Pisma filozoficzne

m

- 1, '
• y jej , . . Zważcie, jakim jest dobrym odźwiernym! Osądźcie, jak dobrze otwiera wam drzwi prowadzące do wnętrza tego najbardziej cenionego poznania, bez którego umiejętność liczenia i mierzenia, nauka geometrii i perspektywy byłyby tylko próżnym marnowaniem czasu przez zmyślnych szaleńców. Miarkujcie, jak wiernie służy gospodarzowi domu! Kopernik nie poprzestał na twierdzeniu, że Ziemia się porusza, prócz tego głosi i potwierdza w liście do papieża, iż zdania filozofów są bardzo dalekie od opinii tłumu, tak że nie przystoi podążać za takimi niegodnymi poglądami, zasługującymi raczej, żeby od nich uciekać, jako od przeciwnych prawdzie i oczywistości 4. I wiele jeszcze wypowiedział innych, wyraźnych potwierdzeń swego mniemania 5 , chociaż w końcu mogłoby się wydawać, że trzyma się w pewnej mierze ogólnie przyjętego zdania zarówno tych, którzy pojmują jego filozofię, jak i innych, czystych matematyków, którzy ze względu na pewne rzekome niedogodności nie uznają takiego przypuszczenia. Wypada, ażeby również i jemu pozwolono uznawać ruch Ziemi i przedstawić na to pewniejsze dowody niż wysuwane przez starożytnych, którzy dowolnie wynajdywali wiele rodzajów i gatunków kręgów, by wytłumaczyć ruchy gwiazd 6 . Ale z tych jego słów nie można wywnioskować, że wątpi w to, co stale głosił i czego z dostateczną jasnością dowiódł w pierwszej księdze, odpowiadając przekonywająco na argumenty swoich przeciwników, przy czym spełnia rolę nie tylko matematyka, który stawia hipotezy, ale i fizyka, który dowodzi ruchu Ziemi 7 . Wolańczykowi oczywiście wydaje się niedostateczne to, co 103

Kopernik, pitagorejczyk Niketas z Syrakuz 8, Filolaos 9, Heraklides Pontyjski 10 , pitagorejczyk Ekfantos n , Platon w dialogu Timaios 12 (chociaż nieśmiało i niepewnie, raczej przyjmując to na wiarę aniżeli uzasadniając naukowo), co boski Kuzańczyk 13 w drugiej księdze swej Uczonej niewiedzy i inne pod każdym względem niezwykłe umysły twierdziły, uczyły i mówiły wcześniej. Ponieważ Nolańczyk opiera to twierdzenie na innych, własnych i bardziej trwałych zasadach, nie na wierze w autorytety, ale na żywym spostrzeżeniu i rozumowaniu. Z zasad owych wynika, że ta teoria jest równie pewna, jak i każda inna rzecz, którą można uważać za prawdziwą. S m i t h : Dobrze. Ale powiedzcie mi, z łaski swojej, jakiż argument wysuwa autor przedmowy do dzieła Kopernika, gdy uważa za bardzo prawdopodobne (jeżeli nie prawdziwe), że gwiazda Wenus winna w takim samym stopniu zmieniać swą wielkość, w jakim zmienia swą odległość od Ziemi? T e o f i l : Ten głupiec z obawy i gorliwości, żeby inni nie zgłupieli od nauki Kopernika, wprowadza do tej nauki nie wie^i ile rzeczy niestosownych, a występując tak uroczyście daje dostateczne dowody, że w ten sposób może myśleć jedynie ignorant w dziedzinie optyki i geometrii. Chciałbym wiedzieć, jaką optykę i geometrię ma na myśli to bydlę, które nazbyt już wyraźnie dowodzi, w jakim stopniu zarówno ono, jak i ci, co je nauczali, są ignorantami w dziedzinie prawdziwej optyki i geometrii. y Chciałbym wiedzieć, jak można z wielkości ciał świecących sądzić o ich bliskości i oddaleniu? I odwrotnie: jak z odległości i bliskości ciał wywnioskować można o pewnej proporcjonalnej różnicy ich wielkości? Chciałbym wiedzieć, według jakiej zasady perspektywy lub optyki możemy z każdej zmiany średnicy ostatecznie określić właściwą odległość lub większą i mniejszą różnicę? Pragnąłbym zrozumieć, czy popełniamy błąd, kiedy dochodzimy do następującego wyniku: z pozornej wielkości ciała świecącego nie możemy wnioskować ani o rzeczywistej jego wielkości, ani o odległości, gdyż podobnie jak inna jest przyczyna ciała nie świecącego a świecącego, tak samo istnieje różnica między ciałem mniej świecącym a innym, bardziej świecącym, oraz trze104

cim, które świeci najjaśniej. Dlatego to nie możemy Sądzić o ich wielkości i odległości. Z odległości dwóch mil nie możemy dostrzec głowy ludzkiej. Natomiast o wiele mniejszych rozmiarów świecznik czy inna świecąca się rzecz widoczna jest prawie bez różnicy (albo z małą różnicą) z odległości sześćdziesięciu mil. Tak na przykład z Otranto na wybrzeżu Apulii często widoczne są ognie Walony, a kraje te oddziela wielki obszar Morza Jońskiego. Każdy, kto posiada zmysł i rozsądek, wie, że gdyby były latarnie o dwa razy większej sile światła niż te, które dziś widoczne są z odległości siedemdziesięciu mil, to nie zmieniając swej wielkości byłyby widoczne w odległości stu czterdziestu mil. Przy potrójnej jasności światła — z odległości dwustu dziesięciu mil, przy poczwórnej — z dwustu osiemdziesięciu. Podobnie należy zawsze obliczać przy wszelkich zmianach proporcji i stopni. Bo z jakości i siły światła raczej niż z rozmiarów świecącego ciała utrzymuje się zazwyczaj powód tej samej średnicy i bryły ciała. Wiedzcie więc, mądrzy optycy i zręczni perspektywiści, że jeżeli z odległości stu stadiów widzę ogień, który ma średnicę czterech cali, to słusznie z odległości pięćdziesięciu stadiów jego średnica powinna wynosić osiem cali, z odległości dwudziestu pięciu — szesnaście, a z odległości dwunastu i pół ma już trzydzieści dwa. I tak dalej, a wkrótce dochodzi do tej wielkości, o której myślicie. S m i t h : A więc według Waszych słów, choćby była błędna opinia Heraklita z Efezu, który powiedział, że Słońce ma te rozmiary, w jakich ukazuje się naszym oczom 14 , nie może być ze względów geometrycznych odrzucona? Takie same poglądy wyznaje również Epikur, jak widać z jego listu do Sofoklesa 15. W jedenastej księdze dzieła De rerum natura mówi (jak przytacza Diogenes Laercjusz) 16 , że o ile może sądzić, wielkość Słońca, Księżyca i innych gwiazd jest taka, jaka przedstawia się naszym zmysłom, ponieważ — mówi dalej — gdyby na skutek oddalenia przedmioty traciły na wielkości, tym bardziej traciłyby na kolorze; i oczywiście — mówi — nie możemy inaczej sądzić 0 światłach tamtych, tylko tak jak i o tych, które znajdują się w pobliżu nas. 105

P r u d e n c j u s z : lllud ąuoąue Epicureus Lucretius testatur ąuinto de natura libro [poświadcza to także Epikurejczyk Lukrecjusz w piątej księdze -dzieła De rerum natura]: Nec nimio solis maior rota, nec minor ardor Esse potest, nostris quam sensibus esse videtur. Nam quibus ę' spatiis cumque ignes lumina possunt Adiicere, et calidum membris adflare vaporem, Ilia ipsa intervalla nihil de corpore libant Flammarum, nihilo ad speciem est contractior ignis. Lunaque sive Notho fertur, loca lumine lustrans, Sive suam proprio iactat de corpore lucern. Quicquid id est nihilo, fertur maiore figura. Postremo quoscunque vides hinc aetheris ignes, Dum tremor est clarus, dum cernitur ardor eorum, Scire licet perquam pauxillo posse minores Esse, vel exigua maiores parte brevique, Quandoquidem, quoscunque in terris cernimus ignes, Perparvum quiddam interdum mutare videntur, Alterutram in partem filum, cum longius absint.

j

[I nie może być o wiele większem koło Słońca lub mniejszen/ gorąco, niż się przedstawia naszym zmysłom. Albowiem z jakich tylko odległości mogą ognie dorzucać światło i członki owiewać gorącym żarem, to te odległe przestrzenie niczego nie ubierają z ciała . płomieni i ogień zgoła nie przedstawia się w mniejszej postaci. I Księżyc, czy to pożyczanem światłem oświeca miejsca podczas swego pędu, czy to sam własne światło z ciała rzuca, o to zresztą mniejsza, nie wędruje zgoła w większym kształcie... Można w końcu poznać, że wszystkie ognie eteru, jakie stąd dostrzegasz, mogą być tylko bardzo nieznacznie mniej szemi lub odrobinę, troszeczkę większemi: oto widocznem jest u wszystkich ogni, jakie widzimy na Ziemi, że gdy drganie jest jasne, gdy zaś daje się rozeznać, ich wielkość, im są dalej, zmienia się czasem na jedną lub na drugą stronę, ale tylko coś bardzo niewiele] .* * T y t u s a L u k r e c j u s z a Karusa, O rzeczywistości (Tłum. A . Krokiewicz, L w ó w 1923).

106

[De

rerum

natura],

ks.

V,

w.

556—580.

T e o f i l : Oczywiście, słusznie mówicie, że perspektywiści i geometrzy, gdy używają swych własnych i zwykłych argumentów, są bezradni w sporze z epikurejczykami. Nie mówię tu o głupcach w rodzaju tego luminarza, który wyjaśnia dzieła Kopernika, ale o innych uczonych, rozumniej szych. Zobaczymy, w jakim stopniu na podstawie średnicy epicyklu Wenus będą mogli wyprowadzić wniosek o wielkości średnicy tej planety i inne podobne rzeczy. Ale przedtem chciałbym zwrócić Waszą uwagę na co innego. Czy widzicie, jak wielkie jest ciało Ziemi? Czy wiecie, że możemy ogarnąć wzrokiem tylko tę część, którą zezwala nam widzieć sztuczny horyzont? S m i t h : Tak jest. T e o f i l : A więc czy sądzicie, że gdyby Wam się udało wyjść poza granice kuli ziemskiej w dowolny punkt kręgów eteru, to czy (dajmy na to) Ziemia wydałaby się Wam większa? S m i t h : Sądzę, że nie, gdyż nie ma żadnej podstawy, aby z mego stanowiska linia widzenia stała się mocniejsza i przedłużyła promień, który określa średnicę horyzontu. T e o f i l : Dobrze sądzicie. Należy raczej uważać, że im bardziej horyzont się oddala, tym bardziej zmniejsza się promień. Ale proszę zauważyć, że do tego zmniejszenia się horyzontu należy dodać niewyraźny obraz tego, co znajduje się po tamtej stronie horyzontu, jak tego, może dowieść następująca figura, gdzie sztucznemu horyzontowi 1 . 1 odpowiada łuk globu A . A. Horyzontowi pierwszego zmniejszenia 2 . 2 odpowiada łuk globu B . B. Horyzontowi drugiego zmniejszenia 3 . 3 odpowiada łuk C . C. Horyzontowi trzeciego zmniejszenia 4 . 4 odpowiada łuk D . D itd. I tak w miarę Zmniejszania się horyzontu wzrastać będzie wielkość łuku, aż do -linii półkuli i poza nią. Jeżeli staniemy w takiej lub zbliżonej od107

ległości, ujrzymy Ziemię z takimi samymi szczegółami, z jakimi widzimy Księżyc, który ma jasne i ciemne miejsca zależnie od tego, czy to są powierzchnie wodne, czy też lądowe. Tak więc im bardziej zmniejsza się kąt widzenia, tym większą obejmuje podstawę łuku półkuli i tym mniejszy będzie horyzont, który dalej nazywamy horyzontem, chociaż potocznie słowo to ma jedno właściwe znaczenie. A więc w miarę oddalania się wciąż wzrasta wielkość półkuli i światło, które w miarę zmniejszania się średnicy coraz bardziej dąży do zlania się. W ten sposób, gdybyśmy byli bardziej oddaleni od Księżyca, plamy jego stawałyby się coraz mniejsze, a Księżyc wydawałby się ciałem maleńkim i tylko świecącym. S m i t h : Wydaje mi się, że zrozumiałem rzecz j niezwykłą i niemałej wagi. Ale jeśli łaska, przejdźmy do poglądu Heraklita i Epikura 17 , który, jak mówicie, wbrew pojęciom perspektywy meże okazać się niezachwianym na skutek braku ustalonych zasad tej nauki. Otóż aby wykryć te braki i ujrzeć owoc Waszego pomysłu, pragnąłbym poznać rozwiązanie rozumowania, przy pomocy któregp dow"odzi się bardziej przekonywająco, że Słońce 7 jest nie tylko wielkie, ale też większe niż Ziemia! Zasadą 1 8 owego rozumowania jest to, że większe ciało, świecące, wysyłając światło na mniejsze, ciemne ciało, tworzy swym stożkowatym cieniem na powierzchni tego ciemnego ciała podstawę, a djjugi stożek na przeciwległej części, jak na następującej figurze. Świecące ciało M od podstawy G, której zakończeniem jest HI, wysyła stożek cienia do punktu N. Mniejsze ciało świecące, tworząc stożek na ciele większym, ciemnym, nie będzie miało określonego miejsca, gdzie mogłaby być oznaczona przypuszczalna linia jega podstawy, wydaje się, że tworzy ona stożkowatość nieskończoną, jak na tej samej figurze świecące ciało A, ze swego stożkowatego cienia, który znajduje się w ciemnym ciele C, wy108

syła dwie linie CD, CE, które rozszerzając wciąż ciemną stożkowatość, dążą raczej do nieskończoności, niż szukają podstawy, która by je mogła zatrzymać. Wniosek z tego rozumowania jest następujący: Słońce jest ciałem większym niż Ziemia, bo wysyła stożek cienia aż w pobliże sfery Merkurego i nie przechodzi dalej. Gdyby Słońce było mniejszym ciałem świecącym, należałoby inaczej sądzić. Wynikałoby stąd, że gdyby to świecące ciało znajdowało się na dolnej półkuli, niebo nasze byłoby w większej swej części zaciemnione, nie zaś oświetlone, skoro przyjmujemy, że wszystkie ciała niebieskie otrzymują światło od Słońca. T e o f i l : Zobaczcie, jak mniejsze ciało świecące może oświetlać więcej niż połowę większego nieprzezroczystego ciała. Musicie przyznać, że wiemy o tym z doświadczenia. Przyjmijmy dwa ciała: jedno cieftine i wielkie, jak A, drugie małe świecące, jak B. Jeżeli umieścić to świecące ciało na najmniejszej i pierwszej odległości, to widzimy z zamieszczonej figury, że ciemne ciało zostanie oświetlone stosownie do małego łuku CD, tworząc linię Bi. Jeżeli to ciało świecące umieścimy na drugiej, większej odległości, będzie ono oświetlało stosownie do większego łuku EF, rozciągając linię B2. Jeżeli zaś będzie na trzeciej, największej odległości, to w konsekwencji będzie ograniczone stosownie do największego łuku GH, zakończonego linią B3. Stąd wniosek, że może się zdarzyć, iż świecące ciało B zachowując taką siłę światła, która przenikałaby przestrzeń w takim stopniu, jaki do tego jest niezbędny, będzie mogło przy znacznym oddaleniu w końcu objąć łuk większy niż półkole. Przypuśćmy, ze nie ma podstaw do tego, żeby to oddalenie, które doprowadziło świecące ciało do tego, aby objąć półkole, nie m °gło zmusić ciała do objęcia dalszej cz ęści. Podkreślić trzeba silniej, że: po109

niewai świecące ciało traci swoją średnicę bardzo trudno i bardzo powoli, a ciemne ciało, jakichkolwiek byłoby rozmiarów, traci ją bardzo łatwo i nieproporcjonalnie, dlatego też dzięki powiększeniu długości mniejszej cięciwy CD dojdziemy do granicy większej cięciwy EF, a później do największej cięciwy GH, która jest średnicą. I tak przy coraz większym narastaniu odległości skończą się inne mniejsze cięciwy po tamtej stronie średnicy, dopóki środkowe ciemne ciało nie przeszkodzi wzajemnej możliwości widzenia biegunowo przeciwległych ciał. A przyczyną tego jest przeszkoda, która pochodzi od średnicy, a zmniejsza się coraz bardziej razem ze średnicą, w miarę tego jak kąt B staje się coraz bardziej ostry. I w końcu jest konieczne, by kąt j stał się na tyle ostrym (bo przy fizycznym podziale ciała skończonego, jest szalony, kto sądzi, jże robi postęp w nieskończoności, czy to rozumie aktualnie, czy potencjalnie), żeby przestał być kątem, a stał się linią, przez co dwa widoczne przeciwstawione sobie ciała mogłyby być widziane jedno przez drugie, bez tego, żeby w jakimkolwiek punkcie ciemne ciało, umieszczone między nimi, przeszkadzało tamtemu; gdyż ciemne ciało traci wszelką proporcjonalność i różnicę swej średnicy, która y w ciałach świecących pozostaje stała. Dlatego trzeba, aby ciemne ciało, które znajduje się między nimi, zachowało taką samą odległość od jednego i drugiego ciała, żeby zatracić proporcję i różnicę swej średnicy, jak to widać i obserwować można na Ziemi. Średnica Ziemi nie przeszkadza temu, żeby dwie biegunowo przeciwległe gwiazdy widoczne były jedna przez drugą, tak samo jak oko może widzieć bez różnicy jedną i drugą ze środka półkuli N i z punktu obwodu ANO. (W takim wypadku wyobrażasz sobie, że Ziemię podzielono przez środek na dwie równe części po to, żeby każda linia perspektywiczna zachowała swoje miejsce). Wyraźnie to widać na załączonej figurze. Linia AN, równająca się połowie średnicy, tworzy kąt prosty z obwodem; na drugim miejscu tworzy kąt ostry, a na trzecim jeszcze bardziej ostry; konieczne jest, żeby przy granicy kąt stał się najbardziej ostry i w końcu tej granicy nie był już kątem, lecz linią. W kon110

sekwencji stosunek i różnica półśrednicy zostały zniszczone, a z tego samego powodu zostaje zniszczona różnica całej średnicy AO. Stąd w końcu z konieczności dwa bardziej świecące ciała, które nie tracą tak szybko średnicy, nie mogą przeszkodzić jedno drugiemu widzieć się wzajemnie, jeżeli ich średnica nie zniknęła, jak średnica nie świecącego lub mniej świecącego ciała pośredniego. A więc wnioskujemy, że większe ciało bardziej zdolne jest do tracenia swej średnicy i gdyby nawet umieszczone było pośrodku najprostszej linii, nie przeszkodzi widokowi jakichkolwiek dwóch innych mniejszych ciał, byleby one tylko zachowały średnicę swej widoczności, która w ciele większym ginie. W tym miejscu gwoli oświecenia nie bardzo wzniosłego umysłu, żeby łatwiej był przygotowany do zrozumienia powyższego rozumowania i aby możliwie zmniejszyć mu trudności zrozumienia, zmuście go do przeprowadzenia następującego eksperymentu. Niech ustawi laskę blisko oka, żeby mu przeszkadzała widzieć światło świecy, umieszczonej w pewnej odległości. Im bardziej laska przybliżać się będzie do światła, oddalając się od oka, tym mniej będzie przeszkadzać widoczności światła, aż do tej chwili, kiedy laska stanie tak blisko światła, jak przedtem była blisko oka, i przeszkodzi widzeniu światła w stopniu, który odpowiada grubości laski. Teraz postawcie laskę na miejscu i oddalajcie świecę: w tym wypadku laska będzie przeszkadzać znacznie mniej. Powiększając coraz bardziej odległość między laską a okiem i między laską a światłem, w końcu, nie zwracając uwagi na laskę, ujrzycie tylko światło. Przemyślawszy to, każdy, choćby najbardziej tępy umysł Rozumie, o czym mówiliśmy wyżej. S m i t h : To rozważanie, jak mi się wydaje, zupełnie mnie *adowoliło, chociaż pozostaje jeszcze pewna niejasność co do tego, lii

0 czym mówiliście poprzednio, w jaki sposób unosząc się nad ziemią 1 gubiąc widok horyzontu, którego średnica coraz bardziej się zmniejsza, ujrzymy, że to ciało jest gwiazdą. Pragnąłbym, abyście dodali coś jeszcze do tego, coście rzekli, jeżeli uważacie, że istnieją liczne ziemie, podobne do naszej, i że jest ich nieskończona mnogość. Przypominam sobie, że czytałem w dziełach Kuzańczyka, którego poglądów, o ile mi wiadomo, nie odrzucacie, że nawet Słońce ma niepodobne do siebie części, tak samo jak Księżyc czy Ziemia. Dlatego też, mówi on, jeżeli uważnie zwrócimy oko na Słońce, to zobaczymy w środku jego blasku znaczne zaciemnienia, bardziej widoczne na peryferiach aniżeli w innych miejscach. • ^ f T e o f i l : Bosko powiedział i zrozumiał to Kuzańczyk, a wy zastosowaliście z godną pochwały trafnością! O ile sobie przypominam, przed chwilą powiedziałem, że (ponieważ nieprzezroczyste ciało łatwo traci średnicę, a świecące trudno) na skutek oddalenia ginie i znika widoczność ciała ciemnego, widoczność zaś oświetlonego przezroczystego łub świecącego w inny spogób dąży jakby do zlania się i z rozrzuconych świecących jego części tworzy się widoczne jednolite światło. Lecz gdyby Księży6 był bardziej oddalony, Słońce nie miałoby zaćmień, a każdy zorientowany w tych sprawach łatwo może zrozumieć, iż bardziej oddalony Księżyc byłby jeszcze jaśniejszy. Gdybyśmy mieszkali na nim, nie wydawałby się jaśniejszy naszym oczom. Tak samo żyjąc na tej Ziemi nie widzimy jej światła 19, które dostrzegane jest przez będących na Księżycu, a możliwe, że blask Ziemi jest mocniejszy aniżeli światło Księżyca, które jest rozlaniem słonecznych promieni w jego płynnym krysztale. W tej chwili nie wiem jeszcze, czy mam prawo tak samo, czy też inaczej sądzić o szczególnym świetle Słońca. Ale patrzcie, do jakich rezultatów doszliśmy przy tej okazji. Wydaje mi się jednak, że czas powrócić do innych części naszego rozważania. S m i t h : Dobrze będzie, jeżeli wysłuchamy również i innych zarzutów, które mógł postawić. 112

LA CENA DE le

Ceneri.

D E S C R I T T A IM C I N Q V E DIALOGI,PER nie odczuwa przyjemności, że na jej grzbiecie kopią piec itt * Y i otwory, podobnie jak nam sprawia ból i przykrość, kiey Sl ę nam wpija jaki ząb albo gdy rozrywają nam ciało. 117

T e o f i l : Nundinio nie jest taki, jak Prudencjusz, żeby uznać ten argument godnym wypowiedzenia, choćby nadarzyła się ku temu sposobność. Przecież nie jest on na tyle ignoranckim filozofem, by nie wiedzieć, że skoro Ziemia ma zmysły, to nie są one podobne do naszych. Jeżeli ma członki, to nie są one podobne do naszych; jeżeli ma ciało, krew, nerwy, kości i żyły, ter nie są one podobne, jeżeli ma serce, to również ma niepodobne do naszego. I to samo można powiedzieć o wszystkich innych częściach utrzymujących proporcje z członkami jednych i drugich, które nazywamy zwierzęcymi i pospolicie są uważane za zwierzęta. A dobry Prudencjusz nie jest na tyle złym medykiem, żeby nie wiedzieć, że przy większym rozmiarze Ziemi to są przypadki niedostrzegalne, te same, które dla naszego niedołęstwa są tak dotkliwe. Rozumie on, jak sądzę, że jak u zwierząt, które znamy jako żyjące, a których części są w bezustannej zmianie i ruchu 26 i mają pewien przypływ i odpływ, przyjmując wciąż pewne rzeczy z zewnątrz i wydalając inne na zewnątrz, skutkiem czego rosną im pazury, odżywiają się włosy, puch i sierść, wzmacnia się i twardnieje skóra, tak samo Ziemia ma swoje zmiany i przypływy w różnych częściach. Dzięki nim wiele istot żyjących (co jest dla nas oczywiste) objawia wyraźnie swoje życie. Jest bardziej niż prawdopodobne (bo każda rzecz uczestniczy w życiu), że nieskończona ilość tworów żyje nie tylko w nas, ale i we wszystkich złożonych dziełach, i jeżeli widzimy jakiś przedmiot, jak to się mówi, w stanie śmierci, to winniśmy nie tyle wierzyć w jego śmierć, co w zmianę i przerwanie przypadłościowego składu i zgodności danej rzeczy, ponieważ rzeczy, z których się ona składa, pozostają zawsze nieśmiertelne: w więkkszej mierze te, które nazywamy duchowymi, aniżeli cielesne i materialne, jak to innym razem wykażemy. Ale powróćmy do Nolańczyka. Kiedy, spostrzegł, że Nundinio milczy, wspomniał uśmieszek Nundinia w momencie, gdy porównywał jego poglądy z Prawdziwymi opowiadaniami Lukiana. Nolańczyk powiedział wówczas złośliwie, że w uczciwej dyspucie nie należy śmiać się i szydzić z tego, czego się nie rozumie. Tak samo jak ja, powiedział Nolańczyk, nie śmieję się z Waszych fantazji, 118

tak i Wy nie powinniście śmiać się z moich poglądów. Jeżeli ja z Wami dyskutuję grzecznie i z szacunkiem, przynajmniej winni ście mi odpowiadać tym samym. Wiem, że jesteście na tyle rozumni, by pojąć, że gdybym chciał naprawdę bronić wspomnianych bajek Lukiana, to nie potrafilibyście obalić mego twierdzenia. W . t e n sposób Nolańczyk odpowiedział z pewnym rozdrażnieniem na uśmiech Nundinia, odpowiedziawszy przekonywająco na jego pytania. PIĄTE TWIERDZENIE DOKTORA NUNDINIA

Nundinio był tak przyciśnięty do muru przez Nolańczyka i jego towarzyszy, że zaniechał dalszych pytań: „dlaczego", „w jaki sposób" i „po co". Formułował jakiś argument. P r u d e n c j u s z : Per ąuomodo et ąuare guilibet asinus novit disputare. [Za pomocą „jak" i „dlaczego" każdy osioł może dysputować]. T e o f i l : W końcu wysunął twierdzenie, jakich pełno jest we wszystkich szpargałach, że gdyby prawdą było, iż Ziemia porusza się w kierunku strony, którą nazywamy wschodem, to chmury w powietrzu uciekałyby wyraźnie na zachód wskutek olbrzymiej szybkości ruchu tej kuli, która w ciągu 24 godzin musi dokonać tak wielkiego obrotu. Na to Nolańczyk odrzekł, że powietrze, przez które przebiegają chmury i wiatry, jest częścią Ziemi, ponieważ przez słowo „Ziemia", według jego zdania (i musi tak być zresztą), należy rozumieć całą tę machinę i całkowite stworzenie, które składa się z rożnych części. Stąd też rzeki, skały, morza, całe parne i burzliwe powietrze zawarte między najwyższymi górami należy do Ziemi, jako jej część, tak samo jak powietrze w płucach i innych wnętrznościach zwierząt, którym oddychają, dzięki któremu rozszerzają się arterie i wypełniane zostają inne niezbędne dla życia czynności. A więc chmury poruszają się z powodu przyczyn tkwiących w ciele Ziemi i znajdują się jakby w jej wnętrznościach, tak samo jak wody. Rozumie to Arystoteles 119

i w pierwszej księdze Meteorów mówi, że „poi/wetrze, które otacza Ziemię, jest na skutek jej wyziewów wilgotne i ciepłe oraz ma nad sobą jeszcze inne ciepłe i suche powietrze, w którym nje ma obłoków. Powietrze to znajduje się poza sferą ziemską i poza powierzchnią, która jest jej granicą i czyni ją idealnie okrągłą, wiatry zaś powstają jedynie we wnętrznościach i na różnych miejscach Ziemi". Dlatego to nad wysokimi górami nie pojawiają się chmury ani wiatry, a powietrze porusza się tam prawidłowo wokoło jak Wszechświat. Może to piiał na myśli Platon mówiąc, że żyjemy we wklęsłości i ciemnej części Ziemi i jesteśmy w takim samym stosunku do zwierząt żyjących ponad Ziemią, w jakim do nas są ryby, które zamieszkują w gęściejszej wilgoci. To znaczy, że lotne powietrze jest w pewnej mierze wodą, a czyste powietrze mieści w sobie bardziej szczęśliwe twory, i znajduje się ponad Ziemią. Dlatego podobnie jak owa Amfitryta jest dla nas wodą, tak nasze powietrze jest dla nich wodą. A więc na argument Nundinia można odpowiedzieć w następujący sposób: skorb morze znajduje się nie na powierzchni, a we wnętrznościach Ziemi, tak jak wątroba, źródło humorów ludzkich, i to burzliwe powietrze nie znajduje się na zewnątrz, ale jakby w płucach zwierząt. S m i t h : A skąd się to bierze, że widzimy całą półkulę, skoro żyjemy we wnętrzu Ziemi? T e o f i l : Z powodu ogromu kulistej Ziemi nie tylko w zewnętrznych płaszczyznach, ale nawet i w wewnętrznych występuję zjawisko, że przy oglądaniu horyzontu jedna wypukłość zastępuje drugą, tak że nie może być takiej przeszkody, jaką widzimy, kiedy między naszymi oczyma a częścią nieba- znajduje się góra, która, będąc blisko, może przeszkodzić pełnej widoczności koła horyzontu. A więc odległość takich gór, które znajdują się poza wypukłością Ziemi, nie będącej płaską, lecz kulistą, sprawia, że nie odczuwamy tego w jej głębiach. Można to w pewnym stopniu zobaczyć na figurze, gdzie prawdziwa powierzchnia Ziemi — ABC, na której jest wiele poszczególnych mórz i innych kontynentów, na przykład M, a z tego punktu M widzimy całą półkulę sklepienia niebieskiego nie gorzej niż z punk120

tu A albo też innego punktu tej powierzchni. Wyjaśnienie tego zjawiska zawarte jest w dwóch punktach: w wielkości Ziemi i jej kulistej wypukłości. Dzięki temu punkt M nie jest zagrodzony przeszkodami w takim stopniu, żeby nie można było widzieć półkuli. Najwyższe bowiem góry nie mogą stanowić przeszkody dla punktu M, jak linia MB, co nastąpiłoby, jak sądzę, gdyby powierzchnia Ziemi była płaska, ale także jak linia MC i MD, która nie stanowi takiej przeszkody, jaką się widzi na skutek okrągłej wypukłości łuku. Zwróćcie też uwagę, że M tak się ma do C, jak M do D i jak K do M, dlatego nie należy kłaść między bajki tego, co mówi Platon o ogromnych wklęsłościach w łonie Ziemi. S m i t h : Chciałbym wiedzieć, czy ci, co mieszkają w pobliżu wysokich gór, odczuwają tę przeszkodę? T e o f i l : Nie, lecz tylko ci, którzy mieszkają w pobliżu mniejszych gór, ponieważ nie ma tak wysokich gór, które by nie były równocześnie wielkie o tyle, aby ich wielkość nie została spostrzeżona naszym wzrokiem. W ten sposób ogarnia on liczne i wielkie horyzonty sztuczne, gdzie przypadłości jednych nie mogą zmieniać drugich, lecz nie uważamy za największe tych, jak Alpy, Pireneje i tym podobne, ale całą Francję, która znajduje się między dwoma morzami: Oceanem Spokojnym i wschodnim, czyli Morzem Śródziemnym, skąd wciąż wznosi się w kierunku Owernii, jak również w stronę Alp i Pirenejów, które dawniej były grzbietem najwyższej góry. T a góra, rozpadając się z biegiem czasu na skutek odnawiania się części Ziemi, stwarza w mej inne części i tworzy szereg poszczególnych wzniesień, które nazywamy górami. Co się zaś tyczy pewnych danych Nundinia 0 górach Szkocji, które prawdopodobnie zwiedził, to wykazują że nie jest się w stanie pojąć, co należy rozumieć przez wy*®kie góry. Wszakże cała ta wyspa Brytania jest górą wznoszącą falami oceanu, której wierzchołek znajduje się w najwyżrm **' ®iejscu wyspy. Wierzchołek ten łączy się z spokojną częścią

powietrza, co jest dowodem, że to była jedna ^-bardzo wysokich gór, gdzie znajduje się obszar zamieszkały przez szczęśliwsze stworzenia. Aleksander z Afrodyzji 27 sądzi tak co do góry Olinjp i tam z badań popiołów ofiar wykazuje jej charakter góry najwyższej, a także istnienie- powietrza nad krańcami i członami Ziemi. S m i t h : Zaspokoiliście w dostatecznym stopniu moją ciekawość i w sposób głęboki odkryliście wiele tajemnic przyrody, które były zamknięte tym kluczem. Z pańskich odpowiedzi na argument o wiatrach i chmurach można odrzec także na inne pytania, które wysuwa Arystoteles w drugiej księdze O niebie i świecie. Uważa on za niemożliwe, żeby kamień rzucony w górę spadł na dół według tejże prostopadłej 28, i sądzi, że bardzo szybki ruch Ziemi pozostawiłby go daleko za sobą — ku zachodowi. Gdyż jeżeli ten rzut kamienia odbywa się we wnętrzu Ziemi 29 , konieczne jest, aby wraz z jej ruchem zmienił się wszelki stosunek między pionem a krzywizną, ponieważ istnieje różnica między ruchem okrętu a ruchem rzeczy, które znajdują się na okręcie. Gdyby tak nie było, to wynikałoby, że kiedy okręt płynie po morzu, nikt nie mógłby nikogo ciągnąć za sobą według linii prostej z jednego końca okrętu na drugi i niemożliwy byłby skok w górę i zeskoczenie na to samo miejsce, z którego się poderwało. Wraz z Ziemią poruszają się więc wszystkie rzeczy, które się na niej znajdują. A więc gdyby z jakiegoś miejsca poza Ziemią zrzucono coś na Ziemię, ciało zrzucone straciłoby na skutek jej ruchu linię prostą spadku. Widać to na przykładzie statku A B, który przepływa przez rzekę: gdyby ktoś, kto znajduje się na brzegu G, rzucił kamień prosto, to ten kamień straciłby kierunek z powodu chyżości biegu. Ale ktoś umieszczony na maszcie okrętu płynącego z dowolną szybkością nie omyli się w ruchu kamienia, ponieważ od prostej z punktu E na wierzchołku masztu do punktu przy podstawie masztu lub z gniazda okrętu do punktu D znajdującego się u nasady masztu lub innej części kadłuba ani kamień, ani inny rzucony przedmiot ciężki nie odchyli się. Tak samo z punktu D do punktu E, jeżeli ktokolwiek znajdujący się na statku rzuci kamień wprost w górę, to ten spadnie według 122:

tej samej linii bez względu na szybkość statku, byle się okręt nie kołysał. S m i t h : Rozważania o tej różnicy otwierają wrota do wielu najważniejszych tajemnic natury i głębokiej filozofii. Spotykamy się często ze zjawiskiem, mało rozważanym, a mianowicie: różnicy między tym, kiedy leczymy się sami, a kiedy leczy nas kto inny. Jasne jest, że mamy większą rozkosz i zadowolenie, gdy przyjmujemy jedzenie z własnych rąk, a nie z cudzych. Dzieci, gdy same mogą posługiwać się własnymi naczyniami przy jedzeniu, niechętnie pozwalają innym, by je karmili. Zdaje się, że sama natura uczy je tego, że gdy nie ma rozkoszy, nie ma i pożytku. Gzy widzieliście, jak niemowlęta przy ssaniu chwytają rączką za pierś? A ja nie jestem niczym tak bardzo przejęty, jak kradzieżą dokonaną przez domowego służącego, nie może być bowiem nic bardziej ponurego niż domownik, który postępuje jak obcy, gdyż jest on rodzajem złego ducha i strasznego przywidzenia. T e o f i l : Wróćmy jednak do tematu. Gdyby więc było dwóch ludzi, jeden na płynącym statku, a drugi poza nim 30, każdy ma rękę w tym samym punkcie w powietrzu i z tego miejsca w tym samym czasie każdy bez żadnej podniety rzuca kamień. Kamień pierwszego nie tracąc ani chwili i nie odchylając się od linii upadnie na oznaczone miejsce, kamień zaś drugiego pozostanie w tyle. Pochodzi to stąd, że kamień, który pada z wyciągniętej ręki na okręcie — i skutkiem tego porusza się według jego ruchu — ma tę siłę, jakiej nie posiada pochodzący z ręki człowieka znajdującego sję poza okrętem. Mimo to oba kamienie mają jednakową wagę, to samo pośredniczące powietrze, wyszły, gdyby było. możliwe, z tego samego punktu i otrzymały takie same Pchnięcia. Z tej różnicy możemy wyciągnąć ten wniosek, że rzeczy, które są przytwierdzone, mają podobny stosunek do okrętu, po123:

ruszają się razem z nim, i że kamień rzucony ź~okrętu ma w sobie także właściwość napędu, a drugi kamień jest poza tym napędem. Z tego widać wyraźnie, że właściwość prostego ruchu nie pochodzi ani od wyjściowego punktu, z którego wyrusza, ani. od końcowego punktu, do którego dąży, ani ze środowiska, które przebywa, ale z prędkości początkowej, od której zależy cała różnica. I to wydaje mi się dostatecznie rozważone odnośnie do twierdzenia Nundinia. S m i t h : Jutro znowu zobaczymy się, aby wysłuchać pomysłów, które dodai Torquato. P r u d e n c j u s z : Fiat! [Niechaj się tak stanie!] K o n i e c

t

r

z

e

c

i

e

g

o

d i a l o g u .

\

r

D

I

A

L

O

G

C

Z

W

A

R

T

Y

m i t h: Czy chcecie, abym Wam powiedział 0 pewnej sprawie? T e o f i l : Powiedzcie! S m i t h : Dlaczego Pismo święte, którego sens powinien być polecany jako rzecz pochodząca od wyższych umysłów nie błądzących, w wielu miejscach podkreśla i przypuszcza coś wręcz przeciwnego? T e o f i l : Co do tego, wierzcie mi, że gdyby bogowie zniżyli się do nauczania nas teorii przyrodniczych w taki sam sposób, W jaki łaskawie kierują nami w sprawach moralnych 1 , szybko uwierzyłbym w ich objawienie i nie powodowałbym się ani na chwilę pewnością swego własnego rozumowania 2 i osobistymi uczuciami. Ale — jak każdy z nas najwyraźniej może zobaczyć — boskie księgi w służbie naszego intelektu nie zajmuje się doświadczeniami i rozumowaniami dotyczącymi spraw natury, czym zajmuje się filozofia, lecz dla dobra naszego rozumu 1 uczucia za pomocą praw ustalają praktykę uczynków moralnych. Mając taki cel przed sobą, boski prawodawca nie troszczy się, aby mówić zgodnie z prawdą naukową, z której ludzie prości nie korzystaliby, aby uchronić się od zła i trzymać dobra. Myślenie o prawdach naukowych pozostawia ludziom o umyśle badawczym, do tłumów zaś przemawia w sposób dostosowany do ich zdolności rozumienia, aby pojęli to, co najważniejsze. S m i t h : Oczywiście, gdy ktoś pisze historię lub wydaje prawa, winien mówić według ogólnego sposobu rozumienia, a nie powinien skwapliwie poruszać spraw obojętnych. Nierozumny byłby historyk, który zajmując się swoim tematem chciałby tworzyć słowa nowe i zastępować stare, czyniąc to w taki sposób, że 125:

czytelnik byłby zmuszony raczej traktować i uważać go za gramatyka niż za historyka. Tym bardziej ten, kto chcąc dać ludziom prostym prawa i reguły życiowe używałby terminów zrozumiałych tylko dla niego samego i nielicznych innych, zacząłby snuć rozważania i przytaczać przykłady mijające się z celem, dla którego te prawa zostały ułożone. Wskazałby, że przeznacza swą naukę nie dla wszystkich i dla ogółu, dla którego zostały owe prawa ustanowione, ale dla mędrców i wybranych umysłów, a także dla takich, którzy są prawdziwymi ludźmi i którzy niezależnie od praw czynią to, co należy. Dlatego powiedział filozof Al-Ghazali 3 , najwyższy kapłan i teolog mahometański, że celem praw 4 jest nie tyle szukanie prawdy w rzeczach i rozumowaniach, ile raczej dobre obyczaje, pożytek płynący z kultury, współżycie narodów i działanie na korzyść dobrych stosunków między ludźmi, utrzymywanie pokoju i pomyślności państw. Niejednokrotnie i przy licznych zamysłach będzie głupie i niecelowe rozważać sprawy z punktu widzenia prawdy, raczej należy trzymać się praktyki i dogodności. Na przykład, jeżeli mędrzec zamiast rzec: „Słońce rodzi się, wznosi, przekracza południe i chyli się do Akwilonu" 5 powiedziałby: „Ziemia obraca się ku wschodowi, pozostawiając Słońce, które zachodzi i chyli się do dwóch zwrotników, od Zwrotnika Raka na południe, a od Koziorożca do Akwilonu" — to słuchacze zaczęliby rozmyślać: „Jak to? On twierdzi, że Ziemia porusza się? Cóż to za nowinki?" Będą go uważali za głupca i w rzeczywistości zachowałby się jak głupiec. Jednakże żeby zaspokoić natręctwo jakiegoś niecierpliwego i surowego rabina, chciałbym się dowiedzieć, czy można w łatwy sposób i przy pomocy tego Pisma świętego potwierdzić to, co powiedzieliśmy. T e o f i l : Ponieważ Mojżesz twierdzi 6 , że pośród innych ciał niebieskich Bóg stworzył również dwa większe ciała: Słońce i Księżyc, to czy ci wielebni chcą rozumieć w sensie absolutnym, że wszystkie gwiazdy są mniejsze od Księżyca, czy też rzeczywiście w sensie potocznym i zwyczajnym rozumienia i mówienia? Lecz czyż nie ma wielu gwiazd większych od Księżyca? I czy nie mogą istnieć gwiazdy większe od Słońca? Czegóż brak Zie126:

mi, aby była ciałem niebieskim piękniejszym i większym niż Księżyc, gdy tak samo odbiera wielki blask Słońca, obszarem oceanu i innych śródziemnych mórz, i może wydawać się najjaśniejszym ciałem dla innych światów, zwanych gwiazdami, które nam ukazują tak liczne płonące oblicza? Nie nazywając naszej Ziemi ani dużym, ani małym ciałem niebieskim, tak jak nazwał Słońce i Księżyc, uczynił Mojżesz do pewnego stopnia dobrze i słusznie: pragnął bowiem, żeby go rozumiano według zwykłych słów i uczuć, nie jak głupiec i szaleniec, który wyraża się zawile i uczenie. i Mówić terminami prawdy naukowej tam, gdzie to nie jest potrzebne, znaczy chcieć, żeby ogół i tłum głupich, od których żądamy praktyki, miał specjalne zrozumienie, to tak jakby chcieć, żeby ręka miała oko, choć stworzona jest przez naturę nie po to, żeby widzieć, ale działać i pomagać wzrokowi. I choć rozumiał on naturę substancji duchowych, po co miał o nich mówić częściej niż wtedy, gdy stają się pośrednikami i służą ludziom niby posłowie? Chociaż wiedział, że Księżyc i inne ciała niebieskie widzialne lub niewidzialne dla naszych oczu mają te same właściwości, co nasza Ziemia, albo też są podobne — czyż było obowiązkiem prawodawcy dawać ludowi takie zawikłane zagadnienia? Co wspólnego ma z nimi praktyka naszych praw i ćwiczenie cnoty? A więc gdy ludzie boscy mówią o sprawach natury zgodnie z pospolicie panującymi poglądami, to nie powinni służyć nam za autorytet 7 . Przeciwnie, gdy mówią raczej obojętnie i o takich rzeczach, o których lud nie ma jakiegokolwiek pojęcia, uważam, że należy przyjmować słowa tych boskich ludzi podobnie Jak natchnienia poetów, którzy mówią oświeceni wyższym światłem, przy czym nie należy uważać za przenośnię tego, co nie zostało użyte jako przenośnia, i na odwrót, nie należy przyjmować za prawdę tego, co użyte zostało przez podobieństwo. Lecz zdolność odróżnienia metafory od prawdy nie jest dana wszystkim, którzy pragną je zrozumieć, jak nie każdy może je Pojąc. Jeżeli chcemy zwrócić uwagę na pewną księgę kontemplacyjną, przyrodniczą, moralną i boską, to znajdziemy w niej t

127:

"bardzo przychylny stosunek do naszej filozofii. Mam na myśli Księgę Hioba, jedno z najbardziej niepospolitych dzieł, jakie można czytać — pełną dobrej teologii, opisów natury i nauk moralnych, zawierającą mądre rozprawy, które Mojżesz dołączył niby sakrament do ksiąg swych praw. W niej jedna z osób, pragnąc opisać potęgę Boga, mówi, że ustanowił on pokój wśród swych wybitnych i wzniosłych synów, jakimi są gwiazdy, bogów, z których jedni są ogniami, a inni wodami (jak dziś mówimy: jedni saj) słońcami, a inni ziemiami); i nastąpiła zgoda, gdyż chociaż'są sobie przeciwne, jednakże każda z nich żyje, żywi się i rośnie dzięki drugiej. Nie przeszkadzają sobie wzajemnie, ale na pewnej odległości poruszają się jedna dokoła drugiej. A więc we Wszechświecie odróżnia się ogień i wodę, podmioty dwóch pierwotnych zasad: formalnej i aktywnej, zimna i gorąca 8 . Ciała wydzielające ciepło są to słońca świecące same z siebie i gorące; ciała wydzielające zimno — są to ziemie. Te, b^dąc również ciałami różnorodnymi, są raczej nazywane wodami, ponieważ tego rodzaju ciała widoczne są dzięki wodom, widoczne są, twierdzę, nie przez własny blask, lecz dzięki odbiciu światła słonecznego rozsianego po ich powierzchni. Z nauką tą jest w zgodzie Mojżesz, nazywając powietrze firmamentem niebieskim 9, w którym wszystkie te ciała mają ustalone miejsca i przez którego przestrzenie przepływają dolne wo- dy, znajdujące się na naszym globie, a odróżnione i oddzielone od wyższych wód innych globów, skąd to mówi się: „Niechaj jedne wody oddzielą się od drugich". Jeżeli dobrze rozważycie liczne ustępy Pisma świętego, zobaczycie, że bogami i posłańcami Najwyższego nazwane są wody, przepaście, ziemia i ognie płonące. Dlaczego nie ciała neutralne, nie podlegające rozkładowi, niezmienne, kwintesencje oraz twardsze części sfery, beryle, karbunkuły i inne fantazje, którymi — choć obojętnymi — tłum zwykł się karmić? S m i t h : Naprawdę bardzo cenię powagę ksiąg Hioba i Mojżesza i łatwiej mogę uznać te realne myśli niż metaforyczne i abstrakcyjne. Jednakże niektóre papugi Arystotelesa, Platona i Awerroesa 10, które z filozofii podwyższyły się, aby zostać teo128:

logami, twierdzą, że te wypowiedzi są metaforyczne. Uznając je za metafory, podstawiają pod nie z gorliwóśęi filozoficznej, w której zostali wychowani, dowolne znaczenia. T e o f i l : W jakiej mierze trwałe są owe metafory, możemy sądzić z tego, że samo Pismo święte jest w rękach zarówno żydów, jak i chrześcijan oraz mahometan — sekt tak różnych i przeciwnych, że rodzi ono niezliczone inne sekty, jak najbardziej różne i przeciwne sobie, które umieją fnaleźć takie poglądy, jakie im się podobają i są dla nich najwygodniejsze, i nie tylko potrafią komentować to samo -zdanie różnie, ale nawet zupełnie przeciwnie, robiąc z „tak" — „nie", a z „nie" — „tak", na przykład w niektórych ustępach, gdzie uważają, że Bóg mówi z ironią. S m i t h : Zostawmy tę sprawę! Jestem przekonany, że ich to nie obchodzi, czy to są metafory, czy też nie. Łatwo jednak mogą się pogodzić z naszą filozofią. T e o f i l : Nie należy lękać się cenzury szacownych, prawdziwie religijnych umysłów i oczywiście ludzi dobrej woli, miłośników społecznego współżycia i dobrych doktryn. Jeżeli bowiem słusznie rozważą, muszą uznać, że ta filozofia nie tylko zawiera prawdę, ale też sprzyja religii bardziej niż wszelki inny rodzaj filozofii. Jak choćby ta, która twierdzi, że świat jest skończony; skutek i działanie boskiej potęgi ograniczone; że istnieje tylko osiem lub dziewięć inteligencji i istności intelektualnych; substancja rzeczy jest zniszczalna; dusza jest śmiertelna, ponieważ złożona raczej z przypadkowego układu i składu cząstek, które są jednocześnie i rozkładające się, i harmonijne; nie istnieje żadna sprawiedliwość boska w stosunku do czynności ludzkich. Przyznają oni, iż poznanie poszczególnych rzeczy nie jest związane z pierwotnymi i uniwersalnymi przyczynami. I przyjmują mne, nieprawdziwe doktryny, które, jako fałszywe, nie tylko zaciemniają blask rozumu, ale w dodatku, jako gnuśne i występne, hamują zapał do ,dobrych skłonności. S m i t h : Jestem bardzo zadowolony z tego wyjaśnienia filozofii Nolańczyka. Ale powróćmy trochę do wypowiedzi doktora T»rquato, który, jak to wiem z pewnością, jest o tyle większym 9P

"ma filozoficzne -

133:

190

ignorantem od Nundinia, o ile jest od niego bardziej zarozumiały, zuchwały i bezczelny. F r u 11 a : Ignorancja i arogancja są to dwie nierozłączne siostrzyce, w jednym ciele i w jednej duszy. T e o f i l : Jak opisany w Metamorfozach Owidiusza ojciec bogów, zasiadający w radzie nieśmiertelnych i gotów do miotania piorunów, by surowo ukarać niegodnego Likaona, Torąuato z poważnym obliczem spojrzał na swój złoty łańcuch... P r u d e n c j u s z : lorąuem auream, aureum monile. [Złoty łańcuch, złotą ozdobę]. T e o f i l : ...następnie spojrzawszy na pierś Nolańczyka, gdzie raczej mogło brakować jakiego guzika, uniósł się, zdjął ręce ze stołu, wyprostował się nieco, opryskał kogoś śliną, poprawił aksamitny beret na głowie, podkręcił wąsa, nadał swemu wyperfumowanemu obliczu wyraz godności, nachmurzył brwi, rozdął nozdrza, obejrzał się w tył, położył lewą rękę na lewy bok, przybrał pozycję szermierza, złożył trzy palce prawej ręki i gestykulując rozpoczął przemowę: Tunc Ule philosophorum protoplastesf [A więc to jest ów protoplasta filozofów?]. Ale natychmiast Nolańczyk, podejrzewając, że mówca przejść może raczej do innego rodzaju zwrotów niż do dysputy, przerwał mu mówiąc: Quo vadis, domine, quo vadis? Quid si ego philosophorum protoplastes? Quid si nec Aristoteli nec cuiqaum magis concedam, quam mihi ipsi concesserint? Ideone terra est centrum mundi inmobile? [Dokąd podążasz, Panie? Cóż wynika z tego, że jestem protoplastą filozofów? Co z tego, że nie ustępuję Arystotelesowi albo jakiemukolwiek filozofowi więcej, aniżeli oni mnie ustępują? Czy z tego wynika, że Ziemia jest nieruchomym ośrodkiem świata?] Tymi i innymi powiedzeniami Nolańczyk z największą cierpliwością przekonywał Torquata, ażeby podał argumenty, które by z oczywistością, pośrednio czy też bezpośrednio, dowodziły racji tamtych protoplastów przeciwko temu nowemu. I zwracając się do otaczających go, uśmiechając się rzekł: „Ten zjawił się tu, uzbrojony nie tyle w racje, ile w słowa i żarty, które jednak zginą z głodu i zimna". I kiedy wszyscy zaczęli domagać się argumentów od Torquata, ten odrzekł: Unde 130:

igitur stella Martis nunc maior, nunc vero minor apparet, si terra movetur? [Dlaczego więc gwiazda Mars wydaje .się to większa, to mniejsza, jeżeli Ziemia porusza się?] S m i t h : O Arkadio! Czy jest możliwe, żeby in natura rerum [w rzeczywistości] ktoś występujący z tytułem filozofa i lekarza... F r u 11 a : ...doktora i torguata...11 S m i t h : ...mógł wyprowadzić taki wniosek? Cóż odpowiedział Nolańczyk? T e o f i l : Nie przeraził się tym i odrzekł, że jedną z głównych przyczyn, dla których gwiazda Mars wydaje się raz większa, raz mniejsza, jest ruch Ziemi oraz Marsa po ich własnych kręgach, co sprawia, że zbliżają się do siebie, to znów oddalają. S m i t h : Co Torquato dodał do tego? T e o f i l : Natychmiast zapytał o stosunek ruchu planet i Ziemi. S m i t h : Czyżby Nolańczyk miał tyle cierpliwości, żeby widząc tę zarozumiałą i tępą gębę nie odwrócił się plecami, nie odszedł do domu i nie powiedział temu, który go zaprosił, że... T e o f i l : Odpowiedział, że przyszedł nie po to, żeby mieć wykłady lub nauczać, lecz żeby odpowiadać na pytania, i że symetria, porządek i miara ruchów niebieskich są takie — tak się przypuszcza — jakie pnane były starożytnym i współczesnym, i że nie dysputuje w tej materii ani nie ma zamiaru spierać się z matematykami, by podważać ich wyliczenia i teorie, na które się godzi i w które wierzy. Jego celem jest poznanie natury oraz sprawdzenie -istoty ruchów. Następnie Nolańczyk powiedział: „Jeżeli poświęcę czas, by odpowiedzieć na to pytanie, to spędzimy tu całą noc nie przystąpiwszy do dysputy i nigdy nie zdołamy podać podstaw naszych zarzutów przeciwko wulgarnej filozofii 12 . Dlatego też niech' jedni i drudzy wypowiedzą wszystkie przypuszczenia, ażeby można było wyprowadzić wniosek o rzeczywistym prawie ilości i jakości ruchów. Sądzę, że wszyscy zgadzamy się z tym. A więc po co mamy łamać sobie głowę nad sprawami, które wykraczają poza granice tematu? Rozważcie, czy potraficie na zasadzie przeprowadzonych obserwacji i sprawdzeń wyprowadzić jakiś wniosek, który byłby r

131

zwrócony przeciwko nąm, a potem będziecie mogli swobodnie rzucić potępienie". S m i t h : Wystarczyło powiedzieć mu, żeby mówił do rzeczy. T e o f i l : Nikt z obecnych nie był takim nieukiem, aby wyrazem twarzy czy gestem nie pokazać, za jakiego wielkiego barana złotego orderu go uważa. F r u 11 a : To jest orderu Złotego Runa. T e o f i l : Żeby jednak zawikłać sprawę, poprosili Nolańczyka o wytłumaczenie tezy, której chciał bronić, ażeby rzeczony doktor Torąuato mógł przeciwstawić swoje argumenty. ^ Nolańczyk odrzekł, że już bardzo dużo wyjaśnił, i jeżeli argumenty przeciwników były tak skąpe, wynikało to nie z powodu niedostateczności materiału do dyskusji, co winno być jasne nawet dla ślepych. Jednakże jeszcze raz powtórzył, że Wszechświat jest nieskończony; że składa się z niezmierzonej przestrzeni eteru, że istnieje jedno niebo, zwane obszarem i łonem, zawierające wiele gwiazd, które się tam utrzymują nie inaczej, jak Ziemia. Tak samo Księżyc, Słońce i inne niezliczone ciała znajdują się w tym regionie eteru, jak to widzimy, gdy chodzi o Ziemię. Nie należy więc wierzyć ani w inny firmament, ani w inną podstawę i fundament, na których opierałyby się te ogromne twory, które wchodzą w skład świata. Jest to prawdziwy podmiot i nieskończona materia nieskończonej, boskiej, działającej siły. Tego wszystkiego doskonale dowodzą zarówno prawidłowe rozumowania i rozważania, jak i objawienie boskie, które twierdzi, że nieskończona jest liczba posłów Najwyższego, którego orszak stanowią tysiące tysięcy i dziesięć setek tysięcy znajdujących się w jego służbie. Są nimi wielkie żywe twory, z których liczne są widzialne z każdego okręgu wskutek jasnego światła, które wydzielają ich ciała 13 . Z tych jedne są gorące, jak na przykład Słońce i inne niezliczone ognie, drugie zaś zimne, jak Ziemia, Księżyc, Wenus i inne rozliczne ziemie. Żeby wpływać na siebie wzajemnie i przekazywać sobie zasadę życia, jedne krążą wokoło drugich w określonych przestrzeniach i w określonym oddaleniu od siebie, jak to czyni siedem planet krążących wokoło Słońca. Jedną z tych planet jest Ziemia, która poruszając się wokoło swej osi w ciągu 132:

24 godzin, od strony zwanej zachodem na wschód, daje złudzenie ruchu Wszechświata wokoło niej, który nazwany jest rucham świata w ciągu doby. >' Takie wyobrażenie jest w najwyższym stopniu mylne, przeciwne naturze i niemożliwe. Natomiast słuszne, odpowiednie, prawdziwe i konieczne jest twierdzenie, że Ziemia porusza się wokoło własnego środka, żeby uzyskiwać światło i ciemność, dzień i noc, ciepło i zimno; że porusza się wokoło Słońca, żeby była wiosna, lato, jesień, zima; następnie obraca się wokoło tak zwanych biegunów i przeciwległych punktów i półkul, by zmienić swe oblicze i w celu odnowienia stuleci, tam, gdzie było morze, powstała susza, gdzie było gorąco, zrobiło się zimno, gdzie był zwrotnik, stał się południk, i żeby we wszystkich rzeczach odbywały się zmiany, zarówno na naszej, jak i na innych gwiazdach, które nie bez podstawy nazwane są przez starożytnych filozofów światami 14 . Podczas gdy Nolańczyk tak mówił, doktor Torąuato wykrzykiwał: Ad rem, ad rem, ad rem! [Do rzeczy, do rzeczy, do rzeczy!] W końcu Nolańczyk począł się śmiać i orzekł, że on ani argumentuje, ani odpowiada, lecz jedynie wysuwa tezy i dlatego ista sunt res, res, res [to są właśnie rzeczy, rzeczy, rzeczy], oraz że z kolei powinien Torąuato coś powiedzieć ad rem [do rzeczy]. S m i t h : Ponieważ ten osioł przypuszczał, że znajduje się wśród głupców i nieuków, uważał, iż jego ad rem przyjęte zostanie jako argument i określenie, a ten zwykły okrzyk oraz jego złoty łańcuch zadowolnią w zupełności tłum. T e o f i l : Posłuchajcie dalej! Gdy wszyscy siedzieli i oczekiwali tak pożądanego argumentu, doktor Torąuato zwrócił się do współbiesiadników i z głębi swego zarozumialstwa miotał grubiaństwa, mrucząc pod nosem adagia 1 3 Erazma z Rotterdamu: Anticyram nauigat [płynie do Antycyry], S m i t h : Żaden osioł nigdy nic lepszego nie może powiedzieć i ten, kto się z osłami zadaje, nie powinien się spodziewać, że coś innego usłyszy. T e o f i l : Sądzę, iż prorokował, chociaż sam nie rozumiał swego proroctwa, że Nolańczyk zaopatrzy się tam w ciemierzycę 16 dla odświeżenia mózgów tym szaleńczym barbarzyńcom. 133: /

S m i t h : Gdyby nawet obecni, którzy byli ludźmi układnymi, stali się jeszcze bardziej grzeczni, to i wówczas zamiast złotego łańcucha powinni by byli zarzucić mu na szyję powróz i wyliczyć czterdzieści kijów, aby upamiętnić pierwszy dzień Wielkiego Postu. T e o f i l : Nolańczyk powiedział, że nie można doktora Torquata nazwać głupcem, ponieważ ma on na szyi złoty łańcuch. Gdyby jednak tego łańcucha nie miał, to oczywiście doktor Torquato byłby wart nie więcej niż cena jego szat, które są niewiele warte, chyba że zostaną wytrzepane przy pomocy kija. Mówiąc to wstał od stołu, narzekając, że sir Fulk nie zaopatrzył się w lepszych oponentów. F r u l l a : Oto płody Anglii! Szukajcie, ile chcecie, znajdziecie tam w naszych czasach tylko doktorów gramatyki. W tym szczęśliwym kraju panuje konstelacja pedantycznej, upartej ignorancji i zarozumiałości, pomieszanych z prostackim brakiem kultury, które wyczerpałyby cierpliwość Hioba 17. A jeżeli mi nie wierzycie, to udajcie się do Oxfordu i rozpytajcie o to, co wydarzyło się Nolańczykowi, gdy dysputował publicznie z doktorami teologii w obecności księcia polskiego, Olbrachta Łaskiego 18 , i licznej szlachty angielskiej. Niech Wam opowiedzą, jak zręcznie odpowiadał na argumenty, jak za pomocą piętnastu sylogizmów 19 piętnaście razy zapędził w kozi róg pewnego nieszczęsnego doktora, którego Akademia wysunęła jako koryfeusza wiedzy w tym trudnym przypadku. Niech Wam opowiedzą, jak grubiańsko i niegrzecznie występowała ta świnia i ile cierpliwości i dobrych manier wykazywał Nolańczyk dowodząc czynem, że jest rdzennym neapolitańczykiem 20 urodzonym i wychowanym pod najbardziej łaskawym niebem. Dowiedzcie się, jak go zmuszano do przerwania swych publicznych wykładów zarówno O nieśmiertelności duszy, jak i O pięciorakiej sferze. S m i t h : Kto rzuca perły przed wieprze, nie powinien lamentować, gdy je depcą. Ale kontynuujmy dalej rozumowanie Torquata! T e o f i l : Gdy wszyscy wstali od stołu, znaleźli się tacy Anglicy, którzy zarzucili Nolańczykowi niecierpliwość, zamiast zwró134:

/

cić uwagę na barbarzyńską i dziką nieuprzejmość, jaką przejawił Torąuato i oni sami. Nolańczyk, który uważał za swój obowiązek zwyciężać grzecznością tych, co go łatwo prześcigali w wykazywaniu złych manier, uspokoił się i jakby zapomniawszy 0 wszystkim, co zaszło, rzekł przyjacielsko do Torąuata: „Nie myślcie, bracie, że mogę lub pragnę być Waszym wrogiem z powodu Waszych przekonań. Jestem takim przyjacielem Waszym, jak samego siebie. Chcę bowiem, abyście wiedzieli, że zanim zacząłem uważać swój obecny pogląd 21 za najbardziej pewny — kilka lat temu — jeszcze uważałem go po prostu za prawdziwy. Kiedy byłem młodszy i mniej mądry, uważałem go za prawdopodobny. Gdy zacząłem zagłębiać się w nauki spekulatywne, wydał mi się fałszywy i dziwiłem się Arystotelesowi, że nie tylko poniżył się do wypowiedzi w tej sprawie, ale poświęcił nawet więcej niż połowę drugiej księgi swego dzieła O niebie i Ziemi dowodzeniom, że Ziemia nie porusza się. Jako chłopiec, nie mając jeszcze umysłu spekulatywnego, uważałem tę teorię za szaleństwo i przypuszczałem, że została wysunięta jako podstępny sofizmat i wyzyskiwana przez czcze umysły, które pragną dysputować dla zabawy i zajmują się dowodzeniem i obroną tego, że białe jest czarne. A zatem z racji różnicy naszych przekonań mogę Was tak samo nienawidzić, jak samego siebie z tych czasów, gdy byłem młodszy, mniej poważny, mniej rozumny i mniej roztropny. Nie mogę się więc na Was gniewać, współczuję jedynie 1 proszę Boga, żeby, jak mnie, Wam dał to poznanie (jeżeli nie zechce dać Wam zdolności widzenia) — niech przynajmniej pozwoli Wam uwierzyć, iż jesteście ślepi. Już to samo, nie będzie drobnostką, jeżeli staniecie się bardziej kulturalnym i uprzejmym, mniej ignoranckim i bezczelnym. I powinniście mnie lubić, jeżeli już nie dlatego, że jestem obecnie rozsądniejszy i starszy, to przynajmniej dlatego, że w czasach wczesnej swej młodości byłem bardziej nieświadomy i mniej dojrzały aniżeli Wy na starość. Chcę powiedzieć, że chociaż w rozmowie i dyskusji nigdy me byłem nieokrzesany, źle wychowany i niegrzeczny, to jednak byłem kiedyś takim samym ignorantem, jak Wy teraz. Toteż spoglądając na Wasz stan obecny, odpowiadający mojej przeszłości, 135:

czuję do Was sympatię, a Wy spójrzcie na moją przeszłość, która odpowiada Waszej teraźniejszości, i nie czujcie do mnie nienawiści". ' S m i t h : I cóż odrzekli na to, gdy przystąpili do nowego tematu? T e o f i l : W konkluzji powiedzieli, że są zwolennikami Arystotelesa, Ptolemeusza i wielu innych wielce uczonych filozofów. Nolańczyk zaś dodał, że istnieje nieskończona ilość głupców, szaleńców, durniów i nieuków, którzy nie tylko że są zwolennikami Arystotelesa i Ptolemeusza, ale i ich samych, i nie mogą zrozumieć tego, co głosi Nolańczyk, gdyż z naukami jego nie godzi się i nie może zgodzić się wielu, lecz tylko ludzie boscy i mędrcy,^" jak Pitagoras, Platon i inni. Co się tyczy tłumu, który szczyci się, że ma po swej stronie większość filozofów, to pragnąłbym, żeby zrozumiał, że filozofowie owi, dostosowani do tłumu, stworzyli filozofię wulgarną. Co się tyczy tego, co czynicie pod sztandarem Arystotelesa, to uprzedzam, że nie powinniście się przechwalać tym, iż rozumiecie to, co Arystoteles, i że wnikacie w to wszystko, w co on wniknął. Jest bowiem olbrzymia różnica między niewiedzą Arystotelesa, a tym, co wiedział ten filozof. W tym, czego był nieświadom, ma on za kompanów nie tylko Was, ale i wszystkich Wam podobnych, łącznie z przewoźnikami i posługaczami londyńskimi. W tych zaś zagadnieniach, gdzie ten szlachetny umysł był uczony i rozumny — wiem i zapewniam Was, że wszyscy bardzo się od niego różnicie. Dziwię się ogromnie jednemu, że będąc zaproszeni i udając się na dysputę ani razu nie wyłożyliście takich podstaw i argumentów, dzięki którym można by w jakiejkolwiek formie wywnioskować cokolwiek przeciwko moim poglądom lub przeciw teorii Kopernika. A jednak dałoby się w tej materii coś niecoś powiedzieć, wysunąć wiele śmiałych argumentów i poglądów osobistych. Torquato, pragnąc wykazać swą szlachetność, zapytał ze wzniosłym dostojeństwem: Ubi est lux solis? [Gdzie jest światło Słońca?] Nolańczyk odrzekł, że można je sobie wyobrazić gdziekolwiek, 136:

ponieważ apogeum Słońca, zmienia się i nie znajduje się zawsze w tym-samym punkcie ekliptyki. Trudno zrozumieć — dodał — po co to pytanie zostało zadane. Torquato znów zadaje to samo pytanie, jak gdyby Nolańczyk nie potrafił na to odpowiedzieć. Nolańczyk odrzekł: Quot sunt sacramenta ecclesiae? Est circa vigesimum cancri, et oppositum circa decimum et centesimum capricorni [ile jest sakramentów kościelnych? Czy bywa pozycja słoneczna około dwudziestego stopnia konstelacji Raka i naprzeciw dziesiątego lub setnego stopnia konstelacji Koziorożca] lub nad dzwonnicą Św. Pawła? S m i t h : Czy domyślacie się, w jakim celu pytał o to? T e o f i l : Żeby pokazać tym, którzy nic nie wiedzą, że dyskutuje i coś mówi, a prócz tego sili się na różne: ąuomodo, ąuare, ubi [jakim sposobem, jak, gdzie], wszystko jedno jakie, byleby znaleźć jedno pytanie, na które Nolańczyk nie potrafiłby odpowiedzieć. Posunął się aż do tego, że chciał wiedzieć, ile jest gwiazd czwartej wielkości. Ale Nolańczyk odrzekł, że nie wie więcej ponad to, co stanowi temat dysputy. Wysunięcie sprawy najwyższego położenia Słońca dowodzi jasno i dobitnie, iż stawiający to pytanie jest ignorantem, zupełnie nie przygotowanym do takiej dysputy. Pytać kogoś, kto twierdzi, że Ziemia obraca się wokoło Słońca, a Słońce jest nieruchome wśród wędrujących ciał niebieskich, gdzie się znajduje najwyższy punkt Słońca, jest tym samym, co zapytać kogoś, kto jest zwolennikiem powszechnie przyjętych poglądów — gdzie jest najwyższy punkt Ziemi. Wszakże stanowi to a b c dla tego, kto chce nauczyć się argumentować, żeby nie zadawać swemu przeciwnikowi pytań według zasad swego światopoglądu, ale według tych przesłanek, które zostały wyłożone przez przeciwnika. A dla tego głupca było to wszystko jedno, ponieważ tak samo wyprowadzał argumenty z tego, co związane jest z tematem, jak i z tego, co z zagadnieniem nie ma nic wspólnego. Po skończeniu tego dyskursu zaczęli owi Panowie mówić między sobą po angielsku, a gdy skończyli, na stole zjawił się papier i kałamarz. Doktor Torąuato, rozłożywszy arkusz papieru 137:

na całą szerokość i długość, wziął pióro do ręki, przeprowadził przez środek arkusza prostą linię od jednego końca do drugiego, pośrodku narysował koło, w którym ta linia przechodząc przez środek utworzyła średnicę, i wewnątrz jednego półkola napisał: terra [Ziemia], a wewnątrz drugiego sol [Słońce]. Po stronie Ziemi nakreślił osiem półkoli, które według porządku oznaczone zostały jako planety, a wokoło ostatniej umieścił napis: octaua sphaera mobilis [ósma sfera ruchoma], a na marginesie: PtoPTOLEMAEYS. lemaeus. Nolańczyk zapytał go wtedy, po co robi to, o czym wszyscy wiedzą, nawet malcy? Torąuato odpowiedział: Vide, tace et disce! Ego docebo te Ptolemaeum et Copernicum. [Patrz, milcz i ucz się! Ja cię nauczę Ptolemeusza i Kopernika], Smith: Sus quandoque Mineruam. [Świnia czasem uczy Minerwę]. T e o f i l : Nolańczyk odrzekł, że gdy kto napisze alfabet, źle zaCOPERNICYS. czyna chcąc nauczyć gramatyki kogoś, kto ją lepiej od niego zna. Torąuato dalej robił swoje wykresy i wokoło Słońca, które znajdowało się w środku, nakreślił siedem półkoli, a wokoło ostatniego napisał: sphaera inmobilis fixarum [nieruchoma sfera gwiazd], a na marginesie: Copernicus. Potem na trzecim kole w pewnym punkcie oznaczył środek epicyklu, do którego dorysował krążek. W owym środku umieścił kulę ziemską i żeby nikt się nie pomylił sądząc, że to nie jest Ziemia, wykaligrafował pięknie: "Terra [Ziemia], a w innym miejscu epicyklu, bardzo daleko od środka, nakreślił Księżyc. Nolańczyk widząc to powiedział: „oto taki, co mnie chce nau138:

/

czyć tego o Koperniku, cźego nie znał sam Kopernik, który by raczej dsi-sobie poderżnąć gardło, niż coś podobnego powiedzieć lub napisać. Przecież największy na świecie osioł wie, co z tego rysunku wynika: że w tej części zawsze widoczna byłaby jednakowa średnica Słońca i w takim wypadku musielibyśmy też wysunąć wiele innych wniosków, których by nie można było sprawdzić". Tace, tace! [milcz, milcz!] — powiedział Torąuato. Tu vis me docere Copernicum? [Ty chcesz mnie nauczać teorii Kopernika?] „Mało mnie obchodzi Kopernik — odrzekł Nolańczyk — i mało mnie obchodzi, czy Wy lub inni go rozumiecie; jedno tylko chcę Wam oświadczyć: zanim przybędziecie innym razem nauczać mnie, samemu lepiej się nauczcie. Obecni na dyskusji gentlemeni wykazali tyle zainteresowania dla sprawy, że przyniesiono księgę Kopernika. Obejrzawszy tam rycinę, spostrzegli, że zarówno Ziemia, jak Księżyc nie były wyobrażone na obwodzie epicyklu. Torąuato jednak upierał się, że punkt, który znajdował się w środku epicyklu na obwodzie trzeciej sfery, oznaczał Ziemię. S m i t h : Przyczyna błędu tkwiła w tym, że Torąuato oglądał jedynie ryciny w tej książce, samego zaś dzieła nie czytał, a jeżeli nawet czytał, to go nie zrozumiał. T e o f i l : Nolańczyk zaczął się śmiać i powiedział mu, że ten punkt nie jest niczym innym, jak śladem cyrkla, powstałym przy wykreślaniu epicyklu Ziemi i Księżyca, tego samego dla obu planet. A jeżeli chcecie naprawdę dowiedzieć się, gdzie znajduje się według Kopernika Ziemia, przeczytajcie jego własne słowa. Przeczytali i przekonali się, że Kopernik powiedział: „Ziemia i Księżyc włączone są w ten sam epicykl" itd. I zaczęli coś przebąkiwać w swoim języku, dopóki Nundinio i Torąuato nie pożegnali wszystkich, z wyjątkiem Nolańczyka, i nie opuścili zebrania. On zaś natychmiast wysłał kogoś za nimi, aby ich od niego pozdrowił. Pozostali prosili Nolańczyka, aby nic sobie nie robił z powodu niegrzecznych manier i aroganckiego nieuctwa tych doktórów i miał pobłażanie dla nędzy ich miasta, które stało się wdową po 139:

prawdziwej nauce, najbardziej zaś w dziedzinie filozofii, i matematyki (w tych dziedzinach wszyscy są ślepi, a owe osły zalecają siebie jako widzących i wnoszą do nauki zamiast latarń swoje własne pęcherze). Następnie pożegnali się w najgrzeczniejszy sposób i poszli własną drogą. My zaś z Nolańczykiem wracaliśmy późną nocą inną drogą do domu nie napotkawszy już tym razem ordynarnych hultajów. Była głęboka noc i podczas naszego powrotu nie niepokoiły nas zwierzęta, które bodą i kopią, jak to się działo poprzednio, gdyśmy się udawali na dysputę. Teraz spoczywały w głębokim śnie, zagrzebawszy się w swoich oborach i stajniach. Prudencjusz: Nox erat, et placidum carpebant fessa soporem Corpora per terras, sylvaeque et saeva ąuierant Aequora, cum medio, volvuntur sidera lapsu, Cum tacet omnis ager, pecudes etc. [Noc zapadła i błogo spoczywały we śnie Znużone ciała, zmilknął las i odmęt srogi Fal morskich, gwiazdy ledwie przebiegły pół drogi, Śpią łany w krąg; zwierzęta i barwne ptaszęta...] * S m i t h : Ale dosyć już dziś rozprawialiśmy. Bądź łaskaw, Teofilu, powrócić jutro, bo chciałbym wysłuchać jeszcze jednego rozumowania dotyczącego nauki Nolańczyka, gdyż doktryna Kopernika, aczkolwiek dogodna przy wyliczeniach astronomicznych, jednak nie jest jeszcze zupełnie pewna i wystarczająca, jeżeli chodzi o dowody przyrodnicze, które są najważniejsze. T e o f i l : Chętnie powrócę do Was. F r u 11 a : Ja również. P r u d e n c j u s z : Ego ąuoąue. Dalete! [Ja także. Żegnajcie!] K o n i e c

* Wergiliusz, Eneida,

c z w a r t e g o

d i a l o g u

ks. IV, w. 522—525, tłum. T . Karylowski, Wrocław 1950.

J

d

i

a

l

o

g

p

i

ą

t

y

e o f i 1: Gwiazdy nie są bardziej ani inaczej przytwierdzone do nieba niż ta gwiazda, którą jest Ziemia, umieszczona na tym samym firmamencie, który tworzy powietrze. I nie jest godniejsze nazywać ósmą sferą miejsce znajdujące się tam, gdzie ogon Niedźwiedzicy, niż to, gdzie jest Ziemia, na której my się znajdujemy. Przecież w tych samych regionach eteru, jak na przestrzeni ogromnego pola, znajdują się różne ciała niebieskie w pewnych określonych odległościach jedno od drugiego. Zastanówcie się nad przyczyną, dla której uważa się, że istnieje siedem sfer niebieskich dla gwiajzd ruchomych, a jedna dla wszelkich innych. Widzimy różne ruchy u siedmiu planet, wszystkie zaś inne gwiazdy podległe są stałej, prawidłowej odległości i regule, a to nadaje tym wszystkim gwiazdom pozór jednego ruchu, jednakowego przytwierdzenia do jednej sfery, tak że w rezultacie otrzymujemy nie więcej jak osiem widzialnych sfer dla wszystkich ciał niebieskich, które są jakby do tych sfer przygwożdżone. A więc gdy dojdziemy do takiego jasnego zrozumienia i do takiego prawidłowego znaczenia oraz poznamy, iż pozorny ruch Wszechświata jest spowodowany ruchem Ziemi, jeżeli trwałość Ziemi wśród powietrza uznamy za podobną do trwałości wszelkich innych ciał niebieskich — to będziemy mogli najpierw wierzyć, a potem naocznie wyprowadzić wniosek przeciw marzeniu sennemu i fantazji, która stała się pierwszą przeszkodą zawierającą w sobie i rodzącą tak nieskończoną ilość innych. Stąd powstaje ten błąd: kiedy zwracamy wzrok ze środka horyzontu w jakąkolwiek stronę, to możemy sądzić o jąniejszej lub większej odległości od tych punktów i między tymi punktami tych ciał, które są położone bliżej. Lecz poza pewną granicą, dalej, wszystkie ciała wydają się nam jednakowo oddalone. W ten 141:

sposób patrząc na gwiazdy firmamentu dostrzegamy różnorodność ruchów i odległość tylko niektórych bliskich gwiazd, bardziej zaś oddalone lub bardzo dalekie wydają się nam nieruchome, jednakowo odległe od siebie i jednakowo dalekie. Jak drzewo wydaje się czasem bliżej położone w stosunku do drugiego dlatego, że opiera się o ten sam promień, a w momencie, gdy znajdą się na tym samym promieniu, ponieważ to będzie obojętne co do odległości, będzie się wydawać jednym, chociażby między nimi była większa odległość niż między tymi drzewami, które nam się wydają o wiele bardziej oddalone od siebie z powodu różnicy promieni. To samo dzieje się, gdy jakaś gwiazda wydaje nam się znacznie większa od innej, a w rzeczywistości jest od niej znacznie mniejsza, jalęaś znów bardziej oddalona, że jest o wiele bliższa. Jak na następującej figurze, gdzie dla oka O, gwiazda A wydaje się tym samym, co gwiazda B, a nawet jeżeli pokaże się oddzielnie, to wyda się bliższa; gwiazda zaś C, > która znajduje się na innym promieniu, będzie wydawała się znacznie bardziej oddalona, chociaż w rzeczywistości jest o wiele bliższa. A więc jeżeli nie dostrzegamy-wielu ruchów tych gwiazd i nie widać, że się oddalają od siebie lub zbliżają do siebie wzajemnie, to nie dlatego, żeby nie dokonywały jednych i drugich obrotów. Przecież nie ma żadnej podstawy do twierdzenia, że na tych gwiazdach nie były te same, co i na naszych planetach, przypadłości, skutkiem których jedno ciało niebieskie, aby otrzymać energię od drugiego, musi się poruszać wokoło niego. Dlatego też można je nazwać stałymi nie ze względu na to, że one naprawdę zachowują tę samą odległość między sobą i w stosunku do nas, lecz dlatego tylko, że ruch ich nie jest dla nas wyczuwalny Można to widzieć na przykładzie bardzo oddalonego okrętu, który jeśli się poruszy o trzydzieści albo o czterdzieści kroków, to jednak będzie się 142:

wydawało, że stoi, że się ani trochę nie poruszył. W ten sam sposób proporcjonalnie należy rozpatrywać znajdujące się w wielkim oddaleniu największe i najbardziej świecące ciała, z których liczne i niezliczone przypuszczalnie są równie wielkie, jak Słońce, tak samo, a może i bardziej od niego świecące. Koła ich i ruchy, o wiele większe, nie są widoczne. Dlatego też, jeżeli u niektórych gwiazd powstanie różnica w przybliżeniu, można to poznać dopiero przez bardzo długie obserwacje, które nie zostały jeszcze zapoczątkowane i nadal prowadzone, ponieważ nikt nie wierzył w ruch gwiazd, nie badał i nie wysuwał takich hipotez. A wiemy, że początkiem badania jest chęć poznania i dowiedzenia się, czy rzecz istnieje lub jest możliwa i odpowiednia i czy przyniesie jakiś pożytek. P r u d e n c j u s z : Rem acu tangis. [Trafiłeś w sedno rzeczy]. T e o f i l : Takie zróżnicowanie ciał w regionie eteru znane było Heraklitowi, Demokrytówi, Epikurowi, Pitagorasowi, Parmenidesowi 2, Melissosowi 3, jak to wyraźnie wynika z zachowanych fragmentów ich dzieł. Widać z nich, że znali oni nieskończoną przestrzeń, nieskończone krainy, nieskończony gąszcz, nieskończoną możliwość istnienia niezliczonych światów podobnych do naszego. Te, wykonując podobnie jak Ziemia ruchy koliste, były nazywane w starożytności eterami — [aethera], tj. gońcami, posłami, ambasadorami i zwiastunami wspaniałości Jedynego N a j wyższego, podziwiającymi w muzycznej harmonii porządek układu natury żywego zwierciadła nieskończonego bóstwa. Nazwa aethera, skutkiem ślepej ignorancji została im odebrana i nadana pewnym kwintesencjom, do których jakby licznymi gwoździami przytwierdzone zostały te świeczniki i latarnie. Gońce owi mają swe własne, wewnętrzne źródło ruchu, własną naturę, własną duszę, własną inteligencję, gdyż dla poruszenia tak ścisłych i wielkich machin płynne i lekkie powietrze nie jest dostateczne. Aby to wykonać, potrzebna by im była siła ciągnąca czy impulsywna lub coś podobnego, a nie dokona się to bez zetknięcia się co najmniej dwóch ciał, z których jedno skrajem swym popycha, a drugie jest popychane. Oczywiście wszystkie rzeczy poruszane w taki sposób odczuwają przyczynę swego ruchu albo przeciw, albo poza 143:

własną naturą; nazywam go gwałtownym albo co najmniej 'nienaturalnym. Jest więc odpowiednie dla wygody rzeczy, dla doskonałej przyczyny, aby ruch ten był naturalny z zasady wewnętrznej i własnego popędu, bez oporu. Odnosi się to do wszystkich p a ł , które poruszają się bez dostrzegalnego zetknięcia się z innym pobudzającym albo ciągnącym ciałem. Dlatego niewłaściwie rozumują ci, którzy mówią, że magnes przyciąga żelazo, bursztyn — słomkę, kreda — piórko, słońce — kwiat* heliotropu. Raczej w żelazie jest jakby zmysł (wzbudzony przez siłę duchową, którą wydaje z siebie magnes), przez który porusza się w kierunku magnesu, a słomka w kierunku bursztynu i w ogólności wszystko, co pragnie lub odczuwa brak czegoś, porusza się w kierunku upragnionego przedmiotu i zwraca się do niego w miarę swych możliwości, chcąc z nim być w tym samym miejscu. Jeżeli weźmiemy pod rozwagę, że żadne ciało nie zmienia miejsca na skutek przyczyny zewnętrznej, kiedy nie jest do tego przymuszone przez silniejsze zetknięcie, które pokonuje opór poruszonego ciała, to zrozumiemy, jak głupią i absurdalną fantazją jest chęć przekonania kogoś, że Księżyc porusza wody morskie 4 , wywo- , łując w ten sposób przypływ, że unosi wilgoć, zapładnia ryby, napełnia ostrygi oraz sprawia inne skutki. Księżyc jest symptomatem i oznaką tych wszystkich zjawisk, lecz nie ich przyczyną. Mówię: symptomatem i oznaką — ponieważ widzimy, że zjawiska te następują równocześnie z pewnym układem Księżyca, a inne, im przeciwne i odmienne, podczas odwrotnych układów; dzieje się to za sprawą porządku i zgodności zjawisk oraz praw zmienności, które są zgodne i odpowiednie do praw określających inne rzeczy. S m i t h : Z powodu nieświadomości tej różnicy wiele pism zawiera mnóstwo podobnych błędów i rozpowszechnia wiele dziwacznych filozofii. Nazywa się tam przyczynami rzeczy, które są oznakami, okolicznościami i przypadłościami. Jeden z tych nonsensów — bardzo rozpowszechniony — polega na tym, że prostopadłe i proste promienie uważane są za przyczynę większego ciepła, a krzywe i skośne — większego chłodu. Jest to wszelako tylko przypadłością Słońca, prawdziwa zaś przyczyna tkwi w tym, 144:

, "I

-

że raz Słońce działa na Ziemię dłużej, raz krócej. Odbity promień, prosty kąt, ostry albo rozwarty kąt, linia prostopadła, pochyła lub pozioma, większy lub mniejszy łuk, taki lub inny aspekt — są to okoliczności matematyczne, a nie przyczyny naturalne. Co innego są igraszki geometryczne, a co innego sprawdzanie według natury. Nie linie i kąty powodują, że ogień grzeje mniej lub więcej, lecz bliższe lub dalsze położenie, długi i krótki czas działania promieni. T e o f i l : Bardzo to dobrze zrozumieliście. Óto jak jedna prawda rozjaśnia drugą. Trzeba jednak wyprowadzić wniosek z naszego założenia. Gdyby te Wielkie ciała poruszały się na skutek siły zewnętrznej, a nie podążały do celu i upragnionego dobra, to byłyby poruszane gwałtownie i przypadkowo nawet wówczas, gdyby posiadały siłę, którą nazywamy -siłą bezwładności, gdyż zaprawdę prawdziwe nie stawiające oporu jest naturalne, a naturalne (czy chcemy, czy nie) jest' zasadą wewnętrzną, która sama z siebie porusza rzecz we właściwym kierunku. Inaczej mówiąc, zewnętrzna siła poruszająca nie może poruszyć bez oporu i nie tylko nie- będzie konieczna, lecz nawet zbyteczna. Jeżeli zaś uważacie, że taka przyczyna sprawcza jest konieczna, to oskarżcie ją o to, że jest niewystarczająca w swych skutkach i że używa szlachetnych sił poruszających do wprawiania w ruch mniej godnych ciał poruszanych. To samo twierdzą uczeni, uważający, że działania mrówek i pająków nie wynikają z ich własnej- roztropności i sztuki, lecz z nieomylnego ducha boskiego, który daje na przykład tym owadom bodźce, nazwane przyrodzonymi instynktami, i inne rzeczy oznaczone słowami bez sensu. Wszelako gdy zapytacie tych mędrców, czym jest ów instynkt, potrafią tylko odpowiedzieć, że jest to instynkt, albo wypowiedzą jakieś inne słowo, tak samo nieokreślone i głupie, jak ów instynkt, oznaczający zasadę pobudzającą najbardziej ogólną, zwykłą nazwą, aby już nie mówić o szóstym zmyśle, rozumie albo czystym intelekcie. P r u d e n c j u s z : Nimis arduae ąuestiones! [Zbyt zawiłe kwestie!] S m i t h : Dla tych, którzy nie chcą ich zrozumieć, lecz upor10 Pisma filozoficzne

145

czywie wierzą w fałsz. Ale powróćmy do naszej sprawy. Mógłbym dobrze odpowiedzieć tym, którzy ruch Ziemi uważają za rzecz trudną do przyjęcia, ponieważ jest ona ciałem tak wielkim, tak gęstym i tak ciężkim. Chciałbym jednak usłyszeć Waszą odpowiedź na te zagadnienia, gdyż widzę, że jesteście tak stanowczy w swych rozważaniach. P r u d e n c j u s z : Non talis mihi: [Mnie to nie oświeca]. S m i t h : Ponieważ jesteście kretem. T e o f i l : Odpowiedź polega na tym, że możecie to samo mówić o Księżycu, Słońcu i innych olbrzymich ciałach, a tak niezliczonych, że nasi przeciwnicy, chcą, aby szybko poruszały się wokoło Ziemi w niezmiernych obrotach. I uważają za wielką rzecz, żeby Ziemia obracała się w ciągu 24 godzin wokoło własnego ośrodka, a w przeciągu roku wokoło Słońca. Wiedzcie, że ani Ziemia, ani jakiekolwiek inne ciało nie jest lekkie lub ciężkie w znaczeniu absolutnym. Żadne ciało na swoim miejscu nie jest ani lekkie, ani ciężkie. Ale te różnice i jakości nie dotyczą głównych ciał i poszczególnych doskonałych jednostek Wszechświata, ale części, które są oddzielone od całości i znajdują się poza swym własnym kontynentem i są jakby drowne. Dążą tak samo naturalnie do miejsca swego przebywania, jak żelazo do magnesu, którego szuka w sposób nieokreślony, na dole lub na górze, albo na prawo, czy gdziekolwiek się znajduje bez różnicy lokalnej. Części Ziemi idą z powietrza ku nam, ponieważ tu znajduje się ich sfera. Gdyby jednak znajdowała się po przeciwnej stronie, odchodziłyby one od nas, kierując bieg do niej. Tak samo wody, tak samo ogień. Woda w swoim miejscu nie jest ciężka i nie obciąża tych wód, które znajdują się w głębinach morza. Ręce, głowa i inne członki ciała nie są ciężkie na własnym tułowiu i żadna rzecz utworzona przez naturę nie spełnia aktu gwałtu na swym naturalnym miejscu. Ciężar i lekkość nie są aktualnie właściwe rzeczom, które mają swoje miejsce i naturalny układ, ale znajdują się w rzeczach, które mają określony impet, z jakim dążą do odpowiedniego dla siebie miejsca. Dlatego absurdem jest nazywać jakiekolwiek ciało z matury ciężkim lub lekkim. Jakości te nie dotyczą rzeczy znajdującej się w swym 146:

naturalnym układzie,, lecz rzeczy, która jest poza tym układem. Nie dotyczą nigdy sfery, ale odnoszą się czasem do jej części, które nie są określone jakąś odległością lokalną według naszego patrzenia, ale zawsze kierują się do miejsca, w którym znajduje się ich własna sfera i ośrodek ich zachowania. Dlatego też, gdyby w środku Ziemi znajdował się inny gatunek ciała, części Ziemi z tego miejsca uniosłyby się w sposób naturalny, i gdyby znalazła się jakaś ognista iskra (mówiąc pospolitym językiem) nad wgłębieniem Księżyca, spadłaby ona na dół z taką szybkością, z jaką podnosi się w górę z wypukłości Ziemi. Tak samo woda w tej samej mierze schodzi do środka Ziemi, gdy jej na to zezwala przestrzeń, jak i od środka Ziemi wznosi się na jej powierzchnię. Podobnie powietrze bez różnicy miejsca porusza się z tą samą łatwością. A więc cóż znaczy ciężki i lekki? Czyż nie spostrzegamy, że płomień idzie na dół i w różne strony, żeby zapalić ciało zdatne do jego podsycenia i zachowania? Każda naturalna rzecz jest najłatwiejsza, a każde naturalne miejsce i ruch są najbardziej odpowiednie. Z tą łatwością, z jaką rzeczy, które się z natury nie poruszają, są przytwierdzone do swego miejsca, inne poruszające się z natury dążą przez swoje przestrzenie; tak samo jak dla jednych ruch byłby aktem gwałtu, przeciwnym .naturze, tak dla ciał będących w ruchu — ustalenie • w miejscu. A więc gdyby dla Ziemi było naturalne trwać nieruchomo, to ruch jej byłby gwałtem, przeciwnym naturze i trudnym. Ale kto to wykrył? Kto tego dowiódł? Ogólne nieuctwo, brak sensu i rozumu. S m i t h : Dobrze to pojąłem, że Ziemia na swoim miejscu nie jest cięższa niż Słońce na swoim i człony najważniejszych ciał (jak wody) w swoich sferach, a gdyby zostały usunięte z jakiego miejsca, położenia i kierunku, poruszałyby się ku nim. Dlatego też z naszego punktu widzenia możemy je w równym stopniu nazwać ciężkimi, jak lekkimi — ciężkimi i lekkimi, jak obojętnymi. Jak widzimy w kometach i innych światłach, które niekiedy ślą ogień od płonących ciał na miejsca przeciwległe, dlatego też nazwane zostały wichrzastymi, niekiedy ślą one ogień ku nam — io*

147

stąd nazywano je brodatymi, czasami w przeciwnym kierunku, wówczas nazywają się ogoniaste. Powietrze, które jest ogólnym kontynentem i firmamentem cial sferycznych, wydostaje się z każdego miejsca, wszędzie wchodzi, wszystko przenika, wszędzie się rozprzestrzenia. Dlatego też próżny jest wysuwany przez przeciwników argument o nieruchomości Ziemi dlatego, że Ziemia jest ciałem ciężkim, gęstym i zimnym. T e o f i l : Chwała Bogu, że widzę Was tak pojętnym, oszczędziliście mi zbytniego zmęczenia, zrozumieliście dobrze zasadę, według której możecie odpowiedzieć na najbardziej uparte argumenty wulgarnych filozofów i doszliście do licznych, głębokich rozważań o zagadnieniach przyrody. S m i t h : Zanim przejdziemy do innych zagadnień, chciałbym wiedzieć, dlaczego mówimy, iż Słońce jest elementem prawdziwym ognia i pierwszym ciepłem oraz że jest ono przytwierdzone w środku wędrujących ciał, do których zaliczamy również Ziemię? Wydaje mi się prawdopodobniejsze, że to ciało się porusza, a nie inne, co możemy dostrzec naszymi zmysłami. T e o f i l : Powiedzcie przyczynę. S m i t h : Części Ziemi 5 , gdziekolwiek byłyby utrzymywane bądź w sposób naturalny, bądź też gwałtem, nie poruszają się. Tak też części wód poza morzami, rzeki i inne głębokie zbiorniki wodne stoją na swoim miejscu. A te części ognia, jeżeli nie mają możliwości wzniesienia się do góry, jak gdyby były zatrzymywane przez sklepienia pieców, rozprzestrzeniają się, krążą i nie ma sposobu ich zatrzymania. Jeżeli więc chcemy mieć jakikolwiek argument godny zaufania co do części, to ruch raczej przystoi Słońcu i elementom ognia niż Ziemi. T e o f i l : Na to odpowiem, po pierwsze: na podstawie tegd można by przypuszczać, że Słońce porusza się dookoła własnego centrum, ale nie wokoło innego środka. Przecież do tego wystarczy, żeby wszystkie okoliczne ciała poruszały się dookoła niego, gdyż jest im ono potrzebne, a być może i Słońce mogłoby ich pragnąć. Po wtóre, należy wziąć pod uwagę, że element ognia^ jest podmiotem pierwszego żaru i jest tak samo gęsty i niejednakowy w szczegółach i członkach, jak Ziemia. Lecz to, co wi148:

'

"

\ '

. \

dzimy, że się porusza w ten sposób, to jest rozpalone powietrze, które nazywamy płomieniem, podobnie jak to samo powietrze zmienione przez zimno Ziemi nazywa się parą. S m i t h : I dlatego wydaje mi się, że mam sposób potwierdzenia tego, co mówię. Bo para porusza się powoli i leniwie, płomień zaś i wyziewy nadzwyczajnie szybko. Lecz to, co jest bardziej podobne do ognia, wydaje się o wiele ruchliwsze niż powietrze, które jest więcej podobne do Ziemi. ( T e o f i l : Przyczyna leży w tym, że ogień gwałtowniej usiłuje uciec z takiego regionu, który bardziej jest zbliżony do ciała przeciwnej jakości. Tak samo jak woda albo para, gdyby się znalazła w regionie ognia albo w podobnym miejscu, uciekałaby rychlej niż wyziewy, które mają coś wspólnego z ogniem i więcej z nim pokrewnych cech niż przeciwieństw i różnic. Wystarczy się tego trzymać, gdyż nie znajduję nic określonego w poglądzie Nolańczyka o ruchu czy też bezruchu Słońca. A więc ruch widziany w płomieniu, zatrzymanym i mieszczącym się w sklepieniach pieca, pqchodzi stąd, że siła ognia, chcącego powiększyć objętość i nasycić się, ściga, zapala, zmienia i przetwarza parujące powietrze, ono zaś cofa się i ucieka od wroga swego istnienia i od rozkładu. S m i t h : Mówicie o parującym powietrzu. A co sądzicie o powietrzu czystym i zwykłym? T e o f i l : Nie jest ono w większym stopniu podmiotem gorąca niż zimna; nie jest bardziej zdolne do wchłaniania wilgoci, kiedy przejęte jest zimnem, niż parą i wyziewami, kiedy woda jest ogarnięta gorącem. S m i t h : Ponieważ w przyrodzie nic nie istnieje bez opatrzności i ostatecznej przyczyny, chciałbym znów dowiedzieć się od Was, gdyż przez to, co mówicie, można te sprawy doskonale zro-, w zumieć, jaka jest przyczyna miejscowego ruchu Ziemi. T e o f i l : Przyczyną takiego ruchu jest odnowienie i odrodzenie tego ciała, które zgodnie z tą samą zasadą nie może być wieczne, podobnie jak rzeczy, które nie mogą być wieczne pod względem liczby (aby użyć ogólnie znanych określeń), stają się wieczne pod względem gatunku 6 . Substancje, które nie mogą być 149:

wieczne pod tą samą postacią, wciąż zmieniają oblicze. Ponieważ materia i substancja rzeczy są niezniszczalne, na skutęk tego wszystkie części mogą przyjąć wszelkie formy w tym celu, aby każdą częścią, zależnie od tego, do czego każda z nich jest zdolna, stawały się wszystkim, były wszystkim, jeżeli nie w jednym i tym samym czasie i momencie wieczności, to przynajmniej w różnych czasach kolejno i zmiennie. Materia jako całość może być zdolna do przyjęcia Wszystkich form razem, ale te wszystkie części razem niękonieęzriie mogą być zdolne do przyjęcia wszystkich form materii. Cała masa, z której składa się ten glob, ta gwiazda, nie podlega śmierci ani rozkładowi, ponieważ całość natury nie'może ulec unicestwieniu. Dlatego od czasu do czasu, w pewnym porządku, odnawia się, zmieniając, przemieniając i wymieniając wszystkie swe części. To musi się dziać w pewnej kolejności, tak że każda część zajmuje miejsce wszystkich innych. W przeciwnym bowiem wypadku te ciała, które rozkładają się, w rzeczywistości rozłożyłyby się, jak to się dzieje z nami, poszczególnymi i mniejszymi tworami. Ale o nich (jak sądzi Platon w swoim dialogu Timaios i jak my jeszcze sądzimy) powiedziała pierwsza zasada świata: „Jesteście zniszczalni, ale nie będziecie zni- _ szczeni" 7. Zdarza się więc, że nie ma części ani w centrum, ani we wnętrzu gwiazdy, która nie znalazłaby się na obwodzie lub poza nim, nie ma też części zewnętrznej i odkrytej, która nie sta- . łaby się czasem wewnętrzną i ukrytą. I doświadczenie codzienne wskazuje, że niektóre rzeczy zostają przyjęte przez łono i wnętrz-, ności Ziemi, inne zaś wyrzucone na zewnątrz. My sami i rzeczy nasze chodzimy i przychodzimy, przemijamy i wracamy; nie ma rzeczy obcej, która nie stałaby się naszą, i przeciwnie. I nie ma rzeczy, z której i my jesteśmy, żeby nie stała się czasem nie naszą, tak jak nie ma rzeczy, która jest naszą, a z której czasem nie mielibyśmy się stać, jeżeli fest jedna materia rzeczy: w jednym ro-^ dzaju; jeżeli są dwie materie: w dwóch rodzajach. Na razie jeszcze nie określam, czy substancja i materia, którą nazywamy duchową, zmienia się w tę, którą zowiemy cielesną i na odwrót, czy też nie. W ten sposób wszystkie rzeczy w swoim rodzaju mają wszelkie odmiany panowania i niewoli, szczęścia i nieszczęścia,

\

stanu, który nazywamy życiem, i'tego, który nazywamy śmiercią, światła i mroku, dobra i zła. I nie ma rzeczy, która by z natury była wiecziia, z wyjątkiem substancji, która jest materią; ale i ona niemniej musi podlegać ciągłej przemianie. O substancji ponadsubstancjalnej nie mówię teraz: wracam do szczególowego rozpatrzenia tego wielkiego indywiduum, które jest naszą stałą karmicielką i matką, o które pytaliście, dlaczego znajduje się w miejscowym ruchu. Twierdzę, że przyczyną ruchu miejscowego, zarówno całości, jak i każdej części, jest cel zmiany nie tylko pó to, aby wszystko znajdowało się wszędzie, ale jeszcze i dlatego, żeby w ten sposób wszystko miało wszystkie układy i formy, gdyż ruch miejscowy słusznie uważany jest za początek wszelakiej zmiany i formy, tak że bez niego nie byłoby niczego innego. Arystoteles mógł dostrzegać zmiany według rozmieszczenia i jakości, które występują we wszystkich częściach Ziemi, ale nie rozumiał tego, że_podstawą tych zmian jest ruch miejscowy. Jednak przy końcu >pierwszej księgi swego dzieła O meteorach przemawia jak prorok i wieszcz („jak ktoś, kto przepowiada i odgaduje"). Nie rozumiejąc czasami samego siebie, jakby kulejąc, zawsze łącząc niektóre błędy z boskim zapędem, mówi po większej części i w tym, co najważniejsze, prawdę. Wyłóżmy to, o czym sądzi prawidłowo i co godne rozpatrywania, a następnie wytłumaczmy przyczyny, których on nie mógł poznać. „Nie zawsze — powiada — te same miejsca Ziemi pozostają wilgotne lub suche, ale zmieniają się według powstawania i wysychania rzek. To, co było i jest obecnie morzem, nie zawsze było i będzie morzem; to, co będzie i było ziemią, nie jest i nie zawsze było ziemią, lecz należy przypuszczać, że przy pewnych przeobrażeniach w określonym kole i porządku, tam, gdzie jest jedno, będzie drugie, a gdzie jest drugie, będzie pierwsze". I jeżeli zapytacie Arystotelesa o. zasadę i przyczynę tego, odpowie: „Wnętrzności Ziemi, jak i ciała roślin i zwierząt, doskonalą się, a potem starzeją. Ale jest różnica między Ziemią a innymi wspomnianymi ciałami. Przecież owe ciała we wszystkich częściach ulegają postępowi, a potem ubytkowi albo (jak on to ną? żywa) bytowi i starzeniu się. Na Ziemi natomiast dzieje się to 151:

stopniowo, część za częścią, z następstwem zimna i ciepła, które wywołują zwiększanie i zmniejszanie w zależności od Słońca i obrotu, dzięki czemu części Ziemi przybierają różną'budowę i właściwości. Stąd- to miejsca wilgotne w pewnym czasie stają się bardziej mokre, potem znów wysychają i starzeją się, inne zaś powracają do życia i w pewnych częściach nawadniają się. Dlatego spostrzegamy, że źródła znikają, rzeki z małych stają się wielkie, to znów z wielkich stają się małe, w końcu wysychają. A ponieważ rzeki zmniejszają się, w konsekwencji znikają stawy i zmieniają się morza. Wobec tego, że odbywa się to na całej Ziemi ustawicznie i w bardzo długich okresach czasu, z wielką trudnością można o tym sądzić na zasadzie obserwacji dokonanych za naszego życia i za życia naszych ojców. Mijają wieki i- ginie pamięć wszystkich pokoleń, następują olbrzymie zniszczenia i przemiany na skutek klęsk i spustoszeń, wojen, zarazy, powodzi, zmiany języków i pisma, wędrówki ludów i wyjałowienia okolic, tak że po upływie tak długich, różnorodnych i niespokojnych wieków z trudnością można sobie wyobrazić te rzeczy od początku do końca". Takie wielkie przemiany widać wyraźnie w starożytnym Egipcie, w portach Nilu, które wszystkie (z wyjątkiem przylądka Kanope) ,są dziełem rąk ludzkich, w budowach Memfisu, gdzie' niżej położone części zaludnione zostały później niż wyżej położone, a także w Argos i Mikenach, z których pierwsze w czasach Troi było błotnistą i mało zaludnioną miejscowością, a Mikeny żyzne i bardzo zaludnione. W naszych zaś czasach, odwrotnie: Mikeny cierpią z powodu suszy, Argos natomiast stało się umiarkowane i dość żyzne. Więc to, co dotyczy tych małych miejscowości, możemy przypuszczać o całych wielkich regionach. Liczne miejsca, przedtem pokryte wodą, stały się lądem, a wiele innych okolic zalało morze. Widzimy, że takie przemiany odbywają się powoli, 0 czym mówiliśmy już i co widać jako korozję najwyższych 1 najbardziej oddalonych od morza gór, które ukazują jak gdyby świeże ślady rozszalałych fal. Potwierdza to także historia męczennika Feliksa z Noli, w której czytamy, że w jego czasach (około tysiąca lat temu) morze leżało blisko murów miasta, gdzie 152

\

-

znajduje się świątynia, która zachowała nazwę Porto (port), chociaż obecnie znajduje się ono w odległości 12 tysięcy kroków od tej świątyni. A czyż nie obserwujemy tego w całej Prowansji? Czyż rozsiane po polach kamienie nie świadczą o czasach, kiedy je poruszały fale? A czy temperatura Francji nie wykazuje nam wielkich zmian od czasów Juliusza Cezara? W owym czasie nie było tam miejscowości, gdzie można by było hodować winną latorośl. A teraz Francja rozsyła takie same wyborne wina, jak i inne kraje, a winobranie odbywa się również w najbardziej północnych częściach tego kraju. Dopiero co w tym roku jadłem winogrona z ogrodów Londynu, co prawda mniej smaczne niż najlichsze francuskie, nigdy jednak do tej pory, jak twierdzą, nie rosły one na ziemi angielskiej. Z tego wynika, że Morze Śródziemne, czyniąc Francję i część Włoch bardziej suchymi i cieplejszymi, co stwierdziłem na własne oczy, przesuwa się, nachylając w kierunku konstelacji Wagi; z tego na podstawie coraz większego ocieplenia klimatu Francji i Włoch oraz złagodzenia klimatu Brytanii winniśmy wywnioskować, że ogólnie zmieniły się stosunki w tych okolicach przez' złagodzenie klimatu w kierunku bieguna północnego. Zapytajcie Arystotelesa, dlaczego tak się dzieje. Odpowie Wam: z powodu Słońca i ruchu okrężnego. Nie tyle jasna i uzasadniona, ile boska, wzniosła i w najwyższym stopniu prawdziwa odpowiedź. Ale jak? Czy jako filozof? Nie, raczej powiedział to w sposób wieszczy albo też jak człowiek, który rozumie, lecz nie śmie tego powiedzieć; jak ten, który widzi i nie wierzy temu co widzi, a jeżeli nawet wierzy, to waha się tak twierdzić, obawiając się, że zażądają od niego dowodów, których jeszcze nie posiada. Wypowiada się więc w taki sposób, że zamyka usta temu, kto chciałby wiedzieć więcej. A może to sposób wyrażania się przejęty od dawniejszych filozofów? Twierdzi więc, że ciepło, zimno, suchość_i wilgotność powiększają się i ubywają we wszystkich częściach świata, gdzie wszystko się odnawia, trwa, starzeje i zmniejsza, a chcąc wskazać przyczyny tego, mówi: propter solem et circumlationem [od Słońca i ruchu okrężnego], Ale dlaczego nie mówi: propter solis circum153

lationem? [od ruchu okrężnego Słońca?] Ponieważ określił on, i wszyscy filozofowie owych czasów i jego poglądów, że ruch Słońca nie może sprawiać tych zmian dlatego, że w miarę jak ekliptyka odchyla się od równika, Słońce wiecznie obraca się między dwoma punktami zwrotnika i dlatego też niemożliwe jest, żeby ta lub inna część Ziemi była ogrzana, a strefy i klimaty pozostawały w tym samym stanie. Dlaczego nie mówi: z powodu krążenia innych planet? Dlatego, że zostało już ustalone, iż wszystkie (z małymi wyjątkami) poruszają się tylko w granicach szerokości zodiaku, zwanego utorowaną drogą wędrujących gwiazd. Dlaczego nie powiedział: przez krążenie pierwszej siły napędowej? Dlatego, że nie znał żadnego innego ruchu prócz dziennego i w owym czasie miał pewne podejrzenia, że istnieje ruch opóźniający, podobny do ruchu planet. Dlaczego nie mówi: z. powodu krążenia nieba? Ponieważ nie potrafił wyjaśnić, w jaki sposób i jakie ono może być. Dlaczego nie mówi: z powodu krążenia Ziemi? Dlatego, że z góry założył zasadę, że Ziemia jest nieruchoma. Dlaczego więc Arystoteles tak mówił? Ponieważ był zmuszony przez prawdę, która objawia się działaniami natury. Należy zatem przyjąć, że pochodzi to od Słońca i ruchu. Mówię od Słońca, gdyż ono jedynie rozlewa i przekazuje siłę życiową. Prócz tego także od ruchu, ponieważ gdyby nie było ruchu Słońca do drugich ciał i ruchu innych ciał do Słońca, to jak mogłoby Słońce odbierać to, czego nie ma, lub dawać to, co ma samo? A zatem konieczne jest, żeby był ruch, i to tego rodzaju, by nie był częściowy, ale taki, żeby stał się przyczyną odnowienia pewnych części i dążył do nadania ruchu innym czę- ^ ściom, które mając ten sam charakter i naturę, posiadają tę samą bierną siłę, jakiej winna odpowiadać siła czynna, jeżeli przy- ( roda ma być sprawiedliwa. Ale znajdujemy znacznie mniej podstaw do- twierdzenia, że Słońce i całe skupisko gwiazd porusza się dokoła naszego globu, niż przeciwnie, że Ziemia winna obracać się w stosunku do Wszechświata, czyniąc obrót roczny wokoło Słońca, a także wykonywać inne ruchy, połączone z pewnymi prawidłowymi szeregami zmian, obracać się i nachylać wszystkimi stronami do 154:

\

Słońca jako do żywego źródła ognia. Nie ma żadnej racji, żeby niezliczone gwiazdy, które są niezliczonymi światami, większymi nawet niż ten, bez celu i gwałtownej przyczyny miały taki przymusowy związek jedynie z naszym światem. Nie ma podstawy twierdzić, że głównie Ziemia zmusza do mówienia o wahaniu biegunów, o kołysaniu osi świata, o ruszaniu się zawiasów Wszechświata. Nie ma racji, by tak liczne, największe, najpiękniejsze światy, jakie tylko mogą być, miały wykonywać ruchy wahadłowe, obrotowe, przekręcać się, wyprostowywać i czyniąc tym na przekór naturze, przemieszczać się dlatego tylko, żeby Ziemia (jak to mogą wykazać subtelni optycy i geometrzy) tak niewłaściwie mogła zająć środek, jako jedyne ciężkie i zimne ciało. A przecież nie można udowodnić, że różni się ona od każdego innego ciała świecącego na niebie zarówno pod względem substancji i materii, jak i co do swego położenia. Przecież jeżeli wokoło danego ciała może krążyć powietrze, w którym to ciało jest utwierdzone, to i inne ciała niebieskie mogą być ustalone przez to, które je otacza. Jeżeli one same z siebie, jakby dzięki własnemu umysłowi i naturze, potrafią, dzieląc powietrze, krążyć wokoło pewnego ośrodka, to i Ziemia może to robić niegorzej od nich. S in i t h : Pozwolicie, że na razie będziemy ten punkt uważali za przesłankę. Osobiście uważam za zupełnie pewne, że raczej należy przyjąć ruch Ziemi niż uważać ją za coś w rodzaju lampy przytwierdzonej lub zawieszonej. Ale nawet dla tych, którzy tego nie rozumieją, lepiej jest teraz "wziąć to jako główny temat naszego roztrząsania aniżeli mówić o tym mimochodem przy rozpatrywaniu innych zagadnień. Dlatego też, jeżeli zechcecie uczynić mi przyjemność, proszę o ściślejsze określenie ruchów naszego globu. T e o f i l : Bardzo chętnie to uczynię, gdyż ostatnia dygresja Wasza zmusiła mnie do odłożenia na pewien czas wniosku, który pragnąłem wysnuć, gdzie miałem zamiar dowieść konieczności tego, że wszystkie części ziemi winny kolejno brać udział we wszystkich aspektach i związkach Słońca, stając się podmiotem wszelkich stosunków i zwykłych procesów 8. '

155

A więc w tym celu- jest rzeczą właściwą i konieczną, by ruch Ziemi odbywał się w taki sposób, żeby dzięki pewnym przemianom tam, gdzie było morze, powstawał ląd, i na odwrót; by to, co jest gorące, stało się zimne, i na odwrót; by to, co jest zdatne do zamieszkania i umiarkowane, stawało się mniej odpowiednie do zamieszkiwania, mniej umiarkowane, i na odwrót; żeby każda część otrzymała takie samo położenie w stosunku do Słońca, z jakiego korzystają pozostałe; żeby każda część mogła uczestniczyć we wszelkim życiu, powstawaniu życia i szczęściu. Pierwsze, co jest niezbędne dla życia naszego globu i wszystkiego, co na nim się znajduje, to dać mu jakby oddech i wdech przez ciepło dnia i zimno, światło i ciemność w ciągirdwudziestu czterech godzin równych czasowi obrotu Ziemi wokoło własnego środka, wystawiając na Słońce, o ile możności, całą swą powierzchnię. Po drugie: dla regeneracji rzeczy, żyjących na jej powierzchni i ulegających rózkładowi, okrąża ona swoim centrum jasne ciało Słońca w ciągu trzystu sześćdziesięciu pięciu i około jednej czwartej dnia, kiedy w czterech punktach ekliptyki określa narodziny, młodość, dojrzałość i upadek rzeczy. Po trzecie: dla odnowienia stuleci Ziemia uczestniczy jeszcze w jednym ruchu, dzięki któremu ten stosunek górnej półkuli do Wszechświata zmienia się w ten sposób, że zajmuje ona miejsce dolnej półkuli, ta zaś przechodzi na miejsce górnej. Po czwarte 9 : wraz ze zmianą obrotów i układu Ziemi otrzymuje ona z konieczności ruch, dzięki któremu położenie wierzchołka Ziemi w stosunku do bieguna północnego zmienia się na poło- ł żenie, które zajmuje przeciwległy wierzchołek w stosunku do bieguna południowego. Pierwszy ruch mierzy się od punktu zrównania dnia z nocą na Ziemi do czasu jej powrotu do tego punktu albo blisko tego punktu. Drugi ruch mierzy się od urojonego punktu ekliptyki (jaką jest droga Ziemi wokoło Słońca) aż do powrotu Ziemi do tego samego albo bardzo przybliżonego położenia. Trzeci ruch mierzy się położeniem, które zajmuje linia pół156:

kuli ziemskiej, przechodząca przęz horyzont wraz z jego różnicami we Wszechświecie, do czasu, dopóki poprzednia albo odpowiadająca jej linia nie powróci do tego samego położenia. Czwarty ruch mierzymy postępem punktu polarnego Ziemi, który za pomocą prostej z jakiegokolwiek południka, przechodząc przez drugi biegun, zwraca się do tegoż albo obok tego wyglądu, gdzie znajdował się poprzedpio. I przy rozpatrywaniu tego należy mieć na względzie, że chociaż mówimy o istnieniu czterech ruchów, to jednak wszystkie one uczestniczą w jednym, złożonym ruchu. I miejcie to na względzie, że z tych czterech ruchów pierwszy pochodzi stąd, iż w ciągu naturalnego dnia wszystko obraca się wokoło Ziemi albo, jak to mówią, wokoło biegunów Ziemi. Drugi ruch pochodzi ze zjawiska, iż Słońce w ciągu roku przebywa cały krąg zodiaku, robiąc każdego dnia, według Ptolemeusza w trzeciej księdze Almagesta10: 59 minut; 8 sekund, 17 tercji, 13 kwart, 12 kwint, 31 sekst; według Alfonsa 11 : 59 minut, 8 sekund, 11 tercji, 37 kwart, 19 kwint, 13 sekst, 56 septim; według Kopernika: 59 minut, 8 sekund, 11 tercji. Trzeci ruch pochodzi stąd, że wydaje się, jakoby ósma sfera według porządku znaków zodiaku posuwała się na spotkanie ruchu dziennego nad biegunami zodiaku tak powoli, iż w ciągu dwustu lat nie przechodzi więcej jak 1 stopień i 28 minut, przebywając w ten sposób krąg w czterdzieści dziewięć tysięcy lat, a zasad tego ruchu doszukujemy się w dziewiątej sferze. Czwarty ruch powstaje z wahań, posuwania się i cofania, które, jak uważają, wywołane są ruchem ósmej sfery ponad dwoma równymi kręgami, które wyobrażają sobie jako umieszczone we wklęsłości dziewiątej sfery nad punktem początkowym konstelacji Barana i Wagi na zodiaku. Wyprowadzają ten ruch stąd, iż uważają za konieczne 41 a ekliptyki ósmej sfery, by przecinała równik nie zawsze w tym samym punkcie, czasami na głowie Barana, a czasami poza nią, po tej lub innej stronie ekliptyki. Z tego wnioskują, że największe odchylenia zodiaku nie są zawsze uważane za jednakowe. Stąd nieodzownie wynika, że punkty zrównania dnia z nocą i przesilenia słonecznego ciągle 157:

\ się zmieniają, jak to w rzeczywistości jest obserwowane od najdawniejszych czasów. " ; Zważcie, że choćiaż mówimy o istnieniu czterech ruchów, jednakowoż należy zaznaczyć, że wszystkie one uczestniczą w jednym złożonym. Po wtóre, chociaż nazywamy te ruchy okrężnymi, jednak żaden z nich nie jest naprawdę okrężny. Po trzecie, chociaż wielu trudzi się nad znalezieniem prawdziwej reguły takich ruchów, zarówno oni, jak i ci, którzy nastąpią po nich i obarczą się taką samą pracą, nadaremnie będą się trudzić, ponieważ żaden z tych ruchów nie jest prawidłowy, nadający się do ujęcia geometrycznego. A więc są cztery ruchy (mówię o różnicach położenia Ziemi) i nie powinno być ich ani mniej, ani więcej. Z nich każdy, z konieczności nieregularny, czyni inne także nieregularnymi, co chcę wytłumaczyć na podstawie kuli wyrzuconej w powietrze. Po pierwsze, kula ta porusza się razem ze swoim środkiem z punktu A do punktu B. Po wtóre, podczas gdy porusza się z góry na dół lub z dołu w górę, obraca się dookoła własnego centrum, przesuwając punkt I na miejsce punktu K, a punkt K na miejsce punktu I. Po trzecie, obracając się powoli, posuwając naprzód po swej drodze i przyśpieszając obrót lub też tracąc szybkość i zwalniając ruch (jak to dzieje się z kulą, która unosząc się do góry, po początkowym szybkim poruszaniu się zaczyna później poruszać się wolniej i na odwrót, wracając na dół i w średniej proporcji na środku odległości, według których wznosi się lub opada) — przesunie na to położenie, które zajmuje pierwsza połowa okręgu, oznaczona cyframi 1, 2, 3, 4, drugą połowę okręgu, oznaczonego cyframi 5, 6, 7, 8. Po czwarte, ponieważ ten obrót nie jest prosty, gdyż nie jest jak koło u wozu, które biegnie siłą kręgu, gdzie włączony jest moment ciężkości, ale idzie krzywo, tak jak to się dzieje z kulą, która łatwo może się pochylać na wszyst158

kie strony, a punkty I i K nie z^Wsze obracają się po tej samej prostej i dlatego jest koniecznej żeby się to działo szybko lub wolno, z przerwami czy też stopniowo, póki nie zostanie wykonany ruch, dzięki któremu punkt O znajdzie się tam, gdzie był punkt V i na odwrót. Z tych ruchów jeden nieregularny wystarcza, żeby uczynić nieregularnymi pozostałe; jeden ruch nieznany czyni nieznanymi pozostałe. Istnieje wszelako pewien porządek, w którym ruchy mniej lub więcej zbliżają się albo oddalają od regularności. Dlatego też w tej różnicy ruchów bardziej regularny albo "najbliższy regularnego jest ruch centrum. Zbliżony do niego jest ruch wokoło centrum po średnicy, szybszy. Trzeci jest ten, który z nieregularnością drugiego (polegającą na przyśpieszeniu lub opóźnieniu) powoli zmienia cały wygląd tej półkuli. Ostatni-, najbardziej nieregularny i nieokreślony, jest ten, który zmienia boki i niekiedy zamiast iść naprzód, zawraca w tył, i z największą niestałością osiąga to, że zamienia miejsce jednego punktu na miejsce drugiego, który jest przeciwległy. Tak samo i Ziemia: po pierwsze, ma ona ruch swego centrum roczny, regularniej szy od wszystkich innych i bardziej od innych podobny do samego siebie; po wtóre, mniej regularny, codzienny; po trzecie, nieregularny, nazywany półkulistym, po czwarte, najbardziej nieregularny, to jest polarny lub koluralny 12. S m i t h : Chciałbym wiedzieć, jaki_ porządek i jaką regułę daje Nolańczyk dla poznania tych ruchów. P r u d e n c j u s z : Ecąuis erit modus? Novis usąue, et usąue semper indigebimus theoriis? [Czy znajdzie się na to jaki sposób? Czy do samego końca będą potrzebna nowe teorie?] T e o f i 1: Nie trzeba wątpić, Prudencjuszu, nic nie zostanie zniszczone z dobrego starego dziedzictwa. Wam, sir Smith, przyślę dialog Nolańczyka Purgatorio del'inferno [Czyściec piekła] 13 i ujrzycie tam owoc zbawienia. A Wy, Frullo, trzymajcie w tajemnicy nasze dyskusje i starajcie się, by nie doszły do uszu tych, kogośmy kąsali, igby nie ruszyli przeciw ńam i nie dali nam nowych sposobności do traktowania ich jeszcze surowiej i wychłostania jeszcze mocniej. Wy zaś, mistrzu Prudencjuszu, f

159

\ wysnujcie wniosek i epilog moralny naszego tetralogu, gdyż wywody spekulatywne w naszej Uczcie popielcowej są już skończone. P r u d e n c j u s z : Zaklinam cię, Nolańczyku, na nadzieję, jaką pokładasz w najwyższej i nieskończonej jedności, która daje ci życie i którą uwielbiasz, na wzniosłe bóstwa, które się tobą opiekują i które szanujesz, na twój boski geniusz, który cię broni i w który wierzysz, strzeż się towarzystwa podłych, nikczemnych, barbarzyńskich i niegodnych, byś nie zetknął się z taką wściekłością i z taką niesfornością, z jakimi miał do czynienia chyba tylko szyderca Momus 14 wśród bogów, a mizantrop Tymon 1 5 wśród ludzi. Pozostawaj długo u najznakomitszego i najwspaniałomyślniejszego pana de Mauvissiere (pod którego auspicjami zacząłeś ogłaszać tak wzniosłą filozofię). Może odnajdzie się zupełnie skuteczny środek, dzięki któremu gwiazdy i potężni bogowie doprowadzą cię do tej granicy, skąd będziesz mógł z oddali patrzeć na podobne nikczemności. A Wy, inni szlachetni panowie, przysięgnijcie na berło gromowładnego Jowisza, na słynną uprzejmość potomków Priama, na wielkoduszność senatu rzymskiego i ludu Kwirytów 16, na nektarową ucztę bogów ponad rozżarzonym niebem Etiopów, że gdy z woli losu zdarzy się Nolańczykowi po raz drugi okazać Wam tę przysługę, przyjemność czy łaskę, gdy zdarzy mu się przepędzić noc w Waszym domu, znajdziecie sposób obronienia go od podobnych spotkań. Jeżeli zaś będzie musiał wracać w ciemną noc do swego domu, to w przypadku, gdy nie zechcecie mu dać eskorty z pięćdziesięcioma lub stu pochodniami (których mu^ nie zbraknie, nawet gdy będzie kroczył śród jasnego dnia, gdyby mu przyszło umierać w rzymskokatolickiej ziemi) 17, dajcie mu przynajmniej jednego przewodnika z pochodnią. A gdyby i tó Wam się wydawało za wiele, pożyczcie mu latarnię ze świeczką łojową, żebyśmy mieli dostateczną podstawę do przekonania o jego szczęśliwym powrocie z Waszego domu, o czym na razie nie może być mowy. Zaklinam Was, doktorze Nundinio i Torquato, na pokarm ludożerców, na kamienne koryto cynika Anaksarcha 18, na ogrom160

węże Laokoona 19 i okropną ran

\

D i a l o g jp i ą t y 1 O jiiezauważaniu dafekich ruchów pisał Lukrecjusz, De rerum natura (ks. 2, -w. 308—332; ks. 4, w._379—468 i ks. 5, w 509—533). 2 Parmenides z Elei__ (ur. ok. 520 r. p. n. e.) — filozof grecki działający na terenie południowej Italii, czołowy przedstawiciel szkoły eleatów. Wydaje się, że idealistyczna doktryna eleatów odegrała w dziejach nauki rolę negatywną, ale Bruno dostrzegał w ich poglądach jakieś racjonalne jądro. 3 Melissos (V wiek p. n. e.) — uczeń Parmenidesa. i Nie tylko Bruno, ale również Galileusz trzymał się błędnego poglądu, jakoby Księżyc nie wpływał na ruch mórz. Por. Galileusz, Dialog o dwu najważniejszych układach świata... (Dzień czwarty, str. 448—484 i przypis na str. 534—535). 5 Por. przypis 26 na str. 171. 8 Był to pogląd awerroistów, odrzucających indywidualną nieśmiertelność duszy ludzkiej, ale przyjmujących nieśmiertelność jednej, powszechnej duszy całej ludzkości. 7 Por. Platona Timaios, str. 40: „Nieśmiertelni nie jesteście ani nierozkładalni w ogóle, ale nie ulegniecie rozkładowi..." 8 Również Galileusz mówi o „konieczności zmiennych położeń Słońca dla powstawania na Ziemi życia". Dialog..., str. 106. 8 Kopernik mówi tylko o trojakim ruchu Ziemi. Por. O obrotach..., rozdz. 11, str. 72—75. 10 Almagest — arabska nazwa głównego dzieła Ptolemeusza Wielka składnia matematyczna. 11 Mowa o .Alfonsie X, królu Kastylii, na którego polecenie astronomowie opracowali w ^ o k u 1252 Tablice astronomiczne. 12 Kolur — termin astronomiczny oznaczający wielkie koło przechodzące przez bieguny nieba. O kolurze pisze Galileusz, Dialog...,. str. 411—412. (Por. przypis na str. 532). 13 Czyściec piekła — Zaginiony dialog Giordana Bruna. 14 Momus — w mitologii greckiej uosobienie ludowego rozumu, nie cofającego się przed drwinami z bogów. Postać ta bardzo pociągała Giordana Bruna. Wspomina o niej w swej komedii Candelajo [Świecznik], akt 5, scena 19, nazywając Momusa „cenzorem dzieł Jowisza" i wkładając mu w usta własne najśmielsze myśli, a w późniejszym dialogu Spaccio de la bestia trionfante [Wygnanie tryumfującej bestii] czyni z Momusa główną postać 3 dialogu i wkłada mu w usta drwiny z religii chrześcijańskiej. 15 Tymon Ateńczyk — postać sławna z mizantropii (rozgoryczenia w stosunku do wszystkich ludzi). Pisali o nim: Arystofanes w Ptakach, Lukian z Samosaty w dialogach, a Szekspir uczynił go tytułową postacią jednego ze swych dramatów. W Kwirytami nazywano Rzymian pozostających w mieście w przeciwieństwie do tych, którzy znajdowali się w wojsku. 17:

17 Giordano Bruno" przewidywał; że gdy powróci do ojczyzny, zostanie (palony na stosie. —— 1 8 Anaksarch z/Abdery (żył około 340 roku p. n. e.) — uważany b y ł a „szczęśliwego" (stąd przydomek Eudajmonikos), a szczęście miał zawdzipaf całkowitej obojętności na wszystko. Ucznia swego,' Pirrona, nauczył tal doskonałej obojętności, że kiedy raz sam wpadł do bagna, Pirron odmówił m pomocy, twierdząc, że jegp nieszczęście jest mu całkowicie obojętne. "Wyratowawszy się, Anaksarch pochwalił swego ucznia. | 1® Laokoon — kapłan trojański. Za to, że odradzał Trojańczykom wprowadzania do miasta konia drewnianego, w którym byli ukryci Grecy. f„1»eo Danaos et dona ferentes..."), bogowie nieprzychylni Troi wysłali dwa węże, które go zadusiły wraz z 'synami. ,,•' 30 Tiberinus — rzymskie bóstwo rzeczne, personifikacja Tybru. , 21 PalifiunAr- sternik Eneasza, który, zasnąwszy, wpadł do morza. for. Biernata z Lublina, Dialog Palinura z Karonem (Wybór pism, Wrocław 1954). 22 Orfeusz — legendarny poeta grecki, rozszarpany przez kobiety trackie za to, że nimi wzgardził. 23 Diomedes — mityczny król Tracji, który podróżnych dawał na itr swoim koniom. Zwyciężył go Herakles i dał jego ciało do pożarcia jejo własnym koniom. 24 Semele — córka mitycznego króla Teb, Kadmusa. Prawdopodobnie chodzi tu nie o brata Semeli, lecz o siostrzeńca, Penteusza, „bogów potwartę", rozszarpanego przez bachantki. 25 Cefeusz — król Etiopów, mąż Kasjopei i ojciec Andromedy. 26 Erynie — boginie kary w mitologii greckiej. 27 Minerwa — rzymska bogini mądrości, utożsamiana z grecką Atejia, 28 Eskulap — legendarny lekarz, półbóg w mitologii greckiej. 29 Neptun — bóg morza. Symbolem jego władzy był trój|£ąS^ narifdiie służące ludom pierwotnym do łowienia ryb.

]7 Giordano Bruno" przewidywał; że gdy powróci do ojczyzny, zostanie spalony na stosie. —18 Anaksarch z f Ab dery (żył około 340 roku p. n. e.) — uważany był zń „szczęśliwego" (stąd przydomek Eudajmonikos), a szczęście miał zawdzięczać całkowitej obojętności na wszystko. Ucznia swego,' Pirrona, nauczył tak doskonałej obojętności, że kiedy raz sam wpadł do bagna, Pirron odmówił mu pomocy, twierdząc, że jegp nieszczęście jest mu całkowicie obojętne. Wyratowawszy się, Anaksarch pochwalił swego ucznia. | 1® Laokoon — kapłan trojański. Za to, że odradzał Trojańczykom wprowadzania do miasta konia drewnianego, w którym byli ukryci Grecy. („Timeo Danaos et dona ferentes..."), bogowie nieprzychylni Troi wysłali dwa węże, które go zadusiły wraz z synami. 20 Tiberinus — rzymskie bóstwo rzeczne, personifikacja Tybru. . 21 PaljfiutzA— sternik Eneasza, który, zasnąwszy, wpadł do morza. ( Por. Biernata z Lublina, Dialog Palinura z Karonem (Wybór pism, Wrocław 1954). 22 Orfeusz — legendarny poeta grecki, rozszarpany przez kobiety trackie za to, że nimi wzgardził. 23 Diomedes — mityczny król Tracji, który podróżnych dawał na żer swoim koniom. Zwyciężył go Herakles i dał jego ciało do pożarcia- jtgo własnym koniom. 24 Semele — córka mitycznego króla Teb, Kadmusa. Prawdopodobnie chodzi tu nie o brata Semeli, lecz o siostrzeńca, Penteusza, „bogów potwarcę", rozszarpanego przez bachantki. 2 5 Cefeusz — król Etiopów, mąż Kasjopei i ojciec Andromedy. 26 Erynie — boginie kary w mitologii greckiej. 27 Minerwa — rzymska bogini mądrości, utożsamiana z grecką Atejią. 2 8 Eskulap — legendarny lekarz, półbóg w mitologii greckiej. 2 ® Neptun — bóg morza. Symbolem jego władzy był t r ó ^ b ^ i narzędzie służące ludom pierwotnym do łowienia ryb.

w,

. Cv! */-. 'i

W ' \

te. 'i-J*

lN

II*

V/

G I O RD i!

r >. '

h* : I *A

O przyczynie początku i jedności

W

* ,*v pół]. ^ G e r v a s i o : ...to z tego nie tylko nie wynika, że potraficie wydawać sądy o filozofach, ale prócz tego nie przestajecie być najbardziej niezdarnym bydlęciem ze wszystkich, które mają podobieństwo ludzkie. Następnie, nic nie przeszkadza temu, kto włada zaledwie jednym'językiem i przy tym niedoskonałym, żeby był najmądrzejszym i najbardziej uczonym na całym świecie. Zważcie, co za korzyść przyniosło dwóch takich ludzi, jeden arcypedant francuski 7 , który napisał Szkolę sztuk wyzwolonych i Uwagi przeciwko Arystotelesowi, a drugi pomiot pedantyzmu, Włoch 8 , który zasmarował już tyle zeszytów swymi dyskusjami perypatetycznymi? Jak każdy łatwo dojrzy, pierwszy elokwentnie wykazuje, że nie jest zbyt mądry, drugi zaś, mówiąc zwyczajnie, wykazuje, że jest w nim wiele z bydlęcia i z osła. O pierwszym możemy jednak powiedzieć, że zrozumiał Arystotelesa, ale zrozumiał go źle, a gdyby go zrozumiał dobrze, to prawdopodobnie rozpocząłby przeciwko niemu zaszczytną wojnę, jak to uczynił arcyrozsądny Telesio z Cosenzy 9 . O drugim natomiast możemy powiedzieć, że nie zrozumiał go ani źle, ani dobrze, ale że go czytał i jeszcze raz odczytywał, szył i pruł, porównywał z tysiącami innych greckich autorów, przychylnych mu i wrogich, a w końcu dokonał olbrzymiej roboty, która nie tylko nie przyniosła pożytku, ale przysporzyła wielkiej szkody. Tak, że ten, kto pragnie zobaczyć, w jaką przepaść głupoty i dumnej próżności pogrąża ludzi zwyęzaj pedantów, niechaj sobie obejrzy tę książ.231

kę, zanim utonie ona w zapomnieniu. Ale oto nadchodzą Teofil i Dicson. P o l i h i m n i o : Adeste felices, domini! [Witajcie, szczęśliwi panowie!] Wąsza obecność hamuje gniew mój, bym nie miotał piorunujących sentencji przeciwko pustym twierdzeniom tego gadatliwego hultaja. G e r v a s i o : Mnie zaś pozbawiacie przyjemności zabawiania się majestatem tego przewielebnego puhacza. D i c s o n : Wszystko się ułoży, tylko się nie swarzcie. G e r v a s i o : To wszystko mówię żartem, gdyż lubię pana magistra. P o l i h i m n i o : Ego quoque, quod irascor, non serio irascor, ąuia Geruasium non odi. [Ja również, jeżeli gniewam się, nie gniewam się poważnie, gdyż nie mam nienawiści do Gervasia]. * D i c s o n : A więc dobrze. Pozwólcie mi podyskutować z Teofilem. T e o f i l : Demokryt zatem i epikurejczycy, którzy za nic mają wszystko, co nie jest cielesne, w konsekwencji uważają, że jedynie materia jest substancją rzeczy oraz naturą boską, jak mówi pewien Arab zwany Awicebron 10 i wykazuje to w swojej książce zatytułowanej: Źródło życia. Wszyscy oni razem z cyrenaikami n , cynikami 12 i stoikami 13 uważają, że formy nie są niczym innym, jak pewnymi przypadłościowymi układami materii. Sam również byłem przez długi czas zwolennikiem tego poglądu jedynie dlatego, że podstawy ich twierdzeń bardziej odpowiadają naturze niż nauka Arystotelesa. Ale rozważywszy^ wszystko w sposób bardziej dojrzały, rozpatrzywszy więcej rzeczy, uważam, że w naturze należy uznać dwa rodzaje substancji: jedna — to forma, a druga — materia. Gdyż z konieczności musi być akt najbardziej substancjalny, w którym zawarta jest aktywna potencja wszystkiego, i jeszcze jedna potencja i podmiot, w którym mieści się bierna potencja wszystkiego. W pierwszej zawarta jest możność „robienia", w drugiej możność „bycia zrobionym". D i c s o n : Oczywiste jest dla każdego, kto dobrze myśli, że nie jest możliwe, aby pierwsza mogła zrobić wszystko, gdy.232

by nie istniało coś takiego, co może się stać wszystkim. Jak może dusza świata (mówię: każda forma), która jest niepodzielna, tworzyć figury bez podmiotu wymiarów i ilości, jakim jest materia? I jak może materia przybierać formę? Może sama z siebie? Oczywiście możemy twierdzić, że materia otrzymuje kształt sama z siebie, jeżeli chcemy uważać całe uformowane ciało powszechne za materię i nazywać je materią, tak jak żyjące stworzenia ze wszystkimi jego zdolnościami nazwalibyśmy materią, odróżniając je nie od formy, ale jedynie od przyczyny sprawczej. T e o f i l : Nikt Wam nie może przeszkodzić w używaniu nazwy materii według Waszego sposobu, tak samo jak u licznych szkół miała ona różnorodne znaczenie. Ale ten sposób rozpatrywania, o którym mówicie, jak sądzę, dobry byłby dla mechanika albo dla lekarza zajmującego się praktyką, jak i dla tego, kto wszystkie ciała dzieli na merkuriusz, sól i siarkę 14 . Takie twierdzenie nie tyle wykazuje boskie uzdolnienia lekarza, ile raczej największą głupotę tego, kto chciałby nazwać się filozofem. Zadanie bowiem filozofa polega nie na tym, żeby jedynie dojść do tego odróżnienia zasad, które otrzymuje się w sposób fizyczny przez rozdzielanie za pomocą własności ognia, ale także na takim rozróżnianiu zasad, dla którego nic materialnego nie jest przyczyną sprawczą, albowiem dusza,' której nie można oddzielić od siarki, merkuriusza' i soli, jest formalną zasadą nie podlegającą materii, ale zupełnym panem materii. Ta zasada leży poza zasięgiem działania chemików, których zasada rozdzielania ogranicza się do wymienionych trzech rzeczy; znają oni inny rodzaj duszy niż dusza świata, którą my musimy zdefiniować. D i c s o n : Mówicie doskonale i to rozważanie mnie zupełnie zadowoliło, gdyż widzę niektórych tak mało bystrych, że nie odróżniają absolutnie przyczyn naturalnych, zgodnie z całym ich istnieniem, tak jak są one rozpatrywane przez filozofów albo też brane w sposób ograniczony i przystosowany. Dla lekarza pierwszy sposób jest zbyteczny i nie przynoszący korzyści z punktu widzenia lekarskiego, drugi zaś dla filozofów zbyt szczupły i ciasny, o ile są filozofami. T e o f i l : Dotknęliście tego punktu, z powodu którego Para.233

celsus zajmujący się filozofią medyczną zasługuje na pochwałę, a Galenus uprawiający medycynę filozoficzną na naganę za to, że stworzył tak potworną miszkulancję i tkaninę tak splątaną, iż w końcu okazuje się niezbyt wybitnym lekarzem, a bardzo mętnym filozofem. Ale to winno być > powiedziane z pewnym zastrzeżeniem, gdyż nie miałem dość wolnego czasu, by zbadać tego uczonego ze wszystkich stron. G e r v a s i o : Z łaski swojej, Teofilu, najpierw zróbcie mi tę uprzejmość, ponieważ nie jestem zbyt biegły w filozofii, i wytłumaczcie, co rozumiecie przez nazwę „materia" i czym jest materia w rzeczach naturalnych? T e o f i l : Wszyscy ci, którzy pragną odróżnić materię i rozpatrywać ją samą w sobie bez formy, czynią analogie ze sztuką. Tak postępują pitagorejczycy, tak samo platonicy i perypatetycy. Rozpatrzcie jakiś rodzaj sztuki rzemieślniczej, np. ciesielstwo, które dla wszystkich swoich form i robót ma za podmiot drzewo: jak ślusarstwo — żelazo, krawiectwo — płótno. Wszystkie te sztuki wytwarzają z każdej sobie właściwej materii różne obrazy, porządki i figury, z których żaden nie jest jej właściwy i przyrodzony. Tak samo naturą, do której jest podobna sztuka, z konieczności musi mieć materię dla swoich działań, gdyż nie jest możliwe, żeby coś działało, co, chcąc zrobić jakąś rzecz, nie miałoby z czego, albo pragnąc coś stworzyć, nie miałoby czego. Istnieje więc gatunek podmiotu, z którego, którym i w którym natura dokonywa swego dzieła, swej pracy i otrzymuje od niej tak liczne formy, które przedstawiają wzrokowi patrzącego różnorodność gatunków. I podobnie jak drzewo samo z siebie nie ma żadnej sztucznej formy, ale może otrzymać wszystkie przez działanie cieśli, tak samo i materia, o której mówimy, sama z siebie i z natury swej nie ma żadnej naturalnej formy, ale może otrzymać wszystkie przez działanie czynnika aktywnego zasady natury. Ta naturalna materia nie może być tak sensytywną, jak. sztuczna materia, ponieważ materia w naturze nie posiada absolutnie żadnej formy, natomiast materia sztuki jest rzeczą już ukształtowaną przez naturę, ponieważ sztuka może wytwarzać jedynie na powierzchni rzeczy ukształtowanych przez naturę, 234'

jak drzewo, żelazo, kamień, wełna i inne podobne rzeczy. Natura zaś tworzy (by tak rzec) z samego środka swego podmiotu albo materii, która jest zupełnie bezkształtna. Dlatego wiele jest podmiotów sztuki, a jeden tylko podmiot natury. Te pierwsze, ukształtowane w sposób rozmaity przez naturę, są różne i różnorodne, a podmiot natury, nie będąc w żaden sposób" ukształtowany, jest zupełnie bez różnicy, biorąc pod uwagę, że wszelka różnica i różnorodność pochodzi od formy. G e r v a s i o : A więc rzeczy uformowane przez naturę są materią sztuki, a tylko rzecz bezkształtna jest materią natury. T e o f i l : Tak właśnie. G e r y a s i o : Czy możemy z taką samą jasnością, z jaką widzimy i poznajemy podmioty sztuki, poznać również podmioty natury? T e o f i l : Dość dobrze, ale przez inne zasady poznania, gdyż podobnie jak nie jednym i tym samym zmysłem poznajemy barwy i dźwięki, tak samo nie tym samym okiem widzimy podmiot sztuki i podmioty natury. G e r y a s i o : Chcecie powiedzieć, że pierwsze widzimy oczami zmysłowymi, a drugie okiem rozumu. T e o f i l : Dobrze. G e r y a s i o : Zechciejcie, proszę, wyjaśnić tę rację. T e o f i l : Bardzo chętnie. Ten sam stosunek i wzgląd, jakie ma forma sztuki do swej materii, w należnej proporcji ma również forma natury do swojej materii. A więc podobnie jak w szJtuce, w nieskończonym (gdyby to było możliwe) zmienianiu się form, pod tymi samymi formami' zawsze zachowuje się ta sama materia. Na przykład forma drzewa jest to forma pnia, potem forma belki, potem deski, potem ławy, stołka, ramki, grzebienia itd., ale drzewo zawsze pozostaje tym samym. Tak samo i w naturze: przy nieskończonych zmianach i następowaniu różnych form po sobie zawsze istnieje jedna i ta sama materia 15 . G e r y a s i o : Jak można by poprzeć to podobieństwo? T e o f i l : Czy nie widzicie, że to, co było nasieniem, staje się łodygą, a z tego, co było łodygą, robi się kłos, z kłosa — chleb, z chleba — sok żołądkowy, z niego — krew, z niej zaś — 235'

nasienie, z niego — embrion, z embrionu — człowiek, z człowieka — trup, z trupa — ziemia, z niej kamień albo inna rzecz i tak można dojść do wszystkich form natury. G e r v a s i o : Łatwo to można spostrzec; T e o f i l : A więc z konieczności istnieje jedna i ta sama rzecz, ragnione drzewa i owoce. D i c s o n : Żeby jednak dotrzeć do naszego celu, bądźcie łaskawi dokładniej wyłożyć naukę o tej zasadzie. T e o f i l : Tę zasadę nazwaną materią możemy rozpatrywać dwoma sposobami: po pierwsze jako potencję, po wtóre jako podmiot. Jeżeli rozpatrujemy ją jako potencję, nie ma rzeczy, w której nie mogłaby znaleźć się w pewien sposób i zgodnie z własnym znaczeniem. Pitagorejczycy, platonicy, stoicy i inni w tej samej mierze umieszczali ją w świecie rozumu, co i w świecie zmysłowym. My, rozumiejąc ją niezupełnie tak samo, jak oni, lecz w wyższym i szerszym sensie, w podobny sposób roztrząsamy o potencji, czyli możliwości.|Potęncja zwykle dzieli się na aktywną, za pomocą której może działać jej podmiot, i bierną, za pomocą której albo może istnieć, albo może coś otrzymywać, albo też może coś mieć, albo może być podmiotem czegoś działającego na nią w jakiś sposób. Nie rozpatrując w tym momencie zagadnienia czynnej potencji, twierdzę, że potencja mająca znaczenie bierne (chociaż nie jest ciągle bierna) może być rozpatrywana albo względnie, albo absolutnie. I w ten sposób nie ma rzeczy, o której można by powiedzieć, że ona istnieje, i o której nie można by powiedzieć, że może istnieć. I w takim stopniu rzecz owa odpowiada czynnej potencji, że jedna w ża*den sposób nie może być bez drugiej. Dlatego też jeżeli tylko dana jest potencja robienia, wytwarzania, tworzenia, zawsze jest również potencja do tego, aby być robionym, wytworzonym, tworzonym. Gdyż jedna potencja zakłada drugą; chcę przez to powiedzieć, że jeżeli dopuszczamy pierwszą, druga również staje się z konieczności dopuszczalną. Ta potencja nie utwierdza braku tego, do czego się odnosi, ale raczej potwierdza zdolność 245'

i skuteczność, a koniec końców, okazuje się jednym i tym samym i w gruncie rzeczy jedną i tą samą rzeczą, co i aktywna potencja. Dlatego też nie ma filozofa ani teologa, który by zawahał się przypisać ją pierwszej nadnaturalnej zasadzie. Gdyż a b s o - " lutna możliwość, dzięki której mogą istnieć rzeczy in actu, nie jest ani wcześniejsza od ich aktualności, ani też choć trochę późniejsza niż ona. Prócz tego możliwość istnienia dana została jednocześnie z rzeczywistym istnieniem, a nie wyprzedzała go, gdyż jeżeliby to, co może być, działało samo z siebie, istniałoby/ wcześniej, aniżeli zostało zrobione. A więę_kojiteiiiplujcię pierwszą i najlepszą zasadę, którą jest to wszystko, co może być, nawet ona nie byłaby wszystkim, gdyby nie mogła być wszystkim. W niej więc akt i potencja jest jednym i tym samym. Nie jest tak z innymi rzeczami, które w tej mierze, w jakiej są tym, czym mogą być, mogą również nie być, albo być innymi lub w inny sposób niż ten, w jaki istnieją, gdyż żadna rzecz nie jest tym wszystkim, czym może być. Człowiek jest tym, czym może być, ale nie może być wszystkim tym, czym może być. Kamień nie jest wszystkim tym, czym może być, gdyż nie jest wapnem, naczyniem, kurzem lub trawą. To, co jest wszystkim, czym może być, jest jednym, które zawiera w swym istnieniu wszelki byt. Jest ono tym wszystkim, co istnieje, co może być każdą inną rzeczą, która jest albo może być. Każda inna rzecz nie jest taka, dlatego potencja nie równa się aktowi, gdyż nie jest aktem absolutnym, lecz ograniczonym. Prócz tego potencja zawsze ograniczona jest do jednego, aktu, gdyż nigdy nie ma ona więcej aniżeli byt szczególny. I jeżeli jednak dopuszcza ona dowolną formę i akt, to dzieje się to za pośrednictwem pewnych układów i pewnej kolejności jednego bytu po drugim. A więc każda potencja i akt, który na początku jest jakoby zwinięty, złączony i jeden, w innych rzeczach jest rozwinięty, rozproszony, pomno-« żony. Wszechświat, który jest wielkim podobieństwem, wielkim \ obrazem i jednorodną naturą, jest również wszystkim tym, czym może być przez te same gatunki i główne człony oraz całokształt materii, do której nic się nie dołącza i której nic nie brakuje z całej i jedynej formy. Ale nie jest już wszystkim tym, czym I .246

może być na ^kutek istnienia w niej różnic, rodzajów, właściwości i indywiduów. Dlategb nie jest ona niczym innym, jak cieniem pierwszego aktu i pierwszej potencji. A jednak potencja i akt nie są w niej absolutnie jednym i tym samym, gdyż żadna z jej części nie jest wszystkim tym, czym może być. Prócz tego w ten sam specyficzny sposób, o którym mówiliśmy, Wszechświat jest wszystkim tym, czym może być według rozwiniętego, rozproszonego i zróżnicowanego sposobu. Zasady jeg^n istnieje w sposób jednolity i niezróżnicowany, gdyż wszystko! jest wszystkim i jednym i tym samym w najprostszy sposób bez różnicy i odróżnienia. D i c s o n : Cóż więc można powiedzieć o śmierci, o rozkładzie, o wadach, defektach, potworach? Czy uważacie, że i te miały miejsce w tym, co jest wszystkim, co może byę i jest in actu, wszystkim tym, czym jest w potencji? T e o f i l : Te rzeczy nie są aktem i potencją, lecz wadą i niemocą znajdującą się w rzeczach rozwiniętych, ponieważ rzeczy owe nie są tym wszystkim, czym mogą być, i dążą do tego, czym mogłyby być. Dlatego nie mogąc być od razu i jednocześnie tyloma rzeczami, tracą one jeden byt, żeby osiągnąć drugi. Niekiedy miesza się w nich jeden byt z drugim i wtedy są one pomniejszone, niedostateczne i odcięte, skutkiem niezgodności wykluczającego się jednego i drugiego bytu i uczestnictwa materii w jednym i w drugim. Tak oto wracam do twierdzenia: pierwsza absolutna zasada jest wzniosłością i ogromem, taką wzniosłością i takim ogromem, że jest ona wszystkim tym, czym może być. Jest ona wielka nie taką wielkością, która może być większa lub mniejsza, może dzielić się jak wszelka inna wielkość, która nie jest wszystkim tym, czym może być. Ale to jest wielkość największa, najmniejsza, nieskończona, niepodzielna i dowolnego rozmiaru. Nie jest ona większa, żeby być najmniejsza, nie jest najmniejsza, żeby była sama największa. Prócz tego przewyższa ona wszelką równość, gdyż jest tym wszystkim, czym może być. To, co mówię o wielkości, odnosi się do wszystkiego, o czym można powiedzieć, gdyż jest ona podobnie dobrem, które jest wszelakim dobrem, jakie może być; pięknem, które jest całym .247

pięknem, jakie może istnieć, i nie ma drugiego piękna, które byłoby tym wszystkim, czym ono może być — tylko to jedno. Jednym jest to, co jest wszystkim i co może być absolutnie wszystkim. W rzeczach natury nie widzimy ani jednej rzeczy, która byłaby inną, niż jest ona in actu, dzięki któremu jest tym, czym może być, po to, żeby mieć określony gatunek aktualności. Ale jednakże i w tym jedynym specyficznym bycie nigdy nie bywa tym wszystkim, czym może być dowolnie poszczególna rzecz. Tak na przykład Słońce nie jest tym wszystkim, czym może być Słońce. Nie jest ono wszędzie, gdzie może być Słońce, gdyż kiedy jest na wschód od Ziemi, nie znajduje się na zachodzie od niej albo na południu;-albo w jakimkolwiek innym położeniu. A więc jeżeli chcemy pokazać sposób, w jaki Bóg jest Słońcem, powiemy, że jest jednocześnie na wschodzie, zachodzie, w średnim dziennym i średnim nocnym położeniu i dowolnym z wszystkich punktów wypukłości Ziemi, gdyż jest wszystkim tym, czym może być. Dlatego też jeżeli to Słońce — dzięki swemu obrotowi albo też dzięki obrotowi Ziemi, jak my twierdzimy — obraca się i zmienia miejsce, gdyż nie znajduje się aktualnie w jednym miejscu, nie mając potencji być we wszystkich innych — jeżeli, więc jest ono wszystkim tym, czym może być, i włada wszystkim tym, czym zdolne jest władać, to znajduje się jednocześnie wszędzie i we wszystkim. Jest ono tak samo najbardziej ruchome i szybkie, a jednocześnie najbardziej stałe i nieruchome, dlatego też wśród boskich słów znajdujemy twierdzenie, że jest ono na wieki ustalone, oraz twierdzenie, że z największą szybkością przebiega od końca do końca. Gdyż za nieruchome uważa się to, co w jednym i tym samym momencie wyrusza z punktu wschodniego i wraca do punktu wschodu. Oprócz tego nie mniej się je widzi na wschodzie, jak i na zachodzie i w dowolnym punkcie swego okręgu. Dlatego możemy z taką samą racją twierdzić, że odeszło i wróciło albo też zostało odesłane i zwrócone od tego punktu do innego, jak i od wszelkiego dowolnego punktu z nieskończonej ich liczby do tego samego punktu. Dlatego jest ono wszystkim i zawsze w całym obwodzie i dowolnym jego punkcie. A więc wszelki niepodzielny punkt ekliptyki za.248

;

wiera całą średnicę Słońca. T - t a k niepodzielne zawiera podzielqe, co się dzieje nie z powodu naturalnej możliwości, lecz nadnaturalnej, o ile przypuszczalibyśmy, że Słońce in octu jest tym wszystkim, czym może być. Tak absolutna potęga jest nie tylko tym, czym może być Słońce, ale również tym, czym jest i czym może być wszelka rzecz. Potencja wszystkich potencji jest aktem wszystkich aktów, duszą wszystkich dusz, życiem wszelakiego życia, bytem wszystkich bytów. Stąd wzniosłe powiedzenie proroka: „Ten, który jest, posyła mnie; ten, który jest, mówi tak" *. Dlatego też to, co gdzie indziej jest sprzeczne i prze^' * ciwne — w nim jest jedno i to samo i wszelka rzecz w nim i jest ta sama, w ten sposób wychodząc poza granice różnic, cza-i sów i trwania, jak również poza różnice między aktualnością? a potencjonalnością, dlatego nie jest ani rzęczą starożytną, ani no- j wą i słusznie mówi objawienie, że jest pierwszy i ostatni. ' D i c s o n : Ten najbardziej absolutny akt, który jfest równoznaczny z najbardziej absolutną potencją, może być uchwycony przez intelekt jedynie w drodze negacji^ twierdzę, że nie może być zrozumiany ani o tyle, o ile może być wszystkim, ani o tyłe, 0 ile jest wszystkim, gdyż intelekt, jeżeli pragnie co pojąć, tworzy zrozumiałe idee, do których się upodabnia, z którymi się mierzy i porównuje. Ale to jest niemożliwe, gdyż intelekt nigdy nie jest tak wielki, żeby nie mógł być większy, akt zaś absolutny, będąc niezmierzony ze wszystkich stron i pod każdym względem, nie może być większy. Nie ma więc oka, które mogłoby się zbliżyć albo które miałoby dostęp do tak wzniosłego światła i do tak głębokiej przepaści. T e o f i l : Zbieżność tego aktu z absolutną potencją bardzo wyraźnie została opisana przez ducha bożego, kiedy mówi: Tenebrae non obscurabuntur a te. Nox sicut dies illuminabitur. Sicut tenebrae eius, ita et lumen eius. [Mrok nie zostanie przez ciebie zaciemniony. Noc będzie jasną jak dzień. Zarówno ciemność, jak 1 jasność jego jest]. Koniec końcem, widzicie, jak doskonała jest potencja; jeżeli macie ochotę nazwać ją racją materii, czego nie przeniknęli wulgarni filozofowie, możecie nie pozbawiając jej * Exodus,

3,14

249

boskośći rozpatrywać ją bardziej wzniosie aniżeli Platon w swoim Państwie i Timaios. Ponieważ pojęcie materii zbyt podniósł, wydał się zbyt gorszącym niektórym teologom. Stało się to dlatego, że albo pierwsi w swych dziełach nie wyrazili się dobrze, albo też drudzy niedobrze ich zrozumieli, gdyż wychowani w poglądach Arystotelesa zawsze rozumieją materię w tym znaczeniu, że jest ona podmiotem rzeczy naturalnych; nie biorą oni pod uwagę tego, że według zdania innych materia jest wspólna dla świata rozumowego i zmysłowego, który nadaje temu słowu nowe znaczenie, analogiczne do ogólnie przyjętego. Dlatego też zanim osądzi się jakieś poglądy, należy je dobrze -zbadać, a także rozróżnić sposoby wyrażania się, tak jak są różne uczucia. Należy też wziąć pod uwagę, że chociaż czasami wszyscy zgadzają się co do określenia < ogólnego materii, ale różnią się w określeniu jej właściwego sensu. 1 jakkolwiek mieści się to w zakresie naszego tematu, to niemożliwe jest (gdy oderwiemy się od nazwy materii), żeby znalazł się teolog, choćby to był najbardziej podstępny i uprzedzony umysł, żeby mógł mnie oskarżyć o bezbożność za to, że mówię i głoszę zbieżność potencji i aktu przyjmując jeden i drugi termin absolutnie. Stąd można wywnioskować, że w tej mierze, w jakiej można mówić o tym wyobrażeniu aktu i potencji, o ile w specyficznym akcie zawarte jest wszystko, co jest w specyficznej potencji, o ile Wszechświat, zgodnie z takim sposobem, 'jest wszystkim tym, czym może być (jakikolwiek byłby liczbowy stosunek aktu i potencji), istnieje potencja nie oderwana od ak\u, dujsza nie odosobniona od czegoś ożywionego, nie mam na myśli złożonego, lecz proste. W ten sposób mamy pierwszą zasadę Wszechświata, która powinna w taki sam sposób być zrozumiana jako coś takiego, gdzie nie można już rozróżnić materialnego od formalnego i „o którym podobnie do tego, cośmy już wyżej powiedzieli, można wywnioskować, że jest ona absolutną potencją i aktem. Stąd nie trudno jest dojść do tego wniosku, że wszystko, jeśli chodzi o substancję, jest jednością, jak to, być może, rozumiał Parmenides 22 , którego tak nieszlachetnie potraktował Arystoteles. .250

D i c s o n : A więc twierdził, że chociaż zstępujemy z tej drabiny natury, odkrywamy podwójną substancję — jedną duchową, drugą cielesną, ale w ostatecznym rezultacie zarówno jedna, jak i druga sprowadza się do jednego bytu i jednego korzenia? T e o f i l : Jeżeli Wam się wydaje, że to mogą tolerować ci, którzy nie przenikają dalej niż to. D i c s o n : Bardzo łatwo, bylebyś się nie uniósł ponad granice natury. T e o f i l : To już jest zrobione. Chociaż nie korzystamy z tego samego ujęcia i tego samego sposobu definiowania bóstwa, jaki jest powszechnie przyjęty — mamy własny sposób, nieprzeciwny i nieobcy tamtemu, ale bardziej jasny, wytłumaczalny i odpowiadający wymaganiu, żeby nie przewyższał granic naszego rozumu, od którego obiecałem Wam nie oddalać się. D i c s o n : Zostało wystarczająco powiedziane o zasadzie materii w sensie możliwości, czyli potencji. Niech pan będzie łaskaw jutro rozpatrzeć j ą z punktu widzenia tego, że jest ona podmiotem. T e o f i l : Tak właśnie uczynię. G e r y a s i o : Do widzenia! P o l i h i m n i o : Bonis ambus! [Wszystkiego najlepszego!] K o n i e c

t r z e c i e g o

d

i

a*

l o g u

D

I

A

L

O

G

C

Z

W

A

R

T

Y

o l i h i m n i o : Et os vulvae numguam dicit: sufficit, i. e. [id estj scilicet, -uidelicet, ut pote, quod est dictu materia [wargi sromu niewieściego nigdy nie powiedzą: dosyć; oczywiście przez to rozumie się materię], która oznaczana jest tymi słowami: recipiendis formis numąuam expletur [i która przyjmując formy, nigdy nie nasyca się]. A więc skoro nie ma nikogo w tym Liceo, vel potius Antiliceo, solus, ita inąuam solus, ut minime omnium solus, deambulabo, et ipse mecum confabulabor [liceum albo raczej anty liceum, będę sam, ale w taki sposób, że bynajmniej nie samotny, przechadzał się i sam ze sobą rozmawiał]. A więc materia oznaczana jest przez księcia perypatetyków, wychowawcę wzniosłego geniuszu Macedończyka oraz non minus [niemniej] boskiego Platona i innych albo jako chaos, albo jako materiał, masa, potencja, zdolność, albo jako privationiadmixtum [zmieszane z brakiem], albo jako peccati causa [przyczyna grzechu], albo też ad maleficium ordinata [skłonna do zła], per se non ens [samą z siebie nie istniejąca], per se non scibile [niepoznawalne samo z siebie], per analogiom ad formam cognoscibile [poznawalne przez analogię z formą], tabula rasa [nie zapisana tablica], indepictum [niemożliwe do namalowania], subiectum, substratum lub substerniculum [podmiot, substancja, podściółka], campus [pole], albo infinitum [nieskończone], indeterminatum [nieokreślone], prope nihil [prawie nic], neąue ąuid, neąue ąuale, neąue ąucmtum [ani coś, ani jakieś, ani ile], i tandem [wreszcie] po dokonaniu wielu daremnych wysiłków dla osiągnięcia ogólnego celu, dla zdefiniowania tej natury, przy pomocy rozmaitych i różnorodnych nazw zgodnie ab ipsis scopum ipsum attingentibus femina tandem inąuam (ut una complectantur omniavocabula), a melius rem ipsam perpendentibus faemina dicitur [jest w końcu nazwana, .252

jeżeli mam to powiedzieć jednym słowem, przez tych, którzy zgłębili zagadnienie — kobietą]. Et mehercule [i na Herkulesa], że nie bez ważnej podstawy podobało się tym senatorom Pallady w jednym i tym samym miejscu umieścić i przyrównać te dwie rzeczy: materię i koljuetę. Gdyż po doświadczeniach, jakie mieli z kobietami, wpadli w taką wściekłość i szaleństwo (muszę tu użyć retorycznego upiększenia), że orzekli, iż kobiety są chaosem nierozumności, substancją przestępstwa, lasem zbójców, zbiorem nieczystości, _ zdolnością do wszelakiego zepsucia (w tym miejscu używam innego upiększenia retorycznego, zwanego complexio). Gdzie ukryta była możliwość zburzenia Troi, non solurn remota, ma etiam propinąua [nie tylko oddalona, ale nawet bliska] ? W kobięcie 1 . Kto był narzędziem zniszczenia mocy Samsona 2 , tego bohatera, który dzięki oślej szczęce3 znalezionej przez siebie stał się niezwyciężonym tryumfatorem nad Filistynami? Kobieta. Kto po• skromił w Kapui nacisk i siłę wielkiego wodza i stałego wroga Republiki Rzymskiej, Hannibala? Kobieta. Powiedz mi, o grający na cytrze wieszczu, jaka jest przyczyna twej słabości? Quia in peccatis concepit me mater mea. [Ponieważ w grzechu poczęła mnie matka moja]. Jakże to się stało, o starożytny nasz protoplasto, że będąc ogrodnikiem raju uprawiającym drzewo życia taka klątwa spadła na ciebie, że wraz z całym rodem ludzkim wtrącony zostałeś do przepastnej otchłani zguby? Mulier, quam dedit mihi, ipsa, me decepit. [Kobieta, którą mi dał, ona to, ona mnie oszukała] 4. Procul dubio [bez wątpienia] forma nie grzeszy i żadna forma nie zrodzi błędu, jeżeli nie jest połączona z materią. A więc forma oznaczająca męski rodzaj, będąc zbliżona do materii, połączywszy się albo zespoliwszy z nią, takimi słowami albo też taką sentencją odpowiada tworzącej naturze: Mulier, quam dedisti mihi id est [kobieta, którą mi dałeś, to jest] materia, która dana mi została jako żona, ipsa me decepit [ona to mnie oszukała], a więc ona jest przyczyną moich grzechów. Rozważ, rozważ, boski duchu, jak wspaniali filozofowie i roztropni anatomowie wnętrzności, przyrody nie znaleźli lepszego sposobu przedstawienia naszymi oczom istoty materii, jak tylko przez zwrócenie naszej uwagi za i .253

pomocą porównania, że stan rzeczy natury jest pod wpływem materii taki sam, jak gospodarczy, polityczny i społeczny, stan pod wpływem płci żeńskiej. Otwórzcie, otwórzcie oczy i... ach, widzę tego kolosa lenistwa, który przerywa mi nić mego podnieconego przemówienia. Sądzę, że wysłuchał go, ale cóż to szkodzi? G e r y a s i o : Salve, magister doctorum optime! [Bądź pozdrowiony, mistrzu, najlepszy z doktorów!] P o l i h i m n i o : Jeżeli tuo more [według twego zwyczaju] nie chcesz mnie wyśmiać, tu ąuoąue salve [bądź również pozdrowiony] . G e r y a s i o : Chciałbym wiedzieć, o czym rozmawialiście, Panie, sam ze sobą? P o l i h i m n i o : Studiując w swoim przybytku muz, in eum qui apud Aństotelem est locum incidi [natknąłem się u Arystotelesa na miejsce] w pierwszej księdze jego Fizyki, in calce [przy końcu], gdzie chcąc wyjaśnić, czym jest pierwsza materia, bierze jako porównanie płeć żeńską: przekorną, wątłą, niestałą, miękką, drobną, niegodziwą, wzgardzoną, nikczemną, podłą, pogardzaną,. niegodną, potępioną, przykrą, najemną, zimną, chełpliwą, wiarołomną, leniwą, niewdzięczną, obrąbaną, okaleczoną, niedosko- " nałą, ograniczoną, skróconą, zmniejszoną, rdzę, pokrzywę, chwast, dżumę, chorobę, śmierć. Messo tra noi da la natura et dio Per una soma et per un grave fio. G e r y a s i o : Wiem, że mówicie to bardziej dla ćwiczenia się w sztuce retoryki i po to, aby wykazać, jak jesteście niewyczerpani i elokwentni, niż w celu wyłożenia swoich rzeczywistych przekonań. Gdyż jest powszechną rzeczą u Was, panowie humaniści, którzy nazywacie się profesorami sztuk pięknych, że kiedy przepełnieni jesteście tymi pojęciami, których nie możecie utrzymać, zrzucacie je właśnie na biedne kobiety. Kiedy zaś ogarnia Was jakiś inny gniew, wylewacie go na pierwszego lepszego z Wa.254

I

szych uczniów, którzy dopuścili się przewinienia. Ale bójcie się, jpoi Orfeusze, gniewu kobiet Tracji. P o l i h i m n i o : Nie jestem Orfeuszem, jestem Polihimnio. G e r v a s i o : A więc w rzeczywistości nie potępiacie, Panie, kobiet? P o l i h i m n i o : Minime, minime ąuidem. [Najmniej, najmniej oczywiście]. Mówię tak, jak należy, i tak, jak rozumiem, gdyż nie zajmuję się, zwyczajem sofistów, dowodzeniem tego, że białe jest czarnym. G e r v a s i o : Dlaczego więc farbujecie, Panie, brodę? P o l i h i m n i o : Ale ingenue loąuor [mówię otwarcie] i twierdzę, że mężczyzna bez kobiety podobny jest do jednej z czystych inteligencji. Herosem, półbogiem, powiadam, jest ten, qui non duxit uxorem [kto nie wziął sobie małżonki]. G e r v a s i o : Podobny jest do ostrygi, do grzyba, do trufli 5. • . P o l i h i m n i o : Dlatego też bosko powiedział poeta liryczny: Credite, Pisones, melius nil caeliba vita. [Wierzcie mi, o Pisoriowie, nie ma nic lepszego od stanu bezżennego]. I jeżeli chcecie wiedzieć, dlaczego, posłuchajcie filozofa Secundusa 6 . „Kobieta — mówi on — jest przeszkodą spokoju, nieustanną szkodą, codzienną wojną, więzieniem życia, burzą domową, katastrofą człowieka". Dobrze potwierdził to ów Biskajczyk, który wzburzony i rozgniewany strasznym swym losem i furią morza, zwróciwszy na fale surowe i gniewne sppjrzenie, rzekł: „o, morze, morze, gdybym mógł cię ożenić!", chcąc przez to powiedzieć, że kobieta jest burzą burz. Dlatego też Protagoras 7 na pytanie, dlaczego oddał córkę swemu wrogowi, odrzekł, że nie mógł mu nic gorszego uczynić, jak dać mu żonę. Słowa me potwierdza również ów poczciwy, który, znalazłszy się wraz z innymi na morzu i w najniebezpieczniejszej chwili burzy otrzymawszy od kapitana Cicali rozkaz wyrzucenia najcięższej rzeczy do morza, rzucił tam najpierw swoją małżonkę. G e r v a s i o : Nie przytaczacie dla przeciwieństwa tylu innych przykładów takich ludzi, którzy są uważani za najszczęśliwszych dzięki swoim żonom? Oto pod tym samym dachem pani de Mauvissiere, nie tylko obdarzona niepoślednim pięknem cie'255

leśnym, które obleka i odziewa jej duszę, ale prócz tego przez tryumwirat najroztropniejszego sądu, ujmującej skromności i najzacniejszej grzeczności związała najtrwalszym węzłem umysł swego małżonka i potrafi ująć każdego, kto ją pozna. Cóż nam rzec 0 szlachetnej ich córce, która dopiero od sześciu lat ogląda Słońce, a opanowała tak języki, że nie mogłem określić, skąd pochodzi: z Włoch, Francji czy z Anglii. Kiedy zaś gra na instrumencie perypatetyków, a gdy nauczą Was, czym jest materia, nauczą czy bezcielesną. Według dojrzałości jej obyczajów nie wiem, czy zstąpiła z nieba, czy też jest mieszkanką Ziemi. Każdy widzi, że w niej, przy kształtowaniu tak pięknego ciała, złączyła się krew obojga rodziców w niemniejszym stopniu niż ich cnoty duchowe przy kształtowaniu się tego szczególnego umysłu. P o l i h i m n i o : Rara avis [rzadkim ptakiem] jest owa Maria de Boshtel! Rara avis jest owa Maria de Castelnau! G e r v a s i o : To, co uważacie za rzadkie u kobiet, jest również rzadkie u mężczyzn. P o l i h i m n i o : W końcu, żeby znów wrócić do naszego tematu, kobieta nie jest niczym innym, jak materią. Jeżeli nie wiecie, co to jest kobieta, gdyż nie wiecie, co to jest materia, przestudiujcie perypatetyków, a gdy nauczą Was, czym jest materia, nauczą także, czym jest kobieta. G e r y a s i o : Widzę dobrze, że macie perypatetyczny mózg 1 mało — albo nic — nie nauczyliście się z tego, co Teofil wczoraj mówił o istocie i potencji materii. P o l i h i m n i o : Co się tyczy ostatniego, niech się dzieje, co chce! Ja stoję na tym stanowisku, że ganię dążenia zarówno jedne, jak i drugie, gdyż są one przyczyną wszelkiego zła, cierpienia, defektu, ruiny, zepsucia. Czy nie sądzicie, że gdyby materia zadowalała się istniejącą formą, nie bylibyśmy poddani żadnej zmianie i cierpieniu, nie umieralibyśmy i bylibyśmy niezniszczalni i wieczni? # G e r y a s i o : A gdyby zadowoliła się formą, którą miała pięćdziesiąt lat temu, co byście powiedzieli? Czy bylibyście Polihimniem, gdyby poprzestała na tej formie, co czterdzieści lat temu? Mam na myśli, czy bylibyście tak dojrzałym 8 , tak do.256

r /

skonałym i tak rozpustnym? A więc tak samo, j alf wolisz, żeby inne formy ustąpiły miejsca tej, taka jest wola natury, która kieruje Wszechświatem w ten sposób, że wszystkie formy ustępują miejsca innym. Pozostawiam na boku to, że dla naszej substancji bardziej godne jest posiadać zdolność czynienia się wszystkim, przyjmując wszelakie formy, niż pozostawać tylko na jednej z nich i być częściową. W taki sposób według możliwości swojej upodabnia się ona do tego, co jest wszystkim we wszystkim. P o l i h i m n i o : Zdaje mi się, że porzucasz swój zwykły stan naturalny i stajesz się uczonym. Zastosuj więc, jeżeli potrafisz, sposób dowodzenia przez porównanie i wykaż godność, którą znajdziesz w kobiecie. G e r v a s i o : Uczynię to bez większego trudu. Ale oto i Teofil. P o l i h i m n i o : I Dicson również nadchodzi. Odłóżmy więc nasze rozmowy do sposobniejszej pory. De iis hactenus. [0 tym później]. T e o f i l : Czyż nie widzimy, że perypatetycy, tak samo jak i platonicy, dzielą substancję na cielesną i bezcielesną? A ponieważ te różnice sprowadzają się do możliwości jednego i tego samego rodzaju, formy więc z konieczności bywają dwojakie. Niektóre z nich są transcendentne, to jest wyższego rzędu, i zowią się zasadami, jak na przykład: Istota, Jedność, Jedno, Rzecz, Pewna Rzecz itp. Inne zaś należą do określonego gatunku, różnią się od tamtych, jak Substancjonalność, Przypadłość. Te, które należą do pierwszego, nie rozróżniają materii i nie tworzą tej lub innej potencji, ale w charakterze najbardziej uniwersalnych terminów, ogarniających zarówno cielesne, jak i bezcielesne substancje, oznaczają one substancję najbardziej uniwersalną, najogólniejszą, jedyną, zarówno dla jednej, jak i dla drugiej. „Cóż przeszkadza nam — mówi Awicebron — że podobnie jak najpierw poznajemy materię form przypadłościowych, która jest złożona, poznajemy materię formy substancjalnej, która jest jej częścią; tak najpierw poznawszy materię ściągniętą do bytu w formie cielesnej dochodzimy do potencji wyróżniającej się pod względem formy od natury cielesnej i bezcielesnej, rozkla17 Pisma filozoficzne

257

dalnej i nierozkładalnej". Prócz tego, jeżeli wszystko to, co istnieje — poczynając od bytu najwyższego — posiada pewien porządek i tworzy zależność, drabinę, po której się wznosi od rzeczy złożonych do prostych i od tych do jeszcze prostszych i absolutnych za pomocą środków proporcjonalnych i łączących się i współdziałających z naturą jednego i drugiego krańca oraz zgodnie z właściwą racją neutralnego. Nie ma porządku, gdzie nie byłoby pewnego uczestnictwa, nie ma uczestnictwa, gd?ie nie byłoby pewnego związku, i nie ma związku bez jakiegokolwiek uczestnictwa. A więc wszystkie istniejące rzeczy winny z konieczności mieć jedną zasadę istnienia. Dodaj do tego, że rozum sam nie może uczynić tak, żeby wcześniej od dowolnej rzeczy, którą można rozróżnić, nie przyjmować rzeczy nierozróżnialnej. (Mówię 0 takich rzeczach, które istnieją, gdyż różnica między istniejącym a nieistniejącym — według mego zdania — nie jest realna, lecz jedynie słowna i nominalna). Ta nierozróżnialna rzecz jest ogólną racją, do której się dołącza różnica i różniąca się forma. Nie można oczywiście przeczyć temu, że tak samo jak wszystko zmysłowe przypuszcza podmiot zmysłowości, tak samo wszelkie rzeczy podległe rozumieniu — podmiot rozumienia, a więc koniecznie rzeczy odpowiadającej ogólnej podstawie jednego i drugiego i podmiotu. Gdyż wszelka istota z konieczności oparta jest na jakimś bycie, z wyjątkiem tej pierwszej, która jest tym samym, co 1 jej byt, gdyż jej potencja jest jej aktem. Jest ona bowiem wszystkim tym, czym być może, jak to było powiedziane wczoraj. Prócz tego, jeżeli materia (zgodnie z poglądem tych samych przeciwników) nie jest ciałem i zgodnie ze swą naturą wyprzedza byt cielesny, to cóż w takim razie może ją uczynić tak bardzo obcą tak zwanym substancjom bezcielesnym? I otóż niektórzy z perypatetyków nie omieszkali powiedzieć, że podobnie jak w cielesnych substancjach znajduje się coś formalnego i boskiego, tak samo w boskich znajdować się musi coś materialnego, aby rzeczy niższe przystosowały się do wyższych i porządek jednych zależał od porządku drugich. Teologowie zatem, chociaż niektórzy z nich wychowani są na nauce Arystotelesa, nie stają mi się uciążliwi, o ile przyjmą, że bardziej obowiązani są podporządkować się ich .258

/ I

"

-

\

Biblii aniżeli filozofii i naturalnemu rozumowi. „Nie oddawaj mi ^zci — powiedział jeden z ich aniołów do patriarchy Jakuba — gdyż jestem twym bratem". Tak oto jeżeli ten, który to mówi, jest — według ich rozumienia — substancją intelektualną i twierdzi, że ten człowiek i on łączą się w realności podmiotu, to przy wszelkiej formalnej różnicy wystarczy, że filozofowie mają w tym wypadku za świadectwo wyrocznię tych teologów. D i c s o n : Wiem, iż to zostało powiedziane z szacunkiem, gdyż wiecie, że nie przystoi czerpać dowodów z takich miejsc, które leżą poza naszym tematem. T e o f i l : Dobrze i słusznie mówicie. Ale przytaczam to nie jako dowód i potwierdzenie, lecz jedynie po to, żeby w miarę sił uniknąć zarzutów, gdyż niemniej boję wydawać się teologiem, jak i być przeciwnym teologii. D i c s o n : Roztropni teologowie zawsze dopuszczają naturalne racje, byleby tylko nie zwracały się przeciwko autorytetowi boskiemu, lecz były mu podporządkowane. T e o f i l : Moje są i będą zawsze takimi. D i c s o n : Dobrze. Mówcie dalej. T e o f i l : Plotyn powiada jeszcze w księdze o materii: „Jeżeli) w świecie dającym się objąć rozumem jest wielorakość i mnogość gatunków, to z konieczności musi tam być jakaś wspólna rzecz obok specyficzności i różnicy każdej z nich. To, co jest wspólne, zastępu-, i je materię, a to, co jest specyficzne — formę". I dodaje, że jeżelij j ten świat jest naśladownictwem tamtego, to skład tego pierwA szego jest naśladownictwem składu tego drugiego. Prócz tego, ; jeżeli nie ma różnorodności, nie ma i porządku, a jeżeli nie ma porządku, to nie ma piękna i ozdoby. Wszystko to odnosi się do materii. Dlatego też wyższy świat należy uważać nie tylko za zupełnie niepodzielny, ale również w stosunku do niektórych warunków za podzielny i różny. Takie dzielenie i rozróżnianie nie może być zrozumiane bez jakiejś materii jako podmiotu.: I jeżeli powiesz, że cała różnorodność łączy się w jednym byciej niepodzielnym, nie mającym rozmiarów, to materią nazwę to,» w czym łączą się tak liczne formy. Przedtem nim została pojęta jako różnorodna i wielokształtna, była w pojęciu jednokształtna, 259

a przedtem nim była w pojęciu ukształtowana, była w nim pozbawiona formy. D i c s o n : W krótkim przemówieniu przytoczyliście wiele mocnych argumentów, żeby dojść do konkluzji, że materia jest jedna, jedna potencja, dzięki której wszystko, co istnieje, jest in actu. A odnosi się to z niemniejszą słusznością tak do substancji bezcielesnych, jak i do cielesnych, gdyż te ostatnie istnieją dzięki możliwości istnienia, jak tamte pierwsze. Poza tym dowiedliście tego za pomocą jeszcze innych mocnych argumentów dla tych, którzy potrafią dobrze je rozpatrzeć i zrozumieć. Wszakże — jeżeli nie gwoli doskonałości nauki, to w celu wyświetlenia sprawy — pragnąłbym, żebyście w jakikolwiek inny sposób sprecyzowali, jak w rzeczach najdoskonalszych, jakimi są rzeczy bezcielesne, znajduje się rzecz pozbawiona formy i nieokreślona. Jak może tam istnieć podstawa tejże samej materii, gdyż one same bynajmniej nie nazywają się ciałami, mimo łączenia się fonSfy i aktu. Jak tam, gdzie nie ma zmiany, powstawania i rozpadu, chcecie, by istniała materia, która zawsze służy tylko do wymienionych tu celów? Jak możemy twierdzić, że natura, którą można ująć rozumem, jest prosta, i jednocześnie zakładać," że jest w niej materia i akt? Pytam o to nie dla siebie, gdyż dla mnie prawda jest oczywista, ale dla innych, którzy mogą być bardziej uparci i trudni do przekonania, jak np. mistrz Polihimnio i Gervasio. P o l i h i m n i o : Cedo! [Poddaję się!] G e r v a s i o : Przyjmuję to i dziękuję, panie Dicson, ponieważ uwzględniacie potrzeby tych, którzy nie ośmielają się pytać, jak tego wymaga etykieta zachowania się przy stole po tamtej stronie Alp. Tym, którzy siedzą tam na drugim miejscu, nie wypada wyciągać palców ze swego kwadratu albo też koła, ale winni czekać, aż im co podadzą, i za każdy kęs grzecznie podziękować. 1 T e o f i l : Żeby rozstrzygnąć sprawę, powiem, że tak samo jak człowiek według specyficznej natury ludzkiej różni się od lwa według jego lwiej natury, ale pod względem ogólnej natury zwierząt, ich substancji cielesnej itp., nie różnią się od siebie, lecz są tym samym. Podobnie według właściwej racji materia .260

I

rzeczy cielesnych jest różna od materii rzeczy bezcielesnych, W ten sposób to wszystko, co jej przypisujecie, że jest ona skład o w ą przyczyną cielesnej przyrody, podmiotem *zmian wszelkiego rodzaju i częścią złożonego, odpowiada specyficznym właściwościom tej materii. Gdyż sama materia lub — wyrażając się jaśniej — wszystko to, co może być zrobione albo może istnieć, albo jest zrobione, istnieje za pośrednictwem rozmiarów i rozfciągłości podmiotu i takich własności, które mają liczbowy charakter, a to nazywa się substancją cielesną i zakłada cielesną materię. Albo też jest ono zrobione — jeżeli powstaje na nowo — i istnieje bez tych rozmiarów, rozciągłości i własności, i w takim wypadku zwie się bezcielęsną substancją i zakłada również bezcielesną materię. Aktywnej potencji zarówno cielesnych, jak bezcielesnych rzeczy, jak również bytowi tak cielesnemu, jak bezcielesnemu, odpowiada bierna potencja, zarówno cielesna, -jak bezcielesna, i możliwość istnienia tak cielesna, jak bezcielesna. A zatem jeżeli chcemy mówić o złożonym zarówno w jednej, jak drugiej, musimy je rozumieć zarówno w jeden, jak w drugi sposób i uważać, że w rzeczach wiecznych jest materia zawsze w akcie, w rzeczach zaś zmiennych zawsze zawiera ona albo jedno, albo drugie: w tamtych wiecznych materia posiada od razu, zawsze i jednocześnie-wszystko to, co może posiadać, i jest tym, czym może być, ale ta tutaj posiada to, co może posiadać wiele razy, w różnych czasach i w pewnej kolejności. D i c s o n : Niektórzy, chociaż dopuszczają istnienie materii również w rzeczach bezcielesnych, jednak rozumieją ją zupełnie inaczej. T e o f i l : Jakakolwiek byłaby różnorodność właściwej racji indywidualnej, przez którą jedna zniża się do cielesnego bytu, a druga nie zniża się do takiego bytu, jedna otrzymuje własności zmysłowe, a druga nie, i jakkolwiekbyśmy wyobrażali sobie niemożność znalezienia wspólnej racji materii obcej ilościowym i przestrzennym jakościom natury, a także takiej, której nie jest obce ani jedno, ani drugie, to jednak zarówno pierwsza, jak i druga jest jedną i tą samą i, jak niejednokrotnie było już powie261 y

dziane, cała różnica zależy od różnicy między bytem cielesnym i bezcielesnym. Podobnie w bycie zwierzęcym wszystko, co jest czuciem, jest jednością. Ale przy sprowadzeniu tego rodzaju czucia do poszczególnych gatunków człowiekowi obca jest istota lwa, a temu zwierzęciu byt innego. I jeżeli pozwolicie, dodam do tego, albowiem odpowiecie mi, że to, co nigdy nie jest, winno być uznane za niemożliwe i raczej przeciwne naturze niż naturalne, a ponieważ nigdy nie napotyka się tej materii posiadającej wymiary, należy uważać, że cielesność jest przeciwha jej naturze, a skoro tak, to nie jest prawdopodobne, żeby istniała natura wspólna jednej i drugiej, zanim jedna z nich nie "będzie sprowadzona do istnienia cielesnego. Dodam — mówię — że niemniej- możemy przypisać tej materii konieczność posiadania tych wszystkich aktów przestrzennych, jak Wy przyjmujecie ich niemożliwość. Materia ta będąc aktualnie wszystkim tym, czym może być, posiada wszystkie wymiary, wszystkie rodzaje figur i rozmiary. A ponieważ posiada wszystkie, nie ma żadnej z nich, gdyż to, co jest tak bardzo licznymi rzeczami, z konieczności nie jest żadną z nich poszczególnie. To, co jest wszystkim,- wyklucza wszelki byt poszczególny. • ' D i c s o n : Twierdzicie więc, że materia jest aktem? Twierdzicie również, że materia w rzeczach bezcielesnych zbiega się z aktem? T e o f i l : Tak jak możność bytu zbiega się z bytem. D i c s o n : A więc materia nie różni się od formy? T e o f i l : Wcale nie — ani w absolutnej potencji, ani w absolutnym akcie. Ten jest obdarzony najwyższą czystością, prostotą, niepodzielnością i jednością, gdyż jest absolutnie wszystkim. Gdyby miał pewne wymiary, pewien byt, pewien kształt, pewną właściwość, pewną różnicę, nie byłby absolutny, nie byłby wszystkim. D i c s o n : A więc wszelka rzecz, która obejmuje jakiś rodzaj, jest niepodzielna? T e o f i l : Tak jest, ponieważ forma, która obejmuje wszystkie jakości, nie jest żadną z nich. To, co posiada wszystkie .262

t

kształty, nie ma żadnego z nich. Tego, co jest całym istnieniem \zmysłowym, nie można ogarnąć zmysłami. Niepodzielnym w wyższym znaczeniu jest to, co posiada całe istnienie naturalne; w jeszcze wyższym to, co posiada cały byt intelektualny, a w najwyższym tQ, co posiada cały byt, jaki tylko może istnieć. D i c s o n : Czy twierdzicie, że na podobieństwo tej skali bytu istnieje również skala możliwości bytu? I czy twierdzicie, że tak samo jak wznosi się formalna racja, wznosi się również racja materialna? T e o f i l : Tak jest. D i c s o n : Rozumiecie głęboko i wzniośle to określenie mate- rii i potencji. T e o f i l : Tak. D i c s o n : Ale ta prawda nie może być pojęta przez wszystkich, gdyż zbyt trudno jest pojąć sposób, w jaki coś ma wszystkie rodzaje wymiarów i nie ma żadnego z nich, posiada cały byt formalny i nie ma żadnego bytu formy. T e o f i l : Czy rozumiecie, jak to może być? D i c s o n : Przypuszczam, że tak. Dobrze bowiem pojmuję, że" akt, będąc wszystkim, z konieczności nie może być jakąś rzeczą. P o l i h i m n i o : Non potest esse idem totum et aliąuid; ego quoque illud capio. [Całość i część nie mogą być jednocześnie tym samym. Ja również to rozumiem]. T e o f i l : A więc możecie zrozumieć zgodnie z założeniem, że gdyjfty chciano przyjąć przestrzenność za istotę materii, to ta istota nie byłaby obca żadnemu rodzajowi materii, a jedna materia różni się od drugiej jedynie nieposiadaniem wymiarów i posiadaniem tych wymiarów. Jeżeli jest wolna, znajduje się ponad wszystkimi i obejmuje wszystkie; jeżeli jest ograniczona, jest objęta przez niektóre i podlega niektórym. D i c s o n : Dobrze mówicie, że materia sama z siebie nie posiada żadnych wymiarów w przestrzeni i dlatego rozumiana jest jako niepodzielna. Wymiary zaś otrzymuje stosownie do przyj.263

mowanej przez nią formy. Jako ludzka forma ma ona pewne wymiary, jako końska — inne, jeszcze inne jako drzewo oliwne albo mirt. A więc przedtem nim materia przyjęła jedną z tych dowolnych form, była zdolna posiadać wszystkie te wymiary tfck samo, jak miała możność przyjąć te wszystkie formy. ' P o l i h i m n i o : Dicunt tamen propterea, ąuod nullas habet dimensiones. [Dlatego właśnie mówią, że nie ma ona żadnych wymiarów] . D i c s o n : I my twierdzimy: ideo habet nullas, ut omnes habeat [dlatego nie ma żadnych, aby mieć wszystkie]. G e r v a s i o : Dlaczego chcecie raczej, by wszystkie zawierała, a nie wykluczała? D i c s o n : Gdyż nie otrzymuje ona rozmiarów z zewnątrz, ale wyprowadza je i tworzy z własnego łona. T e o f i l : Bardzo dobrze powiedziane. Prócz tego istnieje jeszcze zwykły sposób wyrażania się u perypatetyków, którzy wszyscy twierdzą, że akt wymiarowy i wszystkie formy naturalne pochodzą i przejawiają się na zewnątrz z potencji materii. Rozumie to częściowo również Awerroes, który chociaż był Arabem i nie znał greckiego języka, jednak więcej rozumiał z doktryny perypatetyków aniżeli jakikolwiek Grek, jakiegośmy czytali; zrozumiałby jeszcze więcej, gdyby nie był tak bardzo oddany swemu bóstwu, Arystotelesowi. Twierdzi on, że materia w swej istocie zawiera nieokreślone wymiary, chcąc w ten sposób podkreślić, że wymiary te stają się określone dzięki tej figurze i wymiarowi, to znów tym lub innym, zgodnie ze zmianą form w naturze. Z tego widać, że materia wydaje je jakby z siebie, a nie otrzymuje ich z zewnątrz. Zrozumiał to częściowo również Plotyn, przywódca szkoły Platona. Przeprowadzając różnicę między materią wyższych i niższych rzeczy, mówi on, że pierwsza jest jednocześnie wszystkim, a władając wszystkim, nie jest zdolna do zmian. Natomiast druga staje się wszystkim dzięki zmianom swych części i od czasu do czasu staje się tą lub inną rzeczą i dlatego występuje zawsze w różnorodności, zmianie i ruchu. W ten sposób materia owa nie jest nigdy bezkształtna, .264

tak samo jak i druga materia, chociaż każda z nich rozmaicie: pierwsza w momencie wieczności, druga w momentach czasu; pierwsza — jednorazowo, druga — stopniowo, pierwsza — w sposób zwarty, druga — w sposób rozwinięty, pierwsza — jako liczna, druga — jako jedna, pierwsza — jako pojedyncza i rzecz za rzeczą, druga — jako wszystko we wszystkim. D i c s o n : A więc nie tylko według Waszych zasad, ale również według zasad innych sposobów filozofowania pragniecie dowieść, że materia nie jest jakimś prope nihil, [prawie niczyrry], jakąś czystą potencją, nagą, bez aktu, bez cnoty i doskonałości? T e o f i l : Tak jest. Nazywam ją pozbawioną form i bez nich, nie jak lodowiec jest pozbawiony ciepła albo jak przepaść pozbawiona światła, ałe jak kobieta brzemienna, któja jeszcze nie ma dziecka, dopiero zrodzi je i wyda z siebie, podobnie jak na naszej półkuli ziemia w nocy pozbawiona jest światła, a dzięki swemu ruchowi jest w stanie je otrzymać. D i c s o n : A więc i w tych niższych rzeczach, jeżeli nie całkowicie, to jednak w znacznym stopniu akt zbiega się z potencją? T e o f i l : Pozostawiam Wam sąd o tym. D i c s o n : A gdyby potencja połączyła się w końcu z wyższą, co by było? T e o f i l : Osądźcie sami. Możecie się stąd wznieść do pojęcia^/ nie powiem: najwyższej i najlepszej zasady, wykluczonej z naszego rozważania, ale do pojęcia duszy świata, która jest aktem wszystkiego i potencją wszystkiego i cała jest we wszystkim. Dlatego w końcu przyjmujemy, że istnieją niezliczone indywidua — każda rzecz jest jednym, a poznanie tej jedności jest celem i granicą wszelkich filozofii i kontemplacji natury: pozostawiając w swoich granicach najwyższą kontemplację, która wznosi się ponad naturę i dla niewierzącego jest niemożliwością i niczym. D i c s o n : To prawda, gdyż tam Wznieść się można za pomocą światła nadprzyrodzonego, a nie naturalnego. .265

T e o f i l : Nie posiadają go ci, którzy uważają, że każda rzecz jest ciałem albo prostym, jak eter, albo złożonym, jak gwiazdy lub rzeczy astralne, i nie szukają boskości poza nieskończonym *> światem i nieskończonymi rzeczami, ale wewnątrz tęgo świata^ i w tych rzeczach. D i c s o n : Tylko w tym jednym, jak sądzę, różni się wierzący teolog od prawdziwego filozofa. T e o f i l : Ja również tak sądzę. Przypuszczam, że zrozumieliście, co mam na myśli. D i c s o n : Uważam, że dostatecznie dobrze, by z.' Waszego twierdzenia, wywnioskować, że nawet nie dając materii wznieść się nad naturalne rzeczy i ograniczając się jedynie do ogólnej jej definicji, jaką daje najbardziej wulgarna filozofia, jednakże znajdujemy, że zachowuje ona lepsze prerogatywy, niż ona jej przyznaje. Albowiem filozofia owa w rezultacie nie przyznaję materii nic prócz zdolności bycia podmiotem form i potentem odbiorczym fofm naturalnych, bez nazwy, bez definicji, bez jakiejkolwiek granicy, bo bez jakiejkolwiek aktualności. To przysparza kłopotów niektórym mnichom, którzy nie chcąc obalić, ale obronie tę doktrynę przypisują materii „entytatywny" akt, który jest różny od tego, co po prostu nie istnieję i nie ma żadne-\ go bytu w naturze, jak jaka chimera albo rzecz zmyślona, ponieważ materia ta ostatecznie ma byt, i to wystarczający, aczkolwiek jest on bez rodzaju i godności, zależny jednak od aktualności, której tu nie ma. Ale zapytajcie o racje Arystotelesa: dlaczego ty, o książę perypatetyków, wolisz raczej, żeby materia była niczym i nie miała żadnego aktu, niż żeby była wszystkim, posiadając wszystkie rodzaje aktów, albo miała je tak niewyraźne i pomieszane, jak to tobie przypada do gustu? Azali nie jesteś tym r który zawsze mówiąc o nowym bycie form w materii albo o powstawaniu rzeczy twierdziłeś, że formy pochodzą i uwalniają się od wewnątrz materii, a nigdy nie słyszano, byś mówił, że przychodzą z zewnątrz dzięki sprawczej przyczynie, ale że przyczyna ta wydobywa je z wewnątrz? Pomijam to, że działa^rjcą przyczynę tych rzeczy, przez ciebie nazwaną wspólnym mianem natury, przyjmujesz jako zasadę wewnętrzną, .266

ai nie jako zewnętrzną, jak to się dzieje w rzeczach sztucznych. Wydaje mi się, że należy twierdzić, że nie ma ona w sobie żadnej formy i aktu, jeżeli je otrzymuje z zewnątrz. Wydaje mi się, że ma je wszystkie, skoro dobywa je wszystkie — jak to się mówi — ze swego łona. Azali nie jesteś tym, który jeżeli nawet nie przymuszony przez rozum, to kierowany zwykłym sposobem wyrażania się, określając materię woli mówić, że jest ona tą rzeczą, z której pochodzą wszystkie naturalne gatunki, tym, który nigdy nie mówił, że jest ona tym, w czym powstają rzeczy, jak należałoby powiedzieć, gdyby akty nie wypływały z niej, czyli w konsekwencji nie miałaby ich? Polihimnio: Certe consuevit dicere Aristoteles cum suis, potius formas educi de potentia materiae, quarh in iłlam induci; emergere potius ex ipsa, quam in ipsam ingeri. [Rzeczywiście, Arystoteles ze swoimi zwolennikami woli zwykle twierdzić, że formy wywodzą się z potencji materii, a nie wwodzą Się w riią; że raczej wynikają z materii, aniżeli ją przenikają]. Ale ja twierdzę, że Arystoteles raczej nazywał aktem eksplikację (rozwinięcie) formy niż jej implikację (zwinięcie) 9. D i c-Js o n : A ja twierdzę, że istnienie wyrażone, zmysłowe i rozwinięte nie jest główną podstawą aktualności," ale jej wynikiem i rezultatem. Tak samo jak główna istota drzewa i podstawa jego aktualności nie polega na tym, że istnieje jako łóżko, ale na tym, że posiada ono taką substancję i konsystencję, że może stać się łóżkiem, ławką, klocem, statuą i wszelaką rzeczą zrobioną z drzewa. Nie wnikam w to, że wszystkie rzeczy naturalne tworzą się według wyższej racji z materii naturalnej, a rzeczy sztuczne ze sztucznej, ponieważ sztuka tworzy formy z materii albo przez zmniejszenie, jak w przypadku kiedy z kamienia robi się posąg, albo też przez dołączenie, jak kiedy łącząc kamień z kamieniem i drzewo, i ziemię buduje się dom. Natura zaś wszystko robi z materii poprzez oddzielenie, rodzenie, wypływanie, jak rozumieli pitagorejczycy, jak rozumiał Anaksagoras i Demokryt, a potwierdzili mędrcy Babilonu. Do nich przyłączył się również Mojżesz, który opisując tworzenie się rze267'

czy z rozkazu uniwersalnej przyczyny sprawczej używa następującego wyrażenia: „Niechaj ziemia tworzy swoje zwierzęta, niechaj wody tworzą żywe istoty", jakby mówił, że tworzy je materia 10. Albowiem według niego materialną zasadą rzeczy jest woda: dlatego też mówi, że intelekt tworzący — zwany przćz niego duchem — „unosił się nad wodami", to jest dawał im zdolność twórczą i z wody tworzył naturalne gatunki, które później zostały nazwane przez niego według substancji wódami. Dlatego też mówiąc o oddzieleniu niższych ciał od wyższych gło^ si, że „rozum oddzielił wody od wód", z których wnętrza zjawił się ląd. Tak oto wszyscy chcą, by rzeczy pochodziły z materii przez oddzielanie się, a nie przez dołączanie i przyjmowanie. A więc należy raczej mówić, że ma