żone są gwieździście lub koliście czarne cętki. Plamy są rozmieszczone rzadziej niż u r. psie­ go. Młode rekinki z 5-6 ciemnymi, rozmytymi, poprzecznymi pasami. Długość: do 150 cm (ba­ rdzo rzadko).

Środowisko: przebywa najchętniej na pia­ szczystych ławicach porośniętych obficie glo­ nami na głębokościach 10-85 m, maksymalnie do 400 m głębokości. Tryb życia: nieszkodliwy, przydenny, zwykle w większych grupach, w ciągu dnia spotykany najczęściej, gdy „śpi" na dnie; staje się ak­ tywny dopiero o zmierzchu. Żeruje przy dnie. Pokarm: drobne zwierzęta bentoniczne. Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy długo­ ści ciała blisko 60 cm; pod koniec lata dorosłe osobniki schodzą na głębszą wodę, gdzie od­ bywają gody. Jest jajorodny; 6-centymetrowe jaja otoczone rogową otoczką przyczepione są parami do glonów i kamieni długimi, giętkimi nićmi. Liczba jaj 18-20, okres inkubacji 5-11 miesięcy.

16

Występowanie: pn. Atlantyk - od Szkocji i pd. Norwegii po pn.-zach. Afrykę, pd.-zach. część Morza Północnego, kanał La Manche; jednak na północ od Zatoki Biskajskiej liczebność tego gatunku gwałtownie spada. Środowisko: przebywa w spokojnych miejs­ cach nad dnem skalistym, przeważnie na głę­ bokości 20-60 m. Mniej liczny od r. psiego. Tryb życia: aktywny o zmierzchu i nocą w płytszych wodach niż r. psi. Pokarm: bentoniczne bezkręgowce, małe ryby. Rozród: jajorodny; otoczone rogową otoczką o wymiarach 10-13 x 3,5 cm, duże, brązowe jaja parami przyczepione są do koralowców, trawy morskiej lub wodorostów długimi, spi­ ralnymi nićmi. W Morzu Śródziemnym składa­ nie jaj trwa cały rok, w północnej części zasię­ gu tylko w miesiącach letnich. Młode o dłu­ gości ciała 10-16 cm i z małym pęcherzykiem żółtkowym wylęgają się po blisko 9-miesięcznym okresie inkubacji.

V

i

Pilogon (Galeus melostomus)

Mustel siwy, s i w o s z (Mustelus mustelus)

Rodzina rekinkowate (Scyliorhinidae) Wygląd: wydłużone, bardzo smukłe ciało (10-14-krotnie dłuższe od swojej wysokości) o małej, spłaszczonej głowie (jej długość sta­ nowi 1/5—1/6 całkowitej długości ciała). Pysk dość długi, zaokrąglony. Duże, podłużno-owalne oczy bez migawkowej przesłony. Tuż za okiem znajduje się mała tryskawka. Pięć ma­ łych szczelin skrzelowych, z których ostatnia znajduje się nad płetwą piersiową. Dwie małe, zbliżonej wielkości płetwy grzbietowe, z któ­ rych przednia znajduje się za nasadą płetw brzusznych, tylna nad tylną trzecią częścią płe­ twy odbytowej. Płetwa odbytowa o długiej na­ sadzie. Duże, szerokie płetwy piersiowe; płet­ wy brzuszne długie, trapezowate. Płetwa ogo­ nowa bardzo długa (1/4 całkowitej długości ciała) o osi lekko wygiętej do dołu; płat dolny większy. Na jej górnej krawędzi znajduje się szereg płaskich, przypominających zęby piły kolców (stąd nazwa!). Ubarwienie: zależnie od rejonu występowania grzbiet szarobrązowy do szarożółtego, boki jaśniejsze, brzuch białawy; grzbiet i boki pokryte dużymi, ciemnymi, jasno obwiedzionymi plamami. Otwór gębowy (stąd naukowa nazwa łacińska - melostomus znaczy czarnogęby) i otrzewna czarne. Długość: 60-80 cm, maksymalnie do 1,2 m. Występowanie: pn. Atlantyk - od środkowej Norwegii po pn.-zach. Afrykę i Maderę (brak w południowej części Morza Północnego); zach. część Morza Śródziemnego, bardzo rza­ dko w Adriatyku.

Rodzina mustelowate* (Triakidae) Wygląd: wydłużone, bardzo smukłe ciało o długim, spiczastym pysku i gładkiej skórze (lancetowate ząbki skórne są bardzo drobne i mają krótki kil). Owalne oczy z podłużnym fałdem na dolnej krawędzi, bez migawkowej przesłony. Tryskawka dobrze widoczna. Pięć małych szczelin skrzelowych, z których ostat­ nia znajduje się nad płetwą piersiową. Uzę­ bienie: drobne, zaokrąglone i płaskie, ułożone w wielu szeregach zęby tworzą, podobnie jak u płaszczek, rodzaj tarczki (rekiny płaszczkogębe). Dwie prawie równej wielkości płetwy grzbietowe, z których przednia znajduje się między płetwami piersiowymi a brzusznymi, tylna przed płetwą odbytową. Płetwa ogonowa sierpowata, lekko wznosząca się ku górze z głębokim wycięciem; płat dolny większy. Ubarwienie: grzbiet zazwyczaj jednolicie sza­ ry, szarobrązowy do czerwonawoszarego, nie­ kiedy pokryty ciemniejszymi plamami; boki ja­ śniejsze, strona brzuszna brudnobiała. Dłu­ gość: 1,5 m (maksymalnie 2 m). Występowanie: wsch. Atlantyk - od Portugalii do pd. Afryki; Morze Śródziemne. Środowisko: wody przybrzeżne, nad piaszczy­ stym i mulistym dnem, na głębokościach 5-100 m, maksymalnie 300 m. Tryb życia: przebywa przy dnie; żeruje nocą. Pokarm: skorupiaki, mięczaki i małe ryby. Rozród: samce osiągają dojrzałość płciową przy długości ciała 70-74 cm, samice 80 cm. Brzemienne samice spotyka się o każdej po­ rze roku. Żyworodny; w ciele matki tworzy się rodzaj łożyska odżywiającego zarodki, a ciąża trwa (w Morzu Śródziemnym) blisko 10 mie­ sięcy. W miocie rodzi się 4-28 młodych mie­ rzących 35 cm długości. Gatunki pokrewne: mustel gwiaździsty (M. asterias) o maksymalnej długości ciała 1,5 m, z białymi plamami na grzbiecie i bokach z pn.-wsch. Atlantyku (od Wysp Szetlandzkich po Mauretanię, południowa i zachodnia część Morza Północnego, kanał La Manche); osiąga­ jący również 1,5 m długości m. śródziemnomo­ rski [M. punctulatus) występuje w Morzu Śród­ ziemnym i u brzegów pn.-zach. Afryki - grzbiet z pojedynczymi brązowoczarnymi plamami, a tylna krawędź obu płetw grzbietowych z cie­ mniejszym nieregularnym obrzeżeniem.

Środowisko: blisko dna nad mulistym pod­ łożem, zwykle na głębokościach 150-400 m, maksymalnie 900 m; sporadycznie spotyka się go również na głębokości zaledwie 55 m. Tryb życia: biologia tego rekinka, przebywają­ cego przy dnie na większych głębokościach niż pokrewne gatunki, jest słabo poznana. Pokarm: bentoniczne bezkręgowce (skoru­ piaki, mięczaki) i ryby oraz małe ryby żyjące w otwartej toni wodnej. Rozród: jajorodny; w Morzu Śródziemnym jaja są składane przez cały rok, w północnej czę­ ści zasięgu składanie ikry jest ograniczone do okresu wiosny i lata. Samica składa 2-4 (do 8) jaj. Żółtawe, mierzące 6 x 3 cm otoczki mają w miejsce długich nici czepnych jedynie po 2 krótkie, spiczaste wyrostki na każdym rogu.

18

Żarłacz błękitny (Prionace glauca)

Żarłacz szary (Galeorhinus galeus)

Rodzina żarlaczowate (Carcharhinidae) Wygląd: wydłużone, bardzo smukłe ciało o długim, spiczastym pysku i stosunkowo gła­ dkiej skórze, pokrytej jedynie małymi ząbkami skórnymi. Owalne oczy z migawkową przesło­ ną. Tryskawki brak. Pięć małych szczelin skrzelowych, z których ostatnia znajduje się nad płetwą piersiową. Uzębienie: zęby duże, trójkątne, o piłkowanym brzegu. Dwie płetwy grzbietowe, z których przednia jest znacznie większa od tylnej; jej nasada znajduje się między płetwami piersiowymi a brzusznymi. Płetwy piersiowe długie, sierpowate. Trzon ogonowy długi, bocznie spłaszczony, bez kilu (w odróżnieniu od lamny śledziowej), z poprzecznym wycięciem przed nasadą płet­ wy ogonowej. Płat górny płetwy ogonowej znacznie większy od płata dolnego, na tylnej krawędzi wycięty, ostro wzniesiony ku górze. Ubarwienie: grzbiet błyszcząco ciemnoniebie­ ski (po śmierci zwierzęcia barwy bledną uzys­ kując matowoszary odcień); boki jaśniejsze, strona brzuszna biała, końce płetw pier­ siowych czarniawe. Długość: około 4 m. Występowanie: szeroko rozprzestrzeniony w prawie wszystkich morzach od strefy tropi­ kalnej po umiarkowanie ciepłą. W północnym Atlantyku od południowych wybrzeży Wielkiej Brytanii i Irlandii do Senegalu; Azory, Madera, Wyspy Kanaryjskie i Zielonego Przylądka; se­ zonowo latem sporadycznie w Morzu Północ­ nym, cieśninie Skagerrak i wodach wokół śro­ dkowej Norwegii.

Rodzina mustelowate* (Triakidae) Wygląd: wydłużone, smukłe ciało o długim, bardzo spiczastym pysku. Owalne oczy z mi­ gawkową przesłoną w przednim kącie oka. Tryskawka wyraźnie widoczna. Pięć małych szczelin skrzelowych, z których ostatnia znaj­ duje się nad płetwą piersiową. Uzębienie: na­ chylone do przodu trójkątne zęby o gładkim brzegu wewnętrznym i powycinanym w ząbki, piłkowanym brzegu zewnętrznym. Dwie płet­ wy grzbietowe, z których przednia jest 2-3-krotnie większa od tylnej; jest położona mię­ dzy płetwami piersiowymi a brzusznymi (za­ zwyczaj bliżej płetw piersiowych). Tylna płet­ wa grzbietowa zaczyna się nieco przed płetwą odbytową. Płetwy piersiowe długie, zaostrzo­ ne na końcach. Płetwa ogonowa sierpowata, a jej górny płat większy, wzniesiony ku górze, na tylnej krawędzi głęboko wycięty. Ubarwie­ nie: grzbiet jednolicie niebieskoszary lub szarobrązowy; boki jaśniejsze, strona brzuszna jasnoszara do białawej, z perłowym połys­ kiem. Długość: samce maksymalnie 1,80 m (masa ciała 35 kg), samice maksymalnie do 2,3 m (do 70 kg masy ciała). Występowanie: wschodni Atlantyk od połu­ dniowych wybrzeży Norwegii i Szkocji do po­ łudniowej Afryki (łącznie z Natalem); Morze Północne, kanał La Manche (lokalnie liczny w Morzu Północnym - koło Helgolandu i w cie­ śninach Skagerrak i Kattegat, w mniejszej licz­ bie latem u brzegów Islandii i północnej Nor­ wegii), Morze Śródziemne. Środowisko: najczęściej nad dnem żwirowatym i piaszczystym na głębokościach 40-400 m. Tryb życia: przebywa przy dnie, a w strefie otwartej wody i w warstwach przypowierzch­ niowych spotykany tylko sporadycznie. Latem pojedynczo lub w niewielkich stadach przemieszcza się do wód przybrzeżnych. Pokarm: głównie bentoniczne oraz żyjące na dnie bezkręgowce (wieloszczety, skorupiaki, mięczaki, szkarłupnie); jego łupem padają tak­ że organizmy żyjące w otwartej toni wodnej. Rozród: jajożyworodny; w północnych wo­ dach, najczęściej latem, w miocie rodzi się 20-40 młodych, mierzących w chwili urodzin 40 cm długości.

Tryb życia: żerujący nocą rekin otwartego mo­ rza, podejmujący często dalekie wędrówki. Uważany za gatunek bardzo agresywny, napa­ dający niekiedy na kąpiących się i nurków. Pokarm: ryby ławicowe (głównie makrele i śle­ dzie) oraz dorsze, kolenie i głowonogi. Rozród: samice osiągają dojrzałość płciową przy długości ciała 2,5 m; nic nie wiadomo dotychczas o okresie godowym. Żyworodny; zarodki odżywiane są w ciele matki za pomo­ cą swego rodzaju łożyska. W zależności od wielkości i wieku samicy w miocie rodzi się od 5 do 63 młodych mierzących w chwili urodzin 50-60 cm długości.

20

Młot, rekin młot, g ł o w o m ł o t pospolity (Sphyrna zygaena)

Rekin polarny [Somniosus microcephaius)

Rodzina młotowate (Sphyrnidae) Wygląd: wydłużone, wrzecionowate ciało (po­ dobne do ciała żartacza błękitnego) z rozsze­ rzoną na boki młotowatą głową. Przedni brzeg pyska bez zatokowego wgłębienia, zaokrąglo­ ny. Oczy (z migawkową przesłoną) i otwory nosowe na bocznych końcach rozszerzeń gło­ wy. Tryskawki brak. Pięć małych szczelin skrzelowych, z których 2 ostatnie znajdują się nad płetwą piersiową. Uzębienie: zęby szero­ kie, trójkątne o skośnych wierzchołkach, 30-31 w górnej szczęce, 24-29 w dolnej; u młodych osobników ich brzeg jest gładki, zęby u star­ szych (zwłaszcza górne) są zwykle słabo piłkowane. Dwie płetwy grzbietowe, z których przednia jest duża i trójkątna, tylna natomiast niewielka, a jej tylna krawędź jest wyciągnięta w szpic. Płetwa odbytowa jest nieco większa od tylnej płetwy grzbietowej i nieznacznie ją poprzedza. Płetwy piersiowe długie, sierpowate (2/3 długości głowy). Na trzonie ogonowym tylko jedno górne zagłębienie (bruzda przedogonowa). Płat górny płetwy ogonowej bardzo długi, z wycięciem na zewnętrznej krawędzi. Ubarwienie: grzbiet ołowianoszary, szaro- lub oliwkowobrązowy; boki jaśniejsze, strona brzuszna szarobiała lub biała, końce płetw i ich tylne krawędzie zwykle czarniawe. Dłu­ gość: maksymalnie 4 m. Występowanie: szeroko rozprzestrzeniony w prawie wszystkich ciepłych i umiarkowanie ciepłych morzach (w tropikach rzadki). W pół­ nocnym Atlantyku od Portugalii po Senegal; sporadycznie przenika do kanału La Manche, do brzegów Walii, a nawet Szkocji. Środowisko: zarówno w wodach otwartego morza, jak i w wodach przybrzeżnych, zwykle nad głębszymi miejscami, od warstw powierz­ chniowych po głębokość 400 m. Tryb życia: zwinny, silny pływak, przemierza­ jący Atlantyk w miesiącach letnich. W płytkich wodach bywa agresywny i może być niebez­ pieczny dla kąpiących się i płetwonurków. Pokarm: głównie ryby (rekiny, ogończe, ryby kostne) oraz skorupiaki i głowonogi. Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy długo­ ści ciała do 2,4 m. Żyworodny; w miocie rodzi się 10-40 młodych mierzących w chwili uro­ dzin 50-60 cm długości.

Rodzina liksowate* (Dalatiidae) Wygląd: silne, wrzecionowate ciało z szerokim, zaokrąglonym pyskiem. Małe, okrągłe oczy bez migawkowej przesłony. Tryskawka bardzo mała, podłużna. Pięć małych szczelin skrzelowych znajduje się przed płetwami piersiowymi. Uzę­ bienie: zęby w obu szczękach jednowierzchołkowe; w górnej szczęce wąskie i stożkowate, w dolnej szerokie i ze skośnie na zewnątrz skierowanym wierzchołkiem. Dwie stosunkowo niewielkie płetwy grzbietowe, bez kolca u nasa­ dy, z których większa, przednia znajduje się między płetwami piersiowymi a brzusznymi, a tylna nad końcem nasady płetw brzusznych. Brak płetwy odbytowej. Trzon ogonowy bez bruzd przedogonowych, z krótkim kilem na obu bokach płetwy ogonowej. Płetwa ogonowa z do­ brze rozwiniętymi płatami - górnym i dolnym. Wątroba tego rekina jest wyjątkowo duża - sta­ nowi 15-20% całej masy ciała i służy jako organ magazynujący substancje odżywcze. Ubarwie­ nie: ciało i płetwy jednolicie ciemnoszare, ciem­ nobrązowe lub oliwkowozielonkawe, z metalicz­ nym czerwonawym połyskiem. Długość: 3-4 m, maksymalnie 7 m (masa ciała do 2500 kg). Występowanie: pn. Atlantyk, na wschód do Mo­ rza Białego, Spitsbergenu, Wysp Niedźwiedzich, zach. Islandii i wsch. Grenlandii, na południe do Morza Północnego i Kattegatu; zabłąkane osob­ niki trafiają się w pd. części Morza Północnego. Środowisko: arktyczny rekin głębinowy, żyjący na głębokościach 200-600 m (maksymalnie 1200 m), przede wszystkim nad mulistym pod­ łożem w wodzie o temperaturze 0-TC. Tryb życia: wędrujący w stadach rekin przydenny, zapuszczający się w poszukiwaniu po­ karmu daleko na południe aż do atlantyckich wybrzeży Francji. Cechuje się doskonale roz­ winiętym węchem, którym posługuje się szu­ kając zdobyczy, wzrok ma słaby. Pokarm: wszelkie zwierzęta morskie. Rozród: żyworodny; młode mierzą w chwili urodzin 40-70 cm.

22

Gatunek pokrewny: w Morzu Śródziemnym i przyległych rejonach pn. Atlantyku żyje blis­ ko spokrewniony lemargo (S. rostratus), głębi­ nowy rekin o długości ciała 1 m mający narzą­ dy świetlne rozmieszczone wzdłuż linii bocz­ nej i na przedniej części grzbietu.

Koleń pospolity (Sgualus acanthias)

Kolczak czarny (Etmopterus spinax)

Rodzina koleniowate (Squalidae) Wygląd: wydłużone, smukłe ciało z krótkim, spiczastym pyskiem. Duże, owalne oczy bez migawkowej przesłony. Tryskawka jest obec­ na. Pięć małych szczelin skrzelowych znajduje się przed płetwami piersiowymi. Szeroki ot­ wór gębowy. Uzębienie: zęby w obu szczękach jednakowe, z 1 wierzchołkiem sil­ nie skośnie skierowanym na zewnątrz i o gła­ dkiej krawędzi; w górnej szczęce 24-28, w dol­ nej 22-24 zęby. Dwie płetwy grzbietowe, przednia większa od tylnej; z przodu każdej jeden mocny kolec (nieco dłuższy u samca), niższy jednak od samej płetwy. Płetwy piersio­ we duże, szerokie; nasady płetw brzusznych znajdują się bliżej tylnej niż przedniej płetwy grzbietowej; brak płetwy odbytowej. Trzon ogonowy z podłużnym kilem na bokach, z gór­ ną bruzdą przedogonową. Płetwa ogonowa z dużym płatem grzbietowym, który nie ma wycięcia na zewnętrznej krawędzi. Ubar­ wienie: jasnoszare do ciemnoszarego lub brą­ zowawego, boki jaśniejsze, strona brzuszna biaława. Grzbiet i boki z nieregularnie rozrzu­ conymi białymi plamami, niknącymi z wie­ kiem. Długość: do 1,2 m; samce mniejsze. Występowanie: w pn. Atlantyku od pd. Grenlan­ dii, Islandii i okolic Murmańska do Maroka, Madery i Wysp Kanaryjskich; Morze Północne, ka­ nał La Manche; zabłąkane osobniki trafiają się w Bałtyku; Morze Śródziemne i Morze Czarne. Środowisko: przebywa zwykle nad dnem mulistym, w wodzie o temperaturze 6-15;C od wód płytkich po głębiny do 900 m. Tryb życia: najpospolitszy rekin przydenny pn. Atlantyku, docierający do wód przybrzeżnych; tworzy ogromne stada mogące liczyć ponad 1000 osobników.

Rodzina koleniowate (Squalidae) Wygląd: silnie wydłużone, smukłe ciało o dłu­ gim pysku i charakterystycznie aksamitnej skó­ rze. Oczy duże, bez migawkowej przesłony. Duża tryskawka o nerkowatym kształcie jest umieszczona skośnie powyżej oczu. Pięć szczelin skrzelowych znajduje się przed płet­ wami piersiowymi. Uzębienie: zęby w szczęce górnej (27-31) są pięciowierzchołkowe o je­ dnym dużym wierzchołku głównym oraz dwóch małych z każdej strony podstawy (wyjątkowo zęby są proste, igłowate, z jednym tylko wierz­ chołkiem); zęby szczęki dolnej (36-40) z bardzo skośnie ustawionym trójkątnym wierzchołkiem, o gładkich krawędziach. Dwie płetwy grzbieto­ we, przednia mniejsza od tylnej, a jej początek znajduje się nad końcem nasady płetw piersio­ wych; z przodu każdej z płetw grzbietowych jeden mocny kolec. Nasada tylnej płetwy grzbietowej znajduje się bezpośrednio za na­ sadą płetw brzusznych. Płetwy piersiowe krót­ kie, czworokątne; brak płetwy odbytowej. Duża, silna płetwa ogonowa. Linia boczna wyraźnie widoczna. Ubarwienie: czekoladowobrązowe do czarniawego, z mniej lub bardziej widocz­ nym rysunkiem boków, wywołanym prze­ chodzeniem na ich dolne partie intensywnie czarnego ubarwienia brzucha. Wnętrze jamy gębowej czarne. Na stronie brzusznej maleńkie świetlne organy wydzielające intensywne zielo­ ne lub niebieskawe światło. Płetwa ogonowa u młodych osobników z wyraźną ciemną kra­ wędzią. Długość: w Morzu Śródziemnym do 50 cm, w Atlantyku do 90 cm (najmniejszy gatunek rekina w pn. Atlantyku).

Pokarm: ryby (śledzie, dorsze, morszczuki) i bezkręgowce. Rozród: jajożyworodny; samce osiągają dojrzałość przy długości ciała 60-80 cm, sami­ ce 75-90 cm; samice wędrują na poród (ciąża trwa 18-22 miesiące) wiosną i latem do wód przybrzeżnych. W miocie rodzi się 4-8 młodych, mierzących 20-33 cm. Gatunek pokrewny: k. piaskowy (S. blainvillei) nie ma białych plam, a kolec tylnej płetwy grzbietowej jest długi. 24

Występowanie: północny Atlantyk od Tromsó w Norwegii i Islandii po Senegal; Morze Śród­ ziemne (w Adriatyku bardzo rzadko). Środowisko: przebywa zwykle na głębokości 200-500 m (maksymalnie do 2000 m). W pół­ nocnej części zasięgu spotykany również w wodach płytszych (70-90 m). Tryb życia: rekin żyjący przy dnie na dużych głębokościach. Nocą pojawia się czasami w przypowierzchniowych warstwach wody. Pokarm: ryby, głowonogi i krewetki. Rozród: jajożyworodny; młode (15-20 w mio­ cie) o przeciętnej długości 10 cm rodzą się w miesiącach letnich.

Brązosz (Oxynotus centrina)

Raszpla zwyczajna, anioł morski, skwat (Squatina squatina)

Rodzina brązoszowate* (Oxynotidae) Wygląd: krótkie, grube, ścieśnione ciało (w przekroju poprzecznym trójkątne) z silnie pod­ wyższonym grzbietem i szorstką skórą. Wzdłuż linii grzbietu biegnie długi, skórzasty kil. Na dolnych krawędziach boków dwa na­ stępne długie kile ciągnące się od płetw pier­ siowych do brzusznych. Głowa mała, spłasz­ czona. Oczy duże, bez migawkowej przesłony. Duża tryskawka, owalna lub półksiężycowata, znajduje się bardzo blisko oka. Pięć bardzo małych szczelin skrzelowych znajduje się przed płetwami piersiowymi. Otwór gębowy mały o niewielkiej krzywiźnie. Uzębienie: zę­ by szczęki górnej (10) wąskie i spiczaste, żu­ chwy (9) większe, szersze i bardzo drobno piłkowane. Dwie płetwy grzbietowe z bardzo silnymi kolcami sięgającymi niemal górnych krawędzi płetw; kolec przy przedniej jest skie­ rowany ku przodowi, kolec przy tylnej jest zakrzywiony do tyłu. Nasada tylnej płetwy jest położona prawie bezpośrednio nad nasadami płetw brzusznych. Płetwy piersiowe są spicza­ ste i mierzą ok. 3/4 długości głowy. Krótki trzon ogonowy jest zakończony stosunkowo małą płetwą ogonową; brak płetwy odbytowej. Linia boczna wyraźnie widoczna. Ubarwienie: brązowawe, ciemnoszare lub czerwonawe z ciemnymi plamami; strona brzuszna jaśniej­ sza. Oczy zielonkawe. Długość: maksymalnie 1,5 m (w Morzu Śródziemnym 60-80 cm). Występowanie: wsch. Atlantyk od pd. wybrze­ ży Anglii do Angoli; Morze Śródziemne. Środowisko: nad piaszczystym lub mulistym dnem na głębokości od 50 m do ponad 500 m. Tryb życia: z uwagi na ogromną rzadkość tego rekina niewiele wiadomo o jego trybie życia. Przypuszcza się jednak, że większość czasu spędza leżąc bez ruchu na dnie, a wyrusza na poszukiwanie pokarmu dopiero o zmierzchu. Pokarm: zwierzęta bentoniczne. Rozród: jajożyworodny; zapłodnienie w stycz­ niu, a urodziny młodych 3 miesiące później. Gatunek pokrewny: kolcoskór (O. paradoxuś] występuje od Szkocji do Maroka, na głębokoś­ ciach 350-600 m. Jest jednolicie ciemnoszaro ubarwiony, a końce płetw grzbietowych są u niego chorągiewkowato wydłużone; kolec przedniej płetwy grzbietowej jest skierowany w stronę ogona.

Rodzina raszplowate (Squatinidae) Wygląd: grzbietobrzusznie spłaszczone w prze­ dniej części ciało (podobne do ciała płaszczki) o szerokiej, płaskiej głowie i krótkim, zaokrąg­ lonym pysku. Oczy małe, bez migawkowej prze­ słony. Tryskawki duże, półksiężycowate. Otwór gębowy szeroki, końcowy, bardzo rozciągliwy. Uzębienie: małe, o gładkich krawędziach, szero­ kich podstawach i długich, trójkątnych, ostrych wierzchołkach. Pięć szczelin skrzelowych leży na bokach głowy, przed płetwami piersiowymi. Płet­ wy piersiowe szerokie, skrzydłowato rozpostarte. Płaty ich nie są zrośnięte z głową, a ich brzegi są zaokrąglone. Płetwy brzuszne podobne, jednak znacznie mniejsze. Brak płetwy odbytowej. Trzon ogonowy poziomy, zakończony małą płetwą ogo­ nową o dolnym płacie lepiej rozwiniętym od górnego. Na trzonie ogona osadzone są blisko siebie dwie płetwy grzbietowe. Ubarwienie: grzbiet szary, brązowawy lub zielonkawy, zwykle z ciemnymi plamami lub marmurkowym wzorem. U młodych osobników często występują również rzędy jasnych plam. Długość: przeciętnie 90-120 cm, maksymalnie 2,4 m; masa ciała 80 kg (naj­ większy gatunek w Atlantyku). Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk od Wysp Ka­ naryjskich do pn. Anglii i pd. Norwegii, Skagerrak, Kattegat; pd.-zach. rejony Morza Północ­ nego, kanał La Manche, Morze Śródziemne. Środowisko: w przybrzeżnych wodach, nad piaszczystym i mulistym podłożem, na głębo­ kości od 5 do 100 m.

26

Tryb życia: mało ruchliwa ryba denna, częś­ ciowo zagrzebująca się w podłożu. Płynie dzięki silnym, bocznym uderzeniom ogona. Pokarm: denne ryby, skorupiaki i mięczaki. Rozród: jajożyworodna; po przezimowaniu na większych głębokościach samice ciągną do płytkich, przybrzeżnych wód, gdzie przychodzą na świat młode (7-25 w miocie), mające ok. 20 cm długości. W Morzu Śródziemnym porody następują wiosną, w pn. Atlantyku latem. Gatunki pokrewne: bliskimi gatunkami są ra­ szpla ciernista* (S. aculeata), osiągająca ma­ ksymalną długość 1,5 m (wzdłuż linii grzbietu występuje rząd kolców), oraz r. plamista* (S. oculata) długości również dochodzącej do 1,5 m; płetwy grzbietowe są przesunięte dale­ ko do tyłu, a na płetwach piersiowych i trzonie ogona znajdują się czarne plamy.

Piła, ryba piła

Rocha

(Pristis pristis)

(Rhinobatos rhinobatos)

Rodzina piłowate (Pristidae) Wygląd: wydłużone, rekinowate ciało o grzbie­ tobrzusznie spłaszczonej głowie i silnie wydłużonym pysku tworzącym wyrostek (rostrum) w kształcie długiego miecza, uzbrojony po bokach w 16-20 silnych, spiczastych zębów. Oczy i leżące bezpośrednio za nimi tryskawki umieszczone są na wierzchniej, a otwór gębowy i szczeliny skrzelowe na spo­ dniej stronie głowy. Uzębienie: szczęki wypo­ sażone w małe zęby, które ułożone są w licz­ nych rzędach tworząc płytę przypominającą plaster miodu. Dwie prawie jednakowej wiel­ kości płetwy grzbietowe, z których pierwsza leży nad płetwami brzusznymi. Płetwy piersio­ we szerokie, w przedniej części zrośnięte z głową. Brak płetwy odbytowej. Z obydwu stron trzonu ogonowego ciągnie się tałd skóry. Mocna płetwa ogonowa pozbawiona jest dol­ nego płatu. U samców wszystkich piłowatych tylne promienie płetw brzusznych przekształ­ cone są w pałeczkowatego kształtu, działający jak klamra narząd kopulacyjny służący do przytrzymywania i zapiadniania samicy. Jak wszystkie piłowate nie ma pęcherza pławnego. Ubarwienie: wierzch ciała szarobrązowy, strona brzuszna żółtoszara lub białoszara. Długość: maksymalnie do 4,5 m. Występowanie: wschodni Atlantyk od Portugalii do Angoli; zachodnia część Morza Śródziemne­ go (gatunek ten uważany jest tu za rzadki; przy­ puszcza się, że są to osobniki pochodzące z At­ lantyku - spotyka się je od Sycylii wzdłuż wy­ brzeży Francji i Hiszpanii oraz wokół Balearów). Tryb życia: w przeciwieństwie do wszystkich innych płaszczkokształtnych (poza rochowatymi) piła, jak rekiny, pływa dzięki silnym ude­ rzeniom ogona na boki. Mieczem zabija swoją zdobycz, może odpędzać nim napastników. Pokarm: głównie ryby.

Rodzina rochowate (Rhinobatidae) Wygląd: przednia część ciała grzbietobrzusznie spłaszczona, podobnie jak u płaszczek; tylna walcowata, jak u rekinów. Długi, trójkątny, za­ okrąglony na końcu pysk. Oczy i duże tryskawki położone są na wierzchu, a otwór gębowy i 5 szczelin skrzelowych na brzusznej stronie głowy. Uzębienie: szczęki z wieloma rzędami małych, zaokrąglonych zębów, tworzących stru­ kturę przypominającą plaster miodu. Wzdłuż li­ nii grzbietu, w tym również pomiędzy umiesz­ czonymi na trzonie ogonowym dwiema jednako­ wej wielkości płetwami grzbietowymi, biegnie szereg małych kolców, mniej ostrych u młodych osobników. Płetwy piersiowe są przyrośnięte na całej swej długości do boków głowy i przednich partii tułowia. Płetwy brzuszne są wyraźnie od­ dzielone od płetw piersiowych; ich zewnętrzne krawędzie (podobnie jak w płetwach piersio­ wych) są zaokrąglone. Brak płetwy odbytowej. Fałd skórny z obu stron trzonu ogonowego; płetwa ogonowa dobrze rozwinięta, bez dolnego płata. Ubarwienie: grzbiet od brązowoszarego do oliwkowego, strona brzuszna biaława. Płetwy grzbietowe i ogonowa z jasnymi krawędziami. Długość: maksymalnie metr. Występowanie: wsch. Atlantyk od pd. rejonów Zatoki Biskajskiej do Angoli, Morze Śródziem­ ne (głównie w południowych, cieplejszych re­ jonach wzdłuż afrykańskiego wybrzeża); ró­ wnież w Adriatyku.

Rozród: jajożyworodna; u samicy o długości ciała 4,5 m znaleziono 23 zarodki. Gatunek pokrewny: blisko spokrewniona z piłą p, drobnozębna (P. pectinatus) ma po bokach rostrum od 25 do 32 zębów (sporadycznie bywa spotykana w polskiej części Bałtyku - przyp. tłum.).

28

Środowisko: występuje w płytkich wodach na piaszczystym lub mulistym dnie. Tryb życia: typowy mieszkaniec rejonów przy­ brzeżnych. Zwykle leży na dnie, często częś­ ciowo zagrzebany w miękkim osadzie. Pokarm: małe zwierzęta denne; głównie kraby, ślimaki i małże; żyjące przy dnie ryby. Może powodować poważne szkody w ławicach ostryg. Rozród: żyworodna (jajożyworodna). Gatunki pokrewne: we wsch. Atlantyku, od Po­ rtugalii do Angoli, i w pd. części Morza Śród­ ziemnego występuje r. czarnobroda* {Rh. cemiculus), osiągająca do 2 m długości i żyjąca na głębokości 10—80 m, również w wodach słonawych. Jej charakterystyczne cechy to piaskowej barwy grzbiet i ciemna plama na spodzie czubka pyska.

Drętwa pstra (Torpedo marmorata)

Drętwa pawik (Torpedo torpedo)

Rodzina drętwowate (Torpedinidae) Wygląd: spłaszczone grzbietobrzusznie, prawie okrągłe, mięsiste ciało z wyraźnie od­ dzielonym, krótkim i silnym trzonem ogo­ nowym. Skóra gładka (bez kolców). Oczy ma­ łe. Tryskawki z 6-8 małymi, skórnymi płatkami (frędzelkami), położonymi na ich wewnętrznej krawędzi. Otwór gębowy oraz 5 szczelin skrzelowych znajduje się na stronie brzusznej. Uzębienie: na szczęce górnej 15-30, na dolnej 13-28 małych, ostrych zębów. Na trzonie ogo­ nowym dwie płetwy grzbietowe; przednia jest nieco większa. Szerokie i mięsiste płetwy pie­ rsiowe tworzą zewnętrzną krawędź krążkowatego tułowia. Płetwy brzuszne oddzielone od siebie, szerokie, zaokrąglone. Po obydwu stro­ nach trzonu ogonowego występuje skórny fałd. Płetwa ogonowa dobrze rozwinięta, trój­ kątna, o nieco dłuższym górnym płacie. Brak płetwy odbytowej. Z każdej strony kolistego ciała, pomiędzy głową a płetwami piersiowy­ mi, znajdują się prześwitujące przez skórę narządy elektryczne. Linia boczna uwsteczniona (szczątkowa). Ubarwienie: bardzo zmienne w zależności od miejsca występowania: od jasno- do ciemnobrązowego, wyraźnie ciemno marmurkowane. Strona brzuszna biaława z ciemną obwódką. Długość: do 60 cm. Występowanie: wschodni Atlantyk od Zatoki Biskajskiej po południową Afrykę; na północ od Zatoki Biskajskiej, u wybrzeży południowej Anglii i północnej Bretanii - znacznie rzadsza. W kanale La Manche i Morzu Północnym jest tylko rzadkim, letnim gościem. Tryb życia: nocny, samotny; dzień spędza częś­ ciowo zagrzebana w podłożu, tak że rozpoznać można tylko zarys ciała, zawsze jednak nad powierzchnię dna wystają oczy i tryskawki. Po­ karm zdobywa porażając swą zdobycz prądem elektrycznym o napięciu od 45 do 220 V. Pokarm: głównie skorupiaki (kraby), mięczaki i małe denne ryby.

Rodzina drętwowate (Torpedinidae) Wygląd: spłaszczona grzbietobrzusznie, prawie okrągła tarcza ciała z wyraźnie oddzielonym, krótkim i silnym trzonem ogonowym; przednia krawędź lekko wklęsła lub prawie prosta. Skó­ ra gładka. Małe oczy, duże tryskawki o niemal gładkich wewnętrznych krawędziach u ryb do­ rosłych (długości powyżej 30 cm), i frędzelkowatych u ryb młodych. Uzębienie: w szczęce 18-33, w żuchwie 15-26 zębów. Na trzonie ogo­ nowym znajdują się dwie płetwy grzbietowe, z których przednia jest większa (półtora raza wyższa od długości swej podstawy). Szerokie, mięsiste płetwy brzuszne są oddzielone od sie­ bie, szerokie, zaokrąglone. Długość trzonu ogonowego odpowiada niemal długości tuło­ wia; płetwa ogonowa dobrze rozwinięta. Brak płetwy odbytowej. Na każdym boku tułowia znajduje się duży narząd elektryczny. Ubarwie­ nie: strona grzbietowa od jasno- do ciemno­ brązowej, z 1-7 (zwykle 5) niebieskimi, czarno lub żółto obwiedzionymi plamami. Strona brzu­ szna biaława z ciemną obwódką. Długość: ma­ ksymalnie 60 cm.

Rozród: jajożyworodna. Ciąża trwa 7-10 mie­ sięcy. Samica, zależnie od rozmiarów, rodzi młode długości do 32 cm i szerokości 6,5 cm; w Morzu Śródziemnym we wrześniu i w paź­ dzierniku.

30

Występowanie: wschodni Atlantyk od południo­ wej części Zatoki Biskajskiej po Angolę; Morze Śródziemne. Środowisko: przebywa na piaszczystym i mulistym dnie, wśród podwodnych łąk w płytkich, przybrzeżnych wodach do głębokości 50 m. Tryb życia: nocny, samotny; dzień spędza za­ grzebana po oczy i tryskawki w podłożu. Pokarm: małe, denne ryby oraz skorupiaki. Rozród: jajożyworodna; czas rozwoju zarod­ ków (od 3 do 21 w miocie zależnie od wielkości samicy) wynosi 5-6 miesięcy (od marca do września) i zależy od temperatury wody. Młode mają w chwili urodzenia długość 8 cm. Gatunek pokrewny: d. brunatna (T. nobiliana), żyjąca w Atlantyku (na wschód od Angoli do pd. Afryki) oraz w Morzu Śródziemnym na głęboko­ ści od 10 do 350 m. Osiąga długość 1,8m i masę 70 kg. Charakterystyczne jest dla niej jednolite, ciemnobrązowe, ciemnozielone do ciemno­ niebieskiego ubarwienie grzbietu; tryskawki z gładkimi krawędziami, nerkowate; przednia płetwa grzbietowa dwa razy większa od tylnej.

Raja motyl [Raja miraletus)

Raja gwiaździsta (Raja aster i as)

Rodzina rajowate (płaszczki właściwe) Rodzina rajowate (Rajidae) (Rajidae) Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała o szo­ o lekko wklęsłej przedniej krawędzi. Pysk nie­ rstkiej skórze wzdłuż nieznacznie wklęsłej, co wydłużony, ale rozwartokątny. Skóra przedniej krawędzi ciała i w rejonie głowy. Pysk grzbietu szorstka, z 60-70 kolcami ułożonymi krótki i (zwłaszcza u samców) spiczasty. Kra­ w długim szeregu od oczu do przedniej płetwy wędź płetw piersiowych (tzw. skrzydeł) niemal grzbietowej. Wzdłuż trzonu ogonowego znaj­ prostokątna. Oczy większe od tryskawek. Uzę­ dują się dwa dodatkowe rzędy kolców. Doros­ bienie: od 40 do 42 małych zębów; u samców są łe samce mają ponadto małe ruchome kolce one spiczaste, u samic zaokrąglone. Dwie nie­ na płetwach piersiowych i przed oczami. Pra­ mal jednakowej wielkości, stojące blisko siebie wie prosty otwór gębowy i 5 szczelin skrzelopłetwy grzbietowe znajdują się przy końcu trzo­ wych znajdują się na stronie brzusznej. Uzę­ nu ogona. Brak płetwy odbytowej. Płetwa ogo­ bienie: na szczękach osadzone są 34—44 zęby, nowa bardzo mała. Wzdłuż wierzchu smukłego, u samców spiczaste, u samic tępe. Na końcu bocznie ścieśnionego trzonu ogonowego (dłuż­ smukłego, dość długiego trzonu ogonowego szego niż połowa długości tułowia) biegnie sze­ znajdują się dwie niemal jednakowej długości, reg 14-18 kolców; u samców po każdej jego stojące bardzo blisko siebie płetwy grzbietowe stronie ciągnie się jeszcze jeden, a u samic dwa (ich nasady są znacznie dłuższe niż odległość dodatkowe rzędy kolców. Pomiędzy płetwami pomiędzy nimi). Płetwa ogonowa uwsteczniogrzbietowymi znajdują się 2-3 kolce; kilka poło­ na. Brak płetwy odbytowej. Ubarwienie: stro­ żonych jest również w pobliżu oczu. Samce na grzbietowa, w zależności od miejsca prze­ mają również kolce przed otworem gębowym bywania ryby, od jasno- do czerwonobrązowej oraz na płetwach piersiowych. Ubarwienie: stro­ lub oliwkowozielonej do żółtej, z licznymi ma­ na grzbietowa jasnobrązowa, żółtawa lub szara łymi, czarnobrązowymi punktami oraz pewną z ciemnymi brzegami i małymi czarnobrązowy- liczbą rozsianych pomiędzy nimi dużych, mi plamkami (u samców dodatkowo żółtawe okrągłych, żółtych plam. Pysk jednolicie jasnopunkty). Rejon pyska jaśniejszy. Pośrodku rom- brązowy. Często na każdym „skrzydle" jedna bowatego ciała znajdują się dwie rzucające się ciemna, jasno obwiedziona plama. Strona w oczy, jasnoniebieskie plamy z niebieskoczar- brzuszna biała, z ciemnymi plamami i krawę­ ną, żółtą lub pomarańczową obwódką. Brzuch dziami. Długość: maksymalnie 70 cm. białawy. Długość: maksymalnie 60 cm. Występowanie: tylko w Morzu Śródziemnym, Występowanie: wsch. Atlantyk od pd. części Za­ opisany z rejonu Ibizy (Baleary), ale występuje toki Biskajskiej do południowej Afryki. W Morzu w nim pospolicie (np. koło półwyspu Istria na Śródziemnym jest bardzo liczna. Adriatyku jest najliczniejszym gatunkiem rai). Środowisko: przebywa w przybrzeżnych Środowisko: przebywa w przybrzeżnych wodach na piaszczystym lub mulistym podło­ wodach na piaszczystym i mulistym dnie, zwy­ żu, zwykle na głębokości 90-300 m. kle na głębokości 7-40 m, czasami głębiej, do Tryb życia: podczas lata ryby ciągną do płyt­ 100 m. kich wód przybrzeżnych, gdzie spotkać je mo­ żna już na głębokości 30 m, zagrzebane po Tryb życia: dzień spędza zagrzebana po oczy oczy i tryskawki w podłożu. Wystraszone pły­ i tryskawki w miękkim podłożu. Zdobycz chwy­ ną dzięki przemieszczającym się od przodu ku ta przykrywając ją swym ciałem. Pokarm: różne gatunki żyjących na dnie zwie­ tyłowi falistym ruchom płetw piersiowych. Pokarm: bezkręgowce i żyjące przy dnie ryby. rząt, zwłaszcza małe ryby i kraby. Rozród: jajorodna; jaja są osłonięte rogową, Rozród: dojrzałość płciową uzyskuje przy dłu­ prostokątną otoczką (4,2-5,2 cm długości, gości 45 cm. Jajorodna; prześwitujące, zielon3-3,5 cm szerokości) z kilkucentymetrowej kawobrązowe, prostokątne otoczki jajowe (4,5x3 cm) składane są w ciągu całego roku. długości wyrostkami na rogach. 32

Raja białoplama (Raja brachyura)

Raja (płaszczka) nabijana, r. ciernista (Raja clavata)

Rodzina rajowate (Rajidae) Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała z prawie prostokątnymi „skrzydłami". Pysk nieco wydłużony, tępo zakończony, rozwartokątny. Skóra grzbietu dorosłych osobników jest szorstka na całej swej powierzchni; wzdłuż górnej krawędzi trzonu ogonowego biegnie długi szereg kolców. U młodych osob­ ników ciągnie się on przez środek grzbietu, a z boków trzonu ogonowego występują doda­ tkowe rzędy kolców po jednym z każdej stro­ ny; w szczątkowej postaci mogą się one za­ chować u dorosłych samic. U dorosłych sam­ ców małe kolce występują na płetwach pier­ siowych i bokach głowy. Oczy mniejsze od tryskawek. Uzębienie: u obydwu płci 60-90 spiczastych zębów. Na końcu krótkiego, smuk­ łego trzonu ogonowego osadzone są dwie, prawie jednakowej wielkości, stojące blisko siebie płetwy grzbietowe. Płetwa ogonowa uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej. Uba­ rwienie: strona grzbietowa jasnobrązowa z li­ cznymi, rozsianymi po całej powierzchni, ma­ łymi, czarnymi cętkami oraz nielicznymi, nie­ regularnie rozmieszczonymi, większymi jas­ nymi plamami. Brzuch białawy lub białożółty. U młodych osobników koniec pyska czarny. Długość: maksymalnie 1,5 m (masa ok. 12 kg). Występowanie: północny Atlantyk od Wysp Szetlandzkich do Madery oraz wzdłuż wybrze­ ża północnoafrykańskiego. Rzadko w zachod­ niej części Morza Śródziemnego. Środowisko: na piaszczystym i mulistym dnie, głównie na głębokości 40-110 m. Młode osob­ niki żyją zwykle w płytszych wodach; dorosłe schodzą głębiej, powracając w pobliże brze­ gów jedynie w miesiącach letnich. Pokarm: małe zwierzęta denne, głównie ryby, kraby i mięczaki.

Rodzina rajowate (Rajidae) Wygląd: szeroka, rombokształtna tarcza ciała (z przodu wklęsła) o „skrzydłach" z ostrymi krawę­ dziami i krótkim, rozwartokątnym pyskiem, oraz z kolcami na wierzchniej i spodniej stronie. U dorosłych osobników dodatkowo na stronie grzbietowej znajdują się liczne, duże kolce, osa­ dzone w skórze razem z szerokimi, gładkimi tarczkami. U samic kolce te znajdują się rów­ nież na spodniej stronie ciała. U młodych osob­ ników i u samic wzdłuż grzbietu i trzonu ogono­ wego ciągnie się długi szereg kolców. U sam­ ców występuje on tylko wzdłuż trzonu ogonowe­ go, z tym, że samce mają dodatkowe, ruchome małe kolce na płetwach piersiowych i przed oczami. Uzębienie: od 36 do 45 zębów; u sam­ ców spiczastych, u samic natomiast spłaszczo­ nych. Na końcu długiego, wąskiego trzonu ogo­ nowego osadzone są dwie małe płetwy grzbie­ towe. Płetwa ogonowa mała. Brak płetwy odby­ towej. Samce mają duży, pałeczkowaty narząd kopulacyjny. Ubarwienie: strona grzbietowa jest jasnoszara lub jasnobrązowa, przede wszystkim u młodych osobników z jasnymi, brązowo ob­ wiedzionymi plamami i małymi czarnymi punk­ tami, które mogą łączyć się w faliste linie. Stro­ na brzuszna biała z ciemnym brzegiem. Długość: samców do 70 cm, samic do 125 cm. Występowanie: wsch. Atlantyk od pn. Norwegii i pd. Islandii do pd. Afryki; Morze Północne, zachodnie rejony Bałtyku, kanał La Manche; Morze Śródziemne i Morze Czarne. Środowisko: przebywa głównie na piaszczys­ tym i mulistym dnie, zarówno w wodach płyt­ kich (20-60 m), jak i na głębokich (do 500 m). Tryb życia: zmierzchowo-nocny. Z dużymi oso­ bnikami należy obchodzić się ostrożnie, gdyż mogą wytwarzać silne ładunki elektryczne. Pokarm: głównie kraby, ale także wieloszczety, mięczaki, jeżowce i bentoniczne ryby. Rozród: dojrzałość płciową samice uzyskują w dziewiątym, samce zaś - w siódmym roku życia. W okresie rozrodu ciągną do płytkich, przybrzeżnych wód, gdzie w pobliżu powierz­ chni wody dochodzi do zapłodnienia. Jajorod­ na; otoczki jajowe (do 20 na samicę, rozmiary 6-9x5-7 cm) składane są w płytkich wodach przybrzeżnych.

Rozród: jajorodna; duże rogowe otoczki jajo­ we (11-14 cm długości na 7-9 cm szerokości) mają na każdym rogu długi, czepny wyrostek. Wiosną i wczesnym latem jedna samica skła­ da do 30 jaj. Na algierskim wybrzeżu zaobser­ wowano, że odbywa się to w miesiącach zimo­ wych, a wylęgające się młode przebywają pó­ źniej na głębokości do 15 m. Okres rozwoju zarodków wynosi około 7 miesięcy. 34

Raja drobnooka (Raja microocellata)

Raja nakrapiana (Raja montagui)

Rodzina rajowate (Rajidae) Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała z wklęsłą przednią krawędzią i kanciastymi, ostro zakończonymi płetwami piersiowymi („skrzydłami"). Pysk nieco wydłużony, nie­ mniej jednak rozwartokątny. Skóra gładka, tyl­ ko w przedniej części tarczy ciała pokryta skór­ nymi ząbkami. Wzdłuż linii grzbietu biegnie szereg małych kolców, a po obydwu stronach trzonu ogonowego występują rzędy podobnych kolców. Oczy i tryskawki małe. Prawie prosty otwór gębowy oraz 5 szczelin skrzelowych znajdują się na spodniej stronie ciała. Niemal jednakowej wielkości płetwy grzbietowe po­ łożone są blisko siebie przy końcu cienkiego, dość długiego trzonu ogonowego. Płetwa ogo­ nowa uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej. Tylne promienie płetw brzusznych przekształ­ cone są u samców w duży, pałeczkowaty na­ rząd kopulacyjny, dodatkowo wyposażony w haczyki czepne. Ubarwienie: zależnie od zasiedlanego rejonu strona grzbietowa jest szara lub brązowawa, z małymi, białymi punk­ tami i falistymi paskami. Strona brzuszna biała. Długość: maksymalnie 82cm. Występowanie: pn. Atlantyk od pd. Irlandii, Kornwalii i na południe od kanału La Manche do wybrzeża afrykańskiego (Maroko). Nie występu­ je w Morzu Północnym i Morzu Śródziemnym. Środowisko: w wodach przybrzeżnych, maksy­ malnie do głębokości 100 m. Preferuje miejsca płytkie i piaszczyste, jednak w niektórych rejo­ nach gatunek ten jest bardzo liczny, podczas gdy w innych, pozornie takich samych bioto­ pach, nie jest w ogóle spotykany. Tryb życia: zmierzchowo-nocny. Dzień spędza zagrzebana po oczy i tryskawki w piasku, tak że można dostrzec tylko jej zarys. Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, głównie skorupiaki oraz małe, żyjące przy dnie ryby (płastugokształtne, dobijakowate). Rozród: biologia rozrodu tego bardzo często spotykanego gatunku jest jeszcze słabo poznana. Jajorodna; jaja znajdują się w poduszkowatych, rogowych, zielonkawobrązowych otoczkach (8,7-9,5 x 5,4-6,3 cm), mają­ cych na końcach rogowe wyrostki (na jednym końcu dwa długie, na drugim dwa krótkie).

Rodzina rajowate (Rajidae) Wygląd: szerokie, rombokształtne ciało (szer­ sze niż dłuższe, na przedniej krawędzi wklęs­ łe) o kanciastych, niezbyt ostrych krawędziach płetw piersiowych („skrzydeł"). Pysk nieco wydłużony, niemniej jednak rozwartokątny. U młodych ryb skóra pokryta kolcami tylko w obrębie pyska, u ryb dorosłych również z tyłu za oczami. Wzdłuż grzbietu, od oczu do przedniej płetwy grzbietowej (na trzonie ogo­ nowym), ciągnie się szereg kolców (u młodych ryb jest ich 30, u osobników dorosłych 40-50). Samce mają dodatkowo ruchome kolce na pysku oraz na przedniej krawędzi płetw pier­ siowych. Uzębienie: 50-60 zębów, spiczastych u samców, u samic zaokrąglonych. Dwie małe, osadzone blisko siebie płetwy grzbietowe (po­ między nimi 1-3 kolce) położone są na końcu dość długiego trzonu ogonowego. Płetwa ogo­ nowa uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej. Ubarwienie: zależnie od miejsca przebywania ryby strona grzbietowa jest szara, jasnobrązowa lub żółtawa z wieloma małymi, czarnymi plamami, które nie sięgają jednak do brzegów tarczy ciała. Często na każdym „skrzydle" znajduje się jedna żółta plama (z ciemnym środkiem lub bez niego), otoczona pierś­ cieniem odsuniętych od siebie czarnych punk­ tów. Strona brzuszna biaława lub różowa. Dłu­ gość: maksymalnie do metra. Występowanie: północny Atlantyk od Wysp Szetlandzkich do pn.-zach. wybrzeża Afryki (Maroko) i Wysp Kanaryjskich. Występuje tak­ że w kanale La Manche, pd. rejonach Morza Północnego i w Morzu Śródziemnym. Środowisko: w wodach przybrzeżnych, zarów­ no nad piaszczystym, jak i mulistym, a nawet skalistym podłożem, na głębokości 25-100 m. Tryb życia: o tym dość pospolitym gatunku, blisko spokrewnionym z rają gwiaździstą, r. białoplamą i r. plamistą, niewiele wiadomo. Pokarm: zwierzęta bentoniczne. Rozród: w kanale La Manche otoczki jajowe (6,4-7,7 cm x 3,7-4,6 cm) składane są wiosną i wczesnym latem. Na każdym rogu mają krót­ kie wyrostki; z jednej strony otoczka jest gład­ ka, z drugiej pokryta siecią drobnych, rogo­ wych listew. Rozwój zarodkowy trwa 5 miesięcy.

36

Raja (płaszczka) promienista (Raja radiata)

Raja gładka, płaszczka naga (Raja batis)

Rodzina rajowate (Rajidae) Wygląd: szeroka, rombokształtna tarcza ciała (przednia krawędź tylko lekko wklęsła) z za­ okrąglonymi krawędziami płetw piersiowych („skrzydeł"). Pysk słabo wydłużony, rozwartokątny. Wzdłuż linii grzbietu i trzonu ogonowe­ go dorosłych osobników biegnie rząd 12-19 dużych kolców, osadzonych na tkwiących w skórze promieniście rowkowanych płytkach. Często po obydwu stronach tego rzędu wystę­ pują następne, duże kolce. Strona brzuszna aż do okolic pyska jest gładka. Małe oczy i tryskawki. Dwie małe płetwy grzbietowe osadzone są blisko siebie na końcu długiego, bocznie ścieśnionego trzonu ogonowego. Płetwa ogo­ nowa uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej. Ubarwienie: strona grzbietowa jasnobrązowa z licznymi, małymi, czarnymi punktami (mogą się one łączyć tworząc okrągłe, ciemne pola) i nielicznymi, niewyraźnymi, białawymi plama­ mi. Strona brzuszna biała. Długość: najczęś­ ciej 60 cm, maksymalnie metr. Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego i Spitsbergenu do Irlandii i kanału La Manche, Morze Północne (z wyjątkiem jego pd. re­ jonów), w zach. części Bałtyku (u polskich brzegów wyjątkowo jako jedyny gatunek rai - przyp. tłum.).

Rodzina rajowate [Rajidae) Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (przed­ nia krawędź wyraźnie wklęsła), ze spiczastymi „skrzydłami". Pysk u osobników dorosłych długi, ostrokątny. Strona grzbietowa samców pokryta kolcami, które u samic występują tylko w przed­ niej części ciała; skóra osobników młodych jest gładka. U dorosłych raj po bokach trzonu ogono­ wego ciągnie się szereg kolców (brak środkowe­ go szeregu). U młodych ryb duże kolce występu­ ją w okolicy oczu oraz na grzbietowej stronie trzonu ogonowego, gdzie tworzą jeden szereg. Uzębienie: 40-50 zębów w każdej szczęce, zęby samców są dłuższe i spiczaste, samic szersze i tępo zakończone. Dwie małe, prawie stykające się ze sobą płetwy grzbietowe znajdują się na końcu silnego, długiego trzonu ogonowego. Ubar­ wienie: strona grzbietowa brązowo- lub żółtoszara z małymi białymi lub żółtymi punktami albo bez nich. U młodych raj na płetwach piersiowych występuje często jedna ciemna plama z jasną obwódką. Strona brzuszna, zależnie od wieku ryby, jest biała, jasnoszara lub niebieskawa, z czarnymi punktami lub prążkami; w okresie dojrzewania płciowego ryby rysunek ten zaczyna blednąc (niekiedy strona brzuszna jest czarno marmurkowana). Długość: samców do 2 m, sa­ mic ponad 2,5 m (masa 150 kg). Występowanie: pn. Atlantyk od Islandii i pn. Norwegii do Madery; również w Morzu Pół­ nocnym i zach. Bałtyku (do wybrzeży polskich nie dociera - przyp. tłum.), w kanale La Man­ che oraz zach. części Morza Śródziemnego. Środowisko: na dnie mulistym i piaszczystym; dorosłe raje gładkie żyją najczęściej na głębo­ kości 100-200 m (maksymalnie 600 m), nato­ miast młode -18-30 m. Tryb życia: raja gładka w wodach pn.-zach. Europy jest jedną z największych płaszczek, o dużym znaczeniu w gospodarce rybackiej. Pokarm: ryby, skorupiaki, wieloszczety. Rozród: samce dojrzewają płciowo dopiero przy długości 1,5 m; samice po osiągnięciu jeszcze większych rozmiarów. Jest jajorodna. Otoczki jajowe o wymiarach 24 x 13 cm są barwy zielo­ nej jak morska woda. W Morzu Śródziemnym składane są wiosną i latem, natomiast w Atlan­ tyku późną jesienią i zimą. Okres rozwoju zaro­ dkowego trwa w Atlantyku 9-10 miesięcy.

Środowisko: przebywa na piaszczystym, mulistym i skalistym podłożu na głębokości 20-1000 m (zazwyczaj od 50 do 100 m), prze­ ważnie w wodzie o temperaturze do 10°C. Tryb życia: wybitnie północnoatlantycki ga­ tunek rai. Miejscami występuje bardzo licznie, stanowiąc częsty przyłów przy okazji połowów innych ryb. Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, jak wieloszczety, skorupiaki, jeżowce i małe ryby. Rozród: jajorodna. Zielonkawoczarne, pokryte delikatnymi jedwabistymi włoskami otoczki ja­ jowe (4,4-6,8 cm długości i 3,5-5,1 cm szero­ kości) są mniejsze niż u rai (płaszczki) nabija­ nej. Liczba składanych przez samicę otoczek jajowych oraz czas rozwoju zarodków nie są znane. Młode, w chwili wylęgu mają długość 9-10 cm, często dojrzewają płciowo już przy 30 cm długości. Dojrzałe samce można rozpo­ znać po obecności organu kopulacyjnego oraz ruchomych kolcach na płetwach piersiowych.

38

Raja ostronosa (Raja oxyrinchus)

Raja kosmata (Raja fullonica)

Rodzina rajowate (Rajidae) Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (na przedniej krawędzi silnie wcięta) z ostro za­ kończonymi „skrzydłami". Pysk (u osobników dorosłych bardzo długi) - 5-6 razy dłuższy od rozstawu oczu i dłuższy niż 1/3 szerokości głowy, ostrokątny. Po stronie grzbietowej kol­ ce są tylko na pysku oraz na przedniej krawę­ dzi ciała (skóra młodych raj jest mniej szorst­ ka); strona brzuszna niemal cała pokryta kol­ cami. Samce z trzema, natomiast samice z dwoma rzędami kolców na grzbietowej stro­ nie trzonu ogonowego. Uzębienie: w każdej szczęce 38-50 zębów; środkowe zęby u doros­ łych ryb są zaostrzone (u samic z krótszym i szerszym wierzchołkiem), boczne natomiast zaokrąglone. Dwie małe płetwy grzbietowe osadzone są blisko siebie na końcu długiego, wąskiego trzonu ogonowego; u młodych raj może pomiędzy nimi występować kolec. Ubar­ wienie: strona grzbietowa łupkowoszara, szarobrązowawa do czarnobrązowej; u młodych ryb często z małymi, białymi i czarnymi punk­ tami. Strona brzuszna biaława, szara lub brą­ zowawa, z małymi czarnymi plamkami i prąż­ kami. Długość: maksymalnie do 1,6 m. Występowanie: północny Atlantyk od Norwegii do Maroka; Morze Śródziemne. Środowisko: na dnie piaszczystym i mulistym na głębokości od 50 do 915 m; młode osobniki przebywają zwykle w wodach płytszych, na głębokości do 100 m.

Rodzina rajowate (Rajidae) Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (przednia krawędź słabo wcięta, mocniej tylko u dorosłych samców) z prostokątnymi „skrzy­ dłami". Pysk osobników dorosłych wydłużony (3-krotnie dłuższy od rozstawu oczu), ostrokąt­ ny. Duże oczy (średnica oka równa jest odleg­ łości pomiędzy oczami). Strona grzbietowa pokryta licznymi kolcami; na bokach trzonu ogonowego po jednym rzędzie kolców (brak rzędu środkowego!), docierających do tylnej połowy trzonu. Grupy kolców na płetwach pie­ rsiowych, bokach głowy i w okolicach oczu; krótkie rzędy kolców pośrodku karku i nad oczami. Strona brzuszna gładka, z wyjątkiem spodu przedniej krawędzi ciała i trzonu ogo­ nowego. Uzębienie: 58-68 spiczastych zębów, takich samych u samców i samic. Brak kolców środkowych pomiędzy dwiema małymi, osadzonymi blisko siebie płetwami grzbie­ towymi, znajdującymi się na końcu długiego, płaskiego trzonu ogonowego. Płetwa ogonowa zredukowana do maleńkiego, górnego płata. Brak płetwy odbytowej. Ubarwienie: strona grzbietowa zależnie od miejsca przebywania ryb, żółtawo-, zielonkawo- lub brązowawoszara (czasami jednolicie brązowa), z małymi, czarnymi plamami. Strona brzuszna mlecznobiała, bez plam. D/ugość: do 1,2 m. Występowanie: pn. Atlantyk od wybrzeży Nor­ wegii, Islandii i Wysp Owczych po Maderę; Skagerrak (pojedynczo), Kattegat (bardzo rzadko), brak w pd. rejonach Morza Północnego. Morze Śródziemne (w Adriatyku rzadko), Kanał Sueski. Środowisko: na dnie piaszczystym, czasami również skalistym, na głębokości 20-500 m (zwykle od 100 do 400 m). Tryb życia: w Atlantyku podejmuje sezonowe wędrówki, przebywając latem bliżej wybrzeży. Pokarm: głównie skorupiaki i ryby. Rozród: jajorodna; bursztynowe otoczki jajowe (8,8-8,9 x 4,6-4,7 cm koło Wysp Owczych, 7,5 x 4,5 cm w Zatoce Biskajskiej) składane są w głębszych warstwach wody. Gatunek pokrewny: w pn.-zach. części Morza Śródziemnego żyje rzadka Raja rondeleti, któ­ ra jako odrębny gatunek została opisana do­ piero w 1959 r.

Tryb życia: raja ta, blisko spokrewniona z r. gładką, osiąga jednak mniejsze rozmiary i przebywa na większych głębokościach. Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. Rozród: dojrzewa płciowo dopiero przy długo­ ści ciała ok. 1,2 m. Jajorodna; ciemnobrązowe otoczki jajowe pokryte żółtymi, rogowymi list­ wami i z bardzo krótkimi wyrostkami na każ­ dym rogu. Składane są wiosną i latem. Gatunek pokrewny: w głębokich wodach fior­ dów pd. i śród. Norwegii, jak również u wy­ brzeży pd. Islandii i Irlandii na głębokości 200-923 m (zwykle 400-500 m) występuje blis­ ko spokrewniona z rają ostronosa r. czarnobrzucha (R. nidarosiensis).

40

Raja piaskowa [Raja circu I ar is)

Raja dwuplama [Raja naevus)

Rodzina rajowate [Rajidae) Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (przednia krawędź lekko wcięta) o szerokich, silnie zaokrąglonych krawędziach płetw pie­ rsiowych (włoska nazwa „Razza rotonda"). Pysk nieznacznie wydłużony, rozwartokątny. Skóra grzbietu kolczasta, brzucha (z wyjątkiem przednich krawędzi tarczy ciała) gładka; tylko młode ryby mają jeden środkowy rząd kolców na grzbiecie i trzonie ogonowym, u dorosłych raj kolce ułożone są w dwa rzędy na bokach trzonu ogonowego. Oczy i tryskawki małe. Nie­ mal prosty otwór gębowy i 5 szczelin skrzelowych znajdują się na stronie brzusznej ciała. Uzębienie: w każdej szczęce 60-84 spiczaste zęby, jednakowe u obu płci. Dwie małe płetwy grzbietowe osadzone są blisko siebie na końcu długiego, płaskiego trzonu ogonowego. Płetwa ogonowa uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej. Ubarwienie: strona grzbietowa jasno-, pomarań­ czowo- lub czerwonawobrązowa, jednobarwna lub z 4-6 małymi, białawymi lub żółtawymi pla­ mami, położonymi symetrycznie na bokach „skrzydeł" i na płetwach brzusznych. Strona brzuszna biała. Długość: do 1,2 m. Występowanie: północny Atlantyk od Wysp Owczych, Szetlandów i duńskich wybrzeży Morza Północnego, kanału La Manche, połu­ dniowej Irlandii i południowej Anglii po Gibral­ tar i wybrzeża północno-zachodniej Afryki. W Morzu Śródziemnym jest mniej liczna. Środowisko: przeważnie na dnie piaszczystym na głębokości 70-100 m, na głębokości do 275 m wyjątkowo.

Rodzina rajowate (Rajidae) Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (o nieznacznie wciętej przedniej krawędzi) z za­ okrąglonymi „skrzydłami". Pysk rozwartokątny ze słabo zaznaczonym zakończeniem. Skóra na grzbiecie kolczasta, szorstka, z wyjątkiem gładkich partii skrzydeł. Dorosłe raje mają na grzbietowej stronie trzonu ogonowego cztery rzędy kolców, z których dwa zaczynają się na przodzie ciała; u młodych ryb na trzonie ogono­ wym tylko pojedynczy szereg kolców. Wyodręb­ nione pola kolców znajdują się na „skrzyd­ łach", bokach głowy i w pobliżu oczu. Strona brzuszna, z wyjątkiem przednich krawędzi cia­ ła, gładka. Uzębienie: w każdej szczęce 50-60 spiczastych zębów, jednakowych u obu płci. Dwie małe płetwy grzbietowe osadzone są bar­ dzo blisko siebie na końcu dość długiego, krę­ pego trzonu ogonowego. Płetwa ogonowa zre­ dukowana, a płetwy odbytowej brak. Ubarwie­ nie: strona grzbietowa od jasno- do szarobrązowej z jasnymi punktami. Pośrodku tarczy cia­ ła dwie duże, przypominające oczy, czarne pla­ my z żółtym marmurkowaniem. Strona brzusz­ na biaława. Długość: maksymalnie 70 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Wysp Ow­ czych i Szetlandzkich, Skagerraku, Kattegatu, południowej Anglii i Irlandii po północno-zacho­ dnią Afrykę (Maroko); Morze Śródziemne. Środowisko: na dnie piaszczystym, zwykle na głębokości poniżej 20 m; starsze ryby do 100 m. Tryb życia: o tym gatunku rai niewiele dotych­ czas wiadomo; spotyka się ją zazwyczaj płasko leżącą na piasku lub zagrzebaną w nim po oczy. Wówczas wodę do oddychania zasysa przez tryskawki. Upatrzoną ofiarę atakuje od góry i przykrywa ciałem. Pokarm: przeważnie wieloszczety, skorupiaki i małe ryby, ponadto ślimaki i małże. Rozród: jajorodna; brązowe, przezroczyste otoczki jajowe o wymiarach 5,9-6,7 x 3,4-4,1 cm i z jednym dłuższym i parą krótszych wyro­ stków składane są w piasku. Rozwój zarodko­ wy trwa prawie 8 miesięcy. Młode w momen­ cie wylęgu mają już ok. 12 cm długości, Gatunki pokrewne: wokół Malty i u wybrzeży Tunezji i Algierii na głębokości 60-250 m żyje r. maltańska (R. melitensis).

Tryb życia: ten rzadziej spotykany gatunek rai preferuje głębsze warstwy wody. Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, głównie wieloszczety, skorupiaki i nieduże ryby, oraz niewielkie małże i ślimaki. Rozród: o rozmnażaniu rai piaskowej jeszcze niewiele wiadomo. Jest jajorodna; bursztyno­ wo zabarwione, przezroczyste otoczki jajowe o wymiarach 8,4-9,2 x 4,6-5,3 cm są składane, według istniejących danych, na wiosnę; dzięki znajdującym się na każdym rogu spiczastym wyrostkom, jednemu dłuższemu i parze krót­ szych, zakotwiczają się w dnie. Rozwój zarod­ kowy trwa prawdopodobnie kilka miesięcy.

42

Raja listmk {Raja fylllae)

Raja siwa (Raja alba)

Rodzina rajowate (Rajidae) Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (o przedniej krawędzi niemal prostej u młodych ryb, u samic nieznacznie, a u dorosłych sam­ ców silnie wciętej) z szerokimi, zaokrąglonymi na brzegu płetwami piersiowymi. Pysk krótki, rozwartokątny, zakończony małym szpicem. Silne kolce znajdują się pomiędzy oczami i na karku; pojedynczy, nieregularny rząd kolców ciągnie się wzdłuż linii środkowej grzbietu i trzonu ogonowego (płytki podstawowe kolców są żebrowane). Również na bokach trzonu ogo­ nowego jest kilka nieregularnych rzędów kol­ ców. Młode raje mają na grzbiecie i trzonie ogonowym jeden rząd regularnie ustawionych kolców. Uzębienie: w każdej szczęce 30-38 zębów, niskich, stożkowatych, o płaskich wierz­ chołkach u samic, u samców wyższych, o ost­ rych wierzchołkach. Dwie małe, łączące się ze sobą płetwy grzbietowe osadzone są na końcu bardzo długiego (zwłaszcza u młodych ryb), płaskiego trzonu ogonowego. Płetwa ogonowa zredukowana; brak płetwy odbytowej. Ubarwie­ nie: strona grzbietowa popielatoszara do czerwonawobrązowej z nieregularnie rozrzuconymi okrągłymi, ciemnobrązowymi plamami (przede wszystkim u młodych osobników). Strona brzu­ szna biaława, jasnoszara lub jasnobrązowa. Płetwy piersiowe i brzuszne często z szeroką, ciemną obwódką. Długość: do około 55 cm. Występowanie: pn. Atlantyk, na wschodzie sięga od Islandii, Spitsbergenu, pn. Norwegii, pn. czę­ ści Morza Północnego, Skagerraku, Kattegatu, pd. i zach. Irlandii do Gibraltaru (rzadko). Środowisko: na głębokościach 170-2025 m (zwykle 300-800 m) w wodach o temperaturze do 7°C.

Rodzina rajowate (Rajidae) Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (na przedniej krawędzi silnie wcięta) z ostro za­ kończonymi „skrzydłami". Pysk długi, jednak krótszy niż 1/3 szerokości tarczy, ostrokątny. Skóra na grzbiecie dorosłych ryb kolczasta (z wyjątkiem środka tarczy ciała), młodych osob­ ników gładka (poza spodnią stroną trzonu ogonowego). Wzdłuż linii środkowej trzonu ogonowego jeden rząd kolców, na jego bokach jeszcze po jednym rzędzie zwykle krótszych kolców. Strona brzuszna dorosłych raj kolczas­ ta (poza określonymi częściami „skrzydeł"). Uzębienie: w każdej szczęce 40-50 jedna­ kowych u obu płci zębów; zęby środkowe mają długie, stożkowate wierzchołki, boczne mają wierzchołki zaokrąglone. Dwie małe płetwy grzbietowe osadzone są blisko siebie na końcu długiego, wąskiego trzonu ogonowego; pomię­ dzy nimi jeden duży kolec. Brak płetw ogono­ wej i odbytowej. Ubarwienie: strona grzbieto­ wa u dorosłych raj żółto- lub niebieskoszara, u młodych czerwonawobrązowa z nieregula­ rnie rozrzuconymi, niewyraźnymi, jaśniejszymi piętnami (czasami plamki nie występują). Stro­ na brzuszna biała (bez czarnych punktów), z różowym połyskiem i szerokim, fioletowoczarnym obrzeżeniem płetw piersiowych i brzusz­ nych, z białymi pasami. Długość: maksymalnie d o 2 m (szerokość 1,51 m). Występowanie: wsch, Atlantyk od Irlandii, Kornwalii, kanału La Manche do zach. i wsch. wybrzeży Afryki Południowej. Morze Śródzie­ mne (w północnym Adriatyku pospolitsza latem, wokół Sycylii zimą i wczesną wiosną). Środowisko: w płytkich wodach przybrzeżnych na piaszczystym i mulistym dnie, na głęboko­ ści 40-200 m (maksymalnie 366 m); młode raje przebywają zwykle w płytszych wodach. Pokarm: bentoniczne skorupiaki i ryby. Rozród: jajorodna; duże otoczki jajowe o wy­ miarach 16—19x 13—15 cm składane są na wio­ snę. Są zaopatrzone w wyrostki na każdym rogu - krótsze są hakowato zakrzywione, dłuż­ sze wyraźnie spłaszczone. Rozwój zarodkowy trwa 4-5 miesięcy. Nowo narodzone młode o bardzo dużym pęcherzyku żółtkowym mają prawie 30 cm długości i 19 cm szerokości.

Tryb życia: mimo, że jest to pospolity gatunek, niewiele o nim wiadomo. Pokarm: jako młoda ryba żywi się głównie skorupiakami, w starszym wieku również ma­ łymi, żyjącymi przy dnie rybami. Rozród: samce (prawdopodobnie również i sa­ mice) dojrzewają płciowo już przy 45 cm dłu­ gości ciała. Jajorodna; składane na większych głębokościach poduszkowate otoczki jajowe mierzą (bez wyrostków) 4x2,5 cm; wylęgające się młode mają 7 cm długości. 44

Raja głębinowa (Raja lintea)

Raja bruzdowana (Raja undulata)

Rodzina rajowate (Rajidae) Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (o przedniej krawędzi u młodych ryb prawie pros­ tej, u samic słabo, a u dorosłych samców silnie wciętej) z szeroko zaokrąglonymi „skrzydła­ mi". Pysk długi (w zależności od wieku 2,8-4 razy dłuższy od rozstawu oczu), ostrokątny, z wyraźnie wysuniętym do przodu, tępym koń­ cem (przede wszystkim u samców), Oczy małe, tryskawki duże. Wzdłuż linii środkowej grzbietu i trzonu ogonowego jeden rząd dużych kolców (przynajmniej 34 u młodych do 50 u dorosłych ryb); na bokach trzonu ogonowego jeszcze dwa rzędy kolców. Skupienie kolców znajduje się również w okolicy oczu; ponadto pola pokryte mniejszymi kolcami są nieregularnie rozmiesz­ czone na przednim brzegu ciała. Strona brzu­ szna gładka. Otwór gębowy pośrodku słabo wygięty, u dorosłych samców niemal prosty. Uzębienie: w każdej szczęce 48-50 zębów o poprzecznoowalnych podstawach i stożkowa­ tych wierzchołkach; zęby dorosłych samców są nieznacznie dłuższe i bardziej spiczaste od zębów samic. Dwie małe płetwy grzbietowe osadzone są bardzo blisko siebie na końcu długiego, wąskiego trzonu ogonowego. Płetwa ogonowa zredukowana; brak płetwy odbytowej. Ubarwienie: strona grzbietowa u dorosłych raj łupkowoszara do szarobrązowej, bez plam; stro­ na brzuszna biała. Długość: rzadko ponad metr. Występowanie: północny Atlantyk, w części zachodniej, od zachodniej i południowej Gren­ landii, we wschodniej, od południowej Islandii, Wysp Owczych, Szetlandów i południowo-zachodniej Norwegii do zachodniej Irlandii; Skagerrak, Kattegat.

Rodzina rajowate (Rajidae) Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (o przedniej krawędzi słabo wciętej, prawie pros­ tej) z zaokrąglonymi „skrzydłami". Pysk nieco wydłużony, rozwartokątny. Skóra grzbietu kol­ czasta z wyjątkiem płetw brzusznych i nasady trzonu ogonowego. Wzdłuż linii środkowej grzbietu i trzonu ogonowego ciągnie się jeden nieregularny rząd kolców, na bokach trzonu ogonowego u samców jeszce po jednym, u sa­ mic dwa dodatkowe rzędy. U dojrzałych płcio­ wo samców w pobliżu oczu znajdują się małe, ruchome, pazurkowate kolce. Uzębienie: w ka­ żdej szczęce 40-50 zębów, u samców o ostrzej­ szych wierzchołkach. Dwie małe płetwy grzbie­ towe osadzone są blisko siebie na końcu dłu­ giego, płaskiego trzonu ogonowego; pomiędzy nimi jeden lub dwa kolce względnie bez kol­ ców. Ubarwienie: strona grzbietowa szarobrązowa, brązowa lub żółtobrązowa, z falistymi ciemnobrązowymi paskami, obramowanymi białymi punktami (ubarwienie, którego nie ma żaden inny gatunek płaszczki); powierzchnia pyska czerwonawoszara. Brzuch biały, a spod­ nia strona końcowej części trzonu ogonowego szarobrązowa. Długość: maksymalnie 1,2 m. Występowanie: pn. Atlantyk od pd. Anglii i ka­ nału La Manche do pn.-zach. wybrzeży Afryki; Morze Śródziemne.

Środowisko: na głębokości 150-600 m (zazwy­ czaj 250 m), w wodzie o temperaturze 3-6cC. Tryb życia: niezwykle rzadka raja o słabo po­ znanej biologii. Pokarm: głównie drobne ryby bentoniczne (np. płastugi), głowonogi i skorupiaki. Rozród: jajorodna; poduszkowate, na kra­ wędziach omszone otoczki jajowe mierzą bez wyrostków 10,7x7,7 cm. Końce długich naroży wyciągnięte są w długi szpic. Wymiary wylę­ gających się młodych nie są znane. 46

Środowisko: wody przybrzeżne, na piaszczys­ tym i mulistym dnie na głębokości 200 m. Tryb życia: występuje licznie, jednak w Morzu Śródziemnym stosunkowo rzadka. Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. Rozród: jajorodna; czerwonawobrązowe otocz­ ki jajowe o wymiarach 8,2-9x4,5-5,2 cm skła­ dane są w Morzu Śródziemnym na wiosnę, w pn.-wsch. Atlantyku jesienią. Boki otoczek są pokryte siateczką z rogowych listewek. Gatunki pokrewne: tylko w Morzu Śródziemnym występuje szara z czarnymi punktami i kilkoma jasnymi plamami, jak również z dwiema wyraź­ nymi, przypominającymi oczy plamami raja pla­ mista (/?. polystigma) długości 60 cm. Do ob­ szaru Morza Śródziemnego ograniczone jest ró­ wnież występowanie R. radula, barwy żółtoszarej lub jasnobrązowej, z falistymi brązowoczarnymi pasami i licznymi jasnymi plamami.

Ogończa pastynak (Dasyatis pastinaca)

Orleń pospolity, skrzydlak pospolity (Myliobatis aguila)

Rodzina ogończowate (Dasyatiidae) Wygląd: silnie spłaszczona grzbietobrzusznie, rombowata tarcza ciała (tylko nieznacznie szersza niż dłuższa) z zaokrąglonymi „skrzyd­ łami". Pysk mały, lekko spiczasty, rozwartokątny. Skóra gładka, jednak u starszych płasz­ czek grzbiet mogą pokrywać maleńkie haczyki i tępe kolce. Oczy są mniejsze od położonych za nimi tryskawek. Otwór gębowy szeroki. Uzębienie: w każdej szczęce 22-46 zębów (u samców bardziej spiczastych), tworzących płytkę. Płetwy piersiowe, położone po bokach głowy, dobrze wyształcone. Brak płetw grzbie­ towych i płetwy ogonowej. Trzon ogonowy dłu­ gi, cienki, z kilem na górnej i dolnej stronie. U dorosłych płaszczek jego długość jest rów­ na długości tarczy ciała, u młodych ryb jest on znacznie dłuższy. W przedniej 1/3 trzonu 1-2 długie ciernie. Ubarwienie: grzbiet ciemno­ szary, żółto- lub czerwonawobrązowy do oliw­ kowego, z białymi plamami u młodych ryb. Strona brzuszna brudnobiała z ciemnymi brzegami. Długość: do 2,5 m. Występowanie: wsch. Atlantyk od Norwegii, Morza Północnego, Skagerraku i Kattegatu (bardzo rzadko w zach. Bałtyku) oraz kanału La Manche do Afryki Pd.; Morze Śródziemne i. Morze Czarne.

Rodzina orleniowate (Myliobatididae) Wygląd: bardzo silnie spłaszczona grzbietobrzu­ sznie, rombowata tarcza ciała (prawie dwukrot­ nie tak szeroka jak długa) z dużymi, spiczastymi „skrzydłami". Podkowiasta głowa, szersza niż dłuższa, wyraźnie oddzielona od tułowia. Na bokach głowy znajdują się oczy i duże tryskawki. Połączone ze sobą w jeden płat i tworzące jakby przedłużenie pyska tzw. płetwy głowowe łączą się z płetwami piersiowymi (u rodzaju Pteromylaeus, patrz niżej, są od nich oddzielo­ ne). Skóra gładka, jedynie u starszych orleni wzdłuż linii grzbietu ciągną się małe kolce. Ot­ wór gębowy szeroki. Uzębienie: płaskie zęby ustawione w wielu szeregach przypominają pla­ ster miodu; zęby środkowego szeregu są wy­ ższe i ustawione poprzecznie w stosunku do osi długiej. Jedna mała płetwa grzbietowa (daleko za tylną krawędzią płetw brzusznych), a za nią 1-2 kolce znajdujące się na długim i cienkim, biczowatym trzonie ogonowym. Brak płetwy ogonowej. Ubarwienie: grzbiet ciemnobrązowy, szary lub czarniawy, z zielonkawym lub brązo­ wawym połyskiem, trzon ogonowy ciemniejszy. Strona brzuszna biaława, krawędzie płetw pier­ siowych czerwonawobrązowe. Długość: maksy­ malnie do 1,5 m.

Środowisko: w spokojnych, płytkich wodach przybrzeżnych nad piaszczystym i mulistym dnem, na głębokości do 60 m. Tryb życia: prowadzi nocny tryb życia, spędza­ jąc dzień na wpół zagrzebana w miękkim osa­ dzie dennym. Może zadać bardzo bolesne rany kolcem jadowym, pokrytym licznymi zadziorami. Pokarm: małe bentoniczne ryby, skorupiaki, mięczaki i jeżowce. Rozród: żyworodna; zarodki zagnieżdżają się w kosmkach jajowodu (rozwija się tylko pra­ wy) i są przez nie odżywiane. Gatunki pokrewne: ogończa fioletowa (o. pelagiczna) (D. violacea), osiągająca 1 m o szarolub niebieskofioletowej barwie ciała i biczowa­ tym trzonie ogonowym; o. zachodnia [D. centroura), osiągająca do 3 m długości, z dużymi kolcami na stronie grzbietowej, bardzo małymi oczami i dużymi tryskawkami; patelnica (faeniura grabata) i ptaszyca (Gymnura altavela).

48

Występowanie: wsch. Atlantyk od kanałlu La Manche do Madery; koło Azorów (na północ od Biskajów rzadki, sporadycznie u brzegów Szkocji i pd. Norwegii) i dalej wzdłuż płn.-zach. wybrzeża Afryki po Senegal (prawdo­ podobnie dociera do Afryki Pd.); Morze Śró­ dziemne (bardzo częsty w Adriatyku). Środowisko: w wodach przybrzeżnych nad piaszczystym i mulistym dnem. Tryb życia: ten znakomity pływak często „żeg­ luje" za pomocą eleganckich uderzeń „skrzy­ dłami" tuż pod powierzchnią wody, od czasu do czasu wyskakując także ponad nią. Pokarm: drobne zwierzęta bentoniczne. Rozród: żyworodny. Porody odbywają się od września do lutego, a w jednym miocie rodzi się od 3 do 7 młodych. Gatunek pokrewny: o. afrykański (Pteromy­ laeus bovinus) o daleko wystającej głowie, dłu­ gim spiczastym pysku i małej płetwie grzbieto­ wej osadzonej nad płetwami brzusznymi.

Mobula (Mobula mobula)

Chimera, przeraża (Chimaera monstrosa)

Rodzina manlowate (Mobulidae) Wygląd: bardzo silnie spłaszczona grzbietobrzusznie, rombowata tarcza ciała (2-3-krotnie tak szeroka jak długa) z dużymi, ostrokątnymi „skrzydłami", których przednie krawędzie są wypukłe, a tylne wklęsłe. Szeroka głowa, na której bokach umieszczone są oczy i duże tryskawki, jest wyraźnie oddzielona od tułowia. Tzw. płetwy głowowe są rozdzielone i tworzą na pysku dwa wydłużone, cienkie, łyżkowate płaty („rogi"), wysunięte poziomo do przodu i bardzo ruchliwe. Otwór gębowy końcowy, bar­ dzo szeroki (prawie tak szeroki jak głowa). Szczeliny skrzelowe duże i długie. Uzębienie: w każdej szczęce 150-160 szeregów bardzo małych, owalnych lub sercowatych zębów o tę­ pych wierzchołkach. Jedna mała płetwa grzbie­ towa, osadzona ponad płetwami brzusznymi, i za nią 1-2 kolce na długim i cienkim trzonie ogonowym. U młodych mobul długość trzonu ogonowego jest 3-krotnie większa od długości tarczy ciała, u dorosłych osobników trzon ogo­ nowy jest krótszy od tarczy. Brak płetwy ogono­ wej. Ubarwienie: grzbiet ciemnobrązowy do niebieskawoczamego; strona brzuszna biała, często czarno punktowana. Końce płetw głowo­ wych najczęściej czarne. Szerokość: rozpięto­ ści „skrzydeł" maksymalnie do 5 m. Występowanie: północny Atlantyk od południowo-zachodnich brzegów Irlandii (rzadko), Por­ tugalii (regularnie) wzdłuż wybrzeży północ­ no-zachodniej Afryki po Senegal; Morze Śród­ ziemne (wszędzie rzadka, koło Sycylii pojawia się przede wszystkim późnym latem). Tryb życia: ten olbrzym wśród płaszczek zwyk­ le pływa parami lub w małych grupach, często w pobliżu wybrzeży, unosząc się blisko powie­ rzchni wody za pomocą powolnych ruchów swych szerokich płetw piersiowych. Niekiedy wyskakuje wysoko z wody, by opaść do niej z głośnym pluskiem - usiłuje się w ten sposób pozbyć pasożytów skórnych (np. wiosłonogów). Pokarm: drobne skorupiaki i larwy ryb, zagar­ niane „płetwami głowowymi" do szeroko ot­ wartej paszczy i odfiltrowywane przez przekształcony w gęste sito aparat skrzelowy. Rozród: żyworodna; samica wydaje na świat, tylko 1-2 młode.

Rodzina chimerowate (Chimaeridae) Wygląd: wrzecionowate, bocznie nieco spłasz­ czone ciało o stosunkowo dużej głowie (1/7-1/8 długości całego ciała). Duże oczy równe 1/3 długości głowy; brak tryskawki. Pysk zaokrąglony, a otwór gębowy mały, dolny. Uzę­ bienie: w szczęce górnej dwie pary, w żuchwie jedna para płytek zębowych. Pokrywa skrzelowa okrywa 4 szczeliny skrzelowe. Skóra naga. Linia boczna wyraźnie widoczna, rozgałęziają­ ca się na głowie, a wzdłuż boków biegnąca faliście. Dwie płetwy grzbietowe - pierwsza krótka i wysoka, poprzedzona długim kolcem jadowym, druga długa i niska. Duże płetwy piersiowe służą rybie jako szerokie, silne wios­ ła. Ostatnie promienie szerokich płetw brzusz­ nych są przekształcone u samców w trzyczęś­ ciowy narząd kopulacyjny służący do przekazy­ wania spermy. Płetwa odbytowa mała, wyraź­ nie oddzielona od falbankowatej płetwy ogono­ wej osadzonej na długim, biczowatym ogonie. Szkielet osiowy zbudowany z chrząstki, bez wyodrębnionych kręgów. Ubarwienie: grzbiet i boki ciemnobrązowe, z jasnobrązowymi pla­ mami i marmurkowaniem; brzuch srebrzystoszary, z fioletowym połyskiem. Oczy turkusowe. Płetwy nieparzyste czarno obwiedzione. Dłu­ gość: do 1,2 m (masa ciała 25 kg). Występowanie: pn. Atlantyk od pd. Islandii i pn. Norwegii przez pn. część Morza Północnego, Skagerrak, Kattegat, zach. wybrzeża Wielkiej Brytanii po pn.-zach. Afrykę (Maroko) i Azory; zach. część Morza Śródziemnego i pd. Adriatyk. Środowisko: na głębokościach od 100 m (la­ tem) do 500 m (w Atlantyku do 1682 m); młode chimery także w wodach przybrzeżnych. Tryb życia: żyjąca w pobliżu dna ryba bentoniczna o słabo poznanej biologii. Pokarm: zwierzęta bentoniczne, Rozród: dojrzałe płciowo samce mają na czole ruchomy, maczugowaty wyrostek, służący do przymocowywania się w czasie kopulacji do ciała samicy. Jajorodna; samica składa za­ zwyczaj tylko dwa jaja. Butelkowate, brązowawożółte, rogowe otoczki jajowe o rozmiarach 17x3 cm kotwiczą się na dnie za pomocą długich wyrostków czepnych. Młode, mają w momencie wyklucia ok. 11 cm.

50

Szprot {Sprattus sprattus)

Śledź (Clupea harengus)

Rodzina śledziowate (Clupeidae) Wygląd: silnie wydłużone, w przekroju poprze­ cznym owalne ciało z wyraźnym kilem (stępką) na brzuchu, przy czym łuski stępkowe ostro dachówkowato zgięte o końcach skierowanych ku tyłowi. Pozostałe łuski koliste, duże, cienkie, łatwo wypadające. Głowa bezłuska; pokrywa skrzelowa gładka. Oczy z małymi powiekami tłuszczowymi. Brak linii bocznej (pory nie wy­ stępują, jednakże narząd linii bocznej na głowie jest szczególnie dobrze rozwinięty). Płetwa grzbietowa, usztywniona 15-19 miękkimi pro­ mieniami, jest krótka, przesunięta ku tyłowi i za­ czyna się w połowie odległości między tylnym brzegiem oka a nasadą płetwy ogonowej. Płet­ wa odbytowa usztywniona 17-23 miękkimi pro­ mieniami. Płetwa ogonowa głęboko, widlasto wcięta. Nasada płetw brzusznych znajduje się przed lub pod nasadą płetwy grzbietowej. Pę­ cherz pławny otwarty, tzn. łączy się drożnym przewodem powietrznym z jelitem przednim, oraz, co jest cechą charakterystyczną wszyst­ kich śledziowatych, ściśle z torebką słuchową. Ubarwienie: grzbiet niebieskawy, boki i brzuch srebrzyście połyskujące; na bokach długi, żółtawobrązowawy pas. Długość: maksymalnie 16,5 cm (długość życia 5-6 lat). Występowanie: wschodni Atlantyk od Norwegii do Gibraltaru; kanał La Manche, Morze Północ­ ne i Bałtyk; Morze Śródziemne i Morze Czarne. Środowisko: latem na głębokości 10-50 m, zimą do 150 metrów.

Rodzina śledziowate (Clupeidae) Wygląd: silnie wydłużone, w przekroju poprze­ cznym owalne ciało z kilem (stępką) na brzu­ chu, przy czym łuski stępkowe nie są ostre. Pozostałe łuski koliste, duże, cienkie, łatwo wypadające. Głowa bezłuska; pokrywa skrzelo­ wa gładka. Oczy z małymi powiekami tłuszczo­ wymi. Żuchwa wysunięta. Brak linii bocznej. Płetwa grzbietowa usztywniona 17-20 miękkimi promieniami; zaczyna się w połowie odległości od czubka pyska do nasady płetwy ogonowej. Płetwa odbytowa usztywniona 16-18 miękkimi promieniami. Płetwa ogonowa głęboko, widlas­ to wcięta. Nasada płetw brzusznych znajduje się za nasadą płetwy grzbietowej. Ubarwienie: grzbiet ciemnoszary lub ciemnozielony, brzuch srebrzysty. Długość: rzadko ponad 40 cm (dłu­ gość życia 20-25 lat). Występowanie: północny Atlantyk od Oceanu Lodowatego do kanału La Manche; Bałtyk. Tworzy wiele lokalnych ras, odmian i grup ekologicznych, np. śledzie atlantycko-skandynawskie, szelfowe, bałtyckie. Środowisko: do 250 m głębokości. Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; prowa­ dzi stadny tryb życia. Dniem ławica przebywa blisko dna, nocą unosi się ku powierzchni. Pokarm: plankton (skorupiaki, skrzydłonogi, larwy ryb). Rozród: pora tarła i miejsce są różne dla okreś­ lonych ras. Ikra opada na dno i tworzy kilkuwar­ stwowy (do 8 warstw) „dywan", co zwabia wielu drapieżników, np. plamiaki. Larwy w pierwszych stadiach rozwojowych są bardzo długie i wąs­ kie; przeobrażenie w małe śledzie następuje przy długości ciała 3-6 cm (w zależności od ra­ sy). Młode śledzie tworzą ogromne stada, częs­ to z młodymi szprotami, podążające w kierunku płytkich wód przybrzeżnych, zatok i fiordów. Do­ piero po 6 miesiącach spływają w głębsze war­ stwy wody. Tworzą wtedy ławice złożone z oso­ bników zbliżonej wielkości i wieku. Śledź bałty­ cki dojrzewa płciowo w 2-3 roku życia, a atlantycko-skandynawski w wieku 5-8 lat. Uwagi: w przybrzeżnych wodach Bałtyku wy­ stępują 2 inne gatunki z rodziny śledzio­ watych, wchodzące na tarło w ujścia rzek - mniejszy parposz (Alosa lallax) i większa aloza finta (A alosa).

Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; prowa­ dzi stadny tryb życia. Dniem ławica przebywa blisko dna, nocą unosi się ku powierzchni, przy czym struktura stada ulega rozluźnieniu. Pokarm: plankton. Rozród: trze się w pobliżu wybrzeży od końca zimy do początku lata (przy temperaturze wody 6-13 C). Jaja średnicy 0,8-1,5 mm (jaja o naj­ większej średnicy są składane w wodach słonawych) unoszą się pelagicznie w wodzie. Samica składa 6000-10000 jaj. Rozwój zarodkowy trwa blisko 7 dni. Świeżo wylęgnięte larwy długości 4 mm są przenoszone prądami morskimi na duże odległości. Dojrzewa płciowo w wieku 2 lat przy długości ciała 12-13 cm. Uwagi: w Bałtyku występuje podgatunek szprot bałtycki [S. s. balticus).

52

Sardynka europejska [Sarćma pilchardus)

Sardela europejska, c h a m s a (Engraulis encrasicoius)

Rodzina śledziowate (Clupeidae) Wygląd: silnie wydłużone, w przekroju poprze­ cznym owalne ciało z piłkowaną krawędzią brzucha. Łuski koliste, duże, cienkie, łatwo wy­ padające (głowa bezłuska); wzdłuż środkowej linii ciała 30 łusek. Pokrywa skrzelowa z pro­ mieniście rozchodzącymi się bruzdami. Oczy z powiekami tłuszczowymi; żuchwa wystająca. Brak linii bocznej. Płetwa grzbietowa, usztyw­ niona 17-18 miękkimi promieniami, jest krótka i przesunięta nieco do przodu. Zaczyna się bliżej końca pyska niż nasady płetwy ogono­ wej. Płetwa odbytowa usztywniona 17-18 mięk­ kimi promieniami, przy czym dwa ostatnie pro­ mienie są długie. Płetwa ogonowa głęboko, widlasto wcięta. Nasada płetw brzusznych znajduje się pod tylnym końcem nasady płetwy grzbietowej. Ubarwienie: grzbiet zielonkawy lub niebieskawy, brzuch srebrzysty; na bokach długa, niebiesko połyskująca smuga. Długość: do 30 cm; znajdujące się w handlu pod nazwą „sar­ dynki" to młodociane okazy długości 13-16 cm. Występowanie; wsch. Atlantyk od pd. Irlandii, pd. Norwegii (rzadko) przez Kattegat, pd. część Morza Północnego, kanał La Manche do Madery i Wysp Kanaryjskich; Morze Śród­ ziemne i Morze Czarne. Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; groma­ dzi się najczęściej w ogromne stada, przede wszystkim późną wiosną i latem, gdy w po­ szukiwaniu pokarmu podąża na północ i ku wybrzeżom. Jesienią wędruje na południe, by przezimować w głębszych warstwach wody. Pokarm: plankton (skorupiaki, ikra i larwy ryb). Rozród: tarło odbywa od kwietnia do listopada (u brzegów pd. Anglii), od grudnia do lutego (w Zatoce Biskajskiej), od lutego do kwietnia (u wy­ brzeży Portugalii) lub w ciągu całego roku (Mo­ rze Śródziemne). Składane w pobliżu wybrzeży jaja unoszą się pelagicznie w wodzie. Samica składa 50000-60000 jaj. Rozwój zarodkowy trwa 2-4 dni. Świeżo wylęgnięte larwy mają 4 mm. Gatunek pokrewny: bardziej na południe wy­ stępuje sardynela atlantycka (Sardinella aurita), której płetwa grzbietowa jest bardzo prze­ sunięta ku przodowi ciała, a wzdłuż boków ciągnie się złotożółty pas, szybko zanikający po śmierci ryby.

Rodzina sardelowate (Engraulidae) Wygląd: bardzo wąskie, bocznie spłaszczone ciało o niepiłkowanej krawędzi brzucha. Ot­ wór gębowy bardzo szeroki, dolny (sięga do tylnego brzegu oka). Szczęka górna długa, spiczasta. Oczy pozbawione powiek tłuszczo­ wych. Brak linii bocznej. Początek płetwy grzbietowej, usztywnionej 15-18 miękkimi pro­ mieniami, znajduje się w połowie odległości od końca pyska do nasady płetwy ogonowej. Płetwa odbytowa usztywniona 20-26 miękkimi promieniami. Nasada płetw brzusznych znaj­ duje się przed nasadą płetwy grzbietowej. Dwie duże łuski na nasadzie płetwy ogonowej. Ubarwienie: grzbiet niebieskozielony, brzuch srebrzysty; wzdłuż boków niebieskoszara, sre­ brzyście połyskująca smuga. Długość: maksy­ malnie do 20 cm.

54

Występowanie: wschodni Atlantyk od wybrze­ ży zachodnioafrykańskich, Gibraltaru i Zatoki Biskajskiej do kanału La Manche, w południo­ wej części Morza Północnego (Wyspy Północnofryzyjskie), u zachodnich brzegów Szkocji i Bergen w Norwegii (rzadko); Morze Śród­ ziemne, Czarne i Azowskie. Tworzy 5 ras geo­ graficznych. Środowisko: latem w wodach przybrzeżnych, wkraczając nawet do wód słonawych. Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; prowa­ dzi stadny tryb życia, W Atlantyku późną wios­ ną podąża w poszukiwaniu pokarmu na pół­ noc w pobliże wybrzeży, natomiast jesienią powraca na południe, gdzie prawdopodobnie zimuje w głębszych warstwach wody. Pokarm: zooplankton. Rozród: trze się, zależnie od rejonu występo­ wania, w różnych terminach - od czerwca do sierpnia w południowej części Morza Północ­ nego, od kwietnia do września w Morzu Śród­ ziemnym, i od maja do sierpnia w Morzu Azowskim. Owalna, swobodnie unosząca się w wodzie ikra jest składana porcjami przez dłuższy czas. Samica składa maksymalnie do 20000 jaj. Rozwój zarodkowy trwa 2-4 dni, a świeżo wylęgające się larwy mierzą 3 mm długości. Dojrzewa płciowo w wieku 2 lat przy długości ciała 9-12 cm.

Gromadnik, kapelan [Mallotus villosus)

Argentyna smukła (Argentina sphyraena)

Rodzina stynkowate (Osmeridae) Wygląd: wydłużone, wąskie, nieznacznie bocz­ nie spłaszczone ciało. Łuski delikatne, łatwo wypadające, co najmniej 150 wzdłuż linii bocz­ nej (u żyjącej zarówno w morzu, jak i w wo­ dach słodkich stynki, Osmerus eperlanus, jest ich najwyżej 80). Dorosłe samce mają omszo­ ne duże łuski linii bocznej. Oczy duże. Otwór gębowy szeroki; szczęka dolna wysunięta. Do­ datkowa płetwa tłuszczowa między płetwą grzbietową i ogonową. Nasada płetw brzusz­ nych znajduje się pod pierwszymi promienia­ mi płetwy grzbietowej. Ubarwienie: grzbiet niebieskozielony do niebieskoczarnego, boki jaśniejsze z niebieskim połyskiem, brzuch żółtawobiały; wszystkie płetwy jasnożółte lub jasnobrązowe. Długość: rzadko powyżej 20 cm (podgatunek zasiedlający północny Pacyfik - większy).

Rodzina argentynowate (Argentinidae) Wygląd: wydłużone, wąskie ciało o dużych oczach. Pysk spiczasty, dłuższy lub o długości zbliżonej do średnicy oka. Szczęki krótkie, nie sięgające oka; szczęka górna lekko wystająca. Zęby występują na języku i podniebieniu, brak ich natomiast na szczękach. Wzdłuż linii bocz­ nej 52-53 duże łuski. W płetwie grzbietowej 10-12, w odbytowej 11-15 miękkich promieni. Między płetwą grzbietową a ogonową płetwa tłuszczowa. Nasada płetw brzusznych znajdu­ je się pod lub za ostatnimi promieniami płetwy grzbietowej. Ubarwienie: grzbiet żółty lub zielonkawoszary, brzuch srebrzyście połysku­ jący. Wzdłuż boków srebrzysta, niebiesko mie­ niąca się smuga. Ciało żywej ryby prześwitu­ jące; argentyna wydziela zapach gnijących ogórków. Długość: maksymalnie do 27 cm. Występowanie: północny Atlantyk - od Islandii i Lofotów po Gibraltar; nie występuje w połu­ dniowej części Morza Północnego i w kanale La Manche.

Występowanie: arktyczne rejony północnego Atlantyku - w zachodniej części do Maine (USA), we wschodniej do wybrzeży południo­ wej Norwegii. Środowisko: zwykle daleko od brzegów w przydennych warstwach wody (do 300 m głębokości), nocą blisko powierzchni wody. Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; wykonuje pionowe wędrówki dobowe. Prowadzi stadny tryb życia. Liczebność ławic jest różna w po­ szczególnych porach roku; zależy także od rocz­ nika ryb je tworzących. W Oceanie Lodowatym gromadniki tworzą duże ławice, ciągnące z pół­ nocnych rejonów Morza Barentsa w okolice Mur­ mańska i gór Finnmark w północnej Norwegii. Pokarm: zooplankton. Rozród: trze się w wodzie o temperaturze 2-4°C, przy czym sam akt składania i zapładniania ikry trwa tylko 5 sekund. Tarło odbywa się na głębokości 5-100 m na piaszczystej ławicy. Samica składa 8000-12000 kleistych jaj o średnicy 0,6-1,2 mm. Samce giną po tarle, natomiast część samic przeżywa i trze się ponownie w następnych 2-3 latach. Roz­ wój zarodkowy trwa ok. 4 tygodni, a świeżo wylęgające się larwy mierzą 4-5 mm długości. Gromadniki dojrzewają płciowo w wieku 2-4 lat po osiągnięciu przez samce 15-20, a sami­ ce 13-17 cm długości.

56

Środowisko: nad dnem piaszczystym i mulistym na głębokości 20-1000 m (przeważnie 30-100 m) zwykle daleko od brzegów w przy­ dennych warstwach wody (do 300 m głęboko­ ści), nocą blisko powierzchni wody. Tryb życia: ta bliska krewniaczka łososiowa­ tych przebywa w głębokich, przydennych war­ stwach wody lub nad samym dnem. Pokarm: wieloszczety, skorupiaki, drobne ryby. Rozród: biologia rozrodu jest słabo poznana. Ikra i larwy unoszą się swobodnie w wodzie. Gatunek pokrewny: w zimniejszych strefach, na południe od Spitsbergenu, w południowo-zachodniej części Morza Barentsa, wokół południowej Grenlandii, Islandii i Norwegii, w Skagerraku i u brzegów południowej Irlan­ dii, żyje blisko z nią spokrewiona argentyna wielka (A silus). Cechy odróżniające tego gatunku to pysk krótszy od średnicy oka i obe­ cność w linii bocznej 60-70 łusek. A. wielka dorasta do 50 cm długości. Uwagi: z łusek a. smukłej oraz z łusek śledzi i sardynek wytwarza się esencję perłową („Essence d'Orient") używaną do wyrobu sztucznych pereł i lakierów do paznokci.

Murena śródziemnomorska (Muraena helena)

Konger (Conger conger)

Rodzina murenowate (Muraenidae) Wygląd: krępe, wężowate ciało z małymi, okrą­ głymi otworami skrzelowymi. Brak płetw pier­ siowych. Płetwy grzbietowa, ogonowa i odbyto­ wa są ze sobą zrośnięte i tworzą jednolity fałd. Oczy małe, okrągłe. Pysk szeroki, sięgający poza oczy; zęby długie, spiczaste. Ubarwienie: zwykle ciemnobrązowe z żółtawym lub biała­ wym marmurkowaniem; w przedniej części cia­ ła wzór barwny nieuporządkowany, stając się ku tyłowi coraz bardziej regularnym. Otwór skrzelowy obwiedziony czarną plamą. Dłu­ gość: maksymalnie 1,5 m. Występowanie: północny Atlantyk - od Wysp Brytyjskich do Senegalu, Madery, Wysp Kana­ ryjskich i Azorów; Morze Śródziemne. Środowisko: przy skalistych wybrzeżach. Tryb życia: ryba drapieżna, kryjąca się w szczelinach skalnych i grotach, często także w zatopionych amforach, z których wystawia głowę i przednią część ciała. Szczególnie licz­ nie spotykana w miesiącach zimowych, gdy ciągnie na płycizny przybrzeżne na rozród. Pokarm: skorupiaki, głowonogi, ryby. Rozród: tarło w płytkich wodach przy­ brzeżnych. Ikra i larwy unoszą się swobodnie w wodzie i są daleko przenoszone przez prą­ dy morskie.

Rodzina kongerowate (Congridae) Wygląd: krępe, wężowate ciało ze szczelinowa­ tymi, sięgającymi strony brzusznej otworami skrzelowymi. Płetwy piersiowe spiczaste, wzmocnione 17-20 promieniami. Płetwy grzbie­ towa, ogonowa i odbytowa są ze sobą zroś­ nięte i tworzą jednolity fałd. Oczy owalne. Pysk szeroki, sięgający środka oka; szczęka górna nieco wystająca. Skóra bezłuska. Płetwa grzbietowa zaczyna się na wysokości końców płetw piersiowych (u węgorza, Anguilla anguilla, znacznie bardziej z tyłu). Ubarwienie: grzbiet szarobrązowy lub czarniawy, z niebies­ kawym połyskiem; brzuch białawy. Długość: maksymalnie 1,5 m (masa samic do 65 kg). Występowanie: północny Atlantyk, na południe do Wysp Kanaryjskich; Morze Północne, kanał La Manche, w Bałtyku pojawia się rzadko; Morze Śródziemne.

Gatunki pokrewne: wokół wysp wschodniego Atlantyku Lycodontis anatinus i murena bruna­ tna (L. vicinus), we wschodnim Atlantyku i Mo­ rzu Śródziemnym L unicolor i Anarchias grasii, a u wybrzeży zachodnioafrykańskich i wo­ kół Madery Gymnothorax maderensis. Uwagi: wprawdzie ta murena nie ma gruczo­ łów jadowych, to jednak rany spowodowane jej ukąszeniem są szczególnie niebezpieczne z uwagi na łatwość ulegania zakażeniom bak­ teryjnym. Mięso muren może być lokalnie i w niektórych porach roku trujące i powodo­ wać zatrucia z objawami silnych skurczów żołądka i zaburzeń nerwowych.

58

Środowisko: przede wszystkim przy skalistych wybrzeżach, rzadziej na dnie piaszczystym i w starych wrakach, na głębokości do 100 m. Tryb życia: prowadząca samotny tryb życia ryba drapieżna, szukająca schronienia w ciągu dnia w różnych kryjówkach i szczelinach skalnych, z których wystawia jedynie przednią część ciała. Na łowy rusza dopiero o zmierzchu i nocą. Pokarm: skorupiaki (homary, langusty), głowo­ nogi, ryby (śledzie, dorsze). Rozród: trze się w wodach otwartego morza na głębokości 2000-3000 m; dotychczas poznane tarliska tej ryby położone są miedzy Gibralta­ rem i Azorami oraz w Morzu Śródziemnym. Liczba składanych jaj waha się od 3 do 8 milio­ nów. Po tarle osobniki rodzicielskie giną. Larwy są przenoszone prądami morskimi na głęboko­ ści 100-200 m do miejsc żerowiskowych. Proces przobrażania się w małego węgorzowatego kongera (przy długości ciała 14-16 cm) trwa 2 lata. Wzrost młodych kongerów w wodach przybrzeż­ nych odbywa się następnie bardzo szybko. Gatunek pokrewny: wokół Wysp Kanaryjskich, Madery, Azorów, a także w Morzu Śródziem­ nym, występuje konger białopletwy (Ariosoma balearicum). Można go odróżnić od kongera po małym otworze gębowym, okrągłych oczach i wąskich płetwach piersiowych (jedy­ nie 8-11 promieni).

Belona, belona pospolita (Belone belone)

Makrelosz (Scomberesox saurus)

Rodzina belonowate (Belonidae) Wygląd: bardzo długie, wąskie ciało z długimi, cienkimi szczękami. Ponieważ w czasie doras­ tania belony żuchwa rośnie szybciej od szczęki górnej, młode ryby mają ją bardzo długą. Zęby długie, spiczaste. Linia boczna przesunięta na dół. Usztywniona 17-20 miękkimi promieniami płetwa grzbietowa znajduje się daleko z tyłu. Za płetwą grzbietową i odbytową nie ma płetewek dodatkowych. W płetwie odbytowej 20-23 mięk­ kich promieni. Płetwy piersiowe osadzone są wysoko. W płetwach brzusznych 6 miękkich pro­ mieni. Pęcherz pławny zamknięty, tzn. nie łączy się przewodem powietrznym z jelitem przednim. Ubarwienie: grzbiet ciemnoniebieski lub cie­ mnozielony, boki srebrzyście mieniące się, brzuch białawy z żółtym połyskiem. Kości są charakterystycznie zielone (od minerału wiwianitu). Długość: zazwyczaj do 70 cm (masa ciała 1 kg; długość życia 3-4 lata), maksymalnie metr. Występowanie: północny Atlantyk od Trondheim w Norwegii przez Morze Północne i Bał­ tyk po Zatokę Biskajską zasiedla podgatunek nominotypowy - B. b. belone, południowe re­ jony północnego Atlantyku i Morze Śródziem­ ne podgatunek B. b. gracilis, a Morze Czarne i Azowskie B. b. euxini. Środowisko: przypowierzchniowe warstwy wo­ dy pelagialu.

Rodzina makreloszowate (Scomberesocidae) Wygląd: ciało wydłużone (wyższe i bocznie bardziej spłaszczone niż u belony) z długimi, cienkimi szczękami; u młodych makreloszy żuchwa długości blisko 15 cm wystaje znacz­ nie do przodu, u dorosłych ryb żuchwa i szczęka górna są zbliżonej długości. Zęby małe. Linia boczna położona bardzo nisko. Usztywniona 10-12 miękkimi promieniami płe­ twa grzbietowa znajduje się daleko z tyłu. Za nią 5-6 płetewek dodatkowych. W płetwie od­ bytowej 12-14 miękkich promieni; za nią 6-7 płetewek dodatkowych. W płetwach brzusz­ nych 6 miękkich promieni. Pęcherz pławny zamknięty, tzn. nie łączy się przewodem po­ wietrznym z jelitem przednim. Ubarwienie: grzbiet niebieskawy lub oliwkowy, brzuch żół­ tawo lub srebrzyście lśniący; wzdłuż boków srebrzysta smuga. Długość: maksymalnie 50 cm.

Tryb życia: żyjąca stadnie ryba otwartego mo­ rza, podchodząca latem po tarle w pobliże wy­ brzeży. Swymi dalekimi wędrówkami przypomi­ na makrelę. Jest doskonałą pływaczką i często, uchodząc prześladowcom (tuńczyki, delfiny), wy­ skakuje wysoko ponad powierzchnię wody. Pokarm: zooplankton, głowonogi, w starszym wieku także małe ryby ławicowe. Rozród: w swych wędrówkach tarłowych docie­ ra do wybrzeży brytyjskich w marcu-kwietniu, do Morza Północnego, Kattegatu i Bełtów w kwietniu-maju. Właściwe tarło odbywa od maja do czerwca, czasem do września. Jaja o średnicy 3-3,5 mm są składane w liczbie 1000-35000 sztuk. Mają długie, kleiste nici czepne, którymi przyklejają się do roślin i kamieni. Wyląg następuje po ok. 5 tygodniach. Larwy mierzą w momencie wylęgu 13 mm długości. Młode ryby przebywają blisko brzegu. 60

Występowanie: subtropikalne i umiarkowanie ciepłe rejony północnego Atlantyku, we wschodniej części od wybrzeży zachodnioafrykańskich i Wysp Kanaryjskich po Islandię, południową Norwegię i Danię (przypadkowo w miesiącach letnich dociera do Morza Białe­ go i Morza Barentsa); Morze Śródziemne. Cie­ płe morza półkuli południowej zasiedla inny podgatunek makrelosza. Środowisko: przypowierzchniowe warstwy wo­ dy pelagialu. Tryb życia: żyjąca stadnie ryba otwartego mo­ rza, która uchodząc prześladowcom (tuńczyki i inne), wyskakuje wysoko ponad powierzch­ nię wody, podobnie jak bliscy krewniacy - ptaszorowate. Także ryby otoczone siecią wyska­ kują natychmiast z wody. Pokarm: krewetki i inne pelagiczne skorupiaki oraz małe ryby. Rozród: tarło odbywa się wczesnym latem w wodach otwartego morza. Jaja średnicy 2 mm są zaopatrzone w kleiste nici czepne (krótsze niż w przypadku jaj belony), za pomo­ cą których przyczepiają się do dryfujących w wodzie taśmowatych glonów. Wylęgające się larwy nie mają jeszcze długiego „dzioba", który wykształca się w pełni dopiero w póź­ niejszych fazach rozwoju osobniczego.

Wylotek Cheilopogon heterurus (Cyplesurus heterurus)

Ateryna (Atherina presbyter)

Rodzina ptaszorowate (ryby latające) (Exocoetidae) Wygląd: wydłużone ciało z szerokimi, wysoko osadzonymi płetwami piersiowymi; ich drugi promień prawie do połowy długości dwudzielny. Pysk tępy; zęby tylko na szczękach. Przed po­ czątkiem płetwy grzbietowej 30-38 łusek; 7-9 (zwykle 8) rzędów łusek między linią boczną a płetwą grzbietową, natomiast wzdłuż ciała 47-49 łusek. Usztywniona 12-14 miękkimi pro­ mieniami płetwa grzbietowa znajduje się daleko z tyłu; jej wysokość stanowi co najwyżej 1/10 odległości od końca pyska do nasady płetwy ogonowej. W płetwie odbytowej 8-10 miękkich promieni. Dolny płat płetwy ogonowej wydłużo­ ny. Płetwy brzuszne z 6 miękkimi promieniami. Długość tych płetw stanowi 1/3-1/2 odległości od końca pyska do nasady płetwy ogonowej (ga­ tunki z rodzaju ptaszor - Exocoetus mają płetwy brzuszne znacznie krótsze). Pęcherz pławny za­ mknięty, nie łączy się przewodem powietrznym z jelitem przednim. Ubarwienie: płetwy piersiowe niebieskoszare z wąską, prześwitującą obwódką, bez wyraźnych prążków poprzecznych, u mło­ dych ryb wewnętrzna strona płetw ciemnoniebie­ ska z jasnymi prążkami. Długość: 30-45 cm. Występowanie; subtropikalne i umiarkowanie ciepłe rejony pn. Atlantyku, we wsch. części do Biskajów i kanału La Manche (rzadko u wy­ brzeży pd. Norwegii); Morze Śródziemne. Tryb życia: żyje w niewielkich stadach, zwykle tuż pod powierzchnią wody. W razie niebezpie­ czeństwa (niekiedy także bez wyraźnych zewnę­ trznych przyczyn) za pomocą silnych uderzeń płetwy ogonowej rozpędza się i wyskakuje z wo­ dy lecąc lotem ślizgowym na rozpostartych płet­ wach piersiowowych (w czasie 10-sekundowego lotu pokonuje odległość 200 m). Pokarm: zooplanton.

Rodzina aterynowate (Atherinidae) Wygląd: wąskie, wydłużone ciało z dwiema krótkimi płetwami grzbietowymi. Otwór gębo­ wy szeroki, skierowany skośnie ku górze, led­ wie sięgający do przedniego brzegu oka. Pysk spiczasty; oczy duże. Całe ciało, włącznie z głową, jest pokryte średniej wielkości łus­ kami; wzdłuż ciała 53-57 łusek. Pierwsza płet­ wa grzbietowa usztywniona jest 6-9 cienkimi miękkimi promieniami, druga, która znajduje się naprzeciw nieco wyższej płetwy odby­ towej, jednym promieniem twardym i 11 mięk­ kimi promieniami. Płetwa ogonowa widlasto wcięta. Linia boczna słabo zaznaczona. Ubar­ wienie: grzbiet zielonkawy, brzuch srebrzy­ ście mieniący się, wzdłuż boków szeroki sreb­ rzysty pas o szerokości równej średnicy oka. Brzeg łuski czarno nakrapiany. Ciało trochę prześwitujące. Dtugość: 10—13 cm, maksymal­ nie 15 cm.

Rozród: tarło odbywa się na wiosnę, a jaja są zaopatrzone w długie wypustki (przyp. tłum.). Gatunki pokrewne: w. przezroczystopletwy* (Ch. pinnatibarbatus), ma płetwy piersiowe z szeroką prześwitującą obwódką, a na płetwie grzbietowej czarną plamę. W Morzu Śródziemnym i przyleg­ łych rejonach Atlantyku występują ptaszor (Exocoetus vo/itans) i pt. krótkopyski* (£. obtusirostris) oraz Awior (Hirundichthys rondeleti).

62

Występowanie: północny Atlantyk, kanał La Manche i południowa część Morza Północne­ go (pojedyncze ławice obserwowano do Danii, w cieśninach Kattegat i Bełtach); zachodnia część Morza Śródziemnego Środowisko: blisko powierzchni w wodach przybrzeżnych nad dnem piaszczystym, częs­ to również w ujściach rzek i estuariach. Tryb życia: żyjąca stadnie ryba, pływająca zwykle tuż pod powierzchnią wody, schodząca głębiej jedynie w okresie zimowym. W przeci­ wieństwie do ławic sardynki, które ciągle węd­ rują niemal bez wytchnienia, stada ateryny zatrzymują się zwykle na dłużej w okreś­ lonych miejscach. Pokarm: planton - skorupiaki, ikra i larwy ryb. Rozród: tarto odbywa od kwietnia do czerwca. Na tarliska wybiera miejsca przy brzegu ob­ ficie porośnięte roślinnością, także w wodach słonawych i słodkich. Jaja dzięki długim, nit­ kowatym i kleistym wypustkom mocno przytwierdzają się do glonów i kamieni.

Witlinek (Merlangius merlangus)

Czarniak (Po I lach ius mens)

Rodzina dorszowate (Gadidae) Wygląd: wydłużone, opływowe ciało o długiej, spiczastej głowie. Średnica oka mniejsza od długości pyska. Szczęka górna wysunięta do przodu; zęby spiczaste, sterczące. Wąsik na podbródku bardzo mały lub nie występuje. Li­ nia boczna lekko łukowato wygięta. Trzy płetwy grzbietowe, usytuowane bezpośrednio jedna za drugą; pierwsza z 12-15, druga z 18—25, a trze­ cia z 19-22 miękkimi promieniami. Dwie płetwy odbytowe; pierwsza długa, o zaokrąglonych brzegach i z 30-35, druga z 21-23 miękkimi promieniami. Pierwsza płetwa odbytowa zaczy­ na się pod środkową częścią pierwszej płetwy grzbietowej. Płetwy brzuszne osadzone przed piersiowymi na gardle, co jest charakterystycz­ ne dla wszystkich dorszokształtnych. Płetwa ogonowa szeroka, z niemal prostym tylnym brzegiem. Ubarwienie: grzbiet szaro- do oliwkowozielonego z mosiężnym połyskiem; boki srebrzyste ze złotawymi plamami lub pasami, brzuch śnieżnobiały. Linia boczna w kolorze brązu, nieco ciemniejsza od ubarwienia ryby. W górnej części nasady płetwy piersiowej czar­ na plama. Płetwy szare z czarniawymi zewnę­ trznymi brzegami; płetwy odbytowe biało obwiedzione. Długość: rzadko ponad 40 cm (Morze Północne), maksymalnie 70 cm (mak­ symalna długość życia 13 lat). Występowanie: północny Atlantyk od Islandii i północnej Norwegii do Biskajów, zachodnia część Bałtyku. Podgatunek U. m. euxinus wy­ stępuje w Morzu Czarnym, wschodniej części Morza Śródziemnego i Adriatyku. Środowisko: nad piaszczystym i mulistym dnem, zazwyczaj na głębokości 25-150 m; chętnie tak­ że przy molach i wybrzeżach klifowych oraz w słonawych wodach ujść rzek. Larwy i narybek znajduje się często pod parasolami meduz. Tryb życia: witlinek bardziej trzyma się strefy otwartego morza niż jego krewniacy - dorsz i plamiak. Może być spotykany nawet w po­ wierzchniowych warstwach wody. Pokarm: skorupiaki i ryby. Rozród: dojrzewa w 3-4 roku życia. Tarło od­ bywa w styczniu (Zatoka Biskajska) do czerw­ ca (Islandia) na głębokości 30-100 m w wodzie o temperaturze 5-10°C.

Rodzina dorszowate (Gadidae) Wygląd: wydłużone, opływowe ciało o długiej, krępej głowie. Średnica oka mniejsza od długo­ ści pyska. Szczęka górna u starszych ryb trochę wysunięta do przodu. Wąsik na podbródku bar­ dzo mały lub nie występuje. Linia boczna prawie prosta. Trzy płetwy grzbietowe, usytuowane bezpośrednio jedna za drugą; pierwsza z 13-14, druga z 20-22, a trzecia z 20-24 miękkimi pro­ mieniami. Dwie płetwy odbytowe; pierwsza z 25-28, druga z 19-25 miękkimi promieniami. Pierwsza płetwa odbytowa zaczyna się bezpo­ średnio pod początkiem drugiej płetwy grzbieto­ wej. Płetwa ogonowa szeroka, nieznacznie zatokowato wcięta. Ubarwienie: grzbiet zielony do brązowoczarnego; boki mosiężnożółte, brzuch srebrzystobiały. Linia boczna jasna, wyraźnie odcinająca się od zasadniczej barwy ciała. Dłu­ gość: maksymalnie 1,2 m (w wieku 27 lat). Występowanie: północny Atlantyk - w zachod­ niej części od Cieśniny Hudsona do Zatoki Chesapeake, we wschodniej od Morza Baren­ tsa, Spitsbergenu, Islandii i Wysp Brytyjskich do Zatoki Biskajskiej, północna część Morza Północnego, Skagerrak, Kattegat (czasami za­ chodzi do zachodniego Bałtyku, u polskich brzegów sporadycznie - przyp. tłum.). Tryb życia: ryba żyjąca stadnie; młode czarniaki przebywają najchętniej między skalnymi bloka­ mi i glonami w wodach przybrzeżnych, dorosłe odpływają od brzegów w większe głębiny, gdzie prześladują, często na długich odcinkach, swą wędrującą na tarliska zdobycz (np. śledzie). Pokarm: skorupiaki i wyląg ryb, starsze czar­ niaki polują na ryby ławicowe. Rozród: dojrzewa płciowo w 5-10 roku życia. Dojrzałe ryby wędują na tarliska. Tarło odbywa na wiosnę (w Morzu Północnym na głębokości 100-200 m w wodzie o temperaturze 3-10°C). Ikra i larwy unoszą się pelagicznie w wodzie. Gatunki pokrewne: osiągający 1,2 m długości rdzawiec (P. pollachius) preferuje dno skaliste i żwirowate (do głębokości 200 m). Cechy: dolna szczęka daleko wysunięta, brak wąsika na pod­ bródku, ciemna linia boczna łukowato wygięta ku górze nad płetwami piersiowymi; pierwsza płetwa odbytowa zaczyna się na wysokości śro­ dkowej części pierwszej płetwy grzbietowej.

64

Dorsz, wątłusz (Gadus morhua)

Plamiak, ł u p a c z (Melanogrammus aeglefinus)

Rodzina dorszowate (Gadidae) Wygląd: wydłużone, opływowe ciało o długiej, a jednocześnie krępej głowie. Średnica oka mniejsza od długości pyska. Szczęka górna wy­ sunięta do przodu. Wąsik na podbródku duży, o długości prawie dorównującej średnicy oka. Linia boczna aż do połowy drugiej płetwy grzbietowej łukowato wygięta, dalej o prostym przebiegu. Trzy płetwy grzbietowe o zaokrąglo­ nych krawędziach, usytuowane bezpośrednio je­ dna za drugą; pierwsza z 14-15, druga z 18-22, a trzecia z 17-20 miękkimi promieniami. Dwie płetwy odbytowe również o zaokrąglonych brze­ gach; pierwsza z 19-23, druga z 17-19 miękkimi promieniami. Pierwsza płetwa odbytowa zaczy­ na się pod (lub trochę za) początkiem drugiej płetwy grzbietowej. Tylna krawędź płetwy ogo­ nowej prosta. Ubarwienie: zmienne, zwykle zie­ lonkawe, jasnoszare, brązowawe lub czerwona­ we, z plamistym deseniem. Brzuch brudnobiały. Linia boczna jasna, wyraźnie zaznaczona. Mło­ de dorsze mają na ciele wzór szachownicy. Długość: maksymalnie 2 m (masa ciała 95 kg, północny Atlantyk). W Morzu Północnym w wie­ ku 6-10 lat dorasta do 80 cm długości. Występowanie: pn. Atlantyk - w zach. części od Nowej Fundlandii do Północnej Karoliny, we wsch. od Spitsbergenu do Biskajów. W Bałtyku występu­ ję podgatunek d. bałtycki (G. m. caiiariaĄ. Środowisko: od wybrzeży do wód o głębokości 600 m, niekiedy głębiej, zazwyczaj jednak na głębokości 150-220 m. Przebywa zarówno bli­ sko dna, jak i w otwartej toni wodnej; młode dorsze często w bardzo płytkich wodach. Tryb życia: obok populacji dorsza podejmują­ cych dalekie wędrówki tarliskowe i żerowiskowe występują populacje osiadłe (stacjonarne), zamieszkujące fiordy i wody przybrzeżne. Pokarm: zwierzęta bentoniczne, ryby. Rozród: większość tworzonych przez dorsza form ekologicznych trze się wiosną (przy tem­ peraturze wody 4-6°C). Po żywiołowo przebie­ gających zalotach godowych samica ciasno przytulona do samca składa do 5 min natych­ miast zapładnianych jaj. Szklista ikra (średni­ cy 1,5 mm) unosi się ku górze. Rozwój zarod­ kowy trwa 2-4 tygodnie. Po 3-5 miesiącach małe dorsze o długości ciała 3-6 cm przecho­ dzą do bentonicznego trybu życia.

Rodzina dorszowate (Gadidae) Wygląd: wydłużone, opływowe ciało o długiej, lecz krępej głowie. Średnica oka mniejsza od długości pyska. Szczęka górna wysunięta do przodu. Wąsik na podbródku bardzo krótki. Linia boczna aż do drugiej płetwy grzbietowej lekko łukowato wygięta, dalej o prostym przebiegu. Trzy płetwy grzbietowe, usytuowane bezpośred­ nio jedna za drugą, ostro zakończone; pierwsza wysoka, spiczasta, z 15-16, druga z 19-21, a trzecia z 18-22 miękkimi promieniami. Dwie płetwy odbytowe; pierwsza z 23-24, druga z 22-23 miękkimi promieniami. Pierwsza płetwa odbytowa zaczyna się bezpośrednio pod począt­ kiem drugiej płetwy grzbietowej. Płetwa ogono­ wa wcięta. Ubarwienie: grzbiet od ciemnopurpurowego do czarnego, niekiedy także oliwko­ wy; boki ciemne ze srebrzystym połyskiem, brzuch biały. Linia boczna czarna, wyraźnie za­ znaczona. Duża czarna plama powyżej płetwy piersiowej pod pierwszą płetwą grzbietową. Dłu­ gość: maksymalnie metr (masa ciała 12 kg). Występowanie: północny Atlantyk - w zachod­ niej części od Nowej Fundlandii do Północnej Karoliny, we wschodniej od Morza Białego, Spitsbergenu i Islandii do Portugalii; Morze Północne (w części południowej tylko sporady­ cznie), Skagerrak, Kattegat (dociera do wscho­ dniego Bałtyku, u polskich brzegów sporady­ cznie - przyp. tłum.). Środowisko: zwykle bezpośrednio przy dnie na głębokości 10-300 m, niekiedy jednak pla­ miaka spotyka się, najczęściej w dużych sta­ dach, w strefie otwartej toni wodnej. Pokarm: zwierzęta żyjące przy dnie: pierście­ nice, mięczaki, szkarłupnie (np. wężowidła), małe ryby i rybia ikra (np. ikra śledzia). Rozród: dojrzewa płciowo w 3-4 roku życia (w Morzu Północnym przy długości ciała 30-40 cm). W miesiącach zimowych dojrzałe ryby wędują na tarliska koło Islandii, Wysp Owczych i w in­ nych miejscach na głębokości 60-200 m. Tarło odbywa od końca lutego do czerwca w wodzie o temperaturze 6-10cC. Samica składa od 100 tysięcy do miliona jaj. Składanie ikry poprzedza­ ją ożywione zaloty godowe. Ikra i larwy unoszą się pelagicznie w wodzie. Dopiero jesienią, gdy plamiaki dorosną do 7-15 cm długości, przecho­ dzą do bentonicznego trybu życia.

66

Molwa (Molva molva)

Morszczuk (Merluccius merluccius)

Rodzina dorszowate (Gadidae) Wygląd: wydłużone, wężowate ciało o długiej, płaskiej głowie. Średnica oka mniejsza od dłu­ gości pyska. Szczęka górna wysunięta do przo­ du. Wąsik na podbródku mocny, nie rozdwojony. Linia boczna prawie prosta. Dwie płetwy grzbie­ towe; pierwsza krótka, z 14-15, druga długa, z 62-65 miękkimi promieniami. Jedna długa płe­ twa odbytowa z 58-61 miękkimi promieniami. Nie sięgające tylnego brzegu płetw piersiowych płetwy brzuszne umiejscowione na gardle. Uba­ rwienie: grzbiet i boki brązowe lub zielono marmurkowane, z połyskiem brązu; brzuch żółtawobiały. Linia boczna jasna. Płetwy piersiowe i brzuszne czerwonawe. Obie płetwy grzbieto­ we, a także płetwa odbytowa i ogonowa z jasną obwódką. Długość: do 2 m (jeden z najwięk­ szych przedstawicieli rodziny dorszowatych). Występowanie: północny Atlantyk od północnej Norwegii, Islandii, Wysp Owczych i północnej części Morza Północnego do Zatoki Biskajskiej. Środowisko: na głębokości 100-600 m. Pokarm: skorupiaki, szkarłupnie, głowonogi i ryby.

Rodzina morszczukowate (Merlucciidae) Wygląd: wydłużone, wężowate ciało o szczupakowatej głowie. Szeroki, silnie uzębiony ot­ wór gębowy (duże zęby chwytne). Żuchwa nie­ co wysunięta do przodu, bez wąsika na pod­ bródku. Linia boczna prawie prosta. Dwie płet­ wy grzbietowe; pierwsza krótka, z 9-10, druga długa, z 37-40 miękkimi promieniami. Jedna długa płetwa odbytowa (stanowiąca pod względem kształu, wielkości i położenia jakby lustrzane odbicie drugiej płetwy grzbietowej) z 36-40 miękkimi promieniami. Płetwy piersio­ we długie, sięgające początku płetwy odbyto­ wej. Płetwy brzuszne umiejscowione na gard­ le. Ubarwienie: grzbiet brązowy do szaroczarnego, często z czarnymi punktami, boki srebrzystoszare, brzuch białawy. Płetwy nieparzy­ ste z ciemną obwódką. Wnętrze jamy gębowej i skrzelowej czarne. Długość: maksymalnie metr (masa ponad 10 kg), w Morzu Śródziem­ nym osiąga do 35 cm długości. Występowanie: północny Atlantyk od Islandii i Lofotów (Norwegia) do północno-zachodniej Afryki; Morze Północne, Śródziemne i Czarne. Środowisko: na głębokości 100-1000 m; płytsze wody (np. w Morzu Północnym) odwiedza jedynie w niektórych określonych porach roku. Tryb życia: w ciągu dnia morszczuki przeby­ wają w głębszych warstwach wody lub blisko dna, natomiast nocą wypływają do przypowie­ rzchniowych warstw wody, gdzie polują na ryby ławicowe.

Rozród: tarło odbywa od kwietnia do czerwca. Trze się na głębokości 100-300 m koło południo­ wej Islandii i w wąskiej strefie od środkowej Norwegii do Biskajów wzdłuż izobaty 200 m. Liczba składanych jaj waha się od 20 do 60 milionów. Pojedyncze jajo ma milimetr średnicy. Gatunki pokrewne: molwiniec (molwa niebie­ ska) (M. dipterygia dipterygia) występuje od pół­ nocnej Norwegii i południowej Islandii do połu­ dniowej Irlandii na głębokości 200-1500 m; od­ znacza się bardzo wąskim ciałem, dużymi ocza­ mi i krótkim wąsikiem. Osiąga do 1,2 m długo­ ści. Drugi podgatunek - molwiniec śródziemno­ morski* (M. dipterygia macrophtalma) żyje w Morzu Śródziemnym i w Atlantyku od połu­ dniowej Irlandii po Maroko. Poza omówionymi wcześniej w Bałtyku występuje jeszcze jedna przedstawicielka rodziny dorszowatych - motela (Encheiyopus cimbrius) osiągająca 40 cm długo­ ści. Cechuje się niskim, długim ciałem, obecnoś­ cią trzech wąsików na końcu pyska i jednego na podbródku, długą płetwą odbytową i dwiema płetwami grzbietowymi, z których pierwsza jest niska i krótka, a jej pierwszy promień jest trzy­ krotnie dłuższy od pozostałych (przyp. tłum.) 68

Pokarm: głównie śledzie, szproty, sardynki i sardele, oraz witlinki i pelagiczne głowonogi. Rozród: tarło odbywa od marca (w Morzu Śródziemnym) do sierpnia (w północnej części zasięgu). Znane tarliska tej ryby znajdują się na krawędzi europejskiego szelfu kontynental­ nego na południe od Islandii i od wybrzeży Francji do Półwyspu Iberyjskiego; zależnie od tarliska trze się na różnych głębokościach. Jaja o średnicy milimetra zawierają kropelkę tłuszczu, co pozwala im swobodnie unosić się w wodzie.

wyślizg brodaty {Ophidion barbatum)

Karap śródziemnomorski, k. europejski, fierasfer (Carapus acus)

Rodzina wyślizgowate (Ophidiidae) Wygląd: węgorzowate, długie, bocznie spłasz­ czone ciało z długą głową (stanowiącą 1/5-1/6 całkowitej długości ciała). Oczy duże średnicy prawie równej 1/4 długości głowy. Drobne łu­ ski owalnie wydłużone, na grzbiecie ułożone mozaikowato. Płetwa grzbietowa (125-140 miękkich promieni), ogonowa i odbytowa (115-120 miękkich promieni) są zrośnięte ze ze sobą tworząc jednolity fałd. Płetwy piersio­ we występują, natomiast położone na podgar­ dlu płetwy brzuszne są nitkowate i swym wy­ glądem przypominają wąsy występujące u in­ nych ryb. Pęcherz pławny zamknięty, tzn. nie połączony drożnym przewodem powietrznym z jelitem przednim. Ubarwienie: grzbiet różowawy, brzuch niebieskawobiały. Połączona płetwa grzbietowo-ogonowo-odbytowa czarno obwiedziona. Długość: maksymalnie 30 cm. Występowanie: pn.-zach. Atlantyk od wybrzeży zachodnioafrykańskich (Senegal) do Zatoki Bi­ skajskiej, sporadycznie w kanale La Manche. Środowisko: nad piaszczystym i mulistym dnem od wód płytkich do głębokości 150 m. Tryb życia: dorosłe wyślizgi przebywają prze­ ważnie na większych głębokościach, nato­ miast na łąkach trawy morskiej lub w ich pobliżu spotkać można tylko młodzież. Pozo­ stałe szczegóły biologii tej ryby nie są znane. (Prawdopodobnie tak jak inne wyślizgowate posługują się w wyszukiwaniu pokarmu na dnie widełkowatymi płetwami brzusznymi, peł­ niącymi funkcję narządów dotyku i węchu, kie­ rując je pionowo do dołu - przyp. tłum.). Pokarm: drobne bezkręgowce (przyp. tłum.). Rozród: biologia rozrodu została słabo poznana. Gatunki pokrewne: w Morzu Śródziemnym wy­ stępuje Ophidion broussoneti, a w. brunatny (0. rochei) w Morzu Czarnym. Blisko spokrew­ niony nibywyślizg* {Parophidion vassali) nie ma czarno obrzeżonej płetwy grzbietowo-ogonowo-odbytowej. Uwagi: żyjące w chłodnych wodach półkuli po­ łudniowej blisko spokrewnione kiglipy [Gynopterus sp.) są cenionymi rybami konsumpcyj­ nymi. Większe gatunki rodzaju brotula {Brotu­ la) (z osobnej rodziny brotulowatych - Brotu/idae - przyp. tłum.) są szczególnie cenionymi rybami użytkowymi w Japonii.

Rodzina karapowate (fierasferowate) (Carapidae) Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone, ku tyłowi spiczasto zwężające się, bezłuskie cia­ ło. Otwór gębowy szeroki; długie szczęki się­ gają poza tylny brzeg oczu. Płetwa grzbietowa (z ok. 140 miękkimi promieniami) i odbytowa (z ok. 170 miękkimi promieniami) są zrośnięte ze sobą tworząc jednolity fałd, zwężający się na końcu w szpic. Brak płetwy ogonowej i płetw brzusznych. Otwór odbytowy znajduje się na podgardlu, przesunięty daleko przed płetwy piersiowe. Pierwszy promień płetwy grzbietowej u larw nitkowato wydłużony. Ubar­ wienie: ciało prześwitujące, srebrzystobiałe, pokryte czerwonawymi punktami i plamami. Długość: maksymalnie 20 cm. Występowanie: Morze Śródziemne, zwłaszcza w jego zachodniej części, oraz w Adriatyku, Morzu Egejskim i u brzegów Cypru; przypusz­ czalnie także w przyległych rejonach północ­ nego Atlantyku.

70

Środowisko: nad piaszczystym i mulistym dnem od wód płytkich do głębokości 150 m. Tryb życia: karapy żyją pasożytniczo w płu­ cach wodnych i jamie ciała strzykw {Holothuria), odżywiając się ich narządami rozrodczy­ mi. Przy nadmiernym obciążeniu żywiciela pa­ sożytami są one przez niego wyrzucane na zewnątrz wraz z wnętrznościami, które wkrót­ ce regenerują się. Larwa wkręca się do ot­ woru kloakainego strzykwy głową, a dorosłe karapy ogonem. Karapy rozpoznają swego go­ spodarza po wydłużonym kształcie ciała i cha­ rakterystycznym ogórkowym zapachu śluzu. Rozród: tarło odbywa w miesiącach letnich. Eliptyczne jaja, otoczone galaretowatą osłon­ ką, składane są w postaci bryłek. Larwy wylę­ gają się po ok. 3 dniach i prowadzą życie planktoniczne. Gatunki pokrewne: w Morzu Śródziemnym, zwykle na głębokości poniżej 100 m, występu­ je rzadki echiodon śródziemnomorski* {Echio­ don dentatus), a od fiordu Stavanger (Norwe­ gia) do 50°N echiodon (£ drummondi); otwór odbytowy znajduje się u nich za płetwami piersiowymi.

Pociermec (Spinachia spinachia) Rodzina ciemikowate (Gasterosteidae) Wygląd: bardzo wydłużone ciało z długim, cienkim trzonem ogonowym. Przekrój poprze­ czny w przedniej i środkowej części ciała 5-kątny. Pysk długi, spiczasty. Przed właściwą płetwą grzbietową usztywnioną 6-7 miękkimi promieniami znajduje się 14-17 krótkich, luź­ no stojących kolców; w płetwie brzusznej je­ den kolec i jeden krótki miękki promień. Płet­ wy piersiowe u samca większe niż u samicy. Płetwa ogonowa krótka o zaokrąglonym ty­ lnym brzegu. Ubarwienie: zależnie od rejonu występowania brązowawe lub szarawe. Przednia część ciała samca mosiężnożółta; szata godowa z niebieskim połyskiem. Długość: zwykle 10-15, maksymalnie 20 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Zatoki Biskijskiej po Przylądek Północny (Nordkapp); Morze Północne, Bałtyk (brak w Zatoce Botnickiej i Zatoce Fińskiej). Środowisko: wśród glonów w wodach słonych i słonawych, od kałuż pozostających po odpły­ wie do wód o głębokości 10 m. Pokarm: drobne bezkręgowce, ikra i wyląg ryb. Rozród: wiosną samce rozpoczynają wśród trawy morskiej i glonorostów budowę gniazd (wielkości ludzkiej pięści) z fragmentów glonów, zlepianych wydzieliną nerek. W maju i czerwcu samice składają do przygotowanego gniazda 150-200 jaj. Samiec opiekuje się ikrą i broni jej. Rozwój zarodkowy trwa ok. 20 dni. Świeżo wylęgnięte larwy mają 6 mm długości. Narybek i młodzież rosną tak szybko, że już w następnym roku ryby są zdolne do rozrodu.

72

Bekasnik (Macrorhamphosus scolopax) Rodzina bekaśnikowate (Macrorhamphosidae) Wygląd: ciało wysokie, bocznie spłaszczone, pokryte wzdłuż krawędzi brzucha oraz w czę­ ści tułowiowej między płetwami piersiowymi i płetwą grzbietową kostnymi płytkami (kostny pancerz na bokach ma podłużne i poprzeczne kile, tworzące wzór kratownicy; boki młodych ryb pokryte są drobnymi kolcami ułożonymi w długie rzędy). Otwór gębowy mały, końcowy i bezzębny. Płetwa grzbietowa podwójna, przesunięta daleko do tyłu ciała; pierwsza z 6-8 kolcami, przy czym drugi kolec jest najmocniejszy i najdłuższy, o piłkowanym tyl­ nym brzegu, druga z 11-13 miękkimi promie­ niami. Płetwa odbytowa z 18-20 miękkimi pro­ mieniami. Pęcherz pławny zamknięty, tzn. nie połączony drożnym przewodem powietrznym z jelitem przednim. Ubarwienie: grzbiet oliwkowozielony, boki różowawe, brzuch srebrzys­ ty z czerwonawym połyskiem. Długość: mak­ symalnie 15 cm. Występowanie: północny Atlantyk od mniej więcej 20"N do zachodniej części kanału La Manche, bardzo rzadko u brzegów południo­ wej Norwegii. Środowisko: nad dnem piaszczystym i mulistym na głębokości 25-200 m (maksymalnie do 600 m). Pokarm: drobne bezkręgowce bentoniczne i zooplankton. Tryb życia: bekaśnikowate są bliskimi krewny­ mi igliczni i pławikoników, z którymi już daw­ niej łączono je w jeden rząd Solenichthyes. Ich długi pysk działa jak pipeta, zasysająca pokarm dzięki wytworzonemu silnemu podciś­ nieniu. Szukając pokarmu bekaśniki ustawiają się nad dnem z głową skierowaną do dołu, przy czym mogą poruszać się równie szybko do przodu, jak i do tyłu. Rozród: o ich rozmnażaniu nic bliższego do­ tychczas nie wiadomo. Gatunki pokrewne: delikatny b. drobny* (M. gracilis) żyje na większych głębokościach. Jest jednolicie niebieski. Przypuszczalnie wy­ stępuje we wszystkich ciepłych morzach.

Plawikonik sargassowy (Hippocampus ramulosus)

Iglicznia wielka, iglik [Sygnathus acus)

Rodzina igliczniowate (Sygnathidae) Wygląd: ciało okryte skórnym pancerzem zło­ żonym z 48-50 pierścieni kostnych, które w miejscach styku mają podwyższone krawę­ dzie. Na grzbiecie występują ponadto nitkowa­ te wypustki skórne. Głowa zagięta w stronę tułowia. Trzon ogonowy przekształcony w chwytny ogon. Oczy mogą poruszać się niezależnie od siebie. Długi, rurkowaty pysk stanowi ponad 1/3 całkowitej długości głowy. Zakończony jest bardzo małym otworem gę­ bowym. Płetwa grzbietowa z 18-21, odbytowa z 4, a piersiowa z 15-16 miękkimi promienia­ mi. Brak płetw brzusznych i płetwy ogonowej. Ubarwienie: zielonkawe lub brązowe, niekie­ dy z delikatnym białym cętkowaniem na brze­ gach pierścieni kostnych. Długość: maksymal­ nie 15 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Irlandii i południowej części Morza Północnego (rzad­ ko) do północno-zachodnich wybrzeży Afryki, Madera, Wyspy Kanaryjskie; Morze Śródziem­ ne i Morze Czarne. Środowisko: w płytkich wodach wśród wodoro­ stów, zwłaszcza na łąkach trawy morskiej; wnika także do wód słonawych. Pokarm: zooplankton (skorupiaki, wyląg ryb). Tryb życia: pławikoniki spędzają większość czasu prawie nieruchomo, mocno przyczepio­ ne chwytnym ogonem do wodorostów; pływają wolno w pozycji pionowej dzięki falistym ru­ chom płetwy grzbietowej. Ich rurkowaty pysk działa na zasadzie pipety zasysając pokarm do jamy gębowej. Rozród: trze się od maja do lipca. Po skom­ plikowanych tańcach godowych samica wstrzykuje ikrę (za pomocą krótkiego pokładełka) do torby lęgowej na brzuchu samca. Po 4-5 tygodniach samiec, za pomocą silnych skurczów, wydaje na świat w pełni rozwinięte młode. Gatunki pokrewne: w Morzu Śródziemnym ży­ je blisko spokrewniony plawikonik (H. hippo­ campus). Jego cechy charakterystyczne to: pysk długości co najwyżej równej 1/3 długości głowy, 45-47 pierścieni kostnych, płetwa grzbietowa z 16-17, a piersiowa z 13-15 mięk­ kimi promieniami.

Rodzina igliczniowate (Sygnathidae) Wygląd: bardzo długie, wąskie, igłowate ciało; skórny pancerz złożony z 17-22 pierścieni kost­ nych położonych między głową i płetwą grzbie­ tową oraz otworem odbytowym. Rurkowaty, okrągły w przekroju pysk długości stanowiącej ponad połowę całkowitej długości głowy. Czoło silnie wypukłe. Płetwa grzbietowa, usztywniona 29-39 miękkimi promieniami, znajduje się nad 7-9 pierścieniami. Występują płetwy brzuszne i płetwa ogonowa. Ubarwienie: jasno- lub cie­ mnobrązowe, niekiedy z zielonkawym połys­ kiem, brzuch jaśniejszy. Ciało pokryte ciemnym wzorem barwnym, najczęściej w postaci poprzecznych prążków. Długość: maksymalnie 50 cm, samice są znacznie mniejsze. Występowanie: północny Atlantyk od Zatoki Biskajskiej do zachodnich wybrzeży Wielkiej Brytanii, kanał La Manche, południowa część Morza Północnego. W Morzu Śródziemnym występuje podgatunek S. a. rubescens, chara­ kteryzujący się krótszą płetwą grzbietową. Środowisko: głównie wśród wodorostów, na łąkach trawy morskiej, na głębokości powyżej 15 m (rzadko głębiej); wkracza również do wód słonawych w ujściach rzek i zalewach. Pokarm: zooplankton (skorupiaki, wyląg ryb). Tryb życia: najczęściej ustawiona pionowo wśród trawy morskiej czatuje na zdobycz. Rozród: tarło odbywa wiosną i latem. Po długo­ trwałych zalotach godowych samica składa porcjami za pomocą wydłużonego pokładełka 200-400 jaj 2,4-milimetrowej średnicy do utwo­ rzonej z dwóch skórnych fałdów torby lęgowej na brzuchu samca. Po blisko 5 tygodniach przez podłużną szczelinę w torbie wydostają się w pełni rozwinięte młode, mające 3 cm długości. Gatunki pokrewne: iglicznia mała* (S. rostellatus) ma przed otworem odbytowym jedynie 13-17 pierścieni i krótki pysk o długości mniej­ szej od połowy całkowitej długości głowy. Osiąga 17 cm długości. Dorastająca do 35 cm długości (występująca pospolicie w naszej części Bałtyku - przyp. tłum.) iglicznia (S. typhle) ma wyższy, bocznie silnie spłaszczony pysk o długości większej od połowy długości głowy. I, krótkopyska* (S. abaster) osiąga maksymalnie 17 cm długości.

74

Wężyna [Entelurus aequoreus)

Wężynka [Nerophis ophidion)

Rodzina igliczniowate [Sygnathidae) Wygląd: bardzo długie, wąskie ciało, poza okresem rozrodczym okrągłe w przekroju; skó­ rny pancerz złożony z 28-31 pierścieni kost­ nych przed i 60-70 za otworem odbytowym. Rurkowaty, długi pysk długości stanowiącej bli­ sko połowę całkowitej długości głowy. Czoło lekko wypukłe. Płetwa grzbietowa, usztywniona 37-44 miękkimi promieniami, znajduje się nad 7-11 pierścieniami tułowiowymi i 2-3 pierście­ niami ogonowymi. Brak płetw piersiowych; płe­ twa ogonowa mała, zredukowana, wzmocniona jedynie 4-9 miękkimi promieniami. Otwór od­ bytowy znajduje się pod tylną krawędzią płetwy grzbietowej. Ubarwienie: żółtawe do brązowawoszarego, wierzch głowy i grzbiet pokryte licz­ nymi drobnymi srebrzystymi plamkami, na bo­ kach jasnosrebrzyste, ciemno obwiedzione, poprzeczne prążki, tworzące wyraźne pier­ ścienie. Czerwonawy pasek ciągnie się od końca pyska przez oko do górnego brzegu pokrywy skrzelowej. Długość: samce maksy­ malnie 40 cm, samice do 60 cm. Występowanie; północny Atlantyk od Islandii ifromsó w Norwegii do Portugalii i Azorów. Środowisko; głównie wśród przybrzeżnych wodorostów na głębokości 5-30 m (maksymal­ nie 100 m); w miesiącach letnich sporadycznie również w strefie otwartego morza w pewnym oddaleniu od wybrzeża. Pływa wtedy blisko powierzchni wody wśród unoszących się w wodzie glonorostów. Pokarm; zooplankton.

Rodzina igliczniowate (Sygnathidae) Wygląd: bardzo długie, wąskie ciało, poza okresem rozrodczym okrągłe w przekroju; skórny pancerz złożony z pierścieni kostnych. Rurkowaty, długi pysk o długości stanowiącej blisko połowę całkowitej długości głowy z wąs­ ką, podłużną granią, biegnącą prawie od końca do podstawy czoła. Płetwa grzbietowa, usztyw­ niona 33-38 miękkimi promieniami, znajduje się nad 3-5 pierścieniami tułowiowymi i 6-3 pierścieniami ogonowymi. Brak płetw pier­ siowych i płetwy ogonowej. Otwór odbytowy znajduje się pod tylną krawędzią płetwy grzbie­ towej. Ubarwienie: zależnie od rejonu wystę­ powania bardzo różne. Grzbiet ciemnozielony, oliwkowy, brązowawy lub czarniawy z ciemny­ mi prążkami, brzuch białawy, zielonkawy lub żółtawy. Samica w szacie godowej ma niebies­ kie prążki na pokrywach skrzelowych i przed­ niej części ciała oraz żółto zabarwioną część brzucha. Opiekujące się ikrą samce są nato­ miast ubarwione niepozornie. Długość: samce maksymalnie 25 cm, samice do 30 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od pd. Norwegii do pn.-zach. Afryki (w Bałtyku pospolita - przyp. tłum.); Morze Śródziemne i Morze Czarne. Środowisko: nad dnem piaszczystym i na pod­ wodnych łąkach trawy morskiej w płytkich wo­ dach przybrzeżnych na głębokości 2-15 m. Pokarm: drobne skorupiaki, wyląg ryb. Tryb życia: jeden z najpospolitszych przedsta­ wicieli igliczniowatych. Żyje do 3 lat. Rozród: okres godowy od maja do sierpnia. Samica składa 200-300 jaj milimetrowej śred­ nicy na brzuszną stronę ciała większej liczby samców. Każdy opiekujący się ikrą samiec nosi 50-200 jaj przyklejonych w dwóch rzędach wzdłuż wąskiej szczeliny na spłasz­ czonym brzuchu, W trakcie rozwoju jaja za­ głębiają się w jamki skórne. Po ok. 3 tygo­ dniach lęgną się 9-milimetrowe przezroczyste larwy, które przez 3-4 miesiące do czasu zani­ ku płetwy ogonowej i płetw piersiowych pro­ wadzą planktoniczny tryb życia. Gatunki pokrewne: wężynka dżdżownicowata* (A/, lumbriciformis) ma wygięty ku górze pysk; w. plamista* (A/, maculatus) jest pokryta pla­ mami ułożonymi na ciele w regularny wzór.

Tryb życia: ryba stanowiskowa, czatująca wśród glonów na drobną zdobycz, najczęściej z pyskiem skierowanym w kierunku prądu. Rozród: tarło odbywa od czerwca do lipca. Po zrytualizowanych, długotrwałych zalotach go­ dowych samica składa za pomocą pokładełka 400-1000 jaj 1,2-milimetrowej średnicy na brzuszną stronę ciała kilku samców. Do mo­ mentu wylęgu samce noszą ikrę na brzuchu mocno przyklejoną, ale nie osłoniętą (jak u wszystkich gatunków z rodzaju wężyna- En­ telurus). Świeżo wylęgnięte larwy mierzą 11-12 mm długości. Mają jeszcze płetwy pier­ siowe, które ulegają zanikowi dopiero w trak­ cie dalszego rozwoju.

76

Piotrosz (Zeus faber)

Kaprosz (Caprosaper)

Rodzina piotroszowate (Zeidae) Wygląd: bardzo wysokie, bocznie spłaszczone ciało okryte małymi łuskami grzebykowatymi (ktenoidalnymi). Głowa wydłużona, z dużymi oczami i szerokim, skierowanym skośnie do góry otworem gębowym. Szczęki dzięki wydłu­ żonym kościom przedszczękowym wysuwają się daleko do przodu. Pierwsza płetwa grzbie­ towa jest podparta 9-10 długimi twardymi pro­ mieniami; łącząca je błona międzypłetwowa tworzy nitkowate wypustki, które ułożone wzdłuż ciała sięgają płetwy ogonowej. Druga płetwa grzbietowa jest wzmocniona 21-25 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z trzema lub częściej czterema kolcami i 20-23 miękkimi promieniami. Wzdłuż nasady płetw grzbietowej i odbytowej ostre wyrostki kostne. Ubarwienie: szare do żółtawego z nie­ wyraźnym plamistym deseniem. Na boku czar­ na, żółto obwiedziona plama. Według legendy jest to odcisk palca św. Piotra, który wyjął z pyska jednej z ryb tego gatunku złotą mone­ tę; stąd nazwa „piotrosz". Długość: 30-40 cm, maksymalnie 70 cm.

Rodzina kaproszowate (Capreidae) Wygląd: bardzo wysokie, bocznie spłaszczone ciało okryte małymi, grzebykowatymi (ktenoi­ dalnymi) łuskami. Głowa wydłużona, z dużymi oczami i o wklęsłym profilu. Pysk długi, kształ­ tem przypominający świński ryjek; otwór gę­ bowy szeroki i skierowany skośnie do góry. Szczęki dzięki wydłużonym kościom przed­ szczękowym wysuwają się daleko do przodu. Pierwsza płetwa grzbietowa podparta 9 długi­ mi, mocnymi kolcami; druga płetwa grzbieto­ wa wzmocniona 21-25 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z trzema twardymi i 23 mięk­ kimi promieniami. Płetwa piersiowa z mocnym kolcem. Wzdłuż nasad płetw grzbietowej i od­ bytowej nie ma ostrych wyrostków kostnych. Ubarwienie: czerwone do brązowoczerwonego, niekiedy z żółtymi poprzecznymi pasa­ mi. Długość: maksymalnie 16 cm. Występowanie: północny Atlantyk od brzegów zachodniej Afryki, Wysp Kanaryjskich, Madery i Azorów do zachodniej Irlandii i kanału La Manche, sporadycznie na północy do Wysp Szetlandzkich, zachodniej Norwegii i cieśniny Skagerrak; Morze Śródziemne (głównie w czę­ ści zachodniej).

Występowanie: północny Atlantyk od Wysp Ka­ naryjskich, Madery i Azorów do południowej Anglii; po okresie tarła rozprzestrzenia się szeroko w Morzu Północnym i cieśninie Kattegat; Morze Śródziemne i Morze Czarne. Środowisko: bezpośrednio nad dnem piasz­ czystym i mulistym lub w strefie otwartej wody na głębokości do 200 m; młode piotrosze w miesiącach letnich przebywają często także u skalistych wybrzeży na łąkach glonorostów. Pokarm: małe ryby ławicowe i głowonogi. Tryb życia: jest szybkim, wytrwałym pły­ wakiem, polującym samotnie lub w niedużych stadach na ławice ryb (sardynki, szprota, aterynowatych). Do swojej ofiary zbliża się bar­ dzo wolno i nagle chwyta ją wysuwając daleko pysk. Rozród: trze się od czerwca do sierpnia (u brzegów południowej Anglii) lub od marca do maja (w Morzu Śródziemnym). Tarło odbywa się na głębokości powyżej 100 m; ikra i larwy unoszą się swobodnie w wodzie.

78

Środowisko: przeważnie nad dnem skalistym na głębokości 50-400 m; osobniki tego gatun­ ku spotykane w płytkich wodach zostały praw­ dopodobnie wyniesione ku powierzchni przez wstępujące prądy wody. Pokarm: drobne bezkręgowce. Tryb życia: przebywa w strefie przydennej; biologia tego gatunku jest bardzo słabo poznana. Rozród: tarło odbywa latem; ikra pelagiczna (przyp. tłum.). Gatunek pokrewny: szeroko rozmieszczony we wszystkich ciepłych morzach kaprosz ka­ ro* (Antigonia capros) jest spotykany w wo­ dach europejskich jedynie w pobliżu Madery i Azorów na głębokości 600 m. Jego czerwono zabarwione, rombowate ciało do złudzenia przypomina, przy patrzeniu z boku, symbol oznaczający w kartach do gry kolor karo.

Beryks krępy [Beryx decadactylus)

Strojnik

Rodzina beryksowate (Berycidae) Wygląd: bardzo wysokie, podłużnie owalne ciało ze śluzowatymi kanałami pod skórą głowy. Oczy duże; otwór gębowy szeroki, skierowany skoś­ nie do góry. Szczęki zaopatrzone w małe, ostre zęby. Pokrywa skrzelowa z krótkimi kolcami, przednia, przedpokrywowa część wieczka na brzegu piłkowana. Krótka płetwa grzbietowa jest podparta trzema twardymi i 12-14 miękkimi pro­ mieniami. Znacznie od niej dłuższa płetwa od­ bytowa jest wzmocniona 3-4 twardymi i 23-28 miękkimi promieniami. Płetwa brzuszna z moc­ nym kolcem. Płetwa ogonowa głęboko wcięta. (Pęcherz pławny otwarty, tzn. połączony z jeli­ tem drożnym kanałem powietrznym - przyp. tłum.). Ubarwienie: grzbiet ciemnoczerwony, boki jaśniejsze z żółtawym połyskiem, brzuch różowawy. Długość: maksymalnie 50 cm. Występowanie: rozsiedlenie tego gatunku w Atlantyku nie jest dokładnie poznane; w wo­ dach europejskich sięga na północ po Islandię i północną Norwegię; występuje także w za­ chodniej części Morza Śródziemnego. Środowisko: na głębokości 200-500 m. Tryb życia: ryba głębokowodna, żyjąca w stre­ fie otwartego morza; biologia tego gatunku jest bardzo słabo zbadana. Rozród: brak danych o tarle oraz rozwoju larw i narybku.

Rodzina strojnikowate (Lampriidae) Wygląd: bardzo wysokie, bocznie silnie spła­ szczone ciało z linią grzbietu o bardziej pros­ tym przebiegu od silnie zakrzywionej linii brzucha. Otwór gębowy mały; krótkie, bezzęb­ ne szczęki wysuwalne daleko do przodu, jed­ nak wysunięcie górnej części pyska odbywa się nie dzięki wydłużonym kościom przedszczękowym (jak u wszystkich pozostałych ryb), lecz za pomocą elementu wchodzącego w skład szczęki górnej. Małe, luźno osadzone łuski łatwo wypadają w czasie połowu ryb. Płetwy grzbietowa i odbytowa bardzo długie, bez twardych promieni; przednia część płetwy grzbietowej jest znacznie wyższa od tylnej. Tylna krawędź dużej płetwy ogonowej wklęs­ ła. Mocne, długie płetwy brzuszne. Pęcherz pławny zamknięty, tzn. kanał powietrzny łączący go z jelitem jest niedrożny. Ubarwie­ nie: grzbiet ciemnoniebieski do fioletowego, boki jaśniejsze, brzuch różowawy. Wszelkie odcienie barw z lśniącym połyskiem, a efekt ten wzmacnia jeszcze obecność metalicznych plam. Wszystkie płetwy szkarłatne. Długość: maksymalnie 2 m (masa ciała do 100 kg). Występowanie: szeroko rozmieszczony we wszystkich morzach strefy ciepłej i umiarko­ wanej. Wschodni Atlantyk (np. koło Madery) i Morze Śródziemne; w północnej części Mo­ rza Północnego i u wybrzeży zachodniej Nor­ wegii jest stałym letnim gościem. Środowisko: na głębokości 100-400 m; nie wiadomo, czy występuje w ściśle określonej strefie głębokości wody. Pokarm: głównie głowonogi i skorupiaki. Tryb życia i rozród: brak danych o wędrów­ kach i rozmnażaniu się strojnika.

Gatunek pokrewny: szeroko rozprzestrzeniony jest także blisko spokrewniony beryks wspa­ niały (B. splendens), występujący w nie­ których rejonach na jeszcze większych głębo­ kościach (ponad 600 m). Jest znacznie smuklejszy i ma krótszą płetwę grzbietową. Jego łuski są kolczaste, co sprawia, że ryba ta jest bardzo szorstka w dotyku. Głowa i grzbiet u tego gatunku są intensywnie czerwone, boki i brzuch lśniąco białe, a wszystkie płetwy szkarłatne. Po śmierci całe ciało ryby staje się ciemnoczerwone. W naszej strefie geograficz­ nej b. wspaniały znany jest z wód południowo-zachodnioeuropejskich; kilkakrotnie ło­ wiono go również w wodach szelfowych w po­ bliżu Islandii i Wysp Brytyjskich. Osiąga mak­ symalnie 60 cm długości. Uwagi: beryksy z uwagi na wyborne mięso są cenionymi rybami konsumpcyjnymi.

80

(Lampris guttatus)

I O

81

Wstęgor polarny (Trachipterus arcticus)

Barakuda europejska, ś w i r e n a (Sphyraena sphyraena)

Rodzina wstęgorowate (Trachipteridae) Wygląd: bardzo długie, wstęgowate i tak cien­ kie ciato, że przy złowieniu zwykle ulega prze­ rwaniu. Przy 2-metrowej długości ciała jego wysokość wynosi 20 cm, a grubość tylko dwa centymetry. Mała głowa z dużymi oczami i krótkim pyskiem; mały otwór gębowy skiero­ wany skośnie do góry. Płetwa grzbietowa bar­ dzo długa, ciągnąca się od głowy prawie do płetwy ogonowej. Płetwy piersiowe i brzuszne niewielkie. Brak płetwy odbytowej. Długa, wachlarzowata płetwa ogonowa jest skierowana do góry (jest to w rzeczywistości górny płat płetwy ogonowej, gdyż dolny dorosłe wstęgory tracą - przyp. tłum.). Ubarwienie: ciało sreb­ rzyście mieniące się, pokryte wzdłuż linii grzbietu większą liczbą okrągłych ciemnych plam. Tęczówka oka żółta. Wszystkie płetwy szkarłatne. Długość: maksymalnie 3 m. Występowanie: północny Atlantyk od Islandii i Norwegii do Wysp Brytyjskich. Środowisko: na głębokości 500-600 m. Pokarm: bezkręgowce i małe ryby. Tryb życia: głębokowodna ryba otwartej toni wodnej. Żywe wstęgory spotyka się bardzo rzadko, mimo że gatunek ten występuje u wy­ brzeży Morza Północnego naprawdę licznie. Na północ od Islandii spotyka się setki martwych w. polarnych unoszonych prądami morskimi. Rozród: dojrzewa płciowo w wieku ok. 14 lat (przy dl. ciała ok. 2,4 m). Samica składa blisko 500000 jaj. Ikra i larwy unoszą się w wodzie. Gatunki pokrewne: w Morzu Śródziemnym wy­ stępuje wstęgor zwyczajny* (T. trachipterus), w Morzu Śródziemnym oraz w Atlantyku koło Madery i Azorów w. grzywiasty* (Zu cristatus). W. królewski, zwany dawniej królem śledzio­ wym (Regalecus glesne) jest jedynym reprezen­ tantem blisko spokrewnionej ze wstęgorowatymi rodziny Regalecidae. Osiąga 7 m długości. Pier­ wsze bardzo długie promienie płetwy grzbieto­ wej tworzą swoisty wysoki czub, wyglądający jak korona. Płetwy brzuszne zredukowane są do postaci dwóch długich, nie podzielonych promieni zakończonych łopatkowatymi roz­ szerzeniami. Występuje kosmopolitycznie, w tym również w europejskiej części Atlantyku, w Morzu Północnym i Morzu Śródziemnym.

Rodzina barakudowate (Sphyraenidae) Wygląd: wydłużone, szczupakowate ciało z bardzo długą, spiczastą głową. Bardzo szero­ ki, poziomo ustawiony otwór gębowy, sięgają­ cy przedniego brzegu oka. Duże oczy średnicy większej od połowy wysokości głowy. Żuchwa wysunięta do przodu. Na obu szczękach i koś­ ciach podniebiennych długie, ostre zęby; brak ich natomiast na lemieszu. Łuski okrywające ciało małe, koliste (cykloidalne). Dwie daleko od siebie odsunięte płetwy grzbietowe; pierw­ sza podparta 5 mocnymi twardymi promienia­ mi, druga wzmocniona jednym twardym i 9 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa (pod drugą płetwą grzbietową) z jednym twar­ dym i 9 miękkimi promieniami. Płetwa ogono­ wa głęboko wcięta. Płetwy piersiowe wąskie, spiczaste. Ubarwienie: grzbiet szary, zie­ lonkawy lub brązowawy, brzuch srebrzyście połyskujący. Grzbietowe partie boków doros­ łych b. europejskich pokryte są 24 ciemnymi prążkami. Długość: maksymalnie metr. Występowanie: północny Atlantyk od Zatoki Biskajskiej do Madery i Azorów; Morze Śród­ ziemne i rzadziej Morze Czarne. Środowisko: przeważnie nad dnem piaszczys­ tym w pobliżu wybrzeży, do głębokości 100 m. Pokarm: drobne ryby ławicowe. Tryb życia: młode barakudy tworzą stada, na­ tomiast dorosłe osobniki raczej żyją samotnie. Jako doskonała pływaczka poluje na ławice ryb, za którymi podąża często na długich tra­ sach. B. europejskie są rybami bardzo agresy­ wnymi i niekiedy napadają na kąpiących się ludzi.

82

Rozród: samce dojrzewają płciowo w 2-3 roku życia, samice rok później. Tarło odbywa się od lipca do września. Ikra unosi się pelagicznie. Gatunki pokrewne: u wybrzeży Senegalu oraz Wysp Zielonego Przylądka i Wysp Kanaryj­ skich występuje barakuda atlantycka (S. viridensis). Osiąga długość 3 m. Obserwowano ją również we wschodniej części Morza Śródzie­ mnego u wybrzeży Izraela. We wschodnie re­ jony Morza Śródziemnego przeniknęła z Mo­ rza Czerwonego przez Kanał Sueski b. zlocistopasa* (S. chrysotaenia).

Tępogłów grubowargi, chelon grubowargi (Chelon labrosus)

Apogon (Apogon imberbis)

Rodzina cefalowate (mugilowate) (Mugilidae) Wygląd: wydłużone, wrzecionowate ciało z dwiema krótkimi płetwami grzbietowymi i sil­ nie spłaszczoną głową. Oczy bez tłuszczowej powieki. Mały, bezzębny otwór gębowy; górna warga bardzo gruba (grubsza od połowy śred­ nicy oka), pokryta u dorosłych chelonów rzę­ dami małych brodawek. Duże łuski koliste (cykloidalne). Brak linii bocznej. Mała jama skrzelowa. Pierwsza płetwa grzbietowa pod­ parta 4 twardymi promieniami, druga wzmoc­ niona jednym twardym i 8-9 miękkimi promie­ niami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 9-10 miękkimi promieniami. Ubarwienie: grzbiet ciemnoszarozielonkawy, boki jaśniejsze z 7-8 wąskimi, podłużnymi, ciemnymi smugami, brzuch srebrzysty. Płetwy ciemnoszare. Dłu­ gość: maksymalnie 60 cm (masa ciała 4-5 kg). Występowanie: północny Atlantyk; od wybrze­ ży zachodnioafrykańskich (Senegal), Wysp Ka­ naryjskich, Madery i Azorów do Wysp Owczych, Islandii i Norwegii; jako letni gość w południowej części Morza Północnego, cieś­ ninie Kattegat i zachodnim Bałtyku; Morze Śródziemne i rzadziej Morze Czarne. Środowisko: w płytkich wodach przybrzeż­ nych, także w słonawych wodach i w ujściach rzek (przeważnie młode ryby), nad miękkim dnem obficie porośniętym glonami. Pokarm: młode tępogłowy odżywiają się plan­ ktonem, dorosłe drobnymi bezkręgowcami, detrytusem organicznym i glonami (np. okrze­ mkami), zbieranymi z dna lub odfiltrowanymi z namułów dennych.

Rodzina apogonowate (kardynałki morskie) (Apogonidae) Wygląd: krępe, wysokie ciało z dużą masywną głową. Oczy bardzo duże. Kość przedpokrywowa z piłkowanym brzegiem. Szeroki, skierowany skośnie do góry otwór gębowy; zęby drobne, spiczaste, jednakowe na obu szczękach. Dolne kości przełykowe są roz­ dzielone i pokryte ostrymi zębami. Dwie krót­ kie, wyraźnie od siebie oddzielone płetwy grzbietowe; pierwsza mniejsza podparta 6 twardymi promieniami, druga, położona na­ przeciwko podobnie zbudowanej płetwy odby­ towej, wzmocniona 1 twardym i 9 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z 2 twardymi i 8 miękkimi promieniami. Płetwy brzuszne silnie rozwinięte. Ubarwienie: pomarańczowoczerwone w jasnym odcieniu, z nieregularnie rozrzuconymi czarnymi punktami, W końcowej części trzonu ogonowego ciemniejsza strefa, mogąca niekiedy przybrać postać 2-3 plam. Końce płetw grzbietowych i płetwy odbytowej przyciemnione. Przez oko biegną 2 długie jas­ ne paski. Długość: do 10, maksymalnie 15 cm. Występowanie: północny Atlantyk; u wybrzeży zachodnioafrykańskich, Wyspy Kanaryjskie, Madera i Azory, Morze Śródziemne. Środowisko: u wybrzeży skalistych na głębo­ kości 10-200 m (latem 10-50 m). Pokarm: małe bezkręgowce, jaja i larwy innych morskich zwierząt. Tryb życia: apogony przebywają zazwyczaj niewielkim stadem u wejścia do szczelin skal­ nych i pieczar, dokąd natychmiast pierzchają w razie niebezpieczeństwa; dopiero nocą od­ dalają się nieco od swoich kryjówek. Rozród: tarło odbywane w miesiącach letnich ma formę żywych zalotów godowych. Zapłod­ nione ziarna ikry dzięki kleistym wypustkom sklejają się w kulistą grudkę, którą samiec nosi w pysku do czasu wyklucia się młodych. Gatunek pokrewny: we wschodnie rejony Mo­ rza Śródziemnego (u wybrzeży Izraela) prze­ niknął z Morza Czerwonego przez Kanał Sueski a. czarnopletwy* (A. nigripinnis).

Tryb życia: żwawa, żyjąca stadnie ryba, od­ bywająca dalekie wędrówki w poszukiwaniu pokarmu. Młode ryby przebywają zazwyczaj blisko powierzchni wody. Tępogłowy występu­ ją najliczniej na wiosnę i latem; zimą, jak się wydaje, zapadają w rodzaj „snu zimowego" zaprzestając pobierania pokarmu. Rozród: w Morzu Śródziemnym odbywa tarło od grudnia do marca, w Zatoce Biskajskiej od stycznia do kwietnia. Zawierające kroplę tłu­ szczu jaja unoszą się bezpośrednio nad dnem.

84

Barwena (Mullus surmuletus)

Antias (Anthias anthias)

Rodzina barwenowate (Mullidae) Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało pokryte dużymi łuskami (pod okiem dwie szczególnie duże łuski). Profil głowy umiarko­ wanie stromy, wypukły. Duże oczy osadzone są blisko wierzchu głowy. Na podbródku dwa dłu­ gie widlasto wydłużone wąsy. Dwie wyraźnie od siebie oddzielone płetwy grzbietowe; pierw­ sza podparta 7-8 twardymi, druga wzmocniona 8-9 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z 2 twardymi i 6-7 miękkimi promieniami. Ubar­ wienie: zależnie od pory roku, wieku ryby i głę­ bokości, na jakiej żyje, żółtawobrązowe do cze­ rwonego; łuski z ciemnym brzegiem. W ciągu dnia, zwłaszcza w stadzie, przez oko do płetwy ogonowej ciągnie się na bokach ciemnoczer­ wony do brązowego podłużny pas, a nad nim i pod nim od 4 do 5 żółtych smug; nocą wzór ten zanika przybierając formę rozmytego marmurkowania. Długość: do 40 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od Szkocji do Wysp Kanaryjskich, do Bergen w Norwegii, oraz w zach. części Bałtyku (u polskich brzegów przy­ padkowo - przyp. tłum.); Morze Śródziemne. Środowisko: dorosłe barweny preferują dno piaszczyste i muliste na głębokości 3-90 m, młodzież przebywa na glonorostowych łąkach. Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, wyszuka­ ne i wydobyte za pomocą długich wąsów. Tryb życia: barweny żyją samotnie lub tworzą stada do 50 osobników. Rozród: tarło odbywa się w miesiącach lipiec-wrzesień; na piaszczystym dnie na głę­ bokości 10-55 m. Niebiesko ubarwione larwy pędzą planktoniczny tryb życia, dopiero jako młode ryby (o ok. 5 cm długości ciała) prze­ chodzą do przydennego trybu życia. Gatunki pokrewne: barbata (M. barbatus) o bardzo stromo opadającym profilu głowy, 3 dużych łuskach pod okiem, na bokach ciała brak podłużnych smug; żyje na głębokości 10-300 m w pn. Atlantyku od kanału La Man­ che do Senegalu, Wysp Kanaryjskich i Azorów oraz w Morzu Śródziemnym, Czarnym i Azowskim. We wsch. rejony Morza Śródziemnego przeniknęły przez Kanał Sueski barwena molukańska (Upeneus moluccensis) i barwena złotopasa* [U. asymetricus).

Rodzina strzępielowate (Serranidae) Wygląd: podłużnie owalne, bocznie silnie spłaszczone ciało pokryte dużymi grzebykowatymi (ktenoidalnymi) łuskami. Czoło stro­ mo opadające, pysk zaokrąglony. Pokrywa skrzelowa z 2-3 kolcami, przedpokrywowa część wieczka o piłkowanym brzegu. Długa płetwa grzbietowa z 11 twardymi i 15 miękkimi promieniami; trzeci twardy promień u samców iglasto wydłużony. Płetwa odbytowa z 3 twar­ dymi i 7 miękkimi promieniami. Płetwy pier­ siowe wzmocnione kolcem i 5 miękkimi pro­ mieniami. Długie, silne płetwy brzuszne. Ze­ wnętrzne miękkie promienie dużej, głęboko wciętej płetwy ogonowej są nitkowato wydłu­ żone; płat dolny płetwy jest większy od gór­ nego. Ubarwienie: grzbiet i boki czerwone, brzuch różowawy. Na bokach głowy 3 żółte podłużne smugi, przechodzące na przednią część ciała. Płetwy brzuszne mają jasnofioletowe brzegi. Długość: zazwyczaj 15-24 cm, rzadko większy.

86

Występowanie: wschodni Atlantyk od Portuga­ lii do Madery, Azorów i Senegalu; Morze Śródziemne. Środowisko: u skalistych wybrzeży na dnie pełnym rozpadlin skalnych i pieczar, zazwy­ czaj na głębokości od 30 do 200 m. Pokarm: małe ryby i skorupiaki. Tryb życia: antiasy są rybami żyjącymi w sta­ dach. Zbita ławica przebywa blisko kryjówki, by w razie niebezpieczeństwa znaleźć w niej schronienie. Rozród: trze się na wiosnę. Inne szczegóły biologii rozmnażania są słabo poznane. Gatunki pokrewne: występujący w północnym Atlantyku od południowych rejonów Zatoki Bi­ skajskiej (skąd niekiedy wkracza do kanału La Manche) do Madery i Azorów oraz w Morzu Śródziemnym pelor (Callanthias ruber) prefe­ ruje położone blisko brzegu miejsca o skalis­ tym i mulistym dnie, położone na głębokości 50-300 m.

Wrakon (Polyprion americanus)

Granik wielki (Epinephelus guaza)

Rodzina strzępielowate (Serranidae) Wygląd: wysokie, krępe, bocznie spłaszczone ciało z dużą, wysoką głową. Łuski drobne, grzebykowate (ktenoidalne), pokrywające także nasady płetw grzbietowej, ogonowej i odby­ towej. Czoło stromo opadające, nad oczami lek­ ko wypukłe. Między oczami i na czole małe, cierniste grzebienie. Na pokrywie skrzelowej po­ dłużna kostna listwa; tylny brzeg kości przedpokrywowej piłkowany. Otwór gębowy szeroki z wysuwalnymi szczękami; żuchwa wystająca do przodu. Obie szczęki uzbrojone w stożkowa­ te zęby ustawione w szerokich pasmach. Zęby pokrywają także język. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielona z 11 bardzo mocnymi cierniami i 11-12 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 8-10 miękkimi promieniami. Płet­ wy piersiowe z jednym twardym i 5 miękkimi promieniami. Tylna krawędź płetwy ogonowej zaokrąglona lub prosta. Ubarwienie: dorosłe wrakonie mają grzbiet ciemnobrązowy (niekiedy z niewyraźnymi, jaśniejszymi plamami), boki brązowawe, a brzuch żółty. Młode osobniki są pokryte nieregularnie rozmieszczonymi białymi plamami i mniejszymi czarnymi punktami. Płet­ wa ogonowa biało obwiedziona. Długość: mak­ symalnie 2 m.

Rodzina strzępielowate (Serranidae) Wygląd: podłużnie owalne, bocznie spłaszczo­ ne ciało pokryte drobną grzebykowatą łuską. Pokrywa skrzelowa z 3 krótkimi kolcami; tylny brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum) piłkowany. Otwór gębowy szeroki z wy­ suwalnymi szczękami; żuchwa wystająca do przodu i pokryta łuskami. Obie szczęki uzbro­ jone w długie, spiczaste zęby, dzięki stawowe­ mu połączeniu u podstawy mogące odchylać się do tyłu. Płetwa grzbietowa długa, wcięta pomiędzy 11 bardzo mocnymi cierniami i 13-16 miękkimi promieniami. Płetwa odbyto­ wa z 3 twardymi i 8-9 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe z 1 twardym i 5 miękkimi promieniami. Tylna krawędź płetwy ogonowej zaokrąglona. Ubarwienie: grzbiet zielonkawobrązowy, boki jaśniejsze, brzuch żółtawy. Roz­ mieszczone promieniście na głowie wokół oczu żółtozielone marmurkowanie i prążki na bokach ciała przechodzą w poprzeczne smugi. Płetwa grzbietowa pomarańczowo obwie­ dziona, pozostałe płetwy z jasnoniebieskim obrzeżeniem. Długość: maksymalnie 1,40 m. Występowanie: Atlantyk - w zachodniej części od Gujany do Brazylii, we wschodniej od Zato­ ki Biskajskiej (bardzo rzadko dociera do brze­ gów Anglii i Irlandii) do południowej Afryki. Występuje także w Morzu Śródziemnym. Środowisko: u klifowych brzegów nad skalis­ tym dnem z licznymi kryjówkami w postaci szczelin i pieczar na głębokości 8-200 m (ma­ ksymalnie do 400 m). Pokarm: skorupiaki, mięczaki i ryby. Tryb życia: żyje samotnie w granicach wyraź­ nie wydzielonego terytorium, zapewniającego szereg dogodnych kryjówek, z których jedna lub dwie są wykorzystywane szczególnie czę­ sto. Większość czasu spędza w bezpośredniej bliskości schronienia lub w jego wnętrzu. Rozród: tarło odbywa w miesiącach letnich (przypuszczalnie w czasie pełni księżyca); ik­ ra unosi się swobodnie w wodzie. Gatunki pokrewne: w południowej części Mo­ rza Śródziemnego żyje 5 innych gatunków z rodzaju granik (Epinephelus), z których naj­ pospolitszy jest g. smugowy (£ alexandrinus).

Występowanie: Atlantyk od Nowej Fundiandii do Argentyny, i od Norwegii i brzegów Irlandii (rza­ dko) do Wysp Kanaryjskich oraz w Morzu Śród­ ziemnym; sporadycznie pojawia się w kanale La Manche i w Morzu Północnym. Środowisko: nad dnem skalistym i mulistym, zarówno blisko wybrzeża, jak i w strefie otwar­ tego morza. Młode wrakonie w górnych warst­ wach wody do głębokości 100-200 m, dorosłe sporadycznie do głębokości 1000 m. Pokarm: skorupiaki, mięczaki i ryby. Tryb życia: żyją zwykle samotnie przebywając blisko dryfujących przedmiotów lub unoszących się w wodzie taśmowatych glonów, jedynie mło­ de ryby zbierają się w małe stada. W niektórych rejonach w Morzu Śródziemnym, obserwowano, że ryba ta ciągnie w miesiącach letnich i jesien­ nych w pobliże wybrzeża i przebywa wtedy nie tylko blisko dryfujących przedmiotów. Rozród: w Morzu Śródziemnym trze się od sty­ cznia do kwietnia. 88

Strzępiel pisarz (Serranus scriba)

Piłczyk {Serranus hepatus)

Rodzina strzępielowate (Serranidae) Wygląd: podłużnie owalne ciało pokryte drobną grzebykowatą łuską także na głowie i żuchwie. Pokrywa skrzelowa z dwoma kolcami; tylny brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum) piłkowany. Otwór gębowy szeroki z wysuwalnymi szczękami. Zęby małe, spiczaste i nieru­ chome. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielo­ na, z 10 cierniami i 14-16 miękkimi promienia­ mi. Płetwa odbytowa z 2 twardymi i 7-8 mięk­ kimi promieniami. Płetwy piersiowe z jednym twardym i 5 miękkimi promieniami. Tylna kra­ wędź płetwy ogonowej zaokrąglona. Ubarwie­ nie: grzbiet i boki czerwonawo- lub żółtawobrązowe, pokryte 4-7 ciemnymi, niekiedy roz­ widlającymi się pasami poprzecznymi. Dorosłe strzępiele pisarze z dużą, niebieską lub fioleto­ wą plamą, schodzącą z boków na brzuch. Gło­ wa pokryta deseniem niebieskich lub czerwo­ nych wijących się plam, przypominających zna­ ki arabskiego pisma (stąd nazwa). Długość: maksymalnie 25 cm.

Rodzina strzępielowate (Serranidae) Wygląd: owalne, znacznie wyższe niż u s. pisarza ciało. Duże oczy średnicy prawie rów­ nej długości pyska. Pokrywa skrzelowa z dwo­ ma kolcami; tylny brzeg kości przedpokrywo­ wej piłkowany. Wzdłuż boków w rzędzie 50-60 łusek. Otwór gębowy szeroki z wysuwalnymi szczękami. Zęby małe, spiczaste i nierucho­ me. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielona, z 10 cierniami i 11-12 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 7 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe z jednym twar­ dym i 5 miękkimi promieniami. Tylna krawędź płetwy ogonowej zaokrąglona. Ubarwienie: czerwonawo- lub żółtawobrązowe, pokryte 3-5 ciemnymi pasami poprzecznymi, podbródek i brzuch białawe. Za ostatnim cierniem na płetwie grzbietowej wyraźna, czarna plama. Płetwy brzuszne ciemne. Długość: maksymal­ nie 13 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Portuga­ lii do Senegalu i Wysp Kanaryjskich. Występu­ Występowanie: wschodni Atlantyk od Zatoki Bi­ je także w Morzu Śródziemnym. skajskiej do południowej Afryki. Występuje tak­ Środowisko: na głębokości 5-100 m nad dnem mulistym, piaszczystym lub skalistym, że w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym. Środowisko: w płytkich wodach przybrzeżnych, szczególnie na łąkach trawy morskiej. zazwyczaj na głębokości powyżej 30 m, nad Pokarm: skorupiaki, mięczaki i małe ryby. dnem skalistym na łąkach glonorostów, częsty Tryb życia: piłczyk jest niezwykle płochliwą rybą, więc obserwuje się go bardzo rzadko, także na łąkach trawy morskiej. Pokarm: przeważnie małe ryby ławicowe, oka­ mimo że miejscami występuje licznie. Rozród: podobnie jak pokrewne gatunki pił­ zjonalnie także skorupiaki i mięczaki. Tryb życia: żyje samotnie w granicach wyraź­ czyk jest także obojnakiem wytwarzającym nie wydzielonego terytorium, bronionego w tym samym czasie żywotne jaja i plemniki. Trze się na wiosnę i latem. przed współplemieńcami. Rozród: tarło odbywa od maja do sierpnia. Gatunek pokrewny: nazywany przez hiszpańs­ Jest obojnakiem wytwarzającym w tym sa­ kich rybaków z powodu wspaniałego ubarwie­ mym czasie żywotne jaja i plemniki. Może nia i rozmiarów (do 35 cm długości) „Serrano więc dojść do samozapłodnienia. Jaja są przy­ imperial" czarnobok (5. atricauda) występuje od Zatoki Biskajskiej (rzadko) po Maroko, Maklejane do kamieni blisko brzegu. Gatunek pokrewny: kabryl (5. cabrilla) różni derę i Wyspy Kanaryjskie; w Morzu Śródziem­ się następującymi cechami: ma wydłużone nym trafia się u brzegów południowej Hiszpa­ ciało i drobne łuski (do 90 w rzędzie wzdłuż nii i Algierii. Jego ciało pokryte jest wyjątkowo ciała). Ubarwiony jest czerwonawobrązowo drobnymi łuskami grzebykowatymi (120-126 z 7-9 ciemniejszymi pasami poprzecznymi, łusek w rzędzie wzdłuż ciała), a tylna krawędź 2-3 niebieskozielonymi podłużnymi smugami płetwy ogonowej jest czarna. na głowie i tułowiu, oraz kilkoma żółtymi po­ dłużnymi paskami. Kabryl osiąga 20, rzadko 40 cm długości.

90

Dubiel (Puntazzo puntazzo) Rodzina prażmowate (Sparidae) Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało o silnie wypukłej w części wierzchołkowej gło­ wie i spiczastym, długim pysku. Łuski duże, grzebykowate (ktenoidalne), pokrywające rów­ nież głowę. Pokrywa skrzelowa bez kolców, a tylny brzeg kości przedpokrywowej (praeoperciilum) gładki. Otwór gębowy niewielki, osadzony nisko. Obie szczęki niemal równej długości, w niewielkim stopniu wysuwalne do przodu. Za rzędem szpatułkowatych, nachylo­ nych do przodu zębów rząd drobnych zębów żujących; lemiesz i łuki podniebienne bezzęb­ ne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielona, z 11 cierniami i 13-14 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa, równa połowie długości płe­ twy grzbietowej, z 3 twardymi i 12 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe z jednym twar­ dym i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: srebrzystoszare z 7-11 wąskimi, ciemnymi pa­ sami poprzecznymi i dużą czarną plamą na trzonie ogonowym. Płetwy bez śladu barwy żółtej; miękkopromiennne części płetw grzbie­ towej i odbytowej, jak również tylny brzeg płetwy ogonowej czarno obwiedzione. Dłu­ gość: maksymalnie 45 cm. Występowanie: wschodni Atlantyk od Konga do Zatoki Biskajskiej; Morze Śródziemne. Pokarm: porastające skały glonorosty i zwie­ rzęta na nich żyjące - podobne do siekaczy zęby służą zarówno do zeskrobywania, jak i obcinania glonów, natomiast małe zęby żują­ ce do rozgniatania skorupiaków, ślimaków i małży, kryjących się wśród glonów. Tryb życia: w przeciwieństwie do innych prażmowatych dubiel nie łączy się w stada, lecz raczej żyje samotnie. Rozród: tarło odbywa we wrześniu i paździer­ niku. Ikra i larwy są pelagiczne. Wiosną na­ stępnego roku małe dubiele, które osiągnęły już 5 cm długości, płyną do wód przybrzeż­ nych, zazwyczaj w zwartych gromadach. Sta­ da te z czasem stopniowo rozpraszają się.

92

Pagrus, p. różowy Sparus pagrus (Pagrus pagrus) Rodzina prażmowate [Sparidae) Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało. Głowa o stromo opadającym profilu, zaginają­ cym się ostro nad oczami. Duże, grzebykowa­ te (ktenoidalne) łuski, pokrywające również głowę. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg kości przedpokrywowej gładki. Otwór gębowy niewielki, osadzony nisko. Obie szczęki są w niewielkim stopniu wysuwalne do przodu; szczęka górna nieco dłuższa. W przodzie obu szczęk 4-6 mocnych zębów chwytnych; za nimi dwa rzędy zębów żujących. Le­ miesz i łuki podniebienne bezzębne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielona, z 12 cier­ niami i 9-11 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 8-9 miękkimi promie­ niami. Płetwy piersiowe z jednym twardym i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: sreb­ rzystoszare, płetwy z różowym połyskiem. Tyl­ na krawędź płetwy ogonowej w środkowej części czarno obwiedziona, na dolnym i gór­ nym wierzchołku biała. Za ostatnimi miękkimi promieniami płetwy grzbietowej na grzbiecie niewielka czerwonobrązowa plama, która szy­ bko zanika po śmierci ryby. Długość: maksy­ malnie 75 cm. Występowanie: wschodni Atlantyk od Angoli do Zatoki Biskajskiej, Madery i Azorów. Rzad­ ko spotykany u brzegów południowej Anglii; występuje także w Morzu Śródziemnym. Środowisko: latem na głębokości poniżej 20 m nad dnem piaszczystym i na łąkach trawy morskiej, chętnie także w pobliżu bloków skal­ nych obficie porośniętych glonami. Zimą jego populacje atlantyckie powracają w głębsze strefy wody nad szelfem kontynentalnym. Pokarm: rozmaite zwierzęta bentoniczne, chwytane za pomocą zębów chwytnych. Tryb życia: pagrus występuje bardzo rzadko na całym obszarze swego rozsiedlenia. Rozród: tarło odbywa latem. Ikra i larwy są pelagiczne. Larwy o ciele długości 5-9 mm, mają na głowie charakterystyczną listwę kost­ ną i kolce na pokrywie skrzelowej.

Dorada (Sparus auratus)

Amarel (Diplodus vulgaris)

Rodzina prażmowate (Sparidae) Wygląd: owalne, dość wysokie, bocznie spłasz­ czone ciało. Głowa o równomiernie wysklepionym, stromo opadającym profilu. Łuski grzebykowate (ktenoidalne), pokrywające również gło­ wę. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg kości przedpokrywowej (praeopercuium) gładki. Otwór gębowy niewielki, osadzony nisko, z gru­ bymi wargami. Obie szczęki są w niewielkim stopniu wysuwalnevdo przodu; szczęka górna nieco dłuższa. W przodzie obu szczęk 4-6 moc­ nych, stożkowatych zębów chwytnych; za nimi w szczęce górnej 4-5, w żuchwie 3-4 rzędy zębów żujących. Lemiesz i łuki podniebienne bezzębne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzie­ lona, z 11 cierniami i 13 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 11-12 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe z jednym twar­ dym i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: bar­ dzo zmienne, grzbiet zazwyczaj szary lub zabar­ wiony metalicznie, boki srebrzyste, brzuch bia­ ławy. Na górnym brzegu pokrywy skrzelowej szkarłatna, a na początku linii bocznej czarna plama. Rzucającą się w oczy charakterystyczną cechą żywej dorady jest złocisty pas (stąd na­ zwa naukowa- auratus czyli pozłacany) łączący oczy, który po śmierci ryby szybko blaknie. Dłu­ gość: maksymalnie 70 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od Senegalu (bar­ dzo rzadko) do Portugalii i Zatoki Biskajskiej, Azory; sporadycznie w pn. części Zatoki Bis­ kajskiej i u brzegów pd. Anglii; także w Morzu Śródziemnym i (rzadko) w Morzu Czarnym. Środowisko: na głębokości 5-30 m nad dnem skalistym i na łąkach trawy morskiej. Tryb życia: dorada jest przedstawicielem prażmowatych, żyjących w płytkich wodach. Zwy­ kle przebywa w niewielkich stadach, kryjąc się chętnie pod osłoną większych bloków skal­ nych. Wiosną i latem spotyka się większe ławi­ ce także nad dnem piaszczystym i mulistym w wodach słonawych. Jest bardzo wrażliwa na zimno.

Rodzina prażmowate (Sparidae) Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało o nieznacznie wypukłej głowie. Łuski grzebykowate, pokrywające również głowę. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg kości przed­ pokrywowej gładki. Otwór gębowy bardzo mały. Obie równej długości szczęki są w niewielkim stopniu wysuwalne do przodu. W każdej szczęce 8 dłutowatych, nachylonych do przodu zębów; za nimi dwa rzędy zębów żujących. Lemiesz i łuki podniebienne bezzębne. Płetwa grzbieto­ wa długa, nie podzielona, z 11-12 cierniami i 14-15 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z trzema twardymi i 14 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe z jednym twardym i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: grzbiet złocistobrązowy lub szary, brzuch srebrzysty. Na bokach 15—16 wąskich, mieniących się złoto pasów po­ dłużnych oraz rzucające się w oczy dwie siodlaste czarne plamy - jedna między oczami i płe­ twą grzbietową, druga na trzonie ogonowym. Długość: maksymalnie 40 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Senegalu (rzadko), Maroka, Madery i Azorów do Zatoki Biskajskiej; Morze Śródziemne. Środowisko: nad obficie porośniętym glonami dnem skalistym z piaszczystymi ławicami na głębokości 2-20 m; rzadziej w lagunach. Tryb życia: gatunek bardzo pospolity. Pokarm: wieloszczety i drobne skorupiaki. Rozród: tarło odbywa w październiku. Jaja i larwy są pelagiczne. Przobrażenie w młode ryby następuje gdy ciało ma 2 cm długości. Przewędrowują one do wód przybrzeżnych. Charakterystyczny dla dorosłych amareli siodlasty wzór barwny pojawia się dopiero wtedy, gdy młode ryby osiągną 4 cm długości. Gatunki pokrewne: zebryl (D. ceninus) ma od 4 do 5 szerokich poprzecznych pręg najczęś­ ciej rozwidlających się na brzuchu; sargus (D. sargus) ma od 7 do 8 wąskich, ciemnych poprzecznych pręg, dużą czarną plamę na trzonie ogonowym, ciemno obwiedzioną płet­ wę ogonową i szare płetwy brzuszne; prażma (D. annularis) odznacza się dużą czarną pla­ mą na trzonie ogonowym, żółtymi płetwami brzusznymi i czarną plamą u nasady płetwy piersiowej.

Pokarm: skorupiaki i mięczaki, rozgniatane si­ lnymi zębami żującymi. Rozród: trze się zimą w wodach otwartego morza, gdzie schodzi na większe niż zazwy­ czaj głębokości (przyp. tłum.).

94

Oblada (Oblada melanura)

Morlesz pręgowany [Lithognathus mormyrus)

Rodzina prażmowate (Sparidae) Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało o nieznacznie wypukłej głowie. Łuski grzebykowate (ktenoidalne), pokrywające również głowę. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum) gładki. Mały otwór gębowy o dużych wargach skierowany skośnie do góry. Obie równej długości szczęki są w niewielkim stop­ niu wysuwalne do przodu. Z przodu szczęk najbardziej zewnętrzne rzędy tworzą dłutowa­ te zęby, a po bokach spiczaste, stożkowate zęby; za nimi znajdują się 4 rzędy małych zębów żujących. Lemiesz i łuki podniebienne bezzębne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielona, z 11 cierniami i 14 miękkimi pro­ mieniami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 13-14 miękkimi promieniami. Płetwy piersio­ we z jednym twardym i 5 miękkimi promienia­ mi. Ubarwienie: srebrzystoszare z niewyra­ źnymi ciemnymi smugami. Na trzonie ogono­ wym rzucająca się w oczy duża czarna plama z szeroką białą obwódką. Długość: maksymal­ nie 30 cm.

Rodzina prażmowate (Sparidae) Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało o lekko wypukłej głowie i długim pysku. Sto­ sunkowo niewielkie oczy są umieszczone wy­ soko na głowie. Łuski grzebykowate, pokrywa­ jące również głowę. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg kości przedpokrywowej gładki. Poziomy otwór gębowy z grubymi war­ gami jest osadzony nisko. Obie szczęki są w niewielkim stopniu wysuwalne do przodu; szczęka górna lekko wystająca. Z przodu szczęk dużo pasm niewielkich zębów (najbar­ dziej zewnętrzne największe), za nimi w gór­ nej szczęce 3-4, a w żuchwie 2-4 rzędy zębów żujących. Lemiesz i łuki podniebienne bezzęb­ ne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielona, z 11-12 cierniami i 12 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 10-11 mięk­ kimi promieniami. Płetwy piersiowe z 1 twar­ dym i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: srebrzystoszare ze złotawymi plamami. Na bokach najczęściej 6 długich pręg poprzecz­ nych, między nimi węższe i krótsze, mniej widoczne poprzeczne smugi. Płetwy żółtawoszare. Długość: maksymalnie 30 cm. Występowanie: wschodni Atlantyk od Zatoki Biskajskiej do południowej Afryki (włącznie z Natalem). Występuje również w Morzu Śród­ ziemnym i Morzu Czarnym. Stwierdzono go także w zachodniej części Oceanu Indyjskiego iw Morzu Czerwonym.

Występowanie: wzdłuż wybrzeży wschodnioatlantyckich od Zatoki Biskajskiej i Portugalii po Angolę. Występuje także w Morzu Śródzie­ mnym i (bardzo rzadko) w Morzu Czarnym. Środowisko: przeważnie nad obficie porośnię­ tym glonami dnem skalistym na głębokości 2-3 m; odwiedza także ławice piaskowe i łąki trawy morskiej. Tryb życia: oblada łączy się najczęściej w wię­ ksze stada, rzadziej w mniejsze grupy. W przeciwieństwie do innych prażmowatych jest bardziej związana ze strefą otwartego morza. Pokarm: glony porastające skały i związane z nimi bezkręgowce. Rozród: trze się późną wiosną. Ikra jest skła­ dana bezpośrednio do wody; także larwy do późnego lata żyją pelagicznie. Jesienią zakoń­ czone zostaje ich przeobrażenie w młode ry­ by. Wędrują one wówczas do wód przybrzeż­ nych, gdzie przebywają często w strefie pły­ wów w powierzchniowych warstwach wody.

96

Środowisko: przeważnie nad dnem piaszczys­ tym, zwykle na głębokości 10-20 m. Jest nie­ wrażliwy ma zmiany zasolenia wody, więc może przebywać także w silnie zasolonych lagunach. Tryb życia: m. pręgowany jest pospolitą rybą ławicową, tworzącą zazwyczaj zwarte stada. Chętnie przebywa w pobliżu naniesionych przez wodę gnijących zwałów trawy morskiej. Bierze do pyska kawałki trawy i unosi je ku powierzchni, sortując niejako materiał. Nastę­ pnie wypluwa rośliny, a łyka znajdujące się między nimi drobne bezkręgowce. Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. Rozród: tarło odbywa od czerwca do lipca. Młode ryby o długości do 2 cm mają wyraźnie piłkowane praeoperculum.

Saipa (Sarpa salpa)

Bogar, morlesz bogar (Pagellus bogaraveo)

Rodzina prażmowate (Sparidae) Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało o równomiernie wypukłej głowie. Łuski grzebykowate (ktenoidalne), pokrywające również głowę. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg kości przedpokrywowej gładki. Mały, końcowy otwór gębowy. Obie równej długości szczęki są w niewielkim stopniu wysuwalne do przodu. Na szczękach zęby tnące ustawione tylko w jednym rzędzie - w szczęce górnej powycinane, w żuchwie trójkątne piłkowane. Lemiesz i łuki podniebienne bezzębne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielona, z 11-12 cie­ rniami i 14-16 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 13-15 miękkimi pro­ mieniami. Płetwy piersiowe z jednym twardym i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: srebrzystoszare z 10-12 złotawymi smugami. Tę­ czówka oka żółta. Nad nasadą płetw piersio­ wych czarna plama. Długość: maksymalnie 45cm.

Rodzina prażmowate (Sparidae) Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało o wypukłej, nad oczami nieco guzowatej gło­ wie, krótkim tępym pysku i dużych oczach (o średnicy większej od długości pyska). Łuski grzebykowate, pokrywające również głowę. Po­ krywa skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg kości przedpokrywowej gładki. Otwór gębowy mały. Obie równej długości szczęki są w niewielkim stopniu wysuwalne do przodu. W przodzie szczęk krótkie, zakrzywione, spiczaste zęby, za nimi małe, zaokrąglone zęby. Lemiesz i łuki podniebienne bezzębne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielona, z 12-13 cierniami i 11-14 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 11-13 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe z jednym twardym i 5 mięk­ kimi promieniami. Ubarwienie: szare do różowawego. U dorosłych bogarów linia boczna zaczyna się w dużej czarnej plamie (pod pierw­ szym cierniem w płetwie grzbietowej). Dłu­ gość: maksymalnie 50 cm (dożywa 15 lat). Występowanie: pn. Atlantyk od Senegalu, Madery i Azorów do Irlandii, rzadko dalej na północ do wybrzeży Norwegii i Morza Północ­ nego; Morze Śródziemne. Środowisko: przeważnie nad dnem mulistym na głębokości 150-700 m; młode bogary mogą przebywać także w płytszych wodach na głę­ bokości do 40 m, gdzie chronią się na dnie skalistym lub w pobliżu wraków. Tryb życia: poza Adriatykiem i północnymi rejonami obszaru swego rozsiedlenia bogar jest pospolitą rybą, spotykaną często w sta­ dach liczących wiele osobników. Mimo to nie­ wiele wiadomo o jego biologii i trybie życia. Pokarm: skorupiaki i skrzydłonogi. Rozród: trze się w okresie zimowym. Gatunki pokrewne: osiągający do 60 cm długo­ ści m. szkarłatny (P. erythrinus) odznacza się czerwoną barwą ciała, brakiem czarnej pla­ my, spiczastym pyskiem, średnicą oka mniej­ szą od długości pyska i czarnym ubarwieniem jamy gębowej i jamy skrzelowej. M. krwisty (P. acarne) osiąga tylko 35 cm długości. Jest ubarwiony różowo i ma czarną plamę u nasa­ dy płetw piersiowych, tępy pysk, a wnętrze jamy gębowej jest złotawe lub pomarańczowe.

Występowanie: wsch. Atlantyk od Zatoki Bis­ kajskiej do pd. Afryki (włącznie z Natalem); Morze Śródziemne i (rzadko) Morze Czarne. Środowisko: nad dnem piaszczystym i skalis­ tym obficie porośniętym glonami, na głęboko­ ści 5-100 m (maksymalnie 300 m); młode salpy przebywają w wodach przybrzeżnych głęboko­ ści nawet poniżej metra, przemieszczając się wraz z wodami pływów. Tryb życia: salpa jest bardzo pospolitą rybą ławicową, przede wszystkim w Morzu Śródzie­ mnym. Jej stada można łatwo rozpoznać po zwartej, charakterystycznie ukształtowanej strukturze. Często towarzyszą im inne gatunki ryb (np. seriole, bopsy). Pokarm: glony, małe skorupiaki. Rozród: trze się na wiosnę i jesienią. Ikra i larwy unoszą się swobodnie w toni wodnej. Pod koniec pierwszego roku życia młode sal­ py osiągają już 10-15 cm długości. Gatunek pokrewny: osiągający maksymalnie 30 cm długości bops (Boops boops) cechuje się wydłużonym, smukłym ciałem, płaską głową, dużymi oczami i małym, skośnym otworem gę­ bowym. Bops występuje od Szkocji i (rzadko) Norwegii do Angoli oraz w Morzu Śródziemnym, zwykle na średnich głębokościach (do 150 m).

98

Kielec, kielec w ł a ś c i w y [Dentex dentex)

Kantar (Spondyliosoma cantharus)

Rodzina prażmowate (Sparidae) Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało o dużej masywnej głowie; profil wysklepionej w części wierzchołkowej głowy stromo opada­ jący w kierunku pyska, a u dojrzałych do roz­ rodu samców nad oczami występuje mięsiste zgrubienie. Grzebykowate (ktenoidalne) łuski w liczbie 55-68 wzdłuż linii bocznej. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum) gładki. Ma­ łe oczy osadzone wysoko na głowie. Silne szczęki są w niewielkim stopniu wysuwalne do przodu. W przodzie obu szczęk od 4 do 6 dłu­ gich mocnych zębów chwytnych, za nimi liczne podobne, ale mniejsze zęby (nie są to jednak zęby żujące). Lemiesz i łuki podniebienne bez­ zębne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielo­ na, z 11-13 cierniami i 11-12 miękkimi promie­ niami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 7-9 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe z jed­ nym twardym i 5 miękkimi promieniami. Ubar­ wienie: grzbiet niebieskawosrebrzysty, boki z 4-5 niewyraźnymi ciemniejszymi pręgami po­ przecznymi i małymi niebieskimi punktami (szy­ bko niknącymi po śmierci ryby), brzuch mienią­ cy się srebrzyście. Stare kielce są często ubar­ wione jednolicie brudnoczerwono. Długość: ma­ ksymalnie 50 cm (masa ciała do 10 kg). Występowanie: pn. Atlantyk od Senegalu (bar­ dzo rzadko) i Madery do Zatoki Biskajskiej, sporadycznie także u pd. wybrzeży Wielkiej Brytanii, również w Morzu Śródziemnym i (ba­ rdzo rzadko) w Morzu Czarnym. Środowisko: nad dnem skalistym i na łąkach trawy morskiej na głębokości 10-200 m. Tryb życia: kielec jest bardzo aktywnym pły­ wakiem.

Rodzina prażmowate (Sparidae) Wygląd: wysokie, bocznie spłaszczone ciało; dojrzałe samce w obrysie prawie okrągłe, z sil­ nie wygrzbieconym karkiem i wklęsłym czołem. Młode kantary (o długości ciała ok. 15 cm) mają czoło wypukłe i spiczasty pysk. Mały otwór gę­ bowy jest osadzony nisko i nie sięga przedniego brzegu oka. W każdej szczęce zęby ustawione są w jednym rzędzie; zęby są małe, spiczaste, lekko zagięte, przednie są trochę większe. Płet­ wa grzbietowa długa, nie podzielona, z 11 cier­ niami i 12-13 miękkimi promieniami. Płetwa od­ bytowa z 3 twardymi i 9—11 miękkimi promienia­ mi. Płetwy piersiowe z jednym twardym i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: Młode kantary o długości ciała do 20 cm mają grzbiet szary do żółtego, boki srebrzyste, pokryte licz­ nymi, wielokrotnie przerywanymi podłużnymi smugami, a płetwy z białymi plamkami, przy czym płetwa ogonowa jest szeroko ciemno ob­ wiedziona. Dorosłe ryby są ciemno- lub niebieskoszare, często na bokach z 6-9 poprzecznymi pręgami. Samce w okresie godowym są niemal czarne z migotliwym zielononiebieskim pasem łączącym oczy. Długość: maksymalnie 50 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Orkadów do Maroka, Madery i Azorów i dalej na połu­ dnie do Angoli; w Morzu Północnym nie jest częsty. Występuje również w Morzu Śródziem­ nym i (bardzo rzadko) w Morzu Czarnym. Środowisko: w Morzu Śródziemnym nad dnem piaszczystym i na łąkach trawy morskiej na głębokości poniżej 15 m; u europejskich wy­ brzeży atlantyckich często również nad dnem skalistym i w sąsiedztwie wraków. Pokarm: drobne organizmy bentoniczne. Rozród: kantar jest jednym z niewielu gatun­ ków prażmowatych składających ikrę na dnie. Okres tarła przypada na kwiecień i maj. Sa­ miec płynie za samicą w czasie wyszukiwania dogodnego miejsca do złożenia ikry, następ­ nie za pomocą płetwy ogonowej wymiata w piasku owalne zagłębienie, do którego sa­ mica składa pojedynczą warstwą łatwo skleja­ jące się jaja. Okres rozwoju zarodków trwa ok. 9 dni. Samiec opiekuje się złożoną ikrą. Nary­ bek pozostaje do osiągnięcia 7-8 cm długości w pobliżu gniazda.

Pokarm: głowonogi i małe ryby. Rozród: trze się od marca do maja. Jaja mają 1-1,2 mm średnicy. Małe kielce do osiągnięcia 1,3 cm długości ciała są zielonkawożółte, po­ tem stają się szarozielone. Gatunki pokrewne: kielczak marokański (D. maroccanus) ma 47-51 łusek wzdłuż linii bo­ cznej, kielczak wielkooki (D. macrophthalmus) ma ogromne oczy, a kielec garbacz [D. gibbosus) odznacza się bardzo długim trzecim cierniem w płetwie grzbietowej.

100

Pysoń* wygrzbiecony* (Spicara maena)

Pysoń* smukły* (Spicara smaris)

Rodzina śródkolcowale (Centracanthidae) Wygląd: ciało nieco wygrzbiecone, przypomi­ nające kształtem ciało prażmowatych, z wyra­ źnie zarysowaną częścią karkową. Odległość między końcem pyska a tylnym brzegiem po­ krywy skrzelowej mniejsza od maksymalnej wysokości ciała (proporcje te zmieniają się zależnie od płci i wieku ryby). Głowa z profilu nad oczami wklęsła. Delikatne szczęki są da­ leko wysuwalne, a pokrywające je zęby drob­ ne. Wzdłuż linii bocznej 70-75 łusek. Długa płetwa grzbietowa jest jednakowej wysokości na całej długości (bez wcięcia), wzmocniona 11 cierniami i 12 miękkimi promieniami. Płet­ wa odbytowa z 3 twardymi i 10 miękkimi pro­ mieniami. Płetwy piersiowe są długie i spicza­ ste, płetwy brzuszne silne. Płetwa ogonowa wcięta. Ubarwienie: w zależności od wieku, płci i pory roku odmienne. Płetwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa brązowawoniebieskie z nieregularnie rozmieszczonymi niebieskimi cętkami, płetwy piersiowe brązowawożółte. Dorosłe samce mają często na głowie niebies­ ko połyskujące smugi. Pośrodku boków za­ wsze prostokątna plama, obejmująca u mło­ dych ryb wysokość dwóch, a długość 7-8 łu­ sek, u dorosłych wysokość trzech, a na dłu­ gość 6-7 łusek. Długość: samice do 21, samce 24 cm.

Rodzina śródkolcowate (Centracanthidae) Wygląd: ciało wydłużone, przypominające kształtem ciało prażmowatych, niższe niż u poprzedniego gatunku. Odległość między końcem pyska a tylnym brzegiem pokrywy skrzelowej mniejsza od maksymalnej wysoko­ ści ciała (proporcje te zmieniają się zależnie od płci i wieku ryby). Głowa z profilu równo­ miernie opadająca w kierunku pyska lub nad oczami wklęsła. Delikatne szczęki są daleko wysuwalne, a pokrywające je zęby drobne. Szczęka górna lekko wystająca. Wzdłuż linii bocznej 80-94 łusek. Długa płetwa grzbietowa jest jednakowej wysokości na całej długości (bez wcięcia), a stosunek jej wysokości do wysokości całego ciała zależy od wieku i płci ryby. Jest wzmocniona 11 cierniami i 11-12 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 8-10 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe są długie i spiczaste, płetwy brzuszne silne. Płetwa ogonowa wcięta. Ubar­ wienie: w zależności od wieku, płci i pory roku odmienne. Grzbiet zazwyczaj niebieska­ wo- lub brązowawoszary, brzuch srebrzysty. Na bokach ułożone w wielu pasmach niebies­ kawe cętki. Płetwy żółte lub szare. U samców wzdłuż płetwy odbytowej ciągnie się pasmo niebieskich plam, a na płetwie ogonowej w po­ przek. Pośrodku boków zawsze prostokątna plama. Długość: samice do 15, samce 20 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Wysp Kanaryjskich i Maroka do południowej części Zatoki Biskajskiej. Występuje również w Mo­ rzu Śródziemnym i w Morzu Czarnym. Środowisko: blisko wybrzeży na łąkach trawy morskiej i nad dnem mulistym do głębokości blisko 100 m.

Występowanie: północny Atlantyk od Wysp Ka­ naryjskich i Maroka do Portugalii. Występuje również w Morzu Śródziemnym i w Morzu Czarnym. Środowisko: blisko wybrzeży nad dnem mulistym i w sąsiedztwie łąk trawy morskiej. Pokarm: drobne organizmy bentoniczne. Tryb życia: wybitnie stanowiskowa ryba, która w sprzyjającym środowisku występuje często bardzo licznie. Rozród: tarło przypada na późną jesień. Sa­ miec wygrzebuje w piasku na głębokości 10-20 m okrągłą jamę gniazdową, do której samica składa ikrę. Kleiste jaja mocno lepią się do podłoża, a samiec je zaraz zapładnia.

102

Pokarm: drobne organizmy bentoniczne. Tryb życia: żyjąca przy dnie ryba ławicowa o słabo poznanej biologii. Rozród: tarło przypada na koniec okresu zi­ mowego. Pysoń smukły zbiera się wówczas w duże stada.

Kulbm, o r ł o r y b {Argyrosomus regius)

Kulbin czarny (Sciaena umbra)

Rodzina kulbinowate (Sciaenidae) Wygląd: ciało wydłużone, smukłe. Pysk za­ okrąglony, z szerokim otworem gębowym; żu­ chwa nieco wystająca do przodu. Zęby małe, spiczaste. Ciało pokryte dużą, cienką łuską grzebykowatą (ktenoidalną), na głowie nieco mniejszą; wzdłuż linii bocznej 50-55 łusek, przy czym linia boczna sięga aż na płetwę ogonową. Dwie płetwy grzbietowe rozdzielone wcięciem; pierwsza z 9-10 cierniami, druga, dwukrotnie dłuższa, podparta jednym cier­ niem i 27-29 miękkimi promieniami. Krótka płetwa odbytowa wzmocniona dwoma kolcami i 7-8 miękkimi promieniami. Trzon ogonowy szeroki, a tylna krawędź płetwy ogonowej pra­ wie prosta. Bardzo duże statolity (kamyki słu­ chowe, zwane też otolitami), większe niż u po­ zostałych gatunków ryb (używane często jako ozdoby lub talizmany). Bardzo silnie rozwinię­ ty jest pęcherz pławny, który zajmuje prawie całą jamę brzuszną. Ubarwienie: grzbiet srebrzystoszary lub brązowawy, boki jaśniejsze złociście lub srebrzyście lśniące, brzuch poły­ skujący srebrzyście. Płetwy ciemniejsze, sza­ re lub brązowe. Wnętrze jamy gębowej złota­ we; na wieczku skrzelowym występuje czasa­ mi ciemna plama. Długość: maksymalnie 2 m (masa ciała ponad 75 kg). Kulbin jest jednym z największych przedstawicieli kulbinowatych, jednak obecnie łowione osobniki tego gatunku mierzą tylko 40-60 cm długości. Występowanie: północny Atlantyk od Senegalu do południowej Anglii (na północ od kanału La Manche rzadki, większe okazy sporadycznie do południowej Norwegii). Występuje również w Morzu Śródziemnym i w Morzu Czarnym. Środowisko: w środkowej strefie toni wodnej, ale także blisko powierzchni; młode kulbiny również w wysłodzonych wodach lagun i ujść rzek (np. w delcie Nilu). Pokarm: ryby ławicowe, przede wszystkim przedstawiciele śledziowatych i cefalowatych. Tryb życia: daleko wędrująca ryba drapieżna, żyjąca w niewielkich stadach. Poluje na zdo­ bycz w górnych warstwach wody. Rozród: na tarło kulbiny gromadzą się w po­ bliżu wybrzeży (południowe rejony Morza Śródziemnego, Afryka Zachodnia).

Rodzina kulbinowate (Sciaenidae) Wygląd: masywne, wygrzbiecone ciało. Głowa o zaokrąglonym profilu. Pysk tępy; szeroki, prawie poziomy otwór gębowy, sięgający do tylnego brzegu oka. Ciało pokryte dużą, cien­ ką łuską grzebykowatą, na głowie drob­ niejszą. Linia boczna wyraźna, przechodząca na płetwę ogonową. Trzon ogonowy wysoki. Dwie płetwy grzbietowe, połączone delikatną błoną skórną; pierwsza z 10 cierniami, druga, która jest ponad dwukrotnie dłuższa, podparta jednym cierniem i 23-25 miękkimi promienia­ mi. Krótka płetwa odbytowa wzmocniona dwo­ ma kolcami (drugi masywniejszy) i 7-8 mięk­ kimi promieniami. Tylny brzeg płetwy ogono­ wej u młodych kulbinów czarnych jest lekko wcięty, u dorosłych prosty lub lekko wypukły. Statolity są bardzo duże. Pęcherz pławny sil­ nie rozwinięty. Ubarwienie: grzbiet i boki w różnych odcieniach brązu, złociście lśniące, brzuch jaśniejszy ze srebrzystym połyskiem. Wszystkie płetwy ciemne, jednak kolce w płet­ wach piersiowych i w płetwie odbytowej opalizująco białe, więc pod wodą są dobrze wido­ czne. Długość: maksymalnie 70 cm. Występowanie: północny Atlantyk od wód przybrzeżnych, Mauretanii, Maroka i Wysp Ka­ naryjskich do brzegów południowej Portugalii i znacznie mniej licznie w południowej części Zatoki Biskajskiej. Występuje również w Mo­ rzu Śródziemnym, Czarnym i Azowskim. Środowisko: głównie w płytkich wodach na głębokości 5-20 m nad skalnymi rozpadlinami i między blokami skalnymi, często także w po­ bliżu łąk trawy morskiej. Pokarm: małe ryby, skorupiaki i mięczaki. Tryb życia: w ciągu dnia kulbin czarny przeby­ wa w niewielkich stadach w pobliżu swoich kryjówek; stoi zupełnie spokojnie tylko lekko poruszając płetwą ogonową. Nocą rusza na łowy.

104

Rozród: w Morzu Śródziemnym tarło przypada na koniec wiosny i lato. ' Stosowana niekiedy nazwa „kulbak czarny" jest błędna, gdyż kulbak to rzadziej używany synonim hali­ buta (płastugoksztaltne); przywrócono więc użytą przez St. Rutkowicza w Encyklopedii ryb morskich nazwę „kulbin czarny" (przyp. tłum.).

Umbryna, d r u m iberyjski [Umbrina cirrosa)

Tasergal

Rodzina kulbinowate (Sciaenidae) Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone cia­ ło. Pysk zaokrąglony; szeroki, prawie poziomy otwór gębowy. Szczęka górna wystająca do przodu; zęby drobne, spiczaste. Na podbródku jeden mięsisty, krótki wąsik. Ciało pokryte du­ żą, cienką łuską grzebykowatą (ktenoidalną), na głowie drobniejszą. Wzdłuż biegnącej rów­ nolegle do grzbietu i przechodzącej na płetwę ogonową linii bocznej 50-60 łusek. Trzon ogo­ nowy wysoki. Dwie rozdzielone wcięciem płet­ wy grzbietowe; pierwsza z 10 cierniami, druga niższa, podparta jednym cierniem i 21-25 miękkimi promieniami. Krótka płetwa odbyto­ wa wzmocniona dwoma kolcami i 7 miękkimi promieniami. Tylny brzeg płetwy ogonowej prawie prosty. Statolity (otolity) są bardzo du­ że. Pęcherz pławny silnie rozwinięty. Ubarwie­ nie: grzbiet i boki jasnosrebrzyste, pokryte złocistymi, brązowofioletowo obwiedzionymi, poprzecznymi pręgami, brzuch ze srebrzy­ stym połyskiem. Tylny brzeg pokrywy skrzelowej czarny. Długość: maksymalnie metr. Występowanie: północny Atlantyk od Senegalu (rzadko) i Maroka do Zatoki Biskajskiej. Wy­ stępuje również w Morzu Śródziemnym, Czar­ nym i Azowskim. Przez Kanał Sueski przenik­ nęła do Zatoki Sueskiej w Morzu Czerwonym. Środowisko: przeważnie nad dnem piaszczys­ tym i mulistym, ale również między blokami skalnymi w strefie przybrzeżnej. Do lagun z wodą słonawą i w ujścia rzek wchodzą prze­ de wszystkim młode umbryny. Pokarm: wieloszczety, skorupiaki i mięczaki. Tryb życia: biologia tego gatunku jest słabo poznana. Umbryna jest samotnikiem. Rozród: w Morzu Śródziemnym tarło przypada na czerwiec.

Rodzina tasergalowate (Pomatomidae) Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone cia­ ło. Szeroki otwór gębowy, sięgający poza tyl­ ny brzeg oka; żuchwa wystająca do przodu. Bardzo silne uzębienie. Łuska drobna, pokry­ wająca policzki i pokrywy skrzelowe. Wzdłuż linii bocznej 95-106 łusek. Dwie płetwy grzbie­ towe; pierwsza z 7-8 cierniami, druga znacz­ nie wyższa, podparta jednym cierniem i 25-28 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona kolcem i 25-27 miękkimi promie­ niami; przed nią dwa krótkie ciernie. Duża płetwa ogonowa wcięta. Ubarwienie: grzbiet niebieski, boki rozjaśnione, brzuch białawy. Nasada płetw piersiowych czarna. Długość: maksymalnie 1,5 m (masa 12 kg), w Morzu Śródziemnym zwykle 40-90 cm. Występowanie: w tropikalnej i subtropikalnej strefie wszechoceanu poza środkowymi i połu­ dniowymi rejonami Oceanu Spokojnego; we wschodnim Atlantyku od Portugalii do Afryki Południowej. Występuje również w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym. Środowisko: w strefie otwartego morza na głę­ bokości 10-200 m. Pokarm: ławicowe ryby, głowonogi. Tryb życia: agresywna, szybko pływająca ryba drapieżna, polująca blisko powierzchni wody, najczęściej w dużym stadzie, na ławice innych ryb. Podążając śladem wędrujących stad swo­ ich ofiar zbliża się do wybrzeży, gdzie potrafi schwytać rybę o równych sobie rozmiarach. Zabija również wtedy, gdy jest już syta. Na trasie swojej łowieckiej wyprawy pozostawia często szeroki ślad znaczony porozrywanymi rybimi wnętrznościami i smugami krwi. Rozród: brak danych o tarliskach tego gatun­ ku. Młodzież dorasta w pobliżu wybrzeży.

Gatunek pokrewny: blisko spokrewniona umbryna kanaryjska (drum kanaryjski) (U. canarensis) żyje na większych głębokościach od 50 do 300 m (przeważnie 160-180 m), jedynie młodzież przebywa bliżej brzegu. U. kanaryjs­ ka występuje w zachodniej części Morza Śród­ ziemnego i we wschodnim Atlantyku od Zatoki Biskajskiej po Angolę.

106

(Pomatomus saltatoi)

Ostrobok pospolity (Trachurus trachurus)

Seriola olbrzymia, seriola (Seriola dumerili)

Rodzina ostrobokowate (Carangidae) Wygląd: długie, smukłe, bocznie spłaszczone ciało z wąskim trzonem ogonowym. Głowa o prawie prostym profilu. Duże oczy z prze­ zroczystymi powiekami tłuszczowymi. Pysk spi­ czasty; szeroki, skierowany skośnie ku górze otwór gębowy sięga do wysokości oka. Linia boczna biegnie do drugiej płetwy grzbietowej równolegle do linii grzbietu, następnie ulega przesunięciu w dół na środek boku: wzdłuż niej 69-79 wysokich łusek o spiczastym tylnym brzegu. Od początku pierwszej płetwy grzbieto­ wej prawie do końca drugiej ciągnie się wtórna linia boczna. Pierwsza płetwa grzbietowa krót­ ka i wysoka, z jednym wolnym i 8 połączonymi błoną cierniami, druga bardzo długa, podparta cierniem i 28-33 miękkimi promieniami. Długa płetwa odbytowa wzmocniona kolcem i 25-33 miękkimi promieniami; przed nią dwa wolne, silne kolce. Płetwy piersiowe długie, złożone sięgają do płetwy odbytowej. Płetwa ogonowa wcięta. Ubarwienie: grzbiet szary lub niebieskozielony, boki srebrzyste, metalicznie Iniące, brzuch białawy. Na pokrywie skrzelowej mała czarna plama. Długość: do 40 cm. Występowanie: Atlantyk - od Rio de Janeiro do Argentyny, od Trondheim w Norwegii do Afryki Południowej; Morze Północne i zach. część Bałtyku. Występuje również w Morzu Śródziemnym i rzadko w Morzu Czarnym. Środowisko: w wodach otwartego morza, przeważnie nad dnem piaszczystym, na głębo­ kości 10-100 m; zimą odpływa daleko od wy­ brzeży w głębsze warstwy wody. Pokarm: plankton, skorupiaki, głowonogi i ma­ łe ryby ławicowe.

Rodzina ostrobokowate (Carangidae) Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało. Głowa o słabo zakrzywionym profilu, małych oczach i długim, zaokrąglonym pysku; szeroki, prawie poziomy otwór gębowy sięgający do przedniego brzegu oka. Żuchwa nieznacznie wystająca do przodu. Wzdłuż linii bocznej 150-180 bardzo drobnych kolistych łusek. Dwie płetwy grzbietowe; pierwsza znacznie mniejsza podparta 6-8 twardymi promieniami, druga bar­ dzo długa, wzmocniona 34-39 miękkimi promie­ niami, przy czym pierwsze z nich są wydłużone. Długiej płetwy odbytowej nie poprzedzają wolne kolce. Kształtem, zwłaszcza wydłużoną przed­ nią częścią, przypomina ona bardzo drugą płet­ wę grzbietową. Jest podparta 2 kolcami i 18-20 miękkimi promieniami. Trzon ogonowy wąski, a tylny brzeg dużej płetwy ogonowej głęboko wcięty. Ubarwienie: grzbiet srebrzystoniebieski lub srebrzystoszary, boki jaśniejsze, złociście lśniące, brzuch biały ze srebrzystym połyskiem. Płetwa ogonowa żółtawa. Od karku do oczu biegną rozmyte, ciemniejsze smugi. Młode seriole są ubarwione żółto z poprzecznymi ciem­ nymi pręgami; tęczówka ich oka jest jaskrawo żółta. Długość: maksymalnie 2 m. Występowanie: ciepła i umiarkowana strefa Atlantyku, w zachodniej części od północnych stanów USA do Brazylii, we wschodniej od Zatoski Biskajskiej po Zatokę Gwinejską (po­ spolita u wybrzeży). Rzadko dociera na pół­ noc do południowych brzegów Anglii. Wystę­ puje również w Morzu Śródziemnym. Środowisko: przeważnie nad dnem skalistym. Pokarm: skorupiaki, głowonogi i małe ryby. Tryb życia: w niewielkim stadzie poluje blisko brzegów na małe ryby ławicowe. Rozród: trze się w miesiącach wiosennych i letnich w zależności od rejonu występowa­ nia. Pozostałe szczegóły biologii rozmnażania są słabo poznane.

Tryb życia: o. pospolity jest bardzo zręczną, szybko pływającą rybą, tworzącą duże stada. Rozród: dojrzewa płciowo pod koniec drugie­ go roku życia. Okres tarła trwa od listopada do marca (w Morzu Północnym trze się od maja do czerwca). Składana ikra unosi się swobod­ nie w wodzie; larwy i narybek chronią się niewielkim stadkiem pod osłoną meduz lub dryfujących w wodzie przedmiotów. Gatunek pokrewny: bardzo podobny o. śród­ ziemnomorski (T. mediterraneus) ma 78-92 łuski wzdłuż linii bocznej.

108

Gatunki pokrewne: s. dlugopłetwa* (S. rivoliana) występuje od Północnej Karoliny po Ar­ gentynę oraz od Madery do Afryki Południo­ wej. S. zebra (S. żonata) zasiedla Zatokę Mek­ sykańską i Karaiby, natomiast we wschodnim Atlantyku jest spotykana od Portugalii i Made­ ry po Afrykę Południową.

Pilot, ryba pilot (Naucrates ductor)

Sierpik okrągły 1 (Trachinotus ovatus)

Rodzina ostrobokowate (Carangidae) Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało z wąskim trzonem ogonowym. Głowa o niezna­ cznie zakrzywionym profilu i dużych oczach. Pysk zaokrąglony; szeroki, prawie poziomy ot­ wór gębowy sięga do wysokości oka. Łuski bardzo drobne, koliste (cykloidalne), także na policzkach. Linia boczna tworzy podłużny kil (stępkę) na trzonie ogonowym. Dwie płetwy grzbietowe; pierwsza to u dorosłych pilotów 4-5 wolnych, nie połączonych błoną skórną, krótkich cierni, druga bardzo długa, podparta jednym cierniem i 26-28 miękkimi promienia­ mi. Płetwa odbytowa poprzedzona dwoma krót­ kimi, wolnymi kolcami, wzmocniona jednym ko­ lcem i 16-18 miękkimi promieniami. Płetwy pie­ rsiowe krótkie i szerokie, długości równej dłu­ gości płetw brzusznych. Duża płetwa ogonowa zatokowato wcięta. Ubarwienie: szaroniebieskie z 5-7 niebiesko- lub brązowoczarnymi prę­ gami poprzecznymi, przechodzącymi także na drugą płetwę grzbietową i płetwę odbytową; pręgi te pojawiają się u młodych pilotów po osiągnięciu 36 mm długości. Długość: zazwy­ czaj 35 cm, rzadko do 70 cm. Występowanie: we wszystkich ciepłych i umiar­ kowanych strefach wszechoceanu; w pn. Atlan­ tyku od Maroka, Madery, Azorów i Zatoki Biskaj­ skiej po Wyspy Brytyjskie; Morze Śródziemne. Środowisko: wody otwartego morza. Pokarm: głównie planktonowe skorupiaki oraz resztki z rekinich uczt.

Rodzina ostrobokowate (Carangidae) Wygląd: wygrzbiecone, owalne, bocznie spłaszczone ciało z krótkim, wąskim trzonem ogonowym. Pysk krótki, okrągły, prawie dolny; mały otwór gębowy sięga ledwie za przedni brzeg oka. Zęby małe, spiczaste, szczotkowate. Łuski drobne, koliste, ułożone w liczbie ok. 127 wzdłuż prawie prosto biegnącej linii bocznej. Dwie płetwy grzbietowe; pierwszej odpowiada 5-7 wolnych cierni, z których pierwszy jest zakrzywiony ku przodowi, druga bardzo długa, podparta twardym i 24-25 miękkimi promienia­ mi. Podobna do drugiej płetwy grzbietowej dłu­ ga płetwa odbytowa wzmocniona kolcem i 23-25 miękkimi promieniami; poprzedzają ją dwa wolne, krótkie kolce. Płetwy brzuszne krót­ kie, wyraźnie mniejsze od płetw piersiowych. Płetwa ogonowa głęboko wcięta, ze spiczasty­ mi końcami płatów. Ubarwienie: grzbiet niebie­ skawo- lub srebrzystoszary, boki i brzuch sreb­ rzyste różowo opalizujące; na bokach 4-6 owa­ lnych, szarych lub czarnych plam. Spiczaste części drugiej płetwy grzbietowej i odbytowej oraz końce płatów płetwy ogonowej czarne; same płetwy (druga grzbietowa i odbytowa) żółte. Długość: maksymalnie 50 cm. Występowanie: wsch. Atlantyk od Zatoki Gwinejskiej, po kanał La Manche; Morze Śródziemne. Środowisko: w wodach otwartego morza. Rozród: trze się w miesiącach letnich. Gatunki pokrewne: osiągająca metr długości lichia2 dlugopyska* (Lichia amia) ma duży, spi­ czasty pysk z długimi szczękami i falisto bieg­ nącą linię boczną. Dorastająca do 65 cm długości Campogramma glaycos ma okrągły pysk z długi­ mi szczękami i prosto biegnącą linię boczną.

Tryb życia: pilot zawdzięcza potoczną nazwę rzekomemu naprowadzaniu rekina na poten­ cjalną zdobycz. Młode ryby gromadzą się przede wszystkim w niewielkich stadach pod parasolami dużych meduz, dryfującymi przed­ miotami i unoszącymi się w wodzie taśmowatymi glonorostami, starsze osobniki chętnie przebywają w pobliżu rekinów, mant, dużych żółwi morskich i łodzi. Rozród: trze się w miesiącach jesiennych i zi­ mowych. Jaja średnicy 1,3 mm i larwy są planktoniczne. Larwy przechodzą w rozwoju kilka stadiów; przy 5-10-milimetrowej długości ciała larwy mają głowę pokrytą spiczastymi cierniami (tzw. stadium xystophoruś) (larwy te opisywano niegdyś pod taką właśnie odrębną nazwą rodzajową - przyp. tłum.).

110

' Gatunek ten jest utożsamiany z s. Blocha (7; blochi), są to jednak dwa odrębne gatunki, dlatego propo­ nuje się dla niego nazwę „S. okrągły" (przyp. tłum). ' W Encyklopedii ryb morskich St. Rutkowicza za­ proponowano dla tego gatunku, być może przez zwyk­ le przeoczenie, nazwę polską „Amia", ale taka nazwa już istnieje na określenie słodkowodnej mięktawki (Amiacalva), co niestety kilkakrotnie powtórzono. Ponad­ to dla tej ryby (jako Hypacanthus amia) we wcześniej­ szym Małym słowniku zoologicznym: ryby wprowadzo­ no nazwę „Lichia" i taką nazwę niniejszym przywróco­ no. Pozostawienie nazwy „amia", nawet na drugim miejscu, nadal będzie źródtem dwuznaczności ter­ minologicznej - stąd proponowana również zmiana nazwy gatunkowej (przyp. tłum.).

Smagła, koryfena (Coryphaena hippurus)

Brama [Brama brama)

Rodzina smaglowate (koryfenowate) (Coryphaenidae) Wygląd: wydłużone, bocznie silnie spłaszczo­ ne ciało o delfinowatej głowie. Czoło z wie­ kiem staje się coraz bardziej strome, a u sta­ rych samców opada niemal pionowo. Szeroki otwór gębowy; żuchwa wystająca. Zęby spi­ czaste i zakrzywione. Linia boczna ponad płet­ wami piersiowymi łukowato wygięta ku górze. Drobne, koliste (cykloidalne) łuski tkwią głębo­ ko w skórze. Bardzo długa, sięgająca od gło­ wy prawie do płetwy ogonowej płetwa grzbie­ towa podparta 55-65 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona kolcem i 26-30 miękkimi promieniami. Płetwa ogonowa głę­ boko wcięta. Brak pęcherza pławnego. Ubar­ wienie: grzbiet niebieskawozielony, brzuch srebrzystobiatawy, intensywnie mieniący się złotem. Na ciele rozrzucone są ciemne i złote plamki. Płetwa ogonowa żółta, pozostałe zwy­ kle niebieskie. Długość: maksymalnie 1,9 m (masa ciała ok. 30 kg), samice zazwyczaj mniejsze.

Rodzina bramowate (Bramidae) Wygląd: bardzo wygrzbiecone, wysokie, owalne i bocznie silnie spłaszczone ciało. Głowa o bar­ dzo stromo opadającym w kierunku pyska, za­ okrąglonym profilu. Szeroki, skierowany skośnie do góry otwór gębowy; żuchwa wystająca. Uzę­ bienie bardzo silne. Oczy położone są na wyso­ kości środkowej linii ciała. Ciało poza pyskiem oraz nasady płetw okrywa gruba łuska ktenoidaIna, przy czym łuski mają podłużną listwę; wzdłuż linii bocznej znajduje się 70-90 łusek. Bardzo długa, o nieco wyższej przedniej części płetwa grzbietowa podparta 3-5 twardymi i 30-33 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona 2-3 twardymi i 27-28 miękkimi pro­ mieniami. Płetwy piersiowe bardzo długie, płet­ wa ogonowa głęboko wcięta. Ubarwienie: grzbiet szary, zielonkawobrązowy lub niebieska­ wy, boki i brzuch srebrzysto mieniące się. Płet­ wy piersiowe i tęczówka oka złotawe, płetwy grzbietowa i odbytowa ciemno obwiedzione. Po śmierci ryby bardzo szybko niknie srebrzysty połysk. Długość: maksymalnie 60 cm (masa cia­ ła ok. 6 kg).

Występowanie: szeroko rozprzestrzeniona w prawie wszystkich morzach strefy tropikal­ nej i umiarkowanej; wschodni Atlantyk i Morze Śródziemne. Środowisko: strefa otwartego morza w gór­ nych warstwach wody. Pokarm: ryby, skorupiaki i głowonogi. Tryb życia: smagła regularnie podejmuje dale­ kie wędrówki; przeważnie przebywa blisko po­ wierzchni, często dotrzymując towarzystwa in­ nym gatunkom ryb lub kryjąc się pod osłoną dryfujących przedmiotów i małych łodzi. Polu­ jąc na ptaszorowate wyskakuje często z wody na wysokość ponad metr; nocą wabi ją jasne światło. Rozród: termin tarła nie jest znany. Ikra pelagiczna. Gatunek pokrewny: podobnie szeroko rozsied­ lona jest s. mała (koryfena mała) (C. equiselis), która w naszej strefie geograficznej wy­ stępuje w Atlantyku po Morze Północne i Mo­ rze Śródziemne. Jej ciało jest bardziej wygrzbiecone, a profil głowy mniej stromo opadający w kierunku pyska.

112

Występowanie: w północnym Atlantyku od Madery oraz wybrzeży Hiszpanii i Portugalii po Norwegię, kanał La Manche i Morze Północne. Na północ od Zatoki Biskajskiej jest już jednak rzadka. Zwykle spotyka się tam tylko nielicznie egzemplarze bramy jesienią i zimą (w niektó­ rych jednak latach może również występować licznie), a pojedyncze osobniki docierają jesie­ nią do południowej Norwegii i do cieśniny Skagerrak. Brama żyje także w Morzu Śródzie­ mnym. Cały zasięg tego gatunku nie został jesz­ cze dokładnie poznany; wiadomo, że występuje także w Oceanie Indyjskim i w Pacyfiku. Środowisko: na głębokości 100-400 m. Pokarm: ryby ławicowe i głowonogi. Tryb życia: głębokowodna ryba otwartego morza. Rozród: trze się w głębokich warstwach wody przy temperaturze wody 20°C. Młode ryby znaj­ dowano w Morzu Śródziemnym (na głębokości poniżej 2700 m) i w środkowym Atlantyku. Gatunek pokrewny: blisko spokrewniona b. sre­ brzysta* (Pterycombus brama) może składać płetwy grzbietową i odbytową w podłużnych rowkach utworzonych przez wysokie łuski.

Wstęgówka (Cepola macrophthalma)

Chromis kasztanowy [Chrom is chrom is)

Rodzina wstęgówkowate (Cepolidae) Wygląd: bardzo wydłużone, smukłe, taśmowate ciało, zwężające się równomiernie w kie­ runku płetwy ogonowej. Głowa mała, za­ kończona tępym pyskiem. Szeroki, skierowany skośnie ku górze otwór gębowy; na obu szczę­ kach jednakowe, spiczaste, zakrzywione do wewnątrz zęby. Duże oczy o średnicy równej 1/3 wysokości głowy. Łuski bardzo drobne. Bardzo długa, sięgająca od głowy do płetwy ogonowej płetwa grzbietowa podparta 67-69 miękkimi promieniami. Trochę krótsza płetwa odbytowa wzmocniona 56-62 miękkimi pro­ mieniami. Płetwa ogonowa wąska z nitkowato wydłużonymi promieniami miękkimi. Ubarwie­ nie: grzbiet czerwonawy, boki jaśniejsze ze srebrzystym połyskiem, brzuch pomarań­ czowy lub żółty. Płetwa grzbietowa żółta z du­ żą, czerwoną plamą z przodu, odbytowa także żółta, płetwy piersiowe różowe, a płetwa ogo­ nowa czerwonawa. Długość: przeważnie 30-50 cm, rzadko 70 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Senegalu do Wysp Brytyjskich; zachodnia część kanału La Manche. Występuje także w Morzu Śród­ ziemnym, rzadko w zachodnich jego rejonach, w Morzu Czarnym brak jej zupełnie. Środowisko: przeważnie nad mulistym dnem na głębokości 70-200 m, rzadziej na łąkach trawy morskiej i nad dnem skalistym. Spora­ dycznie, zwłaszcza po sztormowej pogodzie, spotyka się wstęgówki w płytkich wodach. Pokarm: przeważnie planktonowe skorupiaki. Tryb życia: ryba bentoniczna, zagrzebująca się w miękkich osadach dennych lub szuka­ jąca kryjówki pod różnymi przedmiotami i w szczelinach. Tu spędza większość dnia. Dopiero z nadejściem zmroku uaktywnia się i wyrusza na łowy do strefy otwartej toni wodnej.

Rodzina garbikowate (Pomacentridae) Wygląd: bardzo wygrzbiecone, wysokie, owal­ ne i bocznie silnie spłaszczone ciało z bardzo głęboko wciętą płetwą ogonową. Mały, końco­ wy, skierowany skośnie do góry otwór gębo­ wy; żuchwa wystająca. Łuski bardzo grube w liczbie 24-30 wzdłuż linii bocznej. Długa płetwa grzbietowa podparta 14 twardymi i 10-11 miękkimi promieniami, przy czym jej tylna, miękkopromienna część jest wyższa. Płetwa odbytowa wzmocniona dwoma ciernia­ mi i 10-12 miękkimi promieniami. Ubarwienie: dorosłe eh. kasztanowe są ciemnobrązowe o ciemno obrzeżonych łuskach, młode o dłu­ gości ciała do centymetra mają na głowie opalizujące, niebieskie paski. Długość: ma­ ksymalnie 15 cm.

Rozród: niewiele wiadomo o biologii rozmna­ żania tego gatunku.

114

Występowanie: wschodni Atlantyk od Portuga­ lii do Angoli; Morze Śródziemne. Środowisko: przeważnie nad dnem skalistym blisko wybrzeży, rzadko na głębokości poniżej 25 m. Młodzież przebywa w zagłębieniach dna i pod osłoną skał, gdzie spotyka się ją szcze­ gólnie licznie w okresie jesiennym. Pokarm: zooplankton, wyląg ryb. Tryb życia: w Morzu Śródziemnym eh. kasz­ tanowy jest jedną z najpospolitszych ryb. Jest to zarazem jedyny tu przedstawiciel szeroko rozprzestrzenionej w wodach tropikalnych ro­ dziny garbikowatych. Spotyka się go przeważ­ nie w dużych stadach, które są osiadłe i ściśle trzymają się zajmowanego przez nie tery­ torium. Rozród: tarło odbywa w czerwcu i lipcu. Ławi­ ca złożona z osobników obu płci wybiera na tarlisko skłon skalny na głębokości przeważ­ nie 2-15 m lub piaszczystą łachę na większej głębokości. Wówczas samce wachlowaniem płetwy ogonowej i podrygującymi ruchami cia­ ła starają się zwrócić na siebie uwagę samic, które pozostają w stadzie w pobliżu. Opusz­ czają stado tylko wtedy, gdy składają ikrę na tarlisku. Samiec zapładnia złożone jaja. Po ok. 3 dniach samice opuszczają rejon tarła, nato­ miast samce opiekują się ikrą zapewniając wachlowaniem płetw dopływ świeżej wody i przepędzając rabusiów jaj.

Wargacz kniazik (Labrus bergylta)

Wargacz tęczak {Labrus bimaculatus)

Rodzina wargaczowate {Labridae) Wygląd: długie, krępe, okoniowate ciało o dużej, masywnej głowie i długim pysku. Grube, mięsiste wargi, z czym związana jest nazwa, zarówno na­ ukowa (labrum = wargi), jak i popularna. Szczęki daleko wysuwalne do przodu; na każdej rząd sil­ nych, stożkowatych zębów; kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum) gładki, nieząbkowany. Stosun­ kowo duże łuski koliste (cykloidalne), 41-47 wzdłuż linii bocznej, przebiegającej równolegle do linii grzbietu. Długa, nie podzielona płetwa grzbietowa podparta 18—21 twardymi i 9-13 mięk­ kimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona trzema twardymi i 8-12 miękkimi promieniami. Tak jak u wszystkich wargaczowatych pęcherz pławny występuje. Ubarwienie: zmienne zależnie od miejsca przebywania, wieku, dojrzałości płcio­ wej i „usposobienia" ryby, jednak tak, jak u wszystkich wargaczowatych, nie ma różnic w ubarwieniu obu płci. W podstawowej szacie barwnej przeważają odcienie zieleni lub brązu, niekiedy czerwieni, a często na każdej łusce znajduje się jasna plama. U niektórych osobni­ ków tego gatunku może na bokach ciała wystę­ pować jasna, podłużna smuga. Płetwy pokryte białymi punktami. Długość, maksymalnie 60 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od Norwegii i pn. Szkocji do wybrzeży zachodnioafrykańskich oraz wokół Azorów, Madery i Wysp Kanaryjs­ kich. Występuje także w zachodnich rejonach Morza Śródziemnego, jest tam jednak rzadki. Środowisko: przeważnie nad dnem żwirowatym i skalistym obficie porośniętym glonami, na głę­ bokości do 50 m (zwykle 5-20 m). Pokarm: drobne skorupiaki i mięczaki. Tryb życia: żyjąca samotnie ryba, aktywna jedy­ nie w ciągu dnia. Noc przesypia w pieczarach i rozpadlinach skalnych. Starsze osobniki prze­ bywają niemal wyłącznie w pobliżu kryjówek, młodsze wargacze kniaziki można natomiast spotkać, zwłaszcza wczesną jesienią, także w okresowych kałużach pozostałych po odpły­ wie w zagłębieniach skalistego gruntu. Jest bar­ dzo wrażliwy na nagłe spadki temperatury. Rozród: okres tarła przypada na maj i czer­ wiec. Samiec buduje gniazdo (ikra jest składa­ na na dnie).

Rodzina wargaczowate (Labridae) Wygląd: wydłużone, okoniowate ciało o długiej głowie i długim pysku. Szeroki otwór gębowy z grubymi, mięsistymi wargami. Szczęki daleko wysuwalne do przodu; na każdej rząd silnych, stożkowatych zębów (przednie największe): kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gar­ dłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej gładki. Wzdłuż linii bo­ cznej, przebiegającej równolegle do linii grzbie­ tu, 50-60 łusek. Długa, nie podzielona, prawie równej wysokości płetwa grzbietowa podparta 16-19 twardymi i 11-14 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona trzema twardymi i 9-12 miękkimi promieniami. Ubarwienie: doj­ rzałe płciowo wargacze tęczaki są bardzo róż­ nie ubarwione. Samce mają niebiesko opalizują­ cą głowę z ciemnymi podłużnymi paskami, przechodzącymi na żółto lub pomarańczowo za­ barwione boki. Nie występują u nich ciemne plamy na grzbiecie, natomiast w okresie godo­ wym na czole pojawia się biała plama. Samice mają ciało ubarwione żółto lub czerwonawopomarańczowo z trzema ciemnymi plamami na grzbiecie (dwie poniżej miękkopromiennej czę­ ści płetwy grzbietowej, trzecia na trzonie ogono­ wym). Między nimi białe pola, co sprawia, że wzór ten jest bardzo dobrze widoczny. Długość: samice maksymalnie do 30 cm, samce do 35cm. Występowanie: północny Atlantyk od Norwegii i północnej Szkocji do Senegalu oraz wokół Azorów i Madery. Występuje także w Morzu Śródziemnym.

116

Środowisko: przeważnie nad dnem żwirowatym i skalistym obficie pokrytym glonami oraz na łąkach trawy morskiej, na głębokości do 200 m, jedynie latem w płytkich wodach, zwykle jednak w głębszych warstwach wody niż inne gatunki z rodzaju Labrus. Pokarm: skorupiaki, mięczaki i wieloszczety. Tryb życia: żwawa, aktywna jedynie w ciągu dnia ryba. Noc spędza w pieczarach i rozpad­ linach skalnych. Rozród: tarło odbywa latem. Samiec w zajmo­ wanym przez siebie rewirze buduje gniazdo (ikra jest składana na dnie), a następnie opieku­ je się złożem jaj i broni go. Młode ryby przeno­ szą się później do płytkich wód przybrzeżnych.

Wargacz zielony (Labrus viridis)

Wargacz merula [Labrus merula)

Rodzina wargaczowate (Labridae) Wygląd: wydłużone ciało (jego wysokość mniejsza lub równa długości głowy) o długiej głowie i długim pysku. Grube, mięsiste wargi. Szczęki daleko wysuwalne do przodu; na każ­ dej rząd stożkowatych zębów; kość pod­ niebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum) gładki. Stosunkowo duże łuski koliste (cykloidalne), 41-49 wzdłuż linii bocznej, załamującej się w dół pod karkiem i dalej przebiegającej rów­ nolegle do linii grzbietu. Długa, nie podzielona płetwa grzbietowa podparta 17-19 twardymi i 10-14 miękkimi promieniami. Płetwa odbyto­ wa wzmocniona trzema twardymi i 9-12 mięk­ kimi promieniami. Ubarwienie:zmienne zależ­ nie od miejsca przebywania, wieku, dojrzało­ ści płciowej i „usposobienia" ryby, niekiedy całkowicie zielone ze szmaragdowymi plama­ mi, żółtozielone z białą podłużną smugą ciąg­ nącą się od głowy do płetwy ogonowej, wzglę­ dnie winnoczerwone do pomarańczowego z białymi smugami i plamami. Długość: mak­ symalnie 45 cm.

Rodzina wargaczowate (Labridae) Wygląd: wydłużone owalnie ciało (jego wyso­ kość w najwyższym miejscu większa od długo­ ści głowy) o stosunkowo małej głowie i krótkim pysku. Bardzo mały otwór gębowy z grubymi, mięsistymi wargami. Szczęki daleko wysuwal­ ne do przodu; na każdej rząd stożkowatych zębów. Kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej gładki. Łuski do­ brze widoczne, jednak stosunkowo małe, 40-48 wzdłuż linii bocznej, przebiegającej równolegle do linii grzbietu. Długa, nie podzielona płetwa grzbietowa podparta 17-19 twardymi i 11-14 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona trzema twardymi i 8-12 miękkimi promieniami. Tylna krawędź płetwy ogonowej z wyraźnym wcięciem w środkowej części. Ubarwienie: mniej zmienne niż u innych gatun­ ków z rodzaju Labrus, przeważnie oliwkowe lub niebieskoszare, niekiedy z niebieską plam­ ką na każdej łusce. Płetwy grzbietowa, ogono­ wa i odbytowa niebiesko obrzeżone; promienie płetw piersiowych są często brązowe lub po­ marańczowe. W okresie tarła wszystkie niebie­ skie partie ciała nabierają intensywnej barwy. Długość: maksymalnie 45 cm. Występowanie: północny Atlantyk od brzegów Portugalii do wód zachodnioafrykańskich (Ma­ roko, Senegal) oraz koło Azorów, w Morzu Śródziemnym i morzu Marmara. Środowisko: przeważnie na płyciznach w po­ bliżu skalistych urwisk i na łąkach trawy mors­ kiej na głębokości 2-50 m. Pokarm: jeżowce, mięczaki, skorupiaki oraz wieloszczety.

Występowanie: północny Atlantyk od Portuga­ lii do Maroka; Morze Śródziemne. Środowisko: u skalistych wybrzeży i na łąkach trawy morskiej na głębokości 2-50 m (starsze osobniki poniżej 15 m). Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, przede wszystkim wieloszczety, skorupiaki (wioślarki, pąkle, kraby) oraz małe ślimaki i małże. Tryb życia: słabo poznany; często spotyka się w. zielone leżące na boku na dnie i można się wtedy zbliżyć do nich na niewielką odległość. Rozród: tarło w miesiącach zimowych i wio­ sennych. Podobnie jak inne gatunki z rodzaju Labrustekie w. zielony ma możliwość zmiany płci. Większość osobników o długości ciała poniżej 28 cm to samice, natomiast wśród ryb o długości powyżej 38 cm przeważają samce. Nie stwiedzono jednak jeszcze funkcjonalnego obojnactwa.

118

Tryb życia: w. merula należy do typowych ryb strefy brzegowej; nie jest szybkim pływakiem i nie oddala się zbytnio od swoich kryjówek między skalnymi blokami lub gęstwiny trawy morskiej. Rozród: tarło w okresie późnozimowym lub na przedwiośniu. Ikra jest składana a trawie mor­ skiej; złożem opiekuje się samiec.

Wargacz śródziemnomorski (Symphodus mediterraneus)

Wargacz melops (Symphodus melops)

Rodzina wargaczowate (Labridae) Wygląd: wydłużone owalnie ciało o dużej gło­ wie i spiczastym pysku. Mały otwór gębowy; wargi dość grube. Szczęki wysuwalne do przodu; szczęka górna nieco dłuższa od żuch­ wy. W każdej szczęce dwa duże, stożkowate zęby (w żuchwie nieco mniejsze). Kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum) ząbkowa­ ny. Duże łuski koliste (cykloidalne), 30-35 wzdłuż linii bocznej, przebiegającej równoleg­ le do linii grzbietu. Długa, nie podzielona płet­ wa grzbietowa podparta 15-18 twardymi i 9-11 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona trzema twardymi i 8-12 miękkimi promieniami. Ubarwienie: samce przeważnie czerwonawobrązowe (w okresie godowym fioletowoczerwone z opalizującymi niebieskimi smugami i plamami); samice (i stojące nisko w strukturze dominacyjnej samce) jasnobrązowe do wyblakłej czerwieni, bez pasków. Za­ wsze dwie wyraźne ciemne plamy - jedna na nasadzie płetw piersiowych (u samców ciem­ noniebieska z żółtym obrzeżeniem, u samic ciemnobrązowa), druga na trzonie ogonowym powyżej linii bocznej. Ubarwienie ochronne: wąskie, białe, załamujące się prążki. Brodaw­ ka płciowa samca czarna, samicy biała. Diugość: maksymalnie 15 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Portuga­ lii do Maroka oraz w pobliżu Azorów i Madery; Morze Śródziemne, morze Marmara i Bosfor. Środowisko: wody przybrzeżne, blisko raf ska­ lnych i na łąkach trawy morskiej na głębokości do 50 m (młode ryby na płyciznach, w zimie i w miarę dorastania schodzi głębiej). Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. Tryb życia: gatunek pospolity, jednak o słabo poznanej biologii; spotyka się go zwykle, gdy żeruje w towarzystwie innych gatunków z ro­ dzaju Symphodus.

Rodzina wargaczowate (Labridae) Wygląd: owalne, nieco wygrzbiecone ciało o du­ żej głowie i długim, spiczastym pysku (wysokość ciała większa od długości głowy). Mały otwór gębowy; wargi mięsiste, grube. Szczęki daleko wysuwalne do przodu; na każdej szczęce rząd spiczastych, lekko zakrzywionych zębów. Kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej ząbkowany. Duże łuski kolis­ te, 31-37 wzdłuż linii bocznej, przebiegającej równolegle do linii grzbietu. Na policzku poniżej oka 5-6 rzędów łusek. Długa, nie podzielona płetwa grzbietowa podparta 14-17 twardymi i 8-11 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona trzema twardymi i 8-11 miękkimi promieniami. Ubarwienie: bardzo zmienne zale­ żnie od płci, dojrzałości płciowej i pory roku. Samce zielone, brązowe, czerwonawe lub żółte z połyskującymi paskami na pokrywie skrzelowej; samice z ciemnobrązowymi plamami. Za tylnym brzegiem oka rzucająca się w oczy niebieskoczarna półksiężycowata plama; ponadto zawsze występuje czarna plama na trzonie ogo­ nowym na lub nieco poniżej linii bocznej, która u ciemno ubarwionych samców może być słabo widoczna. Długość: maksymalnie 25 cm, zwykle jednak spotyka się osobniki o długości do 16 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Maroka i Azorów do Wysp Brytyjskich i środkowej Nor­ wegii; kanał La Manche, Morze Północne, Skagerrak, Kattegat i zachodnie rejony Morza Śród­ ziemnego (także w Adriatyku). Środowisko: nad obficie porośniętym glonami dnem skalistym (także w okresowych kałużach po odpływie) i na łąkach trawy morskiej na głębokości do 30 m. Pokarm: drobne skorupiaki i mięczaki. Tryb życia: w. melops jest najpospolitszym ga­ tunkiem z rodziny wargaczowatych w północnej części jego obszaru rozsiedlenia; jedynie zimą schodzi w głębsze warstwy toni wodnej i jest wtedy rzadziej spotykany. Rozród: tarło od kwietnia do lipca. Ikra jest składana do przygotowanego gniazda z fra­ gmentów glonów. W ciągu pierwszego roku ży­ cia ryby dorastają do 5-8 cm, trzyletnie mierzą 14-15 cm długości i są już dojrzałe do rozrodu.

Rozród: tarło od maja do czerwca. Samiec buduje gniazdo z fragmentów glonów, obsypu­ jąc je następnie piaskiem. Bardzo gwałtownie broni złożonej ikry, jednak nie zapewnia jej dopływu świeżej wody wachlowaniem płetw.

120

Wargacz linek 1 (w. tynka) (Symphodus tinca) Rodzina wargaczowate (Labridae) Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało; gło­ wa o wydłużonym profilu (nad oczami wklęsła, przed końcem pyska z niewielkim garbem). Oczy małe; pysk 3- lub 4-krotnie dłuższy od średnicy oka. Wargi bardzo grube, wydatne. Szczęki daleko wysuwalne do przodu; zęby ma­ łe, niemal całkowicie zarośnięte miękkim naskó­ rkiem. W górnej szczęce 8-24, w żuchwie 10 lub więcej zębów. Szczęka górna nieco dłuższa od żuchwy. Duże łuski koliste (cykloidalne), 33-38 wzdłuż linii bocznej; na policzkach pięć rzędów łusek. Długa, nie podzielona płetwa grzbietowa podparta 14-16 twardymi i 10-12 miękkimi pro­ mieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona trzema twardymi i 8-12 miękkimi promieniami. Części miękkopromienne płetw grzbietowej i odbytowej znacznie wyższe od części ciernistych. Ubarwie­ nie: bardzo zmienne, przeważnie żółtawooliwkowe z czerwonymi i niebieskimi cętkami, układającymi się na bokach ciała w podłużne smugi. Na nasadzie płetw piersiowych i u pod­ stawy płetwy ogonowej ciemna plama. Oczy po­ łączone ciemnym paskiem, co nieco przypomina uzdę. U samic i stojących niżej w strukturze dominacyjnej samców na bokach dwie podłużne smugi. Długość: samic do 25 cm, samców do 33 cm (największy gatunek rodzaju Symphodus). Występowanie: pn. Atlantyk od pn. wybrzeży Hiszpanii do Maroka. Występuje także w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym (najpospolitszy wargacz w Adriatyku i Morzu Tyrreńskim). Środowisko: wody przybrzeżne, blisko skał i łąk trawy morskiej na głębokości 1-50 m. Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. Tryb życia: gatunek mało płochliwy. Rozród: tarło od maja do czerwca. Samiec w przeciwieństwie do pozostałych gatunków z rodzaju Symphodus nie buduje gniazda. Tylko duże samce zdobywają terytorium, na którym, zazwyczaj na porośniętym glonami bloku skal­ nym, samice składają ikrę. Samiec wprawdzie nie wachluje złoża płetwami, ale pilnie je strze­ że i broni zaciekle przed rabusiami jaj. 1 W Encyklopedii ryb morskich St. Rutkowicz zapropono­ wał dla tego gatunku nic nie znaczącą polską nazwę „wargacz tynka", nie biorąc pod uwagę, że autor opisu naukowego miat najprawdopodobniej na uwadze jego podobieństwo do lina (Tinca tinca) (przyp. tłum.).

122

Skrzelówka Symphodus roissali (Crenilabrus quinquemaculatus) Rodzina wargaczowate (Labridae) Wygląd: wygrzbiecone, owalne ciało o długiej głowie i spiczastym pysku (maksymalna wyso­ kość ciała 3- do 3,5-krotnie mniejsza od długości całego ciała). Mały otwór gębowy z grubymi wargami. Szczęki wysuwalne do przodu; w szczęce górnej 10-12, w żuchwie 10—16 stoż­ kowatych zębów. Kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej delikatnie ząbkowany. Bardzo duże łuski koliste, 30-33 wzdłuż linii bocznej, przebiegającej równolegle do linii grzbietu do ostatnich promieni płetwy grzbietowej, następnie załamującej się i ciągną­ cej się na trzonie ogonowym poziomo. Na poli­ czkach cztery rzędy łusek. Długa, nie podzielo­ na płetwa grzbietowa podparta 14-15 twardymi i 9 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona trzema twardymi i 8-9 miękkimi promieniami. Ubarwienie: bardzo zmienne, przeważnie jasnobrązowe z dużymi, czarnymi plamami. Dojrzałe płciowo samce zielonkawe, z trzema podłużnymi czerwonymi smugami, czerwonymi wargami, niebieskozielono pas­ kowanymi pokrywami skrzelowymi i rubinowoczerwoną tęczówką oka; samice brązowawe lub zielonkawe z brązowoczarnymi plamami, także na żółtomosiężnym brzuchu, i z jasnonie­ bieską czopowatą brodawką płciową. Długość: maksymalnie 15 cm. Występowanie: północny Atlantyk od północnych wybrzeży Hiszpanii do Gibraltaru. Występuje także w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym. Środowisko: w strefie przyboju u skalistych wy­ brzeży i nad skalnymi blokami wśród łąk trawy morskiej na głębokości do 30 m. Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. Tryb życia: nieco płochliwy, rzadko swobodnie pływający wargacz, znikający natychmiast w ra­ zie niebezpieczeństwa w gąszczu trawy mors­ kiej lub szczelinie skalnej. Rozród: tarło od kwietnia do czerwca. Tylko du­ że samce budują w zajętym rewirze większą licz­ bę gniazd w postaci półkolistych wzgórków z ro­ ślinnego materiału z jamą u podstawy i opiekują się nimi. Do momentu wyklucia się larw dopro­ wadzają świeżą wodę wachlowaniem płetw.

Wargacz szary (Symphodus cinereus)

Wargacz ostronosy (Symphodus rostralus)

Rodzina wargaczowate (Labridae) Wygląd: wydłużone, owalne ciato o długiej gło­ wie i spiczastym pysku (maksymalna wysokość ciała równa długości głowy). Maty otwór gębo­ wy z mięsistymi wargami. Szczęki wysuwalne do przodu; w szczęce górnej 20-28 (przednie skierowane nieco do przodu), w żuchwie 28 zębów. Kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum) delikatnie ząbkowany. Duże łuski koliste (cykloidalne), 31-35 wzdłuż linii bocznej, o prawie prostym przebiegu, a na trzonie ogonowym przechodzącej na jego grzbietową stronę. Na policzkach dwa rzędy łusek. Długa, nie podzie­ lona płetwa grzbietowa podparta 12-15 twardy­ mi i 9-11 miękkimi promieniami. Płetwa odbyto­ wa wzmocniona trzema twardymi i 8-10 mięk­ kimi promieniami. Ubarwienie: przeważnie pia­ skowo-, rzadziej popielatoszare, żółtawe lub zie­ lonkawe. Dojrzałe płciowo samce z niebieskozielono paskowanymi pokrywami skrzelowymi, czarną plamą powyżej płetw piersiowych, nie­ bieskim obrzeżeniem płetw grzbietowej i odby­ towej oraz miedzianoczerwoną tęczówką oka; samice brązowoszare z dwiema brązowymi po­ dłużnymi smugami, a bez barwnego wzoru na pokrywach skrzelowych; w okresie godowym 4-5-milimetrowej długości brodawka płciowa sa­ micy jest czarna. U obu płci na spodzie pod­ stawy ptetwy ogonowej i na nasadzie pier­ wszych cierni w płetwie grzbietowej po jednej czarnej plamie. Długość: maksymalnie 16 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Zatoki Bis­ kajskiej do Gibraltaru; Morze Śródziemne. Środowisko: na łąkach trawy morskiej i na ich obrzeżu, przede wszystkim w płytkich zatokach i lagunach, na głębokości do 20 m. Pokarm: drobne skorupiaki i mięczaki. Rozród: tarło od maja do czerwca. Samiec bu­ duje na piaszczystym dnie gniazdo z fragmen­ tów glonów, obsypując je i sklejając piaskiem. Broni złożonej ikry, a także zapewnia jej dopływ świeżej wody wachlowaniem płetw. Gatunki pokrewne: w. ocznik* (S. ocellatus) o czerwonoobwiedzionej plamie na pokrywie skrzelowej; w. czamoogonowy* (S. melanocercus) z czarnym, pasem na płetwie ogonowej.

Rodzina wargaczowate (Labridae) Wygląd: wydłużone ciało o wklęsłej przed ocza­ mi głowie i bardzo długim, spiczastym pysku. Mały otwór gębowy z wąskimi, delikatnymi war­ gami. Szczęki daleko wysuwalne do przodu; w każdej rząd małych, spiczastych zębów. Kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej delikatnie ząbkowany. Duże łuski koliste, 30—35 wzdłuż linii bocznej, przebie­ gającej równolegle do linii grzbietu do ostatnich promieni płetwy grzbietowej, następnie załamu­ jącej się ostro do dołu i ciągnącej się na trzonie ogonowym poziomo. Długa, nie podzielona płet­ wa grzbietowa podparta 14-16 twardymi i 9-12 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmo­ cniona trzema twardymi i 9-11 miękkimi promie­ niami. Ubarwienie: zmienne, jednak różnice u obu płci nie są zbyt istotne; przeważnie brązo­ wawe, czarniawe lub zielonkawe. Samce w sza­ cie godowej niekiedy czerwonawe, samice z na­ brzmiałym brzuchem barwy mosiężnożółtej. Rzucająca się w oczy u obu płci brodawka płciowa otoczona czarną plamą (obejmującą także otwór odbytowy), u samic dużą i sercowatego kształtu, u samców znacznie mniejszą. Dłu­ gość: maksymalnie 12 cm. Występowanie: Morze Śródziemne i Morze Czarne.

124

Środowisko: blisko raf skalnych i na łąkach tra­ wy morskiej na głębokości do 20 m (przeważnie poniżej 15 m głębokości). Pokarm: głównie drobne skorupiaki (np. kre­ wetki). Tryb życia: pospolity wargacz, który jednak w pół­ nocnej części swego zasięgu pojawia się u ska­ listych wybrzeży dopiero w miesiącach letnich (od lipca). Często pojedynczo lub parami towa­ rzyszy większemu wargaczowi linkowi. Pływa przeważnie z głową skierowaną ukośnie do dołu. Rozród: podczas tarła samiec wygrzebuje pys­ kiem piaszczystą jamę, formuje wał czołowy z naniesionych fragmentów glonów, które nastę­ pnie obsypuje piaskiem. W ten sposób powstaje półkolista jama gniazdowa, do której wciska się samica, by złożyć ikrę. Samiec przejmuje póź­ niej opiekę nad złożem, zapewniając dopływ świeżej wody wachlowaniem płetw.

Jaskroń (Centrolabrus exoletus)

Skalik, wargacz skalik [Centrolabrus rupestris)

Rodzina wargaczowate (Labridae) Wygląd: podłużnie owalne, w starszym wieku wygrzbiecone ciało o małej, krótkiej głowie i krótkim, spiczastym pysku. Mały otwór gębowy (sięgający prawie do połowy odległości od koń­ ca pyska do przedniego oka); wargi grube, mię­ siste. Szczęki wysuwalne do przodu, z jednym pasmem stożkowatych zębów. Kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum) w dolnej i górnej części ząbkowany. Duże łuski koliste (cykloidalne), 33-37 wzdłuż linii bocznej, która poniżej miękkopromiennej części płetwy grzbietowej załamuje się ku dołowi. Długa, niska płetwa grzbietowa podparta 18-20 twardymi i 5-7 miękkimi promie­ niami. Płetwa odbytowa wzmocniona 4-6 (prze­ ważnie 5) twardymi i 6-8 miękkimi promieniami. Ubarwienie: grzbiet zazwyczaj brązowoczerwony, boki żółtobrązowe, brzuch srebrzyście poły­ skujący. U samca w szacie godowej na grzbie­ cie i bokach pojawiają się niebieskie, mieniące się plamy i dwie opalizujące niebieskie smugi ciągnące się od oczu do kąta pyska. Długość: maksymalnie 18 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Grenlandii i Norwegii do Portugalii; w południowych rejo­ nach Morza Północnego nie występuje. Środowisko: strefa wzrostu glonorostów, prze­ ważnie wśród bloków skalnych i na łąkach glo­ norostów i trawy morskiej poniżej strefy pływów. Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. Tryb życia: mimo, że jest to lokalnie gatunek pospolity, jego biologia pozostaje dotychczas nie znana. Rozród: trze się w miesiącach letnich; jaja są składane na glonach. Gatunki pokrewne: u skalistych wybrzeży Azo­ rów, Wysp Kanaryjskich i Madery w sąsiedztwie raf skalnych i na łąkach trawy morskiej występu­ je blisko spokrewniony j. trociak* (C. trutta). W wodach przybrzeżnych od Norwegii do wy­ brzeży zach. Afryki i u brzegów Madery, Azorów i Wysp Kanaryjskich (na skalistym i piaszczys­ tym dnie na głębokości 60-250 m) występuje pokrewny palon (Acantholabrus pa/ioni), który cechuje się smukłym ciałem i obecnością czar­ nej plamy w miejscu przejścia ciernistej części płetwy grzbietowej w miękkopromienną.

Rodzina wargaczowate (Labridae) Wygląd: wydłużone, smukłe ciało o długiej gło­ wie i spiczastym pysku. Mały otwór gębowy z wąskimi wargami. Szczęki daleko wysuwalne do przodu, z dwoma pasmami stożkowatych zębów (przednie zakrzywione i lekko nachylone do przodu). Kość podniebienna bezzębna, a dol­ ne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żują­ ce. Brzeg kości przedpokrywowej bardzo deli­ katnie ząbkowany. Duże łuski koliste, 34-40 wzdłuż linii bocznej, ciągnącej się równolegle do linii grzbietu. Długa, jednakowej wysokości na całej długości płetwa grzbietowa podparta 16-18 twardymi i 8-10 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona trzema twardymi i 7-10 miękkimi promieniami. Brodawka płciowa nie występuje. Ubarwienie: dorosłe skaliki są czerwonawe lub brązowawe, na bokach z ok. 10 tworzonymi przez punkty podłużnymi smugami; od szczęki górnej do dolnego brzegu oka ciem­ niejszy pasek, a nad nim często jasna smuga. Młode skaliki są jasnobrązowe lub jasnozielone. Zawsze występują dwie czarne plamy - pierw­ sza owalna na górnej, końcowej części trzonu ogonowego, druga obejmująca pierwsze ciernie płetwy grzbietowej. Długość: maksymalnie 18 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Norwegii do Maroka; kanał La Manche. Występuje także w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym. Środowisko: blisko porośniętych glonami bloków skalnych i na łąkach trawy morskiej na głęboko­ ści 1-50 m (przeważnie 6-10 m). Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. Tryb życia: skalik jest w Atlantyku pospolitym gatunkiem. Zimą przypuszczalnie odpływa w głębsze warstwy wody. Rozród: dojrzewa płciowo pod koniec drugiego roku życia po osiągnięciu 15-18 cm długości ciała. Tarło odbywa w miesiącach letnich. Szkli­ ste, milimetrowej średnicy jaja i narybek unoszą się swobodnie w wodzie. Uważa się, że osobniki rodzicielskie giną po tarle. Gatunek pokrewny: Mówka* pasiasta* (Lappanella fasciata = L iris) występuje w głębokowo­ dnej (100-200 m), skalistej strefie zach. rejonów Morza Śródziemnego (łącznie z Adriatykiem) i wokół Madery. Odznacza się obecnością dwóch silnych kłów (zębów chwytnych) w przodzie górnej szczęki.

126

Korys doncela, korys, tęczak (Corisjulis)

T a l a s o m a pawia (Thalassoma paw)

Rodzina wargaczowate (Labridae) Wygląd: wydłużone, niskie ciało o długim, spi­ czastym pysku. Mały otwór gębowy z szerokimi mięsistymi wargami. Szczęki wysuwalne do przodu, z 1-2 pasmami drobnych, spiczastych zębów (przednie lekko zakrzywione do przodu). Kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gar­ dłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum) gładki. Bardzo małe łuski koliste (cykloidalne), 73-80 wzdłuż linii bocznej, która ciągnąc się począt­ kowo równolegle do linii grzbietu obniża się potem ostro w dół. Policzki bezłuskie. Długa, na całej długości jednakowej wysokości płetwa grzbietowa podparta 9 twardymi i 12 miękkimi promieniami (u samca trzy pierwsze ciernie są dłuższe). Płetwa odbytowa wzmocniona trzema twardymi i 11-12 miękkimi promieniami. Ubar­ wienie: dorosłe samce z czarną i pomarańczo­ wą plamą na początku płetwy grzbietowej, po­ marańczową zygzakowatą wstęgą wzdłuż bo­ ków i czarną, klinowatą plamą za płetwami pier­ siowymi. Samice i młode korysy z niebieską pla­ mą na brzegu pokrywy skrzelowej i jasną, po­ dłużną smugą od końca pyska po płetwę ogono­ wą; występują ponadto różnie ubarwione osob­ niki w przejściowej fazie zmiany płci z samicy na samca. Długość: samice do 18, samce do 25 cm. Występowanie: północny Atlantyk od wybrzeży zachodnioafrykańskich, Wysp Kanaryjskich, Madery i Azorów do Zatoki Biskajskiej; jako rzadki, przypadkowy gość dociera na północ do kanału La Manche, sporadycznie także do połu­ dniowej Skandynawii. Występuje również w Mo­ rzu Śródziemnym i południowych rejonach Mo­ rza Czarnego.

Rodzina wargaczowate (Labridae) Wygląd: podłużnie owalne, krępe ciało o tępym pysku. Mały otwór gębowy z szerokimi wargami. Szczęki wysuwalne do przodu, z jednym rzędem małych, spiczastych zębów (dwa przednie u gó­ ry i u dołu wykształcone w postaci kłów). Kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej gładki. Duże łuski koliste, 26-31 wzdłuż linii bocznej, biegnącej do jedena­ stego miękkiego promienia równolegle do linii grzbietu, a następnie załamującej się ostro ku dołowi i biegnącej już do płetwy ogonowej po­ ziomo. Długa, niska płetwa grzbietowa podparta 8 twardymi i 12-13 miękkimi promieniami. Płet­ wa odbytowa wzmocniona trzema twardymi i 10-12 miękkimi promieniami. Tylny brzeg płet­ wy ogonowej u młodych talasom prosty, u doro­ słych, zwłaszcza u samców, skrajne górne i dol­ ne promienie są wydłużone. Ubarwienie: doros­ łe samce z czerwoną i niebieską, poprzeczną pręgą od przedniej części płetwy grzbietowej do płetw brzusznych, zielonymi bokami i ciemno­ czerwoną głową pokrytą niebieskimi liniami. W ubarwieniu samic i młodzieży przeważa bar­ wa mszystozielona. Występują jasne paski oraz czarna plama niemal dokładnie pośrodku ciała poniżej płetwy grzbietowej. Długość: maksymal­ nie 20 cm.

Środowisko: w strefie wzrostu glonorostów przy skalistych brzegach i na łąkach trawy morskiej na głębokości do 120 m. Pokarm: małe skorupiaki i mięczaki. Tryb życia: spotykany przeważnie w niedużych stadach, żwawo pływający wargacz, żerujący w pobliżu brzegów. Z zapadnięciem zmroku zagrzebuje się silnymi ruchami ogona w piasz­ czystym dnie i tak spędza noc. Rozród: trze się na początku lata. Dzięki kropel­ ce tłuszczu jaja unoszą się swobodnie w wo­ dzie; rozwój zarodkowy trwa do 2 dni.

128

Występowanie: północny Atlantyk od wybrzeży zachodnioafrykańskich (Gwinea), Wysp Kanaryj­ skich, Madery i Azorów po Zatokę Biskajską; Morze Śródziemne. W północnych rejonach za­ sięgu jedynie w miesiącach letnich. Środowisko: strefa glonorostów u skalistych wy­ brzeży i na łąkach trawy morskiej na głębokości do 150 m. Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. Tryb życia: jaskrawo ubarwiony, żwawo pływa­ jący wargacz, aktywny jedynie w ciągu dnia. Na noc (i przypuszczalnie w razie grożącego nie­ bezpieczeństwa) zagrzebuje się w piasku. Rozród: samice mogą przeobrazić się, prawdo­ podobnie pod wpływem podwyższonej tempera­ tury, w samce i często spotyka się osobniki w fazie przejściowej. Tarło przypada na lato; ikra unosi się swobodnie w wodzie.

Brzytwiak* atlantycki* (Xyrichihys novacula)

Sparysoma kreteńska [Sparisoma cretense)

Rodzina wargaczowate (Labridae) Wygląd: wysokie, silnie bocznie spłaszczone ciało. Głowa o niemal pionowo opadającym w kierunku pyska profilu i małych oczach. Głę­ boko wcięty, mały otwór gębowy z wąskimi wargami. Szczęki wysuwalne do przodu, z pas­ mem drobnych, spiczastych zębów, za nimi ma­ łe zęby żujące. Przednie dwa duże zęby w każ­ dej szczęce wykształcone są w postaci kłów, te w żuchwie widoczne są nawet przy zamkniętym pysku. Kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej gładki. Duże łuski koliste, 24-29 wzdłuż linii bocznej, która ciągnie się równolegle do linii grzbietu do ostatnich promieni płetwy grzbietowej, a następnie zała­ muje się w dół i o dwa rzędy niżej biegnie dalej prosto na trzonie ogonowym. Długa, nieco niż­ sza w przedniej, ciernistej części płetwa grzbie­ towa podparta 9-10 twardymi i 11-12 miękkimi promieniami. Długa płetwa odbytowa wzmocnio­ na 3 twardymi i 11-13 miękkimi promieniami. Płetwa ogonowa krótka, o zaokrąglonej tylnej krawędzi. Ubarwienie: samce zielonkawoszare, samice czerwonawe z niebieskimi liniami na łuskach i pionowymi niebieskimi paskami na głowie. Płetwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa różowe, pokryte niebieskimi liniami i plamkami, płetwy piersiowe i brzuszne żółte. Nad jasnym, piaszczystym podłożem ubarwienie obu płci jest bardzo wyblakłe. Długość: maksymalnie 30 cm. Występowanie: w tropikalnej i subtropikalnej strefie Atlantyku, na zachodzie od Północnej Ka­ roliny (USA) do Brazylii, na wschodzie od połu­ dniowych brzegów Hiszpanii do Zatoki Gwinejskiej oraz wokół Azorów, Madery, Wysp Kanaryj­ skich i Wyspy św. Heleny; Morze Śródziemne. Środowisko: nad dnem mulistym lub drobno­ ziarnistym piaszczystym, w sąsiedztwie łąk trawy morskiej na głębokości do 50 m. Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. Tryb życia: bardzo płochliwy, zazwyczaj spoty­ kany pojedynczo wargacz, który w razie niebez­ pieczeństwa potrafi się szybko zagrzebać głową w piasku na głębokość ponad 20 cm. Rozród: trze się w lecie. Ikra unosi się swobod­ nie w wodzie. Larwy po dorośnięciu do 3-6 cm długości uzyskują kształt typowy dla gatunku.

Rodzina skarusowate (papugoryby) [Scaridae) Wygląd: podłużnie owalne, bocznie silnie spła­ szczone ciało o dużej głowie i tępym pysku. Mały, końcowy otwór gębowy z mięsistymi war­ gami; szczęka górna lekko wypukła i wysunięta do przodu. Zrośnięte ze sobą zęby w obu szczę­ kach tworzą rodzaj „papuziego dzioba". Zęby gardłowe przekształcone w silne płytki żujące. Bardzo duże łuski koliste (cykloidalne), 23-25 wzdłuż linii bocznej. Na policzkach rząd łusek. Długa płetwa grzbietowa podparta 10 twardymi i 10 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona 2 twardymi i 10 miękkimi promie­ niami. Ubarwienie: znane są dwa typy ubarwie­ nia tej ryby, co być może związane jest z dymor­ fizmem płciowym - ciało szare z pojedynczą, dużą, czarną plamą za pokrywą skrzelową (sa­ mce ?) lub czerwone z dużą, szarą plamą na barku, oraz dużymi, żółtymi plamami na wiecz­ ku skrzelowym i na grzbietowej stronie trzonu ogonowego (samice?). Tęczówka oka żółta. Dłu­ gość: samice do 18, samce do 25 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Portugalii, Madery i Azorów do Wysp Kanaryjskich i wzdłuż wybrzeży zachodnioafrykańskich do Senegalu. Występuje również w Morzu Śródziemnym, przy czym częstsza jest w jego wschodnich rejonach (w Morzu Egejskim znano tę rybę już w czasach antycznych i bardzo ceniono sobie jej wyborny smak).

130

Środowisko: w płytkich wodach, przeważnie u skalistych brzegów, ale także na łąkach trawy morskiej. Pokarm: glony i małe bezkręgowce, zeskrobywane z podłoża silnym „dziobem" i miażdżone płytkami gardłowymi. Tryb życia: w Morzu Śródziemnym s. kreteńska jest jedyną przedstawicielką rodziny skarusowatych, szczególnie bogatej pod względem zróż­ nicowania gatunkowego w tropikach. Spotyka się ją zazwyczaj w niewielkich stadach lub po 3-4 osobniki, reprezentujące oba typy ubarwie­ nia. Nie jest szybką pływaczką i poza momen­ tami zagrożenia „wiosłuje" przez wodę równo­ miernymi uderzeniami płetw piersiowych. Rozród: biologia rozmnażania nie została dotychczas poznana.

Ostrosz, o. drakon (Trachinus draco)

Trachina (Trachinus radiatus)

Rodzina ostroszowate {Trachinidae) Wygląd: długie, niskie, bocznie spłaszczone ciało o dużej głowie i szerokim, skierowanym skośnie do góry otworze gębowym. Wysoko na głowie umieszczone oczy są skierowane ku górze. Przy przednim, górnym brzegu oka ma­ ły cierń; na pokrywie skrzelowej silny, długi kolec jadowy. Płetwa grzbietowa podwójna; pierwsza krótka, podparta 5-7 kolcami ja­ dowymi, druga bardzo długa, wzmocniona 29-32 miękkimi promieniami. Bardzo długa płetwa odbytowa z dwoma twardymi i 28-34 miękkimi promieniami. Płetwy brzuszne prze­ sunięte na podgardle. Pęcherz pławny uwsteczniony. Ubarwienie: grzbiet żółtobrązowy, brzuch jaśniejszy. Boki delikatnie ciemno, po­ przecznie prążkowane. Pierwsza płetwa grzbietowa z czarnym brzegiem. Długość: za­ zwyczaj 20-30 cm, maksymalnie 42 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Nor­ wegii, Morza Północnego i Kattegatu (w Bał­ tyku jedyny przedstawiciel ostroszowatych, rzadki - przyp. tłum.) do wybrzeży zachodnioafrykańskich (Maroko) oraz Madery. Występu­ je również w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym.

Rodzina ostroszowate (Trachinidae) Wygląd: długie, niskie, bocznie spłaszczone ciało o dużej głowie i szerokim, prawie pozio­ mym otworze gębowym. Wysoko na głowie umieszczone oczy są skierowane ku górze. Przy przednim, górnym brzegu oka 23 małe ciernie; za oczami trzy duże, promieniście prążkowane płytki kostne. Na pokrywie skrze­ lowej silny kolec jadowy. Płetwa grzbietowa podwójna; pierwsza krótka, podparta 6 kolca­ mi jadowymi, druga bardzo długa, wzmocnio­ na 24-27 miękkimi promieniami. Bardzo długa płetwa odbytowa z jednym twardym i 26-29 miękkimi promieniami. Płetwy brzuszne prze­ sunięte na podgardle. Pęcherz pławny uwsteczniony. Ubarwienie: grzbiet brązowy, brzuch żółtobrunatny, spodnia strony głowy biaława. Na grzbiecie i bokach ciemniejsze, pierścieniowate plamy. Błona skórna łącząca pier­ wsze cztery kolce w pierwszej płetwie grzbie­ towej czarna. Długość: maksymalnie 25 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Portuga­ lii do Zatoki Gwinejskiej; Morze Śródziemne. Środowisko: na dnie piaszczystym i mulistym na większych głębokościach niż pokrewne ga­ tunki, przypuszczalnie do 200 m. Pokarm: skorupiaki (np. krewetki) i małe ryby żyjące przy dnie.

Środowisko: przeważnie na dnie piaszczystym i mulistym, latem do 15 m głębokości, zimą na głębokości do 150 m. Pokarm: skorupiaki (np. krewetki) i małe ryby żyjące przy dnie (babkowate, lirowate). Tryb życia: żyjąca samotnie ryba bentoniczna, w ciągu dnia zagrzebana po oczy i kolce jado­ we pierwszej płetwy grzbietowej w piasku. W takiej pozycji czatuje na zdobycz. Gdy ofia­ ra zbliży się na odpowiednią odległość, ost­ rosz silnym odbiciem ogona rzuca się do przo­ du, by ją pochwycić. Nocą można go spotkać, jak w niewielkim stadzie pływa w otwartej toni wodnej. Rozród: tarło odbywa od czerwca do sierpnia. Jaja prawie milimetrowej średnicy unoszą się swobodnie w wodzie.

132

Tryb życia: mimo, że ryba ta jest miejscami bardzo liczna, niewiele wiadomo o jej biologii. Gatunek pokrewny: sieklik (ostrosz sieklik) (T. araneus) ma zbliżony obszar rozsiedlenia. Ży­ je na dnie piaszczystym, a także w sąsiedzt­ wie bloków skalnych i na łąkach trawy mors­ kiej na głębokości 10-150 m. Przeważnie osią­ ga długość 25, maksymalnie 40 cm. Na boku ma podłużną smugę utworzoną z 7-11 ciem­ nych, okrągłych plam, a przednia część pierw­ szej płetwy grzbietowej (z 7 kolcami jadowy­ mi) jest czarna. Druga płetwa grzbietowa jest u niego wzmocniona 26-29 miękkimi promie­ niami, a płetwa odbytowa dwoma twardymi i 29-31 miękkimi promieniami.

Żmijka, ostrosz żmijka, o. wipera (Trachinus vipera)

Skaber (Uranoscopus scaber)

Rodzina ostroszowate {Trachinidae) Wygląd: długie, bocznie spłaszczone ciało, wyższe niż u spokrewnionych gatunków (wy­ sokość ciała mieści się mniej niż 5 razy w cał­ kowitej jego długości). Szeroki, skierowany skośnie do góry otwór gębowy. Wysoko na głowie umieszczone oczy są skierowane ku górze (tak jak u przedstawicieli pokrewnej ro­ dziny skaberowatych). Przy przednim, górnym brzegu oka nie ma ciernia; na pokrywie skrzelowej silny, długi kolec jadowy. Płetwa grzbie­ towa podwójna; pierwsza krótka, podparta 5-7 kolcami jadowymi, druga bardzo długa, wzmo­ cniona 21-24 miękkimi promieniami. Bardzo długa płetwa odbytowa z jednym twardym i 24-26 miękkimi promieniami. Płetwy brzusz­ ne przesunięte na podgardle. Pęcherz pławny uwsteczniony. Ubarwienie: grzbiet żółtobrązowy, brzuch jaśniejszy, srebrzyście połysku­ jący. Na głowie i grzbiecie małe czarne punk­ ty. Pierwsza płetwa grzbietowa czarna, druga grzbietowa oraz płetwy ogonowa i piersiowe z rzędami małych, ciemnych punktów. Dłu­ gość: maksymalnie 14 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od Szkocji, cieś­ niny Skagerrak, Morza Północnego i kanału La Manche do wybrzeży zachodnioafrykańskich i Madery.

Rodzina skaberowate (Uranoscopidae) Wygląd: wydłużone, masywne, ku tyłowi bocz­ nie spłaszczone ciało. Duża, szeroka, mopsowata głowa osłonięta pancerzem z szorstkich płytek kostnych. Wysoko na głowie umieszczo­ ne małe oczy są skierowane ku górze. Szeroki otwór gębowy prawie pionowo skierowany do góry. Na szczękach, lemieszu i kości podniebiennej małe, spiczaste zęby; na końcu żuch­ wy niewielki skórzasty, robakowaty wyrostek. Powyżej płetwy piersiowej na wysokości barku skierowany ku tyłowi kolec łączący się, podob­ nie jak ciernie na pokrywie skrzelowej, z gru­ czołami jadowymi. Płetwa grzbietowa podwój­ na; pierwsza mała, podparta 4 kolcami (bez gruczołów jadowych), druga długa, wzmocnio­ na 13-14 miękkimi promieniami. Długa płetwa odbytowa z jednym twardym i 13-14 miękkimi promieniami. Duże, szuflowate płetwy piersio­ we; płetwy brzuszne przesunięte na podgard­ le. Ubarwienie: zależnie od miejsca występo­ wania ryby bardzo zmienne; jasno- lub ciem­ nobrązowe z czarnym marmurkowaniem. Pie­ rwsza płetwa grzbietowa czarna, płetwy pier­ siowe jasnoniebiesko, a ogonowa biało obwie­ dzione. Długość, maksymalnie 30 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Portuga­ lii po Maroko. Występuje także w Morzu Śród­ ziemnym i Morzu Czarnym. Środowisko: na dnie piaszczystym, mulistym i żwirowym blisko brzegu. Pokarm: małe ryby i skorupiaki (np. krewetki). Tryb życia: podobnie jak pokrewne ostroszo­ wate skaber spędza dzień zagrzebany w pod­ łożu, a ponad powierzchnię osadu wystają jedynie otwór gębowy i oczy. Dzięki szuflowa­ tym płetwom piersiowym może w razie niebezpieczeństwa błyskawicznie wyskoczyć do przodu i ponownie się zagrzebać. Za ocza­ mi w dwóch małych, owalnych kieszeniach znajdują się narządy elektryczne służące do lokalizowania zdobyczy i odstraszania napast­ ników. Skaber wabi ofiarę drgającymi ruchami czerwono zabarwionego skórnego wyrostka na żuchwie.

Środowisko: na dnie piaszczystym do 50 m. Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, skoru­ piaki (np. krewetki) oraz ikra i narybek. Tryb życia: żyjąca samotnie ryba bentoniczna, w przeciwieństwie do innych ostroszowatych przez cały rok przebywająca na piaszczystym dnie w płytkich wodach przybrzeżnych, w okresie tarła schodząca nieco głębiej. Rozród: tarło odbywa od czerwca do sierpnia. Uwagi: gdy ostroszowate czują się zagrożone, stroszą kolce jadowe pierwszej płetwy grzbie­ towej; wzdłuż kolców ciągną się głębokie ro­ wki, mające połączenie z gruczołami jadowy­ mi (podobnie kolec jadowy na pokrywie skrzelowej). Ryby mogą kolcami zadać kąpiącym się bardzo bolesne rany kłute, prowadzące do stanów zapalnych i obrzęku całego ciała. Jako antidotum zaleca się natychmiastowe przemy­ cie rany gorącą wodą, gdyż toksyna nie jest odporna na wysoką temperaturę.

134

Rozród: trze się na wiosnę i latem; ikra unosi się swobodnie w wodzie.

Makrela atlantycka [Scomber scombrus)

Pelamida (Sarda sarda)

Rodzina makrelowate (Scombridae) Wygląd: wydłużone, wrzecionowate ciato o spi­ czastym pysku i szerokim otworze gębowym. Duże oczy z przezroczystą powieką tłusz­ czową; oczodół otoczony pełnym pierścieniem kostnym. Kość przedszczękowa zrośnięta na stałe z górną kością szczękową, w związku z czym szczęka nie jest wysuwalna do przodu; szczęki są pokryte drobnymi, szczoteczkowatymi zębami. Łuski bardzo małe; brak także pan­ cerza piersiowego („gorsetu"). Dwie, daleko od siebie odsunięte płetwy grzbietowe; pierwsza podparta 10-13 twardymi, druga wzmocniona 11-13 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z jednym twardym i 11-13 miękkimi promienia­ mi. Za płetwami drugą grzbietową i odbytową po 5 płetewek dodatkowych. Wąski trzon ogo­ nowy bez kila (stępki); płetwa ogonowa głębo­ ko wcięta z dwoma małymi kilami na nasadzie każdego jej płata. Pęcherz pławny nie występu­ je. Ubarwienie: grzbiet opalizująco zielony lub niebieski, brzuch srebrzystobiały. Na grzbiecie i górnych częściach boków nieregularny wzór z ciemniejszych, poprzecznych prążków; poni­ żej linii bocznej brak jakichkolwiek punktów ułożonych w rzędy. Długość: do 50 cm. Występowanie: pn. Atlantyk, we wsch. części od pn. Norwegii i Islandii do Afryki zach. i Azo­ rów; Morze Północne i Bałtyk. Występuje tak­ że w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym. Środowisko: strefa otwartego morza. Pokarm: małe skorupiaki, skrzydłonogi, wyląg ryb; po tarle małe ryby ławicowe. Tryb życia: silna, szybko pływająca ryba pelagiczna, podejmująca często w ogromnych sta­ dach dalekie wędrówki, podczas których pły­ nie blisko powierzchni. W miesiącach zi­ mowych odpływa w głębsze warstwy wody, gdzie przebywa przy dnie i przestaje żerować. Rozród: trze się w marcu i kwietniu (Morze Śródziemne) lub w czerwcu i lipcu (wsch. rejo­ ny cieśnin Skagerrak i Kattegat); składanie ikry odbywa się blisko powierzchni wody. Jaja o średnicy 0,9-1,4 mm unoszą się swobodnie w wodzie. Samica składa 200000-450000 zia­ ren ikry. Larwy wykluwają się po ok. 6 dniach; mierzą 3,5-4,2 mm długości. Narybek przeby­ wa do jesieni w wodach przybrzeżnych.

Rodzina makrelowate (Scombridae) Wygląd: wydłużone, wrzecionowate ciało o dłu­ giej, spiczastej głowie i szerokim otworze gębo­ wym. Stosunkowo nieduże oczy; pierścień kost­ ny otaczający oczodół nie w pełni wykształcony. Długie szczęki, sięgające tylnego brzegu oka; szczęka górna wystająca do przodu (kość przed­ szczękowa połączona na stałe z górną kością szczękową, w związku z czym szczęka nie jest wysuwalna do przodu). Uzębienie bardzo silne. Ciało okryte bardzo drobną łuską; w części pier­ siowej łuska jest nieco większa i zlewa się w wyraźny pancerz piersiowy („gorset"). Dwie, bardzo blisko siebie stojące płetwy grzbietowe; pierwsza długa (ze spiczastą przednią częścią), podparta 21-24 twardymi, druga krótka, wzmoc­ niona 12-16 miękkimi promieniami. Za nimi 7-10 płetewek dodatkowych. Płetwa odbytowa z 11-15 miękkimi promieniami; za nią 6-8 płete­ wek dodatkowych. Wąski trzon ogonowy z dob­ rze widocznym kilem wzdłuż linii środkowej; duża płetwa ogonowa o półksiężycowatym kształcie. Ubarwienie: grzbiet jasnoniebieski, brzuch srebrzystobiały. Na górnych częściach boków 7-20 ukośnych, podłużnych, ciemnych pasów. Długość: w północnej części zasięgu do 60, w południowej do 80 cm. Występowanie: tropikalna i subtropikalna strefa Atlantyku, we wsch. części od Wysp Kanaryjs­ kich i Azorów do Zatoki Biskajskiej; w czasie wędrówek pokarmowych dociera także dalej na północ, tak że jest stosunkowo częstym gościem w Morzu Północnym, a sporadycznie bywa spo­ tykana u brzegów środk. Norwegii; także w Mo­ rzu Śródziemnym i północnych rejonach Morza Czarnego.

136

Pokarm: ryby ławicowe (sardynki, ostroboki). Tryb życia: stadna ryba wędrowna, polująca w przypowierzchniowych warstwach wody. Rozród: ze wsch. części Morza Śródziemnego wędrówkę tarłową do Morza Czarnego podej­ muje już w listopadzie; kulminacja tarła w czerwcu. Ikra unosi się swobodnie w wodzie. Samica składa do 420000 ziaren ikry. Po tarle ławice rozpadają się na małe stada. Gatunek pokrewny: występujący na większych głębokościach orcyn (Orcynopsis unicolor) nie ma takiego wzoru barwnego.

Tuńczyk błękitnopletwy, tuńczyk (Thunnus thynnus)

Tuńczyk biały, albakora [Thunnus alalunga)

Rodzina makrelowate (Scombridae) Wygląd: silnie wygrzbiecone, wrzecionowate ciało o długiej głowie i krótkim, spiczastym pysku. Małe oczy osadzone w otoczonych pie­ rścieniami kostnymi oczodołach. Szczęki sto­ sunkowo małe, sięgające jedynie do przednie­ go brzegu oka; kości przedszczękowa i międzyszczękowa nie są wysuwalne do przodu. Drobne, stożkowate zęby ustawione na szczę­ kach w jednym paśmie. Łuski małe, jedynie na piersi większe, tworzące rodzaj pancernego „gorsetu". Dwie, bardzo blisko siebie osadzo­ ne płetwy grzbietowe (odległość między nimi mniejsza od średnicy oka); pierwsza podparta 13—15 twardymi, druga wzmocniona jednym twardym i 13-15 miękkimi promieniami. Za nimi 8-10 płetewek dodatkowych. Płetwa od­ bytowa z 11-15 miękkimi promieniami; za nią 8-9 płetewek dodatkowych. Trzon ogonowy z wyraźnym kilem wzdłuż linii środkowej; płet­ wa ogonowa półksiężycowato wcięta. Ubar­ wienie: grzbiet niebieskoczarny, brzuch srebrzystobiały. Płetwy ciemne, płetwa odbytowa i płetewki dodatkowe (a także czasami płetwy piersiowe) żółte. Długość: maksymalnie 3 m, rzadko jednak powyżej 2,6 m i 300 kg masy ciała. Dożywa do ok. 15 lat. Występowanie: pn. Atlantyk, we wsch. części od Norwegii (rzadko) i zachodniego Bałtyku (u polskich brzegów przypadkowy przyp. tłum.) do Afryki Południowej; Morze Śródziemne. Pokarm: młode tuńczyki odżywiają się skoru­ piakami, starsze głowonogami i rybami (śle­ dziami, makrelami, belonami i In.), Rozród: t. błękitnopletwy dojrzewa płciowo pod koniec 4. roku życia przy długości ciała do 1,2 m i masie 16-27 kg. W porze tarła w czerw­ cu wędrują stada tuńczyka z Atlantyku w przy­ brzeżne rejony Morza Śródziemnego; inne tar­ liska znane są z różnych ciepłych rejonów całego obszaru rozsiedlenia tego gatunku. Ja­ ja średnicy do 1,2 mm unoszą się swobodnie w wodzie; okres rozwoju zarodkowego trwa tylko 2 dni. Larwy i narybek rosną bardzo szybko. Po tarle wychudzeni rodzice podejmu­ ją dalekie wędrówki w poszukiwaniu pokarmu (z Morza Śródziemnego do Morza Północnego i wybrzeży Norwegii).

Rodzina makrelowate (Scombridae) Wygląd: wygrzbiecone, wrzecionowate ciało o długiej głowie i spiczastym pysku. Stosun­ kowo duże oczy; oczodół otoczony pierś­ cieniem kostnym. Szczęki małe, sięgające je­ dynie do przedniego brzegu oka. Małe, stoż­ kowate zęby ustawione w każdej szczęce w je­ dnym rzędzie. Ciało okryte bardzo drobną łus­ ką, tylko wzdłuż linii bocznej i w słabo roz­ winiętym „gorsecie piersiowym" łuska jest nieco większa i grubsza. Dwie, bardzo blisko siebie stojące płetwy grzbietowe; pierwsza długa, podparta 14 twardymi, druga krótka i niska, wzmocniona 14-15 miękkimi promie­ niami. Za nimi 7-9 płetewek dodatkowych. Płetwa odbytowa mała, z 14-15 miękkimi pro­ mieniami; za nią 7-8 płetewek dodatkowych. Bardzo długie płetwy piersiowe, sięgające za drugą płetwę grzbietową. Płetwy brzuszne małe. Bardzo wąski trzon ogonowy z bocznym kilem; duża płetwa ogonowa półksiężycowato wcięta. Ubarwienie: grzbiet niebieskoczarny lub barwy brązu z metalicznym połyskiem, brzuch białawy; wzdłuż boków niebieska, opa­ lizująca smuga. Pierwsza płetwa grzbietowa ciemnożółta, druga i płetwa odbytowa jasnożółte, a płetewki dodatkowe jasnożółte z czar­ nym obrzeżeniem. Tylna krawędź płetwy ogo­ nowej jasna. Długość: maksymalnie 1,1 m. Występowanie: kosmopolitycznie we wszyst­ kich ciepłych i umiarkowanych morzach. W pn. Atlantyku od Azorów i Wysp Kanaryjskich do Irlandii (rzadko pn. Szkocji). Występuje także w zach. części Morza Śródziemnego i w pn. rejonach jego części wsch. Środowisko: strefa otwartego morza do 50 m głębokości; preferuje wody o temperaturze po­ wyżej 15°C i zasoleniu 35,5%o. Pokarm: ryby ławicowe, krewetki i głowonogi. Tryb życia: towarzyska, odbywająca dalekie wędrówki ryba, unikająca wód przybrzeżnych. Podobnie jak u pokrewnych gatunków tempe­ ratura jego jest znacznie wyższa od otaczają­ cej wody (zmierzona różnica temperatur wy­ niosła 18,7CC).

138

Rozród: tarło od maja do czerwca w strefie otwartego morza; po tarle odbywa dalekie wę­ drówki w wyższe szerokości geograficzne.

Tunek pasiasty (Euthynnus pelamis)

Tazar marun (/ta/ś rochei]

Rodzina makrelowate (Scombridae) Wygląd: podłużnie owalne ciało (bardziej wygrzbiecone niż u pokrewnych tuńczyków) o długiej głowie i krótkim, spiczastym pysku. Stosunkowo małe oczy umieszczone blisko koń­ ca pyska, otoczone kostnymi kapsułami. Szczęki sięgają na wysokość środka oka. Łuska tylko na „pancerzu piersiowym". Dwie, bardzo blisko siebie stojące płetwy grzbietowe; pierwsza dłu­ ga, podparta 11-15 twardymi, druga wzmocnio­ na 11-16 miękkimi promieniami. Za nimi 8 płetewek dodatkowych. Płetwa odbytowa z 11-16 miękkimi promieniami; za nią 7 płetewek dodat­ kowych. Krótkie płetwy piersiowe, sięgające naj­ wyżej do 9. twardego promienia w pierwszej płetwie grzbietowej. Płetwy brzuszne małe. Na trzonie ogonowym wyraźny kil wzdłuż linii środ­ kowej. Płetwa ogonowa wysoka, półksiężycowato wcięta. Ubarwienie: grzbiet niebieskoczarny, brzuch białawy; poniżej linii bocznej 4-7 ciem­ nych, podłużnych pasków. Czasami w tylnej czę­ ści grzbietu występuje rząd poprzecznych, jas­ nych, nieregularnych prążków. Długość: do 90 cm, przeważnie tylko do 65 cm (masa 5 kg). Występowanie: kosmopolitycznie we wszyst­ kich ciepłych i umiarkowanych morzach. W pn, Atlantyku dociera na północ do Wysp Brytyjs­ kich i (bardzo rzadko) do brzegów Norwegii; zach. część Morza Śródziemnego. Środowisko: strefa otwartego morza w powie­ rzchniowych warstwach wody; preferuje wody o temperaturze wyższej niż gatunki pokrewne. Pokarm: małe ryby ławicowe i głowonogi. Tryb życia: ryba towarzyska, odbywająca da­ lekie wędrówki w powierzchniowych warst­ wach wody. Jako typowy mieszkaniec pelagialu rzadko przebywa w wodach przybrzeżnych. Z uwagi na wysokie wymagania odnośnie tem­ peratury wody w północnych rejonach zasięgu pojawia się tylko jako rzadki, letni gość. Rozród: biologia rozmnażania gatunku w na­ szych szerokościach geograficznych jest słabo poznana; u amerykańskich brzegów Atlantyku i w Pacyfiku rozmnaża się przez cały rok. Gatunek pokrewny: t. atlantycki (tunka) (£ quadripunctatus) ma ciemne, nieregularne paski na grzbiecie i 3-6 ciemnych plam poniżej płetw piersiowych.

Rodzina makrelowate {Scombridae) Wygląd: podłużnie owalne ciało (bardziej wy­ dłużone niż u pokrewnych gatunków tuń­ czyków) o długiej głowie i krótkim, spiczastym pysku. Stosunkowo małe oczy przesunięte da­ leko do przodu, otoczone kostnymi kapsułami; ich średnica mieści się od 5 do 6 razy w cał­ kowitej długości głowy. Szczęki sięgają na wysokość środka oka; kości przedszczękowa i międzyszczękowa nie są wysuwalne do przo­ du. Łuska tylko na „gorsecie piersiowym", który dwiema wypustkami - jedną wzdłuż grzbietu, drugą wzdłuż linii bocznej - sięga do drugiej płetwy grzbietowej. Dwie, daleko od­ sunięte od siebie płetwy grzbietowe; pierwsza podparta 10-11 twardymi, druga wzmocniona 11-12 miękkimi promieniami. Za nimi 8-9 płe­ tewek dodatkowych. Płetwa odbytowa z 12-15 miękkimi promieniami; za nią 7-8 płetewek dodatkowych. Krótkie płetwy piersiowe, sięga­ jące najwyżej do 9. twardego promienia w pie­ rwszej płetwie grzbietowej. Płetwy brzuszne małe. Na trzonie ogonowym wyraźny kil wzdłuż linii środkowej. Płetwa ogonowa półksiężycowata. Ubarwienie: grzbiet ciemnonie­ bieski, brzuch srebrzystobiały o różowym od­ cieniu. Ponad linią boczną i za „gorsetem piersiowym" wyraźny, makrelowaty wzór z ciemniejszych plam i pasków. Długość: przeważnie do 60 cm, rzadko do metra. Występowanie: kosmopolitycznie we wszyst­ kich ciepłych i umiarkowanych morzach. W północnym Atlantyku ze zmniejszającą się liczebnością wzdłuż brzegów Hiszpanii, poje­ dynczo u wybrzeży Wielkiej Brytanii i po­ łudniowej Norwegii; w Morzu Północnym rza­ dki. Występuje także w Morzu Śródziemnym, zwłaszcza u wybrzeży północnoafrykańskich, brak go natomiast w Morzu Czarnym. Pokarm: małe ryby ławicowe. Tryb życia: słabo poznany. Tazar marun żyje w niewielkich stadach, wpływających latem do wód przybrzeżnych, tak jak np. od sierpnia do września w Zatoce Biskajskiej, gdzie stanowi przyłów w połowach makreli i tuńczyków. Gatunek pokrewny: spokrewniony tazar (A thazard) występuje tylko w Pacyfiku.

140

Marlin śródziemnomorski (Tetrapterus belone)

Miecznik (włócznik) (Xiphias gladius)

Rodzina żaglicowate (Istiophoridae) Wygląd: wydłużone, torpedowate ciało z 2 po­ dłużnymi kilami (stępkami) po obydwu stronach trzonu ogonowego. Profil głowy pros­ ty lub nieznacznie wklęsły. Łuska drobna, głę­ boko osadzona w skórze. Górna szczęka wy­ ciągnięta w długi, okrągły na przekroju szpic; żuchwa jest znacznie krótsza. Dwie płetwy grzbietowe; pierwsza długa, o spiczastej, pod­ wyższonej przedniej krawędzi, podparta 39-46 miękkimi promieniami, druga malutka i daleko odsunięta do tyłu, wzmocniona 6 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa podwójna; pie­ rwsza z 11-15, druga z 6-7 miękkimi promie­ niami. Krótkie płetwy piersiowe; płetwy brzu­ szne przesunięte na podgardle. Płetwa ogono­ wa wysoka, sierpowata. Otwór odbytowy poło­ żony daleko przed pierwszą płetwą odbytową. Ubarwienie: grzbiet ciemnoszary lub ciemno­ niebieski, boki jaśniejsze, brzuch białawy. Długość: maksymalnie 2 m. Występowanie: Morze Śródziemne. Środowisko: strefa otwartego morza w powie­ rzchniowych warstwach wody. Pokarm: ryby ławicowe. Tryb życia: szybki, silny pływak, polujący w strefie pelagialu (tylko sporadycznie w wo­ dach przybrzeżnych) na ryby ławicowe. Rozród: biologia rozmnażania tego gatunku nie jest znana.

Rodzina miecznikowate (Xiphiidae) Wygląd: wydłużone, torpedowate ciało z pod­ łużnym kilem po obydwu stronach trzonu ogo­ nowego. Profil głowy mniej lub bardziej wklęs­ ły. Skóra szorstka, ale bezłuska (tylko młode osobniki są pokryte rzadką łuską). Górna szczęka wyciągnięta w długi, mieczowaty szpic, który u dorosłych mieczników może sta­ nowić 1/3 całkowitej długości ciała; żuchwa jest znacznie krótsza. Dwie płetwy grzbietowe; pierwsza krótka, sierpowata, o bardzo wyso­ kiej przedniej krawędzi, podparta 3-4 twardy­ mi i 16 miękkimi promieniami, druga malutka, wzmocniona 3-4 miękkimi promieniami. Płet­ wa odbytowa podwójna; pierwsza duża i półksiężycowata, z 2-3 twardymi i 9 miękkimi promieniami, druga bardzo mała, z 3-5 mięk­ kimi promieniami. U młodych mieczników obie płetwy grzbietowe (tak samo płetwy odbytowe) są ze sobą połączone - płetwa grzbietowa jest wówczas wzmocniona 3-4 twardymi i 40 mięk­ kimi promieniami, a płetwa odbytowa podpar­ ta 2-3 twardymi i 15 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe długie i spiczaste; brak płetw brzusznych. Płetwa ogonowa sierpowa­ ta. Ubarwienie: grzbiet ciemnoszary, ciemno­ niebieski lub brązowoczerwony, boki jaśniej­ sze z połyskiem brązu, brzuch brudnobiały. Długość: 2-3,5 m (masa 60-150 kg), do 4,9 m. Występowanie: kosmopolitycznie we wszyst­ kich morzach strefy tropikalnej i umiarkowa­ nej; w pn. Atlantyku pojedynczo w kanale La Manche, Morzu Północnym i zach. Bałtyku (u polskich brzegów także spotykano pojedyncze osobniki - przyp. tłum.). Północna granica za­ sięgu przebiega koło Islandii. Występuje rów­ nież w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym. Środowisko: wody pelagialu do głębokości 800 m.

Gatunki pokrewne: także w Morzu Śródzie­ mnym oraz w Atlantyku od Kapsztadu do Zato­ ki Biskajskiej i od Brazylii do Przylądka Cod występuje m. biały (T. albidus). Gatunek ten cechuje się zaokrągloną przednią, podwyż­ szoną częścią pierwszej płetwy grzbietowej oraz długimi i wąskimi płetwami piersiowymi. Żaglica (Istiophorus platypterus) ma płetwę grzbietową bardzo wysoką, pokrytą czarnymi plamami, wyglądającą jak duży żagiel. Jest rozprzestrzeniona we wszystkich ciepłych mo­ rzach, a w Atlantyku występuje od Gwinei do Maroka (bardzo rzadko w kanale La Manche) oraz od południowej Brazylii do Przylądka Cod. Marlin błękitny (makajra błękitna) (Maka­ ka nigricans) rozsiedlony jest we wsch. czę­ ści Atlantyku od Afryki Południowej do Zatoki Biskajskiej, w zach. od Urugwaju do Kanady.

142

Pokarm: ryby ławicowe. Tryb życia: żyjąca samotnie ryba strefy otwar­ tego morza, którą często obserwuje się, jak podczas swych dalekich wędrówek płynie tuż pod powierzchnią wody, a ponad nią wystaje jedynie pierwsza płetwa grzbietowa i górna część grzbietowego płata płetwy ogonowej. W pogoni za ławicami ryb głębokowodnych może zejść na głębokość do 800 m.

Diana [Luvarus imperialis)

Pompil [Centrolophus niger)

Rodzina dianowate* (Luvaridae) Wygląd: podłużnie owalne, bocznie spłaszczo­ ne ciało. Czoło stromo opadające w kierunku pyska. Otwór gębowy bardzo mały, końcowy. Bezzębne szczęki nie są spiczaste i wysuwalne do przodu, gdyż kość przedszczękowa (praemaxillare) jest zrośnięta z górną kością szczękową (maxillare). Bardzo małe oczy znajdują się na wysokości otworu gębowego. Łuska bardzo drobna. Po obydwu stronach trzonu ogonowego podłużny kil (stępka). Poje­ dyncza, przesunięta daleko do tyłu płetwa grzbietowa (z 13-14 miękkimi promieniami) znajduje się niemal naprzeciwko podobnie zbudowanej płetwy odbytowej (z 13-14 mięk­ kimi promieniami). Płetwa ogonowa wysoka, głęboko wcięta. Otwór odbytowy pod nasadą płetw piersiowych, zakryty malutkimi płetwami brzusznymi. Kręgi w liczbie 23. Duży pęcherz pławny. Ubarwienie: podstawowe srebrzyste lub złotawe, opalizujące różowo. Wierzch gło­ wy i przedniej części grzbietu metalicznie nie­ bieskie lub czarne, grzbiet szary, boki koloru błękitnego nieba, brzuch srebrzyście lśniący. Pysk, płetwy piersiowe i płetwa ogonowa szkarłatne, płetwy grzbietowa i ogonowa czerwonawożółte. Ciało młodych dian jest ubar­ wione czerwono lub fioletowo z okrągłymi, ciemnymi plamami (cechują się ponadto sto­ sunkowo większą głową i dłuższymi płetwami grzbietową, ogonową i brzusznymi). D/ugość: maksymalnie 1,8 m.

Rodzina pompilowate (Centrolophidae) Wygląd: ciało owalne o długim, niskim trzonie ogonowym. Głowa o zaokrąglonym profilu i tę­ pym pysku. Kość przedpokrywowa (praeoperculum) bardzo delikatnie ząbkowana. Oczy z powieką tłuszczową. Otwór gębowy mały, poziomy, ledwie sięgający poza przedni brzeg oka. Nieregularnie ukształtowane, ustawione w 10-20 pasmach brodawki gardłowe; w prze­ łyku liczne, zakrzywione, rogowe ząbki. Łuska bardzo drobna. Bardzo długa, nie podzielona płetwa grzbietowa (o długości stanowiącej 1/3 całkowitej długości ciała) rozciąga się od na­ sady płetw piersiowych po początek trzonu ogonowego. Wzmocniona jest 10 twardymi i 28-31 miękkimi promieniami. Płetwa odbyto­ wa z 3 twardymi i 21-22 miękkimi promienia­ mi. Nasady płetw grzbietowej i odbytowej po­ kryte łuskami. Duża płetwa ogonowa z zatokowato wciętą tylną krawędzią. Ubarwienie: grzbiet ciemnobrunatny, szary lub czarny, strona brzuszna rozjaśniona. Drobne łuski ma­ ją ciemne krawędzie, a srebrzyste nasady, więc całe ciało mieni się srebrnymi punktami. Długość: maksymalnie 86 cm. Występowanie: szeroko rozmieszczony w cie­ płych morzach; w północnym Atlantyku od Ma­ dery i Azorów po (rzadko) Islandię i Morze Północne.

Występowanie: subtropikalne i umiarkowanie ciepłe strefy północnego i południowego At­ lantyku; w północnym Atlantyku od Madery po brzegi Anglii; Morze Śródziemne. Środowisko: w powierzchniowych wodach pelagialu, w pobliżu wybrzeży rzadko. Pokarm: zooplankton, głowonogi i małe ryby. Tryb życia: żyjąca samotnie ryba strefy otwar­ tego morza, którą widuje się rzadko; zobaczyć można w zasadzie jedynie młode osobniki lub martwe, wyrzucone na brzeg. Nic więcej nie wiadomo o jej biologii.

144

Środowisko: w wodach pelagialu z dala od wybrzeży; młode pompile w warstwach przy­ powierzchniowych wody, dorosłe w środko­ wych warstwach toni wodnej. Pokarm: skorupiaki, głowonogi i małe ryby. Tryb życia: żyjąca samotnie ryba strefy otwar­ tego morza, którą widuje się rzadko, mimo że na południe i zachód od Irlandii oraz zachod­ niej części kanału La Manche jest przypusz­ czalnie dość pospolitą rybą; spotkać można w zasadzie jedynie pojedyncze osobniki, gdy wpłyną za dryfującym drewnem (lub łódką) na płytszą wodę. Rozród: biologia rozmnażania jest wyjątkowo słabo poznana; w Morzu Śródziemnym tarło odbywa prawdopodobnie jesienią. Gatunki pokrewne: dryfiak* meduzojad* (Schedophilus medusophagus) i d. okrągły* (Sen. ovalis) oraz barel (Hyperogiyphe perciformis).

Lira (Caliionymus lyra)

Lira kalion (Caliionymus maculatus)

Rodzina lirowale (Callionymidae) Wygląd: wydłużone, smukłe ciało o śluzowa­ tej, bezłuskiej skórze. Głowa szeroka, spłasz­ czona grzbietobrzusznie (patrząc od góry pra­ wie trójkątna) o długim pysku (1,5 do 2,5 razy dłuższym od średnicy oka). Duże, zbliżone do siebie oczy są skierowane skośnie ku górze i wystają ponad płaszczyznę czoła. Mały ot­ wór gębowy z mięsistymi wargami; szczęka górna wystająca. Na szczękach drobne ząbki ułożone w wielu pasmach. Kość przedpokrywowa ze skierowanym do tyłu, na brzegu po­ czwórnie ząbkowanym kolcem (bez gruczołów jadowych). Bardzo małe i zakrąglone otwory skrzelowe są umieszczone wysoko. Dwie, bar­ dzo blisko siebie stojące płetwy grzbietowe; pierwsza krótka, z czterema giętkimi cierniami (u samca pierwszy twardy promień wydłużo­ ny, sięgający do tyłu aż do nasady płetwy ogonowej), druga, 3-krotnie dłuższa od pierw­ szej, wzmocniona 9 miękkimi promieniami. Pojedyncza, długa płetwa odbytowa z 9 mięk­ kimi promieniami. Płetwa odbytowa i druga płetwa grzbietowa samic niższe niż samców. Duże i zaokrąglone, umiejscowione na podga­ rdlu płetwy brzuszne połączone z piersiowymi fałdem skórnym. Ubarwienie: samce żółtawe lub brązowawe z niebieskimi paskami i pla­ mami, także na płetwach; samice żółtawobrązowe z 6 brązowozielonymi plamami wzdłuż boków i trzema ciemnymi, siodlastymi plama­ mi na grzbiecie, płetwy jednobarwne. Dłu­ gość: samice do 20, samce do 30 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od Norwegii i Is­ landii do Afryki Zach. (Maroko), Wysp Kanaryj­ skich i Azorów; Morze Północne i zach. Bałtyk (do polskich brzegów nie dociera - przyp. tłum.); Morze Śródziemne i Morze Czarne. Środowisko: na dnie piaszczystym i mulistym od płycizn do wód do głębokości ponad 200 m. Pokarm: drobne zwierzęta bentoniczne. Tryb życia: przypominająca babkowate, żyjąca przy dnie ryba, najczęściej zagrzebana w pia­ sku lub ukryta pod kamieniami i skorupami małżów.

Rodzina lirowate (Callionymidae) Wygląd: wydłużone, smukłe ciało o śluzowa­ tej, bezłuskiej skórze. Głowa szeroka, płaska, z krótkim pyskiem o długości równej średnicy oka. Duże, zbliżone do siebie oczy są skośnie skierowane ku górze i wystają ponad płasz­ czyznę czoła. Mały otwór gębowy z mięsistymi wargami; szczęka górna wystająca. Na szczę­ kach drobne ząbki ułożone w wielu pasmach. Kość przedpokrywowa (praeopercu/um) ze skierowanym do tyłu, na brzegu poczwórnie ząbkowanym kolcem (bez gruczołów jado­ wych). Bardzo małe i zakrąglone otwory skrzelowe (przez które ryba w czasie żerowa­ nia wypuszcza „obłoczki" mułu). Dwie, bardzo blisko siebie stojące płetwy grzbietowe; pierw­ sza krótka, z 4 giętkimi cierniami (u samca pierwszy twardy promień wydłużony, sięgają­ cy do tyłu aż do końca drugiej płetwy grzbieto­ wej), druga, 3-krotnie dłuższa od pierwszej, wzmocniona 9-10 miękkimi promieniami. Pojedyncza, długa płetwa odbytowa z 8-9 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa i dru­ ga płetwa grzbietowa samic niższe niż sam­ ców. Duże i zaokrąglone, umiejscowione na podgardlu płetwy brzuszne połączone z pier­ siowymi fałdem skórnym. Tylny brzeg płetwy ogonowej zaokrąglony. Ubarwienie: brązowawożółte, na grzbiecie ciemniejsze, na brzuchu rozjaśnione, w podłużnymi smugami z cie­ mniejszych i perłowobiałych punktów. Płetwy grzbietowe, zwłaszcza u samców, pokryte de­ seniem z ciemniejszych i perłowobiałych pun­ któw. Długość: samice do 13, samce do 16 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od pd. Islandii i Nor­ wegii do Portugalii; Kateggat; Morze Północne i kanał La Manche oraz Morze Śródziemne. Środowisko: przeważnie na dnie piaszczystym, szczególnie na płytkich łachach przybrzeżnych, od płycizn po wody o głębokości do 300 m. Pokarm: drobne zwierzęta bentoniczne. Rozród: tarło w północnym Atlantyku od kwiet­ nia do czerwca, w Morzu Śródziemnym od stycznia do maja. W czasie zalotów samiec demonstruje przed samicą swoje rozpostarte płetwy i odchylone pokrywy skrzelowe, opły­ wając ją po coraz węższych okręgach.

Rozród: tarło (w zależności od rejonu wystę­ powania) od stycznia do sierpnia; dojrzałe płciowo liry przenoszą się na płycizny.

146

Tobiasz (Ammodytes tobianus)

Dobijak nagi (Gymnammodytes semisguamatus)

Rodzina dobijakowate (Ammodytidae) Wygląd: węgorzowato wydłużone, smukłe cia­ ło o długiej głowie i spiczastym pysku. Szczęki bezzębne; żuchwa wystająca. Kość przedszczękowa daleko wysuwalna do przodu. Dro­ bne, tkwiące głęboko w skórze koliste łuski ułożone regularnie w ukośnych fałdach skór­ nych. Pole łuskowe na nasadach bocznych płatów płetwy ogonowej. Linia boczna bez po­ przecznych kanałów. Bardzo długa płetwa grzbietowa wsparta 50-55 miękkimi pro­ mieniami znajduje się w bruździe grzbietowej; płetwa odbytowa z 25-31 miękkimi promienia­ mi. Prosta, niesfalowana błona płetwowa. Końce płetw piersiowych sięgają za początek płetwy grzbietowej. Brak pęcherza pławnego. Kręgi w liczbie 60-66. Ubarwienie: grzbiet żółtozielony lub niebieskawy, boki żółte, brzuch srebrzysty. Pysk jasny. Długość: mak­ symalnie 20 cm (dożywa 4 lat). Występowanie: pn. Atlantyk od Murmańska i Is­ landii na południe do Gibraltaru; Morze Północ­ ne i zach. Bałtyk (tu przypuszczalnie dwie rasy ekologiczne - wycierające się na wiosnę i na jesieni) (w polskiej części Bałtyku pospolity

Rodzina dobijakowate {Ammodytidae) Wygląd: węgorzowato wydłużone, smukłe cia­ ło o długiej głowie i spiczastym pysku. Szczęki bezzębne; żuchwa wystająca. Kość przedszczękowa (praemaxillare) daleko wysuwalna do przodu. Drobne, tkwiące głęboko w skórze koliste (cykloidalne) łuski tylko w tylnej części ciała; przednia część ciała bezłuska. Linia bo­ czna z krótkimi, poprzecznymi kanałami, pros­ topadłymi do kanału głównego. Bardzo długa płetwa grzbietowa wsparta 56-59 miękkimi promieniami znajduje się w bruździe grzbieto­ wej; płetwa odbytowa z 28-32 miękkimi pro­ mieniami. Płetwa grzbietowa z dwoma, odby­ towa z jednym płytkim, zatokowym wcięciem w górnej krawędzi (falista błona płetwowa). Końce płetw piersiowych nie sięgają (albo tylko) do początku płetwy grzbietowej. Zatokowato wcięta płetwa ogonowa nie łączy się z płetwami grzbietową i odbytową. Brak płetw brzusznych. Podłużna bruzda poniżej płetw piersiowych niewiele dłuższa od tych płetw. Brak pęcherza pławnego. Kręgi w liczbie 65-70. Ubarwienie: grzbiet złocisty lub zielonkawobrązowy, boki żółte, brzuch srebrzyście lśniący. Długość: maksymalnie 23,5 cm. Występowanie: północny Atlantyk od południo­ wej Norwegii i Morza Irlandzkiego do Zatoki Biskajskiej; Morze Północne. Środowisko: częsty na dnie żwirowatym z ma­ łymi otoczakami i skorupami małżów na głę­ bokości 20-200 m.

- przyp. tłum.). W Morzu Śródziemnym rzadki. Środowisko: przeważnie na dnie piaszczystym do głębokości 30 m. Pokarm: zooplankton, wieloszczety, drobne skorupiaki i małe ryby. Tryb życia: dzień spędza przeważnie zagrze­ bany w piasku. Uaktywnia się nocą i małymi stadkami pływa w poszukiwaniu pokarmu. Rozród: tarło od listopada do lutego (kanał La Manche) lub od kwietnia do sierpnia (Morze Północne) (w Bałtyku latem i późną jesienią - przyp. tłum.). Trze się często zbitymi stada­ mi w płytkich wodach przybrzeżnych. Samica składa 3800-22000 małymi kupkami na piasz­ czystym dnie. Larwy, mające w momencie wy­ lęgu 4-8 mm długości, są planktoniczne. Gatunki pokrewne: w Atlantyku po Morze Bia­ łe i Morze Barentsa i zach. Bałtyku, rzadko powyżej 30 m głębokości, żyje tobiasz (dobijak) niebieski (A. marinus). Pospolity jest także dobijak (Hyperop/us lanceolatus) - (przyp. tłum.)

148

Pokarm: plankton i drobne organizmy bentoniczne. Rozród: tarło odbywa w kanale La Manche w miesiącach zimowych, w bardziej na północ położonych rejonach w zależności od tempe­ ratury wody od wiosny do lata. Dojrzałe płcio­ wo dobijaki nagie wędrują w tym okresie du­ żymi, zwartymi stadami do wód przybrzeż­ nych. Ikra składana jest na piaszczystym dnie. Gatunek pokrewny: osiągający maksymalnie 16 cm długości falik (G. cicerellus) odróżnia się następującymi cechami: linia boczna z ba­ rdzo krótkim kanałem dolnym, płetwa grzbie­ towa z 53-59, odbytowa z 27-32 miękkimi pro­ mieniami; na głowie niebieskoczarna plama.

Ślizg oczyk, oczyk (ślizgowiec oczyk) (Blennius ocellaris)

Ślizg prążkowany* [Parablennius gattorugine (Blennius gattorugine))

Rodzina ślizgowate (Blenniidae) Wygląd: wydłużone, stosunkowo wysokie, bo­ cznie spłaszczone ciało z głową o pionowym profilu. Skóra śluzowata, bezłuska. Oczy umie­ szczone wysoko; na ich górnym brzegu dwa płaskie, rozgałęzione czułki. Otwór gębowy szeroki, prawie poziomy; w każdej szczęce dwa duże, kłopodobne zęby oraz mniejsze, zaokrąglone. Długa, wysoka, niemal roz­ dzielona wcięciem na dwie płetwa grzbietowa wsparta 10-20 nitkowato wydłużonymi twardy­ mi i 14-16 miękkimi promieniami. Po obu stro­ nach pierwszego promienia płetwy grzbie­ towej dwa maleńkie wyrostki skórne (czułki). Płetwa odbytowa z 1-2 twardymi i 15-16 mięk­ kimi promieniami. Duże, silne płetwy piersio­ we. Przesunięte na podgardle płetwy brzusz­ ne z krótkim, u podstawy rozszerzonym cier­ niem i 1-3 miękkimi promieniami, którymi ślizg może się podpierać. Wolna, nie połączo­ na z grzbietową i odbytową płetwa ogonowa. Ubarwienie: grzbiet i boki brązowo- lub szaro­ zielone z 5-7 szerokimi, ciemnymi, poprzecz­ nymi pręgami, zachodzącymi na płetwę grzbietową. Między 5. a 8. cierniem w płetwie grzbietowej wyraźnie zaznaczona, niebieskoczarna, biało obwiedziona plama. Długość: przeważnie do 14, maksymalnie 20 cm. Występowanie: północny Atlantyk od wybrzeży zachodnioafrykańskich (Senegal) do północnej Szkocji; Morze Śródziemne i Morze Czarne. Środowisko: w północnej części zasięgu na głębokości 10-20 m, przeważnie na dnie mine­ ralnym, w Morzu Śródziemnym do głębokości 100 m.

Rodzina ślizgowate (Blenniidae) Wygląd: stosunkowo wydłużone, bocznie spłasz­ czone ciało z głową o zaokrąglonym profilu. Skóra śluzowata, bezłuska. Oczy umieszczone wysoko; na ich górnym brzegu dwa duże, roz­ gałęzione czułki, ponadto nad nozdrzami malu­ tki, rozgałęziony czułek. Otwór gębowy szeroki, sięgający na wysokość środka oka; w każdej szczęce pasmo małych, spiczastych zębów, brak natomiast zębów dużych, kłopodobnych. Długa, w środkowej części nieznacznie zatokowato wcięta płetwa grzbietowa wsparta 12-14 twardymi i 17-20 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z 1 małym cierniem i 20-21 miękkimi promieniami. Duże, silne, wachlarzowate płetwy piersiowe. Przesunięte na podgardle płetwy brzuszne nitkowate. Ubarwienie: bardzo różno­ rodne zależnie od miejsca występowania, prze­ ważnie żółto-, oliwkowo- lub czerwonobrązowe, z 6-7 ciemniejszymi, poprzecznymi pręgami przechodzącymi na płetwy grzbietową i brzusz­ ną. Tęczówka oka czerwonobrązowa. Długość: przeważnie do 18, maksymalnie 30 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od wybrzeży za­ chodnioafrykańskich do pn. Szkocji; wsch. re­ jony kanału La Manche (szczególnie częsty!), brak go natomiast w Morzu Północnym. Wy­ stępuje również w Morzu Śródziemnym. Środowisko: w płytkich wodach na dnie skalis­ tym, w pn. części zasięgu także na łąkach brunatnie; w Morzu Śródziemnym do głęboko­ ści do 15 m, młode ślizgi na głębokości 30-150 m na oświetlonych promieniami słonecz­ nymi, bujnie porośniętych glonami miejscach. Pokarm: drobne organizmy. Tryb życia: ciekawska, bentoniczna ryba, zni­ kająca w razie niebezpieczeństwa natych­ miast w najbliższej szczelinie skalnej. Rozród: trze się wiosną; ikra składana jest w szczeliny skalne i pod kamieniami, a złoża strzeże samiec. Wylęgające się po ok. 4 tygo­ dniach larwy wiodą planktoniczny tryb życia; dopiero pod koniec lata młode ślizgi zaczyna­ ją żyć na dnie w wodach przybrzeżnych. Gatunek pokrewny: u podobnego pod względem kształtów ciała ś. dlugoczulkowego* (P, tentacularis = Blennius tentacularis) czułki ponad oczami rozgałęziają się tylko na tylnym brzegu.

Pokarm: wieloszczety, drobne skorupiaki i in­ ne małe organizmy. Tryb życia: żyjąca w stosunkowo głębokich warstwach toni wodnej ryba przydenna, ucho­ dząca do swojej kryjówki w razie zagrożenia powolnymi, wężowatymi ruchami ciała. Rozród: w Morzu Śródziemnym tarło odbywa w ostatnich miesiącach zimy, w północnych rejonach obszaru rozsiedlenia wiosną i wcze­ snym latem. Złoże ikry jest strzeżone przez samca. Po kilkutygodniowym okresie planktonicznego rozwoju larw młode ślizgi oczyki przechodzą do bentonicznego trybu życia.

150

Ślizg nakrapiany, ślizg (ślizgowiec nakrapiany) Ślizg czubaty, pierzyk (Lipophrys pholis [Blennius pholis)) (Coryphoblennius galerita) Rodzina ślizgowate (Blenniidae) Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało z głową o pionowym profilu (odległość między tylnym brzegiem oka a końcem pyska równa odległości od tylnego brzegu oka do początku płetwy grzbietowej). Skóra śluzowata, beziuska. Oczy umieszczone wysoko; na ich górnym brzegu nie ma żadnych czułków. Otwór gębo­ wy szeroki; w każdej szczęce pasmo małych, spiczastych zębów, za nimi dwa duże, kłopodobne zęby. Długa, w środkowej części płytko zatokowato wcięta płetwa grzbietowa wsparta 11-13 twardymi i 18—20 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z jednym twardym i 17-19 miękkimi promieniami. Duże, silne, wachlarzowate płetwy piersiowe. Przesunięte na podgardle płetwy brzuszne nitkowate. Wolna, nie połączona z grzbietową i odbytową płetwa ogonowa. Ubarwienie: bardzo zmienne przeważnie brązowe z zielonymi lub żółtawy­ mi plamami i cętkami. Samce w szacie godo­ wej ubarwione bardzo ciemno i z białymi war­ gami. Długość: maksymalnie 18 cm; gatunek ten dożywa stosunkowo późnego wieku: osob­ niki o długości 15 cm mają 16 lat. Występowanie: północny Atlantyk na południe do Portugalii. Środowisko: w płytkich wodach przy skalistych brzegach, często także w strefie pływów; rów­ nież na dnie piaszczystym i mulistym, gdzie ś. nakrapiany chętnie kryje się pod glonami. Pokarm: pokarm roślinny i zwierzęcy. Tryb życia: ryba bentoniczna, którą często mo­ żna spotkać podczas odpływu w pozostają­ cych kałużach, zagłębieniach skalnych i wśród glonorostów. Rozród: tarło odbywa wczesnym latem; jaja średnicy 1,5 mm składane są pod kamienie lub w szczeliny skalne. Samiec opiekuje się ikrą i wachlowaniem płetw doprowadza do złoża świeżą wodę. Gatunek pokrewny: w Morzu Śródziemnym żyje blisko spokrewniony ś. kurek* (Paralipophrys trigloides). Osiąga 9 cm długości. Od­ ległość tylnego brzegu oka od końca pyska jest u tego gatunku większa od odległości od tylnego brzegu oka do początku płetwy grzbietowej.

152

Rodzina ślizgowate (Blenniidae) Wygląd: wydłużone, smukłe, bocznie spłaszczo­ ne ciało z głową o zaokrąglonym profilu. Skóra śluzowata, bezłuska. Oczy umieszczone wy­ soko; powyżej ich górnego brzegu charakterys­ tyczny trójkątny płat skórny, a za nim szereg od 3 do 7 wyrostków skórnych. Otwór gębowy sze­ roki, prawie poziomy; w żuchwie dwa duże, kłopodobne zęby. Długa, w środkowej części wcięta płetwa grzbietowa wsparta 12-13 twar­ dymi i 15-18 miękkimi promieniami; jej tylna, miękkopromienna część wyższa od przedniej ciernistej. Płetwa odbytowa z 1 małym cierniem i 17-18 miękkimi promieniami. Duże, silne, wachlarzowate płetwy piersiowe. Przesunięte na podgardle płetwy brzuszne nitkowate. Wolna, nie połączona z grzbietową i odbytową płetwa ogonowa o zaokrąglonej tylnej krawędzi. Ubar­ wienie: zależnie od miejsca występowania sza­ re, brązowe lub oliwkowe z ciemniejszym marmurkowaniem lub poprzecznymi pręgami. Mło­ de ś. nakrapiane z licznymi niebieskawobiałymi cętkami na głowie i grzbiecie; dojrzałe do roz­ rodu samce ciemno ubarwione (pomarańczowe fałdy głowowe są u nich silniej rozwinięte niż u samic). Długość, maksymalnie 8 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od wybrzeży zachodnioafrykańskich (Gwinea) do pd. Irlandii; kanał La Manche, w Morzu Śródziemnym rzadki. Środowisko: u skalistych brzegów, zwłaszcza w strefie pływów, w północnej części zasięgu także na łąkach brunatnie. Pokarm: wieloszczety i skorupiaki; obżera zwłaszcza wąsowate odnóża pąkli. Tryb życia: ryba żyjąca na dnie, spotykana licznie w słabo zarośniętych glonami kałużach pozostających po odpływie; wciska się w wąs­ kie jamy i szczeliny, z których z ciekawością wygląda. Przy silnym falowaniu wody przycze­ pia się mocno do skalistego podłoża w strefie oprysku, a zawracająca fala odsłania ją. Rozród: trze się w pełni lata; po typowych dla wszystkich ślizgowatych zalotach godowych (kiwanie głową, rozpościeranie płetw) samiec napiera na znajdującą się obok samicę, aby w wybranym przez niego „gnieździe" (szczeli­ na skalna lub pod kamieniem) złożyła ikrę. Samiec opiekuje się złożem jaj i broni go.

Klinek srebrny (Clinitrachus argentatus)

Trójpłetwik skoczek* (Tripterygion tripteronotus)

Rodzina kllnkowate (Clinidae) Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało okryte drobnymi łuskami tkwiącymi głęboko w skórze. Pysk spiczasty; otwór gębowy mały, końcowy, z grubymi wargami. Na głowie nie ma czułków. Dwie długie płetwy grzbietowe; pierwsza mała, trójkątna, umieszczona nad kością przedpokrywową [praeoperculum], z trzema twardymi promieniami, druga o jed­ nakowej wysokości na całej długości, wsparta 25-28 twardymi i 3-4 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z dwoma cierniami i 18-20 miękkimi promieniami. Duże, silne, wachlarzowate płetwy piersiowe. Przesunięte na podgardle płetwy brzuszne nitkowato rozwid­ lone, z jednym twardym i 2-3 miękkimi pro­ mieniami. Wolna, nie połączona z grzbietową i odbytową płetwa ogonowa. Ubarwienie: za­ leżnie od miejsca występowania czarne, oliw­ kowe, fioletowe i brązowe (młode klinki o jaś­ niejszej szacie barwnej), boki z jaśniejszymi, srebrzyście opalizującymi plamkami. Płetwy grzbietowe i odbytowa z regularnymi, ciemny­ mi prążkami. Długość: maksymalnie 10 cm. Występowanie: zachodnie rejony Morza Śród­ ziemnego (włącznie z Adriatykiem). Środowisko: w płytkich wodach u skalistych brzegów w szczelinach skalnych. Pokarm: drobne zwierzęta żyjące wśród glo­ nów porastających skały. Tryb życia: osiadła ryba strefy wzrostu glonorostów, tylko z rzadka pływająca w otwartej toni wodnej. Przeważnie posuwa się nad dnem wijącymi ruchami tułowia, podpierając się przy tym płetwami piersiowymi. W razie niebezpieczeństwa natychmiast pierzcha do jamy lub szczeliny skalnej. Rozród: trze się wczesnym latem. W zajętym przez siebie rewirze na głębokości ok. metra samiec buduje z kawałków glonów gniazdo, do którego ikrę składa większa liczba samic. Aż do wylęgu larw samiec opiekuje się ikrą i strzeże gniazda. Larwy przechodzą bez­ pośrednio do życia przy dnie bez stadium przejściowego, żyjącego w toni wodnej. Gatunek pokrewny: k. orzęsiony* (Labrisomus nuchipinnis) ma ponad oczami i na karku krótkie, rozgałęzione czułki.

Rodzinatrójpletwikowate* (Tripterygionidae) Wygląd: wydłużone, smukłe ciało, poza pokrywą skrzelową okryte łuskami. Profil głowy spiczasty; otwór gębowy końcowy, a górna warga nie jest obwisła. Nad każdym okiem krótki, nie rozgałę­ ziony czułek; również po jednym prostym czułku przy przednich otworach nosowych. Płetwa grzbietowa potrójna; pierwsza z 3, druga z 17-18 twardymi, trzecia wsparta 12-13 miękkimi promieniami. Pierwsza płetwa grzbietowa może być stroszona niezależnie od dwóch pozostałych. U dojrzałego płciowo samca 1-3 twarde promie­ nie drugiej płetwy grzbietowej wydłużają się nit­ kowato. Płetwa odbytowa podparta 24-27 mięk­ kimi promieniami. Duże, szerokie płetwy piersio­ we. Przesunięte na podgardle płetwy brzuszne nitkowato rozwidlone, z jednym twardym i 2-3 miękkimi promieniami. Płetwa ogonowa o za­ okrąglonej tylnej krawędzi. Ubarwienie: samce czerwone lub pomarańczowe, z ciemną głową i ciemnymi prążkami oraz policzkami pokrytymi błękitnymi punktami; tylny brzeg pierwszej płetwy grzbietowej z czarnoczerwoną plamą, a druga i trzecia płetwy grzbietowe z niebieskim obrzeże­ niem. Samice żółtobrązowe z ciemnymi, rozmyty­ mi pasami poprzecznymi; gardło i policzki cytrynowożółte. Długość, maksymalnie 8 cm. Występowanie: północny Atlantyk od półno­ cnych brzegów Francji do Wysp Kanaryjskich; Morze Śródziemne i Morze Czarne. Środowisko: w zacienionych wodach u skalis­ tych brzegów, na głębokości do 12 m. Pokarm: plankton i organizmy bentoniczne. Tryb życia: żwawa ryba, która w razie zagro­ żenia umyka szybko długimi susami. Rozród: tarło od maja do lipca. Samiec na wywalczonym terytorium zaleca się do znaj­ dujących się blisko samic wykonując krótkie zygzakowate skoki z rozpostartymi płetwami. Gatunki pokrewne: osiągający tylko 5 cm dłu­ gości t. maty* (T. minor) ma bardziej spiczas­ ty pysk i nieco obwisłą górną wargę; obie płci są czerwono ubarwione z brunatną, biało marmurkowaną głową i zwykle 5 białymi plamami na grzbiecie. Żyje w Adriatyku i w pn. rejo­ nach Morza Śródziemnego. W zach. części Morza Śródziemnego na głębokości 3-25 m występuje t. żółty* (T. xanthosoma).

154

Pałasz ogoniasty (Lepidopus caudatus)

Ostropłetwiec (Pholis gunnellus)

Rodzina palaszowate (Trichiuridae) Wygląd: wydłużone, taśmowate i beztuskie ciato o dużej głowie (długość głowy stanowi 1/7 całkowitej długości ciała). Jej profil od początku płetwy grzbietowej do tylnego brze­ gu oka stromo, dalej w stronę pyska łagodnie opadający. Pysk spiczasty z szerokim ot­ worem gębowym; żuchwa wystająca. Zarówno szczęka górna, jak i żuchwa, zaopatrzone w silne zęby; z przodu w szczęce górnej 4-6, w żuchwie 1-2 duże, spiczaste zęby chwytne. Długa, zaczynająca się zaraz za głową i się­ gająca prawie do płetwy ogonowej płetwa grzbietowa wsparta 100-105 twardymi promie­ niami. Przesunięta daleko do tyłu, stosunkowo krótka (równa długości głowy) płetwa odbyto­ wa z 31-36 twardymi promieniami osadzonymi w skórze i 21-25 miękkimi promieniami obję­ tymi błoną płetwową. Za płetwami piersiowy­ mi małe, łuskowate płetwy brzuszne. Tylna krawędź płetwy ogonowej wcięta. Ubarwienie: ciało srebrzyście lśniące, często ze złocistą smugą wzdłuż boków. Długość: maksymalnie 2 m (masa 3 kg).

Rodzina ostropletwcowate (Pholiidae) Wygląd: smukłe, wydłużone, bocznie spła­ szczone ciało o bardzo śluzowatej skórze. Ma­ ła głowa z zaokrąglonym pyskiem; mały, skie­ rowany skośnie do góry otwór gębowy z mię­ sistymi wargami. Łuski bardzo drobne. Brak linii bocznej. Długa i niska płetwa grzbietowa zaczyna się na wysokości tylnej krawędzi po­ krywy skrzelowej i ciągnie aż do płetwy ogo­ nowej. Jest podparta 75-82 twardymi promie­ niami. O blisko połowę krótsza płetwa odbyto­ wa z dwoma twardymi i 39-45 miękkimi pro­ mieniami. Malutkie płetwy brzuszne z jednym twardym i jednym miękkim promieniem. Mała płetwa ogonowa o zaokrąglonej tylnej krawę­ dzi. Ubarwienie: szarobrązowe, u młodych ostropłetwców z nieregularnymi, ciemnymi prąż­ kami poprzecznymi; starsze ryby z ciemnym marmurkowaniem. Wzdłuż linii grzbietowej 9-13 czarnych, biało obwiedzionych plam. Czarny pasek od oka do kącika pyska. Dłu­ gość: maksymalnie 30 cm. Występowanie: po obu stronach Atlantyku; we wschodniej części od kanału La Manche, Mo­ rza Północnego i Bałtyku do Morza Arktycznego (w Bałtyku spotykany rzadko - przyp. tłum.).

Występowanie: kosmopolitycznie we wszyst­ kich ciepłych i umiarkownie ciepłych morzach (Afryka Południowa, Australia i Nowa Ze­ landia); w północnym Atlantyku od Wysp Ka­ naryjskich i Maroka do Portugalii, sporadycz­ nie do Wysp Brytyjskich, południowej Islandii i środkowej Norwegii; Morze Śródziemne. Środowisko: przeważnie nad dnem piaszczys­ tym na głębokości 100-250, poza krawędziami płyt kontynentalnych do głębokości 400 m. Pokarm: skorupiaki i ryby ławicowe. Tryb życia: bardzo szybka, często spotykana w stadach ryba otwartego morza; szczególnie licznie występuje u brzegów Portugalii, gdzie jest cenioną rybą konsumpcyjną. Rozród: biologia rozmnażania jest jeszcze sła­ bo poznana; u wybrzeży zachodnioafrykańskich tarło przypada na ostatnie miesiące zi­ mowe i przedwiośnie.

156

Środowisko: na dnie mulistym i piaszczystym, przede wszystkim jednak u porośniętych glo­ nami skalistych brzegów, od strefy pływów do głębokości 100 m. Pokarm: wieloszczety i małe skorupiaki (roz­ wielitki, obunogi), drobne mięczaki, rybia ikra. Tryb życia: spokrewniona ze ślizgowatymi ry­ ba bentoniczna. Rozród: dojrzewa płciowo w trzecim roku ży­ cia przy długości ciała 17-24 cm. Składanie ikry odbywa się od listopada do marca w gnia­ zdach zakładanych (przeważnie pod kamie­ niami lub pustymi muszlami) od strefy pływów do głębokości 25 m. Zbite w większą grudkę jaja (o średnicy 2 mm) są strzeżone przez oboje rodziców (na ogół przez samicę). Roz­ wój zarodkowy trwa 2 miesiące; w tym czasie rodzice nie pobierają pokarmu. Wylęgające się larwy długości 9 mm żyją pół roku w ot­ wartej toni wodnej; po osiągnięciu 3 cm długo­ ści przechodzą do bentonicznego trybu życia.

Stychejka pierzasta, piórkosz {Chirolophis ascanii)

Taśmiak długi, taśmiak (Lumpenus iampretaeformis)

Rodzina stychejkowate (Stichaeidae) Wygląd: wydłużone, na przekroju zaokrąglone ciało, za głową stosunkowo wysokie i stopnio­ wo spiczasto zwężające się ku tyłowi. Pysk zaokrąglony. Nad oczami dwie pary drzewkowato rozgałęzionych czułków; na tylnej krawę­ dzi otworu nosowego jeden mały czułek. Na karku małe, nitkowate wyrostki skórne. Łuska bardzo drobna; głowa bezłuska. Linia boczna uwsteczniona. Długa, sięgająca od głowy do płetwy ogonowej płetwa grzbietowa wsparta 50-65 twardymi promieniami; u starszych sa­ mców końce pierwszych cierni z krótkimi wy­ pustkami błony płetwowej. Długa płetwa odby­ towa z jednym cierniem i 35-40 miękkimi pro­ mieniami. Przesunięte na podgardle płetwy brzuszne małe, krótsze od wysokości płetwy grzbietowej, z 4 miękkimi promieniami. Ubar­ wienie: żółtawo- lub zielonkawobrązowe z szerokimi, brunatnymi, rozmytymi pasami poprzecznymi, sięgającymi od grzbietu aż na stronę brzuszną. Oczy otoczone ciemną obwó­ dką; od oka do kącika pyska szeroki, brunatny pasek. Długość: rzadko ponad 15, maksymal­ nie 25 cm.

Rodzina taśmiakowate (Lumpenidae) Wygląd: węgorzowate, wydłużone, na przekro­ ju okrągławe ciało; mała głowa o zaokrąglo­ nym pysku. Otwór gębowy wąski, poziomy, z mięsistymi wargami. Oczy duże. Brak czuł­ ków głowowych. Łuska bardzo drobna; głowa bezłuska. Linia boczna uwsteczniona. Długa, sięgająca od tyłu głowy do płetwy ogonowej płetwa grzbietowa wsparta 68-76 twardymi promieniami; przednie i tylne promienie krót­ sze od środkowych. Płetwa odbytowa z jed­ nym cierniem i 47-53 miękkimi promieniami. Cienkie, nitkowate płetwy brzuszne umiesz­ czone na gardle. Płetwa ogonowa długa i wąs­ ka, na końcu spiczasta. Ubarwienie: grzbiet i boki czysto jasnobrązowe lub z zielonkawym względnie niebieskim odcieniem, pokryte roz­ mytymi, brunatnymi plamami i marmurkowym deseniem; brzuch zielonkawożółty. Spodnia strona głowy i przedniej części tułowia niebie­ sko lśniąca. Długość: maksymalnie 42 cm. Występowanie: w wodach europejskich półno­ cnego Atlantyku; od Morza Białego sięga na południe do Szkocji, Wysp Owczych, Skagerraku, Kattegatu i Bałtyku (włącznie z Zatoką Fińską, być może jako relikt epoki lodowej); podgatunek L. I. serpentinus występuje u pół­ nocnoamerykańskich wybrzeży Atlantyku od Massachusetts do Nowej Fundlandii. Środowisko: nad dnem mulistym, piaszczy­ stym, rzadziej skalistym, przeważnie na głę­ bokości 30-80 m, miejscami również do głębo­ kości 200 m.

Występowanie: północny Atlantyk od zacho­ dniej i południowej Irlandii (rzadko), wybrzeży Norwegii i północnych brzegów Wielkiej Bryta­ nii do południowych rejonów Morza Północne­ go i zachodniej części kanału La Manche; Skagerrak, Kattegat i Eresund, w przylegają­ cej części Bałtyku tylko młode stychejki. Środowisko: u skalistych brzegów obficie po­ rośniętych glonami, poniżej strefy pływów (przeważnie na głębokości 10-20 m), maksy­ malnie na głębokości 175 m. Pokarm: drobne organizmy bentoniczne. Tryb życia: ryba żyjąca na dnie, kryjąca się chętnie między taśmowatymi glonorostami i trawą morską. Rozród: trze się od października do listopada; ikra składana jest w małych grudkach między kamienie i skorupy małżów. Przez cały okres inkubacji, trwający ok. 14 dni, strzeże jej sami­ ca. Larwy żyją w otwartej toni wodnej; docie­ rają do Bałtyku, ale tu zwykle giną.

158

Pokarm: początkowo organizmy planktoniczne, w późniejszym wieku drobne zwierzęta bentoniczne (wieloszczety, małe skorupiaki, szkarłupnie). Tryb życia: ryba przebywająca w głębszych strefach wód przybrzeżnych. Rozród: dojrzewa płciowo w trzecim roku życia przy długości ciała 17-24 cm; tarło od grudnia do stycznia. Ikra składana jest na dnie. Po ok. 3-miesięcznym rozwoju larwalnym w otwartej toni wodnej młode taśmiaki przechodzą stop­ niowo do bentonicznego trybu życia. Gatunek pokrewny: u znacznie mniejszego t. pstrego (/.. maculatus) tylna krawędź płetwy ogonowej jest prawie prosta.

Węgorzyca [Zoarces viviparus) Rodzina węgorzycowate (Zoarcidae) Wygląd: węgorzowate, ku tyłowi spiczasto zwę­ żające się ciało o dużej, bezłuskiej głowie. Ot­ wór gębowy szeroki, końcowy; na szczękach stożkowate zęby. Łuska bardzo drobna, głęboko tkwiąca w skórze. Płetwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa zrośnięte w jeden fałd płetwowy. Długa płetwa grzbietowa wsparta w przedniej części 72-85 miękkimi, w środkowej 5-11 twar­ dymi i w tylnej 16-24 miękkimi promieniami; w jej tylnej części wyraźne wcięcie. Płetwa od­ bytowa z 80-95 miękkimi promieniami. Na pod­ gardlu małe płetwy brzuszne. Ubarwienie: grzbiet zazwyczaj żółtozielony do żółtobrązowego, z ciemnymi, rozmytymi plamami i smugami (także na głowie); wzdłuż środkowej części bo­ ków rząd ciemniejszych plam; brzuch białawy lub szary. Płetwa grzbietowa z ciemnymi, po­ przecznymi pasami; płetwy piersiowe i płetwa odbytowa żółto lub pomarańczowo obrzeżone, w okresie godowym u samców obwódka jasnoczerwona. Ości zielone (zabarwione nieszkodli­ wym wiwianitem). Długość: maksymalnie 50 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego i Morza Barentsa (okolice Murmańska) do wsch. rejonów kanału La Manche; pn. obszar Morza Irlandzkiego, Orkady i Wyspy Szetlan­ dzkie. Występuje także w Bałtyku (u polskich wybrzeży pospolita - przyp. tłum.). Wiele od­ mian lokalnych. Środowisko: w płytkich wodach przybrzeżnych (także w strefie pływów) i w słonawych wo­ dach (do 5%o zasolenia) ujść rzecznych, nad dnem piaszczystym i mulistym na głębokości 4-10 m, maksymalnie do głębokości 40 m. Pokarm: wieloszczety, rozwielitki, niewielkie mięczaki i małe ryby. Tryb życia: pospolita, stanowiskowa ryba bentoniczna strefy obfitych zarośli glonorostów. W zimie schodzi nieco głębiej. Rozród: dojrzewa płciowo pod koniec drugie­ go roku życia. Jest żyworodna; jaja o 3-milimetrowej średnicy są zapładniane wewnętrz­ nie (okres godowy - sierpień i wrzesień). Po ciąży trwającej ok. 4 miesięcy samica rodzi 30-400 młodych, mających w momencie uro­ dzin 3,5-5,5 cm długości. Przechodzą one za­ raz do bentonicznego trybu życia.

160

Głowik Vahla, głąbik Vahla, likowal, likod Vahla {Lycodes vahli) Rodzina wągorzycowate (Zoarcidae) Wygląd: węgorzowate, ku tyłowi spiczasto zwężające się ciało o dużej, bezłuskiej głowie. Szeroki, dolny otwór gębowy z mięsistymi wa­ rgami; na szczękach małe, stożkowate zęby. Łuska bardzo drobna, głęboko tkwiąca w ślu­ zowatej skórze. Linia boczna dobrze widocz­ na. Płetwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa zrośnięte w jeden fałd płetwowy; w tylnej czę­ ści płetwa grzbietowa bez wcięcia. Płetwy brzuszne bardzo silnie zredukowane; są to małe, krótkie wypustki na podgardlu. Ubarwie­ nie: zmienne; grzbiet przeważnie brunatny do oliwkowego, z ciemnymi, rozmytymi plamami i pasami (także na głowie); wzdłuż środkowej części boków (szczególnie w przedniej części ciała) rząd ciemniejszych plam; brzuch jasno­ szary lub biały ze srebrzystym połyskiem. Płe­ twa grzbietowa z ciemnymi, poprzecznymi pa­ sami; dolna część ogona i płetwa odbytowa różowo opalizujące. Wargi i kąt otworu gębo­ wego jasne. Larwy głowika Vahla mają ciało pokryte 8-10 poprzecznymi prążkami, które w miarę wzrostu zanikają. Długość: w wodach skandynawskich rzadko powyżej 20 cm, u brzegów Grenlandii maksymalnie 40 cm. Występowanie: pn. Atlantyk, we wsch. części od pd. rejonów Morza Barentsa do północnego Kattegatu. Rodzaj głowik (głąbik) [Lycodes] jest reprezentowany przez liczne gatunki w pół­ nocnych morzach, jednak pewne określenie przynależności złowionej ryby do konkretnego gatunku jest najczęściej bardzo trudne. Środowisko: nad dnem mulistym, zwłaszcza w strefie krawędzi północnoatlantyckiego szel­ fu, na głębokości 65-500 m (przeważnie 100-375 m) w wodzie o temperaturze 0-3cC. Pokarm: małe organizmy bentoniczne. Tryb życia: bentoniczna ryba będąca ważnym źródłem pokarmu dla wielu cennych gatunków ryb (halibut biały, h. czarny, brosma, molwa). Rozród: trze się od lipca do października. Samice, zależnie od wielkości, składają na dnie 30-90 jaj o średnicy 4,5 mm. Gatunek pokrewny: poza licznymi gatunkami z rodzaju Lycodes wzdłuż wybrzeży Norwegii występuje likosar (Lycenchelys sarsi).

Zębacz pasiasty, z. smugowy (Anarhichas lupus)

Zębacz plamisty, z. pstry {Anarhichas minor)

Rodzina zębaczowate (Anarhichadidae) Wygląd: ciało wydłużone, od głowy do płetwy ogonowej zwężające się równomiernie. Duża, ciężka głowa o zaokrąglonym pysku i szero­ kim otworze gębowym; z przodu szczęki gór­ nej i żuchwy duże, zakrzywione zęby chwytne, na podniebieniu i w tyle żuchwy silne, zaokrą­ glone lub płaskie zęby żujące ustawione w 1-2 pasmach. Skóra bezluska. Długa, nie połączo­ na z płetwą ogonową płetwa grzbietowa wspa­ rta 69-79 twardymi promieniami. O połowę od niej krótsza płetwa odbytowa z 42-48 miękkimi promieniami. Brak płetw brzusznych; pęcherz pławny nie występuje. Ubarwienie: szare, brązowawoczerwone lub brązowawozielone z ciemnymi poprzecznymi pasami, prze­ chodzącymi na płetwę grzbietową. Długość: maksymalnie 1,2 m. Występowanie: północny Atlantyk, we wschod­ niej części od Grenlandii do Przylądka Cod (USA), w zachodniej od Morza Białego do Zatoki Biskajskiej; kanał La Manche, Morze Północne, zachodni Bałtyk (w polskiej części Bałtyku rzadki - przyp. tłum.). Środowisko: na głębokości do 435 m (młode zębacze w płytszych wodach), przeważnie nad dnem skalistym, w wodzie o temperaturze od -1 do +14°C. Pokarm: dorosłe z. pasiaste odżywiają się twardoskorupowymi zwierzętami bentonicznymi (skorupiaki, mięczaki, szkarłupnie), które rozgniatają silnymi szczękami. Zużyte zęby są wymieniane na nowe krótko przed okresem tarła. Tryb życia: ryba bentoniczna głębszych stref wody. Rozród: dojrzewa płciowo między 6. a 7. ro­ kiem życia przy długości ciała 50-60 cm. Trze się od października do stycznia na głębokości 40-200 m. Żółtawe jaja średnicy 5-6 mm skła­ dane są w kulistych bryłkach na dnie między taśmowate glonorosty lub kamienie. Rozwój zarodków trwa ok. 2 miesięcy. Wylęgające się larwy, mające 1,2 cm długości, korzystają je­ szcze, leżąc na dnie, przez 3,5 miesiąca z za­ pasów woreczka żółtkowego. Pływają potem przez krótki okres w strefie otwartej toni wod­ nej, zanim nie przejdą do życia na dnie.

Rodzina zębaczowate (Anarhichadidae) Wygląd: ciało wydłużone, od głowy do płetwy ogonowej równomiernie zwężające się. Duża, ciężka głowa o zaokrąglonym pysku i szero­ kim otworze gębowym; z przodu szczęki gór­ nej i żuchwy duże, zakrzywione zęby chwytne, na podniebieniu i w tyle żuchwy silne, zaokrą­ glone lub płaskie zęby żujące ustawione w 1-2 pasmach. Skóra bezłuska. Długa, nie połączo­ na z płetwą ogonową płetwa grzbietowa wspa­ rta 74-80 twardymi promieniami. Płetwa odby­ towa z 45-47 miękkimi promieniami. Brak płetw brzusznych; pęcherz plawny nie wystę­ puje. Ubarwienie: grzbiet i boki brązowe lub oliwkowe; dorosłe z. plamiste z ciemnymi pla­ mami i punktami, nieregularnie rozmieszczo­ nymi na grzbiecie i bokach (stąd nazwa!). Młode zębacze z poprzecznymi prążkami. Dłu­ gość, do 1,8 m (długość życia ok. 25 lat). Występowanie: północny Atlantyk, we wschod­ niej części od Grenlandii na południe do Maine (USA), w zachodniej od Morza Białego do brzegów Szkocji.

162

Środowisko: na głębokości 25-460 m (przewa­ żnie 100-250 m), nad dnem piaszczystym i mulistym, w wodzie o temperaturze od -1 do

+ 9°C. Pokarm: cienkoskorupowe mięczaki i szkarłu­ pnie (jeżowce i rozgwiazdy), ponadto ryby ży­ jące przy dnie. Tryb życia: ryba bentoniczna głębszych stref wody. Rozród: dojrzewa płciowo między 7. a 10. rokiem życia przy długości ciała 70-90 cm. Wiosną gotowe do rozrodu zębacze odpływają daleko od wybrzeży (np. ze wschodnich rejo­ nów Morza Barentsa do położonych na głębo­ kości 250 m ławic u brzegów norweskiego okręgu Finnmark). Jaja średnicy 5-6 mm skła­ dane są w kulistych bryłkach; samica składa w zależności od rozmiarów od 15000 do 35000 ziaren ikry. Gatunek pokrewny: w północnym Atlantyku nad miękkim dnem na głębokości 60-970 m żyje także zębik (zębacz czarny) (A. denticulatus). Osiąga maksymalnie 1,5 m długości. Uwagi: skórę zębaczy wyprawia się.

Babka skalna (Gobius paganellus)

Babka olbrzymia [Gobius cobitis)

Rodzina babkowate (Gobiidae) Wygląd: dość długie, prawie cylindryczne cia­ ło; trzon ogonowy wyraźnie krótszy od nasady drugiej płetwy grzbietowej. Zaokrąglona, trochę spłaszczona głowa z wypukłymi poli­ czkami i blisko siebie umieszczonymi oczami. Pysk krótki; przedni otwór nosowy z palcowato podzielonym czułkiem. Otwór gębowy skiero­ wany skośnie do góry, W rzędzie wzdłuż boku 50-58 łusek; brak linii bocznej, ale na głowie wyraźne rzędy porów; kark ułuszczony. Dwie płetwy grzbietowe; pierwsza wsparta 6 twar­ dymi promieniami (pierwsze 4 ciernie jedna­ kowej długości), druga 1 twardym i 13-14 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z 1 twardym i 11-12 miękkimi promieniami. Górne promienie dużych płetw piersiowych wolne. Płetwy brzuszne zrośnięte są w rodzaj przyssawki; ich przednie krawędzie połączone są poprzecznym fałdem skórnym (błona lejka). Tylna krawędź płetwy ogonowej zaokrąglona. Ubarwienie, jasnobrązowe z ciemniejszym, marmurkowym i plamistym deseniem. Pierwsza płetwa grzbietowa z wyblakłą, podłużną smugą. Samce w szacie godowej brunatne, opalizujące purpurowo, z żółtym lub pomarańczowym pas­ kiem na pierwszej płetwie grzbietowej. Długość: do 12 cm (długość życia ok. 10 lat). Występowanie: pn. Atlantyk od wybrzeży zachodnioafrykańskich do zach. brzegów Wysp Brytyjskich i kanału La Manche; Morza Śród­ ziemne i Czarne.

Rodzina babkowate (Gobiidae) Wygląd: wyciągnięte, prawie cylindryczne cia­ ło; wysoki trzon ogonowy wyraźnie krótszy od nasady drugiej płetwy grzbietowej. Zaokrąglo­ na, trochę spłaszczona głowa z wypukłymi poli­ czkami i bardzo blisko siebie umieszczonymi oczami. Pysk krótki; przedni otwór nosowy przeważnie z palcowato podzielonym czułkiem różnej długości. Otwór gębowy prawie pozio­ my, z grubymi wargami. W rzędzie wzdłuż boku 59-67 łusek; kark ułuszczony. Dwie roz­ dzielone płetwy grzbietowe; pierwsza wsparta 6 twardymi promieniami, druga jednym twar­ dym i 13 (przeważnie) - 14 miękkimi promie­ niami. Płetwa odbytowa z jednym twardym i 10-12 (zwykle 11) miękkimi promieniami. Du­ że płetwy piersiowe w górnej części z krótkimi, wolnymi promieniami płetwowymi, tak jak u większości babkowatych. Płetwy brzuszne zrośnięte są w krótką, okrągłą przyssawkę; błona lejka z dużymi, bocznymi płatkami. Ubar­ wienie: podstawowe brązowe do oliwkowego typu „pieprz i sól" z marmurkowym i okrągłoplamistym deseniem wzdłuż i poniżej środko­ wej linii boków (szczególnie dobrze widocznym u mniejszych osobników). Samce w szacie go­ dowej ciemno ubarwione z wąskimi, białymi obwódkami na wszystkich płetwach nieparzys­ tych. Długość: maksymalnie 27 cm (największa babka w pn. Atlantyku i Morzu Śródziemnym). Występowanie: pn. Atlantyk od wybrzeży ma­ rokańskich do zach. rejonów kanału La Man­ che; Morza Śródziemne i Czarne. Środowisko: w płytkich wodach u brzegów skalistych i na łąkach trawy morskiej; u pd.-zach. wybrzeży Anglii przeważnie w ka­ łużach pozostających po odpływie (w wysłodzonej wodzie).

Środowisko: w Morzu Śródziemnym w płytkich wodach przybrzeżnych nad dnem skalistym; wzdłuż wybrzeży atlantyckich częsta pod kamieniami w spokojnych miejscach, pozosta­ jących po odpływie, zarośniętych glonami. Pokarm: niewielkie zwierzęta bentoniczne. Rozród: termin tarła zależy od rejonu wystę­ powania - koło Neapolu trze się w styczniu, a koło wyspy Man (Anglia) od kwietnia do czerwca. Ikra jest składana na taśmowatych glonach, kamieniach i w pustych muszlach. Gatunki pokrewne: w Bałtyku występują jesz­ cze 15-centymetrowa b. czarna (G. niger) i za­ wleczona w ostatnim 5-leciu większa b. bycza (b. obła) [Neogobius melanostomus) (por. „Ryby słodkowodne" - przyp. tłum).

164

Pokarm: drobne zwierzęta bentoniczne. Rozród: termin tarła zależy od rejonu wystę­ powania - w Morzu Śródziemnym od marca do maja. Broniący rewiru samiec buduje pod kamieniem lub muszlą gniazdo, do którego po zalotach wiedzie dojrzałą do rozrodu samicę, by złożyła ikrę. Gruszkowate jaja przyklejają się nitkowatymi wypustkami do sklepienia gniazda; samiec strzeże złożonej ikry do chwi­ li wylęgu.

Babka wielkołuska* [Lesueurigobius friesii)

Babka mała (Pomatoschistus minutus)

Rodzina babkowate (Gobiidae) Wygląd: wyciągnięte, prawie cylindryczne cia­ ło; trzon ogonowy wyraźnie krótszy od nasady drugiej płetwy grzbietowej. Zaokrąglona, trochę spłaszczona grzbietobrzusznie głowa z wypukłymi policzkami i bardzo blisko siebie umieszczonymi oczami, skierowanymi ku gó­ rze. Pysk krótki; otwór gębowy skierowany skośnie do góry. W rzędzie wzdłuż boku 28—29 łusek; kark ułuszczony. Dwie rozdzielone płet­ wy grzbietowe; pierwsza wsparta 6 wydłużo­ nymi twardymi promieniami, druga - jednym twardym i 13-16 miękkimi promieniami. Płet­ wa odbytowa z jednym twardym i 12-15 mięk­ kimi promieniami. Duże płetwy piersiowe bez wolnych górnych promieni. Płetwy brzuszne zrośnięte w okrągłą przyssawkę; błona lejka bez kosmków i bocznych płatków. Tylna kra­ wędź płetwy ogonowej spiczasta, lancetowata. Ubarwienie: jasnobrązowe z licznymi złotawożółtymi punktami na wierzchu głowy, grzbie­ cie, płetwach grzbietowych i płetwie ogo­ nowej. Długość: maksymalnie 10 cm. Występowanie: północny Atlantyk od wybrzeży Półwyspu Iberyjskiego do przybrzeżnych wód Irlandii i południowej Norwegii, Skagerrak; Morze Śródziemne.

Rodzina babkowate {Gobiidae) Wygląd: wydłużone, wrzecionowate ciało o długim, niskim trzonie ogonowym. Długa głowa o krótkim, tępym pysku; przedni otwór nosowy rurkowaty, bez czułka. Otwór gębowy skierowany skośnie do góry. W rzędzie wzdłuż boku 61-73 łuski. Dwie płetwy grzbietowe; pie­ rwsza wzmocniona 6-7 twardymi promie­ niami, druga - 1 twardym i 10-12 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z 1 twardym i 10-12 miękkimi promieniami. Duże płetwy piersiowe bez wolnych górnych promieni. Płe­ twy brzuszne zrośnięte w przyssawkę; błona lejka z drobnymi, delikatnymi kosmkami. Uba­ rwienie: podstawowe piaskowe z czerwonobrązowymi punktami oraz delikatnym, ry­ sunkiem siatkowym i małymi, jasnymi, siodlastymi plamkami na grzbiecie. Samce z wyraź­ ną ciemnoniebieską plamą na tylnej krawędzi pierwszej płetwy grzbietowej; obie płetwy grzbietowe z rdzawymi smugami, na bokach zwykle cztery poprzeczne pręgi, a płetwy brzuszne ciemne. Długość: do 11 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od wybrzeży ibe­ ryjskich do Tromsó w Norwegii; Morza Śród­ ziemne i Czarne (w Bałtyku najpospolitsza babka, także w Zatoce Pomorskiej i Gdańskiej oraz w Zalewie Szczecińskim - przyp. tłum.). Środowisko: na dnie piaszczystym do 20 m; młode babki w słonawych wodach ujść rzek. Pokarm: drobne organizmy. Tryb życia: ryba bentoniczna, niekiedy przeby­ wająca w małych stadkach. Rozród: tarło od marca do lipca (Szwecja, Anglia). Strzeżone przez samca złoże jaj, znajdujące się zwykle na wewnętrznej stronie pustej muszli małża, wymaga zwykle 9-dniowego okresu inkubacji do wylęgu 3-milimetrowych larw. Osiągnąwszy 1,7-1,8 cm długo­ ści przechodzą do bentonicznego trybu życia. Gatunek pokrewny: osiągająca 6,5 cm długości b. głębokowodna* (P. nonegicus) żyje w zna­ cznym oddaleniu od brzegów w Morzu Śród­ ziemnym, jak i w pn. Atlantyku (do Lofotów). W Bałtyku występuje jeszcze jeden gatunek z rodzaju Pomatoschistus - b. piaskowa (P. microps) (przyp. tłum.).

Środowisko: w pewnym oddaleniu od linii brzegowej na dnie mulistym i mulisto-piaszczystym, przeważnie na głębokości 20-40 m. Tryb życia: słabo poznany; przypuszczalnie zamieszkuje wspólnie z homarcem (Nephrops nomgicus) jego nory. Rozród: tarło od marca do lipca (w rejonie Wysp Brytyjskich). Gatunki pokrewne: w ciemne i żółte, poprzecz­ ne prążki b. lira* (Lesueurigobius sanzoi) dorasta maksymalnie do 9,5 cm. Ma ułuszczo­ ny kark i 25-26 łusek w rzędzie wzdłuż boku. Samce tego gatunku mają silnie wydłużone twarde promienie pierwszej płetwy grzbie­ towej. B. niebieskożóHa* (L suerii) osiąga zaledwie 6 cm długości. Kark jej jest bezłuski, a głowa, tułów i płetwy są pokryte niebieskim i żółtym rysunkiem. W rzędzie wzdłuż boku ma 26-28 łusek.

166

Babka pisana (Pomatoschistus pictus) Rodzina babkowate (Gobiidae) Wygląd: wydłużone, wrzecionowate ciato z długim, niskim trzonem ogonowym (długości zbliżonej do długości nasady drugiej płetwy grzbietowej). Długa głowa z krótkim, tępym pyskiem; przednie otwory nosowe rurkowate, bez czułka. Otwór gębowy skierowany skośnie do góry. W rzędzie wzdłuż boku 36-43 łuski; kark i piersi nagie. Dwie rozdzielone płetwy grzbietowe; pierwsza wsparta 6 twardymi pro­ mieniami, druga jednym twardym i 8-9 mięk­ kimi promieniami. Płetwa odbytowa z 1 twar­ dym i 8-9 miękkimi promieniami. Płetwy pier­ siowe bez wolnych promieni. Płetwy brzuszne zrośnięte są w zaokrągloną (ale nie zatokowato wciętą) przyssawkę; błona lejka bez kosmków. Tylna krawędź płetwy ogonowej zaokrąg­ lona. Ubarwienie: podstawowe jasnobrązowe z ciemnym, siatkowatym deseniem i dużymi, jasnymi, siodlastymi plamami na grzbiecie, które przechodzą na środkową część boków. Wzdłuż środkowej linii boków 4 lub 5 brązowa­ wych, często rozgałęzionych plam. Obie płet­ wy grzbietowe z dużymi, czarnymi plamami, ułożonymi w dwa rzędy; nad nimi skośne, różowe paski. Długość: maksymalnie 5,7 cm. Występowanie: północny Atlantyk od zacho­ dnich rejonów kanału La Manche i Wysp Bry­ tyjskich do Tromsó w Norwegii; w rejonie duń­ skich Bełtów, ale nie w Morzu Bałtyckim. Mo­ rze Śródziemne (Adriatyk). Środowisko: w wodach przybrzeżnych na dnie żwirowatym lub piaszczystym od dolnych rejo­ nów strefy pływów (niekiedy w okresowych kałużach na brzegu) do głębokości 50 m (mak­ symalnie 100 m); unika wód słonawych. Pokarm: drobne organizmy bentoniczne. Tryb życia: mała ryba żyjąca na dnie. Rozród: dojrzewa płciowo już po przeżyciu pierwszej zimy. Tarło odbywa wiosną i latem (przy wyspie Man koło Wielkiej Brytanii od kwietnia do lipca). Gruszkowate jaja o śred­ nicy 1 mm są składane pod kamienie, skorupy małżów. Strzeże je samiec. W chwili wylęgu larwy mają 3 mm długości. Żyją planktonicznie. Po osiągnięciu 1,7-1,8 cm długości prze­ obrażają się w żyjące na dnie małe babki. B. pisana żyje 1-2 lata.

168

Babka czarnoplamka (Gobiusculus flavescens) (Coryphopterus flavescens) Rodzina babkowate (Gobiidae) Wygląd: dość długie, bocznie spłaszczone ciało z długim trzonem ogonowym. Oczy umieszczo­ ne bocznie na głowie, daleko odsunięte od siebie. Przedni otwór nosowy rurkowaty, bez czułka. W rzędzie wzdłuż boku 34-40 łusek; kark bezłuski. Dwie płetwy grzbietowe; pierw­ sza wzmocniona zazwyczaj 7 twardymi promie­ niami, druga jednym twardym i 9-10 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa z jednym twar­ dym i 9-10 miękkimi promieniami. Duże płetwy piersiowe bez wystających, wolnych, górnych promieni. Płetwy brzuszne zrośnięte w zaokrą­ gloną przyssawkę; błona lejka bez kosmków. Tylna krawędź płetwy ogonowej prosta. Ubar­ wienie: czerwonawe do oliwkowobrązowego z ciemniejszym, siatkowatym rysunkiem oraz jasnymi, siodlastymi plamami na karku i grzbiecie; liczne małe, na przemian jasnoi ciemnoniebieskie plamy wzdłuż środkowej części boków. Płetwy grzbietowe z czerwony­ mi, podłużnymi paskami; na nasadzie płetwy ogonowej duża, czarna plama, często żółto ob­ wiedziona. Samce mają drugą podobną czarną plamę położoną na środku boku za płetwą piersiową. Długość: maksymalnie 6 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od północnych wy­ brzeży Hiszpanii do Trondheim (Norwegia) i Wysp Owczych; zach. Bałtyk (w polskiej czę­ ści Bałtyku, w tym w osłoniętych wodach Zatoki Puckiej spotykana jest rzadko - przyp. tłum.). Środowisko: w wodach przybrzeżnych do głę­ bokości 16 m nad dnem porośniętym glonami i trawą morską, także w okresowych kałużach obficie zarośniętych roślinnością. Pokarm: zooplankton. Tryb życia: ryba swobodnie pływająca w toni wodnej, przeważnie bezpośrednio pod powie­ rzchnią wody, gdzie poluje, często dużym sta­ dem, na organizmy planktonowe. Rozród: dojrzewa płciowo pod koniec pier­ wszego roku życia po osiągnięciu prawie 6 cm długości. Trze się od kwietnia do lipca. Grusz­ kowate, milimetrowej średnicy jaja są składane przeważnie na roślinach. Wylęgające się 2,5milimetrowe larwy są daleko przenoszone prą­ dami morskimi. Rzadko żyje dłużej niż 2 lata.

Babka przezroczysta (Aphya minuta (Aphia minuta))

Babka kryształowa {Crystallogobius linearis)

Rodzina babkowate (Gobiidae) Wygląd: szkliście przezroczyste, wydłużone, bocznie spłaszczone ciało o dużej głowie. Oczy są daleko odsunięte od siebie; przedni otwór nosowy bez czułka. Otwór gębowy sze­ roki; żuchwa wystająca. Zęby spiczaste; u doj­ rzałych płciowo samców duże zęby chwytne. W rzędzie wzdłuż boku 24-25 łatwo wypadają­ cych, kolistych (cykloidalnych) łusek; kark bezłuski. Dwie płetwy grzbietowe; pierwsza wspa­ rta pięcioma twardymi promieniami, druga 1 twardym i 11-13 miękkimi promieniami. Płet­ wa odbytowa z jednym twardym i 12-14 mięk­ kimi promieniami. Płetwy druga grzbietowa i odbytowa u samca znacznie dłuższe niż u sa­ micy. Duże płetwy piersiowe bez wystających, wolnych, górnych promieni. Płetwy brzuszne zrośnięte w zaokrągloną przyssawkę, większą u samca niż u samicy; błona lejka bez kosmków. Tylna krawędź płetwy ogonowej zaokrąg­ lona. Ubarwienie: przezroczyste, z drobnymi, czarnymi i rudawymi punktami wzdłuż nasad nieparzystych płetw i na głowie. Długość: sa­ mice maksymalnie 4,6 cm, samce 5,1 cm. Występowanie: w pn. Atlantyku, na północ do Trondheim w Norwegii; zach. Bałtyk (stwier­ dzona jedynie w Basenie Bornholmskim - przyp. tłum.), Morze Śródziemne i Czarne. Środowisko: w wodach przybrzeżnych, także w ujściach rzek, nad dnem piaszczystym i mulistym oraz na łąkach trawy morskiej, od przy­ powierzchniowych warstw toni wodnej po głę­ bokość 65 m.

Rodzina babkowate (Gobiidae) Wygląd: szkliście przezroczyste, bardzo wydłużone, bocznie spłaszczone ciało o dłu­ giej głowie. Bocznie położone oczy są daleko odsunięte od siebie; otwór gębowy szeroki. Przed tarłem u samca na końcu daleko wysu­ niętej, zakrzywionej żuchwy wykształcają się dwa duże zęby chwytne; szczęki samicy są bezzębne lub pokryte jedynie drobnymi ząb­ kami. Skóra bezłuska. Dwie rozdzielone płet­ wy grzbietowe; pierwsza wzmocniona u sam­ ca dwoma twardymi promieniami, u samicy uwsteczniona lub jej brak, druga z jednym twardym i 18-19 miękkimi promieniami. Płet­ wa odbytowa z jednym twardym i 20 miękkimi promieniami. Duże płetwy piersiowe bez wy­ stających, wolnych, górnych promieni. Płetwy brzuszne zrośnięte w zaokrągloną przyssa­ wkę, u samca dużą, wykszałconą w postaci długiej i głębokiej rurki; przyssawka u samicy jest mała i płaska, silnie zredukowana lub brak jej zupełnie. Ubarwienie: przezroczysta, z czarnymi i czerwonawymi punktami pod na­ sadami nieparzystych płetw i w okolicy pod­ bródka. Długość: samice maksymalnie 3,9 cm, samce 4,7 cm.

Pokarm: drobne organizmy żyjące w otwartej toni wodnej. Tryb życia: poza okresem tarła ta pelagiczna ryba pływa stale w otwartej toni wodnej, prze­ ważnie bezpośrednio pod powierzchnią wody. Rozród: ikra jest składana w miesiącach let­ nich na wewnętrznej stronie pustych muszli małżów. Jest rybą sezonową (żyje tylko rok), gdyż rodzice giną bezpośrednio po tarle. Gatunek pokrewny: osiągająca 2,6 cm długo­ ści Pseudaphya ferreri żyje w zachodnich re­ jonach Morza Śródziemnego i w Adriatyku. W rzędzie wzdłuż boku 25-26 łusek; uzębienie u obu płci jednakowe, a na nasadzie płetwy ogonowej czarna plama.

170

Występowanie: północny Atlantyk od Gibralta­ ru do Wysp Owczych i Lofotów; Morze Śród­ ziemne. Środowisko: w większym oddaleniu od brze­ gów niż b. przezroczysta, przeważnie nad dnem żwirowatym, piaszczystym lub mulistym, na głębokości do 400 m. Pokarm: zooplankton. Tryb życia: ryba żyjąca pelagicznie, pływająca poza okresem tarła w otwartej toni wodnej. Rozród: jedynie w okresie tarła od maja do sierpnia samce przebywają na dnie; strzegą tu złoży jaj składanych do opuszczonych rurek wieloszczetów osiadłych (np. Chaetopterus) Po zakończeniu tarła osobniki rodzicielskie giną, jest to więc również ryba sezonowa (ży­ jąca rok).

Kurek czerwony (Trigla lucerna)

Kurek pręgopłetwy (Trigloporus lastoviza)

Rodzina kurkowate (Triglidae) Wygląd: wydłużone, stożkowate ciało o głowie pokrytej pancerzem z płytek kostnych. Profil głowy lekko wklęsły od góry. Wierzchołek pys­ ka z dwoma wystającymi, krótkimi płytkami kostnymi. Tułów bez poprzecznych pręg; łuski małe, gładkie; wzdłuż linii bocznej rząd 70 większych łusek. Dwie płetwy grzbietowe, pie­ rwsza z 8-10 ciernistymi, twardymi, druga z 15-18 miękkimi promieniami; wzdłuż nasady płetw grzbietowych rząd 24-25 małych, kost­ nych kolców. Duże płetwy piersiowe, ich 3 dol­ ne, cierniste, twarde promienie są wolne i ru­ chliwe niczym palce; płetwy piersiowe sięgają do 3. lub 4. promienia płetwy odbytowej; kolec znajdujący się nad płetwą piersiową krótki. Płetwa odbytowa z 14-17 miękkimi promienia­ mi. Ubarwienie: bardzo różne, głowa ciemno­ czerwona; grzbiet czerwony, żółtawy lub brą­ zowy, z ciemnymi, poprzecznymi przepas­ kami; boki czerwonawe do żółtawych; strona brzuszna różowa lub biaława. Ciemnoniebies­ kie płetwy piersiowe z jasnoniebieską obwód­ ką; spód ciała z niebieskimi kropkami i niebieskoczarną plamą, wierzch z jasnoniebieskimi punktami. Płetwy brzuszne, odbytowa i ogono­ wa czerwonawe. Długość: zwykle 25-50 cm, maksymalnie 75 cm.

Rodzina kurkowate (Triglidae) Wygląd: podługowate, stożkowate ciało; głowa pokryta pancerzem utworzonym przez płytki kostne. Profil głowy stromy, lekko wklęsły od góry. Tępy pysk bez wystających płytek kost­ nych; małe kolce nad oczami. Skośne, cienkie, poprzeczne pręgi na bokach; łuski na linii bocznej niewydłużone. Płetwa grzbietowa po­ dwójna; pierwsza z 9-11 ciernistymi, twardy­ mi, druga z 16-17 miękkimi promieniami; wzdłuż nasady płetw grzbietowych rząd 25 małych, kostnych kolców. Duże płetwy piersio­ we, ich trzy dolne, cierniste, twarde promienie są wolne i ruchliwe niczym palce; płetwy pier­ siowe sięgają do 3-7 promienia płetwy odby­ towej; kolec znajdujący się nad płetwą piersio­ wą krótki, ale z bardzo szeroką podstawą. Płetwa odbytowa z 14-16 miękkimi promienia­ mi. Ubarwienie: czerwonawe, niekiedy z ciem­ niejszymi plamami; boki jaśniejsze, brzuch białawy; płetwy grzbietowe różowe; płetwa odbytowa czerwonawa, żółto obwiedziona; płetwy piersiowe czerwonofioletowe, z jasny­ mi promieniami i rzędami ciemnoniebieskich plam. Długość: maksymalnie 40 cm. Występowanie: pn. Atlantyk, od Anglii do Mau­ retanii, Madery, Azorów i Wysp Kanaryjskich; Morze Śródziemne.

Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk, od Norwe­ gii do Senegalu; kanał La Manche, Morze Północne, (w zach. Bałtyku bardzo rzadki, a u polskich wybrzeży przypadkowy - przyp. tłum.), Morza Śródziemne i Czarne. Środowisko: na dnie mulistym, piaszczystym i pokrytym otoczakami, na głębokości 5-300 m. Młode ryby przebywają często blisko brzegu, przede wszystkim w ujściach rzek lub w ich pobliżu, w tym także w wodzie słodkiej. Tryb życia: ryba bentoniczna, która jednak jako całkiem dobra pływaczka spotykana jest również często w toni wodnej; niekiedy wyska­ kuje wysoko ponad powierzchnię wody. Pokarm: ryby i małe skorupiaki. Rozród: w Morzu Śródziemnym trze się w zi­ mie, w kanale La Manche wczesnym latem. Jaja i larwy unoszą się swobodnie w wodzie. Gatunek pokrewny: kurek jeżyk (T. tyra) wy­ stępuje od pn. Szkocji do Senegalu.

Środowisko: na dnie mulistym i piaszczystym, w pobliżu skalistych wybrzeży, na głębokości 30-50 m (zwykle poniżej 45 m). Tryb życia: ryba bentoniczna. Na swych palcowatych, ruchliwych, trzech dolnych promieniach płetw piersiowych, zaopatrzonych na końcach w narządy smaku (kubki smakowe), potrafi w poszukiwaniu pokarmu chodzić po morskim dnie niczym na prawdziwych kończynach. Pokarm: głównie małe skorupiaki. Rozród: trze się w lecie. Jaja i larwy unoszą się swobodnie w wodzie. Gatunki pokrewne: licznie w Morzu Śródziem­ nym, a rzadziej w rejonach wsch. Atlantyku u wybrzeży Portugalii, Hiszpanii i Maroka wy­ stępuje na głębokości 35-100 m Lepidotrigla cavillone, bez poprzecznych pręg, z rzędem około 50-60 dużych łusek wzdłuż linii bocznej; w zachodniej części Morza Śródziemnego ży­ je Lepidotrigla dieuzeidei.

172

Kurek szary (Eutrigla gurnardus)

Kurek napłon (Aspitrigla cuculus)

Rodzina kurkowate (Triglidae) Wygląd: podługowate, stożkowate ciało o gło­ wie pokrytej pancerzem z płytek kostnych. Profil głowy ukośny, bez wklęśnięcia od góry. Wierzchołek pyska z dwoma wystającymi, kró­ tkimi płytkami kostnymi i po obu stronach z 3-4 krótkimi kolcami. Tułów bez poprzecz­ nych pręg. Wzdłuż linii bocznej rząd 70-77 łusek z kolczastym kilem środkowym i ząbko­ waną wolną krawędzią. Dwie płetwy grzbieto­ we, pierwsza z 7-9 ciernistymi, twardymi, dru­ ga z 18-19 miękkimi promieniami; wzdłuż na­ sady płetw grzbietowych 27 małych, kostnych kolców. Duże płetwy piersiowe, ich trzy dolne, cierniste, twarde promienie są wolne i ruch­ liwe niczym palce; płetwy piersiowe nie sięga­ ją do płetwy odbytowej; kolec znajdujący się nad płetwą piersiową krótki. Płetwa odbytowa z 19-20 miękkimi promieniami. Ubarwienie: bardzo różne; w Atlantyku zwykle szare, czerwonawoszare lub szarobrązowe, z licznymi białożółtymi plamami na grzbiecie i bokach, żółtobiałą linią boczną oraz czarną plamą na płetwie grzbietowej; w Morzu Śródziemnym natomiast często czerwone lub czerwonawobrązowe, z ciemną plamą na płetwie grzbieto­ wej. Długość: maksymalnie 30 cm (Morze Śródziemne) do 50 cm (Atlantyk). Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk, od wybrzeży Norwegii i Islandii do brzegów Afryki Zachod­ niej (Maroko); kanał La Manche, Morze Północ­ ne, zach. Bałtyk (notowany u polskich brzegów, m.in. koło Gdańska i Helu, ale w Bałtyku jest rzadki i prawdopodobnie nie rozradza się - przyp. tłum.), Morza Śródziemne i Czarne. Środowisko: na dnie mulistym i piaszczystym; na miękkim dnie pomiędzy dużymi blokami skalnymi, zwykle na głębokości 10-150 m. Tryb życia: ryba denna, zwykle stadna, ale także pływająca w toni wodnej. Latem k. szare ciągną do płytkich wód przybrzeżnych i spoty­ kane są również słonawych wodach. Pokarm: małe skorupiaki i ryby bentoniczne. Rozród: trze się, zależnie od miejsca występo­ wania, od stycznia do września. Samica, w za­ leżności od rozmiarów, składa 200000-300000 jaj o średnicy około 1,4 mm, które swobodnie unoszą się w toni wodnej.

Rodzina kurkowate (Triglidae) Wygląd: wydłużone, stożkowate ciało; głowa po­ kryta silnym pancerzem utworzonym przez pły­ tki kostne. Profil głowy stromy, lekko wklęsły od góry. Wierzchołek pyska po obu stronach z 3-4 krótkimi kolcami. Tułów bez poprzecznych pręg. Wzdłuż linii bocznej rząd 65-70 wysokich, skost­ niałych łusek bez środkowego kila i ząbkowanej wolnej krawędzi, zmniejszających się ku tyłowi i tworzących jak gdyby rodzaj zewnętrznych „żeber", dochodzących do płetw grzbietowych. Płetwa grzbietowa podwójna; pierwsza z 8—10 ciernistymi, twardymi, druga z 17-18 miękkimi promieniami; wzdłuż nasady płetw grzbietowych 26-28 małych, kostnych kolców. Duże płetwy piersiowe, ich trzy dolne, cierniste, twarde pro­ mienie są wolne i ruchliwe; płetwy piersiowe sięgają do trzeciego promienia płetwy odbyto­ wej; kolec znajdujący się nad płetwą piersiową mocny, ale krótki. Płetwa odbytowa z 16—18 miękkimi promieniami. Ubarwienie: głowa, grzbiet i boki czerwonawe, z ciemnymi, nieregu­ larnymi poprzecznymi przepaskami; spód ciała białawy. Płetwy piersiowe szare, różowe lub żółtawe, z szerokimi, ciemnymi pręgami; płetwa ogonowa z jasną nasadą i ciemnym tylnym brzegiem; płetwa odbytowa z jasną obwódką. Długość: maksymalnie 45 cm. Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk, od wybrze­ ży Afryki Zach. (Mauretania), Madery i Azorów do Szkocji, niekiedy do Norwegii; kanał La Manche, pd. część Morza Północnego, Morze Śródziemne.

174

Środowisko: na dnie piaszczystym, mulistym, kamienistym i skalistym poprzedzielanym pias­ kowymi ławicami; w Atlantyku na głębokości 5-200 m, w Morzu Śródziemnym zwykle na głę­ bokości 100-250 m, niekiedy w płytkich, przy­ brzeżnych wodach o głębokości około 30 m. Tryb życia: słabo poznany. Pokarm: przede wszystkim małe skorupiaki, a także niewielkie ryby bentoniczne. Rozród: trze się od wiosny do lata. Jaja i wylę­ gnięte larwy unoszą się swobodnie w wodzie. Gatunek pokrewny: blisko spokrewniony z kur­ kiem napłonem k. sinoptetwy (A. obscurus), występuje od wybrzeży Anglii do Maroka, jak również w Morzu Śródziemnym.

Zbrojownik (Peristedion cataphractum)

Strwolotka (Dactylopterus wlitans)

Rodzina kurkowate (Triglidae) Wygląd: podługowate, smukłe ciało o dużej głowie, pokrytej pancerzem z płytek kostnych. Długi, zaostrzony pysk, z dwiema płaskimi płytkami kostnymi. Otwór gębowy dolny. Żuch­ wa z długimi, rozgałęzionymi wąsikami. Tułów pokryty dużymi płytkami kostnymi, ułożonymi wzdłuż boków w rzędy liczące 27-31 płytek, każda z podłużnym grzebieniem, wydłużonym w ostry kolec. Dwie płetwy grzbietowe, pierw­ sza z 7-8 ciernistymi, twardymi, druga z 18-19 miękkimi promieniami; u samców promienie pierwszej płetwy grzbietowej są nitkowato wy­ dłużone i w końcowych 2/3 długości wolne, nie połączone ze sobą błoną płetwową. Duże płet­ wy piersiowe; ich dwa dolne promienie są wolne i ruchliwe niczym palce; niska płetwa odbytowa z 18-21 miękkimi promieniami znaj­ duje się niemal dokładnie pod nieco dłuższą od niej drugą płetwą grzbietową. Ubarwienie: głowa i grzbiet ciemnoczerwone do różowoczerwonych, boki jaśniejsze, spód ciała srebrzysty. Płetwy grzbietowe i płetwa odbyto­ wa z szarymi plamami, płetwa odbytowa zwy­ kle z ciemnym brzegiem. Długość: na ogół do 30 cm, maksymalnie 40 cm. Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk, od wybrze­ ży zach. Afryki (Senegal) do pd. rejonów Zato­ ki Biskajskiej (bardzo rzadko do zachodniej części kanału La Manche); Morze Śródziemne (pospolity).

Rodzina strwolotkowate (Dactylopteridae) Wygląd: kształtem wydłużonego ciała, po­ krytego mocno osadzonymi w skórze łuskami, bardzo przypomina kurki. Duża głowa, pokryta płytkami kostnymi, zachodzącymi na przednią część tułowia; wierzch głowy płaski, na wyso­ kości oczu stromo opadający ku krótkiemu pyskowi. Mały, półokrągły otwór gębowy; szczęki uzbrojone w niewielkie zęby. Duże oczy. Bardzo małe szczeliny skrzelowe, kość przedpokrywowa (praeoperculum) z mocnymi kolcami, kość pokrywowa (operculum) bez ko­ lców. Dwie płetwy grzbietowe; przed pierwszą z nich, wspartą 4 cierniami, dwa odrębne, długie kolce; druga płetwa grzbietowa z jed­ nym cierniem i 8 miękkimi promieniami. Płet­ wa odbytowa z 6 miękkimi promieniami. Duże płetwy piersiowe, o przedniej części krótkiej, z 6 miękkimi promieniami, natomiast tylna ich część jest silnie powiększona, wachlarzowata i połączona z przednią częścią tylko u nasady. Po obu stronach trzonu ogonowego po dwie opatrzone kilami łuski. Ubarwienie: głowa, grzbiet i boki szare lub brązowawe, często z ciemnymi kropkami i plamami, pomiędzy którymi znajdują się także jasne punkty. Spód ciała czerwonawobiały. Płetwy piersiowe brą­ zowe, z jasnoniebieskimi kropkami i smugami, tworzącymi uporządkowany rysunek. Długość: maksymalnie 50 cm.

Środowisko: przede wszystkim na dnie piasz­ czystym, na głębokości 50-500 m. Tryb życia: ryba żyjąca na dnie. Podobnie jak spokrewnione z nią, poprzednio opisane kurki, potrafi za pomocą specjalnych mięśni wprawiać w drgania pęcherz pławny i wyda­ wać w ten sposób warkliwe dźwięki o niezna­ nej dotychczas funkcji. Pokarm: małe zwierzęta denne, wieloszczety, skorupiaki, mięczaki i ryby bentoniczne. Rozród: trze się, zależnie od miejsca występo­ wania, od wiosny do lata. Jaja średnicy 1,7 mm unoszą się swobodnie w toni wodnej; po mniej więcej 3 dniach wylęgają się z nich mierzące około 4,3 mm długości przezroczyste larwy. Młode ryby osiągając 4-5 cm długości przecho­ dzą stopniowo do dennego trybu życia.

176

Występowanie: wschodni Atlantyk, od Angoli do Wysp Brytyjskich; Morze Śródziemne. Środowisko: piaszczyste i muliste dno, zwykle na głębokości 10-30 m. Tryb życia: ryba bentoniczna, potrafiąca jed­ nak sprawnie pływać dzięki swym niezwykłym „skrzydłom"; spoczywając na dnie ma zwykle płetwy piersiowe złożone i skierowane ku tyło­ wi ciała, jednak spłoszona szeroko je rozpo­ ściera i po kilku silnych uderzeniach ogonem „szybuje" na nich przez wodną toń. Pokarm: małe zwierzęta denne, przede wszys­ tkim niewielkie skorupiaki. Rozród: trze się w lecie.

Skorpena brązowa (Scorpaena porcus)

Skorpena (Scorpaena scrofa)

Rodzina skorpenowate (Scorpaenidae) Rodzina skorpenowate (Scorpaenidae) Wygląd: mocno zbudowane, nieco bocznie Wygląd: mocno zbudowane, nieco bocznie spłaszczone ciało z dużą, szeroką, pokrytą spłaszczone ciało z dużą, szeroką, pokrytą kol­ kolczastym pancerzem głową. Duże, owalne czastym pancerzem głową. Stosunkowo małe, oczy, nad którymi znajdują się długie, pierzas­ owalne oczy (mniejsze niż u s. brązowej); ma­ te wyrostki czuciowe; dwa mniejsze wyrostki łe, bardzo krótkie wyrostki czuciowe nad ocza­ ponadto na przednich nozdrzach. Bardzo sze­ mi; dwa małe czułki na przednich nozdrzach. roki otwór gębowy. Podbródek bez skórnych Bardzo szeroki otwór gębowy. Podbródek z li­ wyrostków. Łuski małe; wzdłuż linii bocznej cznymi skórnymi wyrostkami (na ciele nato­ rząd ponad 55 łusek. Jedna płetwa grzbieto­ miast jest ich mniej niż u s. brązowej). Szcze­ wa, jej część przednia, rozpięta na 12 ciernis­ gólnie duże łuski; wzdłuż linii bocznej rząd tych, twardych promieniach (z gruczołami ja­ 35-40 łusek. Pojedyncza płetwa grzbietowa; jej dowymi u nasady), oddzielona tylko lekkim część rozpięta na 12 cierniach (z gruczołami obniżeniem od krótkiej części tylnej z 9-11 jadowymi u podstawy) oddzielona jest wyraź­ miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa nym obniżeniem od krótkiej części tylnej z 9-10 z trzema cierniami i 5-6 miękkimi promienia­ miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa mi. Duże, szerokie płetwy piersiowe. Płetwy z 3 cierniami i 5-6 miękkimi promieniami. Du­ brzuszne osadzone na podgardlu. Brak pęche­ że, szerokie płetwy piersiowe. Płetwy brzuszne rza pławnego. Ubarwienie: zwykle brązowe osadzone na podgardlu. Brak pęcherza pław­ do czerwonawobrązowego, z nieregularnymi nego. Ubarwienie: bardzo różne zależnie od smugami i plamami. Długość: do 25 cm. miejsca występowania, zwykle czerwonawoWystępowanie: pn.-wsch. Atlantyk, od Zatoki brązowe, z ciemnym i jasnym, marmurkoBiskajskiej (tylko rzadko dociera na północ watym rysunkiem. Pośrodku płetwy grzbietowej w rejon kanału La Manche) do wybrzeży często znajduje się czarna plama. Długość: pn.-zach. Afryki (Maroko), Wysp Kanaryjskich 20-26, do 50 cm. i_ Azorów; Morze Śródziemne i Morze Czarne. Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk, od Wysp Bry­ Środowisko: przy brzegach skalistych, na głę­ tyjskich do Senegalu, u wybrzeży Wysp Kanaryj­ bokości do 800 m, zwykle w płytkich wodach. skich, Madery i Azorów; Morze Śródziemne. Tryb życia: żyjąca pojedynczo, doskonale za­ Środowisko: głównie na dnie skalistym, na maskowana w środowisku dzięki barwom głębokości do 500 m. ochronnym ryba denna, która w ciągu dnia Tryb życia: powolna ryba bentoniczna, która przebywa zwykle w bezruchu w osłoniętych, miejscach pomiędzy porośniętymi przez glony spłoszona potrafi jednak błyskawicznie blokami skalnymi, często tuż pod powierzch­ umknąć, ale zaraz usiłuje się ponownie ukryć. nią wody. Poluje o zmierzchu, a prawdopodo­ Poluje z zasadzki, o zmierzchu i nocą. bnie również w nocy. Gdy tylko dostrzeże od­ Pokarm: skorupiaki, mięczaki i ryby. powiednią ofiarę, błyskawicznie rzuca się ku Rozród: trze się późną wiosną i latem. Ikra po niej, a podciśnienie powstające w momencie złożeniu tworzy żelatynowate bryły. gwałtownego otwarcia potężnej paszczy wcią­ Gatunki pokrewne: s. najeż (S. notata) osiąga najwyżej 18 cm długości; brak wyrostków skó­ ga zdobycz do jej wnętrza. rnych na podbródku; duże, okrągłe oczy; ciało Pokarm: krewetki, kraby, małe, denne ryby. Rozród: trze się od czerwca do sierpnia. Zło­ ceglaste, zawsze z czarną plamą pomiędzy 8. żona ikra tworzy przezroczyste, śluzowate a 10. promieniem płetwy grzbietowej. Wystę­ bryły i taśmy. Larwy stanowią składnik plank­ puje od Zatoki Biskajskiej do wybrzeży Sene­ tonu; po osiągnięciu długości około 3 cm prze­ galu oraz u brzegów Azorów, Madery i Wysp Kanaryjskich, na głębokości 30-700 m. Skor­ chodzą do bentonicznego trybu życia. Uwagi: podobnie jak inne skorpenowate rów­ pena S. loppei występuje u wybrzeży Atlan­ tyku od Portugalii do Mauretanii oraz w Morzu nież s. brązowa co pewien czas „linieje". Śródziemnym na głębokości 100-200 m.

178

Sebdak (Helicolenus dactylopterus)

Karmazyn atlantycki (Sebastes marinus)

Rodzina skorpenowate (Scorpaenidae) Wygląd: krępe, silnie wygrzbiecone ciało, o ba­ rdzo podobnej budowie jak u ryb z rodziny strzępielowatych. Głowa (z gładkimi listwami kostnymi) i tułów bez skórnych wyrostków. Du­ że oczy, nad którymi nie ma wyrostków czucio­ wych. Szeroki, niemal poziomy otwór gębowy; żuchwa wyraźnie wystająca, szczęka górna sięga do tylnego brzegu oka. Uzębienie: wszy­ stkie zęby - na szczękach, lemieszu, kości podniebiennej - szczotkowate. Kość przedpokrywowa z pięcioma, a kość pokrywowa z dwoma kolcami na tylnej krawędzi. Małe, grzebykowate łuski, 26-30 wzdłuż linii bocznej. Długa, tylko nieznacznie wcięta płetwa grzbie­ towa, z 11-13 cierniami i 11-14 miękkimi pro­ mieniami. Płetwa odbytowa z 3 cierniami i 5 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe z 16-21 (zwykle 19) promieniami, z których 2 górne i 8 dolnych są krótsze od pozostałych, nie są postrzępione i mają wolne, nie połączo­ ne błoną płetwową końce. Płetwy brzuszne tyl­ ko nieco krótsze od płetw piersiowych. Tylna krawędź płetwy ogonowej lekko wypukła. Krę­ gosłup złożony z 24 kręgów. Brak pęcherza pławnego. Ubarwienie: grzbiet czerwony, boki różowe, spód ciała białawy; tułów z 5-6 brązo­ wymi, poprzecznymi smugami; głowa i płetwy z nielicznymi, brązowawoczerwonymi plama­ mi; często występuje ciemna plama na końcu rozpiętej na ciernistej części płetwy grzbieto­ wej. Wnętrze jamy gębowej i otrzewna niebieskoczarne. Długość: od maksymalnie 30 cm w Morzu Śródziemnym, do 46 cm w Atlantyku. Występowanie: Atlantyk, w zach. części od No­ wej Szkocji do Wenezueli, we wsch. od Nor­ wegii, Wysp Owczych, Szkocji, Irlandii do pd. Afryki; Morze Śródziemne. Podgatunek H. d. lahillei występuje od Urugwaju do Argentyny. Środowisko: na twardym i piaszczystym dnie szelfów kontynentalnych, na głębokości do 960 m, zwykle od 100 do 500 m. Tryb życia: ryba ławicowa, przebywająca w głębszych warstwach wody. Jej biologia poznana jest słabo, choć jako ceniona ryba konsumpcyjna jest w dużych ilościach sprze­ dawana na lokalnych targach rybnych. Pokarm: bezkręgowce, małe ryby.

Rodzina skorpenowate (Scorpaenidae) Wygląd: podobny do okonia; ciało bocznie spłaszczone, z dużymi oczami. Otwór gębowy szeroki, końcowy. Uzębienie: na szczęce gór­ nej małe, szczotkowate zęby; żuchwa gładka. Pokrywa skrzelowa ze skierowanymi ku tyłowi kolcami, kość przedpokrywowa (praeoperculum) z licznymi cierniami. Wzdłuż linii bocz­ nej 80-90, natomiast pomiędzy tylnym końcem płetwy odbytowej a linią boczną (licząc ukoś­ nie ku przodowi) 16-21 grzebykowatych (ktenoidalnych) łusek. Płetwa grzbietowa długa, jej część ciernista, rozpięta na 12-15 twardych promieniach oddzielona dość głębokim wcię­ ciem od części miękkopromiennej (11-13 pro­ mieni). Płetwa odbytowa z trzema twardymi i 6-8 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe z jednym cierniem i pięcioma miękkimi pro­ mieniami każda. Ubarwienie: wierzch ciała intensywnie czerwony, boki i brzuch czerwonawobiałe. Wnętrze jamy gębowej jasnoczerwone. Długość: maksymalnie metr (masa ok. 15 kg; żyje ponad 60 lat). Występowanie: pn. Atlantyk, od Morza Białego i wybrzeży zach. Norwegii po wody wokół Spitsbergenu, Wysp Owczych, Szkocji i Islandii. Środowisko: zamieszkuje zarówno strefę przy­ brzeżną, przebywając w pobliżu dna (z reguły skalistego), jak również toń wodną otwartego morza, na głębokości 30-200 m. Tryb życia: ryba stadna. Pokarm: zwierzęta planktonowe, w starszym wieku głównie śledzie i gromadniki. Rozród: żyworodny; w północnej części Morza Barentsa trze się w październiku i listopadzie. W zimie samice migrują do swych stałych miejsc rodzenia młodych (Lofoty, Islandia, No­ wa Fundlandia), w których pomiędzy kwie­ tniem a czerwcem na głębokości 200-500 m wydają na świat do 350 000 sztuk potomstwa. Gatunek pokrewny: żyjący na głębokości 300-1000 m karmazyn montela (S. mentel/a) ma duże oczy i wyrostek na żuchwie. Inny przedstawiciel tego rodzaju, karmazynek (5. viviparus), o przeciętnej długości 20-30 cm, ma wzdłuż linii bocznej 70-80, natomiast po­ między tylnym końcem płetwy odbytowej a li­ nią boczną 11-13 łusek.

180

Kur diabeł (Myoxocephalus scorpius)

Kur głowacz (Taurulus bubalis)

Rodzina glowaczowate (Cottidae) Wygląd: krępe, stożkowate ciało o dużej, sze­ rokiej głowie (na jej wierzchołku kolce noso­ we, zaoczne i karkowe). Szeroki, końcowy ot­ wór gębowy; w kącie pyska brak wąsików. Kość przedpokrywowa z 3 (rzadko 4) krótkimi kolcami, przy czym najwyższy z nich jest krót­ szy od średnicy oka. Szczeliny skrzelowe sze­ rokie, a błony podskrzelowe (na brzusznej stronie ciała) zrośnięte ze sobą. Skóra gładka, bezłuska. Przeważnie 35 kolczastych płytek kostnych ponad i pod gładką linią boczną. Dwie płetwy grzbietowe; pierwsza wsparta 7-11 twardymi promieniami, druga 14-17 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona 10-14 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe rozszerzone wachlarzowato, u samców w czasie tarła z haczykowatymi kolcami na grzbietowej stronie promieni. Płet­ wy brzuszne z cierniem i 5 miękkimi promie­ niami. Ubarwienie: zmienne, zazwyczaj szare lub brązowawe z ciemnymi plamami na gło­ wie i grzbiecie; boki z żółtawymi lub białawy­ mi plamami; brzuch u samców żółtawy, u sa­ mic pomarańczowy. Płetwy jasne z ciemnymi przepaskami i punktami. U samców w szacie godowej brzuch staje się miedzianoczerwony z białymi plamami. Długość: maksymalnie 60 cm (Arktyka).

Rodzina glowaczowate (Cottidae) Wygląd: krępe, stożkowate ciało o dużej, szero­ kiej głowie (na jej wierzchołku kolce nosowe, zaoczne i karkowe). Szeroki, końcowy otwór gębowy; w kącie pyska 1-2 bardzo małe, mięsi­ ste wąsiki; pysk tak długi jak średnica oka. Kość przedpokrywowa (praeoperculum) z 3-4 kolcami, przy czym najwyższy z nich jest dłuż­ szy od średnicy oka. Szczeliny skrzelowe wąs­ kie, a błony podskrzelowe rozdzielone, przyro­ śnięte szeroko do cieśni (isthmus). Skóra gład­ ka, bezłuska. Linia boczna szorstka, pokryta 32-35 kolczastymi płytkami kostnymi. Płetwa grzbietowa podwójna; pierwsza wsparta 7-9 twardymi promieniami, druga 10-14 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona 8-10 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe rozszerzone wachlarzowato, u obu płci z mały­ mi kolcami na grzbietowej stronie promieni. Płetwy brzuszne z 1 cierniem i 3 miękkimi promieniami. Brodawka płciowa u samca zna­ cznie dłuższa niż u samicy. Brak pęcherza pławnego. Ubarwienie: zmienne, przeważnie brązowe z dużymi, zielonkawymi lub żółtawymi plamami; brzuch żółtawy lub srebrzyście lśnią­ cy (zwłaszcza u samców w okresie tarła). Dłu­ gość, samce 8-12, samice 10-25 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego do pd. i zach. brzegów Islandii; dociera na południe do Zatoki Biskajskiej; kanał La Man­ che, Morze Północne, zach. Bałtyk (w pd. Bał­ tyku, w tym i w Zatoce Gdańskiej, niezbyt liczny - przyp. tłum.).

Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Barentsa i Morza Białego po Biskaje; Morze Północne, kanał La Manche i Bałtyk. W zachodniej części północnego Atlantyku występuje podgatunek M. s. groen/andicus. W obrębie całego obszaru rozsiedlenia tworzy wiele form lokalnych. Środowisko: nad drobno- i gruboziarnistym dnem, także na łąkach trawy morskiej, w połu­ dniowej części zasięgu na głębokości 2-25 m, na północy do głębokości 250 m. Wnika także do wód słonawych przymorskich jezior i ujść rzek. Pokarm: skorupiaki, ikra i wyląg ryb, małe ryby. Tryb życia: ryba bentoniczna, przebywająca latem w płytszych wodach przybrzeżnych. Rozród: tarło od października do marca. Gatunki pokrewne: w Bałtyku w zimnych, głę­ bokich wodach lub zimą można spotkać k. rogacza (k. czterorogiego) (M. quadricornis) (por. „Ryby słodkowodne") (przyp. tłum.).

182

Środowisko: w płytkich wodach między skal­ nymi blokami porośniętymi glonami i na łąkach trawy morskiej. Pokarm: wieloszczety, skorupiaki i wyląg ryb. Tryb życia: ryba bentoniczna; chwyta zdobycz błyskawicznie wypadając z zasadzki. Rozród: dojrzewa płciowo pod koniec drugiego roku życia. Mające 1,5-1,75 cm średnicy jaja są składane w małych bryłkach na kamienie i pil­ nowane przez samce. Rozwój zarodkowy trwa blisko 6 tygodni. Larwy, mierzące w chwili wy­ lęgu tylko 5-6 mm, unoszą się w wodzie stano­ wiąc składnik planktonu; już po osiągnięciu 1,3-1,4 cm długości jako narybek osiadają na dnie i rozpoczynają bentoniczny tryb życia.

Kur karlik* (Taurulus lilljeborgi)

Lisica [Agonus cataphractus)

Rodzina głowaczowate (Cottidae) Wygląd: kształtem ciała bardzo przypomina kura głowacza. W kącie pyska mały wąsik; pysk tak długi jak średnica oka. Kość przedpokrywowa (praeoperculum) z 4 kolcami, przy czym najwyższy z nich jedynie o długości równej średnicy oka. Szczeliny skrzelowe wą­ skie, a błony podskrzelowe (na brzusznej stro­ nie ciała) rozdzielone, przyrośnięte szeroko do cieśni (isthmus). Skóra gładka, bezłuska. Linia boczna szorstka, z kolczastymi płytkami kostnymi; równolegle do niej, powyżej i poni­ żej ciągnie się rząd podobnych kolców. Dwie płetwy grzbietowe; pierwsza wsparta 9 twar­ dymi, druga 12 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona 8 miękkimi promienia­ mi. Płetwy piersiowe rozszerzone wachlarzowato. Płetwy brzuszne z cierniem i dwoma miękkimi promieniami. Brak pęcherza pławnego. Ubarwienie: grzbiet i boki jasnobrązowe do żółtawych, z 4 ciemnoszarymi, nieregular­ nymi, poprzecznymi pręgami na tułowiu. Jed­ na podobna pręga występuje na głowie. Sam­ ce w szacie godowej z czerwonym pasem za głową i czerwonymi plamami na bokach. Dłu­ gość, maksymalnie 6 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od środkowej Nor­ wegii do zach. Islandii; dociera na południe do Wysp Brytyjskich, cieśnin Skagerrak i Kattegat i_ pn. rejonów Morza Północnego. Środowisko: na gruboziarnistym, żwirowatym dnie, miejscami także na dnie piaszczystym i mulistym, na głębokości 25-100 m (zwykle w dolnej strefie wzrostu glonorostów). Pokarm: drobne organizmy bentoniczne. Rozród: w południowej części obszaru rozsie­ dlenia odbywa tarło na wiosnę, na północy latem. W Morzu Północnym znajduje się w kwietniu grudki ikry przyczepione do kolonii jamochłonów. Planktoniczne larwy są przeno­ szone daleko na północ prądami morskimi (do okolic Murmańska).

Rodzina lisicowate (Agonidae) Wygląd: wydłużone, okryte całkowicie pance­ rzem z masywnych, na brzegach ząbkowa­ nych płytek kostnych. Głowa szeroka, płaska, na spodzie z licznymi wąsikowatymi wypust­ kami; otwór gębowy dolny. Profil głowy wklęs­ ły nad czołem i pyskiem. Na końcu pyska dwie pary cierni. Płetwa grzbietowa podwójna; pier­ wsza wsparta 5-6 twardymi, druga 6-8 mięk­ kimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmo­ cniona 6-7 miękkimi promieniami. Płetwa od­ bytowa i płetwy brzuszne u samic znacznie większe niż u samców. Silnie przesunięte do przodu płetwy brzuszne, położone pod lub za­ raz za dużymi płetwami piersiowymi i usytuo­ wane bardzo blisko siebie, są wzmocnione cierniem i dwoma miękkimi promieniami. Uba­ rwienie: jasnobrązowe do czerwonawego z 4 lub 5 ciemnymi, siodlastymi plamami na grzbiecie. Strona brzuszna biaława. Płetwy piersiowe jasne, żółtawe lub pomarańczowe. Długość: 12-15, maksymalnie 20 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Morza Białego do kanału La Manche; zachodni Bał­ tyk (w polskiej części Bałtyku, w tym i w Zato­ ce Gdańskiej, niezbyt liczna - przyp. tłum.). Środowisko: nad dnem mulistym, piaszczy­ stym i żwirowatym na głębokości 5-200 m (maksymalnie 500 m). W południowej części zasięgu występuje często podczas zimowych miesięcy w ujściach rzek. Pokarm: wieloszczety, drobne skorupiaki, szkarłupnie i małe ryby. Tryb życia: ryba bentoniczna, przeważnie za­ grzebana w podłożu.

Gatunki pokrewne: dwurożek (Icelus bicornis): płetwa odbytowa przeważnie z 15 promienia­ mi, a pysk dłuższy od średnicy oka; pingel (Triglops pingeli): płetwa odbytowa zwykle z 20 miękkimi promieniami, a długość pyska równa średnicy oka.

184

Rozród: tarło od lutego do kwietnia. Żółte jaja średnicy 1,8-2,2 mm są składane w bryłkach, często między rozgałęzione, korzeniowate or­ gany czepne (rizoidy) dużych brunatnie. Wyląg 6-8-milimetrowych larw następuje dopiero po upływie 10-11 miesięcy. Larwy do osiągnięcia 2 cm długości wiodą planktoniczny tryb życia.

Tasza, zając morski (Cyclopterus lumpus)

Dennik (Liparis liparis)

Rodzina taszowate1 (Cyclopteridae) Wygląd: masywne, okrągłe ciało pokryte mały­ mi guzkami kostnymi i ustawionymi w czterech podłużnych rzędach dużymi kolca­ mi. Pierwszy z nich ciągnie się wzdłuż środ­ kowej linii grzbietu, drugi od oka do płetwy ogonowej, trzeci od kąta pyska także do płet­ wy ogonowej i czwarty od nasady płetw pier­ siowych do początku płetwy odbytowej. Młode tasze mają dwie płetwy grzbietowe: pierwszą wspartą 6-8 miękkimi promieniami, drugą jed­ nym twardym i 10 miękkimi promieniami. U dorosłych tasz pierwsza płetwa grzbietowa zarasta twardą skórą i przekształca się w grzebień; u samic ten skórny grzebień jest wyższy niż u samców, natomiast płetwy pier­ siowe mniejsze. Płetwy brzuszne zrastają się w szeroką przyssawkę. Płetwa odbytowa jest wzmocniona jednym cierniem i 10 miękkimi promieniami. Brak pęcherza pławnego. Ubar­ wienie: brązowawe, niebieskawe lub szare; młode tasze zielonkawe. Samce w szacie go­ dowej mają brzuch barwy pomarańczowej lub ceglastoczerwonej. Długość: samce do 50 cm, samice do 60 cm.

Rodzina dennikowate1 (Liparididae) Wygląd: kijankowate ciało o szerokiej głowie z tępym pyskiem. Skóra wiotka, bezłuska i ślu­ zowata. Płetwa grzbietowa z 33-36 miękkimi promieniami; połączona z płetwą ogonową płetwa odbytowa jest wzmocniona 27-29 mięk­ kimi promieniami. Nasady szerokich płetw piersiowych umieszczone są bezpośrednio pod głową. Płetwy brzuszne zrośnięte w okrą­ głą przyssawkę. Brak pęcherza pławnego. Ubarwienie: zróżnicowane zależnie od miejs­ ca występowania, przeważnie żółtawe, brązo­ wawe lub czerwonawe, niekiedy z niewyraź­ nymi liniami i prążkami. Długość: zazwyczaj 12, rzadko do 18 cm. Występowanie: północny Atlantyk, w części wschodniej na południe do kanału La Manche; Morze Bałtyckie (także u polskich wybrzeży, w Zatoce Gdańskiej; liczniejszy we wscho­ dniej części Bałtyku - przyp. tłum.). Środowisko: od strefy wód płytkich do głębo­ kości 100 m, wśród łąk glonorostów i w ujściach rzecznych; miejscami spotyka się go także w głębszych warstwach wody nad dnem żwirowatym. Pokarm: drobne organizmy, zwłaszcza małe skorupiaki. Tryb życia: ryba bentoniczna. Rozród: trze się w miesiącach zimowych. Ikra składana jest w grudkach w płytkiej wodzie na glony i kolonie jamochłonów, często blisko ujść rzecznych. Rozwój zarodków trwa 6-8 tygodni, zależnie od temperatury wody. Gatunek pokrewny: u tłuściela (L montagui) płetwy grzbietowa i odbytowa nie łączą się z płetwą ogonową. Osiąga długość zazwyczaj 9, rzadko 12 cm. Preferuje wody płytsze niż dennik (od strefy pływów do głębokości 30 m). Tarło tego gatunku przypada na wiosnę i po­ czątek lata.

Występowanie: w północnym Atlantyku, w jego wschodniej części na południe do Portugalii (w Bałtyku, Zatoce Gdańskiej, Zalewie Szcze­ cińskim -przyp. tłum.). Środowisko: nad dnem skalistym, od strefy wód płytkich do głębokości 300 m. Pokarm: skorupiaki, małe ryby, żebropławy. Tryb życia: ryba bentoniczna, przytwierdzają­ ca się za pomocą przyssawki do podłoża. Rozród: pod koniec zimy i wiosną (od lutego do maja) gotowe do rozrodu tasze przypływa­ ją do płytkich wód strefy przybrzeżnej. Żółtoczerwone, później przebarwiające się zielon­ kawo jaja (średnio 200000 na samicę) są skła­ dane w grudkach. Aż do wylęgu, następujące­ go po 1-2 miesiącach, ikra jest pilnowana i broniona przez samce; samice po tarle od­ pływają w głębsze warstwy wody. Kijankowate larwy, mające w momencie wylęgu 6-7 mm, żyją planktonicznie w toni wodnej, natomiast narybek spędza lato wśród taśmowatych glonorostów. Z nadejściem zimnej pory roku mło­ de tasze odpływają w głębsze warstwy wody.

186

' Obie te rodziny tączy się obecnie w jedną rodzinę dennikowatych {Liparididae) (przyp. tłum.).

Turbot, skarp (Psetta max i ma)

Nagład (Scophthaimus rhombus)

Rodzina nagtadowate*1 (Scophthalmidae) Wygląd: ciało prawie okrągłe; oczy znajdują się na lewym boku ciała (ciało lewostronne), a dolne oko umieszczone nieco bardziej z przodu niż górne. Profil głowy z płytkim zagłębieniem przed początkiem nasady płet­ wy grzbietowej. Końcowy, duży otwór gębowy; żuchwa wysunięta do przodu. Strona oczna bezłuska, jednak z nieregularnie rozmieszczo­ nymi kostnymi zgrubieniami. Zaczynająca się przed górnym okiem płetwa grzbietowa wspa­ rta 57-72, płetwa odbytowa 43-56 miękkimi promieniami; pierwsze promienie przed sa­ mym końcem rozgałęzione, przy czym same końce nie są objęte błoną płetwową. Obie płetwy nie sięgają trzonu ogonowego. Płetwy brzuszne asysmetryczne. Ubarwienie: strona oczna, zależnie od rejonu występowania, róż­ nie ubarwiona, szarobrązowa do ciemnoczekoladowej, z żółtawymi, jasno- lub ciemno­ brązowymi, czarniawymi względnie zielon­ kawymi punktami; płetwy ciemno nakrapiane. Strona ślepa biaława. Długość: zwykle 80 cm, maksymalnie metr.

Rodzina nagtadowate* (Scophthalmidae) Wygląd: owalne, cieńsze niż u turbota ciało; lewostronne. Dolne oko umieszczone trochę przed górnym. Profil głowy prosty. Końcowy, duży otwór gębowy o wysuniętej do przodu żuchwie. Małe, gładkie łuski bez kostnych ha­ czykowatych zgrubień. Zaczynająca się przed górnym okiem płetwa grzbietowa wsparta 73-83, płetwa odbytowa 52-62 miękkimi pro­ mieniami; pierwsze promienie płetwy grzbietowej wolne, wyraźnie rozdzielone na końcach. Obie płetwy nie sięgają do płetwy ogonowej. Płetwy brzuszne asymetrycznie zbudowane. Ubarwienie: strona oczna różnie zależnie od miejsca występowania, przeważ­ nie piaskowa, jasno- lub ciemnobrązowa z li­ cznymi, nieregularnie rozrzuconymi jasnymi i ciemnymi plamami; płetwy jaśniejsze. Płetwa ogonowa pokryta niewielką ilością punktów. Bok ślepy białawy, czasami z ciemnymi krop­ kami. Długość: maksymalnie 70 cm. Występowanie: północny Atlantyk od obszaru śródziemnomorskiego do Skandynawii (64°N); Morze Północne, zachodni Bałtyk (w polskiej części Bałtyku i w Zatoce Pomorskiej - przyp. tłum.).

Występowanie: pn. Atlantyk; Morze Północne, zach. Bałtyk (w Bałtyku, w tym w Zatokach Pomorskiej, Puckiej i Gdańskiej, oraz w ujściu Odry - przyp. tłum.), Morze Śródziemne. Środowisko: nad dnem mulistym, piaszczy­ stym i żwirowatym, od płytkich wód po głębo­ kości do 80 m, także w wodach słonawych. Pokarm: skorupiaki, małże i małe ryby. Tryb życia: ryba bentoniczna; młodsze turboty przebywają w płytszych wodach. Rozród: trze się na wiosnę i latem; w wodach północnoeuropejskich składa ikrę na żwirowa­ tym dnie na głębokości 10-80 m. Jaja unoszą się jako plankton swobodnie w toni wodnej; wyląg larw następuje już po kilku dniach. Mają one normalną dla ryb, symetryczną budowę ciała. Przebywają w górnych warstwach toni wodnej. Po upływie 4-6 miesięcy, wraz z roz­ poczęciem procesu przeobrażania się, na­ rybek (o długości ciała 2,5 cm) przechodzi do bentonicznego trybu życia. Gatunek pokrewny: turbot (skarp) czarnomor­ ski (P. maeotica) żyje we wsch. części Morza Śródziemnego i w Morzu Czarnym.

188

Środowisko: na dnie mulistym, piaszczystym lub żwirowatym, od strefy wód płytkich do głębokości blisko 70 m; wnika także do wód słonawych. Starsze nagłady przebywają w głębszych warstwach wody, młodzież na płyciznach. Pokarm: skorupiaki oraz małe ryby. Rozród: tarło odbywa w Atlantyku, Morzu Pół­ nocnym i w kanale La Manche w miesiącach wiosennych i letnich, natomiast w Morzu Śród­ ziemnym w lutym i marcu. Gatunek pokrewny: u ptery (Zeugopterus punctatus) łuski na stronie ocznej mają delikatne, szczecinkowate wypustki, wyczuwalne jako szorstkie „futerko". Płetwy grzbietowa i odby­ towa sięgają na trzon ogonowy i tworzą wyra­ źne tylne płaty; płetwy brzuszne są zrośnięte z płetwą odbytową. Za wygięciem linii bocznej ciemna plama, a od oczu do krawędzi ciała biegnie ciemna pręga. 1

Por. przypis na s. 190.

Turbotek plamisty (Phrynorhombus regius)

Smuklica (Lepidorhombus whiffiagonis)

Rodzina skarpowate' (skarpiowate) (Bothidae) Wygląd: wysokie, owalne ciało; lewostronne, tzn. oczy znajdują się na lewym boku, bezpo­ średnio nad sobą, bądź dolne oko znajduje się nieco bardziej z przodu niż górne; oczy roz­ dziela kostna listwa. Profil głowy z wyraźnym zagłębieniem na górnej krawędzi. Końcowy, szeroki otwór gębowy; żuchwa wysunięta do przodu. Łuski na stronie ocznej z delikatnymi, szczecinkowatymi wyrostkami, na stronie śle­ pej gładkie; 78-80 łusek wzdłuż linii bocznej. Zaczynająca się zaraz za wgłębieniem na kra­ wędzi głowy płetwa grzbietowa wsparta 73-80 promieniami, płetwa odbytowa 60-68 miękkimi promieniami; pierwszy promień płetwy grzbie­ towej wolny, tzn. nie obejmuje go błona międzypłetwowa, a obie płetwy sięgają aż na trzon ogonowy, gdzie tworzą wyraźne płaty. Ubarwienie: strona oczna czerwonawobrązowa z ciemnymi plamami i punktami, w tylnej części linii bocznej duża, ciemna, w środku często jasna plama przypominająca oko. Płet­ wy grzbietowa i odbytowa z mniej lub bardziej regularnie rozmieszczonymi ciemnymi pun­ ktami. D/ugość: maksymalnie 20 cm. Występowanie: północny Atlantyk od obszaru śródziemnomorskiego po Wyspy Szetlandzkie. Środowisko: zarówno nad dnem piaszczystym, jak i skalistym, na głębokości 9-55 m, w Morzu Śródziemnym 100-300 m. Pokarm: wieloszczety, skorupiaki i wyląg ryb. Tryb życia: ryba bentoniczna, zwykle głęboko zagrzebana w osadzie dennym. Dzięki ochron­ nemu ubarwieniu doskonale zamaskowana. Rozród: trze się na wiosnę i wczesnym latem; narybek przechodzi do bentonicznego trybu życia po osiągnięciu 1,8 cm długości. Gatunek pokrewny: osiągający tylko 12 cm długości t. norweski (Ph. norvegicus) ma profil głowy prosty, bez wgłębienia; występuje we wschodnim Atlantyku od Islandii do kanału La Manche.

Rodzina skarpowate1 (Bothidae) Wygląd: podłużnie owalne, przeświecające, lewostronne ciało. Duże, blisko siebie umiesz­ czone oczy rozdziela tylko kostna listwa; dolne oko jest wysunięte nieco do przodu. Końcowy, szeroki otwór gębowy o wysuniętej do przodu żuchwie, zaopatrzonej na końcu w nieduży haczykowaty kolec kostny. Małe łuski, na stro­ nie ślepej gładkie, w liczbie 95-109 wzdłuż linii bocznej. Zaczynająca się niemal pośrod­ ku między końcem pyska a górnym okiem płetwa grzbietowa wsparta 80-94 promie­ niami, płetwa odbytowa 61-74 miękkimi promieniami. Obie płetwy sięgają jedynie do nasady trzonu ogonowego i nie tworzą tylnych płatów; najdłuższe promienie w tylnej jednej trzeciej obu płetw. Ubarwienie: strona oczna jasnopiaskowa z ciemniejszymi plamami, po­ wieki oczu zielonkawożółte, źrenice żółto obrzeżone. Bok ślepy biały. Długość: maksy­ malnie 60 cm.

1 Autor książki rozdziela dawne szeroko trak­ towane skarpowate (pisane najczęściej błędnie jako skarpiowate) (Bothidae) na 2 odrębne rodzi­ ny nagtadowate* (Scophthalmidae) i właściwe skarpowate (Bothidae) (przyp. tłum.).

190

Występowanie: północny Atlantyk od Maroka do Islandii; Morze Północne i zachodnie rejo­ ny kanału La Manche, zachodnia część Morza Śródziemnego. Środowisko: na dnie piaszczystym na głęboko­ ści 10-600 m, w Atlantyku zazwyczaj od głębo­ kości 50 m, w Morzu Śródziemnym głębiej; rzadko w płytkich wodach i blisko brzegów. Pokarm: małe ryby bentoniczne, ponadto dro­ bne skorupiaki. Tryb życia: ryba bentoniczna, ale chwilami spotyka się ją także w otwartej toni wodnej. Rozród: tarło trwa od marca do czerwca; od­ bywa się na głębokości 50-200 m. Narybek przechodzi do bentonicznego trybu życia po osiągnięciu 1,9 cm długości. Gatunek pokrewny: s. plamista (L boscii) wy­ stępuje od Morza Śródziemnego do Orkadów; jej cechy charakterystyczne to 2 ciemne plamy na końcach płetw grzbietowej i odbytowej, brak haczykowatego kolca na żuchwie, duże oczy, 87-93 łuski wzdłuż linii bocznej oraz płetwa grzbietowa z 72-87, a odbytowa z 60-69 miękkimi promieniami. Osiąga 40 cm długości i bytuje w głębokich strefach wody, rzadko trafiając się na głębokościach powy­ żej 100 m.

Skarp śródziemnomorski (Bothus pod as)

Laterna, a r n o g l o s a laterna (Arnoglossus laterna)

Rodzina skarpowate (Bothidae) Wygląd: ciało okrągłe, owalne, lewostronne, tzn. oczy znajdują się na lewym boku, daleko od siebie, a dolne oko leży znacznie bardziej z przodu niż górne (u samic odległość między oczyma jest dużo mniejsza, a są one położone prawie jedno nad drugim). Mały otwór gębo­ wy; u samców przed dolnym okiem i na końcu pyska po jednym kolcu. Łuski drobne, w licz­ bie 82-91 wzdłuż linii bocznej. Zaczynająca się przed oczami płetwa grzbietowa wsparta 85-94, płetwa odbytowa 65-70 miękkimi pro­ mieniami. Ubarwienie: strona oczna zależnie od miejsca występowania różnie ubarwiona, przeważnie szara lub brązowa z jasnymi pla­ mami, względnie jednolicie brunatna. W tylnej części linii bocznej 1-2 ciemne plamy. Bok ślepy niebieskawobiały, w przedniej części cięliście marmurkowany lub prążkowany. Dłu­ gość: maksymalnie 20 cm. Występowanie: podgatunek nominotypowy B. p. podas żyje w Morzu Śródziemnym, na­ tomiast podgatunek B. p. maderensis jest spo­ tykany od Angoli do Azorów, a szczególnie licznie wokół Madery i Wysp Kanaryjskich. Środowisko: przeważnie w płytkich wodach, głównie nad dnem piaszczystym. Pokarm: drobne organizmy bentoniczne. Tryb życia: ryba bentoniczna. Rozród: tarło odbywa w miesiącach letnich; biologia rozmnażania tego gatunku jest bar­ dzo słabo zbadana.

Rodzina skarpowate [Bothidae) Wygląd: ciało smukłe, owalne, podobne z wy­ glądu do ciała soli, przeświecające, lewo­ stronne. Oczy rozdziela kostna listwa; dolne oko jest wysunięte nieco do przodu. Mały ot­ wór gębowy. Lekko nastroszone, luźno osadzone w skórze i łatwo wypadające przy dotknięciu łuski w liczbie 51-56 wzdłuż linii bocznej. Zaczynająca się przed oczami płetwa grzbietowa wsparta 84-98, płetwa odbytowa 63-78 miękkimi promieniami. Pierwszych kilka promieni płetwy grzbietowej jest wolnych, tzn. nie łączy ich błona płetwowa. Przed płetwą odbytową pojedynczy, skierowany do tyłu ko­ lec analny. Płetwa piersiowa na stronie ślepej znacznie mniejsza od tej na stronie ocznej. Tylna krawędź długiej płetwy ogonowej zaokrąglona. Ubarwienie: strona oczna pias­ kowa lub szara, z ciemnymi plamami; płetwy często z małymi punktami. Długość: przeważ­ nie 10 cm, w Morzu Północnym do 19, w Mo­ rzu Śródziemnym do 25 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Maroka do Trondheim w Norwegii; Morze Północne, kanał La Manche, Morze Śródziemne i Morze Czarne.

Gatunek pokrewny: zasiedlający Ocean Indyj­ ski i Spokojny s. cętkowany* (B. pantherinus) przeniknął przez Kanał Sueski do Morza Śród­ ziemnego i wielokrotnie obserwowano go u wybrzeży izraelskich.

192

Środowisko: na dnie piaszczystym i mulistym; w Atlantyku, kanale La Manche i Morzu Pół­ nocnym na głębokości 10-200 m, w Morzu Śródziemnym 40-1000 m (przeważnie 100— -300 m). Pokarm: drobne organizmy bentoniczne, głów­ nie wieloszczety, skorupiaki i mięczaki, ponadto niewielkie ryby. Tryb życia: słabo zbadany. Rozród: tarło od maja do sierpnia, w Morzu Śródziemnym prawdopodobnie także od grud­ nia do stycznia. Gatunki pokrewne: A kesslerizasiedla wscho­ dnią część Morza Śródziemnego i Morze Cza­ rne, A. rueppelizachodnie rejony Morza Śród­ ziemnego, trepa (a. trepa) (A thori) żyje we wschodnim Atlantyku od Senegalu do zachod­ niej Irlandii oraz w zachodniej części kanału La Manche, a czupurka (a. czupurka) (A imperialis) od Angoli do Szkocji i w zachodnich rejonach Morza Śródziemnego.

Zimnica (Limanda limanda)

Gładzica (Pleuronectes platessa)

Rodzina flądrowate (Pleuronectidae) Wygląd: ciato owalne; przeważnie prawostron­ ne (tzn. oczy znajdują się na prawym boku). Otwór gębowy końcowy, sięgający do przedniej jednej trzeciej średnicy oka. Brzeg kości przedpokrywowej wolny, tzn. nie zarośnięty przez skórę pokrywającą gtowę. Łuski na stronie ocz­ nej o delikatnie ząbkowanym brzegu, szorstkie. Linia boczna półkoliście wygięta nad ptetwą piersiową. Zaczynająca się nad górnym okiem płetwa grzbietowa wsparta 65-81, płetwa odby­ towa 50-64 miękkimi promieniami. Ubarwienie: strona oczna żółtawobrązowa, często z niewy­ raźnymi plamami i małymi, ciemnymi punkta­ mi, przeważnie także z nieregularnie rozmiesz­ czonymi pomarańczowymi kropkami; płetwa piersiowa pomarańczowa. Bok ślepy białawy. Długość: do 20, maksymalnie 40 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego do Zatoki Biskajskiej; Morze Północne i zach. Bałtyk (w polskiej części Bałtyku, w Zatokach Pomorskiej i Gdańskiej, oraz w ujściu Odry - przyp. tłum.).

Rodzina flądrowate (Pleuronectidae) Wygląd: ciało owalne, przeważnie prawostron­ ne. Otwór gębowy końcowy, sięgający do przedniej jednej trzeciej oka. Brzeg kości przedpokrywowej wolny. Łuski drobne, gła­ dkie; wzdłuż nasady płetw grzbietowej i od­ bytowej brak rogowych brodawek skórnych (w odróżnieniu od storni), a od oczu do początku linii bocznej biegnie grzebień z kostnych kol­ ców. Linia boczna tylko lekko wygięta nad płetwą piersiową. Zaczynająca się nad gó­ rnym okiem płetwa grzbietowa wsparta 65-79, płetwa odbytowa 48-59 miękkimi promieniami. Ubarwienie, strona oczna brązowa z czerwo­ nawymi lub pomarańczowożółtymi, u star­ szych gładzic jasno obwiedzionymi plamami; bok ślepy biały. Długość: 25-40, do 90 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego do pd. Portugalii; Morze Północne i zach. rejo­ ny Morza Śródziemnego. W zachodnim i środ­ kowym Bałtyku podgatunek g. bałtycka (P. p. baltica), w Zatokach Pomorskiej i Gdańskiej oraz w Zalewach Szczecińskim i Wiślanym (przyp. tłum.).

Środowisko: preferuje dno piaszczyste, od wód płytkich do głębokości ok. 200 m. Pokarm: drobne organizmy bentoniczne, głów­ nie skorupiaki, ponadto niewielkie ryby. W przeciwieństwie do złocicy ofiarę atakuje skośnie z dołu do góry, co jest skuteczną metodą w przypadku zwierząt swobodnie pły­ wających w toni wodnej. Tryb życia: jedna z najpospolitszych płastug, zwłaszcza w Morzu Północnym. Rozród: tarło trwa od stycznia do sierpnia (im bardziej na południe, tym wcześniej). Gody odbywają się blisko wybrzeża. Ze swobodnie unoszących się w toni wodnej jaj (bez krope­ lek tłuszczu w żółtku) wylęgają się po 7-14 dniach 2,5-milimetrowe larwy o jeszcze symet­ rycznej budowie ciała. Po osiągnięciu ok. 1,4 cm długości larwy przechodzą do bentonicznego trybu życia. Gatunek pokrewny: stornia czyli flądra [Platichthys flesus) występuje w całym Bałtyku. Często posuwa się daleko w górę rzek [w Wiśle bywa spotykana pod Toruniem, notowa­ no ją nawet spod Waszawy] (por. „Ryby słod­ kowodne") (przyp. tłum.).

194

Środowisko: przeważnie nad dnem piaszczys­ tym lub żwirowatym, w pn. Atlantyku od strefy przybrzeżnej do głębokości 200 m, w zach. rejonach Morza Śródziemnego do głębokości 400 m. W poszukiwaniu pokarmu wkracza do wysłodzonych wód ujść rzecznych i lagun. Pokarm: w starszym wieku głównie większe wieloszczety, wiosłonogi i cienkoskorupowe mięczaki. Tryb życia: ryba bentoniczna, przykrywająca ciało piaskiem i małymi otoczakami za pomo­ cą silnych uderzeń płetw. W strefie pływów ustawia się zawsze z głową skierowaną pod prąd przyciskając płetwy grzbietową i odbyto­ wą mocno do podłoża. Rozród: na ściśle wyznaczonych tarliskach w obrębie obszaru rozsiedlenia. Jaja unoszą się planktonicznie w wodzie; wyląg larw, pro­ wadzących także planktoniczny tryb życia, na­ stępuje po ok. 3 tygodniach. Po upływie 1-2 miesięcy, gdy w płytkich wodach przybrze­ żnych osiągną 1,2-1,4 cm długości, larwy przechodzą do bentonicznego trybu życia.

Złocica, z. europejska (Microstomus kitt)

Szkarłacica (Glyptocephalus cynogiossus)

Rodzina flądrowate (Pleuronectidae) Wygląd: ciało szeroko owalne, mięsiste, prze­ ważnie prawostronne. Głowa mała (jej długość stanowi jedynie 1/5 całkowitej długości ciała). Otwór gębowy mały, nie sięgający do przed­ niego brzegu oka. Brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum) wolny, tzn. nie zarośnięty przez skórę pokrywającą głowę. Łuska o gład­ kim brzegu; skóra bez szorstkich brodawek, śluzowata. Linia boczna o prawie prostym przebiegu. Zaczynająca się nad górnym okiem płetwa grzbietowa wsparta 85-97, płetwa odby­ towa 69-76 miękkimi promieniami. Kolec anal­ ny nie występuje. Ubarwienie: strona oczna czerwono- lub żółtobrązowa z brunatnym, cie­ mnożółtym lub ciemnopomarańczowym marmurkowaniem; bok ślepy biały. Długość: mak­ symalnie 70 cm; w Morzu Północnym 5-letnie złocice mierzą przeważnie 20-30 cm. Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego do Zatoki Biskajskiej; Morze Północne i kanał La Manche.

Rodzina flądrowate (Pleuronectidae) Wygląd: ciało podłużnie owalne, przeważnie prawostronne. Głowa z płytkimi zagłębieniami na boku ślepym. Końcowy, mały otwór gębo­ wy sięgający na wysokość oczu. Brzeg kości przedpokrywowej wolny. Średnica oka wię­ ksza od długości pyska. Linia boczna o prawie prostym przebiegu. Zaczynająca się nad gór­ nym okiem płetwa grzbietowa wsparta 97-115, płetwa odbytowa 85-90 miękkimi promieniami. Kolec analny występuje. Tylna krawędź płetwy ogonowej zaokrąglona. Ubarwienie: strona oczna jednolicie szarobrązowa, głowa niekie­ dy nieco ciemniejsza; usytuowana na stronie ocznej płetwa piersiowa z ciemnym końcem. Bok ślepy biały. Długość: maksymalnie 55 cm (masa ciała 2,5 kg).

Środowisko: nad piaszczystym, żwirowatym i skalistym dnem na głębokości 20-150 m. Pokarm: wieloszczety, pąkle i mięczaki. Złoci­ ca jest wyspecjalizowana w sposobie zdoby­ wania pokarmu, gdyż zasysa żyjące w osadzie dennym wieloszczety z zajmowanych przez nie rurek, a wystające miękkie części skoru­ piaków i mięczaków odgryza. Po zauważeniu odpowiedniej ofiary unosi przednią część cia­ ła i pozostaje w takiej pozycji bez ruchu. Gdy tylko wieloszczet wychyli się z norki lub mię­ czak wystawi rurkę syfonową, błyskawicznie uderza w dół. Rozród: dojrzewa płciowo między 3. a 4. ro­ kiem życia; trze się od marca do września, im bardziej na południe, tym wcześniej. Nie są znane wyraźnie wyodrębnione tarliska; same gody odbywają się na głębokości ok. 100 m. Po bardzo krótko trwającym okresie rozwoju zarodków z jaj wylęgają się 4,5-5,5-milimetrowe larwy, które unoszą się swobodnie w to­ ni wodnej do późnej jesieni. Proces przeob­ rażania się larw w płastugi rozpoczyna się przy długości ciała 1,5-1,6 cm, ale dopiero po osiągnięciu 3 cm długości przechodzą do bentonicznego trybu życia. 196

Występowanie: północny Atlantyk; we wschod­ niej części od Morza Białego do Zatoki Biskaj­ skiej; północne rejony Morza Północnego. Środowisko: nad miękkim dnem na głębokości 20-800 m (przeważnie 100-400 m); szczegól­ nie licznie występuje w norweskich fiordach i wokół Wysp Owczych oraz na stokach Rynny Norweskiej. Tryb życia: szkarłacice żyją na dużych głębo­ kościach. U wybrzeży Szwecji wędrują w mie­ siącach zimowych w poszukiwaniu pokarmu do wód płytkich; w szkockich wodach przybrzeżnych żerowanie szkarłacicy rozpo­ czyna się w styczniu i osiąga pierwszy szczyt na przełomie marca i kwietnia, a drugi w pełni lata. W przeciwieństwie do złocie szkarłacice polują w pozycji pionowej. Pokarm: wieloszczety, skorupiaki, mięczaki i małe szkarłupnie. Rozród: dojrzewa płciowo między 4. a 5. ro­ kiem życia; okres tarła trwa od maja do wrześ­ nia. Nie stwierdzono wyraźnych wędrówek tar­ łowych. Młode szkarłacice żyją podobnie jak dorosłe osobniki na znacznych głębokościach.

Niegładzica (Hippoglossoides platessoides)

Halibut biały, h. atlantycki, kulbak (Hippoglossus hippoglossus)

Rodzina flądrowate (Pleuronectidae) Wygląd: ciało podłużnie owalne; przeważnie prawostronne (tzn. oczy znajdują się na pra­ wym boku). Końcowy, szeroki otwór gębowy sięgający na wysokość oczu. Brzeg kości przedpokrywowej wolny, tzn. nie jest zaro­ śnięty skórą pokrywającą głowę. Średnica oka równa lub większa od długości pyska. Linia boczna prawie prosta, tylko nieznacznie wy­ gięta ponad płetwą piersiową. Łuska o piłkowanym brzegu, co powoduje szorstkość skóry (stąd nazwa polska!). Zaczynająca się nad górnym okiem płetwa grzbietowa wsparta 78-98, płetwa odbytowa 60-79 miękkimi pro­ mieniami. Tylna krawędź płetwy ogonowej za­ okrąglona. Ubarwienie: strona oczna szarolub czerwonawobrązowa, z wieloma rozsiany­ mi, ciemnymi punktami i marmurkowaniem; bok ślepy biały. Długość: do 50 cm. Występowanie: północny Atlantyk od Morza Białego do Irlandii; północne rejony Morza Północnego; sporadycznie w zachodnim Bał­ tyku, u polskich brzegów dotąd nie została stwierdzona; u wybrzeży Europy występuje podgatunek n. europejska (H. p. limandoides). Środowisko: nad piaszczystym lub mulistym dnem, w północnej części zasięgu od płytkich wód przybrzeżnych do głębokości prawie 400 m; często wnika do wysłodzonych wód ujść rzecznych.

Rodzina flądrowate (Pleuronectidae) Wygląd: ciało wydłużone, mięsiste, prawo­ stronne. Końcowy otwór gębowy sięgający na wysokość środka oka. Brzeg kości przed­ pokrywowej wolny. Łuska drobna, gładka. Li­ nia boczna wygina się silnie ponad płetwą piersiową. Zaczynająca się nad górnym okiem płetwa grzbietowa wsparta 98-106, płetwa od­ bytowa 73-80 miękkimi promieniami. Tylna krawędź płetwy ogonowej prosta. Ubarwienie: strona oczna szara lub oliwkowoszara; bok ślepy biały. Długość: maksymalnie 3,7 m (ma­ sa ciała do ok. 300 kg; największy przedstawi­ ciel rzędu ptastugoksztattnych). Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego do Zatoki Biskajskiej; pn. rejony Morza Pół­ nocnego i rzadko w Bałtyku (u polskich brze­ gów dotąd nie został stwierdzony - przyp. tłum.).

Pokarm: wieloszczety, skorupiaki, mięczaki, małe wężowidła i niewielkie ryby żyjące przy dnie (dobijakowate, babkowate i In.). Rozród: trze się, zależnie od miejsca występo­ wania, na wiosnę lub wczesnym latem, im bardziej na północ, tym później (od stycznia do maja w Morzu Północnym, a od marca do lipca w Morzu Barentsa). Jaja średnicy 1,3-3,2 mm są składane na głębokości 150-200 m, a samica składa, zależnie od rozmiarów, 50 000-300 000 ziaren ikry. Planktoniczne lar­ wy dopiero po osiągnięciu 2-3 cm długości, jeszcze przed zakończeniem przeobrażenia, przechodzą na głębokości 40-100 m do bentonicznego trybu życia. Niegładzice dojrzewa­ ją płciowo w Morzu Północnym w 2-3 roku życia, w Morzu Barentsa w wieku 7-12 lat.

198

Środowisko: nad piaszczystym, żwirowatym i skalistym dnem na głębokości 50-2500 m; tylko bardzo rzadko pojedyncze osobniki przewędrowują w miesiącach letnich do płytkich wód. Preferuje wody o wysokim stopniu zaso­ lenia i temperaturze 2,5-8°C, a gdy temperatu­ ra rośnie, odpływa w głębsze warstwy wody. Pokarm: głównie ryby, ponadto skorupiaki i głowonogi. Tryb życia: bardzo aktywna ryba bentoniczna, penetrująca w poszukiwaniu pokarmu także otwartą toń wodną. Rozród: okres tarła trwa od grudnia do kwiet­ nia. Samica składa 2-3,5 miliona jaj mierzą­ cych 3-4 mm średnicy. Jaja unoszą się swobo­ dnie w wodzie na znacznych głębokościach. Przez pierwsze 2-4 lata życia młode h. białe przebywają na głębokości 30-100 m. Gatunek pokrewny: h. czarny (h. niebieski, kulbak czarny) (Reinhardtius hippoglossoides) o brązowawej lub niebieskawej stronie ślepej żyje w Arktyce na głębokościach od 20 do 2000 m; jest mniej asymetrycznie zbudowany niż inni przedstawiciele ptastugoksztattnych (lewe oko przemieszcza się jedynie na brzeg głowy), płetwa grzbietowa zaczyna się za gór­ nym okiem, a linia boczna jest prawie prosta. H. czarny pływa w pozycji pionowej i jest często spotykany w otwartej toni wodnej.

Soletka (Buglossidium luteum)

Sola, s. zwyczajna, podeszwica Solea mlgaris (S. solea)

Rodzina solowate (Soleidae) Wygląd: podłużnie owalne ciało o zaokrąglo­ nej, pokrytej łuskami głowie; prawostronne (tzn. oczy znajdują się na prawym boku). Ma­ ły, dolny, półkolisty otwór gębowy; szczęka górna nieco dziobowato wysunięta do przodu (średnica górnego oka mniejsza od długości pyska). Brzeg kości przedpokrywowej [praeoperculum) jest zarośnięty skórą pokrywającą głowę. Wzdłuż linii bocznej 55-70 łusek (u soli 116-165). Zaczynająca się przed górnym okiem płetwa grzbietowa wsparta 65-78, płetwa odbytowa 50-63 miękkimi promieniami. Obie płetwy łączą się błoną płetwową z płetwą ogo­ nową. Płetwy piersiowe bardzo małe, ta na boku ślepym silnie zredukowana. Ubarwienie. przeważnie żółtawe lub jasnobrązowe, często z ciemnymi plamami i punktami. Płetwy grzbie­ towa i odbytowa piaskowej barwy; ich 5. i 6. promień, niekiedy także promienie 4. i 7., czar­ ne. Długość: maksymalnie 13 cm (najmniejszy gatunek z rodziny solowatych). Występowanie: pn. Atlantyk; we wschodniej części sięga na północ do Szkocji; Morze Pół­ nocne, kanał La Manche, Morze Śródziemne. Środowisko: nad dnem piaszczystym na głę­ bokości 5-250 m (przeważnie 5-20 m). Pokarm: fito- i zooplankton; jako dorosłe głów­ nie wieloszczety i skorupiaki. Rozród: samce dojrzewają płciowo przy dłu­ gości ciała 6-7 cm, samice 7-8 cm. Trze się od marca do lipca (w Morzu Śródziemnym na wiosnę, w kanale La Manche wczesnym latem). Mające ok. milimetra średnicy jaja unoszą się swobodnie w wodzie. Wyląg larw następuje po ok. 5-6 dniach. Świeżo wylęg­ nięte larwy mają 2 mm długości i jako plank­ ton są daleko przenoszone przez prądy mors­ kie. Po osiągnięciu 1-1,2 cm długości narybek przechodzi do bentonicznego trybu życia. Gatunki pokrewne: oczlica (Microchirus ocellatus) ma 4-5 czarnych, jasno obwiedzionych plam przypominających oczy; pręgatka (M. variegatus) z poprzecznymi pręgami; szczeciniatka* (Monochiws hispiduś) bez płetwy pier­ siowej na stronie ślepej.

Rodzina solowate (Soleidae) Wygląd: podłużnie owalne ciało o zaokrąglo­ nej, pokrytej łuskami głowie, prawostronne. Mały, dolny, półkolisty otwór gębowy. Brzeg kości przedpokrywowej zarośnięty skórą pokrywającą głowę. Położone na boku ślepym otwory nosowe małe, daleko odsunięte od sie­ bie. Zaczynająca się pośrodku między końcem pyska a górnym okiem płetwa grzbietowa wsparta 75-93, płetwa odbytowa 59-79 mięk­ kimi promieniami. Obie płetwy łączą się błoną płetwową z płetwą ogonową. Płetwa piersiowa na boku ślepym nieco mniejsza od płetwy na stronie ocznej. Ubarwienie: strona oczna brą­ zowa lub szarobrązowa, z dużymi, ciemnymi, nieregularnymi plamami. Płetwa piersiowa na stronie ocznej z czarnym końcem. Płetwy grzbietowa i odbytowa biało obwiedzione. Strona ślepa biaława. Długość: 30-40, maksy­ malnie 60 cm (masa 3 kg; żyje ponad 20 lat). Występowanie: północny Atlantyk; od Trondheim w Norwegii do Senegalu i Wysp Kanaryj­ skich; Morze Północne, kanał La Manche, za­ chodni Bałtyk, Morze Śródziemne. Środowisko: na dnie piaszczystym lub mulistym do głębokości 180 m (przeważnie 10-60 m), także w ujściach rzek. Zimą w głębszych, oddalonych od brzegów wodach (70-130 m). Pokarm: małe organizmy żyjące na dnie oraz niewielkie ryby.

200

Tryb życia: ryba bentoniczna, leżąca na dnie lub na wpół w nim zagrzebana. Poluje przede wszystkim o zmroku i nocą. Rozród: tarło odbywa od lutego (Morze Śród­ ziemne) do lipca (Morze Północne) w płytkich wodach przybrzeżnych przy temperaturze wo­ dy 6-12°C). Samica składa 100 000-150 000 jaj, które unoszą się swobodnie w wodzie. Wyląg larw następuje po ok. 10 dniach (przy tempe­ raturze wody 9-10°C). Gatunki pokrewne: laskara (sola laskara) (S. lascaris) mające na płetwie piersiowej czar­ ną, biało obwiedzioną plamę, a na stronie ślepej rozetkowato powiększony przedni ot­ wór nosowy; s. czarnopłetwa* (S. kleini): płet­ wa piersiowa czarna, pomarańczowo lub biało obwiedziona, a płetwy grzbietowa i odbytowa z ciemną krawędzią.

Remora (Remora remora)

Rogatnica (Balistes carolinensis)

Rodzina podnawkowate (Echeneiidae) Wygląd: ciało wydłużone, pokryte drobną łus­ ką kolistą (cykloidalną). Duża, spłaszczona głowa z szerokim otworem gębowym i wysu­ niętą, zaokrągloną żuchwą. Drobne, spiczaste zęby osadzone pasmami na szczękach, lemie­ szu i kości podniebiennej. Pierwsza płetwa grzbietowa przekształcona jest w dużą przy­ ssawkę położoną na głowie i przedniej części grzbietu (o blisko 2-krotnie większej długości od szerokości). W jej skład wchodzi 17-19 poprzecznych listew. Druga płetwa grzbietowa i płetwa odbytowa są podobnie zbudowane i znajdują się niemal dokładnie naprzeciwko siebie; druga płetwa grzbietowa wsparta 24-27, odbytowa 23-25 miękkimi promieniami. Tylna krawędź płetwy ogonowej lekko wcięta. Płetwy piersiowe zaokrąglone. Brak pęcherza pławnego. Ubarwienie: jednolicie ciemno- lub szarobrązowe; płetwy piersiowe jaśniejsze. Długość: maksymalnie 64 cm. Występowanie: kosmopolitycznie we wszyst­ kich morzach stref tropikalnej i umiarkowanej; we wschodnim Atlantyku, gdzie jest najpospo­ litszym przedstawicielem rodziny podnawkowatych, dochodzi na północ do Szkocji; Mo­ rze Śródziemne.

Rodzina rogatnicowate (Balistidae) Wygląd: wysokie, bocznie spłaszczone, owal­ ne ciało z grubymi, mozaikowata ułożonymi łuskami. Mały, wysunięty do przodu otwór gę­ bowy z mięsistymi wargami. Uzębienie bardzo silne; zęby osadzone są na kościach szczęk w zębodołach. Mały otwór skrzelowy położony nad płetwą piersiową; za nim dwa duże, sze­ rokie kolce kostne. Płetwa grzbietowa podwój­ na; pierwsza z trzema cierniami, tworzącymi razem mechanizm blokujący (nastroszony pie­ rwszy kolec zostaje zablokowany, gdy jego główka stawowa wchodzi w panewkę drugie­ go; dopiero, gdy ryba kładzie do tyłu trzeci kolec, błona płetwowa pociąga drugi, co zwal­ nia blokadę), druga, wsparta 27-28 miękkimi promieniami, jest podobnie zbudowana jak płetwa odbytowa (z 25-27 miękkimi promienia­ mi). Górne i dolne promienie płetwy ogonowej nitkowato wydłużone. Płetwy piersiowe małe; płetwy brzuszne zredukowane do postaci nie­ parzystego, stroszonego w razie potrzeby kol­ ca. Ubarwienie: bardzo zmienne, przeważnie zielonkawe, szare lub żółtobrązowe z zielony­ mi, niebieskimi lub fioletowymi, opalizującymi punktami na grzbiecie. Druga płetwa grzbieto­ wa i płetwa odbytowa niekiedy z jasnymi, fio­ letowymi lub niebieskawymi kropkami. Dłu­ gość: maksymalnie 40 cm. Występowanie: Atlantyk; w jego części wscho­ dniej dochodzi na północ do zachodniej Irlan­ dii i kanału La Manche; Morze Śródziemne i (rzadko) Morze Czarne. Środowisko: nad dnem skalistym na głęboko­ ści 10-100 m.

Pokarm: małe pasożytnicze skorupiaki żyjące na skórze gospodarza oraz wolno żyjące w to­ ni wodnej skorupiaki i niewielkie ryby. Tryb życia: za pomocą przyssawki przyczepia się do dużych zwierząt morskich: rekinów, innych ryb i żółwi, pozwalając się przenosić na nieraz znaczne odległości. Odżywia się wtedy skórnymi pasożytami gospodarza. Co jakiś czas odczepia się i odpływa w bok, by schwytać małego skorupiaka lub rybę. Rozród: w środkowym Atlantyku trze się wcze­ snym latem, a w Morzu Śródziemnym późnym latem i jesienią. Narybek żyje swobodnie w to­ ni wodnej; osiągnąwszy 3 cm długości przy­ czepiają się do gospodarza. Gatunek pokrewny: podnawka (Echeneis naucrates) ma przyssawkę 3-krotnie dłuższą od szerokości, w której skład wchodzą 20-24 list­ wy, spiczaste płetwy piersiowe i prostą lub słabo wciętą, tylną krawędź płetwy ogonowej.

202

Pokarm: małe skorupiaki i mięczaki, niewiel­ kie ryby. Tryb życia: ryba żyjąca samotnie, łatwa do rozpoznania po charakterystycznym sposobie poruszania się w wodzie: małe płetwy piersio­ we i płetwa ogonowa służą jej jako stateczniki, natomiast płetwy grzbietowa i odbytowa prze­ miennie uderzają falistym ruchem. Rozród: okres tarła rozpoczyna się w Morzu Śródziemnym na wiosnę (przy temperaturze 21°C). Ikra w postaci bryłek składana jest do płytkich dołków w piasku. Pilnują jej rodzice. Okres rozwoju zarodków trwa 2 dni.

Grotnik dwuplamisty (Dipiecogaster bimaculata)

Grotnik czerwony (Lepadogaster iepadogaster)

Rodzina grotnikowate (Gobiesocidae) Wygląd: w przekroju zaokrąglone, tylko od trzonu ogonowego bocznie spłaszczone ciało o dużej, płaskiej głowie. Na spodniej stronie przedniej części ciała zaraz za głową duża, z licznymi brodawkami przyssawka, powstała z przekształconych płetw brzusznych. Profil głowy prosto, równomiernie opadający w kie­ runku spiczastego pyska; otwór gębowy szero­ ki. Szczęka górna nieco wystająca do przodu; małe, spiczaste zęby zgrupowane w poletka. Przedni otwór nosowy z małym skórnym płat­ kiem na tylnym brzegu. Płetwy grzbietowa i odbytowa przesunięte daleko do tyłu, jednak oddzielone od płetwy ogonowej; grzbietowa wsparta 5-7, odbytowa tylko 4-6 miękkimi pro­ mieniami. Brak pęcherza pławnego. Ubarwie­ nie: bardzo zmienne zależnie od rejonu wy­ stępowania. Grzbiet i boki przeważnie czerwo­ nawe z żółtymi, niebieskimi lub brązowymi punktami, przy czym żółte plamki mogą ukła­ dać się w regularny wzór. Samce z purpuro­ wą, żółto obwiedzioną plamą za płetwą pier­ siową. Długość: do 5 cm. Występowanie: przybrzeżne wody europejs­ kie; na północ do Norwegii, zachodnie rejony kanału La Manche, Morze Śródziemne i Morze Czarne.

Rodzina grotnikowate (Gobiesocidae) Wygląd: bocznie spłaszczone, smukłe ciało o trójkątnej, płaskiej głowie. Na spodniej stro­ nie przedniej części ciała zaraz za głową du­ ża, pokryta brodawkami przyssawka. Część grzbietowa wysoka, a profil głowy stromo opa­ dający w kierunku spiczastego pyska. Otwór gębowy szeroki; dziobowato wydłużone szczę­ ki z mięsistymi wargami. Przedni otwór noso­ wy z dużym skórnym wyrostkiem na tylnym brzegu. Płetwy grzbietowa i odbytowa przesu­ nięte daleko do tyłu, połączone błoną płetwową z płetwą ogonową; długa płetwa grzbieto­ wa wsparta 16-19, odbytowa tylko 9-10 mięk­ kimi promieniami. Brak pęcherza pławnego. Ubarwienie: bardzo zmienne zależnie od rejo­ nu występowania, zwykle żółtawe, czerwona­ we, brązowawe, z nieregularnie rozmieszczo­ nymi, brązowawymi punktami. Na wierzchu tylnej części głowy dwie jasnoniebieskie, bru­ natno, czerwono lub czarno obwiedzione pla­ my. Długość: do 8 cm.

Środowisko: w brytyjskich wodach przybrzeż­ nych do 55 m, w Morzu Śródziemnym do 100 m głębokości. Pokarm: drobne organizmy bentoniczne. Tryb życia: niewielka, przypominająca nieco babkowate ryba bentoniczna, przebywająca przeważnie na łąkach trawy morskiej i na twardym dnie. Rozród: tarło odbywa wiosną i latem. Ikra w postaci bryłek składana jest pod skorupy mięczaków lub kamienie. Pilnuje i broni jej samiec.

204

Występowanie: podgatunek nominotypowy L I. lepadogaster występuje we wschodnich i centralnych rejonach Morza Śródziemnego, podgatunek L. I. purpurea zasiedla zachodnią część Morza Śródziemnego (od Przylądka Roux) i północny Atlantyk (od Wysp Szetlandz­ kich do Dakaru w Senegalu). Środowisko: od strefy pływów do głębokości metra. Pokarm: drobne organizmy żyjące na dnie. Tryb życia: mała, przypominająca babkowate ryba bentoniczna, często spotykana w ka­ łużach pozostających po odpływie; także wśród trawy morskiej. Rozród: trze się w miesiącach wiosennych i letnich. Bursztynowe ziarna ikry, zbite w gru­ dki, są składane na kamieniach. Złoża jaj pil­ nuje samiec.

Żabnica, nawęd (Lophius piscatorius)

Samoglów (Mola mola)

Rodzina żabnicowate (Lophlldae) Wygląd: spłaszczone grzbietobrzusznie, ku ty­ łowi bocznie ścieśnione ciało o szerokiej, płas­ kiej głowie. Otwór gębowy szeroki, zaokrąglo­ ny; żuchwa wystająca do przodu. Zęby zakrzy­ wione. Oczy bardzo małe. Otwory skrzelowe w postaci dwóch małych szczelin leżących bez­ pośrednio za płetwami piersiowymi. Skóra deli­ katna, bezłuska; na brzegach ciała występują liczne wyrostki skórne. Pierwsza płetwa grzbie­ towa ciernista: jej 1. promień wydłużony, za­ kończony mięsistym płatem skórnym, czyli tzw. wabikiem, 2. krótszy, ze skórnymi wyrostkami, 3., położony w pewnym oddaleniu od dwóch pierwszych, także z wyrostkami skórnymi; osta­ tnie trzy promienie połączone niską błoną płetwową. Druga płetwa grzbietowa wsparta 10-13 miękkimi promieniami. Naprzeciw tej płetwy położona jest płetwa odbytowa, wzmocniona 9-11 miękkimi promieniami. Dwie płetwy grzbietowe; pierwsza wsparta 7 twardymi promieniami, druga cierniem i 10-13 miękkimi promieniami. Umiejscowiona dokładnie na­ przeciwko niej płetwa odbytowa podparta 9-11 miękkimi promieniami. Duże i szerokie płetwy piersiowe; małe płetwy brzuszne położone na spodniej stronie głowy. Ubarwienie: grzbiet brązowy, zielonkawobrązowy lub czerwonawy, z ciemnymi plamami. Strona brzuszna biała poza czarnymi tylnymi krawędziami płetw pier­ siowych. Otrzewna jasna. Długość: do 2 m. Występowanie: pn. Atlantyk; we wsch. części od Morza Śródziemnego do Wysp Brytyjskich; Mo­ rze Północne i Bałtyk (u polskich brzegów nie została dotychczas stwierdzona - przyp. tłum.). Środowisko: dno na głębokości 18—550 m. Pokarm: ryby, do których podkrada się pełzając na swych krocznych płetwach piersiowych. Tryb życia: ryba żyjąca na dnie, przeważnie na wpół zagrzebana w piasku lub między glonorostami bądź w rumoszu skalnym. Rozród: tarło odbywa późną zimą lub wczesną wiosną na głębokości do 180 m. Ikra składana jest w postaci galaretowatych sznurów długo­ ści do 9 m i szerokości 90 cm. Gatunek pokrewny: u ż. afrykańskiej (L budegassa) trzeci twardy promień pierwszej płetwy grzbietowej jest krótszy, a otrzewna ciemna.

Rodzina samogłowowate (Molidae) Wygląd: spłaszczone bocznie, owalne ciało bez trzonu ogonowego, o szorstkiej, grubej i bezłuskiej skórze. Szkielet w dużym stopniu chrzestny. Mały otwór gębowy; wykształcone w formie dzioba szczęki z pojedynczą, nie po­ dzieloną płytką zębową. Mały otwór skrzelowy położony bezpośrednio przed płetwą pier­ siową. Krótka, wysoka płetwa grzbietowa wsparta 16-20 miękkimi promieniami; podob­ nie krótka i wysoka płetwa odbytowa wzmoc­ niona 14-18 miękkimi promieniami. U doros­ łych samogłowów ciało kończy się zaraz za płetwami grzbietową i odbytową. Płetwa ogo­ nowa tworzy rodzaj falbany łączącej się z tymi płetwami. Ubarwienie: grzbiet, płetwy grzbie­ towa i odbytowa oraz nasada płetwy ogonowej szare, brązowawe lub zielonkawe. Długość: maksymalnie do 3 m (masa 1400 kg). Występowanie: kosmopolitycznie we wszyst­ kich ciepłych i umiarkowanie ciepłych mo­ rzach; pod koniec roku jako przypadkowy gość w Morzu Północnym i cieśninie Skagerrak. Środowisko: pelagial.

206

Pokarm: glony, zooplankton, głowonogi, niewielkie ryby głębinowe, larwy węgorzy. Tryb życia: ryba otwartego morza. Samogłowy obserwuje się często, jak unoszą się na po­ wierzchni leżąc na boku lub płyną bezpośred­ nio pod nią, tak że płetwa grzbietowa wystaje z wody, przypuszcza się jednak, że są to osobniki stare lub zdychające, natomiast zdro­ we żyją na większych głębokościach. Rozród: niewiele wiadomo o rozmnażaniu się samogłowa; jednym z tarlisk jest Morze Sargassowe. Liczba składanych przez samicę jaj dochodzi do 300 milionów. Larwy mają długie kolce i w pełni wykształcony trzon ogonowy, który później ulega uwstecznieniu, podczas gdy równocześnie rosną na wysokość płetwy grzbietowa i odbytowa.

Spis treści dodatku

I Morze 210 213 215 217 219

Powstawanie mórz Początki życia w morzu Wpływ oceanów na klimat Pływy morskie Morskie ekosystemy Wody przybrzeżne 220 Strefa oprysku Strefa pływów 222 Strefa szelfu 223 Strefa otwartego morza II Europejskie wędkarstwo morskie 228 Okresy połowów (tabela) 231 Sprzęt wędkarski Wędziska do łowienia w strefie przyboju - strefie przybrzeżnej 234 Wędziska do połowów z łodzi 237 Kołowrotki do połowów w strefie przyboju 242 Kołowrotki do połowów z łodzi Żyłki 244 Przypon strzałowy Haczyki 246 Ciężarki gruntowe 249 Dodatkowy sprzęt i różne drobiazgi 251 Dodatkowy sprzęt do łowienia z łodzi 252 Zestawy połowowe Paternoster 252 Odmiany zestawu 256 Zestawy połowowe do łowienia z łodzi Zestawy gruntowe 258 Zestaw splawikowy Przynęty dla wędkarzy morskich 259 Piaskówka czyli nalepian 260 Nereidy Tobiasze

Makrele Śledzie, sardynki i szproty Kałamarnice 261 Krewetki i kraby Mięso małży 262 Przynęty na ryby morskie (tabela) 264 Technika i taktyka przy łowieniu z brzegu Najlepsze łowisko 265 Wybór odpowiedniego ciężarka Sygnalizacja brań 266 Po braniu 267 Połów w określonych miejscach Mola Skały 268 Porty 269 Plaże Estuaria Spinningowanie ze sztuczną przynętą 270 Zasady połowu z brzegu (tabela) 272 Technika i taktyka połowu z łodzi Czarter łodzi Najlepsze stanowisko Połów pod prąd 273 Łowienie w dryfie Ciągnięcie przynęty za łodzią (trolling) Połów pilkerem 276 Sprzęt i zestawy połowowe do łowienia z łodzi (tabela) 279 III Zagrożone morza

209

I Morze Powstawanie mórz W początkach swego istnienia Ziemia byta szar Morza Północnego nieustannie ulega rozżarzoną, płynną kulą materii. Silą ciążenia zmniejszeniu, podczas gdy Półwysep Skandy­ z czasem rozdzieliła lekkie i ciężkie związki nawski od czasów ostatniego zlodowacenia chemiczne. Podczas gdy te ostatnie zgroma­ ulega wypiętrzeniu. Alpy i inne środkowoeuro­ dziły się głównie we wnętrzu planety, lżejsze pejskie góry są corocznie wyższe o kilka mili­ metrów. Nasza z pozoru niezmienna Ziemia cząsteczki znalazły się na powierzchni. Ziemia jest tego samego wieku, jak cały Układ ma za sobą burzliwą przeszłość, a ruch w ob­ Słoneczny, do którego należy jako planeta, rębie jej skorupy trwa nadal. licząca sobie prawie 5 miliardów lat. Już Najnowsze pomiary wykonane za pomocą pro­ wkrótce po ostygnięciu młodej powierzchni mieni laserowych, odbitych przez satelity kuli ziemskiej (co musiało trwać blisko 500 wskazują, że Ameryka i Europa oddalają się milionów lat), w wodzie, atmosferze i na lą­ od siebie co roku o 1,5 cm. dzie z prostych związków chemicznych zaczę­ Gdy porówna się linię brzegową wschodniego ły tworzyć się bardziej skomplikowane cząste­ wybrzeża Ameryki z zachodnim wybrzeżem czki chemiczne. Przed ponad 3 miliardami lat Europy i Afryki, okazuje się że te olbrzymie powstały w ten sposób w brzeżnych lagunach masy kontynentalne pasują do siebie jak ogro­ pramórz pierwsze żywe komórki. Z nich roz­ mne elementy dziecięcej układanki. Alfred winęły się stopniowo nowe, coraz bardziej Wegener (1880-1930), niemiecki geofizyk i ba­ skomplikowane formy o zdumiewających wła­ dacz polarny, nie był pierwszym, który zauwa­ ściwościach i doskonałych przystosowaniach. żył to uderzające podobieństwo linii brze­ Od momentu skrzepnięcia skorupy ziemskiej gowych, ale jako pierwszy miał odwagę pod­ wskutek wystudzenia zewnętrznych jej dać pod dyskusję teorię dryfu kontynentów. Za warstw zmienił się wygląd Ziemi. Tworzące jego życia takie wyjaśnienie nie znalazło wię­ się płyty (początkowo bardzo cienkiej skoru­ kszego uznania, jednak obecnie - jako nowo­ py) ulegały zatopieniu w roztopionej masie, czesna teoria płyt litosfery (tektoniki płyt), jest a na ich miejsce powstawały nowe. Gorąco dobrze udokumentowane. we wnętrzu, a chłód na powierzchni prowa­ Wegener uznawany jest za pioniera nowocze­ dziły do tworzenia wznoszących się i opada­ snej nauki o Ziemi. Nowsze wyniki badań jących prądów konwekcyjnych, dzięki czemu wskazują, że 200 milionów lat temu wszystkie powstawały na powierzchni coraz to nowe współczesne kontynenty połączone były w je­ formy. Dopiero z dalszym wystudzeniem den zwarty i otoczony zewsząd przez morze i skrzepnięciem skorupy ziemskiej, także na superkontynent. Ten prakontynent, nazwany większej głębokości, spowolnieniu uległo jej przez Wegenera Pangeą, rozpadł się później na mniejsze fragmenty - dzisiejsze kontynen­ przekształcanie. ty, które przesunęły się po ziemskim płaszczu Płyty kontynentalne płyną jak ogromne wyspy, przez miliony lat w swe obecne położenie. przesuwając się po plastycznie reagujących Codziennie wody powierzchniowe znoszą do zewnętrznych warstwach płaszcza Ziemi jesz­ mórz 8 milionów ton materiału zerodowanego cze do dnia dzisiejszego. Stwierdzono, że ob­

210

z powierzchni lądów wskutek niszczenia gór i równin przez wiatr, deszcz, śnieg i lód. Ogromna masa osadów wypełnia baseny se­ dymentacyjne światowych mórz, jednak w stosunku do ogromu oceanów są to ilości niewielkie. Niszczenie skorupy ziemskiej, czyli erozja po­ wodowana przez wiatr, wodę i lód prowadzi do zrównania wszystkiego, co wznosi się nad powierzchnię i wypełnienia zagłębień. W ten sposób wyspa Sylt staje się coraz mniejsza, podczas gdy w innych miejscach, prawie do­ kładnie przed Amrum, osadzają się ponownie spłukiwane masy piasku. Na starych mapach można prześledzić, jak w ciągu dziesięcioleci przesuwał się piaszczysty trzon Wysp Wschodniofryzyjskich. Wciąż płynne jądro Ziemi o temperaturze 6000°C, (taka temperatura panuje na powierz­ chni Słońca), ma 6000 km średnicy. Jądro otacza warstwa grubości 3000 km - ziemski płaszcz. W porównaniu z jądrem powłoka ta jest bardziej ustalona, jednak nie aż tak sztyw­ na, by nie zachodził w niej ruch. Jej stan skupienia można przyrównać do gęstego, lep­ kiego asfaltu. Dopiero na tej plastycznej po­ włoce leży cienka litosfera z kontynentami i morzami. W odniesieniu do całkowitej śred­ nicy Ziemi jest ona cieńsza od skorupki pta­ siego jaja. Jest więc zrozumiałe, że siły tkwią­ ce wewnątrz planety wywołują do dziś ruchy w jej skorupie. Przebiegają one jednak w wię­ kszej części tak powoli, że są ledwie zauważa­ lne bez specjalnych przyrządów pomiarowych. Obszary styku płyt i rozłamów, sięgających w głąb ziemskiego płaszcza, są miejscami aktywności sejsmicznej i wulkanicznej. Trzęsienia ziemi, wybuchy wulkaniczne i na­ gle powstające uskoki są widomymi oznakami ruchów i przekształceń zachodzących w sko­ rupie ziemskiej. Przykładami z ostatnich lat są

wynurzenie się wyspy Surtsey koło Islandii (1963 r.) czy wybuchy wulkanów - Mount St. Helen w amerykańskim stanie Waszyngton (1980 r.) i kolumbijskiego Nevada de Ruiz (1985 r.) Strefy kolizji płyt litosfery to także rejony zagrożone trzęsieniami ziemi. Od daw­ na poszukuje się wskaźników, dzięki którym udałoby się stworzyć system wczesnego ostrzegania miejscowej ludności przed nadciągającym kataklizmem. Codziennie reje­ struje się setki lekkich wstrząsów skorupy zie­ mskiej. W Niemczech obszarami o szczególnie silnej aktywności sejsmicznej są Nizina Górnoreńska (rów tektoniczny) i Nizina Północnoniemiecka. Trzęsienia ziemi, choć rzadkie i słabe, zdarzają się również w Polsce. Trzęsienia ziemi i nagłe przesunięcia w sko­ rupie zdarzają się także w obrębie płyt ocea­ nicznych na dnie wszechoceanu. Szczególnie silne ruchy skorupy ziemskiej zachodzą na obrzeżach Oceanu Spokojnego, pośrodku płyty oceanicznej Atlantyku i w Oceanie In­ dyjskim. Wzdłuż wybrzeży Indopacyfiku leżą najbardziej znane rowy podmorskie. Biegną zwykle niedaleko wybrzeża na dnie Oceanu Indyjskiego i dalej wzdłuż kontynentu austra­ lijskiego łącząc się z Rowem Mariańskim, który jest najgłębszym miejscem na Ziemi (11034 m głębokości). System rowów tektoni­ cznych ciągnie się wzdłuż Wysp Sundajskich, Filipin i Japonii, dociera - obok pacyficznego wybrzeża Rosji - do Alaski i Ameryki. W ro­ wach tych ogromne płyty zagłębiają się, czyli następuje pochłanianie skorupy ziemskiej przez półpłynny płaszcz. Przeciwstawne zjawisko zachodzi w obrębie grzbietów śródoceanicznych. Te podmorskie systemy górskie biegną niemal środkiem ba­ senów oceanicznych. Największym i najdłuż­ szym takim grzbietem jest, położony między Europą i Afryką a obiema Amerykami,

211

Ruch płyt litosfery w obrębie grzbietu sródoceanicznego

Rowy oceaniczne i srodoceaniczne grzbiety górskie strefa sejsmiczna

Grzbiet Środkowoatlantycki długości ponad 12 000 km. Głęboka rozpadlina tektoniczna wzdłuż linii grzbietowej tego łańcucha górs­ kiego nosi nazwę doliny ryftowej. W znajdują­ cym się na jej dnie rowie, nazywanym rowem ryftowym lub po prostu ryftem, tworzy się nowa litosfera, w następstwie czego dochodzi do rozpychania starszych części płyty oceani­ cznej i odpychania płyt kontynentalnych. Tworzenie się nowej litosfery powoduje mag­ ma wydobywająca się z wnętrza Ziemi. Nie przypadkiem Islandia umiejscowiona jest do­ kładnie na Grzbiecie Środkowoatlantyckim. Zarówno pochłanianiu skorupy ziemskiej, jak i jej tworzeniu, towarzyszą silne ruchy skoru­ py tworzącej dna mórz, powodujące podmor­ skie trzęsienia i wybuchy wulkanów. Te z ko­ lei wywołują ogromne fale, nazywane tsuna­ mi (po japońsku oznacza: wielka fala niszczą­ ca port). Tsunami rozchodzą się koncentrycz­ nie od epicentrum trzęsienia. Na otwartym morzu osiągają one wysokość tylko do 50 cm i są niegroźne, chociaż rozchodzą się z za­ wrotną prędkością 700-800 km/h. Natomiast na płytkich wodach i w rejonach nadbrzeż­ nych następuje wskutek tarcia o dno ich 212

spiętrzenie do wysokości ponad 30 m, wówczas tsunami porywają i niszczą wszyst­ ko, co znajduje się na ich drodze. Na tego typu naturalne kataklizmy narażone są szcze­ gólnie wybrzeża Japoni i Chin. W Japonii ostatnie tsunami zanotowano w maju 1983 roku. W1883 r. wulkan Krakatau eksplodował z tak niewyobrażalną mocą, że jeszcze do dzisiaj część wyrzuconych wówczas pyłów krąży w stratosferze. Wulkan ten jest położony w szczególnym rejonie skorupy ziemskiej - Wyspach Sundajskich, znajdujących się na północny zachód od Australii, w stre­ fie znacznej aktywności sejsmicznej dna Oce­ anu Spokojnego. Zderzają się tu i zagłębiają dwie płyty kontynentalne. Krakatau jest samotną wyspą stanowiącą wystający ponad powierzchnię jeden ze szczytów łańcucha podmorskich gór. Tsunami spowodowane je­ go wybuchem osiągnęły wysokość 36 m i spu­ stoszyły wybrzeża Jawy i Sumatry. Po 40 latach spokoju Krakatau wznowił w 1923 r, z dużą siłą swoją aktywność i jest aktywny do dzisiaj.

Początki życia w morzu Tak naprawdę Ziemia jest planetą pokrytą wo­ dą - 71% jej powierzchni zajmują oceany. Powierzchnia oceanów: Ocean Spokojny 181,34 min km2 Ocean Atlantycki 106,57 min km2 Ocean Indyjski 74,12 min km2 Razem 362,03 min km2 Tylko Ocean Spokojny zajmuje większą powie­ rzchnię od wszystkich ziemskich lądów łącz­ nie. Morza europejskie - Morze Północne, Ba­ łtyk i Morze Śródziemne traktowane są jako morza brzeżne Atlantyku. Jak powstają morza, największe ziemskie zbiorniki wody, obejmujące aż 98% wody znajdującej się na naszej planecie? Płyty kon­ tynentalne, które powstały w zamierzchłej przeszłości z lżejszego materiału wypływają­ cego na powierzchnię z wnętrza roztopionej kuli, sterczały z gorącej skorupy na podobień­ stwo gór lodowych. Do tego czasu Ziemia okryta była gęstą powłoką mieszaniny pary wodnej i innych gazów. Z czasem wskutek wypromieniowania ciepła do otoczenia nastę­ powało jej ochłodzenie i para wodna ulegała skropleniu opadając na powierzchnię Ziemi w postaci deszczu. W rezultacie panujących wówczas wysokich temperatur woda na­ tychmiast ponownie parowała. Nieustannie trwał cykl obiegu wody od parowania do kon­ densacji, ciągle więc padał deszcz. Chmury

zasłaniały prawdopodobnie całą powierzchnię globu, jak ma to obecnie miejsce w przypadku planety Wenus. Stan taki trwał do momentu, gdy powierzchnia Ziemi ostygła na tyle, że woda mogła się na niej utrzymać w postaci cieczy. Pierwsze wodne zbiorniki, kałuże i je­ ziora, tworzyły się w najgłębszych miejscach i były w coraz większym stopniu zasilane wo­ dą deszczową, która nie wyparowała. Zwarta dotychczas pokrywa chmur uległa rozerwaniu. O tym momencie historycznym mówi prawdo­ podobnie Biblia w Księdze Rodzaju przy opi­ sie stworzenia słowami Niechaj się stanie światłość". Ruchy w skorupie ziemskiej zachodziły nadal - zmieniała się linia brzegowa, powstawały nowe kontynenty, stare zanikały; coraz to no­ we góry wypiętrzały się, by wkrótce ulec zni­ szczeniu przez erozję. Tak dzieje się do dnia dzisiejszego. Obecność wody w postaci cieczy w tak ogromnych ilościach jak na Ziemi, jest zjawiskiem wyjątkowym w dotychczas pozna­ nym przez nas fragmencie wszechświata. Ża­ dna inna planeta w naszym Układzie Słonecz­ nym nie ma tak dużo wody pozostającej w sta­ nie płynnym w istniejących na niej warunkach, natomiast we wszechświecie panują zabójczo niskie temperatury. Bez wody życie na Ziemi byłoby niemożliwe. Morza zawierają słoną wodę. Rozpuszczone w wodzie morskiej minerały, decydujące o stopniu jej zasolenia, są przede wszystkim 213

wymywane ze skal skorupy ziemskiej. Uwolnio­ ne w procesie wietrzenia składniki mineralne skal są spłukiwane wodami opadowymi i spły­ wając rzekami docierają w końcu do mórz. Bi­ jąca z głębi Ziemi woda gorących źródeł, zwyk­ le bardzo bogata w związki mineralne, odpro­ wadza do mórz minerały już rozpuszczone. W wodzie morskiej znajdują się wszystkie wy­ stępujące w przyrodzie pierwiastki, chociaż większość z nich to tzw. mikroelementy ślado­ we. Głównymi składnikami soli morskiej są chlor i sód (85%) w połączeniu chemicznym jako chlorek sodu, czyli sól kamienna (halit). Pozyskuje się ją w dużych ilościach z wody morskiej (z solanek). Ważnymi składnikami wo­ dy morskiej, stanowiącymi pozostałe 15% roz­ puszczonych w niej związków chemicznych, są ponadto: magnez, siarka, wapń, potas, brom, węgiel (jako związany dwutlenek węgla) i tlen. W wodzie morskiej znajduje się nawet złoto, ale tylko w ilościach śladowych. Zawartość soli w wodzie zmienia się prze­ strzennie i czasowo. Przeciętnie woda morska zawiera 35%o rozpuszczonych soli (=35 g/l). Wartość ta zmienia się w zależności od stopnia parowania lub rozcieńczenia wodą słodką. Wo­ dy wokółbiegunowe wskutek topnienia lodu są zasolone w mniejszym stopniu (32-35°/oo), na­ tomiast zasolenie wód w strefie tropikalnej wskutek silnego parowania i nasłonecznienia dochodzi do 38 °/oo- Najbardziej słone - 43°/oo są wody Morza Czerwonego, najmniej - 7°/M Morza Bałtyckiego. We wschodniej części za­ solenie Bałtyku spada nawet poniżej 1 0 / 00 . Na dnie morskim rozpościerają się największe na Ziemi równiny. Trafnie można je określić jako rzeczywiste niziny czy wręcz doliny, gdyż znajdują się w najgłębszych miejscach skoru­ py ziemskiej. Wśród nich wznoszą się bardzo wysokie szczyty górskie. Mauna Loa na Hawa­ jach osiąga wysokość 4169 m n.p.m., ale jego

214

cokół wznosi się dalsze 5000 m z dna mors­ kiego. Największą różnicę wysokości między dwoma, blisko siebie leżącymi punktami powierzchni Ziemi, znajdujemy w chilijskich Andach. Kontynenty nie wznoszą się zazwyczaj bezpo­ średnio z równinnego dna morskiego. Między lądem a głębią oceaniczną rozciąga się szelf kontynentalny, otaczający kontynent szerokim pasem. W strefie szelfu dno morskie opada zwykle pod niewielkim kątem, a dopiero około 70-80 km od brzegu kontynentu kończy się ostrą krawędzią, gwałtownie obniżając się do głębokomorskiej równiny. Najdalej w morze, na 1500 km, sięga łagodnie opadająca strefa szelfu rozciągająca się u brzegów Syberii Wschodniej. Całe życie, które obserwujemy dzisiaj w tak różnorodnych przejawach, rozwinęło się według najnowszych badań naukowych z form żyjących w morzach. Życie w postaci prostych prakomórek powstało 3,5 mld lat temu w wo­ dzie morskiej. Pogląd taki potwierdza fakt, iż najstarsze skamieniałości, które znajdujemy to bez wyjątku organizmy morskie. Według nau­ kowców musiało upłynąć dalsze 600 milionów lat, nim z tych najprostszych prakomórkowych organizmów, nazywanych bezjądrowymi, rozwinęła się zróżnicowana fauna i flora mors­ ka. Pierwsze organizmy lądowe, z których osta­ tecznie powstał człowiek, pojawiły się 400 mi­ lionów lat temu. Są one więc geologicznie (w odniesieniu do wieku Ziemi) bardzo młode. Istnieją jeszcze inne dowody na to, że życie powstało w środowisku morskim. Woda mors­ ka i krew mają bardzo podobny skład. Krew ssaków, także ludzka, jak również inne płyny ustrojowe (limfa i łzy), zawierają te same jony co woda morska i to niemal w tych samych proporcjach. Przy np. dużej utracie krwi zale­ ca się w medycynie uzupełnienie utraconych

płynów przez podanie fizjologicznego roztwo­ ru soli kuchennej jak namiastki osocza krwi. Główna różnica polega na znacznie mniejszej niż w wodzie morskiej zawartości soli - wyno­ si ona tylko 9%o. Szelfy są strefą morza szczególnie aktywną biologicznie. Dobre naświetlenie promieniami Słońca i stałe użyź­ nianie, bogatymi w związki pokarmowe woda­ mi uchodzących do mórz rzek, stanowią pod­ stawę bujnego rozwoju roślin i zwierząt w tych rejonach świata. Łańcuchy pokarmowe zaczynają się od glonów. Wymagają one do swego rozwoju związków azotu i fosforu, które znajdują się tutaj w obfitości. Glony są najważniejszymi w morzach pierwotnymi producentami i stano­ wią pokarm dla innych drobnych organizmów, którymi z kolei żywi się wiele gatunków ryb. Niestety współczesne morza szelfowe są w wysokim stopniu zagrożone, ponieważ uchodzące do nich rzeki zawierają szkodliwe substancje ze ścieków miejskich i przemysło­ wych. W ten sposób silnie skażone zostały Morze Północne, Bałtyckie i Śródziemne. Inaczej niż w przypadku bogatych w związki pokarmowe wód szelfowych czy rozległej stre­ fy prądów wznoszących u zachodnich wybrze­ ży kontynentów, jest z zawartością związków azotu i fosforu w górnych warstwach wody w morzach tropikalnych i subtropikalnych, do których dopływ tych substancji jest bardzo nie­ wielki. Nie zachodzi tutaj na znaczącą skalę wymiana między ciepłą warstwą powierz­ chniową a zimnymi i bogatymi w związki po­ karmowe dolnymi warstwami wody, tak że związki te ulegają szybko wyczerpaniu. Ciepła woda „pływa" na wodzie zimnej. Sztormowe wiatry nie są w stanie wymieszać wody do głębokości poniżej 80 m (taką właśnie miąż­ szość ma górna warstwa wody), Piękna lazurowoniebieska barwa tropikalnego oceanu jest

wskaźnikiem ubóstwa powierzchniowych warstw w substancje pokarmowe. Oddalone od wybrzeży rejony krystalicznie czystej wody są biologicznymi pustyniami. W wodach szelfowych powstają latem równie niekorzystne warunki. Jednak gdy zimą górna warstwa ulega oziębieniu zwiększa się jej cię­ żar właściwy i opada w dół, dzięki czemu następuje życiodajna wymiana i wzbogacenie powierzchniowych warstw wody w związki po­ karmowe. Dlatego morza szelfowe to dla rybo­ łówstwa morskiego rejony najwydajniejszych połowów. Wpływ oceanów na klimat Z uwagi na to, że woda pokrywa 3/4 powierz­ chni Ziemi, morza odbierają większą część energii słonecznej, docierającej każdego dnia do powierzchni globu. Pod wpływem intensyw­ nej insolacji parują ogromne ilości wody, po­ czątkowo unoszące się do góry w postaci nie­ widocznej pary wodnej i ulegające kondensa­ cji dopiero w górnych, zimnych warstwach atmosfery. Powstają chmury, pędzone wiatra­ mi daleko lub wysoko, póki są dostatecznie nasycone wilgocią. Potem woda ponownie spada na powierzchnię Ziemi pod postacią deszczu. Woda opadowa na lądzie zbiera się w poto­ kach i rzekach i ponownie spływa nimi do mórz. Część wód opadowych wsiąka w glebę. Jest ona pobierana przez rośliny, które częś­ ciowo transpirują ją znowu do atmosfery. Po­ została, nie wykorzystana woda opadowa przesiąka głębiej i zatrzymuje się dopiero na warstwach nieprzepuszczalnych, jak gliny lub iły, zasilając wody gruntowe. Część przesiąka­ jących wód opadowych spływa również bezpo­ średnio pod ziemią do mórz. Tak w ogromnym skrócie wygląda krążenie wody w przyrodzie, które umożliwia życie na Ziemi.

215

Pływy morskie

Oddziaływanie oceanów na klimat

Morza działają łącznie z atmosferą jako uni­ wersalny układ klimatyczny. Dzięki nim ciepłe masy powietrza z wiatrami i ciepłe prądy mor­ skie docierają w te miejsca, które otrzymują mało energii słonecznej. W ten sposób Europa zawdzięcza swoje dość umiarkowane zimy ciepłemu prądowi morskiemu w Atlantyku - Prądowi Zatokowemu, czyli Golfstromowi, który jak ogromna rzeka przecina ocean po­ czynając od Karaibów. Jego odnoga na połu­ dniu prowadzi ciepłą wodę wzdłuż wybrzeża Francji do kanału La Manche, druga na pół­ nocy wokół Irlandii i Szkocji płynie do Morza Północnego. Wody Golfstromu docierają na północ aż do Morza Arktycznego. To właśnie powoduje, że położony daleko na północy nad Morzem Arktycznym rosyjski port Murmańsk przez większą część roku jest wolny od lodu. Biegnący w przeciwną stronę prąd morski umożliwił Krzysztofowi Kolumbowi odkrycie Ameryki. Prąd kanaryjski zawiódł jego małą flotyllę przez Atlantyk do Nowego Świata. Jednak nie tylko ciepłe prądy morskie łagodzą klimat wyższych, zimnych szerokości geografi­ cznych. Sama atmosfera i zawarta w powiet­ rzu wilgoć są odpowiedzialne wraz z prądami atmosferycznymi za bardziej równomierny rozkład energii zawartej w wodzie na kuli ziemskiej. Woda, z uwagi na wysokie ciepło właściwe ma zdolność magazynowania du­ żych ilości ciepła. Tak więc wraz z wilgotnym 216

powietrzem ok. 70% nadmiaru energii cieplnej zostaje przeniesione w rejony o mniej sprzyja­ jącym klimacie. Drobny pył pustynny osadza się czasami w naszych szerokościach geogra­ ficznych po obfitych letnich deszczach jasną lub czerwonawą warstwą. Przepływające nad Afryką Północną wilgotne masy powietrza wchłaniają uniesiony przez burze piaskowe pył i przenoszą go daleko na północ w zimniejsze rejony, także do środkowej Europy, gdzie spada wraz z deszczem. Saharyjski pył pustynny na lakierze środkowoeuropejskiego samochodu jest uchwytnym dowodem na to, że wilgotne, ciepłe masy powietrza przenoszą w nasze szerokości geograficzne ciepło i wil­ goć daleko z południa. Morza nieprzerwanie oddają powstającym nad nimi wilgotnym masom powietrza wodę, która pod ziemią lub rzekami spływa później powtórnie do ich basenów. Corocznie w atmo­ sferze ziemskiej przenoszone są dziesiątki ty­ sięcy kilometrów sześciennych wody z morza na ląd. Gdyby te ilości zostały równomiernie rozłożone na wszystkie kontynenty, to woda przykryłaby lądy 20-centymetrową warstwą. Opady są jednak rozłożone na Ziemi bardzo nierównomiernie. Na niektórych obszarach (np. w zachodniej i północnej części Europy) deszcze padają bardzo obficie. Inne obszary (np. region Sahelu) cierpią na długotrwały brak opadów.

Każdy, kto przebywał nieco dłużej niż pół dnia na brzegu morskim, mógł zaobserwować nastę­ pujące zjawisko - tam, gdzie jeszcze przed kilkoma godzinami sięgało morze, rozciągają się teraz ławice wilgotnego piasku, kałuże i stru­ gi wody. Morze cofnęło się - woda opadła. Kilka godzin później woda powróci i osiągnie swój poprzedni poziom. Dlaczego tak się dzieje? Zjawisko to określane jako pływy zachodzi dzięki wzajemnemu przyciąganiu się Ziemi, Księżyca i Słońca. Księżyc okrąża Ziemię po stałej orbicie, a jedno pełne okrążenie trwa miesiąc, podczas gdy Ziemia wykonuje jeden pełny obrót wokół własnej osi w ciągu 24 godzin. Oba ciała niebieskie okrążają wspól­ nie Słońce w ciągu roku. Inne planety, które w naszym Układzie Słonecznym krążą wokół Słońca, możemy w tych rozważaniach pomi­ nąć. Przyciąganie (grawitacja) i siła odśrodko­ wa ciał niebieskich utrzymuje cały układ w ró­ wnowadze, oddziałuje jednak także na zawar­ te we wszechoceanie ogromne masy wody na Ziemi. Ponieważ Księżyc znajduje się zna­

cznie bliżej Ziemi niż Słońce, jego wpływ na powstawanie pływów przeważa nad oddzia­ ływaniem wprawdzie ogromnego, ale znacznie bardziej oddalonego Słońca. Przyciąganie Księżyca powoduje spiętrzenie ruchomych wód w rodzaj wodnej góry w miejscu położonym najbliżej linii prostej łączącej te dwa ciała nie­ bieskie. W bardzo odległych rejonach nadbrze­ żnych woda opada, gdyż jej ogromne ilości odpływają do punktu spiętrzenia. Po stronie od­ wróconej od Księżyca powstaje takie samo spię­ trzenie wody w wyniku działania siły odśrodko­ wej (powstającej wskutek obrotu Ziemi i Księży­ ca wokół ich wspólnego środka ciężkości). Podnoszenie się lustra wody na morzu i u wy­ brzeży od stanu najniższego do najwyższego nazywamy przypływem; opadanie poziomu wody nazywamy odpływem. Przypływ i odpływ nazywamy pływem. Gdy Ziemia, Księżyc i Słońce znajdują się w jednej linii, jedno za drugim, siły przyciąga­ nia Księżyca i Słońca sumują się. Woda opada osiągając najniższy poziom, natomiast spięt­ rzenie wód jest największe. Te szczególnie silne pływy nazywamy pływami syzygijnymi.

Księżyc

Fazy księżyca: Księżyc Podczas kwadr powstają małe pływy (tzw. kwadratowe), w czasie pełni i nowiu bardzo wysokie pływy (tzw. syzygijne).

Księżyc

Księżyc

217

Gdy Słońce, Księżyc i Ziemia ustawione są względem siebie pod kątem prostym przycią­ ganie Księżyca i Słońca wzajemnie się częś­ ciowo znoszą. W tym czasie pływy są szcze­ gólnie słabe. Są to tzw. pływy kwadratowe. Pływy syzygijne mają miejsce zawsze pod­ czas pełni lub nowiu Księżyca, podczas gdy pływy kwadraturowe w czasie pierwszej i ostatniej kwadry. Pełen obrót Ziemi wokół własnej osi trwa 24 godziny. Każdy punkt Ziemi znajduje się w ciągu tych 24 godzin tylko jeden raz w pozy­ cji najbliżej położonej w stosunku do Księżyca i raz w pozycji najbardziej od niego oddalonej, a więc w miejscach powstawania fali pływów - najsilniejszego i najsłabszego przyciągania Księżyca. Jednocześnie Księżyc posuwa się stale po swojej orbicie. Ziemia musi więc wy­ konać więcej niż jeden pełny obrót, by okreś­ lony punkt jej powierzchni znalazł się ponow­ nie dokładnie „pod Księżycem", czyli mówiąc inaczej dogonił go. Ta różnica czasu wynosi 1/28 ziemskiego dnia, czyli prawie 50 minut. Z tego powodu pływy spóźniają się z dnia na dzień. Ponieważ dziennie mają miejsce dwa pływy, długość trwania jednego pływu wynosi 12 godzin i 25 minut. Jako ogólną regułę moż­ na przyjąć, że w prawie sześć godzin po przy­ pływie następuje odpływ. Fale pływów po kuli ziemskiej nie przebiegają równomiernie. Wiąże się to z faktem, że ogro­ mne baseny oceaniczne otoczone są lądami. Wskutek tego zmiana pływów nie wszędzie na świecie występuje w tym samym momencie. Niemiecki Instytut Hydrograficzny wydaje corocznie podręczny kalendarz pływów, w któ­ rych podaje czas pływów dla różnych miejs­ cowości nadmorskich. Już w obrębie tylko Mo­ rza Północnego występują znaczne różnice. Do Morza Północnego wdzierają się dwie fale pływów - z północy i przez kanał La Manche.

218

Morskie ekosystemy

Zatoka Fundy

Potrzebują do pokonania tej drogi ponad 10 godzin. Obie fale nakładają się na siebie. Gdy przypływ dociera do płytkiego szelfu, stopnio­ wo spiętrza się i może osiągnąć znaczną wy­ sokość. Najwyższy poziom pływów na świecie stwierdzono w Zatoce Fundy (Fundy Bay), znajdującej się na atlantyckim wybrzeżu Ka­ nady między prowincjami Nowy Brunszwik i Nowa Szkocja. Maksymalna różnica po­ ziomów wody dochodzi tu do 13 metrów. Po­ wracająca fala przypływu wlewa się w niektó­ rych miejscach wybrzeża z głośnym hukiem do zatok i fiordów, jak ma to miejsce w Euro­ pie przy ujściu Severn do Kanału Bristolskiego (Wielka Brytania), w Norwegii i niekiedy w ujściu Sekwany. U europejskich wybrzeży przypływy syzygijne mogą, łącznie z silnymi wiatrami wiejącymi od morza w kierunku lądu, powodować silne spiętrzenia wód i w rezultacie zalanie znacz­ nych połaci nadbrzeżnych terenów.

Morza ze swoją całkowitą powierzchnią ok. 360 min km2, średnią głębokością 3800 m i objętością blisko 13000000000 km3 tworzą największy ziemski ekosystem. Mieszkańcy mórz są lżejsi w przeciwieństwie do organiz­ mów lądowych, zmuszonych do dźwigania masy własnych ciał, by pokonać siłę ciąże­ nia. Unoszą się w wodzie dzięki sile wyporu niemal bez wydatkowania na ten cel energii. W morzach występuje niewyobrażalna mnogość organizmów, od jednokomórko­ wych glonów i mikroskopijnych bezkrę­ gowców (plankton) przez larwy ryb i doro­ słe ryby po największe zwierzęta, jakie kie­ dykolwiek żyły w ziemskich morzach i w ogó­ le na naszej planecie - ponad 30-metrowej długości płetwale błękitne, należące do ssaków. Jeśli pominąć występujące rzadko w środowisku morskim owady, to można po­ wiedzieć, że w morzach żyje przeważająca część wszystkich ziemskich gatunków zwierząt. W efekcie zasiedlania przez zwierzęta rozmaitych ekosystemów morskich o odmien­ nych właściwościach biofizycznych i bio­ chemicznych powstało istniejące obecnie w morzach ogromne zróżnicowanie form ży­ ciowych. Większość gatunków ryb - ok. 20000, co stanowi niemal 60% całości tej grupy, występuje w środowisku morskim. We­ dług wiarygodnych szacunków liczebność po­

pulacji niektórych ryb pelagicznych, a więc związanych z otwartą strefą toni wodnej (np. sardeli europejskiej), sięga biliona osobni­ ków. Przeciętna liczebność osobników popu­ lacji poszczególnych gatunków ryb morskich wynosi blisko 10 mld, podczas gdy w wypad­ ku gatunków słodkowodnych tylko 10 mi­ lionów. Poniżej omówiono krótko główne ekosystemy morskie związane ze znacznym zróżnicowa­ niem ekologicznym mórz. Podstawowy po­ dział oparty jest na wyróżnieniu dwóch głów­ nych stref życiowych - wód przybrzeżnych i wód otwartego morza. Wody przybrzeżne Wody przybrzeżne zaczynają się od linii brzegowej. Pokrywają one szelf kontynental­ ny do głębokości około 200 m; pozostają pod silnym wpływem lądu. Poczynając bezpośrednio od I wyróżnia się:

brzegowe

strefę oprysku (supralitoral) strefę pływów

strefę szelfową (sublitoral) Wybrzeże skaliste (Bretania)

219

Przypływ (Poul Roudon)

STREFA OPRYSKU

Dla dwóch pierwszych stref charakterystyczne są przede wszystkim duże zmiany warunków środowiskowych. Odnosi się to zwłaszcza do położonej ponad średnim poziomem przypły­ wów strefy oprysku. Typowymi mieszkańcami tej strefy, szczególnie wyraźnie zaznaczonej na skalistych, klifowych brzegach z silnym przybojem, są drobne skorupiaki - ligia (psotówka) oceaniczna (Ligia oceanica) lub zmieraczek kiełżowaty (Orchestia gammarella) oraz mięczaki, jak pobrzeżka karłowata (Littorina neritoides) albo rozmaite czareczkowate (Patellidae), zbierające glony ze skał. Spo­ śród ryb strefę tę zasiedlają przedstawiciele rodziny dobijakowatych (Ammodytidae) oraz rozmaite, przystosowane do życia w okreso­ wych kałużach słonawej wody, niewielkie ryby z rodziny babkowatych (Gobiidae), głowaczowatych (Cottidae), ślizgowatych (Blenniidae) i innych. Muszą one bez uszczerbku znieść znaczne wahania zasolenia wody (od 0 do 35%o, zależnie od udziału wody deszczowej i morskiej oraz szybkości parowania), zmieniającą się temperaturę wody (w naszych szerokościach geograficznych od +3 do +22°C) i jej natlenienie. Ponieważ mogą tylko powoli zmienić swoją siedzibę na inny zbior­ nik muszą być w stanie ochronić się przed wyschnięciem. Dlatego wiele mięczaków moc­ no przywiera do swego skalistego podłoża, by nie utracić wilgoci. Tak bardzo typowe dla strefy pływów pąkle zamykają ściśle swoje wapienne skorupki, tak że mogą przeżyć długi czas intensywnej operacji słonecznej po odsłonięciu ich przez odpływ. STREFA PŁYWÓW

Strefa ta, jak wskazuje jej nazwa, znajduje się między niskimi i wysokimi stanami wody pod­ czas odpływów i przypływów. Płycizny tej stre­ 220

fy są w 12,5-godzinnych odstępach czasu zale­ wane bądź odsłaniane. Tutaj też cyklicznie ulegają zmianie warunki środowiska. Wielkość powierzchni odsłanianej w poszczególnych punktach wybrzeża zależy od wysokości pływu i spadku dna. Na francuskich brzegach kanału La Manche poziom pływu sięga 13 m; nad Bałtykiem i Morzem Śródziemnym wynosi tyl­ ko kilka centymetrów. W południowej części Morza Północnego, a więc również w rejonie wybrzeży niemieckich, poziomy pływów wyno­ szą od dwóch do trzech metrów (w ujściach Wezery i Laby znacznie więcej!). Podczas każ­ dego odpływu odsłania się na brzegu 5000 km2 płycizn. Decydującą rolę w zasiedlaniu supralitoralu i eulitoralu odgrywa rodzaj podłoża, gdyż żyją­ cym tu organizmom stale grozi spłukanie. Na skalistym gruncie dominują formy, które mogą się mocno przytwierdzić: małże, ślimaki, pąkle, ukwiały i inne. W strefie pływów znajduje się przeważnie drobne mięczaki, jak pokrewny ga­ tunek pobrzezki - pobrzezkę plażową (Littorina littorea), purpurówkę (Nucella lapillus), gibulę (Gibbula cineraria), omułka jadalnego (Mytilus edu/is) i należące do skorupiaków osiadłe wąsonogi, jak pąklę zwyczajną (Balanus balanoides). Na podłożu piaszczystym i mulistym występują organizmy, które okresowo lub stale zagrzebują się w dnie: piaskówka, czyli nalepian (Arenicola marina), wieloszczety osiadłe (Serpula, Protula), różne gatunki małży, jak piaskołaz, zwany też małgwią (Mya arenaria) czy sercó­ wki (Cardium), a także lancetnik (Branchiostoma) czy tobiasz (Ammodytes tobianus). Gatunki ryb o większych rozmiarach ciała, jak węgorze, makrele, cefale i inne zasiedlają strefę pływów w zasadzie tylko okresowo, na­ pływając w czasie przypływu, a odpływając podczas odpływu. Odpływ {Poul Roudon)

221

Ryby z rzędu ptastugoksztaltnych pozostają niekiedy na płyciznach w czasie odpływu. Gro­ madzą się wtedy w wąskich przesmykach mię­ dzy łachami i dla lepszego ukrycia zagrzebują się w piasku. Wszyscy mieszkańcy tej strefy są często nara­ żeni na bardzo silne ruchy wody i w związku z tym muszą się chronić przed zmyciem lub rozbiciem. Mocne pancerzyki, szczelnie zamy­ kające się skorupki i trwałe przytwierdzenie do podłoża lub doskonała zwrotność, umożli­ wiająca błyskawiczną ucieczkę w bezpieczne miejsce albo ukrycie się w norce, zapewnia tym organizmom przeżycie w tak trudnych wa­ runkach środowiskowych, STREFA SZELFU

Strefa szelfu (sublitoral) rozciąga się między najniższymi stanami wody, osiąganymi podczas odpływu, a głębokością 200 metrów, Świat roślin i zwierząt mórz szelfowych, do których należą zarówno Morze Północne, Bał­ tyk i kanał La Manche, jak i Morze Śródziem­ ne, jest najbardziej zróżnicowany i najbogat­ szy w gatunki spośród wszystkich morskich zgrupowań organizmów żywych. Roślinność szczególnie obficie zajmuje twarde dno w wo­ dach przybrzeżnych aż do granic docierania światła. Główny rys nadają tym zbiorowiskom roślinnym glony (zielenice, krasnorosty i brunatnice), a zwłaszcza długie taśmowate listownice. Pomijając trawę morską brak tu innych roślin wyższych (roślin kwiatowych). Glony w procesie fotosyntezy opierając się na ener­ gii słonecznej wytwarzają z dwutlenku węgla i wody związki organiczne, a wydzielają tlen. Wnoszą dzięki temu istotny wkład w zasoby pokarmowe tego środowiska. Ważniejszą rolę jako pożywienie dla zamieszkujących je zwie­ rząt odgrywają jednak mikroskopijne glony, a zwłaszcza okrzemki. Zasiedlają one zarów­ 222

no twarde podłoże, jak i namuły oraz piasz­ czyste łachy, a także unoszą się swobodnie w toni wodnej (fitoplankton). Okrzemki stano­ wią pokarm najmniejszych roślinożerców mor­ skich - zooplanktonu. Plankton stanowi z kolei pożywienie wszystkich wyższych organizmów zwierzęcych, łącznie z olbrzymimi rybami chrzestnymi i kostnymi. Największy rekin - rekin wielorybi jest wyłącz­ nie planktonożercą. Czynnikiem decydującym o rozwoju roślinności w tej strefie jest oświet­ lenie. W krystalicznie czystej wodzie promienie słoneczne docierają na głębokość do 100 i wię­ cej metrów. W mętnych wodach przybrzeżnych światło dochodzi jedynie do 30-40 m, a w Mo­ rzu Północnym, na wysokości Helgolandu, tylko do 10 m głębokości. Różną zawartość związków pokarmowych w wodach przybrzeżnych i otwartego morza można rozpoznać po zabarwieniu: bogate w substancje odżywcze wody u wybrzeży są zielonkawo zmętniałe, a ubogie wody otwarte­ go morza - jasnoniebieskie. W całej strefie szelfowej odbywa się ciągła wy­ miana i krążenie związków pokarmowych. Resztki organiczne opadają na dno, gdzie są rozkładane na proste składniki, które wzniesione prądem wody są ponownie włączane w obieg materii. Obfitego dopływu związków pokarmo­ wych wymagają drobne organizmy, wchodzące w skład fitoplantonu i zooplanktonu. One z kolei stają się pokarmem dla wielu gatunków zwierząt w różnych stadiach rozwoju, w tym larw ryb i narybku, zbierających się w ławice u wybrzeży. Wiele z nich dopiero jako dorosłe przewędruje w strefę otwartego morza (gatunki pelagiczne). Z uwagi na to, że strefa szelfowa znajduje się, w przeciwieństwie do strefy pływów, cały czas pod wodą, panują w niej stałe warunki roz­ woju. Bujna roślinność zapewnia, poza bezpo­ średnim lub pośrednim wpływem na obfitość

'-*..

. ^ C . ^ Przybój na Cóte sauvage (Bretania)

bazy pokarmowej, również właściwe natlenie­ nie, a na rozległych łąkach glonorostów i trawy morskiej także doskonałe miejsca tarliskowe. Wyląg i narybek znajdują tu ponadto pożywienie i możliwość ukrycia się przed prześladowcami. W europejskich morzach szelfowych najli­ czniej występują w tej strefie śledź, makrela, dorsz, morszczuk i gładzica. Na całym świecie strefa szelfu odgrywa naj­ ważniejszą rolę w połowach morskich. Stąd pochodzi ponad 90% odławianych ryb. Szcze­ gólnie obfite połowy zapewniały do niedawna Morze Północne i Bałtyk, a także inne europej­ skie morza szelfowe. Niestety połowy na tych morzach ciągle spadają, gdyż wskutek wzros­ tu zanieczyszczenia, zwłaszcza Morza Północ­ nego, oraz przełowienia w ostatnich latach, dramatycznie pogorszyły się warunki życia ryb w tych akwenach.

I

STREFA OTWARTEGO MORZA (PELAGIAL)

Do wód przybrzeżnych i mórz szelfowych przylega, ograniczona stromo opadającą kra­ wędzią płyty kontynentalnej, strefa otwartego morza. W porównaniu z innymi strefami panu­ ją tu najbardziej stałe warunki środowiska, ale także jest tu najuboższa baza pokarmowa. Główną rolę odgrywa światło słoneczne. W warstwach przypowierzchniowych do głębo­ kości 200 m, stanowiących dobrze naświetloną przestrzeń wodną (strefa eufotyczna) planktoniczne glony wytwarzają w ciągu dnia więcej substancji organicznej (biomasy) niż zużywają potem w nocy. Ta nadwyżka jest bazą pokar­ mową innych organizmów wchodzących w skład łańcuchów troficznych. Do strefy eufotycznej przylega zmierzchowa strefa toni wodnej położona na głębokości 200-800 m. Przenika tu wprawdzie nieco świa223

*;

tta, jednak zbyt mato, by bilans produkcji bio­ masy byt dodatni. Pod tą strefą rozciąga się pogrążona w ciemnościach strefa głębinowa, do której światło już nie dociera. Z rzadka rozświetlają ją tylko narządy świetlne ży­ jących tu stworzeń. Rozwój roślin i zwierząt warunkuje nie tylko światło słoneczne, ale również temperatura. Spada ona w ciepłej porze roku nieregularnymi skokami od 18°C w warstwach przypowierzch­ niowych do ok. 5°C na głębokości prawie 1000m (podane wartości dotyczą sierpnia w Morzu Pół­ nocnym i Atlantyku). Obserwuje się więc znacz­ ny spadek temperatury między wodami powierz­ chniowymi a głębinowymi (termoklina). Pomiędzy głębokością 1000 m a dnem mors­ kim temperatura obniża się już nieznacznie. Wraz ze zwiększaniem się głębokości wzrasta ciśnienie hydrostatyczne - co 10 m o 1 bar (czyli 1 atmosferę = 1 kG/cm2). Powoduje to, że już na głębokości 50 m ciśnienie wzrasta 5-krotnie w porównaniu do ciśnienia atmosferycznego, a w strefie dna głębin morskich wynosi przecięt­ nie prawie 400 barów. Znaczne ciśnienie na du­ żych głębokościach utrudnia wymianę gazową. Wszystkie wymienione czynniki fizyczne wpły­ wają na łańcuchy troficzne, które tworzą się w strefie otwartego morza. Charakter obiegu związków pokarmowych znajduje swoje odbi­ cie w formach życia w poszczególnych stre­ fach głębokości toni wodnej. W wodach powie­ rzchniowych pelagialu, podobnie jak płytkich wodach szelfowych, głównym źródłem energii jest światło słoneczne. Autotrofy, czyli organi­ zmy same produkujące związki organiczne z nieorganicznych surowców, jak żyjące w strefie otwartego morza okrzemki i bruzdnice, zamieniają energię słoneczną w proce­ sie fotosyntezy w energię chemiczną zawartą w związkach organicznych. Proces ten, rozpo­ czynający wszystkie łańcuchy i sieci pokarmo­

we, zachodzi w zasadzie tylko w powierzch­ niowych warstwach wody do głębokości 100 metrów. Plankton roślinny (fitoplankton), który jest odpowiedzialny za ten proces syntezy, to organizmy o rozmiarach przeważnie poniżej milimetra. Roślinne organizmy planktonowe to „zielone rośliny" pelagialu stanowiące głó­ wnie bazę pokarmową zooplanktonu i tych spośród większych zwierząt morskich, które są filtratorami. Filtrację pokarmu umożliwiają rozmaite organy filtrujące, a do filtratorów na­ leżą m.in. kalanusy [Calanuś] z wiosłonogów, osłonice, sprzągle i ogonice. Także niektóre gatunki ryb odżywiają się bezpośrednio plank­ tonem, jak np. południowoamerykańska sarde­ la peruwiańska (Engraulis ringens). Drugim ogniwem łańcuchów troficznych są więc roślinożercy, odżywiający się fitoplanktonem. Trzeci człon tworzą te organizmy, które polują na tych roślinożerców. Należą do nich wszystkie organizmy odfiltrowujące zooplankton, np. stułbiopławy, wiele gatunków ślima­ ków i krewetek. Także śledź (Clupea) żywi się głównie wiosłonogami, podobnie jak dla wielo­ ryba grenlandzkiego główną bazę pokarmową stanowi kryl, czyli różne gatunki maleńkich sko­ rupiaków z rodzaju Euphasia. Czwarty i dalsze poziomy piramidy troficznej tworzą w strefie otwartego morza różne drapie­ żniki, do których należy większość rekinów, dorsze, tuńczyki i karmazyny, a także głowonogi, zębowce (walenie uzębione) i morskie ptaki. Każde przejście na kolejny poziom łańcucha pokarmowego wiąże się z ogromnymi stratami energii, związanej w postaci biomasy przez pierwotnych producentów - glony plankto­ nowe: jedynie 10-20% energii przechodzi trwale z poziomu na poziom i pozostaje zawa­ rte w jego biomasie. Konsumenci pierwszego rzędu, np. sardele, znajdujący się jako filtratorzy fitoplanktonu na początku łańcucha, mają

C X > Związki nieorganiczne (sole mineralne)

Krążenie materii

do dyspozycji największe ilości pokarmu. Dzięki temu może wśród nich dochodzić do tzw. masowych pojawów. Drapieżniki z końcowych poziomów łańcuchów troficznych odznaczają się szczególnie wysokim zapotrzebowaniem energetycznym. Można to zi­ lustrować następująco - aby „wyprodukować" 1 kilogram masy ciała tuńczyka niezbędne jest przetworzenie przez kolejne ogniwa łańcucha pokarmowego blisko tony fitoplanktonu. Bakterie i inne mikroorganizmy znajdują się na końcu łańcuchów troficznych jako tzw. destruenci. W procesie mineralizacji rozkładają one martwą materię organiczną - opadające na dno odchody i resztki martwych zwierząt - na proste związki nieorganiczne (sole mine­ ralne), które mogą być ponownie wykorzysta-

224

ne jako związki pokarmowe przez rośliny (pro­ ducentów pierwotnych). Ten krótki zarys układu łańcuchów i sieci po­ karmowych w morzu jest z konieczności bar­ dzo uproszczony. W rzeczywistości nie jest to proste liniowe następstwo kolejnych pozio­ mów, lecz trójwymiarowa, przestrzenna sieć związków i współzależności przetwarzania biomasy, jej zużywania w poszczególnych łań­ cuchach troficznych i powrotu do roślin. Postępujące zanieczyszczenie także wód pelagicznych stwarza problemy nieoczekiwanej natury. Jeżeli napływ substancji toksycznych, trafiają­ cych w coraz większym stopniu do wód, zakłóci przebieg tego skomplikowanego procesu lub przerwie go już na poziomie producentów pier­ wotnych, to cały system funkcjonalny załamie się. 225

IX,

I

II Europejskie wędkarstwo morskie W morzach europejskich można łowić wiele gatunków ryb morskich. Do atrakcyjnych dla wędkarzy należą: plastugokształtne, makrele, rekiny, kongery, troć wędrowna, dorsz, plamiak, oraz ostronos atlantycki, żarłacz tyg­ rysi, raja (płaszczka), halibut atlantycki, tuńczyk, barakuda, wahoo i marlin. Aby „mieć na haku" ostatnie z wymienionych, trzeba się udać na Gran Canaria na Wyspach Kanaryjs­ kich, do Portugalii lub na portugalską Maderę. Także u bałtyckich wybrzeży wysiłek wędkar­ ski opłaci się, chociażby w postaci „drobnicy": dorsza, makreli lub plastugi. Wędkarstwo morskie jest sportem, zyskującym z roku na rok coraz większe rzesze zwolen­ ników. Są to po części doświadczeni wędkarze słodkowodni, których obecnie zwabiło morze, a po części znudzeni urlopowicze, którzy dzięki łowieniu z łodzi lub w strefie przyboju mają nadzieję na ciekawą przygodę. Niepoślednią rolę dla coraz większej liczby entuzjastów od­ grywa w morskim wędkowaniu urok wolności i swobody przemieszczania się. Sport ten na­ kłada bowiem - z nielicznymi wyjątkami - bar­ dzo mało ograniczeń regulaminowych. Obszary chronione są rzadkie, a zezwolenia w zasadzie nie są potrzebne. Wyjątkami są rezerwaty przy­ rody, jak np. w Danii, gdzie chroni się troć wędrowną, by zwiększyć stan liczebny jej po­ pulacji, czy tereny wojskowe. W tych rejonach zabroniona jest jakakolwiek prywatna działal­ ność. Wszędzie poza tym można wędkować, kiedy i jak kto chce. W Polsce zezwolenia na wędkowanie w morzu są jednak konieczne, a ich sprzedaż prowadzi Morski Instytut Ryba­ cki oraz kapitanaty portów. Wędkarstwo morskie można uprawiać przez cały rok. W niektórych regionach jednak łowi się określone gatunki ryb wyłącznie zimą. No­

woczesne techniki połowu i sprzęt umożliwiają połowy w najtrudniejszych nawet warunkach. Dorsza i witlinka łowi się zimą w znacznie więk­ szych ilościach niż wiosną i latem; odnosi się to również do gładzicy i Storni, które jednak u na­ szych wybrzeży najliczniej występują latem. Dorsz, nazywany dawniej wątłuszem, jako naj­ wartościowsza ryba sportowa jest w Morzu Północnym stosunkowo łatwy do złowienia na większych głębokościach w miesiącach let­ nich. W Morzu Bałtyckim przeciwnie - dorsz podchodzi do brzegu przede wszystkim zimą. Można go wtedy złowić w strefie przyboju. Labraksy, makrele i tępogłowy latem rozpra­ szają się u wybrzeży w poszukiwaniu pokarmu i można je wtedy złowić na wędkę. Zimą ryby te odpływają na otwarte morze i do ciepłych wód w ślad za ławicami ryb będących ich pokarmem, lub jak tępogłowy, ciągną w te miejsca, w których ciepła woda umożliwia ob­ fity rozwój planktonu. Rdzawiec, który należy do rodziny dorszowatych, w pewnych oko­ licach poluje blisko brzegu zimą, w innych jest natomiast rybą wybitnie letnią. Sukcesem mogą zakończyć się połowy płastugi, makreli, belony, dorsza i węgorza. Szcze­ gólnie szczęśliwe może być łowienie makreli atlantyckiej. Ławica tych ryb może być tak gęsta, że zarzucony makrelowy paternoster z większą liczbą haczyków pozwoli na wyciąg­ nięcie ryby na każdym z nich. W niemieckiej części Morza Północnego, szcze­ gólnie u brzegów wyspy Helgoland, występuje więcej rekinów i raj (płaszczek) niż można by przypuszczać. Latem organizuje się tam liczne wycieczkowe rejsy wędkarskie na kutrach. Charakter dna morskiego rozstrzyga w dużym stopniu co, gdzie i w jakiej porze roku można łowić: klif (urwiste, skaliste brzegi i sterczące

227

ro

Wędkowanie z brzegu - okresy połowów

o°

styczeń

luty

marzec

kwiecień

maj

czerwiec

lipiec

sierpień

wrzesień październik listopad

grudzień

Labraks Morlesz Czarniak Dorsz Konger

Zimnica Źarłacz szary Stornia Belona Tępogtów Plamiak Makrela atlantycka Gładzica Rdzawiec Koleń Raja (płaszczka) nabijana Witlinek Wargacz Wędkowanie z łodzi - okresy połowów Zębacz pasiasty Labraks Morlesz Żarlacz błękitny Nagład Czarniak Dorsz

.

Konger

styczeń Zimnica

Żarłacz szary Plamiak Halibut atlantycki

Molwa Makrela atlantycka Ostronos atlantycki Raszpla zwyczajna

Gładzica Rdzawiec Lamna śledziowa Bogar Koleń Raja (płaszczka) nabijana Kosogon Mustel gwiaździsty Skarp Witlinek Wargacz

luty

marzec

kwiecień

maj

czerwiec

lipiec

sierpień

wrzesień październik listopad

grudzień

Sprzęt wędkarski

aa

*

sf^wm 4 M

Wędkarze na klifowym brzegu w Sagves [Portugalia]

z kamienistego dna skaty) nie nadają się do wędkowania zimą. Natomiast muliste, pia­ szczyste lub żwirowate dno zapewnia zimą dobre potowy dorsza i witlinka. Na rozległych piaszczystych ławicach Morza Północnego można wiosną szukać gładzic, które latem trą się na płyciznach na mulistym lub piaszczys­ tym podłożu. Od połowy maja nagład i skarp gromadzą się na tarło na piaszczystych łachach w kanale La Manche i w innych wodach u brzegów Wielkiej Brytanii. Spotyka się tu także w tym czasie labraksy i morlesze, intensywnie żerujące na

230

narybku. Łowienie z klifowych brzegów Anglii, Irlandii i Norwegii przynosi najlepsze efekty w czerwcu i lipcu, gdy gromadzą się przy nich rdzawce, czarniaki, molwy i morlesze. Dla morskiego wędkarza sezon trwa cały rok - problem polega na tym, by znaleźć się we właściwym czasie w odpowiednim miejscu. Wprawdzie większości europejskich ryb mors­ kich nie spotka się u naszych rodzimych brze­ gów, jednak od czasu, gdy można bez prze­ szkód wyjeżdżać na urlop nawet w odległe zakątki Europy, możliwe stało się również ło­ wienie egzotycznych gatunków ryb.

Wędkarstwo morskie wymaga specjalnie do tego celu przeznaczonego sprzętu. Sprzęt do połowów słodkowodnych nie jest przydatny na dłuższą metę, gdyż użyte do jego wykonania materiały ulegną zniszczeniu pod wpływem słonej wody. Już po krótkim czasie części aluminiowe po­ kryją się białym nalotem, lakier na kołowrotku zacznie się łuszczyć, a części ze stali zardze­ wieją. Krystalizująca na żyłce sól uszkodzi części mechaniczne w korpusie kołowrotka. Poza silnie korodującym działaniem wody mo­ rskiej, elementy wędkarskiego wyposażenia muszą zazwyczaj wytrzymać znacznie wię­ ksze obciążenia niż sprzęt przeznaczony do łowienia w wodach słodkich. Najlepiej więc, gdy korzysta się ze sprzętu specjalnie prze­ znaczonego do połowów morskich. Do tego celu stosuje się wędziska, które mogą podołać wymaganiom stawianym przez ryby strefy przyboju i otwartego morza. Ich cena może się kształtować w granicach kilkunastu milionów złotych, gdy wykonane są z włókien węglowych, także wysokiej klasy wędziska do połowów z łodzi nie są tańsze. Na początek jed­ nak nie trzeba kupować aż tak drogiego sprzętu. Są również kołowrotki specjalnie skonstru­ owane do połowów morskich. Znajdują tu za­ stosowanie wysokiej klasy materiały, jak od­ porna na działanie wody morskiej uszlachet­ niona stal. Kołowrotki te są technicznie dosko­ nałe i przy odpowiedniej konserwacji zapew­ niają wieloletnie, bezawaryjne użytkowanie. Jednak nawet te najlepsze winny być po węd­ kowaniu przepłukane w słodkiej wodzie i prze­ winięte, by zachowały nadal swe walory użyt­ kowe. Metalowe elementy kołowrotka i przelotki należy posmarować wazeliną techniczną (bezkwasową). Odpowiedni sprzęt nie musi kosztować majątek, ponieważ dostępne jest

również tańsze wyposażenie o odpowiednich parametrach. Najlepszym rozwiązaniem jest zastosowanie się przy zakupie i kompletowa­ niu sprzętu do rad fachowego sprzedawcy, mającego praktyczne doświadczenie. W wyborze mogą również pomóc liczne wska­ zówki i zalecenia, które znajdziemy w spec­ jalistycznych katalogach wydawanych przez poszczególnych producentów. Dzięki temu można najpierw spokojnie w zaciszu do­ mowym skompletować sprzęt, a przede wszy­ stkim porównać ceny, tak aby w trakcie zaku­ pu nie zdarzyły się żadne niespodzianki. God­ na polecenia jest również lektura fachowych czasopism, takich jak „Wiadomości Wędkars­ kie", „Wędkarz Polski", „Wędkarstwo", oraz niemieckich „Blinker", „Fisch und Fang", „Sportfischer-fang" i innych. Co wchodzi w skład sprzętu i wyposażenia do połowów morskich? Należy przede wszystkim wiedzieć, jak i gdzie będzie się wędkować z uwagi na to, że przy połowach morskich znaj­ dują zastosowanie różne techniki, z których każda wymaga nieco innego zestawu sprzętu. Podstawowy podział jest następujący: - łowienie w strefie przyboju i w strefie przy­ brzeżnej - łowienie z łodzi i tu: - łowienie z powierzchni - łowienie w toni - łowienie z gruntu - ponadto: połowy pełnomorskie BIG-GAME. Wędziska do łowienia w strefie przyboju - strefie przybrzeżnej Łowienie w strefie przybrzeżnej wymaga inne­ go sprzętu niż połowy z łodzi. Podstawowa różnica polega na samym sposobie łowienia. Do łowienia z łodzi nie jest w zasadzie po­ trzebne wędzisko o długości przekraczającej

231

Trzyczęściowe wędzisko do połowów w strefie przyboju. Ha prawo: wędziska muszą być długie

2 m, gdyż niemal nie stosuje się wyrzutów, które z kolei przy łowieniu ryb z brzegu powin­ ny być możliwie dalekie. Rzuty na odległość ponad 100 m nie należą przy łowieniu w strefie przyboju i strefie przybrzeżnej do rzadkości. Do tego celu wędziska muszą być odpowiednio długie, aby silnym rozmachem możliwe było posłanie przynęty na dużą odległość. Natural­ nie długość wędziska nie może być nieograni­ czona, gdyż zbyt długą wędką nie można po­ sługiwać się sprawnie. Obecnie używa się za­ zwyczaj wędzisk długości 4 m, maksymalnie 4,5 metra. Są one wykonane z nowoczesnych, trwałych i wytrzymujących znaczne obciążenia materiałów, jak włókno szklane i węglowe. O tym, w jaki sprzęt wyposażony jest wędkarz, decyduje także zasobność jego portfela. Starannie wykonane, puste wewnątrz wędzisko z włókna szklanego kupione za niewielką lub średnią cenę będzie równie użyteczne i godne polecenia jak znacznie bardziej kosztowne wę­ dzisko z włókien węglowych. Jednak bardzo

232

tanie, ale zbyt masywne wędziska z pełnego włókna szklanego, którymi można jeszcze od biedy posługiwać się łowiąc z lodzi, zupełnie nie nadają się do połowów w strefie przyboju. Wędziska do łowienia w strefie przyboju należą do dwóch typów: składane, nasadowe, których części łączy się ze sobą w całość, i wędziska teleskopowe, których części wsuwają się jedna w drugą na podobieństwo anteny samochodo­ wej. O ile wędziska teleskopowe zyskały uzna­ nie wśród wędkarzy słodkowodnych, to wędka­ rze morscy wolą posługiwać się wędziskami składanymi, gdyż ich poszczególne elementy łatwiej jest oczyścić po połowie z soli i piasku. Dobre, niezawodne wędzisko długości od 4 do 4,5 m, którym można rzucać obciążeniem od 80 do 150 g, na początku spełnia wszystkie wymaga­ nia. Pozwala ono również początkującemu po niedługich ćwiczeniach, wykonywać rzuty na ma­ giczną odległość 100 m, a nawet ją przekroczyć. Pamiętajmy: początkowo i dla nabrania pierw­ szego doświadczenia można posłużyć się

233

szczupakowką lub karpiowką długości do 3,9 me­ tra. Oczywiście, że obciążenie i zasięg rzutów przy stosowaniu tych wędzisk osiągną szybko granice swoich możliwości, których wędkarz nie będzie mógł przekroczyć bez zniszczenia sprzętu. W zasadzie można nimi regularnie wyrzucać ob­ ciążenie nie większe niż 50 gramów, nie powodu­ jąc nadmiernego zmęczenia materiału wędziska. Ten, kogo ta zabawa wciągnie i ujrzy, jak inni wędkarze za pomocą swych ponad 4-metrowych wędzisk, przeznaczonych specjalnie do łowienia w strefie przyboju, mogą zarzucić przynętę w wodę daleko od brzegu, wkrótce sprawi sobie również taki sprzęt. Wszystkie metalowe elementy wędziska muszą być absolutnie odporne na korozję. Uchwyt wę­ dziska powinien pewnie utrzymać kołowrotek, zaś obsada kołowrotka powinna znajdować się w odległości od 70 do 90 cm od końca wędziska. Przelotki dla morskich wędzisk muszą być wy­ konane z chromowanego drutu, a powierzch­ nie poślizgowe powinny być pokryte tlenkiem glinu (hardloy). Ten materiał jest bardzo od­ porny. Chroni przelotki przed znacznym tar­ ciem żyłki podczas jej wyrzutu i skręcania, co zapobiega ich prędkiemu zużyciu. W trakcie zakupu wędziska trzeba zwrócić szczególnie uwagę na prawidłowe umocowa­ nie przelotek i na dokładność wykonania omotek, mocujących przelotki do wędziska. Omotki

234

powinny być zabezpieczone lakierem, by wo­ da morska nie wniknęła między zwoje, .co mogłoby zniszczyć je w krótkim czasie. Wędziska do połowów z lodzi Wędziska do wędkowania z łodzi są, w przeci­ wieństwie do wędzisk przeznaczonych do po­ łowów w strefie przyboju, znacznie krótsze - mają zazwyczaj ok. 2 m długości. Są one, ze względu na stosowanie większych ciężarków ołowianych i łowienie dużych ryb, znacznie masywniejsze. Dłuższe wędziska na łodzi tyl­ ko zawadzają, gdyż zazwyczaj z jednej łodzi łowi większa liczba wędkarzy. Poza tym dłu­ gie wędzisko jest niepraktyczne przy holowa­ niu zdobyczy. Im dłuższa wędka, tym dalej od łodzi znajduje się ryba na końcu żyłki. Wędzis­ ko musiałoby być potem trzymane pod bardzo stromym kątem, co nie jest korzystne. Na łódce są właściwie tylko dwie możliwości posłużenia się dłuższymi wędziskami (w zasa­ dzie 3-metrowymi) - przy łowieniu gruntówką ze spławikiem i pilkerami. W tym drugim przy­ padku konieczne jest dość dalekie zarzucenie przynęty. Stosuje się do tego celu specjalne, odpowiedniej długości wędzisko o sztywnej akcji, zwane potocznie dorszówką. Również wędziska do łowienia z łodzi są do-

:

Królkie wędziska i małe imiltiplikatory • T Łowienie z wyczarłerowanych lodzi u brzegów Szkocji

235 i

•* „Ciężki kaliber" do pełnomorskich połowów Big-Game

Kołowrotki do połowów w strefie przyboju Przy wędkowaniu z brzegu najbardziej istotna jest odległość, na jaką można wyrzucić przynę­ tę. Wędzisko dzięki swojej sprężystości stanowi niejako przedłużenie ramienia i przejmuje na siebie wyrzut przynęty, ciężarka, haka i żyłki do miejsca połowu. Wymaga to znacznej ilości żył­ ki, odwijanej nieprzerwanie z kołowrotka. Początkowo modele, które spełniały to zadanie, były bardzo proste. Najstarsze kołowrotki to pro­ ste szpule obracające się na stalowej osi (pier­ wowzory dzisiejszych multiplikatorów), które nie umożliwiały dalekich rzutów. Z czasem ulegały one ciągłym ulepszeniom technicznym, które doprowadziły do powstania bardzo zaawan­ sowanych technicznie kołowrotków. Do połowów morskich przeznaczone są różno­ rodne typy kołowrotków: -. nowoczesne typy dawnych kołowrotków o prostej ruchomej szpuli

stępne w różnych klasach jakości i po zróżnico­ wanych cenach. Najwięcej kosztują bardzo wy­ trzymałe wędziska z włókien węglowych. Niedro­ gie puste wewnątrz wędziska z włókna szklanego są wystarczające na wszystko, co można złowić w Europie. Jeżeli ktoś chce lub musi jeszcze zaoszczędzić, to również nadają się do tego celu tanie wędziska z pełnego włókna szklanego. To, co dotyczy przeróbek, wyposażenia w uchwyt kołowrotka i przelotek przy okazji omawiania wędzisk do łowienia w strefie przyboju, obowią­ zuje również w tym przypadku: przy przystosowy­ waniu niedrogiego wędziska praca musi być tak­ że bardzo staranna, gdyż inaczej ucierpi na tym jego funkcjonalność i trwałość użytkowania. Ten, kto już sprawił sobie wędzisko do połowów z łodzi, zauważy, że ma ono na końcu rękojeści specjalne metalowe zakończenie z wycięciem, służącym szczególnemu celowi. Wędkarze - multiplikatory łowiący z łodzi muszą się zawsze liczyć ze - morskie kołowrotki o szpuli stałej złowieniem rzeczywiście dużej ryby. Możliwości Wszystkie one znajdują zastosowanie przy takich w wodach mórz europejskich jest dostate­ określonych sposobach i technikach połowu. cznie dużo - kongery, rekiny, raje, halibuty at­ Do wędkowania z brzegu poleca się niemal lantyckie i inne duże ryby spotyka się w wielu wyłącznie kołowrotki o szpuli stałej i multi­ miejscach. Przy długotrwałym holowaniu takich plikatory. Nowoczesne kołowrotki o szpuli ru­ okazów nie wytrzymuje staw nadgarstkowy, gdy chomej są przydatne do łowienia z łodzi i tam, opór stawiany przez rybę jest zbyt silny. Węd­ gdzie wędkarz może bezpośrednio z klifowego karz jest wówczas zmuszony o coś swoje wędzi­ brzegu, bez wyrzucania, łowić opuszczając sko oprzeć, by pokonać ten opór. Najlepiej jest żyłkę w miejsce wędkowania. oprzeć je na zgięciu łokciowym lub na brzuchu. Kołowrotki o szpuli stałej są najbardziej rozpo­ Przy długotrwałym holu ciężkiej, silnej, zaciekle wszechnione wśród wędkarzy łowiących w stre­ walczącej o życie ryby wędkarz może wytrzy­ fie przyboju, ponieważ za ich pomocą łatwiej mać tylko przez krótki okres. W związku z tym ci jest rzucać mniej wprawnemu wędkarzowi. Mulwędkarze, którzy liczą na dużą zdobycz, noszą tiplikator jest jednak znacznie lepszą alternaty­ specjalny pas z uchwytem do wędziska - tzw. wą. Doświadczony wędkarz może za jego po­ gimbal. Jest on zapięty wokół ciała i ma okrągły, mocą dalej rzucić; manipulowanie nim wymaga naszyty uchwyt do wędziska z poprzeczną list­ jednak więcej wprawy, koncentracji i wyczucia. wą. Opiera się na nim podczas holowania ko­ Kołowrotki o szpuli stałej i multiplikatory róż­ niec wędki, a listwa dodatkowo go podtrzymuje. nią się pod jednym istotnym względem:

237

Kołowrotki do połowów morskich: multiplikatory i kołowrotki o szpuli stałej

- w przypadku kołowrotka o szpuli stałej szpula z zapasem żyłki ustawiona jest poprze­ cznie do kierunku rzutu. Dlatego żyłka musi być nawijana na szpulą przez kabłąk. Jest to najsłabszy punkt całego systemu, gdyż w miejscu styku z kabłąkiem żyłka najczęściej pęka przy znacznym obciążeniu. - w multiplikatorach żyłka biegnie bezpośred­ nio ze szpuli do szczytówki wędziska i do łowiska. Wytrzymuje dzięki temu znacznie większe obciążenia. Dla wprawnego w rzutach wędkarza jest w zasa­ dzie obojętne, jakim typem kołowrotka się posłu­ guje; z oboma osiąga dobre wyniki. Dopiero w górnych granicach osiągów widać, że multi­ plikatory w rękach doświadczonego wędkarza zapewniają dalsze rzuty. Dlaczego tak się dzieje? W kołowrotkach o szpuli stałej, tkwi ona nieru­ chomo i nie obraca się podczas rzutu. Żyłka wysnuwa się ze szpuli w czasie rzutu przy otwartym kabłąku, napotykając opory tarcia o brzegi szpuli, przy czym w miarę opróżnia­

238

nia szpuli z żyłki, a więc wraz z odległością rzutu, opory te rosną (żyłka wysnuwa się z co­ raz głębszej strefy szpuli). To hamujące dzia­ łanie jest w efekcie największe w końcowej fazie rzutu. Ponadto żyłka wpada zaraz po wyjściu ze szpuli wskutek rotacji wokół niej, w ruch oscylacyjny, prawie tak, jak zachowuje się skakanka przy szybkich podskokach. Poza tym przeszkadza jej w swobodnym wysnuwa­ niu się przejście przez pierwszą przelotkę, gdyż tu również występuje dość silne tarcie. Natomiast w multiplikatorach żyłka wysnuwa się prosto w kierunku szczytówki wędziska i łowiska bez wpadania w ruch rotacyjny. Tar­ cie o brzeg szpuli, występujące w kołowrot­ kach o szpuli stałej, tu się nie zdarza. Dzięki temu multiplikatory pozwalają na wykony­ wanie rzutów na większą odległość. W czasie zakupów i kompletowania sprzętu trzeba zwrócić uwagę na następujący fakt: jeśli musi być użyty kołowrotek o szpuli stałej, to pierwsza przelotka, licząc od kołowrotka

Mechaniczny (cierny) hamulec multiplikatora

w kierunku szczytówki, powinna być możliwie szeroka. Dotyczy to zwłaszcza wędzisk do poło­ wów w strefie przyboju, do których mocuje się kołowrotki o szpuli stałej, o dużych średnicach szpul. W przypadku multiplikatorów z wyżej omówionych powodów pierwsza przelotka nie musi mieć tak dużej średnicy - żyłka wysnuwa się ze szpuli prosto w kierunku przelotki i dzięki temu, że nie wykonuje ruchu obrotowego, tarcie o nią jest nieznaczne. Multiplikatory, za pomocą których można wy­ konywać dalsze rzuty, powinny być bezwzglę­ dnie wyposażone w system płynnego ha­ mowania obrotów szpuli. Podczas zakupu is­ totne jest pytanie, czy demonstrowany nam typ rzeczywiście jest wyposażony w system płynnego hamowania, gdyż ma być użyty do połowów w strefie przyboju. Dlaczego tak ważne jest płynne hamowanie? W czasie rzutu przy stosowaniu multiplikatora jego szpula obraca się z szaloną prędkością, napędzana zawieszonym na żyłce obciąże­

niem. Nazwa „multiplikator" ma związek z przełożeniem, tzn. zwielokrotnieniem ob­ rotów - każdy obrót korbką powoduje większą liczbę obrotów szpuli, czyli zostaje zwielokrot­ niony. Podczas nieprawidłowo wykonanego rzutu ciężarek w pierwszej fazie lotu gwałtow­ nie, a przy tym jednorazowo pociąga żyłkę, jak gdyby jednym, bardzo mocnym szarpnięciem, powodując bardzo szybki obrót szpuli i błys­ kawiczne wysnuwanie żyłki, która nie jest wów­ czas w stanie tak szybko przejść przez przelo­ tki. Żyłka sama się wyprzedza i całość ulega splątaniu, tworząc kłąb zwany w języku węd­ karskim „brodą" albo „ptasim gniazdem". Innym powodem powstania budzącego grozę wędkarza „ptasiego gniazda" jest to, że śred­ nica nawoju na szpuli wraz ze zwiększającą się odległością ciężarka podczas rzutu staje się coraz mniejsza. Im mniejsza średnica na­ woju, tym szybciej szpula się obraca - żyłka zaczyna sama się wyprzedzać, a efekt tego zjawiska już znamy. 239

•4 wędkarka z wędziskiem, kołowrotkiem, szelkami na piersi, gimbalem i złowionym kongerem

Gdy obroty szpuli stają się zbyt szybkie, muszą być hamowane - właśnie przez system plynnego hamowania. Wewnątrz zamkniętego bębna z mechanizmem przekładniowym multiplikatora na licznych stalowych kolcach, skierowanych od osi szpuli ku jej zewnętrznej krawędzi, znajdują się małe, ruchome ciężarki. Gdy szpula obraca się, siła odśrodkowa powoduje przyciśniecie ciężarków do zewnętrznych ścianek hamulca; trą wówczas o nie i hamują obroty szpuli. Im większa jest liczba obrotów, tym większa siła odśrodkowa i hamowanie przez tę małe ciężarki. Dodatkowo można delikatnie regulować szybkość obrotów szpuli kciukiem opierając go na niej i z wyczuciem zwiększając lub zmniejszając nacisk. Przy charakterystyce kołowrotków należy jeszcze wspomnieć o innym typie automatycznego hamulca, który w obu typach kołowrotków jest Koloworotek do pełnomorskich połowów Big-Game w akcji

regulowany ręcznie, a mianowicie o sprzęgle ciernym. Pozwala on na kontrolowane oddawanie żyłki ze szpuli holowanej rybie, co zapobiega zerwaniu jej zwłaszcza przez duże ryby. W multiplikatorze regulator tego hamulca wygląda jak duża gwiazda i znajduje się między korbką i obudową. Dlatego określa się go niekiedy jako „hamulec gwiazdkowy". W kołowrotkach o szpuli stałej jest on umiejscowiony na czole szpuli lub jako obrotowe pokrętło znajduje się w dolnej lub tylnej części korpusu kołowrotka, Szczególnie w przypadku kołowrotków o szpuli stałej hamulec odgrywa w czasie rzutu bar­ dzo ważną rolę. Na początku rzutu działają bardzo duże siły. Żyłka po odsunięciu kabłąka jest utrzymywana w gotowości do rzutu palcem wskazującym-napina ją masa zawieszonego na niej obciążenia. To samo już jest nieprzyjemne i niekiedy trudne do zniesienia, Gdy hamulec nie jest dociśnięty i w fazie przyśpieszania zamachu żyłka wysnuje się

zbyt raptownie, przecina skórę jak ostry nóż. Dlatego wielu ostrożniejszych wędkarzy aby chronić palec zaktada skórzaną rękawiczkę na rękę, w której trzymają żytkę. Po rzucie ustawia się hamulec przygotowując się do ewentualnego holowania. Ściąga się wtedy jedną ręką nieco żytki z kołowrotka, jednocześnie drugą ręką regulując opór sta­ wiany przez hamulec tak, aby szpula mogta oddać żytkę bez jej zerwania. Dla pewności należy na koniec jeszcze odrobinę dokręcić regulator hamulca. To postępowanie obowią­ zuje zarówno w przypadku kołowrotków o szpuli stałej, jak i multiplikatorów.

Zylki Dostępne są dwa rodzaje żyłek: Żyłka monolityczna - przezroczysta, wykona­ na ze sztucznego włókna, najczęściej nylonu. Produkowana jest ogromna liczba odmian ta­ kich żyłek. W handlu dostępne są żyłki różnej długości, średnicy i wytrzymałości. Poniżej podano dla określonych grubości ży­ łek nylonowych ich przeciętną wytrzymałość:

Kołowrotki do połowów z lodzi Do łowienia z łodzi stosuje się głównie multiplikatory; dla ułatwienia wędkowania są one mniejsze od tych, których używają łowiący z brzegu. Do cięższego sprzętu do połowów dużych ryb przeznaczone są duże multiplikatory, na które można nawinąć znacznie więcej grubszej żyłki lub linki. Kołowrotki takie wytwa­ rzają różni producenci, jak Penn, Garcia, Shakespeare i inni. Szpule największych modeli mogą pomieścić do 1000 m linki wytrzymałości 130 kilogramów. Należy zwracać uwagę, by takie multiplikatory mimo dużej własnej masy pozwa­ lały na łatwą obsługę. Mają one w górnej części korpusu dwa ucha z otworami, które służą do dodatkowego odciążenia ręki wędkarza w cza­ sie holu. Zaczepia się o nie karabińczyki z przo­ du szelek zakładanych na piersi, gdy trafi się duża ryba. Jeśli do tego dojdzie, wędkarz jest mocno związany ze swą zdobyczą, co może być niebezpieczne. Gdy ciągnie rzeczywiście ogro­ mna ryba, a wędkarz jest z nią niemal nierozwalnie związany, może go pociągnąć za sobą. Dlatego podczas połowów pełnomorskich należy zawsze mieć przy pasie podręczny nóż, którym w razie konieczności przetnie się linkę.

Podana grubość żyłki nylonowej jest wyrażona w ułamkowych częściach milimetra, tzn. żyłka 0,50 ma pół milimetra grubości. Jest to zasa­ da, ale i tu w zależności od producenta, jako­ ści i ceny zdarzają się odstępstwa. Najlepiej, gdy żyłkę zmierzy się suwmiarką, zanim kupi się jej większy zapas. Można także zakupić żyłkę z atestem technicznym producenta, tzn. taką której średnicę i wytrzymałość sprawdzo­ no dokładnie pod względem norm przed wy­ puszczeniem na rynek.

242

0.30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80

5 kilogramów 10 kilogramów 13 kilogramów 18 kilogramów 22 kilogramy 27 kilogramów

Plecionka - zazwyczaj wykonana z dakronu przez splecenie wielu cienkich włókien lub ścisłe utkanie na podobieństwo koronki. Plecionka w porównaniu z żyłką nylonową ma tę zaletę, że przy tej samej średnicy cechuje się nieporównanie większą wy­ trzymałością. Żyłka jednowłóknowa (monolityczna) o gru­ bości 1,00 staje się już zbyt „sztywna" i z tru­ dem można na niej zrobić węzeł. Plecionki tej grubości wiąże się znacznie łatwiej. Poza tym gładka żyłka nylonowa nie jest odporna na działanie światła ultrafioletowego i na uszko­ dzenia powierzchni. W miejscach uszkodzeń szybko pęka - zwłaszcza przy obciążeniu. Dla-

tego by uniknąć zerwania żyłki podczas jej użytkowania, należy dość często ją wymieniać. Dakronowa plecionka nie ulega natomiast uszkodzeniu przez światło UV i długi czas po­ zostaje elastyczna. W związku z tym nie trzeba jej tak często wymieniać jak żyłkę nylonową. Gładka żyłka nylonowa nie powoduje nato­ miast tak dużych oporów tarcia jak „szorstka" plecionka. Z tego względu w kołowrotkach o szpuli stałej znajduje zastosowanie niemal wyłącznie żyłka nylonowa, natomiast w multiplikatorach zaleca się używanie plecionek. Do wędkowania przy użyciu multiplikatora ple­ cionka jest niemal idealna, gdyż ma przy tej samej średnicy znacznie większą wytrzyma­ łość i nie sprawia trudności przy wyrzucie, gdy wykorzystywana jest do połowów w strefie przyboju. Niestety przy zakupie należy wziąć pod uwagę kilka związanych z nią niedogodno­ ści: plecionka nie jest tak elastyczna, a więc i nie ulega rozciąganiu w takim stopniu jak zwykła żyłka. Podczas rzutu z multiplikatora plecionka nie amortyzuje więc samoczynnie powstających na niej naprężeń. Błędy w wyko­ naniu rzutu prowadzą w przypadku plecionki znacznie szybciej do jej splątania w „ptasie gniazdo". Kolejnym mankamentem jest wyższa cena plecionki od ceny żyłki nylonowej. Dlate­ go wielu wędkarzy stosuje żyłkę nylonową rów­ nież w swoich multiplikatorach. Ważna wskazówka praktyczna dla wędkarzy, którzy w dużych multiplikatorach o ogromnej pojemności szpuli używają żyłki nylonowej: w czasie holu dużej ryby żyłka pod wpływem stawianego oporu ulega rozciągnięciu, a przy tym naprężeniu. Jeśli na zewnątrz znajduje się bardzo dużo żyłki, to wówczas średnica nawoju na szpuli jest już bardzo mała, więc w czasie holu zajdzie konieczność nawinięcia setki zwojów rozciągniętej żyłki na opróżnioną szpulę. Dążąc do wyrównania powstałego roz­

ciągnięcia i naprężenia żyłka kurczy się. W ten sposób wiele szpul ulega pęknięciu. Gdy stosuje się żyłkę monolityczną w multiplika­ torach o dużej pojemności szpul, należy szpulę wypełnić najpierw grubym podkładem z plecion­ ki. Działa on jako amortyzująca naprężenia żyłki wyściółka - szpula już tak łatwo nie pęknie. Jeszcze jedna dodatkowa uwaga na temat grubości żyłki i jej wytrzymałości: w Polsce przyjęło się, że dla oznaczenia żyłki podaje się jej grubość, a nie wyłącznie jej wytrzyma­ łość na zerwanie. W powszechnej praktyce międzynarodowej stosuje się klasyfikację żyłki według jej wytrzymałości. Jest to ważne dla wędkarzy, którzy chcieliby zgłosić swoje reko­ rdowe ryby do jednej z dwóch międzynarodo­ wych organizacji skupiających miłośników morskiego wędkarstwa - IGFA (International Gamę Fish Association) lub EFSA (European Federation of Sea-Anglers). Należy tu podać wytrzymałość użytej żyłki, a nie jej grubość. Wytrzymałość żyłki określa się w funtach an­ gielskich (w skrócie Ib). Każdy funt odpowiada 453,59 grama. Poniżej podano klasy wagowe żyłek wg klasyfikacji IGFA w porównaniu do stosowanych u nas klas wg grubości (dla ułat­ wienia porównania zamieszczone w niniejszej tabeli dane liczbowe dla poszczególnych klas zostały zaokrąglone w górę lub w dół). Wska­ zują one, przy jakim obciążeniu statycznym dana żyłka ulega zerwaniu. Klasy IGFA Ib 2 4 8 12 16 20 30 50 80 130

kg 1 2 3,5 5,5 7 10 15 25 40 60

Grubość źytki mm 0,16 0,18 0,25 0,30 0,35 0,45 0,55 0,75 0,90 1,20

243

Do wędkowania z brzegu zaleca się stosowa­ nie żytek o grubości od 0,30 do 0,45. Do węd­ kowania na skalistym dnie żytka powinna być już nieco grubsza. Zawsze jednak musi być to właściwy kompromis między grubością żytki a pożądaną odległością rzutu (przy towieniu przy brzegu i w strefie przyboju). Im grubsza żytka, tym większe opory wskutek tarcia i mniejsza odległość rzutu. Żyłka amortyzująca, czyli tzw. przypon strzałowy Podczas przyśpieszenia rzutu przy towieniu w strefie przyboju żyłka nie powinna być zbyt cienka, gdyż inaczej zerwie się zaraz na począt­ ku rzutu, a cały zestaw złożony z ciężarka, haczyka i przynęty albo spadnie z tyłu rzucają­ cego na plażę, albo bezpowrotnie poszybuje w morze na „rekordową" odległość wieluset metrów. Aby zapobiec zerwaniu żytki już w pier­ wszej fazie rzutu do początku żyłki głównej wią­ że się odcinek grubszej żyłki, która wytrzyma powstające naprężenia. Do niej dopiero dotącza się dość długi przypon z ciężarkiem i hakiem. Dzięki temu żytka zniesie bez trudu początkową fazę przyśpieszenia i duże obciążenia przypada­ jące zawsze na jej pierwsze metry. Długość grubszej żyłki musi być tak dobrana, aby przypon z ciężarkiem i hakiem zwisat swobodnie ze szczytówki wędziska, podczas gdy 15-20 zwojów grubszej żytki było nawinię­ tych jeszcze na kołowrotku. W zasadzie do żyłki gtównej powinno być dowiązane od 15 do 20 m żytki amortyzującej (przypon strzałowy). Dla początkujących, którzy ćwiczą się w wyko­ nywaniu rzutów, najlepsze są niedrogie żytki. Ten, komu jeszcze zdarzają się „ptasie gniaz­ da" wychodzące z multiplikatora mimo wielu godzin spędzonych nad wodą, również nie powinien kupować najdroższych żyłek. Żyłki nylonowe znajdują więc powszechne za­ stosowanie do wędkowania z brzegu i w stre-

244

Yicking

Limerick

Kirby

U Takie rzuty wymagają stosowania przyponu strzałowego

fie przyboju. Ze względu na konieczność wy­ konywania dalekich rzutów należy używać ko­ łowrotków (uwzględniając grubość zastosowa­ nej żytki) o pojemności szpuli ca 200 metrów. Zapewni to wędkarzowi odpowiedni zapas, gdyż w wielu wypadkach kilkakrotnie obcina się po pewnym czasie użytkowania pierwsze 30 m żyłki narażonych na największe obciąże­ nia, nim całą wymieni się na nową. Haczyki Od jakości haczyków zależy w pierwszym rzę­ dzie skuteczność połowu. Znaczenie haczy­ ków nie powinno więc być w żadnym razie lekceważone. Haczyki muszą być wykonane z drutu najwyższej jakości i muszą być zawsze bez zarzutu. Haki na większe ryby od numeru 6/0 wzwyż muszą być wykonane z kutej stali szlachetnej. Od czasu do czasu wskazany jest przegląd haczyków - stępione należy nao­ strzyć na osetce, a nieprzydatne wyrzucić. Na ilustracji przedstawiono niektóre z najczę­ ściej stosowanych w wędkarstwie morskim wielkości i typów haczyków. Do łowienia z brzegu i w strefie przyboju najbardziej przy­ datne są mocne haczyki z drutu. Duże haki z kutej stali używa się w czasie połowów dużych ryb z łodzi.

Haczyki do połowów morskich

0'1

U Haczyki przeznaczone dla połowów morskich nie są tanie, gdyż użyty do ich produkcji mate­ riał, jak i wykonanie są dość kosztowne. Naj­ większym światowym producentem haczyków wędkarskich jest firma Mustad, która wytwa­ rza ponad 60 000 haczyków różnych typów, o wszelkich możliwych przeznaczeniach. Typ Aberdeen jest wykonanym z drutu haczykiem o okrągłym łuku kolankowym, dobrej jakości i znajdującym szerokie zastosowanie. Do ło­ wienia większych i stawiających zacięty opór ryb bardziej przydatne są haczyki typu Yicking Do połowu ryb morskich zaleca się w zasadzie i 0'Shaughnessy mające mocniejszy trzonek, stosowanie haczyków o trzonkach z oczkami. lepiej utrzymujący ryby o mocnym pysku, takie Przy zakupie haczyków przeznaczonych do jak kongery czy raje. Najmocniejszy ze wszys­ wędkowania morskiego należy zwrócić przede tkich typów jest $eamaster(km) Mustad) wy­ wszystkim uwagę na to, czy oczka, za które mocuje się haczyk do żyłki, są uformowane konany z kutej szlachetnej stali.

245

starannie. Między oczkiem a właściwym trzon­ kiem haczyka nie może być szpary, gdyż mo­ że się przez nią przesunąć żyłka podczas obciążenia. Oczko musi być tak małe, jak tylko na to pozwala grubość drutu, z którego wyko­ nano haczyk. Najlepiej, gdy na temat wielkości haczyków sami wyrobimy sobie zdanie, gdyż przez róż­ nych producentów stosowana jest odmienna numeracja. Haczykowi firmy Mustad numer 6/0 jeszcze daleko pod względem wielkości do oznaczonego tym samym numerem haczyka produkowanego przez angielską firmę Partridge. Najlepiej dokonać przed zakupem oceny wielkości haczyków na oko. Ważnym elementem oceny jakości haczyków jest odległość między ostrzem grota a trzon­ kiem haczyka, czyli jego rozwarcie. Haczyki przeznaczone do połowów morskich nie powinny mieć rozwarcia zbyt małego. Powin­ no ono odpowiadać wielkości przynęty i natu­ ralnie rozmiarom łowionych ryb. Dlatego haki na rekiny są z konieczności znacznie większe i mają szersze rozwarcie od haczyków prze­ znaczonych np. do połowu płastugokształtnych (tzw. haczyków skarpiowych). W przypadku wędkowania z brzegu lub z łodzi nie ma w zasadzie specjalnych różnic w ty­ pach stosowanych haczyków. Co najwyżej przy połowach dużych ryb z łodzi używa się haczyków o większych rozmiarach od tych, których stosowanie zaleca się przy połowach w strefie przyboju i z brzegu. Ciężarki gruntowe Aby haczyk i przynętę w czasie łowienia z brzegu skutecznie wyrzucić na dużą odleg­ łość lub podczas połowu z łodzi umieścić je na odpowiedniej głębokości, trzeba jeszcze zestaw połowowy odpowiednio obciążyć. Sto­ suje się rozmaite typy ciężarków zależnie od

246

potrzeb i charakteru dna - z oczkiem do przywiązania żyłki lub też przewiercone na wylot, by mogły się swobodnie po niej prze­ suwać. Nadanie odpowiedniego przyśpieszenia podczas wyrzutu przynęty i właściwe zakot­ wiczenie się w podłożu to wymagania, które musi spełnić gruntowy ciężarek ołowiany podczas łowienia z brzegu. Większa masa, niezbędna do przeciwstawienia się często si­ lnym prądom pływowym i kształty umożliwia­ jące uniknięcia wielu zaczepów to z kolei warunki, które musi spełnić ciężarek grunto­ wy przy łowieniu z łodzi. W pewnej mierze kształty ciężarków używanych do łowienia z brzegu i z łodzi są zbliżone, natomiast różnią się one głównie masą. Zasadniczo również przy wędkowaniu z łodzi należy do­ brać możliwie jak najmniejszą masę nawet dużego ciężarka, aby można było rozpoznać także delikatne brania. Ten, kto zna subtelne techniki połowu ryb słodkowodnych z gruntu, zdumiewa się począ­ tkowo na widok ołowianych bomb, posyłanych do wody w czasie wędkowania morskiego. Zależnie od pogody i prądów morskich, a tak­ że siły pływów na łowisku, wędkarze morscy podczas łowienia z brzegu obciążają zestawy ciężarkami o masie nawet 200 gramów. Ten, kto rzeczywiście musi rzucić takim masywnym ciężarkiem, dobrze zrobi, gdy najpierw spraw­ dzi, czy wędzisko nadaje się do tego. Na ręko­ jeści wędziska znajduje się etykieta, na której

zazwyczaj podane jest maksymalnie dopu­ szczalne przy wykonywaniu rzutu obciążenie. Przy wędkowaniu z todzi używa się znacznie większych ciężarków o masie równej lub więk­ szej niż kilogram. Zapewniają one dotarcie przynęty na dno mimo silnych prądów i utrzy­ manie jej na nim. Także tutaj trzeba sprawdzić podaną na etykiecie wędziska wartość jego maksymalnego dopuszczalnego obciążenia. W normalnych warunkach stosuje się ciężarki o masie ok. 80 g - zarówno przy rzucaniu z brzegu, jak i opuszczaniu i utrzymaniu na łowisku przynęty przy połowach z łodzi. Najlepsze są ciężarki o kształcie wydłużonym, które lecą równo w powietrzu i nie kręcą się w czasie rzutu. Używa się wprawdzie również kulistych ciężarków przewierconych na wylot, ale lepsze są wydłużone, takie jak oliwki, tor­ pedy i inne, które zwężają się na końcach. Występują one w najróżniejszych odmianach. Ciężarek lepiej kotwiczy się w podłożu i dzięki temu skuteczniej przeciwstawia się prądom lub falowaniu, gdy z jego przedniej części

248

wystają druty. Na łowiskach o piaszczystym dnie używa się ciężarków z drutami zamoco­ wanymi na stałe. Na dnie pełnym zawad, gdzie ciężarki zaczepiają się szybko, stosuje się specjalny typ ciężarka ze składanymi (ru­ chomymi) drucianymi ramionami, noszący an­ gielską nazwę „breakaway". Jego sprężyste druty są tak mocowane, że przy zwijaniu ze­ stawu uwalniają się i odchylają do tyłu, dzięki czemu nie stawiają oporu. Przed następnym rzutem należy je ponownie skierować do przo­ du i przytrzymać w tym położeniu np. gumką aptekarską. W wyposażeniu każdego wędkarza powinien znajdować się cały zestaw różnych ciężarków, z których będzie mógł skorzystać w różnych sytuacjach i które będzie mógł wymienić, na większe, gdy załamie się pogoda lub nastąpi przypływ.

Pudelka wędkarskie

Dodatkowy sprzęt i różne drobiazgi Wędzisko, kołowrotek, żyłka, haczyk i ciężarek stanowią komplet do łowienia w strefie przyboju. Potrzebne są jednak jeszcze inne nie mniej ważne przybory, które uzupełniają ten podstawowy sprzęt. Uchwyt wędziska - ten, kto łowi w strefie przyboju, szybko przekona się, jak ciężkie jest używane przez niego długie wędzisko. Nie ma tak krzepkiego wędkarza, który utrzymałby je w ręku dłużej, niż potrzeba do wyrzucenia i naciągnięcia żyłki. W celu utrzymania wędzi­ ska w odpowiedniej pozycji stosuje się spec­ jalne stojaki z uchwytami, które są niezbęd­ nym elementem ekwipunku wędkarza łowiące­ go z brzegu. W handlu dostępne są rozmaite modele takich stojaków. Wszystkie są tak skonstruowane, aby podtrzymywać wędzisko po rzucie w prawie pionowej pozycji. Żyłka jest napięta, więc wędzisko jest wskaźnikiem brań. Ten, kto często wędkuje z brzegu, używa naj­ częściej jednego z dwóch typów stojaków. Typ pierwszy to prosty metalowy kątownik, z uchwytem na dolnik wędziska o zaostrzonym końcu, dzięki czemu łatwo go wbić w miękkie podłoże. Model drugi to trójnóg dający pewne oparcie na twardym lub skalistym podłożu. Stojak pierwszego typu można nabyć czasami w sklepie z akcesoriami wędkarskimi, na­ tomiast drugi jest trudniej osiągalny, ale naj­ lepiej wykonać go samemu. Latarki do połowów nocą - wędkowanie nocą w morzu jest znakomitym sportem, przynoszą­ cym zwykle obfity połów. Przy połowie niezbę­ dne jest w pierwszym rzędzie dobre i silne źródło światła. Znakomicie do tego celu nada­ ją się olejowe, benzynowe lub gazowe lampy kempingowe. Tak zwana lampa Colemana z koszulką żarową daje dobre, jasne i równo­

mierne światło. Świeci zależnie od pojemno­ ści nawet całą noc. Ostrożnie przy napełnianiu lekką benzyną - jest łatwopalna! Jedna lub lepiej dwie dobre, wodoszczelne la­ tarki kieszonkowe dopełniają oświetleniowy ek­ wipunek. Gdy łowi razem więcej wędkarzy naj­ lepiej jest, jeśli każdy z nich ma własną latar­ kę. Z uwagi na to, że pogoda nad morzem po­ trafi szybko się zmienić może się zdarzyć ko­ nieczność powrotu do domu z dużym obciąże­ niem podczas nagłego sztormu i wśród zupeł­ nych ciemności. Będzie to nie tylko bardzo nie­ przyjemne, ale może być nawet niebezpieczne. Wędkarz przyświeca sobie latarką niezależnie od oświetlenia z lampy głównej, gdy musi dodatkowo oświetlić pole widzenia przy wyko­ naniu jakichś czynności z drobnym sprzętem lub zmiany przynęty, nie wymagających zbli­ żenia się do głównej lampy. Szczególnie po­ mocne w takich sytuacjach są latarki czołowe, umocowane na głowie za pomocą specjalnej opaski. Dzięki temu wędkarz ma obie ręce wolne. Ochraniacze palców - już wcześniej sygnali­ zowaliśmy, że ochrona palców ręki, którą po­ sługujemy się podczas rzutu, jest niezbędna. Dotyczy to zwłaszcza rzucania przy użyciu kołowrotka o szpuli stałej. W ostateczności, gdy rękawiczka pozostanie w domu, palec wskazujący można osłonić plastrem. Ten, kto nie wierzy, że jest to wskazane, może spróbo­ wać raz wykonać rzut ciężarkiem o masie 150g bez osłonięcia palca. Ból palca wskazu­ jącego, wywołany przesuwem żyłki, spowodu­ je, że bardzo szybko ją puści. Nóż wędkarski i kombinerki - bez nich nie można się obyć. Zawsze jest coś do obcięcia lub zaciśnięcia. Ponieważ nie da się uniknąć kontaktu z wodą morską należy zakupić nie­ rdzewny sprzęt najwyższej jakości, w przeciw­ nym razie nóż nie będzie się wkrótce nadawał

249

do użytku, a cążki nie będą się otwierać i za­ mykać. Kółka łącznikowe stużą do tączenia ze sobą poszczególnych elementów zestawu. Wyglą­ dem przypominają małe kółka do kluczy. Naj­ lepsze są łączniki o kształcie owalnym, gdyż wtedy oba końce tworzącego łącznik drutu znajdują się dokładnie pośrodku prostych od­ cinków łącznika i przywiązana żyłka nie uleg­ nie przypadkowemu odczepieniu. Oczywiście kółka łącznikowe także muszą być odporne na działanie wody morskiej. Karabińczyki służą również do łączenia elementów zestawu. Dzięki temu, że ich czę­ ści obracają się niezależnie wzdłuż podłużnej osi, zapobiegają skręcaniu się żyłki. Stosuje się różne typy karabińczyków: krzyżakowe, baryłkowe, łożyskowe, z agrafką - wszystkie ze stali nierdzewnej.

w specjalistycznych sklepach kleszcze do za­ ciskania tętnic z regulacją, dzięki którym najłagodniej można uwolnić haczyk. Palka- pozwala szybko i bezboleśnie ogłuszyć złowioną rybę. Powinno się ogłuszyć rybę ude­ rzeniem w głowę, nim przetnie się lub przebije jej gardło w celu otwarcia tętnicy głównej. Podbieraklub osęka- do pewnego lądowania większych ryb. Powinny mieć tak długie ręko­ jeści, aby za ich pomocą można było sięgnąć po zdobycz także w niedostępnym w inny spo­ sób miejscu. Osełka do ostrzenia haczyków- ważna przy łowieniu ryb o bardzo twardym pysku, w który haczyk nie wnika tak łatwo. Należy wtedy ost­ rość haczyka sprawdzić przed każdym po­ łowem i ewentualnie go naostrzyć, Ostrość najlepiej skontrolować na paznokciu - gdy naciśnie się ostrzem haczyka paznokieć kciu­ Czerwona włóczka - lub zabarwiona inaczej, ka i jak gdyby przyklei się ono do paznokcia, ale zawsze jaskrawo - do optycznego zazna- to ostrość haczyka jest wystarczająca. Najlep­ sze są osełki karborundowe. Rozwieracz paszczy - niemal w przypadku każdego złowionego okazu zachodzi potrzeba rozwarcia silnie zaciśniętych szczęk w celu Karabińczyk baryłkowy Kolko łącznikowe owalne uwolnienia haczyka bez obawy poranienia rąk. W wielu miejscach Europy chwyta się na haczyk mniejsze i większe rekiny podchodzą­ ce blisko brzegu. Zarówno w wypadku dużych, Karabińczyk baryłkowy z agrafką jak i małych okazów należy palce trzymać poza zasięgiem pyska, dopóki ryba może jesz­ cze znienacka zewrzeć szczęki. Rozwieracz zabezpiecza przed taką możliwością. Plaster i środek dezynfekujący - w celu na­ tychmiastowego opatrzenia na miejscu dro­ bnych otarć i skaleczeń. czania określonych miejsc na żyłce. Można Wiaderko plastykowe -przydatne w wielu sy­ sobie nią zaznaczyć każde 50 m żyłki, aby tuacjach, także do siedzenia. Rozmaite pudelka i skrzyneczki na przybory orientować się, na jaką odległość w morze - do przechowywania oddzielnie wielu ró­ została wyrzucona przynęta. żnych drobnych przyborów wędkarskich. Wypychaczhaczyków- najlepsze są dostępne 250

Pudelka wędkarskie - dla wędkarza łowią­ cego w strefie przyboju bardziej odpowie­ dni jest specjalny wędkarski plecak, gdyż musi on zwykle odbyć długą drogę powrotną. Naj­ częściej w plecaku zmieści się także nie­ duże rozkładane krzesełko jako namiastka siedziska, którym jest jednocześnie pudełko wędkarskie. Ubranie przeciwdeszczowe - używanie impre­ gnowanej odzieży, butów gumowych i ciepłej bielizny (zimą najlepiej wełnianej) jest zrozu­ miałe samo przez się. Także łowiąc latem należy mieć ze sobą ciepły pulower, zwłasz­ cza gdy będzie się łowić nocą.

w małych łódkach. Warto również na wyczarterowanych łodziach mieć własną kamizelkę ratunkową, pomimo że właściciel łodzi jest zobowiązany zapewnić taką ilość sprzętu ra­ tunkowego, która odpowiada liczbie zabra­ nych na pokład osób. Nie zawsze tak się dzieje, zwłaszcza w krajach południowoeuro­ pejskich. Prowiant- pigułki przeciwko chorobie mors­ kiej (zażyć przed rozpoczęciem wyprawy wę­ dkarskiej!) stanowią dla wędkarza łowiącego z łodzi ważny dodatek do sprzętu. Wielu ludzi jest bowiem dotkniętych tą przypadłością, a każde kołysanie porusza żołądek. Ci wędkarze, którzy mają pozwolenie i wy­ pływają w morze własnymi łodziami, powinni posiadać sprzęt ratowniczy i umożliwiający przeżycie w razie wypadku, na przykład: dobry kompas do nawigacji^ żadnym wypa­ dku zwykły kompas naręczny), mapę morską rejonu wędkowania i pobliskie­ go wybrzeża,

Dodatkowy sprzęt do łowienia z lodzi Ryby morskie są najczęściej ostrozębnymi nicponiami, wobec których podczas holo­ wania normalna żyłka nie ma szans. Doty­ czy to przede wszystkim takich drapieżni­ ków, jak kongery, rekiny i tuńczyki, Aby uniknąć strat sprzętu i zaciętych już ryb zaleca się stosowanie przyponów stalo­ radio z częstotliwością nastawioną na serwis wych. Dostępne są gotowe przypony lub druty pogodowy, i linki z zaciskami do samodzielnego mon­ wiosło lub pagaj na wypadek, gdyby zawiódł tażu. Ten, kto wybiera się na morskie drapie­ silnik, na większej łodzi silnik rezerwowy, żniki, potrzebuje drutów i linek, tulejek zacis­ rakiety sygnałowe'do wysłania sygnału świet­ kowych i kombinerek do zaciśnięcia lnego w razie konieczności, tulei. Poza tym stosowany sprzęt nie różni tyfon do sygnalizacji dźwiękowej w czasie się wiele od sprzętu używanego przy ło­ mgły, wieniu z brzegu. Wprawdzie haczyki są kotwicę, znacznie większe, ale zależy to zawsze boję kotwicową, od ryby, której można spodziewać się na gaśnicę przeciwpożarową łowisku. Oczywiście do wędkowania z łodzi czerpaki chochlę do wody niektóre elementy sprzętu, używane tylko i wiele innych rzeczy. podczas łowienia z brzegu, jak np. zakończo­ ny szpikulcem stojak do wędziska, nie są potrzebne. Odzież ochronna - najlepiej impregnowane ubrania i obuwie gumowe. Oczywiste jest za­ kładanie kamizelek ratunkowych, zwłaszcza

251

Zestawy połowowe Paternoster Paternoster jest systemem szeroko rozpo­ wszechnionym na świecie, mającym zastoso­ wanie w większości sytuacji przy łowieniu z brzegu lub z lodzi. Ten prosty, ale bardzo skuteczny system jest zawsze zestawem z jed­ nym lub wieloma bocznymi przyponami Prosty odchodzącymi od żyłki głównej. Do końca ży­ paternoster łki głównej mocuje się ciężarek gruntowy. Do zmontowania zestawu paternoster z przyponem bocznym, nazywanym również „skocz­ się później ciężarek, odli­ kiem", potrzebne są następujące elementy: cza się do góry (w kierun­ kółko łącznikowe owalne o 10-milimetku wędziska) około 50 cm rowej dłuższej osi; żyłki i robi dużą pętlę, jak to pokazano w tabeli węz­ morski karabińczyk baryłkowy z agrafką łów na rysunku schematu długości 15 mm lub większy; wiązania węzła skoczkoponad metr mocnej żyłki nylonowej grubo­ wo-pętlowego. Sama pę­ ści od 0,45 do 0,55 (żyłka przyponowa tla, która wystaje z boków o takich średnicach należy do standardo­ węzła musi być dłuższa wego wyposażenia wędkarskiego); od plastykowej rurki. Węzeł należy bardzo plastykowa rurka długości około 10 cm; ciężarek gruntowy typu breakaway lub in­ energicznie zaciągnąć, dzięki czemu pętla od­ ny ciężarek gruntowy o odpowiednich do chodzi wówczas prawie poziomo do przyponu. tego celu właściwościach, o masie od 80 Teraz można nasunąć na pętlę plastykową rurkę, czerwoną lub żółtą, ale umiarkowanie do 150 g; jaskrawą, wabiącą ryby. Jeżeli długość pętli jeden lub więcej haczyków zależnie od jest właściwa, wystaje ona tylko nieznacznie wielkości zestawu. z otworu rurki. Haczyk wiąże się do oddziel­ Zestaw paternoster na makrele może być nego 20-30-centymetrowego odcinka żyłki. Na uzbrojony nawet w 9 przyponów bocznych końcu tego przyponu haczykowego zawiązuje z haczykami. Taki olbrzymi paternoster może się małą pętlę, a następnie łączy się pętlę być jednak opuszczony ze względu na swoją przyponu bocznego z wystającym z rurki koń­ długość tylko z łodzi. cem pętli żyłki głównej. Najpierw wiąże się agrafkę na jednym końcu żyłki. Na przeciwległym końcu daje się kółko łącznikowe. Koniec z kółkiem łącznikowym łą­ Odmiany zestawu czy się z agrafką karabińczyka na żyłce głów­ Paternoster taki jak go wyżej opisano, uzbro­ nej. To pozwala, w razie potrzeby, na ręczną jony jednym haczykiem, jest najbardziej przy­ wymianę całego zestawu. datnym i wszechstronnym zestawem do węd­ Od agrafki, czyli od końca, do którego mocuje kowania z brzegu. Z uwagi na to, że w tym

252

Gotowe zestawy połowowe

systemie ciężarek podczas wyrzutu leci pierw­ szy wyprzedzając resztę zestawu, zachowuje się neutralnie, nie koziołkując i nie plącząc się z żyłką. Dodając większą liczbę przy­ ponów bocznych można system rozbudować. W tym celu należy po prostu dowiązać w od­ powiednich odległościach większą liczbę pętli i uzbroić je rurkami i haczykami. Zawsze nale­ ży główny przypon przedłużyć o ok. 50 cm przy każdym dodatkowym przyponie bocznym, aby pozostawało dostatecznie dużo miejsca. Przy dodawaniu przyponów bocznych należy zwracać uwagę na to, żeby ich długość była taka, by haczyki przy naprężonej żyłce nie sięgały do siebie wzajemnie. Przy zbyt dużej długości przyponów bocznych istnieje za­ grożenie, że haczyki zaczepią o siebie, a sku­ teczność naszego zestawu stanie się mocno wątpliwa. Zamiast na końcu żyłki głównej można przy­ wiązać ciężarek gruntowy także do przyponu

bocznego, przesuwającego się na łączniku po żyłce głównej. Drugie kółko łącznikowe łączy żyłkę główną z przyponem bocznym z haczy­ kiem. W tym przypadku należy zawsze powy­ żej kółka łączącego żyłkę główną z przy­ ponem haczykowym założyć koralikowy stoper, by uniknąć sczepiania się łączników obu przyponów. Taki zestaw jest użyteczny przede wszystkim w spokojnych wodach i w przypadku czujnych ryb, które mogą wów­ czas przy otwartym kabłąku kołowrotka najpiew wysnuć nieco żyłki nie czując większego oporu. Następnym praktycznym systemem jest zestaw z również ruchomym tzw. latającym ciężarkiem, z przyponem z plecionki stalowej i dużym hakiem ze stali szlachetnej typu „Seamaster" firmy Mustad. Zamiast wiązania nak­ łada się na stalowy przypon metalową tuleję. Po przełożeniu stalowej plecionki przez oczko karabińczyka i ponownym wsunięciu do tulei ściska się ją obcążkami, uzyskując pewne po-

253

Paternoster z jednym przyponem bocznym

Inne zestawy gruntowe

Czuty zestaw na spokojną wodę i przy łowieniu z prądem

Zestaw gruntowy z przelotowym ciężarkiem Paternoster z ruchomym ciężarkiem

Paternoster z ruchomym ciężarkiem z przyponem stalowym i tuleją zaciskową

Paternoster z ruchomym ciężarkiem z drucianymi ramionami

łączenie. Takim zestawem skutecznie łowi się końcu takiej „bożonarodzeniowej choinki" zaw Anglii i Irlandii rekiny i kongery. czepić coś, co błyszczy, migocze lub pobrzęPrzy indywidualnym montowaniu zestawu nie kuje. Odstraszy to na pewno nawet najmniej należy nigdy popełnić tego błędu, żeby na płochliwą rybę.

254

Podstawowy węzeł przyponowy z półsztykiem

255

Zestawy połowowe do łowienia z lodzi Także podczas łowienia z łodzi stosuje się powszechnie system paternoster. Wszystkie zestawy połowowe, które przedstawiono w po­ przedniej części jako przydatne do łowienia z brzegu, mogą być z powodzeniem zastoso­ wane przy łowieniu z łodzi. Są jednak istotne różnice dotyczące poszcze­ gólnych elementów zestawu. Wędkarz łowiący z brzegu, zmuszony do wyrzucenia przynęty na dużą odległość, musi tak zmontować swój zestaw połowowy, by nie uległ on splątaniu podczas rzutu. Pociąga to za sobą takie kon­ sekwencje, jak to, o czym wspominaliśmy uprzednio, że przypony haczykowe nie mogą być za długie. Nie jest to korzystne, gdyż ryba widzi pozostałe części zestawu. Pod tym względem wędkarz łowiący z łodzi ma przewagę. Ze względu na „czyste" poda­ wanie żyłki splątanie zestawu raczej tu nie zagraża, co pozwala na zakładanie przynęty na dłuższym przyponie bocznym w znacznej odległości od pozostałych części zestawu. Dzięki temu wędkarze łowiący z łodzi odnoszą najczęściej większe sukcesy sportowe! Nie­ rzadko przypony stosowane przy wędkowaniu z łodzi mierzą kilka metrów długości. Ważną częścią składową takich zestawów po­ łowowych są tzw. ramiaczka (bomy) - długie, druciane konstrukcje, połączone z żyłką głów­ ną i utrzymujące przypon boczny w pewnym oddaleniu od niej. Jest to więc właściwie kon­ strukcyjne ulepszenie poprzednio opisanego zastosowania rurek plastykowych. Niektóre ty­ py ramiączek przedstawiono na ilustracji obok. Ramiaczka można nabyć w sklepach wędkars­ kich w pełnym wyborze; także w już zmontowa­ nych gotowych zestawach połowowych z przyponami bocznymi. W praktyce te ostatnie oka­ zują się jednak zwykle zbyt krótkie, nadając się

256

przez to lepiej do połowów w stretie przyboju. Lepiej więc kupić ramiaczka oddzielnie i samo­ dzielnie zmontować cały zestaw połowowy. Kupione ramiaczka mają zwykle tę wadę, że użyty do ich wykonania drut jest zbyt cienki i w związku z tym łatwo się zginają. Wielu wędkarzy morskich przygotowuje więc sobie druciane ramiaczka samodzielnie. Do tego ce­ lu potrzebny jest drut ze stali szlachetnej gru­ bości od 1 do 2 mm i obcążki o wąskich końcach. Skomplikowane typy ramiączek, jak np. tzw. latająca obroża, która jest bardzo cenionym przez wędkarzy morskich elementem zestawu, a w której długość wystającego ramienia może wynosić 30 cm, nie są oferowane w handlu, więc trzeba je wykonać samodzielnie. Zestawy gruntowe W zestawie gruntowym stosuje się ciężarki przesuwające się po żyłce głównej powyżej końcowej agrafki. Taki zestaw pozwala pewnie podać przynętę na dno i pozwala rybie na wysnuwanie żyłki bez wyczuwania oporu. Od­ daje nieocenione usługi przy połowie kongerów, molw i wszystkich gatunków płaszczek. W zasadzie stosując zestaw gruntowy łowi się tylko na jeden haczyk z przyponem z żyłki nylonowej długości 45-60 cm. Przy połowie skarpa dokonuje się jednak specjalnej modyfi­ kacji, polegającej na tym, że bardzo długi przypon (1,5-2 m długości) uzbraja się w dwa haczyki. Jeden z nich wiąże się na końcu przyponu, a drugi w odległości od 30 do 40 cm. Na skarpa należy jako przynętę założyć na oba haki możliwie jak najdłuższe filety wycięte z boków makreli. Jeżeli można spodziewać się rzeczywiście dużych okazów, trzeba wyko­ nać przypon z mocniejszej żyłki lub jeszcze lepiej z cienkiej linki stalowej, by nie pękł podczas holowania ryby.

Zestaw ze sptawikiem przelotowym do łowienia z lodzi

Zestaw splawikowy Z lodzi można również towić z powodzeniem belony, makrele, śledzie i inne ryby blisko powie­ rzchni lub na średnich głębokościach toni wodnej przy użyciu wędki splawikowej. Również w tym przypadku nie jest niezbędny daleki wyrzut ze­ stawu połowowego -znoszenie lodzi przez wiatr, fale oraz pływy spowoduje niebawem, że zestaw, unoszony przez wodę, żywo podskakuje tu i tam w pewnym oddaleniu od łodzi. Najlepszy jest zestaw ze splawikiem przeloto­ wym, gdyż można wtedy podawać przynętę na różnych głębokościach bez konieczności wyciągania z wody całego zestawu. Przesuwa się jedynie węzeł stopujący. Zmontowanie ta­ kiego zestawu przedstawiono na ilustracji.

Przynęty dla wędkarzy morskich Należałoby już dawno włożyć między bajki twierdzenie, że rosówki, będące tak skuteczne w łowieniu ryb słodkowodnych, nadają się także do połowów ryb morskich. One się na rosówki nie nabiorą! Ten, kto chce łowić ryby morskie, musi zaopatrzyć się we właś­ ciwy dla nich pokarm. Wyróżnia się dwa ro­ dzaje przynęt, stosowanych w wędkarstwie morskim: - przynęty naturalne - przynęty sztuczne Jako naturalne przynęty można stosować wszystko to, co ryby pobierają jako naturalny pokarm - morskie wieloszczety, rybie mięso, małże i inne.

Sztuczne przynęty imitują uciekające lub ran­ ne zwierzęta morskie. Prowadzi się je tak podczas połowu, by sprowokować rybę do ata­ ku. Istnieje nieprzebrana ilość różnorodnych przynęt sztucznych, jak pilkery, woblery, twis­ tery, jigi oraz wiele innych. W tym podrozdzia­ le przedstawiono szereg przynęt naturalnych. Piaskówka czyli nalepian Piaskówka (Arenicola marina) jest bardzo ce­ niona przez wędkarzy morskich i dlatego jest przez nich najczęściej używana. Występuje na wszytkich piaszczystych wybrzeżach Europy w strefie przyboju. Jest chętnie zjadana jako przynęta przez niemal wszystkie morskie ry­ by, które można złowić na wędkę. Wygrzebywane widłami zaraz po rozpoczęciu odpływu piaskówki są najtańszą przynętą. Kto jednak zechce uniknąć męczącego grzebania, może je kupić w niemal każdym sklepie węd­ karskim na wybrzeżu. W Europie występują dwie mające znaczenie dla wędkarzy morskich barwne odmiany pias­ kówki: czerwona i czarna. Czerwona piasków­ ka jest barwy czerwonawobrązowej, stosunko­ wo niedużych wymiarów i łatwo ulega uszko­ dzeniu, co utrudnia założenie jej na przynętę.

\

w swojej norce

258

259

zaopatrzyć w sklepie rybnym lub bezpośred­ nio kupić w porcie rybackim od załóg kutrów. Kałamarnice konserwowane w słojach, które oferuje handel, są niezbyt przydatne.

Szybko ginie na haczyku. Czarna jest znacznie twardsza i wytrzymalsza - żyje jednak znacz­ nie głębiej zagrzebana w piasku i nie wystę­ puje tak często jak czerwona. Piaskówki żyją w norkach w kształcie litery U, których wyjścia są zasłonięte bardzo charakterystycznymi pia­ szczystymi koprolitami. Dzięki nim zbieracz rozpozna bez trudu, w którym miejscu musi kopać podczas odpływu. Nereidy Pod kamieniami na mulistym brzegu można znaleźć tego wieloszczeta, który może osiągać do 50 cm długości. Gatunki dużych nereid [Nereissp.) występują jednak na większych głębo­ kościach, są więc dla wędkarza praktycznie niedostępne. Ale także nieco mniejsze pier­ ścienice są znakomitą przynętą. Wyglądem przypominają znane wszystkim wije. Tobiasze Te małe, smukłe ryby należą do najlepszych rybich żywców, którymi może posłużyć się wędkarz morski. Ponieważ nie jest łatwo zła­ pać je samemu, trzeba je kupić zakonserwo­ wane w słoiku lub wczesnym rankiem w por­ tach rybackich dopytywać się o nie załóg po­ wracających kutrów. Rybacy przywożą je jako tzw. przyłów. Tobiasze są szczególnie dobrą przynętą na dorsza, który żywi się małymi rybami. Makrele Te prowadzące drapieżny tryb życia ryby ot­ wartej toni wodnej są cenione przez wędkarzy nie tylko jako zdobycz, ale również jako wszechstronnie użyteczna przynęta. Na duże drapieżniki można ją założyć w cało­ ści. W innym wypadku makrelę stosuje się jako przynętę w częściach po sfiletowaniu i pocięciu na odpowiednie fragmenty w zależ­

260

ności od wielkości haczyków. Połączenie tłustawego, pozostawiającego wyraźny ślad zapa­ chowy mięsa i połyskujących partii skóry dają­ cych odpowiedni efekt optyczny, działa nieod­ parcie prowokująco na wiele ryb.

Krewetki i kraby Te skorupiaki znakomicie nadają się na przy­ nętę. Nie bez przyczyny stosuje się imitacje krewetek we wszystkich kolorach i rozmiarach jako sztuczne przynęty. Nieduże kraby nawleka się w całości na ha­ czyk. W przypadku większych egzemplarzy ja­

Śledzie, sardynki i szproty Są one, podobnie jak makrele, cięte na kawa­ łki i w tej formie zakładane jako przynęty. Ryby te mają dużo delikatnego mięsa, więc należy przygotować je jako przynętę wyjątko­ wo ostrożnie. Najlepiej po nałożeniu przynęty zabezpieczyć ją jeszcze gumką aptekarską lub opaską założoną wokół trzonu haczyka. Kalamarnice Są one bardzo przydatną przynętą. Ich twarde, białe mięso przyciąga wiele ryb i mocno trzy­ ma się na haczyku. Szczególnie skuteczne są kałamarnice jako przynęta na dorsza. Z uwagi na to, że w zasadzie nie można tych głowonogów samemu złapać, należy się w nie

Preparowanie przynęt z katamarnic

żąc nicią lub gumką, a i tak często odpada. Dlatego należy, dopóki są jeszcze do dyspozy­ cji inne przynęty, nie stosować mięsa mięcza­ ków przy dalekich rzutach. Mięso małży moż­ na stosować w zasadzie jedynie przy po­ łowach z łodzi, z mola lub ze skalistego brze­ gu, gdzie wędkę wystarczy tylko opuścić. Podamy tu przepis, w jaki sposób spreparo­ wać mięso małża, by zapewnić jego dłuższą trwałość na haczyku. Należy wziąć delikatną, gęstą siatkę. W taką siateczkę wkłada się mię­ so z większej liczby małży. Część mięsa, które jest potrzebne jako przynęta, związuje się ra­ zem. Tak powstały „tłumoczek" odcina się nożyczkami i w całości nasadza na haczyk (dla pewności całość mocuje się jeszcze gum­ ką!). Niestety ta „konstrukcja" również nie bardzo nadaje się do dalekich rzutów.

Dorsz i zębacz pasiasty (Islandia)

ko przynętę bierze się jedynie ich miękkie wnętrze. Szczególnie skuteczne jako przynęta są tzw. miękkie kraby - tuż po wylince, czyli zrzuceniu pancerza, gdy nowy pancerz jesz­ cze nie stwardniał. Miękkie i delikatne mięso krewetek i krabów należy umocować na ha­ czyku obwiązując je cienką nicią lub gumką. Ponadto rzut nie powinien być zbyt silny, gdyż łatwo jest taką przynętę stracić. Z tego wzglę­ du mięso krewetek i krabów nadaje się bar­ dziej jako przynęta do łowienia z łodzi. Mięso małży Jako przynęty można również użyć mięsa ma­ łży lub morskich ślimaków. Ma ono jednak podstawową wadę - jest jeszcze bardziej miękkie i delikatniejsze od mięsa krabów! Trzeba je zawsze mocować na haczyku wią­

261

Gatunek ryby

Przynęty do połowu z łodzi

Przynęty do połowu z brzegu

Labraks

żywe lub zamrożone dobijaki i tobiasze, piaskówki, liniejące (miękkie) kraby, kałamarnica, filety z makreli, krewetki

identyczne przynęty jak przy łowieniu z łodzi

Morlesze

piaskówka, kałamarnica, makrela, śledź, sardynka, małż okładniczka

piaskówka, kraby, kawałki makreli i kałamarnic

Czarniak

tobiasz, nereida, filet z makreli, paski kałamarnic

tobiasz, nereida, kawałki mięsa makreli, paski kałamarnic

DoTsz

piaskówka, nereida, węgorz, makrela,

piaskówka, nereida, liniejące (miękkie) kraby, przynęty

kałamarnica, pozostałe przynęty rybne

z kałamarnic i ryb, małe dorsze

Konger

makrela, śledź, sardynka, małe wargacze, małe morlesze

kongera z brzegu rzadko udaje się złowić

Zimnica

małe liniejące kraby, nereida i piaskówka, bardzo małe strzępki mięsa makreli i śledzia, kawałeczki kałamarnic makrele, paski kałamarnic, często chwytają również wieloszczety założone na przynętę

przynęty takie jak przy łowieniu z łodzi; mieszanki z kawałków różnego mięsa, np. makreli, kałamarnic i wieloszczetów, jak również wszystko to, co jest w danej chwili pod ręką jeśli znajdą się blisko brzegu, łowią się na każdą przynętę

Stornia

piaskówka i nereida, liniejące kraby, mięso małży, okładniczka, niewielkie kawałki rybiego mięsa

podobne przynęty jak przy połowie z łodzi, jednak ich skuteczność w różnych miejscach jest odmienna (należy próbować)

Molwa

makrela, śledź, sardynka, kałamarnica

tak jak przy połowach z łodzi, rzadko się ją jednak łowi z brzegu

Makrela atlantycka

strzępy mięsa makreli, sardynka, śledź, paski kałamarnic, tobiasze lub paski z dobijaków, różne sztuczne przynęty z piórek, gumowe tobiasze, itd.

przynęty jak przy połowie z łodzi plus błystki

Tępogłów

malutkie kawałki nereid, okruchy chleba i bułki

jak przy połowie z łodzi

Gładzica

paski makreli i kałamarnic, nereida i piaskówka, małż okładniczka i małe liniejące kraby

jak przy połowie z łodzi; skuteczność poszczególnych typów przynęt zależy od miejsca połowu

Rdzawiec

żywe tobiasze, paski z ryb i kałamarnic, nereida, przynęty sztuczne w postaci gumowych tobiaszy i inne

jak przy połowie z łodzi

Płaszczki (różne gatunki)

żywe tobiasze, liniejące (miękkie) kraby, krewetki, strzępy mięsa makreli, śledź, paski sardynek

jak przy połowie z łodzi; także w przypadku płaszczek skuteczność różnych przynęt zależy od łowiska

Rekin

całe makrele, śledź, sardynka

także rybie przynęty, ale bardzo rzadko udaje się złowić rekina z brzegu

Raja gładka (płaszczka naga)

całe makrele, śledź

w zasadzie tylko do złowienia z łodzi

Sola

nereida i piaskówka, małe liniejące kraby

nereida i piaskówka, liniejące kraby, pęczki kawałków wieloszczetów i mięsa krabów przekładane paseczkami mięsa rybiego i/lub kałamarnic

Mustel

świeże filety z makreli, mięso kałamarnic, szereg mniejszych ryb jak zimnica, morlesz, witlinek, gładzica i inne

jak przy połowie z łodzi

Skarp

żywe tobiasze, filety z makreli i śledzia, szprot

także rybie przynęty; niekiedy kraby i piaskówki

Witlinek

kawałki makreli, sardynki, śledzia, szprota i katamarnicy, nereida i piaskówka, mięso małży, małż okładniczka

nereida i piaskówka, małże, okładniczka, małe kraby, strzępy mięsa makreli, śledzia, sardynki i kałamarnic

Wargacze

małe, twarde i miękkie (liniejące) skorupiaki, nereida i piaskówka, od czasu do czasu także paski z dobijaków lub innych ryb

małe, twarde i miękkie (liniejące) skorupiaki, nereida i piaskówka, przekładaniec z małych kawałków mięsa krabów, piaskówek i ślimaków

Źarłacze (gatunki małych rozmiarów)

Technika i taktyka przy łowieniu z brzegu Ten, kto chce towić ryby, musi wiedzieć, czego i kiedy ma szukać na konkretnym łowisku. Miejsce i czas dobrych połowów zależą bowiem od pory roku i tarliskowych wędrówek poszczególnych ryb. Nigdy nie spotkamy się z równomiernym wy­ stępowaniem ryb. Można jedynie z pewnym przybliżeniem podać termin pojawiania się określonych gatunków ryb w związku z porą roku. Ten, kto nie jest stałym bywalcem na europejskich wybrzeżach i nie zna związa­ nych z porą roku warunków w poszczególnych rejonach, powinien najpierw przeprowadzić dokładne rozpoznanie, nim zaplanuje wy­ cieczkę wędkarską, a tym bardziej urlop. Po wyszukaniu odpowiedniego łowiska należy zorientować się, która pora pływu daje naj­ większe szanse. Ogólna reguła powiada, że znacznie lepsze wyniki połowu są przy wzno­ szącej się wodzie, a więc w czasie przypływu, niż przy wodzie opadającej, czyli podczas od­ pływu. Z prośbą o radę najlepiej jest się jed­ nak zwrócić do miejscowych wędkarzy. Pozostają jeszcze do ustalenia godziny pływów. Informacje takie można uzyskać z do­ stępnych na miejscu tablic, codziennych gazet, w kapitanatach portów i morskich stac­ jach meteorologicznych. Jeżeli pozostaje się w jednym miejscu dłużej niż jeden dzień, dob­ rze jest przespacerować się po brzegu o róż­ nych porach, by dokonać niezbędnych obser­ wacji. Początek przypływu przesuwa się z dnia na dzień o 15 do 45 minut w zależności od geograficznego położenia miejsca połowu. Na powodzenie połowu mogą także wpływać inne czynniki, jak np. wiatr. Nad Morzem Bał­ tyckim najlepsze połowy są przy wietrze wie­ jącym od morza, nad Morzem Północnym przy wietrze wiejącym od lądu.

264

Ten, kto łowi po raz pierwszy z nie znanego sobie brzegu, a chce stwierdzić, o jakiej porze są najlepsze brania, powinien postąpić nastę­ pująco: łowić przez trzy ostatnie godziny przy­ pływu aż do najwyższego stanu wody. Po przesileniu pływu trzeba kontynuować ło­ wienie jeszcze przez dwie godziny w czasie opadającej wody. W przeciągu tego czasu znajdzie się także z dużą dozą prawdopodo­ bieństwa okres najlepszych brań. Najlepsze łowisko Pewnej wprawy wymaga wyszukanie wzdłuż brzegu miejsc rokujących najskuteczniejsze po­ łowy. Dobrze jest podczas spaceru najpierw dokonać rozpoznania odcinka nie znanego so­ bie brzegu, by mieć jasność co do miejsc, gdzie najprędzej mogą żerować ryby. Bliższych wska­ zówek dostarczy wybrzeże podczas odpływu, gdy można dokładniej prześledzić ukształtowa­ nie terenu zalewanego przez wysoką wodę. Przesmyki między łachami, dziury i inne za­ głębienia dna są dobrymi miejscami połowu, gdyż wody przypływu wypłukują pokarm, który gromadzi się w obniżeniach dna. Również ra­ fy, urwiska, skaliste stoki i inne urozmaicone formacje brzegowe są dobrymi łowiskami, gdyż ryby spokojnego żeru znajdują tutaj do­ godne ukrycie, ale czyhają na nie tu także drapieżniki. Dla spostrzegawczego i doświad­ czonego wędkarza odsłonięte podczas odpły­ wu dno stanowi prawdziwą księgę - sporzą­ dzony wówczas szkic sytuacyjny ułatwi pó­ źniej odnalezienie najbardziej obiecujących miejsc. Nad Bałtykiem, gdzie zasięgi pływów są niewielkie, wędkarzowi pozostaje jedynie kierować się doświadczeniem. Ogromną plagą dla wszystkich wędkujących z brzegu są kraby. Obżerają one w straszny sposób zarzucone przynęty. Niektórzy wędkarze próbują temu zaradzić zakładając na przyponie

\

\

\

\v

\

\

\

\

\

\

\ \

\ A M

\ -4HSHB \

^B

v^r-

IHIHI

\ \w

\S^ IHp-^BI Wędkowanie z płaskiej plaży nad Morzem Bałtyckim

za haczykiem styropianowy lub korkowy pływak, dzięki czemu przynęta unosi się nad dnem i jest dla kraba niedostępna. Przy bardzo silnym żero­ waniu krabów należy w krótkich odstępach cza­ su sprawdzać, czy przynęta jeszcze jest na ha­ czyku, i ewentualnie założyć nową.

połowu w spokojnej wodzie lub łowienia w prą­ dzie przy toczącym się po dnie ciężarku. W ze­ stawach, w których ciężarek montuje się na końcu żyłki głównej, a przypony boczne powyżej niego, należy wybrać między ciężarkami gład­ kimi a uzbrojonymi w sprężynujące druty. Na piaszczystym dnie w celu lepszego zakotwicze­ nia stosuje się ciężarki z drutami; na dnie skalis­ Wybór odpowiedniego ciężarka Różnie ukształtowane ciężarki mają swoje tym, gdzie grozi zakleszczenie się ciężarka, cię­ konkretne przeznaczenie. Decyzja o użyciu te­ żarki bez drutów. Przy spokojnej pogodzie go lub innego ciężarka zależy od warunków i w miejscach pozbawionych prąciu można uży­ panujących na danym łowisku. Silny prąd, wać lżejszych ciężarków (od 50 do 80 g). przeciwny wiatr, skaliste, piaszczyste lub mu- W przypadku stwierdzenia na łowisku silnego liste dno, wiele zawad na dnie - to czynniki, prądu lub pogorszenia pogody i falowania wody które trzeba uwzględnić przy wyborze właści­ ciężarek musi być odpowiednio cięższy, by mógł utrzymać przynętę na miejscu. W północ­ wego ciężarka. Także rodzaj zestawu połowowego gra tu pe­ nej Szkocji, gdzie prądy pływów przetaczają się wną rolę. Zmontowanie np. zestawu z przelo­ między lądem Wielkiej Brytanii a Orkadami, łowi towym ciężarkiem wymaga użycia ciężarka się przy użyciu ciężarków o masie do 1000 swobodnie przesuwającego się po żyłce głów­ gramów! Takie ciężarki stosuje się jednak tylko nej (najlepsza jest przewiercona kulka lub oli­ przy połowie z łodzi lub ze skalistego brzegu wka z uszkiem). Zestaw taki nadaje się do - wyrzut takiego ciężarka jest niemożliwy!

265

Sygnalizacja brań Można by sądzić, że stwierdzenie brania na podstawie ruchów wędki nie jest żadną sztu­ ką. Przy sprzyjającej, tadnej pogodzie jest tak rzeczywiście. Wędkę ustawia się pionowo lub prawie pionowo, mocuje się prosto w uchwy­ cie i obserwuje się szczytówkę. Gdy porusza się lub drga mocniej, to znaczy, że ryba bie­ rze. Inaczej rzecz ma się w trudnych warun­ kach połowowych. Wędziska do połowu z brzegu są bardzo długie - mają do 4,5 m długości. Ponieważ całe są wystawione na działanie wiatru lub też są szarpane przez żyłkę miotaną prądem, jest praktycznie niemożliwe zauważyć branie przy ciągłym ru­ chu szczytówki. Nie utrzyma się także dłuższy czas wędziska w ręku, by w ten sposób wy­ czuć branie - sprzęt jest po prostu za ciężki. Rozwiązanie jest proste: należy ustawić wędzisko nie pionowo do góry jak poprzednio, lecz położyć je rękojeścią na ziemi, a górną część oprzeć na stojaku. Jaka część szczytówki ma wystawać ponad stojakiem w kierunku łowiska, zależy od panujących warunków. W każdym razie nie kołysze się już całe wędzisko, lecz porusza się jedynie część szczytowa. Dzięki temu sygnalizowanie brań jest ułatwione i po pewnym ćwiczeniu pewniejsze. Należy jednak zwracać uwagę, by szczytówka wędziska znajdowała się odpowiednio wysoko nad nadbiegającymi falami, które w przeciw­ nym razie mogłyby ściągać zbyt dużo żyłki. Cały zestaw połowowy z przynętą byłby wtedy szarpany, czego efektem byłby straszny nie­ ład, ale nie ryba. Po braniu Gdy szczytówka wędziska drga nieregularnie, nagina się i szybko powraca do poprzedniej pozycji, oznacza to, że jest branie. Ciekawe, że ryby morskie biorą gwałtowniej od ryb sło­

266

dkowodnych. Zazwyczaj, gdy żyłka jest ścią­ gana, ryba w większości przypadków jest już na haczyku. Nie oznacza to jednak wcale, że nie może jeszcze się zerwać. Teraz ważne, by szybko chwycić wędkę w rę­ kę i w razie potrzeby powoli ściągnąć żyłkę do nawiązania kontaktu ze zdobyczą, po czym wykonać mocne zacięcie ruchem wędziska do góry i do tyłu, w celu ostatecznego zahaczenia ryby. Dopiero teraz zaczyna się zwijanie żyłki na kołowrotek i hol ryby. Im więcej żyłki zo­ stało wysnute, tym silniejsze musi być zacię­ cie. Ponieważ przy rzucie na odległość „tylko" 80 metrów łączna rozciągliwość żyłki jest już bardzo duża, należy zaciąć z taką siłą, by zacięcie w ogóle dotarło do ryby. Końcowe holowanie ryby powinno być tak pro­ wadzone, by zdobycz pewnie lądować. Nie na­ leży zbyt prędko kręcić korbką kołowrotka, by pokonać opór! Duża ryba może wtedy łatwo zerwać się z haczyka. Aby skutecznie kontrolo­ wać hol trzeba „pompować". Oznacza to powo­ lne, ale ciągłe podnoszenie przez wędkarza wędziska do pozycji prawie pionowej mimo stawianego przez rybę oporu bez zwijania ży­ łki. Dopiero po ponownym opuszczeniu wędzis­ ka zwija się zwolnioną żyłkę. Manewr ten po­ wtarza się dopóty, dopóki ryba nie zmęczy się i nie znajdzie się blisko brzegu. Szczególnie przy dużych okazach trzeba wówczas uważać, by niepotrzebnie dodatkowo nie spłoszyć ryby chaotycznymi ruchami. Żyłka jest już krótka i nie może już się rozciągnąć przy raptownej ucieczce ryby. W takim momencie ważne jest by poluzować nieco pokrętło hamulca w koło­ wrotku. Pozwala to na szybkie popuszczenie żyłki w przypadku gwałtownej reakcji ryby i uniknięcie zerwania żyłki. Nieduże okazy wy­ ciąga się wyślizgiem bezpośrednio na brzeg, przy lądowaniu większych ryb trzeba sobie po­ móc za pomocą podbieraka.

Połów z wysuniętego skalnego stanowiska (Portugalia)

Polów w określonych miejscach Mola Wychodzące w morze mola są bardzo dobrymi miejscami do wędkowania przede wszystkim dla wędkarzy, którzy nie potrafią jeszcze dale­ ko rzucać. Można z nich, już wykonując kilku­ metrowy rzut, opuścić przynętę na głębszą wodę. Mola wychodzą często tak daleko, że ich czoła znacznie wykraczają poza strefę przyboju. Dzięki temu szanse złowienia dużej zdobyczy są znacznie większe. Należy łowić albo z gruntu przy użyciu zestawu paternoster albo ze spławikiem. Skuteczne mo­ gą okazać się również różne sztuczne przynę­ ty. Przy łowieniu z gruntu należy być bardzo ostrożnym w bezpośredniej bliskości murów, ponieważ mola są najczęściej budowane z du­ żych bloków kamiennych. Jest to najczęstszy powód utraty ciężarka! W strefie wody znajdu­ jącej się w zasięgu pływów należy prześledzić podczas odpływu topografię okolic mola, dzięki

czemu będzie wiadomo w czasie przypływu, gdzie najlepiej łowić. Uwaga na złą pogodę: często przez przyległą do lądu część mola już przelewają się wzburzone sztormem bałwany, a przez jego czoło jeszcze nie. Wędkarz może mieć wtedy odciętą drogę powrotną. Skały Wędkowanie ze skał przynosi doskonałe efekty. Wiele ryb, mięczaków i skorupiaków znajduje wśród skał kryjówki, w których szukają ich z kolei drapieżniki. Połów ze skał niesie za sobą także niedogodności - przede wszystkim podczas złej pogody i nocą. Skały wychodzą często daleko w morze i można zostać zmytym, jeśli nie zachowa się odpowiedniej ostrożności, gdyż morze uderza o ich podnóże wznosząc fale, osiągające niekiedy 30 m wysokości. Stanowiska wędkarskie na skałach mają naj­ częściej tę wadę, że podłoże łowiska jest peł-

267

* Hh*»s* fr>

o

Zestaw sptawikowy na tępogłowy. Bulka jest zanętą i przynętą

W ne zawad. W ciągu jednego dnia połowów można często przy łowieniu z gruntu pozosta­ wić w wodzie wielką liczbę ciężarków i innych elementów zestawu. Lepiej więc łowić na spławik, z przynętą pływającą bezpośrednio nad dnem albo używać jako ciężarków złomo­ wanych części stalowych, jak np. starych na­ krętek lub innych tego typu przedmiotów. Gdy zerwą się, szkoda nie będzie tak duża. Grubość zastosowanej żyłki musi być bezwzględ­ nie dopasowana do trudnych warunków takiego

Zestaw do połowu belony

268

łowiska. Cienkie żyłki ulegają szybko przetarciu i zerwaniu. Tutaj wędkarz potrzebuje żyłki o wy­ trzymałości co najmniej 15 kg, czyli o gru­ bości 0,55. Przy takiej jej grubości można mieć szczęście i mocnym szarpnięciem odzyskać swój zaczepiony zestaw. Z tych względów zaleca się łączenie ciężarków ze złomu z zestawem za pomocą cieńszych przyponów. Takie łatwo pękające usprawnienie powoduje, że w przypad­ ku trwałej zawady na dnie pozostaje jedynie ciężarek.

W portach łowi się z portowych murów, podob­ nie jak z molo. Także tutaj umieszcza się przynętę, bez konieczności dalekiego rzu­ cania, w głębokiej wodzie. Szczególnie w ciepłej porze roku liczba wy­ stępujących w portach gatunków ryb jest bar­

dzo duża, wpływają one tu w poszukiwaniu po­ karmu. Niestety w portach nad Morzem Północ­ nym i Bałtykiem pojawia się niewiele z wymie­ nionych tu ryb. Należy udać się bardziej na południe lub na północ Europy, by zetknąć się z bogatszym zestawem gatunków. W Polsce naj­ częściej łowi się słodkowodne gatunki ryb, takie jak: leszcz, płoć, okoń, sandacz. Z ryb morskich łowione są śledzie, węgorze i płastugowate. Uwaga! Nie wszędzie wolno łowić w portach. Przede wszystkim w portach promowych. Wykroczenia przeciw obowiązującemu prawu - także z nieświadomości - mogą być bardzo kosztowne. Plaże Kto chce wędkować z piaszczystej plaży musi w większości przypadków rzucić 100 m lub dalej (za linię przyboju), aby znaleźć miejsca, w których stoi ryba. Z plaży łowi się głównie zestawem paternoster z gruntu, gdyż zestawu splawikowego nie można wyrzucić tak daleko, a ponadto w tak dużej odległości spławik byłby słabo lub w ogóle niewidoczny. W zasadzie największe szanse udanego połowu na takim łowisku stwarza wysoka woda podczas przypływu. W zależności od pory roku na polskim wybrze­ żu wędkarze łowią z plaży leszcze, płocie, okonie, płastugowate, węgorze, węgorzyce, sandacze, czasami trocie wędrowne.

używać większych ciężarków, by utrzymać przy­ nętę na miejscu. Dobrą alternatywą jest zestaw sptawikowy ze strzępkiem mięsa (najlepiej ze srebrzystego boku makreli) na ruchliwe drapież­ niki, jak okoń, morlesz, makrela, belona. Spinningowanie ze sztuczną przynętą Ten sposób wędkowania stosuje się również w wodach słodkich. Sztuczna przynęta jest pod­ czas łowienia wyrzucana i możliwie żywymi, przerywanymi ruchami ściągana. Spinning jest sportem ciepłej pory roku. Umożliwia często za­ dziwiająco skuteczny połów makreli, belony, rdzawca, czarniaka, troci wędrownej, a w połu­ dniowych rejonach - przede wszystkim labraksa. Przy spinningowaniu w morzu dobry efekt daje następująca metoda. Powyżej sztucznej przynę­ ty należy zrobić na żyłce dodatkową pętlę. Umo­ cować tam jedną z wielu odmian sztucznych przynęt z miękkiego plastyku - krewetkę lub inną. Zamiast plastykowej przynęty można do pętli przywiązać krótki przypon boczny, a na haczyk założyć strzęp mięsa. Sztuczne przynęty z miękkiego plastyku

Estuańa Ujścia rzek, wystawione na działanie pływów, czyli estuaria, są najczęściej terenem bardzo udanych łowów, gdyż o każdej porze przebywa tu wiele ryb. Najbardziej skutecznymi zestawa­ mi połowowymi na tych łowiskach są paternoster i spławik - ten ostatni zwłaszcza na tępo­ głowy. Z uwagi na silne prądy podczas odpły­ wu i przypływu trzeba przy łowieniu z gruntu 269

r^j o

INO

Zasady połowu z brzegu Gatunek ryby

Występowanie

Metoda połowu

Rdzawiec i czarniak

Czysta woda i zazwyczaj skaliste dno; niekiedy również do znalezienia nad dnem piaszczystym. Występują powszechnie w kanale La Manche, w wodach wokół Irlandii, Wielkiej Bryta­ nii i u brzegów Norwegii. Mogą także stać bardzo głęboko przy rafach i skalistych brzegach.

Spinningowanie błystkami wahadłowymi lub woblerami odblaskowymi, szczególnie wzdłuż odcinów skalistego wybrzeża. Przynęty z kawałków mięsa lub wieloszczetów na zestawach jednohaczykowych lub paternoster z dwoma lub trzema haczykami.

Witlinek

Wszystkie typy dna - od skalistego po drobnoziarnisty piasek, ale nie w pełnych wraków ujściach rzek. Witlinek przedkłada chłodniejsze wody i w wodach wokół Wielkiej Brytanii i Irlan­ dii, jak również u wybrzeży Francji i w Morzu Północnym często łapie się na haczyk jako okazyjny przyłów w połowach makreli.

Tam, gdzie niezbędne są dalekie rzuty: zestawy jednohaczykowe. Wszędzie tam, gdzie witlinki podchodzą blisko brzegu, można je łowić zestawem paternoster z 2 haczykami numer 2 lub 4. Najlepsza przynęta: kawałek mięsa z boku makreli lub piaskówka. Idzie również przy połowie makreli na przypon makrelowy z piórkiem.

Wargacz

Przedkłada czyste, ciepłe wody występując jedynie u skalis­ tych wybrzeży. Różne gatunki wargaczy można łowić latem wszędzie u brzegów Wielkiej Brytanii i Irlandii, w kanale La Manche u wybrzeży Francji oraz u brzegów Portugalii i Hisz­ panii. Są one również szeroko rozprzestrzenione w Morzu Śródziemnym.

Najlepsze są zestawy z przelotowym ciężarkiem i z pojedyn­ czym przyponem bocznym. Preferowane przynęty - najbar­ dziej zalecane są piaskówki, mięso małży i skorupiaki.

Płaszczki (różne gatunki)

Wszystkie rodzaje podłoża - od dna piaszczystego po skalis­ te; Lubią czyste wody i występują we wszystkich morzach europejskich.

Zestawy z przelotowym ciężarkiem i z pojedynczym przypo­ nem bocznym. Preferują miękkie kraby po wylince i krewetki; skuteczne są również przynęty z makreli i śledzia,

Labraks

Labraks zasiedla cieplejsze wody, więc nie jest to ryba właś­ ciwa dla obszarów leżących w wyższych szerokościach geo­ graficznych. Mimo to występuje we wszystkich morzach euro­ pejskich z wyjątkiem Morza Północnego i Bałtyku, gdzie jest rzadki lub brak go zupełnie.

Duże haczyki z pokaźną przynętą, jak np. miękki krab po wylince lub duża piaskówka. W przypadku tej ryby dalekie rzuty nie są konieczne, gdyż podchodzi ona w poszukiwaniu pokarmu blisko brzegu. Zestawy jednohaczykowe.

Dorsz

Nad każdym typem podłoża od drobnego piasku po skalisty ru­ mosz przybrzeżny, mola i fiordy. Występuje w niemal całej Euro­ pie - jest zdecydowanie mniej liczny na południu u brzegów Portugalii i Hiszpanii; brak go zupełnie w Morzu Śródziemnym.

Tam, gdzie niezbędne są dalekie rzuty, stosuje się zestawy jednohaczykowe; w innych warunkach można skorzystać z ze­ stawu typu paternoster z dwoma lub trzema haczykami. Naj­ skuteczniejszą przynętą okazuje się najczęściej piaskówka. Dobrymi przynętami mogą być także miękkie skorupiaki po wylince, małe małże i ich miękkie części. Także małe dorsze są chętnie pożerane przez swych większych współplemieńców.

Gładzica

Drobnoziarnisty piasek, muł lub drobny żwir; w żadnym wypadku dno skaliste. Występuje wszędzie tam, gdzie znajduje się prefero­ wane przez nią podłoże.

Dwa lub więcej haczyków w zestawie typu paternoster, gdy gładzice występują licznie (por. zestaw do połowu skarpa). Małe haczyki o numerze 2 lub 4 są w wypadku tej płastugi o małym pyszczku najwłaściwsze. Najlepszą przynętą jest piaskówka.

Żarłacz szary

Czyste, ciepłe wody; w zasadzie jest to ryba, którą można złowić tylko w ciepłych miesiącach letnich. Występuje we wszystkich wodach europejskich poza Bałtykiem. Spotykany zarówno nad dnem piaszczystym, jak i skalistym,

Jednohaczykowy zestaw z przynętą z makreli lub śledzia; chwyta także skorupiaki! Stalowy przypon!

Stornia

Spotyka się ją jedynie na tych łowiskach, gdzie dno jest wolne od skał. Stornia ceni sobie również muliste dno estuariów w ujściach rzek.

Identyczny zestaw połowowy jak w wypadku gładzicy. Doda­ tek barwnego koralika lub skrzydełka obrotówki zaraz nad haczykiem bardzo zwiększa w pewnych okolicznościach szan­ se udanego połowu. Najlepszą przynętą są małe liniejące skorupiaki; poza tym piaskówki.

Makrela atlantycka

W określonych porach roku występuje we wszystkich morzach europejskich. Maksymalny pojaw przypada na pełnię lata i wczes­ ną jesień, gdy woda jest najczystsza i najcieplejsza.

Do sportowego połowu makreli najlepsze jest spinningowanie lekkim wędziskiem. Makrele można łowić również na kawałki mięsa, założone na zestaw ze spławikiem. Najbardziej zna­ nym systemikiem połowowym na makrele jest zestaw wielohaczykowy, zawierający do 9 haczyków, uzbrojonych w piórka lub w podobnego typu zwracające uwagę sztuczne przynęty, a nie wymagający użycia żywych przynęt! (do zastosowania jednak jedynie z łodzi!).

Tępogłów

Najczęściej w miesiącach letnich w płytkich, ciepłych wodach zatok, portów i ujść rzek.

Najlepiej na przynętę z pszennego chleba lub bułki.

Technika i taktyka połowu z łodzi Wędkarz łowiący z todzi dzięki temu, że może się swobodnie przemieszczać, ma dużo więk­ sze możliwości wyszukania swojej zdobyczy od wędkarza łowiącego z brzegu. Gdy ten ostatni musi się w zasadzie ograniczyć do łowienia z gruntu, to dla wędkującego z łodzi otworem stoi połów w przypowierzchniowej i środkowej warstwie toni wodnej. Dzięki swobodzie poru­ szania się może on także spróbować połowu we wszystkich obiecujących łowiskach. Wprawdzie na stosowaną taktykę połowu z ło­ dzi mają również wpływ pływy morskie, wiatr i pogoda, ale wędkarzowi jest znacznie łatwiej dostosować się do zaistniałych warunków. Gdy prąd pływu znosi z miejsca lżejszy cięża­ rek, wędkarz łowiący z łodzi może bez prob­ lemu zwiększać masę obciążenia - do kilogra­ ma lub więcej; możliwości stosowania więk­ szych ciężarków w wypadku połowu z brzegu szybko się kończą. Również w wypadku poło­ wu takich ryb, jak konger, molwa, rekin, skarp, tuńczyk, wędkarz łowiący z łodzi zawsze ma przewagę. Czarter łodzi Większość wędkarzy pragnących łowić z łodzi ma możliwość zapewnienia sobie miejsca na wyczarterowanych w tym celu łodziach. Włas­ ną łodzią dysponuje bowiem bardzo niewielu wędkujących. Wzdłuż wybrzeży europejskich jest wiele portów, gdzie kutry połowowe i ło­ dzie czekają, by zabrać wędkarzy na ryby. Czarter oparty jest zwykle na stawce dziennej. Należy bezwzględnie dowiedzieć się przed wykupieniem miejsca, gdzie znajduje się cel podróży, Są bowiem łodzie, które pozostają blisko portu w zasięgu wzroku, i takie, które płyną kilka godzin, by dotrzeć na oddalone dobre łowiska. W pobliżu portu czeka wędka­

272

rza jedynie umiarkowany sukces - co najwy­ żej parę makreli, ptastug i belon. Ten, kto wybiera się w podróż na wyczarterowanej łodzi, powinien również przed odja­ zdem zapoznać się ze stanem wyposażenia łodzi w sprzęt ratunkowy. Do obligatoryjnego podstawowego sprzętu ratunkowego należą tratwy i kamizelki ratunkowe, z których można skorzystać w razie konieczności. Ten, kto chce być zupełnie pewny, powinien mieć własną nadmuchiwaną kamizelkę ratunkową w baga­ żu lub mieć ją na sobie w czasie wędkowania, zwłaszcza przy niesprzyjającej pogodzie. Najlepsze stanowisko Na łodzi, z której łowi większa liczba wędkarzy, można otrzymać lepsze lub gorsze stanowisko. Najlepsze miejsca do łowienia położone są na dziobie i rufie statku, przy czym rufa jest naj­ korzystniejsza. Wędkarze łowiący z tego stano­ wiska mają największą swobodę ruchów, gdy miejsca wzdłuż bocznej linii statku dają mniej możliwości poszerzenia promienia akcji w lewo lub w prawo, ponieważ inni koledzy wędkarze stoją najczęściej ciasno jeden przy drugim zaj­ mując każdy określoną przestrzeń. Wielu stara się więc, o ile to możliwe, zapewnić sobie stanowisko na dziobie lub rufie. Polówpodprąd Prądy morskie, o ile nie są zbyt silne, można zręcznie wykorzystać do łowienia pod prąd z zakotwiczonej łodzi. Jest to obiecująca suk­ ces taktyka połowowa, która jednak do­ tychczasowemu omówieniu właściwie zadaje kłam. Ale nie ma reguły bez wyjątku, gdyż łowienie pod prąd jest jedyną techniką, przy której rzuca się z łodzi na dużą odległość. Czy tą metodą można łowić czy nie, zależy natura­ lnie od tego, jak wielu wędkarzy znajduje się na łodzi.

Wędkarze na lodzi u brzegów Irlandii

Można użyć wędziska o sztywnej akcji i długo­ ści 3 m, gdyż za jego pomocą wykona się niezbędny rzut. Najbardziej odpowiedni jest tu­ taj zestaw paternoster z nie za długim przyponem bocznym. Gdy łowi się przeciw prądowi, powinno się umieścić styropianowy pływak na przyponie haczykowym w ten sposób, aby po­ dana przynęta unosiła się nad dnem. W zasadzie można łowić pod prąd nad dnem stosunkowo gładkim. Dno skaliste z głazami i wieloma zawadami powoduje częste zaczepy. Taktyka połowu polega na tym, że rzuca się możliwie daleko pod prąd, a nacisk prądu na żyłkę powoduje, że przynęta powoli przesu­ wa się z powrotem w kierunku łodzi. Dzięki temu możemy za każdym rzutem obłowić spo­ rą część dna, mimo że łódź nie rusza się z miejsca. Im silniejszy prąd, tym większego trzeba użyć ciężarka, by przynęta nie była zbyt szybko znoszona.

Łowienie w dryfie Połów z dryfującej, tzn. poruszającej się ło­ dzi, przynosi dobre efekty zwłaszcza w okre­ sach pływów syzygijnych. Dokładnie w tym czasie silny prąd pływów wyzwala w ry­ bach dziką orgię obżarstwa. Powoduje to, że nie ma różnicy w skuteczności między przynętami sztucznymi i naturalnymi - ryby nie mają czasu na ich sprawdzanie i próbo­ wanie. Prąd pływów powoduje dryf łodzi nad łowis­ kiem. Także w czasie łowienia w dryfie jest najlepiej, gdy na pokładzie znajduje się nie­ wielu wędkarzy. Ponieważ łódź dryfuje przy tym w określonym kierunku, wędkarze powin­ ni zarzucić wędki jedynie z burty, która jest skierowana na prąd. Żyłki powinny być ciąg­ nięte w ten sposób za łodzią, przy czym dobry kapitan zawsze tak steruje, by łódź była usta­ wiona poprzecznie do kierunku dryfu, a więc do kierunku prądu.

273

Polów z miejsc po zawietrznej (widok w kierunku prądu) daje największe szanse

Podczas zimowego sezonu połowowego w Devon i Kornwalii łowi się potężnymi zestawami typu paternoster, a jako przynętę zakłada się dwa lub trzy sztuczne węgorze. Przy tym spo­ sobie łowienia potrzebna jest już żyłka o wy­ trzymałości co najmniej 25 kg, gdyż przynętę mogą wziąć naprawdę duże ryby, których ma­ sę w znacznym stopniu musi zrównoważyć żyłka w czasie holu. Inna metoda polega na tym, że łowi się na pojedynczą przynętę na długim przyponie i ty­ lko jednym długim drucianym ramieniu. Do tego celu nadaje się „latająca obroża", ze szczególnie daleko wystającym w bok drucia­ nym ramieniem. Zapobiega to zaczepieniu się bardzo długiego przyponu haczykowego o żył­ kę główną w czasie opadania na dno. Gdy ciężarek osiądzie na dnie, żyłkę zwija się powoli i ciągle, ale nie raptownie. Łowienie w dryfie prowadzi się w zasadzie nad dnem pełnym zawad, jak wraki, rafy i in­ ne. Tam najczęściej przebywają duże ryby. Ale i niebezpieczeństwo zaczepów jest największe. Gdy tylko ciężarek dotknie dna, należy go możliwie szybkimi ruchami korbki kołowrotka uwolnić stamtąd, gdyż inaczej ze­

274

staw zaraz uwięźnie w zawadzie i zostanie urwany. Niestety wysokość prowadzenia zestawu nad dnem musimy ustalić za pomocą prób, niekiedy związanych z licznymi stratami. Ciągnięcie przynęty za łodzią (trolling) Wszędzie w wodach mórz europejskich opłaca się ciągnięcie przynęty za wolno płynącą ło­ dzią. Nawet w Morzu Północnym i w Bałtyku może przynieść powodzenie hol przynęty w drodze z lub na właściwe łowisko. Jako dodatkowy połów można zdobyć w ten sposób piękne trocie, belony i makrele. Trolling pro­ wadzi się ze specjalnie do tego celu zmoder­ nizowanych łodzi, wyposażonych w system ty­ pu downrigger, które najczęściej mogą utrzy­ mywać 4 do 5 żyłek lub z własnej łodzi. W po­ zostałych elementach jest to pełnoprawna te­ chnika połowu, szczególnie skuteczna w łowieniu dużych ryb. Zasadniczą częścią zestawu jest ciężarek, który cały czas przy określonej prędkości utrzymuje się na żądanej głębokości.

agrafką ciężarek. Podobną agrafką przyłącza się przypon haczykowy o długości co najmniej od 6 do 10 m, tak by ryba, którą zaciekawi przynęta była odpowiednio oddalo­ na od pozostałych elementów zestawu. Masa ciężarka użytego do obciążenia zestawu za­ leży od prędkości łodzi. Przynęta powinna znajdować się co najmniej w odległości 20 do 30 m za łodzią, by pozostawała poza strefą wody wzburzonej pracą śruby. Po braniu ryby należy zaraz zatrzymać łódź i ściągnąć wszy­ stkie pozostałe żyłki, by w czasie holowania ryby mieć ze wszystkich stron wolną przestrzeń. Gdy tylko ciężarek dotknie szczytówki wędziska należy je odstawić, a zahaczoną rybę wyciągnąć ręcznie na przyponie. Jeśli trafi się rzeczywiście duży okaz, trzeba bezwzglęnie założyć dla ochrony rąk rękawice robocze. Połów pilkerem Łowienie za pomocą pilkerów jest skuteczne o każdej porze roku. W wodach Morza Północ­ nego i Bałtyku najlepiej łowi się tą metodą dorsza. Pilker, ciężka przynęta sztuczna, jest dostępny w sklepach wędkarskich w niezliczo­ nej ilości odmian kształtów, barw i różnorod­ nej masy. Jest wyrzucany lub opuszczany z ło­ dzi. Także skuteczne bywa łowienie z brzegu za pomocą pilkerów w nadających się do tego miejscach.

Za pomocą pilkerów łowi się dorsza, rdzawca, czarniaka i molwę. Atrakcyjność tej przynęty, której masa może dochodzić do 750 g, można wydatnie zwiększyć dodatkiem kolorowych pa­ sków plastykowych lub przynętą naturalną, np. strzępem mięsa makreli, dowieszonych w koń­ cowej części zestawu. W każdym razie należy zwracać uwagę, żeby do pilkera dowieszony był co najmniej jeden czerwony wabik z plas­ tyku, który swoją barwą i wirowaniem dodat­ kowo zwraca uwagę ryby podczas ściągania przynęty. Pilkera wyrzuca się i po upadku na dno ścią­ ga się go do siebie szarpanymi ruchami, co powoduje najpierw jego żywe uniesienie się ponad dno, a potem opadnięcie. Bardzo skuteczne może okazać się dowiązanie powyżej pilkera krótkiego przyponu bocznego z niedużą, żywo zabarwioną przynętą sztucz­ ną z miękkiego plastyku bądź strzępkiem mięsa makreli. Często ryba „rzuca się" na rzekomo „mniejszą" ofiarę i w ten sposób łapie się na haczyk.

Zestaw do ciągnięcia przynęty montuje się w ten sposób, że do potrójnego karabińczyka na końcu żyłki głównej mocuje się mocną

275

[^

Sprzęt i zestawy połowowe do łowienia z lodzi

O) Gatunek ryby Porty i ujścia rzek (połów z gruntu) Zimnica, gładzica, stornia, dorsz, plamiak

(połów ze spławikiem) Belona, makrela, tępogłów

(spinning) Stornia, zimnica, gładzica, labraks, makrela

Konger żyje często w portach i ujściach rzek, które podlegają pływom

Wędzisko

Kołowrotek

Żyłka

Rozmiary haczyków

Zestaw połowowy

wędzisko pilkerowe długości 2,7-3 m, puste, z włókna szkla­ nego lub węglowego (zależnie od zasobów finansowych)

mały multiplikator lub duży ko­ łowrotek o stałej szpuli

nylonowa 10-15 Ibs (0,25-0,35)

4, 2,1,1/0

zestaw jednohaczykowy (paternoster)

wędzisko pilkerowe długości 2,5 m

mały multiplikator lub duży ko­ łowrotek o stałej szpuli

nylonowa 4-6 Ibs (0,20-0,25)

4,2, 1

spławik przelotowy lub samogruntujący; przynęta z kawałka mięsa, wieloszczeta lub chleba, przynęta z bułki

wędzisko spinningowe długości od 3,00 do 3,50 m

mały multiplikator lub duży kołowrotek o stałej szpuli

nylonowa 10-12 Ibs (0,25)

kotwiczki rozmiarów

wędzisko do połowu z łodzi długości 1,9-2,2 m

multiplikator 4/0

nylonowa 30-40 Ibs (0,55-0,65)

8/0-10/0

(na tępogłowamniejszy)

średnich

błystki różnego typu i wielkości; najlepszy kolor zależy od okoli­ czności. Należy wypróbować, które z nich są najbardziej sku­ teczne! przypon stalowy lub podwójny przypon nylonowy 30-40 Ibs; przy przyponie z pojedynczej żyłki ny­ lonowej musi być ona jeszcze większej wytrzymałości! Duże wahadłówki i jigi z obciążeniem

Potów w pobliżu brzegu Kołowrotki o szpuli stałej są bezużyteczne, gdy przyjdzie łowić w silnym prądzie pływu z dryfującą żyłką (połów z gruntu) Gładzica, zimnica, stornia

wędzisko pilkerowe długości 2,7-3,3 m wędzisko do połowu z łodzi o wytrzymałości 12-15 Ibs

mały lub średni multiplikator

10-15 Ibs (0,25-0,35)

2-4

jednohaczykowy paternoster

Labraks, morlesz, żarłacz szary, dorsz, plamiak, witlinek

wędzisko pilkerowe długości 2,7-3,3 m wędzisko do połowu z łodzi 12-15 Ibs

mały lub średni multiplikator

12-18 Ibs (0,30-0,40)

2-4

jednohaczykowy paternoster

Skarp, płaszczki

wędzisko pilkerowe długości 2,7-3,3 m wędzisko do połowu z łodzi 12-15 Ibs

mały lub średni multiplikator

18-24 Ibs (0,40-0,50)

1/0-2/0

jednohaczykowy paternoster

Ryby ławicowe, jak plamiak, witlinek i makrela

wędzisko pilkerowe długości 2,7-3,3 m wędzisko do połowu z łodzi 12-15 Ibs

mały lub średni multiplikator

20 Ibs (0,45)

2-4

jednohaczykowy paternoster

Konger

wędzisko do połowu z łodzi 30

multiplikator 4/0

3(M0 Ibs (0,55-0,70)

8/0-10/0

przypon stalowy lub żyłka monolityczna odpowiedniej wytrzymałości (por. wyżej)

Ibs Potów na głębokiej wodzie w dryiie

Wszystkie większe gatunki ryb, włącznie z czarniakiem, rdza­ wcem, płaszczkami, skarpem, halibutem, zębaczem pasias­ tym, małymi rekinami, molwą i kongerem

mocne wędzisko spinningowe 3-metrowej długości, wędzisko do połowu z łodzi 30 Ibs

przy tym sposobie połowu należy się liczyć ze złowieniem znacznie większych ryb i to różnych gatunków - w związku z tym sprzęt musi być odpowiednio mocniejszy multiplikator średniej wielkości 15-30 Ibs 1/0,2/0 zestaw z latającą obrożą (o ba(Abu Garcia Ambassadeur (0,45-0,55) rdzo daleko wystającym w bok 7.000-10.000, Penn 4/0-6/0 lub drucianym ramieniu, z długim innej marki) przyponem) z jedohaczykowym przyponem. Na skarpa specjal­ ny zestaw połowowy z 2-3 ha­ czykami

Połów zestawem latającej obroży (Flying Collar)

ro •NI

Rdzawiec, czarniak, morlesz, witlinek, żarłacz szary, pla­ miak, molwa, dorsz, skarp

mocne wędzisko spinningowe 3-metrowej długości wędzisko do połowu z łodzi 30 Ibs

multiplikator średniej wielkości (Abu Garcia Ambassadeur 7.000-10.000 lub innej marki)

18-24 Ibs (0,40-0,50)

3/0-6/0

przypon 15-18 Ibs; jedno- lub wielohaczykowy paternoster

20-30 Ibs (0,45-0,55)

3/0-6/0

latająca obroża

Mustel

wędzisko do połowu z łodzi 12, 15,20 Ibs

multiplikator 4/0

20-36 Ibs (0,45-0,60)

3/0-6/0

jednohaczykowy zestaw z przyponem stalowym

Konger

wędzisko do połowu z łodzi 30

multiplikator 3/0

30-60 Ibs (0,55-0,70)

8/0-10/0

jednohaczykowy zestaw z przy-

multiplikator 6/0

50-«0 Ibs (0,75-0,85)

12/0

jednohaczykowy zestaw z przy-

10/0-12/0

duże jigi, przynęta z mięsa ryb

2/0-4/0

zestaw z przelotowym ciężar-

Ibs Raja gładka (płaszczka naga)

wędzisko do połowu z łodzi 50

Ibs Halibut

ponem stalowym

ponem stalowym

Polów nad wrakami Największe okazy ryb, które w ogóle można złowić, są do schwytania właśnie nad wrakami Morlesz bogar i morlesz krwisty, rdzawiec, czarniak, molwa,

wędzisko do połowu z łodzi

multiplikator 4/0-6/0

20-30 Ibs

30-40 Ibs (0,55-0,70)

kiem z przynętą z kawałka mię-

konger Tawrosz, żarłacz błękitny

sa lub sztuczną wędzisko do połowu z łodzi

multiplikator 4/0

20-30 Ibs Lamna śledziowa, kosogon

wędzisko do połowu z łodzi

20-40 Ibs

10/0-12/0

(0,45-0,70) multiplikator 6/0

przypon stalowy długości co najmniej 4,00 m

12/0

30-50 Ibs

przynęta z makreli lub innej ryby

odpowiedniej

wielkości,

pozostawiać smugę zapachową z zanęty morskiej z odpadków (Rubby dubby); przypon stalo­ wy 4,00-6,00 m Ostronos atlantycki (połowy Big-Game)

wędzisko do połowu z łodzi 50-80 Ibs (najmocniejsze dla wód euro­ pejskich)

multiplikator 9/0

80 Ibs (0,90)

12/0

przypon stalowy długości co najmniej 6 m

tycydów szeroko stosowanych w rolnictwie, jest przenoszonych przez atmosferę do Mo­ rza Północnego. Corocznie blisko 70 0001 organicznych związ­ ków odpadowych, w tym wiele chloropochod­ nych, wywozi się specjalnymi statkami na otwarte morze. Wyrzucanie radioaktywnych substancji do morza zostało tymczasem za­ kazane. Główny problem, jaki się pojawił obecnie, to niekontrolowane wycieki z za­ kładów wzbogacania paliwa jądrowego, do których dochodzi nad Morzem Irlandzkim i w Normandii. Nieznana, ale z pewnością znaczna ilość od­ padów jest wyrzucana do otwartego morza z przepływających statków. Szkło, plastyk, or­ ganiczne śmieci i ścieki dodatkowo zanieczy­ szczają morze. Fakt, że na statkach są spec­ jalne pojemniki na odpadki, nie przeszkadza w tym, by szły one po prostu za burtę. Znacz­ ny problem stanowi zanieczyszczenie mórz wyciekami ropy naftowej. Spektakularne katastrofy zbiornikowców są za to odpowie­ dzialne w małym stopniu. Znacznie więcej szkody nieustannie przynosi czyszczenie sta­ tków, które nielegalnie wypompowują do mo­ rza resztki ropy i smarów. Ponad połowa docierających do morza pozostałości ropy i jej pochodnych spływa z lądu do mórz rze­ kami i dociera z powietrzem. Szacuje się, że tylko Morze Północne zanieczyszczane jest w ten sposób przez 5000001 szkodliwych związków tego rodzaju. W trudnej do oszacowania liczbie ofiarą cho­ Spaliny w powietrzu i kwaśne deszcze zawie­ roby olejowej padają przede wszystkim rające szkodliwe produkty cywilizacji, jak ptaki morskie. Płetwonogie i niektóre gatunki związki siarki, fosforu i azotu, opadają do ryb morskich również ulegają zatruciu i ich Morza Północnego w ilości ponad 100 0001 istnienie jest zagrożone. Wielkopowierzchrocznie. Szacuje się, że 18001 samych tylko niowe plamy olejowe na morskich płyci­ chloropochodnych węglowodorów z niepeł­ znach wskutek wypadków statków miałyby nych procesów spalania, jak również z pes­ katastrofalne, nieprzewidywalne w skutkach Ciągle jeszcze znaczącą rolę odgrywa skła­ dowanie odpadów przemysłu chemicznego, np. z produkcji dwutlenku tytanu. W dużych ilościach odprowadzane są tu takie odpady, jak rozcieńczony kwas siarkowy i siarczan żelaza, w połączeniu z wieloma innymi sola­ mi metali. Od 1969 r. zrzucano rocznie 25 km na północny zachód od Helgolandu od 500000 do 7500001 takich odpadów. Jeszcze w 50000-krotnym rozcieńczeniu wodą morską są one niewątpliwie szkodliwe dla organi­ zmów morskich. Przepisy EWG dotyczące ty­ tanu nakazują tymczasem stopniową redu­ kcję tego składowania. Postęp we wtórnym wykorzystaniu rozcieńczonych kwasów także umożliwia zmniejszenie ich zrzucania do wód morskich. Również składowanie osadów pościekowych stwarza problemy, gdy zawierają zbyt dużo szkodliwych związków. Miasto Hamburg odprowadza muł ze swoich osadników do morza już od 20 lat - rocznie blisko 300 000 ton. Wielka Brytania składuje w Morzu Pół­ nocnym rocznie wiele milionów ton osadów ściekowych. Olbrzymie ilości metali, w tym metali cię­ żkich, jak również szkodliwych związków organicznych są odprowadzane rzekami do Morza Północnego. Około 300 000 t róż­ nych azotanów, które corocznie dostają się tą drogą do morza, prowadzi do eutrofizacji, czyli przenawożenia, oraz niedotlenienia jego wód wskutek zwiększonej aktywności bakterii.

280

działanie na ekosystem. Ogromnych połaci mórz skażonych szkodliwymi związkami nie można byłoby wówczas praktycznie przywrocić do życia. Tak jak zamieranie lasów na lądach przebiega

niezauważalnie dla ogółu, tak należy się obawiać wywołanego wielu przyczynami „załamania" w najsilniej przez cywilację skażonych morzach przybrzeżnych. Dalekosiężne skutki są nie do przewidzenia.

We wszystkich środowiskach morskich ważną rolę ekologiczną odgrywają pasożyty. Pobierają pokarm z ciała żywiciela, uszkadzając je i prowadząc do jego osłabienia. Nie doprowadzają jednak w zasadzie do jego śmierci. Pasożyty wewnętrzne żyją dłuższy czas we wnętrzu innego organizmu, pasożyty zewnętrzne przyczepiają się z zewnątrz do swojego gospodarza. Ryby morskie i słodkowodne są atakowane zarówno przez przyczepiające się na stale organizmy pasożytnicze (pasożyty stacjonarne) o najczęściej uwstecznionych narządach ruchu, jak rów­ nież przez pasożyty okresowe, poszukujące żywiciela co jakiś czas jedynie w celu pobrania pokarmu. Do tej ostatniej grupy należą morskie równonogi pasożytnicze z rodziny Aegidae. Na ilustracji pokazano dwa bardzo różnej wielkości osobniki na głowie wargacza. Ich opływowe, spłaszczone ciało czyni je dobrymi pływakami Przednie trzy pary odnóży piersiowych są zakończone iglastymi pazurkami czepnymi Przekształconym w kłujkę aparatem gębowym przebijają skórę ryby i wsysają płyny ustrojowe do silnie rozszerzającego się jelita. Równonogi należą do gromady skorupiaków.

281

Wykaz gatunków Opisy gatunków - na oznaczonych stronach Acantholabrus pal/oni Agonidae 184 Agonus cataphractus Albakora 138 Alopias vulpinus 14

:&.?>4febaitE-

Połów z klifu [Madera] Autorzy fotografii:

Dr G. Ewald: s. 6,208,219,221, (na górze), 221 (na dole), 223,281. Irish Tourist Office: s. 273. C. Militz: s. 218,229 (na dole po lewej), 229 (na dole po prawej), 232,234,235,238,239,258, C. W. Schmidt-Luchs: s. 226,230,233, 236,240,241, 244,248, 253,261, 265,267, 282.

184

Alopiidae 14 Aloza finta 52 A/osa alosa 52 Alosa faliax 52 Amarel 94 Amia 110 Amia ca lv a 110 Ammodytes marinus 148 Ammodytes tobianus 148 Ammodytidae 148 Anarchias grasii 58 Anarchichadidae 162 Anarchichas denticulatus 162 Anarchichas lupus 162 Anarchichas minor 162 Anguilla anguilla 58 Anioł morski 26 Anthias anthias 86 Antias 86 Antigonia capros 78 Aphia minuta 170 Aphya minuta 170 Apogon 84 Apogon czarnopłetwy 84 Apogon imberbis 84 Apogon nigripinnis 84 Apogontdae 84 Apogonowate 84 Argentina silus 56 Argentina sphyraena 56 Argentinidae 56 Argentyna smukła 56 Argentyna wielka 56 Argentynowate 56 Argyrosomus regius 104 Ariosoma balearicum 58 Arnoglosa czupurka 192 Arnoglosa laterna 192 Arnoglosa trepa 192 Arnog/ossus imperialis 192 Arnoglossus kessieri 192 Arnogiossus laterna 192 Arnoglossus rueppeli 192 Arnoglossus thori 192 Aspitrigla cuculus 174 Aspitrigla obscurus 174 Ateryna 62 Aterynokształtne 5, 62 Aterynowate 62 Atherina presbyter 62 Atherinidae 62 Auxis rochei 140 Auxis thazard 140 Awior 62

282

126

Babka bycza 164 Babka czarna 164 Babka czarnoplamka 168 Babka głębokowodna 166 Babka kryształowa 170 Babka lira 166 Babka mała 166 Babka niebieskożółta 166 Babka obła 164 Babka olbrzymia 164 Babka piaskowa 166 Babka pisana 168 Babka przezroczysta 170 Babka skalna 164 Babka wielkołuska 166 Babkowate 146, 164-170, 204 Balistes carolinensis 202 Balistidae 202 Barakuda atlantycka 82 Barakuda europejska 82 Barakuda złocistopasa 82 Barakudowate 5, 82 Barbata 86 Barel 144 Barwę na 86 Barwena molukańska 86 Barwena złotopasa 86 Barwenowate 86 Bekaśnik 72 Bekaśnik drobny 72 Bekaśnikowate 72 Belona 60 Belona popolita 60 Belone belone 60 Belone belone belone 60 Belone belone euxini 60 Belone belone gracilis 60 Belonidae 60 Belonokształtne 5, 60-62 Belonowate 60 Berycidae 80 Beryks krępy 80 Beryks wspaniały 80 Beryksokształtne 5, 80 Beryksowate 80 Beryx decadactylus 80 Beryx splendens 80 B/enniidae 150 Blennius gattorugine 150 Blennius ocellaris 150 Blennius pholis 152 Blennius tentacularis 150 Bogar 98 Boops boops 98 Bops 98 Bothidae 190 Bothus pantherinus 192 Bothus podas 192 Bothus podas maderensis 192 Bothus podas podas Brama 112

192

Brama srebrzysta 112 Brama brama 112 Bramidae 112 Bramowate 112

Brązosz 26 Brązoszowate 26 Brosma 160 Brotula 70 Brotula 70 Brotulidae 70 Brotulowate 70 Brzytwiak atlantycki 130 Buglossidium luteum 200 Callanthias ruber 86 CalHonymidae 146 Callionymus lyra 146 Callionymus maculatus 146 Campogramma glaycos 110 Capros aper 78 Capreidae 78 Carangidae 108 Carapidae 70 Carapus acus 70 Carcharhinidae 20 Carcharodon carcharias 12 Cefalokształtne 5 Cefalowate 84 Centracanthidae 102 Centro/abrus exoletus 126 Centrolabrus trutta 126 Centrolophidae 144 Centrolophus niger 144 Cepola macrophthalma 114 Cepolidae 114 Cetorhinidae 14 Cetorhinus maximus 14 Chamsa 54 Cheilopogon heterurus 62 Cheilopogon pinnatibarbatus%2 Cnelon grubowargi 84 Cbelon labrosus 84 Chimaera monstrosa 50 Chimaeridae 50 Chimera 50 Chimerokształtne 5. 50 Chimerowate 50 Chirolophis ascanii 158 Chromis kasztanowy 114 Chromis chromis 114 Ciernikowate 72 Ciernikokształtne 5, 72 C/inidae 154 Clinitrachus argentatus 154 Clupeidae 52 Clupea harengus 52 Conger conger 58 Congridae 58 Coris julis 128 Coryphaena equiselis 112 Coryphaena hippurus 112 Coryphaenidae 112 Coryphob/ennius galerita 152 Coryphopterus flavescens 168 Cottidae 182 Crenilabrus latus 122

quinquemacu-

283

Crystalogobius Hneans 170 Ctenolabrus rupestris 126 Cyclopteridae 186 Cyclopterus lumpus 186 Cypselurus heterurus 62 Czarniak 64, 68 Czarnobok 90 Czupurka 192

Etmopterus spinax 24 Euthynnus pelamis 140 Euthynnus quadripunctatus 140 Eutrigla gurnardus 174 Exocoetidae 62 Exocoetus volitans 62 Exocoetus obtusirostris 62

Dactylopteridae 176 Dactyłopterus volitans 176 Dalatiidae 22 DasyatHdae 48 Dasyatis centrowa 48 Dasyatis pastinaca 48 Dasyatis vlolacea 48 Dennik 186 Dennikowate 186 Dentex dentex 100 Dentex gibbosus 100 Dentex macrophthalmus 100 Dentex maroccanus 100 Diana 144 Dianowate 144 Diplecogaster bimaculata

Falik 148 Fierasfer 70 Fierasferowate 70 Flądra 194 Flądrowate 194-198

204 Diplodus annularis 94 Dip/odus cervinus 94 Diplodus sargus 94 Diplodus vulgaris 94 Dfugoszpar14 Długoszparowate 14 Dobijak 148 Dobijak nagi 148 Dobijak niebieski 148 Dobijakowate 148 Dorada 94 Dorsz 64, 66 Dorsz bałtycki 66, 68 Dorszokształtne 5, 64-68 Dorszowale 64-68 Drętwa brunatna 30 Drętwa pawik 30 Drętwa pstra 30 Drętwokształtne 5, 30 Drętwo watę 30 Drum iberyjski 106 Drum kanaryjski 106 Dryfiak meduzojad 144 Dryfiak okrągły 144 Dubiel 92 Dwurożek 184

Echeneiidae 202 Echeneis naucrator 202 Echiodon 70 Echiodon śródziemnomors­ ki 70 Echiodon dentatus 70 Echiodon drummondi 70 Enchelyopus cimbrius 68 Engrau/is encrasicolus 54 Engrau/idae 54 Entelurus aequoreus 76 Epinephelus alexandrinus 88 Epinephe/us guaza 88

284

Gadidae 64 Gadus morhua 66 Gadus morhua ca/larias 66 Galeorhinus galeus 20 Gaieus melostomus 18 Garbikowate 114 Gasterosteidae 72 Glyptocephalus cynoglossus 196 Gładzica 194 Gładzica bałtycka 194 Głąbik Vahla 160 Głowaczowate 182-184 Głowik Vahla 160 Głowomłot pospolity 22 Gobiesocidae 204 Gobiidae 164 Gobius cobitis 164 Gobius niger 164 Gobius paganellus 164 Gobiusculus flavescens 168 Granik smugowy 88 Granik wielki 88 Gromadnik 56 Grotnik czerwony 204 Grotnik dwuplamisty 204 Grotnikokształtne 5, 204 Grotnikowate 204 Gymnammodytes cicerel/(75 148 Gymnammodytes

semisąu-

amatus 148 Gymnothorax maderensis 58 Gymnura altavela 48 Gynopterus sp. 70 Halibut Halibut Halibut Halibut Halibut

104 atlantycki 198 biały 160, 198 czarny 160, 198 niebieski 198

Heiicolenus dactyłopterus 180 Heiicolenus dactyłopterus lahillei 180 Heptranchias perło 8 Hexanchidae 8 Hexanchus griseus 8 Hippocampus hippocam­ pus 74

Hippocampus ramu/osus 74 Hippog/ossoides platessoides 198 Hippogtossoides platessoides Hmandoides 198 Hippoglossus hippoglossus 198 Hirundichthys rondeleti 62 Hypacanthus amia 110 Hyperoglyphe perciformis 144 Hyperoplus

lanceo/atus

148 Ice/us bicornis Iglicznia 74 Iglicznia Iglicznia Iglicznia Iglicznie

184

krótkopyska 74 mała 74 wielka 74 72

Igliczniokształtne 5, 72-76 Igliczniowate 74-76 Ig lik 74 Istiophoridae 142 Istiophorus p/atypterus Isurus oxyrinchus 10 Isurus paucus 10

142

Jaskroń 126 Jaskroń trociak 126 Kabryl 90 Kantar 100 Kapelan 56 Kaprosz 78 Kaprosz karo 78 Kaproszowate 78 Karap europejski 70 Karap śródziemnomorski 70 Karapowate 70 Kardynałki morskie 84 Karmazyn atlantycki 180 Karmazyn montela 180 Karmazynek 180 Kielczak marokański 100 Kielczak wielkooki 100 Kielec 100 Kielec garbacz 100 Kielec właściwy 100 Kinglip 70 Klinek orzęsiony 154 Klinek srebrny 154 Klinkowate 154 Kłówka pasiasta 126 Kolcoskór 26 Kolczak czarny 24 Koleńiokształtne 5, 22-26 Koleniowate 24 Koleń piaskowy 24 Koleń pospolity 24 Konger 58 Konger białopletwy 58 Kongerowate 58 Koryfena 112

Koryfena mała 112 Koryfenowate 112 Korys 128 Korys donceta 128 Kosogon 14 Kosogonowate 14 Król śledziowy 82 Kulbak 104, 198 Kulbak czarny 104, 198 Kulbin 104 Kulbin czarny 104 Kulbinowate 104-106 Kur czterorogi 182 Kur diabeł 182 Kur głowacz 182, 184 Kur karlik 184 Kur rogacz 182 Kurek czerwony 172 Kurek jeżyk 172 Kurek napłon 174 Kurek pręgopłetwy 172 Kurek sinopłetwy 174 Kurek szary 174 Kurkowate 172-176

Labridae 116 Labrisomus nuchipinnis 154 Labrus bergylta 116 Labrus bimacu/atus 116 Labrus merula 118 Labrus viridis 118 Lamna ditropis 12 Lamna nasus 12 Lamna dwustępkowa 12 Lamna śledziowa 10,12 20 Lamnidae 10 Lamnowate 10-12 Lampriidae 80 Lampris guttatus 80 Lappane/la fasciata 126 Lappanella his 126 Laskara, 200 Laterna 192 Lemargo 22 Lepadogaster lepadogaster 204 Lepadogaster lepadogaster lepadogaster 204 Lepadogaster lepadogaster purpurea 204 Lepidopus caudatus 156 Lepidorhombus boscii 190 Lepidorhombus whiffiagonis 190 Lepidotrigla cavillone 172 Lepidotrigla dieuzeidei 172 Lesueurigobius friesii 166 Lesueurigobius sanzoi 166 Lesueurigobius suerii 166 Lichia długopyska 110 Lichia amia 110 Likod Vahla 160 Likosar 160 Likowal 160 Liksowate 22

Limanda limanda 194 Lin 122 Liparididae 186 Liparis Hparis 186 Liparis montagui 186 Lipophrys pholis 152 Lira 146 Lira kalion 146 Lirowate 146 Lis morski 14 Lisica 184 Lisicowate 184 Lithognathus mormyrus 96 Lophiidae 206 Lophius budegassa 206 Lophius piscatorius 206 Lumpenidae 158 Lumpenus lampretaeformis 158 Lumpenus lampretaeformis serpentinus 158 Lumpenus maculatus 158 LuMaridae 144 Luvarus imperialis 144 Lycenchelys sarsi 160 L ycodes vahli 160 Lycodontis anatinus 58 Lycodontis unico/or 58 Lycodontis vicinus 58 Łososiokształtne 5, 56 Łososiowate 56 Lupacz 66 Macrorhamphosidae 72 Macrorhamphosus gracilis 72 Macrorhamphosus scolopax 72 Makaka nigricans 142 Makajra błękitna 142 Makrela atlantycka 136 Makrelowate 136-140 Makrelosz 60 Makreloszowate 60 Mallotus viilosus 56 Mantowate 50 Marlin biały 142 Marlin błękitny 142 Marlin śródziemnomorski 142 Melanogrammus aeglefinus 66 Merlangius merlangus 64 Merlangius merlangus euxinus 64 Merlucciidae 68 Merluccius merluccius 68 Microchirus ocellatus 200 Microchirus variegatus 200 Microstomus kitt 196 Miecznik 142 Miecznikowate 142 Młot, 22 Młotowate 22 Mobula 50

Mobula mobula 50 Mobulidae 50 Mola mola 206 Molidae 206 Molva dipterygia dipterygia 68 Mo/va dipterygia macrophta/ma 68 Molva mo/va 68 Molwa 68, 160 Molwa niebieska 68 Moiwiniec 68 Molwiniec śródziemnomor­ ski 68 Molva molva 68 Monochirus hispidus 200 Morlesz bogar 98 Morlesz krwisty 98 Morlesz pręgowany 96 Morlesz szkarłatny 98 Morszczuk 68 Morszczukowate 68 Motela 68 Muraena helena 58 MugiHdae 84 Mugilokształtne 5 Mugilowate 84 Mullidae 86 Mullus barbatus 86 Mullus surmuletus 86 Muraena helena 58 Muraenidae 58 Murena brunatna 58 Murena śródziemnomorska 58 Murenowate 58 Mustel gwiaździsty 18 Mustel siwy 18 Mustel śródziemnomorski 18 Mustelowate 18-20 Mustel u s aster ias 18 Mustelus mustelus 18 Mustelus punctulatus 18 Myliobatis aquila 48 Myliobatididae 48 Myoxocephalus ąuadricornis 182 Myoxocephalus 182 Myoxocephalus groenlandicus

scorpius scorpius 182

Nagład 188 Nagładowate 188, 190 Najeżkokształtne 5, 202 Naucrates ductor 110 Nawęd 206 Neogobius melanostomus 164 Nerophis lumbriciformis 76 Nerophis maculatus 76 Nerophis ophidion 76 Nibywyślizg 70 Niegładzica 198 Niegładzica europejska 198

285

Phrynorhombus Oblada 96 Oblada melanura 96 Oczlica 200 Oczyk 152 Odontaspidae 10 Odontaspis taurus 10 Ogończa fioletowa 48 Ogończa pastynak 48 Ogończa pelagiczna 48 Ogończa zachodnia 48 Ogończowate 48 Okonioksztaltne 5, 82-170 Ophidiidae 70 Ophidion barbatum 70 Ophidion broussoneti 70 Ophidion mchei 70 Orcyn 136 Orcynopsis unicolor 136 Orleniowate 48 Orleń afrykański 48 Orleń pospolity 48 Orłoryb 104 Osmeridae 56 Ostrobok pospolity 108 Ostrobok śródziemnomorski 108 Ostrobokowate 108-110 Ostronos atlantycki 10 Ostronos długopłetwy 10 Ostropłetwcowate 156 Ostropłetwiec 156 Ostrosz 132 Ostrosz drakon 132 Ostrosz sieklik 132 Ostrosz wipera 134 Ostrosz żmijka 134 Ostroszowate 132-134 Oxynotidae 26 Oxynotus centrina 26 Oxynotus paradoxus 26

Pagellus acarne 98 Pagellus bogaraveo 98 Pagellus erythrinus 98 Pagrus 92 Pagrus różowy 92 Pagrus pagrus 92 Palon 126 Pałasz ogoniasty 156 Pałaszowate 154 Papugoryby 130 Parablennius gattorugine, 150 Parablennius

tentacularis,

150 Paralipophrys

trigloides,

152 Parophidion vassali 70 Parposz 52 Patelnica 48 Pelamida 136 Pelor 86 Peristedion cataphractum 176 Pholiidae 156 Pholis gunnellus

286

156

nonegi-

cus 190 Phrynorhombus regius Pierzyk 152 Pilot 110. 112 Pila 28 Pila drobnozębna 28 Pilczyk 90 Piłogon 18 Piloksztattne 5. 28 Piłowate 28 Pingel 184 Piotrosz 78

190

Raja białoplama 34, 36 Raja bruzdowana 46

Piotroszoksztattne 5, 78 Piotroszowate 78 Piórkosz 158 Plamiak 64, 66, 68 Platichthys flesus 194 Pleuronectes platessa 194 Pleuronectes platessa baltica 194 Pleuronectidae 194 Plastugoksztattne 5,

104,

188-200 Płaszczka nabijana 34, 38 Płaszczka naga 38 Płaszczka promienista 38 Płaszczki 8, 18, 28-50 Płaszczki właściwe 32-46 Pławikonik 74 Pławikonik sargassowy 74 Pławikoniki 72 Pocierniec 72 Podeszwica 200 Podnawka 202 Podnawkowate 202 Podnawkowce 5 Podnawkoksztattne 5, 202 Pollachius pollachius 64 Pollachius virens 64 Polyprion americanus 88 Pomacentridae 114 Pomatomidae 106 Pomatomus saltator 106 Pomatoschistus microps 166 Pomatoschistus 166 Pomatoschistus

Ptaszorowate 60, 62 Ptaszyca 48 Ptera 188 Pterycombus brama 112 Pteromylaeus bovinus 48 Puntazzo puntazzo 92 Pysoń smukły 102 Pysoń wygrzbiecony 102

minutus nonegicus

166 Pomatoschistus pictus 168 Pompil 144 Pompilowate 144 Prażma 94 Prażmowate 92-100 Pręgatka 200 Prionace glauca 20 Pristidae 28 Pristis pectinatus 28 Pristis pristis 28 Przeraża 50 Psetta maeotica 188 Psetta maxima 188 Pseudaphya ferreri 170 Ptaszor 62 Ptaszor krótkopyski 62

Raja ciernista 34 Raja czarnobrzucha 40 Raja drobnooka 36 Raja Raja Raja Raja

dwuplama 42 gładka 38, 40 głębinowa 46 gwiaździsta 32, 36

Raja kosmata 40 Raja listnik 44 Raja maltańska 42 Raja motyl 32, 42 Raja nabijana 34, 38 Raja nakrapiana 36, 38 Raja Raja Raja Raja

ostronosa 40 piaskowa 42 plamista 36, 46 promienista 38

Raja siwa 44 Raja alba 44 Raja asterias 32 Raja batis 38 Raja brachyura 34 Raja circularis 42 Raja clavata 34 Raja fullonica 40 Raja lyllae 44 Raja lintea 46 Raja melitensis 42 Raja microocellata 36 Raja miraletus 32 Raja montagui 36 Raja naeyus 42 Raja nidarosiensis 40 Raja oxyrinchus 40 Raja polystigma 46 Raja Raja Raja Raja

radiata 38 rondeleti 40 radula, 46 undulata 46

Rajidae 32 Rajokształtne 5, 32-46 Rajowate 32-46 Raszpla ciernista 26 Raszpla plamista 26 Raszpla zwyczajna 26 Raszplowate 26 Rdzawiec 64, 68 Regalecidae, 82 Regalecus glesne 82 Reinhardtius hippoglossoides 198 Rekin ludojad 12 Rekin młot 22 Rekin olbrzymi 14 Rekin polarny 22

Rekin słoneczny 14 Rekinek panterka 16 Rekinek plamisty 16 Rekinek psi 16 Rekinkowate 16-18 Rekinokształtne 5, 10-22 Rekiny 8-26, 28 Rekiny płaszczkogębe 18 Remora 202 Remora remora 202 Rhinobatidae 28 Rhinobatos cemicuius 28 Rhinobatos rhinobatos 28 Rocha 28 Rocha czarnobroda 28 Rochoksztattne 5, 28 Rochowate 28 Rogatnica 202 Rogatnicowate 202 Ryba pilot 110 Ryba pita 28 Ryby latające 62 Sal pa 98 Sałaka 52 Samogłoksztattne 5, 206 Samogłowowate 206 Samogłów 206 Sarda sarda 136 Sardela europejska 54 Sardelowate 54 Sardina pilchardus 54 Sardinella aurita 54 Sardynela atlantycka 54 Sardynka europejska 54, 56 Sargus 94 Sarpa saipa 98 Scaridae 130 Schedophilus medusophagus 144 Schedophilus ovaiis 144 Sciaena umbra 104 Sciaenidae 104 Scomber scombrus 136 Scomberesocidae 60 Scomberesox saurus 60 Scombridae 136 Scophthalmidae 188, 190 Scophthalmus rhombus 188 Scorpaena loppei 178 Scorpaena notata 178 Scorpaena porcus 178 Scorpaena scrofa 178 Scorpaenidae 178 Scyliorhinidae 16 Scy/iorhinus canicula 16 Scyliorhinus stellaris 16 Sebastes marinus 180 Sebastes mente/la 180 Sebastes viviparus 180 Sebdak180 Seriola 98. 108 Seriola długopłetwa 108 Seriola olbrzymia 108 Seriola zebra 108

Seriola dumeri/i 108 Seriola rivoliana 108 Seriola żonata 108 Serranidae 86 Serranus atricauda 90 Serranus cabrilla 90 Serranus hepatus 90 Serranus scriba 90 Siedmioszpar szpiczastogłowy 8 Sieklik 132 Sierpik Blocha 110 Sierpik okrągły 110 Siwosz 18 Skaber134 Skaberowate 134 Skalik 126 Skarp 188 Skarp cętkowany 192 Skarp czarnomorski 188 Skarp śródziemnomorski 192 Skarpiowate 190 Skarpowate 190-192 Skarusowate 130 Skorpena 178 Skorpena brązowa 6, 178 Skorpena najeż 178 Skorpenoksztattne 5,172-186 Skorpenowate 178-180 Skrzelowka 122 Skrzydiak pospolity 48 Skwat 26 Smagła 112 Smagła mała 112 Smaglowate 112 Smuklica 190 Smukiica plamista 190 Solenichthyes 72 Sola 192, 200 Sola czarnopłetwa 200 Sola laskara 200 Sola zwyczajna 200 Solea kleini 200 Solea lascaris 200 Solea solea 200 Solea vulgaris 200 Soleidae 200 Soletka 200 Solowate 200 Somniosus microcephalus 22 Somniosus rostratus Sparidae 92

22

Sparisoma cretense 130 Sparus auratus 94 Sparus pagrus 92 Sparysoma kreteńska 130 Sphyraena chrysotaenia 82 Sphyraena sphyraena 82 Sphyraena viridensis 82 Sphyraenidae 82 Sphyrna zygaena 22 Sphyrnidae 22 Sp/cara meana 102 Spicara smaris 102

Spinachia spinachia 72 Spondyliosoma cantharus 100 Sprattus sprattus 52 Sprattus sprattus balticus 52 Squalidae 24 Squalus acanthias 24 Squalus biainvillei 24 Squatina aculeata 26 Squatina oculata 26 Squatlna squatina 26 Squatinidae 26 Stichaeidae 158 Stornia 194 Strojnik 80 Strojnikokształtne 5. 80-82 Strojnikowate 80 Strwolotka 176 Strwolotkokształtne 5 Strwolotkowate 176 Strzępiel pisarz 90 Strzępielowate 86-90, 180 Stychejka pierzasta 158 Stychejkowate 158 Stynkowate 56 Sygnathidae 74 Sygnathus abaster 74 Sygnathus acus 74 Sygnathus acus rubescens 74 Sygnathus rostellatus 74 Sygnathus typhle 74 Symphodus cinereus 124 Symphodus mediterraneus 120 Symphodus melanocercus 124 Symphodus melops 120 Symphodus ocellatus 124 Symphodus roissali 122 Symphodus rostratus 124 Symphodus tinca 122 Szczeciniatka 200 Sześcioszpar szary 8 Sześcioszparokształtne 5, 8 Sześcioszparowate 8 Szkarłacica 196 Szprot 52 Szprot bałtycki 52

Śledziokształtne 5, 52-54 Śledziowate 52-54 Śledź 52, 56 Śledź atlantycko-skandynawski 52 Śledź bałtycki 52 Śledź szelfowy 52 Ślizg 152 Ślizg czubaty 152 Ślizg długoczułkowy 150 Ślizg kurek 152 Ślizg nakrapiany 152 Ślizg oczyk 150 Ślizg prążkowany 150 Ślizgowate 150-152, 156

287

Ślizgowiec nakrapiany 152 Ślizgowiec oczyk 150 Śród ko I co watę 102 Świrena 82 Taeniura grabata 48 Talasoma pawia 128 Tasergal 106 Tasergalowate 106 Tasza 186 Taszowate 186 Taśmiak 158 Taśmiak długi 158 Taśmiak pstry 158 Taśm i ako watę 158 Taurulus bubalis 182 Taurulus liiljeborgi 184 Tawrosz piaskowy 10 Tawroszowate 10 Tazar140 Tazar marun 140 Tetrapterus albidus 142 Tetrapterus beione 142 Tęczak 128

Trójpłetwik skoczek 154 Trójpłetwik żółty 154 Trójpłetwikowate 154 Tunek 140 Tunek atlantycki 140 Tunek pasiasty 140 Tuńczyk 138 Tuńczyk biały 138 Tuńczyk błękitnopłetwy 138 Turbot 188 Turbot czarnomorski 188 Turbotek norweski 190 Turbotek plamisty 190 Upeneus asymetricus 86 Upeneus moluccensis 86 Umbrina canarensis 106 Umbrina cirrosa 106 Umbryna 106 Umbryna kanaryjska 106 Uranoscopidae 134 Uranoscopus scaber 134 Wargacz czarnoogonowy

Tępogłów grubowargi 84 Thalassoma pavo 128 Thunnus alalunga 138 Thunnus thynnus 138 Tinca tinca 122 Tłuściei 186 Tobiasz 148 Tobiasz niebieski 148 Torpedinidae 30 Torpedo marmorata 30 Torpedo nobifiana 30 Torpedo torpedo 30 Trachina 132 Trachinidae 132 Trachinotus blochi 110 Trachinotus ovatus 110 Trachinus araneus 132 Trachinus draco 132 Tracbinus radiatus 132 Trachinus vipera 134 Trachipteridae 82 Trachipterus arcticus 82 Trachipterus trachipterus 82 Trachurus mediterraneus

124 Wargacz kniazik 116 Wargacz linek 122, 124 Wargacz melops 120 Wargacz merula 118 Wargacz ocznik 124 Wargacz ostronosy 124 Wargacz skalik 126 Wargacz szary 124 Wargacz śródziemnomorski 120 Wargacz tęczak 116 Wargacz tynka 122 Wargacz zielony 118 Wargaczowate 116-130 Wątłusz 66 Węgorz 58 Węgorzokształtne 5, 58 Węgorzy ca 160 Węgorzycowate 160 Wężyna 76 Wężynka 76 Wężynka dżdżownicowata

108 Trachurus trachurus 108 Trachinotus ovatus 110 Trepa 192 Triakidae 18 Trichiuridae 156 Trigfa lucerna 172 Trigla iyra 172 Triglidae 172 Trigloporus lastoviza 172 Triglops pinge/i 184 Tripterygion minor 154 Tripterygio n trip ter on o tus

76 Wężynka plamista 76 Witlinek 64 68 Włócznik 142 Wrakoń 88 Wstęgor grzywiasty 82 Wstęgor królewski 82 Wstęgor polarny 82 Wstęgor zwyczajny 82 Wstęgorowate 82 Wstęgówka 114 Wstęgówkowate 114 Wylotek 62 Wylotek przezroczystopłet-

154 Tripterygion

xanthosoma

154 Tripterygionidae 154 Trójpłetwik mały 154

288

wy 62 Wyślizg brodaty 70 Wyślizg brunatny 70 Wyślizgokształtne 5. 70 Wyślizgowate 70

Xiphias gladius 142 Xiphiidae 142 Xyrichthys novacula 130 Xystophorus 110 Zając morski 186 Zbrojownik 176 Zebryl 94 Zeidae 78 Zeugopterus punctatus 1 Zeus faber 78 Zębacz czarny 162 Zębacz pasiasty 162 Zębacz plamisty 162 Zębacz pstry 162 Zębacz s m u g o w y 162 Zębaczowate 162 Zębik 162 Zimnica 194 Złocica 194, 196 Złocica europejska 196 Zoarces viviparus 160 Zoarcidae 160 Zu cristatus 82

Żabnica 206 Żabnica afrykańska 206 Żabnicokształtne 5, 206 Żabnicowate 206 Żaglica 142 Żaglicowate 142 Żarłacz biały 12 Żarłacz błękitny 20, 22 Żarłacz ludojad 12 Żarłacz szary 20 Żarłacz śledziowy 12 Żarłaczowate 20 Żmijka 134

ii

MriiirwM

Kolorowy, wyczerpujący, podręczny leksykon dla miłośników przyrody

• Szczegółowe opisy gatunków europejskich ryb morskich • Kolorowe rysunki okazów wszystkich omawianych gatunków • Fizyczna, chemiczna i biologiczna charakterystyka wód morskich • Zwięzły wykład o wędkarstwie morskim i ochronie zasobów morza • Wykaz polskich i łacińskich nazw gatunków

Opisy 351 gatunków ryb morskich, 200 barwnych rycin, 40 kolorowych fotografii

ISBN

83-7129-306-2

788371"293061

ISBN 83-7129-306-2 Nr 1533