Aleksander Gieysztor Mitologia Sfowian
communlcare
r
rto
d
tu a
selia pod redakci.uw.cdu.pl Dzial Hllndlowy WUW: tel. (0 48) 22 55 3 1 333; c-mai l:
[email protected] Ksil;gilmia inlcmetowlI; hup:flwww.WlJW.pl/ksicga mia
Wydanic III zmicnionc, rozszcrronc Druk i oprawa: Zapolcx sp. z 0.0., Toruli
7 13
Aneta PieniqJz, Od .·OOaktoca
18
AleksunJer GieJ'~·ztor, MilOlogia Slowian
21
J. Uwagi wsl~pnc. . . . .. . . . . . II . Dziejc badan . . . . . . .. . I . Polskic badania nad mitologifl. slowianskfl. . 111 . Panlcon slowiaiiski w swictlc no""cj mitologi i porownawczcj . . . .. . . 1. lndocuropcjski modclludzi i bogow .. .. 2. Slowianszczyma w nowcj mitologii porownawc7..cj IV. Ludy slowiailsk ic w slaro~yltlOsei . V. B6slwa i mity naczclnc I. Perun, bOg niebios i piorunow 2. Perun wiclomki: Swi~lowil, Rujcv.'it z towarzyszami , Jarowil-Jarylo .. . . . .. . 3. Wcles, bOg magii, pr.£ysi~gi i zaSwiatow. B6stwa bliskoznacznc: Tn~yglow i Trojan . . . . . . VI . Mity 0 stworzcniu i zaehowywaniu ladu swiata .. VII. BOstwa slollcczne i ogniowc: Swr.r6g. SWr.ro7},C, Radogost, Dadib6g VlI1. Bostwa pomnicjsze J. Chors . . .. .
23 32 36 44 44 63 68 84
85 11 4 137
156 167 180 180
5
.
2. Stribog ..
184
3. Simargl i Pcrcplut . .
186
IX. Wspillnola ludzka. gospodarstwo i zicmia w mitologii I . W stron.. Olimpu Dlugoszowcgo . 2. Blizniftta i bOstwo 2cnskic . 3. Mokosz . . . . . . 4. Rod i rodzanicc. Dola i wicszczycc losu X. lnstytucjc kultowc . I. Skladniki kultu 2. Micjsca swictte . . 3. POSl\£:i . . . . . XI. Mity w obl"Zl(dach cykticznych XII. Duchy i demony . . . I. Duchy wodnc . 2. Duszc zmartych i zmory 3. Duchy leSne i zwic~e. 4. Duchy powictrzne .. 5. Duchy dornu, zagrody i roli . XIII. Rozw6j wierzcn slowi8l1skich. I. WSpOlnota kultury agramcj . 2. Nowc konccpcjc rozwoju rcligii Siowian . 3. Warstwy i ich przenikanie . . . ..
215 230 242 250 257 259 263 268
270 278 278 282 291
AleI.sunder GieJ'sztor, 8adanic i poznanic mitologii i wicr,.cil slowianskich . . ..
295
Alek\'ullder Gieyszt(Jr, 0 mitologii slowiailskicj . ..
303
AM....under Gieysztor, IWicr.tenia i obr~dy Siowiani .
311
I.".\·..d. P. SII,pecki. Poslowic
323
Wykaz skrotow.
361 36 1 362
I. Skr6ty nazw.i ..zyk6w .. 2. Skr6ty lytul6w wydawnictw I~ihliografia
.
SI,is ilustracji .
WstfP
191 192 19S 201 204 208 208
365 405
Mil%gia S/owial1 Aleksandm Gieysztom miata, jak w znanym laci(lskim prL)'stowiu 0 ksitti:kach. wlasne. szczeg61ne losy, Nie nalezy ona do galunku tzw. pmc popularnonaukowych, ale po raz pierwszy ukazala sier w 1982 roku nakiadem Wydawnictw Artystycznych i Filmowych w ramach popularncj serii "Mitologie swiata". Aleksander Gieysztor nie trudzil sier w tej pracy nad uprL)'sterpnieniem szerokiemu gronu odbiorc6w istniejganskl\. uroczystosc kultowl\. odbywanl\ corocrn ie po zniwach przed swi,\tyni,\ $wifl(towita na Rugii. W kulminacyjnym momencie uroczystoSci przynoszono wielki kolacz ofiamy, kt6rego rozmiary nicwiele ust~powaly wysokoSci czlowieka. Kaplan slawiaJ ten kolacz mi¢zy sobniewaz.za ka±dym obrz~em staljakis miC. Zgodnie z Il\. dyrektywlOK)J. w: Mylh in llloo... EurYJ(1f'(UI AnliquUy• ....yd. GJ. L.anson. C.S. Lill1don. J. Pulwel. Berkelc)' 1914, s. 1 n.
24
!t/ll(uj
B.O. Unbegaull. W
28
mys lenia tmdycyjnego, moiemy juz dzis korzyslac z niektotyeh "rmstncZeit. S,~'1 i.~IUI·ikt>-crl1f'fU'
""., .. nauk humanistycznych i mOM zaj
32
IIH·h. picrwotnie oznac....aj e.f
s.249-257.
'" lob. np. II. GOnlert. Del' " ri....·fl!lIkhcilll. f ... ·.~J;,,·"""
Zob. ZWieflllice lillr 1(1 rdi~iorl de., EJm.w/lle.ern, Paris 1977; gelleralnie 0 wszyslkie h Iyeh pnldaeh E.C. Polome, Tht: Indo-E/,mpeun Componenl ... 44 P. W. Schmidt. DI'Y Ur.lprung der (j()I/I'.,iu£'t!. Eine hi.•/oYL,eh-kri/i.
1808.
38
39
•
toni" ("Przyjaciel Ludu" 1831); wroku 1842 z inicjatywy Edwarda Raczyfu;kiego przeprowadzono w Gnic7,Jlie na zl1acl.rUl skal~ bezskuttx:znc badania, aby owc potopione bozyszcza odnaleze. Klamrq tych t~sknot. do kt6rych nalczy tei nurt hadan nad spoleczenstwem Polski pierwotnej, uSwietniony prLez Joachima Lelewela, moZe bye 7..danic Edwarda Dcmbowskiego z 1843 roku: " Iud zna jeszcze pogarlskich, zdmwych i petnych Zycia. bo demokratycznych poj~e ostatki zachowane". Prdwdziwie wiclkic odkrycie archeologiczne Il!j doby pozostalo jednak unikatem. Stal si~ nim pos
46
POT. CG. Jung. K. Kerl'llyi. EinJiifl/"lIn~, ..
oSci ksztaltuj
"72 ,.,
47
gii wedyjskiej (10 znaczy slaroindyjskicj}I'1, iranskiejllO, italskiej, a zwtaszcza rqrnskicj", germanskicj&z, ccltyckiejlJ, scytyjskicj, hetyckiejl4 i baltyjskicj, Dalsze pl7.ymiarki tego pomyslu do innych kultur SEL w tol..-uit'i. Aktywny cEodck amcrykailski skupiony wok61 ,,Journal of Indo-European Studies" (od 1973 roku) rozwija tc kic-runki badawczc, Jak pr7..cdstawiaj
,mc"
48
jcst i co b¢zie", mozna bylo przY.i
50
ligijnym Rigwedy i innymi tekstami od XII wieku p,n,c .• wamy tr6jwarstwOWY uklad spoleczcnslwa ludzi wolnych (arja). W j cgo sklad wchO
~7
54
giczno-rcJigijnyeh. \V rztrdzie bOstw pomoeniczych Mitrypojawili sift 8haga i Arjamanw. Glownym bogicm drugiej funkcji by! Indra, ideal wojownika. otoezony innymi piastunami sily zbrojncj, moey i sprawnosci ciclesnej, walcz~cy wraz z l1imi prLceiw potworom. TrLeci~ funkcjft sprawowaly busk.ic uliinit,:la Aswinowic (Nasatjowic), maj&.c w swej picczy zwierZ(:ta domowc i plony zb6;}., a lakZ.c slrLCg&.c zdrowia. dlllgowiecznoSci, spokojll i radosci zycia ludzkiego. 0bok nich wyst~powala bogini Saraswati i rqj duchow pomnicjszych. Konecpcja ta prLcszta i do nast.ftpncgo stadium rozwojowego z tr6jcl\ TrimCuti (Brahma. Visl)l,l, Siwa)I!](l. W Jakim stopniu uklad tcn mozna wykryc takZc w innyeh mitologiach curopejskich? Udalo si~ to wykazac na wielu przykladach. Najstarszym datowanym wypadkicm okazlIj&. si~ po..ekazy hctyckic z Anatolii. z:lpisy na tabliczkach eCrdmicznych z roku okolo 1380 p.n.c .. gdzic czytamy imiona Mitry. Warlll1Y. Indry omz bliiniak6w Nasalja (mi-i/-m. lI-nt-II(I-II(1. in-dar. Illr,i:a-(lI-fi-ia). co nic dziwi w zwi'lzku z indocllfo~jskil1l pochodzcniem hetyck icj arystokracji wojskowcj. kt6ra dokonala podboju Azji Mniejszej, Jcj .. Illislr~owic p3mi~ci" w w ESC", 34. 1979. s. II S5-1186; tente. 1'(JIl1IlOOns lIillile.•. . s. I J 1 n. 106 V.V. I ~!lnov. V.N. Toporov. J.uleJ<JI'lInij
IU Por. D. Dubuisson. My/lit,. 1~'Ill}t· '"' "k:" /i~ V. I'i~ni. n:fi,!irmi dd Celli e lki 1Ju11r>·,sIujr)i""i
IVI' PITI,R I 'VVI '
cc h }'c ~ ,
g,.. m"""'~1
" W)jsIJ
.k,,,,jafuJ;j
h"VS
()lm-lN
M ITRA VIIRIINA
S'IKlHr)(ib
",ad",
~i magic"," MAKS
,
, MA It'I1 ;
TA II.ANIS
, ii,
1"11 1011.11.
1,,'n KA
I I' EKIINI'
NJ,SII I'YA
I
Ii")',,,,"'"
i "<jsI;"""
'"
I
(jVI III NIiS I VOI'IONE
l 'I ' VI" " h"
I ' ~U'II
VOI .IN,
ph ..... kOOC
Strona porownawcza wymaga kOlllCntaiLa. Sprowadza sil.;: on dla naszych polrzeb do o~iaS nie ni a, Zc umhryjskie mlzwy tri:ldy b6stw zachowaly si~ tylko w celowniku liczhy pojedynczej. :I nie j(."St many ich mianownik, oraz:i..c w !o\wietle hadall celtologicznych na miejsce Teutatcsa wpisac hy nalezalo mczej niemane z nazwy celtyckiej bli:zni((ta, dobrLe poswiadczone w galijskiej rLezhie sakralnej'22. Nadlo zauwazyc nalciy, z£ dalszy postyp pmc komparatystycznych sladcm DUl1lczi la prLyni6s1 zr6znicowanic fllnkcji pierwszej; mi~ innymi w systemic genmu'lskim sprawujIIIINJru/il'C MJ·I""f,,~ .... s. 173 . A. GicysztOl'. TIll': Slul"ic Panlll;!(I/! ...
121 Nicsmialy rcncks jUl w sy nll;;:.:ie M. Gimbulas. Tile S/mw, New York 197 1,s. 15 1 n.
66
w~r6d badaczy zgrupowanych w osrodku komparatystyki religio/Jlawczej wydaj4cym ,,Journal oflndo-European Studics" zainleresowania materialem z tej C7~sc i Europy. Materiaha slowitl11skiego. podobnie zresztqjak ce1tyckiego, nie llzieJi silt latwo i wcatoSci mi¢Zy szunady systernu tl7..t:ch funkcj i. We wszystkich rubrykach uktadu domaga s ilt zastosowania wskaz6wJ.;a, ktill1\. sam autor systemu poczynil Z raeji komplikacji 7..3ehodz4cych w tr.l..eciej funkeji panteonu rzymskiego: wyst~puje lam rozbicie na liczne dzielnice 0 ptynnyeh gmnicach. Tr7..eba let ponownit,;OSII7..t:C, Ze c~ slowianskiego :rllsobu wiel7..en mo,".,e nie naleZeC do sukcesji indoeuropejskiej, pochod'l4.c - jak to spr6bujemy jeszcu pokazac - takZe z innych inspiraeji religijnych. Zamiast wiltc rozstnygac sprawlt w S7.tywnych prLed7.iaiach prLyj\!tego z gory syslemu, godzi si~ pastawic j4 inoc7..cj. Tm:ba kaZdl'tt'ii.'lCht'n (),;/en.". (j()tl ingCfl 1913. s. H14 n. 1'1-1 Szy mon Okolski. Di"riu:,z Irun""k(11.111 nail DoI'lccm. kloryeh idcntyfikujc 5"< Z .'i/1f.mi l'mkopius;r..a i cxk.~¥ujc si~ w nich 1I.1aftsk.'l gru~ etnic"ml\ panujllCl\. nad S/(millnarni: 5l.!\d -,v'oJin. "ollmym". roo. Is",Hill. pol. sf/Hin, .I·t/Him. f. O...omik. nit.! Slut,.~ .• _ s. 22. I.) K.l1. M~ngcs, An Olliline of 'h" f~H"ly Hi.dory ,mJ Miwalir>IL" "f III(' Slm ·.\·. Columbia Un iv. 1953, So 4 n. I~ G. Schramm, Nuropvnliscil6r pi...lI. I. 2. Wa~"", 1%11; A. Mci ll ct. L",...J;~;'m i,,,It .... s.]n n.: Icn:i~. lL.~dilllc'"(·lc.• iIlt.H ....'lInl{llk'~v. Paris 1922. s. 121 II.: len:i£. I..ewlCf.h/lldrc •..• s. 165 n.: M. VlIsmcr. UnI
75
dr(lI)m; .,chory" - slow. CI!\'OID. irail. Xl'(Jre (eZ}'t. ehwarc), "usz· kod:t..cnic ciala". Kilka okrcslCll pcjoratywnych: ,,zlo" - slow. zbfo,
irari . zurak; "wstyd" - slow. sonnb. inlri.jSar::mIO; ,,7:1)''', "k:wy" - slow. S"Ujb, inul. h9ya, indo S(lWPJ. Wres7..cie garSc okrcilcn pozy· Iywnych: "m:vJry" - slow. IIIrc1rb, iran. "'r'lran (wawca fonnul roligijnych); i wspomniany jU7 "raj" -slow. rajb, co oolXlwiada irail. roy ("promicniowanic niebieskie", ,,szcz/tseie", "bogaClwo"). Pod wraz.cnit.'tll tego WY~Zll zbie1noSci - nickt6rc 7. nieh p()(ia· wane Sl\. w w, ..57.lom").
78
pOdkrcllai, Ze nic widzi konicczno:ki, aby podziat spolcC1.ny lud6w illdoCuropcjskich 7.aWSze i WS7..l;dzic zgodny byl z porZ
79
nie pozostanie zamglone. Pr/..L>ziera z nich doSt zwarty system w idzenia zbiorowoSci ludzkicj. ..Dom", og61noslowiailski dom, nalety do prastarego 7..asobu lermin6w indocuropejskich (por. lac. domlll). oznaczaj
De h
episcupuli.~lil(·ml. el re
91
odczuwanym jako ci~.l.kic przeklcnstwo. MicSci sirr w tym bowicm idea nie tylko zjawiska atmosferyczncgo. alc i jego zdcrnonizowancgo sprawcy. Kaszubsk.!l pozoslalo§ci.!l irnicnia tcgo sprawcy jest zawofanic "na perona", .,Ii! ~r6nie", Iym wa.l.niejszc, ~.c wyraz pospolity ,,piorun'" rna odpowicdniki kaszubskie ptlnltl. p'onln. p'oren 0 zupclnie innym akccnci~. Pr/yjr/..cnie si~ obccnoSci Penma w r6tnych krajach slowiariskich odbiera 7na.mi~ wyj
St.IR. s. 220. 1!! V.D. Blavillskij. () ::I11ncilel'l1(1gv i~kll."'~"YI l' dia•."hnmi('c.•kvm a'f ...4.If!. w: Tn"'yr,o::TI
nie, ograniczmy sic: do stre ry kulturalnej i kultowej fndoeuropej~ czykow, ktorq znali tak:re owych dwu zapasnikow dualistycmej kosmogonii i psychomachii. Trl"..eba 7.adac pytanic, czy omawiany tu mit nie stanowi pr.£ezyskal jego Ollrybuty i ezynnosei wspomagany prLCz geniusza zwycil,istwa w nalarciu, Wcrctragn~; znany to nam epilet Indry jako zwyci~zcy plltooga Wry try. Bozek iranski tego imienia potrafi zmieniac SW,! postac tab.c na zwierL~c,! w walee ze swymi wrogami. Jakiegos echa mobla by doszukiwac si~ i w mitologii ludowej Siowian. gdzic ol~.lk wiclkiego smoka, nieprLyja:mego jak Wrytra, nicbiosa witlZgl'~Y/l'rt} die, fJOp'llo prut' jiH'ihu. o:ctJhan/e,
K'ICW", dt'I-,=/f,....yimuIII I'i,fehai llr, 11011 ," " 11111 m/'K'IiflCenliu /:1"'11,', IJ
11 8
1'I',.' il"it Plut:cf/ta /{I'CX}I/C IIIld, exerdloli()fle nmiend" m ellr.,·11 prlJpriu repetchant. Nee sorliulII lis /ISIIS i[{noills
122
boskiego cena, gdyby go ez~sei ej 7..3tywano. Wc..'dlc wiary Rugian walczyl SWlt;towit, bo tak si~ balwall l1azywal, na Iym koniu prt:C· clw wrogom swej czci, a dowodzilo tego, ze kOll, acz na noc zamknir,:ly w swej stajni, rano nieraz lak zziajany, a ublocony wygJ~al, jakby w powrocic z wyprawy bardzo znacznQ. pr-,-cbicgal dros,-,. Wr6.....ono r6,miei tym koniem, a 10 tak: gdy :aun ier/..3li podj¢ walk" pr/.cciw jakicj ziem i, rozstawiali kaplani przed swi· 10 rIO/llrCd laft/tIC/iond" sucrijir f!, w ; "'1I11011f.,'f!s d 'hislokf! reli~i""se. Paris 1909, s. 93- 10 1; V.V. I\lanO\l, V.N. Toporov, K .n:mioticl.'skoj inte'p,..: fucii kom\l'!;" i kOf"m'(jjrrJ!ch ohrjadov u Hel",.ussov, ....~ Trudy flO znokovym sisfenllIRI, t. 3, TartO 1967, s. 64-70. lS I G. Dumb;it. FRies Hlllloinf!S.•., s. 193-197.
128
dowy WrdZ Z zabawll 0 zabarwicniu orgiastyc:l..nym. leh scns spoleczny, psychologiczny i mistyczny wpisuje siC;; w umyslnc z. l.mics"..anic i swiadome uchylanie norm, aby powr6cic do r6wnowagi i ponownego s
F()nle.~ ...• • s. 84-85. Sobolevskij. Zame/kL , s. 174: ·pirtwi/. ·pyrtll'iI. co nie nieobjaSnia; mo:relrafna za to ideolyfikaeja to I'rove i Porevit. 29 1 C. Sehllchhardt. O. Slichi. W. Pelzsch, An~p,ruIJ1lnx('n(II!f,/em Burg",,,ff,' l'OIIGU/'Z. Rugen, "Sitzllngsbt:richle der I'rellssischen Akademie dcr Wissen schaften". Berlin 1928. s. 459-492; T . Palm. Wf'/lIiis"he KIlI/."liJl/en, Qlldknkri2'10 JeszC7..ejedna etymologia w : A.I.
/is~'IJe UIi/erslIchllngell : u den let;:ten JuhrJlllllikrleli xl'Jll'i. 2'/2 Knyflill}!,cnl>cf}.'f'n
142
las Ilib bii/a - .,sicrSt", "wlos" i zestawiaj le[!r! dednll.llioni.v '·"l1f.!cl'cI>mll (·r(llcre.v
llli(/l/ih,.. Vei flIntlc:m u"xili" /JI'ni/lI.'< "lImsil. ip.vlmlll'l
Sprzccznosci nie brakujc wicrzeniom w dzisiejszej i wczorajszcj kulturze tradycyjnej SJowian. Spoza przcdstawioncgo dot
i wr6Zebnc oraz uzyte akcesoria wskazujll na wojenny zakres dzialail SwarM::yca. Po Thietmar.t.e w kilka dziesilllk6w lat p6m iej zaj
ae SUI'XI,itl rna. bOg upojnego trunku, go wyehowat. W relig ii lranu OgieJ'l , Alar (ma przcdluttnie w slowianskirn volra). jesl synem Ahum MaLdy, nnjwy:iszcgo boga 0 ecehach warunowyeh~ 'I>. Je:a:1i wicrc na Rusi przechowaio s i~ pr.t:ekonanic, ie Swarogjest ojeem Dadiboga. a SwaroZyc Ognicm. to po pierwsze wynikaJoby, tc Dadib6g i Swarozye S I\=p nego m.du. I)'n. ho~a aI1l10sti.:ryezne~o (IU wkrae·7..l1lhy w czynnosci gmmowlm.lncgo l'cruna) ornz ognia domowcgo ludzici Illiumego. Zaehodzenic na siebic tr/.ech rodzaji)w ognia wysl\=puje w milologii indyjskicj. Pami\=lac jeclnak n;!lezy. :i.e illli ~ Swamzyc ll10glu OZllilCl'lIe nie Iy lko syna Swarngu. .. 1e bye inn:l.j~ zykowo roslaei;! imicnia SUlllego Swaroga. L.'1uwni:my. :i.e cZcSc ugni.'1 nie pf'(Jwadzila do jego ddlikaeji. a wcdyjski Agni mimo swej ooccnm\ci w hynmaeh Rigll'edy nie jest pclmt pcrsnnifikacj", ognia; mooli s i ~ do ogniaj.. \...o ognia4 1 ~ . l'odobniejesl w przypadku slowiaftskiego ·ogllh. Rclacja arnbska 0 SI(lwiunach, /JlPCWIlC nawet wchoon ieh, z picrwszej poltlwy IX wicku. :tJlana 'l Ion Rnstcha i Al G.'1nli7iego. s t l'CSZl.:llI wiadnllloSci 0 ieh wiem.:niach krNko: .. Wszyscy S
2. Stribog
o
Stri bogu w iadomo najpierv.' z .,kaoonu" Wlodzimierzowego. a wi~ zapisu z k06ca X l wieku. gdzie mieSci si~ mi¢zy Dmlibog iem i S iemlJrglem. Slltd trafit do lilcratury homilelycznej powta· rzajct.cej, ezascm z opuszczeniami, list~ Powieici doroczneJ~Sl. Osobne om6wienie nalety sicr Slowu 0 wyprawie 19ora, 0 ezym niZej. Jest tti slad, kt6remu nie ma powodu dawaC znamicnia prqpadkowoki, i.e zasicrg lej nazwy byl szerszy niz ziemic ruskie. Nazwa micjscowa Strzyboga pod Skicmicwicami oraz Stri boze jezioro i Stribo7 na Rusi maj
.ot..1 A. Brtickller.
Mil()I()~i(l po/ska ... , s. 4 1. v. l'is~lIIi. u' reli~i(Jni ..., s. 63-64: Icnz.e. S/al'i.'lCik! Mi.c e/len .... s. 393- 394. 4(01 JcS:t.C:t.C V.J. Mansikka. Die Re/i~ilJn" .• s . 3%., prqjrnowal domysll>rcisa (1841). Zc Sim j RgJ pochod7.ll,ze Slarcgo TCSlamenlu: Nelllel (gr. Ergcl) i Asirna (gr. Ashood) 2 Kr. 17.30. crsiCII". 9, 1980.
s. 1-85.
187
naleialoby raczej w granicach drugiej funkcji obok ilmego przedSlawiciela ornitologii mityc:mej, wspomnianego Raroga-Jaroga. Jego dllbletem ruskim - obok Simargta - mialby bye Paskudj, postac z bajekosetytlskich Psaqondji-i, ptak magiczny i wr6z.ebny, poslaniec. takZe w negatyvmym scnsie 4lfl • -'ego wyobraienie w poSlad p61psa-p6Iptaka deszyto si~ dUZym powodzeniem na Rusi XII i XIII wieku 7..ar6wno w importach,jak w miejscowym rzemiosic artystyeznym. Jest to slr6:£ drzewa zycia, st
191
Co z tego pozostalo w przekazaeh dotycZ
mae L1JixtllS 1I.~'1UC: modo
196
apoo f'okmf'.' clef/llxi/.
kwiatowa, i Verbascllln thaps!(orme - wielkokwiatowa, Iccznicza, dawniej Ihapsus barbalUs) ze znaczeniem "dziewa", "dziewczyna". Najdokladnicj opisal to Joachim Bielski w Kronice polskiej (1597). ,,za mcj jes7.£ZC pami,m. Zawarta w tym nula poiemicma kieruje si~ prLCciv.' Janowi Dtugoszowi, ktory Lad~ utoisamial ostalecznie z Marsem. choe wCzeSniej w sv.-ych KleJnolach rycerslwa po/skiego Ilumaczyljedno z zawoIan rodov.ych: .,l.ada prL)'jlll nazw~ od imienia bogini polskicj, ktorfl na Mazowszu w miejscowoSci i wsi l.ada ezczono·..m. Bruckner zlozyl to wszystko na karb imaginacji szesnastowiecznych erudytow. klor/.)' pijacki okrL)'k "Ieli poleli" - od Ie/ejat sill ,,kolysac", "chwiac", od XVII wieku Ie/lim pole/lim, w sensie "powoli", "opicszale" - mieli wziflC 7.2 dobnt mitologicZllfl monel", a z Miechowity llCzynil hellenizatora polskiego Olimpu,jak Dlugosz pr.t..ed nim hy! jego romanizatorem. Sprawa nie jest jednak ealkiem prosta. Potkanski prL)'toczyl prL)'Uady jillion osobowych lei i Lal, i prqspiew rosyjski: Lelij. Lelij. Lelij zeleny) i Lodo mOle!, gdzie pierwszy wyraz moZe bye bliski rosyjskiemu gwarowemu lelek o kims mtodym, zdmwym, silnymSOO; vodi/v leli - 10 korowod ko-
197 K. POlkanski, Wiudmno.ki Dhl).WI'ZtJ .... s. 84. Mio..-chowa. Chronico Po/.,,/Or'lffl · ud,-,rohonl u~dom m(llrem c,).w"l'i.~ {'(JII"d.~ 1... 1 '·(lnlunl,'.< l'f!III.'·lh,·imu n.Jrminu: Ludu. Uldu. fldi. " eli ~'III Maci~j l.
Pu/eli cum "f(//I.~u el CIY:pilll l11i1nUIlIrl. LAdum Lcdalll lYJC(ml
[N icdcrlc, SSK, II. I. 173 1. 4.... J{JOIlni.~ Dllfj{us.,·ii /n"ig,nK! .v.!11 Ck't1Of.Jiu, w: .Alei tk" /"Jmronien untl den mllkn'n ;,Ilh'l-,'t!rlllUl1iJchen Yijfker, AO. 21. 1953. s. 182-t 9:S ~ Zob. np. S. 7..ctevic, £"-:",(:lIli ",a.re ",ilciagiie II l-.tmtinim uhredima u: iwu. Zenica 1973.
213
przez zrOdla koSeielne na Rusi Sredniowi4H CO.I. Zr6dlo traktowanc lujako cponim plcmienia rna wi~e w sobic moc Sllkrulncj obccnosci sil opichLllczych i Wics7..c7..cnia losu zbiorowl'go. W koncu XI wieku ksizytiski. Kultllru ,lIelflWU ..•.• I. 2. CI_ 1. s. 516 n. S6l Zob. ~ . HerOOrcli Diulol{us. II. 32: qlll.'rCUIf ingens et /rorlWi<J (1 /UII3
'i64
zwy swi~lego drzcwa (llit) wskazuje 11ft jego mi to logizaej ~. Dr/e-
~
E. SchlU'wcis. Se..h(Jkmali~l·he V"lblw'uk ...• s. 15,
.'101 I k'rh()rcJi Diulug'L~. Ill. 22: arlKJI'"cm ,wd" mirullillut, pllkhrilllcJilliJ~ lei /IJl(mi.f Vil a .' . Of/,m;.'. 111 .8: (JrhuI"em 1IUC('m ~"dlltn Uk,,/} CI>lIS
587 He/maIda Kr(milw Slol
'''':11.
Zeil, .,Zt:im::hrift fUr Religions und Geiste!;~hichle", 32, 198O.s. 255--258. m il. CdlAk-1ioIubowkwwa, Komielll1f' ~i kulloM'c no IWtiuni i SIf.!Y, ..Archoologia Po'ski··. 3. 1959. z.. I. s. 51 -100; tat, OdkryC'ia ZM'iqwllt' z 1001Iem puf!,Oll.d REW, t.2, s. 522. 1m M.S. Filipnvic. KapiSte, •.lstorijski tasopis". 3. 1952, s. 265 n.
227
g6w prqni6s1 bogaty pion, pornag,.'1j'l.cy rozumiee wymow~ tekst6w i skromnc w tym 7..akrcsie pr7.dytki rolklorystycznc6Ol • Z 7iem ruskich po7.orl..'llisrny slady kilku przybytk6w poganskich . Pl7.ybytek w KijO\\~e 7..ostal ro:lpoznany w czasie wykopalisk w roku 19O5! Sklll(hli si'i: z niczbyt slarannic obrobionydl kmnicni ulo:>-.onych w proslokql (4 na 5 m) 0 7..aokntglonych w~glach i 7.0 czlercma wyst~pam i W czlcry strony S\\;ala. Resztki wc;:gla, popiohJ, kSci zwie~ych i ccnlmika wypelnialy wn\?Ir7.£, pned kl6rym <XI pohJdnia widn ial s lad ogniska. Calosc zas znajdowala sic;: posrodku malcgo gr6dka datowuncgo Jlli~dzy VIII a X \Vickicln . Zgll\S7..ano wlo. Pracc wykopaliskowc w latach 1948- 1949 prowadzonc wc WS7.oczyZu nad DcsnOiow~ IX w icku. W najbli:iszym SI'Gl1b) u poludniowych i w5chodnich. Jest to pmstara pozyczka od lud6w wscixxlnich, zestawiana z kirgiskim po/wan, balw"" - "silacz", "bohater", wschodniotureckim pa/I'Un, 7 perskim piihlil'lln "bo~ownik", "bohatcr" i "slup najL'goczeSc". fI W. Anlonit;wicz. "(~'UiP.j. SSS. t, 4, s, 240-246; t.:szego, pa lrl.
Slmv Ii.
234
wick i lQ.czonc z ku lturlt czemiachowsk xiono w osiedlach molda\vsk;ch omz w znacwej I;czhic okolo dwuslu pr.a-xlmiotow w Mikull::icach na Morawach, datowane na IX wick. S~ lowyobraZania ludzi, koni, 1cr6w, owicc i ptak6w, modele siodel i naczyil, chyba 0 magicznym znaczeniu; dowodLq wplyv.'ow k!lltury koczownik6w, kt6rc znalazly ch~y odbi& '\\~ Slowian powstaj~eyeh w orbicic odd,6atywania Awar6w. Kitkadzics i ~t zaehowanyeh r/ef.b kultowych z obszaru 810w;a,iszczyzny zachodniej i wi
geschichle··. 59. 1976. s. 185. . 191. ul.lluje troj4 t 7.Iif.!/JI·od!;kich de>reljlllmyc h km:i'"e:h, w: DI"
240
241
Rozdzial XI
Mity w
obrz~dach
cyklicznych
Powslrqmujcmy si\! od pr.t..edstawiania obr~dowoSci lradycyjncj wS'l~dzic lam, gd",je Irudl10 odnalcU jej odpowicdniki mitologic~llC. Ta zasadact\wicje 5i\! nickicdy i moze da siCp\'kicdys w znacznym siopniu uchylic. gdy badania por6wnawcze dostarcV\.nam poswiadczcn mitologicy.nych dla zarnglonych r'}tow 510wianskich. Siowiansl
soiami oonosili na brLeg wody, gdzie CZf,;SC zebrnnych bronila kukly, a C7~ zwyci~kajOIvl'ijc.. wyd. G.G. Sapovalo\'a, LS. PI.lI i1oY'~. Lc:ningr~d 1985, s. 7) n. ~ V.V. 1\'3I1OV, V.N. Toporov./.~-/cdv ...:mii(l...
by""
246
rnL na des7..c7'.t, Mora znika; ITIQSki protagonista mi~u opiekltie s.it; wS7.elkim dobytkicm, takZ.e zwieT7~tami domowyml, waJczy z wllkami i z kazdrf}'TI/ 0 .f /nJdllrno-l ipolngiCe.fkl»1I unulize uh>juJnm·li. SE, 1911. ] , s. 40-50; M.M.P. Arnaudov, B"/~k; n(lmcini prat./nid. Ohiifci. l-en·rmiju. / Je.~m i luba\'i przez cefalo ~inu. Sofia 1943; tellZe. Die hufRWuchen Fe.f(hriiuclu:. Le iV.l.i~ 1911; W. Klinger. OhrzOIudniowi napotykali substrat ~r6dzie1111la- i c7. 1. KOSlrt.::wski. Ohrzqdckcia/(Jf>a/11)' /1 pie",i(Jll jJfJIxkich i SI(I'I''';'1I1 prJlIIOC-
f>(>'Z(J('/Jotlnirlt.
Warwawa 1960.
25 1
udaj'lsi~ do niego nazajulrz,. bioT
ncesl K. MOstyilski . KulfliTa IlI(loU'u .... 1. 2. C7_ I. S. 660 n.; T. SC"ayrl, DfL'
Cambridge Mass. 1976; A, Cre198 1. W)'WOIbJ 10 WK:-
mc!n~,I..u 1n)1ho/ngif! c/1I "wnpircen R.JU"mnie. M(lflocO
n..clltc od Trnk6w. NIl Z. Kmmphall7Jova. Z ,'Iil,,'I/f""li rill! nu .T/()mtl~kich p"hiehi.'ilich I' ( 't!-chach, "V7Jl ik a poailk y Siovarw". 5, 1964, 5. 17 1-215. M4 P. h'llfl()y,N'Ir\'.rJ,~·ru'i.tk£q() II..""much i IOroch (Mai..'rid),t.lJjuciu-ooerifliki mirost~"('(.f1ijtJ /"n.-M]t.""·kt"",, fll.N.1enij1' V.1. Oa.l'. TII/kmyj .T/IJI"uI"' ..• l 2, s. 107. kikil1KJl"u jest nicwid0C7I111, 7W'j_ klcsadowi s~ kolo pieca, w nocy psoci lub p~zic; na Syberii i Icl~ E. Schncl'Weis. Serho~T/)l!lIS("h(' JlII/ksktmde ...• s. 22-23; O.A. terepanova. MijolvJ.:;('~ kaj" lehilw ...• s. 124 n.; [Mifol.wit'eskie rru·~·kazy...• So. 85-95].
256
Dusze ludzi Iliczyji mir po drcl'm'rIIs.•kim pH'd,I'ladenijam. (Uteralllrno-isloriL'e.,kij 01'),1 isslc(/oV(lIIiju dr('Vnenl,I'sl(()x" 00mdnago mirOJozcrc((lIijaj. SL,-giev Posad 1913. s. 92 n. W tym scllSie ITIOZlla rozumicc prLcl:az Thietmara, (ChmnicoII I, 14) 0 tym, 1'£ dla Slm...·ian wszyslko si\, konczy zc smicrcirzedmiolem podobnie apotropaic:mcgo kultu byl dzik,jak na to wskazuie czaszka dzicza z dUZymi klami, wrosni((ta w p;eil starego d((bu wYlowionego z Dniepru u ujscia Desny. W lieu zewn~trLnym walu grodu gnieznienskiego z X wieku tkwH wyrLCibiony leb dziczy. Klydzicze(i wilcze), podobniejak pazury krcta i ptasie szpony ludziei: poroz.e zwierzyny plowej , mialy najpewniej bronic od uroku; znane ~ z folkloru calej prawie Siowiaitszczyzny. Tkwily w tym za11l7.ki mitow, sposr6d ktorych rozbudowUOIl postac Inialo przekonanie Redarow. zapisanc w manym namjuz ust~pie Thietmara (VI, 24) w POCZ4lku XI wieht. Ze "ilekroC grout im srogie przeciwlloSci dlugiej wojny domowej. wychodzi ze wspomnianego jeziora potC;i'.Jly odyniec z pian,-POICi;:zne 722 . Poszukuj e si~ miano7IB Warlmciowano zwicrJ.tla. i lak np. 7..aj~ b)'/ poslaci~ demooiczn~. prt.e-~i~~~cic drogi pr/.cZ nicgo by /o "I..I)m wak icm ;jednoc"l.cinic je!,(o krew, s.k6Ja I nogl UW3tl1ncb)'lyza ICC/JliC'/.C; w Polscc i Hcrccgowi ll ie ZlInOlowano:rnbawy :f..a,kcr.c• .,1'.aj~ kolo", SMR, s. 141 - 142; A.V. Gura Sinllvliku ~"c:u .' .•17...1, mic:scm i mote napojami. Na podohne zabicgi wskazl~l\.l i cz nc dury .....akladanc pod wcgly dom6w w Gdansku w X-X II wieku Jcili powyZszy zesp61 pr.....ckonan 0 duchu domowcgo ogniska wsrOd Siowian wschodnieh i poludniowyeh wypada u7.nac "'..3 starszy i illl w~asei\'..y, to Slowianszczy....J1a Zachndnia nabyla takzc innc molyw)' i inne nazwy lego duszka, w pcwnej mierze zapotye70ne z folkloru genllanskiego. z ktorego przcjelo. bye m07..c, moIyw mooZcllia prL.Czcn bogactwa i skarb6w omz jego pr.t.ebywania u bogaczy i czarownie. Do rodzimcj lrad)'cji w Polsce. na ....achodnieh obr/.d"..ach Bialorus i i Ukrainy. w paru warianlach loka lnych nalcry wicrz.enie 0 lataj'leym ognistym dllehu. bliskilll znanelllu nam juz i.mijowi. a le hodowanym rzckolllo z jaj kogucich. pr/.}'ll0S74.Cym ludziom pie.. 141 [)-£icli ~w. JCfCln;RS7.a (I V)jcst w Serbii pOOwi\,'OOIlY dus:f.Om, ajednoc.:zd-
nic W\"2om. M. FilipoviC, KIIII proro/wJcn:mlje ujll!nieh SJf!I'~rll.I. _G lasl1ik 8 .. oogrnfskogo Instilula Srpskc Akadcmijc Nouka i Ul1lclnOSI;". Xt.. XV. 1962.{,6, Bcogr"o.ld 1966,s. 143-166. 7« K. MOSZ)'nski. Kul(IIrrysz skkim (postae Gole), ale., C() najosobliws.zc. W slllmpruskiin Zc JIIS, wsponmianym przez Matthcusa PmctonlL'ia W XV III w.'$}. Cy....c nie wyslarczq, nawcl prLy nader intensywnej - micjscami - ieh il1lcrprclacji . Potrzeba ogolnego pogl
323
skiemu m • podkre.·tadcy z w~.em. A. Gicysz101". Milol",;ul ... , s. 63 podc:hOOzil jcdnak sceplycznie do Icj inlCfprelllcji. 7&-1
.,.., Z"'~ dwak~)'kt polZjtk6w kfJ> P"tI'u Inbl\\~ DlfIIcit
mo:In3
w paI R. Otlo, .~ ...itl'l,k E/emenlv irrU/.jonu/"e w poj~'Ci" /!(bl",u i len .~tosllnek. do "'emel1lij~' mcjonullJ)'f.. h. thlm . D. Kupis. w)'d. I. WIITSzawa 1968 Ij)terw. Dres lau 19 17J. G. Vrul tler LeeIiW. Fc.."",enoiogia re")~ii, War.;:mwa 1978 lpierw. 19331. ~ A. G ieySZlor. Opfn" '111It'UIn =0('hll'/lIit'lI. Pra~ hi slorytmc, t. 17, Wrodaw 1995). Tc n korpus ZlUdclnicwiclt:
si\: oct It:go C'iBSu zmicnit. choc WYPllelty z niego .,l'i.:lgI7.Y I1l" spod Ly~ca. (lrl.e· koouj 'lco uznany 1.3 r.tcib(; pc)znicjS7..<J. (R. Reinllls.~, '"udtJM'u I.t'ihcl /ltllI//('nml II' Po/,'n'. Wrocl3w 1989. s. 26-29). i figurb.I7.W. kOl.iolka 7. Ostrowa Lcdnic· kiq,'f'l. \l7I ll'1l1;'1 za "'d:~ ludowll. (J. WrLeSi li5 ki . .. Kuzu'/ek 1....-.111;,-,/;; ·' l'roMe Illy z XJX .. wwc;;nylni :"",/e:,.,·I.:umi. MSIlldia Lcdnickie~. I. 1989, s. 16]- 170). l ayWalll\ w XIX widw w obr4'(lzie ;£WlInym .• podkoziolkicnf'. -1\. Gieyszlor_ Mill/loKiu .... s. 198-201. I'udwojona r/..cZha Hlim i'li 7 Fi· ~ hc rinOlCl po3luzyln S0''''QIIOwi Kobylilh "i c",,, "u ' YMI II"UWo.:j wi/Ji ilu -
slrujllccj podj~l~ przcz Witll ida I lensia trOb\; rekonslrukcji wyg l ~dll Swir,:towi. la w I\rkonic. najbardziej pr/.Ckonllj~q Z dot~ 7~tprop(mowan)'c h (W. I ".:n~cl, Jull M:I'K/~/ P""'lX arkmidi nia, klore prLekonuj'szych Piastow ... in-ielie nojnow:ayc/1 {}dkryf: urchculoJ!ii. w: St«:l'I!m. Ohmz i jimk~jll ... spo/e(7;e,h·twic Jrcdniowi('dowski. C::y Tnehnico h}"a nieg.;Isee, "Archltologi7..cm, nigdy nie bl;:dzi(,'11lY wicdzic::c na pcwno, He z tyeh mot hwaSci ?..oslalo wykorzystanyeh w pierwolnym, uslnym pl7..ckazie mil6w, ile 7..ostalo rozwin i(,':tych dopierow Icgcnd7je, ajakieh mozt/ochrysr:jom"(illl s....II'flfJpllldc n(IJIWnicl''t1 lk"".,..fi=mlmdny 7j BanaS7J,;icwic7~
JecJllfJ.ft fI',rtqJlw "r:e,\'frt.el1/lC-
j.!1I, '~/IlJlcczI1
schichlc-Gcor?,r.l.phie". 2Q. 2002, s. 25-40.
359
Wydaje s i~ jednak, Ze w %asobach j~%yk6w slowiaflskich, SlC%Cg61nie gdy umie.ktnie 7..cstawi(; je % innymi kategoriami zr6del, wci~i. jeszcze tkwi wiele wai.nych infonnacji. D.r.k;ki Jcr/..cmu Strzelczykowi znawcy i miloSnicy mitologii 510wian dysponuj~ dlis rzetelnym i przyst~ym Icksykoncm wier7.eTt slowiaftskich. Za Sprd\\1\. energii Andreja Plcterskicgo hadacze maj'l do dyspozycji takie wlaole i kOlllekstyjabuf(lme ....fodz)'z...iu-:duliej. Pofsku x-xv ....Me.
Antonicwicz W., 0 religi; Jawnych SIWiun. "Swiatowil", 20, 1948--1949, s.327·343.
red J. llallllszkiewicz. Warszawa 1994. s. 228-2481. Illanaszkicwicz J.. Pell Rugii - R"Xiewi/ i}eRO /o ....arlywe z Gordica: Porc...·if i PfJremll. Sam GraTlla/yk. Ge.l'fa /)(J11OMI1II. Xl V, 39. 3R.41 , w; Slowiailsz' -zyznu w £/(ropie, wyd. Z. Kuma(o~, Wroclaw 1996. t 1[ [Ball&'\Zkiewi(2 J., .. Potionil! bohafenkie ~ 0 Mie!o'Zku J. zollOlowane w Krollic:e Culla Aflrmimo, w; Homines et .~()Ckla$. Czru)' PinsT""" i JagielJotl(jw, 1"0lIUII) 1997. s. 34-45.] 1J3.11111S7.kiewicz J.. Wqtek ,, 1!i(J/"zmienia knhiel " }ako skludnik /radyc:jj () ,/lJr()-
Anlonicwicz W., Rdigiuc/a"."yr:IISla...ian, w ; Rdigieill'iala, Warnawa 1957, s.3 19-402.
Antonicwicz W.,
Pu.~ Reccmt7l1ction, Co lumbus, Ohio 19'/5. [JlankofT J., A pn)(JC$du ',h'Oe\'Cric' eI dcs ul/lluellc.f 'zmccmiki ', w: Commlll/icflliol/I> prtM!nJCo' (XIr les J-Im'isanJs de lJelgiq/JCOU Vir ConweJ infern. de slm"istiql/C, Bruxel1es 1973, s. 67-84.
BlankotT J., SIII""iw"""f!s du 1"'b'Oni8nIC en "ieil/e RlIs.,·ie, " Probll!rnes d ' hi stoire du christianisme", 8, 1979. s. 29-44. Blavatskij V.D., OzmccbfJrccvm~"kqj hy/hye. w : Drevnjaja RIIS~ .. , s.3 17-32 1. Bogmyrev I' .G., Actm II/ogiqllcs, rifr:.~ el croy(mces' t'tl Ru....#e SlIhclllpafhiqllC, I'ads 1929. Bogalyrev P.G., VOpro.IY Icor;; IIm'WI1()gD isklLy.wl'a. Moskva 197 1. BoglL~t.lI.liSki W.• D:il!jl' Slowi£lllSZCZYZIIY pUlIIOCtNrZ'IChodnil!j £Iv pA. XIII ...., t. II. ro-J;na\ I R89 (re pr. I'OWlIIl 2005] 80ldu r A .• Trojml 'SIOl~11J Jlolkul;"'fJrt!l 'e·. "Trudy Ordela drevnc russkoj lilemtu l)' AN SS~I("", I~ , 1'J51S, s. 7-35. [801"011 P., Slu...;(uiskie w/ca! plelllie,,,,,', Katowice 1m ]. Borovskij J.E .. Mifluo/!i&!.diij IIIfr dreW/iell Kiel'ljulI, Kiev 1982. I l3orovskij J. E.• S\·iloj!f}nd ,Iowlyeh. Kievljan, K iiv 1(92). Bosch-Gimper.l P., 7he /If/Wi ltion Rmlfe of tIlt! IlIdo-ArY'",:l. J IES. I. 1973, s.5 13-5 17. Bolsanowski K.• I}I~'O(Jnkijako uhitkl kulill hah.·O/.·InWHCZt'go, " WladanoSci Numizmar.ycmo-Archeologic-...ne",5-6. 1 903- 1908,~. 55-57. ( Brncha K.• Wl(twit'C. Z kaf,uO}fu i lllitm rtNlzimy ch d",."hUw i demmltiw w irodlach.iredniowiCt:Z'i)'cli. w: Lllthi#!. KI~kiiJ. wierzeniu, red. W. lwanC'l.8k, S.K. KUC',()·nski. War..7..awa 200 1, s. 3 13-334. 1 Brnj(!cvskij M.I., /In:1·tIC.rlmjtlru·/we Sljt1fili.liee t ' M>!" iI-ul1k(JIry 1111 DIII!.drr, KS IIMK.52, 1953, s. 43- 52. Bmjtevskij MJ .. Dovlmok V.I., pozclcnie i .n j(llili5ce ,' .fde Il"tmkOl,(Y I'sredtIC", Podl/C!lfrmr'c, w: Is/{;wiju I arcJu.'OIo~ijfJ ju~zuptJdnJ 'ell OhliL~tl!i .'lSSR IIllI.'ala " a/lej ery. wyd. 8.A. RybRkO\', E.A 5ymonov~, Moskva 1967, s.238-261. Briquel D .• Jupifer . Stltllrnc cf /eCapilo/e. Es:sai dl!colllpartJiso/l i"dl~ul"Opl'C nile, RII R, 198, 198 1, s. 131- 162.
368
Brought J., n te ln"portite ideologyoflhe lrnlo-Ellropc(1l1.f." (III expcrimcllf in mel· hods, "Bulletill ofthe School of OriellIal and African Siud ies", 22. 1959, z.. 5, s.69-85. Brown N. , Prelude to the lm/ra-Vrtru BUllle (Rig-Vello /0,124), JIES, 2, 1974, s.57-6 1. BrlJckner A., Z r (kopi.Ww pelersbflrsll.it·h, C>"_ I . K".."",·" ""~J1y l )Of.,IcJq;o, .."ntCt: Filologiczne", r. 1893. t. 4, s. 56 1-586. Briir.:kner A. Kazaniu Sretiniowicc:zne, C""L I-II . ROZpnIWY l'olsldej Akademi i Umie.k"!.mi. Wydzial FilologiC"lJ"IY, t. 24. Kl"lIkOw 1895. s. 38-97, 317-390. 8 rOckilel" A., M}1hologischeStudicn . ASP, 14 , 1892. s. 16 1· 19 1. Bruckner A.. It'ierzeniareligijne i stoswlki rcxhinlle, w: A. Brtlckner, L. NiederIe, K. Kadlec, Poct:qJki k"l/lIty sJowiaflsklej, E11C)#(Jpctlia Pol.\"Aiej Akallem ii UIllit'jeQ/oSei, llV, cz. 2, Krakow 19 12, s. 149- 187. Bfiiclmer A.. Milologia slowimiska. KrakOw 19 18 (reed. WIII"Sl3W8 19801. BrUck ner A.• Mil%gio slaWl, tlum . G. Dicksteioowna, I~o logna 1923. Brockner A , Mitologia po/ska Studillm POrOWII(IM"(:ZC. Wars..:nwa 1924 [reed. Wan;7.awa 1980 1. Bruckner A .• M}·f/wlogi.sche These", ASI'. 40, 1925, s. 1-2 1 (pl7.ekl. pol. Tezy milo/agiczl'¥!, dum. S. Urbanczyk, w: A . BrUckner. MiloIo}fla ,lowimiska i pol.l·ka. WlU"SlaW.I 1980, s. 327-3501Bruckner A.. S!owl1ik efymologiczlly jfZyka polskiegr). KI1lk6w 1926- 1927 l reed. Wnrszawa 1970). BrOcklle r A., Funtmje miloloj!iezne, ..s hwi' rod:illlle. Obr.:{(1y ~'iqzfltlC z narod;:l!nicm J=ieclw . KrakOw 19 16. Bystroil J.5., Le3 rilf!1< Uf.!raircs elk':' le8 peUp/C8 :llm'C~ 1!1/ 'rH"igiffl! Jll cllffe ~ ire. w: Acres du Congris /nJertlllliul/ole ,/ 'hiJ'foire dcs rcIiR/OIlS, 1. 2, l>aris 1925. s. 199-207. CHb:lIska M .• Ze .,·tudiOw nat! rcJi1!iqfXJRaii.~kieh Siowlon • ..M mt'finly Archeologio:ne", 14, 1973. s . 103- 131. Comois R.. Lt:s speclresde midi da,,"f fudClII(molflj!ie ~'Jc,,'C, 0 _ I: Ln/ail.~, RES, 16, 1936, So 18-37; C'L 2: ll1tcr{H'cfafioll des /f/il!!, RES, 17, 1937, s. 8 1-92. (:Iljkano\'[c V., 0 sl"pskom l'r/w ~'I/{)m /Jo~II, Heograd 194 1.
369
CajkanoviC V,, Kill/ (In'l!ta i bil}aka kod slal"ich Srhu, w: tegO"l:, Mil i rel/gijll .•.• s.3- 16. CajkanoviC V., 0 ITcJ1()I·notn boxu II.~/aroj .v~koj n:ligiji, w : tcgot.. Mit i religija .•.• s. 307-463. Cajkanovic V • M il I rc/igija u Srba. J:.abranje j"flldijr:. w)"d. V. Durit. Beogrnd 1973. CajkanoviC V.• RI..-tniksrpsklch 1ItII"(Jdnichl"(:romnjllll bil'komll. Beograd 1985.
Carw..zi C. l.a fondtutlf'III.\· de la fripurtillotl sociufe chez Adalbboo de Wnn .,A nnale:; CSC'"'. 33, 1978, s. 683-702. • [tausid is N., ,Hilskife sliki tlUju:;nite Slm'Cni, Skopje 1994.J Cehal:- l lo/ubowic ...oW3 I I., KlImienne Irrfgi kU/I()l}'n/hese des lrois/unclians, ,.Annalcs
ESC, 33, 1978,7~ l ,s. 2 1-34. Dubuisson D., lHJlhe, penwle el id':ologie, "Journal des savants", 1980. 'L 4. s.28 1-299. Duby G ., The Three Orders. Feudal Society Imagined, Chicago 1980. IDucn.o W., Viking Rus, Leidcn-Boston2004.1 Dudley G" Religionon Trial - Mircea EIi(ldeandhisCrilic,~, PhilaO IV ~'wielft, hotion UI1.'hooIogiCV"lO--I~lm;;wfi; w o.~,.()dkad, ....("Ze.•m mliej...kidr, w: Szlllka IXl/ska pt"zrummtlnska ; ' 'f)/IulIl.(k" do .fchy/kll X II w., red. M. Wa licki , Wal"S7.aWll 197 1, s. 23-56 . Gieyszlor A .. 1111! SIC/vie Ptllli/reon o"d 11re New CflllI(IlIl"Ul il'e MYlllulog)'. ..Queslioncs Medii Acvi". I. 1976, s. 7-35. G ieywOf A .. Milu/oJ!,in SJOII"UUI. Wan,7,Awa 1982. [G icysrtOf A" Bcmerku"gen zur Apa."U$Jc ill Zellll"lll- lind Oslellro{lO illl /(J. 1/111.1 I I. J