Ekrem ARIKOGLU
Örnekli Haka$ça-Türkçe Sözlük Ekrem Ankoglu
Akçag Yaymlan / 695 Söz/ük 1 18
ISBN 975-338-671-0
© Bu kitabm bütün haklan Akçag A.:? ' ne aittir,
Kapak I Emin Behek Sayfa Dûzeni I Akçag Dizgi Ünitesi Basta I Baser Matbaast - 356 88 88 1. Basket Ankara 2005
Akçag Basim Yay,m Pazarlama A.S. Tuna Cad. 81J 06420 Kvulay - Ankara TeL (312) 4321798 - 4338651 Faks . 432 2852
www.akcag.com.tr
[email protected] içiNDEKiLER
Sözlü k Hakkmda Krsalt malar Hakas Türkçesi Ses Bilgisi
7 11 13
Sözlük A
19 21
B .. . . . . . . .
M
ç
69
0
117 12 1
E F G H 1...
1~
129 133 203 2 11 235 237 28 3 287 305 3 17 333 34 3
L. J K L. M N 0 Ö P
R
:
.
.
..
lli
S
M
~
.4 65
~
.
4~
U . . . . .
..
ill
Ü
~
V
553
Y L . .....
..
.
.ill ill
"o
SÖZLÜK HAKKINDA Örnekli Hakasça Türkçe sözlük dört ana kaynak tan Iayd atamlarak heztr-
Ianrmsnr. Bunlardan birincisi B.(lskaJsQ.v'un 13 bln kelimelik Hakasça-Busça' söz lü~üd ür. Önce likle madde ba~ l olarak bu sözlOkteki keümeler almmrsur. [kinci kaynaqrrmz deé erli Hakas antropoloqu ve tarihçi si Viktor Butanayev'in "Ta rih-Etnogratya SOzlüéO..2dOr. Bu sözj ük su anda Türkiye T ürkçesine cevrilmekte old uqundan sadece diger sözlOklerde geçme yen kefirneten ve bu kelimelerte i1gili bazr örnek cümie veya cûmleciklerl aid Ik. Butan ayev'ln eserinln özelllkle Hakas sözlû edeb iyat ûrünlerlnl anlayabilmek Içtn çok degerli bir kaynak old ugunu belirtmeliyiz . ûcuncü kay naglmlz Busça-Hak asça SOzlOk'tü(J
Bu sözfûk daha çok kellme lçermeslne karsrhk. Rusça kelimelerin
kar~ lhgl
Hakasça açtklama eeklinde verildiQinden madde ba!}l etarak yete rince tayoalanamadik. Elinizdeki s özl üöü digerlerinden ayrran en önernli özellik çag da!} Hakas edebiyatçrlannm eserlerinden almnlar yapuarak kelimele rin cüm le içerisinde kuüammlannm verilmesidir . Yani dörd üncü kay naglmlz doqtudan çag da!} Hakas yazanannm eserleridir. Bu y önûyle sözlük, dünyada bir iJk clmaktadn. Aynl sekild e pek çok atas özû ve bilmece de kelimelere ömek erarak verilmi!}tir. Haka sçamn gün ürnüze kadar Hakasçadan-Hakasçaya anlanmh sözlügü yapüamarmstrr. Bilim adamlartmn bu konud aki çabalan siyasi sebeplerden dolayt sonuç verrnernlstlr . Sözlükte en tamnmr s yirmi doku z Hakas yaza nmn edebi eserlerinden örnekler almmrsnr. All nan cümleter, atasözlen ve bilmecelerde geçen kelimeler bazen birden çok kelime için ömek gösterilmi~tir. Burada önemli olan madde ba~l olan kelimenin ömek verilen cümle içerisinde geçmesidir. Hakasça metinIer bitgisayar rnarite tiyle ta ranrms va madde bast ola n kelim elerin taranan metinter içerisinde varsa, örnek cümle DIarak almrrustrr. Aynca uzun zamandtr üze rinde çahsnqmuz Hakas Kahramanhk des tanlannda geçen kelimeler de sözlüge annrmsnr.
J
Baskekov, N.A- lnkije kova-Grekut. A.I. Ha kaasko-R us kjy Srova r ' Ministersrvo Kuul'tun, SSSR, Moskva. 1953. Butanaev, V.Y. l-loorlly·O ns Ta r hm -E ruegra fflya Siistigi A ~ban-Tura. 1999. Çankov. 0 .1.(Bas redaklör) Russko-H ak a ssk ly Stova r ' Moskva. 1% 1.
8 1 Ömddi Hukusça-Türkçe Sözl ük
Haka sça gibi en faz la yetrnls bes yrlhk yazrh ta rihi olan blr lehçenin s özlügünü vapmanm çok çesitli sor unlan otduqunu sözlügü haznlarken anladrk. Önceflkle hangi kenme yazt diline ait olacaktr, hang isi aglz kelimesiydi? Sözlüklerde bu konuda kayrtlar bulunsa da, sözlüklerin aglz dedig i pek çok ketimenin çag d a ~ Hakas yazarlan tarafmdan kullamldlglnt gördOk. Saga y, Hakas yazr dilini o justuran aglzlardan biri olm asma ka ~lI r k söz lüklerde 'Sagay a9zrn a ait kenmeter vardt. Biz de ç tkar yol olarak u la~ tl g rmlz b ütûn kelimeten sözlûq e atmayr bulduk . Hakas aqtzlarmm kelimele riyle ilgili aynntrh bilgiye ulasmak isteyenlere Gülsüm KiIIi'nin Hakas aq tzlanru konu aran doktora çansmasrru tavstye ediyoruz . Yazr diliyle, ag lz keûmelennm kansmasuun en nemli sonucu, bir keümenin birden ço k seklinin ortaya çikmasidr r. Bu kelimelerin hepsi s6z lüge atmrrus. bazen kelimelerin her bulunduqu yerde anlamr verilirke n, bazen g önde rmeler yaprlrmstrr. Anlarru verilmeden gönderme yaptla n keumeter çoqunlukla agrz kellm elerl olrnustur. ö-
Haka slar üç yüayrldan tazla btr zamandtr Ruslarla birlikte yasamaktadrr. Bu yüzden Hakasçada Husçanm teslrt diger Türk lehçelerinm çoqundan daha tazfadtr. Özelli kle konusma dilinde cü mle yaprsuu etkiteyecek oranda Rusça etkisi vardrr. Su sözl ükte Rusçadan ahnan kelimelerin bir ktsmm a da yer verîlmekle bera ber, önemli olan kelimelerîn Tûrkçe kökenliler otduqunu düsünüyoruz. Çü nkü Rusçadan giren keltmeter herhangi bir Rusça Tûrkçe sözlûkte kolayhkla bu lunabilecektir. Hakas yazarlannm da edebi eserlerinde çogun luk· la Türkçe k ökenll keumeten kulland lglm gördük. Söz lük içerisindeki ömek cOmlelerden bu durum kolavca anlas dabilir . Rusçad an Hakasça ya giren srtatla r astltannda ince *ekilli olsalar bile Hakasçada -ay sektinde kalmdrr . Rus. yurîdiçeskiy » Hak. yur idiçeskay, Rus. ad rnlnistrativr uyc- Hak. admi nistrativnay, Rus. aqr army > Hak . agrarnay. Bu sekildeki bazt stfatlar sonlanna - LIG ek i alarak Türkçelestlriltr. Rus. mo to rr uy > Hak. rnctorhq. Rus. etajmy > Hak. etajtlg. Rusçadan ahnan kelimeler Hakasçada iki seküde fiille§tirilir. Sirincisi Rusça liilin üzerme pol- tiiänin getirilmes idir. Rus. kapiUuliroval.>Hak. kapüulirovat' pot-, Rus . komandirovat > Hak . kcmenoirovat' pot-. Rus. kcmblnirovet > Hak. kombinirovat' pol-, Rus. marinevat > Hak. rnannovat' pol-. Rus. marst rovet » Hak. marstrovar pol-. lkincis l ise Rusça ism inlerîn - LA ekiyle fiille~ti ri' mesidir. mina-la, nomer-la -, plom ba-ta-, pud ra-la - vb... S6zlükte fiiller mastarsrz tabanlan yla ennrmsnr . Hakasça nm mastar eki irge, -erqa , -erqe ekidir. (-er srtat fili + ge yönelme Mli eki) Fiil taba ni ünlüyle bitiyorsa (ister kalm ister ince olsun) fiilin son sesi ' j' ûnlû sûne d önüs ûr: aragala-rga> araga lirga, araçrla-r öas-araçrlir öa, kTzenne-rge>kizennirge, küzerge>küzirge. Fiil tabani ünsüzle bitiyorsa, taban kalm1 1k incelik uyumu na göre, -arga, -erge eklerinden birini alrr: külin -erge, külükten -erge , piS- >plz-a rga,
/0
Ornekli Hakasça-Tü rkçe Sözluk 19
j
satno-aröe. taz uat-» taz tlao-arqa , ta nh-c-tanq-arqa , tTk->Ug-erge . Görüldügü gibi tabamn son ünsü zü tonsuz lse , masta r eki ünlüyle bastamqmdan. bu ûn-
süz tonlulasrnaktadrr. Hakasçada
-$
istesfik , ·0 dö nüslûlûk, -I pasiflik, -t ve -nr ett irgenlik eklen-
dir. s ile Isteslik yaprlan sekiller (birlikte) geklinde açrklanrr ustrr. Bu sekil bazen birbirini, birbirine anla mla nna ge lebilir . En isle k isimden fill yapnn ek i -LA'd lr.
-$
ve ·G ekleri fiil isim lerid ir.
Sözlükte fiil kelirn ele rl, fiH tab amnd an sonra krsa çizgi konu larak behrtü-
mlstlr. Isimler aynca belirtilmemistir. Diqer kelime tûrleri ve kelimenin hangi alana ait oldu qu beftrtllmeye çahstlrrus trr. Ancak özell ikle stfat ve zartlann blrbirlerinin ye nne kullan flab ild ikleri unutulmamahdrr. Bu yüzden ö nemli olan kellmenin cüm le içindekl kon um udur. Haka sçada keflmeler, c-, d- , t-, g-, j-, k-tkatm strada n). r-, s- v- z- seslerlyIe basla maz. Dolayrsryla bu seslerle bas tavan keftmete r yüksek bir ihtimalle Rusçadan almndrr. lçe rlslnde § sesi bulunan kelime lerin Kiz il veva Sor aqz ma ait.olduqu düsünûlrnelldtr. Sözlûqûn basma ktsa bir ses bllqls! bötümü ekledtk. Ok unursa Hakasça ile genet Türkçe aras mdaki ses farknlrklan kolayca ç örülecektir. Sözt ük yakla!jilk on Ylllik blr emeqrn ürünüdür. Bu sürecin özellikle son alt i aym da ço k yoö un çahsnm . Bu çalrsma strasmoa pek ço k kisiden yardtm q ördü m. Öncelikte Hoca m Ah met Bican Erci lasun beni Sibirya'ya yö nle ndi rmekle , çahsmarnm he r a nmda ba na moral ve rip eöttmekre ve en son olarak da sözlügü gözden geçirmekle büyü k pay sahibi. Hocam Süleyman Kayrpov Rusça konusun da srkmnda old uqum her dak ika yammoa idi. Pek çok Hakas'tan yar di m gördüm. Viktor Buta naev , Haxasya'da he r zaman yarduncrvdr . sözlü öünden de taydalandrm . Olga Subrakova hocam Hakasça kaynak bu lmamda gerek Hakasya'd a, ge rekse de ese rleri T ürkiye'ye getirerek büyük katkt saqladt. Bölüm beskar urn Fatih Kiri §çioglu maddî, manevî her an yammdayrn . Arkadaslanrn Figen ve lbra him Dile k sözlüqü titizlikle gözden geçirdiler. Bö lümdeki Aras u rma Görevlisi arkadas lanm Yavuz, Fevz i ve Hüseyin tashihte yardtmcr oldula r. Esirn ve çocuklanm çok sabutrvdt. Çahstrken 13 yasmdaki ktztm Busra yûzlerce kez ; "Babactqtm kahve later rnisin ?", ü ç vasmdaki küçü k krztm Ayb ike; 'Babacrötm kucaötmaü) oturmak istivorum" dedi. Osman ve Mehm et s tkça : "Baba biz! gezmeye göt ür." yazth pankartlarla sa londa yûrüvüs yapttlar. Doqrud an veya dofayh emeö i geçen herkese tesekkür ediyorum . Eser bir ilk olduqunda n hata lan bulunacaktrr. Bu hatalar faydalananlar tar atrndan gü ndeme qetirttlrse mutl u oracaöen. Ekrem ARIKOGLU Ankara, 2005
Ij
10 I Örnekf Hukasça -Türkçe SözlUk
Sözlükte EserJerinden Örnekler A/man Yazarlann Ad/armm Açlllml
A. Çerpakov A KlZlçakov A Kuzuga~ev A. Topanov
Aleksandr Yakovleviç Çerpakov Andrey Andreyeviç Kmçskov (Hallaro v) Andrey fvanoviç Kuzuqeçev Aleksandr Mihaloviç Topanov
F. Burnakov G. Kazaçinova G. Topanov
Filip Timofeye viç Burnakov
f. Kapçlga!jev
Ivan Vasily eviç Kapçlga§ev
Gafina Grigoryevna Kazaçinova Georgiy Fedoroviç Topanov
I. Kotyufjev
Ivan Grigoryeviç Kotyw;ev
I. Topoyev
lIya Propokyeviç Topoyev
M. A~anov M. Bainov M. Çebodayev M. Kilçiçakov M. Kokov
Mihail Aleksadroviç Af}anov Moisey Romanoviç Bainov
N. Domojakov N. Nerbi§ev N. Tinikov N. Tyukpiyekov P. §tlga§ev S. Çarkov S. Kadl§ev S. Karaçakov V. Kobyakov V. Mayne§ev V. §ulbayeva
Mihai/ Nikolayeviç Çebodayev (Odayev) Mihail Eremiyeviç Kilçiçakov Mihai/ Semenoviç Kokov Niko/ay Georgiyeviç Domojakov Niko/ay (Karkey) tronmovïç Nerbi§ev Niko/ay Yegoreviç Tinikov Niko/ay V/adimiroviç Tyukpiyekov Petr teresoviç $flga§ev Sergey lliç Çarkov Semen Prokopyeviç Kadl§ev Sergey Yegoroviç Karaçakov Vasily Andryeviç Kobyakov Va/eriy Gavri/oviç Mayne§ev
V. Tatarova
veemme Ga vri/ovna $ulbayeva Va/entina Kirillovna Tatarova
V. Ugdijekov
Viktor Viktoroviç Ugdijekov
' 2.
KISALTMALAR
I
anat. ask. bag. belt. bk. bot.
eog. din. ed.
Misra aymel. Anatomi
Askerlik Bag/aç Be/tir a{}zl Baklnlz Botanik Cografya Din Edebiyat
e.
Edat
ekon.
Ekonomi Elektrik
elk.
esk. ET.
fel. fiz.
9'·
Eskim i!j Eski Türkçe Fe/sefe Fizik Gramer
Hakasça
Hak. hIk. kaç. ku. kim.
Kimya
koyb.
Koybal agzi
Haik agzmda Kaçin 8(;ZI
Km! agzi
k,,;.
Kar~jlla$lmnJz
mat.
Matematik Me caz Müzik
mee. müz. Rus.
Rusça
sago
Sagayagzi
s SJfat sinem. Sinerna sp. ~or.
Spor $ora{}zI
tenm. Tanm. lek. lekr.
teks.
TeknoJoji Tekrar Tekstil
tip.
np
tiy. Trk. ünl. vb. zf.
Tiyatro Türkiye Türkçesi Ünlem Ve benzeri
zm. zool.
Zarl Zamir Zo%ji
13 121 Ömckli Hnkasça- TUrkçe Söz lok
Günümüz Hakas Alfahesi ve Türkçedeki Karsrhktan
Hak. Aa &6 BB
Trk. Aa Bb Vv
Hak.
Trk.
Po
Rr
Cc
Ss
TT
Tl
Yv
-F-, -F
Go -0-, -0
Yv
Uu Uü
nn
Dd
$ rb
FI
rr
EB
EB
Xx
Hh IGrrtlakSli
lKJr
ilig (alli) , eb>ib (ev). se n>s in (sen), keç-skts- (geç-), temir> l imir (demir) Haka sçece gö rülen bu Onlü
degi~ikl ~i
düzenli clmasma kar§ lhk çok az keume.
özelfikle Sagay aQzmda, hem i- hem de e-f sekille riyle kul1andabilir: im- :: e m- (emmek ), ig- :: eg - (eQmek). irineek eerincek {erincek, öeenen)... Armma kelimelerde bu deQi§iklik görülmez. Kelime ler kendi ûnlûle rini koru rlar: ekren , element, eskiz, epos
I>' ET. kefirnele rin ük necesinoe bulu nan e ür aüsü i ulurken; ET'nin bütOn i ünlüten de
nonna1 i OnlOsünden daha dar ve krsa T ür aö s üne dönO ~O r. iki>ikT (iki) , ine k>Tne k (Inek) , jç-c-Is- (içmek) górülen bu OnlO
deg i~ik liQi
ki ~i>kTzi
(ki§i). Hak .nde
dOzenlidir. AJmma keurrerer kendi ünlülerini korurtar;
Indiyets (Hintli), iyul (lemmuz). kapitatizm, rretaftzika (metal izik)... Haka sçada ek lerin yuvarlak ünlOl0 varyantlarr yoktur. Bu sebepten ET.nin yuva rtak ünlülü bü tün ekleri Hakasçada dOz varyantlanm anrta r. KalinIl k ineelik uyu muna gó re; -ü->-T-, -U->-I- degi§iklikleri olur:
4
Grammatik e Hakasskogo Yazika, Moskva. 1975, s.19.
141 Örnekli Hakasça-Tërkçc Sözlii k
ü>I küldür>kü\dir-(gü ldür-), l il rüm> türrm (dürüm), biliük>pizik (beiik), köpilk>kObTk (köpük) . U> I
açvc-enn (açlk), kolum>holl m (kolum) , yagmUf>rla l)m lr (yagmur) Eklerde görOlen bu ünlil deOiimesi iki heceli tabantann ikinci becesnin o öztesrresi
~klinde
de gOrûlil r ki bu
tabanrar oa kOk;
olmamak gerekir;
otuz-ous
(otuz) boyun
»moym (boyu n), ezuc-enn (azIk), baltu >pattl (balta) Yumupnl mls , yumc sajc-mmzax kenmeiennee. kebme «ök önoe ünlü d ûztesmesl görülmektedir. SigTzon -c se kiz on,(80), çntcn < yedi on (70 ), artene attr on (60) gibi bitisik keümeIerde bu
deg i~me
gOrOlmez, aynca xrro Iudarga (lul mak), kis-sktzerçe (giymek), üqren-
>ilgrenerge (äg renme k) Ancak liil tabam ünlüyle bitiyorsa , fiilin sen ünlüsü ·i olur: oyna- >ynirga (oynamak), sOle-> sölirge (sOylemek), imne-> imnirge (ememek, ilaçlamak), çlh - >ÇllirQa(llImak ). Buradak i hilin son üniäsüoün yenne gelen -i ûnlüsU
krsa yazumaema ragmen sövieraete uzundur .
B) ONLO BENZE$MElERI Hakasçada k, x, g, g, n.. gibi ûnsûzlerln iki ünlü arasmda ertyerek d üsmes ! scn unda Van yana gelen (ikizI9ien) iki Imlû benzesir. Bu tenzesme çog unluk la ilerleyicidir. agll >aal, aglr>aar, ogul >OOl, yangak>naah, YUglp>ÇUUP, yaylagl>caylaa Gerileyici ür aü benzesmes t geni§ ün/ünün dar ünliiylj kendisine benzetmesi seklinde görülilr:
ki~ige > kizee,
yaz lga>çazaa , to rug at> toreet. sanç etssaraar.
\6 Ürnek li Haka~a.Tiirkçe Sëzlü k , I S C) ÜNLÜ TÜREM ESi
Sonu iki ünsüzre Men bazr kelimelerde bu iki ünsüz arasma ünlü girer" aip--ano. kork. >hon h-, klrk ·>hrnh· . ba rs>pan s. börk.>pörik . Ha kasçayta ET. arasmoajd belf ba ~1l Crnlü larkl lla~ ma lann i rnaedeler hálinde s öyIe srratayabillriz:
1. Hakasçanm uzun ûnlûlen ikincikl ir. Ûnsüz du~ mesi sonucv ünlQ be nze~mesi .
geni$ ünlünün dar OnlüyU kend isine benze nnest ~klindedi r. Bu yüzden 11, UU, GD uzun uzu n üntören. jJk heceden soma, uyum
ünlüleri ilk treeeden soma görCilmez. 00 ve
öö
d llj l kalm l!j pe k az kelimede görüfür: xuco (klra~I). przoo (buza{ll)(yazt diJinde bu kelimei er Ç(>êunlukJa tek hartle Y8Zlhr) ii uzun ünlüsü ise iki i ünrüsünün arasmda ki ünsü-
zün
d'4mes i sonunda
görürür. izïk;·i m>izig-im>iziim (kap,m), pÖrik-im>pórig'
Tm>p6riim (ljapkam). 2. ET'de ke fimenin ilk hecesinde bulunan e ünlüsü Hak .nde i olur.
3. Ern,n i ünlüle ri Hak .nde normalden da ha krsa ve da r T ömüeöne ocn üsör.
4 . Haka sçada -ensnaïar dlljmda- Uk heceden soma yuva rlak ünlü bulunmad rgmdan, ekle rin secece düz ünlülü varyanllan verd« .
5. Hakasça da bazr kelime lerd e iki ünsûz aresmos ünm türemesr gö rOlOr: ahp (alp),
XJrlX
(klr1 mb-s-p- degi:?mes ine göre daha az ka rsumza çrkan b-c-m- degi:?ikligine , ço öuntukfa çerneyct öns üz benzesmestnm sebep oldugu antasumektadrr: ba qatuc-matrr, boyune-mcytn. bu nuc-muru, bolat c-mclat, ounc a-mmca.
k· > xHakasçada s tradan keumetere k- (ka) sesi bulunmaz. EF'nin bu kalm k sestyle bastayen kel imeleri Hakasçed a x-(glrtlaksl "h" ) sesiyle bastar: kak-c-ha h- , kal-e-hal,kulak> hulah, ktz>hIS, kuss-hus . Alinma kelimelerde k (ka) korunur: kaban , kakao, karavan, karne ra, kan ton ..
'8 Omekf Haka sçn-Türk çe S öztük / 17
-k- > -xba~ka>pasha.akça>ahça,aksak>ahsas .ok~a~>oshas .
· k >-x artuc-artm. ale- ah, açulc-azrh , oe-uh , tababtabah -k - >(-x- »
-g-
uyku>uygu, sakeb-seqai, arka-arqe.
y. > çET'nin kelime basr y- ünsüzler i Hakasçada çoqunlukla ç- olmustur (bazen n'dir): var-s-çar-, yargt>çargl. yassças, YII>ÇII, voc-çon.
yao-çar,
y- > nET' nin kelime bast y- ünsüzleri anmsanmeyacak oranda n-'ye o ön üsmüst ür. Ör-
nekteroen anlaglldlgl kadanyla bu durum qerileyic i ünsüz benzesmeslyts orteva çrkmaktadir: yançe- naa, yangabnaah, yaçmu r-nenmn , yumurtqa c-mrmrha, yas-c-nas-
ç. > sçak-s-sah-, ça pc- sa p-, ç öz-s -sïs-, çöps-s öp -ç
>-5
aç-as-, a äac-aqes , ac-as
Hakasçada atmma kelimeler ve birkaç taklidt kelime ersmoa $ ünsozü bulunmaz.
ETnin $ üns üzleri Hakasçada kelime bas t ve sonunda s, kelime içinde da z. tonsuzlar vamnee yine s ünsüzü vle karsrlamr:
tor uurar
ya nm-
kuss-hus, aoaes-eoas, alkl$>alg ls, $i$->Sis-, ba se-pa s, erdams-.aroams. -z > -s Hakasçada kelime sonunda -z ses! butunmadrqmdan ET'nin kelime sonu -z ünsüzleri Hakasçada -s otmustur : söz-sös, km uzst nrms, kazc-has, oIUZ>otIS, kIZ>hIS , bcc-prs, semizc-semïs. ETnin $ ünsüzü Hakasçada S otur. bu s ses! tonlu sesler arasmoa z'ye o önüsür.
$> (S»Z kosul-c-hozrl, tüs -st özerçe, as tr-c-aztr-
ç>s>z Asli ç olan takat Hakasçada s'ye oön üsrnüs sekmer iki ünlü erasmo a toniurasarak z olur: uç-s-us-c-uzur-. üç- üsc-üzören
18 I Örne kli Hakasça-Türkçe SözlU k
·d- > -z- > (-5-) Tü rk lehçelerini smrnanorrmada ölçü nerden bir i erarak görülen ET'n in -d- sesrert Hakasçada -z- oimu stur. Bu yüzoen smrflamalarda Hakasçada ·Z· dili (lehçest, ~ivesi) denme kl edir. Bu z sesrerl Hakasçada kelime sonunda va tonsuz üns üz yamnd a Z bulunmedrqmoan tonsuz s olmustor. Ancak bu kelimeter de tonluyla bastayen ek aknglnda sc-z oiu r: adac-azah. eorc-azu, beoüc-pözrk.accrc-astnr. Id-> IS-, toc -s-tos-, kec -
» kts-. -1- > -nSon u -n, -m, ·fi üns üzienyre biten kelimeter I ile bastevan ek aldtklannda I ünsüz u geriley ici ünsüz tenzesmesryte n ünsüzane cö n üsür: aqla-c-aqna-, aklnhg>ag lnnlg , anmla-s-anmna -. ayranllg>ayranmg.
-I· > -I· Son u tonsuz üneüzte bit en keltmeter I üns üzü vre bastayen bir ek aldrklannda bu I ünsüzü ge rileyici ünsuz ben zesmesiyle
»e rnkta-, kapta-sh apta-. akta-sahta-
1 ünsüzüne oönüsur: sü tlüg>sütlTg , artrkla-
..
.. SOZLUK
-A-
....... :,s~.
a (I.) ünl. AI , ha! " /brtJdök tmançatsafi, haydag poter, a?" M. Kokov (Evindursan nasu alur ha?)
de-amTenip
a, nime sin çoohtazul? a, ne dedin?
a (11.) bag. Faket "A magaa kapusta kirek. "N . Tinikov (Faket bana láha na gerek.) aaca 1. Nln e. 2 . Ya1jh kadmlara hitap
o..îo.'ièkli.
aahta- 1. Ba!;jIrmak, çagl rmak: "Konsar I/gapçathan t!:!..fi!!,8zm çasha rça." S. Karaçakov (Konsar, bag irarak agla yan kardesint sJ!!illJ.18§tiriyor.) H.9E_ i _a ah~~~!h.... ya fillana.!:_ Atasözü (Nasu baqmrsen öyle yansuamr.) aba e aah t apça aYI ~ bagIflY0r. 2. Havlamak, ~~ i l e m~k : "Çotur aday, tura homp, çabal aahtap, pazoh çügürip ocnr." N. Domojakov (Ala k öpek, bazen durup, kötü sekilde navieyrp yen iden koemaya bashy or.) aahtaas s. Yayq aract. baöu tkan. aahtas Baglrma, çlglrma, yaygara. aahtas- 1. Bagn~mak, karsrltkh baglr+ mak: "ë-e, ot palihtapçathan petelar, hoora tucuo etio, aahtasçalar, iskirgen Agur." A. Çerpakov (Heey!, o ballk avlayan çocuk lar, alabahk yakatarmstar baq rtsryorlar, diy e haber vermts Agur .) 2. Haviasmak ,
O< ~l. - 113 -
çurtag
çurtaq Mesken, yurt. çurtag su rii mesken sorunu.
-
-
çurtagCi Sakin, oluran. aal çurtagclzi kQrlü.. gorod çurtaqcm ~ehlrh. çurt al- vasanmak: "Haydi ol admafi çl,!!!§1 panblzar?"G . Kazaçinova (0
aora nasu vasanacaxv) çurtas Hayat, yasarn : "~g çurtas sin püdJrçezïii." M. Kilçiçekov (Mullu hayätl-sën kuruyorsun.) IbdegT çurtas ev hayatr. ÇUrtäStl ensurbavan degi!?tirmek. ~--çurncah KüçüJq lolmda Klçjg;f/Y,g tag/ar hadagda ~.... Çili tu äer. ~ F. ü umakov (Sol yanmda Kûçük Hl Ylg daQlan nötette gibi duruyortar.) 3. Bekçi, nöbetei . had agcl Nèbet çi, bekçi. ib hadagclZl evde oturmay r seven.
..,
hadll
ma/nul hadariin / Has üstünei'i 00rapça lar." A. Topanov (Çok malm otla nm asrm I Tepe üslünd en gözetliyorlar.) had anl- Beklenmek, güdülmek, onatu- " mak. hadarts BekIeme, gütme, otlatma. haëla ns- BirJikte beklemek, gütmek: "Am 0 / pazoh pabazma hoy öeaens turar." I. kot yasev ($ imdi 0 yeniden babas tyla koyun ctlatrr.)
hadart- Onafmak. gütmek. i nek had artmek otlatmak . h~dl!}las Ceza.
1. Katma nh, ku~tmah .)Hmh had,/ Gl ada daa Kirek nandm{} pirerbis. " M. Kokov lJWK kam $á vaste c a I Gerekli cevet» veririz.) 2. Katn: -Iki hadd tas paza pir hadtl éi!Jas rurafar. - I. Kotyusev (Iki kath tas ve bir kath aQaç evrer.) 3. TaOOka: ~Am daa harash/ hadl/man sótün saapçathan. ~ S. çerkov (Hà· lä da katanuk tabakasmdan serinlik vuruyor.) hadl l- (I.) Bir ~yi bahane etmek, yersiz çl kl ~ma k . gönlünü kn mak, ~ aQ tz kavç as r e.tmek. satasmax' "Hadilba eäeet Mati/da Honnoe, hadllbasslm. " V. Sulbeyeva (Sataema ona. MatiIda: Korkma satesmem.) kirek ço h nimee hadrlarga qerekslz ~ey i behane etmek. h~ (11.) Krvnlrnak .
h adll
hadar (I.) YaQ tabakast. had ar (11.) Sattr, çizgi. had ar (lll .) klz. TalihsizJik. hadar- 1. Gûlmek , ouatmak mal nadermal otlalmak: "Aydonaij hada mal hadanp, hara novterm açm aijn/ij ahsma kïrerden köp araç/lid" ." V. Kobyakov (Aydo ile birlikte mal ouanp, kara koyuntan vehet hayva nlarm agz lna dûsmekten kurtanyor .) p üür ho ym hadarb aca n. Atasözü (Kurt koyunu gütmez.) 2. Beklernek : "î imur. könektTtl çanmmca UfJ blZIP, rn twtnae hadar smtïen. ~ I. Topoyev (Timur, kovarun yansma kadar oöküp, min yamnda beklemeye baslaml ~ . ) h~~ M ü ~kÜl pesent. had arçt 1. Çoban, bek çi; -Yakm ç/lnul hadlldlf-Gereksiz yere arasim açmak. hoym irte çashlda hadarçl larma had lhs Sebepsiz çeusme. çnosme. pee r SO'/dlrad/r.- V. Kobyakov (vahadlll 5- Sebepsiz çeki ~ mek , birbirine kin, her YII koyununu ilk baharda çlkl~mak. çobanlarlna buraya getirtiyor.) 2. hadll hg Katll, tabakal l. iki hadlllig ikj Çobana ai! hadarçlOln In çobanm kath, tabakall. tûrküsü. kolholtlil mal hadarçlz i ( h adlO (I.) Kadln . bayan. kr~ . hadlt hadm (11.) Oinlendirilen (Iaria). kolhozun çobam . agas had arçl Zl orma nci. aday- SlO hadarçl zaQar. hadrt 1. Kadm. 2. Ya~h kadm. hada!,9 Bekieme, gül me, otlatma : -Ha/,h 1.
l
- 138 ·
hagas hagas
taz. 1.
Káglt. 2. Mektup. 3. BeI-
ge.
hagb-;-l . Koruyueu melek. 2. Auh. 3. Koruyucu, bekçi. hagballg s. Koruyucu melegr olan. t hagdan Kepek. ~' hagdanmg Kepekli ibektln irni çagllg, .r erJnçektiii paar hagdanmg. Atas ö'< ( zü (lvenin dudagl yagll, enner un \ bast kepeklL) hagdanmg pas kepekli bas hagdl r 1. Zayrt keçi veya koyun derisi. 2. Bu deriden kürk. hagdlr tonmg kölü deri elbiseli. hagl l- (I.) 1. v uruimek. 2. Taneeikler dökülmek. hagll- (11.) Bosatmak, rsstzta smak, len helasmak .
hagllgan Les hagl r- Öksür üp lükürmek, balgam tü kürrnek : "Sini, taynap-taynap ha~mp tükürJbTzenm kilçe." V. Sulbe yeva (Seni çigneyip çigneyip öksürüp lü küresim geliyor.) haglrlh Balgam. hag lrt Yerlesme ye rl. ulug hagll1 b üyük kasaba. hagrrttagl pala köy çoeu-
eno.
gu. hagla- 1. Baltayla yoni mak. 2 . kaç. Dogramak, yarmak. hah1. Vurmak, çarpmak: ~TQl
