Mlawa 1939

NAJWIĘKSZE ~VVT BITWY AA WIEKU

WOJCIECH ZALEWSKI ANDRZEJ AKSAMITOWSKI

MŁAWA 1939

Największe bitwy XX wieku

Redaktor serii: Tomasz Hypki

T.26. Mława 1939

Redakcja: Tomasz Hypki Ilustracja na okładce: Wieńczysław Pyrzanowski Plansze kolorowe: Robert Gretzyngier i Wieńczysław Pyrzanowski Zdjęcia: Dominik Krajewski (zdj. współczesne) Dekschrift uber polnische Landesbefestigung, Berlin 1941 Mapy i struktury: Wojciech Zalewski

Ali Rights Reseired - Wszelkie prawa zastrzeżone © Copyright by Wydawnictwo Altair, Warszawa 1996 Agencja Lotnicza Altair, Sp. z o.o.. Warszawa, ul. Warecka 11/36, tel./fax 827 28 80 Wydanie I

ISBN 83-86217-31-6

Printed in Poland Białostockie Zakłady Graficzne, Białystok

ROZBUDOWA FORTYFIKACYJNA REJONU MŁAWSKIEGO PLANY FORTYFIKACJI W drugiej polowie lat dwudziestych nastę­ powały ciągłe zmiany w poglądach na strate­ giczne i operacyjno-taktyczne założenia obro­ ny II Rzeczypospolitej. Nie pozostawały one bez wpływu na rolę fortyfikacji w przygotowywa­ nych koncepcjach rozegrania przyszłego kon­ fliktu z koalicją przeciwników za jakich uwa­ żano Niemcy w sojuszu z Litwą oraz Związek Radziecki. Opracowane w sierpniu 1927 przez gen. Ju­ liusza Rómmla "Studium osłony granicy niemiecko-litewskiej" nie przewidywało w pierw­ szym etapie realizacji rozbudowy fortyfikacyj­ nej. Wpłynęło na to planowanie na tym odcin­ ku ofensywnych działań polskich, które miały zabezpieczać dawne umocnienia rosyjskie. Au­ tor studium określił ważność punktów tereno­ wych wzdłuż północnej granicy Polski sugeru­ jąc, iż w czasie osłony (w okresie zagrożenia wojennego) powinny one otrzymać stałe garni­ zony. Za najważniejsze punkty uznał Mławę i Jabłonowo. W drugiej kolejności wymienił: Grudziądz, Augustów, Ostrołękę, Nowogród, Grodno, Łomżę i Osowiec. Za punkt trzeciej ważności uznał Suwałki. Cały odcinek granicy gen. J. Rómmel podzielił na wycinki. Rejon Mławy scharakte­ ryzował następująco: "Wycinek Mława - od li­ nii Gilgenburg - Sierpc aż do rzeki Orzyc (oko­ ło 60 km) na ogół bez większych przeszkód te­ renowych, posiadający stosunkowo dobrze roz­ winiętą sieć drogową, nadaje się do manewru większych sił. Po stronie niemieckiej przedłuża się w kierunku Allenstein (Olsztyna). Przez śro­ dek odcinka, w kierunku dofrontowym przecho­ dzi dwutorowa linia kolejowa Warszawa - Mła­ wa - Działdowo - Deutsch Eylau, z odgałęzie­ niami na Brodnicę - Neidenburg. Przez ten wy­ cinek przebiegają najkrótsze i najdogodniejsze drogi zarówno w kierunku na Warszawę, jak i na Konigsberg." W ocenie końcowej gen. J. Rómmel na­ pisał: "Mława - jako teren zezwalający na działanie większych sił, posiadający liczne, dobre i najkrótsze drogi prowadzące na War­ szawę, względnie Konigsberg, należy uznać

jako odcinek pierwszy w porządku ważności do osłony". Mława i Jabłonowo miały poważne zna­ czenie ze względu na możliwość koncentracji oddziałów polskich przed planowaną operacją przeciw Prusom Wschodnim. Punkty drugiej i trzeciej ważności odgrywały zasadniczą rolę jako przejścia przez Narew i jej dopływy. Grod­ no, Suwałki, Augustów i Osowiec miały zna­ czenie jako węzły kolejowe, w których mogło­ by nastąpić wyładowanie transportów wojsko­ wych. W Grodnie i Suwałkach można było do­ konać 18 wyładunków na dobę, w Augustowie -12, a w Osowcu - 6. Wymienione przez autora "Studium..." ważne punkty terenowe na grani­ cy północnej były w większości ufortyfikowa­ ne przez Rosję jeszcze przed I wojną światową. Wyjątek stanowiły: Mława, Jabłonowo, Augu­ stów i Suwałki. Odcinki Mława i Augustów zostały osłonięte fortyfikacjami przez Wojsko Polskie dopiero w roku 1939. Kluczowe znaczenie odcinka mławskiego ukazują liczne studia taktyczno-operacyjne pro­ wadzone w latach 1926-1929, oceniające moż­ liwości osłony granicy Polski z Prusami Wscho­ dnimi. Prace planistyczne tego odcinka granicy prowadzili między innymi: gen. Gustaw OrliczDreszer ("Studium armii "Mława" z punktu widzenia Naczelnego Dowództwa Grupy Armii "Zachód" - z września 1926), wspomniany już gen. Juliusz Rómmel ("Studium osłonowe na granicy niemiecko-litewskiej") oraz gen. Ale­ ksander Osiński ("Studium osłony granicy Prus Wschodnich i Litwy" - z listopada 1927). Kierunek Mława-Modlin był najbardziej zagrożony z punktu widzenia obrony stolicy. Pierwszorzędną wartość obronną miały więc tu dawne twierdze "Modlin" i "Zegrze" oraz linia Bugo-Narwi. Odcinek między Modlinem a Ze­ grzem, osłonięty linią rzeki, którą wspierał za­ porowy Fort "Dembe", uznawany był przez pol­ skie władze wojskowe za najbardziej obronną rubież w II Rzeczypospolitej. 23 marca 1939 Inspektorom Armii, odpo­ wiedzialnym za przygotowanie do działań wo­ jennych zachodnich odcinków obrony, wydano zadania operacyjne dla poszczególnych armii. Plan działań opóźniających na przedpolu pozy-

cji głównej mieli we własnym zakresie opracoSiły armii w składzie 2 dywizji piechoty wać dowódcy armii. W sztabie Armii "Modlin" 2 brygad kawalerii mobilizowane były w alai już 30 marca podjęto decyzję, że zasadnicza limie. Prawe skrzydło armii osłaniane było prze nia obrony tego związku operacyjnego będzie SGO "Narew", natomiast lewe znajdowało si przebiegała w rejonie Mławy. w luźnej styczności z Armią "Pomorze". Zadaniem Armii "Modlin", której dowód19 czerwca 1939 gen. E. Krukowie; cą został dotychczasowy Inspektor Armii - gen. Przedrzymirski przesłał do Generalnego Inspel bryg. Emil Krukowicz-Przedrzymirski, miało torą - marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza, me być opóźnianie marszu nieprzyjaciela na najdunek, w którym chciał uzyskać jego zgodę r krótszym kierunku z Prus Wschodnich na Warwykonanie planu ufortyfikowania rejonu Mław szawę. Armii przydzielono do obrony pas nadMając na względzie fakt, iż Armia "Modlin" mi; graniczny, którego centralny odcinek znajdował ła opóźniać marsz wojsk nieprzyjaciela możliw się w rejonie Mławy. jak najdłużej, powstrzymanie natarcia winno ro: Zgodnie z wytycznymi, jednostki armii przy- począć się jak najbliżej granicy. W tej sytuac stąpiły do technicznego przygotowania terenu gen. E. Przedrzymirski wysuwał następujące a (głównie były to niszczenia i zalewy) w pasie swo- gumenty: jej obrony. Wschodnią granicę pasa stanowiła ru"Rejon Mławy, niezależnie od zadania on bież styczności z wojskami Samodzielnej Grupy planu działania, odgrywa na obszarze armii zas Operacyjnej "Narew", granicę zachodnią wyznadniczą rolę jako brama wypadowa dla obu stro czała zaś rubież: Rybno - Górzno - Gojsk - Do- (...) którego posiadanie w każdym działaniu d brzyń. Na północy pas działania Armii "Modlin" obu stron warunkuje dalszy ruch. Opanowanie miał szerokość około 90 km i rozszerzał się, osiązamknięcie przesmyku mławskiego przez jedną; gając na ostatecznej linii obrony około 170 km. stron zmusza przeciwnika do bardzo głębokiej Głębokość pasa wynosiła 90 km, zwężając się na obejścia, zwłaszcza przy nawodnieniu dolin Orz; kierunku Chorzele-Różan do około 50 km. ca i Mławki. W obecnym czasie, w wykonań zamierzonego planu działania, ten ważny r Twierdza "Modlin"

6

.

. •

jon mogę opanować w szóstym dniu po ro poczęciu działań wojennych (licząc 2 dni i mobilizację i 2 dni na koncentrację). Blisko: granicy, dogodne drogi, brak przeszkód t renowych oraz odpowiednich sił w tym reji nie dają możliwość przeciwnikowi wcześnie szego opanowania południowych wyjść z r jonu Mławy przed nadejściem własnych oi działów. 2 baony mazurskie ON nie dają gw rancji utrzymania tego rejonu. Może to spi wodować konieczność walki o prześni) mławski w bardzo niedogodnych warunkac gdyż wszystkie dotychczas wykonane pra< terenowe (zabagnienia i zalewy) będą wyki rzystane przez przeciwnika. Wobec powy szego widzę następujące rozwiązanie, któ z jednej strony dawałoby gwarancję utrz; mania Mławy do czasu podejścia własny( sił, z drugiej strony polepszyłoby warunki Należało by: - wykonać umocnienia stałe rejonu i północ od Mławy oraz odpowiednio zo ganizować gospodarkę leśną i melior; cyjną,

- pozostawić tam już teraz siły dostateczne dla zabezpieczenia i utrzymania wykonanych umocnień aż do nadejścia właściwej obsady, - skrzydła tej pozycji zabezpieczyć przez zalewy i zabagnienia dolin Mławki i Orzyca, co w znacznej części już zostało wykonane..." Do meldunku został dołączony plan ufor­ tyfikowania rejonu Mławy. Marszałek E. Smigły-Rydz przyjął argumentację dowódcy armii i w dniu 3 lipca udał się w rejon Mławy, gdzie osobiście w terenie zapoznał się z planem umoc­ nienia przesmyku mławskiego. W trakcie tej wizyty zaaprobował wykonanie proponowanych fortyfikacji. Rejon Mławy został więc przewidziany do obrony jako strefa ufortyfikowana dopiero w 1939, w toku realizacji planu "Zachód". Odci­ nek mławski miał stanowić wysuniętą linię obro­ ny, w oparciu o którą opracowano w sztabie Armii "Modlin" plan operacyjny będący pod­ stawą rozegrania bitwy obronnej na przedpolu pozycji głównej. Autorami planu umocnienia odcinka mław­ skiego byli oficerowie Oddziału III Operacyj­ nego w sztabie Armii "Modlin": ppłk dypl. Igna­ cy Wądołkowski (szef oddziału) oraz mjr dypl. Stanisław Mayer (oficer operacyjny). Prace stu­ dyjne nad planem operacyjnym armii rozpoczęli w marcu (po utworzeniu sztabu armii) od stu­ diów nad terenem odcinka obrony. Opracowany w sztabie armii plan działa­ nia musiał uwzględniać następujące założenia: a) ograniczyć swobodę działania nieprzy­ jaciela przez zamknięcie kierunków na Mławę obroną stałą, b) zmusić do obejścia pozycji obronnej od strony wschodniej, c) uderzeniem odwodu armii powstrzymać jego ruch i dać czas na zebranie się Odwodu Naczelnego Wodza nad Narwią, d) związanego walką nieprzyjaciela we wschodnim rejonie Mława-Przasnysz podstawić pod uderzenie Odwodu Naczelnego Wodza. W całokształcie przygotowań terenowych dowództwo Armii "Modlin" musiało zwrócić baczną uwagę na zabezpieczenia przepraw i przedmości oraz rozbudowę inżynieryjną w pa­ sie działań. Mosty na Wiśle, Narwi i Bugu od­ grywały tu zasadniczą rolę. W przypadku ustą­ pienia pod naporem wojsk nieprzyjacielskich,

Gen. Emil Przedrzymirski-Krukowicz

należało przeprowa­ dzić wojska własne przez rzeki na ich po­ łudniowy brzeg, przy jednoczesnym utrzy­ maniu przedmości jako podstaw wyjściowych do ewentualnych później­ szych zwrotów zaczepnych. W pasie działania armii od Różana do Płocka znajdowało się 10 mostów: w Różanie, Pułtusku, Serocku, Zegrzu, Orzechowie (kolejowy), Modlinie (dwa mosty: drogowo-kolejowy na Narwi i wojenny na Wi­ śle), Wyszogrodzie i Płocku (dwa mosty: kole­ jowy i drogowy). Wymagały one zabezpiecze­ nia przed zagonami nieprzyjacielskich jednostek zmotoryzowanych oraz lotnictwa. Należało więc wybudować umocnione przyczółki obsadzone przez załogi oraz wyposażone w niezbędną obronę przeciwlotniczą. W przypadku niemoż­ ności zabezpieczenia przejść, należało przygo­ tować szybkie zniszczenie mostów. Dużą rolę w planie działania armii odgry­ wały fortyfikacje. Miały one ułatwić wojskom realizację bardzo trudnych zadań w sytuacji przewagi jaką dysponował nieprzyjaciel oraz utrzymanie wyznaczonej linii obronnej przy dużej szerokości odcinków jakie wyznaczono poszczególnym jednostkom. Wysiłek rozbudo­ wy inżynieryjnej skupiono na czołowej linii oporu w rejonie Mławy oraz na przyczółkach mostowych na liniach rzek: Wisły (w obszarze dawnej twierdzy "Modlin") i Narwi (w rejonach Fortu "Dembe", niewielkiej twierdzy "Zegrze" oraz w Pułtusku i Różanie). Przewidując rozegranie bitwy granicznej w rejonie: Lidzbark Welski - Mława - Krzynow­ łoga Mała, dowódca Armii "Modlin" zadecy­ dował ostatecznie o rozbudowie systemu forty­ fikacji stałych, na odcinku centralnym Mława Rzęgnowo, osłaniając bezpośredni kierunek na Mławę. Przesmyk mławski stanowił ze względu na układ linii komunikacyjnych ważny węzeł dro­ gowy. Pod względem orograficznym tworzył otwartą bramę wypadową w głąb Polski, co dla

wojsk niemieckich miało kluczowe znaczenie operacyjne. Zamknięcie tego odcinka systemem umocnień stałych mogło powstrzymać natarcie jednostek niemieckich i w efekcie zmusić je do obejścia pozycji mławskiej. Umocniony rejon Mławy miały więc, zgo­ dnie z planem szefa Oddziału III Armii "Mo­ dlin", tworzyć: od strony zachodniej - pozycja mławska o długości 16 km, a od strony wscho­ dniej - rzęgnowska o długości około 10 km. Sła­ bością planu był jednak, znajdujący się w środ­ ku między pozycjami 10-kilometrowy odcinek nieufortyfikowany, który składał się z 4-kilometrowego pasa terenu polnego oraz 6-kilometrowej strefy "Błot Niemyje". Nieumocniona część pozycji obronnej miała stanowić odcinek dozoru zabezpieczony przez patrole. Strukturę umocnień odcinka centralnego miały, zgodnie z zarządzeniem Sztabu Głównego, tworzyć żel­ betowe schrony bojowe i obserwacyjne wybu­ dowane siłami wojska w rejonie Mławy i Rzęgnowa. Plan niszczeń w pasie działania armii miał być zrealizowany na całej jego szerokości i głę­ bokości, aż do linii pozycji głównej z zastrze­ żeniem, iż przede wszystkim należało wykonać je na głównych kierunkach operacyjnych wzdłuż linii kolejowych i traktów drogowych. Przyjęto następującą pilność wykonania robót: 1) przeszkody przeciwpancerne, 2) przeszkody z drutu kolczastego, 3) stanowiska dla ciężkiej broni piechoty, 4) punkty obserwacyjne dowództw i artylerii. Za najważniejsze uznano szybką rozbudo­ wę przeszkód na pozycji wysuniętej. Plan ope­ racyjny Armii "Modlin" przewidywał także wy­ konanie zalewów na rzekach Mławka i Działdówka oraz zabagnień w dolinach rzek Orzyc i Ulatówka. BUDOWA SCHRONÓW Do budowy umocnień na pozycjach mław­ skiej i rzęgnowskiej przystąpiono dopiero po inspekcji terenu dokonanej 3 lipca 1939 przez marszałka E. Śmigłego-Rydza. Do pracy jako pierwsze skierowano w dniu 8 lipca bataliony 80 pułku piechoty ze składu 20 Dywizji Piecho­ ty. Dopiero na początku sierpnia do prac włą­ czono 78 pp, co znacznie usprawniło i przyspie­ 8

szyło rozbudowę inżynieryjną terenu. Całość robót fortecznych kierował dowódca 20 bat lionu saperów, mjr Juliusz Levittoux. Budo\ żelbetowych schronów bojowych, stanowiącyi główny element umocnień linii obronnej, ro poczęto najwcześniej na odcinku I batalionu I pp -14 lipca, w rejonie miejscowości Windyl Dwa dni później przystąpiono do budowy schr nów przy szosie Mława - Niebork (Nidzica), odcinku II batalionu i stopniowo w dalszej k lejności na odcinku III batalionu w rejonie Ki jewa. I i III bataliony 78 pp przystąpiły do pr na swoich odcinkach dopiero po 25 lipca. E właściwej realizacji podjętych robót utwórz no w grupach roboczych, kierowanych prz saperów, specjalności niezbędne do wykonar prac. Byli to: cieśle, zbrojarze i betoniarze. W okresie prac wstępnych prowadzono i boty mające na celu oczyszczenie przedpola c uzyskania pełnego wglądu w teren. Miało pozwolić na stworzenie jak najlepszego pt ostrzału. Za zgodą właścicieli gruntów i wła lokalnych dokonano częściowego wyrębu i pr; cinki lasów oraz zagajników (m. in. w rejoi Uniszek Zawadzkich i Krajewa). W etapie prac przygotowawczych wyk nano maskowanie miejsc pod budowę obiektó przygotowano niezbędne elementy budowla (pręty stalowe, drewno i kruszywo) oraz pi wadzono roboty wykopowe. Prace maskują wykonywano tymczasowo w celu przesłonię* miejsc budowy żelbetowych schronów bo; wych. Aby nieprzyjaciel nie dostrzegł zmian krajobrazie, ścinano drzewa (głównie iglaste zakopywano je ponownie wokół rejonu buc wy schronu, co sprawiało złudne wrażenie i snącego zagajnika. Po wybudowaniu obiekt stwardnieniu cementu, schron był maskowa kamieniami polnymi, ziemią, piachem i dar ną, aby od strony nieprzyjaciela wyglądem pn pominąć nieduży wzgórek. Prace mające na celu wzniesienie schro rozpoczynano od wykonania wykopu na głęt kość od 60 do 80 cm, w kształcie poziome przekroju obiektu. W nich wylewano płytę chudego betonu o grubości 20 cm jako warst' wyrównawczą. Niemal powszechnie stosov no wówczas beton klasy B 7,5 MPa o wytn małości 4,3 MPa. Chudy beton wyrównyv podłoże na nierównym gruncie i pozwalał

ułożenie warstwy izolacyjnej w postaci dwóch warstw papy na lepiku. W następnej kolejności do prac przystępowali zbrojarze, którzy na pod­ kładkach dystansowych układali siatki zbroje­ niowe w ten sposób, aby zapewnić wykonanie otuliny zbrojenia. W schronie typu B, najczę­ ściej występującym na pozycji mławskiej, pły­ tę wyrównawczą zalewano trzema 15-centyme­ trowymi warstwami betonu wzmocnionymi trzema siatkami zbrojeniowymi. W tym czasie wypuszczano pionowe pręty do ścian i ustawia­ no zewnętrzne szalunki. Dwa dni po zalaniu pły­ ty fundamentowej wznoszono szalunki wewnę­ trzne oraz szalowano otwory i strzelnice, które uzyskiwano stosując specjalnie w tym celu zbi­ jane drewniane skrzynie. Szalowanie musiało być szczelne, aby powstrzymać ewentualny wyciek. Wokół krawędzi otworów dokładano po bokach tyle prętów ile przecięto w siatce zbrojeniowej z każdej ze stron w celu uzyska­ nia otworu. W ten sposób eliminowano czyn­ nik osłabienia całości żelbetowej ściany, w której znajdował się otwór. Zbrojenie stropów, podobnie jak podłoża, składało się z trzech warstw, lecz musiało być o wiele dokładniej wykonane. Dolna warstwa - przeciwodłamowa - musiała zabezpieczyć załogę obiektu przed spadaniem fragmentów (odłamów) stopu we­ wnątrz schronu. Zbrojenie tej warstwy miało konstrukcję przeciwodpryskową z gęsto (co 1012 cm) wyplecionej siatki ze stalowych prętów. Warstwa górna - przeciwuderzeniowa - zbrojo­ na siatką o oczkach 15x15 cm miała powstrzy­ mać środki rażenia. Siatki zbrojeniowe warstw stropowych musiały być przesunięte w fazie o 1/2 oczka. Uzyskiwano w ten sposób jej zagę­ szczenie i wytracanie energii kinetycznej poci­ sków nawet przy zerwaniu siatki. Warstwa środ­ kowa tworzyła zbrojenie przeciwskurczowe dla całego stropu. W kolejnym etapie prac przygotowano i wylewano beton. Mieszano go w sposób mecha­ niczny oraz ręczny, z braku od-

Jeden ze schronów budowanych na po­ zycji mławskiej (stan po późniejszym ostrzale niemieckim)

Kolejne etapy budowy schronu:

wylewanie fundamentów,

wylewanie betonu na ściany boczne.

przygotowanie do wylewania przelotni i stropu.

powiedniej ilości betoniarek przy tak szerokim zasięgu robót. Pracę tą wykonywano bez prze­ rw, na trzy zmiany. Przy wznoszeniu schronów używano cementu portlandzkiego, który twar­ dniał po upływie dwóch tygodni, co znacznie przyspieszało budowę linii umocnień. Recep­ tura betonu w 250 litrowej betoniarce była na­ stępująca: 50 kg cementu, 13 litrów wody, 60 litrów piasku i 150 kg kruszywa. Struktura kru­ szywa dobierana była tak aby uzyskać prawi­ dłowe oziarnienie. Użycie konstrukcji żelbetowych było w przypadku pozycji mławskiej ze wszechmiar ce­ lowe. Żelbet to sztuczna skała, która w sposób logiczny łączy w sobie dwa materiały: beton i stal. Wykorzystano tu, właściwe tym materia­ łom, cechy odporności (betonu na ściskanie i stali na rozciąganie) w przypadku trafienia po­ ciskiem artyleryjskim w obiekt. Wykonane w ten sposób konstrukcje schronów były odporne na środki rażenia. W czasie betonowania ścian wykorzysty­ wano drewniane pomosty oraz oszalowanie stro­ pu, które umożliwiały wjazd taczkami z beto­ nem na szczyt schronu. Beton do zalania ścian zlewano z wysokości około 2 m za pomocą drewnianych rynien obitych blachą. Ponieważ jego wylewanie musiało się odbywać w sposób ciągły, odstępy między nakładaniem kolejnych warstw betonu musiały być krótsze od czasu jego wiązania, a więc nie przekraczać 2,5 godziny. W ten sposób obiekt zachowywał cechy budowli monolitycznej. Aby dokładnie wypełnić szalun­ ki, beton ubijano ręcznie żelaznymi ubijakami. Po 4-5 dniach zdejmowano szalunki ze­ wnętrzne, a po tygodniu wewnętrzne. Dalszym etapem robót wykończeniowych było zasypy­ wanie fundamentów, co na pozycji mławskiej wykonano - z braku czasu - tylko w 50% obiek­ tów. Maskowaniem pełnym osłonięto tylko oko­ ło 15% schronów. Od chwili rozpoczęcia budowy schronów do pracy przystępowano o godzinie 4:00 i trwa­ ła ona do 20:00 - na dwie zmiany. Tylko przy betonowaniu roboty prowadzono na trzy zmia­ ny, ze względu na wiązanie cementu. W sierp­ niu 1939 prace prowadzono również w niedzie­ le i święta. Żołnierze jednostek wznoszących fortyfikacje nie odchodzili wieczorem do kwa­ ter, lecz biwakowali w rejonach prowadzonych 10

11

Schron bojowy na pozy mławskiej, z zaznaczony) polami ostrzału. Widocz powbijane dookoła drze ka, które maskowały schr

robót. Z każdego batalionu skierowano do bu­ dowy około 400-500 ludzi. Materiał potrzebny do budowy fortyfika­ cji przywożono ze stacji Mława - Wólka środ­ kami transportu dywizyjnego. W 20 DP utwo­ rzone zostały dwie grupy transportowe. Każda składała się z 4 kolumn taborów konnych - po 80 wozów jednokonnych na kolumnę. Konie i wozy ściągnięto z Polesia w ramach mobiliza­ cji. Każdy wóz mógł jednorazowo przetranspor­ tować do 250 kg piasku lub kruszywa. Na wy­ budowanie jednego obiektu potrzebowano około 800 wozów materiału. Transport stanowił w tej sytuacji czynnik opóźniający tempo prac. Do­ piero po 20 sierpnia, na apel cywilnych władz powiatu (do których z prośbą o pomoc zwrócił się dowódca dywizji), zgłosili się miejscowi chłopi z furmankami oraz łopatami. Tych ostat­ nich skierowano do wykopania rowów przeciwczołgowych, na wschód od polnej drogi Windyki - Słabogóra Stara. Znacznie później rozpoczęto prace na pozy­ cji rzęgnowskiej. Do budowy żelbetowych schro­ nów bojowych żołnierze stacjonującego w tym rejonie 79 pp przystąpili dopiero 12 sierpnia. Tok prac przebiegał podobnie jak na pozycji mławskiej. Materiały do budowy obiektów transportowano ze stacji rozładunkowej Mława-Wólka kolumną zło­ żoną z 16 samochodów. Były to pojazdy ciężaro­ we o ładowności 4 ton. Ogółem na budowę pozycji mławskiej i rzęgnowskiej zużyto 1 100 ton cementu, 8 000 ton kruszywa, 500 ton żelaza 10:20 mm, 350 ton drutu kolczastego, 600 ton szyn kolejowych i 700 m3 drewna. Razem zużyto 10 550 ton 12

materiałów i 700 m3 drewna. W dniu wybucl wojny na stacji kolejowej Mława-Wólka poz stało 400 ton cementu, 120 ton żelaza, 400 ti kruszywa i 200 m3 drewna. Razem nie wyk rzystano zatem 920 ton materiałów i 200 i drewna. PLAN UMOCNIEŃ

Pas obrony Armii "Modlin", który zgodn z planem wynosił 94 km, został podzielony i trzy odcinki: - wschodni - od miejscowości Parciaki (: wschód od rzeki Orzyc) do Rudna Jeziorowe] (4 km na północny-wschód od Rzęgnowa), mi 30 km długości; - centralny - od Rudna Jeziorowego do T rzy Małej (obejmując: pozycję mławską, "Bł ta Niemyje" i pozycję rzęgnowską), rozciąg się na długości 32 km; - zachodni - o długości 32 km, przebieg od Turzy Wielkiej do Górzna (obejmował ośro ki oporu w Lidzbarku i Działdowie). Najlepiej do obrony został przygotował odcinek centralny. Był on osłonięty rozbudów ną linią umocnień stałych i polowych. Buduj ten ufortyfikowany odcinek zamierzano uszty nić obronę piechoty, poprawiając jej w ten sp sób warunki stoczenia walki i równocześnie uz skując zwiększenie ekonomii sił w obronie. Zasadniczym elementem umocnionej lii centralnego odcinka obrony Armii "Modlii były żelbetowe schrony bojowe na 1,2 i 3 cię kie karabiny maszynowe. Niemal na całej dł gości pozycji występowały one w jednej lin

Rozmieszczone były w odległości około 200300 m od siebie, osłaniając przewidywane kie­ runki niemieckiego natarcia. Tylko w trzech miejscach wybudowano betonowe obiekty w głębi obrony. Wzniesiono je w rejonie miej­ scowości Windyki - jeden schron bojowy na 2 ckm (nietypowy) z otworem na kopułę obser­ wacyjną, której nie zamontowano, po obu stro­ nach szosy Nibork-Mława zbudowano trzy obiekty, każdy na 2 ckm oraz w pobliżu drogi z Piekiełka do Studzieńca - jeden schron na 2 ckm. Obiekty te nie tworzyły jednak drugiej linii umocnień, lecz stanowiły konieczne uzu­

pełnienie pozycji ufortyfikowanej w celu jej pełniejszego zamknięcia (uszczelnienia). Na centralnym odcinku pasa obrony armii planowano zbudować 93 betonowe schrony bojowe. Z tego w rejonie Mławy przewidywa­ no linię umocnień składającą się z 68 schronów a w rejonie Rzęgnowa - 25 schronów. Do 1 wrze­ śnia 1939 wybudowano tylko 51 obiektów, co stanowiło 54,8% wykonania zamierzonego pla­ nu. Na pozycji mławskiej wzniesiono 45 obiek­ tów, w tym: - 33 schrony na 2 ckm o ogniu dwubocznym, -10 schronów na 1 ckm o ogniu jednobocznym, 13

14

15

- 1 schron na 3 ckm (typu: Blokhauz), -1 schron obserwacyjny z 3 szczelinami o ką­ cie pola obserwacji 180°. Na pozycji rzęgnowskiej wybudowano 6 żelbetowych schronów bojowych, w tym: - 4 schrony na 2 ckm o ogniu dwubocznym; - 2 schrony na 1 ckm o ogniu jednobocznym. Ogółem w całym pasie wysuniętej pozycji obrony Armii "Modlin" miało powstać 168 żel­ betowych schronów bojowych, z których wy­ budowano 58. Poza pozycjami mławską i rzegnowską w rejonie Lidzbarka Welskiego z pla­ 16

nowanych do wzniesienia 14 schronów bojo wych wybudowano 4, a w rejonie Krzynowłóg - z planowanych 50 obiektów zbudowano tyłki 3. Przewidywano także zbudowanie 11 schro nów w rejonie Działdowa, lecz do wybuchł wojny nie przystąpiono do prac. Ponadto w pa sie obrony armii znajdowało się 20 obiektów których budowy nie ukończono. Obiekty budowano zgodnie z Instrukcją sa perską umocnień polowych opracowaną w 193! przez Inspektorat Saperów Sztabu Głównego. Jed nak nie wszystkie typy żelbetowych obiektów

wzniesionych na pozycji mławskiej występują we wpomnianej instrukcji. Dwa obiekty: Blokhauz oraz schron z planowaną kopułą obserwacyjną, należy uznać za kombinowany typ schronu, których instrukcja saperska nie zawierała. Inżynieryjne przygotowanie terenu uzupeł­ niało i wiązało obron obronę w jedną całość. Żel­ betowe schrony bojowe i polowe stanowiska ogniowe połączone były rowami strzeleckimi, których pozycje przebiegały wzdłuż linii obiek­ tów stałych. W zależności od konfiguracji terenu usytuowane były także na stokach wzgórz. Two-

rzyły one linię łamaną pod kątem 120°, w sposób pozwalający prowadzić ogień flankowy przy ostrzale przedpola na wprost. Łamana, na odcin­ kach większych niż 10 m, linia rowów strzelec­ kich, zapewniała mniejsze straty wśród obroń­ ców podczas nalotów i ognia artyleryjskiego. Rowy łącznikowe zapewniały komunika­ cję między plutonami i schronami bojowymi. Prostopadłe do linii frontu odcinki rowów łącz­ nikowych pozwalały na dostarczenie zaopatrze­ nia i uzupełnienie, ewentualną wymianę podod­ działów i załóg oraz służyły do zapewnienia 17

18

19

łączności z dowództwem. Zasieki z drutu kolczastego stanowiły prze­ szkody ustawiane w celu powstrzymania ataku piechoty nieprzyjaciela. Na pozycji mławskiej budowano je w 2-4 rzędach, w odległości 100200 m od linii rowów strzeleckich (w zależno­ ści od ukształtowania terenu). Kolejną przeszkodę stanowiły potykacze. Były to niskie kołki wbijane w kwadratach 2x2 m w 3-5 rzędach. Oplatano je krzyżowo drutem kolczastym na wysokości 25-30 cm od podło­ ża. Ustawiane były najczęściej w płaskim tere­ nie na bliskim przedpolu oraz w powiązaniu z zasiekami na przedpolu dalszym. Znajdowały się w skutecznym zasięgu broni maszynowej. Bezpośrednio w strefie drożni, w odległo­ ści 5-15 m od traktów oraz na łąkach, układano pola minowe. Miny przeciwpiechotne (talerzo­ we) ukrywano płytko pod powierzchnią gruntu i przykrywano darnią. Uzbrojone były w czuły zapalnik, powodujący wybuch nawet przy nie­ wielkim nacisku. Obronę przeciwpancerną stanowiły rowy i zapory. Na prawym skrzydle pozycji mławskiej, na kierunku spodziewanego natarcia czołgów, wykopano wzdłuż drogi Windyki - Sławogóra Stara rów przeciwpancerny o długości ok. 500 m. Połączono go z wykopanymi wcześniej ro­ wami torfowymi w strefie "Błot Niemyje". Rów przeciwpancerny miał 6 m szerokości i 3,5 m głębokości. Przeciwskarpa (od strony natarcia) miała łagodny spadek, natomiast skarpa (od stro­ ny obrony) była bardzo stroma. Obronę prze­ ciwpancerną w rejonie wsi Windyki wzmacniała na odcinku ponad 600 m zapora 2-3 rzędowa z

Zapory przeciwpan­ cerne i zasie­ ki przeciw­ piechotne na p r a w y m skrzydle po­ zycji mław­ skiej. Rejon Sławogóra Stara - Błota Niemyje 20

szyn kolejowych. Szyny o długości 3 m wbija­ no w ziemię kafarami na głębokość 1,8 m, two­ rząc zaporę o wysokości 1,2 m, maskowaną przez młody zagajnik. Linię umocnień uzupełniały zalewy i zabagnienia wykonane już na początku czerwca 1939 na rzece Mławce. Pomimo suchego lata, udało się utrzymać odcinki zabagnień i zalewów w rejonach od Turzy Małej do Lewiczyna oraz od młyna wodnego "Słomka" do młyna we wsi Zawady. Udało się także utrzymać 1000-metrowy zalew od wsi Mławka do folwarku Zimnocha. Zbyt późna decyzja wyższych władz woj­ skowych zezwalająca na rozbudowę fortyfika­ cji spowodowała, że prace obronne pod Mławą i Rzęgnowem nie zostały ukończone. Zbliżają­ ca się wojna miała przynieść praktyczny spraw­ dzian bojowy nie ukończonej linii umocnień i jej obrońców.

Transzeje pełnoprofilowe na pozycji mławskiej

UGRUPOWANIE WYJŚCIOWE STRON NIEMCY Do ataku na polskie Mazowsze północne Niemcy wyznaczyli 3 Armię gen. Georga von Kuchlera złożoną z I Korpusu Armijnego (KA), XXI KA i Korpusu Armijnego "Wodrig", jako wsparcie do dyspozycji dowódcy Armii odda­ no 1 Brygadę Kawalerii (1 BK) oraz 206 i 217 DP. Wszystkie jednostki skoncentrowane zo­ stały wzdłuż granicy państwowej. Na prawym skrajnym skrzydle skoncentrowany został XXI KA (21, 228 DP), którego zadaniem było roz­ bicie wojsk polskich należących do Grupy Ope­ racyjnej "Wschód" w okolicach Grudziądza i Wąbrzeźna. Wsparcie tego korpusu stanowił I batalion 10 Regimentu Pancernego (1/10 PzR), dalej w kierunku wschodnim znajdowała się 217 DP, mająca utrzymać łączność pomiędzy XXI KA a I KA skoncentrowanym w okoli­ cach Nidzicy. Zadaniem tego korpusu (1, 61 DP, DPanc. gen. Kempfa - DPanc. "K") był atak i przełamanie polskich umocnień w oko­

licach Mławy, po czym skierowanie się przez Ciechanów na Różan. Lewym sąsiadem I KA był KA "Wodrig", którego dwie dywizje piechoty (1 i 12) miały stanowić osłonę lewego skrzydła I KA. Lewe skrzydło KA "Wodrig" osłaniała atakiem na Myszyniec - Dylewo 1 BK. Skrajne lewe skrzy­ dło 3 Armii stanowiła 206 DP (przybywała transportami kolejowymi z głębi Prus Wscho­ dnich). W skład armii ^tttPgen. Kuchlera wcho- i f, \ dziły również dwie brygady forteczne "Gołdap" i "Lotzen" stanowiące w sumie ekwiwalent ośmiu ba­ talionów piechoty wspieranych liczną bronią maszynową oraz cztery dywizjony artylerii lekkiej.

Gen. Georg von Kuchler

21

POLACY W tym samym pasie działania, w którym Niemcy zamierzali użyć sześciu dywizji (w tym jednej pancernej) Polacy skoncentrowali jedną dywizje piechoty (20) oraz dwie brygady ka­ walerii (Mazowiecka BK - MBK i Nowogródz­ ka BK - NBK). Głównym punktem oporu wojsk polskich miała być pozycja umocniona znajdu­ jąca się na północ od Mławy. Obsadziła ją dwo­ ma pułkami (78 pp i 80 pp) 20 Dywizja Piecho­ ty (20 DP) płk. Wilhelma Lawicza-Liszki. Jako wsparcie na korzyść tych dwóch pułków strze­ lało pięć dywizjonów artylerii (I, II, 111/20 pułk

r

22

artylerii lekkiej, 20 dywizjon artylerii ciężkiej oraz 79 dywizjon artylerii lekkiej) Pas działa­ nia tej dywizji wzmocniony został linią fortyfi­ kacji stałych zwanych "pozycją mławską", w skład której wchodziło 51 schronów bojowych, Pozycja ta składała się z dwóch niezależnych ośrodków oporu. Pierwszym z nich były umoc­ nienia znajdujące się na północ od Mławy (41 obiektów), drugim zaś umocnienia "pozycji rzę gnowskiej" (6 obiektów) obsadzone przez 1[ pułk piechoty wsparty 88 dac i 59 dal. Słabo ścią tej drugiej pozycji był fakt, iż kończyła sii ona gwałtownie i jej prawe skrzydło wisiało v

powietrzu, co w razie odejścia na południe są­ siada (MBK) stawiało obrońców w skompliko­ wanej sytuacji. Obydwie pozycje - mławska i rzęgnowska, oddzielone były od siebie Błotami Niemyje, które już przy śre­ dnim stanie wód sta­ wały się przeszkodą nie do przejścia. Te­ ren ten obsadziła 20 kompania kolarzy oraz kompania sape­ rów. Prawe skrzydło armii obsadzone zo­ stało przez Mazo­ wiecką Brygadę Ka­ walerii, której od­ działy przyjmowały następujące ugrupowanie: -1 pułk szwoleżerów (1 psz) + 1 bateria 1 dywizjonu artylerii konnej (1/1 wiczdak) wzdłuż rzeki Ulatówka; - 2 batalion strzelców (2 bs) + 2/1 dak - po obu stronach drogi Chorzele - Przasnysz; -11 pułk ułanów (11 puł) + 3/1 dak - Rud­ no Jeziorowe z czatami w Janowie i Krzynow­ łodze Wielkiej - 7 puł, jako odwód brygady skoncentro­ wany został w okolicach Romany Sobory - Sztab MBK stacjonował na północ od Przasnysza. Prawe skrzydło brygady oparte było o rze­ kę Orzyc, za którą nie było już wojsk polskich.

Było to o tyle niebezpieczne, że ewentualna akcja niemiecka na skrzydło brygady nie napo­ tkałaby na zdecydowany opór, co pozwoliłoby na zrolowanie ugrupowania MBK od wschodu. Lewe skrzydło Armii "Modlin" stanowiła czteropułkowa Nowogródzka BK, której oddzia­ ły były ugrupowane następująco: - 5 batalion strzelców, 1 Mazurski batalion Obrony Narodowej - ośrodek oporu Działdowo, - 27 pułk + bateria 9 dak (b./9 dak) - Za­ krzewo Polskie - Nowy Dwór, - 25 pułk + dwie baterie 9dak + kompania Obrony Narodowej z 1 Mazurskiego batalionu ON - Nowy Dwór - Bełk - rzeka Wel - Lidzbark, - 26 pułk + b./9 dak, - 4 pułk strzelców konnych (4 psk), 91 dy­ wizjon pancerny, szwadron kolarzy - Lubowidz - Zieleń.

23

Zadaniem brygady gen. Władysława An­ dersa była osłona lewego skrzydła 20 DP. W odwodzie armii znajdowała się 8 DP płk. Teodora Furgalskiego, która 1 września znaj­ dowała się okolicach Glinojecka i do 3 wrze­ śnia nie była w stanie wziąć udziału aktywnie w działaniach^?). Na tyłach 20 DP znajdowała się też dwie kompanie czołgów rozpoznawczych (62 i 63 k.cz.rozp.). Sztab Armii "Modlin" znajdował się w twierdzy "Modlin" (przeszło 100 km od pola bi­ twy). Dodatkowo w pasie działań armii znajdo­ wały się przedmościa na rzece Wiśle i Narwi, za które odpowiadał gen. Przedrzymirski - do­ wódca armii. Przedmościa obsadzone były na­ stępująco:

- Różan -1, II/l 15 pp, dywizjon 61 pal, 1 li pluton artylerii pozycyjnej, 1 kompania ckml przeciwlotniczych, 115 kompania saperów, - Pułtusk - III/ 115 pp., batalion ON "Warszawa III", 12 pluton artylerii pozycyjnej, dwa dział p-lot., - Zegrze - bata­ lion ON "Warszawa II, dwa działa p-lot, - Modlin - III, IV, V, VI/32 pp, 13 14 kompania artylerii Płk Jan Karcz I pozycyjnej, 8 bateria przeciwlotnicza, 14 k. ckm przeciwlotniczych, - Wyszogród - kompania batalionu ON "Warszawa I", - Płock - batalion ON "Warszawa I (bez kompanii), 71 dywizjon artylerii lekkiej (dal). Odwodem armii była Grupa Operacyj­ na "Wyszków" gen. Wincentego Kowalskie­ go (1 i 41 DP) skoncentrowana na obszarze Różan - Wyszków Ostrów - Zambrów. 1 września do dzia­ łań bojowych goto­ wych było jedynie jedenaście batalio­ nów piechoty i je­ denaście baterii ar­ tylerii tej grupy, a reszta znajdowała się w transportach kolejowych lub w Gen. Władysław Anders' mobilizacji. Dodat­ kowo, 115 pp wszedł w skład załogi przedmościa Różan i wyłączony został ze składu GO "Wyszków".

Prawym sąsiadem Armii "Modlin" była Sa­ modzielna Grupa Operacyjna "Narew", a kon­ kretnie jej 42 pp z 18 DP, który stanowił obsadę Ostrołęki. Tak więc odległość tego pułku do najbliższych pozycji Mazowieckiej BK wyno­ siła 33 km nieobsadzonego lesistego i podmo­ kłego terenu, przez który przebiegała tylko jed­ na droga (niestety, okazało się, że szlak ten zo­ stał opanowany przez Niemców prawie bez walki już 1 września). 24

w LOTNICTWO Na obszarze działań Armii "Modlin" znaj­ dowały się następujące jednostki lotnicze: - 153 eskadra myśliwska (kpt. Wł. Łazoryk) - Szpondowo (9 x P-llc, 1 x P-lla); - 41 eskadra rozpoznawcza (kpt. Włady­ sław Chrzanowski) - Zdunowo (8 x PZL-23B "Karaś"); - 53 eskadra obserwacyjna (kpt. Józef Kierzkowski) - Sokołówek (7 x RWD-14, 2 x RWD-8). Razem polskie lotnictwo dysponowało dziesięcioma samolotami myśliwskimi i dzie­ więtnastoma samolotami rozpoznawczymi. Wielkość którą pozostawię bez komentarza. Uzupełniały je jednostki przeciwlotnicze: - 81 pluton p-lot - Mazowiecka BK, - 89 pluton p-lot - Nowogródzka BK, - 8 bateria p-lot. - Modlin,

- 19 bateria p-lot. k.plot. nr 18 - Płock, - 1 bateria p-lot. - Orzechowo. Powyższe jednostki były dalece niewystar­ czające by dać osłonę całej armii, zważywszy jakimi siłami dysponował nieprzyjaciel. Tymczasem lotnictwo niemieckie na ob­ szarze Prus Wschodnich dysponowało: -l.(F)/120-(12xDo 17P), - KGr. "Holzhammer" - (72 x Do 17Z), - KGr. "Blitz" - (7 x Do 17Z), - St.G 1 - (28 x Ju 87B3 x Do 17W), - I./JG 1 (54 Bf 109E), - I./JG 21 (28 Bf 109E i C), -I./ZG 1 (24 Bf 110), - l.(H)/10 - (10 x Hs 126) - działał na ko­ rzyść IKA, - 3.(F)/10 - (12 x Do 17P) - działania na korzyść 3 Armii. Z powyższego zestawienia widać przygnia­ tającą przewagę lotnictwa niemieckiego.

25

WOJNA 1 WRZEŚNIA Rozkaz do ataku na Polskę dowódcy nie­ mieccy otrzymali 31 sierpnia o 18:00. Natych­ miast też wydano rozkazy dywizjom i pułkom, które rozpoczęły koncentrację w bezpośredniej bliskości granicy. Od świtu 1 września wzdłuż całej północ­ nej granicy Polski, podobnie jak i na innych odcinkach, rozgorzały walki. Początkowo spro­ wadzały się one do starć oddziałów wydzielo­ nych z placówkami polskiej straży granicznej i drobnymi elementami wojska. Pierwszą jed­ nostką ze składu 3 Armii jaka przekroczyła granicę Polski była DPanc. "Kempf'. Na jej skrzydłach posuwały się 61 i 11 DP. W pierw­ szym rzucie szedł Regiment Zmotoryzowany SS "Deutschland" (RZ SS "D") wspierany przez Regiment Artylerii SS (RA SS) i 511 batalion artylerii ciężkiej (501 bac). 7 Regi­ ment Pancerny pozostał w odwodzie pod bez­ pośrednimi rozkazami dowódcy IKA. Rozpo­ znawczy batalion SS skoncentrował się okoli­ cach Krokowa, wysyłając pojedyncze wozy na rozpoznanie. Wojnę rozpoczęły ataki bombowców nurkujących Ju-87, a później, przez cały wrzesień Niemcy wykorzy­ stywali swą przewagę w powietrzu

Jako pierwszy wszedł do walki już o go-1 dżinie 4.45 I/RZ SS " D " . Stanowił on lewe I skrzydło nacierającego pierwszego rzutu i ata- I kował przez Las Białuty na Uniszki Zawadzkie I (las obsadzony był przez polską 7 kompanię 80 I pp). Na prawym skrzydle atakował III/RZ SS I " D " , na zachód od linii Białuty - Dźwierznia - I Krajewo. Jako odwód, za pierwszą linią znalazł I się II/RZ SS " D " . Po przekroczeniu granicy I wojska niemieckie, cały czas wspierane przez I artylerię, spotykały się cały czas z krótkotrwałą I obroną jednostek polskich i ich szybkim odwro-1 tern. Taktyka ta dość poważnie spowalniała ruch I atakujących, a co istotniejsze, wzywana artyle-1 ria ostrzeliwując domniemane pozycje polskie często przedłużała ostrzał, powodując tym sa-1 mym niemożność przejścia do pościgu. Wyda-1 no zatem rozkaz ataku bez wsparcia artyleryj-1 skiego. Jednak już o 5:55 rozkaz został cofnię­ ty, gdyż rozpoczęła się walka w Lesie Białuty i I bez wsparcia niemiecka piechota nie mogła upo-1 rać się z Polakami. O 6:00 Białuty zostały opa-1 nowane przez I/RZ SS "D", przeskrzydlono tym samym polską 7k/80pp broniącą się w lesie. I Nie można było jednak posuwać się dalej, gdyż Polacy zaminowali Białuty i drogi wychodzące ze wsi na południe i trzeba było najpierw roz­ minować teren. Jak do tej pory, mimo trwających już walk, I Niemcy nie zdobyli żadnego jeńca. O godzinie 6:15 do Uniszek Zawadzkich zbliżył się I/RZ SS "D". W tym samym czasie do lasu Białuty wje-l chał batalion rozpoznawczy SS oczyszczając te-1 ren z resztek wojsk polskich. Polacy wycofali się w kierunku południowo-wschodnim, wychodząc prosto na nacierające kompanie z 61 DP. Po krót­ kim starciu polski oddział został zniszczony. Większość żołnierzy poległa lub był ranna. Jed­ nak niezadowolony z postępów natarcia dowód­ ca I KA skierował do walki 7 RPanc, któremu nakazano przemarsz do Napierek. O 9:30 I/RZ SS " D " rozpoczął natarcie na Uniszki Zawadzkie, lecz został zatrzymany sil­ nym ogniem broni maszynowej i bardzo celnym ogniem artylerii. Polacy zawczasu przygotowali się do obrony i mieli doskonale przygotowany system ognia, który jeszcze wielokrotnie mialj się dać we znaki atakującym. Tymczasem ra-! diostacja batalionu nadała komunikat o zdoby-

26

Niemieckie jednostki zmo­ toryzowane skoncentrowa­ ne do ataku

ciu miejscowości. Kon­ sekwencją tego błędu było to, że atakujący na zachód od Uniszek 23 Regiment Piechoty z 61 DP zaatakował pozycję polskie, będąc pew­ nym, iż z kierunku Uni­ szek nie spotka go żad­ na niespodzianka. Tym­ czasem broniąca się tu placówka polska pod­ puściła Niemców bar­ dzo blisko i dopiero w I tym momencie otwo­ rzyła ogień, jak zwykle do akcji włączyła się polska artyleria. Natarcie zatrzymało się, po czym żołnierze w bezładzie zaczęli uciekać spod ostrzału. Nie pomogło też natarcie skierowane równocześnie na same Uniszki i na ich wscho­ dnie obrzeża. SS-mani wyszli na otwartą prze­ strzeń, dostając się pod ogień z polskich forty­ fikacji. Powstało ogromne zamieszanie, podob­ nie jak w 23 RP żołnierze wycofali się na pozy­ cję wyjściowe. Wkrótce atak ponowiono, lecz nie przyniósł on tak jak i poprzednie, pożąda­ nego skutku. Żołnierze niemieccy samorzutnie tworzyli więc małe grupy bojowe, którymi pod­ chodzili do polskich fortyfikacji, lecz najczę­ ściej ginęli lub wycofywali się ranni. O 9:55 dowódca IKA wydał rozkaz wstrzymania ataków do czasu aż podcią­ gnięta zostanie artyleria 11 i 61 DP. Tym samym rozkazem skierowano do działań, w pas 11 DP, 7 RPanc. Ważną wiadomo­ ścią, jaką uzyskano w sztabie 3 Armii o 11:00 był fakt zdobycia przy jednym z zabitych żołnierzy polskich systemu nie­ mieckiej sygnalizacji rakietnicami. Praw­ dopodobnie dzięki informacjom o tym systemie Polacy niejednokrotnie dopro-

Bombardowany most na Wiśle w Modlinie 28

wadzali do ostrzału niemieckich piechurói przez niemieckie działa. O 11:00 niemiecka artyleria rozpoczęl ostrzeliwanie polskich pozycji. Kilkanaście mi nut później Uniszki Zawadzkie zostały opano wane przez grupę bojową (Gr.B) "Kleinheistei kamp" (III/RZ SS "D", I/AR SS) i GB "Witl (I/RZ SS " D " , III/AR SS). Kolejny atak - u główną pozycję polską - planowano wykonać 12:00. Lecz okazało się to mało realne, zważyv szy na to, że SS-mani byli wyczerpani dotycl czasowymi walkami, a jednostki piechoty ni osiągnęły jeszcze podstaw wyjściowych do ati ku. Tymczasem atak przeprowadził b.rozp. S! który po krótkiej walce opanował wieś Piekie

ko. Dalszy atak został zatrzymany przez polską 9 kompanię 80 pp ostrzeliwującą południowe obrzeża Piekiełka. Około 14:00 na prawym skrzydle RZ SS " D " pojawił się 23 RP z 61 DP przygotowując się do szturmu. Atak został jed­ nak przełożony na godzinę 15:00, a do tego cza­ su zamierzano rozpoznać polską obronę. Cze­ kano też na podciągnięcie gros 11 DP. Nie chcąc tracić czasu, dowódca IKA po­ stanowił skierować do ataku jedynie 7 RPanc. wsparty elementami RZ SS " D " oraz artylerią DPanc. "K". Celem ataku miały być Windyki i wieś Sławogóra Stara. O 13:00 rozkaz ten do­ tarł do dowódcy RZ SS "D", który postanowił wznowić natarcie bez wsparcia czołgów. Jego regiment uderzył na pozycje 1 i 2 kompani 78 pp, ponosząc dotkliwe straty i zalegając na przedpolu. Tymczasem mający wspierać atak 7 RPanc. dopiero o 15:30 dotarł do Grzybowa. Ponadto regiment ten został poważnie osłabio­ ny przez oddanie 5 kompanii do 23 RP oraz pozostawienie w odwodzie 6 i 8 kompanii. Tak więc z całej jednostki, atakować miały jedynie trzy kompanie. Rozkaz jednak należało wyko­ nać i czołgi bez osłony piechoty ruszyły w stro­ nę pozycji polskich. Po dotarciu do wsi Windyki, 7 Regiment Pancerny skierował się na połu­ dnie z zamiarem obejścia polskich linii. Lecz w tym samym momencie rozpoczęły ogień polskie działa przeciwpancerne i broń maszynowa ukry­ ta w fortyfikacjach. Mimo tak niedogodnej sy­ tuacji, usytuowane bokiem do polskich pozycji czołgi dalej pędziły w kierunku południowym w nadziei, że w końcu polskie pozycje się skoń­ czą. Wkrótce okazało się, że i owszem pozycje się kończą, ale rowem przeciwpancernym i ba­ gnami Błot Niemyje. Doszło do zamieszania, niektóre czołgi zaczęły się cofać, inne próbo­ wały znaleźć przejście w polskich przeszkodach. Jednak żadnej z maszyn taki manewr się nie udał. Rów szerokości 6 metrów i głębokości 3 okazał się przeszkodą nie do przebycia. O 17:00 atak został wstrzymany i czołgi odeszły na pół­ noc. Samotnie walczące maszyny nie były w stanie sforsować polskich umocnień. Atak czołgów okupiony został ciężkimi stratami. W trzech atakujących kompaniach, spośród biorących udział w ataku 53 czołgów całkowitemu zniszczeniu uległo 7 maszyn, uszkodzonych zostało 37 czołgów - tak więc 29

Atak czołgów DPanc "KempF' pod Mławą, 1.IX.1939

83 % stanu wyjściowego zostało przynajmniej na pewien czas wyeliminowanych z walki. Za­ bity został 1 oficer, 3 podoficerów, 11 żołnie­ rzy, ranny był 1 oficer, 3 podoficerów i 14 żoł­ nierzy. Polski 1/80 pp odniósł ogromny suk­ ces. Po tym ataku zarówno RZ SS " D " jak i 7 RPanc. zajęły stanowiska obronne w miejscach, w których znalazły się przed atakiem. Duch bo­ jowy czołgistów wyraźnie opadł, a chrzest bo­ jowy okazał się krwawą łaźnią. Jak stwierdził gen. Kempf: "Użycie tej jednostki było ogrom­ nym błędem dowódcy I KA". O godzinie 18:00 przerwano działania na przedpolach całej pozycji mławskiej. Raport dowódcy DPanc. brzmiał: "...Atak nieudany, wiele czołgów zniszczonych, dalsze ataki nie dają szans powodzenia". Na całym odcinku walk I KA zapanował spokój, sporadycznie przerywany przez artyle­ rię prowadzącą wzajemny ostrzał. O 20:00 do wszystkich jednostek podporządkowanych I KA wysłano rozkaz wycofania się o 1 do 2 km i przygotowania pozycji do obrony przed spodzie­ wanym polskim atakiem. Tak więc pierwszy dzień walk na froncie I KA zakończył się sukcesem wojsk polskich. 20 DP nie dość, że nie dała się rozbić, to jeszcze zadała nieprzyjacielowi bardzo duże straty. A co ważniejsze, morale wojsk polskich podnio­ sło się do niespotykanego poziomu (jeszcze dwa 30

dni później niektórzy żołnierze pokrzepię! pierwszymi zwycięstwami nie chcieli opuszcza schronów bojowych, czując potęgę własnyc umocnień). Tymczasem morale wojsk niemie< kich, głównie 11 i 61 DP spadło do tego stop nia, że żołnierze tych jednostek w następnyc dniach raczej pozorowali natarcia niż je rzeczy wiście wykonywali mając nadzieję, że Polać sami opuszczą swe stanowiska, gdy przeskrz; dli ich pozycje KA "Wodrig". Były jednak obszary, na których wojsk niemieckiej 3 Armii odniosły poważne sukci sy. Pierwszym z nich były okolice Działdowa same miasteczko. Otóż broniące się tu 5 bat lion strzelców (powstał z HI/32 pp) oraz 2 Mi zurski batalion ON opuściły po walkach Dzia dowo - na rozkaz dowódcy Nowogródzkiej BI - gen. Andersa. Decyzja opuszczenia mias wydaje się być błędna, gdyż oddając tę poz; cję, oddawano Niemcom ważny węzeł drogi wy, a jednocześnie dogodną podstawę do atal na skrzydło niemieckiego I KA. A przeci Niemcy nie wykonali manewru okrążająceg lecz posłużyli się frontalnym atakiem. Na szcz ście dla Polaków Niemcy nie wykorzysta Działdowa jako podstawy wyjściowej do atal na zachód od pozycji mławskiej, a jedynie przi gotowali miasto do odparcia polskiego atak Ich postawa była jednak zrozumiała, jeśli w źmie się pod uwagę fakt, że miasto zostało op

rzęgnowską. Na tej pozycji przez większość dnia nowane tylko przez jeden regiment piechoty panował względny spokój, przerywany jedynie (171 RP) bez artylerii. starciami z niemieckimi jednostkami rozpo­ Pozostałe jednostki Nowogródzkiej BK znawczymi próbującymi rozpoznać polskie po­ ścierały się jedynie z drobnymi patrolami 217 zycje. O 14:30 wyszło pierwsze niemieckie na­ DP, nie pozwalając Niemcom na przenikanie w tarcie, spychając linię czat na główną pozycję głąb pozycji polskich. obrony. Niemiecka 1 DP nie kontynuowała ata­ Zupełnie inny charakter miały walki Od­ ków, umacniając pod wieczór zajęte stanowi­ działu Wydzielonego (O. W.) w rejonie Rzęgnoska w okolicach Szumska. Również tutaj nie wa i Mazowieckiej BK. Atakujący tu Korpus chciano ryzykować nocnego starcia, zwłaszcza, generała Wodriga dysponował ogromną prze­ że na tyłach wojsk niemieckich pozostały drob­ wagą w ludziach, a co ważniejsze również w ne elementy polskiej kawalerii, które próbowa­ artylerii (dziesięć niemieckich dywizjonów prze­ ły przebić się do własnych wojsk, powodując ciwko trzem polskim). lokalne starcia. Już o 4:00 na Chorzele bronione przez żoł­ Podsumowując pierwszy dzień działań wo­ nierzy z 1 pułku szwoleżerów (1 psz.) spadły jennych należy stwierdzić, że plan niemiecki nie pierwsze pociski artyleryjskie. Był to jedno­ był trafny. Źle użyto jednostkę pancerną, nara­ znaczny sygnał o rozpoczęciu wojny. O 5:00 na żając ją na niepotrzebne straty. Atak z marszu linię rzeki Ulatówki (główna linia obrony bry­ na "Twierdzę Mława" (tak nazwali ją Niemcy gady) zaczęły spływać pierwsze grupy żołnie­ w swojej literaturze) również okazał się błędem. rzy Straży Granicznej. Lecz nieprzyjaciel poja­ Jedynie sukcesy na skrzydłach dawały przesłan­ wił się przed pozycjami polskimi dopiero w ki do przewidywania sukcesu w dniach następ­ godzinach południowych. Niemcy nie szukali nych. Gdyby pierwszego dnia DPanc. "K" skie­ rozstrzygnięcia we frontalnym ataku, lecz sta­ rowano przeciwko Mazowieckiej BK, przez rali się przenikać przez luki w polskim ugrupo­ Chorzele na Przasnysz, klęska Polaków stałaby waniu. Taktyka ta sprawdziła się w pełni, a przed się faktem już w nocy z 1 na 2 września. zupełną klęską uchronił Polaków jedynie teren i jego umiejętne przygotowanie do przyszłych Co do strony polskiej, to należy stwierdzić, działań (zawały leśnych dróg, pułapki minowe iż zgodnie z planem przyjęła ona uderzenie nie­ itp.). Przed wieczorem Mazowiecka BK musia­ mieckie na wybranych przez siebie pozycjach i ła opuścić zajmowane ,— stanowiska obsadzając Walki na Mazowszu północnym -1 września 1939 r. kolejną pozycję Rudno Jeziorowe - Łanięta. Niemcy nie próbowali wykonać pościgu, oba­ wiając się nocnych walk. Warto wspomnieć, iż manewr Mazowieckiej BK został wykonany bez wiedzy dowódcy armii, a co gorsza, nawet po jego realizacji nie został on o nim powiadomiony. Mia­ ło to negatywne skutki w funkcjonowaniu przy­ szłego rozkazodawstwa. Po wycofaniu, Mazo­ wiecka BK swym lewym skrzydłem stykała się z 79 pp obsadzającym pozycję 31

po pierwszym dniu wojny mogła mówić o zwy­ cięstwie. Problematycznie przedstawiała się jed­ nak sprawa perspektyw na dni następne. Nie­ bezpieczeństwo rysowało się na prawym skrzy­ dle armii, gdzie Mazowiecka BK zbyt słaba li­ czebnie i technicznie w każdej chwili mogła ulec przewadze całego korpusu niemieckiego. Pola­ cy zdawali sobie również sprawę z tego, że po niepowodzeniach pod Mławą, Niemcy przerzu­ cą jednostkę pancerną właśnie na ten kierunek. By temu zapobiec, zgodnie z koncepcją planu obrony, przygotowywano do przeciwuderzenia 8 DP podciągając ją na styk 20 DP i Mazowiec­ kiej BK. Nieszczęściem był jednak fakt, że dy­ wizja ta mogła wkroczyć do walk dopiero 3 września. 2 WRZEŚNIA Jeszcze w nocy rozpoczęto przygotowania do generalnego szturmu. Po wyccsaniu wojsk, przegrupowano je, dając im jednocześnie czas na odpoczynek. Jedynie II/RZ SS " D " pozostał w styczności z Polakami (zaległ on za dnia 150 m przed linią polskich fortyfikacji i nie mógł się w żaden sposób przegrupować, by nie nara­ zić się na straty). Dopiero o 4:00, gdy wiado­ mym było, że Polacy nie przeprowadzą kontra­ taku, batalion wycofał się. Jednak stan psychicz­ ny i fizyczny żołnierzy niemieckich uniemożli­ wiał użycie ich w ataku tego samego dnia. Praw­ dopodobnie, gdyby Polacy przeprowadzili na tym odcinku nawet lokalny kontratak, zniszczy­ liby w całości II batalion Regimentu Zmotory­ zowanego SS "Deutschland". IDopiero o 19:30 rozpoczęto luzowanie DPanc. gen. Kempfa. Na jej miejsce wszedł 44 RP z 11 DP. Dywizja wycofała się przez Napierki do Nidzicy, tam też dołączył do dywizji batalion rozpoznawczy SS, który do tej pory

działał na korzyść 61 DP. jako ostatni dołączy! do kolumny RZ SS "D". Podobnie przebiegały działania na odcin­ ku bronionym przez polski 79 pp. Ciągłe ataki wspierane dziesięcioma dywizjonami artylerii! lotnictwem spychały Polaków metr po metrze, Coraz bardziej zagrożony był słabo obsa­ dzony odcinek Błot Niemyje. Przenikały tu drób ne elementy wojsk niemieckich. By temu zapobiec, skierowano na ten odcinek 7 i 8 kompanię] 111/79 pp, osłabiając tym samym pozycję rzę gnowską. Miało się to okazać tragiczne w skut kach dla walczących na niej żołnierzy. Nie po­ siadając odwodów, dowódca 79 pp nie móg wykonywać kontrataków na lokalne włamania Tymczasem okazało się, iż informacje o niemiec kim włamaniu przez Błota Niemyje okazały si$ błędne i dwie kompanie zawrócono na wschód Jednak przemęczeni żołnierze nie byli już w sta nie skutecznie atakować (przeszli w skwarze 2( km). Stracono prawe skrzydło pozycji rzęgnow skiej bronione aktualnie przez pluton z 11 puł, co gorsza utracono łączność operacyjną pomię dzy 20 DP a Mazowiecką BK. Luka pomiędzj tymi jednostkami powiększała się z godziny n< godzinę. 79 pp odszedł na pozycję pod Dębskiem Mazowiecka BK po nocnym odwrocie spo< Krzynowłogi Małej o świcie 2 września przyjęli następujące ugrupowanie: - lewe skrzydło: 11 puł + b./l dak (Rudno Jeziorowe - Łoje Żaboklik), - centrum: 3 batalion strzelców (Łanięta), - prawe skrzydło: 7 puł + b./l dak (Drążdżewo), - odwód: 11 d.panc. (Nosarzewo - Gryki), 1 dak, 1 psz (Drążdżewo). Z nastaniem świtu jednostki polskie zostały zaatakowane przez wojska niemieckie należące do 12 DP. Główne natarcie wyszło z Krzynowłóg Małej i Ulotowa. Niemcy poprzedzili natarcie krót-

Lekki bombowiec P-2j Karaś po awaryjnym lado waniu w polu

32

Pobojowisko na drodze odwrotu po ataku niemieckie­ go lotnictwa

ką i mało intensywną nawałą artyleryjską na opu­ szczone nocą pozycje polskie. Świadczyło to jed­ noznacznie, iż atak nie był poprzedzony rozpo­ znaniem, a odwrót Polaków nie został zauważo­ ny. Gdy spostrzeżono błąd, natychmiast na połu­ dnie ruszyły dwa regimenty piechoty. Jako pierw­ szy zauważył ruch na przedpolu 11 puł. O 10:00 rozgorzały walki początkowo tylko na jego od­ cinku, by w południe ogarnąć centrum - 3 batalion strzelców. Późnym popołudniem, na wieść iż po­ zycja "Żaboklik", która należała do pozycji "Rzegnowo", padła pod uderzeniem niemieckiej 1 DP, dowódca brygady wydał rozkaz do wyco­ fania na kolejną rubież. Osłaniać ten manewr miał 3 bs wsparty kom­ panią czołgów TK. Już w nocy Mazowiecka BK obsadziła linię Rostkowo - Przasnysz Dobrzankowo - Wyrąb Karwacki. W walkach brygada poniosła duże straty w ludziach i sprzęcie, a ustępując na południe odsłaniała pra­ we skrzydło broniących się pod Mławą wojsk 20 DP. W lukę tą jeszcze w nocy zaczęły przeni­ kać drobne elementy wojsk niemieckich, głównie z 1 DP

Straty niemieckie były znacznie mniejsze, co wynikało z posiadania przez Niemców prze­ wagi artyleryjskiej, dzięki której każda kolejna polska pozycja obrony była likwidowana gdy tylko stwierdzono jej obecność. Na odcinku walk Nowogródzkiej BK wal­ ki miały diametralnie odmienny charakter. Nie­ miecki 161 RP zluzowany został przez regiment z 217 DP. Pozostałe regimenty tej dywizji pro­ wadziły działalność raczej rozpoznawczą i nie angażowały się w dłuższe starcia. Wieczorem dowódca brygady zdecydował się na wykona­ nie demonstracyjnego uderzenia siłami 4 psk i części 27 pułk na skrzydło niemieckich wojsk atakujących Mławę. Atak nie powiódł się i Po­ lacy ze znacznymi stratami wycofali się pozy­ cje wyjściowe. 8 DP, zgodnie z rozkazem dowódcy armii, skoncentrowana została w rejonie Przywlicz Koziczyn - Szulmierz - Leśniewo i zbliżała się do pola bitwy forsownym marszem. Drugi dzień działań wojennych pokazał, iż Niemcy przenoszą główny nacisk na lewe skrzy­ dło, by tu odnieść sukces operacyjny. Stało się to faktem, gdy po południu rozerwali ugrupo­ wanie wojsk polskich. Sukces z tego dnia miał zostać rozwinięty 3 września, kiedy do ataku ruszyła DPanc. "K".

33

Po stronie polskiej zarysował się coraz wy­ raźniej kryzys i to nie tylko wśród wojsk wal­ czących, gdyż te nie zostały jeszcze pobite i sta­ nowiły dość istotną siłę, ale - co najgorsze - kry­ zys dowodzenia. Generał Przedrzymirski, do­ wodząc z odległości ponad 100 km, stracił łącz­ ność z podległymi mu dowódcami jeszcze w nocy z 1 na 2 września, a strzępy informacji ja­ kie do niego docierały były przeważnie nieak­ tualne. Stał się więc dowódca armii świadkiem wydarzeń a nie ich kreatorem. Tego typu zda­ rzenia były zmorą polskiego dowództwa w ca­ łej kampania wrześniowej 1939 roku. 3 WRZEŚNIA Jeszcze w ciągu nocy z 2 na 3 września, po krótkim odpoczynku w okolicach Nidzicy, DPanc. "K" na rozkaz dowódcy 3 Armii zosta­ ła przerzucona na lewe skrzydło w okolice Cho­ rzeli, by wykorzystać sukces KA "Wodrig". Dy­ wizja miała stanowić lewe skrzydło korpusu i uderzać na Przasnysz, Ciechanów i Maków. W trzecim dniu walk, dowódca KA "Wo­ drig" wydał rozkaz do pościgu, w którym pre­ cyzował zadania dla podległych mu wojsk. I tak: 1 i 12 DP miały zająć Czernice Borowe - Gru­ dusk, Gr.B. "Steiner" miała opanować Prza­ snysz, 1 BK idąc przez Drążdżewo obejść Prza­ snysz od wschodu i południa, gros DPanc. "K" o 15:00 wyruszy dwoma grupami z Flammberga i skieruje się na południe. O godzinie 10:00 w sztabie dywizji wyda­ no rozkaz do bitwy dzieląc jednostkę na Grupy Bojowe: - "Steiner" (wzmocniony RZ SS "D", 1 ba­ teria artylerii RA SS i 1 kompania pionierów), - "Kleinheister" (III/RZ SS 'D", 1 pluton 505 b.pion i bateria 3 kompanii batalionu ppanc), - "Landgraf (7 RPanc). Taka organizacja została utrzymana aż do zakończenia bitwy. Batalion rozpoznawczy SS został podporządkowany Gr.B. "Steiner", która szła w szpicy. Zadaniem tej grupy było opano­ wanie Przasnysza, a następnie skierowanie się na Ciechanów i obejście pozycji mławskiej od południa. Oddziały przygotowywały się do wy­ marszu, ale nie było to proste, ponieważ całą drogę od Przasnysza na południe blokowały wozy kompanii pionierów. Tak więc dopiero o 34

13:45 udało się batalionowi rozpoznawczemi omijając korki, ruszyć na południe. Była pięk na, przejrzysta pogoda, na niebie widać byłsft kasy szukające celów dla swych bomb. Terei przez który przejeżdżał batalion zasłany był tni parni polskich żołnierzy i ich koni. Były to głów nie ofiary bombardowań lotniczych. Na tym eta pie działań rzeczą bardziej dokuczliwą niż Po lacy był wszędobylski kurz podnoszony ze sła bych jakościowo dróg i uniemożliwiający roz winiecie dużej prędkości. Batalion skierował się przez Grudusk gdzie starł się z samochodami pancernymi pol skiego 11 d.panc. (mazowiecka BK). Po krót kiej walce i odwrocie Polaków, ruszył dalej został zluzowany przez oddział rozpoznaw czy z 1 DP. Inaczej potoczyły się losy Gr.B. "Stej ner". O 15:00 ruszyła ona przekraczając gra nicę na północ od Chorzeli. Od razu kilki pojazdów grupy zostało uszkodzonych prze fatalne polskie nawierzchnie. O 16:00 otrzy mano w sztabie grupy informacje, że batalioi rozpoznawczy zajął Przasnysz, opuszczon] przez ludność cywilną, i nawiązał kontakt z 1 BK. Jednak dalszy ruch grupy został zablo kowany, gdyż most w Chorzelach był zni szczony, a saperzy nie uporali się jeszcze i jego odbudową. Tymczasem kilka kilometrÓM na wschód od Chorzeli znaleziono nie zni szczony most i przez niego zamierzano przd prawić wojska. Tu jednak okazało się, że moS i drogi dojazdowe zablokowane są przez ta­ bory 1 BK zaś w samej rzece kawalerzyśd czyścili swoje konie. Z dużymi trudnościami lecz jednak pokonano tą przeszkodę. Minęłi jednak dużo czasu, zanim grupa dotarła d Przasnysza. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż wy wiad niemiecki nie rozpoznał żadnej walcząci na odcinku KA "Wodrig" jednostki polskiej nie był w stanie przedstawić informacji o rz< czywistej sile nieprzyjaciela. Fakt ten tłumacz; zachowanie niemieckiej piechoty, która po po konaniu pozycji rzęgnowskiej i zepchnięcii Polaków na Przasnysz, nie ruszyła wieczorej do pościgu w obawie o nocny kontratak polskicl odwodów. Tymczasem Polacy mieli o nieprzy jacielu ścisłe dane jeszcze sprzed wojny i szyi ko potwierdzili je w czasie działań bojowycl

Rozpoznali też ruch dywizji pancernej, lecz nie byli w stanie niczego przeciwstawić rozwojowi wydarzeń, gdyż posiadany odwód dopiero zbli­ żał się do pola walki. Sytuacja braku rozpoznanie zaniepokoiła generała Wodriga, który nakazał zintensyfiko­ wanie działań rozpoznawczych na przedpolu. Wyznaczono do tego trzy grupy bojowe: 1. - skierowała się na Grudusk, 2. - na Borkowo, 3. - naMchowo. Wspomniane podjazdy stwierdziły możli­ wość szybkiego opanowania Przasnysza. W miarę upływu czasu, do sztabu DPanc. "K" do­ cierało coraz więcej informacji: Most w Krzy­ nowłodze zniszczony, dalej droga wolna od nie­ przyjaciela; w okolicach Mchowa drogi zami­ nowane (natknięto się na dwa zniszczone pol­ skie działa oraz ich obsługi, które zginęły na własnych minach). O 10:00 sztab dywizji pan­ cernej przesunięto do Krzynowłogi Małej. Rów­ nolegle z ruchem jednostek pancernych posu­ wały się też dywizje piechoty (1 i 12). Jednak w ciągu całego 3 września pokonały one bez walk zaledwie 12-15 km i osiągnęły linię Nosarzewo Polne - Mierzanowo - Łysakowo - Zembrzus Wielki - Czernice Borowe - Chojnowo, podcho­ dząc pod Dembsk, gdzie znajdowały się stano­ wiska obrony 79 pp. Wieczorem obydwie dywizje przeszły do obrony zajmowanych pozycji. Tymczasem lewe skrzydło korpusu - 1 BK podchodziła do Prza­

snysza od północnego wschodu i wpadła w pu^ łapkę batalionu rozpoznawczego SS. Na szczcj ście dla niemieckich kawalerzystów zostali oni rozpoznani gdy znaleźli się 200 m od luf kara] binów maszynowych SS-manów. Około 15:00 pierwsze patrole dotarły do opuszczonego przei Polaków Przasnysza, lecz dalszy ruch na połu dnie blokowany był przez 7 puł, który zajął sta nowiska na południe od miasta. Była też i inni przyczyna, która w istotny sposób zahamował) ruch wojsk, tzn. nieprzebrana ilość taborów dy wizji pancernej, 1 BK i 12 DP. Miasto został< zablokowane na całą noc, tak że żadna jednost ka nie mogła się z niego wydostać. Szczęśliwi! dla Niemców, do miasta nie wkroczyły oddzia ły rozpoznawcze, w tym głównie b.rozp.. SS który wraz ze wsparciem plutonu przeciwpan cernego obszedł miasto od zachodu i skierowa ny został wieczorem na Ciechanów z zadanien opanowania miasta i uniemożliwienia ewentu alnego odwrotu wojsk polskich spod Mławy.

Jednostka ta uderzyła najpierw na pozycję polskiego 11 puł, przełamała je i opanowała Ro stkowo. Dalej ruszyła już tylko 1 kompanii b.rozp. SS wraz z plutonem p-panc. Ruch ten nil został zauważony przez podchodzącą do walki I DP, co miało się wkrótce okazać jedną z przyj czyn tragedii jej wojsk. O 23:00 mazowiecka BH odeszła na kolejną pozycję opóźniania na liniij Krzyżewo - Żbiki - Szwejki. O manewrze tynj nie wiedział jednak dowódca armii(!).

Schron bojowy na pozy ej i mławskiej po wieli ostrzałach artyleryjskici i bombardowaniach Zwracają uwagę kikut] drzew, które służyły d< ukrycia obiektu przei rozpoznaniem

Atak 8 DP Jednostki polskiej 8 dywizji osłaniane były do 8:30 przez polską 152 eskadrę myśliwską. Gwarantowało to w miarę bezpieczne przemar­ sze. O 11:00 do sztabu dywizji przybył łącznik ze sztabu armii wręczając płk. Furgalskiemu roz­ kazy od gen. Przedrzymirskiego. Wynikał z nich jasno kierunek zamierzonego manewru oraz cel zadania. Należało głównymi siłami uderzyć na Przasnysz ubezpieczając się od strony Grudu­ ska jednym pułkiem piechoty. Płk Furgalski zmienił więc wcześniej wydane rozkazy do ata­ ku na Grudusk i rozkazał przegrupowanie wojsk do nowego zadania. O swej decyzji poinformo­ wał dowódcę Armii "Modlin" o godzinie 12:00. O 14:00 pod wpływem napływających do sztabu armii informacji z 20 DP o zagrożonym prawym skrzydle, gen. Przedrzymirski zmienił swój rozkaz dla 8 DP i polecił jej wykonanie dwóch natarć: - pierwszego - siłami 21 pp wspartego II/8 pal, - drugiego - 32 pp i 13 pp wspartych 8 pal (bez II/8 pal) i 8 dac. W tym momencie rozpoczął się prolog tragedii. Rozkazy wzajemnie się znosiły, a niejednokrotnie drugi z nich docierał przed pierwszym, żołnierze maszerowali więc we wszystkie strony. 13 i 32 pp zamiast skie- /""" rować się zbieżnie na pozycje wyjścio­ we rozchodziły się pozostawiając po­ między sobą pas ziemi niczyjej. Tak intensywne prze­ grupowania zostały spostrzeżone przez niemieckie lotnic­ two rozpoznawcze i wiszący nad Grudu­ skiem balon obser­ wacyjny, które na­ tychmiast zaalarmo­ wało własne jedno­ stki lądowe. Tym niemniej wojska, choć coraz bardziej

zmęczone, osiągnęły podstawy wyjściowe do ataku. W całym tym zamieszaniu najmniej zmęczony był 21 pp, który od początku do końca miał działać na tym samym kierunku. Przygotowanie wojsk do ataku odbywało się bez styczności z nieprzyjacielem, tym nie­ mniej nikt nie łudził się iż Niemcy nie wiedzą o koncentracji wojsk polskich. Wielokrotnie nad polskimi pozycjami przelatywały niemieckie sa­ moloty rozpoznawcze, również wiszący nad Gruduskiem balon obserwacyjny nie pozwolił na skryte osiągnięcie podstaw wyjściowych. "Dziwnym zbiegiem okoliczności" był fakt, że gdy tylko 21 pp wchodził do jakiejś wsi, na­ tychmiast na jej drugim końcu wybuchał pożar. W ten sposób Niemcy, dzięki posiadanej agen­ turze wśród lojalnej ludności niemieckiego po­ chodzenia, doskonale wiedzieli, gdzie aktualnie znajdują się Polacy. Późnym popołudniem natarcie ruszyło. Pierwszy do ataku wszedł prawoskrzydłowy 21 pp. Już po przejściu linii Nieborzyn - Koziczyn został on ostrzelany przez artylerię niemiecką 12 DP. O 16:00 rozpoczęły się walki piechoty. W ciągu dwóch gadzin polski 21 pp, angażując w pierwszym rzucie wszystkie bataliony, opa­ nował Czernice Borowe i Chojnowo. O 22:30 płk Sosabowski wstrzymał natarcie, gdyż zada­ nie wykonał. Rozpoczął też przygotowania do

37

38

39

obrony zajętych stano­ wisk. Był jeszcze jeden powód wstrzymania natarcie: ze sztabu dy­ wizji nadeszły infor­ macje o rozpadzie jed­ nostki po ataku na Gru­ dusk i planowany jest odwrót na południe. Co więc stało się na lewym skrzydle na­ tarcia? Atakujące tu pułki piechoty (13 i 32) - obydwa dwubatalionowe, zostały podpo­ rządkowane dowódcy Piechoty Dywizyjnej płk. Ludwikowi de Leveaux. Ten zaś, by V usprawnić dowodze­ nie, postanowił przybliżyć swoje stanowisko do­ wodzenia do jednostek atakujących. Gdy już do­ tarł do nowego miejsca dowodzenia, okazało się iż nie założono tu żadnych środków łączności, postanowił więc poszukać dowódców pułku osobiście. Poszukiwania te trwały całą noc, aż w końcu nad ranem płk de Leveaux wycofał się z falą uciekinierów, nie odgrywając w boju żad­ nego znaczenia. Tymczasem atakujące pułki przeszły do natarcia, które z początku posuwa­ ło się zgodnie z planem. Zdobyto m. in. Soko­ łów, Pszczółki i Łysakowo, jednak w miarę upływu czasu w wyniku braku współdziałania na polu walki, doszło do niebezpiecznej sytua­ cji, kiedy to atakujące dwie jednostki nie trzy­ mając styczności swych wewnętrznych skrzy­ deł zaczęły rozchodzić się odśrodkowo. W po­ wstającą lukę zaczęli wnikać Niemcy, którzy wieczorem zaczęli kontratakować. Na domiar złego, w tym samym momencie polska artyle­ ria, której zamiarem było przybliżenie dział do posuwających się do przodu piechurów, zaczę­ ła zmieniać stanowiska ogniowe. W zamieszaniu jakie powstało, doszło do zatrzymania natarcia. A niemieckie natarcia na skrzydła obydwu pułków, doprowadziły do nie­ kontrolowanego odwrotu z zajmowanych już stanowisk. Ten żywiołowy ruch jednostek pol­ skich powoli przerodził się w panikę. Żołnierze porzucali broń, tornistry, każdy na własną rękę 40

Atak polskiej 8 DP na Grudusk i Czernice Borowej

panii 7 RPanc, łamiąc drobny opór podążały na południowy zachód. Około 20:00 szpica od­ działu osiągnęła wzgórza około 10 km na pół­ nocny wschód od Ciechanowa. Z tej pozycji do miasta skierowana została jedynie 1 kompania b.rozp. SS z podporządkowanym jej plutonem przeciwpancernym. Z kierunku północnego dochodziły odgło­ sy wzmagającej się walki. Huk dział i przecią­ gające się serie karabinowe świadczyły o dużej skali walk (był to atak polskiej 8 DP). W szta­ bie Gr.B. "Steiner" obawiano się odcięcia od sił głównych, dlatego też tylko częścią sił zaatako­ wano Ciechanów. Jednak ta jedna kompania wykonała zadanie doskonale. Podeszła do mia­ sta bez jednego strzału, bez walki opanowała jego wschodnie przedmieście, po czym uderzy­ ła na centrum, gdzie znajdowały się drobne ele­ menty wojsk polskich. Najbliższą jednostką li­ niową, która mogła przeciwstawić się uderze­ niu niemieckiemu był 60 batalion wartowniczy i 63 kompania czołgów TK, które znajdowały się 5 km na południe od miasta na lotnisku So­ kółka, gdzie stanowiły ochronę stacjonującej tam 53 eskadry obserwacyjnej. W samym Cie­ chanowie nie było żadnych większych jedno­ stek, a jedynie pododdziały taborowe i tyłowe, w tym kompania ochrony ośrodka łączności ar­ mii. Zaskoczone jednostki polskie podjęły obro­ nę w koszarach, lecz pod ostrzałem dział prze­

ciwpancernych strzelających z odległości 200300 m musiały opuścić budynki i wycofać się na zachodnie obrzeża miasta. By zapobiec spodziewanej klęsce, gen. Przedrzymirski wy­ dał rozkaz skierowania do miasta pociągu pan­ cernego nr 13 "Generał Sosnkowski". Przed północą do miasta dotarły posiłki i po kontrata­ ku wyparły Niemców na północno wschodnie obrzeża Ciechanowa. Nadal jednak miasto było częściowo kon­ trolowane przez Niemców. Wycofujące się z północy jednostki polskie obchodziły stanowi­ ska 1 k/b.rozp SS wąskimi uliczkami w zacho­ dniej części miasta. By zablokować i ten ruch, dowódca niemieckiej kompanii wysłał do cen­ trum spieszony pluton wyposażony w pistolety maszynowe i granaty. Zadanie zostało wykona­ ne bardzo dobrze, zdezorganizowano ruch od­ działów polskich wprowadzając w ich szeregach panikę. Wieczorem mjr Brandt wydał rozkaz wycofania się z centrum i umocnienia się na pół­ nocnych obrzeżach miasta. Gros Gr.B. "Steiner" przeszło do obrony Woli Wierzbowskiej (b.rozp.. SS), I/RZ SS " D " maszerował przez Dzbonie na Opinogórę, I/RA SS zajął stanowi­ ska na południe od Woli Wierzbowskiej. Wzgórza na północny-wschód od Woli Wierz­ bowskiej zajęły nocą dwie kompanie czołgów z 7 RPanc. (główne siły 11/7 RPanc. znajdowały się 3 km na północny wschód od Woli Wierz­ bowskiej) oraz kompania 1/ RZ SS " D " . Sama Wola Wierzbowska była wolna od Polaków, lecz była stale ostrzeliwana ogniem ich arty­ lerii, który czynił wiele szkód i przynosił straty. Jeden z po­ cisków trafił wóz amunicyj­ ny z plutonu artylerii piecho­ ty zabijając kilku żołnierzy i raniąc kilkunastu. O północy do Ciechano­ wa dotarły polskie posiłki, które natychmiast skierowa­ no do przeciwuderzenia. Sy­ tuacja niemieckiej kompani

Zniszczone w wyniku bombardo­ wań lotniczych polskie miasto 41

komplikowała się z godziny na godzinę. W jej rękach pozosta­ wało coraz mniej obszaru zabu­ dowanego. Na domiar złego od północy do miasta zaczęły się zbliżać polskie kolumny. Były to zdezorganizowane elementy 8 DP - objęte paniką nie były co prawda w stanie włączyć się skutecznie do walki, jednak Niemcy o tym nie wiedzieli i sy­ tuacja wydawała się być bezna­ dziejna. Po północy dowódca dywi­ zji pancernej skierował do mia­ sta całą grupę bojową "Steiner", która zostawiwszy wzdłuż dro­ gi 2 kompanię natychmiast tam ruszyła. Do godziny 4:00 mia­ sto zostało oczyszczone z wojsk polskich. O 6:45 do sztabu Gr.B. "Steiner" dotarł rozkaz zajęcia wzgórz na pół­ noc od miasta i jego południowych przedmieść. W ten sposób zamierzano utrzymać ważny punkt na drodze odwrotu wojsk polskich, które po wy­ cofaniu się z pozycji mławskiej kierowały się na południe. Jako wsparcie oddano do dyspo­ zycji grupy 6 k/7RPanc. Głównego natarcia spodziewano się od północy, lecz to nie nastę­ powało. Jedynie małe kolumny wpadały w pu­ łapkę wchodząc do Ciechanowa, nie wiedząc, że miasto jest w rękach niemieckich. Tymcza­ sem przed świtem od południa do miasta zbli­ żył się polski pociąg pancerny, dozorująca tory placówka niemiecka została zaskoczona i w ca­ łości wzięta do niewoli (wszyscy jeńcy powrócili do domów w październiku gdy "wyzwoliła" ich Armia Czerwona). Wkrótce pociąg wycofał się, ostrzeliwany przez działa przeciwpancerne. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż jeden z oficerów niemieckich (szef zaopatrzenia DPanc. "K") podczas walk o Ciechanów dostał się do niewoli polskiej gdy wjechał swym samocho­ dem do miasta, w którym, jak go poinformowa­ no, nie było już wojsk polskich. 24 godziny później oficer ten był już w sztabie własnej dy­ wizji - wyzwolili go żołnierze z 1 k/b.rozp. SS. 3 września był dla 20 dywizji kolejnym dniem uporczywej obrony pozycji mławskiej. Niemcy zaatakowali o świcie zmieniając takty­ 42

karabinów maszynowych i zmuszone zostało do wycofania na pozycje wyjściowe. Z niemieckich dokumentów jasno wynika, że atakujące jedno­ stki nie pałały przesadną wolą walki i pokona­ nie pozycji polskich widziały raczej w działa­ niu jednostek KA "Wodrig", który wykonywał manewr oskrzydlający. Wielokrotnie te niemra­ we ataki Polacy podpuszczali pod same fortyfi­ kacje i gdy Niemcy maszerowali coraz raźniej w nadziei, że obrońcy opuścili swe pozycje, nagle zatrzymywał ich doskonale wstrzelany ogień karabinów. Tak było m. in. ze schronem na pozycji "Piekiełko", gdzie trafiony bezpo­ średnio obiekt uznany został za zniszczony. Tymczasem Polacy spodziewając się niechyb­ nego trafienia, opuścili obiekt wraz z ckm-ami i po zakończeniu ostrzału powrócili, by zająć pozycję. Niestety, ta sama sztuka nie udała się załodze schronu nr 4 tej pozycji i obiekt został opanowany przez Niemców. Jak już wspomniano wcześniej, najsku­ teczniejszą bronią w zwalczaniu polskich schro­ nów okazał się jednak ostrzał dział przeciwpan­ cernych i karabinów maszynowych. Przy ich użyciu, w dniu 3 września Niemcom udało się opanować 2 dalsze schrony. Polacy szykowali się do odebrania ich kontratakiem, lecz otrzy­ many rozkaz zapowiadał wycofanie z całej po­ zycji mławskiej, akcję zatem odwołano. O 17:30 na pozycje 80 pp wyszło natarcie niemieckiej pie­ choty wsparte przez... polską ludność cywilną służącą jako tar­ cza. Ogień arty­ lerii powstrzy­ mał to natarcie zadając straty ludności cywil­ nej. Tuż po go­ dzinie 19:00 wy­ szedł kolejny atak, tym razem skierowany zo­ stał przez Błota Niemyje. Szybka przeci wakcja plutonów z 1 sa­

modzielnego batalionu ckm zatrzymała ruch Niemców na południe. Jednak otrzymany roz­ kaz odwrotu nakazywał przerwanie akcji, ode­ rwanie się od nieprzyjaciela i wycofanie na po­ łudnie. Ale 20 DP to nie tylko pozycja mławska, bił się też 79 pp na pozycjach pod Dębskiem. Rejon ten miał kluczowe znaczenie dla powo­ dzenia walk i uregulowanego odwrotu wszyst­ kich jednostek z okolic Mławy. Jego ewentual­ ne przełamanie spowodowałoby klęskę wszyst­ kich jednostek 20 DP. Walki były bardzo zacię­ te, lecz ostatecznie pozycja została utrzymana przez Polaków i dopiero w nocy na rozkaz do­ wódcy dywizji została niepostrzeżenie opu­ szczona. 4 WRZEŚNIA Przez cały 4 września trwały przygoto­ wania do obrony przez spodziewanym pol­ skim natarciem z północy. Gros DPanc. K" skoncentrowane zostało w Przasnyszu i ocze­ kiwało na rozwój wydarzeń. W południe nad miastem pokazał się polski samolot, który zbombardował sztab dywizji w momencie gdy opuszczał go dowódca DPanc. "K". Bomby raniły go w rękę, na szczęście dla niego - nie­ zbyt groźnie.

43

W tym samym czasie Grupa Bojowa "Steiner" oczekiwała natarcia z północy. O 12:00 szef sztabu 12 DP przybył na miejsce dowodze­ nia Gr.B. "Steiner" (Ciechanów) z prośbą o atak na polskie skrzydło. Oświadczył on, iż jego dy­ wizja jest atakowana przez przeważającego nie­ przyjaciela i atak z Ciechanowa na północ jest w tej sytuacji niezbędny. Dowódca Gr.B. "Ste­ iner" podczas ostrej wymiany zdań poinformo­ wał, iż na północ od niego znajduje się jedynie jeden rozbity polski batalion, reszta zaś wojsk polskich już dawno odeszła na południe, mija­ jąc Ciechanów od zachodu. Z takim przeciwni­ kiem 12 DP powinna się uporać sama bez ni­ czyjej pomocy. Tym niemniej dowódca DPanc. "K" rozkazał przygotowania do ataku na pół­ noc. W samym mieście pozostawiono jedynie b.rozp.. SS, resztę wojsk, w tym dwie kompa­ nia pancerne skoncentrowano o 14:00 na pół­ nocnych obrzeżach miasta. O 16:30 rozkaz zo­ stał odwołany po stwierdzeniu, że Polaków na tym obszarze rzeczywiście nie ma. W tej sytua­ cji Gr.B." Steiner" została wycofana do Prza­ snysza, zaś jej stanowiska przejęła 12 DP. W sytuacji gdy niemieckie jednostki szy­ kowały się do odparcia polskich natarć, 8 i 20 DP wykonywały odwrót z tym, że w przypadku 8 DP (bez 21 pp) była to raczej niekontrolowa­ na ucieczka. Omijając Ciechanów od zachodu, jednostki kierowały się na południe. Gdy tylko opuściły one Mławę, zostały przechwycone przez niemieckie lotnictwo. Doszło do kilku­ dziesięciu nalotów na rozciągnięte polskie ko­ lumny. Wojska poszły w rozsypkę. Pojedyncze plutony i drużyny przedzierały się od zagajnika do zagajnika, a wszechobecne lotnictwo atako­ wało nawet samotne wozy. W ciągu kilku go­ dzin dwie dywizje piechoty uległy całkowite­ mu rozproszeniu. Jedynym chlub­ nym wyjątkiem od tej reguły były działania 21 pp, który ukrył się w lesie Opinogóra i oczekiwał nocy. Dopiero po zmierzchu pułk spokoj­ nie wymaszerował na południe. Na drogach i polach, przez które prze­ chodził pułk leżały masy uzbroje-

Zbiorowa mogiła żołnierzy polskich przy drodze Sławogóra Stara - Windyki 44

nia i oporządzenia, spotykano też wozy taboro­ we wyładowane bronią i amunicją - niejedno­ krotnie były jeszcze zaprzężone, nie widać jed­ nak było śladów walk. Tym niemniej, spośród tych dwóch dywi­ zji, gdy w dniach 5-8 września na linii Wisły] skoncentrowano wszystkie oddziały - nie bra­ kowało żadnej kompanii. Również straty w arJ tylerii nie były takie, na jakie mogłaby wskazy-j wać opisana powyżej sytuacja, a spośród wal-l czących pod Mławą jedenastu dywizjonów od-j tworzono siedem - zniszczeniu uległy 59 dal] 88 dac, 78 dal i dywizjon 20 pal Zupełnie inaczej wyglądał odwrót polskich brygad kawalerii. Nowogródzka BK, po wyko­ naniu demonstracji natarcia na skrzydło I KAI bez nacisku Niemców wycofała się na Sierpc! Płock. Mazowiecka BK wycofała się na Maków Mazowiecki, opóźniając następujące za nil drobne elementy niemieckiej 1 BK i DPanc] "K". Przyglądając się działaniom wojsk pol-l skich, można wyrazić zdziwienie, dlaczego nie­ miecka 3 Armia nie dokonała całkowitego po­ gromu cofającego się przeciwnika. Są tego