Płoną koty w Biłgoraju

P£ON¥ KOTY W BI£GORAJU

JANUSZ PA LIKOT

P£ON¥ K O TY W B I£G O R AJU Rozmowê przeprowadzili Artur Sporniak i Jan Strza³ka

s³owo/obraz terytoria

Fotografia Janusza Palikota na okładce: Andrzej Świetlik

Projekt typograficzny: Stanis³aw Salij Projekt okładki: Janusz Górski, Rafał Szczawiński Korekta: Piotr Sitkiewicz Sk³ad: Grzegorz Zazulak Druk i oprawa: Zakład Poligraficzno-Wydawniczy Pozkal, Inowrocław

© Copyright by wydawnictwo s³owo/obraz terytoria Gdañsk 2007

wydawnictwo s³owo/obraz terytoria 80-244 Gdañsk, ul. Grunwaldzka 74/3 tel.: (058) 345 47 07, 341 44 13, fax: (058) 520 80 63 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.terytoria.com.pl ISBN 978-83-7453-699-8

K I M J E S T J A N U S Z P A L I K O T?

Z Januszem Palikotem po raz pierwszy zetknęliśmy się w roku 2004 na Uniwersytecie Jagiellońskim, podczas konferencji naukowej poświęconej twórczości Witolda Gombrowicza. W konferencji uczestniczyła Rita Gombrowicz, wybitni krytycy z Polski i ze świata, przyjaciele pisarza z Argentyny i – co nas zaintrygowało – pewien niespełna czterdziestoletni podówczas biznesmen z tak zwanej branży alkoholowej, który był jednym z głównych organizatorów obchodów Roku Gombrowiczowskiego. Palikot nas, jak się rzekło, zaintrygował, bo wódka i kultura wysoka rzadko chodzą ze sobą w parze, przynajmniej w Polsce, gdzie na palcach jednej ręki można policzyć ludzi zamożnych i skorych do bezinteresownego wspierania kultury; poza tym dobiegły nas słuchy, że ten biznesmen jest z wykształcenia filozofem i znawcą myśli Husserla. Wszystko to razem wydało nam się mieszanką dość intrygującą. Przyszła nam wtedy do głowy myśl, by poznać Janusza Palikota i porozmawiać o Gombrowiczu i fenomenologii, ale przede wszystkim o tym, dlaczego zostawił filozofię i rzucił się w wir interesów, z jakim kapitałem startował, co osiągnął i, co najważniejsze, jaką cenę przyszło mu zapłacić za sukces. Myśl przyszła nam do głowy, ale – jak to często w życiu bywa – na myśli się skończyło. Zajęliśmy się innymi sprawami. Dwa lata później przygotowywa-

5

K I M J E S T J A N U S Z P A L I K O T?

liśmy dla ,,Tygodnika Powszechnego” cykl rozmów poświęcony siedmiu grzechom głównym – w wywiadach z takimi ludźmi jak na przykład Jerzy Pilch, Janina Ochojska, Anna Dymna czy siostra Małgorzata Chmielewska pragnęliśmy zgłębić naturę takich arcyludzkich i powszechnych przywar, jak pycha, lenistwo czy gniew. Nie zamierzaliśmy wieść rozmów jedynie teoretycznych, oczekując, że nasi rozmówcy przyznają się, że nieobce im są owe grzechy, i opowiedzą, jak z nimi walczą. Jednym z grzechów głównych jest chciwość. Grzech ten, podobnie jak inne, nie przynosi nikomu chwały i jest grzechem wyjątkowo intymnym, wstydliwszym od gniewu czy nieumiarkowania w jedzeniu i piciu. Rzadko ludzie skłonni są się przyznać, nawet przed sobą, że opętani są chciwością i zachłannością, a pieniądze i ziemskie dobra stały się ich obsesją czy namiętnością. Toteż stanęliśmy przed nie lada kłopotem, kogo by tu poprosić, aby opowiedział nam, czy ma ten grzech na sumieniu. Pytanie to nie należy wszak do taktownych. Chciwości ulec może nawet ten, kto niczego nie posiada, co łatwo zrozumieć, ale także ten, komu na niczym nie zbywa, dla kogo pieniądze nie są problemem. Choć kto wie: może właśnie są wielkim problemem? I tak przypomnieliśmy sobie o Januszu Palikocie. Na wywiad zgodził się bez wahania i bez jakichkolwiek zastrzeżeń. Rozmawiając z nim, odnieśliśmy wrażenie, że jest szczery, że próbuje zajrzeć w głąb własnej duszy, starając się odpowiedzieć na pytanie, które go dręczy od dawna: co jest w życiu najważniejsze – mieć czy być?

KIM JEST JANUSZ PALIKOT?

Rozmawialiśmy głównie o pieniądzach, o związanych z nimi namiętnościach, o pokusach, jakie stwarza wielki majątek. Zabrakło nam jednak sposobności, by porozmawiać o wielu innych sprawach, z którymi wiąże się nazwisko Janusza Palikota: o biznesie, jego działalności obywatelskiej i zaangażowaniu politycznym, które doprowadziło go do sejmu. Z wywiadu o chciwości byliśmy zadowoleni, wolno nam sądzić, że i Janusz Palikot nie żałował, że poświęcił nam nieco czasu. Wywiad opublikowaliśmy, ale przypadek Palikota nie dawał nam spokoju. Nie jesteśmy wprawdzie specami od ekonomii, teorii zarządzania, idee wolnego rynku nie spędzają nam snu z powiek, niemniej nie opuszczała nas ciekawość: jak ten chłopak z prowincjonalnego Biłgoraja wspiął się na szczyty, czego się musiał wyrzec ze swoich ambicji i marzeń, by znaleźć się w gronie bajecznie bogatych Polaków? Nie oszukujmy się: w Polsce pieniądze i sukces budzą podejrzenia, często uzasadnione, o czym świadczą liczne afery gospodarcze, budzą też zwyczajną zawiść. Nad Wisłą nie szanuje się nawet tych, którzy swój sukces zawdzięczają ciężkiej i pełnej wyrzeczeń pracy. Dlaczego nie szanujemy uczciwych przedsiębiorców, takich jak Palikot? – pytała kiedyś Teresa Bogucka, publicystka „Gazety Wyborczej”. Nie sposób wszak zakwestionować jego zasług dla rozwoju rodzinnego Biłgoraja, dla budowy społeczeństwa obywatelskiego, dla wspierania kultury, ale nawet on budzi w niejednym Polaku nieufność. Dlaczego? Czy winny jest paradygmat kulturowy wykształcony w czasach sarmackich i romantycznych, paradygmat pogardy dla

7

K I M J E S T J A N U S Z P A L I K O T?

pragmatyzmu i mrówczej pracy? Tak pytała Bogucka i my też chcieliśmy o to Palikota zapytać. Chcieliśmy się też zastanowić, czy może sami polscy kapitaliści ponoszą winę za malowanie ich w czarnych barwach. Bo biznes, o czym wszak wie każde dziecko, jest brudny… Postawiliśmy więc te i inne pytania – i Janusz Palikot podjął wyzwanie. Okazuje się, że majątek nie gwarantuje nikomu unikania błędów, porażek i rozczarowań. Czy jednak pieniądze dają szczęście? Czynią człowieka lepszym? Jak to jest?

Artur Sporniak i Jan Strzałka

„W I E K M Ê S K I, W I E K K L Ê S K I”

ARTUR SPORNIAK i JAN STRZAŁKA: Od kilkunastu lat należy Pan

do grona najbogatszych Polaków; w wir interesów rzucił się Pan na początku transformacji gospodarczej. Dwa lata temu przekroczył Pan czterdziestkę, w życiu większości mężczyzn to wiek bolesnych rozczarowań – „wiek męski, wiek klęski”. Czy w wypadku Janusza Palikota można mówić o klęskach?

JANUSZ PALIKOT: A dlaczego nie? „Polały się łzy me czyste, rzęsi-

ste”. Czuję od dłuższego czasu, że coś się w moim życiu dzieje – czy to przełom? – pewne zadawnione kwestie wymagają klarownej odpowiedzi, wymagają jej również sprawy, które ledwo zaczynają świtać na horyzoncie. Czy w moim wypadku można mówić o klęskach? Trzeba – powiem szczerze. Ja przynajmniej w ostatnich latach myślę o nich dość często. Są to rozmaite klęski: osobiste, zawodowe i polityczne, każda z nich boli, choć każda inaczej. Połowa biedy, gdyby niepowodzenia ograniczały się do spraw zawodowych, a jedyną porażką byłby upadek „Ozonu”, pisma, którego byłem współwłaścicielem i na którym straciłem dwadzieścia milionów, a nigdy wcześniej nie zdarzyło mi się stracić w interesach. Przed czterema laty przydarzyła mi się jednakowoż klęska znacznie poważniejsza – rozwód i odejście z domu, w którym pozostawiłem dwóch synów. To odejście spra-

9

„W I E K M Ê S K I, W I E K K L Ê S K I”

wiło, że w innym świetle zobaczyłem moje pierwsze małżeństwo. I kiedy słodycz obcowania z synami i życia w ukochanej Jabłonnej przestała zasłaniać mi oczy, znalazłem źródła tej klęski u samego początku. Spojrzałem na wszystko od nowa i poczułem, że wiele muszę zmienić, również w sobie. Tak czy inaczej, te lata po rozwodzie były poniekąd czasem przeżytym na pustyni duchowej. Pytając o klęskę, trafiliście Panowie w dziesiątkę, bo to dziś najważniejsze dla mnie pytanie. Choćby dlatego, że za parę dni założę nową rodzinę. Moja miłość do Moniki, przyszłej żony, w pewnym sensie wyrasta z owych lat spędzonych na pustyni. Dzięki Monice znów pragnę zanurzyć się w prawdziwym życiu, odsunąć od siebie to, co przed jej poznaniem wydawało mi się nieuniknione, oprzeć życie na autentycznym i głębokim uczuciu. To jedyny sposób, by ustrzec się kolejnych katastrof. Na pozór mam, lub mogę mieć, wszystko, o czym człowiek zamarzy: jestem zamożny, stać mnie na spełnienie wielu zachcianek, nie krępują mnie żadne ograniczenia, nie jestem zmuszony grać niewygodnych ról społecznych, a jednak poczułem na własnej skórze, co to znaczy „wiek męski, wiek klęski”. Staje przede mną pytanie o naturę rezygnacji. O to, czy kompromis, zdrowy rozsądek jest wynikiem naszej (mojej) mądrości czy słabości. A więc jak to było? I czy to było nieuniknione, przede wszystkim zaś: czy uda mi się odwrócić złą passę, powstrzymać lawinę kolejnych klęsk? Nie wiem, czasami odnoszę wrażenie, że diabeł kręci się koło mnie i podsuwa mi setki wątpliwości. Teraz wierzę w miłość.

JANUSZ PALIKOT

JESTEM Z BI£GORAJA

Opowiem Panom pewną historię. Całkiem niedawno – był to rok 2003, czyli miałem wówczas trzydzieści dziewięć lat – wybrałem się do rodzinnego Biłgoraja, w którym na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zakładałem pierwsze przedsiębiorstwa: od produkcji drewnianych palet zaczynając, przez sieć sklepów spożywczych, a na produkującej szampana Dorato firmie Ambra kończąc. W roku 2003 nie byłem już właścicielem Ambry, której pozbyłem się, kupując od skarbu państwa osiemdziesiąt procent udziału w prywatyzowanym Polmosie Lublin. Zdecydowałem się także na separację z pierwszą żoną, wyprowadziłem się więc z naszego domu w Jabłonnej pod Lublinem i zamieszkałem w Warszawie – nie miewałem zatem zbyt wiele okazji, by odwiedzać rodzinne strony. Chcąc nie chcąc, musiałem wtedy pojechać do Biłgoraja, by załatwić zaległe sprawy notarialne związane z Ambrą, lecz gdy pojawiłem się u notariusza, okazało się, że ten nie zdążył przygotować jakiegoś aktu i prosi, żebym poczekał półtorej godziny. Planowałem, że wpadnę, załatwię, co mam załatwić, po czym natychmiast wrócę do Lublina – a tu niespodziewanie mam tyle wolnego czasu. Co z nim począć? Pamiętam jak dziś: był piękny jesienny dzień, liście spadały z drzew. Postanowiłem kupić gazetę. Gdy podszedłem do kiosku, zauważyłem w nim „Tygodnik Powszechny”. Jego czytelnikiem byłem

11

JESTEM Z BI£GORAJA

już w latach osiemdziesiątych, regularnie czytałem „Tygodnik” w bibliotece publicznej, jedynym miejscu w całym Biłgoraju, gdzie był dostępny. W Polsce obowiązywała wówczas ostra cenzura, czego Panom przypominać nie muszę, ale w Biłgoraju była ona szczególnie ostra i czujna – czasami bowiem z owego jedynego egzemplarza „Tygodnika” ktoś wycinał trefne teksty. Teraz zaś jest rok 2003, cenzura nie istnieje od lat, a „Tygodnik Powszechny” jak gdyby nigdy nic leży w kiosku. Kupiłem go zatem i ruszyłem w stronę skweru znajdującego się nieopodal biblioteki. I nagle – nie wiem, czy to za sprawą „Tygodnika”, który przypomniał mi młodość i godziny spędzone nad nim w bibliotece, czy też zapachu, rodzaju światła – poczułem, jak ogarnia mnie przenikliwa świadomość, że jestem przecież z Biłgoraja! Nie z Warszawy, nie z Lublina, ale właśnie z Biłgoraja. To moje miejsce na ziemi. Jestem stąd, nigdy o tym nie zapomnę i nie wymażę tego ze świadomości. Znam tu każde drzewo, pamiętam ten skwer, pamiętam, ile intensywnych emocji doświadczyłem w tym mieście, mając szesnaście czy siedemnaście lat. Mieszkałem później w Warszawie, w Lublinie, potem znów w Warszawie, w ostatnich latach dużo podróżowałem po całym świecie, ale wszędzie czułem się obcym, przybyszem – inne tam były drzewa, inaczej świeciło słońce, wszystko było odmienne niż w Biłgoraju. Po rozwodzie mieszkałem w hotelach, nie miałem stałego zameldowania, ale niedługo po owym powrocie na półtorej godziny do Biłgoraja postanowiłem zbudować dom – nie w rodzinnym miasteczku

JANUSZ PALIKOT

wprawdzie, ale na wsi pod Suwałkami. Coś pchało mnie w kierunku bardzo określonego projektu i szczególnego miejsca. Gdy dom powstał, odkryłem ze zdumieniem, że nowy dom przypomina mi dom z dzieciństwa: oszklona weranda, światło na drewnianej elewacji, dach o takiej, a nie innej wysokości, na trawniku kładą się cienie takich, a nie innych drzew, wszystko jest tak jak na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w rodzinnym domu przy ulicy Ogrodowej. Wszystkie domy przy Ogrodowej to były tak zwane zagrody sitarskie – drewniane, długie, ze stodołą na końcu, z drewnianą bramą zamykaną wieczorami na cztery spusty. W Biłgoraju od dawien dawna nie ma już zagród sitarskich, a jedyną starą drewnianą bramę widziałem ostatnio w wiejskim domu mojego znajomego Stefana Szmidta, który mieszka w Nadrzeczu pod Biłgorajem. W moim dzieciństwie Biłgoraj był cudem starej architektury drewnianej, dziś zaś dominują w nim murowane domy jednorodzinne i szare, ponure bloki. W latach siedemdziesiątych to biedne miasteczko przeżyło wielki boom industrialny, w czym główna zasługa Józefa Dechnika, powiatowego sekretarza PZPR w latach 1956 –1975. Dzięki jego staraniom powstały w Biłgoraju zakłady dziewiarskie Mewa oraz Zakłady Naprawy Samochodów i Taboru Kolejowego. W roku 1976 ten ideowiec – komunista z krwi i kości, jak mówi o nim mój krajan Henryk Wujec, jeden z działaczy Komitetu Obrony Robotników – musiał wytłumaczyć pracownikom z biłgorajskich fabryk konieczność podwyżek cen żywności, ale

13

JESTEM Z BI£GORAJA

robotnicy go wygwizdali i obrzucili przekleństwami. Wrócił więc do swojego gabinetu i strzelił sobie w skroń – jednak kula wyszła oczodołem. Przeżył, prokurator zaś tę ewidentną próbę samobójczą potraktował jako nieszczęśliwy wypadek przy czyszczeniu broni. Józef Dechnik zmarł – o ile pamięć mnie nie myli – na początku lat osiemdziesiątych, ale nie został zapomniany, bo zasłużył sobie na ludzki szacunek, o czym świadczy jego pomnik, wzniesiony w ostatnich latach przy ulicy Kościuszki, głównej arterii miasta. O Dechniku powiada się, że – niczym Kazimierz Wielki – zastał miasto drewniane, a pozostawił murowane; gdy zaczynał sekretarzować, Biłgoraj liczył sobie bodaj dwanaście tysięcy mieszkańców, gdy odchodził – grubo ponad dwadzieścia tysięcy. I to właśnie za rządów Dechnika znikły w mieście wszystkie zagrody sitarskie, wyburzono je, by zbudować bloki dla pracowników nowych fabryk. Nowe mieszkania były potrzebne, bo na przykład w Mewie zatrudniano trzy czy cztery tysiące pracowników, pochodzących z okolicznych wsi. Zburzono wówczas stary drewniany Biłgoraj, w tym zagrody przy Ogrodowej, także nasz otoczony sadami i ogrodami dom, w którym czuć było oszałamiający zapach jabłoni oraz świeżych trocin z pobliskich tartaków, bo niemal przy każdym gospodarstwie był tartak albo zakład rzemieślniczy. Szkoda, że tak się stało. To wszystko przypomniałem sobie, podążając z „Tygodnikiem” w stronę skweru, a wraz z falą wspomnień ogarnęła mnie świadomość, że nie tylko jestem stąd, ale co więcej – że zawsze będę z Biłgoraja – i że to oznacza coś duchowego, czego nie wolno się

JANUSZ PALIKOT

wstydzić; wręcz przeciwnie – należy być z tego dumnym, i nie z tej racji, że w miasteczku przez kilka lat mieszkał Isaac Bashevis Singer, laureat literackiej nagrody Nobla, ale dlatego że jestem stąd, że to moja mała ojczyzna.

Czy wcześniej odczuwał Pan wstyd i kompleks prowincjusza?

Owszem, odczuwałem. Wspominając przeżycie sprzed trzech lat, chcę powiedzieć, że uwolniłem się wówczas od estetycznej konieczności dzielenia świata i rzeczywistości na ładną i brzydką, prowincjonalną i wielkomiejską, stając niejako ponad tym porządkiem. Bo czy to istotne, czy miejsce urodzenia jest ładne bądź brzydkie, światowe bądź prowincjonalne? Biłgoraj jest dziś – jak wspomniałem – brzydkim miasteczkiem, ale czy to naprawdę ważne? Liczy się tylko, że stamtąd pochodzę.

Podobnie rzecz się ma z rodzicami, których nie wybieramy, możemy się z nimi nie zgadzać, ale nigdy się od nich nie uwolnimy…

Wiele by tu opowiadać o moich skomplikowanych stosunkach z ojcem, którego zdołałem zaakceptować dopiero w kilka lat po jego śmierci. Ale najpierw powinienem wspomnieć o moich latach „górnych i durnych”. W burzliwym roku 1981 byłem uczniem liceum w Biłgoraju i przejąwszy się niezmiernie hasłami Solidarności, działałem w samo-

15

JESTEM Z BI£GORAJA

rządzie uczniowskim, któremu przewodniczyłem. Poszedłem na całość: domagałem się od dyrekcji szkoły, bym jako przewodniczący samorządu uczestniczył w zebraniach rady pedagogicznej, co zresztą było zgodne z kodeksem ucznia, i choć nikt mnie nie zapraszał, pchałem się na rady. Dopominałem się również, by na lekcjach historii uczono nas o 17 września, o Katyniu i mówiono prawdę o Armii Krajowej. Naraziłem się więc dyrektorowi, który zawiesił mnie w prawach ucznia, wtedy ja z kolei wezwałem kolegów do strajku. I rzeczywiście, nazajutrz zaczął się strajk w mojej obronie i rada pedagogiczna musiała przywrócić mi prawa ucznia. W tamtym czasie poznałem wielu działaczy biłgorajskiej Solidarności. Jej intelektualnym przywódcą był niewątpliwie Janusz Różycki, nauczyciel w Technikum Elektrycznym. Po roku 1989 został on wojewodą zamojskim, założył prywatną szkołę w Zamościu, niestety zmarł niedawno na raka. Cała biłgorajska Solidarność była wówczas zapatrzona w Henryka Wujca, pochodzącego ze wsi Podlesie pod Biłgorajem. W roku 1981 miałem okazję dwa czy trzy razy uczestniczyć w spotkaniach z Wujcem, bo nie zapomniał on o Biłgoraju, ale poznałem go lepiej dopiero w latach dziewięćdziesiątych, gdy jako poseł Unii Wolności zaczął często przyjeżdżać do naszego miasta, wspierając rozmaite inicjatywy i instytucje obywatelskie. Wraz z nim pojawiali się członkowie Akademii Filantropii, przedstawiciele amerykańskiej Fundacji Wolności, organizując różne szkolenia, do których Wujec nas wciągał. Dotąd darzę go wielkim szacunkiem. Nie ja jeden, bo Henryk Wujec wciąż

JANUSZ PALIKOT

cieszy się w Biłgoraju autorytetem, dla mnie zaś był i pozostaje niedoścignionym wzorem społecznika i obywatela. Wracając do lat osiemdziesiątych. Parę dni po wspomnianym strajku generał Jaruzelski wprowadził stan wojenny; 14 grudnia zostałem zatrzymany, po czym wypuszczony, w styczniu zaś ponownie zatrzymany i aresztowany. Dotąd nie wiem, za co i jakim prawem, skoro nie byłem pełnoletni. Niedawno Marian Jagusiewicz, dawny znajomy z Biłgoraja, starszy ode mnie o pokolenie, internowany wówczas jako działacz związkowy, dotarł do ubeckich dokumentów dotyczących biłgorajskiej Solidarności i opublikował je – mowa w nich także o mnie, ale chyba Służba Bezpieczeństwa nie miała się czym zajmować, skoro tyle uwagi poświęcała siedemnastoletniemu licealiście! W grudniu dostałem instrukcję, aby podpisać dokument o podporządkowaniu się prawu stanu wojennego i działać dalej. Tak też zrobiłem. W konsekwencji zostałem ponownie zatrzymany i aresztowany i trafiłem na komendę w Zamościu, gdzie brutalnie zmuszano mnie do podpisania deklaracji współpracy z SB, grożąc celą z wodą po kolana, nasyłając facetów – stare ubeckie metody – którzy mieli napędzić mi strachu. Nie będę ukrywał, bałem się, ale jednak niczego nie podpisałem; po prostu miałem szczęście, bo po czterech dniach SB przestało się mną interesować, po tym jak zmusiło do współpracy mojego kolegę. Bezpieka liczyła, że przy jego pomocy rozpracuje naszą siatkę. Uniknąłem więc hańby dzięki temu, że on się załamał. Jednak kolega przyznał mi się, że podpisał zobowiązanie do współpracy, ja zaś namówiłem go, by powiedział

17

JESTEM Z BI£GORAJA

o tym również innym, i to go ocaliło – nikt go nie potępiał za słabość. Odzyskałem więc wolność wraz z innymi aresztowanymi. Kto wie, ile wytrzymałbym w celi bez okien, z czterdziestostopniową gorączką, nie mając koca ani kurtki do okrycia (przykrywałem się więc połówką siennika, na którym spałem), zeznając od trzeciej do szóstej nad ranem z lampą skierowaną prosto w oczy? Powtarzałem sobie w duchu: wolę umrzeć, niż współpracować. Wytrzymałem cztery dni, ale czy piątego wciąż powtarzałbym, że lepiej umrzeć? Może szóstego lub siódmego dnia nie chciałbym już za nic umierać i podpisałbym wszystko, co esbecja podsunęłaby mi pod nos? Myślę, że ocaliłem twarz i sumienie przede wszystkim dzięki przykazaniu, które wpoił mi ojciec: Pewne czyny są niedopuszczalne, nawet gdyby przyszło stracić życie. Najwyżej się je straci, lecz ocali się godność. Byłem gotów je stracić. Bogu dzięki, wyszedłem z więzienia, jedyną zaś karą, jaka mnie spotkała za wybryki w samorządzie, było wyrzucenie z liceum i wilczy bilet, który odbierał mi możliwość nauki w jakiejkolwiek szkole w województwie zamojskim. Co prawda proponowano mi naukę w szkole dla trudnej młodzieży, wręcz zmuszano mnie do tego, ale chyba po to, by zdegenerować mnie w środowisku drobnych złodziejaszków. Nie miałem więc wyjścia: za pół litra zdobyłem niezbędną w stanie wojennym przepustkę i pojechałem do Warszawy, gdzie mieszkała moja ciotka. Po licznych perypetiach – bo nie miałem zameldowania – zostałem przyjęty do praskiego Liceum im. Ruya Barbosy przy rondzie Starzyńskiego. Co prawda daleko mu było do

JANUSZ PALIKOT

żoliborskich czy mokotowskich szkół, gdzie uczęszczała młodzież z inteligenckich domów, niemniej było to całkiem przyzwoite liceum. Nowi nauczyciele – przede wszystkim niemieckiego, którego uczyła żona ministra Krasińskiego, tego, co pod koniec realnego socjalizmu zachwalał świeże bułeczki, ale również matematyczka, najbardziej zaś polonistka pani Ewa Pernal – bardzo mi pomogli w rozwijaniu moich zainteresowań. Dlaczego o tym opowiadam? Wspomniałem, że w młodości nie umiałem zaakceptować ojca, nie mogłem się pogodzić na przykład z tym, że czasami zaglądał do kieliszka. Niekiedy uciekałem z domu. Dziś sądzę, że jego zasady moralne miały się okazać dla mnie znacznie ważniejsze niż cokolwiek, co mnie w nim wówczas raziło, czego się jako syn wstydziłem. Jestem teraz bardziej pobłażliwy, wspominając ojca, pamiętam przede wszystkim, że gdy wymagała tego sytuacja, potrafił powiedzieć: nie, nie zgadzam się, to niezgodne z moimi najświętszymi zasadami. Ojciec i mama, dobrzy i skromni ludzie, umieli powiedzieć: nie. Ja zaś wierzę, że zasady, jakie wyniosłem z domu, przekazuję dziś własnym dzieciom i otoczeniu, w którym żyję i pracuję. Ojciec nie miał lekkiego życia, bo jako syn kułaka – jak to się mówiło w czasach stalinowskich ( jakim tam zresztą kułakiem był mój dziadek, przed wojną właściciel kilku hektarów ziemi i sklepiku wędliniarskiego w Biłgoraju?) – nie mógł skończyć żadnej przyzwoitej szkoły. Na szczęście w Lublinie został przyjęty do tak zwanego biskupiaka, szkoły kurii biskupiej, gdzie między

19

JESTEM Z BI£GORAJA

innymi przyjmowano takie kułackie elementy jak Marian Palikot. Myślę, że doświadczenia z lat młodości, która przypadła na lata stalinowskie, zaciążyły na całym jego życiu. Jako dorosły wstąpił co prawda do partii komunistycznej, ale w domu wieczorami namiętnie słuchał Wolnej Europy i opowiadał mi i mojemu bratu o AK, bo wychowywał nas w duchu patriotycznym. Moja mama, Czesława Palikot, była zastępcą dyrektora w zakładach metalowych i też musiała się zapisać do PZPR. Miałem rodzicom za złe ich koniunkturalizm, ale gdy mnie aresztowano, ojciec rzucił partyjną legitymację, co w pierwszych dniach stanu wojennego wymagało pewnej odwagi. To prawda, nie znajdowałem z nim wspólnego języka. Dlaczego? Z wielu powodów – bo nie słyszał na przykład o Kancie, ja zaś po maturze zacząłem studiować filozofię. Poza tym należałoby tu wymienić wiele nieistotnych dziś spraw. Gdy dorosłem i nieco lepiej zrozumiałem siebie samego, jego nieznajomość Kanta etc. uznałem za sprawę całkowicie nieistotną, absurd, który nie pozwolił mi z nim normalnie rozmawiać, ale może inaczej być nie mogło – może musiałem się buntować przeciw niemu, żywić śmieszne pretensje, że nie obił mu się o uszy kantowski imperatyw? Dziś ubolewam, że mało z nim rozmawiałem i tak mało o nim wiem. Nie zdążyliśmy porozmawiać. Ojciec zmarł w latach dziewięćdziesiątych. Dziś często wyłuskuję z pamięci związane z nim zdarzenia, czasem jakbym słyszał jego surowy głos, pouczający mnie, co jest w życiu dozwolone, albo słyszę, jak pomstuje na to, co się dzieje

JANUSZ PALIKOT

w Polsce. Na szczęście żyje wciąż moja mama. Pomagała mi, gdy stawiałem pierwsze kroki w biznesie, pracując jako główna księgowa w Ambrze. To był piękny gest, zrezygnowała bowiem dla mnie z dobrze płatnej pracy, a bez mamy chyba nie dałbym sobie rady – na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ludzie niezbyt chętnie podejmowali pracę w prywatnych firmach, bojąc się ryzyka; państwowe posady dawały wówczas spore poczucie bezpieczeństwa. Dziś mama przeżywa złoty okres swojego życia. Mieszka w Biłgoraju, zajmuje się ogródkiem, dba o dom, który zbudowała razem z moim ojcem. Pytali Panowie, czy czułem się prowincjuszem. Gdy znalazłem się w Warszawie, to – prawdę powiedziawszy – po tarapatach, jakie mi się przydarzyły w grudniu 1981, nie miałem nawet głowy, by cierpieć na kompleksy. Gnębiło mnie co innego: w Biłgoraju wsadzono do więzień niemal wszystkich działaczy Solidarności, wielu z nich dobrze znałem, byłem przejęty ich losem. Mój starszy kolega Zbyszek Borowy, dzisiaj dyrektor w Polmosie Lublin, był na przykład internowany przez półtora roku. Czasami jednak zdarzało mi się wstydzić – dzisiaj wydaje mi się to śmieszne – że pochodzę z małego miasteczka. W Warszawie czułem się obco, w pierwszych dniach nie umiałem się nawet poruszać po mieście; doskwierało mi też wyobcowanie w społeczności uczniowskiej: koledzy z klasy dawno już zdążyli się poznać, wszystkie role w tym małym świecie były rozdane. Byłem nowy, nikt o mnie nic nie wiedział: skąd przychodzę ani kim jestem. Na

21

JESTEM Z BI£GORAJA

dodatek obowiązywał stan wojenny, co dawało się odczuć także w szkole, gdzie panowała atmosfera nieufności i pewnego strachu. Prawdę mówiąc, dwa pierwsze lata w Warszawie spędziłem w teatrach, szczególnie w Teatrze Studio, kierowanym przez Józefa Szajnę; wielkim przeżyciem okazało się również spotkanie z Teatrem Cricot 2 – przedstawienie Wielopole, Wielopole w Stodole czy przypomniana później Umarła klasa. Mógłbym za Kantorem powiedzieć dzisiaj: „Biłgoraj, Biłgoraj”.

Ale chyba przeciął Pan pępowinę łączącą Pana z Biłgorajem, przenosząc się do Warszawy?

Przeciąłem, choć nie całkiem z własnej woli. Pamiętajmy, że w stanie wojennym niełatwo było podróżować: połączenia komunikacyjne były fatalne, aby gdzieś pojechać, trzeba było otrzymać przepustkę. Odwiedzałem więc rodziców jedynie na święta i podczas wakacji. Całą energię poświęcałem temu, by się zaadaptować w Warszawie, zapominając przy tym o własnych stronach. Coraz intensywniej wciągało mnie życie w stolicy, tym samym oddalał się ode mnie krąg osób, wśród których dorastałem. Dziś prawie z nikim z nich nie utrzymuję kontaktów. Potem rozpocząłem studia na KUL-u – znów obce miasto i nowe środowisko. Potem przeniosłem się do Warszawy, później wróciłem do Biłgoraja, następnie zamieszkałem w Lublinie itd. Ciągle zmieniałem środowiska, tak jakbym chciał złamać strukturę, gdy staje się zbyt sztywna, uciec od tego, za kogo

JANUSZ PALIKOT

jestem brany, w zależności od tego, w czyich oczach się przeglądam. Teraz, po latach, odczuwam potrzebę innej strategii, innego postępowania. W tym widzę klucz do tego, aby nie czuć się obco. Pozostać prowincjuszem? Dokonać jakiegoś wyboru? W Biłgoraju nie czuję tej presji.

Co wyniósł Pan z domu oprócz silnych przekonań moralnych?

Trzy rzeczy: niezrozumiałą niechęć do Francji, niewiarygodny patriotyzm i mocne przekonanie, że można w każdej sytuacji polegać na rodzinie, że w rodzinie jeden za drugim staje murem.

Patriotyzm i rodzinną solidarność rozumiemy, ale skąd niechęć do Francji?

Tego przez wiele lat nie rozumiałem. To w ogóle dziwna sprawa, bo z jednej strony uwielbiałem na przykład krytykować kuchnię francuską, przy byle okazji podkreślać, że Paryż stał się miastem martwym, że gdzie mu tam do Londynu – ale gdy zacząłem uczyć się francuskiego, miałem dziwne wrażenie, że to mój język ojczysty. Bardzo szybko zacząłem się nim porozumiewać i po miesiącu przerwałem naukę. Wybrałem się kiedyś na zajęcia do znanego niemieckiego terapeuty Berta Hellingera, związanego z nurtem w psychologii, który czerpie inspirację z szamanizmu, czym się zainteresowałem pod wpływem

23

JESTEM Z BI£GORAJA

książek Eliadego. Hellinger uważa, że w rodzinach kumulują się pewne duchowe problemy, historie niedokończone, krzywdy i emocje, jakieś zobowiązania, które przechodzą z pokolenia na pokolenie, co niekoniecznie ujawnia się od razu. Muszę przyznać, że te zajęcia psychoterapeutyczne okazały się niezwykłym doświadczeniem. Gorąco je każdemu polecam. Być może Panowie nie uwierzą w to, co za chwilę powiem; sam byłbym sceptyczny, gdybym nie widział tego na własne oczy. W seansach u Hellingera uczestniczy na raz nawet kilkaset osób, w seansach jego uczniów zwykle mniej. Osoba poddana terapii publicznie próbuje określić, co jej najbardziej w życiu doskwiera. Ja powiedziałem, że nie potrafię się cieszyć życiem; właściwie wszystko mi się udaje, ale gdybym miał szczerze powiedzieć, że jestem absolutnie szczęśliwy, to zawsze odzywa się we mnie poczucie niedosytu: wciąż nie dotknąłem tego, co niezbędne, by być naprawdę szczęśliwym. Terapeuta wybiera z sali nieznanych mi ludzi i mówi: „Ty będziesz jego ojcem, dziadkiem, babką” i ustawia ich zgodnie z kolejnością pokoleń. Ci ustawiają się blisko albo daleko, bo źle się przy mnie czują. Sam później byłem reprezentantem w innych rodzinach i rzeczywiście nagle odczuwałem niechęć do osoby, która reprezentowała na przykład babkę, chciałem się od niej odwrócić, tak jakby coś zmuszało mnie do takiej reakcji. Uczennica Hellingera, która mnie prowadziła, nagle powiedziała: „Francja!”. Ja zaś się rozpłakałem. Wprost niewiarygodne

JANUSZ PALIKOT

– jestem pośród ludzi, których nie znam, i płaczę, słysząc słowo „Francja”, nie jestem w stanie powstrzymać łez. Uczennica Hellingera ustawia obok mnie kolejne osoby, i co się okazuje? Okazuje się, że tajemnicza niechęć do Francji w mojej rodzinie wiąże się z etymologią naszego nazwiska i z rodzinną legendą, której się nigdy poważnie w naszym domu nie traktowało. Podobno w czasach napoleońskich ranny żołnierz francuski zabłądził w okolice Biłgoraja i coś się wydarzyło między nim a moją praprababką, o czym wiedział jej ojciec. Może to i prawda, choć nie udało nam się ustalić rodzinnej genealogii. W każdym razie wydarzenie to stało się rodzinnym tabu, kumulującym negatywną energię przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Gdybym sam nie przeżył tego seansu, nigdy bym nie uwierzył w jego moc oczyszczającą. Uczestniczyłem jako reprezentant w seansach dużo bardziej dramatycznych, gdzie okazywało się, że kilka pokoleń wstecz ktoś zabił współmałżonka i pewien rodzaj związanej z tym agresji był przekazywany jego potomkom, aż w końcu podczas seansu prawnuk zaczyna rozumieć, skąd bierze się w nim irracjonalny gniew wobec najbliższych mu osób. Siła tych odkryć, szok, jaki się wówczas przeżywa, są tak ogromne, że uczestnik seansu przestaje mieć wątpliwości, czy to jest prawdą czy złudzeniem. Podczas seansów nie stosuje się hipnozy, nie uprawia czarów, w seansie uczestniczy się w pełni świadomie. Ich uczestnicy nigdy wcześniej ze sobą się nie zetknęli, a jednak potrafią zmusić innych do niepojętych reakcji.

25

JESTEM Z BI£GORAJA

Najbardziej niewiarygodne w tej szamańskiej metodzie jest to, że wybrany przypadkowo reprezentant „wciela” się w przodka i że to skutkuje tak silnym przeżyciem. Czy aż taką moc mają słowa: „Ty będziesz dziadkiem, ty babką…”?

To się dokonuje nie tylko przez wskazanie reprezentanta; ważne jest także to, że staje się za plecami ludzi reprezentujących późniejsze pokolenia. Prowadzący seans wypowiada formuły pochodzące z owej wielkiej tradycji szamańskiej, o której pisał Mircea Eliade.

Czy płacz, jakiego Pan doznał, słysząc słowo „Francja”, był oczyszczający jak katharsis? Czy tym samym uwolnił się Pan od niezrozumiałej awersji wobec Francji?

Przez rok miałem zakaz mówienia o tym przeżyciu, bo zgodnie z praktyką szamańską dopóki nie dokona się wewnętrzne oczyszczenie, nie można o tych doświadczeniach mówić, ale od tych seansów minęło wiele lat. Francję znałem od dawna, lubiłem francuskie wina, choć zawsze je krytykowałem. Uwielbiałem dowodzić, że wina francuskie kiedyś były znakomite, ale się popsuły, a w branży winiarskiej wybiły się Włochy i Chile. Mówiłem to z przekory wobec Francji, dziś już uwolniłem się od niej i podróżuję do tego kraju z przyjemnością.

W jednym z wywiadów dowodził Pan zależności między filozofią a rodzajem trunków. Francja wypadła w tej dziedzinie blado:

JANUSZ PALIKOT

„Francuzi nie stworzyli żadnej poważnej filozofii, bo wino jest lekkim trunkiem”. A przecież Kartezjusz odniósł pewne sukcesy w filozofii…

Rzecz jasna, ale w tej wypowiedzi kryje się przekora a` la Gombrowicz, której często ulegam. Dawniej podejrzewałem, że awersja do Francji jest związana wyłącznie z ową przekorą, okazało się jednak, że było to głębsze uczucie. Zostawiając wątek szamański i wracając do domu w Biłgoraju. Po młodzieńczym buncie w końcu poczułem silną więź z ojcem. Uświadomiłem to sobie w roku 2003, czyli już dobrych dziesięć lat po jego śmierci, wtedy dopiero zaakceptowałem ojca. Nagle zrozumiałem, jak bardzo jestem przez niego ukształtowany – w wielu swoich zachowaniach, w sposobie oceniania, organizowania życia, nawet bycia z innymi ludźmi. Młodzieńczy bunt jest niezbędny, żeby zerwać pępowinę, stanąć na własnych nogach; dopiero gdy już się dokona, można uświadomić sobie rzeczywistą więź – podobieństwa i różnice. Zwłaszcza gdy ojciec charakteryzuje się silną osobowością, a mój ojciec miał silną osobowość: zawsze zajmował wyraźne miejsce w domu. Był. Boże, jak on mocno był! Wchodząc do pokoju, nie sposób było go zignorować i nie zauważyć. Gdy mówił, że coś zrobi, to zrobił. Z ojcem trzeba się było zmierzyć. I dopiero gdy umarł, mogłem powiedzieć: zaakceptowałem go.

27

JESTEM Z BI£GORAJA

Jak to się dokonało?

W moim życiu pojawiły się dzieci i wszedłem w rolę, którą kiedyś odgrywał mój ojciec, a to doświadczenie niezwykle pouczające. W swojej firmie, gdy się jeszcze agresywnie zajmowałem zarządzaniem, uwielbiałem odwracać role: szef finansów na miesiąc zostawał na przykład szefem produkcji, a szef produkcji zostawał szefem sprzedaży. Wszystkich kierowników i członków zarządu namawiałem, by jeździli do sklepów i choćby jeden dzień w miesiącu sprzedawali towar, bo nic się nie rozumie z biznesu, jeżeli się samemu nie próbowało sprzedać własnego produktu.

Boże, uchowaj od takiego pracodawcy!

Dlaczego? Jeżeli dział sprzedaży narzekał, że dział produkcji nie wykonuje czegoś na czas, a dział produkcji odpowiadał, że nie otrzymuje szybko informacji o sprzedaży, to dzięki zamianie ról pracownicy nabierali do siebie większego szacunku. Podobnie bywa z rolą ojca i syna: dopóki się jest tylko synem, trudno zaakceptować ojca, ale gdy się samemu zostaje ojcem, akceptacja jest znacznie łatwiejsza. Po jakimś czasie siłą rzeczy nabywa się dystansu do samego siebie i świadomości, kim się jest. Pięknie pisze o tym Gombrowicz. W wieku pięćdziesięciu lat nagle stajemy się świadomi i już wiemy, kim jesteśmy. Przez lata wydawało się, że mogliśmy być każdym: pisarzem, poetą, przedsiębiorcą bądź politykiem. To

JANUSZ PALIKOT

wiedza dotyczy nie tylko zawodu, ale też wewnętrznej energii i organizacji: jeszcze stać mnie na kompletne przemeblowanie wnętrza – mogę być na przykład bardziej introwertyczny albo ekstrawertyczny. Z wiekiem zaś przychodzi moment, kiedy się wydaje, że już się stało: wiadomo, jestem kim jestem, jestem tylko Gombrowiczem. I koło się zamyka. Kilka razy w życiu miałem poczucie, jakby się już coś wyjaśniło, jakbym ostatecznie wiedział, kim jestem. Teraz, gdy zakochałem się w Monice, wydaje mi się, że wszystko zaczynam od początku i nic nie jest przesądzone, bo miłość jest z definicji źródłem młodości, miłość poniekąd ofiarowuje człowiekowi ponowne narodziny. Z biegiem lat, mając jako takie doświadczenie, zyskujemy przekonanie, że widzimy się znacznie wyraźniej. Wcześniej nie zauważałem w sobie optymizmu. Pracując w biznesie, w pewnym momencie zauważyłem, że z natury mam w sobie skłonność do pewnego przerysowywania spraw, widzenia ich w lepszym świetle, niż są w rzeczywistości, co nie wynika z braku realizmu, lecz z pędu do tego, co wydaje się możliwe i osiągalne. W niejednej sytuacji ów pęd kończy się kłopotami, jeśli bierze się na swoje ramiona zadania ponad własne siły i ponad siły otoczenia.

Jak dziś ocenia Pan życie swojego ojca? Zapewne nie było zbyt wesołe, zważywszy na jego pochodzenie i na czasy, w jakich przyszło mu wchodzić w życie. Czy było spełnione, czy też rzeczywistość nie pozwoliła mu być sobą?

29

JESTEM Z BI£GORAJA

Sadzę, że to nie tylko problem mojego ojca. To także wielki problem Polski. Polska została upokorzona w okresie zaborów, potem doznaliśmy upokorzenia w drugiej wojnie światowej, w której oddaliśmy tyle krwi, a ostatecznie przegraliśmy i wszyscy zostaliśmy złamani. Jako naród czujemy się wiecznie skrzywdzeni. Niemiec uwielbia niemieckość, Amerykanin amerykańskość, Rosjanin rosyjskość, Włoch kocha się we Włoszech, Francuz nie wyobraża sobie lepszego pomysłu na życie niż być Francuzem. A Polak? Polak się wstydzi polskości, nie kocha się w polskości, udaje, że jest kimś innym, z lubością przeistacza się w kogoś innego. Ojciec miał problemy, ale nie były to wyłącznie jego prywatne problemy, z tymi problemami mierzyli się wszyscy. Proszę zwrócić uwagę, że niesłychana popularność Papieża i miłość do niego prawdopodobnie brała się z tej przyczyny, że wreszcie Jan Paweł II wyzwolił nas z resentymentów. Macie Papieża, jesteście wielcy! Gdy ktoś tak do nas mówił, robiło się nam ciepło na sercu i byliśmy dumni! Podobnie reagujemy na sukcesy międzynarodowe Polaków. Ktoś postawił nawet tezę, że jeżeli polski pisarz pragnie sukcesu w kraju, najpierw musi zyskać sławę za granicą, ale ta reguła nie dotyczy wyłącznie ludzi pióra…

Małysz, Kubica…

Właśnie. Mój ojciec został oczywiście złamany przez historię. Jego perypetie szkolne, niemożność zrealizowania wrodzonych talentów,

JANUSZ PALIKOT

potem skłonność do alkoholu, zapisywanie się do PZPR, by później rzucić partyjną legitymację wszystko to świadczy, że przez całe życie zmagał się z rzeczywistością. Choć jestem mu wdzięczny za to, jak nas wychował, bo przekazał nam swój optymizm, energię, chęć bycia z ludźmi, wiarę, że można brać sprawy w swoje ręce, robić coś, nie czekając, aż inni zrobią to za nas. Moja babcia ze strony matki, która niedawno zmarła w wieku dziewięćdziesięciu kilku lat, przez jakiś czas mieszkała z nami w Biłgoraju. Była niesamowitą osobą i wywarła silny wpływ na mnie i mojego brata. Babcia nie powiedziała nigdy złego słowa o jakimkolwiek człowieku – nie była zdolna do ganienia ludzi. Cokolwiek zrobiliby jej wnukowie, zawsze nas chwaliła. Bo każdego chwaliła. Taka postawa w Polsce jest niezmiernie rzadka: zdolność chwalenia bliźniego. Powinniśmy nieustannie chwalić się wzajemnie, na przykład mówić sąsiadowi: „Ale jesteś wspaniały, pomalowałeś dom, świetnie to zrobiłeś, co za gospodarz z ciebie!”.

Psychologia potwierdza znaczenie takiej afirmacji.

Wręcz fundamentalne! Babcia zawsze przynosiła nam prezenty, mimo że była skromną emerytką. Nie wyobrażała sobie, by nie przynieść wnukom choćby cukierka. Gdy kogoś odwiedzała, zawsze była starannie ubrana i zadbana, strojem okazując ludziom szacunek. Ubierała się w białe haftowane bluzki i stroiła w wiejskie korale, ale mniejsza z tym, co zakładała, bo ważne było tylko to, że

31

JESTEM Z BI£GORAJA

jej ubiór zawsze był odświętny. Nie przypominam sobie, bym choć raz widział ją zaniedbaną, w złym humorze i bez prezentu. Z kolei moja mama zawsze domagała się i domaga nadal, by okazywać jej dużo czułości, akceptacji i troski. Czasami niczym małe dziecko oczekuje, by się nią zająć i poświęcić jej więcej uwagi. Zapewne wynika to z tego, że podczas wojny jako kilkuletnie dziecko trafiła na dziewięć miesięcy do obozu w Majdanku, ma więc za sobą straszne doświadczenia. Pokazuję kilka elementów rodzinnej układanki, by dowieść, że w Polsce istnieje ogrom problemów do duchowego oczyszczenia. To wręcz problem ogólnospołeczny: jak wyzwolić się z psychologicznych i duchowych traum historii, z traum okupacji, stalinizmu i z traum stanu wojennego. Oceniając formację komunistyczną czy postkomunistyczną, zbyt lekko przechodzimy do porządku dziennego nad tą fundamentalną kwestią. W roku 1981 ponownie doświadczyliśmy upokorzenia, a zwycięstwo w roku 1989, chociaż wielkie i dla ludzi z zewnątrz niewyobrażalne, wielu z nas nie cieszyło. Cieszyliśmy się w roku 1980 i 1981, wówczas Polska była całkowicie odmiennym krajem i czuliśmy dumę, że udało nam się wyrwać z peerelowskiej beznadziei, ale ten entuzjazm został zdławiony i niewykorzystany w porządku duchowym, który jest niezwykle istotny dla budowy społeczeństwa obywatelskiego. Historia nie pozwoliła nam być prawdziwym narodem, a już z pewnością społeczeństwem. Jak dziś uporać się z owymi historycznymi traumami? Może to paradoks, ale cieszę się, że milion rodaków

JANUSZ PALIKOT

wyjechał z Polski, bo wzbogacą się o inną energię duchową. Jeżeli w przyszłości uda się ich namówić na powrót do Polski…

Ale czy się uda?

Nie ulega wątpliwości, że musimy szukać sposobów, by ich do tego zachęcić. Dam przykład. Zwiedzając niedawno Australię, poznałem pewnego Polaka, który wyemigrował z kraju w roku 1981. Człowiek ten ma w Perth warsztat samochodowy, ale prowadzi także drugi biznes: organizuje kilkutygodniowe pobyty w australijskim buszu. Jeśli się trafią klienci tacy jak ja, którzy chcą się wybrać na wyprawę przez busz, to on podejmuje się być ich przewodnikiem: ma jeepy, sprzęt i znakomitą orientację w terenie. Ta niezwykła pasja wiąże się z początkami jego pobytu w Australii: trafił do przedsiębiorstwa zajmującego się poszukiwaniem w buszu różnych złóż. Opowiadał mi, że gdy po trzech latach praca się skończyła, rząd australijski uruchomił specjalny program powrotu do normalnego życia dla wszystkich, którzy pracowali w buszu, bo życie w buszu przez dwadzieścia cztery godziny na dobę niesłychanie wciąga. Mam wuja marynarza, który wprost nie wyobraża sobie życia na lądzie; to wspaniały facet, ale żeby go zmusić do życia na lądzie, chyba trzeba by go poddać psychoterapii. Wracając do mechanika z Perth: gdy skończyła się praca w buszu, australijscy urzędnicy nie zostawili go na lodzie. Poradzili mu: zamień pasję w biznes, swoją pasję oferuj innym – dziesięć miesięcy w roku

33

JESTEM Z BI£GORAJA

naprawiaj samochody, dwa miesiące przeznacz na wyprawy ze swoimi klientami do buszu. Podobnie bywa z nami i naszymi traumami – potrzebujemy terapii i mądrych pomysłów. Wygodnie jest narzekać, żywić się poczuciem klęski, krzywdy i niesprawiedliwości dziejowej; to znakomity psychologiczny mechanizm, usprawiedliwiający nicnierobienie: nie muszę wstawać, szukać skarpetek ani butów, nie muszę się golić. Nic nie muszę. Przydałaby się nam jakaś ogólnonarodowa terapia. To, czemu służyli KOR-owcy, czyli idea społeczeństwa obywatelskiego, realizowana przez garstkę zapaleńców, wydawało się porywaniem z motyką na słońce. Dzisiaj jednak widzę, że dopadają nas zmory przeszłości. Marnujemy wiele najcenniejszych zasobów, nie wykorzystujemy możliwości, jakie zyskaliśmy po wstąpieniu do Unii Europejskiej, pogarsza się nasza pozycja na arenie międzynarodowej, spychamy się znów między zjednoczone Niemcy a Rosję, która odzyskuje energię i potęgę dzięki handlowi gazem i ropą, odbudowuje armię i żąda, by się z nią w Europie liczono. Prowadzimy fatalną politykę, wybieramy nieodpowiednich ludzi na najwyższe stanowiska w państwie. Jako społeczeństwo modernizujemy się zbyt powoli, nie odczuwamy potrzeby zmiany działania i myślenia, by skutecznie stawić czoła rzeczywistości. Czy istnieje wyjście z tego ślepego zaułka? Czy jesteśmy w stanie znaleźć przywódców, którzy zajmą się najważniejszymi problemami? Najważniejsze zaś problemy kryją się w polskiej duszy. Dlaczego Papież stał się dla nas wszystkich autorytetem? Nie tylko z tej

JANUSZ PALIKOT

racji, że dzięki niemu podnieśliśmy głowę i odzyskaliśmy godność narodową; stał się autorytetem, albowiem mówił głośno o tym, co tkwi w duszy każdego człowieka, o jego podmiotowości, miłości, stosunku do pracy. Dzisiaj przywódcy polityczni są partyjnymi biurokratami. Brakuje nam kogoś, kto poderwałby nas do prawdziwego lotu.

K U L, C Z Y L I M O D A N A D Z I W A C T W O

Wybiegliśmy znacznie do przodu. Wspominał Pan już czasy licealne, napomknął Pan co nieco o KUL-u – właściwie co Pana skłoniło do studiów filozoficznych?

Przypadek albo raczej okoliczności życiowe. W liceum moją pasją była matematyka – to w naszej rodzinie przypadek dość częsty: matematykę skończył mój brat Bogdan, otarli się o nią również trzej kuzyni. Już w drugiej licealnej, byłem uczniem klasy matematyczno-fizycznej) startowałem w olimpiadzie z matematyki i zamierzałem studiować nauki ścisłe, najchętniej właśnie matematykę, ewentualnie fizykę. W Biłgoraju matematyki uczył mnie profesor Marian Wlezień, świetny pedagog i mój wychowawca, który jako jeden z niewielu sprzeciwił się decyzji rady pedagogicznej o wyrzuceniu mnie ze szkoły. Profesor Wlezień dotąd pracuje w moim dawnym liceum. Gdy opuszczałem Biłgoraj, kończyliśmy program czwartej klasy i zaczynaliśmy poznawać program pierwszego roku studiów matematycznych. Nauczycielka z warszawskiego liceum zorientowała się, że wyprzedzam program i zwolniła mnie z zajęć. I tak dotrwałem do matury. Obawiałem się, że z wilczym biletem nie zostanę przyjęty na żaden uniwersytet państwowy – groziły mi dwa lata wojska, czego się bałem nie na żarty – złożyłem więc papiery na Katolicki Uniwersytet Lubelski, ale ponieważ na KUL-u

JANUSZ PALIKOT

nie było studiów matematycznych, zdecydowałem się na filozofię. Przypadek więc… Za czysty przypadek uznaję i to, że skończyłem szkołę. Do warszawskiego liceum – jak już wspominałem – dostałem się psim swędem, nikomu się nie przyznając, że za zły wpływ na innych uczniów dyscyplinarnie wyrzucono mnie z ogólniaka w Biłgoraju. Dyrektor nowego liceum prosił, żebym dostarczył stosowne dokumenty z Biłgoraja. Zwodziłem go, że zrobię to po Wielkanocy. Nie dostarczyłem. Dyrektor zaczął coś podejrzewać i ściągnął moje dokumenty. Prawda wyszła na jaw. Wezwał mnie więc, wydawał się przerażony tym, czego się dowiedział o moich wyczynach, ale widząc moje oceny, uspokoił się i machnął na wszystko ręką. Udało się, ale wiedziałem, że muszę się dobrze uczyć, aby nie dostarczyć nikomu pretekstu do ponownego wyrzucenia ze szkoły. Maturę zdałem w roku 1984. Składając papiery na KUL, myślałem, że poświęcę się filozoficznym podstawom matematyki i anglosaskiej filozofii analitycznej, choć później miało się okazać, że najbardziej fascynuje mnie metafizyka i teoria poznania. W tym ponurym i beznadziejnym czasie, gdy Solidarność niemal doszczętnie spacyfikowano, a większość działaczy związkowych i opozycji siedziała w więzieniach, KUL pozostał wspaniałą oazą wolności, bo na studia przyjmowano tam wielu politycznie podejrzanych. Na moim roku niejeden miał problemy natury politycznej, jak na przykład Andrzej Potocki, późniejszy rzecznik Unii Wolności. Na KUL-u nie interesowano się też zbytnio stosunkiem studentów do Kościoła

37

K U L, C Z Y L I M O D A N A D Z I W A C T W O

i wiary. Chciano pomóc młodym, do Lublina zjeżdżali więc studenci z całej Polski. Od pierwszej chwili KUL zafascynował mnie aurą oblężonej twierdzy antykomunistycznej. Wiedziałem, że studia na tej uczelni są wyzwaniem intelektualnym i dają możliwość wszechstronnego rozwoju. Nie chciałem zmarnować tej jedynej w swoim rodzaju szansy. Unikałem życia towarzyskiego, nie miałem dziewczyny, bo zamknąłem się w świecie książek. Bibliotekę uniwersytecką otwierano o szóstej rano, zajęcia rozpoczynały się o ósmej lub o dziewiątej, więc już co najmniej dwie godziny przed zajęciami siedziałem w bibliotece. Potem ciurkiem biegałem na wszystkie wykłady i ćwiczenia albo wracałem do biblioteki. I tak dzień w dzień – do dziesiątej wieczorem.

Wspomniał Pan o KUL-owskiej szkole analitycznej. Przypomnijmy znakomite nazwiska z nią związane: ksiądz Stanisław Kamiński, ksiądz Andrzej Bronk, Piotr Gutowski, Tadeusz Szubka…

Wszystkich ich poznałem osobiście: u księdza Bronka zdawałem egzaminy, Piotr Gutowski był moim starszym o rok kolegą. To rzeczywiście znakomici uczeni, ale też dziwacy nie z tej ziemi. Na KUL-u panowała wręcz moda na dziwactwo. Jednym z najwięk-

szych oryginałów był niewątpliwie ksiądz Kamiński, u którego zdawałem metodologię nauk – a był srogi i do egzaminu u niego większość studentów podchodziła kilkanaście razy; w końcu stawiał delikwentowi tróję z trzynastoma minusami, co znaczyło, że

JANUSZ PALIKOT

nieszczęśnik zdał za trzynastym podejściem. Po doświadczeniach z księdzem Kamińskim ledwo żywy delikwent zazwyczaj przenosił się na inną uczelnię, powiedzmy na UMCS. Wtedy ktoś dzwonił z tamtejszego dziekanatu, by zapytać, co znaczy trójka otoczona trzynastoma promieniami. „A skąd pani dzwoni?” – pytał uprzejmie Kamiński. „Z UMSC”. „Aha – on na to – nasza trójka z promieniami odpowiada u was czwórce z plusem”. Ja również miałem tarapaty z księdzem Kamińskim. Zdawałem u niego razem z dwiema koleżankami. Pierwsze pytanie, jakie mi zadał: „W którym roku ukazała się pierwsza książka o metodologii nauk autorstwa Hansa Baumgartnera?”. – „Nie pamiętam – odpowiadam butnie – proszę o merytoryczne, a nie faktograficzne pytanie!”. Obsobaczył mnie z góry na dół, że zanim się zacznie filozofować, trzeba się nauczyć co, kto, gdzie i kiedy. Po czym zadał jakieś merytoryczne pytania koleżankom. Z metodologii czułem się mocny, gdyż jako jedyny miałem piątkę z seminarium u księdza Bronka, do egzaminu byłem zatem nieźle przygotowany. Dziewczyny coś wydukały, więc Kamiński zadał mi kolejne pytanie: „Jak miał na drugie imię John Mill?”. Wiedziałem, że Stuart, ale uparłem się, że nie odpowiem. Kamiński znów zadał dziewczynom merytoryczne pytania, te zaś znów coś wydukały. Na koniec wziął nasze indeksy i zwrócił się do koleżanek: „Nie mogę wam postawić oceny pozytywnej. A tobie – mówi do mnie – stawiam trzy plus”. A choć nie odpowiedziałem na żadne pytanie, jako jedyny na roku dostałem zaliczenie za pierwszym podejściem.

39

K U L, C Z Y L I M O D A N A D Z I W A C T W O

Barwnym oryginałem był również doktor Stanisław Majdański, również z Katedry Metodologii Nauk. Nieraz zdarzyło mu się przyjść na zajęcia z koszem na śmieci, bo mieszkał obok w konwikcie i niby to wyszedł wysypać śmieci, a po drodze, ot tak sobie, wpadł na wykład. Dziwactwo należało do dobrego tonu, powiem nawet, że do warsztatu filozofa. Majdański nosił za krótkie spodnie, wyglądał trochę niechlujnie, przypominał nieco dziewiętnastowiecznego uczonego: zagubiony i nieprzytomny, z głową w chmurach. Pewnego razu pojawił się na wykładzie w dwóch różnych skarpetkach. „Z czego się śmiejecie?” – pyta, słysząc chichot studentów. Gdy się okazało, że założył jedną skarpetkę czerwoną, a drugą białą, opuścił salę wykładową. Wrócił po kwadransie. „Byłem w domu – wyjaśnia – i wyobraźcie sobie, że tam znalazłem także dwie różne skarpety: białą i czerwoną”. Innym oryginałem był Antoni Stępień, specjalista od teorii poznania. Był on zwolennikiem bezpośredniego poznawania cudzych stanów psychicznych. Uważał, że można wniknąć w cudze życie psychiczne bez jakiejkolwiek komunikacji, opierając się jedynie na obserwacji twarzy drugiego człowieka. Pewnego razu doktor Majdański nauczył się kilku zdań po hiszpańsku i zagadnął Stępnia na korytarzu. Ten zaś osłupiał, bo nie znał hiszpańskiego. „Jak to? – zdziwił się Majdański. – Przecież jest pan zwolennikiem bezpośredniego poznawania cudzych stanów psychicznych?!” Do galerii oryginałów należał także logik Stanisław Kiczuk. Dokładnie na trzy sekundy przed rozpoczęciem wykładu wchodził

JANUSZ PALIKOT

do sali ze słowami: „Na dzisiejszym wykładzie omówię to i to, w punkcie pierwszym przedstawię to i to, a w drugim…”. Nadzwyczajna systemowość! Zdarzało się niekiedy, że nie zdążył wyłożyć wszystkiego, co zamierzał, bo ktoś na przykład miał do niego jakieś pytanie. Przerywał wykład niemal w połowie zdania, ale po tygodniu zaczynał dokładnie w tym samym miejscu. Pewnego razu nie poszliśmy na jego zajęcia, bo zbliżały się święta i chcieliśmy wcześniej pojechać do domu. Wracamy ze świąt, idziemy na wykład Kiczuka i nie wierzymy własnym uszom: mówi o czymś, co nie ma żadnego związku z ostatnimi zajęciami. Ale miało – bo gdy my pojechaliśmy do domów, Kiczuk wygłosił wykład do czterech ścian. I teraz właśnie go kontynuował. Wykład był dla niego bytem samoistnym, który się dzieje sam w sobie, niezależnie od tego, czy ktoś w nim uczestniczy czy nie. Dobrze wspominam także Rafała Dutkiewicza; gdy trafiłem na KUL, rozpoczynał on akurat swoje pierwsze zajęcia z logicznych

podstaw matematyki. Dziś Dutkiewicz jest prezydentem Wrocławia. Spotkaliśmy się niedawno przy jakiejś okazji. Pamiętał mnie, ba, pamiętał swój pierwszy wykład w życiu, na którym byłem jako słuchacz pierwszego roku.

Skoro specjalnością KUL był i jest tomizm oraz filozofia analityczna, skąd Pańskie zainteresowanie fenomenologią, dla której przeniósł się Pan z Lublina na Uniwersytet Warszawski?

41

K U L, C Z Y L I M O D A N A D Z I W A C T W O

Przenosząc się Uniwersytet Warszawski, chciałem studiować u wybitnego metodologa profesora Klemensa Szaniawskiego i równie wybitnego semiotyka profesora Jerzego Pelca. Los jednak chciał, bym został uczniem Marka Siemki i Jerzego Niecikowskiego. Specjalnością KUL-u była klasyka filozofii, znakomite wykłady z historii filozofii starożytnej i średniowiecznej prowadził nieżyjący już ksiądz Marian Kurdziałek; mocna też była, jak już wspomniałem, metodologia nauk i logika. Natomiast filozofię współczesną – w tym fenomenologię – traktowano w Lublinie z pewną podejrzliwością, uważając, że filozofia skończyła się na Tomaszu z Akwinu i włoskich neoplatonikach, którymi zajmował się znakomity historyk profesor Stefan Swieżawski. Jedynie Jan Czerkawski mówił co nieco o filozofii współczesnej, szczególnie o Heideggerze. Nie uległem tak wielkiemu zauroczeniu Heideggerem jak większość mojego pokolenia, choć przeczytałem wszystkie jego dzieła, nawet te nietłumaczone wówczas na język polski. Do Warszawy przeniosłem się nie tylko po to, by zaczerpnąć świeżego powietrza filozoficznego. Gdy nieco zelżały przepisy stanu wojennego, postanowiłem wraz z kolegami wyjechać na Zachód. Mieliśmy po dziurki w nosie komunistycznego bałaganu, chcieliśmy studiować w kolebce filozofii współczesnej, w Heidelbergu, lub we Freiburgu, tam gdzie żyli i tworzyli Nietzsche, Husserl i Heidegger. Złożyliśmy wnioski o paszport. Wszyscy moi znajomi je otrzymali, ja zaś trafiłem do paki na czterdzieści osiem godzin, choć w tym czasie nie zajmowałem się polityką. Widocznie znów

JANUSZ PALIKOT

mi zaszkodził mój wilczy bilet, który pewno powędrował za mną do Lublina. Skoro koledzy wyjechali do Niemiec, nie miałem zamiaru tkwić samotnie w Lublinie. Podjąłem decyzję, że przenoszę się na Uniwersytet Warszawski. Najpierw jednak wybrałem się tam na rozmowę i tak trafiłem na Marka Siemka, ówczesnego dziekana wydziału filozofii, który zobaczywszy, ile i na jakie oceny zdałem egzaminy na KUL-u, zaproponował mi studia w toku indywidualnym. Profesor Siemek zadziwił mnie i zaintrygował od pierwszego spotkania. Byłem niezmiernie ciekaw, kim jest ten człowiek.

Profesor Siemek był, zdaje się, marksistą…

To prawda, należał nawet do PZPR – jeśli więc chodzi o postawę obywatelską, nie był dla mnie wzorem do naśladowania. Był za to znakomitym filozofem, jego wykłady okazały się największym filozoficznym doświadczeniem mojego życia. Siemek fascynował się późnym Heglem i wczesnym Marksem, podobnie jak wcześniej fascynował się nimi Leszek Kołakowski. Hegel zaś definiuje język w języku. Fenomenologia jest próbą stworzenia nowego języka, gdyż pewne procesy, zdaniem Hegla, nie dadzą się wypowiedzieć w podmiotowo-przedmiotowym języku. Język należy więc przełamać różnymi figurami, używając dziesiątków zbitek pojęciowych. Język Hegla przypomina nieco poezję Leśmiana. Hegel poniekąd język tworzy od nowa – zatem studiując jego myśl, człowiek niejako poznaje obcy język.

43

K U L, C Z Y L I M O D A N A D Z I W A C T W O

Na wykładzie Siemka przez półtorej godziny nie mogłem uwolnić się od wrażenia, że jedno jego zdanie rodzi drugie, a to nowe wymaga kolejnego i że niczym nieskrępowane powstają niewiarygodne konstrukcje. Słuchając go, miałem poczucie, że budzi się moja świadomość, a umysł goni sam za sobą, tworząc nowe kategorie i pojęcia. Na wykładach profesora Siemka wpadałem, nie ja jeden, w trans poszukiwania, co kryje się za jego słowami. Wciąż otwierał słuchaczom nieoczekiwane światy. W jakimś sensie było to przeżycie hermetyczne, ale przecież niezwykłe. Z kolei Jerzy Niecikowski fantastycznie wykładał filozofię nowożytną z elementami filozofii współczesnej, porywające były jego wykłady o Nietzschem, Heideggerze i o Husserlu. Niestety, Niecikowski nie napisał żadnego wielkiego dzieła, czasami tylko publikował krótkie recenzje w tygodniku „Film”, ale studenci go uwielbiali, posługiwał się bowiem takim językiem i takimi metaforami, iż słuchając jego wykładów miało się wrażenie, jakby ktoś wlewał wino do dzbana czy podawał do picia źródlaną wodę. Byłem też słuchaczem wykładów Szaniawskiego i Pelca, reprezentujących wspaniałą tradycję logiczną, ale za sprawą Siemka i Niecikowskiego całkowicie zaangażowałem się w nurt humanistyczny w filozofii, związany z filozofią niemiecką: z Kantem, Heglem, Husserlem. Pracę magisterską poświęciłem Krytyce czystego rozumu. Jak wiemy, zdaniem Kanta, nasz obraz świata uformowany jest przez ludzki umysł. Pojawia się zatem pytanie, w jaki sposób umysł potrafi konstytuować rzecz z tak różnorod-

JANUSZ PALIKOT

nych docierających do nas danych wrażeniowych? Dlaczego rzeczywistość odbieramy jako spójną w sobie? Czy istnieje pierwotna praustanowiona jedność danych naocznych i syntetyzujących je pojęć? Takimi właśnie pytaniami zająłem się w pracy magisterskiej. Gdy zaś ją obroniłem, otrzymałem ofertę pracy w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Do PAN-u trafili w tym samym czasie moi koledzy i koleżanki z filozofii: Agata Bielik-Robson, Małgorzata Kowalska, Justyna Nowotniak, Marcin Poręba. Wszyscy oni zrobili naukową karierę – poza mną. Pracowałem w Zakładzie Estetyki, którym kierowała pani docent Katarzyna Rosner. Moja szefowa zajmowała się Paulem Ricoeurem i jego fenomenologią zła. Zaproponowała, żebym napisał doktorat z ostatniej książki Husserla: Kryzys nauk europejskich a fenomenologia transcendentna. Moja praca doktorska była bardzo zaawansowana, ale niestety nigdy jej nie dokończyłem, ponieważ w roku 1988 się ożeniłem, a wkrótce potem nastały pierwsze reformy gospodarcze premiera Tadeusza Mazowieckiego i zająłem się biznesem.

Powróćmy do studiów. Dlaczego pracę magisterską poświęcił Pan akurat Kantowi?

Dzięki KUL-owi zdobyłem solidne podstawy filozoficzne i w pewnym sensie uznawałem się za przygotowanego do prawdziwego filozofowania, które zawsze musi się otrzeć o metafizykę i teorię poznania. Zainteresowanie humanistyką rozbudziła we mnie naj-

45

K U L, C Z Y L I M O D A N A D Z I W A C T W O

pierw polonistka z warszawskiego liceum. Pani Ewa Pernal to niezmiernie ciekawa osoba: była pierwszą dyrektorką Społecznego Towarzystwa Oświatowego; już w latach osiemdziesiątych – gdy władze pozwoliły na eksperymenty ze szkołami społecznymi – stworzyła alternatywny system nauczania, trudno wprost przecenić jej zasługi dla nowego modelu edukacji. Jej mąż, Marek Pernal, odegrał z kolei ważną rolę w negocjacjach Episkopatu z rządem Rakowskiego, będąc prawą ręką sekretarza Episkopatu arcybiskupa Bronisława Dąbrowskiego; później – w rządzie Tadeusza Mazowieckiego – pełnił funkcję ministra do spraw wyznań, zresztą to właśnie on zlikwidował to ministerstwo. Tak więc Ewie Pernal zawdzięczam zainteresowania humanistyczne, na studiach zaś wzmocnił je dodatkowo profesor Siemek. Oczywiście, słuchałem wykładów Klemensa Szaniawskiego, ale już mnie nie ciekawiły lądy, które odkrywa filozofia analityczna, nie spodziewałem się, bym dzięki perspektywie analitycznej zdołał poznać nowe światy. Natomiast pasjonujący i kuszący nowymi sensami wydawał mi się świat Kanta, Husserla i Heideggera, dzięki tym filozofom mogłem spojrzeć nowym okiem na wszystko, co nas otacza.

Czy nie przeszkadzało Panu, niedoszłemu matematykowi, że właśnie cytaty z Heideggera analitycy upodobali sobie jako przykłady zdań pozbawionych sensu – czyli przykłady filozoficznego bełkotu?

JANUSZ PALIKOT

Tę perspektywę należy całkowicie odrzucić. Mam wielki szacunek dla dorobku filozofii języka, niemniej ostatecznie jest ona rezygnacją z najważniejszych problemów, które człowiek może dostrzec. Tę głęboką perspektywę trafnie oddaje tytuł książki Nicoli Chiaromontego: Co pozostaje? W pewnym sensie to pytanie okazuje się równoznaczne z pytaniem: „po co żyjemy?” Ale pytanie „co pozostaje?” wypowiedziane jest w mocnym greckim duchu. Człowiekowi dany jest los. Losu zaś się nie uniknie. Podstawowy element kondycji ludzkiej to śmiertelność, która jest niewiarygodnie cennym darem. Gdyby człowiek nie był śmiertelny, nie wiedziałby, czym jest godność, bo godność ludzka rodzi się z naszej śmiertelności. Człowiek musi zatem przezwyciężyć pesymizm zdania, iż „życie jest śmiertelne”, i odnaleźć się w źródle sensu, w istocie bowiem wszystko pozostaje naznaczone sensem, ponieważ jesteśmy śmiertelni. Gdyby było inaczej, wszystko straciłoby sens. To zdanie zakreśla perspektywę wzbogaconą myśleniem mitycznym, religijnym, pozwala przekroczyć wyłącznie psychologiczny wymiar życia. Człowiek współczesny znajduje się w niebywale trudnej sytuacji, ponieważ metafizykę zastąpił psychologią. Cała nasza egzystencja sprowadza się zatem do różnego rodzaju deficytów, problemów i kompleksów. A tymczasem nie o to chodzi.

Sto lat temu Husserl rozpoczął wielki program odnowy filozofii właśnie od ataku na psychologizm…

47

K U L, C Z Y L I M O D A N A D Z I W A C T W O

I była to słuszna intuicja. Tę intuicję głęboko rozwinął Heidegger. Potrzebujemy jakiegoś rodzaju medytacji, żeby uznać, że to, co przeżywamy, jest nieistotne, bo to nie zostaje.

A co zostaje?

Nasza energia, jeśli ją w sobie wyzwolimy, nasze talenty, jeśli ich nie roztrwonimy.

G D Z I E J E S T P A N B Ó G?

Filozofia otwarła przed Panem perspektywę poszukiwania wewnętrznej istoty. A co z religią?

Ironia losu związana ze studiami na KUL-u polegała na tym, że zdając na tę uczelnię, byłem człowiekiem niewierzącym, choć nie była to agresywna niewiara, jak u niektórych studentów. Raczej obojętność.

Dom rodzinny nie był religijny?

Był. Rodzice chodzili do kościoła, nawet karali nas za opuszczanie niedzielnej mszy. Przez dwa lata byłem ministrantem w Biłgoraju w kościele Świętego Jerzego, później, jako nastolatek, zbuntowałem się i przestałem regularnie chodzić do kościoła. Nałożyły się na to polityczna działalność w liceum i kłopoty, jakie z tego wynikły. W pewnym sensie dystans wobec Kościoła oznaczał odrzucenie wszystkich narzucanych mi struktur.

Mając kilkanaście lat, niełatwo samotnie zmagać się z całym światem, często uciekamy wówczas w religię…

49

G D Z I E J E S T P A N B Ó G?

A ja na odwrót. Jak Witkacy postawiłem wszystko na ostrzu noża: niech się wszystko przejaśni, do końca dopowie, wytłumaczy. Byłem całkowicie bezkompromisowy i uparty, ani mi w głowie było ukorzyć się przed kimkolwiek, nawet przed Bogiem. W zasadzie mój stosunek do Kościoła zmienił się w ostatnich latach życia Jana Pawła II. Pierwsze pielgrzymki obserwowałem z zainteresowaniem, jak większość Polaków, w niektórych nawet uczestniczyłem, ale pielgrzymki nie wywarły na mnie wielkiego wpływu. W ostatnich latach zacząłem jednak dostrzegać wielkość Wojtyły i ogromne wrażenie wywarła na mnie jego umiejętność łączenia różnych wątków rzeczywistości w spójną całość. Jego pogłębiony personalizm potrafił scalać politykę, etykę, kulturę i religię, co mnie zafascynowało; oprócz tego, oczywiście, trudno nie podziwiać działalności społecznej i politycznej Papieża. Natomiast KUL i studia warszawskie to moment w moim życiu, gdy byłem na bakier z Panem Bogiem i pozostawałem poza jakimkolwiek doświadczeniem religijnym. Do dzisiaj ławka w kościele, w której się klęka i prosi Boga o pomoc albo o opiekę, jest miejscem dla mnie nieoswojonym, poniekąd obcym. Nie jest mi dana łaska prostej i ufnej wiary. Jestem otwarty, nie mam w sobie już żadnych barier – dumy czy młodzieńczej przekory, czuję, że to wszystko jest już poza mną, ale wiara wciąż do mnie nie przychodzi. Niemniej pojawiło się coś innego, co związane jest z przeżyciami doświadczonymi na Athos i podczas innych podróży. Dość niespodziewanie zacząłem przykładać wielką uwagę do liturgii i do formy,

JANUSZ PALIKOT

bardziej nawet niż do treści. Moja niezgoda na Kościół i niezdolność otwartej rozmowy z Bogiem wynikała z tego, że trudno mi było zaakceptować sposób komentowania Pisma Świętego oraz treści, które słyszałem w kościele. To tworzyło bariery. Nigdy wcześniej nie podejrzewałem, że znak i sama forma mogą mieć wewnętrzną moc. Do niedawna czysta forma w religii kojarzyła mi się z magią, dlatego odruchowo ją odrzucałem.

Ciekawe, Czesław Miłosz, choć się z Kościołem spierał, czego dowodem choćby Traktat teologiczny, szanował celebrację liturgiczną. Widzieliśmy kiedyś, jak uczestniczył we mszy, całym sobą angażując się w liturgię…

Pilnie śledziłem zmagania Miłosza z tajemnicą wiary i z Kościołem, które były mi bliskie. Przyznam się, że ucieszyłoby mnie, gdyby Kościół znów zaczął celebrować mszę po łacinie. Odpowiada mi msza grecka, choć kiedy w niej uczestniczę, nie rozumiem słów wypowiadanych podczas liturgii, ale najistotniejsza wydaje się forma, skupienie się i otwarcie na sacrum. Wciąż mam poczucie, że pozostaję jakby w przedsionku Kościoła, toteż mój „wiek męski” wydaje się „wiekiem klęski” – jest czasem spędzonym na pustyni.

Mówi Pan o znaku i formie, czyli słowa nie mogą wyrazić tego, co najistotniejsze, uchwycić to potrafi jedynie symbol?

51

G D Z I E J E S T P A N B Ó G?

Tak to zaczynam rozumieć i przeżywać. Jednym z ostatnich moich odkryć jest Medytacja chrześcijańska pióra angielskiego benedyktyna Laurence’a Freemana. Freeman propaguje modlitwę praktykowaną już przez Kasjana w V wieku, lecz później zapoznaną przez Kościół na Zachodzie; polega ona na powtarzaniu w rytm oddechu świętego słowa czy zdania zaczerpniętego z Biblii. W rytm medytacji wchodzimy wtedy, gdy znaczenie słów przestaje skupiać naszą uwagę: ogrania nas wewnętrzny spokój i docieramy wówczas do siebie.

Freeman kilka lat temu wygłosił w kapitularzu krakowskich dominikanów wykład o medytacji, w którym uczestniczyło wiele przypadkowych osób: od nastolatek po „babcie kościelne”. Wykład był piekielnie nudny, aż do czasu, kiedy mówca zarządził dwudziestominutową medytację. Poprosił, by się wygodnie rozsiąść, przestać o czymkolwiek myśleć i wsłuchać się w swój oddech. To doświadczenie dla nowicjuszy było dość niezwykłe.

To, co jest mi bliskie, bez wątpienia nie jest głównym i najbardziej ortodoksyjnym nurtem religii. Gdy wybrałem się pierwszy raz na Athos, a byłem tam dwukrotnie, nie rozumiałem, dlaczego mnich tysiąc razy dziennie musi klęknąć i pięć tysięcy razy powtórzyć „Kyrie elejson”. Tymczasem powtarzalność gestów i słów, podobnie jak wcześniej u Pitagorejczyków czy w sekcie orfickiej, dotyka pierwotnej konstrukcji świata i pozwala połączyć się z podstawą rzeczywistości.

JANUSZ PALIKOT

Co Panu kazało jechać na Athos?

Magia miejsca nietkniętego nowoczesnością. Wiedziałem, że na Athos nie ma elektryczności, dróg, reklam, miast we współczesnym ich rozumieniu, że zachował się średniowieczny porządek przestrzeni, że panuje tam niezmieniony cywilizacją duch starej Europy, czyli świat nie uległ uprzedmiotowieniu. Tam czas się zatrzymał i to mnie ciekawiło. Athos przypomina mi Islandię, ziemię dziewiczą, której oblicza nie zmienił lodowiec sprzed kilkunastu tysięcy lat. Przybywając na Athos, wędruje się od klasztoru do klasztoru, w każdym pozostając na jedną noc. Pierwsze wrażenia są natury estetyczno-higienicznej: śpimy w wieloosobowych celach i to w używanej pościeli, co powoduje silny dyskomfort. Po kilku dniach zaczynamy rozumieć, że owe niewygody to element pewnej drogi, duchowej inicjacji; trzeba więc zaakceptować inny standard życia, co rzecz jasna wymaga wewnętrznego wysiłku. Jada się dwa razy dziennie, i to wyłącznie zimne bezmięsne posiłki, na ich zjedzenie przeznaczone jest piętnaście minut. Musimy więc rezygnować z tego wszystkiego, co w świeckim znaczeniu wyróżnia nas i stanowi o naszej odrębności: choćby własna pościel czy spokojny sen (zdaje się, że łatwiej zaakceptować czyjeś poglądy niż chrapanie). W wędrówkę po tej republice mnichów wpisuje się zatem nieustanna obecność drugiego człowieka. Zauważmy, w cywilizowanym świecie jego obecność jest „opakowana”: ciało drugiego człowieka

53

G D Z I E J E S T P A N B Ó G?

jest oddalone, jesteśmy od niego oddzieleni długością stołu, perfumami, ubraniami, codzienną higieną. Tymczasem na Athos ciało drugiego człowieka jest fizycznie bliskie. Przykład dość trywialny: nieustannie czujemy czyjś zapach. W pierwszych chwilach niezbyt wiadomo, jak się wobec tego zapachu zachować. To są „nożyce”, które przecinają różne sznurki, by przygotować naszą duchową fermentację. Na tym nie koniec. O pierwszej w nocy kołatka wzywa na modlitwę, która trwa sześć czy siedem godzin – aż do wschodu słońca. W tym momencie zaczyna się druga próba: w monastyrze nie ma siedzeń, są wyłącznie podpórki pod łokcie. Modlitwa zaś jest dziwnym doświadczeniem: nie wygłasza się kazania, są tylko śpiewy, kadzidła, świece, w których świetle migoczą średniowieczne freski. Podczas pierwszej godziny modlitw atmosfera zniewala niezwykłością: zakapturzeni mnisi biegają po świątyni według niezrozumiałych wzorów, całują ikony i co chwila padają na ziemię, powtarzając tysiące razy „Kyrie elejson”; trudno się oprzeć wrażeniu, że to rodzaj rytualnego tańca. Najpóźniej po trzech godzinach zapada się w rodzaj czuwającej nieobecności, co trwa jakiś czas i w końcu trzeba się przespać choćby godzinę. Podczas nocnych misteriów spotkało mnie nieoczekiwane zdarzenie: którejś nocy przestałem odczuwać jakiekolwiek zmęczenie – mijały godziny, a ja nie musiałem opierać się o podłokietniki, byłem całkowicie trzeźwy i skupiony, czując chęć trwania w kontemplowaniu tego, co się wokół dzieje.

JANUSZ PALIKOT

Jako katolikowi nie wolno mi było przekraczać drugiego i pierwszego kręgu cerkwi, stałem więc w jej przedsionku. Gdy kilka razy usiłowałem przesunąć się nieco bliżej centrum świątyni, jak spod ziemi wyrastał mnich i łamaną angielszczyzną przypominał, że dalej nie wolno mi się zapuszczać. Pospolita ciekawość nie jest wystarczającym powodem przekroczenia świętego miejsca, bo co z tego, że wejdę do świątyni i ujrzę bezcenną ikonę w migoczącym świetle świec, jeżeli nic nie zrozumiem? Nie chodzi tylko o to, by zobaczyć ikonę, gdyż ta nie przemówi do tego, kto nie jest wtajemniczony. W świetle mistycznego porządku byłoby to zachowanie bez głębszego sensu.

Zwykłe wścibstwo.

Właśnie, a zrozumienie tego uczy pokory. Co ciekawe: na Athos nie ma co liczyć na uprzejmość, bo tamtejsi mnisi całą swoją postawą pragną powiedzieć, że nie akceptują katolików. Nie skrywają tego, co o nich myślą: źle wierzysz i jesteś heretykiem, nie panuje tam więc tolerancja. Po prostu: mylisz się, nie jesteś ortodoksem, nie wiesz, czym jest wiara. Mnisi nie okazują zatem uprzejmości, bo nie mogą się wyrzec prawdziwego Boga. Jednak pewnego razu, gdy z pełną świadomością i bez zmęczenia uczestniczyłem w misteriach w tym wrogim otoczeniu, zbliżył się zakapturzony mnich i dotknął mnie ręką. To było specyficzne dotknięcie, bo nawet go nie poczułem – jego ręka przypominała bowiem przezroczyste ciało

55

G D Z I E J E S T P A N B Ó G?

astralne, czemu trudno się dziwić, skoro przez kilkadziesiąt lat mnich pościł i nie jadał mięsa. Tym dotknięciem zaprosił mnie do wewnętrznego kręgu, ale nauczony doświadczeniem powiedziałem, że nie jestem ortodoksem. Na co on pokiwał głową, jakby chcąc rzec: nic nie szkodzi. Choć się tego nie spodziewałem, moja koncentracja została dostrzeżona. W zwykłym świecie nie zauważamy, że skupienie prowadzące do wewnętrznej harmonii ujawnia się na zewnątrz. Dzięki modlitwie, śpiewom, gestom tworzy się harmonia z najgłębszą istotą rzeczywistości.

Czyli uczestniczymy w czymś, co nas przerasta, czego nie rozumiemy, lecz to akceptujemy?

Jaka metafizyczna korzyść płynie z owych medytacyjnych doświadczeń? Otóż myślę, że dzięki nim dotykamy spełnienia, czując, że przechodzimy do porządku dziennego nad naszą śmiertelnością i nad wszystkim, co przynosi życie. Godzimy się, że to, co nam dane, oraz sposób, w jaki jest dane, ma sens. Co nie znaczy wcale, iż życie przestaje odtąd być wyzwaniem, że powinniśmy zrezygnować z pragnienia przemiany naszego życia. Najważniejszym bowiem zadaniem człowieka jest realizowanie własnej istoty, o czym mówi klasyczna definicja szczęścia sformułowana przez Arystotelesa: postępuj zgodnie ze swoją naturą. Intuicyjnie czujemy, że w życiu chodzi właśnie o postępowanie zgodne z własną naturą. Zwykle rozumowo próbujemy zamknąć rzeczywistość w siatce pojęć, i nic

JANUSZ PALIKOT

w tym złego, bo takie postępowanie określa nam pole działania, ale trzeba znaleźć w sobie pokorę i zgodę na to, że przy całym zniuansowaniu definicji szczęścia istnieje coś, co wyznacza naszą istotę, a co bywa uchwytne jedynie dzięki intuicji. Z czasem zdobywamy zdolność rozróżniania, co jest, a co nie jest zgodne z naszą istotą. Ową zdolność zawdzięczam doświadczeniom przeżytym na Athos. Drugie istotne przeżycie duchowe wiąże się z moją wyprawą na biegun północny. Mógłbym powiedzieć, że to doświadczenie wewnętrznego „roztapiania się”. Powody, dla których wyrusza się na podobną wyprawę, zwykle bywają dość śmieszne: przede wszystkim ciekawość, jak tam jest; potem pragnienie dowartościowania siebie, bo mało kto tam dotarł; w końcu chęć sprawdzenia, czy poradzę sobie w ekstremalnych warunkach; albo też oczekiwanie niezwykłych doznań, w rodzaju siedemnastu odcieni bieli. Wyruszając jednak na tę wyprawę, nawet dla tak błahych powodów, po kilku dniach zapomina się o nich, bo całą uwagę zaprząta kilkudziesięciostopniowy mróz. Mróz zaś oczyszcza człowieka i uwalnia go od wszelkich spraw, z którymi wybrał się na lodową pustynię. Pierwszego dnia jeszcze myślałem o żonie, o tym, co się dzieje w firmie, i o wielu niezałatwionych sprawach, ale po trzech dniach te problemy przestały istnieć, jakby się rozpuściły w mrozie. Podczas wyprawy na biegun nie można mówić, bo zamarzają usta, milczy się więc, milczy się przez wiele dni. Czy współczesny człowiek może długo milczeć? Proszę sobie postanowić, że od jutra przez cały tydzień nie powiecie ani jednego słowa.

57

G D Z I E J E S T P A N B Ó G?

Ciekawe, że coraz większym powodzeniem cieszą się grupy milczenia na pieszych pielgrzymkach.

Jeśli spróbują Panowie milczeć przez cały tydzień, to będzie Panów dobra wola, tymczasem na biegunie nie ma wyjścia: jeśli powie się jedno słowo, to mówienie zaboli, bo para z ust natychmiast zamarznie na twarzy. Z czasem jednak milczenie zaczyna być przyjemne i odechciewa się mówienia. Hemingway powiedział, że człowiek uczy się mówić pięć lat, milczeć zaś pięćdziesiąt, lecz idąc na biegun, uczymy się milczenia w ciągu kilku dni. W tak ekstremalnych warunkach dochodzimy do istoty rzeczy, szybko przekonujemy się, że warto się zajmować wyłącznie tym, co ma prawdziwy sens, od czego zależy nasz następny krok i przetrwanie, bo nie ma sensu zajmować się sprawami nieistotnymi. Takie doświadczenie oczyszcza. Gdy znikają nasze dotychczasowe pragnienia i aspiracje, budzi się w nas czysty strumień świadomości: autentyczny dialog z sobą samym. Następuje więc coś na podobieństwo fenomenologicznej redukcji, prowadzącej do uchwycenia czystego „ja”. W tym wyciszeniu docierają i przemawiają do nas symbol, znak, liturgia. Przed wyprawą nigdy wcześniej coś podobnego mi się nie przytrafiło. Nie miałem ku temu możliwości, pędząc przez życie, angażując się w biznes czy w pracę intelektualną. Na biegunie zamarzłem, choć w istocie zamarznięcie okazało się roztopieniem – wyparowało ze mnie wszystko, co nieistotne. To otwarcie się na siebie samego przygotowało mnie do wejścia w medytację: w znak,

JANUSZ PALIKOT

w formę, w liturgię. Być może bez wyprawy na biegun nie przeżyłbym tak intensywnie późniejszego doświadczenia Athos.

Jak się trafia na biegun, chyba nie przez biuro podróży?

Wyprawę zorganizował Marek Kamiński, z którym studiowałem i znałem się od lat. Marek to człowiek niezwykły, niechybnie opiekują się nim gwiazdy, gdyż wydaje się niemożliwe, by bez tajemniczej energii zajmować się tym, czym on się zajmuje. Kiedy pierwszy raz zdobywał samotnie biegun południowy, szedł sto dziesięć dni. Miał policzki odmrożone do kości. Przez trzy doby wiał tak silny wiatr, że Marek musiał pozostać w namiocie. Wyobraźcie sobie tę klaustrofobiczną sytuację: przez trzy dni leżycie sami jak palec, z brezentem namiotu tuż nad nosem, temperatura minus sześćdziesiąt stopni, nie wiecie, jak długo potrwa wichura; w takich warunkach nie sposób czegokolwiek zjeść, nie mówiąc o załatwianiu czynności fizjologicznych. W każdej chwili możecie zasłabnąć, zasnąć i się nie obudzić. Jak wiele ograniczeń trzeba w sobie pokonać, by przetrwać! Kamiński jest znany głównie z tego, że doprowadził na oba bieguny niepełnosprawnego Jasia Melę, ale w komercyjnym szumie wokół tego wyczynu gubi się jego właściwy sens. Aby chłopiec mógł dojść w ciągu kilkunastu dni na biegun, Marek poświęcił mu rok życia, gdyż tyle trwały przygotowania do wyprawy. To dopiero wyczyn: być z kimś dzień w dzień, z kimś zupełnie obcym, kto nie jest

59

G D Z I E J E S T P A N B Ó G?

członkiem rodziny, kto ma takie, a nie inne horyzonty, mentalność niekoniecznie taką, jaka nam się podoba! Marek pływał z Jasiem codziennie, uczył go pokonywać siebie samego i kalectwo. Można powiedzieć: pomógł mu narodzić się na nowo, jednocześnie nie zaniedbując rodziny i prowadząc firmę. Być może ważne dla naszego życia bieguny, które powinniśmy zdobywać, znajdują się kilkanaście metrów od naszego domu. Być może warto pójść do sąsiada i spytać, czy nie trzeba mu w czymś pomóc. Już w takiej postawie kryje się coś niezwykłego. To oczywiście inna skala, gdyż na prawdziwym biegunie człowiek co krok ociera się o śmierć. Jest to więc nieustanne doświadczenie graniczne. Idąc na biegun, natrafiliśmy na rozległą szczelinę wypełnioną wodą. Byliśmy zmęczeni i rozbiliśmy namioty. Postanowiliśmy obejść rozlewisko następnego dnia, ale nazajutrz, kiedy się obudziliśmy, okazało się, że szczeliny już nie ma – bo zamarzła w nocy – a na wczorajszym brzegu znajdują się gigantyczne wypiętrzenia lodu, z których każde waży tony. Jednak najbardziej zatrważające było nie to, że gdybyśmy rozbili obóz kilka metrów dalej, zostalibyśmy zmiażdżeni przez lód, lecz to, że w nocy nikt z nas nie słyszał trzasków czy huku pękającego lodu. Byliśmy tak zmęczeni, że zasnęliśmy głębokim snem.

Co się śni na biegunie?

Kolory. Biegun to doświadczenie niewiarygodnych kolorów: zieleni poprzewracanych gór lodu, granatu wąskich szczelin, błękitów

JANUSZ PALIKOT

szerzej otwartych szczelin i w końcu siły bieli. Oczy wprost pękają od tej feerii. Przy Kamińskim czułem się bezpiecznie, mimo że każda szczelina mierzy dwa tysiące metrów głębokości. Gdy wędrowaliśmy na biegun, w tym samym czasie zginęło dwóch Japończyków i Szwed. Ciągnie się sanki z trzydziestokilogramowym bagażem, dochodząc zaś do szczeliny, trzeba się ustawić tak, by je gwałtownie pociągnąć, aby przeleciały nad szczeliną, nie spadły w dół i nie pociągnęły polarnika. To wymagało uwagi, a przede wszystkim słuchania poleceń Kamińskiego. Robiłem po prostu to, co Marek mi kazał.

Co się w Panu zmieniło po powrocie z bieguna? Umiał Pan rozmawiać z ludźmi po tylu dniach milczenia?

Skutki były takie, że wyprowadziłem się z domu. Rozstałem się z żoną i sprzedałem swoją pierwszą firmę. Znalazłem się w sytuacji granicznej, czyli takiej, gdy trzeba sobie odpowiedzieć na wiele ważnych pytań. Przez pewien czas nie byłem w stanie mówić. Wymiotowałem słowami. Słowa wydawały mi się nieadekwatne do rzeczywistości, do tego, co w niej ważne, mówienie nie miało więc sensu i męczyło mnie. Zapewne doświadczenie to stanowiło cezurę w moim życiu: wkroczyłem na nową drogę, stałem się trochę innym człowiekiem.

61

G D Z I E J E S T P A N B Ó G?

Czy to droga od bieguna ku cieplejszym strefom?

Być może. Pewnie jest to również droga ku pochwale zwykłego życia i ku zrozumieniu, że heroizm przejawia się także w codzienności – nie tylko w wielkich dokonaniach. Kiedyś zwykłe życie wydawało mi się nieważne, ważne było, by zbudować fabrykę, walczyć i wygrywać. A przecież dobre, zwyczajne życie jest równie cenne.

M O J A W I N A, M O J A W I E L K A W I N A

Sprzedał więc Pan firmę i rozstał się z żoną – czy takie skutki nie fałszują mistycznego doświadczenia bieguna i góry Athos?

Ambra w 2001 roku była firmą numer jeden w branży winiarskiej. Nie kupiłem jej z prywatyzacji, lecz zbudowałem od zera – na zielonej trawie. Nie dostałem pieniędzy ani od rodziców, ani od teściów. Ambra powstała z kapitału obrotowego, który zgromadziłem, handlując drewnem z chłopami z Roztocza. Kiedy ją sprzedawałem, miała sześćdziesiąt procent rynku szampanów w Polsce i dwadzieścia sześć procent rynku wina. Pokonałem wszystkich konkurentów, kupiłem przedsiębiorstwa Cin Cin – mojego głównego konkurenta. Na dziesięć marek win w Polsce sześć produkowała Ambra – sam stworzyłem te marki. Osiągnąłem wszystko, co można było osiągnąć. Mogłem pozostać prezesem Ambry, nic więcej nie robić i żyć z profitów. Ale po wyprawie na biegun takie życie straciło sens, uznałem, że trzeba zająć się czymś innym. Kupiłem więc Polmos Lublin, którego nikt nie chciał kupić, bo to przedsiębiorstwo było bankrutem. Polmos Lublin miał wówczas ledwie jeden procent udziału w rynku wódek i nieuregulowane prawa do marki „Żołądkowa Gorzka”, od trzech lat przynosił straty, miał ujemny kapitał własny i nadawał się do zamknięcia. Podjąłem więc wielkie wyzwanie. Dzisiaj Polmos Lublin jest firmą

63

M O J A W I N A, M O J A W I E L K A W I N A

numer trzy na rynku, przynosi dochód; „Żołądkowa Gorzka” to trzecia wódka w Polsce i jedna z dziesięciu najlepiej sprzedających się w Europie. Jednak w pewnej chwili uświadomiłem sobie, że nie mogę żyć tylko dla pomnażania pieniędzy, bo gdy w grę zaczynają wchodzić wyłącznie pieniądze, muszę się wycofać. Inaczej utracę szczęście. Tak się dzieje, że powodzi mi się w życiu dopóty, dopóki nie pracuję wyłącznie dla korzyści – wtedy los mi sprzyja. Jeśli zaś mowa o rozpadzie mojej rodziny, należy rozważyć dwa aspekty: wartość, jaką rodzina stanowi dla wszystkich jej członków, i – z drugiej strony – zdolność realizowania się w tym związku. Ideałem jest być z kimś blisko i pozostawać zarazem sobą, realizować osobiste talenty dla dobra małżonka i wszystkich dokoła, nie wyłączając siebie samego. Powróciwszy z bieguna, podjąłem próbę ratowania mojego małżeństwa i przez osiem miesięcy walczyłem o zmianę modelu naszego wspólnego bycia. Zdobywanie pierwszych pieniędzy, budowanie pierwszej fabryki, zatrudnianie pracowników, konflikty z urzędami skarbowymi (rzecz nieunikniona dla przedsiębiorców w Polsce) oraz szereg innych okoliczności – wszystko to powodowało, że byłem ciągle nieobecny w domu i zbyt mało czasu poświęcałem rodzinie. Nie chciałem spocząć na laurach, pragnąłem się rozwijać, ten rozwój – myślę – ciągle się we mnie dokonywał. Żona natomiast nie chciała towarzyszyć mi w tym rozwoju, uznawszy, że wystarczający jest taki poziom wewnętrzny, jaki osiągnąłem. Nie udało mi się ocalić małżeństwa, nie umiałem znaleźć odpowiednich środków, chociaż wiedziałem, o co należy walczyć.

JANUSZ PALIKOT

Odejście z Jabłonnej stało się dla mnie swoistym katharsis. Majątek w Jabłonnej należał niegdyś do rodziny Vetterów, przemysłowców, którzy zbudowali pierwszy browar w Lublinie i byli właścicielami miejscowej gorzelni, prowadzili też działalność charytatywną. Kupiłem Jabłonną i zacząłem rewitalizować czterystuletni park; ratowałem go przez osiem lat. Pamiętam pierwszą wizytę w majątku latem 1995 roku. Zgodziłem się obejrzeć dom i spotkać z właścicielem przez uprzejmość wobec reprezentującej go pani adwokat. Chodziliśmy po zrujnowanym i zagrzybionym budynku. Wszędzie pełno pozostałości po milicji obywatelskiej. Park jak dżungla, trudno było odnaleźć ślady jakiegokolwiek porządku – całkowicie zdziczały. Żeby zrobić ognisko, trzeba było wykarczować ogromną ilość krzaków, głównie dzikiego bzu. Gospodarze coś tam opowiadali o urokach tego miejsca, o tym, dlaczego to ja właśnie powinienem kupić tę posiadłość, a ja podziwiałem, ale byłem pewien, że niczego nie kupię, bo nie miałem pieniędzy, a cena była szalenie wysoka. Potem spotykaliśmy się jeszcze kilkakrotnie. Cena spadała i w końcu było mnie już stać na ten zakup. Remont okazał się jednak bardzo drogi i skomplikowany. Wprowadziliśmy się więc do spichlerza, który znajdował się na granicy posesji, i czekając na projekty i zgody dotyczące remontu willi, odnawialiśmy park. Dom-spichlerz był zbudowany z tradycyjnych lubelskich wapiennych kamieni. Gdy skuliśmy tynki i rozebraliśmy ścianki działowe, odsłoniła się wspaniała przestrzeń, niczym domu w Toskanii czy Prowansji. Remont trwał zaledwie kilka miesięcy,

65

M O J A W I N A, M O J A W I E L K A W I N A

efekt zaś okazał się fantastyczny. Z kolei restauracja parku to trzyletnia przygoda, ale zakończona licznymi nagrodami. Codziennie rano przed pójściem do pracy uwielbiałem przebiec się po parku, a następnie wydać dyspozycje ogrodnikom i przeanalizować kolejne zagadnienia w jego układzie i wyglądzie. Wracając zaś z pracy, marzyłem o spacerze przed zachodem słońca. Przez wszystkie te lata przestudiowałem więc każdy możliwy kąt i punkt widokowy. Dziesiątki razy wracałem do kompozycji krzewów, drzew i kwiatów. To wówczas zobaczyłem nagle piękno przyrody i ziemi, tak oddalone ode mnie za sprawą pojęć i idei. Przy remoncie pałacu pracowało wielu specjalistów, także z Europy Zachodniej. W pałacu, a właściwie willi włoskiej z przełomu XIX i XX wieku, Anna Kozłowska przez trzy lata malowała freski. Zastosowaliśmy tradycyjną metodę, a mianowicie używaliśmy wody źródlanej, piasku o takiej samej średnicy oraz dziesięcioletniego wapna. Tynk niczym ciasto wyrabiało się rękami, a później drewnianymi szpachlami układało milimetr po milimetrze. Jedynie metr dziennie. Anka malowała w nocy przez osiem godzin, a rano spała. Mieszkała z nami przez trzy lata i stworzyła coś zupełnie niezwykłego. Ta praca wnikała we mnie i rozumiałem coraz bardziej różnicę pomiędzy domem odziedziczonym a stworzonym od nowa. Wrastanie w dom – tak bym to dziś nazwał. Dużo się przy tym nauczyłem, stałem się więc innym człowiekiem. Nasi synowie dorastali w tym domu, bo przeprowadziliśmy się do Jabłonnej, gdy jeden miał pięć, a drugi siedem lat. Dzieciństwo spędzili w przepięknym miejscu.

JANUSZ PALIKOT

Zostawiłem więc dzieci, które strasznie kocham, zostawiłem Jabłonną, która była moim życiem – zrobiłem to jako człowiek zdesperowany, nie potrafiłem dłużej akceptować sytuacji między mną a żoną. Pamiętam, że było to uczucie jakby ostateczne; wyjeżdżam na zawsze i cokolwiek by się działo, nie wrócę. Wynająłem mieszkanie, zostawiając pałac o powierzchni tysiąca czterystu metrów, pięciohektarowy park i dwudziestokilkuhektarową posiadłość z zabytkowymi gorzelniami. Opuściłem miejsce, które kochałem i które mnie w pewien sposób ukształtowało. To nie była łatwa decyzja, ale jestem przekonany, że była konieczna.

Zostawmy ten wątek, bo czujemy się bezradni, słuchając o Pańskiej żonie, a nie mogąc wysłuchać jej racji. W jednej z poprzednich rozmów opowiadał Pan o szamanizmie, przy okazji wspominając o naturze nieuchwytnej bądź trudno uchwytnej, do której się dojrzewa poprzez doświadczenia graniczne. Zakładając rodzinę, która jest silnie związana z naturą jako taką, wiążąc się z drugim człowiekiem – a ta sytuacja zawsze nas przerasta – postępujemy zgodnie z naturą. Nie odnosi Pan wrażenia, że zrywając więzi z małżonkiem, odchodząc od rodziny, postępujemy wbrew naturze, do której Pan przykłada tak wielką wagę?

Trafiliście Panowie w sedno sprawy. Odwołując się do języka religii: popełniłem grzech, którego niczym nie zmażę, grzech ten pozostanie we mnie na zawsze, ale, niestety, muszę zaakceptować

67

M O J A W I N A, M O J A W I E L K A W I N A

to, że go popełniłem. Mam świadomość, że rozwód jest moją niczym niezmywalną winą, że mnie oskarża i obciąża moje sumienie. Nie uchylam się od wzięcia ciężaru grzechu, biorę go na siebie. Wiem też, że postąpiłem słusznie, bo zniszczyłbym siebie, zostawiając sprawy tak, jak się miały. I choć to paradoksalne, czuję się z tym dobrze i jestem pełen nadziei. Grzechem jest przecież także związek byle jaki, grzechem jest fałsz między ludźmi, którzy się pobrali.

Jednak ten ciężar przyjdzie dźwigać nie tylko Panu!

Wiem to, Monika, moja przyszła żona, chcąc nie chcąc, będzie musiała dźwigać go wraz ze mną, choć w niczym nie jest winna, bo poznaliśmy się długo po moim odejściu od pierwszej żony. Sytuacja jest trudna, bo zawsze towarzyszyć nam będzie świadomość mojego grzechu. Moi synowie liczą sobie w tej chwili piętnaście i siedemnaście lat, są wybitnie inteligentni i nie mówię tego jako ich ojciec, bo każdy rodzic sądzi, że jego potomstwo jest obdarzone nadzwyczajną inteligencją. Imponuje mi, czasami wręcz nokautuje mnie zachowanie synów i ich stosunek do świata. Na długo zanim opuściłem rodzinę i dom, wybrałem się kiedyś z żoną na weekend, bodajże do Prowansji. Emil i Aleksander podczas naszej nieobecności zorganizowali olimpiadę młodzieży wiejskiej: wydrukowali plakaty, rozwiesili je na słupach – zapraszając wszystkich chętnych do udziału w zaba-

JANUSZ PALIKOT

wie. Wymyślili konkurencje: wspinanie się po drzewie, łowienie ryb w stawie, pływanie łódką, gra w piłkę i tak dalej, ale sami nie brali udziału w tych zmaganiach, ich rola polegała na tym, że obsługiwali swoich gości i zachęcali ich do zabawy. Każdy z uczestników musiał wprawdzie wpłacić złotówkę, ale w zamian mógł wygrać atrakcyjne fanty. Przed naszym wyjazdem Emil i Aleksander, niczym się nie zdradzając, wyłudzili ode mnie różne przedmioty…

Cenne?

Mniejsza o to, cenne czy mało wartościowe. W imprezie uczestniczyło siedemdziesięcioro dzieci, więc Emil i Aleksander zarobili siedemdziesiąt złotych. Z tymi pieniędzmi wybrali się później do stolarza, prosząc, żeby zbudował im domek na drzewie; rzecz jasna, siedemdziesiąt złotych to zbyt mało, niemniej stolarz przyjął zamówienie. Później dołożyłem się do inwestycji, ale oczywiście w tajemnicy przed synami. Minęło parę lat, a domek ciągle stoi. Dlaczego wspominam to zdarzenie? Bo wróciwszy z weekendu i dowiedziawszy się o olimpiadzie i owych siedemdziesięciu złotych, które zarobili nasi synowie, zrozumiałem, że przekazałem im jedną z najważniejszych swoich cech, jaką jest zaradność i pomysłowość. Byłem i jestem z nich dumny. Być może to przesada, lecz zastanawiam się dzisiaj, czy nie staję się dla nich psychicznym obciążeniem, czy zanadto ich nie uwieram i nie przyciskam? Niewątpliwie, czeka nas najtrudniejszy

69

M O J A W I N A, M O J A W I E L K A W I N A

okres we wzajemnych stosunkach. Gdy miałem siedemnaście lat, uciekałem z domu. Emil i Aleksander nie muszą powtarzać moich buntowniczych doświadczeń, bo to ja uciekłem z Jabłonnej. Sytuacja nie jest zbyt wesoła; wiem, brakuje im ojca, mnie też go kiedyś brakowało i dotąd ubolewam, że nie miałem z nim kontaktu, co – jak wspominałem – dzisiaj bardzo mi ciąży.

Gdyby w tej chwili zadzwonili synowie, prosząc o pomoc, czy przerwałby Pan tę rozmowę i pojechał do nich?

Nie wahałbym się ani przez chwilę. Wstałbym i pojechał do Jabłonnej.

Wiedzą o tym?

Owszem, wiedzą. Pewnego razu, jeszcze zanim opuściłem Jabłonną, zadzwonił do mnie ich wychowawca, bo Emil asystował, gdy chłopcy z jego klasy pobili kolegę. Przyjechałem więc do szkoły, zabrałem synów na komisariat i poprosiłem milicjantów, aby im uświadomili, jaka kara grozi za pobicie człowieka, i wyjaśnili, czym jest poprawczak, jakie stosunki tam panują i jak deformują one młodego człowieka. Wizyta na komisariacie wywarła na nich piorunujące wrażenie. To było doświadczenie, które zapamiętają na całe życie. Wkrótce potem Emil ze swoją klasą wybrał się na szkolną wycieczkę na Litwę. Podczas wycieczki koledzy namawiali

JANUSZ PALIKOT

go do picia piwa i brania narkotyków, ale on miał odwagę powiedzieć: nie biorę! Mało tego, przekonał innych, by nie próbowali narkotyków i narobił wokół sprawy szumu, skutkiem czego wychowawcy wyciągnęli konsekwencje wobec tych, którzy do narkotyków zachęcali, krótko mówiąc: odesłali ich do domów. Emil wykazał się zatem odwagą, bo nie jest łatwo sprzeciwić się grupie, okazując przy tym zdrowy rozsądek. Po jego powrocie z Litwy poprosiłem wszystkich rodziców, których dzieci uczą się z moim synem, byśmy się spotkali i porozmawiali o tym incydencie. Bardzo pomocna i aktywna była przy tym dyrektor szkoły. Pytałem rodziców, jakie kroki podjęli wobec dzieci, które zachęcały innych do narkotyków. Okazało się, że wymierzyli im jakieś śmieszne kary. Tymczasem sprawa nie była wcale śmieszna, ja po dość banalnej bójce synów z kolegą zawiozłem ich na komisariat. Staram się być ojcem na serio. Dbam o ich lektury, spędzamy razem wakacje, niedawno na przykład wybraliśmy się na wyprawę do Chin. Każdego roku gdzieś z nimi podróżuję, wyjeżdżamy wspólnie na narty, codziennie rozmawiamy przez telefon, choć wiem, że telefon nie zastąpi im ojca, bo nie przebywam z nimi – nad czym ubolewam – na co dzień. Czuję wdzięczność dla Moniki, że rozumie i akceptuje moją miłość do Emila i Aleksandra. Monika i ja pragniemy mieć dzieci, kocham ją, ale nie ulega wątpliwości, że zawiniłem wobec poprzedniej żony oraz synów, a także wobec siebie samego i być może przyjdzie mi za to w przyszłości ciężko odpokutować. Być może sam spłacę własne

71

M O J A W I N A, M O J A W I E L K A W I N A

winy, być może spłacą je dopiero moi potomkowie. Chcę iść jednak drogą szacunku i miłości. A skoro wspomnieliście Panowie moją przygodę z szamanizmem: pewną wiedzę o sobie i doświadczenie inicjacyjne, jakie zawdzięczam szamanizmowi, przeżyłem już po rozwodzie. Myślę też, że w sensie metafizycznym nie byliśmy sobie z moją pierwszą żoną przeznaczeni i nie sposób było ratować naszego małżeństwa. Ale stało się i „teraz to, co było dobre, zostawiam, a to, co złe, oddaję”. To jedna z formuł szamańskich. Nadal uważam, że mimo wszystko podjąłem słuszną decyzję, choć zdaję sobie sprawę, że Kościół katolicki sprzeciwia się rozwodom. W tej materii inne Kościoły chrześcijańskie okazują większą elastyczność.

Pozwoli Pan na małą anegdotę. Gdy Jan Paweł II spotkał się z arcybiskupem Canterbury, zwierzchnikiem Kościoła anglikańskiego, ten ostatni zażartował, że co do rozwodów nie widzi wielkiej różnicy pomiędzy anglikanami a katolikami, albowiem Watykan często unieważnia małżeństwa. Ta słuszna skądinąd uwaga zbulwersowała Jana Pawła II i niebawem Papież wygłosił ostre przemówienie do członków watykańskiej Roty, decydującej o stwierdzaniu nieważności małżeństwa. W nowym Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1993 roku mowa jest także o tych, którzy „z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich”. Paragraf ten był, zdaniem Papieża, zbyt liberalnie wykorzystywany.

JANUSZ PALIKOT

Ale nie chodzi mi tu o aspekt formalny, dzięki któremu Kościół rozstrzyga o ważności czy nieważności małżeństwa. Gnębi mnie co innego, a mianowicie pytanie zasadnicze – kiedy naprawdę wyrządzamy krzywdę osobie niegdyś „kochanej”, której przyrzekaliśmy wierność aż po grobową deskę? Czy aby nie wtedy, gdy oszukujemy się, po latach odkrywając, że to, co braliśmy za miłość, nie jest miłością? Czy jesteśmy w stanie przeniknąć gąszcz psychologicznych iluzji i powiedzieć: „Nie byliśmy sobie przeznaczeni!” Czy gdy mówimy, że sytuacja nas przerosła, mamy na uwadze tylko własną emocjonalno-poznawczą słabość? Czy też wnikamy w istotę i widzimy, że nie mogło się udać? Czy samozatracenie się w ofierze na rzecz związku nie byłoby też grzechem? Złamać przysięgę czy złamać istotę? Tak nazwałbym główny dylemat. Niemniej, nawet jeśli rozwód wydaje się najmniejszym złem, jedynym możliwym wyborem, bo gwarantuje najmniej obopólnych cierpień, czy umniejsza to winę i lęk przed konsekwencjami grzechu? Bodaj każdy rozwiedziony twierdzi, że jego rozwód był najlepszym wyborem, bo nie można ratować w nieskończoność małżeństwa, które przeżywa kryzys; lecz ci, którzy uznają, że więzy małżeńskie w żadnym wypadku nie mogą być rozwiązane, będą się upierać, że naprawdę istnieje tylko jeden wybór. I tylko on jest dobry. Jest też bardzo niepopularne dziś pytanie o pokutę. Czy samo dobre życie wystarczy? Jestem w każdym razie szczęśliwy i nie czuję winy z tego powodu, choć nie spycham we wzgardę i w ironię tego, co mnie obciąża.

73

M O J A W I N A, M O J A W I E L K A W I N A

Dlaczego małżeństwo jest dziś tak kruchą formą? Dlaczego łatwo podlega erozji? Wspomniał Pan, że praca nie pozwalała Panu poświęcić zbyt wiele czasu rodzinie, ale czy wszystkiemu winien jest brak czasu?

Nie znalazłem na to odpowiedzi. Wkrótce zawrę nowe małżeństwo, toteż znów staję przed pytaniem, czym jest związek dwojga ludzi oraz jaka jest moja natura i autentyczne potrzeby. Z jednej strony nie ulega wątpliwości, że małżeństwo jest rodzajem pierwotnej siły, formy, rodzajem mantry, lecz z drugiej strony – i coraz bardziej do tego dojrzewam – pojawia się właśnie kwestia istoty mojej natury, która domaga się przestrzeni i pewnej dozy wolności. Pragnąc zrealizować własną naturę, co uważam za swoją wobec siebie powinność, jedyną szansę bycia szczęśliwym i spełnionym na ziemi, jestem zarazem zdolny do działania przeciwko sobie, przeciwko mantrze. A więc sam się przyczyniam do wielkiego zderzenia w sobie samym. A jednak mam poczucie, że gdy spotkają się ludzie sobie przeznaczeni, ów dylemat znika. I że uda się pogodzić te dwie sprzeczne siły! Czy mam szansę? Może nie mam, bo – znów do tego wracam – ponoszę karę za jakieś grzechy przodków? Nie lekceważę tego, ale też wiem, że nie wystarczy uważnie się sobie przyglądać i że gdybym miał nawet nie być sobą, warto uszczęśliwić ukochaną osobę. Gdy się tak postanowi, wszystko staje się możliwe. Ale przestrzeń tej decyzji rodzi się w samym spotkaniu i poniekąd w tym, kim jest ten drugi. Taką nadzieję przynosi

JANUSZ PALIKOT

ze sobą Monika. Jest bowiem osobą dążącą do równowagi. Do zrównoważenia w istocie, a nie do zwykłego balansu sił, co często przytrafia się w małżeństwie, a więcej ma wspólnego z polityką niż z życiem z drugim człowiekiem.

Czy aby nie ulega Pan pokusie samousprawiedliwiania się?

Czuję, że tu właśnie pojawia się diabeł w przebraniu. Nie umiem odpowiedzieć sobie na te wszystkie pytania, ale dojrzewam do myśli, że niechaj się stanie to, na co zasłużyłem. Nie chcę się bronić przed karą za grzech. I nie chce się bać szczęścia, które się zjawia.

Ciekawe, Pismo opisuje grzech pierworodny symbolicznie, inaczej zresztą opisać go nie sposób, ale owo symboliczne opisanie jest całkowicie jasne: w biblijnej opowieści nie chodzi o to, że nasi prarodzice zjedli symboliczny owoc, lecz o to, że szatan zburzył zaufanie, jakim Stwórca obdarzył pierwszych ludzi, a burząc zaufanie, zniszczył relacje między Bogiem a człowiekiem. I to wydaje się największą tragedią. W pewnym sensie ta katastrofa powtarza się w każdym związku dwojga ludzi, którzy muszą od siebie odejść, gdy im zabraknie ufności.

Zgadzam się, że u podstaw każdego nieudanego małżeństwa leży utrata zaufania. A wtedy kruszeją wszelkie bramy i walą się świątynie. Tego nie sposób ująć inaczej, zwłaszcza kiedy – jak

75

M O J A W I N A, M O J A W I E L K A W I N A

w moim wypadku – mocno ceni się formalny aspekt życia. Nie ulega kwestii, że w wypadku naszego rozwodu coś uległo zniszczeniu. Jak mawia Anaksymander: to, co istnieje, ponosi zasłużoną karę za sam fakt, iż jego istnienie uniemożliwiało pojawienie się tego wszystkiego, co nie mogło przez to zaistnieć. Jest w tych słowach groza i zarazem pewna pociecha, że zniszczenie jest nieuniknione i przynosi ze sobą nowe formy życia. Czy widząc dziś spękane mury i zburzone świątynie, jestem pewien, że przywołują one jedynie myśl o wiecznej winie, czy też ich widok napawa mnie wiarą, że to, co przychodzi, jest nieuchronne i dobre? Prawosławie nikomu w mojej sytuacji nie odbiera nadziei.

Katolicyzm również jej nikomu nie odbiera…

Wierzę mocno, że nasze winy, szczególnie ciężkie winy, stają się dla nas szansą. Małe winy nie są bowiem żadną szansą. Małe winy oznaczają rozdrobnienie i zniknięcie. Z wielką winą trzeba się natomiast zmierzyć. Najważniejsze jednak, by się nie pogodzić z diabelską zaiste pokusą łatwego samousprawiedliwiania się i zaakceptowania losu w myśl zasady: jakoś to będzie, no bo jakże inaczej? Jak powiadam, może przyjdzie mi odpokutować za winy popełnione wobec rodziny, lecz z drugiej strony wciąż czuję silny nurt życia i mocny, biologiczny i ontologiczny zarazem impuls: chcę założyć rodzinę, chcę mieć dzieci, dać szczęście ukochanej osobie; wiem, że nie wolno mi unikać tych wyzwań.

JANUSZ PALIKOT

Mówi Pan o wielkiej winie, a co nazwałby Pan swoją małą winą?

Na przykład to, że nie skasowałem biletu albo że zapomniałem po sobie posprzątać, nie sporządziłem jakiegoś dokumentu, komuś za coś nie podziękowałem. To przykłady spraw, o których nigdy nie wolno zapominać, mam zresztą wrażenie, że zazwyczaj ich nie zaniedbuję. To wprawdzie tylko małe grzechy i jeśli się je popełni, nie wywracają one naszego świata do góry nogami. Mała wina nie rodzi nowych światów, przestawia jedynie dekoracje na scenie, ale w istocie nadal pozostajemy w małym pokoju pełnym wszelakich grzechów i cnót, upominków i występków; popełniwszy mały grzech nazajutrz łatwo możemy zamienić brudne dekoracje na czyste i niesplamione występkiem. Możemy je nawet zakopać głęboko w ziemi. Treningi szamańskie uświadamiają człowiekowi, że jedynym sposobem zaakceptowania bolesnego faktu, iż – dajmy na to – ktoś w rodzinie zamordował człowieka, jest włączenie ofiary do własnej rodziny, nawet jeśli był to ktoś obcy. To jedyna szansa, by cała rodzina nie musiała pokutować za zbrodnię popełnioną przez jednego z jej członków. Szkopuł w tym, że zamordowany musi wyrazić zgodę na wejście do owej rodziny, tym samym wybaczając mordercy. Inne wybaczenie bowiem nie istnieje. Dopóki ono nie nastąpi, dopóty nie zniknie brzemię winy. Podobnie rzecz się ma z moim rozwodem. Podobnie – bo rozwód to jednak nie morderstwo! Wierzę, że moja była żona wybaczy mi kiedyś moje odejście,

77

M O J A W I N A, M O J A W I E L K A W I N A

pogodzi się z nim i zaakceptuje to, że założyłem drugą rodzinę. Wierzę, że synowie też mi kiedyś wybaczą. W rozwodzie jednak, inaczej niż w zabójstwie, winne są obie strony i brak wybaczenia wiąże obie dusze i trzyma je w przeszłości, czyli w czasie, który już nie istnieje. Ja swoją duszę uwalniam, wybaczając i zadając sobie pokutę. Od byłej żony zależy, czy się uwolni czy resztę życia spędzi zamknięta w przeszłości. Jestem, jaki jestem, właśnie za sprawą kilkunastu lat przeżytych z Marią; małżeństwo z nią jest nieusuwalnym elementem mojej tożsamości, pomimo wszystkich klęsk, jakie przyniosło. Ale jestem też sobą za sprawą wielu dobrych rzeczy, jakie się w nim wydarzyły.

Chciałby Pan, by wybaczyła Panu żona i dzieci. A od siebie czego Pan wymaga?

Tego przede wszystkim, bym i ja pogodził się z losem. Nie mogę powtórzyć błędów i ulec tym samym iluzjom. Tym razem musi się udać i uda się. To, co mam w sobie do zrobienia, należy zrobić tak, aby nie wpaść w stare koleiny. A o to przecież najłatwiej.

GÊBA PREZESA

Mówiąc o studiach, o autorytetach filozoficznych, o dojrzewaniu intelektualnym, nie sposób nie wspomnieć Witolda Gombrowicza, do którego twórczości jest Pan bardzo przywiązany. Dlaczego Gombrowicz?

Jak tu o nim nie mówić, skoro mając szesnaście lat, czyli w roku 1980, przeczytałem jego wydane w drugim obiegu Dzienniki? Lektura ta okazała się otwarciem puszki pełnej sprzeczności. Rok 1980 był czasem patriotycznej euforii i zgoła romantycznych uniesień wolnościowych. Nie odczuwałem szczególnej dziwności w tym, że w chwili gdy Polacy podnoszą się z kolan i usiłują odrzucić jarzmo sowieckiej zależności, pogrążam się w lekturze pisarza, który głęboko kontestuje Polskę jako zbiorowość ludzi niedojrzałych. Każda z później przeczytanych książek Gombrowicza – Ferdydurke czy Trans-Atlantyk, Pornografia czy Kosmos – była dla mnie przeżyciem intelektualnym. Gombrowicz pomógł mi zmierzyć się z takim rodzajem patriotyzmu, jaki kultywowano w domu rodzinnym, gdzie wieczorem przy kielichu szło się na Moskwę, ale rankiem, niestety, budziliśmy się w Biłgoraju. To był patriotyzm desperacki, skory do rzucania się z szablą na czołg, zresztą ta postawa trafiła pod nasze strzechy już w czasach romantyzmu. Byłem przesiąknięty owym archaicznym

79

GÊBA PREZESA

umiłowaniem polskości, nie mogłem nawet spokojnie wysłuchać hymnu narodowego, bo natychmiast zbierało mi się na płacz i wzruszenie ściskało mi gardło. To było irracjonalne. Choć z drugiej strony, gdy moja rodzina – ale czy tylko ta jedna? – budziła się nie w Moskwie, ale w Biłgoraju, ogarniała nas wściekłość na „polskie dziadostwo”: na fatalne drogi, na wiecznie spóźniające się pociągi, na źle funkcjonujące instytucje, na brudne toalety i niedomytych chłopów, na wszystko, co świadczyło o klęsce cywilizacyjnej i rozbracie z nowoczesnością. Wstydziłem się za taką ojczyznę. Wstydziłem się także, jak większość Polaków, że jesteśmy upokorzeni i zniewoleni przez Sowietów. A więc łzy prawdziwego wzruszenia przy dźwiękach Mazurka Dąbrowskiego, a zarazem wściekłość i wstyd. A że miałem piętnaście czy szesnaście lat, nie byłem skory do jakichkolwiek kompromisów, oczekiwałem na słowo, które pomogłoby mi uporać się z tym piekielnym rozdwojeniem: że i płaczę, i wstydzę się zarazem. I w tym momencie pojawił się Gombrowicz, jak deus ex machina: „Wobec Polski Polak nie umie się zachować, ona go peszy i manieruje”. Dzięki Gombrowiczowi zrozumiałem, że patriotyzm nie musi się wyrażać czynami powstańczymi i rewolucjami czy wieczornymi pochodami na Moskwę, może się też wyrażać pracą nad modernizacją Polski, wyrzeczeniem się szkodliwych mitów, wyzbyciem zatrutych iluzji, które Gombrowicz bezlitośnie demaskował. Jednym słowem: patriotyzm to wysiłek. Do dziś staram się realizować ten właśnie rodzaj patriotyzmu – angażując się

JANUSZ PALIKOT

obywatelsko, wspomagając instytucje pozarządowe, co niejako jest konsekwencją młodzieńczych lektur Dzienników. Gombrowicz więc ukształtował mnie jako obywatela, znacznie później podobnej lekcji miał mi udzielić Henryk Wujec, choć pierwsza i najważniejsza była niewątpliwie lekcja Gombrowicza. Być może nie wyleczył mnie on całkowicie ze wspomnianego rozdwojenia, lecz z pewnością ofiarował sposoby, bym wypracował postawę wobec Polski, nauczył się dystansu do rzeczywistości oraz do siebie samego. W liceum nie rozstawałem się z Gombrowiczem. W grudniu 1981 roku, po wprowadzeniu stanu wojennego, esbecy przeprowadzili rewizję w domu rodziców, jej powodem była – o czym już mówiłem – moja aktywność w samorządzie uczniowskim. Skonfiskowano mi wówczas wiele książek, ale Dzienniki, a zacząłem je znów czytać przed rewizją, zdążyłem schować pod gąbką fotela, na którym siedziałem. Oni wywracali dom do góry nogami, ja zaś nie ruszałem się z fotela. Zachowałem ten egzemplarz Dzienników do dziś. Kilka miesięcy później, bodaj w kwietniu 1982 roku, jechałem z Warszawy do Biłgoraja. Wybrałem się do domu na święta wielkanocne, z wojskowym plecakiem pełnym bibuły; pamiętam, że miałem między innymi Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego i sporo podziemnych biuletynów Solidarności, które chciałem porozdawać znajomym z rodzinnego miasteczka. Nagle, gdzieś pomiędzy Lublinem a Biłgorajem, autobus został zatrzymany przez żandarmerię, która chciała skontrolować, czy podróżujący mają przepustki wymagane w stanie wojennym. Żandarmi wchodzą

81

GÊBA PREZESA

więc do autobusu, przetrząsają wszystkim torby i nieuchronnie zbliżają się do mnie, ja zaś jestem już pewien, że nie dojadę do domu. Podszedł do mnie żandarm, sprawdził przepustkę i pyta, co mam w plecaku. „Książki” – odpowiadam. „Skąd jedziesz?” – pyta dalej. „Z Warszawy, gdzie chodzę do liceum”. – „Pokaż, co wieziesz!” Wyjmuję więc Czapskiego. Żandarm rzucił okiem i mówi: „To zmykaj!”. Wspominam to zdarzenie, bo miałem przy sobie Dzienniki, które po raz drugi ocalały przed konfiskatą. Ale to tylko anegdoty.

Czy potrafi Pan wyjaśnić, dlaczego podczas karnawału Solidarności i w stanie wojennym niewielu czytelników Gombrowicza czuło zgrzyt między patriotyczną, niekiedy hurrapatriotyczną euforią a jego niechęcią do obrzędów narodowych?

Być może z tej racji, że Solidarność była wówczas ruchem otwartym, mogło się więc wydawać, że nawet Gombrowicza można zaanektować dla dobra „sprawy”. Gombrowicza można było postrzegać jako sojusznika tych dziesięciu milionów, które zapragnęły Polski innej niż komunistyczna, głosił on bowiem, że naszą powinnością jest uwolnienie się od demonów, które uniemożliwiają organizowanie nowoczesnego społeczeństwa i odbierają jednostce wolność, nie pozwalając jej być sobą. Gombrowicz był antykomunistą, niemniej – nie odkrywam tu Ameryki – był przede wszystkim przenikliwym krytykiem zbiorowości, twórcą mierzącym się z pro-

JANUSZ PALIKOT

blemami prawdziwie filozoficznymi, z myślą egzystencjalną czy strukturalistyczną. Cokolwiek by mówić, stał się moją największą młodzieńczą miłością i swego rodzaju ojcem duchowym. Uderzam w tony poważne, lecz gdy pierwszy raz pochłaniałem Dzienniki, mimo że byłem szczeniakiem, dostrzegłem spór, jaki pisarz ten toczył z tradycją sarmacką i romantyczną. Zachwycił mnie także czymś zgoła innym: skłonnością do gry i prowokacji – co się odbiło na moim losie, bo za sprawą Gombrowicza stałem się bezczelnym szesnastolatkiem, drażniącym i doprowadzającym do szału wszystkich naokoło, szczególnie nauczycieli z biłgorajskiego liceum. Nauczycielka języka polskiego ledwo przeczytała kilka zdań z moich heretyckich wypracowań, a już wyrzucała zeszyt przez okno. Nie wytrzymywała psychicznie, najwyraźniej nie miała tak silnych nerwów jak pani Gombrowiczowa, z którą Witold ze starszymi braćmi toczył nieustanną wojnę. Jak to pisze on we Wspomnieniach polskich? „Wystarczyło aby matka zauważyła mimochodem, że deszcz pada, a mnie siła przemożna zmuszała natychmiast do stwierdzenia z wystudiowanym zdziwieniem, jakbym usłyszał największy absurd: – Jakżeż! Przecież słońce świeci!”. Ja również uwielbiałem wmawiać ludziom, że słońce świeci, nawet dzisiaj pozwalam sobie niekiedy na takie gierki. Więcej szczęścia miałem w warszawskim liceum, gdzie moje prowokacje a` la Gombrowicz przyniosły mi nieoczekiwane uznanie. Otóż pewnego razu napisałem wypracowanie, pastwiąc się nad Chłopami Reymonta, starając się dowieść, że to książka słaba, że bohaterowie źle zary-

83

GÊBA PREZESA

sowani i trywialni, w ogóle to nie literatura, ale bezwartościowa i sentymentalna cegła, konserwująca dawne stosunki społeczne, która nie pozwala myśleć o przyszłości, więc powinno się zabronić jej czytania. Nie mam pojęcia dlaczego, ale polonistka wpadła w zachwyt. Do dziś dźwięczą mi w uszach jej słowa: „No proszę bardzo, przyjechał z Biłgoraja i ma własne zdanie!”.

Czasami kontestacja dla kontestacji bywa jałowa, ale i ryzykowna. Historia filozofii zanotowała przypadek sofisty, który przybywszy do pewnego miasta, pierwszego dnia wygłosił publiczną pochwałę jednej z cnót, a drugiego jej naganę. Był tak przekonujący podczas obu wykładów, że mieszkańcy, nie zastanawiając się długo, przegnali go z miasta.

I słusznie, albowiem sofiści podważyli zaufanie do języka, w którym pojęcie wiązało się bezpośrednio z rzeczywistością – jeśli ktoś zna grekę, zauważa tę ontologiczną zadziorność. Badając etymologię greckich pojęć filozoficznych, widzimy, jak chwytają one rzeczywistość, natomiast w językach nowożytnych pojęcia filozoficzne niejako się uprzedmiotowiły. Sofiści zapoczątkowali zatem rewolucję, z której miał wyrosnąć Sokrates, a w konsekwencji owej rewolty istota ludzka została przeciwstawiona światu. Człowiek przedsokratejski był bowiem zanurzony w świecie, nie dostrzegał go, stanowił jego integralną część. Ruch soficki silnie uderzył w człowieka. Bolało to Greków, bo zostali wyrwani ze świata, w któ-

JANUSZ PALIKOT

rym dotychczas żyli. Wierzyli dotąd, że prawda, piękno i dobro są jednym i tym samym, lecz sofiści kazali im w to wątpić. Przeżyli więc szok, wyobraźmy sobie bowiem, co by się stało, gdyby ktoś dowiódł dziś chrześcijanom, że Chrystus nie istniał. Po rewolucji sofickiej człowiek znalazł się w innym niejako miejscu, niczym Ziemia, którą rewolucja Kopernikańska zdetronizowała jako centrum wszechświata. Wracając do Gombrowicza, do jego prowokacji i zamiłowania do gry. W naturę ludzką wpisana jest skłonność do uciechy i do zabawy, ja odziedziczyłem ją po ojcu. Jesteśmy homo ludens, jedynym gatunkiem w przyrodzie, który lubi się bawić dla samej zabawy i cieszyć dla czystej uciechy. Człowiek wiecznie gra, bawi się, prowokuje, bo zabawa wyzwala w nim życiodajną energię i pozwala przezwyciężyć martwą rutynę. Ludzie podobni do Gombrowicza wprowadzają ożywienie, bez którego kultura by sczezła. Skoro zaś o kulturze mowa: jako naród cierpieliśmy przez stulecia, mając świadomość zapóźnienia cywilizacyjnego, jedyną przepustką do Europy wydawała nam się zatem sztuka, dzięki której mogliśmy z innymi nacjami rozmawiać jak równy z równym. Kultury nie musieliśmy się wstydzić. Już pierwsze strony Dzienników wstrząsnęły mną, bo były okrutną drwiną z polskich urojeń: porównywać Mickiewicza z Dantem lub Szekspirem – dowodził Gombrowicz – to porównywać owoc z konfiturą. „Cóż mnie obchodzi Mickiewicz? – pytał. – Wy jesteście dla mnie ważniejsi od Mickiewicza. Czy sami jesteście Mickiewiczem? Mickiewicz i Szopen urodzili się

85

GÊBA PREZESA

wprawdzie między wami, ale cóż wspólnego z Szopenem ma pani Kowalska, czy dzięki balladom Szopena wzrasta ciężar gatunkowy pana Powalskiego, choćby o szczyptę?” Zaczęło to budzić we mnie pytania: czy każdy młody Polak uczy się gry na fortepianie, czy mówimy heksametrem, czy szkoła wymaga, byśmy nauczyli się na pamięć choćby jednej księgi Pana Tadeusza? Nie gramy ballad od świtu do zmierzchu, nie mówimy heksametrem, nie znamy Pana Tadeusza, a jedyne, co czynimy z ochotą – to zawłaszczamy Mickiewiczów i Szopenów. Gdyby Gombrowicz żył dziś, kto wie, czy nie rzuciłby nam kolejnego oskarżenia: powiadacie, że ta ziemia „wydała” Karola Wojtyłę, ale czy umiecie się modlić tak, jak on się modlił, i tak jak on dążyć do świętości?

Gombrowicz miał więcej szczęścia niż wspomniany sofista, choć spora część emigracji nie zachwyciła się Trans-Atlantykiem. Jerzy Giedroyc nie miał wątpliwości, czy drukować tę powieść, niemniej spodziewając się burzy i gromów, asekurował się wstępem Józefa Wittlina, który nieco rozbroił miny zagrażające Trans-Atlantykowi. Ale czy gdyby Gombrowicz pojawił się w emigracyjnym Londynie, nie przydarzyłoby mu się to samo co greckiemu filozofowi?

Bogu dzięki, po wojnie nie ruszał się z Buenos Aires, mógł więc bezkarnie parodiować Pana Tadeusza, drwić z emigracji, miotać inwektywy pod adresem Polski i Polaków: „A płyńcież wy, płyńcież Rodacy do Narodu swego! Płyńcież wy do Narodu waszego świętego

JANUSZ PALIKOT

chyba przeklętego. Płyńcież do Stwora tego św. Ciemnego, co od wieków zdycha, a zdechnąć nie może! Płyńcież do Cudaka waszego św., od natury całej przeklętego, co wciąż się rodzi, a przecież wciąż Nieurodzony! Płyńcież, płyńcież, żeby on wam ani Żyć, ani zdechnąć nie pozwalał, a na zawsze was między Bytem i Niebytem trzymał. Płyńcież do Ślamazary waszy św. żeby was ona dali ślimaczyła!”.

Ostre słowa, szczególnie w IV RP, ale o polityce porozmawiamy później. Czy jako patron Roku Gombrowiczowskiego, obchodzonego w 2004 roku, w setną rocznicę urodzin pisarza, dostrzegł Pan w jego twórczości coś, co dawniej przeoczył?

Zrozumiałem, że to był naprawdę tęgi umysł filozoficzny. Dość przywołać fragment Dzienników, gdy Gombrowicz ciekawi się chwilą, która dopiero ma nastąpić, w czym bardzo przypomina mi fenomenologię Husserla.

To zacytujmy: „Od pewnego czasu (i, być może, wskutek monotonii mojej tutaj egzystencji) ogarnia mnie ciekawość, której nigdy dotąd nie doświadczałem z tak wydestylowaną intensywnością – ciekawość, co zdarzy się za chwilę. Przed nosem moim – mur ciemności, z którego wyłania się najbardziej bezpośrednie zaraz, jakieś groźne objawienie. Za tym rogiem… co będzie? Człowiek? Pies? Jeżeli pies, jakiego kształtu, jakiej rasy? Siedzę przy stole i za chwilę objawi się zupa, ale… jaka zupa? To takie zasadnicze

87

GÊBA PREZESA

doznanie nie zostało dotąd należycie opracowane przez sztukę, człowiek jako instrument przetwarzający Niewiadome w Wiadome, nie figuruje w liczbie jej naczelnych bohaterów”.

Życie wymusza na nas bezustanny rygor, codziennie mamy setki spraw do załatwienia i otwierając więc rano oczy, nie czujemy niezwykłości własnego istnienia ani zachwytu przyszłą chwilą. Przed nami tylko rutyna poprzedzająca śmierć. Gombrowicz zaś, to jego wielka faustowska tęsknota, próbuje zatrzymać młodość i nierozłącznie z nią związaną świeżość odczuwania świata. „Trwaj, chwilo, jesteś piękna!” Pamiętają Panowie ze swojej młodości zachwyt światem, nieoczekiwaną burzą, upojenie zapachem łąki? Świat był wówczas taki otwarty. Z biegiem lat tracimy zachwyt światem i musimy się zdobyć na gigantyczny wysiłek, by znów żyć chwilą, poczuć, że każda ma swoją wagę i swoje piękno. Zaintrygowały mnie również te fragmenty Dzienników, gdy Gombrowicz zastanawia się, jak uchwycić to, co się dzieje, gdy pojawia się twarz drugiego człowieka, co przywiodło mi na myśl filozofię dialogu czy Lévinasa. Mógłbym wskazać jeszcze kilka przykładów olśnienia Gombrowiczem. Znów poczułem na przykład zachwyt nad jego technikami rozbrajania rzeczywistości. Opisuje piękną dziewczynę, tak nieziemsko piękną, że w jej obecności nikomu nie starcza odwagi ani się ruszyć, ani tym bardziej odezwać; a tymczasem po chwili dziewczę ni stąd, ni zowąd zaczyna dłubać palcem w nosie. Cały Gombrowicz! Człowiek, który ciekawił się nie tylko

JANUSZ PALIKOT

tym, jaka będzie zupa na obiad, ale przede wszystkim ciekawił się samym sobą – samym sobą się dziwił.

Zdaje się, że Rok Gombrowiczowski nieco Pana rozczarował.

To nie całkiem odpowiada prawdzie. Rok Gombrowiczowski – nie tylko moim zdaniem – był wielkim sukcesem. Na jego organizację stworzyliśmy pięciomilionowy budżet, w tym tylko milion dało Ministerstwo Kultury. Imprezy gombrowiczowskie odbywały się nie tylko w Warszawie i Krakowie, ale także w małych miastach, w tym również w Biłgoraju. Wznowiono dzieła Gombrowicza i sprzedawano je po przystępnych cenach, odbyło się wiele ważnych konferencji naukowych, tysiące osób w dziesięciu miastach obejrzało na przykład wystawę fotografii Bohdana Paczowskiego. Wspólnie z „Gazetą Wyborczą” ogłosiliśmy konkurs na esej poświęcony Gombrowiczowi i było w czym wybierać, bo otrzymaliśmy kilkaset tekstów. Przykłady można by mnożyć. Jeśli coś mnie rozczarowało, ale to nie pierwsze tego rodzaju rozczarowanie, to współpraca z instytucjami kulturalnymi. Nie kwestionuję, instytucje te są niezbędne dla społeczeństwa, lecz od lat powtarzam: wymagają one reformy. Byłem zdumiony budżetami, jakich owe instytucje żądają za realizację swoich projektów – to budżety przeskalowane, absurdalne i wzięte z kosmosu, są celowo zawyżane, bo ministerstwo na ogół przyznaje instytucjom kulturalnym tylko dwadzieścia lub co najwyżej pięćdziesiąt procent tego, o co zabiegają. Instytucje płodzą

89

GÊBA PREZESA

więc nierealne projekty, bo ministerstwo ma nierealny kalkulator. Z drugiej zaś strony wiele instytucji prezentuje myślenie, które zwala z nóg: dajcie, ile możecie, a my wam powiemy, co zrobimy za te pieniądze – czyli nie mają własnego programu. W placówkach kulturalnych pokutuje dotąd duch planowania komunistycznego. Nieraz powtarzam: trzeba by do instytucji kulturalnych wpuścić ducha wolnego rynku i dokonać prawdziwej rewolucji, ale to temat na osobną rozmowę.

Czy Pana synowie czytają Gombrowicza?

Nie czytają, i wcale się temu nie dziwię, są krytycznie nastawieni do pomysłu, by czytać ulubione książki ojca, to zwykły mechanizm buntu. Zobaczyli jednak Ferdydurke wyreżyserowaną przez Janusza Opryńskiego w lubelskim Teatrze Provisorium, bo ich zaciągnąłem na przedstawienie. Widziałem wprawdzie pięć czy sześć scenicznych adaptacji tej powieści, ale Provisorium rzuciło mnie na kolana. Opryński odszedł bowiem od tradycyjnej strukturalistycznej czy antropologicznej interpretacji Gombrowiczowskiej formy, która tworzy i zniekształca człowieka; w jego interpretacji panuje żywioł biologii. Twarz, pupa i maska wydają się w tym przedstawieniu pojęciami biologicznymi; również osławiony kościół międzyludzki rodzi się z ludzkiej biologii: nasze grymasy, pozy, sztuczność, podszywanie się pod innych, niemożliwość bycia sobą – to wszystko jest uwarunkowane przez ciało, bo to ciało jest

JANUSZ PALIKOT

maską! Wspaniałe przedstawienie, a przy tym dowcipne, pełne humoru i świeże w interpretacji powieści, która wydawała się nie skrywać już żadnych tajemnic. Wracając do synów: jestem spokojny i wierzę, że z czasem sięgną po Gombrowicza. Sam przez wiele lat gardziłem na przykład Mickiewiczem, którego obrzydził mi Gombrowicz, dziś natomiast z radością czytam Mickiewicza i innych romantyków. Muszę przyznać, że nie zawsze byłem wierny Gombrowiczowi. Od pierwszego roku studiów pochłonęły mnie lektury stricte filozoficzne, ale po dobrych dziesięciu latach powróciłem do Dzienników i innych dzieł Gombrowicza.

Po dziesięciu? Czyli wtedy, gdy był Pan właścicielem Ambry. Czy powrócił Pan do Gombrowicza ze strachu, że grozi Panu gęba milionera, który dorobił się na szampanie Dorato, teraz zaś dorabia się na „Gorzkiej Żołądkowej”? Polubił Pan gębę prezesa?

Choćbym zaprzeczył, to czy Panowie mi uwierzą? Niemniej zaprzeczę: nie polubiłem. Zawsze miałem do roli prezesa dość ironiczny stosunek i nigdy nie byłem typowym prezesem – kierując Ambrą, nie miałem nawet sekretarki osobistej i gabinetu. Chciałem stworzyć nowoczesny rodzaj zarządzania – nie budować piramidalnej hierarchii, ale spłaszczać struktury, by zatrudniani przeze mnie ludzie pracowali w różnych grupach, które powstają wtedy, gdy pojawia się konkretne wyzwanie produkcyjne. To, rzecz jasna,

91

GÊBA PREZESA

miało uzasadnienie w teorii nowoczesnego zarządzania, ale też w estetyce Gombrowicza, za jej sprawą nie umiałbym dobrze odgrywać roli prezesa par excellence, bo nie przepadam za puszeniem się, wchodzeniem w role reprezentacyjne, nie lubię krawatów itd. Co innego zbudować fabrykę, wylansować produkt, co innego zaś żyć w obcym mi teatrze reprezentacji. Studia filozoficzne, potem praca w Polskiej Akademii Nauk – to były lata przeżyte w zamkniętej twierdzy. Opuściwszy ją, przez kilka lat niczego nie czytałem, dopiero później sięgnąłem po prace z dziedziny zarządzania, ale do książek humanistycznych wróciłem dopiero w dziesięć lat po odejściu z PAN-u. Nie czytałem literatury ani dzieł filozoficznych, bo wybrałem taki, a nie inny model działalności zawodowej, wybór częsty w moim pokoleniu, które wkraczało w życie na początku transformacji ustrojowej i gospodarczej. Pod koniec lat osiemdziesiątych czułem, pewno nie ja jeden, zmęczenie nadmiarem lektur i pracy intelektualnej, wydawało mi się, że jedynym antidotum będzie zmierzenie się z nową rzeczywistością – rzucenie się w budowę wolnego rynku. Ale by wejść w nurt prawdziwego życia, trzeba było odstawić książki. Każdy z intelektualistów, jeśli wolno mi zaliczać siebie do ich świata, nosi w sobie lęk nierzeczywistości – podejrzenie, że życie jest gdzie indziej. Intelektualiści często ulegają więc pokusie, by dotknąć rzeczywistości i czynią to na różne sposoby: czasami bawiąc się, czasami pijąc, czasami angażując się w politykę, czasami zaś, i tak było w moim wypadku, wybierając karierę przedsiębiorcy.

JANUSZ PALIKOT

Każdy z tych sposobów jest próbą zetknięcia się z rzeczywistością. Z rzeczywistością – a nie z rolą prezesa!

Wspomniał Pan o ludziach pracujących w Pańskiej fabryce… Zazwyczaj przedsiębiorcy, Pan również, używają ekonomicznego pojęcia „zasoby ludzkie”, co nas razi. To pojęcie, chcąc nie chcąc, oznacza, że kierując firmą, akceptuje się relacje, które nie są relacjami osobowymi. Co powiedziałby na to Pański „ojciec duchowy”?

Dla Gombrowicza spotkanie z drugim człowiekiem było zawsze wydarzeniem, miał on bowiem w sobie pewnego rodzaju ciekawość drugiego. My zaś, spotykając drugiego, zazwyczaj ulegamy rutynie wypowiadanych słów, które podlegają niewiarygodnej dewaluacji. Mówimy bezustannie, skutkiem czego słowa tracą siłę. We współczesnym świecie, dotyczy to zwłaszcza mieszkańców wielkich miast, doświadczamy całkowitego zaniku kontaktów międzyludzkich. Spotykamy wprawdzie wielu ludzi, z którymi załatwiamy interesy…

Ale przecież firma nie jest miejscem, w którym się spotyka człowieka, i Pan to akceptuje, mówiąc o „zasobach ludzkich”!

Niekiedy Staszek Rosiek, szef wydawnictwa słowo/obraz terytoria, nie może pojąć, jak się we mnie godzą dwie odmienne rzeczywistości

93

GÊBA PREZESA

– pewnego siebie i bezwzględnego biznesmena, twardego człowieka, który w jednej chwili przechodzi z języka zarządzania na język analizy filozoficznej. Zgoda, może jestem rozdwojony, ale nigdy nie odczuwam owego rozdwojenia zbyt mocno i głęboko. Wiem, że pewien porządek rzeczy wymaga określonych zasad postępowania i jeżeli chce się być skutecznym w biznesie, trzeba podporządkować się jego zasadom.

Może Pan nie widzi, jak mocno jest rozdwojony?

Nie będę przeciwko temu protestował.

Chcemy dociec, czy możliwe jest połączenie humanizmu ze skutecznością w prowadzeniu firmy. Podczas poprzednich rozmów wspominał Pan personalistyczną filozofię Karola Wojtyły (to dopiero para: Gombrowicz i przyszły papież!), mówiąc z uznaniem o Jego walce o szacunek wobec człowieka. To piękne słowa, ale zauważyliśmy, że Pan szorstko odnosi się do osób, które opiekują się Pańskim domem, na przykład do pani Danieli, która podaje do stołu. Można by pomyśleć: znów „zasoby ludzkie”. W wypadku pani Danieli poszło o drobiazg, bo nie zamknęła za sobą drzwi, co się Panu nie spodobało, ale można było delikatniej zwrócić jej uwagę. Drobiazg więc, ale właśnie drobiazgi niszczą relacje międzyludzkie, które muszą być uporządkowane. Jakim Pan jest pracodawcą, jak Pan traktuje pracowników?

JANUSZ PALIKOT

Spytałem kiedyś Krzysztofa Obłoja, profesora ekonomii i zarządzania, jaką z moich cech charakteru uważa za najsilniejszą. Odpowiedział, że bezwzględność. Zdumiałem się, poczułem zakłopotany, bo jakżeż to: ja jestem bezwzględny? Przecież pomagam tylu ludziom i instytucjom, zastanawiam się nad każdym człowiekiem, czy aby wybrał dla siebie odpowiednią rolę w życiu! Profesor Obłój miał chyba jednak rację, bo rozum i związana z nim organizacja w konsekwencji bywają bezwzględne. Jeżeli kogoś zatrudniam, tak jak panią Danielę, jeżeli komuś płacę, jeżeli osoba ta ma określone obowiązki, które nieraz jej wyjaśniałem, lecz mimo to zdarza się jej o nich zapomnieć, to rodzi się we mnie, przyznaję, pewna szorstkość. Nie wiem, skąd się ona bierze, to głęboko tkwiąca we mnie zagadka – może z braku akceptacji bądź tolerancji dla nagminnie popełnianego błędu? W pewnym sensie jestem bezwzględny, nie widzę powodu, by wiecznie przymykać oczy na błędy pracowników. Nie mam w sobie miękkości, jestem oschły w zarządzaniu, twardy w relacjach z pracownikami. Nieskromnie jednak powiem, że mam też w sobie czułość i zdolność, czasami całkiem niespodziewaną, do poświęcenia się dla ludzi, nie tylko dla najbliższej rodziny, jeżeli dojrzę w nich jakąś iskrę; ale – jak powiadam – nie akceptuję pomyłek. Z czego to wynika? Sam stawiam sobie wysokie wymagania – nigdy na przykład niczego nie notuję, wszystko zapamiętuję, więc irytuje mnie, gdy ktoś o czymś zapomina. Nigdy nie oczekuję, że ktoś coś za mnie zrobi, staram się wykonać wszystko, co należy do moich obowiązków. Szanuję

95

GÊBA PREZESA

niezmiernie na przykład Staszka Rośka, nie wtrącam się w jego plany wydawnicze, ale nigdy nie mogę się pogodzić z tym, że któryś z naszych tytułów kiepsko się sprzedał i choćbyśmy nie wiem jak się ze Staszkiem przyjaźnili, zawsze mu powiem: „spieprzyłeś robotę!”. Nie umniejsza to mojego szacunku i uznania dla jego pracy edytorskiej, ale muszę powiedzieć ostre słowa, bo trzeba być sprawnym szefem i nauczyć się osiągać sukces finansowy.

Pani Daniela, „sługa ciemna”, naraziła się, nie tylko nie zamykając drzwi. Innym razem fuknął Pan na nią, gdy spytała, czy na deser życzy Pan sobie gruszkę pokrojoną na dwie czy na cztery części.

A wiedzą Panowie dlaczego? Bo uwielbiam gotować, bo pół dnia stałem przy kuchni, więc mogę chyba wymagać, aby pani Daniela pamiętała, że zawsze proszę o gruszkę pokrojoną na dwie połówki.

Mierzy Pan ludzi swoją miarą…

To pewnie mój największy błąd. Skądinąd bardzo panią Danielę cenię.

Przykładając własną miarę do innych, narażamy się na nieuniknione konflikty. Mądrzej jest przekroczyć swoją miarę, a drugiemu człowiekowi okazać wyrozumiałość…

JANUSZ PALIKOT

Ale istnieje coś takiego jak przywództwo, które niekoniecznie wiąże się z inteligencją, bo gdy zechcą Panowie przewodzić grupie, będą musieli być bezwzględni, czyli uznawać powszechnie przyjęte zasady gry. Na tym właśnie polega przywództwo. Rozumiem, o co Panowie pytają, ale przyznam szczerze, że odczuwam lęk, by przestać być tym, kim się stałem dzięki ciężkiej pracy; choć już wiem, że za powodzenie przyszło mi zapłacić klęskami osobistymi. „Wiek męski, wiek klęski”. Wiem też już, że warto zmienić coś w swoim życiu. Wiem, że tego oczekuje ode mnie Monika. Nie sposób budować nowego małżeństwa, ignorując to, że osoba, z którą mam odtąd iść przez życie, ma inną miarę, równie dobrą jak moja miara. Z drugiej strony odczuwam silny lęk, że jeżeli pofolguję sobie w zasadach, które przez kilkanaście lat rządziły moim światem, to nie wiem, czy ustoję na nogach.

Może warto zaryzykować?

Warto, na pewno warto, ale jak to zrobić?

POETA I WÓDKA

Angażuje się Pan w promocję kultury – dotacje, stypendia, wydawnictwo – ale także w starania, aby zbliżyć świat kultury i biznesu. Czy gra jest warta świeczki?

Pomysł wykładów w Polskiej Radzie Biznesu narodził się z przekonania, że najwyższy czas, by w Polsce nastąpiło spotkanie elit biznesowych, politycznych i kulturalnych, które – w wypadku kontaktów polityków z biznesmenami – nie budziłyby cienia podejrzeń o korupcję. Niezmiernie trudno przychodziło mi przekonać naszych przesiębiorców, że biznes musi zadzierzgnąć autentyczną więź z twórcami kultury. Polski biznesmen co najwyżej zaprasza na organizowaną przez siebie imprezę znanego aktora, by ten zarecytował wiersz, lub sławnego muzyka, by wystąpił z koncertem, najczęściej jednak zaprasza plastyka, aby przygotował eleganckie przyjęcie – i na tym kontakty biznesu ze światem kultury zazwyczaj się kończą. Świat biznesu sporo na tym traci. Elity intelektualne szybciej i głębiej niż elity gospodarcze rozpoznają oraz analizują procesy zachodzące we współczesnym świecie, zatem mogłyby swoją wiedzą i wizjami podzielić się z biznesem, gdyby ten ostatni tego oczekiwał. I vice versa: elity intelektualne potrzebują sprawnie działających instytucji kulturalnych, które nie marnowałyby środków publicznych czy prywatnych – jak to

JANUSZ PALIKOT

się często w Polsce zdarza. Intelektualiści i artyści potrzebują też poprawniejszych relacji z instytucjami finansującymi czy mogącymi finansować ich działalność. Innymi słowy: instytucje kulturalne muszą być sprawniej kierowane, powinny także zaakceptować to, że muszą być zreformowane i wykorzystać to i owo z doświadczeń biznesu, który wie, czym jest zarządzanie. By tak się stało, niezbędne są stałe kontakty i wymiana doświadczeń. Spotkanie elit wydawało mi się również koniecznością, by w pełni wykorzystać potencjał, jaki otwiera przed Polską wejście do Unii Europejskiej. Już wcześniej zauważyłem, że rodzimy biznes – najczęściej niestety w celach marketingowych – okazuje pewne zainteresowanie kulturą. Pomyślałem zatem, że jego dobrą wolę warto by było wykorzystać dla celów poważniejszych niż marketingowe wspieranie przedsięwzięć kulturalnych; stworzyć na przykład forum, na którym najwybitniejsi przedstawiciele świata sztuki, filozofii czy polityki – dajmy na to: Leszek Kołakowski czy Jan Nowak Jeziorański – zechcieliby podzielić się swoimi refleksjami z polskimi przedsiębiorcami. Co więcej: zacząłem marzyć, żeby biznesmeni i intelektualiści razem starali się myśleć o dobru wspólnym. Potrzebowałem sporo czasu, jak wspomniałem, aby przekonać kolegów z Rady Biznesu do spotkania z elitami kultury, niemniej w końcu się udało.

99

POETA I WÓDKA

Pewną rolę odegrał tu nie kto inny jak sam Czesław Miłosz…

Chciałem poprosić Miłosza, by wygłosił kilka słów przed inauguracyjnym wykładem w Polskiej Radzie Biznesu. W grudniu 2001 roku – na kilka miesięcy przed wykładem Ryszarda Kapuścińskiego, poświęconym analizie świata po ataku na World Trade Center – wybrałem się zatem do Krakowa i było to moje pierwsze spotkanie z Miłoszem, którego czytałem i szalenie ceniłem od dwudziestu lat, choć nigdy nie starczało mi odwagi, by się z nim spotkać. Nie wyobrażałem sobie nawet, o czym miałbym z nim rozmawiać, czułbym się, jakbym stanął oko w oko z Adamem Mickiewiczem czy z Juliuszem Słowackim, a co ciekawego mógłbym powiedzieć wieszczom? Zdobyłem się jednak na odwagę i poprzez Piotra i Pawła Kłoczowskich poprosiłem Miłosza, by poświęcił mi kilka chwil. Zgodził się chętnie. Długo się głowiłem, jaki prezent mu ofiarować, w końcu pomyślałem, że nie wzgardzi butelczyną okowity. Tak wybitnemu poecie mogłem podarować jedynie „Pana Tadeusza”, wódkę produkowaną przez zielonogórski Polmos, firmę niezwiązaną z moim Polmosem. Tu warto opisać, jak wygląda butelka „Pana Tadeusza”: jej etykietkę zdobi popiersie Mickiewicza, na tylnej etykietce widnieją pierwsze wersy jego poematu, pękata butelka – co miało się okazać niezmiernie ważne dla Miłosza – zamykana jest zaś korkiem. Z wysokoprocentowym „Panem Tadeuszem” wspinam się więc po schodach prowadzących do mieszkania Miłosza. Witamy się,

JANUSZ PALIKOT

gospodarz prosi, bym usiadł, siadam i zapada cisza – Miłosz wpatruje się we mnie łapczywie, jakby pragnął przeszyć mnie wzrokiem na wylot, uchwycić i rozgryźć moją istotę, czułem się wręcz sparaliżowany jego napierającym spojrzeniem. Wspominając dziś jego wzrok, przypominam sobie jego utwór Esse: „Przyglądałem się tej twarzy w osłupieniu. Przebiegały światła stacji metra, nie zauważałem ich. Co można zrobić, jeżeli wzrok nie ma siły absolutnej, tak, żeby wciągał przedmioty z zachłyśnięciem się szybkości, zostawiając za sobą już tylko pustkę formy idealnej, znak, niby hieroglif (…). Wchłonąć tę twarz, ale równocześnie mieć ją na tle wszystkich gałęzi wiosennych, murów, fal, w płaczu, w śmiechu, w cofnięciu jej o piętnaście lat, w posunięciu naprzód o trzydzieści lat. Mieć. To nawet nie pożądanie. (…) Wysiadła na Raspail. Zostałem z ogromem rzeczy istniejących. Gąbka, która cierpi, bo nie może napełnić się wodą (…)”. Zdobyłem się na odwagę i wykrztusiłem, kim jestem, czym się zajmuję i że nie przyszedłem z pustymi rękoma. On na to, że co prawda lekarze zabraniają mu wódki, ale chętnie się napije, bo jest ciekaw, jak się otwiera „Pana Tadeusza”. „O, bardzo łatwo! – stwierdził, otworzywszy butelkę. – Bo wie Pan, pijam «Chopina», ale «Chopin» źle się otwiera. Napisałem list do dyrektora Polmosu w Siedlcach, że mam kłopoty z «Chopinem», i czy nie mógłby jakoś temu zaradzić”. Tak się zaczęła rozmowa, przy której wypiliśmy po dwadzieścia pięć gramów wódki. A` propos: siedlecki Polmos rzeczywiście

101

POETA I WÓDKA

otrzymał list od Miłosza, chciałem odkupić to pismo, niestety Polmos Siedlce nie chciał mi go odsprzedać. Wracając do spotkania z Miłoszem: ten dziewięćdziesięcioletni wówczas człowiek w lot zrozumiał to, co przez rok tłumaczyłem Kulczykowi, Niemczyckiemu i innym kolegom z Polskiej Rady Biznesu. Miłosz nie miał cienia wątpliwości, że najwyższa pora, by przekroczyć linie demarkacyjne pomiędzy środowiskami polskiej inteligencji i biznesu. Zgodził się na nagranie przed kamerami TVN i jego przesłanie do elit intelektualnych i biznesowych odtworzono w marcu 2002 roku przed wspomnianym wykładem Ryszarda Kapuścińskiego. Odtąd rok w rok w Polskiej Radzie odbywają się cztery, niekiedy nawet pięć wykładów, które następnie są wydawane jako osobne publikacje. Miesiąc po wykładzie inauguracyjnym ponownie wybrałem się do Miłosza z podziękowaniami i z sześcioma butelkami wódki, które bez jego wiedzy wyprodukowałem w Polmosie Lublin – otwierały się równie łatwo jak „Pan Tadeusz”, tyle że na ich etykietach widniało popiersie Miłosza i fragment jego wiersza Wyznanie: „Panie Boże, lubiłem dżem truskawkowy / I ciemną słodycz kobiecego ciała. / Jak też wódkę mrożoną i śledzie w oliwie”. Był zadowolony, nie omieszkał, rzecz jasna, sprawdzić, jak się otwiera „Miłosza”, i wypiliśmy po małej wódeczce, nie zważając na protesty jego asystentki Agnieszki Kosińskiej. Znajomym, którzy go później odwiedzali, pokazując butelkę z własnym popiersiem, mówił, że teraz jest już jak Mickiewicz. Tyle anegdot.

JANUSZ PALIKOT

Czy te wykłady zbliżyły elity?

Niestety nie tak, jak bym sobie życzył. Po pierwszych wykładach wydawało się, że kontakty pomiędzy światem biznesu, polityki i kultury staną się normą, lecz za sprawą późniejszych afer gospodarczych i wstrząsów politycznych podziały jeszcze bardziej się pogłębiły. Za sprawą wszechobecnej demagogii i upartyjnienia życia politycznego elity okopały się na swoich pozycjach, nie pragnąc kontaktów z innymi środowiskami. To dla mnie gorzkie doświadczenie. Co prawda wykłady wciąż się odbywają, ale elity nie prowadzą dzisiaj istotnej dyskusji i nie wymieniają się doświadczeniami. Politycy unikają spotkań z biznesmenami, rozmawiają z nami jedynie wtedy, gdy nie mają innego wyjścia – ciąży bowiem nad nimi strach, że kontakty z biznesem będą interpretowane jako sytuacje korupcjogenne bądź jako próby obsadzania swoimi ludźmi na przykład rad nadzorczych wielkich firm. Nie uczymy się od siebie, nie słuchamy jedni drugich. Jeśli nawet dochodzi czasem do spotkania, to ma ono zwykle charakter czysto formalny. Pomiędzy najważniejszymi dla kraju środowiskami nie istnieje zatem przepływ informacji, wiedzy i kompetencji. Biznes nie przekazuje własnych doświadczeń społeczeństwu, na czym społeczeństwo traci. Traci również kultura. Tracą politycy. Wszyscy tracimy. Taka jest prawda. Światy biznesu i polityki nie przenikają się – czego sam jestem żywym dowodem: większość polityków postrzega mnie jako raroga, dziwiąc się, dlaczego zaan-

103

POETA I WÓDKA

gażowałem się w politykę, rezygnując tym samym z prowadzenia przedsiębiorstwa. Czego więc szukam w polityce, skoro nie szukam w niej pieniędzy? Nie tracę nadziei, że za dziesięć lub piętnaście lat – jeśli wykłady będą się do tego czasu odbywać – przyczynią się do zbliżenia intelektualistów z politykami oraz polityków z biznesmenami. Czesław Miłosz nie wątpił, że tak się stać powinno i każdy krok w tym kierunku jest ważny dla Polski. A jakie korzyści wynikają ze spotkania elit politycznych i gospodarczych, znakomicie ilustruje przykład zaczerpnięty z historii Stanów Zjednoczonych. Po japońskim ataku na Pearl Harbor amerykańscy przywódcy konsultowali się z najlepszymi menadżerami z wielkich koncernów, jak logistycznie przygotować produkcję gigantycznej ilości broni. W chwili zagrożenia każde demokratyczne państwo okazuje się niezdolne do szybkiego i sprawnego działania, demokracja jest bowiem wynikiem kompromisów; biznes zaś ma to do siebie, że zawsze jest zdolny do błyskawicznych decyzji. Po drugiej wojnie światowej współpraca amerykańskiego biznesu z politykami przybrała na przykład postać rad przedsiębiorczości, uznawanych za Atlantykiem za zdrową i rutynową formę kontaktów elit. Spotkania amerykańskich elit nie służą bynajmniej załatwianiu konkretnych kwestii – dajmy na to zmianie przepisów podatkowych, bo tym się zajmuje sfera lobbingu – służą raczej przepływowi idei. Biznes podlega nieustannym przemianom i postępowi, na przykład w zakresie organizacji pracy po-

JANUSZ PALIKOT

szczególnych ludzi i grup, a przecież zarządzanie państwem jest w istocie zarządzaniem różnego rodzaju procesami, te zaś są najbardziej optymalizowane w gospodarce. Chodzi więc o to, by wiedzę i doświadczenia gromadzone w biznesie przenosić do świata polityki i rządzenia. Najwyższa pora, by polscy politycy zaczęli korzystać z doświadczeń naszego biznesu i darzyli go szacunkiem za jego niewątpliwe osiągnięcia. To jednak wciąż pobożne życzenia; proszę wskazać choćby jednego polityka, który pofatygował się do braci Krzanowskich z Krosna, którzy zbudowali największą dziś na świecie fabrykę krzeseł, korzystając wyłącznie z rodzimego kapitału. Jeśli jakiś polityk pragnie zmodernizować kraj…

Politycy nie pojadą do braci Krzanowskich, bo wolą uczestniczyć w dożynkach i bratać się z ludem, szczególnie przed wyborami. Poklepywanie się z kapitalistami raczej nie wzbudziłoby zachwytu większości elektoratu, który – mówiąc eufemistycznie – nie kocha kapitalistów. Teresa Bogucka pytała kiedyś w „Gazecie Wyborczej”: „Dlaczego nie lubimy biznesmenów? Dlaczego postaci takie jak Janusz Palikot, przedsiębiorca z branży alkoholi i książek, patron Roku Gombrowiczowskiego, budzą z góry naszą podejrzliwość? Żeby to wyjaśnić, trzeba sięgnąć w głąb naszej tradycji”. Bogucka wskazuje najpierw na kulturę szlachecką, pogardliwie odnoszącą się do zamożności nieopartej na ziemi; potem na inteligencję, która ze wstrętem spoglądała na burżuja; w PRL-u zaś odraza ta przy-

105

POETA I WÓDKA

brała postać nienawiści klasowej. Dziś zarówno spauperyzowana inteligencja, jak i populiści zgodnie obarczają polskiego kapitalistę winą za wszystkie nasze nieszczęścia.

Cóż, zgadzam się z diagnozą Teresy Boguckiej. Nawet jeżeli wszyscy polscy kapitaliści byliby uosobieniem cnót obywatelskich, nie wiem, czy otaczałaby ich społeczna akceptacja i szacunek. Żeby tak się stało, musiałby się zmienić – o czym już mówiliśmy – paradygmat naszej kultury, musielibyśmy się uwolnić od dziedzictwa romantyzmu. Brakuje nam szacunku dla kultury materialnej, dla majątku i dla ludzi uczciwego sukcesu – to z pewnością spuścizna po romantyzmie, który uznawał jedynie ducha, odwracając się ze wzgardą od spraw materialnych. Musielibyśmy uwolnić się również od nawyków ukształtowanych w PRL-u. Nigdy nie zdarzyło mi się, żeby podszedł do mnie na przykład dyrektor teatru czy wydawnictwa, mówiąc: jedną firmę zbudowałeś z niczego, drugą, która bankrutowała, postawiłeś na nogi, a ja mam kłopoty z pieniędzmi dla mojego teatru, z frekwencją na widowni, z zarządzaniem ludźmi, nie jestem pewien, czy zatrudniam właściwych pracowników w administracji – jak to wszystko usprawnić? Nikt nie pyta, bo każdy wszystko wie najlepiej. Co dyrektora teatru – by się trzymać tego przykładu – obchodzą rady uganiających się za pieniędzmi, podejrzanych, prymitywnych, niesplamionych kulturą biznesmenów? Taki obraz biznesmena panuje w Polsce.

JANUSZ PALIKOT

Biznes – ze swojej natury zawsze optymistyczny i z siebie zadowolony, zawsze spragniony sukcesu i mierzący siebie sukcesem – musi zatem popaść w zasadniczy konflikt z anachroniczną tradycją polską. Tego konfliktu dzisiaj nie sposób uniknąć. Nic dziwnego, że na uprzedzeniach wobec polskich przedsiębiorców i wobec kapitału żerują politycy wszelkiej maści. Kto będzie miał odwagę przełamać te resentymenty?

SUKCES MA£EGO MIASTA

W Polsce istnieją jednak enklawy, w których nie demonizuje się kapitalizmu i nie maluje czarnych portretów każdego przedsiębiorcy. W Biłgoraju na przykład myśli się o dobru wspólnym. Kiedyś – jak Pan wspominał – służył mu Józef Dechnik, powiatowy sekretarz partii, dziś służy jego syn, którego Pan ceni, choć nie należycie do tej samej „parafii politycznej”. Ludzie wiedzą tam – jak wynika z różnych relacji – że troska o dobro wspólne lepiej sprzyja własnemu sukcesowi niż barykadowanie się w świecie egoizmu, z jakim kojarzony jest kapitalizm. Na początku lat dziewięćdziesiątych przedsiębiorcy z Biłgoraja, w tym i Pan, stworzyli Biłgorajską Agencję Rozwoju Regionalnego. Agencja miała pomagać tym, którzy chcieli zakładać własne firmy. W dwudziestosześciotysięcznym miasteczku istnieje dziś bodaj dwa tysiące firm, w tym tak wielkie jak znana w całej Polsce firma meblarska Black, Red White czy należąca niegdyś do Pana Ambra. Czym wytłumaczyć ten fenomen?

Biłgoraj zawdzięcza sukces kilku czynnikom. Po pierwsze, musi się pojawić ktoś, komu się udało, by inni uwierzyli, że im również może się powieść w interesach. Po drugie, we władzach samorządowych muszą zasiadać ludzie, którzy w sukcesie jednego dostrzegą szansę na sukces wszystkich obywateli danej społeczności, gotowi są więc współpracować z przedsiębiorcami, czasami nawet nara-

JANUSZ PALIKOT

żając się opinii publicznej. Po trzecie, we współpracę działaczy samorządowych i przedsiębiorców należy wciągnąć jak największe grono mieszkańców miasta, by owa współpraca nie nosiła charakteru elitarnego. W Biłgoraju te trzy warunki zostały spełnione. Burmistrz miasta, pan Stefan Oleszczak, który na początku lat dziewięćdziesiątych był członkiem Unii Wolności, teraz zaś należy do Platformy Obywatelskiej, oraz wójt gminy, pan Franciszek Piętak z PSL, nie zważając na różnice polityczne, zgodnie podjęli współpracę ze środowiskiem lokalnych przedsiębiorców. Kiedy na przykład szwajcarska firma Model chciała zbudować w mieście fabrykę kartonów, burmistrz Oleszczak na koszt miasta doprowadził wodę i prąd do działki, gdzie miała powstać nowa fabryka; mało tego: zwolnił właścicieli firmy z podatku od nieruchomości, czyli nie bał się niepopularnych decyzji budżetowych. I dobrze zrobił, inaczej firma Model zbudowałaby fabrykę w Zamościu. Do sukcesu Biłgoraja przyczynił się także poseł Henryk Wujec, który często przyjeżdżał z Warszawy w rodzinne strony – pomagał nawiązywać kontakty, szukał pomocnych nam ludzi. Biłgorajska Agencja Rozwoju Regionalnego to świetny przykład wspólnego wysiłku wielu ludzi: Wujca, samorządowców – wymieniłem tylko burmistrza i wójta, ale przecież w pracę dla Biłgoraja zaangażowało się wielu działaczy – a także przedsiębiorców, zgromadzonych z początku głównie wokół firmy Ambra, potem wokół należącej do Tadeusza Chmiela firmy Black, Red White czy w końcu wokół Ireny Gadaj. To postać niezwykle ciekawa i warta choćby kilku

109

SUKCES MA£EGO MIASTA

słów. Irena Gadaj z wykształcenia jest inżynierem włókiennictwa i przez wiele lat pracowała w biłgorajskiej Mewie. Na początku lat dziewięćdziesiątych straciła pracę w ramach zwolnień grupowych i przeszła na kuroniówkę – bezrobocie w naszym mieście wynosiło wówczas bodajże siedemnaście procent. W roku 1992 pani Gadaj i przedstawiciele czterdziestu firm pod patronatem urzędu miejskiego założyli więc Towarzystwo Gospodarcze, którego zadaniem była walka z bezrobociem, rok później zaś Biłgoraj stanął do organizowanego przez Ministerstwo Pracy konkursu wspierania inicjatyw lokalnych. Za program walki z bezrobociem fundusz PHARE przyznał miastu ponad sześćset tysięcy euro. Pani Gadaj

została szefową BARR, jednej z kilkunastu w Polsce agencji rozwoju regionalnego. Dzięki środkom z PHARE stworzyliśmy Fundusz Poręczeń Kredytowych, z czego skorzystało dziesiątki miejscowych firm, organizowaliśmy także szkolenia dla księgowych i początkujących przedsiębiorców. Wszystko to zaowocowało wkrótce znaczącym spadkiem liczby bezrobotnych. Później udało się nam stworzyć Fundusz Lokalny Ziemi Biłgorajskiej, Kolegium UMCS w Biłgoraju (dziś uczy się w nim około 1500 studentów), Fundację Kresy 2000, założoną i kierowaną przez Stefana Szmidta. Dzięki Fundacji we wsi Nadrzecze pod Biłgorajem występują wielcy artyści polscy, tacy jak Zbigniew Zapasiewicz, Wiesław Ochman czy Janusz Olejniczak, i to występują przed widownią liczącą niekiedy nawet tysiąc osób. Stefan Szmidt i ja urodziliśmy się na tej samej ulicy, choć w różnych latach. Stefan był aktorem i występował na

JANUSZ PALIKOT

scenach warszawskich, lecz powrócił do Biłgoraja i znalazł tam środowisko skłonne wspierać finansowo jego Fundację, przede wszystkim zaś publiczność chętną do uczestniczenia w imprezach organizowanych przez Kresy 2000. Dzięki sukcesom gospodarczym w dwudziestokilkutysięcznym mieście zrodziło się autentyczne zapotrzebowanie na kulturę wysoką. Nasz sukces to w znacznej części zasługa ludzi takich jak burmistrz Oleszczak i wójt Piętak. Dziś sytuacja nieco się zmieniła, bo wyborach w 2002 roku w gminie Biłgoraj wygrały LPR i Samoobrona, mimo że bezrobocie jest u nas najniższe na całej ścianie wschodniej, mimo że gmina ma wysoki wskaźnik dochodów na jednego mieszkańca oraz oszczędności w kontach bankowych, mimo że mamy bardzo wysoką liczbę firm rodzinnych.

W roku 2000 co trzynasty mieszkaniec miasta miał własną firmę…

To imponujące wskaźniki. Gospodarka w Biłgoraju rozwija się tak dynamicznie, że nic nie może jej zaszkodzić. Niemniej, jak wspomniałem, wybory parlamentarne rok temu wygrała w gminie, głównie we wsiach wokół Biłgoraja, Samoobrona, a w mieście najwięcej głosów otrzymała LPR, drugie miejsce zajęła Platforma Obywatelska, trzecie PiS i dopiero na czwartym znalazł się SLD. Nie zamierzam uprawiać propagandy Platformy, do której należę od 2005 roku, chcę tylko wskazać, jakie procesy polityczne zachodzą w moim mieście. Trzeba też dodać, że w ostatnich wyborach

111

SUKCES MA£EGO MIASTA

samorządowych, być może najważniejszych, ponownie wygrała Polska Obywatelska.

O czym świadczy wygrana LPR i Samoobrony, o której Pan wspomniał? Może wyczerpała się energia społeczna i kończą się złote czasy?

Nie sądzę, choć z pewnością nie był to najlepszy czas dla Biłgoraja – podobnie jak dla całej Polski. W dyskusji o transformacji, jaką bezustannie toczymy od roku 1990, przejawiamy zdumiewającą skłonność do niedostrzegania, jak kolosalne zmiany dokonały się w ciągu owych kilkunastu lat. Mamy problem ze społecznym przyswojeniem skali zmian. Jako społeczeństwo przeżywamy prawdziwe przeciążenie umysłowe: w ciągu kilkunastu lat cały świat został wywrócony do góry nogami – stosunki społeczne, własnościowe, prawo, kryteria wartości i normy. Od roku 1989 zdajemy najcięższe egzaminy. W krótkim czasie, krótszym niż życie jednego pokolenia, wszyscy uczymy się od nowa niemal wszystkiego, co w życiu konieczne. Musimy przede wszystkim nauczyć się ufać własnemu państwu, ufać także drugiemu człowiekowi, nauczyć się uczciwości i poszanowania cudzej pracy i majątku. Taki drobiazg – na początku poprzedniej dekady papier toaletowy znikał z łazienek w mojej firmie jak kamfora, o długopisach nie wspominając. Ludzie nie mieli żadnego oporu, by sięgać po cudze. Teraz już mają, już się tego nauczyli. A ile jeszcze rzeczy, znacznie trudniejszych, każdy z nas musi się nauczyć?

JANUSZ PALIKOT

Wracając do wyborów w Biłgoraju: czy ich wynik znaczy, że spora grupa ludzi nie wytrzymuje tempa i skali przemian w Polsce?

Tak, bo wytrzymuje zawsze mniejszość; większość popada w swego rodzaju schizofrenię społeczną. Mieszkańcy Warszawy są już społeczeństwem posttransformacyjnym, podobnie rzecz się ma z Krakowem, ale jeśli trafimy do jakiegokolwiek miasteczka, przekonamy się, że jego mieszkańcom wciąż daleko do zachodniego stylu życia i dobrobytu. Bieda rodzi strach przed nowoczesnością.

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

Porozmawiajmy o tym, jakie miejsce w Pana życiu zajął biznes – rzeczywistość raczej banalna i brudna…

Biznes nie jest brudny! To paradoks, ale w biznesie jest siła oczyszczająca, gdyż bez moralności nie sposób wygrać w gospodarce wolnorynkowej. Mówię wyłącznie o tych przypadkach, na szczęście w Polsce częstszych, które nie mają nic wspólnego z kontaktami ze Skarbem Państwa, z administracją, przetargami publicznymi i prywatyzacją, co nie znaczy, że każdy przetarg i każda prywatyzacja są skorumpowane. Często jednak tam, gdzie spotykają się administracja, politycy ze swoimi interesami oraz biznes, dochodzi do różnego rodzaju korupcji, lecz czy korupcja jest możliwa, kiedy mamy do czynienia z czystą rywalizacją? Producenci piwa czy czekolady muszą dać produkt, który klienci zechcą kupić. Oto cała filozofia. Jaki wpływ na jakość towaru ma znajomość jego producenta z jakimkolwiek politykiem czy finansowanie przez niego tej czy owej partii? To przecież nie ma żadnego związku z popytem na czekoladę Wedla czy piwo Żywiec.

Można na przykład produkt gorszej jakości ubrać w podobne opakowanie jak Wedel. I to jest nieuczciwe. Holenderski koncern alkoholowy Bols miał pretensje do Polmosu Lublin, jeszcze zanim

JANUSZ PALIKOT

Pan go kupił, że produkowana w Lublinie wódka Boss ma podobną etykietkę do znanego Bolsa.

Zgoda, ale istnieje przecież prawo, które wyraźnie określa, jakie produkty uznajemy za podobne, a jakich nie uznajemy: musi pojawić się co najmniej siedemdziesiąt procent cech różnych. Wymienia się logo, nazwę, kształt, kolory – to można sprecyzować. Dziesięć lat temu, kiedy takie regulacje w Polsce nie istniały, zdarzały się nadużycia. Dzisiaj jest to zdefiniowane. Oczywiście zdarzały się i zdarzają kradzieże pomysłów i naruszanie praw autorskich – i to nie tylko w skali poszczególnych firm, ale i w skali krajów. Gospodarka Japonii to przecież było kopiowanie gospodarki Stanów Zjednoczonych. Gospodarka Korei to z kolei kopiowanie Japonii, dzisiaj zaś Chiny kopiują i Koreę, i Japonię. W tych krajach nie uznaje się praw autorskich, bo biznesmeni z Dalekiego Wschodu wiedzą, że aby skumulować pierwotny kapitał, trzeba naruszyć własność intelektualną, czyli kopiować, co pozwala wytworzyć własne zasoby. W Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych działo się podobnie: wszyscy kopiowali produkty z Zachodu. Ale gdy rynek krzepnie i stabilizuje się, niezależnie od tego, jakim sposobem się to dzieje, nadchodzi chwila, gdy kopiowanie przestaje się opłacać – albo produkt jest dobry i niedrogi, i wtedy się sprzedaje, albo jest zły i, niezależnie od reklamy, nie znajduje nabywców. Nawet najlepsza reklama, która wmawia nabywcom, że produkt posiada rzekomo

115

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

cechy, których w rzeczywistości nie posiada, może co najwyżej przedłużyć sprzedaż o jakiś czas. Jeśli dobrze zareklamujemy naszą książkę, to ktoś ją kupi, ale czy ją przeczyta i jak ją oceni – to nie zależy od reklamy. Kupując piwo Żywiec, nikt nie ulega sile reklamy. Kampania reklamowa pozwala wchodzić na rynek nowym produktom, czasem bywa odpowiedzią na poczynania konkurencji, ale tak naprawdę o wszystkim rozstrzyga akceptacja nabywców. Korupcja będzie wówczas, gdy załatwicie sobie, Panowie, z Ministerstwem Łączności, że na jakiś czas zyskacie monopol na usługi telekomunikacyjne w połączeniach krajowych; wtedy oczywiście, jako monopoliści, zawyżacie dowolnie cenę. Jeżeli załatwicie z ustawodawcami zakaz reklamy napojów zawierających więcej niż jakiś procent alkoholu, bo akurat produkujecie napoje zawierające mniej procent, wtedy nieuczciwie wypieracie inne rodzaje alkoholu. Tam, gdzie za pomocą państwa czy administracji uda się ograniczyć wolny rynek, tam wszędzie pojawia się korupcja.

Zaprzeczył Pan, że biznes jest brudny. Tysiące przedsiębiorców uczciwie zdobywa majątek, nie korzysta z „brudnego” styku biznesu z polityką. Ale jak nazwać sytuację, gdy urzędnicy skarbowi kontrolują Pana przedsiębiorstwo tak długo, aż w końcu dla świętego spokoju fałszuje Pan zeznanie podatkowe na swoją niekorzyść? Sam Pan o tym kiedyś publicznie wspominał. Czy to nie jest kłamstwo?

JANUSZ PALIKOT

Są dwa wymiary kłamstwa o różnej wartości moralnej. Po pierwsze, kłamstwo, które służy mojej korzyści: kłamię, ponieważ spodziewam się większej dotacji, uniknę kontroli, zdobędę nieuczciwie większe pieniądze. Takie kłamstwo jest ewidentnie złem moralnym. Jeśli jednak czasami kłamię, by kogoś lub coś wartościowego ochronić, sytuacja wydaje się całkowicie inna. Załóżmy, że w stanie wojennym przychodzi do mojego domu milicjant i pyta, czy przebywa u mnie Kowalski. Rzeczywiście, ukrywa się pod moim dachem, ale odpowiadam, że nie widziałem go od dawna. Takie kłamstwo nie jest złem moralnym, gdyż służy wyższej wartości, jaką jest wolność człowieka. Gdy z kolei przychodzi do mnie wrogo nastawiony urzędnik skarbowy, który chce zniszczyć moje przedsiębiorstwo, wprowadzam go w błąd, by ratować i firmę, i miejsca pracy. Wszyscy pamiętamy sprawę Romana Kluski, twórcy Optimusa. Zaciekłość urzędników była tak duża, że trafił on do więzienia. Czasami nie da się więc uratować firmy (Kluska w końcu sprzedał Optimusa). W takich wymuszonych decyzjach nie ma nic przyjemnego ani łatwego. Powtarzam jeszcze raz, by wskazać na sedno moralności w biznesie: kiedy świadomie za pomocą korupcji przedsiębiorca zdobywa kontrakty, proponuje urzędnikowi sto tysięcy złotych za koncesję, pozwolenie czy cokolwiek innego – rzeczywiście jest to moralnie naganne. Ale, na litość Boską, inna jest sytuacja kogoś, kto jest celowo natrętnie kontrolowany i od razu napiętnowany. Oczywiście, można powiedzieć, że nie da się obiektywnie rozstrzygnąć,

117

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

czy mamy do czynienia z celowo natrętną kontrolą i niechęcią urzędników czy też z kontrolą uzasadnioną nieprawidłowościami w firmie. Urzędnicy będą się bronić: kontrolujemy długo, bo jest wiele nadużyć i trzeba je dokładnie wyśledzić. Opinia publiczna do końca nie będzie wiedzieć, kto ma rację w owym sporze: urzędnik, który zamiast kilku tygodni siedzi w firmie i przeszkadza przez kilka miesięcy, czy przedsiębiorca, który twierdzi, że jest dręczony dla wyłudzenia korzyści. Kiedy kierowałem Ambrą, w urzędach skarbowych funkcjonowała nieformalna, ale powszechna praktyka: jak się dało urzędnikom zrobić ustalenia zaległych podatków na poziomie stu czy dwustu tysięcy złotych, to urzędnicy kończyli kontrolę. Ze strony właściciela firmy nie było o to trudno, gdyż przy ustalonym poziomie obrotów zawsze można założyć, że w firmie nie do końca wszystko dobrze funkcjonowało, że popełniło się błąd albo obeszło przepis. Wskazywało się więc urzędnikowi: proszę skontrolować to i to. Urzędnik kontrolował, skutkiem czego trzeba było dopłacić podatek dochodowy. Urzędnik był zadowolony, bo znajdował zaległość podatkową i otrzymywał premię, my zaś zapłaciliśmy i mieliśmy go z głowy. Firma się od tego nie zawaliła, a urzędnik nie siedział nam pół roku w księgowości, mogliśmy się więc zająć spokojnie zarabianiem pieniędzy i odrobić te sto tysięcy, które musieliśmy poświęcić. Wielu biznesmenów tak funkcjonowało. Oczywiście, czuje się wtedy niesmak, wolałoby się, żeby biznes tak nie funkcjonował…

JANUSZ PALIKOT

Jeżeli dzisiaj w Polsce przy wciąż jeszcze za bardzo sterowanej zewnętrznie gospodarce – przy niejednoznacznych przepisach, skomplikowanym systemie podatkowym, braku jasnych interpretacji dotyczących wielu przepisów podatkowych – oczekuje się od przedsiębiorcy, że niczym biały rycerz nigdy się nie ugnie, nie pójdzie na jakikolwiek kompromis, to skazujemy go na nieuchronną porażkę. Być może w Australii czy w Nowej Zelandii można pozwolić sobie na szlachetność i nieskazitelność w biznesie, ale polskie realia są jednak wciąż odmienne. Na Zachodzie biznesmeni mają mniej kłopotów z urzędnikami. Zasadnicza różnica jest taka: urzędnik unijny jest tak samo zbiurokratyzowany czy sformalizowany jak jego polski kolega, ale temu z Zachodu o coś chodzi – nie rzuca więc kłód pod nogi, by przedsiębiorcy się nie udało albo żeby musiał dać łapówkę. Unijny urzędnik wierzy w skomplikowane, rozbudowane procedury, które mają chronić biznesmena i społeczeństwo. Narzekamy na biurokrację europejską, ja też narzekam, ale intencjonalnie jest ona inaczej nastawiona niż polska biurokracja. Czy na Zachodzie korupcja w ogóle nie istnieje? Oczywiście, że istnieje, o czym ciągle się słyszy, ale mniej jest tam afer korupcyjnych, a konsekwencje ich ujawniania są znacznie bardziej dotkliwe. W Europie nie toleruje się aferzystów, tacy ludzie znikają z polityki. U nas nie znikają – ktoś, kto ma cztery wyroki, może być wicepremierem i ministrem rolnictwa… Gdybyśmy wprowadzili podobne do unijnych kryteria – przy naszym poziomie zorganizowania życia społecznego, funkcjo-

119

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

nowania przepisów, jakości kadry urzędniczej – doprowadzilibyśmy do absurdu, bo dzisiaj w Polsce można skazać każdego. Biznes jest więc poniekąd próbą męskości, twardości charakteru. Można niczym Syfon z Ferdydurke powiedzieć: nie idę na układ z nikim i z niczym, pozostaję wierny swoim zasadom i nie pozwalam, by mnie dotknęła i zabrudziła rzeczywistość. Jednak sztuka życia – i tu opowiadam się za Arystotelesem, a nie za Platonem – polega na tym, aby w sytuacjach zagrożenia ratować to, co niezbędne dla trwania wyższych wartości, dajmy na to: istnienie przedsiębiorstwa czy bezpieczeństwo i byt rodziny. Nie wolno jednak przekroczyć cienkiej granicy, którą Arystoteles wyraźnie definiuje: walki nie mogę traktować jako metody wzbogacania się. Chroniąc coś cennego, mogę się zdecydować na pewne ustępstwa, lecz nie mogę etycznych kompromisów traktować jako narzędzi normalnego działania. Od moich intencji i okoliczności zależy rozróżnienie na zło i dobro moralne. Nie jest mi miło uczestniczyć w podobnych działaniach czy akceptować kompromisy, później się upiję, bo mam kaca moralnego, ale nie czuję się winny zła moralnego.

Czy takie niechciane i mało przyjemne kompromisy to jedyne koszty zdobycia fortuny?

Kiedy dorabiałem się majątku, rozpadła się moja rodzina, nie mogę więc uczciwie powiedzieć, że nie poniosłem kosztów. Ale czy

JANUSZ PALIKOT

stwierdzenie, że rodzina się rozpadła, bo zajmowałem się biznesem, wyjaśnia całą sprawę? Rozpadła się, bo nie potrafiłem jej ocalić, ale nie rozpadła się, ponieważ zajmowałem się biznesem. Rozpadła się, bo tak ustawiłem hierarchię spraw, bo taki styl życia był wówczas jedynym, na jaki było mnie stać. Bo to nie abstrakcyjny biznes jest odpowiedzialny za to, że coś mi się udało lub nie udało.

Mówiliśmy już o „gębie prezesa”. Czy biznes nie ustawia naszych relacji wobec innych w taki sposób, że tracimy coś ważnego?

Starałem się, by funkcje, które biznes mi narzucał, nie wywierały wpływu na moją tożsamość. Ale czy myślą Panowie, że łatwo jest oduczyć ludzi mówienia „panie prezesie”? Mojemu kierowcy, Andrzejowi Kowalewskiemu, powiedziałem kiedyś: „Panie Andrzeju, jeżeli jeszcze raz powie Pan do mnie «panie pośle», to zwolnię Pana z pracy”. A on na to: „Tak jest, panie pośle!”. A` propos, pan Andrzej opowiadał nam, że gdy Pana wiezie, stawia Pan na półeczce w jaguarze ołówek na sztorc i uprzedza: „Ten ołówek musi stać, panie Andrzeju!”.

Żartował, choć uważam, że dobry kierowca powinien prowadzić tak, by pasażer nie wiedział, że znajduje się w samochodzie; tak hamować czy przyśpieszać, by się tego nie czuło. Sztuka prowadzenia samochodu polega na planowaniu wszystkich manewrów w taki

121

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

sposób, by jazda odbywała się łagodnie i płynnie. Pan Andrzej jest porywczy, ma żyłkę sportową: lubi hamowanie, wyprzedzanie. Sam przejechałem milion kilometrów, ale od ośmiu lat rzadko prowadzę; wolę w tym czasie poczytać, zadzwonić, coś załatwić, czasem napisać coś na komputerze. Przy gwałtownej jeździe takie czynności są utrudnione, laptop może się zsunąć, więc moje wymagania nie są chyba wygórowane. Mógłbym sam prowadzić samochód, ale traciłbym czas, a dobra organizacja pracy wymaga, by pewne rzeczy wykonywali za nas inni. Z pewnością biznes wzmocnił niektóre moje cechy, o czym już rozmawialiśmy. Mam skłonność do organizowania wszystkiego, projektowania, programowania, planowania, rozdawania ról – to cechy zbawienne w biznesie. Czy to się przekłada na moje życie? Tu ponownie kłania się Gombrowicz: co zrobić, by uwolnić się od tak mocnych nawyków? Gdybyśmy próbowali nagle pozbyć się własnego uposażenia charakterologicznego, to poniekąd stanęlibyśmy nago wobec świata. A przecież już jestem w jakimś miejscu świata: ponoszę odpowiedzialność za grupę ludzi, za ileś domów. Nie mogę ot tak sobie całkiem zrezygnować ze swojej roli. Pytanie: jak w tym wszystkim znaleźć sposób, który pozwoli budować z najbliższymi ludźmi relacje wolne od reguł gry typowych dla biznesu? Przez te wszystkie lata udało mi się, na szczęście, utrzymać kontakt z przyjaciółmi. Przyjaźń, zdaniem Stagiryty, to miłość bez pociągu fizycznego, jest więc wymagająca: jeżeli kogoś darzę przyjaźnią, muszę o niego dbać jak o kogoś, kogo kocham, czyli pamiętać, co

JANUSZ PALIKOT

się dzieje w jego życiu, troszczyć się o niego i być przy nim. Ilu ludziom można ofiarować prawdziwą przyjaźń? Jak mówił Arystoteles, można mieć co najwyżej trzech prawdziwych przyjaciół. Nawet w zarządzaniu mówi się, że skutecznie można kierować tylko siedmioma osobami. Zachowałem kilku przyjaciół i język niezwiązany z biznesem. Mam wrażenie, że udaje mi się utrzymać ich przyjaźń, choć niczemu ona nie służy. Miłość i przyjaźń są bezinteresowne. Moim przyjaciołom niczego nie załatwiam i niczego od nich nie oczekuję. Spotykam się z nimi, bo ich cenię. Za nami są lata wspólnego bycia.

Czy musi mieć Pan kilka domów i tyle spraw na głowie? A gdyby wichura to wszystko zdmuchnęła albo zabrała rewolucja, jakby Pan sobie poradził?

Zapewne cierpiałbym, gdybym stracił miejsca, w których mieszkam, bo są piękne i dały mi wiele radości. Trudno byłoby mi żyć na przykład bez odwiedzenia raz w roku Piera della Francesca we Włoszech, jedzenia wspaniałych kolacji w różnych miejscach. Urok świata i miejsca, w których się żyje, mają ogromne znaczenie. Pamiętam, że w więzieniu w Zamościu najbardziej przygnębiała mnie nie bezmyślność i okrucieństwo funkcjonariuszy, ale cela, w której mnie zamknięto: ten chłód i smród. Nie wiem, czy wybaczyłbym sobie, gdybym stracił majątek przez głupotę, ale gdyby stało się to na skutek okoliczności, na które

123

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

nie miałbym wpływu, nie winiłbym siebie i zapewne wszystko zacząłbym od początku. Nie potrzebuję wiele, mogę się zachwycić ścieżką w lesie, łąką i starym kościołem. Być może zbliża się moment, w którym zacznę rezygnować z pracy innych dla mnie, a to wymaga rezygnacji z pomnażania majątku, ale zapewne zyskuje się dzięki temu na jakości życia. Takie wycofanie się jest potrzebne każdemu człowiekowi, wiąże się to chyba z wiekiem.

Dają zatem pieniądze szczęście czy nie dają?

Dlatego, że Gombrowicz, że taka, a nie inna jest Polska i sytuacja polityczna, powiem: pieniądze dają szczęście. Pozwalają więcej zrozumieć, zobaczyć, doświadczyć. Mogą oczywiście człowieka tak że osaczyć i duchowo zabić. Trzeba mieć silne nerwy i wiedzieć, czego się w życiu chce oraz jakie są nasze duchowe możliwości…

W takim razie podobne, a jednak inne pytanie: czy pieniądze uczyniły Pana lepszym człowiekiem?

Nie. Pieniądze nie mają nic wspólnego z byciem dobrym człowiekiem.

A przecież poszerzają możliwości działania, stwarzają warunki rozwoju…

JANUSZ PALIKOT

Dzięki pieniądzom poznaje się świat, spotyka ludzi, zdobywa wykształcenie – to wszystko, oczywiście, jest bardzo cenne. Dobroć może się rodzić czy dojrzewać jako efekt poszukiwania, błądzenia, zdobywania wiedzy, ale taka dobroć ma zawsze w sobie coś z gorzkiego doświadczenia, za którym stoją wszystkie nasze grzechy i popełnione błędy. Dużo piękniejsza jest łaska bycia dobrym dana od razu, łaska wyniesiona z domu, do której nie dochodzi się mozolnie przez nabywanie wiedzy, doświadczenia i rozumienia świata. Jednym taka dobroć jest dana, drugim nie…

Zatem pieniądze pomagają być lepszym?

Moim zdaniem, nie pomagają. Pieniądze są wyzwaniem, któremu się sprosta albo nie sprosta. Mogą zarówno zbudować, jak i zniszczyć człowieka. Przypomina to poniekąd wyprawę na wojnę: muszę się sprawdzić jako żołnierz, choć nie pragnę takiej próby i nie urodziłem się, by walczyć. Z wojny mogę wrócić jako bohater lub jako człowiek zniszczony. Pieniądze wydają się raczej zagrożeniem niż szansą, aczkolwiek trudno to mówić biedakowi, którego nie stać na chleb czy książkę. Pieniądze są potrzebne: pozwalają wyjechać do innego kraju, zobaczyć, jak ludzie tam żyją, dowiedzieć się czegoś o świecie. Ale czy taka wiedza jest niezbędna do tego, by stać się dobrym człowiekiem? Aby być dobrym, człowiek nie musi przecież przeczytać ani jednej książki ani opuszczać domu…

125

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

Pieniądz zapośrednicza nasz kontakt z rzeczywistością, jakby oddziela nas od świata. Bezpośredni kontakt z rzeczywistością znajduje się jednak poza możliwościami, które umożliwiają nam pieniądze. Czym innym jest kupić lotniczy bilet i wyruszyć w podróż dookoła świata, czym innym zaś wędrować pieszo, poznając po drodze ludzi i pracując dorywczo tu i ówdzie. Jak mówi mój znajomy, w trakcie komfortowych podróży traci się na ogół walizkę, a prawie zawsze – duszę. Pieniądz, ułatwiając nam życie i oferując rozmaite techniczne możliwości, powoduje często, że gubimy to, co najważniejsze: bezpośredni kontakt z rzeczywistością. To niezmiernie ważne, by pieniądz nie stał się drogą na skróty. Owszem, tam gdzie wymagają tego okoliczności, mając pieniądze, trzeba po nie sięgnąć, ale zawsze trzeba się zastanowić, czy na pewno warto za wszystko płacić i czy nie lepiej jest czasem samemu zakasać rękawy?

We wcześniejszej rozmowie mówił Pan o fascynacji myślą Jana Pawła II. Papież programem swego pontyfikatu uczynił jedno zdanie z soborowej konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes: człowiek jest jedyną na świecie istotą, którą Bóg chciał dla niej samej, i dlatego nie potrafi się ona odnaleźć inaczej niż przez bezinteresowny dar z siebie samego. Czy potrafiłby Pan to odnieść do swojego życia?

To kapitalne stwierdzenie, taki paradoksalny splot prawd. Człowiek jest śmiertelny i to daje mu godność. Nie jestem stworzony

JANUSZ PALIKOT

do czegokolwiek, jestem bez powodu, istnieję dla wartości, którą jest moje istnienie, wobec czego najwyższą wartością, którą mogę ofiarować, jest to, co jest moją naturą, a jest nią istnienie bez powodu. Dawanie siebie bez powodu świadczy, że naprawdę mogę coś dać. Swoją istotę realizuję tylko wtedy, gdy daję siebie bez żadnego powodu, a dając siebie, staję się sobą. To jest postawa absolutnie kluczowa, choć trudna do osiągnięcia! Jej najbardziej wymownym świadectwem jest miłość. Jak zrezygnować z siebie samego, z własnych upodobań, planów i talentów, oczekiwań, z własnej kariery, dla osoby, którą kocham? Jak podporządkować jej swoje życie? Jeżeli staram się dawać siebie na serio, to maksymalnie realizuję swoją istotę i od osoby kochanej otrzymuję to, czego pragnę najbardziej. Trudno osiągnąć taki egzystencjalny poziom, gdyż oznacza on bezwarunkowe zawierzenie się drugiemu i zgodę na ewentualny ból, na cierpienie, nawet na śmierć, kiedy ten drugi naszego daru nie przyjmie. Takim dawaniem siebie były ostatnie chwile życia Papieża. Mój młodszy syn krytykował to, że umieranie Papieża pokazywano w telewizji, uważał, że jego śmierć zinstrumentalizowano. Powiedziałem synowi, że gdyby dramatycznego zmagania się Papieża z samym sobą nie pokazano, nie odebralibyśmy tego jako przeznaczonego dla nas daru. Przecież jeśli chcę się dać drugiej osobie, musi ona o tym wiedzieć – dostrzec to w moim postępowaniu. Inną rzeczą jest natomiast instrumentalne wykorzystywanie śmierci Papieża w polityce czy w Kościele. Na pewno rzeczą gorszącą.

127

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

Jak się mają do tego dawania siebie te miliony, które Pan posiada?

W gromadzeniu majątku nie widzę niczego złego, wszystko zależy od tego, jak go wykorzystujemy. Czy należy go rozdać? Moja odpowiedź jest jasna: należy dawać. Jaka jest miara owego dawania? Przede wszystkim trzeba dawać mądrze, to znaczy tak, by uszanować godność obdarowanego, dając mu na przykład szansę na nowe życie, nie wolno zaś nikogo darowizną upokorzyć. Tymczasem w programach socjalnych często realna pomoc wiąże się z upokorzeniem, a przecież większość ludzi woli zarobić pieniądze, niż je dostać. Pomagając im uczciwie zarabiać, wzmocnimy zarazem poczucie ich godności. Jak duża powinna być ta pomoc? Trzeba być hojnym i dawać trochę więcej, niżby wypadało z racji swojego posiadania, ale nie można zagrozić bytowi własnej rodziny. Troska o wypracowane przez siebie dobra materialne jest związana z odpowiedzialnością, ma więc walor moralny. Cnota rozsądku w prowadzeniu gospodarstwa domowego jest wszak jedną z cnót moralnych.

Mało kto uwierzy w Pana dobre intencje.

Na to wpływu nie mam. Za Markiem Aureliuszem powiem, że mogę się martwić tylko tym, co zależy ode mnie. Mogłem pomóc człowiekowi. Pomogłem lub nie, ale nie mogę odpowiadać za to, że ten człowiek myśli o mnie dobrze lub źle.

JANUSZ PALIKOT

Do tej pory rozmawialiśmy o byciu pracodawcą, porozmawiajmy także o byciu pracownikiem…

Dzisiaj dokonała się przewrotna, żeby nie powiedzieć diabelska rewolucja, bo pracodawcy uświadomili sobie, że dobry pracownik to pracownik szczęśliwy i zadowolony. A żeby taki był, pracodawca będzie dążył do tego, by zorganizować także jego życie wewnętrzne. Zaproponuje mu więc kursy samodoskonalenia, zorganizuje mu wolny czas, wymyśli mu rozmaite rozrywki. Tym samym niemal totalnie zwiąże życie pracownika z firmą, ponieważ taki jest interes firmy. Jako właściciel Ambry sam wynajmowałem pracownikom basen i próbowałem organizować ich aktywny wypoczynek. Co za paradoks, we współczesnym kapitalizmie spełnia się marzenie marksistów, aby byt całkowicie kształtował świadomość, czyli kulturową nadbudowę!

Im pracownik wyżej w hierarchii przedsiębiorstwa, tym bardziej jego życie jest „wsysane” przez firmę…

To jest cena, jaką się płaci za bycie szefem. Menedżer zwykle traci dystans względem siebie i całego swojego życia. Na ogół to nie boli, gdyż ci, którzy zostają szefami, są już tak zwariowani, że angażują się całkowicie w to, co robią. Wygodnie jest pójść na osiem czy dwanaście godzin do pracy, zrobić, co ma być zrobione, i więcej o tym nie myśleć. Nie ma jednak w tym żadnej zasługi, że ktoś nie

129

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

potrafi „wyłączyć się” z pracy. Ci, którzy stają się przywódcami, stają się poniekąd niewolnikami. Zwykle jednak nie dostrzegają, że horyzont życiowy drastycznie im się zawęził. Praca to cały ich świat, całe życie, o niczym innym nie marzą. Wszystko, co nie jest pracą, wydaje im się niezgodne z ich naturą. Nie czują balastu i nie narzekają. Czują się poniekąd spełnieni. Prawdę powiedziawszy, bez nich prawdziwe przywództwo i kreowanie przedsiębiorstwa nie jest możliwe.

Spróbujmy odnieść się do społecznego nauczania Jana Pawła II na temat pracy. Papież głosił, że praca jest niezbędna, by człowiek mógł być człowiekiem, by realizował się jako człowiek i by jego życie miało sens. Jak się mają te tezy do tego, co Pan mówi o totalizacji życia przez pracę?

To zależy, jak się pracę rozumie. Czy mnich na pustyni w IV wieku po Chrystusie nie pracował? Medytacja, wielogodzinna modlitwa to także praca.

Pustelnicy pracowali, wyplatając wiklinowe koszyki. Sprzedając je, zapewniali sobie minimum utrzymania, ale ta praca była całkowicie podporządkowana medytacji.

Chodzi mi o coś innego. Pracę powinniśmy rozumieć najpierw jako przeciwstawienie gnuśności. Jestem leniwy, nic mi się nie

JANUSZ PALIKOT

chce, o niczym nie myślę, nie jestem za nic odpowiedzialny. Sądzę, że pracę w ujęciu Papieża należy rozumieć jako antytezę takiej postawy. Ale wówczas pracuje także wspomniany mnich. Niebezpieczna wydaje się tu łatwość, z jaką pojęcie pracy próbujemy sprowadzić wyłącznie do pracy fizycznej. Bo praca to twórcza aktywność, która głęboko wnika w nasze życie. Co się dzieje, kiedy ogarnia mnie nuda, nicnierobienie, acedia, gdy zanurzam się w pustce, by nie wykonywać żadnych czynności? Taki stan zagraża sednu egzystencji człowieka, czego dowiedli egzystencjaliści, zwłaszcza Camus. Jeżeli się nie pracuje w głębokim znaczeniu tego słowa – nie myśli, nie pisze książek, nie układa wierszy, nie medytuje, nie orze pola – uderza się w podstawy człowieczeństwa i prowadzi do wniosku, że możemy zarówno istnieć, jak i nie istnieć. Natomiast demagogią i nieporozumieniem jest kult pracy fizycznej, pracy robotnika, który przeżywaliśmy w minionej epoce. Niestety, wielu ciągle pozostaje pod wpływem takiego myślenia. Innym bardzo groźnym wypaczeniem jest traktowanie pracy jako uczestniczenia w wyższej konieczności. Wysiłek człowieka zostaje wprzęgnięty w system, który nadaje sens pracy. Po heglowsku odzyskuję wolność, gdyż utożsamiam się z wyższą koniecznością, godzę się ze swoim losem, tym samym znika różnica i opór między mną a całością. Nic mnie nie boli – jestem po prostu trybem większej całości. Taka jest natura systemów totalitarnych.

131

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

W społecznych encyklikach Jana Pawła II możemy też znaleźć ważne rozróżnienie na pracę, która jest sensowna, i pracę, która alienuje i degraduje człowieka. Sensowna byłaby tylko ta praca, która nas cieszy, satysfakcjonuje, w której się realizujemy i twórczo rozwijamy…

Tę myśl trzeba wpierw oczyścić z kontekstu politycznego. Jan Paweł II pisał te słowa, gdy istniał Blok Wschodni z całym swym uwikłaniem ideologicznym. Ale nie należy też tej myśli spłycać. Taki myślenie wydaje mi się bardzo chrześcijańskie, kiedy widzimy pracę jako ruch duszy, umysłu i ciała, przeciwstawiony gnuśności i egzystencjalnej pustce. Nie brak ludzi, którzy przyznają, że się nudzą, czego nie mogę sobie wyobrazić. Mam tyle książek do przeczytania, spraw do przemyślenia, jest tylu ludzi, z którymi chciałbym się spotkać, tyle filmów, które obejrzałbym z przyjemnością, rozmów do odbycia, potraw do ugotowania, śliwek do zjedzenia… Nigdy nie dopadła mnie taka nuda, abym nie miał co robić.

Papież mówił jeszcze o godności ludzkiej pracy, przekonywał, że praca jest dla człowieka, a nie człowiek dla pracy. Odwołując się do imperatywu Kanta, podkreślał, że człowiek nigdy nie powinien być tylko środkiem do jakiegoś celu, ale zawsze także celem działania. Czy pracownik w dzisiejszej firmie jest także celem działania?

JANUSZ PALIKOT

Mam wątpliwości, czy pojęcie człowieka, którym się chętnie posługujemy, wciąż dotyczy tego samego zjawiska, tej samej istoty czy osoby. Czy rzeczywiście jesteśmy bliskimi kuzynami starożytnych Greków, a nawet ludzi z początku XIX wieku? Być może jesteśmy już kimś zupełnie innym. W pewnym sensie człowiek, hodowany we współczesnej szkole, kształtowany przez media elektroniczne, zatracił swoją tożsamość. Czy to roszczenie, ten kantowski imperatyw, o którym Panowie mówicie, jest w ogóle wykonalny? Tu chodzi o to, czy idea postawiona przed pracownikiem dotyczy w ogóle człowieka – dotyczy człowieka czy państwa, ideologii, religii rozumianej w sposób instytucjonalny. Gdyby ktoś kazał człowiekowi wykonywać pracę, która go degraduje, jest poniżej jego godności, kazał mu robić to, co jest sprzeczne z wyznawanym przez niego systemem wartości, a jednocześnie praca ta byłaby jedynym sposobem utrzymania się przy życiu, wtedy mielibyśmy do czynienia z system społecznym traktującym człowieka przedmiotowo.

Często nie ma wyboru. Kilkanaście lat temu w Biłgoraju ludzie też nie mieli wyboru, musieli u Pana pracować na warunkach, jakie im Pan stawiał, albo… pozostać bezrobotnymi.

Nie zgadzam się, mogli przecież założyć własne firmy.

My nie założylibyśmy własnej firmy.

133

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

Dlaczego?

Do tego trzeba mieć odpowiednie predyspozycje, smykałkę do interesów, lubić kierowanie ludźmi, a poza tym posiadać kapitał początkowy.

Nie miałem kapitału. Zaczynałem prawie od zera, mając jedynie tysiąc dolarów w kieszeni. Tak naprawdę w prawdziwym biznesie nie jest potrzebny kapitał, lecz pomysł. I konsekwencja w działaniu. Nie sposób racjonalnie płacić wysoko za zwykłą pracę, bo gdybym płacił swoim pracownikom za dużo, miałbym zbyt drogi produkt, który nie mógłby konkurować na rynku. Tymczasem konsument oczekuje niskich cen. Jako przedsiębiorca mam do wyboru: albo utrzymuję firmę i płacę zatrudnionym w niej ludziom tyle, ile mogę w danych warunkach, albo zwijam interes. Do pewnego stopnia można zdecydować się na mniejsze zyski, ale nie można zepsuć natury wolnego rynku, a w jego naturę wpisana jest maksymalizacja zysków po to, by kumulować kapitał, inwestować i być zdolnym do konkurencji z innymi. To jest wilcze prawo. Problem jest w tym, że istnieje pewna grupa ludzi, którzy nie dają sobie rady, albo takich, którzy mogliby pracować więcej, niż pracują, kształcić się, podnosić swoje kwalifikacje, ale nie chcą się tego podjąć. Rynek na danym etapie rozwoju albo sytuacja w danej branży powodują, że pewnym grupom zawodowym płaci się mało. Ale od tego są państwowe programy, by sprawiać, żeby

JANUSZ PALIKOT

ludziom płaciło się więcej, z kolei pracę niewymagającą kwalifikacji automatyzuje się – ci, którzy mają talent do czegoś więcej niż prosta praca, powinni mieć możliwość rozpoczęcia własnego przedsięwzięcia albo zdobycia kwalifikacji. Taki jest sens życia zbiorowego. Zawsze jednak będzie tak, że część ludzi będzie mało zarabiała. Nic na to nie poradzimy.

Jak Pan zaczął? Jak zarobił Pan pierwsze duże pieniądze?

Byłem studentem na KUL-u. Miałem kolegę Krzysztofa Kleina, który studiował archiwistykę. To były jeszcze czasy gospodarki socjalistycznej. Każdy zakład był wówczas zobowiązany do archiwizowania dokumentów, a na tę pracę wyłączność miały spółdzielnie emerytów i studentów. Tam płacono za godzinę pracy, więc usługa ciągnęła się miesiącami. My zaś, dzięki tak zwanej reformie Rakowskiego, wprowadzającej pewne elementy gospodarki rynkowej, oferowaliśmy wykonanie tej pracy w kilka dni. Zatrudnialiśmy kolegów studentów i pracowaliśmy po nocach. To robiło furorę. Byliśmy aktywni, wysyłaliśmy ulotki i tak powoli zdobywaliśmy rynek. W czasie prac w gdyńskiej Baltonie ktoś zagadnął nas o palety. I tak, dzięki pomocy ojca i teścia, zacząłem jeździć po wsiach i skupować, a raczej zamawiać palety. Ponieważ chłopi znali ojca, to palety dawali mi na kredyt. W konsekwencji z każdą kolejną dostawą rosła moja wiarygodność. Kiedy więc po latach handlowania upadł komunizm i przyszły reformy Balcerowicza…

135

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

Ale jak Pan zamawiał te palety?

Z początku jeździłem autobusem, potem pożyczonym samochodem od wsi do wsi i wypytywałem sołtysów, później chłopi sami mnie szukali, zostawiałem numer telefonu i ustalałem dzień, gdy znów będę. W każdym razie, kiedy już można było handlować bez ograniczeń, odbiorcy Baltony znaleźli mnie sami przez numer identyfikacyjny palety euro, jaki wypalaliśmy na każdej sztuce.

I co, przyjechali do Biłgoraja?

Tak i zaczęli zamawiać dziesiątki tirów palet tygodniowo. Potem my chcieliśmy, aby nam płacili nie pieniędzmi, tylko towarem. Braliśmy wszystko, gdyż wszystko się wówczas w Polsce sprzedawało: plastikowe butelki, zegary, telewizory, jogurty itd. Zakładaliśmy hurtownie i sklepy i sprzedawaliśmy. W pewnym momencie posługiwaliśmy się dziesiątkami milionów złotych kredytu kupieckiego. Sprowadzane towary sprzedawaliśmy z małą marżą, ale za gotówkę, za którą kupowaliśmy kolejne towary, na których była większa marża – je również sprzedawaliśmy i w końcu, gdy przychodził termin, na ogół po trzydziestu dniach, płaciliśmy za palety.

Skąd więc wziął się pomysł produkcji szampana w Biłgoraju?

JANUSZ PALIKOT

Szukając najbardziej rentownych produktów oraz wiedząc, że nie da się handlować wszystkim, bo telewizory wymagają serwisu, jogurty termotransportu, wybraliśmy właśnie szampany. To były czasy, gdy w Polsce dostępne były tylko szampany radzieckie. Okazało się jednak, że import jest za drogi i trzeba będzie wymyślić coś innego. Wówczas jeden z włoskich producentów zaproponował, abyśmy sami rozpoczęli produkcję. Zadałem sobie wówczas pytanie: czy to możliwe w Polsce, w kraju, w którym prawie wcale nie uprawia się winogron? Okazało się jednak, że podobnie jak w wypadku producentów z północnych Włoch, którzy kupują wino na południu, można przewozić sok czy też tak zwane wino bazowe do dalszej fermentacji nawet do Biłgoraja. I tak po raz pierwszy w historii polskiego przemysłu uruchomiliśmy fabrykę naturalnej fermentacji wina.

I to wówczas zrozumiał Pan, że jest Pan milionerem? Trochę jak w Ziemi obiecanej Wajdy? Gdy się postawi fabrykę, to już się czuje pierwsze miliony?

Nie, jeszcze przez całe lata o tym nie myślałem. Firma ciągle się rozwijała, musieliśmy inwestować. Pierwszą dywidendę wypłaciłem sobie dopiero w 1995 lub 1996 roku. Choć i wówczas o tym nie myślałem. Poza tym dla przedsiębiorcy to w pewnym sensie nieistotne. Tworzy się coś z niczego. To praca metafizyczna. Przedsięwziąć coś to znaczy ustawić naprzeciwko. To niczym

137

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

kreacja, rodzenie. Dlatego przedsiębiorców jest bardzo niewielu, zaledwie kilka procent w każdym społeczeństwie. Kim innym są menedżerowie. Ja tego nie wartościuję, ale praca menedżerów nie ma wymiaru metafizycznego. To zupełnie inne zajęcie. Szalenie ważne, zwłaszcza gdy firma uzyska już pewną siłę, pewną skalę – dopiero wówczas jest czas na menedżerów, nie na przedsiębiorców. Najlepsi menedżerowie wyciskają firmę jak pomarańczę. W pracy przedsiębiorcy nie ma przerw, w pracy menedżera nie ma końca.

Do pewnego stopnia człowiek może się obronić przed tym szaleństwem współczesnych czasów i bezwzględnych zasad gospodarki wolnorynkowej, które wciągają jak Lewiatan. Wspomniany już Laurence Freeman w jednej z książek opowiada o swoim mistrzu duchowym Johnie Maine, który podczas podróży po krajach azjatyckich spotkał dynamicznego menedżera. Okazało się, że ów menedżer, mimo wielu zawodowych obowiązków, znajdował czas na medytację. Na pytanie, jak udaje mu się to pogodzić, odpowiedział, że tylko dzięki medytacji może tak bardzo poświęcić się pracy zawodowej. Jak się możemy domyśleć, Jan Paweł II, ewidentny pracoholik, również znajdował siły w wielogodzinnej modlitwie…

Medytacja, skupienie, modlitwa to narzędzia od dawna obecne w naszej kulturze, które jakoś zapoznaliśmy. Nie zdajemy sobie na-

JANUSZ PALIKOT

wet sprawy, że przez odpowiednie postępowanie możemy znacznie wyśrubować nasze zdolności intelektualne, zredukować ilość snu do pięciu, sześciu godzin, zdecydowanie podnieść tempo czytania. Odpowiednia dieta i drobne ćwiczenia gimnastyczne zaostrzają zmysły i umysł. Trzeba zadbać o lekkie jedzenie – niestety, nasze tradycyjnie ciężkie posiłki nas zatruwają, podobnie jak osłabia zbyt długi sen. Dzięki medytacji, koncentracji, przekraczaniu wewnętrznych barier możemy poradzić sobie z wieloma stresami. Warunkiem tego jest zdobycie się na wysiłek wyrzeczenia się niezdrowych i bezmyślnych nawyków.

Czy Pan medytuje?

Tak, codziennie staram się krótko medytować. Rano wykonuję kilka ćwiczeń odblokowujących swobodny przepływ energii przez ciało. Chodzi o skupienie się na swoim organizmie, wyciszenie, osiągnięcie świadomości, że każda część ciała jest swobodna i że nie odczuwam napięcia. Wstaję dosyć wcześnie, między szóstą a siódmą. Poranne czynności zajmują mi do półtorej godziny: krótka medytacja, gimnastyka rozciągająca, bardzo powolne wstawanie, przygotowanie sobie śniadania. Najczęściej jadam kaszę na wodzie albo kleik ryżowy, czasem mocno przyprawiony imbirem, kurkumą czy goździkami, ale bez mleka, serów, mięsa i tłuszczów zwierzęcych. Pijam gorącą wodę lub herbatę ze świeżego imbiru, albo łagodne zielone herbaty. Generalnie w dzień wchodzę łagod-

139

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

nie, w skupieniu. Jak wiecie Panowie, potem chętnie i dużo jadam i lubię wypić trochę dobrego wina, a do śledzia kieliszek wódki. Od lat w ogóle nie pijam kawy. Najchętniej sięgam po zieloną herbatę, a często także po zioła.

S K ¥ D T A P O L I T Y K A?

Ostro się Pan sprzeciwił, gdy poprzednią rozmowę zaczęliśmy od stwierdzenia, że biznes jest brudny. Być może nie jest, ale polityka bywa brudnawa. Po co Pan zaangażował się w politykę?

Uznałem bowiem, że wstępując do Platformy Obywatelskiej i kandydując do sejmu, mogę dokonać czegoś pożytecznego dla społeczeństwa. Wiem, takie deklaracje śmieszą obecnie większość Polaków – szczególnie po spotkaniu Adama Lipińskiego z Renatą Beger i innych skandalach z udziałem Samoobrony we mnie samym budzą się dziś dość mieszane uczucia co do kwestii czystości w polityce. Jestem członkiem Platformy od półtora roku, nie dysponuję więc wielkim doświadczeniem politycznym, niemniej odczuwam pewne rozczarowanie upartyjnieniem naszego życia politycznego, podobnie jak nadmierną demokratyzacją wewnątrzpartyjną. Mam świadomość, że głoszę poglądy niepoprawne, że koledzy z Platformy złapią się za głowę, lecz jestem przekonany, że partyjność nie sprzyja aktywności obywatelskiej. W dzisiejszej sytuacji politycznej nie sposób wyobrazić sobie krajobrazu politycznego, w którym partie zajmowałyby skromniejsze miejsce. Brakuje nam przede wszystkim autentycznych przywódców i autorytetów niezwiązanych z jakąkolwiek partią. Całe życie polityczne kręci się wokół partii

141

S K ¥ D T A P O L I T Y K A?

i legitymacji członkowskich. By poświęcić się polityce, trzeba zatem wstąpić do tej czy tamtej partii, bo w dzisiejszej Polsce trudno być politykiem niezależnym i nie mieć zaplecza partyjnego, co jeszcze przed dziesięciu laty nie było koniecznością. Partie mają nieskończoną przewagę nad pojedynczym działaczem, a nawet nad komitetem wyborczym, a to dlatego, że mają pieniądze, bo są finansowane z budżetu państwa. Ich przewaga wynika także z funkcjonowania mechanizmów wyborczych – albowiem jaką szansę w wyborach mają kandydaci niezrzeszeni czy bloki wyborcze, jeśli brakuje okręgów jednomandatowych, a prawo wymaga przekroczenia progów procentowych? Jeśli określona partia otrzymuje z budżetu dwadzieścia czy trzydzieści milionów złotych, nie łudźmy się, by wolny strzelec czy komitet mógł skutecznie konkurować z politykami należącymi do jakiejś partii. Zwykły obywatel, choćby najbardziej wykształcony i przepełniony ideałami służby społecznej, nie pokona partyjniaków, którzy mają pieniądze na marketing polityczny, za którymi stoją ogromne sztaby, na wygraną których pracują setki ludzi. Platforma przez cztery lata od powstania nie przyjmowała pieniędzy z budżetu, lecz dziś jej działacze plują sobie w brodę, ponieważ zabrakło nam pieniędzy, by zwyciężyć w ostatnich wyborach parlamentarnych. Naturalnie, to nie jedyny, choć z pewnością jeden z ważniejszych powodów, za sprawą którego partia Donalda Tuska odniosła porażkę. Teraz Platforma korzysta z pieniędzy budżetowych, inaczej nie mielibyśmy szans konkurować z innymi partiami.

JANUSZ PALIKOT

Dlaczego jest Pan rozczarowany demokracją wewnątrzpartyjną?

Gdy wszyscy członkowie partii są sobie równi, to trzeba się dogadywać i zawierać kompromisy niezależnie od tego, jakie intencje kim kierują. Nie mając poparcia kolegów z własnej partii – a czasami także z innej – na próżno marzyć o wejściu do władz partii, o nominacji na szefa komisji czy na stanowisko ministra; nawet ideowy czy szlachetny poseł bez poparcia padnie w starciu z innymi kandydatami, choćby gołym okiem widać było, że dla konkurenta liczą się jedynie osobiste korzyści lub że powoduje nim żądza władzy. Jeśli chce się być politykiem skutecznym, trzeba rywalizować z ludźmi tego pokroju, co znaczy, że prędzej czy później przyjdzie się do nich upodobnić. Jednak nie ma co jęczeć i rozdzierać szat, taka jest demokracja. Członkowie Platformy nie są aniołami, niemniej wolę pracować z nimi niż z innymi politykami.

Dlaczego nie wstąpił Pan do partii, do której należy Henryk Wujec, o którym wyraża się Pan z największym szacunkiem i podziwem?

Gdy postanowiłem zaangażować się w politykę, Partia Demokratyczna miała w społeczeństwie zaledwie dwuprocentowe poparcie i żadnych szans na obecność w sejmie. Wstępując do Demokratów, nie miałbym zatem widoków, by cokolwiek zdziałać w polityce. Musiałem zatem wybierać pomiędzy Prawem i Sprawiedliwością a Platformą, jedynymi formacjami, które mogą dziś rządzić i zmie-

143

S K ¥ D T A P O L I T Y K A?

niać Polskę. Wstąpiłem do Platformy, traktując tę decyzję nieco jak małżeństwo z rozsądku, ale jednak jej program był mi znacznie bliższy niż program braci Kaczyńskich.

Twierdzi Pan, że nie sposób uprawiać polityki, nie należąc do jakiejkolwiek partii, ale w wyborach do sejmu zajął Pan drugie miejsce w województwie lubelskim, otrzymując ponad dwadzieścia sześć tysięcy głosów, czyli tyle, ile mieszkańców liczy Biłgoraj. Może wystarczy zdobyć sobie uznanie w rodzinnym mieście i w okolicach i machnąć ręką na partię?

Te dwadzieścia sześć tysięcy nie świadczą o mojej wyjątkowej pozycji, raczej o zaufaniu do Platformy, która dawała wielu ludziom nadzieję na zmiany w Polsce. Ponieważ nie mamy okręgów jednomandatowych, musiałem włączyć się w mechanizmy partyjne. Platforma wielokrotnie deklarowała, że opowiada się za okręgami jednomandatowymi, co ludziom niezależnym i cieszącym się przy tym autorytetem społecznym dawałoby możliwość zajmowania się polityką, ale dziś Platforma już tak stanowczo nie zabiega o ich utworzenie, wiedząc, że zmieniłoby to reguły gry politycznej, co całej klasie politycznej nie byłoby na rękę. Obawiam się zatem, że w najbliższej przyszłości nic nie zagrozi partiom już istniejącym. Na szczęście Donald Tusk deklaruje wciąż swoje poparcie dla tej idei. Dlaczego z uporem powracam do okręgów jednomandatowych? Największą ich zaletę widzę w tym, że gdyby w parlamencie zasiadało

JANUSZ PALIKOT

co najmniej dwustu niezależnych posłów – to reprezentowaliby oni interesy swojego regionu i wyborców, nie zaś partykularne interesy partyjne. Można by ich tylko merytorycznie przekonać do tego, że premierem miałby zostać, dajmy na to, Jarosław Kaczyński albo Waldemar Pawlak. Oczywiście, z okręgami jednomandatowymi związana jest kwestia, jak wyważyć środki finansowe, jakie limity narzucić kandydatom, by wszystkim dać równe możliwości i nie dopuścić, aby o wygranej decydowały wyłącznie pieniądze. Zresztą, czy pieniądze zawsze są ważniejsze od szacunku, jakim cieszy się kandydat w swoim okręgu? W wyborach samorządowych lubelska Platforma wystawiła kandydaturę pewnego działacza z Krasnegostawu, który od lat z niebywałym poświęceniem pracuje na rzecz niepełnosprawnych. Cieszy się on wielkim autorytetem w rodzinnym mieście, zatem nie potrzebuje pieniędzy na kampanię – jego legitymacją jest to, co przez całe lata robi dla innych. W skali kraju podobnych ludzi są tysiące. Dlaczego zatem nie kandydują do sejmu? Bo brzydzi ich uwikłanie się w mechanizmy partyjne. Nie brzydzą się nimi natomiast ludzie, którzy znakomicie czują się w mętnej wodzie. Gdy z takim mozołem sklecono koalicję rządową, widać, ile znaczy poparcie choćby małej grupki politycznej. W chwili kryzysu politycznego zabiegano by też o wsparcie posłów niezależnych, gdyby takowi w sejmie się znaleźli – ci zaś, wierzę, udzielaliby wsparcia temu czy innemu gabinetowi w zamian za spełnienie

145

S K ¥ D T A P O L I T Y K A?

pewnych warunków merytorycznych, nie zaś wyłącznie za stołki w administracji rządowej. Mówią Panowie, że polityka jest brudna, ja również czuję coraz większy niesmak do naszego życia politycznego, ale nie należę do tych, którzy nieustannie narzekają na cały świat, wolę świat zmieniać. To zadanie o wiele trudniejsze, kiedy jest się w opozycji. Opozycja – czy tego chce, czy nie chce – musi krytykować partię czy koalicję rządzącą, bo taki jest polityczny sens jej istnienia, zatem Platforma skazana jest na negację poczynań PiS-u, co nie znaczy, że przed rokiem byłem zwolennikiem koalicji z braćmi Kaczyńskimi, wręcz przeciwnie – byłem jej przeciwnikiem. Przez kilkanaście lat żyłem w innym świecie, nigdy nie byłem zmuszany do czystej negacji, bo biznes nie opiera się na działaniach negatywnych: walcząc z konkurencją, przedsiębiorca musi działać, tworzyć, produkować i sprzedawać. W polityce zaś wystarcza nie pozwolić działać przeciwnikowi. Na tym polega gra polityczna i trzeba zaakceptować jej reguły, inaczej się polegnie – tak jak poległa inteligencja skupiona w Unii Wolności, która nie zamierzała przedłożyć skuteczności politycznej ponad wyznawane zasady. Walcząc z rządem Jarosława Kaczyńskiego, w którym wicepremierem jest Andrzej Lepper, opozycja musi być skuteczniejsza bardziej niż kiedykolwiek wcześniej. Tu nawet nie wypada udawać, że chodzi o coś innego niż walka o władzę – trzeba być skutecznym, bo pod rządami premiera Kaczyńskiego państwo przeżywa kryzys. Nigdy jednak nie zaakceptowałbym takiego pragmatyzmu, jakiego

JANUSZ PALIKOT

dopuścił się poseł Adam Lipiński, kusząc posłankę Renatę Beger. Zrozumienie tego, jak człowiek z tak nieskazitelną biografią mógł się dopuścić korupcji politycznej, i to wobec osoby oskarżanej o fałszowanie podpisów wyborców, tkwi właśnie w istocie mechanizmu partyjnego. Przypadek Lipińskiego świadczy, że panujące w Polsce obyczaje deprawują nawet nietuzinkowe charaktery. Gdyby Donald Tusk posłał mnie z podobną misją do członka Samoobrony, odmówiłbym wykonania tej misji, nawet jeśli miałbym zostać wyrzucony z Platformy. Nie jestem bowiem skazany na członkostwo w Platformie. Nie zamierzam więc rezygnować z niezależności i przekraczać dopuszczalnych granic.

Teraz rozumiemy, dlaczego uważany jest Pan za enfant terrible Platformy Obywatelskiej.

Nie zaprzeczam, niezależność nie przysparza mi uznania wszystkich kolegów z Platformy. Pewnie i w innych partiach znalazłoby się wielu ludzi niezależnych, którzy zawsze stanowią zagrożenie dla liderów. Niezależni nie są rozpieszczani w żadnej partii, ich przywódcy zawsze starają się otaczać ludźmi słabszymi i uzależnionymi od siebie, dla których polityka jest sposobem zarabiania na życie. Ja zaś nie utrzymuję się z pensji poselskiej. Życiem partyjnym w Polsce rządzi mechanizm, który ułatwia kariery polityczne osobom niezamożnym, a więc uległym wobec partyjnych pryncypałów. A tacy nigdy nie będą uznani za enfants terribles.

147

S K ¥ D T A P O L I T Y K A?

Jestem niezależny, nawet jako członek tej, a nie innej partii, to jedno z dobrodziejstw, jakie przynosi pieniądz. Nikt nie może mnie skorumpować politycznie.

Przyznał Pan, że składał kiedyś niekorzystne dla siebie zeznania podatkowe, by urzędnicy skarbowi przestali nękać Pańską firmę. Do jakiego kompromisu gotów byłby Pan w polityce?

W polityce mogę się zgodzić na wiele ustępstw, ale to i tak nie wystarczy – tak mi się zdaje – abym się w niej w pełni odnalazł. Być może nie nadaję się do żadnej partii, bo nie mogę przekroczyć pewnej granicy kompromisu. Nie zamierzam jednak łatwo rezygnować z aktywności politycznej, ponieważ uważam, że ludzie, którym się powiodło, nie mogą odwracać się ze wzgardą od czynnej polityki. Zaanagażowanie traktuję jako swoją powinność. Muszę się przekonać, czy w tej sferze przysłużę się społeczeństwu. Mam, bez przechwałki, naturalną skłonność do zajmowania się sprawami społecznymi, do skupiania wokół siebie ludzi, do ich edukowania, może więc lepiej wykorzystałbym swoje talenty w organizacji pozarządowej czy w ruchu społecznym. Chcę traktować swoją obecność w polityce właśnie społecznie i partyjnie, a nie tylko partyjnie. Wydaje się jednak, że polityka stwarza najlepszą szansę na wykorzystanie moich skłonności społecznych, choć z drugiej strony ogarnia mnie szewska pasja na myśl, że konkurencja wewnątrzpartyjna jest mocno ograniczona przez różne koterie,

JANUSZ PALIKOT

a na ministrów gospodarki mianowani są ludzie, którzy nigdy nie zbudowali fabryki i nikomu nie dali pracy. Dlaczego ministrem gospodarki nie zostaje ktoś, kto dokonał czegoś konkretnego, kto wyzwoliłby w milionach Polaków energię konieczną do tego, by wykazali się przedsiębiorczością? W Polsce nie brakuje ludzi kompetentnych do kierowania gospodarką, cóż z tego – nie mają zaplecza politycznego. Nie są z koterii.

Czy to znaczy, że gdyby Platforma tworzyła w przyszłości rząd, byłby Pan gotów pokierować Ministerstwem Gospodarki?

Nie odmówiłbym, gdyby złożono mi taką propozycję, choć szczerze wątpię, czy kiedykolwiek by mi ją złożono. Platformie nie opłacałoby się mianować mnie ministrem gospodarki, mogłoby to wzbudzić podejrzenia – nawet we własnych szeregach – że nadużyję stanowiska dla osobistych interesów, na przykład dla wspierania branży spirytusowej. Nawet w tak liberalnej partii nikt nie miałby odwagi powiedzieć, że sprawdziwszy się jako przedsiębiorca, mogę wykorzystać własne doświadczenia dla dobra gospodarki. Nie spodziewam się wielkiej kariery politycznej, tym bardziej że Platforma jest czuła na oskarżenia, iż jest partią ludzi bogatych.

W jakich okolicznościach zrezygnowałby Pan z zajmowania się polityką?

149

S K ¥ D T A P O L I T Y K A?

Nie uzależniam swojej obecności w polityce od tego, czy w najbliższej przyszłości sejm zostanie rozwiązany i odbędą się kolejne wybory parlamentarne. Można pozostać w polityce, zajmując na przykład stanowisko szefa regionu. A co do najbliższej przyszłości: wierzę, że Platforma wygra w listopadowych wyborach samorządowych, zdobędziemy stanowisko prezydenta Lublina i wspólnymi siłami zmienimy w mieście to i owo na lepsze, tak jak w swoim czasie udało się zmienić Biłgoraj. Może pomoc, jaką gotów jestem okazać prezydentowi i samorządowi lubelskiemu, okaże się społecznie ważniejsza niż moje zasiadanie w parlamencie? Co do odejścia z polityki: musiałbym przeżyć ogromne rozczarowanie, bym się zdecydował na taki desperacki krok. Wydaje się, że afera z Renatą Beger to nie ostatni skandal, jakiego możemy się spodziewać w sejmie. Gdyby skandal przybrał wymiary niewyobrażalnej wprost katastrofy, nie wykluczam, że powiedziałbym wówczas: do widzenia, odchodzę i zajmuję się własnymi sprawami. Nie wiem doprawdy, jaki miałby to być skandal, aby przelała się czara goryczy. Przychodzi mi na myśl tylko jeden przykład: gdyby Platforma porozumiała się z Andrzejem Lepperem i wspólnymi siłami nie tylko obaliła rząd Jarosława Kaczyńskiego, ale i rządziła z Samoobroną. Ufam, że to scenariusz niemożliwy do spełnienia. Chociaż kto wie, czy w Platformie nie znaleźliby się politycy, którzy chętnie poświęciliby swoją cnotę dla Leppera, by obalić gabinet Kaczyńskiego, ale flirt z przewodniczącym oznaczałby koniec naszej formacji; mniej obciążający byłby alians z SLD.

JANUSZ PALIKOT

Trudno się oprzeć wrażeniu, że programy polityczne i wola reform mniej dziś znaczą niż gry socjotechniczne. Politycy, bojąc się utracić popularność, wolą nie robić nic, niż narażać się niepopularnymi, choć koniecznymi dla państwa i społeczeństwa decyzjami. Z podziwem wspominam solidarnościowy rząd Tadeusza Mazowieckiego, w którym zasiadali Leszek Balcerowicz i Krzysztof Kozłowski, po prostu im zazdroszczę, bo walczyli o sprawy najważniejsze. Rząd Mazowieckiego czy Jerzego Buzka miał odwagę podejmować trudne decyzje, niezależnie od politycznej ceny, jaką przychodziło im za to zapłacić, lecz rządy solidarnościowe miały społeczną legitymację i ogromne poważanie. Mazowiecki i Buzek byli prawdziwymi mężami stanu. Gabinet Buzka i Balcerowicza był piętnowany i krytykowany, ja zaś uważam, że był to najlepszy rząd w historii III RP, bo nie lękał się zreformować systemu emerytalnego, służby zdrowia czy edukacji. Żaden inny nie zdobył się w kwestiach społecznych na równie śmiałe decyzje. Premier Buzek nie bał się podejmować decyzji niepopularnych w oczach sporej części społeczeństwa, cierpliwie tłumacząc ich sens i konieczność, przede wszystkim zaś gotów był zapłacić polityczną cenę za przeprowadzenie czterech najważniejszych reform, a w pewnym stopniu także reformy górnictwa. Gdyby prezydent Kwaśniewski nie zablokował tego rządu, wprowadzono by rewolucyjną zmianę w systemie podatkowym, bo wicepremier Balcerowicz przygotowywał podatek liniowy. Dziś zaś brakuje autentycznych mężów stanu, gotowych narazić swoją popularność

151

S K ¥ D T A P O L I T Y K A?

w imię wyższych racji, wyczerpał się przy tym kapitał zaufania i szacunku dla rządzących.

Państwo przeżywa tak głęboki kryzys, że rodzą się obawy, czy jego psucie nie zaszkodzi naszym podstawowym interesom…

Wierzę, że członkostwo w Unii Europejskiej, w NATO oraz w międzynarodowym systemie finansowym jest swego rodzaju kotwicą, która powstrzyma nas przed irracjonalnym i niebezpiecznym dryfowaniem w niewiadome. Nawet Prawo i Sprawiedliwość oraz Samoobrona – niezależnie od tego, jakie brednie wygadują – nie podejmą decyzji, które zagroziłyby budżetowi państwa, bo skutki tego odczułaby na własnej skórze każda przeciętna rodzina – a to zmiotłoby odpowiedzialnych za to polityków z powierzchni ziemi. Jestem pewien, że nawet koalicja PiS z Samoobroną i Ligą Polskich Rodzin nie przekroczy pewnych granic. Proszę zwrócić uwagę, kogo Jarosław Kaczyński mianował na ministra finansów – człowieka, który wprawdzie krytykuje Leszka Balcerowicza jako szefa NBP, niemniej jest wiarygodny dla międzynarodowych instytucji finansowych. Ministrem musiał zostać człowiek przy zdrowych zmysłach, inaczej załamałby się budżet, wzrosłyby koszty obsługi długu zagranicznego, zabrakłoby na pensje, renty i emerytury – a co znaczy budżet, potrafi zrozumieć nawet Lepper. Nie obawiam się więc, by rząd Jarosława Kaczyńskiego doprowadził nas do zapaści finansowej. Bogu dzięki, jesteśmy zakotwiczeni

JANUSZ PALIKOT

w strukturach politycznych i ekonomicznych, co pozwala w miarę spokojnie spoglądać w przyszłość. Ale też rodzi się pytanie: czy wykorzystamy dziejową szansę, na przykład tak, jak wstępując do Unii, wykorzystała ją Irlandia? W roku 1990 PKB w Irlandii wynosił trzynaście tysięcy euro na głowę mieszkańca, podczas gdy w Wielkiej Brytanii – siedemnaście tysięcy, w Niemczech zaś – dwadzieścia trzy tysiące. Po piętnastu latach produkt krajowy brutto wzrósł w Niemczech do dwudziestu pięciu tysięcy euro, w Wielkiej Brytanii do dwudziestu siedmiu tysięcy, a w Irlandii do trzydziestu sześciu tysięcy! Teraz proszę sobie wyobrazić podobny cud gospodarczy w Polsce – to gra warta świeczki – ale proszę sobie też wyobrazić, że roztrwonimy swoje szanse i pozostaniemy najbiedniejszym krajem w Unii. Tak może się stać, jeśli nie zmieni się klasa polityczna. Z niepokojem obserwuję również ataki na instytucje takie jak Trybunał Konstytucyjny czy NBP, dzięki którym uwierzyliśmy w praworządność i nabraliśmy zaufania do złotówki. Podobnie bezmyślnie niszczony jest system edukacji, dzięki któremu młodzi ludzie zyskują szansę, by móc konkurować z rówieśnikami z Europy Zachodniej. Ci, co niszczą Trybunał, NBP czy system edukacji – nie zawaham się tego powiedzieć – działają na korzyść wrogów państwa polskiego. W takich wypadkach zgadzam się, że państwo jest zagrożone. Jak więc odpowiedzieć na pytanie, czy można cokolwiek zmienić w Polsce? Nie tylko można, ale i trzeba – przede wszystkim za wszelką cenę odsuwając od władzy ludzi

153

S K ¥ D T A P O L I T Y K A?

szkodzących państwu. Zaangażowanie politycznie staje się zatem koniecznością. Polityka jest brudna, lecz gdybym nie wykorzystał szansy, jaką ona stwarza, uznałbym to za osobistą katastrofę.

Skończmy rozmowę o polityce. Zastanówmy się, co się dzisiaj dzieje ze społeczeństwem.

Społeczeństwo jest ogromnie zmęczone tempem zmian, jakie dokonały się w ciągu kilkunastu lat. Czasami wydaje się, że warto by nieco zwolnić tempo, aby pozwolić ludziom nieco odetchnąć, by uniknąć głębszego kryzysu i przebudzenia demonów, które i tak się odzywają dzięki niektórym politykom. Staliśmy się innym społeczeństwem, ale ciągle musimy modernizować naszą mentalność, to największe zadanie na najbliższe lata. Tymczasem zbyt mało dyskutujemy o owej modernizacji, brakuje nam także programów, które pomogłyby zmienić mentalność Polaków. Musimy skłaniać ludzi, by się otwierali na drugiego człowieka, zakładali stowarzyszenia i wykazywali większą pasję społeczną. Powinniśmy dyskutować, jak obudzić energię obywatelską. Drwimy sobie z amerykańskiego systemu edukacji, za sprawą którego przeciętny młody Amerykanin nie ma pojęcia, gdzie na przykład leży Warszawa; ale amerykańska szkoła uczy, jak człowiek powinien radzić sobie w różnych okolicznościach życiowych: w obliczu nagłego kryzysu, bankructwa przedsiębiorstwa, konieczności zmiany roli, w której do tej pory występował. Ten model edukacji przygotowuje do pełnienia rozmaitych funkcji

JANUSZ PALIKOT

społecznych. A czy nasz system kształci ludzi mężnych i społecznie aktywnych? Aby się nauczyć na przykład tolerancji, raz trzeba być adwokatem, raz prokuratorem, kiedy indziej zaś sędzią. Raz trzeba być przywódcą, raz członkiem zespołu. W zajęciach szkolnych powinny się zatem pojawiać elementy takich ćwiczeń społecznych. Istnieją szkoły prywatne, w których prowadzi się podobne zajęcia, w takiej szkole uczyli się moi synowie. Powinienem postawić pomnik pani dyrektor lubelskiego gimnazjum im. Klonowica, która odważnie wprowadziła elementy nowoczesnego kształcenia obywatelskiego. W innych placówkach oświatowych zazwyczaj brakuje podobnych zajęć, szkoły te natomiast przygotowują uczniów do wyścigu szczurów i wymagają ogromnej ilości niepraktycznej wiedzy encyklopedycznej – a z tego, że ktoś jest chodzącą encyklopedią, nie wynika, że mu się w życiu powiedzie, encyklopedyczna wiedza może się okazać mało przydatna dla społeczeństwa.

Z rozmów z Panem wyłania się dość pesymistyczny obraz: jesteśmy społeczeństwem obolałym psychicznie, spragnionym autorytetów. Ledwo odzyskaliśmy wolność, a już zapomnieliśmy o idei solidaryzmu, która w istocie była ewangelicznym przekazem „jeden drugiego brzemiona noście”. Jak wskrzesić ducha solidaryzmu?

Zastanówmy się, do czego hasło solidaryzmu sprowadza się w polityce. Myślę, że do praktyki państwa socjalnego, co wcale nie oznacza autentycznie solidarnego. Zadaniem państwa socjalnego jest wyrę-

155

S K ¥ D T A P O L I T Y K A?

czanie obywatela w udzielaniu pomocy drugiemu człowiekowi, toteż hasło państwa socjalnego w istocie zabija społeczny solidaryzm. Podam prosty przykład. Solidaryzm w Stanach Zjednoczonych przejawia się choćby w tym, że sześćdziesięciolatkowie przygotowują kanapki dla osiemdziesięciolatków, którzy sami nie mogą sobie ich przygotować. Kiedyś ktoś z kolei pomoże obecnym sześćdziesięciolatkom. Emeryci zajmują się więc emerytami i nie potrzebują do tego zachęty ze strony państwa. Z jaką postawą mamy zaś do czynienia w Polsce? Panuje tu powszechne przekonanie, że pomocą dla ludzi starszych – by się trzymać tego przykładu – powinna się zająć gmina, odpowiednia instytucja lub ministerstwo. Jednym słowem: urzędnicy mają obowiązek pomagać ludziom starszym; a przecież wielu Polaków przeszło na rentę czy wcześniejszą emeryturę i mogliby poświęcić swój wolny czas, pomagając innym emerytom, co byłoby pięknym świadectwem autentycznego solidaryzmu. Tak właśnie powinniśmy pojmować ideę solidarności. Żadna ustawa nie zagwarantuje autentycznej solidarności społecznej. Czy mamy powołać urząd do spraw przygotowywania kanapek dla emerytów? Obowiązkiem ludzi sprawujących władzę jest uruchomić mechanizmy społeczne, dzięki którym w społeczeństwie będzie „jeden drugiego ciężary nosić”. Zgadzam się, nie ma piękniejszej idei społecznej niż solidaryzm, ale nie można pojmować jej jako programu instytucji publicznych. Instytucje mają obowiązek troszczyć się o obywateli w sposób systemowy i socjalny. Mechanizmy społeczne, o których wspomniałem, powinny wyzwolić energię

JANUSZ PALIKOT

podobną do tej, która wyzwoliła się w roku 1981. Gdy internowano moich znajomych, nie miałem wątpliwości, że powinienem pójść do ich bliskich i spytać, czego potrzebują, potem zaś zbierać dla nich pieniądze itd., itd. To było oczywiste.

Takiego zachowania wymagała wówczas zwyczajna przyzwoitość, ale w normalnych czasach i w normalnym państwie płacimy podatki. Czy nie mamy prawa wymagać, by państwo zajęło się najbardziej potrzebującymi?

Moim zdaniem, nie mamy. Państwo ma obowiązek zajmować się sprawami, którymi nikt poza nim zajmować się nie może, a więc: tworzyć infrastrukturę, budować drogi, połączenia – wszystko to musi być jak najtańsze i dostępne dla każdego obywatela. Państwo musi być też tanie i skromne, powinno zatem obniżać wszystkie taryfy: koszty zawierania aktu notarialnego, opłaty rejestracyjne przy zakładaniu przedsiębiorstwa, by obywatel mógł funkcjonować społecznie za niewielkie pieniądze. Dzisiaj zaś często bywa tak, że studenta nie stać na własną firmę – musi założyć konto, posiadać NIP, regon, PIN, wszystko to kosztuje od pięćdziesięciu do stu zło-

tych, a więc na wstępie trzeba wydać tysiąc złotych. Ten absurd eliminuje z rynku wszystkich, którzy stawiają pierwsze kroki. Państwo musi również pomagać chorym, bo ci sami sobie pomóc nie mogą. Na ten cel przeznaczane są pieniądze z naszych składek zdrowotnych i innych funduszy. Natomiast biednym nie możemy

157

S K ¥ D T A P O L I T Y K A?

pomagać, dając im pieniądze, bo co się na przykład stanie, gdy podniesie się zasiłki dla matek samotnie wychowujących dzieci z trzystu do ośmiuset złotych? Samotne matki zarejestrują się jako bezrobotne, bo to się będzie im opłacać, ale ich rodziny staną się patologiczne i znajdą się na marginesie społecznym. Obecnie kobiety samotnie wychowujące dzieci wciąż są zmuszone przez okoliczności do szukania zarobku i do walki o przeżycie, nie myślą więc: nie muszę nic robić, bo minimum i tak dostanę. Powinniśmy uczyć bezrobotnych, jak mają szukać pracy, kierować ich na różne kursy – taka jest właśnie rola państwa. Nie jest nią natomiast dawanie pieniędzy za nic, bo to człowieka zabija. Jeśli chcemy pomóc biednym, to jedynie tak jak wspomnianemu Polakowi pomógł rząd australijski: nie możesz znaleźć pracy, pomożemy ci ją znaleźć. Wówczas pieniądze powinny płynąć do urzędów pracy nie z automatycznego rozdzielnika: urząd otrzymuje tyle pieniędzy, ile ma etatów, ale w myśl zasady: oduczyłeś skutecznie bezrobocia tylu a tylu ludzi, więc otrzymasz tyle a tyle. Dlaczego poza tym wyłącznie agencja państwowa ma prawo pośredniczyć w znajdywaniu pracy? Dlaczego w tej dziedzinie nie panuje konkurencja? Jeżeli ja, Janusz Palikot, chcę założyć urząd pracy i podpisać z rządem umowę, że będę zwalczał bezrobocie, przedstawię odpowiedni program i poproszę, bym był tak samo traktowany jak agencja państwowa, bo działam taniej, sprawniej i skuteczniej, jak każda prywatna firma, to dlaczego nie wolno mi się tym zająć? Idąc dalej: dlaczego sanepid ma być instytucją państwową? Jeżeli państwo akceptuje

JANUSZ PALIKOT

prywatnych weterynarzy, którzy dopuszczają mięso do spożycia, dlaczego urząd sanitarny może być tylko państwowy? Powiada się, że inaczej doszłoby do korupcji, ale czy weterynarza nie można skorumpować? Jeżeli notariusz jest prywatny, dlaczego niektóre oddziały sądów nie mogą być prywatne? Sądy rejestrowe, sądy zastawcze, sądy różnego rodzaju powinny być prywatne, wówczas rywalizowałyby ze sobą i miały znacznie mniejsze opłaty. Łatwo głosić piękne hasła solidaryzmu, trudniej natomiast je realizować, bo czy na przykład zawsze pomagamy każdemu, kto zasłabnie na ulicy? Będąc niedawno w Londynie, zobaczyłem kobietę leżącą pod płotem. Nie zatrzymałem się, podobnie jak tysiące ludzi, którzy koło niej przechodzili. A powinienem się zatrzymać i interweniować. Czy Panowie zawsze pochylacie się nad pijanym, który leży na ławce w parku? Wątpię. Żyjemy w społeczeństwie, w którym zanikają pierwotne odruchy, bo w dzisiejszych czasach pomoc została zinstytucjonalizowana, wydaje się nam zatem, że ktoś się zajmie człowiekiem leżącym na ulicy, bo czy nie płacimy na to podatków, czy urzędnicy nie otrzymują pensji? Ta obojętność kojarzy mi się z Malte Rilkego. Rilke powiada, że w naszych czasach śmierć uległa metamorfozie w chorobę: dzisiaj już się nie umiera, dzisiaj jest się chorym. Umarł – powiadamy – bo chorował na raka. Chorego zabiera się z domu do szpitala, gdzie umiera z dala od rodziny. Szpitalny system umierania jest niebywale sprawny, bliscy konającego nie muszą nawet w nim uczestniczyć. Przegnaliśmy śmierć z domu, nie chcemy towarzyszyć umierają-

159

S K ¥ D T A P O L I T Y K A?

cemu w wędrówce na drugą stronę; współczesna kultura ubóstwia bowiem młodość i panicznie lęka się śmierci, nie potrafi żyć w jej cieniu. Być może to konsekwencja paraliżu wywołanego pamięcią o obozach koncentracyjnych i o masowej zagładzie. Boimy się, aby i nas nie spotkał podobny los, wciąż czujemy zapach spalonej skóry ludzkiej. Lękamy się więc choroby, niesprawności, czujemy strach przed chorym, a więc wygodniej nam zinstytucjonalizować śmierć, niż stanąć obok konającego bliźniego. Dlaczego o tym mówię? Otóż wydaje mi się, że to najbardziej destrukcyjny przypadek solidaryzmu, o który Panowie zapytali. Jesteśmy przekonani, że płacąc podatki, nie musimy się martwić czyjąś śmiercią. Będziemy się natomiast zajmować wyłącznie tym, co jest dla nas ciekawe – tenisem, spacerem, meczem w telewizji. Po całym dniu harówki nie chcemy przejmować się cudzymi dramatami. A gdybym tak wrócił do domu i zastanowił się, czy nie mogę zrobić czegoś dla sąsiada z klatki? Mógłbym chociaż z nim porozmawiać. Wolę mecz. A tak w ogóle to przecież nie jestem taki zły, prawda?

A Pan rozmawia z sąsiadami?

Nie rozmawiam. Ale rozmawiając z Panami, postanowiłem, że pójdę, by zobaczyć, jak żyją i czy nie potrzebują pomocy.

Dlaczego wcześniej nie wpadł Pan na ten pomysł?

JANUSZ PALIKOT

Bo zakładałem takie instytucje jak Biłgorajska Agencja Rozwoju Regionalnego, która miała przekonać ludzi do sensu pracy dla siebie i dla rodzinnego miasta. Ostatnio zaś założyłem w Lublinie Akademię Obywatelską Palikota, dzięki czemu już kilkaset osób zostało przeszkolonych przez wykładowców filozofii i różnych trenerów w zakresie komunikacji społecznej i marketingu. Młodzi ludzie uczą się w mojej Akademii bezpłatnie. Nie żałuję Akademii ani czasu, ani pieniędzy. – Zakładałem instytucje, więc nie zaglądałem do sąsiadów. Jako poseł jeżdżę dużo po Lubelszczyźnie i spotykając młodych ludzi, widzę ich zagubienie, bezradność i nieumiejętność zajęcia się własnymi sprawami. Wyciągnąłem z tego wniosek, do jakiego jestem zdolny jako przedsiębiorca i do jakiego skłania mnie moja natura oraz cała droga życiowa. Mam nadzieję, że dzięki Akademii nauczę ludzi czegoś, co im się w życiu przyda. Jeśli zdołam choćby przez pięć lat utrzymywać Akademię, przeszkolę parę tysięcy ludzi. Wierzę, że coś to zmieni w Lublinie. Być może zamiast szkolić ludzi, lepiej wpaść do sąsiada. Może i tak, ale każdy powinien robić to, do czego został stworzony – mnie los dał środki finansowe i talent w zarządzaniu, więc pomagam w sposób zorganizowany i szeroki. Jednak ci, którzy nie mają pieniędzy, by finansować wykłady, mogą zrobić coś prostszego: spytać sąsiada, jak mu się żyje. Nauczyłem się innej formy pomocy, ale z ciekawości odwiedzę sąsiada. Zobaczę, jak to jest: zapukać do obcego, który nie pochodzi z mojego środowiska, nie czytał tych samych książek, nie ma podobnych poglądów politycznych. Zapytam, co mógłbym dla niego zrobić.

161

S K ¥ D T A P O L I T Y K A?

POWTÓRKA

Mamy ochotę – nieco w duchu postmodernistycznym – zakwestionować wiele z tego, o czym mówiliśmy. O sukcesie życiowym decyduje tylko po części odwaga i konsekwencja, w o wiele większej mierze – przypadek. Tylko nielicznym są dane warunki i predyspozycje, którymi dysponował Janusz Palikot, opuszczając Biłgoraj. Czy potrafiłby Pan dzisiaj przekonać młodego człowieka ze wsi popegeerowskiej, z rodziny ogarniętej marazmem i alkoholizmem, że życie stoi przed nim otworem?

Powiedziałbym tak: oczywiście, nie mamy wpływu na to, co nam się w życiu przytrafi. Mamy jednak wpływ na to, czy wykorzystamy własne życie. Nasza natura ujawnia się w tym, jak znosimy los. Jednych los zsyła na Syberię, innych wynosi na szczyty. Każdy inaczej realizuje swoje talenty i własną naturę, ale liczy się tylko to, co po nas pozostanie. Wierzę, że dzięki uczciwemu i intensywnemu życiu, dzięki konsekwentnemu poszukiwaniu – czasem po omacku, metodą prób i błędów – można dojść do wewnętrznego skupienia, które promieniuje na zewnątrz energią duchową. Pamiętamy ludzi, którzy od nas odeszli, ale wciąż promieniują ich myśli i czyny. Ich spełnione dusze żyją wciąż pośród nas. Wiemy o tym dzięki harmonii obecnej w ich dziełach. Powiecie, Panowie, że to nic innego jak powtórka z pierwszych filozofów greckich. I macie rację.

PIÊÆ MIESIÊCY PÓŹNIEJ

Te rozmowy odbyły się we wrześniu, na parę dni przed ślubem z Moniką. Wciąż jesteśmy w aurze naszej miłości. To wyjątkowe. Dni są pełne i dojrzałe. W polityce bez zmian, choć PO wygrała wybory samorządowe i co najbardziej niezwykłe – w Lublinie jest prezydent z Platformy, a w sejmiku koalicja z PiS-em. Wygląda na to, że dobra. Rozwija się Akademia. Założyłem także Towarzystwo Inwestycyjne swojego imienia. Po przeczytaniu książki zapraszam na stronę internetową: www.palikot.pl. Ciąg dalszy nastąpi; wszystkie znaki na niebie i ziemi wskazują, że będą zmiany.

O SOBIE SAMYM

Urodziłem się 26 października 1964 roku w Biłgoraju. Moi rodzice, Czesława z domu Czyż i Marian Jakub Palikot, zawarli związek małżeński w Biłgoraju 30 września 1963. Ochrzczony zostałem w roku 1972. 15 grudnia 1965 przyszedł na świat mój brat Bogdan. Nauczyłem się pisać przed pójściem do szkoły, co zawdzięczam mojej mamie i jednej z nianiek. Byłem jednak leworęczny i jak to dzisiaj widzę, miałem dysleksję i dysgrafię. To stało się przyczyną licznych kłopotów w szkole i mojej późniejszej z nią wojny. Pierwsza nauczycielka języka polskiego w Szkole Podstawowej nr 1 w Biłgoraju biła mnie piórnikiem po dłoni za pisanie lewą ręką. Nauczycielka polskiego w Liceum im. ONZ w Biłgoraju często wyrzucała mój zeszyt za okno, za pretekst biorąc niewyraźny charakter pisma, a w rzeczywistości z powodu moich wyraźnych poglądów na polską literaturę. Do tej pory strzelam jedynie z lewej ręki i tylko nią mogę naszkicować prawy profil. Piszę głównie prawą ręką, ale bez kłopotu mogę używać także lewej, czasami nawet zdarza mi się tygodniami używać tylko jej. Nie zapamiętuję formalnej strony tekstu i często zmieniam kolejność wyrazów, a nawet przekształcam pojedyncze słowa. Mam skłonność do przekręcania nazwisk i do nowotworów językowych. Nigdy też nie pojmowałem osobliwości skojarzeń, jakie rodzą się w moim języku.

JANUSZ PALIKOT

Liceum w Biłgoraju nie skończyłem. Zostałem usunięty ze szkoły w lutym 1982 roku, w trakcie stanu wojennego. Oficjalnie ze względu na zły wpływ na kolegów, a faktycznie z powodów politycznych. W tym też czasie byłem na krótko zatrzymany w więzieniu w Zamościu. Naukę w szkole średniej ukończyłem w Warszawie w Liceum im. Ruya Barbosy przy rondzie Starzyńskiego. Miałem głównie dobre i bardzo dobre oceny. Nauczyłem się wówczas języka niemieckiego, wiele czytałem i często chodziłem do teatru. Jako że miałem tak zwany wilczy bilet, nie starałem się o przyjęcie na uczelnie państwowe. Wybrałem Katolicki Uniwersytet Lubelski. Ponieważ nie wykładano tam matematyki, którą zamierzałem studiować, zdecydowałem się na filozofię. Po dwóch latach nauki moi najbliżsi koledzy wyjechali studiować do Niemiec. Ja nie dostałem paszportu. Przeniosłem się więc na Uniwersytet Warszawski i tam ukończyłem studia przed terminem w roku 1987. Pracę magisterską pisałem z Krytyki czystego rozumu Kanta, jej promotorem był profesor Marek Siemek. W czasie studiów założyłem swoją pierwszą firmę – AKT. Moim wspólnikiem był wówczas Krzysztof Klein, student historii na KUL-u. Pracowaliśmy głównie w trakcie wakacji, porządkując archiwa i handlując paletami. Po studiach zacząłem pracę w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, w Zakładzie Estetyki. Pisałem pracę doktorską z Husserla, ale jej nie skończyłem. W roku 1988 ożeniłem się z Marią Nowińską. Rok później urodził się mój pierwszy syn, Emil, a w roku 1991 drugi – Aleksander. W latach 1988–1996 mieszkałem w Biłgoraju, naj-

165

O SOBIE SAMYM

pierw z teściami, a od roku 1991 we własnym domu. Prowadziłem wówczas firmę Kram, produkującą wina, która w roku 1995 została przekształcona w Ambrę. Ambra jest dziś notowana na giełdzie w Warszawie i kontrolowana przez niemiecki koncern SSW. Firmę tę zbudowałem z dziesięcioma wspólnikami zupełnie od podstaw. Byli to między innymi Tadeusz i Andrzej Kuźmińscy, Edward i Stanisław Warząchowscy, Krzysztof Klein, Zbigniew Borowy, Aleksander Łukasz, Michał Zubrzycki i mój brat Bogdan. Wraz z upływem lat zmieniali się zarówno wspólnicy, jak i należące do nich udziały. Swoje akcje sprzedawałem partiami, ostatnią w roku 2003. W roku 1996 przeniosłem się z rodziną do zrujnowanego majątku w Jabłonnej pod Lublinem. Mieszkałem tam w latach 1996–2002. Wówczas wszystkie zarobione pieniądze przeznaczałem na remont parku i willi. W tychże latach wiele działałem w organizacjach społecznych i biznesowych. Byłem członkiem Rady Głównej Business Centre Club, wiceszefem Polskiej Rady Biznesu oraz wiceprezydentem Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan. Współzakładałem Biłgorajską Agencję Rozwoju Regionalnego, Fundusz Lokalny Ziemi Biłgorajskiej, Kolegium UMCS w Biłgoraju oraz wiele innych instytucji. W roku 2001 założyłem firmę Jabłonna SA i kupiłem osiemdziesiąt procent akcji Polmosu Lublin od skarbu państwa. Wówczas lubelski Polmos miał zaledwie osiem dziesiątych procenta udziału w rynku wódek w Polsce, dziś ma dziesięć procent. Firmę te sprzedałem w roku 2006 po wcześniejszym wprowadzeniu jej na giełdę.

JANUSZ PALIKOT

W roku 2002 rozstałem się z Marią Nowińską i zamieszkałem w Warszawie. Rozwód uzyskałem w roku 2005. W roku 2002 opublikowałem wspólnie z Krzysztofem Obłojem książkę Myśli o nowoczesnym biznesie (drugie wydanie – 2005). W 2004 byłem przewodniczącym Roku Gombrowicza w Polsce. Rok później wstąpiłem do Platformy Obywatelskiej i zostałem posłem na sejm. W pierwszym roku poselskiej działalności byłem też członkiem Prezydium Klubu Parlamentarnego PO. W roku 2006 ożeniłem się z Moniką Kubat. Mieszkamy w Lublinie w jednym z najstarszych domów tego miasta. Jestem szczęśliwy.

SPIS TREŒCI

KIM JEST JANUSZ PALIKOT? „W I E K M Ê S K I, W I E K K L Ê S K I ” JESTEM Z BI£GORAJA

5 9 11

KUL, CZYLI MODA NA DZIWACT WO

36

G D Z I E J E S T P A N B Ó G?

49

M O J A W I N A, M O J A W I E L K A W I N A

63

GÊBA PREZESA

79

POETA I WÓDKA SUKCES MA£EGO MIASTA

98 108

B I Z N E S N I E J E S T B R U D N Y!

11 4

S K ¥ D T A P O L I T Y K A?

141

POWTÓRKA

16 2

PIÊÆ MIESIÊCY PÓŹNIEJ

16 3

O SOBIE SAMYM

16 4