Lissa 1866

PRZYCZYNY WYBUCHU WOJNY

ZJEDNOCZENIE WŁOCH

Ilustracja na okładce: Pawet usinsKi Recenzja: Tadeusz Klimczak Redaktor: Witold Stecki Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik Redakcja kartograficzna: Maria Stępniowska Zdjęcia pochodzą z: G. Giorgerini, A. Nani, Esploratori, fregatę, corvette ed awisi italiani 1861-1968, Roma 1969. G. Giorgerini, A. Nani, G/i incrociatori italiani 1861-1967, Roma 1967. G. Giorgerini, A. Nani, Le Navi di Linea italiane 1861-1969, Roma 1969. A. Sokal, The Imperial and Royal Austro-Hungarian Navy, Annapolis 1968. C. W. Wright, Austro-Hungarian Battleships, „Warship International" 1973 nr 1.

© Copyright by Wydawnictwo Bellona Warszawa 1993

ISBN 83-11-07998-6

17 marca 1861 roku zebrany w Turynie pierwszy parlament ogólnowłoski, złożony z przedstawicieli wszystkich krajów złączonych z Piemontem, przyjął uchwałę, że Wiktor Ema­ nuel II, dotychczasowy władca Królestwa Sardynii (Pie­ montu), przybiera dla siebie i swych następców tytuł króla Włoch. W ten sposób na mapie Europy pojawiło się nowe państwo. Proces, który doprowadził do powstania nowego pań­ stwa, był długi i skomplikowany. Praktycznie od momentu upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego, to jest od 476 roku, Włochy były rozbite politycznie, a pogłębiał je zróż­ nicowany rozwój gospodarczy poszczególnych regionów. Dopiero w XVIII wieku, pod wpływem ideologii Oświece­ nia, pojawiły się pierwsze hasła nawołujące do zjednocze­ nia. Nie spotkały się one początkowo z poważniejszym oddźwiękiem społecznym .Istotną rolę dla rozbudzenia świadomości narodowej Włochów odegrała rewolucja francuska i późniejsza domi­ nacja napoleońska w Europie. Chociaż ocena ich wpływu na historię Włoch może być różna, to jednak nie ulega wątpliwości, że właśnie wówczas idea zjednoczenia (risorgimento) zdobyła sobie powszechne uznanie i popularność, utrzymując się nawet po 1815 roku, kiedy to po Kongresie Wiedeńskim nastąpił w Europie okres reakcji. Wiosna Ludów była pierwszą wielką próbą dla pat-

4 riotów włoskich. Fala rewolucyjna ogarnęła wówczas cały kraj, a zjednoczenie wydawało się tak bliskie, jak nigdy dotąd. Na przeszkodzie do jego osiągnięcia stanęła jednak Austria, w której posiadaniu znajdowała się Lombardia i Wenecja. Mocno więc była zainteresowana w utrzymaniu status quo w tym rejonie Europy. Mimo poważnych trud­ ności wewnętrznych zdecydowała się czynnie przeciwdzia­ łać tendencjom zjednoczeniowym, co dwukrotnie (w latach 1848 i 1849) doprowadziło do wojny z Piemontem, czoło­ wym państwem włoskim dążącym do zjednoczenia. W obu wypadkach Włosi ponieśli klęskę, zwycięska Austria zdoła­ ła zaś doprowadzić do stłumienia wszelkich działań naro­ dowowyzwoleńczych i antyabsolutystycznych, a tym sa­ mym przywrócić stan rzeczy sprzed 1848 roku. Klęska poniesiona w obu wojnach pokazała Włochom, że sami nie są w stanie zjednoczyć się przynajmniej dopóty, dopóki nie zostanie pokonana Austria. Należało więc szu­ kać sojusznika. Znaleziono go stosunkowo szybko. Cesarz Napoleon III czynił wówczas wszystko w celu wzmocnienia pozycji Drugiego Cesarstwa, sprawa zjednoczenia Włoch była zaś wyjątkową okazją do zwiększenia wpływów Fran­ cji na Półwyspie Apenińskim. Wystarczyło doprowadzić do powstania państwa włoskiego, na tyle jednak słabego, aby szukało ono oparcia we Francji przeciw Austrii. Postano­ wiono więc ograniczyć je jedynie do północnych Włoch (poza nim miało pozostać Państwo Kościelne i Królestwo Obojga Sycylii). Patrioci włoscy planowali zjednoczyć wszystkie swe ziemie, na razie jednak nikt nie zdawał sobie sprawy z planów Napoleona III. W rezultacie w 1858 roku zawarto w Plombiers sojusz francusko-piemoncki o wyraź­ nym ostrzu antyaustriackim. Jego następstwem musiała być wojna. Rzeczywiście, w kwietniu 1859 roku, uprzedza­ jąc posunięcia przeciwnika, Austriacy rozpoczęli działania zbrojne. Tym razem po stronie Piemontu stała potężna Francja. Jej armia odniosła w czerwcu dwa kolejne zwycię-

5 stwa pod Magenta i Solferino, w rezultacie czego Austriacy znaleźli się w trudnej sytuacji. Wówczas nie zwracając zupełnie uwagi na swych włoskich sojuszników, Napoleon III zaproponował Franciszkowi Józefowi I rozejm. Został on zawarty 8 lipca i już w trzy dni później obie strony podpisały preliminaria pokojowe. To niespodziewane zakończenie działań wojennych za­ skoczyło wszystkich, przede wszystkim Włochów, którzy poczuli się oszukani. Ich oburzenie wzrosło jeszcze bar­ dziej, gdy zapoznali się z warunkami rozejmu - Lombardię Austriacy odstępowali Francuzom, a ci dopiero mieli prze­ kazać ją Piemontowi. Nie było też mowy o zjednoczeniu Włoch, a jedynie o konfederacji włoskiej pod przewodnict­ wem papieża. Takie rozwiązanie nie zadowalało oczywiście nikogo. Wiktor Emanuel zdecydował się podpisać prelimi­ naria pokojowe, ale tylko dlatego, że nie miał innego wyjścia. Bieg wypadków spowodował zresztą, iż warunki, jakie ustalono 8 lipca, stały się wkrótce nierealne. Jeszcze w trakcie działań wojennych, gdy wojska austriackie nie były w stanie interweniować, wybuchła rewolucja w Par­ mie, Toskanii i Modenie oraz w północno-wschodnich prowincjach Państwa Kościelnego. Nowe miejscowe wła­ dze ogłaszały usunięcie dotychczas rządzących dynastii i żądały połączenia się z Piemontem. W tej sytuacji traktat pokojowy, podpisany przez przed­ stawicieli Austrii, Francji i Piemontu 10 listopada w Zury­ chu, nie mógł mieć zasadniczego wpływu na dalszy prze­ bieg wydarzeń we Włoszech. Tym bardziej, że w tym czasie Wielka Brytania zaczęła coraz bardziej skłaniać się do idei powstania zjednoczonego państwa włoskiego, ani zaś Fran­ cja, ani tym bardziej Austria nie zamierzały nic uczynić, aby temu zapobiec. Zresztą przedstawiciele Piemontu nie podpisali punktów traktatu dotyczących powstania kon­ federacji państw włoskich i restauracji obalonych władców w Parmie, Toskanii i Modenie. Rozstrzygnięcie kwestii

6 zjednoczenia pozostawiono więc w rękach samych Wło­ chów. W 1860 roku po plebiscycie, w którym zdecydowana większość mieszkańców północno-środkowych Włoch opo­ wiedziała się za zjednoczeniem, Wiktor Emanuel przyłączył Parmę, Toskanię, Modenę i Bolonię do swego królestwa. Jednocześnie, aby opłacić dotychczasowe poparcie francus­ kie, przeprowadzono podobny plebiscyt w Sabaudii i Ni­ cei; w jego wyniku prowincje te znalazły się w granicach Francji. Prawdopodobnie dopiero w tym momencie, pod wpły­ wem wydarzeń, które zaskoczyły wszystkich, nie wyłącza­ jąc Napoleona III i Wiktora Emanuela, ten ostatni zaczął poważnie brać pod uwagę możliwość zjednoczenia całych Włoch. Zarówno sytuacja międzynarodowa jak i nastroje na Półwyspie Apenińskim kształtowały się wyjątkowo ko­ rzystnie. Klucz do ostatecznego rozwiązania problemu stanowiła sytuacja w Królestwie Obojga Sycylii. Nastroje rewolucyjne były tam bardzo silne, do wybuchu powstania doszło jednak dopiero w maju 1860 roku, gdy na Sycylii wylądował 1200-osobowy oddział patriotów dowodzony przez Giuseppe Garibaldiego. Po 6-miesięcznej kampanii Królestwo Obojga Sycylii przestało istnieć, a jego ostatni władca, Franciszek II, zamknął się z wiernymi sobie od­ działami w nadmorskiej twierdzy Gaeta, aby w marcu 1861 roku opuścić kraj i udać się na wygnanie do Rzymu. W Piemoncie nie przyglądano się biernie rozwojowi wydarzeń. W obawie przed zbyt radykalnymi poglądami Garibaldiego i jego zwolenników przekonano Napoleona III, że należy działać póki nie jest jeszcze za późno. Po uzys­ kaniu aprobaty swych planów wysłano armię w granice Państwa Kościelnego. We wrześniu zajęła ona Marchię i Umbrię i po wkroczeniu w granice Królestwa Obojga Sycylii spotkała się z maszerującymi od południa oddziała­ mi Garibaldiego. Tak ukształtowana sytuacja militarna

7 zapobiegła ogłoszeniu w Neapolu republiki, co poważnie by skomplikowało proces zjednoczenia Włoch wokół Pie­ montu. W rękach Wiktora Emanuela znalazło się prawie całe terytorium włoskie, jedynie poza Rzymem i niektóry­ mi prowincjami północno-wschodnimi. O losach przyłą­ czonych ziem rozstrzygnął jak zwykle plebiscyt. W paź­ dzierniku odbył się on na Sycylii i w Neapolu, w lis­ topadzie zaś w Marchii i Umbrii. Jego rezultat był z góry łatwy do przewidzenia - głosowano za przyłączeniem do Piemontu. W tej sytuacji to, co nastąpiło (l7 marca 186jJroku na posiedzeniu obu izb parlamentu w Turynie, wynikało z na­ turalnej kolei rzeczy. Włochy zostały zjednoczone. KONFLIKT Z AUSTRIĄ Poza granicami państwa włoskiego znajdowały się jeszcze co najmniej dwie prowincje (Lacjum i Wenecja), co do których nie było żadnych wątpliwości, że zamieszkane są przez Włochów. Ich pozyskanie stało się w tej sytuacji głównym celem polityki zagranicznej rządu włoskiego. Lacjum, na terenie którego leżał Rzym, znajdowało się wciąż pod władzą papieża. Dla państwa włoskiego zajęcie tego terytorium nie byłoby problemem, tym bardziej że takiego rozwiązania życzyła sobie większość jego miesz­ kańców, sprzeciwiała się jednak temu zdecydowanie Fran­ cja. Napoleon III, jakkolwiek nieoficjalnie podawał w wąt­ pliwość prawo papieża do sprawowania władzy świeckiej nad tak znacznym obszarem, był przeciwny wszelkim roz­ wiązaniom siłowym. Papież Pius IX zaś na próby porozu­ mienia rządu włoskiego, proponujące mu pozostawienie w jego władzy części Rzymu i gwarancje swobody działania w dziedzinie czysto kościelnej, odpowiadał stale przecząco. W tej sytuacji rząd włoski, którego nie stać było na

8 konflikt z Francją, musiał zawiesić chwilowo starania o od­ zyskanie Rzymu. Pozostawała jednak jeszcze sprawa We­ necji. Wenecja należała do najstarszych państw włoskich. Nie­ zależność uzyskała jeszcze w VII wieku wyzwoliwszy się spod panowania bizantyjskiego. Jako suwerenna republika pod władzą dożów przetrwała do 1797 roku, kiedy to została zajęta przez Francuzów i przekazana po pewnym czasie Austrii. W 1805 roku Napoleon utworzył marionet­ kowe państwo o nazwie Królestwo Włoch. Wenecja weszła w jego skład, by po klęsce Francji na mocy decyzji Kon­ gresu Wiedeńskiego znaleźć się w Królestwie Lombardzko-Weneckim, które otrzymała Austria. W praktyce króle­ stwo to, jakkolwiek miało pewien zakres autonomii, nie było jednak niczym innym, jak jeszcze jedną prowincją monarchii habsburskiej i wszelkie najistotniejsze dotyczące jej decyzje zapadały zawsze w Wiedniu. Taki stan rzeczy budził w zjednoczonym państwie włos­ kim głębokie niezadowolenie. Sami Włosi o odzyskanie Wenecji nie mogli się jednak pokusić. Ich młode państwo przeżywało po 1861 roku poważne trudności ekonomiczne i zajęte było problemami wewnętrznymi, podczas gdy Aus­ tria doszła już do równowagi po klęsce w 1859 roku. Należało więc czekać na sprzyjającą koniunkturę między­ narodową, która nadeszła zresztą szybko. Pomoc przyszła tym razem ze strony Prus. Szef rządu tego państwa, kanclerz Otto von Bismarck, już od pew­ nego czasu dążył do zjednoczenia całych Niemiec pod berłem króla Prus Wilhelma I. Na drodze do tego celu znajdowała się jednak Austria, która, jako hegemon utwo­ rzonego w 1815 roku Związku Niemieckiego, stała na straży status quo w Rzeszy. W tej sytuacji, mimo pewnych na pozór wspólnych działań Prus i Austrii, na przykład w wojnie z Danią o Szlezwik i Holsztyn w 1864 roku, konflikt pomiędzy nimi był nieunikniony.

9 Rząd włoski, przewidując taki obrót wydarzeń, zwrócił się na wiosnę 1866 roku do Bismarcka z propozycją zawarcia sojuszu polityczno-militarnego. Pruski kanclerz, jakkolwiek obojętne mu były losy państwa włoskiego i We­ necji, zgodził się na to chętnie, zależało mu bowiem na osłabieniu sił austriackich przez posiadanie sprzymierzeńca na południu Europy. Sam traktat trudno byłoby uznać za korzystnie sfor­ mułowany dla strony włoskiej. Zobowiązała się ona do wypowiedzenia wojny Austrii jedynie w zamian za obiet­ nicę, że Prusy nie zawrą odrębnego rozejmu i przyczynią się do odzyskania przez Włochy Wenecji. Natomiast druga strona nie otrzymała żadnych gwarancji wystąpienia po jej stronie Prus w razie napadu Austrii. Przymierze jednak zawarto, mimo że Austriacy, obawiający się wojny na dwa fronty, gotowi byli odstąpić Włochom Wenecję jedynie za obietnicę neutralności. Odrzucenie propozycji austriackiej można tłumaczyć jedynie pewnością siebie rządu włoskiego i nadziejami zajęcia nie tylko Wenecji, ale także Trydentu i Istrii, prowincji austriackich w znacznym stopniu zamie­ szkanych przez ludność pochodzenia włoskiego. Po wybu­ chu wojny austriacko-pruskiej (16 czerwca 1866 roku), w cztery dni później, wypełniając swe zobowiązania trak­ tatowe, przystąpiły do niej Włochy.

11

OKRĘTY I ICH UZBROJENIE

Wojna austriacko-włoska przypadła na bardzo burzliwy okres w historii rozwoju budownictwa okrętowego i mor­ skiej sztuki wojennej. Uzasadnione jest w związku z tym wyjaśnienie zmian, jakie zachodziły w ówczesnych marynar­ kach wojennych. Do lat pięćdziesiątych XIX wieku podstawowym rodza­ jem okrętu wojennego w siłach morskich był okręt liniowy. Na dobrą sprawę można uznać, że stanowił on jedyny rodzaj okrętu bojowego w ścisłym tego słowa znaczeniu, mniejsze od niego fregaty, korwety, kanonierki i inne pełniły funkcje drugoplanowe. Okręty te budowano według pewnych standardowych założeń, co wiązało się z obowią­ zującymi od drugiej połowy XVII wieku zasadami walki na morzu. O zwycięstwie w bitwie morskiej decydowała bo­ wiem wymiana ognia artyleryjskiego dwóch flot płynących równolegle do siebie w szykach liniowych. Sukces zazwy­ czaj odnosiła ta strona, której udało się załamać ugrupo­ wanie bojowe przeciwnika. Przerwanie linii (szyku torowe­ go) nieprzyjaciela miało bardzo duże znaczenie, ponieważ można było razić najbliższe jednostki wroga będąc prak­ tycznie poza zasięgiem ognia artylerii rozmieszczonej wzdłuż burt walczących okrętów. Ponadto przeprowadze­ nie własnych jednostek na drugą stronę szyku przeciwnika oznaczało zazwyczaj oskrzydlenie części jego okrętów. W przypadku flot żaglowych, gdzie dla przebiegu walki

ogromne znaczenie miał kierunek wiatru (przy przerwaniu linii przeciwnika wiatr też odgrywał oczywiście ogromną rolę - manewr ten najłatwiej było wykonać znajdując się po stronie nawietrznej), przyjście atakowanym okrętom z pomocą przez resztę eskadry było zazwyczaj utrudnione, niekiedy zaś wręcz niemożliwe. Przecięcie szyku torowego zazwyczaj rozstrzygało walkę. Odchodzenie od klasycz­ nego modelu bitwy bywało rzadkie i stanowiło raczej wyjątek od reguły. O sile okrętu w takiej sytuacji decydo­ wała liczba dział, przy czym musiała być ona mniej więcej jednakowa dla wszystkich jednostek walczących w szyku torowym. Linia bojowa okrętów nie mogła mieć bowiem słabych punktów, groziłoby to jej przerwaniem i prze­ graną. Klasyczny typ okrętu liniowego ukształtował się ostate­ cznie już pod koniec XVII wieku. Miał on przeciętnie 60-80 dział, 1000-1600 t wyporności, klasyczne ożag­ lowanie rejowe i około 400 - 600 ludzi załogi. Z biegiem lat zmieniał się on stosunkowo niewiele, w zasadzie rosła jedynie jego wyporność i liczba dział. Ostateczny pułap rozwoju tej klasy okrętów nastąpił w połowie XIX wieku. Osiągnęły one wówczas wyporność 4000-6000 t, przecięt­ na zaś liczba dział wahała się w granicach 90-120. Poza tym nie różniły się jednak aż tak bardzo od swych poprze­ dników sprzed 150 lat. Niewiele zmieniło nawet wprowa­ dzenie napędu parowego, który zresztą z wielu przyczyn rację bytu we flotach wojennych zdobył sobie stosunkowo późno, bo dopiero od początku lat pięćdziesiątych (pierw­ sze okręty parowe napędzane były bocznymi kołami łopat­ kowymi, niepraktycznymi z punktu widzenia marynarki wojennej) i poza zwiększeniem możliwości bojowych okrę­ tu, wynikających z uniezależnienia się od wiatru, niewiele wprowadził nowego do ich konstrukcji. Nawet ożaglowanie na okrętach zachowano, gdyż mało wydajne pierwsze ma­ szyny parowe nie zapewniały im odpowiedniego zasięgu.

12 Prawdziwą rewolucję wywołało dopiero zastosowanie żelaza w budownictwie okrętowym, co nastąpiło w latach czterdziestych XIX stulecia. Zastosowanie tego metalu w budowie okrętów intrygowało już konstruktorów od dawna. Pierwszą z prawdziwego zdarzenia jednostkę o że­ laznym kadłubie, „Aaron Mansby", zwodowano już w 1822 roku. Szybko okazało się jednak, że produkowane wówczas żelazo nie nadawało się do budowy kadłubów okrętów wojennych ani do ich opancerzania. Przyczyna była prosta - ówcześnie produkowane płyty żelazne były zbyt kruche i łatwo pękały przy silnych uderzeniach dając przy tym dużą liczbę niebezpiecznych odłamków. W rezul­ tacie jeszcze przez najbliższe 30-40 lat drewno okazało się być nadal budulcem i lepszym, i tańszym. W końcu jednak musiał przyjść moment, gdy postęp technologiczny doprowadził do wyprodukowania żelaza o małej zawartości zanieczyszczeń, które mogło być użyte do budowy okrętów. Pierwszy krok w tym kierunku uczy­ nili Francuzi, którzy podczas wojny krymskiej opancerzyli pięć pływających baterii artylerii o drewnianych kadłubach (wszystkie zwodowane w 1855 roku). Nie stanowiły one jeszcze okrętów wojennych z prawdziwego zdarzenia (były bardzo powolne i miały złą dzielność morską - jest to zespół cech konstrukcyjnych okrętu zapewniających mu właściwe zachowanie się na morzu), w czasie walki wyka­ zywały jednak bardzo dużą skuteczność, co przemawiało za budową następnych jednostek pancernych, ale już peł­ nomorskich. W 1859 roku Francuzi zwodowali pierwszy na świecie duży okręt pancerny - fregatę pancerną „Gloire". Miał on jeszcze kadłub drewniany, jego burty jednak już były ob­ łożone płytami żelaznymi o maksymalnej grubości 120 mm. Rok później Brytyjczycy zwodowali okręt pancerny o na­ zwie „Warrior", wykonany całkowicie z żelaza. Zasługiwał on na uwagę także z innego względu. O ile wyporność

13 „Gloire" (5630 t), okrętu o drewnianym kadłubie, była równa mniej więcej górnej granicy wyporności osiąganej przez ówczesne okręty liniowe, o tyle wyporność „Warriora" (9137 t) stanowiła nieosiągalną granicę dla jakiego­ kolwiek okrętu o drewnianej konstrukcji. Musiało to dać wiele do myślenia konstruktorom, przed którymi otwarły się zupełnie nowe możliwości. Z dnia na dzień przestarzałe stały się obowiązujące dotychczas zasady stosowane przy budowie okrętów. Do tej pory o ich sile decydowała liczba dział. Dotychczasowe drewniane burty okrętowe stanowiły coraz mniejsze zabez­ pieczenie przed trafieniami pocisków o dużym kalibrze (wagomiarze), wszelkie zaś wysiłki idące w kierunku zwięk­ szenia odporności okrętów przed pociskami przeciwnika z góry były skazane na niepowodzenie. Starano się więc kłaść nacisk bardziej na siłę ognia danej jednostki niż jej odporność na trafienia, tym bardziej że ówczesna praktyka bojowa dowiodła, iż najlepszą obroną jest szybki i gęsty ogień własnej artylerii. Po zastosowaniu pancerza przy budowie nowych okrętów po 1860 roku okazało się jed­ nak, że dotychczas stosowane działa, skuteczne wobec drewnianych kadłubów, są zupełnie bezsilne wobec żelaz­ nych płyt pancernych. Zaczęto więc zwiększać ich kaliber, to zaś musiało z kolei doprowadzić do zmniejszenia ich liczby na okrętach. Ta sytuacja doprowadziła do tego, że wyłoniły się zupełnie nowe klasy okrętów będące wynikiem poszukiwań optymalnych rozwiązań w ówczesnych warun­ kach. Podstawowym okrętem bojowym w tej sytuacji był pan­ cernik. Pojęcie to jest jednak bardzo nieprecyzyjne, ozna­ cza bowiem każdą opancerzoną jednostkę pływającą. Tym­ czasem zastosowanie żelaza do budowy okrętów i postęp w rozwoju artylerii dały konstruktorom dużą swobodę w ich projektowaniu. Powstały więc fregaty pancerne, korwety pancerne, monitory, taranowce i inne. Ich współ-

14 ną cechą było to, że miały pancerz, poza tym różniły się właściwie wszystkim. Najliczniejszą klasę pancerników okresu lat sześćdziesią­ tych XIX wieku stanowiły fregaty i korwety pancerne (od usytuowania artylerii na ciągłym pokładzie bateryjnym klasyfikowane niekiedy po prostu jako pancerniki bateryj­ ne). Okręty tej klasy były prostą pochodną dotychczas budowanych okrętów liniowych. Na nowych jednostkach ograniczano się po prostu tylko do jednego pokładu bate­ ryjnego (dawne okręty liniowe były najczęściej dwupokładowcami, największe miały natomiast po trzy pokłady bateryjne), w zamian za to montowano opancerzenie. Bar­ dzo często zresztą nowe fregaty pancerne powstawały z przebudowy okrętów liniowych - burty opancerzano płytami pancernymi, aby zaś zrównoważyć ich ciężar, de­ montowano, poza jednym, pozostałe pokłady bateryjne. W ten sposób ograniczano jednak liczbę dział na okręcie. Odpowiadała ona teraz liczbie dział fregat lub korwet według starych standardów, stąd też klasyfikowano te okręty jako fregaty lub korwety pancerne. Taki podział utrzymał się, mimo że wielkością i potencjałem bojowym jednostki te przewyższały często dawne okręty liniowe. Z biegiem czasu zresztą właśnie ich wielkość zaczęła mieć decydujący wpływ na klasyfikację, gdyż w związku z wpro­ wadzeniem do uzbrojenia coraz większych dział ich liczba na okrętach malała i dawne podziały straciły rację bytu. Nazwy klas (fregata pancerna, korweta pancerna itp.) utrzymały się jednak aż do końca lat siedemdziesiątych. Rozmieszczenie dział na pokładzie bateryjnym wzdłuż burt było o tyle niekorzystne, że w walce można było użyć jedynie połowy ich liczby. Wraz z powstaniem pierwszych pancerników rozpoczął się gwałtowny rozwój artylerii zdo­ pingowany jej wyścigiem z pancerzem. Proste montowanie coraz to większych dział na po­ kładach bateryjnych było w tej sytuacji dosyć nieekonomi-

15 cznym sposobem uzbrajania okrętów. W związku z tym w 1861 roku znany konstruktor John Ericsson zastosował obrotową wieżę pancerną, która umożliwiała prowadzenie ognia w różnych kierunkach (pomysł nie był może nowy, Ericsson jako pierwszy wprowadził go jednak w życie). Miał on jednak także swe wady - duży ciężar wież pancer­ nych pogarszał stateczność okrętu, na którym były mon­ towane. Ericsson poradził sobie z tym problemem w taki sposób, że okręt przez niego skonstruowany charakteryzował się bardzo niską wolną burtą (wystającą zaledwie 30-40 cm nad lustrem wody), a także prawie zupełnym brakiem nadbudówek i ożaglowania. Dzięki temu stateczność no­ wych jednostek została zachowana za cenę jednak bardzo złej dzielności morskiej. Powstała tym samym nowa klasa okrętów - monitory (od nazwy pierwszej jednostki tej klasy „Monitor") - przeznaczona głównie do działań na płytkich i spokojnych wodach przybrzeżnych i śródlądowych. Zalety bojowe monitorów zauważono podczas wojny secesyjnej i szybko rozpoczęto prace nad zbudowaniem ich odmiany pełnomorskiej. W rezultacie doszło do powstania podklasy (niekiedy można się spotkać ze zdaniem, że stanowiły one już zupełnie nową klasę okrętów) monito­ rów pełnomorskich, które miały już nieco wyższe burty i lepsze właściwości morskie od pierwowzoru, co jednak nie oznaczało, że były one w pełni zadowalające. Nowa od­ miana monitorów nadal pozostała więc przede wszystkim okrętami obrony wybrzeża, które jedynie w sprzyjających okolicznościach można było wykorzystać do działań na otwartych akwenach morskich. W 1866 roku jednostek takich zbudowano jeszcze niewiele, ten kierunek w budow­ nictwie wojennomorskim miał jednak ogromną przyszłość. Niejako odpowiednikiem monitorów wśród pancerni­ ków bateryjnych były tzw. pancerniki kazamatowe. Podob­ nie jak monitory stanowiły przede wszystkim okręty obro-

16 ny wybrzeża z bardzo niską wolną burtą, uzbrojenie jednak zgrupowano nie w obrotowej wieży, lecz w opancerzonej kazamacie zajmującej niekiedy do 2/3 długości kadłuba. Jakkolwiek stosunkowo tanie i łatwe do przebudowy z in­ nych jednostek (niekoniecznie okrętów wojennych), ustę­ powały jednak pod względem potencjału bojowego wszyst­ kim innym klasom pancerników. Ostatnią klasą okrętów pancernych, jaka powstała na początku lat sześćdziesiątych XIX wieku, były taranowce. Powstały one w wyniku powrotu do taktyki taranowania zapożyczonej ze starożytności, a będącej reakcją na chwilo­ wą przewagę pancerza nad artylerią. W ostrogę do tarano­ wania zaczęto wyposażać praktycznie każdy budowany w tym czasie pancernik, oprócz tego budowano okręty specjalnie z myślą o zastosowaniu tej taktyki walki. Chara­ kteryzowały się one silną i zwartą konstrukcją oraz stosun­ kowo słabym uzbrojeniem artyleryjskim umieszczonym za­ zwyczaj w jednej lub dwu obrotowych wieżach lub na opancerzonych barbetach '. Wszystko to upodabniało je do pełnomorskich monitorów i często zaliczano te okręty do obu wspomnianych klas równocześnie. W tym miejscu należy również wspomnieć -o klasie pływających baterii, z których wiele było opancerzonych. Budowano je najwcześniej, nie zawsze jednak w pełni zasługiwały na miano okrętu, dysponowały bowiem zbyt małą prędkością (niekiedy nawet w ogóle nie miały włas­ nego napędu) i słabą dzielnością morską. Nadawały się jedynie do bombardowania lub obrony wybrzeża, nie sto­ sowano ich natomiast w bitwach manewrowych. W sumie klasa tych okrętów nie miała żadnej przyszłości i począw­ szy od połowy lat sześćdziesiątych zaniechano ich budowy. 1

Barbety, czyli obrotowe, wystające ponad pokład podstawy dział, stanowiły alternatywne rozwiązanie dla pancernych wież (odkryte i gorzej chroniące obsługę artyleryjską, jednakże o wiele lżejsze i umożliwiające ich umieszczenie wysoko nad poziomem morza).

17 Oprócz pancerników, których budowano na początku drugiej połowy XIX wieku coraz więcej, w służbie wciąż pozostawały okręty dawnych klas. Największe z nich, okręty liniowe, stopniowo wycofywano ze składów po­ szczególnych marynarek. Ich miejsce, jako podstawowych okrętów bojowych, zajęły pancerniki, do wypełniania zaś innych zadań wyzyskiwano fregaty i korwety. W 1866 roku gdzieniegdzie wielkie okręty liniowe pełniły jeszcze czynną służbę, ich los był już jednak przesądzony. Najnowsze przebudowywano na pancerniki, starsze przejmowały fun­ kcję okrętów szkolnych, transportowych lub wycofywano je ze służby. W znacznie mniejszym stopniu pojawienie się okrętów pancernych wpłynęło na losy fregat i korwet. Wciąż bo­ wiem potrzebne były jednostki uniwersalne, zdolne do wypełniania bardzo zróżnicowanych zadań, do których można zaliczyć ochronę własnych i atakowanie nieprzyja­ cielskich linii komunikacyjnych, służbę rozpoznawczą i pa­ trolową na odległych akwenach morskich, a w razie konie­ czności i staczanie bitew. Fregaty i korwety nadawały się wciąż znakomicie do tych zadań. Oczywiście i one uległy pewnym przeobrażeniom - przede wszystkim zwiększyła się ich wyporność i siła ognia. W rezultacie fregaty w poło­ wie lat sześćdziesiątych XIX wieku odpowiadały wielkością dawnym okrętom liniowym, dorównując im także siłą uzbrojenia pomimo mniejszej liczby dział. Najnowsze zaś korwety odpowiadały wielkości fregat sprzed pół wieku. W skład flot wojennych lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku wchodziła wciąż pewna liczba tzw. fregat lub korwet bocznokołowych. Były to nieraz dość duże i stosunkowo silnie uzbrojone okręty, napędzane wielkimi kołami łopat­ kowymi, rozmieszczonymi po obu burtach, niezbyt wydaj­ nymi i wrażliwymi na uszkodzenia. W okresie wojny aust­ riacko-włoskiej wartość bojowa tych jednostek była już niewielka także i z tego powodu, że należały do nich 2 - Lissa 1866

18 zazwyczaj okręty stare, zbudowane jeszcze pod koniec pierwszej połowy XIX wieku. Używano je głównie do zadań pomocniczych jako jednostki patrolowe, łącznikowe lub transportowe. Stosunkowo licznie w poszczególnych marynarkach wy­ stępowały też kanonierki i awiza. Pierwsze pełniły głównie funkcje jednostek patrolowych lub obrony wybrzeża, dru­ gie natomiast wykorzystywano do służby łącznikowej i roz­ poznawczej (do tej klasy zaliczano też najczęściej jednostki handlowe uzbrajane i mobilizowane doraźnie na czas trwa­ nia działań wojennych). Nie zmieniły się one w praktyce od momentu wprowadzenia napędu parowego, mimo to wciąż wywiązywały się ze stawianych przed nimi zadań. Wyjaśnienie wszelkich zmian, jekie nastąpiły w marynar­ kach światowych po 1860 roku, byłoby niepełne, gdyby nie wspomnieć o przemianach zachodzących wówczas w ar­ tylerii. Polegały one przede wszystkim na masowym wpro­ wadzeniu do uzbrojenia artylerii gwintowanej, która stop­ niowo zaczęła wypierać działa gładkolufowe. Państwem, które jako pierwsze, bo już w 1855 roku, wprowadziło artylerię gwintowaną do uzbrojenia swej ma­ rynarki, była Francja. Pierwsze francuskie działa gwin­ towane były wykonane z żelaza i ładowano je od wylotu lufy (odprzodowe). Nie były one skuteczne przy strzelaniu do celów opancerzonych. Począwszy od 1860 roku w skład uzbrojenia floty francuskiej zaczęto wprowadzać działa odtylcowe o lufach wzmocnionych stalowymi pierścieniami i zamkach śrubowych. Ich osiągi były nieco lepsze niż poprzednich konstrukcji. Słaba jakość materiału, z którego wykonywano lufy, powodowała jednak, że mimo stosun­ kowo wielu nowoczesnych rozwiązań ustępowały one ar­ tylerii produkowanej w tym czasie na terytorium Prus i w Wielkiej Brytanii. Braki te usunięto dopiero pod koniec lat sześćdziesiątych, kiedy we Francji opanowano nowe technologie wyrobu luf ze stali. Wówczas francuski sprzęt

19 artyleryjski zaczął dorównywać niemieckiemu i brytyj­ skiemu, nastąpiło to już jednak po wojnie austriacko-włoskiej. W Wielkiej Brytanii artylerię gwintowaną wprowadzono do uzbrojenia okrętów począwszy od 1860 roku. Kon­ struktorzy angielscy poszli tym samym tropem co Francuzi i Niemcy, konstruując wiele modeli dział odtylcowych o lufach wykonanych z kilku warstw kutego żelaza i wypo­ sażonych w zamki śrubowe. Niepowodzenie ze 178 mm działem odtylcowym, które miało stanowić podstawowe uzbrojenie artyleryjskie marynarki brytyjskiej (przyczyną wady były nieszczelne zamki), spowodowało, że Brytyj­ czycy szybko wycofali się z tej produkcji i powrócili do koncepcji gwintowanych dział odprzodowych. Royal Navy wprowadziła wówczas do uzbrojenia artyleryjskiego mode­ le dział Armstronga, o lufach wykonanych ze stali, wzmoc­ nionych pierścieniami, i Whitwortha, o sześciobocznych (heksagonalnych) przewodach lufy, oraz Palissera, będą­ cych udaną przeróbką starych gładkolufowych konstrukcji na działa gwintowane. Dzięki dobrej jakości wykonania wymieniony sprzęt artyleryjski miał dobre osiągi i w uzbro­ jeniu marynarki funkcjonował aż do połowy lat osiem­ dziesiątych. Liczne modele tych dział produkowano także na eksport (Whitwortha i Palissera wyłącznie). Największe sukcesy w produkcji sprzętu artyleryjskiego osiągnęli w tym czasie Niemcy (Prusy). Jako pierwsi opa­ nowali technologię przemysłowego wytopu stali wysokiej jakości i z niej zaczęli wyrabiać działa gwintowane odtyl­ cowe z zamkami klinowymi. Lufy dział niemieckich wyko­ nywano najczęściej z jednego kawałka stali wzmocnionej pierścieniami. Przypominało to wytwory francuskie, jed­ nakże dzięki lepszej jakości materiału, z jakiego zostały wykonane, przewyższały je pod każdym względem. Firmą wiodącą w produkcji sprzętu artyleryjskiego w Niemczech stały się od samego początku zakłady Kruppa, produkują-

20 ce działa zarówno na potrzeby pruskiej armii i floty, jak i na eksport. W momencie wprowadzania do uzbrojenia nowych dział gwintowanych poszczególne marynarki dysponowały jesz­ cze dużą liczbą starej gładkolufowej artylerii. Wprowadze­ nie nowego rodzaju dział wymagało bowiem znacznych nakładów finansowych i czasu, stare gładkolufowe działa pozostały wobec tego nadal w uzbrojeniu wielu okrętów jeszcze przez najbliższe 10-15 lat. W zdecydowanej mierze należały do nich działa żelazne lub brązowe o wagomiarze 12-68 fi osiągach nieco gorszych od wprowadzanych wówczas do uzbrojenia konstrukcji gwintowanych, nie na tyle jednak, aby można je było traktować jako broń bezwartościową. Ustępowała ona bezsprzecznie artylerii gwintowanej przy walce na dużych odległościach (ok. 1500-2000 m) głównie celnością i siłą rażenia pocisku, przy walce na małych dystansach różnice w osiągach armat gwintowanych i gładkościennych nie były jeszcze wówczas specjalnie widoczne. Przyszłość należała jednak do artylerii gwintowanej i w tym kierunku szły prace konstruktorów. Jedynie w Stanach Zjednoczonych próbowano jeszcze przez jakiś czas rozwijać artylerię gładkolufową osiągając w tej dziedzinie rzeczywiście duże sukcesy. Jednakże i tam pod koniec lat sześćdziesiątych zaprzestano dalszych prac nad jej rozwojem jako nie rokujących nadziei na przy­ szłość. Oprócz klasycznych dział gładkolufowych w uzbrojeniu większości marynarek znajdowały się też tzw. haubice Paixhansa, strzelające wyłącznie granatami. Ze względu na niewielką prędkość początkową pocisku były mało skute­ czne w walce z celami opancerzonymi, natomiast bardzo groźne wobec jednostek nieopancerzonych o konstrukcji drewnianej. W przeciwieństwie do dział gwintowanych, w których używano pocisków cylindrycznych, konstrukcje gładko-

21 ścienne (także haubice Paixhansa) strzelały pełnymi pocis­ kami kulistymi lub granatami. Ładunkiem miotającym w obu przypadkach był proch czarny. Wszystkie wspomniane wyżej przemiany, które tak grun­ townie zmieniły zarówno okręty jak i ich uzbrojenie, wpły­ nęły na zmiany w taktyce prowadzenia działań bojowych na morzu. Przede wszystkim stracił do pewnego stopnia rację bytu (przynajmniej na razie) szyk liniowy, artyleria przestała być bowiem bronią o zadowalającej skuteczności wobec pojawienia się pancerza. W tych warunkach stał się bezsensowny pojedynek ar­ tyleryjski dwóch eskadr płynących w szykach liniowych. Coraz większe znaczenie zdobywała sobie natomiast tak­ tyka taranowania, która przyniosła wiele sukcesów tak jednej, jak i drugiej stronie podczas wojny secesyjnej. Za najskuteczniejszy uznano przy jej stosowaniu szyk czołowy (ewentualnie różne jego modyfikacje), przy czym poszcze­ gólne okręty powinny płynąć obok siebie w możliwie małej odległości, aby spotęgować siłę uderzenia całego zespołu. Miał on jednak istotne wady, gdyż ograniczał wyzyskanie artylerii oraz uniemożliwiał dowódcom zespołów kontrolo­ wanie walki po zwarciu, co prowadziło do zamieszania i chaosu. Dotychczasowe przemiany we flocie wpłynęły na to, że zaczęto tworzyć coraz to nowe koncepcje prowadzenia walki na morzu, nawiązujące do taktyki taranowania lub walki artyleryjskiej w szyku liniowym. Wszystkie te po­ szukiwania nie wychodziły jednak jeszcze poza zasięg teorii (wojna secesyjna nie dostarczyła klasycznych przykładów walk zespołowych na otwartych akwenach morskich) i miały się dopiero zweryfikować w praktyce. Pierwszym dla nich egzaminem stać się miała właśnie wojna austriac­ ko-włoska.

23

PRZECIWNICY

AUSTRIA Latem 1866 roku armię austriacką zaliczano do jednej z najsilniejszych w Europie. W zasadzie miała ona charak­ ter na wpół zawodowy, służba czynna trwała bowiem 8 lat, a po niej 2 lata przebywało się w rezerwie. Taki system obronny przyczyniał się do lepszego wyszkolenia armii, jednocześnie powodował, że na wypadek przeciągnięcia się działań wojennych brak było dostatecznej liczby przeszko­ lonych rezerw. Armia austriacka w okresie pokoju nie przekraczała 350 tys. ludzi, po pełnej zaś mobilizacji moż­ na było ją zwiększyć do 620 tysięcy. W 1866 roku stanu takiego nie osiągnięto i w wojsku było nie więcej niż 500 tys. żołnierzy. Austriackie siły zbrojne stanowiły istną mozaikę narodo­ wościową, przy czym wśród oddziałów skoncentrowanych na granicy z Włochami większość stanowili żołnierze po­ chodzenia słowiańskiego, głównie Chorwaci i Słoweńcy. Kadra oficerska była również wielonarodowościowa, lecz ze zrozumiałych względów przeważali w niej Niemcy. Trze­ ba jednak dodać, że pomimo wielonarodowościowego cha­ rakteru armii austriackiej morale jej żołnierzy oraz wy­ szkolenie przedstawiały się dobrze, chociaż przydatność korpusu oficerskiego, szczególnie wyższego, oceniano róż­ nie. Gorzej natomiast wyglądała sprawa z przygotowaniem armii austriackej do wojny pod względem materiałowym, tutaj występowały pewne braki i niedociągnięcia. Ogólnie

jej stan przygotowania na wypadek ewentualnego konflik­ tu był niezły. W momencie wybuchu wojny armię austriacką podzielo­ no na dwie części. Siły główne, liczące ponad 260 tys. żołnierzy, skoncentrowano w Czechach. Dowodził nimi gen. Ludwik von Benedek, oficer o przeciętnych zdolnościach, niezdecydowany i do tego wątpiący w swe umiejętności dowódcze. 1 Natomiast na froncie włoskim siły operacyjne zostały z konieczności ograniczone do minimum i liczyły zaledwie około 80 tys. żołnierzy. Dowodził nimi jeden ze zdolniejszych dowódców austriackich, arcyksiążę Albrecht. Po realnej ocenie możliwości zdecydował, że zajmie postawę obronną opartą na czworoboku twierdz: Mantui, Peschiery, Weronie i Legnano, nie rezygnując z możliwości przejścia do działań ofensywnych. Te ostatnie uzależniał od przebiegu wydarzeń w pierwszych tygodniach konfliktu. Bez wątpienia losy tej wojny, tak jak i innych w historii Austrii, miały się rozstrzygnąć na lądzie. Wynikało to z samego położenia geograficznego monarchii habsburskiej i jej ograniczonego dostępu do morza. Nic więc dziwnego, że władze austriackie zawsze nieporównanie więcej uwagi poświęcały sprawom armii lądowej niż floty. Habsburska marynarka wojenna swymi tradycjami sięgała do 1382 roku, kiedy to Triest znalazł się we władaniu Austrii, praktycznie do końca XVIII wieku nie odgrywała ona jednak żadnej roli. Jej znaczenie wzrosło nieco po przyłą­ czeniu do państwa austriackiego Wenecji w 1797 roku, prawdziwy rozwój nastąpił dopiero po wstąpieniu na tron cesarza Franciszka Józefa w 1848 roku. Zaangażował on na stanowisko dowódcy floty doświadczonego oficera duń­ skiego, kontradm. Hansa Bircha von Dahlerupa, który zdołał stworzyć podstawy nowej marynarki austriackiej. 1

Na to stanowisko został mianowany wbrew swej woli na osobiste życzenie cesarza Franciszka Józefa.

24 Co prawda po dwóch i pół roku pełnienia obowiązków Dahlerup złożył rezygnację, dzieło reformy kontynuował jednak brat cesarza, arcyksiążę Ferdynand Maksymilian, który z powodzeniem sprawował swą funkcję aż do momen­ tu wyjazdu do Meksyku. W rezultacie, w niecałe 20 lat, szczególnie po 1860 roku, Austria została podniesiona do rangi państwa liczącego się na morzu, tym bardziej że wojna z Danią w 1864 roku wykazała dużą wartość floty austriackiej - okazało się wówczas, że nie ustępowała ona w niczym mającej bogate tradycje marynarce duńskiej i w dużym stopniu zadecydowała o zwycięstwie Austrii i Prus. Co prawda w momencie wybuchu wojny z Włocha­ mi jej stan nie przedstawiał się już aż tak dobrze, co było następstwem pewnych zaniedbań, jakie miały miejsce po rezygnacji z pełnionej funkcji arcyksięcia Ferdynanda Ma­ ksymiliana, wciąż jednak stanowiła poważną siłę. Trzon marynarki austriackiej stanowiło siedem pancer­ ników. Najstarsze z nich, „Drache" i „Salamander", nale­ żały do klasy korwet pancernych, chociaż ze względu na liczbę dział klasyfikowano je oficjalnie jako fregaty pancer­ ne III klasy. Były to okręty o drewnianej konstrukcji kadłuba, z ciągłym pokładem bateryjnym i ożaglowaniem barku. Nieźle opancerzone i silnie uzbrojone, jak na jedno­ stki tej wielkości, miały jednak słabą dzielność morską (przy większych falach wykazywały skłonność do nadmier­ nego kołysania się i zalewania dziobu przez wodę). W wa­ runkach Adriatyku nie były to jednak wady, które mogły je deskredytować jako pełnowartościowe okręty bojowe. Na­ stępne trzy pancerniki austriackie: „Kaiser Max", „Prinz Eugen" i „Don Juan de Austria" stanowiły praktycznie powiększoną wersję wymienionych wcześniej jednostek przypominając je i pod względem konstrukcyjnym, i sylwe­ tki. Zachowały zalety poprzednich okrętów, ich dzielność morska była jednak nadal słaba. Ze względu na wielkość

25 zaliczono je do klasy fregat pancernych, oficjalnie też klasyfikowano jako fregaty pancerne II klasy. Zarówno pancerniki typu „Drache", jak i typu „Kaiser Max" znajdowały się w 1866 roku w dobrym stanie tech­ nicznym. Jedynie „Don Juan de Austria" nie miał w mo­ mencie wybuchu wojny fragmentów opancerzenia dziobo­ wej części kadłuba, ubytki te zdołano jednak szybko uzu­ pełnić jeszcze w lipcu, choć nie oryginalnymi płytami pancernymi, lecz nieco cieńszymi i gorszej jakości. Wynikłe z tego tytułu osłabienie potencjału bojowego pancernika nie było duże i nadal uważano go za pełnowartościowy okręt bojowy. Do najnowszych i zarazem największych pancerników austriackich należały fregaty pancerne (oficjalnie fregaty pancerne I klasy): „Erzherzog Ferdinand Max" i Habs­ burg". Jednostki te częściowo wzorowano na okrętach typu „Drache" i „Kaiser Max", a także na francuskich pancernikach typu „Gloire" i „Provence". Miały one dre­ wnianą konstrukcję kadłuba, ciągły pokład bateryjny i peł­ ne ożaglowanie rejowe, a w stosunku do swych poprze­ dników znacznie wyższą wolną burtę, przede wszystkim zaś dziobnicę, co wpłynęło w istotny sposób na polepszenie ich dzielności morskiej. Jednakże i te jednostki nie były pozbawione wad. Budowa ich została ukończona dopiero w 1866 roku, na krótko przed wybuchem wojny, i w mo­ mencie rozpoczęcia mobilizacji nie były one jeszcze w pełni gotowe do działań (przede wszystkim „Habsburg"). Szcze­ gólnie brakowało zamówionych wcześniej w zakładach Kruppa, a nie dostarczonych z powodu wybuchu wojny, nowoczesnych 210 mm dział odtylcowych, które miały stanowić ich główne uzbrojenie. W rezultacie na obu okrę­ tach zamontowano to, co było pod ręką, czyli przestarzałe już 48-funtowe gładkolufowe działa odprzodowe. Oprócz tego pośpieszne wcielenie do służby uniemożliwiło przeby­ cie przez te jednostki pełnego cyklu prób morskich, co

26 stawiało pod znakiem zapytania pewność funkcjonowania ich mechanizmów. Wszystko to dosyć poważnie obniżało wartość bojową tych dużych i potencjalnie przecież silnych okrętów. Obok jednostek pancernych w skład floty austriackiej wchodziło również wiele drewnianych jednostek nieopancerzonych. Największą z nich był dwupokładowy okręt liniowy „Kaiser". W 1866 roku nie była to już jednostka nowoczesna, ze względu jednak na silne uzbrojenie stano­ wiła istotny element austriackiej siły morskiej. Obok „Kaisera" we flocie austriackiej pełniło służbę jeszcze pięć fregat i dwie korwety. Także i te okręty nie zaliczano już w 1866 roku do nowoczesnych (fregaty „Novara" i „Schwarzenberg" zostały zwodowane jako okręty żaglowe i dopiero w latach 1861 -1862 przebudowano je na parowce) i wciąż spełniały większość wymogów stawianych im przez ówczes­ ne pole walki. Ich stan techniczny w czerwcu 1866 roku był bez zarzutu poza „Novarą", na pokładzie której 3 maja wybuchł groźny pożar - jego skutki usunięto dopiero na początku lipca. Z mniejszych jednostek nieopancerzonych dominowały kanonierki. Wszystkie miały drewniane kadłuby i pomoc­ nicze ożaglowanie dwumasztowego szkunera, brygu lub brygantyny. Siedem największych okrętów tej klasy typu „Dalmat", mających cechy awiza, przeznaczonych było do służby patrolowej i łącznikowej na pełnym morzu. Mogły one towarzyszyć głównym siłom floty austriackiej. Nato­ miast pozostałe jednostki tej klasy używane były przede wszystkim do służby na jeziorze Garda (6 okrętów typu „Raufbold"), Dunaju (Nr I - I I ) oraz jako jednostki straż­ nicze w Wenecji (Nr I-VI i 3 okręty typu „Ausluger") i portach wybrzeża dalmatyńskiego (pozostałe). Funkcje jednostek obrony wybrzeża spełniało również jedna duża i pięć małych pływających baterii bez własnego napędu

27 oraz ponad czterdzieści małych jednostek strażniczych (szalupy, kutry itp.) bez wartości bojowej. Poza tym w skład marynarki austriackiej weszły dwa­ dzieścia trzy różnej wielkości parowce bocznokołowe i uzbrojony śrubowy jacht cesarski „Fantasie". Wspomnia­ ne parowce bocznokołowe były głównie uzbrojonymi stat­ kami i jachtami, z których część zmobilizowano jedynie na czas trwania działań wojennych („Arciduca Francesco Carlo", „Egitto", „Venezia" i „Vulcan"). Używano je głównie jako awiza do służby rozpoznawczej i łącznikowej oraz jako transportowce. Trzy z nich pełniły służbę na Dunaju („Erzherzog Albrecht", „Adler" i „Graf Schlick"), dwa zaś na jeziorze Garda („Franz Josef' i „Hess"). Ze względu na wielkość, uzbrojenie i ogólny potencjał bojowy niektóre z jednostek sklasyfikować można było jako korwety bocz­ nokołowe („Kaiserin Elizabeth", „Santa Lucia" i „Greif'), inne natomiast jako kanonierki bocznokołowe („Curtatone" i „Andreas Hofer"). Wszystkie jednostki obsadzone były łącznie przez ponad 9 tys. marynarzy. Dalszych prawie 20 tys. żołnierzy stano­ wiło obsadę umocnień brzegowych broniących dostępu do najważniejszych portów w Istrii i Dalmacji. Stan wyszkolenia załóg jednostek austriackich należało ocenić jako dobry lub wręcz bardzo dobry, i to zarówno szeregowych marynarzy, jak i kadry oficerskiej. Pewne wątpliwości mógł budzić stan ich morale, w ponad 50% załogi składały się bowiem ze Słoweńców i Chorwatów, w niecałych 15% zaś z Wenecjan, a więc Włochów. Póź­ niejsze wydarzenia nie potwierdziły jednak rodzących się w tej sytuacji obaw. Morale cesarskich marynarzy było wysokie i wszyscy do końca zachowali pełną lojalność wobec swych przełożonych. Siłami austriackimi na morzu dowodził kontradm. Wil­ helm von Tegetthoff, oficer stosunkowo młody (urodzony w 1827 roku), lecz z dużą praktyką morską i doświad-

28 czeniem bojowym. W 1854 roku otrzymał pierwsze samo­ dzielne stanowisko, a podczas wojny z Francją i Piemon­ tem w 1859 roku kierował morską obroną Wenecji. Od 1860 roku dowodził jednostkami austriackimi stacjonują­ cymi u brzegów Lewantu, cztery lata później zaś walczył w wojnie z Danią - dowodził wówczas zespołem okrętów, który wziął udział w bitwie pod Helgolandem. Bitwa ta, mimo że przegrana pod względem taktycznym, doprowa­ dziła jednak do zniesienia przez siły duńskie blokady zachodniego wybrzeża niemieckiego. W dowód uznania za ten sukces Tegetthoffa awansowano po wojnie na stopień kontradmirała. Później, pracując nad reorganizacją floty austriackiej, dał dowody niepospolitego talentu organiza­ cyjnego, co uwidoczniło się także podczas mobilizacji. Dowództwo nad siłami morskimi Austrii objął 9 maja 1866 roku. Był już wówczas powszechnie uznawany za oficera o niepospolitych zdolnościach i ogromnej energii. Jako dowódca floty zajmował dodatkowo stanowisko szefa sek­ cji marynarki przy ministerstwie wojny i podlegał już tylko samemu ministrowi (w rządzie austriackim nie było odręb­ nego ministerstwa marynarki). Główną bazą floty austriackiej był silnie umocniony port w Poli i znajdujący się w pobliżu, nieco na północ od niego, port Fasana. Oprócz tego funkcję baz morskich spełniały również porty w Wenecji, Trieście, Fiume, Lussinpiccolo, Żarze i Sebenico. Wszystkie miały umocnienia, broniące je od strony morza, przy czym w Trieście dorównywały one fortyfikacjom Poli. Zaplecze techniczne zapewniały nato­ miast flocie austriackiej stocznie: Stabilimento Tecnico Triestino w Trieście oraz stocznie przy arsenałach w Wene­ cji i Poli. Mogły one zapewnić pełny serwis techniczny nawet największym jednostkom. Uzbrojenie atyleryjskie okrętów austriackich składało się praktycznie wyłącznie z broni produkcji rodzimej, reprezen­ towanej przez brązowe 150, 120 i 80 mm odtylcowe gwin-

29 towane działa systemu Wahrendorfa o zamkach klino­ wych 2. Ze względu na niewystarczającą wytrzymałość ma­ teriału, z jakiego wykonywano lufy, nie zaliczano je do udanych i swymi osiągami ustępowały działom o podob­ nych kalibrach produkowanych za granicą. Do ich głów­ nych wad zaliczono szybkie zużywanie się gwintów (co po pewnym czasie negatywnie wpływało na celność) oraz niemożność zastosowania silniejszych ładunków miotają­ cych (co z kolei uniemożliwiało zwiększenie prędkości początkowej pocisku i jego zasięgu rażenia). W rezultacie ich wartość bojowa niewiele przewyższała stare konstruk­ cje odprzodowe. 3 Może dlatego działa gładkolufowe sta­ nowiły w 1866 roku nadal ponad 80% parku atyleryjskiego marynarki austriackiej. Najnowocześniejszymi z nich były 48-funtowe 4 (kaliber 190 mm) działa strzelające okrągłymi kulami żeliwnymi lub stalowymi. Ustępowały one gwin­ towanym działom Wahrendorfa przy strzelaniu dalekosięż­ nym, przy walce na małych odległościach były jednak bardzo skuteczne i wykazywały nawet większą zdolność 2

Oznaczano je też według wagomiaru kul żelaznych o średnicy od­ powiadającej kalibrowi, jako działa 24-, 12- i 8-funtowe. W rzeczywistości jednak strzelały one pociskami cylindrycznymi o wadze 64, 40 i 12 funtów (angielskich). 3

Między innymi dlatego rząd austriacki jeszcze w 1865 roku zamówił w Prusach partię 150 i 210 mm doskonałych dział odtylcowych Kruppa, w które zamierzano uzbroić pancerniki, ze względu jednak na sytuację międzynarodową nie zostały one dostarczone do Austrii i w momencie wybuchu wojny nie znalazły się w uzbrojeniu ich okrętów. 4 Wagomiary oficjalne gładkolufowych dział austriackich podawane były w funtach wiedeńskich, cięższych w stosunku do funtów angielskich, w których powszechnie podawano wagomiary broni artyleryjskiej. W rze­ czywistości więc 48-funtowa kula stalowa ważyła 56 funtów angielskich, 30-funtowa 32 funty angielskie, granat zaś jedynie 25 funtów. Granat 60-funtowego działa Paixhansa ważył natomiast tylko 39 funtów wiedeńs­ kich, czyli 47 angielskich (wagomiar dział Paixhansa mierzono według wagi kul żelaznych o średnicy odpowiadającej kalibrowi tych dział).

30 przebicia pancerza niż nieco cięższe od nich działa 150 mm (oczywiście pod warunkiem użycia kul stalowych). W rezul­ tacie, co może wydać się nieco dziwne, stanowiły najlepszą broń przeciwpancerną marynarki austriackiej. Większość gładkolufowej artylerii austriackiej stanowiły nieco starsze 30-funtowe (kaliber 150 mm) działa, strzelają­ ce lanymi kulami żelaznymi lub granatami. Praktycznie wykazywały one wystarczającą skuteczność jedynie w wal­ ce z okrętami nieopancerzonymi. Oprócz nich w uzbroje­ niu jednostek floty cesarskiej znajdowały się jeszcze 18i 12-funtowe działa gładkolufowe oraz 60- i 30-funtowe działa Paixhansa (kaliber 240 i 170 mm). Flota austriacka była podzielona pod względem opera­ cyjnym na siły: liniowe, obrony wybrzeża i przebywające poza Adriatykiem. Do pierwszych wchodziły prawie wszyst­ kie pełnowartościowe okręty floty cesarskiej. Już po mobi­ lizacji podzielono je na trzy eskadry: okrętów pancernych (siedem pancerników), dużych okrętów nieopancerzonych (okręt liniowy, pięć fregat i korweta) oraz małych okrętów nieopancerzonych (dziewięć dużych kanonierek). W skład sił obrony wybrzeża wchodziły małe kanonierki, pływające baterie, awiza oraz małe jednostki patrolowe, stacjonujące w poszczególnych portach wybrzeża północnego Adriaty­ ku. Natomiast poza tym rejonem w 1866 roku znajdowała się jedynie korweta „Dandolo" (u wybrzeży meksykań­ skich) oraz parowce bocznokołowe „Curtatone" i „Taurus" w Istambule. Zadania floty austriackiej nie zostały dokładnie sprecy­ zowane aż do pierwszych dni wojny, jakkolwiek od począt­ ku wiadomo było, że one mieć będą charakter defensywny, zgodnie z morską doktryną wojenną tego kraju. Dokład­ niejsze dyrektywy kontradm. Tegetthoff otrzymał dopiero 26 czerwca, już po bitwie pod Custozą. Arcyksiążę Alb­ recht dał mu w nich wolną rękę, podejmowane jednak przez flotę działania nie powinny wykraczać na południu

31 poza rejon wyspy Lissy, zadaniem priorytetowym miała zaś być obrona Wenecji i ujścia Padu. Austriacki admirał, korzystając z przyznanej mu inicjatywy, postanowił dowol­ nie zinterpretować odgórne zalecenia. Zamierzał więc, sto­ sując się do ramowych nakazów, dążyć przede wszystkim do decydującego starcia z nieprzyjacielem, które w razie zwycięstwa miało dać mu panowanie na morzu. W rezul­ tacie takiego stanowiska Tegetthoffa działania floty aust­ riackiej nabrały cech agresywnej obrony, a momentami miały charakter wręcz zaczepny (ale tylko w wymiarze taktycznym).

WŁOCHY Armia włoska, w momencie wybuchu wojny z Austrią, liczyła nieco ponad 360 tys. żołnierzy, z czego 250 tys. zaangażowano w działaniach na froncie weneckim. Do tego należało dodać około 10 tys. ochotników wchodzą­ cych w skład różnego rodzaju formacji nieregularnych, z których znaczna część walczyła później w Trydencie. Włoskie siły zbrojne, podobnie jak armia austriacka, miały charakter na wpół zawodowy, ich wartość bojowa była jednak znacznie niższa. Wiązało się to z wieloma czynnikami, a przede wszystkim tylko z pozornym jedno­ litym składem narodowościowym. Włochy należały do krajów na tyle młodych, że antagonizmy pomiędzy po­ szczególnymi regionami były wciąż żywe. Szczególnie silnie dotyczyły one Piemontu i Sycylii, a właśnie z żołnierzy tych dwóch dawnych państw składała się głównie armia włoska. Wszystko to odbijało się oczywiście na jej morale, przy czym w wypadku żołnierzy pochodzących z północy kraju było ono zazwyczaj nieco wyższe niż ich towarzyszy z połu­ dnia. Dodatkowo ustępowali oni także Austriakom pod względem wyszkolenia i dyscypliny, co dotyczyło tak szere-

32 gowych żołnierzy, jak i oficerów. Stan zaopatrzenia od­ działów włoskich był nie lepszy niż przeciwnika, w nie­ których zaś wypadkach nawet gorszy, głównie z powodu bałaganu organizacyjnego. W walce oddziały włoskie były niebezpieczne w pierwszym starciu, stosunkowo łatwo jed­ nak załamywały się przy pierwszych niepowodzeniach i wpadały w panikę. Dowództwo nad całą armią włoską spoczywało w rę­ kach gen. Alfonso La Maramory, weterana wojny krym­ skiej i wojny z Austrią (1859 roku), reformatora armii włoskiej po klęsce w 1849 roku, żołnierza doświadczonego, lecz mimo wszystko ustępującego talentami wojskowymi arcyksięciu Albrechtowi. Włosi korzystając z liczebnej przewagi, jaką dysponowali, zamierzali uderzyć na siły austriackie, skoncentrowane w czworoboku twierdz, i po ich rozbiciu kontynuować natarcie w kierunku Wenecji. W razie szybkich sukcesów postanowili rozwinąć działania w kierunku Istrii. Zaplanowano także ofensywę na Trydent siłami około 10-tysięcznego korpusu złożonego częściowo z ochotników, a dowodzonego przez Garibaldiego. Ten plan działania był więc typowo ofensywny, brakowało mu jednak finezji, a szansę na realizację włoskie dowództwo widziało przede wszystkim w swej miażdżącej przewadze liczebnej. Długa włoska granica morska już z samej natury rzeczy zmusiła rząd tego kraju do zwrócenia bacznej uwagi na rozwój floty, która w przeciwieństwie do Austrii nie była wcale drugorzędnym rodzajem sił zbrojnych. Włoska ma­ rynarka powstała wraz z nowym państwem w 1861 roku z połączenia sił morskich Neapolu, Piemontu i Toskanii. Dwa pierwsze państwa miały dość bogate tradycje mor­ skie, gdyż regularna flota piemoncka została utworzona już w 1713 roku, neapolitańska zaś w 1734 roku. Po klęsce Napoleona w 1815 roku powstała też skromna, lecz niezła jakościowo flota toskańska. Nie stanowiły one jednak

33 nigdy poważnej siły na Morzu Śródziemnym i służyły głównie do ochrony szlaków handlowych przed algierskimi i tunezyjskimi piratami. Wszystkim była znana oczywista prawda, że silna flota stanowi gwarancję bezpieczeństwa granic morskich i że w przyszłości może przyczynić się do realizacji ambitnych planów mocarstwowych w basenie Morza Śródziemnego. Parlament włoski mając powyższe na uwadze natychmiast po zjednoczeniu uchwalił ambitny plan jej rozbudowy, i to pomimo kłopotów finansowych, z jakimi borykał się cały kraj. Szczególną uwagę zwrócili Włosi na rozbudowę floty pancernej. Ponieważ ich własne stocznie nie były przygoto­ wane do budowy pancerników, nowe okręty zamawiano we Francji, Wielkiej Brytanii, a nawet USA. Koszty takie­ go programu były bardzo wysokie, w ciągu pierwszych pięciu lat istnienia państwa na marynarkę wydano około 12 min ówczesnych funtów szterlingów, co stanowiło sumę iście imponującą i prawie trzykrotnie przekraczało wydatki na flotę austriacką w tym samym okresie. Trzon sił morskich stanowiło dwanaście pancerników. Najstarszymi z nich były dwie korwety pancerne, „Terribile" i „Formidabile", których budowę rozpoczęto we Francji na zamówienie rządu piemonckiego jeszcze przed oficjalnym zjednoczeniem. Początkowo planowano je ukoń­ czyć jako 30-działowe pływające baterie; jeszcze przed wodowaniem zdecydowano się jednak plany zmodyfiko­ wać i ostatecznie obie jednostki ukończono jako normalne pancerniki bateryjne, z pomocniczym ożaglowaniem trzymasztowego szkunera, zdolne do prowadzenia działań na otwartym morzu. Mimo to ich dzielność morska była słaba. Największymi okrętami floty włoskiej w czerwcu 1866 roku były dwie fregaty pancerne z ożaglowaniem barku: „Re dTtalia" i „Re di Portogallo", zbudowane w Nowym 3 - Lissa 1866

34

35 5

Jorku . Mimo swej wielkości i silnego uzbrojenia nie były to jednostki udane, głównie z tego powodu, że do ich budowy użyto nieodpowiedniego, zbyt wilgotnego drewna. Ponadto miały słabą zwrotność, nie najlepszą dzielność morską jak na jednostki tej konstrukcji i wielkości, do tego jeszcze ich ster był zbyt eksponowany, a przez to wrażliwy na uszkodzenia. W sumie ich wartość bojową oceniano jako mniejszą, niż można byłoby sądzić na pierwszy rzut oka. Natomiast do jednostek bardzo udanych pod każdym względem należały cztery fregaty pancerne typu „Regina Maria Pia" (pozostałe to „San Martino", „Ancona" i Castelfidardo") zbudowane w stoczniach francuskich. Okręty te miały żelazne kadłuby, ciągły pokład bateryjny i pomoc­ nicze ożaglowanie trzymasztowego szkunera. Zaliczano je do szybkich, dosyć zwrotnych i nieźle uzbrojonych jedno­ stek morskich. Jedyny pancernik włoski zbudowany w kraju to fregata „Principe di Carignano". Początkowo planowano ukoń­ czyć ją jako zwykłą fregatę typu „Principe Umberto", w trakcie budowy zmieniono jednak pierwotne założenia i ostatecznie okręt ten został ukończony jako pancernik. W stosunku do poprzednich jednostek opancerzenie „Prin­ cipe di Carignano" było jednak słabsze i nie chroniło całej powierzchni kadłuba, lecz jedynie śródokręcie i fragmenty części rufowej. Okręt ten miał ożaglowanie barkentyny. W budowie znajdowały się dwie podobne jednostki: „Messina" i „Conte Verde". Najmniejszymi z włoskich pancerników były zbudowane we Francji małe, centralnobateryjne korwety pancerne „Palestro" i „Varese". Oficjalnie klasyfikowane niekiedy 5

Był to swego rodzaju ewenement, stocznie amerykańskie bowiem bardzo rzadko budowały wówczas okręty na zamówienia zagraniczne, tym bardziej że trwała wojna domowa i ich moce produkcyjne wykorzy­ stywane były na własne potrzeby.

jako pływające baterie, mogły prowadzić działania także na otwartym morzu i stąd, mimo małej prędkości i słabej dzielności morskiej, zasługiwały raczej na nazwę korwet pancernych. Obie jednostki miały ożaglowanie barku. Ostatnim z pancerników floty włoskiej był „Affondatore", oficjalnie klasyfikowany jako taranowiec lub po pro­ stu pancernik (pancernik wieżowy). Charakteryzował się niską sylwetką przypominającą kształtem monitor. Uzbro­ jono go w dwa ciężkie działa umieszczone w obrotowych wieżach. Należał do jednostek dobrze opancerzonych, lecz niska wolna burta powodowała, że źle zachowywał się przy wysokiej fali. Ponadto był mało zwrotny, co dla taranowca stanowiło dosyć istotną wadę. Ożaglowany został jako dwumasztowy szkuner. Do kraju przybył już po wybuchu wojny, pośpiesznie wyposażony, zdążył jednak wziąć udział w działaniach wojennych. Oprócz jednostek pancernych flota włoska dysponowała również okrętami nieopancerzonymi. Największym z nich był stary okręt liniowy „Re Galantuomo", stosunkowo silnie uzbrojony, lecz w 1866 roku już nie w pełni od­ powiadający wymogom ówczesnego pola walki. Mimo nieco mniejszej liczby dział siłą ognia niewiele ustępowało mu osiem fregat wchodzących również w skład marynarki włoskiej, a będących już jednostkami znacznie nowocześ­ niejszymi (dwie inne, starsze fregaty, przebudowane z daw­ nych okrętów żaglowych, pełniły funkcję okrętów szkol­ nych). Do jednostek stosunkowo nowoczesnych, choć ustę­ pujących fregatom swą wartością bojową (słabsze uzbro­ 6 jenie) można było zaliczyć cztery korwety . Pozostałe okręty nieopancerzone odgrywały już zdecydowanie mniejszą rolę. Korwety bocznokołowe, których w 1866 ro­ ku służyło w marynarce włoskiej jeszcze dziesięć, niezbyt już odpowiadały wymogom pola walki ze względu na swe Najnowsza z nich „Principessa Clotilde", weszła do służby już w trakcie trwania działań wojennych. 6

36 wielkie i wrażliwe na uszkodzenia koła łopatkowe. Poza tym były to już jednostki wysłużone zbudowane jeszcze w latach czterdziestych i na początku pięćdziesiątych. W rezultacie używano je głównie jako transportowce lub do innych zadań drugorzędnych. Podobną rolę odgrywały awiza (używano je do zadań rozpoznawczych i łączniko­ wych) oraz kanonierki. Na czas trwania wojny zmobilizo­ wano ponadto kilkanaście statków handlowych, wykorzys­ tanych później jako transportowce lub jednostki szpitalne, a w wyjątkowych wypadkach także do rozpoznania. Załogi wszystkich włoskich jednostek liczyły około 16 tys. ludzi o bardzo zróżnicowanym stopniu wyszkolenia. Marynarze floty piemonckiej i neapolitańskiej pod wzglę­ dem fachowym prezentowali się nieźle, natomiast nowe zaciągi nie udało się wyszkolić w stopniu dostatecznym. Morale załóg włoskich oceniano jako dobre, chociaż wielu obserwatorów zagranicznych uznawało dyscyplinę i po­ rządek na okrętach za pozostawiające wiele do życzenia. 7 Naczelne dowództwo nad flotą włoską sprawował adm. Carlo Pellione di Persano, dawny oficer floty piemonckiej. Pierwsze samodzielne stanowisko otrzymał w 1841 roku. Później uczestniczył w wojnach z Austrią w latach 1848, 1849 i 1859. Po tej ostatniej, mimo że nie miał specjalnie okazji do wykazania się, otrzymał awans na stopień kontr­ admirała. Następnie dowodził eskadrą piemoncką, która nieoficjalnie współpracowała z armią Garibaldiego na Sy­ cylii, w 1861 roku kierował zaś morską blokadą Ankony, walnie przyczyniając się do jej kapitulacji. Po tym sukcesie otrzymał awans na stopień wiceadmirała i w 1862 roku objął tekę ministra marynarki w nowym rządzie włoskim. Wkrótce powrócił do służby liniowej i otrzymał kolejny awans na stopień admirała. 7 maja 1866 roku powierzono mu funkcję dowódcy floty włoskiej. Podlegał wówczas 7

H. W. Wilson, Ironclads in Action, vol. 1, London 1896, s. 213 — -214.

37 wyłącznie ministrowi marynarki wojennej (stanowisko to sprawował Agostino Depretis). Admirał Persano uznawany był powszechnie za oficera odważnego, lecz o dość przeciętnych zdolnościach. W 1866 roku flota włoska dysponowała kilkoma równo­ rzędnymi co do znaczenia portami morskimi. Były to: Genua, Livorno, Neapol, Palermo, Tarent, Brindisi i Ankona, przy czym ze względu na położenie ten ostatni stał się główną bazą operacyjną na okres wojny z Austrią. Oprócz dogodnego położenia (leżał najbliżej Wenecji i Poli) miał też niezbędne zaplecze remontowe, a co równie ważne zapewniał stacjonującym w nim okrętom całkowite bezpieczeństwo. Ankona była bowiem najsilniejszą twier­ dzą włoską nad Adriatykiem. Zaplecze techniczne zapewniały flocie włoskiej głównie stocznie: La Foce w Genui (dawniej główna stocznia pie­ moncką) i Castellamare di Stabia koło Neapolu (dawniej główna stocznia neaopolitańska) oraz kilka mniejszych (m. in. w La Spezii i San Rocco). Uzbrojenie artyleryjskie okrętów włoskich było dosyć różnorodne. Najcięższe pochodziło z zakupów w Wielkiej Brytanii i należały do niego bardzo dobre 254 i 203 mm (300- i 180-funtowe) odprzodowe gwintowane działa Armstronga. Większość gwintowanych dział stanowiły 160 mm (64-funtowe) odprzodowe działa rodzimej konstrukcji dwóch rodzajów - z lufami wykonanymi z lanego żelaza i z lufami żelaznymi wzmocnionymi stalowymi pierścienia­ mi. Działa te, wzorowane częściowo na ówczesnych dzia­ łach francuskich, nie należały do zbyt udanych ze względu na nie najlepszy materiał, z jakiego zostały wykonane. Używano do nich dwa rodzaje pocisków: granaty i ciężkie, pełne pociski przeciwpancerne z lanej stali. Te ostatnie jednak (waga 99 funtów), ze względu na złe wyważenie, miały tendencję do koziołkowania w trakcie lotu, co czyni­ ło je praktycznie bezużytecznymi. W uzbrojeniu floty włos-

39

38 kiej znajdowały się ponadto 120 mm działa odprzodowe o lufach żelaznych, wzmocnionych stalowymi pierścienia­ mi, i brązowe 75 mm działa odtylcowe. Poza konstruk­ cjami Armstronga, pod względem osiągów odpowiadały mniej więcej austriackiej artylerii gwintowanej. Na wyposażeniu okręty włoskie miały również działa gładkolufowe - 68-, 32- i 12-funtowe (o kalibrze 203, 160 i 120 mm) o lufach wykonanych z brązu oraz 68- i 30-funtowe działa Paixhansa (o kalibrze 254 i 160 mm). Należały one do konstrukcji udanych, a najlepsze z nich, 68-funtowe, odpowiadały austriackim działom 48-funtowym, tyl­ ko niewiele przewyższając je pod względem osiągów. Siły liniowe floty włoskiej w 1866 roku nie miały stałej struktury organizacyjnej. Z chwilą ogłoszenia mobilizacji zaczęto je koncentrować w Tarencie (dziewięć pancerni­ ków, okręt liniowy, sześć fregat, korwetę i dwie korwety bocznokołowe), Ankonie (2 pancerniki i kilka kanonierek i awiz) oraz Neapolu (dwie fregaty i korwetę bocznokołowa, do których dołączył później „Affondatore"). Oprócz tego pojedyncze okręty przebywały w Genui, Brindisi i portach sycylijskich (głównie bocznokołowe korwety, kanonierki i awiza). Poza wodami ojczystymi przebywały natomiast: szkolna fregata „Regina", korweta „Magenta" i korweta bocznokołowa „Ercole" (wszystkie na wodach Ameryki Południowej) oraz korweta bocznokołowa „Archimede" (u wybrzeży Tunezji). Punktem ostatecznej koncentracji floty stała się Ankona, gdzie na początku lipca znalazła się ponad połowa stanu floty włoskiej. Wówczas podzielono ją doraźnie na trzy eskadry (dwie złożone z pancerników i trzecią grupującą jednostki nieopancerzone). Włoski plan działania w nadchodzącej wojnie został ramowo określony już 8 czerwca w rozkazie, który otrzy­ mał z ministerstwa adm. Persano. Nakazano w nim zdoby­ cie panowania na Adriatyku lub blokowanie sił austriac-

kich gdziekolwiek by się one znajdowały 8. Miał więc on charakter zdecydowanie ofensywny, adm. Persano inter­ pretował go jednak na swój sposób, skłaniając się raczej do koncepcji „floty w gotowości". W rezultacie nie zamierzał się śpieszyć z podjęciem działań zaczepnych, a poprzestać jedynie na szachowaniu przeciwnika swą obecnością w An­ konie. Tabela nr 1 Siły morskie Austrii i Włoch w momencie wybuchu wojny

8

W. L. Clowes, Four Modern Nami Campaigns., London 1902, s. 15.

41

PIERWSZE POSUNIĘCIA

Wybuch wojny zastał obie strony jeszcze nie w pełni gotowe do podjęcia działań. Pierwsze jej dni upłynęły więc zarówno Włochom, jak i Austriakom na ostatnich przygo­ towaniach do kampanii. Mobilizacji głównych sił floty włoskiej dokonywano w Tarencie i tam też zastał je wybuch wojny. Liczyły one wówczas dziewięć pancerników („Re d'Italia", flagowy ok­ ręt adm. Persano, „Re di Portogallo", „Principe di Carignano", „Regina Maria Pia", „Ancona", „Castelfidardo", „San Martino", „Palestro" i „Varese") oraz kilkanaście jednostek nieopancerzonych, którymi osobiście dowodził adm. Persano (w Tarencie przebywał już od 16 maja). 20 czerwca, w dniu wybuchu wojny, adm. Persano otrzymał depeszę z ministerstwa marynarki nakazującą przebazowanie okrętów do Ankony, która od tej pory stanowiła główną bazę operacyjną floty włoskiej, gdzie znajdowało się już kilka okrętów, m. in. pancerne korwety „Terribile" i „Formidabile", trzy kanonierki i awizo „Giglio". W związ­ ku z tym następnego dnia wieczorem eskadra włoska w sile siedemnastu okrętów (wspomniane wyżej pancerniki, frega­ ty „Maria Adelaide", „Gaeta", „Duca di Genova" i „Gari­ baldi", bocznokołowe korwety „Guiscardo" i „Ettore Fieramosca" oraz awiza „Messagiere" i „Esploratore") opuściła port w Tarencie i po spędzeniu nocy na jego redzie ruszyła rankiem 22 czerwca w kierunku Ankony.

Admirał Persano nie śpieszył się z dotarciem do celu. Po opuszczeniu Tarentu sporo czasu poświęcił ćwiczeniom taktycznym, chcąc w ten sposób zgrać ze sobą cały dowo­ dzony przez siebie zespół, w związku z czym dopiero 24 czerwca minął Bari. Wkrótce potem do jego eskadry dołą­ czyły pancerniki „Terribile" i „Formidabile", które wy­ płynęły mu naprzeciw z Ankony. Ich dowódcy poinfor­ mowali adm. Persano o pojawieniu się jeszcze 20 czerwca u północnych wybrzeży Włoch austriackiego awiza (był to „Stadium"), które najwyraźniej wypełniało zadania roz­ poznawcze. Jego pojawienie się mogło sugerować moż­ liwość spotkania z głównymi siłami austriackimi, wobec czego natychmiast po otrzymaniu tej wiadomości włoski admirał wysłał do Bari awizo z depeszą do ministra mary­ narki, prosząc go o informację na temat nieprzyjaciela. Odpowiedź otrzymał bardzo szybko, bo jeszcze tego same­ go dnia: „Ostatnie informacje: W Fasanie znajduje się pięć pan­ cerników i taka sama liczba fregat. Admirał Tegetthoff przygotowuje się do niespodziewanego ataku. Chce za­ skoczyć naszą flotę w nocy. Jego okręty mają użyć tara­ 1 nów". Po otrzymaniu tej depeszy Persano natychmiast ogłosił na dowodzonych przez siebie okrętach pełną gotowość bojową i nakazał przygotować się do odparcia spodziewa­ nego ataku eskadry austriackiej. Noc minęła jednak spoko­ jnie i 25 czerwca rano główne siły floty włoskiej zawinęły bez przeszkód do Ankony. Włosi dysponowali w tym momencie potężnym zespo­ łem, znacznie przewyższającym siły przeciwnika, nie zamie­ rzali jednak wcale podejmować działań zaczepnych, mimo że nakazywano je w instrukcji od ministra Depretisa. Wprost przeciwnie, adm. Persano uważał, że jego eskadrze potrzebny jest teraz okres spokoju na ostateczne przygoto1

R. C u s t a n c e , The Ship ofthe Linę in Bat tle., London 1912, s. 54.

43

42 wanie się do kampanii i usunięcie ostatnich usterek. Na­ tychmiast po przybyciu do Ankony nakazał uzupełnić zapasy węgla oraz zamontować dodatkowe uzbrojenie i wyposażenie.2 Jednocześnie zasypywał ministerstwo ma­ rynarki zapotrzebowaniami na dodatkowy sprzęt, działa, węgiel i wyposażenie nawigacyjne oraz prośbami o posiłki (chodziło mu głównie o „Affondatore"). Działania te musiały oczywiście osłabić na pewien czas gotowość bojową eskadry włoskiej. Admirał Persano nie spodziewał się jednak, że Austriacy w tym czasie będą w stanie podjąć jakiekolwiek działania zaczepne. Poza tym czuł się bezpieczny pod osłoną fortyfikacji Ankony. Nic więc dziwnego, że po zawinięciu 27 czerwca rankiem do portu w Ankonie awiza „Esploratore" z wiadomością o pojawieniu się eskadry austriackiej w sztabie włoskim nastąpiło pełne zaskoczenie. Tymczasem 40 minut później informacja ta potwierdziła się i zespół nieprzyjacielski ukazał się Włochom w całej swej okazałości. Okręty aust­ riackie nie zbliżały się zbytnio do brzegu obawiając się najwidoczniej włoskich baterii brzegowych, zaczęły jednak krążyć w odległości około 4,5-5 km od wejścia do portu, wyraźnie oferując zamkniętej w nim eskadrze włoskiej bitwę. W momencie wybuchu wojny główne siły floty austriac­ kiej skoncentrowane były w Fasanie. W sumie znajdowały się tam dwadzieścia trzy jednostki (pancerniki „Erz. Ferdinand Max", „Kaiser Max", „Prinz Eugen", „Don Juan de Austria", „Drache" i „Salamander", fregaty „Schwarzenberg", flagowy okręt kontradm. Tegetthoffa, „Adria", „Donau" i „Radetzky", korweta „Erzherzog Friedrich", kanonierki „Hum", „Dalmat", „Wall", „Velebich", „Rę­ ka", „Streiter" i „Narenta" oraz awiza „Kaiserin Eliza2

Chodziło tu głównie o zakupione w Wielkiej Brytanii nowoczesne działa Armstronga, których nie zdążono zamontować na okręty w Tarencie.

beth", „Greif', „Stadium", „Andreas Hofer" i „Trieste"). Ponadto w Poli znajdował się jeszcze nie gotowy pancernik „Habsburg", znajdujący się akurat w toku mobilizacji okręt liniowy „Kaiser", kanonierki „Seehund" i „Kerka" oraz awiza „Santa Lucia" i „Vulcan", a także przechodzą­ ca remont po pożarze fregata „Novara". Wszystkie te jednostki miały dołączyć do sił głównych w przeciągu dwóch-trzech tygodni, z tym że awiza „Santa Lucia" i „Trieste" przeznaczono do służby łącznikowej pomiędzy Połą i Fasaną, w związku z czym nie planowano ich do bezpośredniego udziału w operacjach bojowych. Siłami tymi dowodził osobiście kontradm. Tegetthoff, który prze­ bywał w Fasanie już od 9 kwietnia. W przeciwieństwie do swego antagonisty kontradm. Te­ getthoff był zdecydowany rozpocząć aktywne działania natychmiast po otrzymaniu wiadomości o rozpoczęciu wojny. W dniu jej wybuchu wysłał w kierunku wybrzeża włoskiego awizo „Stadium" z zadaniem rozpoznania sił przeciwnika. 23 czerwca, po spenetrowaniu odcinka wy­ brzeża od Ankony do Bari, „Stadium" powrócił do Fasany, jego dowódca nie mógł jednak nic powiedzieć o flocie włoskiej, gdyż po prostu jej nie napotkał. Zaskoczony nieco takim obrotem sprawy Tegetthoff postanowił dokonać raj­ du pod Ankonę (w związku z tym przeniósł swą flagę z fregaty „ Schwarzenberg" na pancernik „Erz. Ferdinand Max"), wcześniej jednak postanowił swój plan skonsul­ tować ze zwierzchnikami. 24 czerwca wysłał więc depeszę do arcyksięcia Albrechta z zapytaniem o dyspozycje. Od­ powiedź otrzymał z opóźnieniem, tak się bowiem złożyło, że akurat tego samego dnia, w którym depesza została wysłana, armia arcyksięcia Albrechta starła się pod Custozą z maszerującymi na zachód oddziałami włoskimi. Mimo dwukrotnej przewagi nieprzyjaciela bitwa zakoń­ czyła się efektownym zwycięstwem Austriaków, a od osta­ tecznej klęski uchroniła Włochów jedynie szczupłość sił

44 zwycięskich oddziałów. Sukces ten na tyle zaabsorbował arcyksięcia Albrechta, że odpowiedź na swą depeszę Teget­ thoff otrzymał dopiero 26 czerwca. Dla austriackiego admirała miało to bardzo duże zna­ czenie. Sukces pod Custozą odsunął bowiem niebezpieczeń­ stwo zagrażające Wenecji i tym samym zwolnił flotę z dość uciążliwego obowiązku osłony wybrzeża tej prowincji. Tym samym arcyksiążę Albrecht mógł dać Tegetthoffowi wolną rękę w działaniu, oczywiście z pewnymi ograniczeniami. Nadal obrona Wenecji i ujścia Padu była zadaniem priory­ tetowym, zupełnie jednak inaczej ona wyglądała w obliczu załamania się ofensywy włoskiej na Wenecję, niż gdyby oddziały przeciwnika zajmowały całą prowincję i zbliżały się do fortyfikacji miasta. W ten sposób, mając dość dużą swobodę operacyjną, w myśl zasady, że najlepszą formą obrony jest atak, kontradm. Tegetthoff postanowił przejść do działań ofen­ sywnych i zrealizować swój projekt rajdu pod Ankonę. Po skonsultowaniu swych planów z dowódcami podleg­ łych okrętów decyzja zapadła jeszcze tego samego dnia i wieczorem 26 czerwca eskadra austriacka opuściła Fasanę. Ze względu na to, iż jeszcze nie wszystkie okręty gotowe były do podjęcia działań, austriacki admirał miał do dyspozycji jedynie trzynaście jednostek: pancerniki „Erz. Ferdinand Max", „Kaiser Max", „Prinz Eugen", „Don Juan de Austria", „Drache" i „Salamander", fre­ gatę „Schwarzenberg", kanonierki „Hum", „Streiter", „Velebich" i „Ręka" oraz awiza „Kaiserin Elizabeth" i „Stadium". 27 czerwca rankiem, około godziny 3.00, na płynącym w awangardzie zespołu austriackiego awizie „Kaiserin Eli­ zabeth" zauważono włoskie awizo „Esploratore" patrolu­ jące morze przed Ankoną. Okręt austriacki natychmiast otworzył ogień w kierunku jednostki włoskiej i wsparty

45 wkrótce przez kanonierki „Velebich" i „Ręka" zmusił ją do ucieczki (były to pierwsze strzały oddane w tej wojnie na morzu). Wówczas Włosi zostali powiadomieni o poja­ wieniu się eskadry austriackiej, która podpłynęła na odleg­ łość 4,5 km do brzegu i od godziny 5.30 aż do 7.30 krążyła naprzeciw portu oferując Włochom bitwę (w obawie przed ewentualnymi zagrodami minowymi, o których obecności przed Ankoną donosił wywiad austriacki, oraz starcia z włoskimi bateriami brzegowymi kontradm. Tegetthoff nie zdecydował się na zaatakowanie portu). Natychmiast po zauważeniu okrętów austriackich adm. Persano wydał rozkaz przygotowania się do bitwy i opusz­ czenia portu. Okazał się on trudny do wykonania dla znacznej części okrętów włoskich, wiele z nich nie było bowiem w tym momencie przygotowanych do stoczenia bitwy. Na pancerniku „Re d'Italia" wybuchł pożar w bun­ krach węglowych, „Re di Portogallo" i „Ancona" miały defekty maszyn, na „Principe di Carignano" nie wymienio­ no jeszcze wszystkich dział, natomiast na „Palestro" i „Varese" brakowało węgla. W końcu jednak okręty włoskie zaczęły stopniowo opuszczać port i formować na redzie, naprzeciw Monte Conero, linię bojową, wciąż pozostając pod osłoną baterii brzegowych. Jako pierwsza port opuś­ ciła fregata pancerna „Principe di Carignano", flagowy okręt kontradm. Vacci, za nią zaś fregata „Maria Adelaide", flagowy okręt wiceadm. Albiniego. Stosunkowo szyb­ ko z portu wyszły również pancerniki „Regina Maria Pia", „San Martino" i „Castelfidardo". Później dołączyły do nich wszystkie cztery korwety pancerne i kilka jednostek nieopancerzonych. Sam Persano natomiast, ze względu na unieruchomienie jego okrętu flagowego, opuścił port na pokładzie awiza „Esploratore". Formowanie włoskiej linii bojowej zakończyło się dopie­ ro o godzinie 8.00. Wówczas jednak Austriaków pod Ankoną już nie było. Tegetthoff czekał na wyjście nie-

47

46 przyjaciela z portu prawie dwie godziny, w końcu stracił cierpliwość i około godziny 7.00 przeformował szyk swego zespołu na marszowy, aby po następnych 30 minutach odpłynąć do Fasany, gdzie dotarł wieczorem. Tymczasem Włosi zamiast ścigać nieprzyjaciela natychmiast, zawrócili do portu. Pierwsze spotkanie wrogich eskadr nie przyniosło więc żadnego efektu, moralne zwycięstwo przypadło jednak Austriakom. Wrażenie we flocie, a także w całym społeczeń­ stwie włoskim, które z uwagą śledziło wydarzenia na fron­ cie i domagało się od rządu pomszczenia Custozy, było jak najgorsze. Persano tłumaczył się wieczorem tego samego dnia na konferencji dowódców, która odbyła się na po­ kładzie „Principe di Carignano", że nie zdecydował się na bitwę, gdyż jego trzy najsilniejsze pancerniki, „Re dTtalia", Re di Portogallo" i „Ancona", nie mogły wziąć w niej udziału, ale mało kto dał się tymi argumentami przekonać. W rezultacie po 27 czerwca dało się zauważyć spadek zaufania dowódców okrętów włoskich do adm. Persano, a nawet obniżenie morale wśród marynarzy. Wszystko to nie skłoniło jednak włoskiego admirała do przejęcia inicjatywy. 28 czerwca do Ankony zawinęły do­ datkowo fregata „Vittorio Emanuele", korweta „San Giovanni" i awizo „Sirena". Persano pomimo przybycia posił­ ków nadal zwlekał wymawiając się nieprzygotowaniem eskadry i oczekiwaniem na „Affondatore", który znaj­ dował się już w Neapolu. Tymczasem na froncie w Czechach doszło do wydarze­ nia, które rozstrzygnęło losy wojny. 3 lipca, po długiej i bardzo zaciętej bitwie pod Sadową (w pobliżu Hradec Kralove), armia pruska zadała klęskę Austriakom otwiera­ jąc sobie tym samym drogę do Wiednia. Tak szybkie i efektowne zwycięstwo Prus zaskoczyło całą Europę, spo­ dziewano się bowiem wojny długiej i raczej nie rozstrzyg­ niętej. Wywołało też zaniepokojenie we Francji i w Rosji,

mogło bowiem zmienić istniejący w Europie układ sił, czym raczej mało kto był zainteresowany. W rezultacie 5 lipca cesarz Napoleon III rozpoczął działania dyplomatyczne w celu doprowadzenia do zawarcia pokoju. Włochów taka sytuacja w pewnym sensie niepokoiła, bowiem, mimo że należeli do sojuszników zwycięskich Prus i akceptowali pośrednictwo Francji w rokowaniach pokojowych, w da­ nym momencie byli stroną przegrywającą. Co prawda po klęsce pod Sadową (a częściowo nawet już wcześniej) arcyksiążę Albrecht musiał odesłać część sił na front czeski osłabiając tym samym swą i tak już szczupłą armię na południu, a jego przeciwnik odzyskał utraconego po Custozie ducha bojowego i ruszył nawet do nowej ofensywy, uzyskując pewne sukcesy terytorialne, to jednak Włochy potrzebowały widocznego zwycięstwa, aby uratować swój prestiż. W tym czasie arcyksiążę Albrecht cofał się w po­ rządku i powoli, skutecznie opóźniając natarcie włoskie, Garibaldi zaś w Trydencie również nie mógł odnieść poważ­ niejszych sukcesów. W tej sytuacji rząd włoski zaczął całą nadzieję pokładać we flocie. Od adm. Persano żądano więc jakiegokolwiek sukcesu, byle tylko był on wyraźny i od­ niesiony szybko, tak aby posłużył jako atut podczas roz­ mów pokojowych, no i oczywiście w akcji propagandowej. Należało przecież zatrzeć hańbę Custozy. W związku z tym 5 lipca, w odpowiedzi na ciągłe żądania adm. Persano, domagającego się posiłków, minis­ ter marynarki Depretis przesłał mu dwie depesze. W pierw­ szej informował o przygotowaniach do wyjścia w morze z Neapolu fregat „Carlo Alberto" i „Principe Umberto" i bocznokołowej korwety „Governolo" 3 oraz o bliskim przybyciu „Affondatore", w drugiej zaś domagał się od włoskiego admirała aktywności: 3

Wyjście tych jednostek w morze opóźniło się i ostatecznie nie dotarły one do Ankony, lecz dołączyły do eskadry adm. Persano 19 lipca pod Lissą, razem z „Affondatore".

48 „Propozycje cesarza Francuzów nie spowodowały prze­ rwania działań wojennych. Przeciwnie, operacja zakoń­ czona zdecydowanym rezultatem jest pożądana. Należy przyśpieszyć przygotowania na okrętach." 4 W odpowiedzi wysłanej 6 lipca Persano domagał się jeszcze dwóch dni zwłoki oraz dalszych instrukcji. Otrzy­ mał je jeszcze tego samego dnia. Depretis nakazywał opuś­ cić Ankonę jeszcze najbliższej nocy i już na morzu oczeki­ wać na dalsze polecenia i na okręty, które nie osiągnęły jeszcze gotowości bojowej. 7 lipca do Ankony dotarły ostatnie dyrektywy dla adm. Persano: „1. Adm. Persano ma wypłynąć w morze w poszukiwa­ niu nieprzyjaciela, zgodnie z dyrektywami z 8 czerwca zaatakować go i osiągnąć zdecydowane zwycięstwo. 2. Jeżeli nieprzyjaciel pozostanie w Poli, adm. Persano powinien rozpocząć blokadę tego portu wykorzystując do tego odpowiednie siły, ale bez wystawiania okrętów na ostrzał baterii brzegowych. 3. Głównym zadaniem operacji morskich jest uzyskanie 5 panowania na Adriatyku." Tego samego dnia włoski admirał potwierdził otrzymane instrukcje, ponownie jednak próbował zasugerować, że jego wyjście w morze powinno być uzależnione od przyby­ cia „Affondatore". W pewnym momencie jego postawa zakrawała już na niesubordynację. Nic więc dziwnego, że odpowiedź Depretisa była jasna i nie pozostawiała już żadnych wątpliwości: „Natychmiast wyjść w morze. Pozostawić w porcie okrę­ ty, które nie zamontowały jeszcze wszystkich dział. Stoso­ wać się do instrukcji." 6 Admirał Persano, nie mogąc już dłużej pozostawać w Ankonie, wypłynął z portu 8 lipca wieczorem wraz z całą 4

W. L. C l o w e s , op. cit., s. 18. R. C u s t a nc e, op. cit., s. 57. 6 Ibid, s. 57. s

49 dowodzoną przez siebie eskadrą. Zamiast jednak zgodnie z wytycznymi poszukiwać nieprzyjaciela, spędził na morzu cztery dni poświęcając cały czas na ćwiczenia i 13 lipca, wyraźnie unikając spotkania z flotą austriacką, powrócił do Ankony. Wiadomość o tym wywołała w rządzie włoskim konster­ nację. Rozejm mógł zostać zawarty w każdej chwili, a suk­ cesu równoważącego klęskę pod Custozą nadal nie było. Oddziały włoskie posuwały się co prawda w kierunku Wenecji, ale przy uwzględnieniu szczupłości sił, jakimi próbował je zatrzymać arcyksiążę Albrecht, ich sukcesy były bardzo mizerne. 14 lipca doszło w związku z tym do specjalnego posiedzenia rządu, któremu przewodniczył król. Zdecydowano wówczas, aby rząd wyraził swe nieza­ dowolenie z dotychczasowej bezczynności adm. Persano i zobowiązał go do jak najszybszej zmiany zachowania. Wymagano już od niego jakiejkolwiek aktywności, byleby tylko przyniosła tak oczekiwany sukces militarny. W celu powiadomienia adm. Persano o decyzjach rządu do An­ kony miał się udać minister marynarki Depretis. W razie dalszej niezdecydowanej postawy dowódcy floty miał on pełnomocnictwa pozwalające na pozbawienie adm. Per­ sano stanowiska. Depretis przybył na miejsce 15 lipca rano. Pierwszą osobą, z którą się spotkał, był szef sztabu adm. Persano kmdr d'Amico. W rozmowie z nim Depretis zasugerował zaatakowanie Lissy (obecnie Vis), ufortyfikowanej wysepki leżącej na południowy zachód od Spalato; pomysł ten powstał na posiedzeniu rządu. D'Amico zgodził się z minis­ trem całkowicie, znamienna będzie tu jednak opinia, jaką wyraził wówczas o tym planie. Otóż niezdecydowana po­ stawa adm. Persano wykluczała według niego atak na Wenecję lub Połę jako przedsięwzięcie zbyt niebezpieczne, nie przeszkadzała natomiast w zaatakowaniu Lissy, wyspy mającej pewne znaczenie strategiczne, co wyjaśniało pod4 - Lissa 1866

50 jęcie całego przedsięwzięcia, leżącej jednak w dość znacznej odległości od głównych baz austriackich i niezbyt silnie ufortyfikowanej. Z opinią tą zgodził się również kontradm. Vacci. Dopiero później plan ten przedstawiono adm. Persano. Od razu zgodził się na jego realizację, domagał się jedynie przydzielenia mu do dyspozycji około 4 tys. żoł­ nierzy, co zresztą było życzeniem uzasadnionym. Decyzja wobec tego zapadła. Od początku plan zdobycia Lissy budził wiele wątpliwo­ ści. Przede wszystkim był sprzeczny z wydanymi wcześniej przez ministerstwo marynarki dyrektywami zakładającymi, że głównym celem floty włoskiej jest zdobycie panowania na Adriatyku. Tymczasem flota austriacka kotwiczyła w stanie nienaruszonym w Fasanie i była w każdej chwili gotowa do działań. Należało więc uwzględnić grożące z jej strony niebezpieczeństwo, co Włosi zupełnie zbagatelizowali. 16 lipca o godzinie 15.00 eskadra włoska opuściła port w Ankonie. Admirał Persano miał w tym momencie do dyspozycji dwadzieścia cztery jednostki: jedenaście pancer­ ników („Re dltalia", „Re di Portogallo", „Principe di Carignano", „Regina Maria Pia", „Castelfidardo", „Ancona", „San Martino", „Formidabile", „Terribile", „Palestro" i „Varese"), cztery fregaty („Maria Adelaide", „Gaeta", Duca di Genova" i „Vittorio Emanuele"), korwetę („San Giovanni"), dwie korwety bocznokołowe („Guiscardo" i „Ettore Fieramosca"), dwa awiza („Messagiere" i „Esploratore"), dwa szybkie transportowce używane rów­ nież jako jednostki rozpoznawcze („Stella dltalia" i „Flavio Gioja"), statek zaopatrzeniowy („Indipendenza") i sta­ tek szpitalny („Washington"). Nieco później z Ankony wypłynęły dodatkowo trzy kanonierki („Confienza", „Vinzaglio" i „Montebello") i fregata „Garibaldi", z Neapolu zaś pancernik „Affondatore", dwie fregaty („Principe Umberto" i „Carlo Alberto"), bocznokołowa korweta („Governolo") i transportowiec z wojskiem („Piemonte").

51 Po powrocie z wypadu pod Ankonę kontradm. Tegetthoff zdecydował się, wobec braku aktywności ze strony nieprzyjaciela, poświęcić nieco czasu na remonty dowodzo­ nych przez siebie jednostek. Przez następne dziesięć dni eskadra austriacka, wzmocniona przez kilka jednostek przybyłych z Poli (m. in. przez pancernik „Habsburg"), pozostawała w Fasanie przygotowując się do dalszych działań. Na morzu przebywały jedynie awiza, które pat­ rolowały akwen pomiędzy ujściem Padu i Połą. Pancerniki austriackie wychodziły w morze jedynie dwukrotnie: po raz pierwszy 28 czerwca, gdy jednostki rozpoznawcze doniosły o pojawieniu się w pobliżu Poli nie rozpoznanego okrętu. - z Fasany wówczas wypłynęły „Kaiser Max" i „Don Juan de Austria" (okazało się, że zauważoną jednostką była brytyjska korweta pancerna „Enterprise" płynąca z An­ kony do Triestu, wobec czego oba pancerniki szybko powróciły do portu), po raz drugi zaś 29 czerwca, kiedy to Fasanę opuścił „Prinz Eugen" w celu eskortowania z We­ necji transportowca z węglem (powrócił następnego dnia). 30 czerwca Tegetthoff otrzymał informację od barona Philipovicia, dowódcy sił austriackich w Dalmacji, o przy­ gotowaniach eskadry włoskiej w Ankonie do podjęcia działań zaczepnych. Nie chcąc pozostać w tej sytuacji zupełnie bezczynnym, 6 lipca wypłynął wraz z całą eskadrą na pełne morze w celu odbycia ćwiczeń i jednocześnie dokonania rekonesansu. Po sprawdzeniu, że okręty nie­ przyjacielskie nie opuściły jeszcze Ankony, Austriacy po­ wrócili w nocy do bazy. Następnego dnia (9 lipca) kontradm. Tegetthoff odbył naradę wojenną z dowódcami okrętów. W związku z dość skomplikowaną sytuacją polityczną i militarną (było już po Sadowie, Napoleon III zgłosił swe usługi mediacyjne, ar­ mia arcyksięcia Albrechta zaś rozpoczęła odwrót) austria­ cki dowódca wysłuchał opinii swych podwładnych co do dalszych planów prowadzenia kampanii. Ostatecznie zade-

52 cydowano, że należy poczekać na ruchy nieprzyjaciela; aby zaś należycie wykorzystać czas, zarządzono czyszczenie maszyn i kotłów na okrętach całej eskadry. Czynności te zajęły Austriakom dwa dni (10 i 11 lipca). Przez ten czas okręty zostały praktycznie unieruchomione w Fasanie. 10 lipca rano awizo „Vulcan" przyniosło informację o poja­ wieniu się eskadry włoskiej w odległości 45 km na zachód od Lissy. Tegetthoff nie rozkazał jednak przerwać prac i oczekiwał na dalsze posunięcia przeciwnika. Jedynym następstwem pojawienia się na Adriatyku eskadry włoskiej było wzmocnienie 12 i 13 lipca garnizonu w Trieście czterema batalionami żołnierzy z Sebenico, Lissy, Castelnuovo i Cattaro, przewiezionych na jednostkach „Santa Lucia", „Vulcan", „Fiume", „Venezia" i „Egitto". Jedno­ cześnie pomiędzy 14 i 17 lipca awizo „Curtatone" przewio­ zło batalion piechoty z Cattaro do Żary. Posunięcia te nie spotkały się z jakimkolwiek przeciwdziałaniem ze strony włoskiej, okazało się zresztą, że eskadra adm. Persano zawinęła wkrótce z powrotem do Ankony. Tymczasem działania na froncie włoskim po 3 lipca przybrały dla Austriaków na tyle niekorzystny obrót, że można się było Uczyć z upadkiem Wenecji. Tegetthoff nie wiedział w związku z tym, czy dotychczasowe instrukcje pozostają w mocy, zaczął się także niepokoić o lojalność weneckich marynarzy (w swej eskadrze miał ich ponad 800). Jego wątpliwości uspokoiła depesza z ministerstwa wojny: „Wenecja jeszcze nie padła. Zadania pozostają nie zmie­ nione". 7 Nic bardziej nie mogło zadowolić austriackiego admirała niż te dwa krótkie zdania. Tym bardziej że coraz więcej doniesień mówiło o przygotowaniach Włochów do jakiejś większej operacji. W tej sytuacji Tegetthoff postanowił oddać inicjatywę przeciwnikowi i czekać na dalszy rozwój wydarzeń. 7

W. L. Cl o w es, op. cii., s. 10.

OBRONA LISSY

UMOCNIENIA WYSPY Lissa, górzysta wyspa (największe wzniesienie ma wyso­ kość 587 m n.p.m.) o powierzchni 101 km 2 , leży w odległo­ ści ponad 50 km na południowy zachód od miejscowości Spalato i ponad 100 km od wybrzeża włoskiego. Jej dłu­ gość ze wschodu na zachód wynosi prawie 16,5 km, szero­ kość zaś z północy na południe około 8 km. Wybrzeże Lissy jest w większości skaliste i trudno dostępne, w kilku zatokach znajdują się dogodne przystanie dla okrętów. W 1866 roku największy port na wyspie znajdował się w leżącej w jej północno-wschodniej części zatoce San Giorgio, wcinającej się w ląd na głębokość około 2 km i o wejściu szerokości około 800 m. Zatoka ta, osłonięta od fal i wiatru, była na tyle głęboka, że mogły do niej zawijać nawet największe ówczesne okręty. Pozostałe przystanie w zatoce Comisa, na zachodnim wybrzeżu wyspy, i w zato­ ce Manego, w jej części południowo-wschodniej, oraz małej zatoce Karober, leżącej o kilkaset matrów na północny zachód od wejścia do zatoki San Giorgio, nie miały już takich walorów jak pierwsza i służyć mogły jedynie jako pomocnicze kotwicowiska. Ludność wyspy zajmowała się głównie rybołówstwem i liczyła w 1866 roku około 4200 osób. Większość z nich mieszkała w dwóch osadach: Lissa nad zatoką San Giorgio i Comisa nad zatoką o tej samej nazwie. Ponieważ Lissa miała pewne znaczenie strategiczne, sta-

54

55 cjonował na niej garnizon austriacki stanowiący załogę kilkunastu baterii i fortów. Fortyfikacje te pochodziły w ogromnej większości z okresu wojen napoleońskich, kiedy to na wyspie znajdowały się oddziały brytyjskie. Koncentrowały się one głównie wokół zatoki San Giorgio. Najsilniejszym punktem broniącym wejścia do portu San Giorgio był fort Georg, usytuowany na półwyspie od­ dzielającym zatokę San Giorgio od zatoki Karober. Fort ten, wybudowany na szczycie wzgórza wznoszącego się około 60 m n. p. m., miał dobre pole ostrzału i uzbrojony był łącznie w siedemnaście dział i moździerzy. (4 x 150 mm BL, 6 x 4 8 f S B , 4x 18 f SB, 2 x 60 f SBM, 1 x30fSBM). Nieco poniżej fortu Georg od strony wejścia do zatoki San Giorgio rozmieszczono baterię Mamula wyposażoną w sie­ dem dział i moździerzy (2 x 150 mm BL, 4 x 30 f SB Paixhans, 1 x 30 f SBM). Na tym samym półwyspie, lecz już o kilkaset metrów bardziej na południe, były jeszcze trzy dalsze umocnienia. Najsilniejsza z tej grupy bateria Zupparina znajdowała się na szczycie dość wysokiego wzniesienia (około 70 m n.p.m.) na południowym krańcu wspomnianego półwyspu. Uzbrojona w cztery działa (4 x 150 mm BL) mogła prowadzić ogień w kierunku jedno­ stek, które wpływały do zatoki. Na północ od niej była usytuowana bateria Bentinck uzbrojona w siedem dział, (1 x 120 mm BL, 2 x 30 f SB Paixhans, 4 x 12 f SB), przeznaczona głównie do obrony przystani w zatoce Karo­ ber, w razie konieczności zdolna również do prowadzenia ognia w kierunku zatoki San Giorgio. Ostatnie umocnie­ nie zwane Wieżą Robertsona stanowiło rodzaj łącznika pomiędzy fortyfikacjami rozmieszczonymi na północy i południu półwyspu i uzbrojone było tylko w jedno dzia­ ło (120 mm BL). Od strony wschodniej wejścia do zatoki San Giorgio broniły znajdujące się na niewielkim półwyspie bateria Schmidt uzbrojona w cztery działa (2 x 150 mm BL, 2 x 48

56 f SB) oraz fort Wellington leżący nieco bardziej w głębi lądu na pobliskim wzniesieniu i mający na wyposażeniu łącznie sześć dział i moździerzy (2 x 60 f SBM, 2 x 30 f SBM, 2 lekkie działa polowe). Artyleria obu tych umocnień mogła prowadzić ogień w kierunku jednostek będących na pełnym morzu lub wpływających do portu, fort Wellington zaś, dzięki swemu dogodnemu położeniu (zbudowany był na wzgórzu wznoszącym się ponad 100 m n.p.m.), mógł razić także okręty znajdujące się już w zatoce. Ostatnią grupę umocnień broniących zatoki San Giorgio stanowiły baterie: Madonna, Cosmo i Andrea. Pierwsza z nich leżała na południowym jej krańcu, około 500 m na wschód od miasteczka Lissa. Dysponowała ona ośmioma działami (4 x 150 mm BL, 4 x 30 f SBM Paixhans), z których mogła prowadzić ogień w kierunku jednostek wpływających bądź też będących już w zatoce. Natomiast baterie Cosmo i Andrea znajdowały się nieco bardziej w głębi lądu na okolicznych wzgórzach i skutecznie mogły ostrzeliwać jedynie wnętrze zatoki lub jej wybrzeże. Każda z nich miała cztery działa (2 x 18 f SB i 2 lekkie działa polowe). Zatokę Comisa broniły jedynie dwie baterie. Od strony północnej, na przylądku Magnaremi, znajdowała się bate­ ria o tej samej nazwie uzbrojona w osiem dział (4 x 150 mm BL, 4 x 120 mm BL). Umieszczono ją wysoko nad pozio­ mem morza, dlatego miała dobre pole ostrzału i mogła prowadzić ogień do wszystkich okrętów bądź to będących na pełnym morzu, bądź to w zatoce. Od strony połud­ niowej przystani w zatoce Comisa broniła tylko improwi­ zowana z lekkiej artylerii polowej dwudziałowa bateria o nazwie Monte Perlić. Mimo że usytuowana w miejscu zapewniającym doskonałe pole ostrzału w walce z nie­ przyjacielskimi okrętami nie mogła odegrać większej roli ze względu na mały kaliber dział, jakie miała w uzbrojeniu. Bateria ta mogła natomiast okazać się bardzo skuteczna przy odpieraniu ewentualnego desantu.

57 Ostatnia przystań, w zatoce Manego, broniona była najsłabiej, tylko przez jedną i to w dodatku niezbyt silną sześciodziałową baterię Nadpostranje (2 x 120 mm BL, 4 x 18 f SB). Tak jak poprzednie rozmieszczono ją na wysokiej skarpie i miała bardzo dobre pole ostrzału. Należy ponadto dodać, że w centrum wyspy, na drodze z Lissy do Comisy, znajdował się silnie umocniony fort o nazwie Max, uzbrojony w cztery działa (2 x 150 mm BL, 2 lekkie działa polowe). Spełniał on przede wszystkim funkcję umocnienia polowego, w sprzyjających warunkach jego artyleria mogła także ostrzeliwać cele w pobliskiej zatoce Comisa. Większość wspomnianych wyżej umocnień miała kon­ strukcję kamienną lub ziemno-kamienną i w 1866 roku nie zaliczano już ich do nowoczesnych (do nowych, zbudowa­ nych na krótko przed wybuchem wojny, należały jedynie baterie Nadpostranje, Monte Perlić, Cosmo i Andrea), niemniej jednak ich stan techniczny był bardzo dobry, baterie Bentinck, Magnaremi i fort Wellington zostały zaś zmodernizowane na krótko przed wybuchem wojny. Poza tym niewątpliwym atutem umocnień austriackich było ich dogodne rozmieszczenie, dające im dobre pole ostrzału i czyniące trudnymi do zniszczenia. Garnizon wyspy składał się w połowie lipca 1866 roku z pięciu kompanii piechoty morskiej, dwóch kompanii artylerii brzegowej, plutonu saperów i załogi zarekwirowa­ nego na czas trwania działań wojennych i pełniącego funkcję jednostki łącznikowej statku „Egitto". Łącznie siły te liczyły 1833 ludzi, dowódcą garnizonu był płk Urs de Margina1. Stały kontakt z lądem, poza „Egitto", zapewniał obrońcom wyspy podmorski telegraf łączący Lissę z wyspą 1 Na początku wojny garnizon Lissy był liczniejszy i składał się dodatkowo z batalionu piechoty. Został on jednak przewieziony 12 i 13 lipca do Triestu.

58 Lesiną oraz optyczne telegrafy semaforowe rozmieszczone na szczytach wzgórz (te ostatnie mogły funkcjonować tylko przy dobrej pogodzie). BOMBARDOWANIE LISSY Bezpośrednio po opuszczeniu 16 lipca Ankony adm. Persano wysłał na rekonesans awizo „Messagiere" z kmdr. d'Amico na pokładzie w celu zorientowania się co do szczegółów kształtu linii brzegowej i umocnień Lissy (Wło­ si nie dysponowali bowiem dokładnymi i aktualnymi ma­ pami wyspy). Okręt przybył do celu następnego dnia rano i po okrążeniu wyspy (aby nie wzbudzić podejrzeń Aust­ riaków, dokonał tego mając wywieszoną na maszcie ban­ derę brytyjską) zawrócił, aby wieczorem dołączyć do sił głównych. Informacje, zresztą dosyć dokładne, dostarczone adm. Persano przez szefa sztabu spowodowały, że włoski dowód­ ca zdecydował się zmienić swój plan ataku. Początkowo bowiem zamierzał pojawić się na czele swych sił głównych przed San Giorgio, wyznaczając jednocześnie grupę okrę­ tów, które dokonałyby desantu w zatoce Comisa. Oddziały włoskie po przejściu całej wyspy miały przy wsparciu artylerii okrętowej zaatakować od strony lądu fortyfikacje austriackie w rejonie zatoki San Giorgio. D'Amico poin­ formował swego dowódcę o silnym ufortyfikowaniu zatoki Comisa (jego dane były w tym wypadku nieco przesadzo­ ne), wobec czego Persano zmienił plan i postanowił wysa­ dzić desant w zatoce Manego. Jego wykonanie uzależniał zresztą od przybycia obiecanych posiłków w postaci trans­ portowców z wojskiem. Siły, jakimi dysponował (około 1500 żołnierzy piechoty morskiej i marynarzy wyznaczo­ nych do wzięcia udziału w desancie), uważał bowiem za

59 zbyt szczupłe. Rankiem 18 lipca wydał odpowiednie rozkazy: 1. Kontradm. Vacci, z pancernikami „Principe di Carignano", „Ancona" i „Castelfidardo" oraz z bocznokołową korwetą „Guiscardo", miał zaatakować umocnienia w re­ jonie zatoki Comisa w celu odwrócenia uwagi Austriaków od głównego kierunku uderzenia i zadania im maksymal­ nych strat tak, aby w razie potrzeby można było wysadzić desant właśnie w tej zatoce. 2. Wiceadm. Albini z fregatami, „Maria Adelaide", „Gaeta", „Duca di Genova" i „Vittorio Emanuele" („Ga­ ribaldi" zaraz po wypłynięciu z Wenecji uległ awarii i po­ został z tyłu, do eskadry zaś dołączył dopiero 18 lipca) oraz korwetą „San Giovanni" miał zmusić do milczenia baterię Nadpostranje i wysadzić desant w zatoce Manego (dowód­ cą desantu miał zostać kmdr di Monale, dowódca fregaty „Maria Adelaide"). 3. Główne siły floty pod dowództwem samego adm. Persano, złożone z pancerników „Re d'Italia", „Re di Portogallo", „Regina Maria Pia", „San Martino", „Formidabile", „Terribile", „Varese" i „Palestro", bocznokołowej korwety „Ettore Fieramosca" i awiza „Messagiere", miały zaatakować od czoła pozycje austriackie w rejonie zatoki San Giorgio, przy czym zadaniem „Re di Portogal­ lo", „Regina Maria Pia", „Terribile" i „Varese" pod dowództwem kmdr. Ribottiego było zbombardowanie umocnień znajdujących się na wschodnim brzegu kanału wejściowego do zatoki, natomiast pozostałe siły eskadry pod dowództwem adm. Persano miały zaatakować umoc­ nienia na zachodnim brzegu, broniące dostępu do zatoki Karober. 4. Kanonierki „Montebello", „Vinzaglio" i „Confienza" pod dowództwem kpt. Sandriego miały udać się w kie­ runku Lesiny (uczyniły to zaraz po opuszczeniu Ankony)

60

61

w celu przecięcia kabla telegraficznego łączącego wyspę z lądem oraz zniszczenia tamtejszej stacji telegraficznej. 5. Okręty „Esploratore" i „Stella dltalia" miały pełnić służbę patrolową, pierwszy pomiędzy przylądkiem Blanca i wyspą San Andrea, drugi zaś pomiędzy wyspami San Andrea i Pelagosa. Ich głównym zadaniem było ostrzeżenie o zbliżaniu się sił nieprzyjacielskich płynących na odsiecz Lissie. „Independenza" i „Washington" miały w czasie całej operacji pozostawać w pobliżu wyspy Busi, około 9 km na południowy zachód od Lissy i oczekiwać na dalsze rozkazy. 2 Plan adm. Persano przewidywał więc związanie sił prze­ ciwnika w rejonie San Giorgio i Comisy oraz dokonanie desantu w najsłabiej bronionym miejscu, to jest w zatoce Manego. 18 lipca rano eskadra włoska pojawiła się w pobliżu Lissy. Dzięki dobrej pogodzie Austriacy spostrzegli ją już o świcie ze stacji telegrafu optycznego na wzgórzu Hum. Jednostki włoskie znajdowały się wówczas w odległości 36 km od brzegów wyspy. Początkowo zauważono ich tylko 9, później zza horyzontu wyłoniły się dalsze okręty i ostate­ cznie obrońcy wyspy naliczyli ich 22. Okręty spostrzeżone przez żołnierzy austriackiego gar­ nizonu płynęły bez bander, płk Urs de Margina nie mógł więc mieć stuprocentowej pewności, że jest to nieprzyjaciel. Z drugiej strony trudno było sobie wyobrazić, aby w da­ nym momencie na Adriatyku znalazła się jakakolwiek inna tak liczna eskadra niż włoska. W związku z tym o godzinie 8.30, gdy stało się jasne, że zauważone okręty płyną ku Lissie, postanowił wysłać telegram do Poli informujący dowództwo o pojawieniu się koło wyspy włoskich okrętów. Około godziny 9.00 nadpływające jednostki stały się widoczne także z baterii Magnaremi. Dwie godziny później 2

W. L. C l o w e s , op. cit., s. 26-27.

do zatoki Comisa zbliżył się z południowego zachodu zespół pancerników kmdr. Ribottiego („Re di Portogallo", „Regina Maria Pia", „Terribile" i „Varese"). Kiedy znaj­ dował się w zasięgu dział austriackiej baterii, został przez nie ostrzelany. Natychmiast po pierwszych salwach aust­ riackich na pancernikach podniesiono bandery i odpowie­ dziano ogniem. Jakkolwiek według planu głównym celem ataku zespołu kmdr. Ribottiego miały być umocnienia austriackie u wej­ ścia do zatoki San Giorgio, okręty włoskie przyjęły walkę i zajęły pozycję na północny zachód od baterii, ostrzeliwując jej prawą flankę. Wkrótce potem dołączyło do nich dodatkowo sześć nieopancerzonych okrętów wiceadm. Albiniego („Maria Adelaide", „Gaeta", „Duca di Genova", „Vittorio Emanuele", „San Giovanni" i „Garibaldi", ten ostatni dołączył do zespołu około godziny 9.00) i 4 okręty („Principe di Carignano", „Castelfidardo", „Ancona" i „Guiscardo") z zespołu kontradm. Vacci, zajmując pozy­ cję wewnętrz zatoki. Zmasowany ostrzał, który nie spowodował zresztą więk­ szych strat po stronie austriackiej, nie trwał długo i po kilkunastu minutach eskadry dowodzone przez wiceadm. Albiniego i kmdr. Ribottiego wycofały się z Comisy i skie­ rowały wzdłuż południowego wybrzeża wyspy w kierunku zatoki Manego. Natomiast zespół kontradm. Vacci pozos­ tał na miejscu ostrzeliwując jeszcze przez ponad dwie godziny pozycje austriackie. Tymczasem około godziny 11.00, płynący w kierunku San Giorgio, zespół kmdr. Ribottiego znalazł się na wyso­ kości zatoki Manego i został ostrzelany przez baterię Nadpostranje. Okręty włoskie nie przyjęły walki i po niewielkiej zmianie kursu, aby wyjść spod ognia austriac­ kich dział, popłynęły dalej. Austriacy nie pozostali długo bez przeciwnika. Kilkanaście minut później w pobliże zatoki przybyła eskadra wiceadm. Albiniego, która natych-

62 miast zajęła pozycje naprzeciw baterii Nadpostranje i zgod­ nie z planem adm. Persano rozpoczęła jej ostrzał. 3 Podob­ nie jak w przypadku baterii Magnaremi był o tyle trudny, że znajdowała się ona na szczycie stromej skarpy wznoszą­ cej się na wysokości 150 m n.p.m., w związku z czym tylko nieliczne pociski dolatywały do celu. Natomiast Austriacy strzelali rzadko, ale celniej niż Włosi i w rezultacie zdołali trafić i lekko uszkodzić fregatę „Maria Adelaide". W tym samym mniej więcej czasie, gdy trwały już walki na wodach zatoki Comisa i Manego, siły główne eskadry włoskiej („Re d'Italia", „San Martino", „Formidabile" i „Palestro") pod dowództwem samego adm. Persano, płynąc wzdłuż północnych wybrzeży Lissy, znalazły się na wysokości fortu Georg. Około godziny 11.00 otworzyły w jego kierunku ogień, po czym zajęły pozycje u wejścia do zatoki Karober w taki sposób, że okrążały pozycje prze­ ciwnika. Dopiero wówczas Austriacy odpowiedzieli og­ niem i walka rozpętała się na dobre. Kilkanaście minut później na pole bitwy przybyła eskadra pancerników kmdr. Ribottiego. Zajęła ona wkrótce pozycje naprzeciw fortu Wellington i baterii Schmidt włączając się do walki. Początkowo ostrzał pozycji austriackich prowadzony był ze stosunkowo dużej odległości 1400-1500 m. Ponie­ waż nie przynosił spodziewanych rezultatów, Włosi, ufni w odporność pancerzy swych okrętów, po około dwóch godzinach zmniejszyli dystans walki do 400-600 m. W koń­ cu morderczy ogień prowadzony z tak niewielkiej odległo­ ści musiał przynieść rezultaty. O godzinie 14.00 pociski z pancernika „Re di Portogallo" 4 spowodowały eksplozję 3

Ogień prowadziły przede wszystkim fregaty „Maria Adelaide" i „Vittorio Emanuele", i to tylko ze swych najcięższych dział. Pozostałe okręty oddały tylko nieliczne strzały. 4 W. L. C l o w e s w swej książce Four Modern Naval Campaigns, a za nim wielu innych autorów, podaje, że bateria Schmidt zniszczona została przez artylerię flagowego pancernika „Re d'Italia", co nie jest prawdą.

63 magazynu amunicji w baterii Schmidt, wyłączając ją z dal­ szej akcji i powodując poważne straty (pod gruzami umoc­ nień zginęło lub zostało rannych ponad 30 żołnierzy aust­ riackich). Wkrótce wiele mniejszych eksplozji zaobserwo­ wano również na pozycjach fortu Georg oraz na bateriach Mamula i Zupparina, nadal jednak prowadziły one ogień, choć straty w ludziach po stronie austriackiej były stosun­ kowo wysokie. Około godziny 15.00 do sił głównych adm. Persano dołączyły również kolejno zespoły Vacci i Albiniego. Pierw­ szy już około godziny 13.00, widząc bezskuteczność swych wysiłków, zaprzestał ostrzału baterii Magnaremi i udał się w kierunku zatoki Manego, aby tam wesprzeć zespół wiceadm. Albiniego (zawiadomił o tym adm. Persano przez „Guiscardo"). Na miejscu okazało się, że Albini ma podob­ ne kłopoty i nie może dosięgnąć swymi pociskami wysoko rozmieszczonych austriackich pozycji. W związku z tym, po naradzie odbytej na pokładzie fregaty „Maria Adelaide", obaj dowódcy postanowili udać się w kierunku zatoki San Giorgio w celu wsparcia działań sił głównych. Natychmiast po ustaleniu tej decyzji wysłano do adm. Persano meldunek na pokładzie korwety „San Giovanni", po czym po niecałej godzinie w ślad za nią ruszyły oba zespoły. Wiadomość o opuszczeniu wyznaczonych pozycji przez zespoły Albiniego i Vacci wywołała niezadowolenie adm. Persano. Szczególnie dotyczyło to decyzji wiceadm. Al­ biniego, włoski dowódca bowiem sądził, że umocnienia austriackie broniące dostępu do zatoki Manego zostaną stosunkowo łatwo zniszczone i zajęte. W tej zatoce miał „Re d'Italia" zajmował bowiem o godzinie 14.00 pozycję naprzeciw fortu Georg i prowadził ogień w jego kierunku. Oddał też co prawda kilka strzałów w kierunku baterii Schmidt, ale ze względu na dużą odległość pociski nie osiągnęły celu. Eksplozja magazynu amunicji na terenie umocnień baterii Schmidt nastąpiła natomiast po salwie oddanej przez -Re di Portogallo".

6-1

lądować desant i jej opanowanie stanowiło klucz do powo­ dzenia całej operacji. Ostatecznie zdecydował się zaaprobo­ wać zmianę planów, domagał się jedynie od Vacci pozos­ tawienia jednego pancernika u wejścia do zatoki Comisa. Na wykonanie tego rozkazu było już jednak za późno, bo około godziny 15.30 przed wejściem do portu San Giorgio pojawiła się eskadra kontradm. Vacci w pełnym składzie i natychmiast dołączyła do pancerników kmdr. Ribottiego zajmując pozycje naprzeciw fortu Wellington. Wkrótce po godzinie 16.00 do sił głównych dołączyły także okręty wiceadm. Albiniego, które na polecenie adm. Persano zajęły pozycje na północ od wejścia do zatoki Karober, na wysokości fortu Georg i baterii Bentinck. Wraz z przybyciem posiłków Włosi wzmogli ostrzał pozycji austriackich. Ogień ponad czterystu dział zaczął w końcu przynosić efekty. Najpierw, około godziny 17.00, zamilkły działa fortu Georg, gdzie w ciągu dotychczasowej sześciogodzinnej walki straty wynosiły 20% załogi i zostało uszkodzonych lub zniszczonych połowę dział. Wyższe były na baterii Mamula i obejmowały ponad 30% jej obsady. Tym samym zlikwidowana została pierwsza przeszkoda na drodze do sforsowania wejścia do portu San Giorgio. Chcąc wykorzystać ten sukces adm. Persano nakazał na­ tychmiast wpłynąć do zatoki pancernikom „Formidabile", „Regina Maria Pia" i „San Martino", aby ostatecznie rozprawiły się z austriackimi umocnieniami wewnątrz por­ tu. Jednostki te miał ubezpieczać flagowy okręt „Re d'Italia", który zajął pozycję naprzeciw baterii Zupparina, pozostałe zaś pancerniki wzięły na cel fort Wellington. Unieszkodliwienie zewnętrznych baterii austriackich nie oznaczało jednak złamania obrony San Giorgio. W kierun­ ku wpływających do portu pancerników włoskich silny ogień otwarły działa fortu Wellington oraz baterii Bentinck i Zupparina. Szczególnie niebezpieczna okazała się ta osta­ tnia, której załoga, nie zwracając zupełnie uwagi na pociski

65 )( Re d'Italii", ostrzeliwała wpływające kolejno do portu pancerniki „Formidabile", „San Martino" i „Maria Pia". Włosi nie pozostawali dłużni i mijając ją oddawali w kierun­ ku Austriaków z odległości zaledwie 100-150 m salwy burtowe. Mimo to straty zadawane obrońcom wyspy oka­ zały się nieznaczne, natomiast oni w odwecie uszkodzili okręty „Maria Pia" i „Formidabile" (na tym ostatnim wybuchł nawet pożar). Uszkodzenia „Formidabile" okaza­ ły się na tyle poważne, że wyszedł on z szyku, a ponieważ w tym samym momencie ogień otwarła znajdująca się w głębi portu i dotychczas nie naruszona bateria Madon­ na, pozostałe pancerniki poszły za jego przykładem i rów­ nież zawróciły rezygnując z dalszego ataku. Jedynym na­ stępstwem tej próby przedarcia się jednostek włoskich do wnętrza zatoki San Giorgio było zatopienie przez własną załogę nieuzbrojonego statku „Egitto", zarekwirowanego zaraz na samym początku wojny i oddanego do dyspozycji dowódcy garnizonu Lissy jako jednostki łącznikowej. „Egitto" zatopiono na płytkiej wodzie, tak że ponad jej powierzchnią znajdował się pokład i nadbudówki, uniknął też uszkodzeń od włoskich pocisków, mógł więc zostać później stosunkowo szybko wydobyty i odremontowany.

Po niepowodzeniu sforsowania wejścia do San Giorgio Włosi skoncentrowali swój ogień głównie na forcie Wellin­ gton, jego wysokie położenie ponad powierzchnią morza utrudniało jednak celowanie przeciwnikom i dzięki temu zdołał on wyjść z walki obronną ręką. Około godziny 19.00 adm. Persano, zniechęcony brakiem dalszych widocznych sukcesów i w celu dania wypoczynku załogom, wydał rozkaz przerwania ognia. Najdłużej walczył zespół kontr­ adm. Vacci i on jednak o godzinie 20.00 opuścił swe dotychczasowe pozycje i udał się w ślad za resztą eskadry na północ. Noc siły włoskie spędziły w odległości 14,5 km na północ od Lissy, zachowując cały czas pełną gotowość bojową. 5

- Lissa 1866

66 Mimo dużego natężenia walk straty obu stron nie były wysokie. Włosi mieli uszkodzony pancernik „Formidabile" oraz siedmiu zabitych i czterdziestu jeden rannych, nato­ miast Austriacy utracili kilkanaście zniszczonych lub uszkodzonych dział (w tym całkowicie baterię Schmidt) oraz ponad osiemdziesięciu zabitych i rannych. Dwie godziny po przerwaniu ostrzału austriackich umoc­ nień do sił głównych dołączył dywizjon kanonierek kpt. Sandriego, który jeszcze wczesnym rankiem odłączył się od reszty zespołu w celu przerwania kabla telefonicznego. Na miejscu włoskie kanonierki znalazły się dopiero po połu­ dniu i o godzinie 16.00 kpt. Sandri wystosował do władz wyspy ultimatum żądając wskazania miejsca położenia kabla, w razie odmowy jego wypełnienia grożąc zbombar­ dowaniem miasta. Ponieważ Lesina była zupełnie nieprzy­ gotowana do obrony, jej burmistrz ugiął się pod żądaniem Włochów i przekazał odpowiednie informacje. Wkrótce po godzinie 16.00 kabel został przecięty, stacja telegraficzna zaś zniszczona. Stało się to co najmniej o 12 godzin za późno, ponieważ płk Urs de Margina zdołał już przesłać do Poli kilka meldunków na temat rozwoju sytuacji. O tym fakcie kpt. Sandri również powiadomił adm. Persano, sugerując przy tym możliwość pojawienia się w krótkim czasie austriackiej odsieczy, włoski admirał postanowił jednak nadal kontynuować rozpoczętą operację bez wzglę­ du na zaszłe okoliczności. Ze swą decyzją Persano zapoznał na pośpiesznie zwoła­ nym zebraniu na pokładzie „Re d'Italia" wszystkich dowód­ ców eskadry i uzyskał powszechną aprobatę przedstawio­ nych planów. W związku z tym następnego dnia postano­ wił wznowić bombardowanie austriackich umocnień, de­ sant jednak postanowiono odłożyć aż do chwili przybycia posiłków. 19 lipca rankiem o godzinie 7.00 okręty włoskie znów zbliżyły się do brzegów Lissy i wznowiły jej ostrzał. Przed

67 wejściem do portu San Giorgio pojawiły się pancerniki kontradm. Vacci („Principe di Carignano", „Ancona" i „Castelfidardo") oraz zespół nieopancerzonych okrętów wiceadm. Albiniego („Maria Adelaide", „Gaeta", „Duca di Genova", „Vittorio Emanuele", „Garibaldi" i „San Giovanni"), które otworzyły ogień w kierunku fortów Georg i Wellington. Austriacy na ostrzał swych pozycji zareagowali dosyć słabo. Bardziej energicznie odpowie­ działy jedynie baterie Bentinck i Zupparina, natomiast działa obu fortów oraz baterii Robertson i Mamula oddały w kierunku nieprzyjaciela jedynie pojedyncze strzały. Włosi zresztą też wkrótce przerwali ostrzał wycofując się około godziny 8.00. Pancerniki odpłynęły w kierunku północ­ no-wschodnim, fregaty wiceadm. Albiniego skierowały się zaś wzdłuż wybrzeża wyspy w kierunku zatoki Comisa. Ostatni zespół zawrócił wkrótce i około 9.30 pojawił się znowu w pobliżu wejścia do zatoki Karober i wznowił ostrzał fortu Georg. Trwał on tym razem do godziny 11.00, lecz tak jak poprzednio nie przyczynił obrońcom większych strat. Około godziny 10.00 do zespołu Persano dołączyły dłu­ go oczekiwane posiłki w postaci fregat „Principe Umberto" i „Carlo Alberto", bocznokołowej korwety „Governolo" i pancernika „Affondatore". Na pokładzie „Principe Umberto" znajdowała się dodatkowo kompania piechoty morskiej (około 120 ludzi), tak że siły do desantu, którymi dysponował obecnie adm. Persano, wzrosły do 1600-1700 ludzi. Wzmocniony tymi posiłkami włoski admirał po­ stanowił wznowić atak z tym większą energią. Jego nowe rozkazy brzmiały następująco: 1. Zespół wiceadm. Albiniego (obecnie siedem fregat, korweta, trzy korwety bocznokolowe i trzy kanonierki) miał kontynuować ostrzał umocnień austriackich w zatoce Karober i w miarę możliwości starać się wysadzić na ląd oddziały desantowe.

69

68 2. Pancerniki „Terribile" i „Varese" miały udać się do zatoki Comisa i tam ostrzałem absorbować uwagę załogi baterii Magnaremi. 3. Pancernik „Formidabile" wspierany przez okręty kontradm. Vacci („Principe di Carignano", „Castelfidard o " i „Ancona") miał wpłynąć do zatoki San Giorgio i ostrzelać umocnienia austriackie wewnątrz portu. 4. Pancerniki „Re di Portogallo" i „Palestro" miały prowadzić ostrzał fortu Wellington. 5. Pancerniki „Re d'Italia", „San Martino", „Regina Maria Pia" i „Affondatore" pod osobistym dowództwem adm. Persano miały kontynuować ostrzał baterii rozlokowa­ nych po zachodniej stronie wejścia do portu San Giorgio. 5 O godzinie 16.30 okręty włoskie ponownie rozpoczęły ostrzał Lissy. Jako pierwsze otworzyły ogień pancerniki „Terribile" i „Varese" w zatoce Comisa. Wkrótce dołączy­ ły do nich (w wyniku nieporozumienia) „Re di Portogallo" i „Palestro", a około 17.00 także siedem fregat z zespołu wiceadm. Albiniego. Pancerniki ostrzeliwały baterię Magnaremiego, podczas gdy fregaty systematycznie bombar­ dowały wybrane punkty wzdłuż wybrzeża zatoki. Ich ostrzał był mało skuteczny, częściowo z powodu dobrego zamaskowania pozycji austriackich, częściowo zaś ze względu na celny i bardzo dokuczliwy ogień baterii Monte Perlica. Ponieważ i ostrzał baterii Magnaremi nie dał spodziewanych rezultatów, około 17.30 zespół wiceadm. Albiniego oraz „Re di Portogallo" i „Palestro" opuściły wody zatoki Comisa i udały się w kierunku zatoki Karober. Na miejscu pozostały jedynie „Terribile" i „Varese", kontynuując jeszcze przez dwie godziny nieskuteczny ostrzał pozycji austriackich. Najzaciętsza walka toczyła się pomiędzy pancernikami sił głównych i austriackimi bateriami broniącymi wejścia 5

W. L. C1 o w e s, op. cit., s. 37.

do portu San Giorgio. Rozpoczęła się ona o godzinie 16.30 kiedy to zgodnie z planem „Formidabile" ruszył wprost w kierunku wejścia do zatoki otwierając jednocześnie ogień w kierunku pozycji austriackich. Jego pierwszym celem stał się fort Georg, wkrótce włoski pancernik wpłynął do kanału wejściowego i z odległości 250 m wdał się w mor­ derczą wymianę ognia z baterią Mamula. Za „Formidabi­ le" ruszył „Affondatore", który również obrał za cel bate­ rię Mamula, strzelał jednak ze znacznej odległości (prawie 2000 m) i jego ogień nie był tak skuteczny. Około 17.00 do walki weszły także „Re dTtalia", „San Martino" i „Regina Maria Pia", które rozpoczęły ostrzał fortu Wellington oraz baterii Bentinck i Zupparina. Niecałą godzinę później ostrzał fortu Georg od strony zachodniej, z zatoki Karober, rozpocząły fregaty wiceadm. Albiniego. Ostrzał włoski spowodował dość znaczne straty po stro­ nie austriackiej, tak że po godzinie 18.00 większość baterii zamilkła. Ogień w kierunku okrętów włoskich prowadziły już wówczas jedynie cztery działa: trzy 150 mm z baterii Zupparina i 30-funtowe z baterii Bentinck. Prawie nie uszkodzony pozostał również fort Wellington broniący wschodniego brzegu kanału wejściowego do portu oraz baterie Madonna, Cosma i Andrea w głębi portu. W tej sytuacji przed Włochami stanęła szansa ostatecz­ nego rozstrzygnięcia bitwy. Wystarczyło jedynie zmusić do milczenia baterię Zupparina, co było już tylko kwestią czasu, i zniszczyć najsilniejszą z pozostałych, baterię Ma­ donna. To ostatnie zadanie było o tyle trudne, że wymaga­ ło wpłynięcia do portu, przy czym w ciasnej zatoce jedno­ razowo z baterią Madonna prowadzić mógł walkę prak­ tycznie tylko jeden okręt. Zadanie to w myśl planu adm. Persano przypadło pancernikowi „Formidabile". Okręt ten, płynąc dalej w głąb zatoki, po krótkiej, lecz zaciętej walce z baterią Zupparina, zajął ostatecznie pozycję na­ przeciw baterii Madonna i z odległości 450-500 m roz-

70 począł jej ostrzał. Jednocześnie, w ślad za „Formidabile", do akcji weszły pancerniki zespołu kontradm. Vacci: „Principe di Carignano", „Castelfidardo" i „Ancona", które płynąc za nim w odległości niecałych 2 km także rozpoczęły ostrzał pozycji austriackich. Sytuacja obrońców stała się w tym momencie krytyczna. Bateria Madonna nie mogła już bowiem liczyć na wsparcie ze strony fortu Wellington i baterii Zupparina i Bentinck, a co najwyżej jedynie ze strony baterii Cosma i Andrea, te jednak były uzbrojone w działa o zbyt małym wagomiarze, zupełnie nieskuteczne wobec pancerza „Formidabile". W rezultacie osiem dział ustawionych na otwartych pozyc­ jach musiało stawić czoło dziesięciu działom włoskiego pancernika. Szczęściem dla Austriaków, mające wesprzeć „Formidabile", pancerniki kontradm. Vacci pozostały da­ leko w tyle i zasłonięte przez jego kadłub nie mogły udzielić mu skutecznej pomocy. Dowódca „Formidabile", kmdr di Saint Bon, zdecydo­ wany był uczynić wszystko, aby rozstrzygnąć walkę na swoją korzyść. Dokonując nieomal cudów, udało mu się nawet, nie przerywając ani na chwilę ostrzału austriackiej baterii, wycofać swój okręt w kierunku półwyspu San Girolamo, aby uczynić więcej miejsca dla pozostałych pancerników Vacci. Zaledwie to uczynił, okręty Vacci zawróciły i kolejno opuściły port. Sytuacja „Formidabile" stała się wówczas krytyczna. Co prawda pociski austriackie nie były w stanie przebić pancerza włoskiego okrętu, ale zdemolowały już cały jego pokład i takielunek, kilka zaś trafiło w otwarte furty artyleryjskie i eksplodowało na pokładzie bateryjnym powodując spore uszkodzenia i stra­ ty w ludziach. W końcu di Saint Bon zrezygnował z dalszej walki i postanowił wycofać się z zatoki. Mimo trudności przy manewrowaniu tak dużym okrętem w stosunkowo niewielkiej przecież zatoce i pod ciągłym ostrzałem artylerii „Formidabile" zdołał wkrótce, pomimo uszkodzeń, szczęś-

71 liwie opuścić port San Giorgio. Pomoc „Re d'Italii", który mniej więcej w tym samym czasie ruszył mu na ratunek, okazała się w tej sytuacji niepotrzebna. Po wycofaniu się „Formidabile" z zatoki walka wkrótce wygasła. Porażka włoskich pancerników była oczywista, a jednak nie ona zadecydowała o niepowodzeniu całej operacji 19 lipca, lecz nieudana próba desantu (jeżeli w ogóle możemy uznać, że została ona podjęta), za co odpowiedzialny był wiceadm. Albini. Podczas akcji w zatoce Comisa mała jednostka pomoc­ nicza próbowała wysadzić na ląd niewielki oddział w rejo­ nie przylądka Punta Stupiski, lecz wycofała się z powodu ostrzału z baterii Monte Perlić. W zatoce Karober włoski admirał praktycznie nie próbował nawet wysadzić swych oddziałów na ląd. Później tłumaczył to silnym wiatrem i wysokimi falami, które uniemożliwiały załadowanie żoł­ nierzy na jednostki desantowe, 19 lipca wiał jednak wiatr z południa, podczas gdy zatoka Karober otwarta jest od strony północno-wschodniej - fale nie mogły więc tam być aż tak wysokie. Niezdecydowana była też próba wysadze­ nia desantu po drugiej stronie wejścia do zatoki San Giorgio, w niewielkich zatokach Stonćica i Porto Chiave. W pierwszej wioząca oddział desantowy jednostka wycofa­ ła się po kilku strzałach oddanych w jej kierunku przez działa fortu Wellington, w drugiej zaś kuter parowy i trzy holowane przez niego łodzie z żołnierzami włoskimi za­ wróciły ostrzelane ogniem karabinowym i rakietami przez strzelców austriackich. Starcie 19 lipca miało o wiele bardziej zacięty charakter niż dzień wcześniej, przyniosło też jednej i drugiej stronie poważne straty. Włosi mieli dość poważnie uszkodzony pancernik „Formidabile" oraz dziewięciu zabitych i sie­ demdziesięciu trzech rannych. Austriackie straty w lu­ dziach były nieco mniejsze, z walki zostało jednak wyłączo-

72 Tabela nr I Straty poniesione przez Włochów i Austriaków 18 i 19 lipca pod Lissą

nych większość baterii. W praktyce zdolne do podjęcia dalszych działań pozostały baterie: Zupparina (jedno dzia­ ło), Bentinck (dwa działa), Madonna (siedem dział), Cosma ( dwa działa), Andrea (dwa działa) i fort Wellington (pięć dział). Mimo to obrońcy wciąż utrzymywali swe dotychczasowe pozycje. W tej sytuacji adm. Persano stanął przed trudną decyzją: co robić dalej? Dwa dni walk pod Lissą spowodowało wiele uszkodzeń na pokładach włoskich okrętów oraz znaczne zużycie amunicji i węgla. Włoski admirał miał więc alternatywne rozwiązanie - albo zawrócić do Ankony i po uzupełnieniu zapasów powrócić pod Lissę, albo bez wzglę-

73 du na okoliczności kontynuować walkę aż do ostatecznego rozstrzygnięcia. Za pierwszą decyzją przemawiało wiele argumentów, Persano jednak stracił już wystarczająco du­ żo czasu, rozejm zaś mógł zostać zawarty w każdej chwili. Rządowi włoskiemu potrzebny był natomiast jakikolwiek sukces militarny, i to za wszelką cenę. Propozycja druga była o tyle niebezpieczna, że w każdej chwili eskadrę włoską mogła zaskoczyć flota austriacka. Mimo to adm. Persano wybrał właśnie to drugie rozwiązanie. Na jego decyzji zaważyły zapewne względy polityczne 6 oraz przy­ bycie rankiem 20 lipca transportowca „Piemonte" z bata­ lionem żołnierzy na pokładzie. W rezultacie 20 lipca rano Włosi ponowili przygotowa­ nia do kolejnego ataku na pozycje austriackie. Tak jak dzień wcześniej, główne siły miały prowadzić ostrzał umoc­ nień w rejonie zatoki San Giorgio. Postanowiono, że pancerniki „Terribile" i „Varese" zbombardują baterie Magnaremi i Monte Perlić w zatoce Comisa, wiceadm. Albiniemu zaś przypadło znów w udziale wysadzenie desan­ tu w zatoce Karober. Poza linią bojową znajdował się jedynie uszkodzony pancernik „Formidabile" oraz pancer­ niki „Re di Portogallo" i „Castelfidardo", na których dokonywano drobnych napraw maszyn. Oba te okręty miały lada moment dołączyć do sił głównych. Około godziny 7.50, gdy oczekiwano na rozkaz adm. Persano rozpoczęcia kolejnego, ostatecznego już ataku na pozycje obrońców Lissy, awizo „Esploratore" doniosło 6

Na pokładzie flagowego okrętu adm. Persano, przy jego sztabie, znajdował się jako obserwator deputowany do parlamentu Boggio, który zdecydowanie opowiadał się za kontynuowaniem akcji mimo odmiennych opinii szefa sztabu adm. Persano, kmdr. dAmico i kontradm. Vacci. Oczywiście Boggio nie miał oficjalnie żadnego wpływu na decyzje Per­ sano, niemniej jednak był reprezentantem opinii parlamentu włoskiego 1 przez to osobą bardzo wpływową. W tej sytuacji trudno przypuszczać, aby jego opinia była bez znaczenia dla włoskiego admirała.

74 o pojawieniu się nieznanych okrętów płynących kursem z północnego zachodu.7 Dla wszystkich stało się w tym momencie jasne, że nadpływają Austriacy. AUSTRIACKA ODSIECZ Pierwsze informacje o pojawieniu się nieprzyjacielskich okrętów pod Lissą dotarły do Fasany 18 lipca około godzi­ ny 11.00. Były to dwa telegramy wysłane z Lissy podmor­ skim kablem telegraficznym przez Lesinę o godzinie 8.30 i 9.20. Informowano w nich o pojawieniu się znacznej liczby nie rozpoznanych, prawdopodobnie włoskich okrętów. Kontradmirał Tegetthoff po zapoznaniu się z ich treścią natychmiast przesłał je dalej do ministerstwa wojny w Wie­ dniu oraz marszałka Moroićića znajdującego się w Górzu. Dołączył do nich własny komentarz, w którym sugerował, że obce okręty pod Lissą są jednostkami włoskimi mający­ mi dokonać zbrojnej demonstracji, aby odciągnąć tym samym uwagę floty austriackiej od głównego celu całej operacji. Trzy godziny później z Lissy nadszedł następny telegram informujący o przygotowaniu się przybyłych jed­ nostek do walki (wysłano go o godzinie 10.10), a za nim dwa następne (wysłane o 11.45 i 12.20) donoszące już o ostrzale pozycji austriackich w zatoce Comisa. Mimo wyraźnych już doniesień o ataku na Lissę przez znaczne siły floty włoskiej Tegetthoff nadal nie wierzył, aby ta w sumie mało znacząca pod względem strategicznym wyspa stała się głównym celem włoskiego ataku. Spodzie­ wał się raczej uderzenia na któryś z portów w Istrii łub Triest, czemu dał wyraz w telegramie do arcyksięcia Al­ brechta, mimo że otrzymał dwa dalsze telegramy z Lissy 7

Włoska jednostka dostrzegła je o godzinie 5.30 w odległości około 70 km od Lissy.

(wysłane o 12.40 i 13.15) donoszące o ciężkich falkach z bateriami broniącymi dostępu do zatoki San Giorgio. Były to ostatnie informacje, jakie Tegetthoff otrzymał tego dnia, gdyż wkrótce po godzinie 16.00 kabel łączący Lissę z Lesiną został przerwany przez kanonierki włoskie kpt. Sandiego. Austriacki admirał sądził, że mimo wyraźnych infor­ macji jeszcze przez następnych kilkanaście godzin atak włoski na Lissę jest jedynie dywersją. Dopiero 19 lipca rano, gdy wywiad dostarczył mu dalsze wiadomości o wznowieniu walk i obecności pod Lissą głównych sił floty nieprzyjacielskiej, Tegetthoff zdecydował się podjąć działania. Wysłał natychmiast telegramy do ministerstwa wojny i arcyksięcia Albrechta o swej poprzedniej pomyłce w ocenie sytuacji i zamiarze popłynięcia obrońcom Lissy na pomoc, po czym zebrał o godzinie 10.30 na pokładzie flagowego pancernika „Erz. Ferdinand Max" wszystkich dowódców okrętów swej eskadry. Po krótkim przedstawie­ niu sytuacji i planu działania austriacki admirał wydał wszystkim jednostkom swej eskadry rozkaz opuszczenia portu i wypłynięcia na redę. Wykonano go w przeciągu następnych dwóch godzin. W Fasanie pozostał już wów­ czas jedynie „Erz. Ferdinand Max", z Tegetthoffem na pokładzie, oczekującym na zgodę ministerstwa wojny na podjęcie operacji zaczepnej przeciw eskadrze włoskiej ata­ kującej Lissę, ,,Vulcan", który otrzymał zadanie odholowania do Poli wszystkich latarniowców, „Santa Lucia" i „Triest" jako jednostki łącznikowe pozostające do dys­ pozycji komendanta portu oraz „Stadium" jako okręt łącznikowy, mający dostarczyć Tegetthoffowi ewentualne późniejsze rozkazy. Po otrzymaniu pozytywnej odpowiedzi z Wiednia, w której dawano Tegetthoffowi wolną rękę co do dalszych działań dotyczących odsieczy Lissy, austriacki admirał do­ łączył około godziny 13.30 do eskadry oczekującej na

76 redzie i stanąwszy na jej czele, przy akompaniamencie narodowego hymnu i entuzjastycznych okrzyków załóg, wziął kurs na południe kierując się ku Lissie. Silny, przeciwny wiatr i wysoka fala utrudniały żeglugę i spowodowały, że większość drogi okręty austriackie prze­ były z prędkością zaledwie 5,5 węzła. W rezultacie dopiero po przeszło dwudziestu godzinach zbliżyły się rankiem 20 lipca w pobliże Lissy. Spodziewając się w każdej chwili napotkać nieprzyjaciela, kontradm. Tegetthoff wysłał o świcie na rekonesans pancerniki „Kaiser Max" i „Prinz Eugen" wraz z awizem „Stadium" 8 . Widoczność z powodu deszczu i mgły była niewielka i dopiero około godziny 7.00 z pokładu „Kaisera Maxa" zauważono przed dziobem sześć okrętów. Co prawda wkrótce zniknęły znów w poto­ kach deszczu, niemniej jednak stało się jasne, że Włosi nie odpłynęli i znajdują się jeszcze pod Lissą. Bitwa stała się nieunikniona. 8

Dołączył on do sił głównych jeszcze 19 lipca, zaraz po godzinie 17.00.

BITWA Informacja dowódcy „Esploratore" o pojawieniu się aust­ riackiego zespołu w pobliżu Lissy wywołała w sztabie adm. Persano zamieszanie. Mimo wcześniejszych doniesień, przemawiających za taką ewentualnością1, włoski dowódca nie spodziewał się, że kontradm. Tegetthoff zdecyduje się zapędzić tak daleko na południe, pozbawiając osłony od strony morza Wenecji i swych baz w Istrii, w celu obrony obiektu o miernym znaczeniu strategicznym, jakim była Lissa. W ciągu dotychczasowych ataków na tę wyspę adm. Persano nie przedsięwziął żadnych środków ostrożności na wypadek spotkania z nieprzyjacielską flotą (oczywiście poza zorganizowaniem służby dozorowej) i 20 lipca rano dowodzona przez niego eskadra została zaskoczona przez Austriaków. Sytuacja eskadry włoskiej była dosyć niekorzystna w związku z przygotowaniami do podjęcia ostatecznego szturmu na pozycje obrońców wyspy. Okręty podzielono na trzy odrębne zespoły, których stan przygotowania do bitwy był bardzo różny. Pierwszy z nich, dowodzony osobiście przez adm. Persano, w składzie dziewięciu pan­ cerników znajdował się na północ od wysepki Vitelli, gdzie przebywał aż do godziny 8.00. Spośród wchodzących w je1 Komandor Sandri doniósł jeszcze 18 lipca wieczorem, że przez Lesinc przesłano z Poli obrońcom wyspy depeszę z zapowiedzią odsieczy („Trzymać się dopóki nie przybędzie flota", H. W. W i l s o n , vol. I, «• 222).

78 go skład jednostek dwie, „Re di Portogallo" i „Castelfidardo", miały awarie maszyn i chwilowo były niezdolne do działania. Poza tym wszystkie okręty brały bardzo aktyw­ ny udział w dotychczasowych bombardowaniach austriac­ kich pozycji i odczuwały braki amunicji i węgla. Drugi zespół, złożony z jednostek nieopancerzonych j dowodzonych przez wiceadm. Albiniego (łącznie siedem fregat, korweta, trzy korwety bocznokołowe i trzy kanonierki), noc spędził również na północ od Vitelli, na kot- I wicowisku obok pancerników, a o świcie 20 lipca zgodnie z rozkazem adm. Persano udał się w kierunku wejścia do I zatoki Karober. Tam wchodzące w jego skład okręty ponownie rzuciły kotwice, z ich pokładów zaś zaczęto opuszczać łodzie i załadowywać na nie oddziały desantowe j przeznaczone do bezpośredniego szturmu umocnień wyspy (nieco ponad 2600 żołnierzy i marynarzy). Ataku jednak nie rozpoczynano czekając aż pancerniki włączą się do akcji i rozpoczną bombardowanie pozycji austriackich. I Z powodu konieczności osłony jednostek desantowych 1 było rzeczą jasną, że okręty zespołu wiceadm. Albiniego ] nie będą mogły wziąć udziału w bitwie aż do momentu, gdy żołnierze z powrotem znajdą się na transportowcach lub I swych macierzystych jednostkach. Nie można więc było I zbytnio liczyć na ich udział w pierwszej fazie bitwy. Zespołowi wiceadm. Albiniego towarzyszył ponadto I pancernik „Formidabile", ciężko uszkodzony poprzednie- | go dnia w walce z austriackimi bateriami brzegowymi. I W związku z tym nie był przygotowany do rozpoczęcia walki i rano 20 lipca przekazywał rannych na statek i szpitalny „Washington". Trzeci dywizjon włoski, jeżeli można tak nazwać dwa I pancerniki, przebywające w zatoce Comisa, „Terribile" i „Varese", był najdalej oddalony od sił głównych. Obie jednostki zostały jeszcze poprzedniego dnia odesłane w ce- I lu kontynuowania ostrzału baterii Magnaremi i po nocy, I

79 spędzonej na kotwicy w pobliżu wyspy Busi, 20 lipca oko­ ło godziny 8.00 znajdowały się mniej więcej na wysoko­ ści przylądka Magnaremi w odległości 16 km na zachód od sił głównych, również przygotowując się do wznowienia walki. Podział sił włoskich w obliczu nieprzyjaciela nie prze­ sądzał jeszcze o wyniku bitwy, sam bowiem dywizjon pan­ cerników był w stanie skutecznie stawić czoło eskadrze austriackiej. Gorzej, że adm. Persano nie miał żadnego planu jej rozegrania. W rezultacie musiał ratować się improwizacją, co wprowadziło zamieszanie w szeregi włos­ kie i osłabiło potencjał dowodzonej przez niego eskadry. Zaraz po otrzymaniu wiadomości z „Esploratore" Per­ sano nakazał dowodzonym przez siebie pancernikom pod­ nieść kotwice i ruszyć w kierunku zachodnim zachowując szyk czołowy 2. Unieruchomionym „Re di Portogallo" i „Castelfidardo" wysłał przy tym na pomoc korwety bocznokołowe „Governolo" i „Guiscardo", które miały je wziąć na hol (okazało się to niepotrzebne, gdyż wkrótce ich załogi uporały się z awariami i oba okręty odzyskały sprawność bojową). Prawie jednocześnie włoski admirał nakazał też wiceadm. Albiniemu przerwać przygotowania do wysadzenia desantu w zatoce Karober i ponownie zaokrętować znajdujące się już na łodziach oddziały. Na wykonanie tego rozkazu Albini musiał mieć trochę czasu, na razie więc adm. Persano nie mógł liczyć na jego udział w bitwie. Tymczasem około godziny 9.00 nie najlepsza do tej pory pogoda zaczęła się poprawiać, wiatr ucichł, deszcz przestał padać i mgła powoli ustępowała. Stopniowo rozpoczęło 2

Noc pancerniki włoskie spędziły zakotwiczone w jednej linii, jeden obok drugiego, w kolejności (licząc od północy): „Principe di Carignano", „Castelfidardo", „Ancona", „Re dltalia", „Palestro", „San Mar­ two", „Re di Portogallo" i „Regina Maria Pia". „AfTbndatore" kot­ wiczył osobno, za rufami pancerników „Palestro" i „San Martino".

so Dowódca floty austriac­ kiej i zwycięzca pod Lissą, kontradm. Wil­ helm von Tegetthoff

Austriacki pancernik „Habsburg". Identycznie wyglądał flagowy okręt kontradm. Tegetthoffa „Erzherzog Ferdinand Max"

Austriacki pancernik „Drache". Na drugim planie widać fregatę „Radetzky"

Korweta austriacka „Dandolo". Podobnie wyglądał siostrzany „Erzherzog Friedrich"

Austriacki pancernik „Kaiser Max

Kanonierka austriacka „Wall'

Austriacki pancernik „Prinz Eugen"

Austriacki okręt liniowy „Kaiser" po bitwie pod Lissą. Widać wyraźnie uszkodzenia powstałe podczas staranowania włoskiego pancernika „Re di Portogallo"

Austriackie fregaty, „Schwarzenberg" (bez fokmasztu) i „Novara (na drugim planie), po bitwie z flotą duńską w maju 1864 na wodach Helgolandu

Admirał Carlo Pellione di Persano, dowód­ ca floty włoskiej

Włoski pancernik „Varese". Wyglądający podobnie siostrzany „Palestro" zatonął pod Lissą Włoska korweta ..San Giovanni"

Fregata włoska „Principe Umberto" Bocznokołowa korweta włoska „Guiscardo'

81 wyłaniać się zza chmur słońce, a pół godziny później z pokładów okrętów włoskich można było bez trudu do­ strzec znajdującą się w odległości około 20 km na północ eskadrę austriacką. Wówczas adm. Persano nakazał do­ wódcom wszystkich pancerników wykonać jednocześnie zwrot w kierunku północno-wschodnim, co doprowadziło w rezultacie do uformowania się zespołu włoskiego w szyk torowy w kolejności: ,,Principe di Carignano", „Castelfidardo", „Ancona", „Re dltalia", „Palestro", „San Martino", „Re di Portogallo" i „Regina Maria Pia". Jedynie pancernik „Affondatore" płynął z boku linii bojowej okrę­ tów włoskich na prawym trawersie „San Martino". Odleg­ łość pomiędzy poszczególnymi okrętami włoskimi wynosiła w tym momencie około 250-350 m, przy czym były one nieco większe, 900-1100 m, pomiędzy „Anconą", ostatnim pancernikiem dywizjonu kontradm. Vacci i „Re d'Italią", flagowym okrętem adm. Persano, prowadzącym środkową grupę pancerników oraz ostatnim z tej grupy „San Mar­ tino" i następnym z kolei „Re di Portogallo". W sumie długość kolumny torowej okrętów włoskich wynosiła oko­ ło 6 km. W odległości 7,5 km za ostatnim w szyku pancernikiem „Regina Maria Pia" płynęły powiadomione już o pojawieniu się nieprzyjaciela „Verese" i „Terribile". Wszystkie okręty zdążały w kierunku Austriaków kursem północno-zachodnim z prędkością 7,8-8 węzłów. W tym momencie dało o sobie znać niezdecydowanie włoskiego dowódcy. Wkrótce po godzinie 10.00, gdy od zespołu austriackiego dzieliło już Włochów nie więcej niż 7 km, adm. Persano postanowił zupełnie niespodziewanie przenieść swą flagę na pancernik „Affondatore". Czym się włoski admirał kierował, nie wiadomo. Można jedynie przypuszczać, że przesiadając się na szybkiego „Affon­ datore" chciał z niego w miarę skutecznie kontrolować przebieg bitwy, co byłoby bardzo utrudnione, gdyby pozo­ stał na płynącym w centrum szyku włoskiego „Re d'Italia". Czy takie posunięcie było konieczne? 6

Lissa 1866

82 Należałoby pokusić się o rozszyfrowanie planu bitwy włoskiego admirała. Z przyjęcia szyku liniowego przez zespół włoski można wywnioskować, że adm. Persano zdecydował się rozstrzygnąć bitwę ogniem artylerii. Byłaby to decyzja słuszna, zespół włoski miał bowiem znacznie większą siłę ognia niż przeciwnik. Szybkostrzelność ów­ czesnych dział i ich skuteczny zasięg były jednak zbyt małe, aby móc zdecydować się na zwrot określany mianem „stawiania kreski na T" w obliczu nieprzyjaciela ufor­ mowanego w szyk czołowy i zdecydowanie dążącego do zwarcia. Od momentu otwarcia ognia Włochom nie pozos­ tałoby po prostu dość czasu na zadanie nieprzyjacielowi strat na tyle dużych, aby zahamować impet jego uderzenia. Persano w odpowiednim momencie, korzystając z tego, że szyk klina, w którym płynął zespół austriacki, był bardzo nieruchawy, powinien zaatakować jego skrzydło. W razie powodzenia manewr ten mógł przynieść mu zwycięstwo. Jego następstwem byłaby prawdopodobnie dezorganizacja ugrupowania austriackiego i poważne uszkodzenie skraj­ nych jednostek nieprzyjaciela. Eskadra włoska mogła wejść na tyły zespołu austriackiego i ostrzelać nieopancerzone jednostki wroga, co przyniosłoby mu znaczne straty. Gdy­ by jeszcze do tego adm. Persano dysponował planem współdziałania z zespołem wiceadm. Albiniego, który dys­ ponując znaczną siłą ognia mógł z powodzeniem zaatako­ wać siły austriackie od południa, klęska eskadry Tegetthoffa byłaby nieunikniona. W celu rozegrania bitwy w taki sposób adm. Persano musiałby jednak wykazać się przezornością przed jej roz­ poczęciem i inicjatywą w trakcie jej trwania. Tymczasem nie decydując się na walkę manewrową parł do bitwy bez żadnego planu działania, nie kontrolując zupełnie sytuacji i oddając całą inicjatywę w ręce przeciwnika. Nawet jeżeli uznać w tym momencie przeniesienie flagi na „Affondatore" za próbę odzyskania kontroli nad sytuacją, to była

83 ona mocno spóźniona i przyniosła zespołowi włoskiemu zdecydowanie więcej szkody niż pożytku, a być może nawet zadecydowała o jego przegranej. Wysoka fala zmusi­ ła bowiem do zatrzymania w momencie spuszczania szalu­ py z admirałem na pancerniku „Re d'Italia"maszyn. Mu­ siał je także zatrzymać „Affondatore" w momencie przyję­ cia adm. Persano na swój pokład. Mimo że cała ta operacja nie trwała długo, doprowadziła jednak do dezorganizacji szyku włoskich okrętów. Czołowe pancerniki kontradm. Vacci płynęły bowiem dalej nie zmienionym kursem i pręd­ kością, podczas gdy okręty podążając za „Re dTtalia" musiały zwolnić, aby uniknąć kolizji. W rezultacie zniknęła co prawda luka pomiędzy „San Martino" i „Re di Portogallo", to odległość pomiędzy ostatnim z okrętów Vacci, „Anconą, i „Re dTtalią" zwiększyła się do prawie 4 km. Taki podział zespołu włoskiego osłabiał siłę ognia i prak­ tycznie niweczył niewielką szansę powstrzymania ogniem artylerii austriackiego natarcia. Persano nie uczynił nic, aby zapobiec ewentualnym następstwom takiego stanu rzeczy. Zresztą w tym momencie i tak mógł niewiele zrobić, zmiana okrętu flagowego na chwilę przed rozpoczęciem walki zdezorganizowała skutecznie włoski system dowo­ dzenia. O zmianie adm. Persano nie powiadomił bowiem nikogo ani przed bitwą (należy zresztą sądzić, że decyzję o zmianie okrętu flagowego podjął pod wpływem chwili i bez głębszego zastanowienia się), ani już później w trakcie jej trwania. O fakcie tym wiedzieli więc jedynie dowódcy pancerników „Re dTtalia" i „Affondatore" oraz dowódca „Palestro", który płynąc za dotychczasowym okrętem fla­ gowym musiał zauważyć operację przenosin Persano na nową jednostkę. Pozostali dowódcy okrętów włoskich nie mieli pojęcia o tym, że ich admirał przebywa na „Affon­ datore" i w związku z tym nie respektowali później wyda­ wanych z jego pokładu rozkazów.

84 Tu należałoby wyjaśnić, że w latach sześćdziesiątych XIX wieku pomiędzy okrętami komunikowano się syg­ nałami świetlnymi lub za pomocą flag sygnalizacyjnych. Podczas bitwy pozostawał oczywiście tylko ten drugi spo­ sób i dlatego „Affondatore" niezbyt nadawał się na jedno­ stkę flagową, miał bowiem niewielkie maszty, co przy jego równie niskiej sylwetce powodowało, że sygnały nadawane z jego pokładu były mało czytelne. Pogarszał ich zro­ zumiałość podczas bitwy gęsty dym prochowy, utrudniają­ cy dostrzeżenie całego okrętu, a co dopiero mówić o wy­ wieszonych na jego masztach kodach flag sygnałowych. W tej sytuacji eskadra włoska przystępowała do bitwy praktycznie bez dowódcy. Poza luką, jaka powstała pomiędzy zespołem kontradm. Vacci i resztą eskadry włoskich pancerników, wszystko wyglądało jak przedtem. Okręty nadal płynęły nie zmienio­ nym kursem z poprzednią prędkością około ośmiu węzłów w kolejności: „Principe di Carignano", „Castelfidardo", „Ancona", a za nimi w odległości około 4 km „Re d'Italia", „Palestro", „San Martino", „Re di Portogallo" i „Regina Maria Pia". Flagowy obecnie „Affondatore" płynął na prawym trawersie „Palestro". Natomiast w od­ ległości 4 km za ostatnim pancernikiem „Regina Maria Pia" płynął samotnie „Varese". Drugi przybyły z zatoki Comisa pancernik, „Terribile", pozostał z tyłu i z niewia­ domych przyczyn, nie starając się włączyć do bitwy, dołą­ czył do zespołu wiceadm. Albiniego. Wśród okrętów tego zespołu przebywał też „Formidabile". W momencie roz­ poczęcia bitwy skończył przekazywanie rannych, jego do­ wódca jednak nie zamierzał wziąć udziału w walce, lecz usprawiedliwiając się stanem technicznym swego okrętu opuścił o godzinie 10.50 eskadrę włoską i wziął kurs na Ankonę. Sprawa pancernika „Formidabile" i zachowanie się 20 lipca jego dowódcy, kmdr. di Saint Bona, jest jeszcze

85 jednym przykładem skutków chaosu panującego we włos­ kiej eskadrze. Na krótko przed rozpoczęciem bitwy, gdy eskadra pancerników włoskich mijała „Formidabile", jego dowódca poprosił co prawda adm. Persano o zgodę na udanie się do Ankony, co tłumaczył niezdolnością okrętu do wzięcia udziału w walce; jego pytanie pozostało jednak bez odpowiedzi, a admirał potwierdził jedynie fakt jego przyjęcia. W tej sytuacji, bez względu na stan techniczny okrętu (a trzeba tu dodać, że jakkolwiek „Formidabile" odniósł 19 lipca rzeczywiście poważne uszkodzenia w walce z austriackimi bateriami, to jego stan daleki był od kryty­ cznego) di Saint Bon nie powinien opuszczać pola bitwy. Uczynił to jednak, co zakrawało na niesubordynację i chy­ ba tylko jego naprawdę bardzo dzielna postawa 19 lipca uchroniła go od sądu wojennego i doprowadziła do zatu­ szowania całej sprawy. 3 Niejasne do końca pozostaje też zachowanie się wice­ adm. Albiniego. Po odwołaniu rozkazu o przygotowaniu się do wysadzenia desantu w zatoce Karober na dowodzo­ ne przez niego jednostki z powrotem zaokrętowano żoł­ nierzy piechoty morskiej i wciągnięto opuszczone wcześniej na wodę łodzie. Mimo że całą operację wykonano dosyć opieszale, to ukończono ją, zanim jeszcze padły pierwsze strzały. Albini miał więc czas, aby włączyć się do walki, tego jednak nie uczynił. Swoją decyzję, a właściwie jej brak (okręty jego zespołu opuściły bowiem wkrótce w sposób bezładny, bez zachowania szyku, swe dotychczasowe kot­ wico wisko u wejścia do zatoki Karober i udały się w kie­ runku zachodnim, nie oddalając się zbytnio od pola bitwy) tłumaczył koniecznością osłony transportowców i obecnoś3

Komandor Saint Bon okazał się w sumie zdolnym dowódcą i or­ ganizatorem, co spowodowało, że zrobił w marynarce włoskiej błyskot­ liwą karierę, zajmując nawet dwukrotnie w latach 1873-1876 i 1891-1892 (do dnia swej śmierci) stanowisko ministra marynarki w rządzie włoskim.

86 cią na pokładach okrętów żołnierzy. Brak jakichkolwiek rozkazów ze strony adm. Persano mógł w tej sytuacji usprawiedliwiać Albiniego, zupełny brak inicjatywy nie wystawiał mu jednak dobrej opinii jako dowódcy. W rezultacie walkę z eskadrą austriacką miało podjąć jedynie dziesięć pancerników, których dowódcy zupełnie nie znali planu działania adm. Persano i nie dysponowali żadnymi dyrektywami co do tego, jak zachować się pod­ czas bitwy. W tej sytuacji dotychczasowa przewaga eskad­ ry włoskiej w liczbie okrętów i jakości uzbrojenia stała się iluzoryczna. Zupełnie odmiennie wyglądał stan gotowości bojowej po stronie austriackiej. Przede wszystkim kontradm. Tegetthoff dysponował jasnym planem stoczenia walki, który znali wszyscy dowódcy jego eskadry. Zakładano, że wobec przewagi Włochów w uzbrojeniu artyleryjskim rozstrzyg­ nięcia walki szukać należy w bezpośrednim starciu, a prze­ de wszystkim w taranowaniu. Zgodnie z tymi założeniami uformowano szyk zespołu. Okręty austriackie podzielono na trzy dywizjony: okrętów pancernych, dużych okrętów nieopancerzonych i kanonierek. Płynęły one w szyku po­ trójnego klina ze swymi okrętami flagowymi na czele. Każdemu z dywizjonów towarzyszyły jednostki łącznikowe i rozpoznawcze. Czoło szyku austriackiego stanowiły oczywiście pancer­ niki i one powinny odegrać decydującą rolę. Według planu Tegetthoffa miały jako pierwsze zaatakować ogniem okrę­ ty włoskie i bez wdawania się w pojedynki artyleryjskie taranować najbliższe jednostki. W tym też celu, aby spotę­ gować impet pierwszego uderzenia, odległość pomiędzy nimi była niewielka i nie przekraczała 250 m. Po wykona­ niu pierwszego uderzenia, wychodząc z założenia, że w za­ mieszaniu, jakie wówczas powstanie, i tak nie można już będzie kontrolować przebiegu walki, poszczególne pancer-

87 niki miały już indywidualnie szukać sobie celów w zależno­ ści od inicjatywy ich dowódców. W odległości około 1500 m za dywizjonem pancerników płynęły duże okręty nieopancerzone na czele z okrętem liniowym „Kaiser". Jednostki te nie były przystosowane do taranowania i ze względu na brak pancerza wykazywały o wiele większą wrażliwość na uszkodzenia, dysponowały jednak znaczną siłą ognia. Dlatego też do walki miały wejść dopiero w drugiej fazie bitwy. Zadań tego dywizjonu kontradm. Tegetthoff dokładnie nie sprecyzował i pozos­ tawił do uznania jego dowódcy kom. Petzowi, w zależności od rozwoju sytuacji. W praktyce mógł on albo zaatakować nieopancerzone okręty zespołu wiceadm. Albiniego, albo uszkodzone po pierwszym starciu pancerniki włoskie. Dywizjon kanonierek, grupujący jednostki o najmniej­ szej wartości bojowej, miał natychmiast po rozpoczęciu bitwy podzielić się na trzy grupy i wraz z awizami oczeki­ wać jej rozstrzygnięcia w pobliżu pola walki. Zadania tych jednostek w praktyce ograniczono do udzielania pomocy okrętom ciężko uszkodzonym, ewentualnie dobijania wyłą­ czonych z walki i obezwładnionych okrętów przeciwnika. Plan austriackiego admirała był więc bardzo prosty, zamierzał z impetem uderzyć w zespół przeciwnika, rozbić jego szyki i przekształcić bitwę w pojedyncze starcia, w któ­ rych liczył na większą wolę walki i lepsze wyszkolenie swych załóg. Dominującą bronią miał być taran, artyleria zaś spełniałaby jedynie funkcję pomocniczą, co nie ozna­ cza, że Tegetthoff ją lekceważył. Zdawał sobie po prostu tylko sprawę z nieskuteczności austriackich dział wobec pancerzy. Z tego też względu zalecał otwieranie ognia z możliwie najmniejszych odległości i strzelanie salwami burtowymi, aby jego skuteczność, mimo nie najlepszego sprzętu, była jak największa. Taktyka przyjęta przez Tegetthoffa niosła też oczywiście ze sobą pewne niebezpieczeństwa (szyk czołowy i wszelkie

88

89 Tabela nr 3 Skład eskadry austriackiej i włoskiej w bitwie pod Lissą

Strona włoska

jego odmiany, także szyk klina nie nadawał się do walki manewrowej i w razie uchylenia się Włochów przed głów­ nym uderzeniem łatwo uległby rozbiciu, co mogło skoń­ czyć się klęską), wychodząc jednak z założenia, że przeciw­ nik zostanie zaskoczony i nie przejmie inicjatywy, rokowa­ ła spore szanse na sukces. Warunkiem było jedynie szybkie

91

90 i zdecydowane działanie, a od tego Tegetthoff się nie uchylał. Wkrótce po pierwszym nawiązaniu kontaktu wzrokowe­ go z nieprzyjacielem, około godziny 7.00, Austriacy znów zgubili okręty włoskie w potokach deszczu i mgle. Dopiero prawie dwie godziny później, o 9.50, gdy pogoda zaczęła się poprawiać, ponownie dostrzeżono nieprzyjaciela. Tym razem z pokładów jednostek austriackich widać było już nie pojedyncze okręty włoskie, lecz całą eskadrę adm. Persano szykującą się do bitwy. Nie chcąc dać ochłonąć przeciwnikowi z zaskoczenia, kontradm. Tegetthoff na­ kazał natychmiast ogłosić alarm bojowy i zwiększyć szyb­ kość do maksimum (w praktyce 8-9 węzłów), a o godzinie 10.35 podnieść na maszty swego okrętu flagowego słynny ostatni sygnał wydany przez niego przed bitwą: „Pancerniki mają taranować jednostki nieprzyjacielskie i topić je". 4 Kilka minut później, o godzinie 10.43, gdy odległość pomiędzy wrogimi zespołami wynosiła już tylko kilometr, czołowy okręt włoski, „Principe di Carignano", otworzył ogień w kierunku szybko zbliżających się austriackich pancerników. Bitwa się rozpoczęła. W ślad za pierwszymi strzałami, oddanymi przez flago­ wy okręt kontradm. Vacci, ogień otworzyły pozostałe jednostki włoskie, a kilka minut później także i okręty austriackie. Już jeden z pierwszych wystrzelonych w tej bitwie pocisków uderzył w pomost bojowy pancernika „Drache" zabijając jego dowódcę i raniąc kilku oficerów. Nieco później dalsze celne pociski spowodowały wybuch pożaru, szybko ugaszonego przez załogę. Z pozostałych pancerników austriackich trafienia otrzymały jeszcze „Habsburg" i „Kaiser Max", przy czym na tym ostatnim uszkodziły komin, co spowodowało obniżenie ciśnienia pary w kotłach i niewielki spadek prędkości. W sumie 4

W.L. C1 o w e s, op. cit., s. 49.

jednak wszystkie okręty austriackie wyszły z tej fazy bitwy obronną ręką i uniknęły większych uszkodzeń zachowując pełną sprawność bojową. Jakkolwiek bowiem Włosi pro­ wadzili bardzo szybki i gęsty ogień, silne falowanie morza utrudniało dokładne celowanie i większość wystrzelonych pocisków przelatywało ponad jednostkami austriackimi.5 W rezultacie o godzinie 10.48 płynące pełną prędkością pancerniki austriackie wdarły się w lukę pomiędzy „Anconą" a „Re d'Italią" i przerwały szyk włoski. Pierwszy punkt planu kontradm. Tegetthoffa został w ten sposób częściowo wykonany. Z jednej strony Aust­ riacy uniknęli niekorzystnego dla nich ze względu na stosu­ nek sił pojedynku artyleryjskiego, z drugiej ich uderzenie trafiło w próżnię. A to na pewno nie było zamiarem austriackiego admirała, który liczył na to, że w momencie przerwania szyku nieprzyjaciela dojdzie do taranowania. Tymczasem gęste dymy prochowe, które już w pierwszych minutach walki zasłały rejon bitwy, praktycznie uniemoż­ liwiły Austriakom zorientowanie się co do pozycji nie­ przyjacielskich jednostek, wobec czego ich okręty parły do przodu na oślep i trafiły zbiegiem okoliczności w lukę między „Anconą" a „Re dltalią". Dowódcy poszczególnych pancerników austriackich, zo­ rientowawszy się w sytuacji, kolejno zaczęli poszukiwać na własną rękę godnych siebie celów, co spowodowało, że szyk dywizjonu Tegetthoffa uległ załamaniu. Włosi rów­ nież nie mogli utrzymać dotychczasowego ugrupowania, cała więc bitwa przekształciła się w wiele nie zawsze zwią­ zanych ze sobą starć, nad którymi ani jeden, ani drugi admirał nie byli już w stanie sprawować kontroli. Pierwsze opuściły szyk lewoskrzydłowe pancerniki aust­ riackie „Salamander", „Kaiser Max" i „Habsburg", uchy5

Ze względu na rozbicie włoskiego szyku skuteczny ogień prowadzić mogły jedynie trzy pancerniki kontradm. Vacci, „Re dTtalia", „Palestro" i „San Martino", w sumie tylko sześć okrętów.

93 łając się przed ogniem zespołu kontradm. Vacci. Wszystkie wykonały zwrot w kierunku północno-wschodnim tak, aby wejść w bezpośredni kontakt bojowy z przeciwnikiem i za­ jąć pozycje dogodne do taranowania. Włosi płynęli jednak zbyt szybko i ostatecznie taranował jedynie „Salamander". Za cel wybrał sobie płynący za „Principe di Carignano" pancernik „Castelfidardo", który zdołał jednak w odpo­ wiednim momencie wykonać unik. Dowódca austriackiego okrętu nie dał za wygraną i po wykonaniu zwrotu ruszył w pościg za włoskim pancernikiem ścigając go prawie kwadrans. Gdy w końcu zorientował się, że nie jest w sta­ nie go dogonić i staranować, wykonał najpierw zwrot na prawą, a potem na lewą burtę, oddając z niewielkiej odległości (200-300 m) kolejno dwie salwy burtowe w kie­ runku oddalającego się „Castelfidardo". Nie widząc wido­ cznych skutków swego ostrzału „Salamander" zawrócił i dołączył do reszty zespołu austriackiego atakującego centrum szyku włoskiego. W tym samym czasie „Kaiser Max" próbował zająć dogodną pozycję do taranowania włoskiego pancernika „Ancona", do ataku jednak nie doszło. Oba okręty stoczy­ ły natomiast ze sobą krótki, ale bardzo zacięty pojedynek artyleryjski zakończony obustronnymi uszkodzeniami. W kontakt bojowy z „Anconą" wszedł także, płynący najbliżej flagowego „Erz. Ferdinanda Maxa", pancernik „Habsburg", po krótkiej wymianie ognia stracił jednak z oczu okręt włoski i po wykonaniu pełnej cyrkulacji napotkał najpierw „Re d'Italię", a później „Palestro", z którymi od razu wdał się w zacięty pojedynek. Te dwa włoskie pancerniki przyjęły też na siebie główne uderzenie pozostałych okrętów austriackich, które po wejś­ ciu w lukę we włoskim szyku wykonały zwrot w prawo (na południe) i wpadły prosto na nie. Od samego początku oba znalazły się w poważnych tarapatach. Najpierw płynący pełną prędkością „Erz. Ferdinand Max" o mało nie stara­ nował „Re d'Italii". Dowódca jednostki włoskiej w ostat-

94 niej chwili wydał rozkaz wykonania zwrotu i zdołał uchylić się od śmiertelnego uderzenia. W rezultacie pancernik austriacki przepłynął obok okrętu włoskiego i skończyło się jedynie na wymianie ognia z najbliższej odległości. Wkrótce po wykonaniu zwrotu przed flagowym pancer­ nikiem austriackim stanęła następna szansa taranowania. Tym razem celem stał się „Palestro". Już wcześniej wszedł on w kontakt bojowy z austriackimi pancernikami „Drache" i „Prinz Eugen", których pociski spowodowały na nim spore uszkodzenia i niebezpieczny pożar. Jednostce włoskiej szczególnie dał się we znaki „Drache", który zaraz po przerwaniu szyku włoskiego i wykonaniu zwrotu starł się na kontrkursie z „Palestro", po czym zdołał zająć pozycję za jego rufą i oddać salwę burtową z odległości 100-150 m. Około dziesięciu pocisków ugodziło wówczas w słabo opancerzoną rufę włoskiej jednostki i przeniknęło w głąb jej kadłuba wywołując bardzo groźny pożar. W mo­ mencie spotkania z „Erz. Ferdinandem Maxem", „Palest­ ro" zachowywał jednak nadal sprawność bojową i jakkol­ wiek można już było zauważyć na pokładzie silny pożar, to jego działa nadal strzelały, maszyny pracowały i okręt zachowywał pełną sterowność. Dzięki temu też w ostatnim momencie udało się mu wymanewrować austriacki pancer­ nik, który minął go dosłownie ocierając się o burtę. Doszło przy tym oczywiście do wymiany ognia, przy czym „Erz. Ferdinand Max" zdołał oddać w kierunku przeciwnika pełną salwę, która spotęgowała uszkodzenia na okręcie włoskim. Wówczas utracił on swą banderę wojenną, która wraz z bezanmasztem runęła na pokład austriackiego pan­ cernika i stała się trofeum wojennym jego załogi. Po tym starciu uszkodzenia na „Palestro" stały się na tyle poważne (największe niebezpieczeństwo stwarzał rozprzestrzeniający się wciąż pożar), że jego dowódca, nie widząc możliwości dalszego kontynuowania walki, wycofał dowodzony przez siebie okręt z pola bitwy.

95 Pancernik „San Martino", płynący za „Palestro", miał początkowo znacznie więcej szczęścia niż jego poprzednicy. Ominął go bowiem największy impet austriackiego uderze­ nia i po krótkiej wymianie ognia, z płynącymi za pancer­ nikami nieopancerzonymi okrętami zespołu kom. von Pet­ za, wszedł w kontakt bojowy z pancernikiem „Don Juan de Austria". Pojedynek artyleryjski nie przyniósł począt­ kowo sukcesu żadnej ze stron; gdy jednak na polu walki pojawił się drugi okręt austriacki, „Kaiser Max", jedno­ stka włoska znalazła się w opałach. Pociski nieprzyjaciel­ skie spowodowały na niej dwukrotnie pożar, co ostatecznie zadecydowało o tym, że jej dowódca wydał rozkaz wycofa­ nia się w kierunku północno-zachodnim. Czwarty pancernik włoski, „Affondatore", zaraz po rozpoczęciu walki przepłynął pomiędzy „Re d'Italią" i „Palestro", a następnie, pomimo ostrzału austriackiego, przerwał szyk pancerników Tegetthoffa pomiędzy „Don Juanem de Austrią" i „Drache", ostrzelał płynące za nimi awizo „Kaiserin Elizabeth", po czym natknął się na dywiz­ jon nieopancerzonych okrętów kom. Petza i po nieudanej próbie staranowania okrętu liniowego „Kaiser" (jego atak został wówczas odparty skoncentrowanymi salwami bur­ towymi okrętów „Kaiser", „Radetzky" i „Donau") wyko­ nał zwrot na północ i stracił na jakiś czas kontakt bojowy z nieprzyjacielem. Tymczasem kom. Petz postanowił skorzystać ze swobo­ dy działania, jaka w myśl planu Tegetthoffa mu w tym momencie przysługiwała, i zaatakować dostrzeżony na południu, na tle Lissy, zespół nieopancerzonych okrętów wiceadm. Albiniego. Wydawszy w związku z tym odpowie­ dnie rozkazy przeformował szyk swego dywizjonu z czoło­ wego w liniowy (a raczej w zbliżony do liniowego, nie wszystkie bowiem okręty zdołały zająć swe miejsce w ko­ lumnie torowej), z flagowym „Kaiserem" na czele, i skiero­ wał się na południe. W wykonaniu tego manewru nie

97

96 przeszkodził mu nawet wspomniany już atak „Affondatore", ostatecznie do starcia z zespołem wiceadm. Albiniego jednak nie doszło, na drodze okrętów Petza stanęły bo­ wiem włoskie pancerniki straży tylnej. Ich dowódca (i jednocześnie dowódca pancernika „Re di Portogallo"), kmdr Riboty, planował początkowo wesprzeć zaatakowa­ ne przez Austriaków centrum szyku włoskiego, dostrzegł jednak szansę wdarcia się w lukę pomiędzy austriackimi siłami głównymi a dywizjonem Petza, co umożliwiało wyjście na tyły nieprzyjacielskiej eskadry. W związku z tym natychmiast wykonał zwrot o 30° w lewo, co dostrzeżono na okrętach austriackich. W tej sytuacji kom. Petz, jakkol­ wiek na początku bitwy pragnął raczej uniknąć starcia z nieprzyjacielskimi pancernikami, obawiając się odcięcia od sił głównych i chcąc osłonić tyły pancerników Tegetthoffa, zmienił kurs na południowy i, rezygnując z nawią­ zania walki z nieopancerzonymi jednostkami wiceadm. Albiniego, skierował się wprost na „Re di Portogallo" i podążającą za nim „Reginę Marię Pia". Od tej chwili bitwa wyraźnie podzieliła się na dwa główne ogniska: w jednym walczyły austriackie pancerniki i część włoskich pancerników straży przedniej i centrum, w drugim natomiast austriackie okręty nieopancerzone i włoskie pancerniki straży tylnej. Poza polem bitwy pozos­ 6 tawały natomiast austriackie kanonierki oraz zespół wice­ adm. Albiniego, który po godzinie 10.00 zajął pozycję o 3-4 km na północny zachód od Lissy i dopiero wówczas podjął próbę uformowania jakiegoś szyku. Wśród jedno­ stek nieopancerzonych znalazł się również pancernik „Terribile", którego dowódca z niewyjaśnionych przyczyn od­ łączył się od ,,Varese" i nie kwapił się z podjęciem walki. W centrum bitwa zaczęła przyjmować zgoła nieoczeki­ wany przebieg. Zamieszanie, jakie wynikło w zespole 6

Poza kanonierką „Ręka", która przez cały czas bitwy przebywała wśród jednostek zespołu kom. Petza.

adm. Persano, doprowadziło bowiem do tego, że pancer­ niki włoskie rozproszyły się i czoło eskadrze austriackiej po godzinie 11.00 stawiał już tylko „Re d'Italia" 7 . Okręt był już w tym momencie poważnie uszkodzony i choć nie pozostawał dłużny jednostkom austriackim, strzelając ze wszystkich swych dział, to straty na nim stawały się niepo­ kojące. Sytuację włoskiego pancernika pogarszało to, że zaraz na samym początku bitwy został uszkodzony jego ster 8 , stracił więc znacznie na zwrotności. Dowódca okrętu kmdr Faa di Bruno próbował go wyprowadzić z pola bitwy, lecz około godziny 11.27 los sprawił, że „Re dTtalia" stanęła na drodze flagowego pancernika austriac­ kiego „Erz. Ferdinanda Maxa", który zupełnie nieoczeki­ wanie i dla Włochów, i dla Austriaków wyłonił się z chmu­ ry dymów prochowych naprzeciw jednostki włoskiej 9 . Tegetthoff nie stracił zimnej krwi i natychmiast wydał rozkaz zwiększenia prędkości do maksimum w celu staranowania nieprzyjacielskiego okrętu. Faa di Bruno nie mógł uchylić się od uderzenia, dał więc rozkaz „cała wstecz", było już jednak za późno. Odległość 500-600 m, jaka dzieliła „Erz. Ferdinanda Maxa" od „Re d'ltalii", okręt austriacki po­ konał błyskawicznie i płynąc z prędkością 11,5 węzła 7 Okręty kontradm. Vacci oddalały się w kierunku północnym, ciężko uszkodzony „Palestro" starał się opuścić pole walki, a „San Martino" wycofywał się pod naporem pancerników „Don Juan de Austria" i „Kaiser Max" w kierunku straży tylnej dowodzonej przez kmdr. Ribotiego. 8 Uszkodzenie to nastąpiło bądź też podczas pierwszej próby tarano­ wania, jaką wykonał zaraz na samym początku bitwy „Erz. Ferdinand Max" (możliwe wówczas, gdy okręt austriacki musnął rufę jednostki włoskiej i uszkodził ster, ewentualnie dokonał tego nieco później podczas wymiany ognia), bądź to podczas pojedynku artyleryjskiego z pancer­ nikiem „Don Juan de Austria", który chwilę później przepłynął za rufą włoskiego pancernika i go ostrzelał. 9 Niekiedy można się spotkać z twierdzeniami, że Tegetthoff specjalnie poszukiwał „Re d'Italii" sądząc, że na jego pokładzie znajduje się adm. Persano. Nie jest to prawda i z całą pewnością można stwierdzić, że spotkanie obu okrętów nastąpiło przypadkowo.

7 - Lissa 1866

98

99 „Re dltalii") i zaczął powoli, z pewnym trudem, wyciągać dziób z wnętrza śmiertelnie ugodzonego okrętu włoskiego. Dla „Re d'Italii" były to już ostatnie chwile istnienia. Bezpośrednio po uderzeniu okręt włoski przechylił się o około 25° na lewą burtę. W momencie wycofania się „Erz. Ferdinanda Maxa", w wyrwę wybitą jego taranem wdarły się natychmiast masy wody. Okręt włoski momen­ talnie zwiększył przechył na lewą burtę i zaczął szybko tonąć. Na pokład runęła część takielunku i łodzie wyrwa­ ne ze swych stanowisk działa druzgotały burty i miażdżyły znajdujących się na ich drodze ludzi. Pokład wypełnił się marynarzami chcącymi jak najszybciej opuścić tonącą jed­ nostkę. Około godziny 11.30, a więc 47 minut od momentu rozpoczęcia bitwy i dwie minuty po staranowaniu, „Re d'Italia", największy pancernik floty włoskiej, skrył się w otmętach Adriatyku. Na powierzchni pozostało jedynie nieco drewnianych szczątków i stukilkudziesięciu rozbit­ ków, którzy mieli szczęście na czas opuścić tonący okręt. Natomiast sprawca tego wydarzenia, „Erz. Ferdinand Max", odniósł jedynie niewielkie uszkodzenia i oprócz zniszczonego taranu miał jedynie niegroźny przeciek w czę­ ści dziobowej.

uderzył pełnym impetem swego ponad 5000-tonowego ka­ dłuba w burtę włoskiego pancernika. Dziób „Erz. Ferdinanda Maxa" wbił się na głębokość ponad dwóch met­ rów w głąb kadłuba włoskiego okrętu druzgocząc burtę i zrywając płyty opancerzenia. Wybity uderzeniem taranu otwór miał powierzchnię ponad 20 m2 i w połowie znaj­ dował się poniżej linii wodnej włoskiego okrętu. Natychmiast po uderzeniu „Erz. Ferdinand Max" dał „całą wstecz" (było to o tyle łatwe, że chcąc uniknąć uszkodzenia maszyn od wstrząsu, zatrzymano je na okręcie austriackim, gdy ten znajdował się w odległości 120 m od

Zatonięcie ,,Re d'Italii" wywołało wielkie poruszenie na znajdujących się w pobliżu okrętach austriackich. Było ono tak silne, że na moment zapadła wokoło zupełna cisza i dopiero po kilkudziesięciu sekundach z setek gardeł austriackich marynarzy wydobył się gromki okrzyk na cześć odniesionego sukcesu. Bitwa toczyła się jednak dalej. Bezpośrednio po zatonię­ ciu „Re d'Italii" pierwszą myślą Tegetthoffa było ratowa­ nie pływających na powierzchni morza rozbitków. Wyko­ naniu tego zadania przeszkodziło nagłe pojawienie się w pobliżu włoskiego pancernika „Ancona", który po star­ ciu na samym początku bitwy z pancernikiem „Kaiserem

100 Maxem" odłączył się od pozostałych dwóch okrętów ze­ społu Vacciego i po wykonaniu zwrotu o 180° skierował na południe, na pomoc „Re d'Italii" i „Palestro". Po drodze nawiązał jeszcze kontakt bojowy z pancernikiem „Habs­ burg" i w rezultacie przybył zbyt późno, aby zmienić rezultat walki w centrum, dostrzegł jednak „Erz. Ferdinanda Maxa" w pozycji umożliwiającej taranowanie i natych­ miast ruszył do ataku. W ostatniej chwili austriacki okręt flagowy zdołał uchylić się od uderzenia, „Ancona" prze­ płynęła tak blisko wzdłuż jego burty, że dymy prochowe oddanych wówczas przez włoskie działa kilku wystrzałów przeniknęły na pokład bateryjny jednostki austriackiej 10 . Uszkodzeń żadnych „Erz. Ferdinand Max" nie odniósł, musiał natomiast zrezygnować z próby ratowania rozbit­ ków i pozostawić ich własnemu losowi 11 . Po tym starciu „Ancona" oddaliła się w kierunku za­ chodnim i, po krótkim pojedynku artyleryjskim na dużej odległości z pancernikiem „Habsburg", opuściła pole wal­ ki. Wraz z jego odpłynięciem główny ciężar działań prze­ niósł się nieco bardziej na zachód, gdzie walczyły nieopancerzone okręty kom. Petza. Austriacki komodor miał początkowo zamiar zaatako­ wać nieopancerzone okręty zespołu wiceadm. Albiniego. Rozwój sytuacji zmusił go do podjęcia walki z pancer­ nikami włoskiej straży tylnej dowodzonej przez kmdr. Ribotiego. Zanim doszło do starcia, na polu walki pojawił 10

Istnieje uzasadnione podejrzenie, że w ferworze walki włoscy artylerzyści zapomnieli załadować działa pociskami i w krytycznym momen­ cie odpalone zostały jedynie ładunki miotające. W. L. C l o w e s , op. cit., s. 59. „Erz. Ferdinand Max" nie oddał podczas tego starcia ani jednego wystrzału, jego działa były bowiem niezaładowane. 11 Po godzinie 13.00 stu szesnastu rozbitków z „Re d'Italii" podjął z wody „Principe Umberto", pięćdziesięciu dwóch zaś „Messagiere", „Affondatore" i przybyła na miejsce bitwy w późniejszym czasie „Stella dTtalia". Osiemnastu rozbitków zdołało dotrzeć wpław do brzegów Lissy i tam dostali się do niewoli.

101 się ponownie „Affondatore", który tak jak poprzednio zaatakował „Kaisera" wyraźnie próbując go staranować. Zbliżając się od prawej burty jednostki austriackiej, „Af­ fondatore" oddał dwa strzały ze swoich ciężkich dział, trafiając „Kaisera" w część rufową. Uszkodzenia wywoła­ ne celnymi strzałami okazały się poważne, mimo to zdołał on uniknąć staranowania i po wykonaniu zręcznego uniku, gdy „Affondatore" mijał go w odległości zaledwie 3 0 -40 m, zrewanżował się skoncentrowaną salwą burtową, która zdemolowała zupełnie pokład okrętu włoskiego i zmusiła go do odwrotu. „Kaiser", uniknąwszy zagłady w starciu z „Affondato­ re", znalazł się w chwilę później znów w poważnym niebez­ pieczeństwie. Tym razem zaatakowały go pancerniki „Re di Portogallo" i „Regina Maria Pia", których ogień spo­ wodował na jego pokładzie spore straty. W tej fazie walki uszkodzenia odniosła też fregata „Novara" (m.in. zginął wówczas jej dowódca, kmdr Klint) oraz korweta „Erz. Friedrich", która otrzymała trafienie poniżej linii wodnej. Niewielkie uszkodzenia odniosło też awizo „Kaiserin Eli­ zabeth". Okręty austriackie też nie pozostawały dłużne włoskim pancernikom i po kilku minutach cały rejon bitwy pokrył się gęstym dymem prochowym. W wynikłym zamieszaniu kom. Petz nie był w stanie dokładnie obserwować ruchów nieprzyjaciela i nie zauważył, że w pewnym momencie „Re di Portogallo" wykonał zwrot przez lewą burtę i ruszył wprost w kierunku jego okrętu flagowego. W rezultacie z pokładu „Kaisera" dostrzeżono włoski pancernik, gdy wyłonił się z dymów prochowych w odległości zaledwie 300 m po jego prawej burcie i płynąc pełną prędkością chciał wyraźnie staranować okręt austriacki. Sytuacja była bardzo groźna. Co prawda „Kaiser" był w stanie wymane­ wrować okręt włoski i uchylić się od uderzenia, wówczas jednak wystawiłby na atak płynące w odległości około

102 200 m po jego lewej burcie korwetę „Erz. Friedrich" i awizo „Kaiserin Elizabeth". W tej sytuacji dowódca okrętu linio­ wego podjął bardzo trudną i jednocześnie karkołomną decy­ zję staranowania „Re di Portogallo". Trudną, albowiem co innego oznaczało uchylić się od uderzenia taranu przeciw­ nika, a co innego uchylić się tak, aby jednocześnie samemu zająć pozycję dogodną do zadania uderzenia. Karkołomną, albowiem „Kaiser" nie miał ostrogi do taranowania i jako jednostka nieopancerzona miał znacznie słabszą konstrukcję kadłuba niż okręt włoski. Na pierwszy rzut oka była to więc decyzja samobójcza, tylko jej realizacja rodziła jednak na­ dzieję na zatrzymanie rozpędzonego okrętu włoskiego i uni­ knięcia poważniejszych strat. W rezultacie „Kaiser" wykonał najpierw niewielki zwrot na prawą burtę pozorując unik, a następnie dokonał zwro­ tu w lewo i w chwilę później, było wówczas około godziny 11.10, uderzył w lewą burtę rozpędzonego „Re di Portogal­ lo" na wysokości maszynowni. Uderzenie, jakkolwiek na­ stąpiło pod dosyć ostrym kątem (ok. 30°), było bardzo silne. Komandor Riboty w pewnej chwili sądził już, że jego pancernik zostanie zatopiony. Tak też niechybnie by się stało, gdyby „Kaiser" wyposażony był w ostrogę do tara­ nowania lub był pancernikiem. Tak jednak nie było i w re­ zultacie uderzenia „Re di Portogallo" utracił jedynie kilka łodzi i lekkich dział ustawionych na górnym pokładzie, dwie kotwice i jedenaście zerwanych furt artyleryjskich, a także około 20 m zerwanych płyt pancernych. O wiele większe uszkodzenia odniósł w tym starciu „Kaiser". Siła uderzenia zdruzgotała zupełnie jego dziób (figura galionowa pozostała na pokładzie „Re di Portogal­ lo") i bukszpryt oraz spowodowała pęknięcie fokmasztu, który runął na pokład niszcząc dziobowy komin. Jedno­ cześnie uszkodzone zostały podstawy, na których spoczy­ wały maszyny austriackiej jednostki, wydobywające się zaś ze zniszcznego komina iskry wywołały groźny pożar w czę-

103 ści dziobowej. W praktyce austriacki okręt stał się niezdol­ ny do dalszej walki, lecz mimo to kontynuował ją nadal. Sczepiony z „Re di Portogallo" resztkami takielunku od­ dał jeszcze w jego kierunku salwę burtową wywołując spore uszkodzenia, sam jednak też otrzymał kilkanaście trafień, a gdy w końcu zdołał oderwać się od przeciwnika, został zaatakowany przez płynący za „Re di Portogallo" pancernik „Regina Maria Pia". Jego salwy zdemolowały na okręcie austriackim dolny pokład bateryjny, wywołały pożar na śródokręciu i uszkodziły ster. Co gorsza załoga „Kaisera" wciąż nie mogła opanować powstałego po stara­ nowaniu włoskiego pancernika pożaru w części dziobowej i spadku ciśnienia pary w kotłach. Los austriackiego okrę­ tu liniowego byłby w tej sytuacji przesądzony, gdyby nie pomoc pozostałych okrętów dywizjonu Petza, które po krótkiej, lecz zaciętej walce z pancernikami „Re di Por­ togallo", „Regina Maria Pia" i „Varese", zdołały wy­ prowadzić „Kaisera" z pola walki. Podczas tej akcji frega­ ta „Schwarzenberg" otrzymała niebezpieczne trafienie po­ niżej linii wodnej i jej załoga z trudem powstrzymywała napływ wody do wnętrza kadłuba, „Adria" miała poważ­ nie uszkodzony takielunek, kilka pocisków trafiło tuż nad linią wodną i wybuchł pożar w trzech różnych miejscach, na szczęście szybko ugaszony przez załogę. Okręty włoskie również ucierpiały od austriackich pocisków. „Reginę Ma­ rię Pia" rażono w pewnym momencie salwą burtową fregaty „Schwarzenberg" z odległości zaledwie 200 m, pancerz uchronił jednak jednostkę włoską od poważniej­ szych zniszczeń. Uszkodzenia odniósł także „Varese", nie tyle były one wynikiem austriackiego ostrzału, co zderzenia z „Re di Portogallo", który wkrótce po starciu z „Kaiserem" wykonał pełną cyrkulację i w czasie powrotu na miejsce walki nie zauważył w kłębach dymu prochowego „Varese". Uderzenie w jego prawą burtę zakończyło się szczęśliwie, ponieważ „Re di Portogallo" nie miał ostrogi,

104 ponadto nastąpiło ono pod ostrym kątem i przy niewielkiej szybkości, więc nie było zbyt silne i wszystko zakończyło się jedynie na zniszczeniu kilku łodzi i obluzowaniu paru płyt pancernych na jednostce włoskiej. Kilkanaście minut później kontakt bojowy z nieprzyja­ cielem, a konkretnie z osłaniającymi ciężko uszkodzonego „Kaisera" fregatami austriackimi, nawiązał ponownie „Re di Portogallo". Komandor Riboty próbował nawet stara­ nować fregatę „Schwarzenberg" 1 2 , t a zdołała jednak uchy­ lić się przed uderzeniem i uszkodzić włoski pancernik całoburtową salwą, która spowodowała spore zniszczenia w jego takielunku i na pokładzie. To ostatecznie znie­ chęciło włoskiego dowódcę do dalszego atakowania nieopancerzonych okrętów austriackich, wobec czego wykonał zwrot na północ i po jakimś czasie dołączył do pancer­ ników kontradm. Vacci. Natomiast płynące za „Re di Portogallo" pancerniki „Regina Maria Pia" i „Varese" nie nawiązały już kontaktu bojowego z wycofującym się w kierunku San Giorgio zespołem kom. Petza. Przyczyną tego było zamieszanie, jakie wywołało niespodziewane pojawienie się pancernika „Ancona", który po utracie kontaktu bojowego z głów­ nymi siłami austriackimi, poszukując pozostałych okrętów włoskich, o mało nie doprowadził do kolizji z pancer­ nikiem „Regina Maria Pia". Ten z kolei, uchylając się przed staranowaniem ze strony „Ancony", o mało nie zderzył się z płynącym za nim „Varese". Sytuację okrętów włoskich skomplikowało ponadto pojawienie się austriac­ kich pancerników „Prinz Eugen" i „Drache", które po zatopieniu „Re dTtalii" ruszyły na odsiecz siłom Petza. Jako pierwszy natknął się na nie, wkrótce po uniknięciu kolizji z „Varesem", „Regina Maria Pia". Korzystając 12 Riboty w swym raporcie podał, że była to „Novara". W. L. C1 o w e s, op. cit., s. 60.

105 z dogodnej sytuacji dowódca włoskiego okrętu próbował nawet staranować jedną z jednostek austriackich, ta jednak uchyliła się od uderzenia i z pomocą swego towarzysza zdołała zmusić włoski pancernik do odwrotu. Po tym nieudanym ataku „Regina Maria Pia" zawróciła na zachód i po jakimś czasie dołączyła do pozostałych włoskich okrętów koncentrujących się w rejonie postoju zespołu wiceadm. Albiniego. Po drodze okręt ten zderzył się jeszcze z również opuszczającym pole bitwy pancer­ nikiem „San Martino"; na szczęście dla obu włoskich jednostek kolizja nie była groźna i wszystko skończyło się jedynie na poluzowaniu kilku płyt pancernych i zgięciu ostrogi do taranowania na „San Martinie". Praktycznie w tym momencie walka została już zakoń­ czona, opis bitwy byłby jednak niepełny, gdyby pominąć działania zespołu kontradm. Vacci. Należące do niego pancerniki „Principe di Carignano", „Castelfidardo" i „Ancona" jako pierwsze otwarły ogień w tej bitwie i weszły w kontakt bojowy z austriackimi jednostkami. Ze względu na swe miejsce w szyku zdołały uniknąć głównego impetu austriackiego uderzenia i po zaciętym pojedynku ze skraj­ nymi nieprzyjacielskimi pancernikami wyminęły je, unika­ jąc poważniejszych uszkodzeń. W trakcie tej walki od zespołu odłączył pancernik „Ancona", który później, po zatoczeniu szerokiego koła, wdał się w pojedynek z głów­ nymi siłami austriackimi. Natomiast „Principe di Carig­ nano" i „Castelfidardo" płynęły jeszcze przez prawie kwa­ drans swym dotychczasowym kursem w kierunku północ­ no-zachodnim i dopiero wówczas, po wykonaniu zwrotu na zachód, natknęły się na austriackie kanonierki oczeku­ jące zgodnie z rozkazem Tegetthoffa na rezultat bitwy starając się nie wchodzić w kontakt bojowy z nieprzyjacie­ lem. W tym jednak momencie pancerniki kontradm. Vacci zagrażały dywizjonowi Petza i dowódcy kanonierek zdecy­ dowali się przyjąć walkę, aby odciągnąć ich uwagę.

106

107

Jako pierwszy ogień otwarł „Dalmat", w chwilę później „Hum", „Velebich" i "Andreas Hofer". Przewaga po stronie włoskiej była jednak zbyt widoczna, aby Austriacy mogli kontynuować ten pojedynek i po kilkunastu minu­ tach walki austriackie kanonierki z niej się wycofały. W trakcie odwrotu w opałach, ostrzeliwany intensywnie przez oba włoskie pancerniki, znalazł się ostatni w szyku tej grupy „Velebich". Z pomocą pospieszyła mu wówczas „Donau" z zespołu Petza oraz kanonierki „Dalmat", „Wall" i „Andreas Hofer" i ostatecznie, mimo uszkodzeń, jednostka ta zdołała dołączyć do reszty okrętów austriac­ kich. Oba pancerniki włoskie próbowały kontynuować pościg atakując nawet ostatnie w szyku dywizjonu Petza okręty austriackie, lecz po wymianie ognia z fregatami „Radetzky", „Donau" i „Schwarzenberg" oraz kanonierkami „Hum", „Wall", „Streiter" i „Andreas Hofer", zre­ zygnowały z dalszej walki i po wykonaniu zwrotu o 180° dołączyły po pewnym czasie do straży tylnej kmdr. Ribotiego, napotykając najpierw pancernik „Re di Portogallo", a później „Varesa" i „Anconę". Kontradmirał Vacca, dysponując już teraz pięcioma pancernikami, postanowił jeszcze raz spróbować zaatako­ wać zespół kom. Petza; kiedy jednak zobaczył, że towarzy­ szą mu już pancerniki „Don Juan de Austria", „Prinz Eugen" i „Drache", zrezygnował ze swych początkowych planów i nie zdecydował się na bardziej energiczną akcję. W rezultacie doszło tylko do pojedynku artyleryjskiego na dosyć znacznej odległości, który i tym razem nie przyniósł rozstrzygnięcia. Poważniejsze zagrożenie dla ciężko uszkodzonego „Kaisera" stworzył natomiast chwilę później „Affondatore". Pancernik ten, po ostatniej nieudanej próbie staranowania austriackiego okrętu liniowego, zatoczył szerokie koło i około godziny 12.05 zaatakował raz jeszcze. Tym razem Persana czekała już znacznie trudniejsza przeprawa, głów-

ny ciężar walki bowiem przejęły już przybyłe pancerniki austriackie „Don Juan de Austria" i „Prinz Eugen". W re­ zultacie doszło do zaciętego pojedynku artyleryjskiego na bardzo małych odległościach, podczas którego trafiony został „Kaiser" i „Don Juan de Austria", „Affondatore", zasypany dosłownie pociskami austriackich okrętów, w ostatnim momencie zrezygnował z taranowania i od­ niósłszy uszkodzenia wycofał się z pożarem na pokładzie w kierunku zespołu wiceadm. Albiniego. Nie atakowany już teraz „Kaiser" oddał po chwili ostat­ nią już w tej bitwie salwę burtową w kierunku oddalających się jednostek włoskich (odległość wynosiła już wtedy oko­ ło 1800 m) i w towarzystwie kanonierki „Ręka" i awiza

108 „Greif udał się w kierunku San Giorgio, gdzie rzucił kotwicę o godzinie 13.15. Natomiast pozostałe towarzyszące mu do tej pory okręty austriackie wykonały wówczas zwrot w kierunku północno-wschodnim i po kilkunastu minutach dołączyły do dywizjonu pancerników Tegetthoffa. Okręty austriackie po zatopieniu „Re dTtalii" i odparciu ataku „Ancony" pozostały praktycznie bez przeciwnika, wobec czego o godzinie 12.20 kontradm. Tegetthoff roz­ kazał pozostałym na polu bitwy pancernikom płynąć w ślad za okrętem flagowym. W rezultacie uformowano kolumnę torową na czele z pancernikiem „Erz. Ferdinand Max", za którym kolejno płynęły: „Habsburg", „Kaiser Max" i „Salamander". Pozostałe trzy pancerniki austriac­ kie, „Prinz Eugen", „Don Juan de Austria" i „Drache", jeszcze przed wydaniem wspomnianego rozkazu, popłynęły na pomoc zespołowi kom. Petza. Po wyprowadzeniu „Kaisera" z pola bitwy także i te okręty zajęły swoje miejsce w szyku, nieopancerzone zaś utworzyły drugą kolumnę torową, która zajęła pozycję równolegle do kolumny pan­ cerników, na południe od niej (pomiędzy nią i wybrzeżem Lissy). W tym czasie eskadra włoska też zajęła się porząd­ kowaniem swego szyku. Admirał Persano na „Affondatore" zamierzał co prawda jak najszybciej wznowić działania, wszelkie jego wezwania nakazujące ich podjęcie spotykały się jednak z zupełną obojętnością ze strony włoskich do­ wódców, którzy nie zdawali sobie sprawy z obecności admirała na pokładzie tego pancernika. Jedynie dowódcy „Re di Portogallo" i „Principe Umberto" wykazali chęć ponownego nawiązania walki z nieprzyjacielem i nawet otworzyli w pewnym momencie ogień w kierunku okrę­ tów austriackich, nie uzyskawszy wsparcia ze strony po­ zostałych jednostek szybko się wycofały i powróciły do zespołu. To samo przyszło uczynić adm. Persano na „Affondatore".

109

Bitwa praktycznie dobiegała już końca. Jej ostatni akt miał się jednak dopiero dokonać. Około godziny 13.00 na polu walki pojawił się nagle płynąc z kierunku zachodniego „Palestro". Na okręcie tym już w pierwszej fazie bitwy wybuchł pożar, który zbagatelizowany początkowo przez załogę rozprzestrzenił się do tego stopnia, że zmusił jego dowódcę około godziny 11.30 do wycofania się z walki. Mimo wielkiego wysiłku całej załogi nie został stłumiony i objął wkrótce całe śródokręcie. Po zakończeniu bitwy „Palestro" powrócił w celu dołączenia do głównych sił. Jego maszyny wciąż pracowały, pokład i międzypokłady znajdowały się jednak w ogniu. Natychmiast po zauważeniu „Palestro" Tegetthoff roz­ kazał dowódcy pancernika „Kaiser Max" przechwycić uszkodzony okręt i odciąć go od reszty nieprzyjacielskiej eskadry (odległość „Palestro" od zespołu austriackiego

110 wynosiła wówczas około 1500 m, od włoskiego zaś około 1000 m), na „Palestro" zauważono jednak manewr okrętu austriackiego, a ponieważ jego maszyny i ster pozostawały nadal sprawne, zdołał uchylić się od spotkania z nie­ przyjacielem i schronić pod osłonę „Affondatore" i „Re di Portogallo". W tej sytuacji dowódca „Kaisera Maxa" zrezygnował z próby zniszczenia włoskiej jednostki i za­ wrócił, „Palestro" zaś, w towarzystwie bocznokołowej kor­ wety „Governolo" i transportowca „Indipendenza", starał się dołączyć do pozostałej części eskadry włoskiej. Tymczasem o godzinie 13.15 adm. Persano dał w końcu za wygraną i nakazał odpłynąć wszystkim okrętom włos­ kim w kierunku kanału pomiędzy Lissą i wyspą Busi. Na tę decyzję, oprócz faktu ignorowania jego rozkazów przez dowódców włoskich, wpłynęła także świadomość poniesio­ nych strat (dopiero przed chwilą dowiedział się o stracie „Re dTtalii"), trudna sytuacja, w której znajdował się „Palestro", i meldunek dowódcy „San Martino" donoszą­ cy, że jego okręt nie jest w stanie pozostać w szyku ze względu na poniesione uszkodzenia. Odwrót Włochów odbywał się powoli, tak że Aust­ riaków nie ominął jeszcze widok ostatniego aktu dramatu w tej bitwie. Na płonącym „Palestro" sytuacja od dłuż­ szego czasu była krytyczna. Mimo to jego dowódca, kmdr Capellini, nie przystał na sugestie kontradm. Vacci, aby załoga opuściła okręt. Wydał co prawda oświadczenie, że kto chce, może opuścić pokład „Palestro", zastrzegł jed­ nak, że jako dowódca pozostanie na jego pokładzie do końca. W rezultacie pociągnięta przykładem swego dowód­ cy załoga nie opuściła okrętu, na „Governolo" przekazano zaś jedynie rannych. Trzeba przyznać, że nadludzkie wy­ siłki dzielnej załogi włoskiego okrętu zaczęły dawać w koń­ cu pewne rezultaty, lecz gdy wydawało się, że już sytuacja zostanie opanowana, niespodziewanie doszło do tragedii.

111 Jej przyczyną stał się podręczny skład amunicji na po­ kładzie bateryjnym, do którego dostęp został odcięty przez ogień (główny magazyn amunicji został ze względów bez­ pieczeństwa zatopiony znacznie wcześniej). O godzinie 14.30 doszło do eksplozji. Na oczach marynarzy obu eskadr znad pokładu „Palestro" oraz z jego furt artyleryj­ skich trysnęły słupy ognia, w powietrzu zawirowały setki fragmentów jego takielunku, po czym w przeciągu minuty, otoczony kłębami dymu, kadłub włoskiego pancernika skrył się pod wodą. Zatonięcie „Palestro" było ostatnim aktem walki, która do historii przeszła jako bitwa pod Lissą. Zakończyła się ona, mimo jakościowej i ilościowej przewagi Włochów, sukcesem eskadry austriackiej. Dwa okręty włoskie, pan­ cerniki „Re dTtalia" i „Palestro", zostały zatopione. Wraz z nimi na dno poszło sześciuset dwunastu marynarzy, w tym obaj dowódcy włoskich jednostek (dowódca „Re dTtalii", kmdr Faa di Bruno, popełnił samobójstwo w mo­ mencie staranowania okrętu) oraz deputowany do par­ lamentu Boggio. Z pozostałych okrętów poważne uszko­ dzenia odniosły „San Martino" i „Re di Portogallo" (oba okręty wraz z „Formidabile" w znacznym stopniu utraciły swój potencjał bojowy i wymagały remontu), mniejszych zniszczeń doznały „Regina Maria Pia", „Ancona", „Castelfidardo", „Principe di Carignano" i „Affondatore". Praktycznie bez żadnego uszczerbku pozostał jedynie „Varese" i nie biorący udziału w bitwie „Terribile". W sumie na wszystkich okrętach Włosi stracili 20 lipca sześciuset dwudziestu zabitych, czterdziestu rannych i osiemnastu jeńców. Austriacy nie utracili żadnej jednostki, chociaż kilka odniosło uszkodzenia, w tym okręt liniowy „Kaiser" bar­ dzo poważne. Podczas walki stracił fokmaszt i bukszpryt, jeden z kominów oraz miał uszkodzone maszyny (więk­ szość z nich powstała w wyniku zderzenia z „Re di Por-

112

113

togallo"). Oprócz tego trafiło w niego osiemdziesiąt pocis­ ków, w tym co najmniej trzy ciężkie kalibru 254 mm, które zabiły lub raniły dziewięćdziesięciu dziewięciu członków załogi. Uszkodzenia należały więc do znacznych, okazało się jednak , że nie były one tak wielkie, jak sądzono na Tabela nr 4 Straty w bitwie pod Lissą

pierwszy rzut oka. Następnego dnia „Kaiser" znów nada­ wał się do działań i bez specjalnych kłopotów, o własnych siłach, zachowując gotowość bojową, dopłynął do Fasany. Z pozostałych jednostek austriackich uszkodzenia od­ niosły fregaty „Schwarzenberg" i „Adria" oraz korweta „Erz. Friedrich", przy czym pierwszy i ostatni z okrętów miały przebicia poniżej linii wodnej, fregata „Adria" nato­ miast ucierpiała od pożaru. Straty zanotowano też na awizie „Kaiserin Elizabeth". Z pancerników austriackich wszystkie odniosły podczas walki uszkodzenia, nie należały one jednak do znacznych i nie wpłynęły na ich stan gotowości bojowej po bitwie. Stosunkowo najpoważniejsze wynikły na okręcie flagowym „Erz. Ferdynand Max" i na „Don Juanie de Austrii". W sumie podczas bitwy Austriacy utracili trzydziestu ośmiu zabitych (w tym dowódców okrętów „Drache" i „Novara") i stu trzydziestu ośmiu rannych (w tym dowódców okrętów „Kaiser" i „Salamander"), przy czym 8 - Lissa 1866

114 w większości straty przypadały na załogę okrętu liniowego „Kaiser". W bitwie pod Lissą Austriacy odnieśli pełny sukces zarówno w wymiarze taktycznym, jak i operacyjnym. Swo­ je zwycięstwo zawdzięczali lepszemu dowodzeniu i wy­ szkoleniu załóg oraz błędom, które popełnił adm. Persano. Przede wszystkim dał się zaskoczyć Austriakom bez przy­ gotowanego wcześniej planu bitwy. Z tego też powodu od samego początku brak było koordynacji działań poszcze­ gólnych zespołów włoskich. Wypływało to też z zamiesza­ nia wywołanego niespodziewaną zmianą okrętu flagowego na moment przed rozpoczęciem walki, oznaczało to cał­ kowitą utratę kontroli nad rozwojem sytuacji i oddaniem całej inicjatywy w ręce przeciwnika. Tegetthoff, działający w myśl zasady koncentracji sił i środków na głównym kierunku uderzenia, mógł więc skoncentrować przeważające siły w miejscu przełamania i osiągnąć tam zdecydowaną przewagę. W rezultacie w cen­ trum naprzeciw siedmiu pancerników austriackich znalazły się tylko trzy włoskie („Re d'Italia", „Palestro" i „San Martino"), z których dwa zostały zatopione, a trzeci po­ ważnie uszkodzony. To przesądziło o losach bitwy. Trzeba też jasno powiedzieć, że sukces ten nie byłby możliwy, gdyby nie dobra współpraca całej eskadry aust­ riackiej. Tegetthoff pozostawił dużą swobodę działania kom. Petzowi i kmdr. Eberlemu, oczywiście w ramach ogólnie nakreślonego planu działania. Wywiązali się oni bardzo dobrze ze stawianych przed nimi zadań, skutecznie absorbując znaczne siły przeciwnika i dając czas pancer­ nikom Tegetthoffa na rozstrzygnięcie losów bitwy. Tajemnica zwycięstwa Austriaków leżała więc w starej zasadzie sztuki wojennej głoszącej, że bez względu na ogólny stosunek sił należy zawsze mieć przewagę nad przeciwnikiem tam, gdzie się uderza lub tam, gdzie naciera przeciwnik. Po uzyskaniu przez stronę austriacką lepszego

115 stosunku sił w miejscu uderzenia przewaga eskadry włos­ kiej nie miała już większego znaczenia do końca bitwy (tym bardziej że siły Petza nie były praktycznie nigdy atakowane jednorazowo przez więcej niż dwa-trzy pancerniki nie­ przyjacielskie). Po katastrofie „Palestro" eskadra włoska pozostawała w pobliżu Lissy, krążąc pomiędzy przylądkiem Magnaremi i wyspą Busi do wieczora 20 lipca. O godzinie 22.30 adm. Persano porzucił myśl o rewanżu i zdecydował się w końcu odpłynąć. Nakazał więc wziąć kurs na Ankonę, gdzie eskadra włoska dotarła 21 lipca rano. Większość dowodzo­ nych przez Persano okrętów wpłynęła wówczas do portu, jedynie kanonierki holowane przez bocznokołową korwetę „Guiscardo" i statek szpitalny „Washington" udały się dalej do Manfredom. Austriacy przez cały ten czas pozostawali w pobliżu wejścia do zatoki San Giorgio. Uszkodzony „Kaiser" przebywał w porcie, natomiast pozostałe okręty krążyły pomiędzy wejściem do zatoki Karober i zatoki Stonćica, zachowując pełną gotowość bojową i oczekując na ewen­ tualny atak Włochów (na noc okręty te, oprócz pancer­ ników „Habsburg" i „Prinz Eugen" oraz kanonierek „Dalmat" i „Velebich" kontynuujących patrolowanie, rzuciły kotwicę w pobliżu wejścia do portu). Nic takiego nie nastąpiło. Natomiast 21 lipca około godziny 14.00 do Lissy dotarło przybyłe z Żary awizo „Venezia", którego dowódca dorę­ czył Tegetthoffowi telegram od cesarza Franciszka Józefa z podziękowaniem za zwycięstwo i nominację na stopień wiceadmirała. Natychmiast, przy ogólnym aplauzie załóg okrętów austriackich, flaga wiceadmiralska została pod­ niesiona na flagowym pancerniku „Erz. Ferdinand Max". Następnie dokonano na jednostkach austriackich pogrze­ bu poległych, rannych zaś przeniesiono na pokład „Venezii", która jeszcze tego samego dnia odpłynęła do Spalato.

116 Nieco wcześniej Tegetthoff wysłał na rekonesans okręty „Kaiserin Elizabeth" i „Dalmat", powróciły one wieczo­ rem nie przynosząc żadnych wiadomości o nieprzyjacielu. To utwierdziło ostatecznie austriackiego admirała w prze­ konaniu, że Włosi zrezygnowali ze wznowienia walki i wy­ cofali się. O godzinie 20.30 wydał więc rozkaz opuszczenia wód Lissy i powrotu do Fasany, gdzie eskadra austriacka dotarła 22 lipca rano. W San Giorgio pozostały jedynie kanonierki „Narenta" i „Kerka" oddane do dyspozycji dowódcy garnizonu wyspy.

EPILOG

ZAKOŃCZENIE DZIAŁAŃ WOJENNYCH Bitwa pod Lissą praktycznie zakończyła działania wojenne na morzu podczas wojny austriacko-włoskiej. Po powrocie, do Poli załogi okrętów przyjęto entuzjastycznie, Tegetthoffa potraktowano zaś jak bohatera narodowego. Oprócz nominacji na stopień wiceadmirała otrzymał także najwyż­ sze odznaczenie monarchii habsburskiej - order Marii Teresy - natomiast już po zakończeniu działań wojennych parlament w Wiedniu podjął decyzję, aby zawsze jeden z okrętów austriackich nosił jego imię (postanowienie to było skrupulatnie przestrzegane aż do 1918 roku - w sumie dwa pancerniki nosiły nazwę „Tegetthoff"). Austriacki admirał nie dał się ponieść euforii i nadal skrupulatnie wypełniał swe obowiązki dopilnowując usuwania na okrę­ tach poniesionych w czasie bitwy uszkodzeń. Wkrótce eskadra była w pełni sprawna i gotowa do działań. Zgodnie z rozkazami przełożonych wiceadm. Tegetthoff nie pode­ jmował żadnych akcji zaczepnych i zachowując pełną goto­ wość bojową oczekiwał jedynie na ewentualny atak prze­ ciwnika. Nic takiego jednak nie nastąpiło. Nieco więcej zamieszania i reperkusji wywołała bitwa pod Lissą po stronie włoskiej. Po powrocie do Ankony adm. Persano ogłosił zatopienie trzech austriackich okrę­ tów, wkrótce jednak doniesienia z Poli zdementowały te wieści i dla wszystkich stało się jasne, że Włosi ponieśli klęskę. Przeciwko włoskiemu admirałowi podniosła się

118 wówczas istna nawałnica ataków, w rezultacie czego został zawieszony w czynnościach i postawiony w stan oskarżenia przed senatem. Oficjalnie zarzucono mu nieudolność, nied­ balstwo, nieposłuszeństwo, tchórzostwo i zdradę. W trak­ cie procesu wyszły na jaw wszystkie popełnione przez niego błędy i zaniedbania: brak dyscypliny na okrętach, niedbałość o należyte wyszkolenie załóg, opieszałość przy wykonywaniu rozkazów, brak planu bitwy, nieudolne przeprowadzenie ataku na Lissę itp. Persano bronił się energicznie zrzucając znaczną część winy za klęskę na wiceadm. Albiniego i dowódców niektórych okrętów. Trzeba przyznać, że jego wywody nie były pozbawione słuszności, w sumie jednak wina nie ulegała wątpliwości. W rezultacie senat uznał go winnym nieposłuszeństwa (stosunkiem głosów 83 do 48) oraz nieudolności i niedbal­ stwa (stosunkiem głosów 116 do 15), pozostałe zarzuty zostały natomiast odrzucone. W następstwie tego wszyst­ kiego został pozbawiony dowództwa i stopnia wojskowe­ go, co trzeba przyznać nie było potraktowaniem zbyt surowym. Stopień wojskowy i stanowisko utracił również wiceadm. Albini, w rezultacie czego dowództwo nad flotą włoską objął kontradm. Vacci. Natychmiast otrzymał z mi­ nisterstwa wojny rozkaz przygotowania się do ataku na Połę; zanim je ukończono, 18 sierpnia doszło do pod­ pisania rozejmu i działania wojenne ustały. Tak więc i Wło­ si nie podjęli już po bitwie pod Lissą żadnych operacji mor­ skich, wychodząc w morze jedynie w celu odbycia ćwiczeń. Jedynym godnym w tym czasie odnotowania wydarze­ niem było zatonięcie 6 sierpnia podczas sztormu, w pobliżu Ankony, pancernika „Affondatore". Dała tu o sobie znać główna wada tego okrętu - słaba dzielność morska. : 1

W niektórych opracowaniach spotkać się można ze zdaniem (np. W.L. C l o w e s , Four Modern Naval Campaigns, London 1902, s. 10), że „Affondatore" zatonął w wyniku uszkodzeń odniesionych podczas bitwy 20 lipca. Nie jest to prawda. W czasie sztormu 6 sierpnia masy wody

119 Zatonął on na płytkiej wodzie w pobliżu wybrzeża, wobec czego pod koniec roku został wydobyty i w latach 1867-1870 poddany gruntownej modernizacji, po której powrócił do służby.

POLITYCZNE NASTĘPSTWA WOJNY Mimo zwycięstw austriackich na froncie włoskim klęska pod Sadową poniesiona 3 lipca przesądziła o losach wojny. W jej rezultacie 26 lipca podpisano z Prusami w Nikolsburgu preliminaria pokojowe, a 23 sierpnia pokój w Pradze. Na jego mocy Austria zgodziła się na rozwiązanie Związku Niemieckiego i nową organizację Niemiec, już bez swego udziału. Zrzekła się także wszelkich pretensji do Szlezwika i Holsztynu oraz zobowiązała zapłacić odszkodowanie w wysokości 40 min talarów pruskich. W sumie nie były to warunki ciężkie - Austria nie ponosiła żadnych strat tery­ torialnych, kontrybucja zaś nie była wysoka. Trzeba się jednak było raz na zawsze wyrzec pretensji do sprawo­ wania przywództwa nad państwami niemieckimi. Rozejm austriacko-pruski zawarty bez jakichkolwiek wcześniejszych uzgodnień z Włochami postawił te ostatnie w bardzo trudnej sytuacji. W rezultacie rządowi włoskiemu nie pozostało nic innego jak zaprzestać działań bojowych, do czego doszło 18 sierpnia. Sytuacja militarna dla Wło­ chów na froncie, mimo poniesionych wcześniej porażek, była w momencie podpisania rozejmu korzystna, zajęli oni prawie całe terytorium Wenecji, docierając do rzeki Isonzo, oraz część Trydentu, dla wszystkich jednak było jasne, że sami wojny z Austrią nie są w stanie prowadzić. Wiedzieli o tym i Austriacy, dlatego też warunki podpisanego 3 paź­ dziernika 1866 roku pokoju w Wiedniu nie przyznawały wdarły się po prostu do części dziobowej pancernika i doprowadziły do jego zatopienia.

120 Włochom nic więcej niż to, co i tak mogli uzyskać bez walki jeszcze w marcu, a mianowicie Wenecję. Przy czym sposób jej przyznania był dla nich dosyć upokarzający. Podobnie jak w 1859 roku Austria odstąpiła tę prowincję Francji, a ta dopiero przekazała ją Włochom. O innych zdobyczach nie mogło być już mowy, ponieważ ani Fran­ cja, ani Prusy nie popierały włoskich pretensji do Istrii i Trydentu. W przyłączonej prowincji weneckiej nie omieszkano urządzić plebiscytu (21 i 22 października), którego wynik był oczywiście jednoznaczny. Dopiero wówczas król Wik­ tor Emanuel wjechał triumfalnie do Wenecji i prowincja ta ostatecznie stała się częścią państwa włoskiego. Bitwa pod Lissą, podobnie zresztą jak wszystkie działa­ nia na froncie włoskim, nie wywarła na te wydarzenia większego wpływu. Niemniej jednak wraz z Custozą miała dla Austriaków znaczenie prestiżowe. Pozostała też naj­ większym i najświetniejszym zwycięstwem odniesionym przez marynarkę austriacką (później austro-węgierską) w jej krótkiej historii. WPŁYW BITWY POD LISSĄ NA ROZWÓJ TECHNIKI WOJENNOMORSKIEJ I MORSKIEJ SZTUKI WOJENNEJ Bitwa pod Lissą była pierwszą wielką bitwą okrętów pan­ cernych (jeżeli nie będziemy brać pod uwagę walk toczo­ nych podczas wojny secesyjnej, w których nie uczestniczyły pancerniki pełnomorskie i które odbywały się w zupełnie odmiennych warunkach, przeważnie na wodach śródlądo­ wych) i chociażby dlatego wywarła znaczne piętno na rozwoju techniki wojennomorskiej oraz morskiej sztuki wojennej. W dziedzinie techniki wojennomorskiej najwięcej wnios­ ła ona do rozwoju uzbrojenia. Wyraźnie wykazała bardzo

121 małą skuteczność ówczesnych dział wobec pancerza. Wy­ starczy powiedzieć, że na dwieście dwadzieścia dwa trafie­ nia, jakie otrzymały austriackie pancerniki (z tego jedna trzecia w opancerzone części kadłuba), tylko w jednym przypadku pancerz został przebity (na „Don Juanie de Austrii"), przy czym nastąpiło to po trafieniu ciężkim (254 mm) pociskiem wystrzelonym przez „Affondatore". Podobnie wyglądała sytuacja po stronie włoskiej. Przebicie pancerza zanotowano jedynie na okrętach: „San Martino" - dwa (jeden z pocisków utkwił w pancerzu), „Ancona" - jedno, „Principe di Carignano" - jedno, oraz „Regina Maria Pia" - jedno (pocisk utkwił w pancerzu). Kilka pocisków przebiło także kadłub „Re di Portogallo", na­ stąpiło to jednak już po zderzeniu z „Kaiserem", w miej­ scu, w którym zerwane zostały płyty pancerne. W odnie­ sieniu do „Re dTtalii" i „Palestro" brak jest danych, można jedynie stwierdzić, że pociski, które wywołały pożar na „Palestro", przeniknęły w głąb kadłuba przez nieopancerzoną rufę. Na tych przykładach można bez trudu zauważyć, że ogień ówczesnych dział był mało skuteczny. Zastanawiają­ ca była stosunkowo większa skuteczność dział austriac­ kich, mimo że miały przecież nieco gorsze osiągi od ar­ tylerii włoskiej. Można to wyjaśnić jedynie tym, że w prze­ ciwieństwie do marynarzy adm. Persano, którzy prowadzili ogień bardzo chaotyczny i najczęściej z dość znacznych odległości, Austriacy starali się podejść do nieprzyjaciela na możliwie mały dystans i strzelali prawie zawsze salwami burtowymi. Słaba skuteczność artylerii w bitwie pod Lissą nie mogła być specjalnym zaskoczeniem dla fachowców, m.in. dlate­ go Tegetthoff zdecydował się podporządkować swój plan stoczenia bitwy taktyce taranowania. Z drugiej strony z bitwy można wyciągnąć wnioski o dużej skuteczności ciężkich dział gwintowanych. W trakcie jej trwania Włosi

123

122 uzyskali co najmniej pięć trafień z ciężkich 254 mm dział Armstronga, z czego trzy pociski trafiły w okręt liniowy „Kaiser", jeden w pancernik „Don Juan de Austria" i jeden w awizo „Kaiserin Elizabeth". W każdym z tych przypadków nastąpiły dość znaczne straty, z czego można sądzić, że przy masowym użyciu tego rodzaju broni ar­ tyleria mogłaby rozstrzygnąć bitwę morską. W wyścigu z pancerzem nie stała więc na straconej pozycji. Taki wniosek został wyciągnięty w wielu marynarkach (chociaż była to w znacznym stopniu zasługa przeprowadzanych wszędzie doświadczeń niż bitwy pod Lissą) i w rezultacie po 1866 roku coraz więcej pancerników zaczęto uzbrajać wyłącznie w działa gwintowane kalibru powyżej 200 mm, tylko takie okazywały się bowiem skuteczne wobec stoso­ wanych wówczas pancerzy. Doświadczenia dotyczące artylerii zostały zepchnięte w cień przez sukces, jaki uzyskał flagowy okręt Tegetthoffa, „Erz. Ferdinand Max", topiąc taranem włoski pancer­ nik „Re dTtalia". Był on niewątpliwie efektowny, trzeba przy tym jednak pamiętać, że został osiągnięty w dosyć specyficznej sytuacji, gdy walczące okręty prawie nie dys­ ponowały ciężką artylerią, a zatopiony pancernik został wcześniej obezwładniony w wyniku uszkodzenia steru. Wy­ starczy też przypomnieć, że w trakcie tej bitwy miało miejsce aż trzynaście prób taranowania (sześć wykonanych przez okręty austriackie i siedem przez włoskie), tylko dwie z nich się powiodły: „Erz. Ferdinand Max" staranował „Re dTtalię", „Kaiser" zaś „Re di Portogallo". W obu tych przypadkach okrętom, którym udało się staranować przeciwnika, pomógł przypadek - „Re d'Italia" miał uszkodzony ster, natomiast dowodzący pancernikiem „Re di Portogallo" kmdr Riboty popełnił błąd w manewrowa­ niu (dowodzony przez niego okręt był zresztą mało zwrot­ ny). W pozostałych wypadkach atakowane jednostki za­ wsze zdążyły na czas uchylić się przed uderzeniem. Można

z tego łatwo było wyciągnąć wniosek, że taktyka taranowa­ nia stosowana być mogła jedynie w wyjątkowych okolicz­ nościach, nie można natomiast traktować jej jako pod­ stawowego sposobu walki. Tym bardziej, że do uzbrojenia zaczęły wchodzić coraz powszechniej i w coraz większej liczbie ciężkie działa gwintowane o znacznie większej sku­ teczności niż te, które użyto w bitwie pod Lissą. W wielu marynarkach zaślepienie sukcesem, jaki odniósł „Erz. Ferdinand Max", było na tyle duże, że jeszcze przez długi okres po Lissie taktykę taranowania wysuwano na czoło przypisując jej decydujące znaczenie. Taran stał się więc charakterystycznym elementem konstrukcyjnym wię­ kszości budowanych wówczas okrętów pancernych i wy­ warł dosyć znaczny wpływ na taktykę morską najbliższych dwudziestu lat. Stało się tak tym bardziej, że przez cały ten czas nie miano okazji tej taktyki zweryfikować w praktyce. Dalszy rozwój artylerii uczynił ją zupełnym anachroniz­ mem, niemniej jednak jeszcze do końca XIX wieku w nie­ których marynarkach (przede wszystkim francuskiej) bu­ dowano okręty wyposażone w potężne ostrogi do tarano­ wania. „Re dTtalia" pozostał więc zarówno pierwszym jak i ostatnim dużym okrętem wojennym zatopionym przez taran 2 . W dziedzinie morskiej sztuki wojennej kampania na Adriatyku w 1866 roku potwierdziła słuszność koncepcji klasycznej szkoły morskiej głoszącej, że podstawowym za2

Oczywiście, nie wzięto tu pod uwagę okrętów zatopionych taranem w czasie trwania wojny secesyjnej, ponieważ były to wyłącznie jednostki przeznaczone do działań na wodach śródlądowych lub nieopancerzone i nie przekraczające 1000-1200 t wyporności. Z tego samego względu nie wzięto pod uwagę dwóch okrętów paragwajskich staranowanych przez brazylijską korwetę bocznokołową „Amazonas" w bitwie pod Riachuelo 11 czerwca 1865 roku i chilijskiej korwety „Esmeraldy" zatopionej taranem 21 maja 1879 roku pod Iquique przez peruwiański pancernik „Huescar" (wszystkie te jednostki zostały zresztą wcześniej obezwład­ nione przez ogień artylerii).

124 daniem każdej floty w czasie wojny jest zdobycie panowa­ nia na morzu, wykorzystanie którego powinno być klu­ czem do osiągnięcia konkretnych celów strategicznych. Pod tym względem Włosi popełnili ogromny błąd decy­ dując się na rozpoczęcie ataku przeciw Lissie bez wcześniej­ szego unieszkodliwienia (zniszczenia w bitwie lub zabloko­ wania w porcie) floty austriackiej. Rozpoczęli więc realiza­ cję drugorzędnych celów operacyjnych (mających przynieść efekty polityczne) bez wcześniejszego osiągnięcia celu pierwszorzędnego - panowania na morzu - co zemściło się na nich srodze, gdy eskadra Tegetthoffa zaskoczyła ich okręty pod Lissą. Skrajnie odmienną postawę prezentował admirał aust­ riacki, który mimo odgórnych dyrektyw, nakazujących mu przyjęcie postawy obronnej, zdecydował się na doprowa­ dzenie do decydującej bitwy z flotą nieprzyjacielską, zdając sobie sprawę z tego, że zwycięstwo w takiej bitwie odda w jego ręce panowanie na morzu, a tylko ono w pełni zagwarantuje bezpieczeństwo. Przyjmując więc taktykę za­ czepną osiągał cele strategiczne o charakterze obronnym, co w jego sytuacji, kiedy przeciwnik mimo swej przewagi pozwalał na dużą swobodę działania, było posunięciem słusznym i w ostatecznym rozrachunku zapewniło sukces.

WYKAZ STANU FLOT AUSTRII I WŁOCH

Wykaz ten obejmuje okręty znajdujące się w służbie w chwili wybuchu wojny i ukończone w trakcie jej trwania. Uwzględniono w nim główne klasy okrętów oraz jednostki o specjalnym przeznaczeniu pływające pod banderą wojen­ ną. Ze względu na różne kryteria konieczne stało się wprowadzenie ujednoliconej klasyfikacji. Wykaz uwzględ­ nia: - pancerniki bateryjne - pancerniki wieżowe - okręty liniowe - fregaty - korwety - korwety bocznokołowe - kanonierki - małe kanonierki (o wyporności poniżej 300 t) - awiza - pływające baterie - transportowce i jednostki pomocnicze - okręty żaglowe W obrębie każdej klasy lub podklasy okręty są uszerego­ wane według typów - od najstarszego do najmłodszego. Poszczególne typy oddzielone są od siebie większymi od­ stępami. Dane taktyczno-techniczne obejmują kolejno: 1) Nazwę okrętu 2) Nazwę stoczni, w której okręt został zbudowany. 3) Rok wodowania (rok wejścia okrętu do służby).

126 4) Wyporność - normalna, czyli przy wyposażeniu okrę­ tów według przepisów obowiązujących w poszczególnych flotach. Wyporność podano w tonach metrycznych. 5) Wymiary - długość, szerokość i zanurzenie. W zasadzie starano się podać długość na linii wodnej, szerokość maksymalną i zanurzenie mak­ symalne przy wyporności normalnej. Wy­ miary podano w metrach. 6) Napęd - podano tutaj moc maksymalną maszyn w KM, według ustaleń kontraktowych. W wypadku podania mocy nominalnej zaznaczono to w te­ kście literą „n". 7) Prędkość -podano tutaj prędkość maksymalną w węz­ łach (milach morskich na godzinę). 8) Uzbrojenie - podano w formułach, np.: 8 x 150 mm BL, 10x68 fSB, co należy czytać: osiem dział gwintowanych odtylcowych kalibru 150 mm i dziesięć dział odprzodowych gładkolufowych o wagomiarze 68 funtów (przy działach gładkolufowych podano nie kaliber, lecz wagomiar). Skróty uży­ wane przy oznaczeniu rodzaju dział ozna­ czają: BL (breach-loading) - działo odtylcowe gwintowane, ML (muzzle-loading) - działo odprzodowe gwintowane, SB (smoothbore) - działo odprzodowe gładkolufowe. 9) Załoga - liczba przewidywana według etatów bojo­ wych. Wszystkie pancerniki miały opancerzenie burtowe gru­ bości 10-12 cm. Informacje dotyczące pływających baterii, jednostek po­ mocniczych i żaglowych zostały z konieczności ograniczo­ ne jedynie do nazwy, roku wodowania, wyporności, pręd­ kości i uzbrojenia.

LU

O

LO

Włochy

136

137 Objaśnienia skrótów nazw stoczni CAO - Chantiers et Ateliers de 1'Ocean, Bordeaux (Francja) C-mare - stocznia przy arsenale w Castellammare di Stabia koło Neapolu (Włochy) FCM - Forges et Chantiers de la Mediterranee, La Seyne (Francja) Gouin - Gouin et Guibert, St. Nazaire (Francja) La Foce - Cantieri delia Foce, Genua (Włochy) Mediceo - stocznia przy arsenale Mediceo w Livorno (Włochy) Millwal - Millwal Iron Works, Millwal (W. Brytania) Picher N. - Picher North, Londyn (W. Brytania) Pitcher - W. H. Pitcher, Gravesend (W. Brytania) Smith - Smith Co., Newcastle (W. Brytania) STT - Stabilimento Tecnico Trestino, Triest (Austria) Venice - stocznia przy arsenale w Wenecji (Austria) Wigram - Wigram, Blackwall (W. Brytania) Webb - William H. Webb, New York (Stany Zjednoczone) 1

Jednostka strażnicza w Wenecji. Po wkroczeniu Włochów do Wenecji 9 października 1866 roku kanonierki Nr I - VI wcielono do floty włoskiej pod nie zmienioną numeracją. 2

Jednostka flotylli dunajskiej.

3

Jednostka flotylli na jeziorze Garda. Po zakończeniu działań wojen­ nych wszystkie okręty tej flotylli przejęte przez Włochów otrzymały nazwy: „Micino" (ex „Raufbold"), „Borgoforte" (ex „Scharfschutze"), „Malghera" (ex „Speiteufel"), „Caprera" (ex „Uskoke"), „Garda" (ex „Wespe"), „Mestre" (ex „Wildfang"), „San Marco" (ex „Franz Josef'), „Principe Odone" (ex „Hess"). 4 Nie zostały zmobilizowane. „Minerva" i „Venus" pełniły funkcję jednostek szkolnych, „Pylades" natomiast - transportowca. 5

Okręty szkolne,

6

Rok wejścia do służby po przebudowie na okręt parowy.

7

Długość całkowita.

8

Wszystkie o napędzie bocznokołowym. Niektóre klasyfikowane rów­ nież jako kanonierki. 9

Nie zostały zmobilizowane. „Aurora", „Euridice" i „San Michele" pełniły funkcję jednostek szkolnych.

139

BIBLIOGRAFIA

Artillerijskija zametka po povodu Lisskogo srazhenija, „Morskoj Sbornik" 1871 nr 2. Cl o we s W. L., Four Modern Naval Campaigns, London 1902. Cl o we s W. L., The Naval Campaign of Lissa, „United States Naval Institute Proceedings" 1901 nr 2. Conwey's AU the World's Fighting Ships 1860-1905, London 1979. C u s t a n c e R., The Ship of the Linę in Battle, London 1912. D e m a n A., Zashhita admirała Persano, „Morskoj Sbornik" 1868 nr 4. E a r d l e y - W i l m o t S., The De\elopment of Navies, London 1892. G i o r g e r i n i G., N a n i A., Le Navi di Linea italiane 1861-1969, Roma 1969. G i o r g e r i n i G., N a n i A., Gli incrociatori italiani 1861 -1967, Roma 1967. G i o r g e r i n i G., N a n i A., Esploratori, fregatę, corvette ed awisi italiani 1861-1968, Roma 1969. G o g g K., Ósterreichs Kriegsmarine 1848-1918, Salzburg-Stuttgart 1974. G o z d a w a - G o ł ę b i o w s k i J . , Od wojny krymskiej do bałkań­ skiej, Gdańsk 1984. G r e e n J., The Re dltalia, „Warship International" 1976 nr 4. H u b e r t W., Historia wojen morskich, Warszawa 1935. I a c h i n o A., La Campagna Navale di Lissa 1866, Milano 1966. Istorija \oenno-morskogo iskusstva, vol. 3, Moskva 1953. K u z m a n W., Srazhenie pri Lisse, „Morskoj Sbornik", 1867 nr 2. L a u g h t o n J. K., Studies in Naval History, London 1887. P e t r o v M. A., Obzor glavnejshikh kampanij i srazhenijparovogo flota v svjazi s evoluciej voenno-morskogo iskusstva, Leningrad 1927.

P o t t e r E. B., N i m i t z Ch. W., Sea Power. A Naval History, Engliwood Clifs 1950. P t a k CL, Od Artemizjum do Okinawy, Warszawa 1958. S e m e c h n i n D., Srazhenie pri Lisse, „Morskoj Sbornik" 1867 nr 2. S e m e c h n i n D., Neskolko dopolnych svedenij o srazhenij pri Lisse, „Morskoj Sbornik" 1867 nr 4. S o k a l A., The Imperial and Royal Austro-Hungarian Navy, Annapolis 1968. S t e v e n s W. O., W e s t c o t t A., A History of Sea Power, New York 1944. W i e c z o r k i e w i c z P., Lissa, „Morze" 1989 nr 2. W i l s o n H. W., Ironclads in Action, vol. 1, London 1896. W i l s o n H. W., Battleships in Action, vol. 1, London 1926. W r i g h t C. W., Austro-Hungarian Battleships, „Warship Inter­ national", 1973 nr 1

SPIS TABEL SPIS ILUSTRACJI

Austriacki pancernik „Habsburg". Identycznie wyglądał flago­ wy okręt kontradm. Tagettfoffa „Erzherzog Ferdinand Max" Austriacki pancernik „Drache". Na drugim planie widać frega­ tę „Radetzky" Austriacki pancernik „Kaiser Max" Korweta austriacka „Dandolo". Podobnie wyglądał siostrzany „Erzherzog Friedrich" Kanonierka austriacka „Wall" Austriacki pancernik „Prinz Eugen" Austriackie fregaty po bitwie z flotą duńską w maju 1864 roku, na wodach Helgolandu Włoski pancernik „Varese". Wyglądający podobnie siostrzany „Palestro" zatonął pod Lissą Fregata włoska „Principe Umberto" Włoska korweta „San Giovanni" Bocznokołowa korweta włoska „Guiscardo" Jeden z najszybszych okrętów floty włoskiej, bocznokołowe awizo „Messaggiere" Pancernik „Affondatore", flagowy okręt adm. Persano, pod­ czas bitwy pod Lissą Dowódca floty austriackiej i zwycięzca pod Lissą, kontradm. Wilhelm von Tegetthoff Admirał Carlo Pellione di Persano, dowódca floty włoskiej Austriacki okręt liniowy „Kaiser" po bitwie pod Lissą. Widać wyraźnie uszkodzenia powstałe podczas staranowania włoskiego pancernika „Re di Portogallo"

1. Siły morskie Austrii i Włoch w momencie wybuchu wojny 2. Straty poniesione przez Włochów i Austriaków 18 i 19 lipca pod Lissą 3. Skład eskadry austriackiej i włoskiej w bitwie pod Lissą 4. Straty w bitwie pod Lissą 5. Wykaz stanu flot Austrii i Włoch

SPIS TREŚCI

PRZYCZYNY WYBUCHU WOJNY Zjednoczenie Włoch Konflikt z Austrią OKRĘTY I ICH UZBROJENIE

3 3 7 10

PRZECIWNICY Austria Włochy

22 22 31

PIERWSZE POSUNIĘCIA Obrona Lissy Umocnienia wyspy Bombardowanie Lissy Austriacka odsiecz BITWA

40 53 53 58 74 77

EPILOG Zakończenie działań wojennych Polityczne następstwa wojny Wpływ bitwy pod Lissą na rozwój techniki wojennomorskiej i morskiej sztuki wojennej Wykaz stanu flot Austrii i Włoch Bibliografia Spis ilustracji Spis tabel Spis map

117 117 119 120 125 138 140 141 142