BOETHIUS Texte und Abhandlungen zur Geschichte der Mathematik und der Naturwissenschaften
Le Liber mahameleth Édition c...
6 downloads
789 Views
23MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
BOETHIUS Texte und Abhandlungen zur Geschichte der Mathematik und der Naturwissenschaften
Le Liber mahameleth Édition critique et commentaires
édité par Anne-Marie Vlasschaert Begründet von Joseph Ehrenfried Hofmann, Friedrich Klemm und Bernhard Sticker Î
Herausgegeben von Menso Folkerts
Band 60
~ Franz Steiner Verlag Stuttgart 2010
Die Publikation wurde mit Mitteln der Kurt-Vogel-Stiftung in München gefôrdert.
Amon cher Papa
Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek: Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über abrufbar. ISBN 978-3-515-09238-8 Jede Verwertung des Werkes auBerhalb der Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist unzuHissig und strafbar. Dies gilt insbesondere für Übersetzung, Nachdruck, Mikroverfilmung oder vergleichbare Verfahren sowie für die Speicherung in Datenverarbeitungsanlagen. © 2010 Franz Steiner Verlag, Stuttgart Gedruckt auf saurefreiem, alterungsbestandigem Papier. Druck: AZ Druck und Datentechnik, Kempten Printed in Germany
TABLE DES MATIÈRES
Commentaires
Adobe-pagination in commentary: [Book pagination divided by 2]
TABLE DES MATIÈRES ........ ,. ..... ..... ....... ......... ..... ...... ...... ... ...... .... ...... ....... ...... ..... .... 1 AVANT-PROPOS .................................................................................................... '" ... 5 Remerciements ................................................................................................................ 6 INTRODUCTION ................................................................................................... 7 1.1 LE COMMERCE DANS L'ÉCONOMIE ET LA SOCIÉTE DU XlIème SIÈCLE ...................................................................................................... 7 1.2 LE LIBER MAHAMELETH, UN TRAITÉ COMMERCIAL .................... 8 1.2.1 De quoi s'agit-il? ....................................................................................... 8 1.2.2 De quand date-t-il? .................................................................................. Il 1.2.3 Où a-t-il été écrit? .................................................................................... 12 2
3
L'AUTEUR DU TRAITÉ ...................................................................................... 2.1 PERSPECTIVE D'ENSEMBLE SUR L'HISTOIRE DE L'ESPAGNE DU VIlIème AU XIIIème SIÈCLE ......................................................... 2.2 LES CONTACTS INTERCUL TURELS DANS LES MILIEUX INTELLECTUELS TOLÉDANS DU XlIème SIÈCLE ......................... 2.3 DOMINICUS GUNDISAL VI, TRADUCTEUR ET INTERPRÈTE DE LA SCIENCE ET PHILOSOPHIE MÉDIÉVALE ........................... HISTOIRE DU TEXTE ......................................................................................... LES TÉMOINS DU TEXTE ................................................................... 3.1 3.1.1 Heuristique ou inventaire des témoins du texte (traditio) ....................... 3.1.2 Examen et classement des témoins (recensio) ......................................... 3.1.2.1 Manuscrit de BNF, Paris. Lat. 7377 A [A] ............................................. 3.1.2.2 Le manuscrit de Padoue, Biblioteca Capitolare D. 42 [D] ..................... 3.1.2.3 Manuscrit de BNF, Paris. Lat. 15461 [Pl ............................................... 3.1.2.4 Manuscrit BNF, Paris. Lat. 15120 [1] ..................................................... 3.1.3 Première analyse ...................................................................................... 3.2 ÉTUDE CRITIQUE DE LA TRADITION ............................................. 3.2.1 Méthode d'édition et critique textuelle proprement dite (ou emendatio) ......................................................................................... 3.2.1.1 Les omissions ........................................................................................... 3.2.1.2 Les fautes communes ............................................................................... 3.2.1.3 Les additions et interpolations ................................................................ 3.2.1.4 Les variantes communes .......................................................................... 3.2.1.5 Les inversions, graphies et scolies .......................................................... 3.2.1.6 Premières conclusions ............................................................................. 3.2.1.7 Établissement du stemma ........................................................................ 3.3 LES PRINCIPES D'ÉDITION ................................................................ 3.3.1 Le texte ....................................................................................................
15 15 20
25 33 33 33 35 36 39 42 45 48 49 49 49 57 63 64 66 67 70 70 70
2
Table des matières
3.3.2 Les graphies ............................................................................................. 3.3.3 Les figures ............................................................................................... 3.3.4 Les tableaux ............................................................................................. 3.3.5 L'apparat .................................................................................................. 3.3.6 Conspectus siglorum ............................................................................... ANNEXE 1: Plan du Liber mahameleth ................................................................ ANNEXE 2: Suite logique de chaque manuscrit ................................................... 4
Table de matières
73 73 74 74 75 76 77
LA PLACE DU LIBER MAHAMELETH DANS LE COURANT DES ARITHMÉTIQUES DITES MARCHANDES ...................................................... 81 4.1 À MI-CHEMIN ENTRE THÉORIE ET PRATIQUE COMMERCIALE .................................................................................... 81 4.1.1 Distinction entre arithmétique, science du calcul et algèbre ................... 81 4.1.2 Les méthodes de calcul ............................................................................ 83 4.1.2.1 Les nombres ............................................................................................. 84 4.1.2.2 L'abaque, le calcul digital et le calcul indien ......................................... 84 4.2 LES MATHÉMATIQUES DANS NOTRE TRAITÉ ............................. 86 4.2.1 Introduction (pp. 5-12 de l'édition) ........................................................ 87 4.2.1.1 Résumé .................................................................................................... 87 4.2.1.2 Explication ............................................................................................... 87 4.2.2 Première partie (pp. l3-181 de l'édition) ................................................ 90 4.2.2.1 Résumé .................................................................................................... 90 4.2.2.2 Explication ............................................................................................... 91 4.2.2.2.1 Préliminaires ....................................................................................... 91 4.2.2.2.2 La multiplication ................................................................................. 93 4.2.2.2.3 La division et la dénomination ............................................................ 98 4.2.2.2.4 Les fractions ........................................................................................ 99 4.2.2.2.5 Les racines ........................................................................................ 105 4.2.3 Seconde partie (pp. 183--429 de l'édition) ...... ........ ....... ........ ...... ... ....... 107 4.2.3.1 Résumé ................................................................................................... 107 4.2.3.2 Explication ............................................................................................. 108 4.2.3.2.1 Rappel ................................................................................................. 108 4.2.3.2.2 Problèmes d'achat et de vente: 51 problèmes ................................... 109 4.2.3.2.3 Problèmes de gain: 68 problèmes ..................................................... 110 4.2.3.2.4 Problèmes de morcellement: 36 problèmes ...................................... 112 4.2.3.2.5 Problèmes de mouture: 18 problèmes ............................................... 114 4.2.3.2.6 Problèmes sur la cuisson du moût: l3 problèmes ............................. 115 4.2.3.2.7 Problèmes sur le remboursement d'un emprunt: 5 problèmes .......... 117 4.2.3.2.8 Problèmes d'engagement d'ouvriers: 58 problèmes ......................... 117 4.2.3.2.9 Problèmes sur l'engagement de porteurs: 10 problèmes ................... 120 4.2.3.2.10 Problèmes sur l'engagement d'ouvriers: 13 problèmes .................... 121 4.2.3.2.11 Problèmes sur la consommation d'huile de lampes: 10 problèmes ... 122 4.2.3.2.12 Problèmes de consommation de nourriture par des animaux: 12 problèmes ..................................................................................... 122
4.2.3.2.13 Problèmes de consommation de pain par des hommes: 7 problèmes ....................................................................................... 4.2.3.2.14 Problèmes de change de monnaies: 24 problèmes ............................ 4.2.3.2.15 Problèmes de citernes: 10 problèmes ................................................ 4.2.3.2.16 Problèmes d'application du théorème de Pythagore: 18 problèmes ...................................................................................... 4.2.3.2.17 Problèmes de cordes et de fagots: 5 problèmes ................................. 4.2.3.2.18 Problèmes de mouvement: 7 problèmes ............................................ 4.2.3.2.l9 Problèmes de participants: 7 problèmes ............................................ 4.2.3.2.20 Digression sur la division des proportions: ....................................... 4.2.3.3 Les omissions mathématiques importantes dans le Liber mahameleth ... 4.3 LES SOURCES UTILISÉES DANS LE TRAITÉ ............................... 4.3.1 Les sources grecques ............................................................................. 4.3.2 Les sources arabes ................................................................................. 4.3.3 Les sources inconnues ........................................................................ ... 4.4 Conclusion.. ..... ........ ......... .......... ...... .... ....... ..... ........ .... .............. ..... ......
3
123 124 125 126 128 128 129 l31 l31 l32 132 135 136 137
5
LE GLOSSAIRE ........... ...... .............. .............. .... ...... ..... ............................ .......... TERMES D'ARITHMÉTIQUE ............................................................ 5.l UNITÉS DE MESURE ......................................................................... 5.2 UNITÉS DE MONNAIES .................................................................... 5.3 5.4 NOMS DE VILLE ................................................................................. MOTS D'ORIGINE ARABE 5.5
139 140 148 150 154 155
6
CONCLUSION GÉNÉRALE
157
7
BIBLIOGRAPHIE
161
INDICES INDEX INDEX INDEX
.................................................................................................................. DES NOMS PROPRES .......................................................................... DES MOTS LATINS ............................................................................. DES MOTS FRANÇAIS (TERMES MATHÉMATIQUES) .................
177 177 180 183
4
Table des matières
Édition INTRODUCTION 2
3
................................................................................................... 5
PREMIÈRE PARTIE ..... .... .......... .... ........ .... .... ..... .... ........ ...... .......... ............. .... .... 13 2.1 Préliminaires ...... ....... ....... ...... ......... ..... ......... ....... ........ ........ ......... ... ..... ... 15 2.2 Euclide ..................................................................................................... 25 2.3 Opérations fondamentales ....................................................................... 31 2.3.1 Mise au point ........................................................................................... 31 2.3.2 La multiplication ..................................................................................... 32 2.3.3 La division ............................................................................................... 62 2.3.4 La dénomination ...................................................................................... 69 2.3.5 Les fractions et les entiers ....................................................................... 75 2.3.6 Les racines ............................................................................................. 160 DEUXIÈME PARTIE .......................................................................................... 183 3.1 Rappel .................................................................................................... 185 3.2 Problèmes d'achat et de vente ............................................................... 186 3.3 Problèmesdegain .................................................................................. 215 3.4 Problèmes de morcellement ................................................................... 244 3.5 Problèmes de mouture ........................................................................... 260 3.6 Problèmes sur la cuisson du moût ......................................................... 269 3.7 Problèmes sur le remboursement d'un emprunt .................................... 276 Problèmes sur l'engagement de personnes ............................................ 278 3.8 Problèmes sur l'engagement de porteurs ............................................... 326 3.9 3.10 Problèmes sur l'engagement d'ouvriers ................................................ 338 3.11 Problèmes sur la dépense d'huile de lampes ......................................... 348 Problèmes sur la consommation de nourriture par des animaux ........... 356 3.12 3.13 Problèmes sur la consommation de pains par des hommes ................... 364 3.14 Problèmes de change de monnaies ........................................................ 370 3.15 Problèmes de bassins ............................................................................. 396 3.16 Problèmes d'application du théorème de Pythagore ............................. 402 3.17 Problèmes de cordes et fagots ............................................................... 420 3.18 Problèmes de mouvement ...................................................................... 422 3.19 Problèmes de paticipants ....................................................................... 424
Adobe pagination in edition: [book pagination divided by 2], preceded by e (ex. e10, for book pages 20-21)
AVANT-PROPOS Les textes latins médiévaux, et de surcroît mathématiques, présentent un terrain d'investigation particulièrement riche, souvent diversifié, toujours surprenant. Tout comme les textes historiques, philosophiques ou patristiques, ils racontent eux aussi une histoire, un vécu. Il appartient aux scientifiques de les découvrir, de les décortiquer, de les décoder autant que faire se peut et d'autoriser ainsi un nouveau pas en avant dans le passé. La présente édition critique et son commentaire sont nés du désir de mieux comprendre la Renaissance du XIIème siècle et ses savants. Pour faire revivre et, en quelque sorte, réincarner des textes menacés, nous avons entrepris d'éditer la version latine médiévale d'un Kitiib al-muCiimaliit encore inédit. Cette œuvre, où nous découvrons les ajouts et omissions du temps, se révèle parfois énigmatique, comme son mystérieux auteur. Comment une édition critique devrait-elle se présenter? Il n'existe pas de réponse univoque à cette question étant donné que les buts et les conditions d'une édition varient. Il faut tenir compte de nombreux éléments et des possibilités techniques. Quant à l'appréciation «editor nascitur, non fit», on peut affirmer que bien des éditeurs, et non des moindres, ont appris leur métier à l'école de la pratique (edendo discens). Qui donc se voit placé devant un travail d'édition peut aborder le problème de plusieurs façons. Attentif à la seule pratique, il peut renoncer à toute prise de position sur la méthode à mettre en œuvre. Nous pensons à Gottfried HERMANN (1772-1848) qui évacuait les considérations de méthode avec la phrase: «Qui n'entend rien au sujet, écrit sur la méthode» 1. Nous avons tenté de mettre au point une méthode adaptée à notre texte en mettant en lumière les éléments significatifs de celui-ci. Le texte, dont nous proposons l'édition, nous est parvenu au travers de quatre manuscrits, tous incomplets. Dans notre commentaire nous tenterons d'expliquer les raisons et les motifs qui nous ont amenée à privilégier le manuscrit lat. 7377 A de la Bibliothèque Nationale de Paris et à le choisir comme texte de référence. Bien sûr, nous gardons toutes les réserves d'usage si quelques découvertes ultérieures nous apportaient un nouvel éclairage en la matière. En effet, il n'est pas impossible que l'on découvre d'autres témoins répertoriés sous un autre incipit ou titre. Ce serait l'occasion d'un nouvel élan à la recherche de la vérité. Le texte du traité est clair, sa langue précise, son lexique méthodique et son déroulement aisé à suivre. Il est accompagné d'un apparat critique mettant en perspective les leçons d'autres manuscrits de tradition directe ou indirecte. Conformément à la logique qui veut que l'on respecte le plus possible les manuscrits utilisés, nous avons maintenu les graphies médiévales du latin. Lu dans H. FUHRMANN, Réflexions d'un éditeur, in J. par l'édition critique ... (1992), p. 329.
HAMESSE
(éd.), Les problèmes posés
6
Avant-propos
En raison de leur importance, toutes les remarques, y compris les notices relatives au contenu, ont été étudiées dans le présent volume. Ce commentaire envisagera plusieurs points qui nous paraissent essentiels. Outre le contexte dans lequel ce traité a vu le jour et l'identité de son auteur, nous nous arrêterons à la tradition manuscrite, au contenu mathématique du traité et à ses sources. Un glossaire sera consacré aux mots de vocabulaire facilitant ainsi une meilleure compréhension du texte. Une table bibliographique 2 ainsi qu'un index des noms communs et de noms propres figurent également à la fin du présent volume. Notre but n'a pas seulement été de mener à bien une enquête scientifique, mais aussi d'entreprendre une investigation plus fouillée sur la place qu'occupait la science mathématique au sein de la culture médiévale et sur l'impact du savoir arabe au sein de la civilisation européenne. Certaines recherches n'ont pu être explorées entièrement en raison de travaux en cours de publication sans omettre la somme des travaux reposant au fond des tiroirs. Nous pensons en particulier à la vaste question euclidienne qui est loin d'avoir révélé tous ses secrets. Dans bien des cas, l'exploitation historique du patrimoine littéraire des XIème et XIIème siècles apparaît comme incommensurable tant sont nombreuses les sources inexplorées. De plus, les difficultés qu'il y a à situer les textes dont nous disposons dans un contexte chronologique encore mal connu sont légion. Pourtant, si le manque d'archives répertoriées entrave la connaissance des réalités économicosociales de l'époque, des recherches actives dans le domaine de l'archéologie devraient ouvrir de nouvelles pistes. Remerciements
Je tiens à remercier chaleureusement toutes les personnes qui m'ont aidée de leur expérience et de leurs remarques appropriées. Et en particulier les Professeurs A. Tihon,1. Hamesse, Ch. Burnett, M. Crusafont i Sabater, 1.-P. Hissette, P. Kunitzsch, T. Lévy ainsi que Mme G. l'Huillier et M. J.-P. Sutto. Mes remerciements vont aussi à M. H. Rauner qui a effectué la mise en page avec beaucoup de compétence et de patience.
1 1.1
Afin d'éviter de nombreuses et inutiles redites, nous limiterons les référence bibliographiques complètes à la table bibliographique placée à la fin du présent volume. Pour les notes infrapaginales, nous nous en tiendrons seulement à l'auteur (ou, le cas échéant, l'un des auteurs), le titre ou les premiers mots du titre, l'année et enfin les pages y correspondant.
LE COMMERCE DANS L'ÉCONOMIE ET LA SOCIÉTÉ DU XIIème SIÈCLE 3
Un flux intellectuel intensif imprimé par la rencontre de cultures et des affrontements militaires incessants ont paradoxalement favorisé des échanges commerciaux allant s'intensifiant. Alors que dans le monde musulman du Xème siècle, contrairement au monde occidental, l'économie d'échanges tenait une place essentielle, le commerce européen prendra le dessus à partir du XIIIème siècle et connaîtra un essor important. Les facteurs qui, dès la formation du monde musulman, ont animé les échanges restent opérants du Xème au XV ème siècle suite à son expansion sous différentes formes. Le commerce qui existait entre l'Espagne et le Maghreb au temps du califat omeyyade s'est développé ensuite, favorisé par l'inclusion d'al-Andalus dans l'Empire des Almoravides puis celui des Almohades. Suite à l'avancée chrétienne vers le sud, les importations se sont avérées de plus en plus nécessaires. Ce commerce avec les pays chrétiens a fait l'objet de traités dont nous connaissons des exemples dès le XIIème siècle: ils garantissent la sécurité des marchands, prévoient des recours et précisent les conditions de marché. Le trafic effectué par les embarcations des marins musulmans entre le royaume de Grenade et le Maghreb fut important jusqu'à la fin du XV ème siècle. Il faut d'ores et déjà souligner que le poids social du grand commerce est resté considérable dans les villes, malgré la domination militaire4 . Les grands marchands n'étaient pas spécialisés, et c'est un trait qui les distingue des détaillants. Il s'agit d'un commerce d'acquisition et de spéculation: le marchand doit vendre ce qui est rare et cher, ne pas hésiter à se déplacer, changer éventuellement de commerce, éviter le crédit et réinvestir le moindre bénéfice. Comme la règle était de diversifier les produits, on pouvait trouver chez un même marchand des produits alimentaires de base, des drogues, parfums, tissus, mais aussi les produits stratégiques et les matières premières. Parmi ces dernières, certaines n'étaient pas produites sur place et étaient nécessaires aux artisans comme les bois, les fibres textiles et les métaux. Ajoutons qu'à côté de ce genre de marchandise, le trafic et le commerce d'êtres humains était monnaie courante.
3 2
INTRODUCTION
H.E. DUFOURCQ/J. GAUTIER-DALCHE, Histoire économique et sociale de l'Espagne chréJ.-c. GARCIN, op. cit., vol. III, pp. 111-273. Cette expansion commerciale a été accompagnée de changements d'une grande portée tant sur le plan de la méthode que sur l'esprit des marchands: cfr A. SIMU, La compagnia mercantile negli abacisti italiani dei '300, in Actes du Colloque International du CIHSO 1999, p. 76.
tienne au Moyen Âge (1976), pp. 71-89;
4
8
Introduction
Le Liber mahameleth, un traité commercial
Quant au paiement, il s'effectuait généralement en espèces, mais aussi par chèques ou lettres de crédit, l'or étant réservé aux grosses opérations 5 . Dans notre traité, il sera question d'achat et vente d'huile de lampe, d'étoffes, de métaux précieux ou d'animaux comme les chevaux. Ajoutons qu'il n'y est nulle part fait mention d'un quelconque commerce d'êtres humains: l'auteur propose des exemples traitant uniquement d'engagement d'ouvriers. Les maisons de commerce importantes avaient une structure familiale et l'apprentissage du métier se faisait par la pratique au sein de la maison, en exerçant des charges de plus en plus importantes. Pour exercer leur activité, les marchands devaient savoir lire et écrire, bien calculer, avoir des connaissances étendues dans bien des domaines et se tenir informés de tout ce qui pouvait influer sur leurs affaires. Leur correspondance prouve que leur niveau d'instruction était en moyenne assez élevé et certains très cultivés. Afin de transmettre leur savoir ils n'ont pas hésité à recourir à un enseignement privé, destiné à leurs successeur~, et à rédiger des traités reprenant l'ensemble des connaissances nécessaires. C'est très probablement à cet ensemble d'ouvrages qu'appartient le Liber mahame/eth.
Il s'agit d'un terme utilisé par certains scientifiques pour désigner l'application des mathématiques à la science du négoce, et plus généralement à des situations issues de la vie de tous les jours. Nous traduirons donc «Liber mahameleth» par «Livre des transactions». Il faut toutefois préciser que le contenu de l'ouvrage touche des sujets plus larges que l'intitulé ne le laisse supposer: si l'auteur approfondit effectivement les questions liées aux affaires humaines et plus particulièrement au commerce, il établit auparavant une longue mise au point théorique qui constitue environ le tiers de l'ouvrage 8 • Ce texte serait une version latine d'un Kitab al-mucama/at dont il n'est pas possible à ce jour de préciser l'origine. S'agit-il d'une traduction d'un Kitab a/mucama/at (unique ou simultanée) ou plutôt d'une adaptation de plusieurs textes revus et traduits à partir d'un modèle arabe (ou modèle traduit à partir de l'arabe)? Dans le milieu médiéval, la traduction n'avait pas toujours une fonction mécanique et dépourvue de créativité. Cette dernière se révèle importante dans le processus de diffusion et de synthèse. C'est la raison pour laquelle nous préférons parler ici d'adaptation plutôt que de traduction. Les interventions de l'auteur dans notre version latine semblent autant de touches personnelles additionnées aux textes qui lui servaient de modèle. Plusieurs ouvrages arabes sont connus sous le titre de «mu cama lat», ce qui pourrait nous aider dans l'identification du modèle de notre auteur et l'origine du texte que nous éditons 9 . À ce jour, nous en dénombrons une dizaine, que Ahmed DJEBBAR divise en trois catégories 10. Parmi les auteurs de la première catégorie, à laquelle nous rattacherons notre traité, nous retiendrons certains noms: Ibn TURK (IXè s.), Abu BARZA (Xè s.) et AZ-ZAHRAwÏ (XIè s.). Nous ajouterons aussi le nom de Abu I-Qasim AL-MAJRÏTÏ (X-XIè S.)II. Ibn TURK (IXè s.), de son vrai nom Abu I-Façll cAbdall).amld b. Was{ Ibn TURK, fut un contemporain d'AL-KHWÂRIZMÏ (VIII-IXè s.). Sa vie est mal connue, et nous avons conservé partiellement une seule de ses œuvres, le Kitab a/-Gabr
1.2
LE LIBER MAHAMELETH, UN TRAITÉ COMMERCIAL
1.2.1 De quoi s'agit-il? Le texte que nous éditons fait pleinement partie du courant des arithmétiques dites commerciales. Si nous nous fions au titulus du manuscrit de Padoue, le texte que nous éditons est resté anonyme et son titre serait «Liber mahameleth» 6 , ce qui indique l'origine arabe de ses sources et son objet. En effet, «mahameleth» est une transcription infidèle de l'arabe «mucamalat», que l'on traduit par «affaires humaines», ou plus exactement . En effet, «mahameleth» est une forme hybride du mot arabe mu'amaHit: le «h» au milieu du mot reproduit le [ayn] arabe; le «eth» rend le pluriel «-at» (a=> e dans les versions hispano-arabes); le «h» en fin de mot
9
est une extension hybride et ne peut être d'origine. Quant à la première syllabe «ma-», elle montre également une déformation graphique hybride apparue antérieurement. Ce qui est également frappant, c'est la disparition de l'article [al-Jo La retranscription arabe attendue est
kunne være tegn på at forfatteren Kitab al-mue amalat. ikke bruger en bog 8 Le manuscrit de Paris, B.N. lat. 15461 parlera de préliminaires avant d'aborder le Liber mahameleth à proprement parler. men skriver om et 9 Il n'est pas sûr que, dans les écrits mathématiques d'Orient et d'Occident musulman, le mot emne, mu'amalat «mucamalab> englobe le même domaine d'application. Il n'y a pas encore eu de travail d'investigation minutieux dans ce domaine, mais il semblerait que les écrits de la tradition andalouse portant ce titre contiennent une matière plus variée que les écrits orientaux portant le même titre. 10 A. DJEBBAR, Les transactions dans les mathématiques arabes: Classification. résolution et circulation. in Actes du Colloque International du CIHSO 1999, pp. 327-344. Il Les noms de Ibn TURK, Abü BARZA, AZ-ZAHRÂwï et Abü l-Qasim AL-MAJRlTÏ sont repris dans les ouvrages de F. SEZGIN, Geschichte des arabischen Schrifftums, vol.Y, 1974 et de H. SUTER, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, 1981.
10
Le Liber mahameleth, un traité commercial
Introduction
wa-l-muqiibala I2 • Par ailleurs, le bio-bibliographe Ibn AN-NADÏM dans son Fihrist (In~ex~ rédigé au Xè~e siècle nous cite deux œuvres perdues qui lui sont a~tnbuees: un Kitiib al-Giim{ fi l-J;isiib et un Kitiib al-md'iimaliit. Ibn AL-QIFTÏ en cIte d~ux autr~s: un Kitiib Nawiidir al-J;isiib et un Kitiib Ijawa~~ al-ddiid13 • La te~tatIon seraIt grande de considérer cet auteur comme celui de notre texte pUI~qu'une réfé~ence est faite à une Algèbre (Kitiib al-Gabr wa-l-muqiibala)14~ MaIS dans le Lzber mahameleth, cette Algèbre est clairement attribuée à Abu KAMI L, ce qui ne nous permet pas d'appuyer cette première hypothèse 15. Abu BARZA (Xè s.), autrement appelé al-Façll b. Mul)ammad b. Abdalhamïd Ib~ fut le petit-fils du précédent. Il aurait vécu à Bagdad et y serait mort en 9 A~-NADÏM nous propose deux œuvres à rattacher à cet auteur: un Kitiib al-Misiiha I6 (lIvre s~~ l'arpentacge)_ et un Ki~iib al-Md'iimaliit . Cette dernière œuvre est perdu~. . Abu l-ijasan Ah b. SulaIman AZ-ZAHRA WÏ (XIè siècle) était un savant aussi bIen dans le domaine de l'arithméti~ue ~ue. de la géométrie. Il écrivit un ouvrage excellent sur les comptes cO?imercIaux mtItulé Mu ciimaliit, appelé aussi Le livre des fondements (fondations) . Cet ouvrage n'est pas retrouvé à ce J·our seules 1 .. 18 ' que ques CItatIons. n?u~ sont parvenues . La plus grande partie de ses connaissances dans les d!s~Iplmes mathématiques, il les doit à son maître Abu I-Qasim A~I?ad AL-MAJRlTI (MASLAMA de Madrid dont il va être question ci-dessous) qu Il accompagna pendant une longue période l9 . Abu I-Qasim Maslama b. Al)mad AL-MAJRÏTÏ (X-XIè s.), mieux connu sous le nom ~e. MAS LAMA de Madrid, serait né à Cordoue et aurait vécu aux environs de la mOItIé du Xème siècle pour mourir vers 1008. Autour de lui aurait évolué un groupe d'astronomes et de mathématiciens formant une véritable équipe de cher-
10.
12 Il ne nous est parvenu qu'un chapitre du livre d'Ibn TURK: A. SA YILI Logical M 'ty . mixed equations ... , 1962. ' ecessl m 13 Selon F. SEZGIN, ,Gesc~ichte des arabischen Schrifttums, vol. V (1974), p. 241: «Es ist nicht ganz k~ar, ob es sI~h bel letzterem um den Titel einer selbstiindigen Schrift handelt oder ob es zum Tltel des ,vongen Werkes geh6rt», Nous ne pouvons pas nous prononcer pour l'instant sur cette questIOn. 14 A.P. YOUSCHKEVITCH, Les mathématiques arabes (1976), p. 45. 15 F. SEZGIN, Ge~c~i~hte des ~rabischen Schrifttums, vol. V (1974), pp. 241-242. D~ns notre traIt~, II est clairement question de deux Algèbres, et l'une d'elles est celle d' Abü ~AMIL. ~ous aJouteron~ que ~es bio-bibliographes ne donnent souvent que des titres génér~que~ qUI ne sont pas necessaIrement les titres par lesquels étaient connues les œuvres mentIOnnees. 16 F. SEZGIN, op. cif., p. 275; G. FLÜGEL (éd.), op. cif., p. 281. 17 Selon, S~cid ~L-AN?ALUSÏ, Kitab Tabaqat al-Umam (1935), pp. 129-139: «AI-Zahrawi (sic)
18
(. ..) etatt, lUI aUSSI, un savant en arithmétique et en géométrie. If s'occupait égal td 'd,' 11 ,. emen e me ecme. a eCrit un ouvrage remarquable sur l'arithmétique commerciale (mu 'amalat) selon la méthode démonstrative.» ' D'après A. _DJEBBAR (La production scientifique arabe '" (2000) ,pp d' _ . 356- 57) ,ce t ouvrage
, AZ:ZAHR~wr (<jiG~ n'aurait pas bénéficié de traduction, l'obstacle principal étant son niveau el.le,vde elt, la dlfficulte de son contenu. Une autre raison invoquée par Djebbar est l'indisponibiIte e œuvre à cette époque. 19 H. SUTER, Die Mathematiker und Astronomen ... (1981), pp. 82-83.
11
cheurs qualifiés 20. Selon Sacid AL-ANDALUSÏ, MASLAMA était le premier des mathématiciens de son temps21. La majeure partie de son œuvre est perdue. Il aurait retravaillé les tables d'AL-KHWARIZMÏ ainsi que la planisphère de PTOLÉMÉE. Sacid AL-ANDALUSÏ et Ibn AL-QIFTÏ citent un Timiir cllm al-cadad connu en Andalus sous le titre de Md'iimaliit, un traité des affaires com22 merciales . La conclusion est difficile. Notre connaissance des ouvrages relatifs à ces auteurs arabes restent encore trop succincte pour que nous puissions trancher sans hésitation avec des arguments solides et irréfutables. Le traité que nous éditons a pu s'inspirer du contenu de ces ouvrages diffusés en Andalus. De plus, la liste est plus longue qu'il n'y paraît, compte tenu d'autres noms de grands mathématiciens rencontrés au cours de nos lectures. Pour cette raison, nous réserverons notre réponse. 1.2.2 De quand date-t-il?
C'est dans la seconde moitié du XIIème siècle que fut composé ce volumineux traité consacré à l'étude de l'arithmétique et de l'algèbre ainsi qu'à leurs applications. Nous pouvons l'établir avec certitude grâce aux unités de mesures et monnaie rapportées dans la seconde partie du traité et dont l'usage ne connut qu'une 23 .. tt période très courte entre ca 1143 et ca 1153 . Les manuscrIts qUI nous on .ra~smis une partie de cet ouvrage lui sont postérieurs d'un ou deux siècles (vanatIOn 4 entre la fin du XIIème et le début du XIVème s.i .
20 F. GUCK (lslamic and Christian Spain ... (1979), pp. 253-254) propose la liste ainsi qu'un commentaire circonstancié sur les collaborateurs de MASLAMA DE MADRID. 21 Sa'id AL-ANDALUSÏ, Kitiib Tabakat al-Uman (Livre des catégories des Nations) (1935), pp. 129-139: «Abu l-Qâsim Maslama b, Ahmad, connu sous le nom de al-Madjriti (le Madrilène), fut le premier des mathématiciens de son temps en Andalousie. (. ..) Il a écrit un bon livre sur l'arithmétique commerciale (thimar 'ilm al- 'adad), science désignée chez nous sous le nom de mu 'ama/at. ( .. .) Il avait formé des élèves remarquables tels que n'en avait formé aucun maître avant lui en Andalousie, Parmi les plus célèbres citons Ibn al-Samh, Ibn alSalfar, al-Zahrawi, al-Kirmani et ibn Khaldun.»
22 F.' SEZGIN, op. cit., pp. 334-335; P. L. CHEIKHO (éd.), Abou Qâsim ibn Sâcid, Kitâb Tabaqât al-Umam (1912), p. 69; J. LIpPERT, Ibn al-Qiftî, Ta'rïh al-/jukamâ' (1903), p,326. RoDOLPHE DE BRUGES (act. 1143), l'unique disciple connu d'HERMANN DE CARINTHIE, dédia à JEAN DE SÉVILLE sa traduction d'une œuvre de MASLAMA DE MADRID consacrée à l'astrolabe. 23 Nous tenons compte de la période de diffusion de deux monnaies auxquelles l'auteur fait allusion dans notre traité: le baetis (Baeza) et le melequinus (Malaga). Cfr glossaire aux pages 139-156 du commentaire. 24 Voir étude codicologique aux pages 35-47 du commentaire.
12
Le Liber mahameleth, un traité commercial
1.2.3 Où a-t-il été écrit?
Outre l'Espagne, l'auteur a vraisemblablement dû fréquenter d'autres régions du continent européen comme l'attestent à la fois sa très bonne connaissance du latin 28 scientifique et le peu d'arabismes présents dans son texte • Cela nous permet déjà d'affirmer que sa formation ne fut pas acquise au seul contact des sources arabes. Nous savons qu'il n'était pas un Arabe, mais qu'il souhaitait se plier parfois aux pratiques de ses modèles arabes. Ses tendances culturelles sont subtilement exprimées. C'est ainsi qu'il opposera une seule fois les Arabi à nos: «sed quoniam maiores arabum a multiplicatione numerorum incipiunt, nos quosque sequentes eos ab ipsa prius incoabimus»29. Il s'agit là d'un témoignage indirect, mais qui nous permet d'affirmer que l'auteur n'est pas Arabe. D'autre part, l'expression «dei adiutorio» 30 , assez fréquente dans ce type d'ouvrage, n'exclut pas qu'il s'agisse d'un croyant monothéiste, chrétien ou juif.
L'origine de cet ouvrage est espagnole, comme l'attestent trois types d'indice: les mesures utilisées, les unités de monnaies et les villes mentionnées 25 . D'ores et déjà, nous constatons que l'auteur mentionne des unités de capacité qui étaient toutes en usage en Espagne à cette époque. Alors que certaines sont d'origine romaine (ex. modius et sextarius) ou gréco-romaine (ex. (h)emina), d'autres ont été introduites par les Arabes en Espagne (ex. almodius (ar. al-mudd), arroua (ou arroba) (ar. alrube), cajicius (ou cajizius ou cajitius) (ar. al-qafiz) et denarius (ar. al-dïnar)). Pour les unités de monnaies, certaines sont d'origine romaine (ex. nummus et so!idus), d'autres sont propres à l'Espagne, comme le morabitinus, et plus en particulier le melequinus (de Malaga) et le baetis (de Baeza). Comme les unités pouvaient varier d'une ville à l'autre, il fallait spécifier l'origine d'une mesure. C'est ainsi que l'auteur précise dans les exemples proposés que l'emina et le modius sont originaires de Ségovie tandis que le cqficius ou l'arroua le sont de Tolède. L'auteur ajoute que les problèmes présentés pourraient l'être avec des unités «de régions diverses»26. De là à conclure qu'il a dû choisir celles de sa région natale ou tout au moins celles du lieu qu'il occupait à ce moment semble assez évident. Nous pouvons donc affirmer avec certitude que l'auteur séjourna dans la Castille du XIIème siècle et qu'il a pu voyager jusqu'à la pointe sud de la Péninsule27.
-Tarifa
28 Gibraltar
Frontière entre l'Islam et la Chrétienté au Xllième siècle
25 26 27
13
Introduction
CfT glossaire aux pages 148-149 (mesures), 150-153 (monnaies) et 154 (villes) du commentaire. Édition p. 369, 1. 20: «diuersarum terrarum» (de contrées diverses); p. 370, 1. 15: «diuersarum regionum» (de régions diverses). Parmi les quatre villes proposées, nous privilégions Tolède qui fut le carrefour des traductions arabo-Iatines de textes scientifiques dont fait partie le Liber mahameleth.
Nous reviendrons sur la question des arabismes dans la glossaire aux pages 155-156 du com-
mentaire. 29 Édition p. 32, 1. 1/2. Ainsi, il étudiera la multiplication avant l'addition, conformément à ce qui devrait être l'usage de ses modèles. Ceci n'est pourtant pas une convention que l'on retrouve chez tous les érudits arabes. L'interversion de l'ordre des opérations mathématiques (multiplication avant addition) est délicate. On la trouve au XIIème siècle dans des écrits de la tradition occidentale (Andalus et Maghreb). Elle renvoie, semble-t-il, au clivage ayant existé entre deux traditions arithmétiques au sein même de la tradition arabe. Donc, lorsque l'auteur parle de la «majorité des Arabes», il sous-entend ceux d'al-Andalus. 30 Édition, p. 25, 1. 10.
2
L'AUTEURDUTRAITÉ
Afin de mieux connaître les circonstances de la parution de notre traité, il est important de revenir sur les événements politiques, sociaux et culturels qui ont bouleversé l'Espagne du XIIème siècle. L'impact culturel de l'héritage arabe fut considérable, non seulement au sein de l'Espagne médiévale, mais également audelà de ses frontières.
2.1
PERSPECTIVE D'ENSEMBLE SUR L'HISTOIRE DE L'ESPAGNE DU VIIIème AU XIIIème SIÈCLE 3l
C'est au milieu du VIIIème siècle que les califes de Bagdad, successeurs de MUHAMMAD, soumirent la péninsule ibérique dans sa quasi totalité ainsi que la partie occidentale de l'Afrique du Nord. Ces provinces conquises par les Arabes et les Berbères devinrent pratiquement indépendantes du califat en 756 sous le règne du prince omeyyade (ABD-AR-RAl:lMAN 1er (731-788) qui s'empara de Séville puis de Cordoue (756) et fonda un émirat. Il amorça l'introduction de la culture orientale en Espagne, entendons par là les Belles-Lettres ainsi que les sciences juridico-religieuses. C'est à l'époque d'(ABD-AR-RAUMAN II (822-852) qu'apparaissent les premiers savants dignes de ce nom et c'est à ce moment qu'il faut placer l'origine de la science autochtone arabo-andalouse. La rupture officielle avec Bagdad ne s'opéra qu'en 929 sous l'émir de Cordoue cABD-ARRAUMAN III (889-961) qui prit le titre de calife et encouragea le commerce et l'agriculture tout en protégeant les lettres et les arts. Cordoue devint la capitale de son califat et le séjour préféré de nombreux savants et lettrés musulmans. C'est son successeur et héritier AL-HAKAM II (961-976) qui, épris de science et de littérature, financera l'achat et la copie d'un grand nombre d'ouvrages 32 . Toutefois, la faiblesse du régime omeyyade et l'instabilité politique du califat entraînera l'établissement d'un pouvoir parallèle à celui du calife: il s'agit du pouvoir du hiidjib ( «Sicfaeies - sicut predictum est»
Édition idem A
Références p.69, l.l-p. 73, 1.12
«Prima species - et lucrum 50»
0
D. Les omissions propres aux manuscrit D et P contre A
33
idem AlD
0
p.249,1.25-p.252, 1.41
pp.269--430
D etP
53
42 43
p.244, 1.27-p.246, 1.33/34 p.248, 1.2-15
0
44
p.249,1.2-23
0
45
p.253,1.2-15
0
«Si de cortina ignote - est longitudo eius» «Si quis querat - demonstrare uoluimus»
idem A idem A
46
p.253, 1.31-p.254, lA
0
«Si de linteo - scilicet tres octaua eius»
idem A
47
p.258, 1.7-p.259, 1.41
0
«Si quis querat - ex premissis»
idem A
48
p.262, 1.25-36
0
«Primus uero - exibit quod uolueris»
idem A
49
p.263,1.6-12/13
0
«Sicfaeies - exibit quod uolueris»
idem A
54
N°
Références
D etP
A
Édition
50
p.264, 1.2-p.265, 1.5
0
«Cum pro unoquoque - hoc est quod uoluisti»
idem A
51
p.271, 1.2-p.272, 1.33
0
«Si uolueris coquere - que est 2 et 2/3»
idem A
52
p.274, 1. 13-p.275, 1.2
0
«Vel aliter - demonstrare uoluimus»
idem A
53
p.275, 1.25-p.276, 1.26
0
«Si uolueris coquere - ad 2 et dimidiam»
idem A
54
p.293, 1.2-7
0
«Si quis querat - 2 et dimidium
55
p.295, 1. 17-p.296, 1.16
0
«Si quis querat - quod demonstrare uoluimwi»
idem A
56
p.298, 1. 18-p.299, 1.20
0
«Si quis querat - plures diebus mensis»
idem A
57
p.304, 1.23-p.305, lA
0
«Si autem quis querat - inuenies ita esse»
idem A
0
«Item de eodem - exibit quod uoluisti»
idem A idem A
58 p.31O, 1.2-p.312, 1.37/38
idem D/P: Il s'agit ici d'une glose de A et nous la plaçons dans l'apparat.
E. Les omissions propres aux manuscrit A et P contre D Nous analyserons deux exemples intéressants: a) «Si uolueris tres quartas - scire uoluisti» (éd., p. 110, 1. 18-p. 111, 1.21): ce passage qui concerne la multiplication de fractions avec soustraction pourrait être considéré comme une glose étant donné qu'il n'apparaît que dans 0 seul. Mais comme il s'agit d'un élément qui n'a pas encore été mentionné par ailleurs et qu'il suit la logique du développement mathématique, nous avons préféré le maintenir dans le texte et non dans l'apparat. [n075] b) «Quod monstrabitur - completur morabitinus» (éd., p. 381, l. 1-p. 383, l. 20): 0 ajoute une explication figurative au moyen d'une figure géométrique, puis propose un autre exemple identique (lObis) que l'on ne trouve pas chez A (et P). [n088]
N°
Références
AetP
D
Édition (avec police spéciale D et retrait)
75
p.11O, 1. 18-p. 111, 1.21
0
«Si uolueris tres quartas scire uoluisti»
idemD
«Si uolueris diuidere - tribus quartis
idem 0
59
p.314, 1.24-p.316, 1.13
0
«Si quis querat - quod demonstrare uoluimus»
60
p.324, 1.9-35
0
«Et prius ad sciendum - maior siue minor»
idem A
76
p.l46,1.5-13
0
61
p.325, 1.10-p.326, 1.9
0
«Si quis querat - demonstrare uoluimus»
idem A
77
p.214, apparat 6
0
62
p.327, 1.32-p.329, 1.2
0
«Item aliud exemplum - patet ex premissis»
idem A
«Cum aliquis conducitur - radicem que est 8»
idem A
63
p.337, 1.30-p.338, 1.9
0
64
p.367, 1.2-p.368, 1.2
0
«Si quis querat - qui est 18 et 3/4»
idem A
65
p.370, 1.21-32
0
«Si quis querat - et ita inuenies»
idem A
«Vel aliter. Conuerte - et ita inuenies»
idem A
66
p.375,1.2-376,1.20
0
67
p.379, 1.6-- p.380, 1.5
0
«Si quis querat - demonstrare uoluimus»
idem A
68
p.382, 1.22-p.388, 1.24
0
«Si autem diceretur - in aliquo»
idem A
69
p.390, l.6--p.392, 1.3
0
«Si quis querat -facile intelliges»
idem A
0
«Item de eodem - ex premissis»
idem A
71 pAOO, 1.20a-pAO 1, 1.29
0
«Cum in una cisterna - exibit quod uoluisti»
idem A
72
pA05, I.II-p. 407, 1. 6
0
«Si quis querat - et remanebunt 6»
idem A
73
pA16, 1.22-pA17, 1.7
0
«Cum una arbor - arbor in altum»
idem A
74
pA23, 1.1 3-pA27, 1.28 (pA29, 1.13)
0
«Cum unus nuntius - aUe questiones»
idem A
70 p.393, 1.24-p.395, 1.31
55
Étude critique de la tradition
Histoire du texte
«Si quis querat eodem precio conductis
idem A/P: élément superflu chez D et repris uniquement dans l'apparat
78 p.220, 1.32-p.221, 1.13
0
«Possunt etiam - ex quantum habebo»
idem 0
79 p.287, 1.23-p.288, 1.27
0
«Item de eodem - subiecta figura declarat»
idemD
80
p.294, 1.10- p.295, 1.14/15
0
«Item de eodem - quod est triginta quinque
idem 0
81
p.320, 1.2-p.321 , 1.8
0
«Protraham de - quod monstrare uoluimus»
idem 0
82
p. 322, apparat 7
0
83
p.350, 1.11-25
0
«Cuius probatio multiplicare in sexdecim»
idemD
84
p.356, 1.9-p.361, 1.26
0
«Numerum a quo denominatur - quod uoluisti»
idem 0
85
p.366,1.23-35
0
«Comedit enim quintam quod illis remanet»
idemD
idem A/P: élément superflu «est precium maioris chez D et repris uniquement - precium primi» dans l'apparat
56
N°
Histoire du texte
Références
AetP
86
p.374, apparat 1
87
p.379, apparat 3
'"
88
p.381, l.l-p.382, 1.20
'"
'"
57
Étude critique de la tradition
D
Édition (police spéciale et retrait)
3.2.1.2 Lesfautes communes
«alium numerum - per decem»
idem AIP: élément superflu chez D et repris uniquement dans l'apparat
On relève également des fautes communes à chacun des témoins connus. Par faute nous entendons toute forme grammaticalement incorrecte ou mal orthographiée. Nous n'avons pas corrigé le texte lui-même (A est toujours suivi), mais nous avons proposé nos corrections dans l'apparat critique.
«Item de eodem- idem A/P: addition de D (suite cum p.14) dont la fin est tronquée et multipl< ... >>> que nous plaçons dans l'apparat «Quod monstrabitur idemD comptetur morabitinus»
Nous devrions également ajouter l'omission chez A et P de ce que nous propose le manuscrit de Padoue (ff. Or-Ov), mais il s'agit clairement d'additions plus tardives. F. Les omissions propres aux manuscrit A et D contre P Nous en décelons deux importantes: a) «Compositi uero - precedentis uno» (éd., p. Il, l.2-10): après la numération parlée, P commence à développer un sujet que reprendra plus loin le manuscrit D, soit la numération écrite. b) «Similiter de omni - cetera considera» (éd., p. 37, l. 27-p. 38, l. 4): il s'agit probablement d'une glose sur la note inconnue et le nombre connu, car P l'ajoute dans la marge de gauche. Comme première conclusion, nous pouvons déjà dire qu'il est exclu qu'un manuscrit soit la copie d'un autre. Par conséquent, c'est indépendamment les uns des autres qu'ils se rattacheraient à un modèle commun. Ils présentent respectivement certaines leçons qui ne dérivent pas l'une de l'autre, par exemple dans des passages où l'on trouve un seul témoin en présence. Ces passages sont fort nombreux, comme l'atteste la structure logique différente de chacun des manuscrits. En effet, lors des collations nous avons pu constater que les chapitres ou parties de chapitres n'étaient pas tous placés aux mêmes endroits dans les manuscrits qui nous sont connus et aucun ne présentait, seulement du point de vue de la structure du contenu, un texte identique à un autre. Le texte du témoin A reste le plus cohérent. Nous avons réalisé l'étude de la suite logique des trois témoins (A, D et P) pour constater que chaque manuscrit suit le plus souvent sa logique propre. Soulignons toutefois que les manuscrits D et P présentent des similitudes à ne pas négliger. La structure du texte est la même dans les trois manuscrits de la tradition directe jusqu'à la page 32, 1. 2 de l'édition, ensuite, il n'en va plus de même. Nous proposons aux pages 77-80 du commentaire une annexe (n02) où la place de chaque partie est établie en fonction du manuscrit.
A. L'existence d'un modèle commun entre A, D et P est présupposée par une série de fautes communes aux trois manuscrits. Deux suppositions permettraient d'expliquer ce phénomène: a) En plus d'un exemplaire proche de son archétype (a), le manuscrit A aurait en outre utilisé l'exemplaire ascendant de D et P (h). Cette hypothèse repose sur la préférence que A manifeste pour le modèle a lors de ses corrections; b) L'archétype présente déj à ces erreurs et les copistes n'ont pas jugé bon de les modifier, ou ne les ont pas reconnues. Ces fautes sont essentiellement des erreurs de calcul et quelques rares erreurs de transcription. Les fautes importantes impliquent une erreur dans la démonstration. Ainsi pour les erreurs de calcul, nous avons par exemple comme fautes communes aux trois manuscrits: a) «tercia undecime unius octaue» (éd., p. 88, apparat 6): nous avons corrigé ce texte présent chez A D P en «una undecima octaue et due tercie unius undecime unius octaue». [n06] b) «Tune restaura - introducendo sufficiant» (éd., p. 199, l. 17-24): on y décèle des erreurs de calcul chez A D P. [n023]
N°
Références
A, D et P
Édition (A toujours suivi) Corrections dans l'apparat:
1
pA2, apparat 1
duodecies A D P
undecies
quadrigenta A: quadragenta D: quadraginta P 3 p.55, apparat 9, Il et 12 quater AD P 4 p.83, apparat 21 de quinquaginta quinque A D P 2
p.50, apparat 4
quadringenta quinquies undecime due octaue una undecima octaue et due tercie unius undecime unius octaue
5
p.86, apparat 4
octaua AD P
6
p.88, apparat 6
tercia undecime unius octaue ADP
7
p.96, apparat 13 et p. 97 apparat 4
632 A D P
672
8
p.104, apparat 5
1087 AD P
1088
160 A D P
1600
9 p.108, apparat 10 et 17
58
Histoire du texte
Édition (A toujours suivi) Corrections dans l'apparat:
N°
Références
A, D et P
10
p.l09, apparat 8
Il
p.l 09, apparat 14
sex AD P et decima agreges decimam de sex et nona et tres quartas de sex ADP
12
p.112, apparat 3
13
p.115, apparat 10
930 A D P
990
14
p.119, apparat 6
triginta A 0 P
nonaginta
15
p.l31, apparat 13
sexaginta A D P
septuaginta
16
p.135, apparat 5
septuaginta A D P
sexaginta
p.146, apparat 8 p.147, apparat 10 et p.148, apparat 1
quinte A D P
octaue
sexaginta quatuor A D P
nonaginta sex
octaue A D P
septime
17 18 19
500
0
tercia
36 p.355, apparat 1
990
990
0
960
tres
23
p.l99,1.17-24
24
p.211, apparat 10
nous maintenons de texte deADP tercia
B. Parmi les fautes de calcul propres à deux manuscrits, nous avons: a) «oeta» (éd., p. 244, apparat 2, 3 et 8/ A D P): nous avons apporté la correction attendue: «septem». [n027] b) «2600» (éd., p. 334, apparat 3/ A D): nous avons corrigé en «2700». [n033]
26
p.81, apparat 2 p.244, apparat 2, 3 et 8
0
Édition (A toujours suivi) Corrections dans l'apparat: due quinte tredecim et octo undecime et quinte undecime
octo
octo
octo
septem
28 p.269, apparat 9
4
4
0
2 et dimidium
29 p.286, apparat 1 30 p.293, apparat 5
400
400 12 primi
0
40
0 0
res minus 10 nummis tercii
3
0
2
27
31 p.301, apparat 1 32 p.30 l, apparat 2
12 primi 3
2700
0
quinque A D P «Tunc restaura - introducendo sufficiant» A 0 P et due tercie A D P
0 quinta tres et octo tres et octo undecim undecime
0
50 quarta
p.190, apparat Il
quinta
2600
50
22
25 p.79, apparat 16
2600 quarta
terciam
P
Édition (A toujours suivi) Corrections dans l'apparat:
35 p.348, apparat 12
due tercie
D
P
34 p.335, apparat 2
tercia A D P
A
D
agreges decimam et tres quartas de nouem
duas tercias A 0 P
Références
A
33 p.334, apparat 1
p.189, apparat 2
N°
Références
nouem
21
20 p.153, apparat 9 et 12
N°
180
81AP:47D
p. 152, apparat 16
59
Étude critique de la tradition
c. Quant aux fautes de calcul propres à chaque manuscrit, elles sont bien sûr au rendez-vous. En même temps que des corrections, le manuscrit A, par exemple, véhicule aussi des imperfections. D'aucunes sont sans doute dues à une erreur de transcription du copiste, d'autres proviendraient des défauts de son modèle l24 : a) «Quorum dimidium - fac ut supradocuimus» (éd., p. 139, 1. 15a-26a): il s'agit d'une erreur de A qui reprend un passage précédent. [n039] b) «Sic facies - in terram» (éd., p.416, 1. 24-p.417, 1.2): il s'agit d'une démonstration où le copiste de A a maintenu deux erreurs, ainsi à la page 417, ligne 1 où l'on trouve «54», on attendrait «54 et dimidium», et par voie de conséquence, à la même ligne où l'on a «54 et dimidium», on attendrait «55». Nous n'avons pas apporté la correction dans le texte, étant donné qu'il s'agirait probablement d'une faute de l'auteur. [n054 et n055]
N°
Références
A
37
p.70, apparat 3
D
P
Édition (A toujours suivi) Corrections dans l'apparat:
XL
0
0
XXXlI
38 p.111, apparat 2
0
sexte
0
septime
39 p.139,1. 15a-26a
«Quorum dimidium -lac ut supradocuimus»
40 p.161, apparat 3
octauam et octauam octaue
0
0
octauam et octauam octaue
quadraginta
0
0
quinquaginta
duo decem
0
0
radicem duorum
0
0
41
p.173, apparat 4
42 p.177, apparat 3 43 p.177, apparat 4 44 p.242, apparat 2 45 p.244, apparat 18 46 p.245, apparat 3 47 p.246, apparat 3
0
(autre texte Il)
lJ
120
0
0
quinque 180
100 10
0
0
1000
0
0
100
180
0
0
1080
124 Pourrait-on supposer l'existence de deux modèles remontant à l'archétype? Nous savons que: 1° Le modèle le plus complet de A n'a aucun ascendant connu à ce jour; 2° D et P complètent parfois A, et le modèle auquel ils ont empruntés ces passages perdus est le plus proche de leur commun archétype (cfr stemma expliqué à la page 70 du commentaire).
60
N°
Histoire du texte
Références
p.254, apparat 1 48 et 2 49 p.276, apparat 2
Édition P (A toujours suivi) Corrections dans l'apparat:
D
A
61
Étude critique de la tradition
N°
Références
A
D
P
68
p.38, apparat Il
0
ad
ad
Edition (A toujours suivi) Corrections dans l'apparat: de
quinta
0
0
octaua
69
p.5l, apparat 5
in
in
in
et
quarta
0
0
70
p.70, apparat 1
deicias
0
0
decies
40 21
0
0
quinta 50
71
p.104, apparat 2
diuidere
diuidere
diuidere
diuide
0
0
p.l 07, apparat Il
a te
a te
a te
ad te
0
quadraginta
0
53 p.391, apparat 3 54 pA16, l.27
none
73
p.122, apparat 9
agregata
agregata
agregata
agregate
0
0
10 quadringenti quinte
72
52 p.358, apparat 1
54
0
0
54
74
p.144, apparat 5
0
habet
habet
habeat
54 et dimidium
0
0
54 et dimidium
75
p.I51, apparat 6
et
et
et pl: exp.P
uel
76
p.169, apparat 1
minus
0
0
cum
77
p.172, apparat 3
0
alteram
50 p.298, apparat 4 51
55
p.299, apparat 2
pA17, 1.1/2
D. À côté de ces erreurs de calcul, nous avons d'autres accidents dans les démonstrations, lorsqu'il est question des figures et des lettres qui s'y rapportent. À ce propos, il est étonnant de constater le peu d'erreurs commises dans les manuscrits. Ainsi, par exemple, nous trouvons la même erreur à la page 379, 1. 31/32 et à la page 380, 1. 4 de l'édition: alors que ag est attendu, nous trouvons chez A ad (omission chez D et P). [n062] Édition
N°
Références
A
D
P
(A toujours suivi)
78 p.224, apparat 7 et 8
alteratam
0
erat
erat ordi
0
0
""
""
0
79
p.234, apparat 5
ordo (ou ordi)
80
p.245, apparat 4
frustrum
81 p.249, apparat 2 et 3 cortinem
erit ordeo frustum cortine
82
p.256, apparat 4
multiplicans
multiplicans
""
83
p.270, apparat 5
tercia
tercia
0
terciam
""
0
unum
0
unum et
Corrections dans l'apparat: 56
p.30, apparat 7
ab
ab
ab
ad
57
p.169, apparat 3
z
fJ
0
t
84
p.271, apparat 1
tantum
58
p.306, apparat 1
ab
ab
gh
85
p.271, apparat 2
tantum
0
59
p.377, apparat 5
d
d
b
86
p.278, apparat 4
sextarii
sextarii
60
p.377, apparat 6
b
b
0
h
87
p.288, apparat 1
61
p.377, apparat 2
ag
ag
0
ab
88
p.288, apparat 2
62
p.379, l.31/32 et p.380, lA
ad
fJ
0
ag
89
63
p.38l, apparat 3
0
di
0
bi
64
p.38l, apparat 4
0
dz
0
tz
65
p.381, apparat 5
0
at
0
66
p.381, apparat 6
0
hz
67
p.394, apparat 1
gb
0
"" ""
""
""
multiplicantem
sextariis
linea
0
lineam
0
figura
0
figuram
p.304, apparat 6
mense
0
""
90
p.3l3, apparat 2
numeris
numeris
0
nummis
91
p.313, apparat 7
debet
debent
0
debetur
it
92
p.315, apparat 3
diuidat
0
0
diuidatur
0
kz
93
p.321, apparat 2
0
linea
0
lineam
0
ag
94
p.358, apparat 2
sequitur et
0
sequeretur ut
95
p.359, apparat 1
0
conmedant
0
conmedat
96
p.371, apparat 7
dicat
dicat
0
dicatur
97
p.375, apparat 3
accipe
""
98
p.389, apparat 9
portiones
""
E. Nous avons également rencontré certains accidents de transmission qui comprennent aussi des substitutions de mots à d'autres dont les graphies abrégées se ressemblent, comme par exemple «diuidere» (D et P, omission chez A) au lieu de «diuide» (éd., p. 104, apparat 2). [n071]
""
""
portiones
""
mensem
accipere proportiones
62
Histoire du texte
Notons encore une faute clairement due à une erreur d'inattention: «arbon> (A D: om. P) au lieu de «turris» (éd., p. 149, apparat 3).
N° 108
F. Le fait que A, D et P se sont avérés des produits composites, obtenus par la rencontre d'éléments provenant de modèles différents, fait craindre que l'un ou l'autre de ces témoins, les seuls que nous connaissions, réunisse des éléments appartenant à d'autres modèles. Bien sûr, ces aliae lectiones peuvent avoir pour origine l'amputation de certains passages. L'amputation «courante», que l'on retrouve à maintes reprises dans notre texte, concerne le saut du même au même dû à l'homoioteleuton: la perte de ces passages s'explique d'autant plus aisément comme accident de transmission, qu'un saut du même au même en fournissait l'occasion. Nous en proposons deux exemples clairs: a) «Capitulum de multiplicatione - tres quarte de septem» (éd., p. 75,1.2-7): ce chapitre sur la multiplication d'une fraction par un nombre entier est omis chez D car il s'agit probablement d'un homoioteleuton. En effet, le passage «Si uolueris multiplicare tres quartas in septem» apparaît à deux reprises chez A et P (ligne 3 et ligne 9). [n099] b) «longitudo partis -longitudo et» (éd., p. 252, 1. 33-36 (apparat 4)): il s'agit de l 'homoioteleuton «longitudo» qui a entraîné chez A outre un saut du même au même, également l'omission du terme «longitudo»: au lieu de «qui sunt longitudo partis -longitudo et latitudo partis», nous avons «qui sunt latitudo partis». [nOI07]
N°
Références
99
p.75,1.2-7
p.79,1.18-11 100 (apparat 9) 101
A
p.103,1.1O-11 (apparat 6) p.152, 1.11 103 (apparat 4) p.191, 1.18-19 104 (apparat 7) p.206, 1.30 105 (apparat 6) 102
p.250, 1.1/2 (apparat 1) p.252, 1. 33107 36 (apparat 4)
P
homoioteleuton homoioteleuton
p.97, 1.13/14 (apparat 12)
Édition «Capitulum de multiplicatione - tres quarte de septem» «Vel aliter - quod queris»
homoioteleuton
«que sunt sex octaue»
homoioteleuton
«sci/ieet multiplicaterciam»
homoioteleuton
«ipsius ergo tres octaue»
homoioteleuton
«de 98 - sicut comparatio»
homoioteleuton
«de eentum uiginti quinque»
homoioteleuton
106
homoioteleuton
109 110 III
112 113 114 115 116 117
D
63
Étude critique de la tradition
«hoc autem - et latitudo» «longitudo partis longitudo et»
Références p.254, 1.21 (apparat 12) p.289, 1.36/37 (apparat 6) p.290, 1.27-30 (apparat 10) p.293, 1.13/14 (apparat 3) p.307, 1.20-24 (apparat 3) p.314,1.13 (apparat 2) p.322, 1.22/23 (apparat 9) p.338, 1.27/28 (apparat Il) p.342, 1.38-40 (apparat 4) p.396, 1.6/7 (apparat 3)
A
D
Édition
P
homoioteleuton homoioteleuton
«numi. Ideo - tredecimis»
homoioteleuton homoioteleuton
«] 0
numis - numos»
«qui equiualent - triginta numis»
homoioteleuton homoioteleuton homoioteleuton homoioteleuton homoioteleuton homoioteleuton
«et exiret eius»
«Sic enim -] nummo» «Cum autem - seruiuit» «Quibus adde - ultimi» «Nosti autem - triginta diebus» «idem est - duabus terciis» «Nam ipse - octaua»
3.2.1.3 Les additions et interpolations À côté de textes amputés d'un passage ou de plusieurs passages, il faut tenir compte de certaines additions et/ou interpolations. Nous avons envisagé dans les exemples proposés les additions majeures (plus de trois mots). Ainsi est-ce le cas lorsque des gloses en marge d'un modèle sont introduites dans le texte courant là où elles sont utiles: ces gloses donnent alors lieu au texte qu'on lit. Lorsque ces additions conviennent parfaitement au contexte, leur présence pourrait correspondre à un autre modèle vis-à-vis duquel les autres témoins apportent ou non une variante (exemple les passages en parallèle dont nous allons parler). Ces additions sont-elles le fruit d'une intervention personnelle de l'auteur, d'un copiste, d'un lecteur ou bien sont-elles uniquement des omissions chez les autres témoins? Lorsqu'il a été question des omissions, nous avons souligné qu'il pouvait parfois s'agir d'additions. Nous ne reviendrons pas sur les passages qui posent problème, car les solutions proposées seraient sujettes à caution. Par contre, certaines additions communes aux trois manuscrits sont évidentes, comme par exemple: a) «Regule de multiplicatione - et considera» (éd., p. 35, 1. 34-p. 40, 1. 4): il s'agit d'une digression sur la «note» qui a été réexplorée et retravaillée. Elle coupe
64
Histoire du texte
Étude critique de la tradition
le chapitre consacré à la multiplication des nombres entiers suivant la «note». Nous pouvons parler d'addition commune aux trois manuscrits. b) «Capitulum de conuersione - in omnibus aUis» (éd., p. 86, 1. 10-p. 91, 1. 16): il s'agit d'un passage sur la réduction des fractions qui n'intéresse pas directement le sujet débattu précédemment, où il est question des quatres opérations fondamentales. c) «Si quis querat - 2 et dimidium» (éd., p. 293, 1. 2-7): nous avons visiblement une glose qui a été introduite dans le texte de A et qui est omise chez D (et P qui n'aborde pas ce chapitre).
a) Édition p. 57, 1. 19-p. 58, 1. 17: concerne un ajout à la multiplication des mille «sans la note», et plus particulièrement la multiplication de 999 par luimême. Les trois manuscrits présentent tous les trois cette variante, mais ne la placent pas tous au même endroit. Alors que chez A ces deux variantes se suivent, chez D la seconde se trouve après la multiplication des «articules» (cfr p. 45 de l'édition), et chez P, après la multiplication des nombres entiers suivant la «note» (cfr p. 40 de l'édition). [n02] b) Édition p. 139, 1. 15-26: concerne un exemple avec somme d'argent dans le chapitre sur la soustraction des fractions. Nous avons placé comme variantes parallèles deux textes semblables en apparence seulement. En réalité, le copiste de As' est trompé et a repris un passage qui figurait plus avant dans le texte, mais qui commence par les mêmes mots: «Quorum dimidium quod est. .. ». Cela nous amène à nous interroger sur la raison de cette erreur. Un feuillet précédent s'est peut-être inséré par inadvertance et le copiste n'y a pas prêté attention, mais une autre hypothèse pourrait être accréditée: le copiste s'est inspiré d'un modèle en suivant un ordre personnel et a commis une erreur de jugement. Cela pourrait nous conforter dans l'idée que le texte que nous éditons est bien une adaptation et non une traduction. [n04] c) Édition p. 319: ce texte ouvre le chapitre sur la variété de la paye des ouvriers. Le manuscrit A propose deux variantes de ce chapitre, et la seconde est apparentée à celle du manuscrit D.
Quant aux intitulés de chapitres auxquels nous avons donné le nom de «digression» et qui sont au nombre de seize, ils n'engagent que nous-même. Mais il est clair que l'auteur ne devait pas toujours suivre une structure élaborée et qu'il s'est laissé emporter soit par son enthousiasme soit par sa volonté de clarification. Comme nous avions proposé de voir dans ce traité un «syllabus de cours», on pourrait alors envisager qu'une digression correspond à un simple excursus: Digression 1 = éd., p.36, 1.1-p.40, 1.4
Digression IX = éd., p.123, l.4-p.126, 1.27
Digression II = éd., p.42, 1.7-p. 43, 1.33
Digression X = éd., p.141, 1.11-p.l45, 1.30
Digression III = éd., p.48, 1.6--19
Digression XI = éd., p.156, 1.11-p.159, 1.41
Digression IV = éd., p.48, 1.21-24
Digression XII = éd., p.220, 1.32-p.221, 1.13
Digression V = éd., p.56, 1.2-p.57, 1.3
Digression XIII = éd., p.268, 1.18-32 Digression XIV = éd., p.320, 1.2-19
Digression VI = éd., p.60, 1. 12-p.62, 1.4 Digression VII = éd., p.86, 1.l0-p.91, 1.16
Digression XV = éd., p.356, 1.9- p.361, 1.26
Digression VIII = éd., p.l20, 1.9-p.123, 1.2
Digression XVI = éd., p.427, 1.30- p.429, 1.13
3.2.1.4 Les variantes communes Indépendamment de l'archétype, par le jeu de copies et d'annotations, chacun des témoins a pu être atteint par des déformations: c'est le cas des variantes. Par variante nous entendons les leçons grammaticalement correctes et bien orthographiées qui s'opposent soit à une leçon correcte soit à une faute. Ces variantes ne peuvent être reprises comme accidents de transmission d'un modèle unique. Le problème le plus important, lorsque les variantes proposent des équivalences correctes, concerne le choix de la plus fidèle à l'original. Comment ces variantes (ou corrections) ont-elles été d'abord portées? Par annulations et surcharges dans le texte courant, mais aussi par annotations dans les marges et dans les interlignes. Des copies ultérieures aux corrections ont montré que celles-ci avaient été exposées aux avatars dont toute retouche augmente les risques: des «aliae lectiones» ajoutées ont été négligées ou déplacées; des substitutions ont été mal faites; etc. Nous en retrouvons quelques-unes dans le Liber mahameleth, comme par exemple:
65
Chez A, ces deux variantes se suivent, ce qui nous laisse supposer qu'il est question ici d'exemples semblables que le copiste avait sous les yeux, et qu'il n'a pas jugé bon de prendre parti pour l'un plutôt que pour l'autre. Il laisse son lecteur seul juge, et confirme ainsi qu'il pourrait s'agir d'une adaptation. [n06] Dans le tableau ci-dessous, nous omettrons la colonne «édition» étant donné que toutes les variantes parallèles ont été proposées dans l'édition en deux colonnes:
N°
Références
A
D
P
1
1
p.36,1.1-18
texte
texte+variante
texte
1(}
2
p.57, 1. 19-p.58, 1.17
texte+variante
texte+variante texte+variante (ailleurs) (ailleurs)
1(}
3
p.86, 1.23-29
1(}
texte+variante texte+variante
1(}
4
p.139, 1.15-26
texte+variante (erronée)
5
p.261, 1.2-22
texte
texte
1(}
1(}
6
p.319
texte+variante
variante
1(}
1(}
7
p.342, 1.20-29
texte
texte
1(}
variante
texte
1(}
1(}
8
texte (incomplet: p.365, 1.30-p.366, 1.21 folio 189 bis)
9
p.400, 1.20-26
texte
1(}
1(}
texte
10
p.412, 1.3-16
variante
variante+texte
1(}
1(}
66
67
Histoire du texte
Étude critique de la tradition
Après lecture de la liste des variantes parallèles, ne pourrait-on pas supposer que l'original aurait lui aussi, et toutes proportions gardées, comporté des extraits doubles et des aliae lectiones? Ces dernières auraient été le fruit de retouches plus ou moins immédiates (peut-être apportées par l'auteur lui-même), et auraient entraîné dans les copies des phénomènes analogues 125. Dans ces conditions, il se pourrait que des équivalents doubles dans les témoins ne soient nullement tributaires de contaminations. Bien plus, des copistes et correcteurs pourraient même avoir restitué, sans le savoir, des extraits doubles remontant aux premiers essais du texte original. Il serait tout aussi probable que des corrections faites lors de ce premier travail aient été négligées ou incomprises. Pour tous ces cas, nous pensons qu'il faut retenir l'hypothèse que ces variantes pourraient provenir d'un unique travail de retouches réalisé par l'auteur ou ses émules. Alors, la plupart des aliae lectiones rencontrées dans les témoins pourraient remonter à un archétype unique. Variantes plutôt qu'accidents de transmission, elles appartiendraient pleinement au texte et, sous ce rapport, ne pourraient en aucune manière être considérées comme des éléments négligeables, parce que périphériques ou accessoires. Parmi les variantes du texte dont nous venons de parler, quelques-unes sont probablement des gloses explicatives des leçons originales. L'une ou l'autre assurément peut aussi provenir de retouches apportées par un quelconque réviseur ou utilisateur.
- almencus (ms 1), almenquet (ms A) (éd., p. 425, apparat 9) - auoquamel (mss A/D/P), auochemel (ms A), abuquemil (ms A) (éd., p. 18, 1. 20) - ca/icius (mss A/D/P), cafitius (mss A/D), cafizius (ms A) (ex. éd., p. 224, 1. 34) - gebleam ugabala (ms A), gebleamu gabala (mss D/P) (éd., p. 18,1. 20) - mahameleth (mss AlD/P), mahamelleth (ms A), mahabeleth (ms A) (éd., p. 25, 1. 19, apparat 17) - muteqefia (mss A/D) (éd., p. 333, 1. 2) - taccir (mss AlD) (éd., p. 255, 1. 20) Il est évident que certaines de ces variantes peuvent être ramenées à de mauvaises lectures ou à des tentatives d'élucidation d'une unique graphie confuse (ex. gebleam ugabala).
3.2.1.5 Les inversions, graphies et scolies Quant à l'examen minutieux des inversions (tout déplacement dans l'ordre des mots), graphies (variantes orthographiques mineures) et scolies (annotations ou notes philologiques due à un commentateur ancien et servant à l'interprétation d'un texte), nous le jugeons inutile dans ce cadre-ci, car il n'apporte guère d'élé. . 126 ments neu f:saux conc 1USIOns que nous pourrons tirer . Nous ajouterons en ce qui concerne les référents arabes que les copistes sont généralement fidèles aux graphies des transcriptions de mots arabes peu nombreux dans notre traité. On constate leur ingéniosité à y substituer parfois des formes latines, mais on peut toujours retrouver le sens du référent arabe: - alcouzini (ms A), alcouzmi (mssD/P) (éd., p. 7,1. 16) - algebra (AiD/P), agebla (mss A (une seule occurrence)/D) (éd., p. 179, 1. 28) 125 Comme le seraient les notes de cours d'étudiants: ceci renforce notre hypothèse selon laquelle le Liber mahameleth serait plutôt un cours et non un traité. 126 Nous prendrons quatre exemples d'inversion qui ne nous apprennent rien de nouveau: éd., p. 7, 1. 15 (apparat 10) = suffragatur humanis usibus A: humanis usibus suffragatur D P. éd., p. 7, Il. 19-20. (apparat 18) = occulta scientia per numeros A: scientia per numeros occulta D: scientia occulta per numeros P. éd., p. 118,1. 20 (apparat 18) = accipias de numero prelato A P: de numero prelato accipias D. éd., p. 119, 1. 13 (apparat 10) = quod queris erit A D: erit quod queris P. Quant aux graphies, un même manuscrit peut en proposer différentes.
3.2.1.6 Premières conclusions La collation systématique des copies avait fait apparaître clairement que le manuscrit A complétait les deux autres manuscrits D et P, car bien des passages ne se retrouvent que dans le témoin A. C'est le cas de nombreuses additions à la fin de la première partie (chapitre sur les racines) ainsi qu'à la fin de la seconde partie du traité. Ce l'est aussi pour d'autres passages, comme nous avons pu le constater. Dans l'ordre actuel de nos recherches, il demeure incontestable que le manuscrit lat. 73 77 A, compte tenu de sa structure et sa logique interne, reste le manuscrit le plus fiable et le plus complet, malgré quelques lacunes. Il est le plus fiable, étant donné que son contenu et sa structure interne présentent une très grande cohérence. Le Liber mahameleth est composé de deux parties: la première (ff. 99r146v (exc. 147v)) étudie les opérations arithmétiques, tandis que la seconde (ff. 148r-202v (exc. 203r)) s'attache aux applications de cette théorie à la vie courante. Toutefois, nous trouvons dans ce texte un certain nombre d'imperfections. Ces dernières concernent de trop nombreuses digressions (cfr la liste p. 64 du commentaire), qui rendent ce texte légèrement chaotique. Mais rien ne nous permet d'attribuer cette confusion au copiste de notre traité. Ce manuscrit est aussi le plus complet, malgré certaines lacunes. Il l'emporte indéniablement sur les manuscrits Paris. lat. 15461 et D.42 plus courts et plus désordonnés, comme nous pouvons le constater. Les lacunes du lat. 7377 A (A) sont de plusieurs ordres, nous en présentons la liste non-exhaustive: - Nous songeons par exemple à une partie algébrique qui devait suivre le chapitre sur les racines (première partie du Liber mahameleth) et à laquelle l'auteur fait plusieurs fois allusion (cfr son chapitre sur les échelles aux ff. 198r-200v, dans la seconde partie du Liber mahameleth); - Une autre lacune concernerait une explication sur l'extraction des racines que l'auteur n'explique pas et qui devrait figurer dans son chapitre sur les racines aux ff. 139v-146v;
68
69
Histoire du texte
Étude critique de la tradition
- Si nous regardons la fin du traité au folio 203r, les derniers problèmes doivent figurer à une place antérieure, dans le «Capitulum de diuisione <secun127 . dum> proportlOnes» .
- plus désordonné que lat. 7377 A: il présente une structure qui la plupart du temps reste incohérente. Deux exemples parmi tant d'autres: sous le chapitre concernant la réduction d'une fraction en une autre fraction, P proposera l'exemple de la réduction d'une fraction et d'une fraction de fraction en une autre fraction (or l'étude de ce chapitre est proposé plus loin dans P); par ailleurs, P place un exemple sur la denominatio après le chapitre sur le «De accipendo fractiones de iteratis milibus» (or il existe chez A tout un chapitre sur la denominatio antérieur à cet exemple, et qui est omis chez P). Donc, une influence directe est à écarter.
Lorsqu'il est question de passages traitant des mêmes sujets, les trois témoins ne révèlent pas des états de texte étrangers les uns aux autres. En effet, les parties communes au niveau interne (contenu) ne présentent pas de différences majeures, mais bien au niveau externe lorsqu'il s'agit de comparer l'ordre de chapitres, sous-chapitres, paragraphes, et lorsqu'il est question d'additions et omissions de mots, phrases ou longs passages. Ainsi, à partir de la page 32, 1. 3 de notre édition, - soit le commencement du Liber mahameleth (f. 104v de A, f. 29ra de P et f. 5vb de D), après une étude préliminaire sur le nombre, la numération parlée et écrite, certains théorèmes d'Abii KAMIL et d'EUCLIDE, - les manuscrits A et P débutent par une mise au point (excepté D), puis s'orientent différemment dès qu'il est question d'une digression sur la «nota». Pour l'ensemble des trois manuscrits, nous comptons un peu moins de deux cents structures ou modules ordonnés différemment (cfr annexe nO 2 aux pages 77-80 du commentaire). Ceci nous engage à poser certaines questions quant à l'influence et aux rapports possibles entre ces manuscrits, surtout qu'il est impossible d'attribuer cet état de chose à un mélange fortuit de feuillets. Influence de q sur -ü-
Paris. lat. 7377A [A] début XIV ème siècle
Paris. lat. 7377 A [A] Padoue, D.42 [D]
impossible
Paris. lat. 15461 [P]
impossible
Padoue D.42 [D] XlIIème siècle
Paris. lat. 15461 [P] XIIlème siècle
impossible
impossible apparenté mais pas d'influence
apparenté mais pas d'influence
À la lecture de ce tableau, nous pensons que quatre types de rapports peuvent être étudiés, compte tenu de la date des manuscrits: 1° L'influence du manuscrit lat. 15461 (P) sur le manuscrit lat. 7377 A (A) est impossible, malgré que ce dernier soit plus ancien d'un siècle (le lat. 15461 date du XIIIème s. alors que 7377 A date de la fin XIIIème-début XIVème s.). En effet, Paris. lat. 15461 est: - moins complet que lat. 7377 A: première partie moins complète et seulement un court début de la deuxième partie;
127 Le «Capitulum de diuisione <secundum> proportiones» (f. 202v du lat. 7377 A) aurait dû être placé après le «Capitulum de lucro participum» (f. 161v du lat. 7377 A). Il s'agit sans doute d'une glose du chapitre sur la division selon les proportions.
2° Le manuscrit lat.15461 (P) n'a pu influencer le Padoue D.42 (D). Une influence directe est à écarter, même s'il existe une parenté entre ces deux manuscrits. En effet, si ces deux manuscrits datent environ de la même époque, s'ils sont tous les deux incomplets et présentent par rapport à A certaines ressemblances au niveau de structures placées identiquement (une fois sur trois environ), ceci n'est pas vérifiable pour tous les modules (cfr annexe aux pages 77-80 du commentaire). Donc, une influence directe est à écarter, mais il doit exister une parenté entre ces deux manuscrits. En effet, D. 42 : - serait légèrement plus ancien que P (d'environ un demi-siècle); - est plus long que P (deuxième partie très longue). 3° Quant à l'influence de D. 42 (D) sur lat. 15461 (P), elle n'est pas possible pour les même raisons et elle ne nous paraît donc pas démontrable. 4° L'influence du manuscrit D.42 (D) sur lat. 7377A (D) n'est pas possible non plus, les structures sont trop différentes. Une influence directe est à écarter. En effet, D.42 est: - moins complet que 7377 A: première et deuxième parties moins incomplètes. Par exemple, alors que 7377 A présente dans ses marges les figures des démonstrations géométriques (chapitre sur les échelles), D. 42 laissera des espaces blancs; - plus désordonné: structure qui la plupart du temps reste incohérente. Deux exemples: le «De multiplicatione iteratorum milium inter se» coupé par le «De capitulo multiplicandi in fractionibus»; D place des exemples de multiplications de fraction de fraction de fraction par un composé avant le titre de ce chapitre et son explication théorique. 5° L'étude et l'influence de lat. 15120 (1) (fin XIIème s.) est a priori inconsistante, compte tenu du fait que l'on n'y trouve qu'une quarantaine de problèmes traités dans le Liber mahameleth. Le témoin Paris. lat.15120 ne semble pas avoir choisi comme modèle l'un des trois manuscrits de la tradition directe. En conclusion, nous dirons que A constitue le témoin de référence, et que les autres manuscrits s'en écartent suffisamment pour les considérer comme indépendants.
70
Histoire du texte
Les principes d'édition
3.2.1.7 Établissement du stemma
Si le respect des deux premières exigences (a et b) nous paraît évident et incontournable, la question liée à la ponctuation (c) nous semble plus contestable. Une édition intelligente doit, nous semble-t-il, tenter d'être une édition intelligible. Si la préoccupation première doit être celle de dégager le texte d'origine, il faut que la clarté de l'édition soit un des principes directeurs. Pour ce faire, il faut se donner les moyens d'exploitation adéquats (des coupures judicieuses des mots et des phrases ainsi qu'une ponctuation modernisée), tout en évitant à tout prix de actualiser à outrance et d'uniformiser les noms propres 129 ou transformer une orthographe médiévale en orthographe «classique» 130. Une édition doit être une copie «servile», mais le texte doit être présenté de façon compréhensible ou expliqué en conséquence, ce qui n'exclut aucunement une annotation ou correction du texte dans l'apparat. Pour établir le texte du Liber mahameleth, le manuscrit lat. 7377 A nous fournit à lui seul une base d'édition suffisante, ce qui ne veut pas dire que les autres témoins doivent être écartés. Pour éviter un texte trop mélangé, nous avons édité sous la forme d'une simple transcription le manuscrit A et notre intervention s'est limitée à quelques additions ou émendations (avec sigles) renvoyant à un apparat plus explicite. En aucun cas nous n'avons apporté de correction au texte de l'édition, même lorsque sa compréhension ou sa cohérence rendaient une telle opération nécessaire. C'est ainsi que lorsque la nature particulière du traité d'arithmétique, et notamment la présence de nombreux exemples chiffrés, ne permet qu'un seul résultat correct, nous ne privilégions pas les leçons (de quelque manuscrit qu'elles proviennent) assurant la correction mathématique des calculs. Ce principe peut être défendu, surtout si l'on sait que le texte original devait comporter un certain nombre d'erreurs (nous en voulons pour preuve les erreurs de démonstration découlant d'une simple erreur de calcul). Ainsi, lorsque les leçons des deux autres manuscrits D ou P s'avèrent meilleures que celles de A, nous renvoyons à l'apparat. Nous avons donc limité notre intervention à quelques additions et corrections ne remettant pas en cause l'originalité du texte. Nous les avons traitées en tenant compte de plusieurs facteurs: - Il est certain que l'auteur a dû omettre volontairement certains mots que le lecteur peut facilement retrouver. Ainsi nous n'ajouterons pas les mots suivants:
(XIIIème s.)
(XIIIème s.)
A (fin XIIIè-début XIVème s.)
Cette représentation du stemma tient compte des filiations connues et a été placée en fonction de l'échelle chronologique. Nous ne disposons plus de l'autographe du texte et nous savons que les trois témoins directs dépendent d'autres modèles encore inconnus.
3.3
LES PRINCIPES D'ÉDITION
Pour aborder ce chapitre, nous reprendrons les propos de Horst FUHRMANN: «Audelà de toutes les discussions d'atelier concernant les principes et la forme d'une bonne édition, il faut rappeler qu'une édition de texte sert la transmission d'un contenu, elle doit ouvrir le regard sur la genèse du texte ainsi que sur les implications de son contenu. La raison d'être et l'accomplissement d'une édition résident dans la compréhension et non dans quelques méthodes immuables»128. L'édition que nous proposons vise moins à refléter l'examen laborieux d'une tradition manuscrite qu'à définir au mieux, dans l'état actuel de l'inventaire des manuscrits scientifiques latins, l'établissement du texte retenu.
3.3.1 Le texte Pour certains éditeurs, trois exigences doivent être absolument émises comme: (a) imprimer le texte transmis, même dans le cas d'un latin incompréhensible; (b) éviter les corrections orthographiques et grammaticales; (c) adopter la ponctuation médiévale qui obéit à d'autres règles que les nôtres.
128 H. FUHRMANN, Réflexions d'un éditeur (1992), p. 359.
71
cetera (édition: p. 7, 1. 9; p. 8, 1. 14; p. Il,1. 4) dantur (édition: p. 221, 1. 26; p. 222, 1. 4 et 1. 13; p. 303, 1. 17/18) dentur (édition: p. 226,1. 24; p. 228, 1. 5; p. 235, l. 7/8; p. 235,1. 13/14) dicat (édition: p. 232, l. 2 ) emit (édition: p. 237, l. 12 ) emo (édition: p. 237, 1. 15; p. 237, 1. 25)
129 Ainsi azemides (ARCHIMÈDE), auoquemel (Abü KAMIL), etc. seront respectés. Par contre, face aux nombreux euclides, le copiste de lat. 7377 A propose une seule occurrence de euchides: nous l'avons corrigée dans l'apparat. 130 C'est ainsi que nous maintenons par exemple cajizius, cajicius ou cafitius (qafiz).
72
Histoire du texte
est (édition: p. 166, 1. 21; p. 173, 1. 36; p. 306, 1. 7; p. 307, 1. 2/3; p. 330, 1. 1; p. 331, 1. 22; p. 332, 1. 24; p. 350, 1. 25; p. 404, 1. 23 (est id quod); p. 407, 1. 20 et 1. 26/27) habet (édition: p. 259, 1. 7) hee (édition: p. 336,1. 20; p. 338, 1. 26; p. 349, 1. 29) id (édition: p. 18, 1. 617) inquiram (édition: p. 37, 1. 7) querat (édition: p. 240, 1. 35; p.283, 1. 24; p. 284, 1. 35; p. 286, 1. 14; p. 287, 1. 24; p. 289,1. 27; p. 291,1. Il; p. 292,1. 18; p. 293,1. 10 et 1. 27; p. 294,1. Il; p. 295, 1. 4; p. 296, 1. 19; p. 301,1. 2; p. 397, 1. 24 (quis querat) seilieet (édition: p.292, 1. 30; p.298, 1. 22/23; p.299, 1. 617; p. 387, 1. 8/9; p.422, 1. 24) quod(édition: p. 404, 1. 23; p. 406, 1. 22/23; p. 407, 1. 20/21 et 1. 25) uendo (édition: p.225, 1. 31, p.226, 1. 1 et 1. 8; p.227, 1. 27; p.228, 1. 21; p. 236, 1. 36) - Par contre, certains additions personnelles se sont révélées indispensables et nous les avons placées entre crochets aigus dans le texte; - Lorsque les manuscrits D et P proposent également des additions nécessaires à la compréhension du texte, nous les avons suivis en en le précisant dans l'apparat (addidi cum) au lieu de l'accolade plus habituelle ( { ). Les sigles utilisés sont les suivants: a) (sic) = lorsque la leçon est erronée, nous renvoyons à l'apparat où nous proposons une correction; b) < ... > = crochets aigus pour signaler les additions personnelles par rapport au texte de A; c) [ ... ] = crochets droits pour signaler les passages de A à supprimer; d) t· .. t = passage illisible. La ponctuation, très inégalement indiquée dans les témoins, a été revue et modernisée. Certaines phrases comportent des parenthèses (( ... ) ) ou des tirets (- ... -): leur seul but est de faire mieux ressortir la structure parfois compliquée des phrases en en isolant certains éléments. Les guillemets ( lai - asl/a2 = Ia 3-a6I1a4 (éd., p. 21, 1. 8-p. 22, 1. 5) Il est indispensable d'ajouter qu'il s'agit de la valeur absolue, car al>as et a3>a6 [6] Soit a>b: (a : b) - (b : g) = (a - b) : g (éd., pp. 22, 1. 6-p. 23) [7] a/g + big = (a + b)/g (éd., p. 24, 1. 1-20) [8] (a: g) + (b : g) = (a + b) : g (éd., p. 24, 1. 21-p. 25, 1. 9) Enfin, l'auteur redémontre les dix premières propositions du livre II des Éléments d'EuCLIDE (éd., p.25, 1. 10-p. 31, 1. 17). L'auteur s'attarde sur les identités qui sont une adaptation aux nombres, et qu'EUCLIDE avait appliquées aux segments de droite dans les dix premières propositions de son second livre. Notre auteur redémontre ces dix propositions en pratiquant la transposition de la géométrie à l'arithmétique. Ce passage est intéressant, car l'auteur y explique que ce choix des Éléments n'est pas dû au hasard, mais a été fait en raison de son utilité. En effet, pour mieux connaître la science de mahameleth, il faut «lire et connaître parfaitement» celle d'EuCLIDE. Pour cette raison, il a semblé bon à notre auteur de reproduire les propositions du Livre II et certaines des livres VII, VIII et IX, en '. 167 · 1es app 1lquant aux grand eurs numenques . Nous ferons toutefois une remarque à propos des propositions 1 à 10. Bien que les ressemblances avec l'algèbre soient claires puisque ces propositions élaborent des égalités, les objets sur lesquels porte le «calcul» restent néanmoins des éléments de représentations graphiques (cfr linéation numérique) et les propositions tiennent compte des problèmes de position relative des points (ex. II,10), caractéristique éminemment géométrique. En voici la traduction algébrique: [ 1] m . (a + b +c + ... ) = m . a + m . b + m . c + '" [2] (a + b) . a + (a + b) . b = (a + b)2 [3] (a + b) . a = a2 + a' b [4] (a + b)2 = a2 + b 2 + 2 a . b [5] a' b + [(a - b)/2]2 = [(a + b)/2f ou a' b = [(a + b)/2]2 - [(a - b)/2f [6] (a + b) . b + (al2)2 = ((al2) + b)2 ou (a + b) . b = ((a/2) + b)2 - (al2)2 [7] a2 + b 2 = 2 a . b + (a - b)2 ou (a - b)2 = a2 + b 2 - 2 a . b [8] 4 a . b + (a - b)2 = (a + b)2
(éd., p. (éd., p. (éd., p. (éd., p. (éd., p.
25, 1. 26, 1. 27, 1. 27, 1. 28, 1.
10-p. 26, 1. 15) 16-25) 1-12) 13-p. 28, 1. 2) 3-20)
(éd., p. 28, 1. 21-p. 29, 1. 6) (éd., p. 29, 1. 7-21) (éd., p. 29, 1. 22-p. 30, 1. 5)
167 Une évidente référence au livre II est présente dans la retranscription du «in seipsam >> que l'auteur reprend plusieurs fois en oubliant de le transformer.
Les mathématiques dans notre traité
[9] a2 + b 2 = 2 (((a + b )12)2 + ((a - b )/2)2) [1 0] (a + b)2 + b 2 = 2 [(a + b )/2]2 + [(a - b )/2]2
93
(éd., p. 30, 1. 6-p. 31, tab1. 19) (éd.,p.31,1.1-17)
Commence alors, à proprement parler, le Liber mahameleth (éd., p. 31, 1. 18p. 32,1. 2)168. L'auteur va s'intéresser aux opérations sur les nombres entiers.
4.2.2.2.2
La multiplication
L'auteur va consacrer l'essentiel de ce développement à la multiplication (éd., p. 32, 1. 3-p. 62, 1. 4), en ayant soin de passer en revue toutes les sortes de multiplications existantes: celle des unités entre elles, des dizaines entre elles, des unités et dizaines entre elles, etc. jusqu'aux grandes puissances de dix. Il ébauche l'étude des fractions, mais il leur consacrera une étude spéciale ultérieurement (éd., pp. 75-159). Dans l'ensemble du Liber mahameleth, l'auteur se propose d'examiner vingthuit sortes de produits: il s'agit des produits de deux expressions composés chacun de trois termes au plus, dont l'un est un entier, l'autre une fraction et le troisième une fraction de fraction. Quand il aborde la multiplication des «digites» (éd., p. 34, 1. 8-p. 35), il propose les «tables» de multiplication de 1 à 10, puis cinq cas de multiplication de digites par eux-mêmes. Il est ensuite question de la multiplication des «digites» par d'autres «digites». Enfin, il analyse, grâce au système des «notes» expliqué peu avant (éd., p. 36-p. 40, 1. 4), les règles permettant de calculer dans quelle puissance de dix est situé le produit de deux nombres (éd., p. 35, 1. 27-p. 36, 1. 18 et p. 40, 1. 5-p. 45). L'auteur propose deux méthodes pour multiplier les nombres. A. La première méthode applique le système de la «note»: les nombres y sont disposés en fonction de leur ordre (ordo) ou position (difJerentia)169, soit l'ensemble des neuf nombres compris entre chaque puissance de dix. À chaque puissance de dix est associée sa note, soit la valeur de cette puissance. Ainsi on peut distinguer chaque ordre par une «note». Exemple: dans le nombre 1 000, le «1» occupe le 4ème ordre et donc sa «note» est 4; dans le nombre 1 000 000, le «1» occupe le 7ème ordre et sa «note» est 7, etc.
Il est également question de «répétition»: il s'agit de la répétition des trois derniers chiffres, ainsi dans 1 000 000, il y a deux répétitions (de «000»). Précisons que l'auteur effectue seulement la répétition de la dernière partie du nombre. 168 Il n'est toutefois pas absolument certain que le Liber mahameleth commençait ici: nous lisons dans le manuscrit lat. 15461 que ce qui précède la page 25,1. 10 de l'édition constituait les «Préliminaires», ce qui sous-entend que la mise au point sur EUCLIDE est un élément essentiel du traité, ce que l'auteur confirmera plus loin. 169 À travers les exemples proposés, nous remarquons que l'auteur ne fait aucune différence entre les termes «ordre» et «position», et imite en cela JEAN DE TOLÈDE: cfr glossaire à la page 143 du commentaire.
94
La place du Liber mahamefeth dans le courant des arithmétiques
Ainsi dans le second exemple (éd., p. 37, 1. 17), il parle de «dix mille fois mille répété quatre fois». Or, ce n'est pas la totalité du nombre qui est répétée quatre fois (ce qui nous aurait donné 10 000 000 000 000 000), mais en réalité le dernier mille qui est répété quatre fois (ce qui donne 10 000 000 000 000). Pour éviter toute confusion possible, nous adopterons comme convention l'usage des parenthèses dans le nombre. Ainsi, pour le cas cité, nous proposerons 10 (000)4. Nous ajouterons que cette convention n'engage que nous-même. Quatres cas de figure sont proposés, suivant que l'on cherche la «note» ou le nombre:
Les mathématiques dans notre traité
95
Position = ? Il : 3 = 3 (nombre de répétitions) + 2 (reste => dizaine). En réalité, c'est le nombre qui est trouvé: 10 (000)3 L'auteur envisage ensuite de multiplier des nombres suivant la «note», mais il excepte les composés. Exemples choisis:
Mille
100(000)3 . 5(000)4 = ?
8(000)4 . 400(000)7 - ?
La règle est: a) La «note» est inconnue et le nombre connu: «note» inconnue = (nombre n des chiffres d'une répétition) . (nombre de répétition) + unité/dizàine/centaine. Exemple choisi: Nombre connu = 10 (000)4 Note =? Comme 1 répétition = 3 chiffres, alors ici 4 répétitions font 4 ·3= 12 et 12 + 2 (dizaine) = 14. La «note» est donc 14. b) La «note» est connue et le nombre inconnu: nombre inconnu = ( leur ordre et les mettre en retrait
c) Le nombre est connu (la «note» connue) et la position est inconnue: position = (nombre de répétitions) . (nombre d'une répétition) + «note» du premier chiffre. Exemple choisi: Nombre = 100 (000)6 Note = 3
3° 8 ·4 = 32 <et 32 en retrait>
4° 8(000)4 a pour «note» 13 400(000) 7 a pour «note» 24 13 + 24 = 37. 37 - 1 = 36 ( centaine) . Nombre est donc 100(000)4
2° Ordre des mille
*1 Erreur de l'auteur pour qui il s'agit de: 1 000(000)12.
Position = 6 (nombre de répétitions) . 3 (nombre d'une répétition) = 18
*2 Autrement dit: 3(000)12 +
18 + 3 (= «note» du 1 de 100 000) = 21. La position est donc 21
200(000) Il.
d) La position est connue (et la «note» connue) et le nombre inconnu est annoncé. Ici, Au lieu de rechercher le nombre en fonction de la position (difJerentia), l'auteur propose des exemples qui permettent de rechercher le nombre en fonction de la «note», soit la règle déjà proposée au point b. Exemple choisi: Note = Il =?
Après son étude sur les «note» des nombres et les règles de multiplication suivant la «note», l'auteur explique (éd., p. 42, 1. 6-p. 43) la raison pour laquelle on retire un aux deux «notes» additionnées entre elles. Il se réfère abondamment à
97
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
Les mathématiques dans notre traité
EUCLIDE 170 comme nous nous en expliquons longuement dans le chapitre consacré aux sources l71 . L'auteur continue son étude sur la multiplication: celle des «limites» (éd., p. 43, 1. 29-p. 44, 1. 12) et des «articules» (éd., p. 44, 1. 13-p. 45). Pour les limites seulement, les règles précitées sont reprises. Ainsi pour trouver le produit de 3 000 par 4 (000)2, il propose que 3 000 . 4 (000)2 = (3 . d) . (4 . k). Or d . k = m, alors (3 . d) . (4 . k) = 12 . m.
Un exemple (éd., p. 54, 1. 18-35) mérite d'être développé: 6468 ·4564 =? En suivant l'ordre du calcul, 6 000 . 4 000 = 24 000 000, puis 4 000 . 400 = 1 600 000, etc., l'auteur place dans un tableau les chiffres sous les colonnes adéquates. Si une ligne est déjà occupée par un chiffre dans une colonne, par exemple le «1» de 1 600 000 avec le «4» des 24 000 000, il écrit sous les «4» le «1» de 1 600 000, puis continue la première ligne avec les 6, etc. Soit la première étape: 6000 ·4000 = 24 000 000
96
B. La seconde méthode qui vise à multiplier deux nombres (éd., pp. 46-74) n'applique plus le système de la «note». L'auteur propose de multiplier les nombres entre eux en les dédoublant: deux exploitations de cette méthode sont possibles. Nous proposons de l'expliquer au moyen d'un exemple. Ainsi pour trouver 38· 40 =? Exploitation (a) Il s'agit de multiplier entre eux les chiffres du multiplicande et du multiplicateur Exploitation (b) Il s'agit de multiplier au moyen des positions.
8· 40 = 320 30· 40 = 1200 320 + 1200 = 1520 38 = 40 - 2 40· 40 = 1600 (-2) . 40 = (-80) 1600 - 80 = 1520
1
2 1 4 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 101
Puis la seconde étape: 4 000 . 400 = 1 600 000
4
1 2 1
1 6 1 0 1 0 1 0 1 0 101
Puis la troisième étape: 4 000 . 68 = 272 000
1 2 1 4 1
L'auteur envisage la multiplication des nombres entiers (digites, articules et centaines) (éd., p. 46-p. 48, 1. 4), puis celle des nombres composés (éd., pp. 68-71), des «limites» (éd., p. 51) et des mille (éd., pp. 51-62). Il reprend également la règle des signes pour la multiplication (éd., p. 48)172.
~
1 7 1 2 1 0 1 0 101
Et ainsi de suite ... Pour reprendre les diverses étapes, nous avons décomposé ce tableau de la manière suivante: Le tableau
170 Il se réfère ici aux livres VIII et IX des Éléments. 171 L'auteur envisage également la solution d'un autre «opérateur» (actor dans le texte) sans préciser son nom. Selon lui, on soustrait toujours un de la «note» de deux nombres multipliés entre eux en se référant aux Éléments VII, 19 d'EuCLIDE où il s'agit de développer la propriété fondamentale selon laquelle quatre nombres sont en proportion si et seulement si le produit des extrêmes est égal au produit des moyens. Ainsi, dans le cas traité par l'auteur, la «note» du produit du premier et quatrième est égale à la «note» du produit du second et du troisième. Et donc la soustraction des «notes» du second et troisième de la «note» du premier donne comme résultat la «note» du quatrième que l'on cherche. Un exemple: si la «note» des digites est 2 et si la «note» de chaque nombre lie le précédent aux 2, alors on soustrait 2 de la multiplication de deux «notes». Si la «note» des digites est 3 et si la «note» de chaque nombre lie le précédent aux 3, alors on soustrait 3 de la multiplication de deux «notes». 172 + multiplié par + => + ~ multiplié par + => ~ + multiplié par ~ => ~ ~ multiplié par ~ => + L'auteur aurait pu ajouter pour les signes négatifs la règle plus générale selon laquelle un produit de facteurs est: positif si le nombre de facteurs négatifs est pair, négatif si le nombre de facteurs négatifs est impair. S'il ne l'a pas fait, on peut l'expliquer étant donné que l'auteur s'est attaché à la multiplication de seulement deux facteurs.
Total
6000·4000
=
4000·400
=
24000000 2ème rangée 1600000 2ème et 3ème rangées 272000 2ème et 3ème rangées
4000·68
=
500·6000
=
3000000 4ème rangée
500·400
=
200000 4ème rangée 34000 3ème rangée
500·68
=
64·6000
=
384000 4ème et 5ème rangées
64·400
=
25600 2ème et 5ème rangées
64·68
=
4352 2ème, 3ème et 6ème rangées 29519952 1ère rangée
98
Le tableau final proposé par l'auteur est le suivant: 2
9
5
1
9
9
5
2
2
4 1
6 2 2
7 3 8 2
2 4 4
6
5
2
3
3
3
5
4
4.2.2.2.3
Les mathématiques dans notre traité
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
La division et la dénomination
À côté de ce développement sur la multiplication, celui réservé à la division (éd., p. 62, 1. 5-p. 68)173 et la «dénomination» (éd., pp. 69_74)174 paraissent fort minces. Contrairement au chapitre sur la multiplication, la division et la «dénomination» ne seront étudiées que pour les grandes puissances de dix. Pour la division, deux méthodes sont proposées. Ainsi, pour trouver 24 : 8 =? (éd., p. 63, 1. 14-20). Méthode 1° a : b = c et d: b = e alors c : e = a: d (l'a uteur écrit: Comme a: b = c, alors c . b = a) Méthode 2° Un nombre/un nombre = commun divisé /commun divisé (l'auteur du texte écrit: Un nombre: un nombre = commun diviseur: commun diviseur)
24 : 4 = 6 et 8 : 4 = 2, alors 6 : 2 = 3 = 24 : 8 Ceci nous rappelle le calcul du plus grand commun diviseur, même si aujourd'hui nous prendrions plutôt 8 comme PGCD. 24/8 = 6/2 6 et 2 sont les communs divisés car le commun diviseur est ici 4.
Ensuite, l'auteur propose une forme de division (éd., p. 65, 1. 17-p. 68) qui rejoint déjà les problèmes pratiques sur la conversion d'unités de mesure dont il sera question dans la seconde partie du traité. Puis, avec la «dénomination» (éd., pp. 69-74), il suggère une mise au point théorique sur la divisibilité ou non de certains nombres (par exemple: si x n'est pas divisible par 2, il ne l'est pas non
173 La division n'est étudiée que pour les grandes puissances de dix. Dans la diuisio, le numérateur est supérieur au dénominateur. 174 Par denominatio (que nous traduisons par «dénomination»), l'auteur entend ici la division avec un numérateur inférieur au dénominateur. L'auteur utilise les termes dénomination, dénominande, dénominateur et dénominer au même titre qu'il utilise les termes division, dividende, diviseur ct diviser. L'usage de ces derniers s'est maintenu, tandis que les premiers ont été fort atténués au fil du temps. Nous pensons que leur donner une nouvelle jeunesse n'est pas inutile, même s'il s'agit de pseudo-archaïsmes.
99
plus par 4, 6, 8 et 10; si x est divisible par 10, il l'est aussi par 5 et 2; si x est le numérateur 7, alors il est divisible par 7; un nombre x est divisible par 10, s'il n'a pas de digite; etc.), ... Pour trouver le dixième ou le cinquième ou le nième d'un nombre, l'auteur fait usage de l'abaque (sans pour autant le préciser). Ainsi, pour trouver le dixième 175 d'un nombre, il suffit de reculer le nombre d'une position vers la droite • Enfin, l'auteur propose une explication de la décomposition d'une fraction selon les facteurs de son dénominateur (qui nous prépare au chapitre sur les fractions) en rappelant que, puisque 7 . 10 = 10 . 7, alors 1/10/7 = 1/7/10 et 1/8/9 = 119/8. Pour étayer cette explication, il propose comme exemple (éd., p. 71, 1. 37p. 72,1. 17). 1836 : 5040 =? (a) Il s'agit de reculer le nombre d'une position vers la droite: 5 040 => 504 (b) diviser par 9 => 504 : 9 = 56 (c) diviser par 8 => 56 : 8 = 7 (d) diviser par 7 => 7 : 7 = 1 (e) Puis, on divise par chacun des quotients: (1°) 1836 : 504 = 3 + 324/504, (2°) 324: 56 = 5 + 44/56, (30) 44 : 7 = 6 + 2 (f) Enfin, on additionne le tout et ainsi 1836 : 5040 = 3/10 + 5/9/1 0 + 6/8/9/10 + 2/7/8/9/10. Pour tous les exemples qu'il aborde, l'auteur divise par l'unité 12 (cfr exemple illustré), 13, 14, 1000, 1000000 et 80000. Puis suivent trois autres exemples (45 : 14 = ?; 5 000 : 40 (000)3 = ?; 400 : 10 000 000 = ?). C'est sûrement à cet endroit que devait se situer le court chapitre manquant sur les dénominations des mille répétés (éd., p. 74).
4.2.2.2.4
Les fractions
Le chapitre sur les fractions (éd., pp. 75-159) doit être considéré comme le plus important du traité. Pour la comptabilité, les transactions et la répartition des héritages, l'usage 1 des fractions était répandu chez les habitants du Proche et Moyen-Orient 76. Ce qui est frappant, c'est la large utilisation des fractions dont le numérateur est l'unité et la présentation des autres fractions sous forme de sommes et de produits de telles fractions (exemple: au lieu de dire 11112, ils choisiront 112/8/7). On trouve ici la claire influence arabe sur les mathématiques: comme on ne peut dire «trois dix-huitième» en arabe, on l'exprime soit par «trois parts de dix-huit» ou
175 L'auteur utilisait l'abaque, comme le prouve l'exemple suivant: 1 200 => 120 => 12 (qui n'a pas de dixième car présence du digite), mais 12 = 9 + 3 qui sont divisibles par 2, 3, 4 et 6. Pour trouver le cinquième d'un nombre, outre le recul d'une position vers la droite, il faut multiplier le nombre par 2, etc. 176 Sur les fractions au Moyen Âge, nous renvoyons à A.P. YOUSCHKEVITCH, Les mathématiques arabes ... (1976), pp. 25-34; G. BEAUJOUAN, L'enseignement du quadrivium ... (1972), p. 722 et H.L.L. BUSARD, Het rekenen met breuken (1968), pp. 3-20.
101
La place du Liber mahame/eth dans le courant des arithmétiques
Les mathématiques dans notre traité
«trois parts de dix-huit parts». Il faut toutefois signaler que dans notre traité il n'est pas question de fractions sexagésimales, comme c'est le cas chez AL-KHWARIZMÏ. Dans le Liber mahameleth, les quatre opérations principales font l'objet d'une étude ordonnée et l'auteur a soin de proposer les multiples combinaisons possibles (ex. multiplication d'une fraction par un entier, multiplication d'une fraction de fraction par un entier, multiplication d'une fraction de fraction par un entier et une fraction, etc.). Les exemples numériques sont nombreux. L'auteur propose plusieurs méthodes pour résoudre les opérations sur les fractions (éd., p. 75-p. 77, 1. 22):
Nous trouvons (p. 75-p. 118,1. 22 de l'édition) de nombreux tableaux souvent incomplets. Pour en expliquer la logique, nous analyserons l'exemple (éd., p. 92/93) où il est question de (4 + 5/8) . (9 + 3/5) = ?
100
Méthodes
Exemples
1° La première méthode vise à faire tout d'abord disparaître le dénominateur de la fraction puis à diviser le résultat obtenu par ce même dénominateur.
3/4·7= ? Ainsi 4 . 3/4 = 3 et 3 . 7 = 21 et 21 : 4 = 5 + 1/4 Explication? Preuve: 3/4 = (3/4 . 7)/7, donc 3 . 7 = 1/4·3/4 . 7 et (3·7)/4 = 3/4 de 7.
2° La seconde méthode reste proche de la première: il faut faire disparaître le dénominateur de la fraction et diviser ensuite le résultat obtenu par ce même dénominateur (ici référence aux proportions).
3/4·7 = ? Ainsi 3/4 . 4 = 3 et 3 . 7 = 21 et 21/4 = 5 + 1/4 Explication? Le produit des moyens est égal au produit des extrêmes. Dans ce cas 3/4 = (3/4 . 7)/7 et (3 . 7)/4 = 3/4 . 7
3° Avec la troisième méthode, l'auteur rappelle qu'un 3/4·7 =? nombre multiplié par l'unité ne change pas, et qu'une 1· 1/4 = 1/4 et 1 . 3/4 = 3/4 et fraction est égale à l'unité lorsque le numérateur et le 21/4 = 5 + 1/4 dénominateur sont égaux. Si le numérateur dépasse le dénominateur, le nombre obtenu est supérieur à l'unité. 4° Dans la quatrième méthode, il s'agit de multiplier le numérateur ou les numérateurs entre eux, puis de diviser le produit par le dénominateur ou les dénominateurs. Si x, y, z, etc. (qui sont des dénominateurs) = W (nombres de dénomination), alors (N/x/y/z/etc.) . E = N . E IW
3/4·7 =? Ainsi 3 . 7 = 21 et 21 : 4 = omettre le 8). L'auteur reprend ensuite le chapitre sur la multiplication des fractions. Outre les quatre méthodes proposées précédemment, il faut souligner deux aspects au moyen d'un exemple: Exemple ((2/9) + (2/7)) . 10/11 = ? 1) Réduction des fractions au même dénominateur, puis addition entre elles. => ((2· 10) + (2· 10)) / 693 2) Multiplier par le mode de la distributivité, puis additionner les produits (2/9) . (l 0/11) = produit a et (2/7) . (l 0/11) = produit b et produit a + produit b = résultat. L' addition (éd., p. 111, 1. 22-p. 120, 1. 7) est étudiée dans les cas de monômes et de binômes constitués par des fractions, des fractions de fraction et des entiers. L'auteur précise qu'il y a autant de manières d'opérer une addition qu'une multiplication. Deux méthodes existent:
102
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
Exemple: 3/8 + 4/5 = ? Méthodes 1° Addition pure et simple de tous les compo- 8 . 5 = 40 et 3/8 = 15/40 et 4/5 = 32/40 et sants 15/40 + 32/40 = 47/40 = 1 + 1/8 + 2/5/8 2° Réduction au même dénominateur
Les mathématiques dans notre traité
Pour la somme des n nombres entiers allant de 1 à n, la constante ajoutée (raison) est 1. Ainsi, dans le premier exemple proposé par l'auteur: si nous avons des nombres allant de 1 jusqu'à n (soit 20) et que la raison soit de 1, en d'autres termes, si nous faisons 1 + 2 + 3 ... + 20, le résultat obtenu sera:
Réduction en huitièmes: 4/5 = 6/8 + 2/5/8. Donc 6/8 + 2/5/8 + 3/8 = 1 + 1/8 + 2/5/8
L'auteur résout ensuite (éd., p. 120, l. 8-p. 123, l. 2) des problèmes dont l'inconnue est une somme d'argent (peccunia) à déterminer par la résolution d'une équation du premier degré. Ainsi le premier exemple que l'on propose est le suivant (éd., p. 120): Si (1/3 + 114) . x = 10, alors x =? a)3·4=12 et1l3+114=7/12 Donc 7/12 = 10/x => (10 . 12)/7 = x Ainsi x = 17 + 1/7 ou b) 10/12 = quotient a et quotient a . reste a = ce qu'on cherche ou 12/12 = quotient b et quotient b . reste b = ce qu'on cherche
Sn
Le premier exemple concerne deux nombres inégaux 1/3 x et 114 y, avec 113 . x + 114 Y = 10. Il s'agit d'une équation du premier degré à deux inconnues. L'auteur propose de la résoudre de deux manières: a)3·4=12 Si x = 12, alors 12/3 = 4. Comme 10 - 4 = 6 et 6 = 114 y. Donc si y = 24, alors 113 . 12 + 114·24 = 10 b) Diviser 10 par x + y, puis x . 4 et y . 3 Suivent des exemples dont l'application se rapproche de ce qu'on appelle en arithmétique moderne «la progression arithmétique»: il s'agit d'une suite de nombres dont chacun est obtenu en ajoutant au précédent une constante appelée raison. Cette règle a déjà été proposée par l'auteur aux pages 15-17 de l'édition. Des variantes de la formule suivante sont proposés: Sn =
n· (n
2
+ 1)
=
20· (20 + 1) 2
= 210
Comme pour l'addition, l'auteur propose une étude de la soustraction cas par cas (éd., p. 126, l. 28-p. l36), selon la diversité des termes composant les deux expressions (entiers, fractions et fractions de fraction). Il y a autant de manières d'opérer une soustraction qu'une addition ou une multiplication. Exemple: 4/5 - 3/8 =? (éd., p. 126, l. 28-p. 127, l. 16) Méthodes 1° Soustraction pure et simple de tous les composants
8 . 5 = 40 et 3/8 = 15/40 et 4/5 = 32/40 et (32 - 15)/40 = 3/8 + 2/5/8
2° Réduction du dénominateur
a) Réduction en huitièmes 4/5 = 6/8 + 2/5/8. Alors (6/8 + 2/5/8) - 3/8 = 3/8 + 2/5/8 b) Réduction en cinquièmes 3/8 = 1/5 + 7/8/5. Alors 4/5 - (l/5 + 7/8/5) = 2/5 + 1/8/5
Le reste dont il est question (à partir du 5ème exemple) doit être considéré comme étant ce qu'il faut ajouter pour retourner à l'unité. Ansi dans le 9ème exemple, le reste de (1/5 . x) + 2 sera (4/5 . x) - 2. Dans une digression, l'auteur explique les formules de sommation (éd., p. 123, l. 3-p. 126, 1. 27) des séries d'entiers naturels impairs, pairs, carrés et cubiques. Comme il s'agit d'un thème important dans les manuels de calcul de l'Occident musulman, nous allons ici en exposer le contenu.
103
Dans son chapitre consacré aux autres soustractions (éd., p. l36-141), l'auteur demande de déterminer une somme d'argent (que nous désignons ici par «x») satisfaisant à la relation. Remarquons que le dernier problème mène à la résolution d'une équation du second degré. Nous ajouterons que l'auteur n'utilise pas ici les termes «res» (= x inconnue) et «census» (= x 2), seule sa formulation laisse sous-entendre qu'il s'agit d'inconnue(s). Exemple: Si x - (113 . x + 1/4· x) = 10, alors x =? (éd., p. 136) Méthodes 1° Soustraction pure et simple 3 ·4= 12 et 1/3 + 1/4 = 7/12 et 12 - 7 = 5. Donc 5/12 = 10/x, alors (10 . 12)/5 = x = 24 de tous les composants 2° Réduction du dénominateur
a) 12/5 = [2 + 2/5] et [2 + 2/5] . 10 = ce que tu cherches b) 10/5 = [2] et [2] . 12 = ce que tu cherches Remarquons qu'il y a confusion possible: l'auteur appelle prelatum le residuum. c) multiplicateur al reste = x et x . multiplicateur b = ce que tu cherches
Avant d'aborder le chapitre sur la division, l'auteur propose des digressions sur les fractions (éd., pp. 141-145) et en particulier la «dénomination» (éd., pp. 144-145).
104
Les mathématiques dans notre traité
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
Pour l'auteur, la «dénomination» consiste à diviser un nombre plus petit par un nombre plus grand, contrairement à la «division». Ainsi, quand il s'agit de diviser 1 et 1/2 par 3 et 1/3, l'auteur parlera de denominare. Quant aux numeri denominationis (nombres de dénomination), il s'agit ici de 2 et 3, soit les dénominateurs. Dans les ouvrages connus, la denominatio n'est pas à proprement parler une «division», même si on la place sous ce chapitre. Cette utilisation inhabituelle pourrait révéler l'esprit d'initiative en mathématiques des premiers auteurs latins ayant puisé dans la tradition indo-arabe du calcul. Commence alors à proprement parler le chapitre consacré à la division des fractions (éd., pp. 146-156): l'auteur envisage différents cas selon la forme des expressions intervenant dans la division (entier, fraction, fraction de fraction). Il faut une nouvelle fois préciser que la division au sens propre, à l'opposé de la dénomination dont il vient d'être question, concerne la division d'un nombre plus grand par un nombre plus petit. Il s'agit de chercher la fraction du diviseur, puis de multiplier le dividende et le diviseur par ce qui se rapproche du plus grand commun diviseur. Exemple: 3/5 : 1/3 = ? Méthodes 1° Multiplication pure et simple de tous les 5 ·3= 15 et 1/3 . 15 = 5 et 3/5 . 15 = 9 et 9/5 = ce que tu cherches composants 2° Réduction au même dénominateur
1 = 1/3 ·3 et 3 . 3/5 = 1 + 4/5
L'auteur propose (éd., pp. 157-159) encore deux nouveaux exemples de division, puis des problèmes qui concernent la répartition d'une somme d'argent entre un certain nombre d'hommes sous certaines conditions. Pour les deux derniers problèmes de cette série, les parts sont supposées égales. Cette fois, nous nous trouvons devant une équation du second degré: il est proposé que le quotient de la somme (donnée) par le nombre (inconnu) d'hommes, étant augmenté, puis respectivement diminué, de ce nombre inconnu, fasse une quantité donnée. Algèbre moderne
Équation
Liber mahameleth
x + 18/x = 9
(9/2)2 = 20 1/4 et x . (x + 18/x) = 9 . x 2 x - 9 x + 18 = 0 20 1/4 - 18 = 2 + 1/4 et ajout de x aux deux membres de l'équation -1(2 + 1/4) = 1 + 1/2 et x 2 - 9 x + (9/2)2 = - 18 + (9/2)2 1 + 1/2 + 9/2 = 6 et ajout du carré de la moitié du coefficient de 6 = nombre d'hommes. x aux deux membres Donc ici (x - 9/2)2 = (9/2)2 - 18 x + y/x = z x = -1((z/2)2 - y) + z/2 produit remarquable x - 9/2 = -1((9/2)2- 18) x = -1((9/2)2 - 18) + 9/2 = 6]
105
Équation
Liber mahameleth
Algèbre moderne
x - 40/x = 3
(3/2r = 2 1/4 et 2 1/4 + 40 = 42 1/4 et -1( 42 1/4) = 6 + 1/2 et 6 + 1/2 + 1 + 1/2 = 8
x· (x - 40/x) = 3 . x x2 -3 x-40 = 0 ajout de x aux deux membres de l'équation x2 _ 3 x + (3/2)2 = 40 + (3/2)2 ajout du carré de la moitié du coefficient de x aux deux membres (x - 3/2)2 = 40 + (3/2)2 produit remarquable x - 3/2 =-1(40 + (3/2)2) X = -1(40 + (3/2)2) + 3/2 = 8]
et 8 = nombre d'hommes
4.2.2.2.5
Les racines
Un passage intéressant du Liber mahameleth (éd., pp. 160-181) aborde un chapitre consacré à l'extraction des racines carrées et quatrièmes ainsi qu'aux opérations sur les radicaux 177. On retrouve déjà chez AL-KHWARIZMÏ l'extraction de la racine carrée selon la méthode indienne, mais notre auteur préfère suivre EUCLIDE (livre X des Éléments). L'auteur fait remarquer que l'étude des racines (il envisage uniquement les racines carrées et quatrièmes) est particulièrement utile à celui qui veut employer l'algèbre. Référence est faite une nouvelle fois à Abu KAMIL, mais l'auteur précise qu'il fera des ajouts, car les preuves que l'on trouve chez le mathématicien arabe sont peu claires tandis que le dixième livre des Éléments d'EUCLIDE est d'un grand secours. L'auteur n'a cure d'enseigner l'extraction exacte des racines d'entiers: il dit simplement d'entrée de jeu qu'elle est facile pour les rationnels, affirmation qu'il entend illustrer par des exemples numériques (de fait particulièrement banals, puisqu'il s'agit de 4, 9 et 16). Par contre, il n'en va pas de même pour les irrationnels (nombres qui ne sont pas carrés). Pour trouver leur racine, il propose deux méthodes d'approximal78 tion : a) Si le rationnelle plus proche de l'irrationnel est plus petit que lui, alors on 2 recherche -lN, N entier compris entre les carrés entiers consécutifs a et (a + 1)2, 2 on posera 179: -lN ~ a + [(N - a )/2a]
177 A.P. YOUSCHKEVITCH, Les mathématiques arabes ... (1976), pp. 21-22 (racines) et pp. 80-90 (nombres irrationnels). 178 Dans le chapitre consacré aux problèmes d'application du théorème de PYTHAGORE (problèmes de l'arbre cassé), une allusion sera faite à la méthode d'approximation. 179 Cfr EUCLIDE, Éléments X,1 où on démontre l'indéfinie divisibilité de la grandeur (voir B. VITRAC, Euclide ... , vol.III, p.91). Ici, il s'agit de trouver le nombre le plus proche de la racine d'un nombre irrationnel.
106
Les mathématiques dans notre traité
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
b) Si le rationnelle plus proche de l'irrationnel est plus grand que lui, alors on recherche -VN, N entier compris entre les carrés entiers consécutifs a 2 et (a + 1)2, on posera: -VN::::: [(a + 1) - [((a + 1)2 - N) ] / [2 . (a + 1)] ou bien on mettra -VN sous la forme -VeN . S2)/S (généralement, S = 10 k), et on pourra extraire la racine du numérateur selon la méthode précédente. Quant à l'extraction de la racine carrée d'une fraction, elle est ramenée à celle d'un entier en considérant que -Vp/q = -vpq/q. On recherche -VeN + fraction), N + fraction compris entre les carrés entiers consécutifs a 2 et (a + 1)2 et on tiendra compte du dénominateur, on posera: -VeN + fraction) ::::: -V(N 2 . a 2)/a ou -V(N 2 . (a + 1)2)/(a + 1) Ces différentes méthodes sont appliquées dans la plupart des exemples proposés et concernent les opérations sur les racines carrées et quatrièmes (addition, soustraction, multiplication, division) appliquées à des expressions formées de termes qui sont des entiers, des racines, et des racines de racine. Pour déterminer la forme qu'aura l'expression résultante, l'auteur s'appuie sur des théorèmes du livre X des Éléments d'EUCLIDE. Ce livre est entièrement consacré à l'étude des lignes droites commensurables ou incommensurables entre elles avec la classification de certains irrationnels. Notre auteur considère qu'il faut avoir lu l'entièreté de ce livre pour comprendre l'étude des racines (éd., p. 160, 1. 8/9). Il n'est pas étonnant que l'auteur de notre traité réserve une place particulière au Livre X des Éléments. En effet, ce livre représente environ le quart du traité euclidien et en constitue de ce fait le livre le plus long (115 propositions dans l'édition d'HEIBERG). Il n'est pas question de réexpliquer ici le contenu du traité: I8 les ouvrages de Th. L. HEATH et B. VITRAC ol'ont éclairé d'un commentaire clair et nuancé. Toutefois, compte tenu des problèmes délicats qu'il pose au lecteur, il appert qu'une mise au point explicative reste indispensable. En effet, notre auteur présuppose chez son lecteur des connaissances acquises à la lecture du mathématicien alexandrin et n'explique donc pas le sens de certains termes qui nécessitent un éclairage 181. L'auteur ne renvoit pas non plus aux premières l82 propositions du Livre X qui en constituent le fondement . Le Livre X a pour objet principal la distinction de deux sortes de grandeurs 183, les unes dites rationnelles (B. VITRAC préfère traduire «()Trui» par «exprimables»)
107
et les autres dites «irrationnelles» (a.Àoya) et l'établissement d'une classification rigoureuse de treize espèces de lignes droites parmi ces dernières. Le thème général est le classement scrupuleux des premières longueurs irrationnelles, nées des méthodes d'application des aires à partir d'une longueur prise pour unité. Euclide attache une grande importance aux nombres irrationnels dont il compte de nombreux genres différents. L'incommensurable (àcrUJlJlcTpOV) concorde assez bien avec notre concept de nombre irrationnel, tandis que le rationnel (PllTOV) et l'irrationnel (a.Àoyov) s'écartent des notions que nous désignons par ces mots. Pour EUCLIDE est rationnel ce qui est mesurable, commensurable en soi ou en puissance (ce que Bernard VITRAC traduira par «exprimable»): des lignes sont rationnelles si elles sont commensurables avec l'unité de longueur, ou si les carrés construits sur elles sont commensurables avec l'unité de surface. Ainsi, en langage algébrique, a aussi bien que -Va sont rationnels. Le mot irrationnel est réservé aux expressions renfermant un radical, à l'exception de l'expression simple -Va. Donc les produits a. -Vb ou -Va. -Vb sont considérés comme irrationnels (chacun de ces produits représentant déjà une aire, il ne saurait être question de «commensurable en puissance»). A fortiori on peut qualifier 4-V(a . b) d'irrationnelle (JlÉO"ll, que l'on appelle médiale). Quant à l'addition et la soustraction de deux longueurs dont l'une au moins est incommensurable, elles donnent des irrationnalités de deux sortes: binôme = a + -Vb ou -Va + -Vb (il ÈK 8uo ovoJlunùv) et apotome (à1toToJlil) = a - -Vb ou -Va - b ou -Va - ~b. Ce Livre est sans conteste l'un des plus homogène des Eléments. D.H. FowLER le jugera même monolithique 184. Comme J. Gow, nous pourrions affirmer que l85 le Livre X, quoique de «forme géométrique», a un contenu arithmétique . Mais rien n'est moins sûr. Si un nombre peut être rationnel (exprimable), l'utilisation du qualificatif «commensurable» paraît fort discutable. Son application reste en . d onc re 1ever d ' 'tne . 186 . principe réservée aux grandeurs et devrait e algeome
4.2.3
Seconde partie (pp. 183-429 de l'édition)
4.2.3.1 Résumé 180 TH. L. HEATH, The Thirteen Books ... , 1956; B. VITRAC, Euclide ... , vol. III, 1998. 181 La traduction de certains mots doit être soulignée: (in)communicans = (in)commensurable, qui (n')a (pas) de commune mesure surdus = sourd (= irrationnel) (ir)racionalis = (ir)rationnel (bi)medialis = (bi)médial binomium = binôme residuum = «apotome» 182 À cela vient peut-être s'ajouter le motif selon lequel il existe un parallélisme avec les Livres Arithmétiques (VII-IX) et en particulier le Livre VII (cfr B. VITRAC, Euclide ... , vol.III (1998), p. 97 et 103, etc.) 183 Comme nous l'avons précisé pour les livres V et suivants, EUCLIDE ne définit jamais le terme «grandeur», ce qui entraîne une relative incertitude quant à l'extension de cette notion. Voir
Après une première partie consacrée aux explications théoriques étayées par des exemples, l'auteur ouvre une seconde partie où leur application va être réalisée.
B. VITRAC, Les Éléments, vol. II (1994), pp. 15-17,56-58; III (1998), pp. 18-19 (englobe lignes droites et aires rectilignes). 184 B. VITRAC, Euclide ... , vol. III (1998), p. 13, note 10. 185 B. VITRAC, Euclide ... , vol. III (1998), p. 14, note 17. Nous ajoutons qu'il s'agit ici de l'interprétation médiévale du terme arithmétique, laquelle inclut la manipulation des nombres radicaux, ce que ne faisaient pas les Grecs, dont EUCLIDE. 186 Pour un exposé plus détaillé de la question, nous renvoyons à B. VITRAC, Euclide ... , vol. III (1998), pp. 14-18.
108
Cette partie du traité développe la règle de trois et propose de très nombreux problèmes commerciaux d'application. Cette règle de trois est fondée sur l'égalité de deux rapports. La liste des problèmes envisagés est longue: problèmes d'achat et vente, de gain, de morcellement, de mouture, de cuisson du moût, de remboursement d'un emprunt, d'engagement de personnes, d'engagement de porteurs et autres, de dépense d'huile de lampe, de consommation de nourriture par des animaux, de consommation de pains par des hommes, de change de monnaies, de remplissage de bassins, d'application du théorème de PYTHAGORE, de cordes et fagots, de mouvement et de participants. Tous ces problèmes sont assortis de très nombreux exemples. Le Liber mahameleth donne, pour les problèmes les plus communs, différentes méthodes de résolution. Après le titre (10) et l'énoncé (2°), suivent les méthodes de résolution (3°) selon le schéma suivant: A. Résolution arithmétique (le procédé par le rapport): a) La méthode dite de la fausse position et des doubles fausses positions (on choisit arbitrairement une ou deux valeurs pour l'inconnue que l'on cherche)187 b) La règle des quatre grandeurs proportionnelles. B. Démonstration géométrique: cette formule est ensuite souvent démontrée par la géométrie, selon les normes de rigueur qu'avaient établies les Grecs. Elles sont souvent accompagnées de figures. C. Méthode algébrique: l'auteur propose des équations du premier ou du second degré résolues de façon algébrique.
4.2.3.2 Explication 4.2.3.2.1
Les mathématiques dans notre traité
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
Rappel
Une étude préalable (éd., p. 185, 1. l-p. 186, 1) concerne les quatre nombres proportionnels, et plus particulièrement souligne que le rapport des moyens est égal au rapport des extrêmes. L'auteur propose des variantes quand l'un des membres du rapport est inconnu.
187 A.P. YOUSCHKEVITCH, Les mathématiques arabes ... (1976), pp. 45-48; G. L'HuILLlER, Le Quadripartitum numerorum ... , pp. 61-64. Grâce à cette règle on peut résoudre tous les problèmes de la science du calcul qui se ramènent à des équations linéaires.
Exemples
Règles 1° En général, pour un ensemble de quatre nombres proportionnels a· d = b . c [a (ler)/b (2nd) = c (3ème)/d (4ème)] Et a/b. d = c ou (a· d)/b = c Donc si 4ème inconnu => (2nd . 3ème)/ler =4ème si 1er inconnu => (2nd . 3ème)/4ème = 1er si 2nd inconnu => (ler· 4ème)/3ème = 2nd si 3ème inconnu => (l er . 4ème )/2nd = 3ème
2° En général, pour un ensemble de trois nombres proportionnels (1 er . 2nd)/3ème = (1 er/3ème) . 2nd
4.2.3.2.2
109
Ici le premier = 4, le second = 10, le troisième = 6, le quatrième = 15 4/10 = 6/15 et 4· 15 = 60 = 6 . 10 Si le 4ème est inconnu, le 2ème . 3ème = 60 et 60/4 (= 1er) = 15 Si le 1er est inconnu, 60/15 (=4ème) = 4 (=ler) Si le 3ème est inconnu, le 1er· 4ème = 60 et 60110 (= 2nd) = 6 (= 3ème) Si le 2nd est inconnu, 60/6 (=3ème) = 10 (= 2nd) Ici le premier = 4, le second = 10, le troisième = 6 (6· 10)/4 = 15 et (6/4) . 10 = 15 et (l0/4) . 6 = 15
Problèmes d'achat et de vente (éd., p. 186,1. 6-p. 215, 1. 34): 51 problèmes.
Ces problèmes sont disposés en ordre croissant de difficulté: alors que les premiers de ces problèmes imposent les valeurs de trois des termes du rapport, ceux qui les suivent donnent trois conditions liant les grandeurs dans des expressions rationnelles. Nous reprenons la règle générale proposée (éd., p. 192) par l'auteur: 1°) Une seule inconnue: Formule = nl/n2 = P I/P2 Une quantité ni d'une marchandise coûte (à l'achat ou à la vente) le prix PI, une quantité n2 coûtera donc P2. 2°) Deux inconnues: Formule = nl/(nl + PI) = n2/(n2 + P2) a) 2 inconnues, somme connue( n2 =7, P 2 =7, n2 + P2 = x) b) 2 inconnues, reste après différence connue (n2 =7, P2 =7, n2 - P2 = X ou P2 - n2 = x) c) 2 inconnues, produit connu (n2 =7, P2 =7, n2 . P2 = x) Exemple (éd., p. 202, 1. 19-204,1. 34): Une quantité nI d'une marchandise coûte (à l'achat ou à la vente) PI, une quantité n2 coûtera donc P2, avec nl/n2 = P I/P 2. ni = 7; PI =7; n2 = 7; P2 = même marché que PI. nI Pl = 10; n2 P2 = 30; nI + PI + n2 + P2 = 20. L'auteur considère que, comme nl/n2 = P I/P2, on a: - d'une part (nI + PI)/(n2 + P2) = P I/P2 - d'autre part (p\/P 2 = (nI P I)/(n2 P 2)
i
110
111
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
Les mathématiques dans notre traité
En conséquence, (nI + P I)/(n2 + P2) = -V(nl P I/n2 P2) = 1I-V(n2 P 2/nl Pl), d'où (nI + PI)/[(nl + PI) + (n2 + P2)] = 1I~(n2 P 2/nl Pl) + 1 et donc nI + PI = (nI + Pl + n2 + P2)/~(n2 P2/nl PI) + 1 On peut déterminer nI + PI et n2 + P2. Lorsque de deux grandeurs u et v on connaît la somme et le produit, on peut en déterminer la demi-différence par la relation [Cu + v)l2f - uv = [Cu - V)I2]2. Et la connaissance de la demi-somme et de la demi-différence nous permet de calculer = (u + v)/2 ± (u - v)/2, soit respectivement u et v. C'est cette très ancienne méthode (déjà utilisée par les Mésopotamiens) qu'emploie notre auteur pour déterminer nI et PI, puis n2 et P2. Et il remarque que, sans une supposition sur leurs grandeurs relatives, les valeurs de nI et de PI d'une part, de n2 et de P 2 d'autre part, peuvent être échangées (suivant que nI > PlOU nI < PI et la même chose pour n2 et P2). Il parvient ainsi aux résultats: - nI (ou PI) = -V75 - 5 ± ~(90 - ~7500) ou - n2 (ou P2) = 15 - -V75 ± ~(270 - ~67500) La fin du chapitre sur l'achat et la vente est consacrée aux cas de divers types de marchandises. Si les marchandises sont achetées ou vendues (toujours en quantité nI et au prix PI par unité de mesure), le coût total (P) sera de Ln 1Pl. Les quatre derniers problèmes font intervenir des prix qui suivent une progression arithmétique.
Exemple (éd., p. 236, l. 34-p. 237, l. 2) [20] = Une marchandise est achetée au prix de 10 pour 3 qafiz et vendue au prix de 20 pour 4 qafiz, et la somme de la racine du gain en qafiz et de la racine du capital en monnaie égale 50. On voit que, 3 qafiz étant achetés pour 10 et 2 étant vendus pour la même somme, un capital de 10 apporte un gain de 1 qafiz. Donc 10 g (en qafiz)= c (en monnaie), d'où ~g/~c = 1/~10 et ~g/(-vg + ~c) = 1I(~10 + 1) et puisque ~g + ~c = 50, ~g = 50/(~10 + 1)
4.2.3.2.3
b) Plusieurs associés (éd., p. 238, l. 33-p. 244, l. 12): Il s'agit ici de partager un gain entre plusieurs associés selon leur part ai du capital investi. Pour les premiers problèmes, les parts se déterminent simplement par la relation: gi = ai . g/L ak (ai = part du dernier des associés; ak = total des parts) Les autres problèmes poseront les valeurs numériques d'expression rationnelle liant les inconnues gl, g2 et g3. Exemple (éd., p. 238, l. 33-p. 239, l. 26 [1]) = Soit 3 associés, avec CI = 8 sous; C2 = 10 sous; C3 = 14 sous et [Ck = 32 sous] gk = gl + g2 + g3 = 22 sous g 1 = ?; g2 = ? ; g3 = ? Trois modes de résolution:
Problèmes de gain (éd., p. 215, l. 35-p. 244, l. 12): 68 problèmes
a) Cas élémentaires (éd., p. 215, l. 35-238, l. 32) Tout d'abord, l'auteur propose d'étudier des cas simples, sans qu'il soit tout d'abord question de partage de gain entre plusieurs participants. Une marchandise achetée avec des capitaux (CI et C2) produit à la vente (à un même prix) des gains (gl et g2), et nous avons la relation: CI/C2 = gl/g2 Ce type de problèmes comporte vingt espèces de base comprenant cinq cas ((1°) capital connu et gain inconnu, (2°) gain connu et capital inconnu, gain inconnu, (3°) capital inconnu mais somme C2 + g2 connue, (4°) gain inconnu et capital inconnu mais différence C2 - g2 connue, (5°) gain inconnu, capital inconnu, mais produit C2 . g2 connue). De plus, pour chacun de ces cinq cas, le gain et le ca188 pital peuvent être donnés en nature (autrement dit en mesures de marchandise ) ou en argent. Comme le fait remarquer l'auteur, tous les problèmes de ce chapitre se ramènent à l'une ou l'autre de ces vingt espèces.
188 Notons que l'on passe des muids au qafiz (car 1 qafiz = 1 muid pour l'auteur) au fil des exemples: au début de son exposé, l'auteur se proposait d'aborder uniquement des problèmes avec muids.
1) Comme Ck = 32 et gk = 22 = reporté Alors gl = CI . gk/ L Ck [gl = (8 . 22)/32 = 22/4] g2 = C2 . gk/ L Ck [g2 = (10 . 22)132 = 6 + 7/8] g3 = C3 . gk/ L Ck [g3 = (14 . 22)/32 = 9 + 5/8]
2) Comme 8/32 = 1/4, alors 22/4 = gl Comme 10/32 = 2/8 + 1/2/8, alors 22/(2/8 + 1/2/8) = g2 Idem pour 14 (i.e. g3) L'auteur ne va pas au bout du calcul
3) 22/32 = 5/8 + 1/2/8 cfT règle sur les proportions = cI/gI = C2/g2 ou gl/cl = g2/C2 Ici L Ck/ L gk = cI/gI Si 32/22 = 8/ ? Soit (L gk CI)/L Ck = gl ou (L Ck/L gk) . CI = gl Idem pour g2 et g3 Idem pour tous les associés nombreux ou non. Il faut toujours associer les capitaux de tous, et L gk/ L Ck = gl/cl (CI' L gk)/ L Ck) = g 1
112 4.2.3.2.4
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
Problèmes de morcellement (éd., p. 244, l. 13-p. 260, l. Il): 36 problèmes
On découpe la partie d'une pièce d'une certaine matière (métal, étoffe, toile ou pavement) qui est caractérisée par ses dimensions, composants, poids ou prix. De cette partie découpée on recherche une des caractéristiques. Les problèmes de morcellement, pour chacune des matières, sont abordés sous deux angles: A - soit il s'agit de matières homogènes: Si tout est de dimension D1' D 2 (et éventuellement D3) et de prix (ou de poids) P, et que la partie ait les dimensions d 1, d2 (et d 3) et le prix (ou poids) p, on aura la relation: P/p = D 1 D2 D 3/d 1 d 2 d3. B - soit il s'agit de matières hétérogènes. Les composants se retrouvent dans la pièce selon le rapport des volumes (ou des surfaces). Ces deux cas (A et B) sont appliqués aux matières suivantes: a) Masse métallique (éd., p. 244, l. 13-247) (schéma) (5 problèmes): Outre qu'il résout trois problèmes des types décrits, l'auteur explique et applique le principe de la détermination des composants d'un alliage d'or et d'argent «sine examinatione ignis» par comparaison des poids de deux corps faits de ces métaux à l'état pur et ayant même grandeur (ce que l'on vérifie par comparaison du volume d'eau déplacé). Exemple (éd., p. 244, l. 26-p. 245, l. 2 [1]) = pour une matière homogène: Soit une masse ronde dont le diamètre est de 10 palmes. Avec un diamètre de 5 palmes, quelle sera la masse? Méthode = Volume du grand: volume du petit = masse cherchée 10 . 10 = 100 et 100 . 10 = 1000 5 . 5 = 25 et 25 . 5 = 125 1000/125 = 8 = masse recherchée 189. Exemple (éd., p. 245, l. 12-29 [3]) = pour des matières hétérogènes: Soit une masse mk dont m1 = 10 onces d'or, m2 = 14 onces d'argent, m3 = 20 onces de laiton (= Cu + Zn). Si mk - 12 onces = combien de chaque? Il s'agit de la même méthode que celle des associés. Lorsqu'il est question de savoir si l'or et l'argent sont purs ou mêlés, la réponse suivante est proposée (éd., p. 246, l. 8-p. 247 (schéma)): Soit or pur = 1000 onces; soit argent pur = 864 onces. Or on a 1080 onces, donc l'or est impur. 1080 - 864 = 216, différence = 80
189 Cfr volume du grand: volume du petit = masse cherchée. 4/3 Pr3 : 4/5 Pr3 .
Les mathématiques dans notre traité
113
b) Etoffe (éd., p. 247, l. 1-253, l. 17) (14 problèmes): les problèmes sont de même type Exemple (éd., p. 248, l. 1-15 [2]) = pour une matière homogène: Etoffe 1: L 1 = 10 coudées, 11 = 8 coudées, pd 1 = 60 onces Etoffe 2: L2 = 15 coudées, h = 9 coudées, pd2 =? La question est impossible à résoudre (pas mathématiquement, mais bien au niveau du découpage) car L 1 < L2. Il faut que L 1 > L2 et h > h Puis il faut multiplier = L2 . h = S2 et L 1 . h = S1 et le rapport S2/ S 1 = pd2/pd 1 Donc pd2 = (S2/S1) . pd l ou (S2 . pd 1)/S1 Exemple (éd., p. 251, l. 1-17 [9]) = pour des matières hétérogènes: Etoffe 1: L 1 = 10 coudées; h = 8 coudées; Pd 1 = soie = 10 onces; coton = 14 onces; lin = 20 onces Etoffe 2: L2 = 6 coudées; h = 4 coudées; Pd2 = ? L2 . h = Grandeur 2 (6 . 4 = 24) L 1 .1 1 = Grandeur 1(10·8 = 80) G 2 · (Pd 1(10) ou Pd l (14) ou Pd 1 (20))/G 1 = Pd2 (x + y + z) cfr proportions G I/Pd 1 soie = G2/Pd2 soie c) Toile (éd., p. 253, l. 16-p. 259, l. 20) (15 problèmes): les problèmes sont de même type Exemple (éd., p. 253, l. 16-29 [1]) = pour une matière homogène: n gausapes = 1; L1 = 4 coudées; 11 = 3 coudées n gausapes = ?; L2 = 15 coudées; h = 8 coudées 3 modes de résolution: L1 ·11 = 120 L2· h = 12 et GI/G2 = 120/12 = 10 = nombre de gausapes.
L1/L2 = 15/4 = 3 + 314 et Il/h = 8/3 = 2 + 2/3 et (3 + 3/4) . (2 + 2/3) =10
Ll/h = ll/L2 = 5·2=10
Exemple (éd., p. 257, l. 1-22 [9]) = pour des matières hétérogènes: Toile 1: LI = 10 coudées; b = 8 coudées; prix1 = 20 sous N ombre de 4 gausapes Toile 2: L2 = ?; h = ? et rapport de L2/h = L I/11 Deux modes de résolution: G1/n = G2 (801 = 20) L2 = >I[(LI . G2)1b] = 5 h = >1[(11 . G2)/L1] = 4
L2 = >I[(b)L . G2 /G I] h = >1[(11 . G2)/LI] = 4
114
Exemple (éd., p. 257, 1. 23-33 [10]) = Exemples avec des toiles arrondies. Soit une toile arrondie: périmètre = 10 coudées; prix = 60 sous Si le périmètre = 5 coudées, alors le prix = ? Deux modes de résolution: 10 . 10 = 100 et 5· 5 = 25 25 ·60 = 1500 et 1500/100 = 15 = prix
(5 . 5)/(10· 10) = 1/4 60 ·1/4= 15
d) Pavement (éd., p. 259, 1. 21-260, 1. Il) (2 problèmes): les problèmes sont de même type. Exemple (éd., p. 260, 1. 1-11 [2]) = cfr chapitre sur les toiles de lin Soit un palais: LI = 20 coudées; II = 8 coudées et soit une table: L2 = 2 coudées; 12 = 1 + 1/2 SI = LI . II = 160 et S2 = L2 ·12 = 3 alors 160/3 = 53 + 113 = nombre de tables 4.2.3.2.5
Les mathématiques dans notre traité
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
Problèmes de mouture (éd., p. 260, 1. 12-268): 18 problèmes
On apporte à un meunier une certaine quantité de grain à moudre; pour son travail, il doit recevoir une fraction donnée lIk de la quantité moulue. a) Premier cas (éd., p. 260, 1. 12-p. 262, 1. 23) (4 problèmes): Il est prélevé de chaque mesure moulue la kième partie. Alors si q est la quantité apportée et q' la quantité emmenée après la mouture, on aura: q' = [(k - 1)/k] . q, le lI(k· q) qui reste reviendra au meunier.
Deux modes de résolution: 9+2=11 (Il . 100)/9 = à moudre
7/5 . 80
Exemple (éd., p. 265, 1. 6-20 [1]) = ApI = 1 qafiz; Prixi = 116; RI = + 113 ·4/6 Ap2 = 100 qafiz; Prix2 = ?; R2 =? Avec 116 et1l3=>6·3=18 Si Ap3 = 18; Prix3 = 3; R3 = 15 + 1/3 . 5 = 20 Donc si Ap2 = 100, alors R2 = (l00 . 20)/18 Ap3/R3 = Ap2/R2 18120 = ?1100 d) Autres exemples: soustraction, multiplication, participation (éd., p. 265, 1. 21p. 266, 1. 28) (3 problèmes): Exemple (éd., p. 265, 1. 21-p. 262, 1. 2 avec la soustraction) = ApI = 1 qafiz; Prixi = 115 qafiz Ap2 =?; R 2 =?; Prix2 =?; si R 2 - Prix2 = 20 Deux modes de résolution: 6/6 - 1/6 = 5/6 = R2 5/6 - 1/6 = 4/6 4/6 Ap2 = 20 Ap2 = 30
80/5 ·7 cfr règle sur les proportions => 7/5 = x/80
b) Deuxième cas (éd., p. 262, l. 24-p. 264) (7 problèmes): Pour chaque mesure moulue, on prélève d'une autre la kième partie. Divisant dans ce cas la quantité q en k + 1 parties, la quantité emmenée après la mouture vaudra: q' = [kI(k + 1)] . q, le [l/(k + 1)] . q qui reste reviendra au meunier. Exemple (éd., p. 263, l. 14-25 troisième manière) = Pour chaque qafiz à moudre, 2/9 sont donnés. Or il rapporte 100 qafiz. Combien sont alors apportés pour être moulus?
11/9 . 100 ou 100/9 . Il 11/9 = ?/100 cfr règle sur proportions
c) Augmentation de volume après mouture (éd., p. 265, l. 6-p. 267, 1. 7) (4 problèmes): Certains problèmes induisent une condition supplémentaire, tenant compte de l'augmentation du volume après la mouture. Si le volume initial croît de IIp, alors les relations précédentes changent: q'= [(k-1)/k]· q devientq'= [(p+ l)/p]· [(k-l)/k]· q et q' = [kI(k + 1)] . q devient q' = [Cp + l)/p] . [(kI(k + 1)] . q.
Exemple (éd., p. 261, 1. 36-p. 262, 1. 9 troisième manière) = Pour chaque qafiz à moudre, 2/7 sont donnés. Or il rapporte 80 qafiz. Combien sont alors apportés pour être moulus? Trois modes de résolution: 1/7 => on prend le 7 7-2=5 (7·80)/5 = 112
115
4.2.3.2.6
Ap2 =x X - 1/6 x = 5/6 x 5/6 x - 1/6 x = 4/6 x = 20 x = 30 et 1/6· 30 = 5 R2 = 25
Problèmes sur la cuisson du moût (éd., p. 269-p. 276, l. 26): 13 problèmes
Une quantité q de moût doit être réduite par cuisson jusqu'à ce qu'il en reste la quantité ri. Mais, lorsque la quantité d s'est évaporée, une quantité v déborde. la cuisson devra alors être poursuivie comme précédemment, mais jusqu'à un nouveau reste r2 qui sera lié aux autres grandeurs par la relation: (q - d)/[ (q - d) - v] = ri Ir2
116
Les mathématiques dans notre traité
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
Exemple (éd., p. 272, 1. 34-p. 273 [9]) = Si ri = (IIm) . q = (1/3) . q, v = 2, r2 = 2 . (112), alors q = ? En calculant q à partir de la relation vue ci-dessus, on a: q = (1/2) . (m . r2 + d + v) + -V {[(1I2) . (m . r2 + d + V)]2 - m . r2 . d]} Avec les valeurs numériques, on obtient: q = (112) . (23/2) + -V {[(112) . (23/2)f - 15} = 10. Raisonnement: (7 + 1/2) + 2 + 2 = Il + 1/2 et (7 + 112) . 2 = 15 (11 + 1/2) : 2 = 5 + 3/4 et (5 + 3/4) . (5 + 3/4) = 33 + 1/2/8 (33 + 1/2/8) - 15 = 18/1/2/8 et -V(18 + 1/2/8) = 4 + 1/4 (4 + 1/4) + (5 + 3/4) = 10 = q. L'auteur propose trois types de preuve: la première selon une démonstration l90 l91 géométrique , la seconde selon une méthode algébrique que l'auteur affirme avoir présentée plus haut, mais qui est perdue, et enfin la troisième selon le procédé par le rapport 192.
4.2.3.2.7
117
Problèmes sur le remboursement d'un emprunt (éd., p. 276, 1. 26p. 278, 1. 28): 5 problèmes
Ce chapitre ne concerne pas un calcul d'intérêt, mais seulement la restitution d'une marchandise empruntée dans un système de mesure rendue dans une autre: si u unités du premier valent v unités du second, alors le nombre de mesure empruntées sera au nombre de mesures rendues dans le rapport u : v. Exemple (éd., p. 277, 1. 30-38 [3]) = Soit UI = 14 muids; VI = 6 setiers; U2 =?; V2 =?; U2 . V2 = 189. V2 = -V[(14 . 189)/6] = 21 U2 = -V[(6· 189)/14] = 9
4.2.3.2.8
Problèmes d'engagement d'ouvriers (éd., p. 278,1. 29-326, 1. 9): 58 problèmes
A. Une seule personne engagée (éd., p. 278, 1. 29-p. 312, 1. 18): 190 Démonstration géométrique: q - d + x = ri ; q - d - v + y = r2 Donc le rapport est (q - d + x)/rl = (q - d - v + y)/r2 Ici (ab - db )lbd = (gb - kb )lbg Donc le rapport ad/db = hg/gb kb = 1/3 de bh; hb = 7 + 1/2 adlab = hg/hb Donc ad . hb = ab . hg Or bh . ad = 15 et ad = 2, alors bh = 7 + 1/2 et hg· ab = 15 Soit at = hg, alors at . ab = 15 Donc ht = 4; hb = 7 + 112 et tb = 11 + 1/2 Soit cq = tb = Il + 1/2 et soit cp = ta, alors cp· pq = 15 Soit cq : 2 = 1 Donc cp . pq + (pl· pl) = d . cl Comme cl· cl = 33 + 1/2/8, alors cp· pq = 15 Donc pl· pl = 15 + 1/218, pl = 4 + 1/4, ql = 5 + 3/4, pq = 10 = ce que l'on cherche. 191 Selon une méthode algébrique que l'auteur affirme avoir présentée plus haut, mais qui est perdue. Soit q = x; d = x - 2; v = x - 4 rapport (x - 2)/(1/3 x) = (x - 4)/(2 + 112) Donc (x - 2) . (2 + 1/2) = (1/3 x . (x - 4), alors x = 10. 192 Procédé par le rapport: q = ab; ri = hz; dl = bg; VI = gd; r2 = hk. rapport ag/hz = ad/hk Ici hz . 3 = ab et hk. " = 7 + 1/2 Donc ag . (7 + 1/2) = ad . ab ab· ad = (ad· ad) + (ad· db) et db = 4 (ad· (ad + 4) = ag . (7 + 1/2) ag . (7 + 1/2) = ad . (7+ 1/2) + (7 + 1/2) . dg) dg· (7 + 1/2) = 15 ad· (ad + 4) = (ad· (7 + 1/2» + 15 et ad· 4 soustrait de (ad· (7 + 1/2» Alors ad . ad = (ad· (3 + 1/2» + 15 <suite voir p. 117>
a) Premier cas: une seule personne engagée (éd., p. 278,1. 29-p. 304, 1. 21) (37 problèmes ). Un ouvrier est engagé pour tl jours, avec un salaire sI, mais ne travaille que t2 jours; il aura donc un salaire S2, avec tl/t2 = SI/S2. Exemple (éd., p. 286, 1. 13-p. 287, 1. 21 [12]) = Si tl = 30 jours, SI = 30 + x, Î2 = 10 jours, S2 = x + --.1(30 + x), alors x =? Comme t2 = (1/3) . tl, il nous faut aussi avoir S2 = (1/3) . SI Donc x + -V(30 + x) = 10 + (1/3)x ou -V(30 + x) = 10 - (2/3)x 2 Par élévation au carré, on obtient x + (157 . 1/2) = (32 + 1/4) . x dont l'auteur calcule la solution: x = (16 + 1/8) - [(16· 1/8)2 - (157 + 1/2)]112 = 6. Remarquons que s'il choisit la solution avec le signe négatif devant le radical, c'est parce que l'autre solution ne remplit pas les conditions.
Donc ad> 3 + 1/2. Soit 3 + 1/2 = at ad . ad = (ad . at) + 15 ad . ad = ad . at + ad . dt ad . at + ad . dt = ad . (at + dt) ad . (at + dt) = ad . at + 15 Donc at . ad - ce qui est connu = xte ad . dt Soit 15 : 2 = q Alors ad . dt + tq . tq = qd . qd ad·dt= 15,qt·qt=3+ 1/2/8,qd·qd= 18+ 1/2/8 Donc qd = 4 + 1/4, aq = 1 + 3/4, ad = 6, db = 4, ab = 10. c.q.f.d.
118
Trois modes de résolution 1) Comme t2 = t1/3, alors S2 = s1/3 = 10 + x/3 10 + x/3 = x + -V(30 + x) 10 - 2/3 x = -V(30 + x) (10 - 2/3 x)2 = 30 + X 2 4/9 x + 100 - (13 + 1/3) x = 30 + x 2 Cfr algèbre avec allusion aux deux ordines: x et x ou rien 2 4/9 x + 70 = (14 + 1/3) x i + (157 + 1/2) = (32 + 1/4) x Puis [(32 + 1/4)/2]2 = (16 + 1/8)2 = 260 + 1/8/8. (260 + 1/8/8) - (157 + 1/2) = 102 + 4/8 + 1/818 -V(102 + 418 + 1/8/8) = 10 + 1/8 (32 + 1/4)/2 = 16+ 1/8 (16 + 1/8) + (10 + 1/8) = 6 = x
119
Les mathématiques dans notre traité
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
Explication L
Résolution de l'équation ax + bx + C = O. Puisque a -::f. 0, l'équation peut 2 s'écrire x + bla x + cla = O.
Ici on multiplie par 9/4, car il s'agit 2 de 4/9 x Il cherche la moitié du carré du coefficient de x, soit [(32 + 1/4)/2]2 et il soustrait le résultat de cela Il cherche la racine de ce résultat Il cherche la moitié du coefficient de x Il additionne les deux dernières solutions pour obtenir la valeur de x 2
2) 4 nombres proportionnels 301(30 + x) = 10/((x + -V(30 + x) Alors 30· (x + -V(30 + x) = (30 + x) . 10 30 x + -V(27000 + 900 x) = 300 + 10 x (300 - 20 x) = (-V(27000 + 900 x) (300 - 20 x)2 = (-V(27000 + 900 xl 2 400 x + 90000 - 12000 x = 27000 + 900 x 2 x + (157 + 1/2) = (32 + 1/4) x Puis [(32 + 1/4) x]/2 x=6
Résolution de l'équation ax + bx + C = o. Puisque a -::f. 0, l'équation peut 2 s'écrire x + bla x + cla = O. Ici on multiplie par 1/400, car il s'agit de 2 400 x
3) 30110 . x + -V(30 + x) = 30 + x x=6 SI = 30 + 6 = 36 S2 = 1/3 . (30 + x) = 36/3 = 12 = x + -V(30 + x)
cfr méthode ci-dessus
Il cherche la moitié du carré du coefficient de x, soit [(32 + 1/4)/2]2 même méthode que ci-dessus
b) Second cas: une seule personne engagée ainsi qu'une seconde en complément (éd., p. 304, 1. 22-p. 312, 1. 18) (9 problèmes): Un ouvrier est engagé pour t1 jours, avec un salaire SI, mais ne travaille que t2 jours; mais pour le temps restant, il doit engager un autre ouvrier qui, travaillant durant le temps complet t1, recevrait le salaire complémentaire. Ainsi, il ne restera au premier ouvrier qu'une somme r de son salaire s). La relation s'établit comme suit: - Le second ouvrier travaillant t1 - t2 jours, il devra donc recevoir la partie (t) - t2)/tl de son salaire à temps complet. - Le second ouvrier n'aura plus que: s) - (t) - t2)/tl s = r Nous obtenons donc: (SI - r)/s = (t1 - t2)/tl
Exemple (éd., p. 305, 1. 5-p. 307,1. 10 [40]) = Exemple = soit SI = 10, s (s du second travailleur) 10 - 1 = 9 et 12 - 9 = 3 t2 = (3 . 30)/12 = 7 + 1/2 Donc t2 = 30 . [12 - (10 - 1)]/12 = 7 . 1/2. t1 - t2 = 22 + 1/2
=
12, t1
=
30, r = 1, t2
=
?
B. Plusieurs ouvriers engagés (éd., p. 312, 1. 20-p. 326, 1. 9): a) Premier cas: engagés avec paye et temps différents (éd., p. 312, 1. 20p. 318) (4 problèmes): Les ouvriers sont engagés avec des payes différentes et chacun travaille durant une partie t1 du temps t. On aura une équation linéaire et des conditions permettant de lever l'indétermination. Exemple (éd., p. 312,1. 20-38 [47]) = Soit t = 20; Sa = 2/jour et Sb = (1 + 1/2)/jour; S2 (Sa + Sb) = 0; S = 3 + 1/2. Si le premier a travaillé 0 jour, le second a travaillé 20 jours à 3 + 1/2 = 70 sous. Mais si le premier avait travaillé 20 jours, il aurait gagné 40 sous. b) Second cas: engagés avec paye et temps égaux (éd., p. 319-p. 326, 1. 9) (8 problèmes): Des ouvriers en nombre n sont engagés pour des salaires Sn en progression arithmétique de raison d. Soit Si le salaire du iième des n ouvriers, avec Si = SI + (i -1) . d et S = ~::Si. On a alors la relation: S = (SI + sn) . (n 12) = {[2 SI + (i - 1) . d] . (n/2) = LSi. L'auteur impose successivement les valeurs des trois grandeurs parmi n, SI, Sn, d, SSi, et calcule les deux autres par la relation ci-dessus. Exemple (éd., p. 321,1. 9-36 [52]) = Soit 10 ouvriers; SI = 3; S2 = 3 + 2; S3 = 3 + 2 + 2 etc. alors SIO = ? Sn = ? Trois modes de résolution: n-l=9 (n-l)·d=18 (n - 1) . d + SI = 21 = SIO
IS1-10 = (SI + sn) . (n/2) d = (s 10 - SI)/ (n - 1) d·(n-l)=slO- SI (d·(n-l))+sl=SIO
SIO = X X - SI = X - 3 = S10 - SI (x-3)/(n-l)=d
d· (n - 1) = X - 3 d·9=18=x-3 X = 21 = SIO cfr algèbre
120 4.2.3.2.9
Problèmes sur l'engagement de porteurs (éd., p. 326, 1. 10-p. 338, 1. 8): 10 problèmes
Un porteur est engagé avec un salaire SI pour transporter des marchandises d'un poids PI sur une distance dl. S'il effectue le transport d'un poids P2 sur une distance d 2, son salaire sera S2. Comme le salaire est proportionnel à la quantité transportée et à la distance, on aura: SI/S2 = (PI d l )/(P2 d2). Exemple (éd., p. 334, 1. 8 - p. 335, 1. 24 [6]) = Soit PI = 10, d = 50, SI = 100; P2 = 3, d 2 - S2 = 4, alors S2 =? et d 2 =? Par la relation ci-dessus, on sait que P2 SI/PI dl = s2/d2, on en déduit alors par transformation des rapports: (PI dl - P2 Sl)/(PI dl = (d2 - s2)/d2 ainsi que P2 Sl/(PI dl - P2 SI) = s2/(d2 - S2) d'où d 2 = PI dl (d2 - S2)/(P1 dl - P2 SI) = 10 et S2 = P 2 SI (d2 - S2)/(P I dl - P 2 SI) = 6. Ces formules utilisées par l'auteur pour calculer d 2 et S2, il ne les démontre pas par transformation des rapports, mais géométriquement. Quatre modes de résolution: 10·50= 500 500 - (3 . 100) = 200 d2 =(4· 500y200= 10 S2 = (4·300)/200 = 6 193 Preuve
500/200 = 2 + 1/2 (2 + 1/2) . 4 = 10 = d2 et 200/100 = 2/3 2/3 =4· S2, doncs2 =6
d2 = x S2 = X - 4 S2 + 4 = x 3 x . 100= 500 . (x - 4) 300 x = 500 x - 2000 200 x = 2000 X = 10 = d2 et S2 = 10 - 4 = 6
S2 = x d2 = X + 4 500 x = 300 . (x + 4) 500 x = 300 x + 1200 200 x = 1200 x = 6 = S2
121
Les mathématiques dans notre traité
La place du Liber mahamefeth dans le courant des arithmétiques
4.2.3.2.10
Problèmes sur l'engagement d'ouvriers (éd., p. 338, l. 9-p. 348,1. 20): 13 problèmes
A. Engagement de tailleurs de pierre (éd., p. 338,1. 9-p. 345, 1. 4 (7 problèmes)) a) Premier cas: huit grandeurs (éd., p. 338,1. 9-p. 342,1. 1-17 (2 problèmes)) Un nombre hl d'ouvriers engagés durant un temps tl pour tailler ni pierres recevrait un salaire SI; alors un nombre h 2 d'ouvriers travaillant durant un temps h 2 pour tailler n2 pierres recevra le salaire S2. Ces huit grandeurs sont unies par la relation SI/S2 = (hl tl nl)/(h2 h n2). Exemple (éd., p. 341, 1. 1-p. 342, 1. 17 [2]) = Soit hl = 3, tl = 30, ni = 4, SI = 60; h 2 = 2, n2 = 2, S2 = 6 . 2/3, alors t2 =? t2 = hl et (tl ni S2)/(SI h 2 n2) = 10. Quatres modes de résolution: 2·2=4 et 4·60 = 240 (3 ·4· 30· (6 + 2/3)/240 = 2400/240 = 10 = t2 Suit une explication.
(6 + 2/3)/60= 2/3/6 (2/3/6) . 360 = 40 et 40/10 = 4 = t2 Suit une explication.
3 . 4 = 12 et 2 . 2 = 4 et (6 + 2/3)/60 = 2/3/6 (2/3/6) . 30 = 3 + 1/3 12/4 = 3 3 . (3 + 1/3) = 10 = t2 Suit une explication.
(6 + 2/3)/60 = 2/3/6 (2/3/6) . t = 3 + 1/3 Puis 4/2 = 2 et 2 . (3 + 1/3) = 6 + 2/3 3/2 = 1 + 1/2 et (1 + 1/2) . (6 + 2/3) = 10 = t2 cfr supra
b) Second cas: six grandeurs (éd., p. 342, 1. 19-p. 345, 1. 16 ): 7 problèmes: Un nombre hl d'ouvriers engagés durant un temps tl recevrait un salaire SI; alors un nombre h 2 d'ouvriers travaillant durant un temps h recevra le salaire S2. Ces six grandeurs sont unies par la relation SI/S2 = (hl tl)/(h2 h). Exemple (éd., p. 343,1. 13-28 [4]) = Soit hl = 45; tl = 30; SI = 60; h 2 = 2; S2 = 8, alors t2 = ? Trois modes de résolution:
193 Preuve: d 2 = ab et S2 = gb => ag = 4 Rapport cfr ci-dessus (PI· dl)/sl = (P 2 . d 2)/s2 => 4 nombres proportionnels (PI' dl) . S2 = SI . P2 . d2 Soit PI . dl = 500 = tn et 2 . sd = 300 = qt =>nt . gb = qt . ab b) d 2 =? a) S2 = ?
rp
nt/tq = ab/bg conuersio qt/tn = gb/ab dispersio qt/qn = bg/ga => qt . ag = nq . bg (qt . ag)/nq = hg = S2
qt/qn
=
2·60=120 (5·30·8)/120= 10=t2
(2/5) . 60 = 24 8/24 = 1/3 et (1/3)·30 = t2
8/60 = (1/10) + (1/3/1 0) et (1/10) + (1/3/10) . 30 = 4 Puis 5/2 = 2 + 1/2 (2 + 1/2) . 4 = 10 = t2
gb/ga
conuersio nq/qt = ag/gb compositionq/nt = ag/ab => nq . ab =
nt'ag (nt· ag)/nq = ah = d 2
B. Autres types d'engagement (éd., p. 345, 1. 10-p. 348, 1. 20): 6 problèmes. Les derniers problèmes apportent des modifications à l'énoncé: il y est question d'un berger gardant des têtes de bétail durant un certain temps, puis d'un ouvrier
122
123
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
Les mathématiques dans notre traité
travaillant, pour un salaire indépendant du temps, au creusement d'une fosse de dimension dl, d 2, d 3, ou aussi à la construction d'un coffre.
muids de Ségovie en qafiz de Tolède (éd., pp. 363, l. 29--364, l. 21). Si ml muids de Ségovie valent ql de qafiz de Tolède, alors m2 muids de Ségovie valent q2 de qafiz de Tolède. L'auteur précise qu'il a ajouté ce chapitre afin que l'on sache que ces questions sont les mêmes que celles qui concernent l'achat et la vente.
Exemple (éd., p. 347, 1.28-p. 348, l. 20 [13]) = construction d'un coffre L'auteur souligne la différence entre ce problème et celui qui concerne les fosses. Il ne faut pas confondre le volume (C) du coffre et la surface de ses parois (s). En effet, ce sont les parois qui sont vendues, non le volume du coffre. On aura donc: Formule = CI /C 2 = SdS2 Soit SI/S2 = (2· (lI . dl + II . hl + dl . h l))/(2 . ((b . d2 + b . h2 + d2 . h2)) alors (2· (10·5 + 10·8 + 5 . 8))/ (2·3 + 2·4 + 3·4)) = 340/52 Et ainsi, puisque SI = 170, alors S2 = (52 . 170)/340 = 26
4.2.3.2.11
Problèmes sur la consommation d'huile de lampes (éd., p. 348,1. 21p. 356, 1. 2): 10 problèmes
Si ni lampes consomment une quantité SI d'huile en tl nuits, alors n2 lampes consommeront de l'huile S2 en t2 nuits, selon la relation: SI/S2 = ni t l/n2 t2. Exemple (éd., p. 354, 1. 10-33 [8]) = premier type de question. Exemple = soit ni = 6; SI = 3/8; tl = 1; S2 = 20; t2 = 30, alors n2 = ? n2 = S2 ni tl/SI t2 = 10 . 2/3.
4.2.3.2.12
Problèmes de consommation de nourriture par des animaux (éd., pp. 356, l. 3-364, 1. 21): 12 problèmes l94 .
Si ni animaux consomment une quantité SI de nourriture en tl jours, alors n2 animaux consommeront S2 en t2 jours. Ces problèmes sont semblables aux précédents, et l'on a de nouveau la relation: SI/S2 = ni tl/n2 t2. Exemple (éd., p. 362, 1. 15-p. 363, 1. 7 [10]) = Soit tl = 30, SI = 60; n2 = 6, t2 = 5, S2 = (3/5) . ni, alors ni =? ni = 60/[(3/5)· xl = 30 x/5· 6 = 10. Comme les problèmes précédents, on a la relation: SI/S2 = (nI· sl)/(n2 . S2).
À la suite du chapitre sur la consommation de nourriture par les animaux, l'auteur propose deux problèmes de conversion d'unités locales de capacité, à savoir des
194 L'auteur précise qu'il n'y a pas de différence avec le chapitre sur les lampes, à une exception près qu'il expliquera. Nous précisons que les problèmes [1] à [8] ne sont pas présents dans le manuscrit de base A: le copiste n'a pas jugé opportun de revenir sur des questions déjà longuement débattues dans les chapitres précédents. Toutefois, il est clair que ces problèmes devaient figurer dans le texte original (seul 0 les reprend).
4.2.3.2.13
Problèmes de consommation de pain par des hommes (éd., p. 364, l. 22-p. 370, l. 16): 7 problèmes
À la suite du chapitre sur la consommation de nourriture par les animaux, l'auteur propose des problèmes sur la consommation de nourriture, en l'occurrence du pain, par des hommes. Si un nombre ni d'hommes consomme un nombre PI de pains ayant un nombre SI de mesures de céréales (qafiz, arrove de Tolède (ou d'autres régions) ou émine de Ségovie) en tl jours, alors un nombre n2 d'hommes consommera un nombre P2 de pains ayant un nombre S2 de mesures de céréales (qafiz, arrove de Tolède (ou d'autres régions) ou émine de Ségovie) en t2 jours. Nous ajouterons que les données concernant le nombre de pains ou de mesures de céréales sont rarement données simultanément. Nous retrouvons ici la relation: SI/S2 (ou PI/P2) = (ni· tl)/(n2 . t2) Quatre éléments sont proposés (n, p, s, t) comme nous venons de le préciser, et ceci a pour conséquence que quatre espèces de questions peuvent être posées, ainsi que leurs dérivés. Le dernier problème de ce chapitre nécessite une conversion d'unités locales de capacité, qui sont l'arroua de Tolède et l'emina de Ségovie. Exemple (éd., p. 367, l. 26-p. 368,1. 2 [4]) = Soit ni = 2, PI = 4 pains, t 1 = l, (1 qafiz/30 pains); n2 = 40, S2 = 50 qafiz, alors t2 = ? t2 = ni tl S2/n2 SI = 2 . 1 . (50 . 30)/40 ·4= 18 . 3/4. 2 modes de résolution: Il faut convertir les S2 qafiz => P2 pains cfr SI/S2 (ou PI/P2) = (hl· tl)/(h 2 . t2) 50 qafiz = 50 . 30 pains Donc (2 . 1)/(40 . t2) = 4/1500 (2· 1500)/4 = 40· t2 t2 = (2 . 1500)/4/40 [= 18 + 3/4] et (2· 1500)/4/40 = (2 . 1500)/(4 . 40)
Si n = 2, s = 4, t = 1, alors si n = 1, s = 2, t = 1; alors quand n = 40, s = 80 et t = 1 et 1 pain = [80/30 =] 2 + 2/3 qafiz Donc si n = 49, s = 50, t2 = 50/(2 + 2/3) = 18 + 3/4
124 4.2.3.2.14
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
Problèmes de change de monnaies (éd., p. 370, 1. 17-p. 396, 1. 22): 24 problèmes
Un nombre m de maravédis est changé en n types de monnaies de valeur moindre, dont ai de la iième font un maravédi; du change proviennent k pièces de monnaie. Lai Xi = k et LXi = m. A. Un seul type de monnaie (n = 1) (éd., p. 370,1. 17-373,1. 26) (4 problèmes): Exemple (éd., p. 370, 1. 28-32 [2]) = Soit m = 1; al = 25 (à partir de 10 sous)) ; a2 = ? (à partir de 15). a2 = [(15 ·25)/10] = 36 + 1/2 Cfr Rapport 10/25 = 15/a2 B. Plusieurs types de monnaie (n (20 problèmes):
2 ou n
3) (éd., p. 371-p. 396, 1. 22)
Exemple (éd., p. 386,1. 12-p. 387,1. 29 [13]) = Ici n > ou = 3 Le problème est indéterminé si l'on n'ajoute pas des conditions supplémentaires. L'auteur propose dans ce but d'admettre l'égalité de n - 1 des XI, ou bien de poser les valeurs numériques de n - 2 des XI. Un maravédi est changé en cinq types de monnaies sous les conditions que 8 XI + 12 X2 + 15 X3 + 18 X4 + 20 Xs = 16 XI + X2 + X3 + X4 + Xs = 1 L'auteur propose les hypothèses de détennination suivantes: 1° Mise en égalité de quatre des inconnues: a) Avec XI = X2 = X3 = Xs = x, le système devient: 58 X + 15 X3 = 16 et 4 X + X3 = 1 Ce système est insoluble, et cette détennination ne convient donc pas. b) Avec XI = X2 = X3 = X4 = x, le système devient: 53 X + 20 Xs = 16 et 4 X + Xs = 1 On trouve X = 4/27 et Xs = 11/27 c) Avec X2 = X3 = X4 = Xs = x, le système devient:? L'auteur n'effectue pas le calcul, mais se contente de remarquer que cette détennination est correcte, comme la précédente. 2° Pose trois des inconnues: Si l'on choisit XI = 1/8, X3 = 1/4, X4 = 1/8, le système devient: 12 X2 = 20 Xs = 9 et X2 + Xs = 1/2 Ce système est résoluble et on trouve X2 = 1/8 et Xs = 3/8. Exemple (éd., p. 393, 1. 23-395, 1. 3 [21]) Ici n = 2
Les mathématiques dans notre traité
125
On a nonnalement un système détenniné. Les solutions peuvent ne pas être entières, mais doivent être positives. Soit cent maravédis sont changés sous de deux espèces (en partie des pièces de Malaga et en partie de Baeza), à raison de 15 sous celle de Malaga et de 10 sous celle de Baeza. On demande combien il y a de maravédis de chaque espèce. Soit XI = nombre des pièces de Malaga et X2 = nombre des pièces de Baeza Ce qui donne: 15 XI + 10 X2 = 1200 et XI + X2 = 100 L'auteur donne d'abord la condition. Pour un système de la fonne: al XI + a2 X2 = P et XI + X2 = q la condition de résolution (pour une solution positive) est (pour avoir XI, X2> 0 si al> a2 > 0 et p,q > 0) que a2q < p tl = 1 jour; C2 =>t2 = 1/2 jour; C3 =>t3 = 1/3 jour Si L t = 1 jour, alors CI =1 C; C2 == 2 C; C3 == 3 C Donc L c = 6 C, donc si Sc = 1 C, alors St = 1/6 jour Exemple (éd., p. 397, 1. 1-10 [2]) = Quel sera le temps (t) de remplissage de la citerne (C) par les canaux (c) en nombre n si, au bas de la citerne, une brèche (0) laisse simultanément s'écouler l'eau? Soit C = 1; n = 3; tl = 2 jours; h = 3 jours; t3 = 4 jours; to => 1/3 jour. Donc 3 citernes/1 jour => 6 C - 3 C = 3 C Donc des canaux en nombre n = 3 remplissent 1 C en L t = 113 jour Si L t = 1, alors CI = 1/2; C2 = 1/3; C3 = 1/4, donc L c = [ 1/2 + 1/3 + 1/4] = 1 + 1/2/6 [ = 13/12] Donc 3 canaux remplissent 1 citerne en 12/13 jour.
126
127
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
Les mathématiques dans notre traité
B. Intrusion d'une pierre: Si une pierre de volume v (L 2 . h . h (= densité)) est jetée dans une citerne de volume V (LI' 11 . H (profondeur)) contenant une quantité M d'eau, alors une quantité m d'eau débordera ou provoquera une élévation h du niveau de l'eau dans la citerne. L'auteur envisage aussi le cas où la pierre est retirée de la citerne. On a la formule: m/M = v/V = h/H
nous désignons par h la distance séparant le sommet de l'échelle du haut du mur. Ces deux déplacements latéraux par rapport à la base et par rapport au sommet du mur sont liés à sa longueur par le théorème de PYTHAGORE. 2 Formule: s2 = (s - h )2 + d
Exemple (éd., p. 397,1. 23-p. 398,1. Il [4]) = Soit V = 10 (LI) . 8 (lI) . 6 (H); v = 4 (L2) . 3 (h) . 5 (h); M = 1000; alors m =? Trois modes de résolution: m=(v' M)N= Rapport v/V = mlM (M/V)' v = m «4' 3· 5)' 1000)/(10' 8· 6)= Or v/V = 60/480 = 1/8 et 1000/480 = 2 + 1/2/6 et 60000/480 = 125 1/8 . 1000 (M) = m = 125 (2 + 1/2/6) . 60 = 125 m = (60' 1000)/480 C. Un tonneau arrondi: Un seul problème est envisagé: quelle est la mesure M d'un tonneau arrondi dont seul le diamètre D et la hauteur H sont donnés? Exemple (éd., p. 401, 1. 30-p. 402, 1. 14 [10]) = Soit d = 10; h = 8; M = ? et S (surface de la base) = ? Comme on sait que si V = 1 . 1 . 1, et M = 2 Deux modes de résolution: 2 S = d [1 - (1/7 + (1/2 . 1/7))] D· (3 + 1/7) = P (périmètre, du tonneau, ce que l'auteur appelle la grandeur de la surface) et S = (d2/4) . (3 + 1/7) M=S·h·2
4.2.3.2.16
Problèmes d'application du théorème de PYTHAGORE (éd., p. 402, l95 1. 15-p. 420, 1. 2): 18 problèmes
Ces problèmes sont de trois types: problèmes de l'échelle, de l'arbre cassé et des deux tours. Ils sont tous des applications du théorème de PYTHAGORE. A. Problèmes de l'échelle (éd., p. 402, 1. 15-p. 411 (tab1.)) (8 problèmes): Une échelle d'une longueur s appuyée verticalement contre un mur de même hauteur (également s) est déplacée par rapport à sa base et devient de ce fait inclinée: nous désignons par d la distance séparant le pied de l'échelle de la base du mur et
195 Pour une étude très détaillée de ce chapitre, nous renvoyons à l'article de 1. SESIANO, Survivance médiévale ... , in Centaurus 30 (1987), pp. 18-61.
Exemple (éd., p. 403, 1. 9-p. 404, 1. 5 [2]) = Soit AB = DG = s = 10, AD = h = 2, et BG = d = ? Comme la formule est d = -V[S2 - (s - h)2], alors on a par le calcul arithmétique: -V[ 102 - (10 - 2)2] = -v36 = 6. Selon la démonstration géométrique reprise à Euclide 1,47, on a: 2 2 2 AB-AD=DB=8 et DB +GB =DG 2 2 2 2 BG = DG - DB = DG - (AB - AD)2 2 donc on connaîtra BG = -V[DG - (AB - AD)2 Selon le raisonnement algébrique, on a: Soit Bg = x, alors x 2 + 82 = 100, et donc x = 6. B. Problèmes de l'arbre cassé (éd., p. 411, 1. l-p. p. 417, 1. 7) (8 problèmes): Si un arbre de longueur S + h planté verticalement est brisé en-dessous de sa mihauteur, soit la hauteur h, mais sans être sectionné, son sommet viendra toucher le sol. Posons que le tronçon de longueur S (supposant S > h) touche le sol à une distance horizontale d du pied de l'arbre. La distance entre ce point de contact et sa racine est liée à la longueur de la partie restée debout et à celle de la partie inclinée par le théorème de Pythagore. 2 2 Formule = (s + h)2 = d 2 + h 2 + h ou s + h = -V(d + h ) + h Exemple (éd., p. 414, 1. 6-18 [11]) = Soit DB = h = 6 et BG = d = 8, alors AB = s + h = ? 2 Comme la formule est s + h = -V(cf + h ) + h, alors on a: 2 2 s + h = -V(8 + 6 ) + 6 = 16. Selon la démonstration géométrique reprise à EUCLIDE 1,47, on a:
2 BD2 + BG2 = DG 2 AB = -V(BG + BD2) + DB
Pour cet exemple, l'auteur ne propose pas de raisonnement algébrique. C. Problèmes des deux tours (éd., p. 417, 1. 8-p. 420, 1. 2) (3 problèmes): Deux tours ont des hauteurs inégales (Si et S2 avec SI > S2) et elles ont leurs pieds éloignés de d et leurs sommets distants de r. La différence de leur hauteur est liée à la distance de leurs bases et à l'éloignement de leurs sommets par le théorème de PYTHAGORE. 2 Formule = r2 = d2 + (SI - S2)2 ou r = -V[(sl - S2)2 + d Exemple (éd., p. 417, 1. 8-23 [16]) = Soit AB = SI = 30 et DG = S2 = 20, et BG = d = 8, alors AD = r = ? Comme la formule est r = -V[(SI - s2)2 + d 2], alors on a 2 r = -V[(30 - 20)2 + 8 ) = -V164 = 12 + 5/6
128
Selon la démonstration géométrique, on a: Comme on connaît AB, KB = DG et KD = BG AD = ~[(AB - KB)2 + KD2] Pour cet exemple, l'auteur ne propose pas de raisonnement algébrique.
4.2.3.2.17
Problèmes de cordes et de fagots (éd., p. 420, 1. 3-p. 421): 5 problèmes
Ces problèmes nous ramènent à l'usage de la règle de trois. Si une corde de longueur b entoure un fagot dont on sait qu'il contient nI baguettes, ou qu'il coûte PI, alors une corde de longueur b entourera un fagot de n2 baguettes semblables qui coûtera P2. Ces grandeurs sont associées selon la relation: nl/n2 = {l1)2/(b)2 = PI/P2. Exemple (éd., p. 420, 1. 1-15 [1]) = Soit 11 = 4, nI = 100, b = 10, alors n2 = ? Rapport nl/n2 = (b)2/(b)2 Deux modes de résolution:
4.2.3.2.18
Les mathématiques dans notre traité
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
Problèmes de mouvement (éd., p. 422-p. 424, 1. 20): 7 problèmes
A. Mouvement d'avance ou de poursuite: L'auteur a déjà proposé trois problèmes liés au mouvement d'avance dans le point (cfr pages 416-p. 417, 1. 7 de l'édition: problèmes de l'arbre cassé dont la résolution ne fait pas intervenir la relation de Pythagore). Il s'agit du mouvement d'avance d'un arbre brisé dont le sommet, en tombant, parcourt un arc en longueur constante durant un nombre de jours N. Les problèmes que l'auteur propose maintenant concernent deux messagers: l'un des deux couvre chaque jour une distance rI, le second, j jours plus tard, le suit et parcourt la même distance r2, mais plus rapidement que le premier messager (V2>VI). Quand le second messager pourra-t-il rattraper le premier? Formule = j 1 . rI = Ü . r2 où j2 = j 1 - j et donc j 1 . (r2 - rI) = j . r2 Exemple (éd., p. 423, 1. 12-20 [2]) = Soit rI = 20; j = 15; d UI . rl)= 400; r2 =? Formule = r2 = UI . rl)/j2 avec j2 = (d/rl) - j = (d - U . rl))/rl = 5 et ainsi r2 = 80.
129
B. Mouvement d'avance et de recul: La progression d'un mobile (ici navire ou serpent) due à une avance quotidienne de g est diminuée par un recul quotidien de h. La distance d sera couverte (avec comme supposé g> h) en un nombre N de jours. Nous noterons r comme reste de la division de (d - h)/(g - h). Formule = N = ((d - h)/(g - h)) + (r + h)/(g + h) Exemple (éd., p. 423, 1. 21-28 [3]) = Un navire avance chaque jour de 20 milles et recule de 5 milles, et l'on demande en combien de temps il parviendra à un lieu distant de 300 milles. Soit d = 300; g (avance) = 20 milles/1 jour; h (recul) = 5; N = ? (d - h)/(g - h) = (300 - 5)/(20 - 5) = 295/15 = 19 + r (= 10/15) (r + h)/(g + h) = 15/(5 + 20) = 15/25 = 3/5 N = ((300 - 5)/(20 - 5)) + 10 + 5/(20 + 5) = 19 + 3/5 Ajoutons que l'auteur se trompe dans les quatre problèmes qui suivent (à propos du serpent). En ajoutant la fraction qu'il faudrait soustraire, il utilise la relation erronée: NI = (d - h)/(g - h) + h/(g + h) au lieu de N = (d - h)/(g - h) - h/(g + h).
4.2.3.2.l9
Problèmes de participants (éd., p. 424, 121-427, 1. 28): 7 problèmes
A. Doublement successif (éd., p. 424, 1 21-p. 425, 1. 29): Chacune des n personnes double à tour de rôle le bien des n - 1 autres. Les biens finals sont considérés comme égaux ou bien différents (avec des différences données). Avant d'examiner la résolution de l'auteur du texte, il faut considérer la situation générale. Soit n participants, avec Si 1 = le bien initial du iième; xU)1 = le bien du ième juste après la distribution par le U - 1)ième participant. XI (n + 1) = le bien du i1ème après la dernière distribution, donc son bien final. Dans les exemples de l'auteur, nous trouvons trois cas de figure: a) Premier cas: Premiers exemples (éd., p. 424, 1. 21-p. 425, 1. 4) [1 ]/[2] Dans les deux premiers exemples, où n = 3 et n = 4, l'auteur impose la condition de biens finals égaux. Il utilise des formules, sans en expliquer l'origine: xU) = n + 1 _ U) .x (i) 1-2x i+l-l[1-1, ... n-1]. d'où ses solutions: Si n = 3, alors x(i)3 = 4, x(i)2 = 7, X(i)1 = 13. Si n = 4 , alors X(i)4 = 5 " x(i)3 = 9 X(i)2 = 17 , x(i)1 = 33 . b) Second cas: Exemple (éd., p. 425,1. 5-12) [3] Dans le troisième exemple, où n = 3, on impose x(n + 1\ = C = 72. La solution du premier problème avait donné 24. Par multiplication par 3 on cherche la solution.
130
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
c) Troisième cas: Exemple (éd., p. 425, 1. 13-29) [4] Dans le quatrième exemple, on a encore n = 3, mais l'on impose les différences suivantes entre les biens finals = X(4)1 = X(4)2 + 2, X(4)2 = X(4)3 + 1.
Il pose dans la première équation que XI = 1 et X2 + X3 + X4 exprime X2, X3, x 4 en fonction d'unités et de x; leur somme égalera x.
L'auteur procède en résolvant le problème «à l'envers» (almencus): il part de la dernière condition et remonte vers les biens initiaux. Choisissant ainsi X(4)3 = 5, il en déduit X(4)2 = 6 et X(4)1 = 8.
4.2.3.2.20
Comme la distribution du troisième a doublé x(3)2 et x (3) 1, il a fallu avoir X(3)1 4, X(3)2 = 3 et X(3)3 = 12.
131
Les mathématiques dans notre traité
=
=
x. Puis il
Digression sur la division des proportions (éd., p. 427,1. 29-p. 429):
En ce qui concerne les dernières lignes du traité, il s'agit d'une glose qui a été placée à la fin du manuscrit A, et qui devait être placée dans le chapitre consacré à la division des proportions (éd., p. 243-p. 244, 1. 12).
De même, on devait avoir avant la distribution du deuxième X(2)1 = 2 et X(2)3 = 6 et donc X(2)2 = Il. Selon le même principe, le second et le trosième ont dû avoir au début 3 et 5 . 112, et le premier 10 . 112.
4.2.3.3 Les omissions mathématiques importantes dans le Liber mahameleth
B. Achat d'un cheval (éd., p. 425, 1. 30-p. 427, 1. 28): Des personnes en nombre n désirent, chacune pour elle-même, faire l'acquisition d'un cheval, mais aucune n'a suffisamment d'argent; chacune aurait toutefois le prix du cheval en empruntant à ses partenaires une fraction donnée de leur bien.
Le texte que nous éditons n'est pas complet: nous en voulons pour preuve les nombreuses allusions à des chapitres pour l 'heure perdus. Il faut souligner deux omissions importantes et qui conditionnent de nombreux exemples de la seconde partie du traité:
a) Premier cas: L'acheteur potentiel emprunte à son voisin: Si Xi est le bien du iièmc partenaire, y le prix du cheval, IIq la fraction donnée, le système d'équation sera: Xi + (l/qi)· Xi+1 = Y [i = 1, ... n (cycliquement)].
a) Les transformations de rapports ne font l'objet d'aucune étude théorique, alors que la majeure partie des problèmes envisagés se traduit par l'établissement d'une proportion entre quatre grandeurs (ou expressions) pour aboutir à une règle de trois simple ou composée. Cette proportionnalité doit faire l'objet de transformations. Nous les proposerons avec, entre parenthèses et en italique, leur nom latin. Souvent, quand l'auteur les désigne, il utilise un verbe (ex. au lieu de compositio, il choisira le verbe componere et ses variantes).
L'auteur résout deux exemples: Exemple (éd., p. 425, 1. 30-p. 426, 1. 16) [5]: Soit n = 3 avec ql = 2, q2 = 3, q3 = 4. Il calcule alors y = ql q2 q3 + 1 = 25. Donc XI = q3 [ q2 (q 1 - 1) + 1 ] = 16. X2 = ql (y- XI) = 18. X3 = q2 (y - X2) = 21. Il énonce la règle de la variation du signe qui doit accompagner l'unité. Exemple (éd., p. 426, 1. 17-38) [6]: Soit n = 4 avec ql = 2, q2 = 3, q3 = 4, q4 = 5. Il calcule alors y = ql q2 q3 q4 - 1 = 119. Donc XI = q4 {q3 [ q2 (q 1 - 1) + 1 ] - l} = 75. X2 = ql (y - XI) = 88. X3 = q2 (y- X2) = 93. X4 = q3 (y - X3) = 104. b) Second cas: L'acheteur potentiel emprunte à tous les partenaires (éd., p. 427, 1. 1-28) (1 problème): L'auteur va procéder par traitement successif des équations. Dans l'unique exemple, n = 4, ql = 2, q2 = 3, q3 = 4, q4 = 5.
Les deux premiers concernent la permutation des termes entre eux: Si alb = cid, alors bja = djc Cconuersio) ajc = bjd Ccommutatio, permutatio, transmutatio) => { Ca + b)jb = Cc + d)jd et ajCa + b) = cj(c + d) (compositio) (a-b)jb = Cc-d)jd et aj(a-b) = cj(c-d) (disiunctio,dispersio) Si a/b = cid et ble = d/f, alors => aje = cjf Csecundum equam proportionalitatem) Il est évident que ces transformations de rapports font l'objet d'une étude chez EUCLIDE dans ses livres V à VII des Éléments. Pour cette raison, nous ne considérons pas ceci comme une véritable omission, entendu que l'auteur invite ses lecteurs à lire l'entièreté de cet ouvrage. b) Il n'en va pas de même quand il s'agit de l'omission d'un chapitre sur l'Algèbre (autre que celle d'Abü KAMIL). De trop nombreuses allusions faites à ce chapitre . . ·1 d e que devait contenir le Liber mahameleth nous le con fiIrment 196 . S' agUaIt-I l'Algèbre d' AL-KHW ARIZMÏ? En effet, au début de son ouvrage, le mathématicien 196 Il s'agit de la remarque «sieut supradoeuimus in algebra».
132
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
Les sources utilisées dans le traité
arabe distingue clairement les six formes canoniques d'équations du premier et second degré et indique par quel procédé on peut les résoudre. Pour notre texte, il paraît clair qu'après le chapitre sur les racines, l'auteur avait envisagé une explication concernant les six types classiques d'équations: ax 2 = bx (les carrés sont 2 égaux aux racines), ax = c (les carrés sont égaux à un nombre), bx = c (les racines 2 sont égales à un nombre), ax + bx = c (les carrés et les racines sont égaux à un 2 nombre), ax + c = bx (les carrés et les nombres sont égaux aux racines), ax 2 = bx + c (les carrés sont égaux aux racines et aux nombres). En effet, les deux cas d'équations du second degré que l'on trouve à la fin du chapitre sur la division (première partie) ne devaient pas être isolés mais, croyons-nous, devaient préparer la partie consacrée à leur étude systématique, soit après le chapitre sur les racines 197.
IlIème s. av. J.C.) qui apparaît comme le maître à penser de notre auteur puisqu'il le mentionne soixante-sept fois.
4.3
LES SOURCES UTILISÉES DANS LE TRAITÉ
Les sources de notre auteur requièrent une approche prudente à la recherche du moindre indice nouveau, avec une vigilance accrue pour toute nouvelle édition parue, et plus particulièrement celles concernant les sciences arabes.
4.3.1
Les sources grecques
L'auteur mentionne ARCHIMÈDE 198 et fait allusion à l'arithmétique spéculative chez NICOMAQUE DE GÉRASE (lIème s. av. J.C.)199, mais c'est EUCLIDE (ca IV-
197 Il n'est pas inhabituel de trouver chez l'auteur quelques exemples ou exercices qui précèdent un développement plus théorique et mieux étayé: songeons au chapitre sur les fractions (quelques fractions étudiées dans le digression VI avant le long chapitre sur les fractions) ou celui sur les racines (des racines carrées précèdent leur étude et même la définition de la racine quatrième ). 198 Le Liber mahameleth fait deux fois allusion à la théorie d'ARCHIMÈDE (ca IIIème s. av J.c.), - Azemides dans notre traité -, concernant n. La première référence est directe: il y est question d'un problème de découpage d'une étoffe circulaire de diamètre donné en morceaux rectangulaires. L'auteur ajoute que la surface du cercle ne peut être connue exactement, et qu'ARCHIMÈDE a trouvé comme approximation du rapport du périmètre au diamètre la valeur 3 1/7 (éd., p. 258, 1. 25-29). Dans la seconde allusion, la même valeur est attribuée par les Anciens (te dans l'état actuel de nos connaissances trente-un manuscrits (cfr T. LEVY, Les Eléments d'Euclide en hébreu (1997), pp. 79-94).
4.3.2
135
Les sources arabes
À côté des références euclidiennes, il faut constater celles consacrées à deux modèles arabes: - AL-KHWARIZMÏ (IXème s. ap. J.C.) a rédigé une Arithmétique et une Algèbre connues en Espagne et traduites en latin. Notre auteur a dû étudier ses ouvrages et pourrait même avoir été influencé, en ce qui concerne l'Algèbre, par la traduction latine de GÉRARD DE CRÉMONE. Une seule allusion directe est faite à cet auteur dans notre traitéo 1• - Abü KAMIL (ca 850-930) et son Algèbre sont plusieurs fois cités 202 . Notre auteur ne le suit pas toujours et annonce que sa résolution algébrique sera diffé200 Après l'étude comparative des différentes traductions latines à partir de l'arabe qui nous sont connues, on découvre qu'aucune d'entre elles n'a pu véritablement influencer la version latine du traité Liber mahameleth. Les quelques rares citations d'EUCLIDE présentes dans notre texte ne sont pas identiques aux définitions ou démonstrations que nous pouvons retrouver telles quelles dans les éditions avec apparat critique que nous connaissons. Ceci n'exclut cependant pas une parenté avec certaines traductions plutôt que d'autres. Il est par exemple intéressant de constater que le manuscrit Vat. Reg. lat.1268 (Adélard de Bath 1) reprend les expressions trouvées dans le traité que nous éditons: Verbi grati, Quod sic probatur, Et hoc est quod monstrare uoluimus (cfr H.L.L. BUSARD, The first Latin Translation ... ascribed to Adelard of Bath (1983), p. Il). D'autre part, le référent arabe «mutekefia» (= proportionaliter) que nous trouvons chez Adélard de Bath 1 trouve sont équivalent dans le Liber mahameleth (muteqefia). Mais ceci ne peut en aucun cas suffire pour confirmer une filiation directe. 201 Face à l'arithmétique spéculative dont il a été question avec NICOMAQUE DE GÉRASE, l'auteur propose une arithmétique pratique ou active. Il ajoute que le nombre y est utilisé dans des opérations liées à la réalité immédiate: «ce qu'on enseigne dans l'Arithmétique d'al-Khwiirizmï et le mahameleth» (éd., p. 7, 1. 15-16). Cette science d'application revêt divers aspects comme le calcul proprement dit avec ses opérations de réunion ou de séparation des nombres, l'utilisation des mathématiques pour le négoce, ou encore la détermination de certaines mensurations inconnues partant de la connaissance d'autres (cfr éd., pp.7-8). L'auteur ajoute que l'étude du grand mathématicien arabe sera abordée dans son ouvrage, mais nous ajouterons qu'il s'agit ici de la seule allusion directe faite à AL-KHWÂRIZMÏ (orthographié Alcouzini (A) et Alcouzmi (D et P). Il ne fait toutefois aucun doute qu'il faut lire alcorizmi: une confusion entre ri et u ainsi qu'entre ini et mi semble normale compte tenu de l'écriture médiévale). 202 Allusion est faite à Abü KÂMIL (nom orthographié auoquamel, auochemel ou abuquemi/), et plus particulièrement à la troisième partie de son Kitiib fi al-jabr wa '1 muqiibala (Le mot «al muqabala» désigne l'opération consistant à réduire tous les termes semblables d'une équation. Le terme lui-même se traduit par «réduction» (cfr glossaire p. 139 du commentaire). Il est de nombreuses fois questions d'Algèbre dans notre traité, mais l'auteur insiste souvent sur la distinction à apporter entre l'Algèbre d'Abü KÂMIL et celle qui devait figurer dans le traité,
136
Conclusion
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
rente de celle d'Abü KAMIL. Il le critique aussi (dans son chapitre sur les racines carrées) quand il souligne son manque de clarté à propos des preuves proposées. Comme nous sommes sûrs que cette Algèbre a inspiré notre auteur, la question posée concerne la version dont a pu s'inspirer notre texte. Est-elle arabe, latine ou hébraïque? Et pour compliquer le cheminement, notre auteur mentionne une seconde Algèbre qui figurait dans un chapitre (perdu) de son traité.
4.3.3
4.4
137
CONCLUSION
Ce chapitre pourrait être davantage développé et analysé. Si nous ne l'avons pas fait, c'est en raison de l'importance de l'entreprise qui aurait eu pour conséquence un chapitre trop volumineux. En effet, nous avons vérifié tous les exemples proposés par l'auteur, et force est de constater que chaque page de l'édition mériterait plusieurs pages de commentaire. Ces questions pourraient faire ultérieurement l'objet d'une étude appropriée dans des articles.
Les sources inconnues
D'autres sources sont proposées par l'auteur, sans qu'il soit possible d'en cerner les titres exacts. Il est ainsi question d'un Liber de taccir et d'(un) almenquet. Lorsqu'il est souhaite connaître la surface de pièces d'étoffe triangulaires ou autres découpées dans un morceau plus grand, l'auteur renvoie à un Liber de taccir (éd., p. 255, 1. 20). Nous savons que le terme «taccir» est un mot arabe signifiant «mesurage»: nous pourrions donc traduire par «livre de mesurage». L'inexistence de l'article en latin rend la référence ambiguë. Plus loin, un problème caractérisé par des transformations successives aboutit à un résultat connu résolu «secundum almenquet» (éd., p. 425,1. 21). Nous savons que le référent arabe pourrait se traduire approximativement en latin par almencus, ce qui signifie «à rebours». L'auteur veut-il dire qu'il souhaite résoudre le problème à l'envers, ou bien s'agitil du titre d'une œuvre? Nous optons pour la première solution. Ce que les sources nous apprennent incontestablement, c'est que notre auteur dispose d'une vaste culture. ARCHIMÈDE, EUCLIDE ou Abü KAMIL, pour n'en citer que quelques-uns, lui sont familiers, avec une mention Spéciale pour EUCLIDE. En s'attardant sur les lieux visités par les textes dont s'inspire notre auteur, il est certain que nous découvrons de manière plus précise le milieu intellectuel tolédan auquel il a sans doute appartenu. De plus, nous pensons qu'il fréquentait des groupes de traducteurs très intéressés par ce genre de littérature.
après le chapitre sur les racines. Ainsi, par exemple: (a) Au début de son ouvrage, l'auteur traite des propriétés de commutativité et d'associativité du produit et insiste pour dire qu'elles sont propres à Abü KÂMIL (cfr éd., p. 18, 1. 20-p. 25, 1. 9); (b) lorsqu'il parle des racines carrées et des opérations mathématiques effectuées sur elles, notre auteur fait judicieusement remarquer que ceci est extrêmement utile à connaître, surtout pour qui veut appliquer l'Algèbre. Mais il ajoute qu'il faut ajouter des preuves plus claires que celles d'Abü KÀMIL (cfr éd., p. 160,1. 6-8); (c) le dernier problème du manuscrit A (fo1.202r) concerne les mêmes données que celles avancées au début (fol. 95r). Notre auteur le résout tout en précisant que sa résolution algébrique sera différente de celle de l'Algèbre (Abü KÂMIL), l'inconnue étant posée différemment (cfr éd., p. 199, 1. 22-24).
Dans ce traité, nous retrouvons les innovations apportées dans les disciplines traditionnelles de la science mathématique arabe entre les IXème et XIIème siècles. Un premier aspect concerne la relecture des traités classiques grecs, et plus particulièrement ceux d'ARCHIMÈDE, de NICOMAQUE et d'EUCLIDE. Parmi les éléments repris dans le Liber mahameleth relevons: - la reformulation de la notion de rapport (livre V des Éléments) aboutissant à l'extension du concept de nombre, qui peut être aussi bien un entier, qu'un rationnel (comme les fractions) ou un réel positif (autre que les entiers et les fractions). -l'arithmétisation du livre X des Éléments que nous trouvons dans le chapitre sur les racines. On y étudie aussi bien les rationnels (a ou -Ja) que les irrationnels (a . -Jb ou -Ja . -Jb et ceux du type médial comme 4-J(a.b)) ainsi que les binômes (a + -Jb et -Ja + -Jb) et les apotomes (a - -Jb, -Ja - -Jb et -Ja - b). On y trouve également l'étude des suites et des sommes infinies de nombres entiers (cfr la «progression arithmétique»). - en ce qui concerne la numération, le système décimal positionnel indien est l'outil de calcul par excellence grâce auquel les opérations dites arithmétiques peuvent être réalisées: addition, soustraction, multiplication, division, dénomination, extraction de racines carrées et quatrièmes. - enfin, dans le domaine de la géométrie, il faut évoquer les problèmes de mesure résolues à l'aide de la méthode d'ARCHIMÈDE parvenue aux Arabes par l'intermédiaire de son Épître sur la mesure du cercle et que notre auteur utilise souvent. Un second aspect relève de l'assimilation des traités classiques arabes, et plus particulièrement ceux d' AL-KHW ARIZMI et d' Abü KAMIL. Les éléments que reprend largement le Liber mahameleth sont: -l'utilisation des équations canoniques, la règle des signes ainsi que l'extension des opérations dites arithmétiques aux objets de l'algèbre (qui sont les numerus [nombre], radix [racine], res [chose] et cens us [carréfo3). -les quatre éléments rassemblés chez AL-KHWARIZMI et qui visent une grande clarté dans un exposé mathématique: des définitions, des opérations, des procédés de résolution et des démonstrations.
203 Nous privilégions cette traduction, même si certains préfèrent le traduire par «bien».
138
La place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques
À cet égard, les différents procédés de calcul utilisés dans le Liber mahameleth sont la méthode de fausse et celle des doubles fausses positions, la démonstration géométrique et enfin la méthode algébrique. Ajoutons que sous l'influence d'Abü KAMIL, nous retrouvons dans notre traité l'intervention des nombres réels positifs dans la résolution des équations. L'esprit critique avec lequel la postérité a repris cet héritage mathématique l'a amenée à élaborer une réflexion sur les fondements de cette science. L'auteur du Liber mahameleth a su transmettre ce patrimoine que nous connaissons par ailleurs en y apportant de rares modifications (comme par exemple son utilisation particulière de la «dénominatiom». Ajoutons que la place du Liber mahameleth dans le courant des arithmétiques dites marchandes reste problématique. Il s'agit d'une œuvre certes importante pour ses applications au commerce, malS nous n'avons pas retrouvé de traces significatives de son influence.
5
LE GLOSSAIRE
Loin de prétendre à l'exhaustivité, ce glossaire tente uniquement d'expliquer le sens de certains mots employés par l'auteur et qui pourraient poser quelques problèmes compte tenu de leurs différents sens possibles ou de leur emploi 204 restrictif propre au Liber mahameleth Chaque terme a été recherché dans les dictionnaires classiques courants, ainsi 205 que dans certains ouvrages et articles spécialisés . Toutefois, on peut déplorer 206 l'absence d'une étude systématique pour le vocabulaire mathématique . Nous avons également pu utiliser des outils de travail informatiques du CETEDOC (Louvain-la-Neuve )207.
204 Pour la liste des mots de vocabulaire utilisés, nous renvoyons à l'index aux pages 180-184 du commentaire. 205 Une liste complète des dictionnaires du latin médiéval nous est proposée dans l'article de R. SHARPE, Modern Dictionaries of Medieval Latin (éd. J. HAMESSE), pp. 289-304. Nous proposons ici la liste des dictionnaires et ouvrages consultés ainsi que l'abréviation (entre crochets droits) utilisée pour les désigner. Dictionnaires: - Dictionary of Medieval Latinfrom British Sources (1997) [D.M.L.] - CH. Du CANGE, Glossarium mediae et infimae latinitatis (1840-1850) [D.C.] - Thesaurus Linguae latinae (1900 et en cours de publication) [T.L.L.] _ Mittellateinisches Worterbuch bis zum ausgehenden 13. Jahrhundert (1959). [M. W.] - F. BlaU (éd.), Novum glossarium medie latinitatis (1959) [N.G.] Ouvrages spécialisés: _ G. BEAUJOUAN, Le vocabulaire scientifique du latin médiéval (1981), pp. 345-354 [BE] - 1. DUPLESSY, La circulation des monnaies arabes ... (1956), pp. 101-163 [DUP] _ P. GRIERSON, Monnaies au Moyen Âge (1976), p. 109; 151; 308-312 [GR] - M. LAVENCY, VSVS (1985), pp. 299-302 [VSVS] - G. L'HuILLIER, Le Quadripartitum numerorum ... (1990), pp. 43--45 [LH] - G. LmRI, Histoire des sciences ... (1838) [LIB] _ M.G. MARQUES, Problems of Medieval coinage in the iberian Area 1 (1984) [MAR] - J. SESIANO, Le Liber mahameleth ... (1988), pp. 69-98 [SE] - B. VITRAC, Euclide ... , vols 1 (1990)- vol.II (1994) - vol. III (1998) [VIT] - O. WEIJERS, Etude sur le vocabulaire intellectuel ... (l 990), pp. 137-181 [WE] 206 G. BEAUJOUAN, Le vocabulaire scientifique médiéval (1981), pp. 348-353 ébauche une critique des grands dictionnaires du Moyen Âge en soulignant leur manquement concernant le vocabulaire des sciences médiévales. 207 Nous remercions tout particulièrement le Professeur P. TOMBEUR qui a mis à notre disposition le CD ROM CETEDOC (CLCLT3) qui propose une liste ouverte de mots ne figurant pas dans les dictionnaires existants.
140 5.1
TERMES D'ARITHMÉTIQUE
TERMES aliquotus
Le but de cette liste est d'expliquer le sens des termes mathématiques présentant des particularités d'emploi ou pouvant réellement faire difficulté. Certains de ces mots ne sont pas toujours attestés dans les dictionnaires courants. Cela implique une découverte du sens à partir des occurrences dans notre traité ainsi que dans d'autres textes mathématiques médiévaux. Nous avons voulu maintenir dans leur acception première certains termes ayant perdu aujourd'hui leur sens premier, comme articulus, denominatio et digitus. Nous les avons traduit en maintenant leur racine latine: articule, dénomination et
digite. TERMES accipere
additio/-ere synonymes = agregare, augere, adunare, iungere, componere
adiectio/-icere ag(g)regatio/-are
algebra voir infra: «mots d 'origine arabe»
almucabala voir infra: «mots d' orif!ine arabe»
SENS COMMUN
LIBER MAHAMELETH
«prendre», «soustraire un nombre»
«prendre», «soustraire un nombre» (ex. édition p. 60, 1. 25) Traduit par «ajoutl-er)>>, «addition/-ner», mais lorsqu'il s'agit des proportions, on le traduit par «multiplication/-plier» (ex. édition p. 8, l. 16)
«addition, expansion par addition» [D.M.L. 1, p. 26b; M.W. 1, p. 383, 1.2]
«addition/-ner», «ajout/-en> fD.M.L. 1, p. 29b1 «ajout(er)>> [D.M.L. 1, p. 52c53a] «ajout/-er(un nombre)>>, «addition/-ner (un nombre)>>
«algèbre»
141
Termes d'arithmétique
Glossaire
«addition/-ner», «ajout/-en> (ex. édition /J. 25, 1. 14) Il est plus prudent de traduire ici ce terme par «agrégation» ou «réunion» afin de le distinguer de l' «addition». En effet, l'auteur l'utilise dans un sens plus général que celui de l'addition. Il s'agit de l'opération qui englobe à la fois l'addition et la multiplication parce qu'elle s'oppose à la «séparation» (soustraction et division). Il ne s'agit pas d'une initiative de notre auteur: cette utilisation s'inscrit dans une très ancienne tradition du calcul dont on retrouve la trace dans plusieurs ouvrages arabes d'Orient. (ex. édition /J. 15. l. 9) «algèbre» (ex. édition p. 160. l. 7 (gebra). p. 209, l. IR (algehra))
arithmetica
articulus
augere
SENS COMMUN
LIBER MAHAMELETH
«aliquote» «qui forme un facteur d'entier». Ce mot apparaît au XIIIème siècle (ex. édition p. 32, 1. 5) avec comme définition: «Dicitur pars aliquota que aliquotiens sumpta redit suum totum». «Qui intervient dans la décomposition d'un nombre» (aliqua quantitate praeditus) [M.W. l, p. 463]; «qui forme un facteur entier» [D.M.L. 1, p. 63b-c] «muchabala» «almucabala» (édition p. 160, 1. 7) «arithmétique» «arithmétique». Alors que pour les Grecs il s'agissait de «la ma- (édition p. 7, 1. 13. 16) nipulation des nombres entiers», pour les Médiévaux, il s'agit en plus de «la manipulation des nombres radicaux» Nous préférons à la traduction «Tout nombre multiplie de dix» (numerus denarius decas) [M.W. habituelle le néologisme «arti1,992,1. 58]; «articulation (entre cule» (ex. édition p. 8, 1. 2) les doigts); décade, dix ou multiple de dix» [D.M.L. l, p. 133bcl: «nombre formé de dizaines.» fWE, p. 1531 «additionner» (cfr JEAN DE «multiplier» [D.M.L. 1, p. 160c; M.W. 1, p. 1216,1. 22; T.L.L. II, MURS) (ex. édition p. 116, l. 11) p. 1345, Il. 15-20]
bimedialis =
voir medialis
binarius binomium census
«deux» (ex. édition p. 8, 1. 16) «binôme» (ex. édition p. 167, l. 32) 2 2 «carré d'une inconnue (x )>> [BE, «carré» = inconnue x : il s'agit du carré de res (chose= inconnue x). p. 347]208 (ex. édition p. 209. 1. 26)
«le nombre deux» [D.M.L. 1, p. 199c; T.L.L. II, p. 1992, 1. 23] «binôme, binomiale» [VIT III]
208 Le sens algébrique de census ne figure pas dans les dictionnaires courants. Dans le livre d' ALKHWARIZMÏ et dans toute la tradition algébrique arabe (et donc par prolongement dans la tradition latine, jusqu'au XVème siècle), mâl [census] signifie le bien (au sens de capital, de fortune, de troupeau ou de trésor) et la racine du mâ/ est la racine [radix]. Donc à l'époque d'AL-KHWARIZMÏ, l'inconnue dans les énoncés est census, mais pour l'obtenir, on calcule 2 d'abord radix, puis on élève au carré pour obtenir census. Donc x + x = 10 est équivalent à 2 X + ;/X = 10, mais avec le changement d'inconnue, X = x .
142 TERMES circulus
SENS COMMUN
«cercle» [VIT 1]; «zéro» (plus fréquent que cifra) rD.c. II, 348] communicans/-are «Qui n'est pas premier avec» synonyme = (."iecundum quantitatem commucommensurans nem conueniens) [D.M.L. l, antonyme = pp. 398b-399a; M.W. II, incommunicans p. 1000, 1.45] communis «commun». On appelle nombre commun celui qui provient de la multiplication des nombres de dénomination de deux colonnes entre eux (= dénominateur commun) [D.M.L. l, pp. 399c-401a] comparatio «Rapport». Selon P APPUS, un commentateur d'EUCLIDE, ce mot a trois sens: (1°) sens général (Déf. V ,3) qui s'applique aux quantités finies sans préciser davantage; (2°) sens «numérique» de relations entre nombres et que l'on peut appliquer aux grandeurs commensurables (X,5-6); (30) sens propre aux grandeurs exprimables pour lequel le rapport est exprimé relativement à une unité connue [VIT III, p. 46] complere «compléter, remplir» [D.M.L. l, p.408a-b]
componere/-situs
considerare
continuare
Termes d'arithmétique
Glossaire
LIBER MAHAMELETH «cercle» (ex. édition p. 255, 1. 16) «commensurab le» (ex. édition p. 164, l. 6)
TERMES denominare/-tio
«commun» Numerus communis = > (ex. édition p. 63, l. 18) «Rapport» (ex. édition p. 17, l. 12)
Suivant le contexte, le terme peut revêtir deux sens: celui de «compléter», mais aussi celui de «résoudre une équation» (ex. édition p. 95, l. 17) Numerus compositus = «Nombre «composé» composé» (formé d'unités et de numerus compositus = «nombre dizaines) [D.M.L. l, pp. 409ccomposè> (ex. édition p. 8, l. 2) 410bl «chercher» [D.M.L. l, p. 450a-b] «chercher (un nombre dans une opération)>> (ex. édition p. 7, l. 10) «assurer une continuité» [T.L.L. . [LH, p. 653]
147
Termes d'arithmétique
Glossaire
LIBER MAHAMELETH «compter»; «entrer dans la décomposition en facteurs d'un autre nombre (pour un nombre) (ex. édition p. 8, 1. 11) «nombre»; numerus denominationis = «dénominateur»; numerus numerationis = «numérateur»; numerus collectionis = nombre de réunion; numerus fractionis/-um = «numérateur» (ex. édition p. 7, 1. 9) «ordre», ou «ensemble des nombres compris entre chaque puissance de dix». Même sens que differentia (ex. édition p. 8, l. 33)
«pair» (ex. édition p. «résulter» (ex. édition p. «prouver» (ex. édition p. «proportion» (ex. édition p.
TERMES res
SENS COMMUN «chose; nombre indéterminé». Au regard de ce que les textes mathématiques médiévaux nous proposent, nous constatons un véritable chaos quant au sens à donner à ce terme
residuum
«reste»
similis/-itudo
«semblable/similitude»
species
«espèce, aspect»
subtrahere
«soustraire»
superficialis
«nombre plan» (à distinguer de superficies qui signifie «aire») [VIT, III, p. l301 «irrationnel», «sourd» [LH, p. 653] Le terme a'"A.oyovest compris comme «celui qui n'a pas la parole», de là la traduction «sourd» [BE, p. 347] «unité»
7, l. 12) 10, l. 13)
15, l. 3)
surdus
23, l. 19)
«résulter» (ex. édition p. 22, l. 21) «élever au carré» (ex. édition p. 30, l. 13) «rationnel» (ex. édition p. 160, 1. 18)
«racme» (ex. édition p. 7, l. 25) «réduction» (ex. éditionp. 231, l. 15) «règle» (ex. édition p. 12, l. 9)
vnitas
LU
LIBER MAHAMELETH 1° «chose» (en italique, pour le distinguer du sens habituel de res). Il s'agit le plus souvent dans notre texte du «nombre indéterminé», celui que les mathématiques contemporaines appellent l'inconnue x (ex. édition p. 8, l. 11) 2° sens de «prix» (ex. édition p. 199, l. 12) 1° «reste» : reste traditionnel (ex. édition p. 40, l. 2) 2° «apotome»: reste qui est à la soustraction ce que le binôme est à l'addition (= apotome). Nous reprenons la retranscription grecque d' «apotomé» (ex. édition p. 179, l. 8). «semblable/similitude (ex. édition p. 22, l. 7) «espèce, aspect» (ex. édition p. 7, l. 20) «soustraire» (ex. édition p. 40, l. 12) «nombre plan» (ex. éditionp. 163, l. 25) «sourd( e)>> (pour faire la distinction avec irracionalis) (ex. édition p. 160, l. 15)
> (ex. édition p. 7, l. 16) «inversement proportionnel» Le mot mutakâfi 'a signifie en arabe «complémentaire», ou «qui se compensent» (ex. éditionp. 302, l. 31)
156 TERMES taccir
Glossaire
SENS COMMUN «mesurage»
LIBER MAHAMELETH «mesurage». Il s'agirait peut -être ici d'un Liber taesir, mais nous ne disposons d'aucune information nous permettant de l'affirmer. (ex. édition p. 255, 1. 20)
6
CONCLUSION GÉNÉRALE
Arrivé au terme d'une édition critique, on éprouve un sentiment fort étrange qui s'apparente à la joie du conquérant. Mais un conquérant bousculé par de nouvelles interrogations et de nouveaux défis. C'est, en effet, une grande aventure que de se lancer à corps perdu dans la rediffusion d'un texte que l'on doit s'efforcer de rétablir en ayant soin de ne pas lui ôter son identité propre. En cela, on ne s'écarte pas des travaux d'archéologie où l'on s'évertue à faire surgir de la poussière les monuments légués par l'histoire. Nous avons constaté que les mathématiques médiévales avaient un rôle économique très important au XIIème siècle étant donné que leur usage ne se limitait pas aux simples érudits, mais s'étendait aux commerçants bien établis et aux itinérants. Le Liber mahameleth en est un bel exemple. Après l'assimilation de l'héritage grec et oriental, la rédaction au IXème siècle de traductions et commentaires favorisa le développement de ce que l'on peut véritablement appeler une culture mathématique. Celle-ci connaîtra son plein épanouissemnt entre le XIIIème et le XIV ème siècle. L'assimilation de l 'héritage classique a permis à la science arabe d'atteindre, dans le développement des algorithmes numériques et des problèmes correspondants, un plus haut niveau que celui jamais atteint par la science indienne ou chinoise. Comme l'explique A.P.YOUSCHKEVITCH, on peut distinguer trois étapes «entre lesquelles il n'existe pas de solution de continuité»218 dans le développement des mathématiques au sein des pays islamiques. Et lorsque les auteurs n'indiquent pas la manière dont ils ont établi les formules qu'ils appliquent, ils les énoncent clairement en détail. De nombreux ouvrages présentent également un nombre impressionnant d'exemples et de problèmes. «Cette abondance est caractéristique des ouvrages orientaux de mathématiques et leur contenu est souvent emprunté aux problèmes pratiques, en particulier aux problèmes de la vie quotidienne»219. Nous pouvons affirmer qu'en cela le texte que nous avons étudié ne déroge pas à cette tradition. Si l'auteur du Liber mahameleth nous demeure inconnu, nous avons pu établir qu'il a vécu vers 1150 et qu'il aurait séjourné sinon voyagé dans le sud-est de l'Espagne alors que les révoltes et les conflits armés y étaient multiples et variés. Pourtant, loin de traduire une quelconque préoccupation d'ordre militaire et politique, son ouvrage ne traite que de transactions commerciales. Issu du milieu intellectuel tolédan très avide de sciences nouvelles et révolutionnaires, notre auteur se serait-il enrégimenté dans une «école»? Nous n'avons fait qu'effleurer le sujet tant contesté de la mystérieuse école de Tolède en répondant par la négative.
218 A.P.YOUSCHKEVITCH, Les mathématiques arabes ... , p. 7. 219 op. cit., pp. 8-9.
159
Conclusion générale
Conclusion générale
Mais la prudence est toujours de rigueur et il faut s'entendre sur les tennes afin de ne pas sombrer dans une polémique sans issue. En ce qui concerne l'établissement du texte, il ne faut se cacher derrière aucune théorie puisque chacune d'elles est simplement l'expression généralisée d'un tempérament qui s'analyse. Le nombre peu important de manuscrits ne nous a pas pennis d'établir un stemm a définitif, même si nous avons repris le texte du manuscrit de Paris lat. 7377 A comme référence, en suivant une méthode critique traitant des omissions, fautes et accidents communs, additions, interpolations et variantes. Notre édition critique se veut le reflet d'un seul manuscrit choisi selon des critères précis et mis en lumière à travers les prismes des autres témoins. Dans le contenu du traité lui-même, il apparaît que l'auteur a su unir la science théorique et son application et qu'il a jugé bon de glisser le filtre de l'histoire entre son oeuvre et les auteurs dont il s'inspire. En effet, on décèle dans son traité une recherche de la vérité qui s'appuie sur une certaine technique de la lecture et de la preuve. Scientifique d'abord, il marque l'étendue de son domaine avec les noms de grands mathématiciens, puis il se spécialise dans une voie qui mérite d'être explorée: l'arithmétique pratique. Il s'agit ici de Science du calcul où la préoccupation essentielle concerne la manipulation des nombres en vue de résoudre des problèmes. Méthodique ensuite, il reprend ces données scientifiques pour les confronter à l'expérience commune: il nous suffit de relire le plan de son livre pour voir qu'il s'agit essentiellement d'une oeuvre à signification pédagogique. Le Liber mahameleth présente une liste exhaustive d'exemples où trois méthodes d'application sont proposées: le procédé par le rapport, la démonstration géométrique et accessoirement la méthode algébrique. Qui pouvait s'intéresser à ce genre de littérature? De futurs commerçants ou des économistes en herbe? On sait que les grandes maisons de commerce proposaient des cours aux futurs marchands. Sans doute avons-nous affaire ici à un cas d'école, ce qui expliquerait mieux pourquoi tous les manuscrits étudiés sont incomplets. Enfin, les recherches sur les sources nous apprennent que l'auteur du Liber mahameleth connaît les grands mathématiciens (ARCHIMÈDE, NICOMAQUE, EUCLIDE, AL-KHwARIZMÏ, Abü KAMIL, ... ) et qu'il partage les mêmes intérêts que les milieux intellectuels de l'Occident médiéval. Une édition complète de l'oeuvre de JOHANNES HISPANUS devrait nous être d'un grand secours. En approfondissant le sujet de ce traité, nous avons été amenée à nous poser de nombreuses questions. Toutes n'ont pas encore trouvé leur réponse, car le domaine des sciences médiévales est loin d'avoir été totalement exploré. L'une de ces interrogations concerne la portée du traité sur des ouvrages contemporains ou plus tardifs. En effet, l'influence d'un texte peut être d'une grande importance pour l'évaluation et la mise en oeuvre d'un édition. Nous avons pu déjà le constater dans le chapitre consacré aux sources. Il est souhaitable qu'une édition permette de prendre connaissance aussi bien du texte d'origine que de ses remaniements influents. Qui veut donc présenter la valeur et la spécificité d'un texte dans l'environnement où il a circulé, doit s'intéresser à cette influence. Il n'est pas rare que des fonnes dérivées tardives soient qualitativement très éloignées de l'original: un
texte est parfois mis en extraits dans des florilèges, des concordances ou encore des compilations thématiques. Pour le Liber mahameleth, nous songeons au manuscrit B.N. Paris. lat. 15120 qui appartient à la tradition indirecte ainsi qu'aux additions dans les manuscrits utilisés. Nous pensons en particulier à JEAN DE MURS qui ajouta des notes dans les marges du manuscrit lat. 15461 ou bien aux notes du manuscrit de Padoue D.42 . Nous avons commencé à opérer des recherches allant en ce sens, et nous avons pu découvrir des éléments concordants chez certains auteurs plus tardifs: ce fut par exemple le cas de JORDANUS NEMORARIUS (mort en 1237) ou de Leonardo FIBONACCI, plus connu sous le nom de LÉONARD DE PISE (1175-1240). Mais beaucoup de chemin reste encore à parcourir avant d'établir des hypothèses reposant sur des certitudes. L'étude sur l'influence de notre traité doit être poursuivie. Songeons à tous les rouages de cette grande machine qui s'appelle la condition scientifique. Comme nous l'avions précisé au début du chapitre consacré aux sources, les recherches concernant les influences peuvent entraîner le chercheur fort loin, recherches passionnantes et enrichissantes s'il en est. D'autres investigations pennettront d'encore mieux circonscrire le champ si étendu de la vie et de découvrir de nouvelles vérités. Dans l'inexploré, la moindre étincelle, la moindre trouvaille peut éclairer d'un jour nouveau ce qui hier semblait confus et obscur. Et c'est cela la tâche mais aussi la récompense du chercheur.
158
BIBLIOGRAPHIE A A. AABOE, Episodes from the early history of mathematics, The mathematical Association of America, (Coll. New mathematicallibrary, 13), Yale University, Washington (D.C.), 1964. [ABD KAMIL: voir M. LEVEY]. A. DE BA TH, Quaestiones naturales, (éd. Müller) BGTPMA XXXI, 2, Münster, 1934. [ADELARD DE BATH: voir Ch. BURNETT]. [AL-FARABÏ: voir U. AMÏN]. A. ALLARD, La formation du vocabulaire latin de l'arithmétique médiévale in Études sur le vocabulaire intellectuel du Moyen Âge (éd. O. Weijers), BrepoIs, Turnhout, 1990, pp. 137-181. A. ALLARD, La tentative d'édition des Arithmétiques de Diophante d'Alexandrie par Joseph Auria, in Revue Hist. Textes, Il (1981), pp. 99-119. A. ALLARD, L'enseignement du calcul arithmétique à partir des XIIème et X/IIème siècles: l'exemple de la multiplication, in Actes du Colloque inter-
national de Louvain-la-Neuve, 9-11 septembre 1993 (éd. J. Hamesse), Brepols, Louvain-la-Neuve, 1994, pp. 117-135. A. ALLARD, L'époque d'Adélard de Bath et les chiffres arabes dans les manuscrits latins d'arithmétique, in Adelard of Bath, an english scientist and arabist of the early twelfth century (éd. Ch. Burnett), in Surveys and Texts XIV (1987), The Warburg Institute, London, pp. 37-43. A. ALLARD, Les sources arithmétiques et le calcul indien dans le Liber abaci, in Leonardo Fibonacci. Il tempo, le opere, l'eredità scientifica (éd. M. MorelliM. Tangheroni), Pisa, 1994, pp. 83-98. A. ALLARD, Muhammad ibn Mûsâ al Khwârizmî. Le calcul indien (algorismus).
Histoire des textes, édition critique, traduction et commentaire des plus anciennes versions latines remaniées du XIIème siècle, (Collection Sciences dans l'Histoire. Collection d'Etudes Classiques), Paris-Namur, 1992. A. ALLARD, The influence ofArabic mathematics in the medieval West, in Encyclopedia of the History of A ra bic Science (éd. R. Rashed), London-NewYork, 1996, pp. 539-580. M. ALONSO, Las traducciones deI Arcediano Domingo Gundisalvo, in Al-Andalus 12 (1947), pp. 298-299. [IBN AN-NADÏM, Kitâb al-Fihrist: voir G. FLÜGEL] U. AMÏN (éd.), Al-Fârâbî, Kitâb ihsâ' al- 'ulûm [Livre sur le recensement des sciences}, Librairie anglo-égyptienne, Le Caire, 1968 3 .
162
Bibliographie
B A.P. BAGLIANI, La scienza araba nella Roma dei duecento: prospettive di ricerca, in Con vegno internazionale. La dtffusione delle scienze islamiche nel medio evo europeo (Roma 2-4 ottobre 1984), Roma, Accademia Nazionale dei Lincei, 1987, pp. 103-166. A.M. BALAGUER, The influence of the moslem coinages upon the monetary systems of the medieval iberian kingdoms, in Problems of Medieval coinage in the iberain area (éd. MARQUES), Instituto Politécnico de Santarém, Santarém, 1984, pp. 307-334. M. BALL, Histoire des mathématiques, Collection Que sais-je?, Paris, PUF, 1974. A. BARZON, Codici miniati biblioteca capitolare della cattedrale di Padova, Tipografia Antoniana, Padova, 1950. A. BAUSANI, Sulla definizione di «Scienza araba», in Convegno internazionale. La diffusione delle scienze islamiche nel medio evo europeo (Roma 2-4 ottobre 1984), Roma, Accademia Nazionale dei Lincei, 1987, pp. 213-218. G. BEAUJOUAN, Étude paléographique sur la «rotation» des chiffres et l'emploi des apices du Xème au XIIème siècles, in Revue d'Histoire des Sciences 1 (1948),pp.301-313. G. BEAUJOUAN, L'enseignement de l'arithmétique élémentaire à l'Université de Paris aux XIIIè et XIVème siècles, in Homenaje à Millàs-Vallicrosa, vol. l, Barcelona, C.S.I.e., 1954, pp. 93-124. G. BEAUJOUAN, L'enseignement du quadrivium, in Settimane di studio dei centro italiano di studi sull' alto medioevo, XIX (Spoleto, 15-21 aprile 1971), Spoleto, 1972, pp. 639-667 et pp. 719-723. G. BEAUJOUAN, Les apocryphes mathématiques de Gerbert, in Gerberto: scienza, storia e mito. Atti dei Gerberti Symposium (25-27 Iuglio 1983), Archivi Storici Bobiensi II, Bobbio, 1985, pp. 645-658. G. BEAUJOUAN, Les soi-disant chiffres grecs ou chaldéens (XIIè-XVIè siècles), in Revue d'Histoire des Sciences 3 (1950), Paris, pp. 170-174. G. BEAUJOUAN, Le symbolisme des nombres à l'époque romane, in Cahiers de civilisation médiévale 4 (1961 ), Poitiers, pp. 159-169. G. BEAUJOUAN, Le vocabulaire scientifique du latin médiéval, in La lexicographie du latin médiéval et ses rapports avec les recherches actuelles sur la civilisation du Moyen Âge. (Colloque de Paris 18-21 octobre 1978. Colloques internationaux du CN.R.S. n0589), Paris, éd. du C.N.R.S., 1981. G. BEAUJOUAN, L'interdépendance entre la science scolastique et les techniques utilitaires (XIIè, XIIIè et XIVè siècles), in Les Conférences du Palais de la Découverte, série D, n046, Paris, 1957, pp. 5-20. G. BEAUJOUAN, Par raison de nombres. L'art du calcul et les savoirs philosophiques médiévaux, Variorum (Collected studies), Aldrshot, 1991. G. BEAUJOUAN, R~flexions sur les rapports entre théorie et pratique au Moyen Âge, in The Cultural Context of Medieval Learning (éd. J.E. Murdoch-E.D. Sylla), Dordrecht-Boston, D. Reidel, 1975, pp. 437-484.
Bibliographie
163
G. BEAUJOUAN, Science médiévale d'Espagne et d'alentour, Variorum, éd. Galliard, Norfolk, Grande Bretagne, 1992. G. BEAUJOUAN, The transformation of the Quadrivium, in Renaissance and Renewal in the Twelfth Century (éd. R.L.BENSON-G. CONSTABLE), Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1982, pp. 463-487. BÈDE LE VÉNÉRABLE, De loquela per gestum digitorum, chapitre l, et De temporum ratione, chapitre 1 (Migne PL 90). R.L. BEN SON - G. CONSTABLE (éd.), Renaissance and Renewal in the Twelfth Century, Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1982. B. BISCHOFF, Paléographie. De l'antiquité romaine et du Moyen Âge occidental (traduit par H. Atsma et J. Vezin), Picard, Paris, 1985. B. BLAISE, Dictionnaire latin-français des auteurs du Moyen Âge, Brepols, Turnhout, 1975. F. BLATT (éd.), Novum glossarium medie latinitatis, 1959. B. BONCOMPAGNI, Scritti di Leonardo Pisano matematico dei secolo decimoterzo, 2 vols, Roma, 1857--1962. B. BONCOMPAGNI, Scritti inediti (voU: Liber Abaci; vol.lI Trattati d'aritmetica), Rome, 1857. G. BRAGA, Le prefazioni aile traduzioni dall 'arabo nella Spagna dei XII secolo: la valle dell 'Ebro, in Convegno internazionale. La dt/Jusione delle scienze islamiche nel medio evo europeo (Roma 2-4 ottobre 1984), Roma, Accademia Nazionale dei Lincei, 1987, pp. 323-354. W.C. BRICE, An Historical Atlas of Islam, éd. EJ. Brill, Leiden, 1981. CH. BURNETT, Adelard of Bath. An English scientist and arabist of the early twelfth century, (Surveys and Texts XIV), The Warburg Institute University of London, London, 1987. CH. BURNETT, Adelard of Bath and the Arabs, in Rencontres de culture dans la philosophie médiévale. Traductions et traducteurs de l'antiquité tardive au XIVème siècle (éd. J. HAMESSE - M FATTORI), 1990, pp. 89-107. CH. BURNETT, Adelard of Bath. An English scientist and arabist of the early twelfth century, The Warburg Institute University of London, Londres, 1987. CH. BURNETT (éd.), Adelard of Bath, Conversations with his Nephew. On the Same and the Different Questions on Natural Science, Cambridge University Press, 1998. CH. BURNETT, Catalogue. The writings of Adelard of Bath and closely associated Works, together with the manuscripts in which they occur, in Adelard of Bath. An English scientist and arabist of the early twelfth century, (Surveys and Texts XIV), Warburg Institure, London, 1987, pp. 163-196. CH. BURNETT, Hermann ofCarinthia, in A History ofTwelfth Century Western Philosophy (éd. P. DRONKE), Cambridge, University Press, 1988, pp. 386404. CH. BURNETT, Hermann ofCarinthia. De Essentiis. A critical edition with translation and commentary, éd. EJ. Brill, Leiden-KOln, 1982. CH. BURNETT, John of Seville and John of Spain: A mise au point, in Bulletin de Philosophie médiévale 44 (2002), Leuven, pp. 59-78.
164
165
Bibliographie
Bibliographie
CH. BURNETT, LiteraI translation and intelligent adaptation amongst the arabiclatin translators of the first half of the twelfth century, in Convegno internazionale. La difJusione delle scienze islamiche nel medio evo europeo (Roma 2-4 ottobre 1984), Roma, Accademia Nazionale dei Lincei, 1987, pp. 9-28. CH. BURNETT, «Magister Iohannes Hispalensis et Limiensis» and Qusta ibn Luqa 's De difJerentia spiritus et animae: a Portuguese Contribution to the Arts Curriculum, in Mediaevalia, Textos e Estudos 7-8 (1995), pp. 221-267. CH. BURNETT, Scientific Speculations, in A History of Twelfth Century Western Philosophy (éd. P. Dronke), University Press, Cambridge, 1988, pp. 151-176. H.L.L. BUSARD, Het rekenen met breuken in de Middeleeuwen, in het bijzonder bi} Johannes de Lineriis, in Mededelingen van de koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone kunsten van Belgi"e, Klasse der Wetenschappen, vol. 30 pb. 7, Bruxelles, 1968. H.L.L. BUSARD, Introduction à l'édition du De arte mensurandi de Johannes de Muris (tiré à part), 1974. H.L.L. BUSARD-M. FOLKERTS, Robert of Ketton 'sr?) Redaction of Eue/id's Elements, the so-called Adelard Il Version, Birkhauser Verlag, Basel-BostonBerlin, 1992. H.L.L. BUSARD, Some early adaptations of Eue/id's Elements and the use of its latin translation, in Mathemata. Festschriftfür H. Gericke (éd. M. FolkertsU. Lindgren), Stuttgart, 1985, pp. 129-164. H.L.L. BUSARD, The first latin translation ofEue/id's Elements commonly ascribed to Adelard of Bath. Books I-VIII and Books X 36-XV 2 (Pontifical Institute of Medieval studies, Studies and Texts, LXIV), Toronto, 1983. H.L.L. BUSARD, The latin translation of the arabic version od Eue/id's Elements commonly ascribed to Gerad of Cremona. Introduction, edition and critical apparatus, (Coll. Asfar 2/ Publikaties van het Documentatiebureau IslamChristendom van de Rijksuniversiteit te Leiden - DeeI2), éd. E.J. Brill, Leiden, 1984. H.L.L. BUSARD, The second part of chapter 5 of the «De arte mensurandi» by Johannes de Muris, in For Dirk Struik. Scientific, historical and political essays in honor of Dirk Struik, pp. 147-167, New York, 1974.
M. CLAGETT, Archimedes in the Middle Ages, American Philosophical Society, Philadelphia, 1978. M. CLAGETT, The medieval Latin Translationsfrom the Arabic of the Elements of Eue/id with special Emphasis of the Versions of Adelard ofBath, in Isis 44 (1953), pp. 16-42. M. CLAGETT, Studies in Medieval Physics and Mathematics, Variorum, London, 1979. Commerce et Mathématiques du Moyen Âge à la Renaissance, autour de la Méditerranée, in Actes du Colloque International du Centre d'Histoire des Sciences Occitanes (Beaumont de Lomagne, 13-16 mai 1999), Toulouse, 2001. CONVEGNO INTERNAZIONALE, La difJusione delle scienze islamiche nel medio evo europeo (Roma 2-4 ottobre 1984), Promosso dall' Accademia Nazionale dei Lincei fondazione Leone Cactani e dall' università di Roma «la sapienza», Facoltà di Lettere-Dipartimento di studi orientali, Roma, Accademia Nazionale dei Lincei, 1987.
c D. CALvOT-G. OUY, L'oeuvre de Gerson à Saint- Victor de Paris, Catalogue des manuscrits, Paris, 1990. G. CANGUILHEM (collection dirigée par), Introduction à l'histoire des sciences, T.I, Hachette, Paris, 1970. A. CAPPELLI, Lexicon abbreviaturarum, quae in lapidibus, codicibus et chartis praesertim medii aevi occurrunt. Dizionario di abbreviature latine, éd. italiane, Milano, 1954 5 . P.L. CHEIKHO (éd.), Abou Qâsim ibn Sâcid, Kitâb Tabaqât al-Uman ou Les Catégories des Nations, Beyrouth, 1912.
D G. DAHAN, Les intellectuels chrétiens et les juifs au Moyen Âge, (Collection Patrimoines du judaïsme), du Cerf, Paris, 1990. H. DAIBER, Lateinische Übersetzungen Arabischer Texte zur Philosophie und ihre Bedeutungfür die Scholastik des mittelalters. Stand und Aufgaben der Forschung, in Rencontres de culture dans la philosophie médiévale. Traductions et traducteurs de l'antiquité tardive au XIVème sièe/e (éd. J. Hamesse-M. Fattori), 1990, pp. 203-250. M.-TH. D'ALVERNY, Avendauth?, in Homenaje a Millas Vallicrosa, l, Barcelona, 1954, pp. 19-43. M.-TH. D'ALVERNY, La connaissance de l'Islam dans l'occident médiéval, Variorum, Aldershot, 1994. M.-TH. D'ALVERNY-Ch. BURNETT (éd.), La transmission des textes philosophiques et scientifiques au Moyen-Âge, Variorum, Aldershot, 1994. M.-TH. D'ALVERNY, Les traductions à deux interprètes, d'arabe en langue vernaculaire et de langue vernaculaire en latin, in Traduction et traducteurs au Moyen Âge (Colloques internationaux du C.N.R.S., IHRT 26-28 mai 1986), Éditions du C.N.R.S., Paris, 1986, pp. 193-206. M.-TH. D'ALVERNY, Translations and Translators, in Renaissance and Renewal in the Twelfth Century (éd. R.L. Benson-G. Constable), Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1982, pp. 421-462. A. DE LIBERA, La philosophie médiévale, PUF, Paris, 1993. L. DELlSLE, Inventaire des manuscrits latins conservés à la Bibliothèque Nationale sous les numéros 8823-18613, Paris, 1863-1871. L. DELlSLE, Inventaire des manuscrits de Saint- Victor, Paris, Durand, 1870.
166
Bibliographie
Bibliographie
A. DEROLEZ, La codicologie et les études médiévales, in Bilan et perspectives des études médiévales en Europe (éd. J. Hamesse), Louvain-la-Neuve, 1995, pp. 371-386. F. DONDI DALL'OROLOGIO, Dizzertationi sopra l'Istoria Ecclesiastica di Padova, 6 vols, Padova, 1807. A. DJEBBAR, Deux mathématiciens peu connus de l'Espagne du XIème siècle: AlMu 'taman et Ibn Sayyid, Université Paris-Sud (Département de mathématiques), Orsay, 1984. A. DJEBBAR, La production scientifique arabe, sa diffusion et sa réception au temps des croisades: l'exemple des mathématiques, in Occident et Proche-
Orient: contacts sicentifiques au temps des Croisades. Actes du colloque de Louvain-la-Neuve 24-25 mars 1997 (éd. 1. Drae1ants-A. Tihon, B. van den Abeele), Brepols, 2000, pp. 343-368. A. DJEBBAR, L'émergence du concept de nombre réel positif dans l'épître d'al-
Khayyâm (1048-1131) «Sur l'explication des prémisses problématiques du livre d'Euclide», introduction et traduction française, Université Paris-Sud (Prépublications Mathématiques d'Orsay, n097-38, Paris, 1997. A. DJEBBAR, Une histoire de la science arabe. Introduction à la connaissance du
patrimoine scientifique des pays d'Islam. Entretiens avec Jean Rosmorduc, Coll. Points Sciences, éd. du Seuil, 2001. P. DRONKE, A History of Twelfth Century Western Philosophy, Cambridge University Press, Cambridge-New-York-New-Rochelle-Melbourne-Sydney, 1988. CH.-E. DUFOURCQ-J. GAUTIER-DALCHE, Histoire économique et sociale de l'Espagne chrétienne au Moyen Âge, éd. A. Colin, Paris, 1976. CH.-E. DUFOURCQ, La vie quotidienne dans l'Europe médiévale sous domination arabe, (Collection Littérature science humaines), éd. Hachette, Paris, 1978. CH. Du FRESNE Du CANGE, Glossarium ad scriptores mediae et injinae latinitatis, Paris, 1678 (rééd. Paris, 1937-1938). J. DUPLESSY, La circulation des monnaies Arabes en Europe Occidentale du VlIIème au XIllème siècles, in Revue Numismatique 18 (1956), pp. 101-163.
E R. ELLIS-R. TIXIER, The medieval translator, Brepols, Turnhout, 1996. A. ENGEL-R. SERRURE, Traité de numismatique du Moyen Âge, 3 vols, éd. Arnaldo Forni, Bologne, 1964 (rééd.). O. ENGEL-R. SERRURE (éd.), Die Begegnung des Westens mit dem Osten. Kon-
gressakten des 4. Symposions des Mediiivistenverbandes in KaIn 1991 aus Anlass des 1000. Todesjahres der Kaiserin Theophanu, Jan Thorbecke, Sigmaringen, 1993. G .R. EVANS, A note of the Regule abaci, in Adelard of Bath. An English scientist and arabist of the early twelfth century (éd. Ch. Burnett), The Warburg Institute University of London, London, 1987, pp. 33-35.
167
F G. FLÜGEL (éd.), Ibn an-Nadîm, Kitâb al-Fihrist, l, 187l. M. FOLKERTS, Adelard's versions of Euclid's Elements, in Adelard of Bath. An English scientist and arabist of the early twelfth century (éd. Ch. Burnett), The Warburg Institute University of London, London, 1987, pp. 55-68. M. FOLKERTS, Arabische Mathematik im Abendland unter besonderer Berücksichtigung der Euklid- Tradition, in Die Begegnung des Westens mit dem Osten.
Kongressakten des 4. Symposions des Mediavistenverbandes in KaIn 1991 aus Anlass des 1000. Todesjahres der Kaiserin Theophanu (éd.O. Engels-P. Schreiner), Jan Thorbecke, Sigmaringen, 1993, pp. 319-331. M. FOLKERTS, Kleinere Schriften zur Geschichte der Mathematik, Franz Steiner Verlag Wiesbaden GMBH, Stuttgart, 1988. M. FOLKERTS, Mathemata. Festschriftfür Helmut Gericke, Franz Steiner Verlag Wiesbaden GMBH, Stuttgart, 1985. M. FOLKERTS, Regiomontanus aIs Vermittler algebraischen Wissens, in Mathemata, Festschr.für H. Gericke (éd. M. Folkerts-U. Lindgren), Stuttgart, 1985, pp. 207-219. M. FOLKERTS-J.P. HOGENDIJK, Vestigia mathematica. Studies in medieval and early modern mathematics in honour of H.L.L. Busard, Rodopi, AmsterdamAtlanta, 1993. H. FUHRMANN, R~flexions d'un éditeur, in Les problèmes posés par l'édition critique des textes anciens médiévaux (éd. 1. HAMESSE), Peeters, Louvain-IaNeuve, 1992, pp. 329-359.
G F. GAFFIOT, Dictionaire illustré latin-français, Paris, Hachette, 1934. G. GANGUILHEM (sous la dir. de), Introduction à l 'histoire des sciences, t.1, Hachette, Paris, 1970. lC. GARCIN (sous dir. de), États, sociétés et cultures du monde musulman médiéval,3 vols, PUF, Paris, 2000. M. GIBSON, Adelard of Bath, in Adelard of Bath. An English scientist and arabist of the early twelfth century (éd. Ch. Burnett), The Warburg Institute University of London, London, 1987. J.S. GIL, The translators of the period of D. Raymundo: their personalities and translations (1125-1187), in Rencontres de culture dans la philosophie mé-
diévale. Traductions et traducteurs de l'antiquité tardive au XIVème siècle (éd. J.Hamesse-M.Fattori), Louvain-Ia-Neuve/Cassino, 1990, pp. 109-119. CH.C. GILLISPIE (sous la dir. de), Dictionary ofScientific Biography, 16 vols, Ch. Scribner's Sons, New York, 1970-1980. T.F. GLICK, Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages, Princeton University Press, Princeton, 1979. , P. GLORIEUX, La Faculté des arts et ses maîtres au XIlIème siècle, (Etudes de Philosophie médiévale LIX), Paris, 1971.
168
Bibliographie
Bibliographie
P. GLORIEt;X, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIlème siècle, vol.I (Etudes de philosophie médiévale, XVII), Paris, 1933. E. GOVI (relatore Prof. L. Ferrari), Iacopo Zeno e la sua biblioteca, Università degli studi di Padova Facolta di Lettere. Scuola storica-Filologia delle Venezie, 1947-48. E. GOVI, Patavinae cathedralis Ecclesiae Capitularis Biblioteca. Librorum XV saec. impressorum index (E. Govi recensuit). Appendix Petri Barocii Bibliothecae Inventarium, Patavii-Typ. Antoniana, 1978. E. GRANT-J.E. MURDOCH, Mathematics and its applications to science and naturai philosophy in the Middle Ages. Essays in honor of Marshall Clagett, Cambridge University Press, Cambridge, 1987. E. GRANT, Jordanus de Nemore, in Dictionary of Scientific Biography (éd. Ch.C. Gillispie), vol. VII, 1973, p. 176 P. GRIERSON, Monnaies du Moyen Âge, Office du Livre, Fribourg, 1976. P. GUICHARD, L'Espagne et la Sicile musulmanes aux XIème et XIIème siècles, Coll. Histoire et archéologie médiévale 6, PUF, Lyon, 2000.
H J. HAMESSE (éd.), Bilan et perspectives des études médiévales en Europe, in Actes
du premier Congrès européen d'Etudes médiévales Spoleto 27-29 mai 1993 (Fédération Internationale des Instituts d'Etudes médiévales. Textes et études du Moyen Âge, 3), éd. Peeters, Louvain-la-Neuve, 1995. J. HAMESSE (éd.), Les problèmes posés par l'édition critique des textes anciens et médiévaux, éd. Peeters, Louvain-la-Neuve, 1992. 1. HAMESSE-M. FA TTORI (éd.), Rencontres de cultures dans la philosophie médiévale. Traductions et traducteurs de l'antiquité tardive au XIVème siècle, in Actes du Colloque international de Cassino 15-17 juin 1989 organisé par la Société internationale pour l'Etude de la philosophie médiévale et l 'Uni versità degli Studi di Cassino, Peeters, Louvain-la-Neuve-Cassino, 1990. C.H. HASKINS, Studies in the History of Mediaeval Science, Harvard University
169
B.B. HUGHES, Gerard of Cremona 's Translation of al-KhwârizmÎ 's Al-Jahr: a critical edition, in Mediaeval studies 48 (1986), pp. 211-263. B.B. HUGHES, Jordanus de Nemore. De numeris datis. A critical Edition and Translation, University of Califomia, Berkeley-Los Angeles-London, 1981.
1 G. IFRAH, Histoire universelle des chiffres. L'intelligence des hommes racontés 2 par les nombres et le calcul, 2 vols, Robert Laffont, Paris 1994 . INDEX SCRIPTORUM Novus, Mediae latinitatis ab anno DCCC unque ad annum
MCC, qui aferuntiur in novo glossario ab academiis consociatis iuris publici facto, Hafniae, Ejnar Munksgaard, 1973. 1. ITARD, Les livres arithmétiques d'Euclide, éd. Hermann, Paris, 1961. J 1. JOLIVET, Classification of the sciences, in Encyclopedia of the History ofArabic Science (Éd. R. Rashed), vol.III, 1996, pp. 1008-1025. J. JOLIVET, Intellect et Intelligence. Note sur la tradition arabo-latine des XIIème et XIIIème siècles, in Philosophie médiévale arabe et latine (Ed. J. Jolivet), Librairie philosophique 1. Vrin, Paris, 1995, pp. 169-180. J. JOLIVET, L'Islam et la raison d'après quelques auteurs latins des XI et XIlème siècles, in L'art des confins. Mélanges offerts à M de Gandillac, PUF, Paris, 1985, pp. 153-165. J. JOLIVET, Philosophie du XIIème siècle latin: l'héritage arabe, in A History of Twelfth-Century Western Philosophy (éd. P. DRONKE), University Press, Cambridge, 1988, pp. 417-447. J. JOLIVET, Philosophie médiévale arabe et latine, (Collection Etudes de philosophie médiévale LXXIII), Librairie philosophique J. Vrin, Paris, 1995.
K
2
Press, Cambridge (Mass.), 1927 (1924). A. HASNAWI-A ELAMRANI-JAMAL-M. AOUAD (éd.), Perspectives arabes et médiévales sur la tradition scientifique et philosophique grecque, in Actes du
Colloque de la SIHSPAI (Société Internationale d'Histoire des Sciences et de la Philosophie Arabes et Islamiques) Paris 31 mars-3 avril 1993, éd. Peeters, Leuven-Paris, 1997. TH.L. HEATH, A History ofGreek mathematics, vol. l, From Thales to Euc1id, The 3 Clarendon Press, Oxford, 1965 . TH.L. HEATH, The thirteen Books of Euclid's Elements (translatedfrom the texte of Heiberg) with introduction and commentary, Dover Publications, INC., New York, 1956. LL. HEIBERG-H. MENGE, Euclidis opera omnia, (éd. Teubner), 1883-1916. R. HISSETTE, Guillaume de Luna a-t-il traduit Abu Kamil?, in Bulletin de Philosophie médiévale (tiré à part), pp. 302-317.
L.C. KARPINSKI, Robert of Chester 's latin translation of the Algebra of al-Khowarizmi, New York, 1915. L.C. KARPINSKI, The Algebra of Abû-Kâmil, in The American Monthly 21 (1914), pp. 37-48. P. KIBRE, Studies in Medieval Science. Alchemy, Astrology, Mathematics and Medicine, The Hambledon Press, London 1984. M. KLAMROTH, Über den arabischen Euklid, in Zeitschrift der Deutschen Morgenliindischen Gesellschaft 35 (1881), pp. 270-326. C. KREN, Medieval science and technology. A selected, annoted bibliography, Garland Publishing, New York/London, 1985. P.O. KRISTELLER, Latin manuscript books before 1600. A list of the printed catalogues and unpublished inventories of extant collections, New York, 3 1965 .
170
Bibliographie
P. KUNITZSCH, Findings in some texts of Euclid's Elements (mediaeval transmission, arabo-Iatin), in Mathemata, Festschr?ft jur H. Gericke (éd. M. Folkerts/ U. Lindgren), Stuttgart, 1985, pp. 115-128.
L
L'abbaye parisienne de Saint- Victor au Moyen Age, in Bibliotheca Victorina, Paris-Turnhout, 1991. C. LAFLEUR, Quatre introductions à la philosophie au XIIIème siècle, Textes critiques et étude historique, Librairie philosophique J. Vrin, Paris, 1988. W.R. LAIRD, Archimedes among the Humanists, in Isis 83 (1991), pp. 629-638. M. LAVENCY, VSVs. Grammaire latine, Duculot, Paris-Gembloux, 1985. R. LEMAY, Dans l'Espagne du XIIème siècle: les traductions de l'arabe au latin, in Annales: Economies, Société, Civilisation 18 (1963), pp. 639-665. R. LEMAY, De la scolastique à l 'histoire par le truchement de la philologie. Itinéraire d'un médiéviste entre Europe et Islam, in Convegno internazionale. La
Bibliographie
D.C. LINDBERG, The transmissions ofGreek and Arabic learning to the West, in Sciences in the Middle Ages (éd. D.C. Lindberg), Chicago-London, 1978, pp. 52-90. P. LINEHAM, History and the Historians of Medieval Spain, Oxford, 1993. J. LIpPERT (éd.) (sur base des travaux de A. Müllers), Ibn al-Qiftî, Ta'rîh al-
Hukamâ '. Wa-huwa muhtasar az-Zauzanî al-musammâ bi-I-Muntahabât al multaqatât min K. Ihbâr al-culamâ' bi-ahbâr al hukamâ' li-Gamâladdin Abi h-Hasan cAli B. Yûsuf al-Qiftî, Leipzig, 1903. S.T. LIVESY-R.H. ROUSE, Nimrod the astronomer, in Traditio 37 (1981), pp. 203266. G.E.R. LLOYD, Methods and Problems in the History of Ancient Science, in Isis 83 (1992), pp. 564-577. R. LORCH, Some remarks on the arabic-Iatin Euclid, in Adelard ofBath. An English scientist and arabist of the early twelflh century (éd. Ch. Burnett), The Warburg Institute University of London, London, 1987. R. LORCH, Abû Kâmil on the Pentagon and Decagon, in Vestigia Mathemata.
d?ffusione delle scienze islamiche nel medio evo europeo (Roma 2-4 ottobre 1984), Accademia dei Lincei, Roma, pp. 399-535. R. LEMA Y, The hispanic origin of our present numeral forms, in Viator 8 (1977), pp. 435-462. M. LEMAY, Abraham bar Hiyya ha-Nasi, in Dictionary ofScientific Biography, t.1, New York, 1970, pp. 22-23. M. LEVEY, Abû Kâmil Shuja ibn Aslam ibn Muhammad ibn Shuja, in Dictionary ofScientific Biography (éd. Ch.C. Gillispie), voU, New York, 1970, pp. 30-32. M. LEVEY (éd.), The Algebra of Abû Kâmil, Kitâbjf al-jabr wa '1 muqabala, in a
Commentary by Mordecai FINZI. Hebrew Text, Translation, and Commentary with special Reference to the Arabic Text, The University of Wisconsin Press, Madison-Milwaukee-London, 1966. M. LEVEY, The Encyclopedia ofAbraham Savasorda. A departure in mathematical methodology, in Isis 43 (1952), pp. 257-264. M. LEVEY, Ibn Ezra Abraham ben Meir, in Dictionary ofScientific Biography (éd. Ch.C. Gillispie), voUV, New York, 1972, pp. 502-503. T. LÉvy, Hebrew mathematics in the Middle Ages. An Assessment, in Tradition, Transmission, Transformation (éd. F.J.Ragep-S.P.Ragep), éd. E.J. Brill, Leiden-New-York, KaIn, 1996, pp. 71-88. T. LÉvy, Les Éléments d'Euclide en hébreu (XIIIè-XVIè siècles), in Perspectives
arabes et médiévales sur la tradition scientifique et philosophique grecque (Ed. A.Hasnawi/A.Elamrani/M.Aouad), Peeters, Leuven-Paris, pp. 79-94. T. LÉvy, Lesjondements de l'intelligence et la tour de lafoi d'Abraham bar Hiyya (XI-XIIème s.): la naissance de l'hébreu scientifique, inédit. G. L'HuILLIER, Le Quadripartitum Numerorum de Jean de Murs. Introduction et édition critique, Librairie Droz, Genève, 1990. D.C. LINDBERG, Science in the Middle Ages, University of Chicago Press, Chicago-London, 1978.
171
Studies in Medieval and Early Modern Mathematics in honour of H.L.L. Busard (éd. M. Folkerts-J.P.Hogendijk), Rodopi, Amsterdam-Atlanta, 1993, pp. 215-252.
M C. Mc EVEDY, Atlas de l'histoire du Moyen Age (traduit de l'anglais par C. Vlérik), Robert Laffont, Paris, 1985. F.C. MALDURA (éd.), Index codicum manuscriptorum qui in Bibliotheca Reveren-
dissimi Capituli Cathedralis Ecclesiae Patavinae asservantur atque eruditis adnotationibus et scholeis illustrati fuerunt. Cura ac studio il/ustrimi et reverendissimi D.D. Fernandi com. Maldura Canonici Thesaurarii eiusdem Bibliothecae Praefecti, 1830. Mss. A 1-72; B 1-66; C 1-112; D 1-63. M.G. MARQUES (éd.), Problems of the medieval coinage in the iberian area. A symposium held by the Instituto politécnico de santarém on 6-10 may 1984, Instituto politécnico de santarém, 1984. M.G. MARQUES-M. CRUSAFONT 1 SABATER (éd.), Problems ofmedieval coinage
in the iberian area, 2. A symposium held by the sociedad numismatica avelesina and the instituto de Sintra on 3-6 december 1986, Aviles, 1986. P.-H. MICHEL, De Pythagore à Euclide. Contribution à l 'histoire des mathématiques préeuclidiennes, Les Belles Lettres, Paris, 1950. J.M. MILLAS-VALLICROSA, Abraam bar Hiia, Llibre de geometria (traduction espagnole), Barcelona, 1931. J .M. MILLAS-V ALLICROSA, La obra enciclopédica yesode ha-tebuna u-migdal haemuna de R. Abraham bar Hiyya ha-Bargeloni (édition du texte hébreu et traduction espagnole), Instituto Arias Montano, Madrid-Barcelona, 1952. Mittel/ateinisches Worterbuch bis zum ausgehenden 13. Jahrhundert, 1959. A.G. MOLLAND, Colonizing the worldfor mathematics: the diversity ofmedieval strategies, in Mathematics and its application to science and natural philoso-
172
173
Bibliographie
Bibliographie
phy in the Middle Ages (éd. E. Grant-J.E. Murdoch), 2, Cambridge University Press, Cambridge, pp. 45-66. P. MOON, The Abacus, Gordon and Breach, New York, 1971. J.E. MURDOCH, Euclides Graeco-Iatinus, in Harvard Studies in Classical Philology 71 (1979), pp. 249-302. D. MUZERELLE, Vocabulaire codicologique. Répertoire méthodique des termes français relatifs aux manuscrits, (Comité international de paléographie, Rubricae 1), Cemi, Paris, 1985.
A. NADER, Rôle des traductions dans l'évolution de ars et scientia au haut moyen âge et à la fin du moyen âge, in Miscellanea medievalis. Scientia und ars im Hoch- und Spatmittelalter (éd. 1. Craemer Rugenberg/A. Speer), 2. Halbband, éd. Walter de Gruyter, Berlin-New-York, 1994.
R. RASHED, Entre arithmétique et algèbre. Recherches sur l 'histoire des mathématiques arabes, (Collection Sciences et Philosophie Arabes: Études et Reprises), Société d'Édition les Belles Lettres, Paris, 1984. J. RIVOIRE, Histoire de la monnaie, Coll. Que sais-je?, PUF, Paris, 1985. J. ROSMORDUC (sous dir. de), Histoire des sciences et des techniques, (Actes du Colloque de Morgat du 20 au 24 mai 1996), Centre régional de documentation pédagogique de Bretagne, Mayenne, 1997. R.H. ROUSE, The early library of the Sorbonne, in Scriptorium 21 (1967), pp. 4271, pp. 227-251. R.H. ROUSE, Manuscripts belonging to Richard de Fournival, in Revue d'Histoire des Textes 3 (1973), pp. 253-269. A. RUCQUOI, Gundisalvus ou Dominicus Gundisalvi?, in Bulletin de philosophie médiévale 41 (1999), pp. 85-106. F. Russo, Libres propos sur l'histoire des sciences, éd. Librairie scientifique et technique, Blanchard, Paris, 1995.
o
s
G. OUY (éd.), Le catalogue de St Victor de CI. de Grandrue, Paris, 1983.
S. AL-ANDALUSI, Kitâb Tabakat al-Uman (Livre des catégories des Nations) (traduit par Régis Blachère), éd. Larose, Paris, 1935. A.S. SAIDAN, Numeration and arithmetic, in Encyclopedia of the History ofArabic Science (éd. R. Rashed), vol. II, London-New-York, 1996, pp. 331-341. H. SANTIAGO-OTERO, Manuscritos de autores medievales hispanos 1, Consejo superior de investigaciones cientificas centro de estudios historicos, Madrid, 1987. A. SA YILI, Logical Necessity in mixed equation by Abd al-Ham id ibn Turk and the algebra of his time, Ankara, 1962. G. SARTON, Introduction to the History of Science, 5 vols, Baltimore, 1927-1931. R. SCHONBERGER-B. KIBLE (éd.), Repertorium edierter Texte des Mittelalters aus dem Bereich der Philosophe und angrenzender Gebiete, Akademie Verlag Gmbh, Berlin, 1994. J. SESIANO, La version latine médiévale de l'Algèbre d'Abû Kâmil, in Vestigia mathematica (éd. M.Folkerts-J.P. Hogendijk), Rodopi, Amsterdam-Atlanta, 1993, pp. 315-452. 1. SESIANO, Le Liber Mahameleth, un traité mathématique latin composé au Xllème siècle en Espagne, in Actes du Premier Colloque maghrébin sur l 'histoire des mathématiques arabes (Alger 1-3 décembre 1986), Maison du Livre, Alger, 1988, pp. 69-98. J. SESIANO, Survivance médiévale en Hispanie d'un problème né en Mésopotamie, in Centaurus 30 (1987), pp. 18-61. J. SESIANO, Un recueil du XllIème siècle de problèmes mathématiques, in Sciamus 1 (2000), pp. 71-132. F. SEZGIN, Geschichte der arabische Schrifftums, vo1.V, éd. lE.BrilI, Leiden, 1974.
N
p PAPPUS ALEXANDRINUS LATINUS, Commentaire sur le livre X des Éléments d'Euclide (trad. en latin par Gérard de Crémone (très probablement)), in Catal. TransI. II (1971), pp. 211-212. C. PARET-A. BRUNET-P. TREMBLAY, La Renaissance du Xllème siècle: Les écoles et l'enseignement, Paris-Ottava, 1933. A.M. PEDEN, De Semitonio. Some medieval Exercises in Arithmetic, in Studi medievali XXXV,1 (1994), pp. 367-403. F. PEYRARD, Les oeuvres d'Euclide, Libraire scientifique et technique, Albert Blanchard, Paris, 1966. R
R. RASHED, Algebra in Encyclopedia of the History ofArabic Science (éd. R. Rashed), vol. II, London-New-York, 1996, pp. 349-375. R. RASHED, AI-Kindi's commentary on Archimedes' The Measurement of the circle, in Arabic Sciences and Philosophy 3,1 (1993), pp. 7-53. R. RASHED, Encyclopedia of the History ofArabic Science, 3 vols, London-NewYork, 1996. R. RASHED, Les commencements des mathématiques archimédiennes en arabe: Banu Musa, in Perspectives arabes et médiévales sur la tradition scientifique et philosophique grecque (éd. A. Hasnawi-A.Elamrani-M.Aouad), éd. Peeters, Leuven-Paris, 1997, pp. 1-19.
174
Bibliographie
Bibliographie
R. SHARPE, Modern Dictionaries of Medieval Latin, in Bilan et perspectives des études médiévales en Europe (éd. J. Hamesse), Louvain-la-Neuve, 1995, pp. 289-304. M. SILBERBERG, Sefer ha-Mispar, Das Buch der Zahl, ein hebriiisch-arithme-
tisches Werk des Abraham ibn Ezra (édition du texte hébreu et traduction allemande), Frankfurt, 1895. A. SPEER, Die Entdeckte Natur. Untersuchungen zu Begründungsversuchen einer «scientia naturalis» in 12. Jahrhundert (éd. E.J.Brill), Leiden-New YorkKOln,1995. D.J. STRUIK, A Source Book in Mathematics, 1200-1800, Harvard University Press, Cambridge (Mass.), 1969. R.E.V. STUIP-C.VELLEKOOP, Culturen in contact. Botsing en integratie in de middeleeuwen, éd.H.E.S., Utrecht, 1988. H. SUTER, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, APA Oriental Press, Leipzig, 1981.
T L. T ARAN, Nicomachus of Gerasa, in Dictionary of Scientific Biography (éd. Ch.C. Gillispie), vol. X, New York, 1974, pp. 112-114. R. TATON, Histoire générale des sciences, 4 vols, PUF, Paris, 1957-1964. Thesaurus Linguae latinae, 1900 (et en cours de publication). L. THORNDIKE-P. KIBRE, A Catalogue of Incipits of Mediaeval Scientific Writings in Latin, London, 1963. L. TOSATO, Origine sviluppo della Biblioteca Capitolare di Padova, Tesi di Laurea presentata ail 'Universita di Padova, Padova, 1948.
u A. UBIETo-J. REGLA-J.M.JOVER-C. SECA, Introduccion a la Historia de Espana, éd. Teide, Barcelona, 1983.
v F. VAN DER MEER, Atlas de la civilisation occidentale, Elsevie, Paris-Bruxelles, 1952. P. VAN KONINGSVELD, Glossary of the Leiden University Library, Bibliotheca orientalis 37, Leiden, 1980, pp. 98-100. J. VERNET, Ce que la culture doit aux Arabes d'Espagne (traduit de l'espagnol par G.M. Gros), éd. Sindbad, Paris, 1985. 1. VERNET, La Ciencia en el Islam y accidente, in Settimane di studio deI Centro italiano di studi sull 'alto medioevo XII (2-8 aprile 1964), T. II, Spoleto, 1965. B. VITRAC, Euclide d'Alexandrie. Les éléments, 3 vols (4ème volume à paraître en 2002), PUF, Paris, 1990-1998.
175
K. VOGEL, Fibonacci Leonardo or Leonardo ofPisa, in Dictionary ofScientific Biography (éd. Ch.C. Gillispie), vol.IV, New York, 1971, pp. 604-613. K. VOGEL, L 'historiographie mathématique avant Montucla, in Kleinere Schriften zur Geschichte der Mathematik (éd. M. Folkerts), Stuttgart, 1988, pp. 556--561.
w O. WEIJERS (éd.), The Vocabulary ofTeaching and Research between the Middle Ages and Renaissance, 1995. O. WEIJERS, Études sur le vocabulaire intellectuel du Moyen Âge, Brepols, Turnhout, 1990. B. P. WILLIAMS-R.S. WILLIAMS, Finger numbers in the Greco-Roman world and the early Middle Ages, in Isis 86 (1995), pp. 587-608. y A.P. YOUSCHKEVITCH, Les mathématiques arabes, VIIIème-XVème siècles. (Traduction française de M. Cazeneuve et K. Jaouiche, préface de R. Taton), Librairie philosophique J. Vrin, Paris, 1976.
INDICES référence est faite aux pages du commentaire
INDEX DES NOMS PROPRES Nous avons repris dans cet index les noms propres des auteurs antiques et médiévaux. al-Andalusï, Sacid (994-1064) 10sq. al-Baqï, Mubammad ibn cAbd (1611-1688) 38 al-Farabï (Xe s.) 28-30, 82sq. al-Hajjaj ibn Yüsufibn Matar (ca 786-833) 133 al-Hakam II (961-976) 15 al-Karagï (X-Xie s.) 31 al-Khwarizmï (VIII-IXe s.) 10sq., 27, 38, 82-84, 88-90, 100, 105, 131, 135, 137,141,148,158 al-Mansür (938-1002) 16 al-Majrïtï, Abü I-Qasim (Mas lama de Madrid) (X-Xie s.) 9-11 al-Qiftï, Ibn (1172-1248) 10sq. an-Nadïm, Ibn (Xe s.) 10 az-Zahrawï (Xie s.) 9sq. cAbd-ar-Rabman 1 (731-788) 15 cAbd-ar-Rabman II (822-852) 15 cAbd-ar-Rabman III (889-961) 15 Abuothmi, Sayd (dates inconnues) 38 Adam de Bodeibosc (t 1418) 47 Adélard de Bath (ca 1080-1151) 23, 134, 144 Alphonse le Batailleur (1073-1134) 17 Alphonse 1 (1112-1185) 152 Alphonse VI (* av. 1040-1109) 16sq., 17 Alphonse VIII (1158-1214) 17,152 Archimède (ca 287-212) 71,132, 136sq., 158 Bakr, Abu (573-634) 38 Barza, Abü (Xe s.) 9sq. Bède le Vénérable (673-735) 85,89, 134 Bernard de Clairvaux (1090-1153) 22 Boabdil (=Abü cAbd-Allah Mubammad XI) (1542-1533) 17 Boèce (Boethius) (Ve s.) 40, 88sq. Campanus de Novare (ca 1220-1296) 134 Campéador, Cid (1043-1099) 17
178
Index des noms propres
Claude de Grandrue (XVIe s.) 45,47 Euclide (ca IV-Ille s. av. lC.) 26,38,68, 73, 76, 89sq., 92sq., 96, 105-107, 127, 131-137,142,155,158 Eustache de Blémur (XVIIe s.) 47 Ezra, Abraham ibn (ca 1092) 26 Ferdinand d'Aragon (1452-1516) 17 Ferdinand 1 (ca 1000-1065) 16 Ferdinand II (1157-1188) 152 Ferdinand III (1199-1252) 17 Fibonacci, Leonardo (ca 1175-1240) 24,85, 159 Gérard d'Abbeville (XIIIe s.) 43sq. Gérard de Crémone (ca 1114-1160 ou 1187) 21sq., 26, 28,30,37,38,45, 134sq., 147 Gerbert (dates inconnues) 46 Gerbert d'Aurillac (ca 940-1003) 84sq. Gernardus (dates inconnues) 144 Gundisalvi, Dominicus (Gundissalinus) (ca 1110-ca 1190) 22, 25sq., 28-30, 32, 147 Hermann de Carinthie (ca Il OO-ca 1160) Il, 22, 134 Hugo de Santalla (XIIe s.) 22 Isabelle de Castille (1451-1504) 17 Isl).aq ibn I:Iunayn (t 910) 133 Isidore de Séville (t 636) 89 Jean de Murs (XIVe s.) 34,42,48, 141, 143-145 Jean de Séville (XIIIe s.) Il Jean de Tolède (XIIIe s.) 93, 143sq. Johannes Baptista Verus (XIIe s.) 41 Johannes Hispanus (Hispalensis) (XIIIe s.) 22,26-28, 34, 43sq. Jordanus Nemorarius (t 1237) 144, 159 Judei, Abraham (Ibn Ezra) (1089-1164) 46 Kamil, Abü (ca 850-930) 10, 38sq., 50, 68, 71, 90sq., 105, 131, 135-138, 155, 158 Léonard de Pise voir Fibonacci, Leonardo Maslama de Madrid voir al-Majr1tI Mul).ammad ibn AbdulbaqI al-BaghdadI (dates inconnues) 134 Nicomaque de Gérase (Ile s.) 82, 88sq., 132, 135, 137, 158 Ocreatus, Nicolas (t 1150) 144 Odo Cluniacensis (ca 878-942) 46 Pacioli, Luca (ca 1445-1514) 85 Pappus (III/IVe s.) 38, 134, 142 Petrus Toletanus (XI/XIIe s.) 22 Pierre le Vénérable (ca 1092-1156) 21-23 Platon de Tivoli (XIIe s.) 22 Plotin (ca 205-ca 270) 87 Porphyre(234-305) 87
Index des noms propres
Ptolémée (ca lOO-ca 175) Il Pythagore (ca 570-après 510 av. J.C.) 105,108,126-128 Quentin, Dom (dates inconnues) 49 Qusta ibn Lüqa (t vers 912) 134 Radulfus Laudunensis (Raoul de Laon) (XVIIIe s.) 45sq. Raymond de Sauvetat (ca 1125-ca 1152) 21 Richard de Fournival (1201-1260) 44sq. Robert de Ketton (XIIe s.) 22,89,134, 147 Rodolphe de Bruges (XIIe s.) Il,22 Sanche II (XIe s.) 16 Savasorda, Abraham (ca 1065-ca 1145) 26 Simon de Plumetot (1371-1443) 47 Tabit ibn Qurra (t 901) 133 Turk, Ibn (lXe s.) 9sq. Vyon d'Hérouval (XVIIe s.) 47 Yusuf, cAlI ibn (dès 1106) 17
179
Index des mots latins
INDEX DES MOTS LA TINS Les données sont répertoriées en fonction des mots latins ramenés à des formes de base. accipere: 140 additio/-dere: 140 adiectio: 140 ag(g)regatio/ -are: 140 algebra: 66, 140 aliquota: 141 almencus: 67, 130, 137, 155 almod(i)us: 6, 148sq., 155 almucabala (wa-l-muqâbala): 4,141,155 arithmetica: 28sq., 82, 141 arrouwarroba:6, 123, 148, 154 articulus: 85sq., 140sq., 144 augere: 140sq., 145 auoquamel: voir noms propres (Abü Kamil) baetis: 12,150,152,154 bimedialis: 141, 145 binomium: 141 caficius/cafitius/cafizius: 12,67,73-74,148, 154sq. census: 103, 137, 141 circulus: 142 communicans/-are: 106 (note 179), 142 communis: 142 comparatio: 142 complere: 142 componere/-situs: 140, 142, 144 considerare: 142 continuare: 142 cubitus: 148 denarius: 12,141, 150sq. denominare/-tio: 69,101,104,140,142-144,146 differentia: 93-94, 143-146 digitus: 85sq., 140, 143sq. diuisio/divisio: 143 domus peccuniosw-arum: 151 sq. dragma: 151 ducere: 143, 145 equalis: 144 equipollere: 144 facere/fieri: 144 figura: 144
fractio: 143, 146 gebleam ugabala: 67, 155 (h)emina: 12, 123,148,154 impar: 144 incommunicans: 144 integer: 144 irracionnalis: 144, 146sq. limes: 89, 144sq. mahameleth: 8sq. magnitudo: 145 manus: 85sq. medialis: 145 melequinus: 12, 151sq., 154 mensura: 148 modius: 149 morabitinus: 12,148, 151sq. multiplicare/-catio: 145 muteqefia: 67, 155 mutuari/-atus: 145 nota: 145 numerare: 146 numerus: 146 nummus: 12, 152sq. obolus: 152 ordo: 143-146 palma: 149 par: 146 pec( c)unia: 152 peruenire/pervenire: 146 pretium: 152 probare/-atio: 146 proportio: 146 prouenire/provenire: 146 quadrare/-atus: 146 racionabilis: 146 radix: 146 reductio: 146 regula 146 res: 104, 138, 141, 147 residuum: 147 sac( c )ellus: 152 secobia: 154 sextarius: 12, 149 similis/-itudo: 147 solidus: 152sq.
181
182 species: 147 subtrahere: 147 superficialis: 147 surdus: 146sq. taccir: 67, 137, 156 toletanus: 154 vncius/uncius: 149, 155 vnitas/unitas: 147
Index des mots latins
INDEX DES MOTS FRANÇAIS (TERMES MATHÉMATIQUES) abaque: 31,44,46,81,144 addition (arithm.): 49, 51, 63sq., 86, 89,91,95,99,101-103, 106sq., 118, 137, 140sq., 146sq. algèbre: 10sq., 31, 34,38,50,81-83,90,92, 104sq., 118sq., 131sq., 135-137, 140, 145, 148, 155 aliquote: 73, 141 apotome: 107, 137, 147 arithmétique: 6, 10sq., 27, 29-31, 34, 39,43--46,67,71,81-92,102, 107sq., 110, 119,127, 132sq., 135, 137sq., 140sq., 143, 145, 158 articule: 65, 89, 95sq., 140sq. bimédiale: 145 binôme: 101, 106sq., 141, 147 calcul: 31,44,57-60,71,73,81-86,92, 97sq., 102, 104, 108, Ill, 117, 124, 127, 135, 137sq., 140, 145, 158 commerce: 7-9, 15, 81, 87, 138 carré: 91,102,104-107, 117sq., 132, 136sq., 141, 143, 146 chose: 137,141,147 commensurable: 106sq., 142, 144 cubique: 102 dénomination: 76,90,98-101, 103sq., 140,142sq., 151 digite: 89sq., 93, 95sq., 98,100, 140,143sq. division: 52,68,76,80, 89sq., 98,100, 103sq., 106,129, 131sq., 137, 140, 143sq. équation: 31,83,102-105,108, 118sq., 130-132, 136-138, 142 fausse position (simple, double): 108, 138 figure: 144sq. fraction: 31, 50, 55, 62, 64sq., 69, 73, 76, 86, 90, 93, 98-101, 103sq., 106, 114, 129sq., 132, 137, 143-146, 151, 153 géométrie: 10,23,31,83,90,92, 107sq., 137 grandeur: 92, 105-110, 112sq., 115, 119, 121, 126, 128, 131, 142, 145, incommensurable: 106-108, 144 irrationnel: 31,105-107,137,144, 146sq. limite: 89, 96, 144sq. médiale: 107, 145 monnaie: 7sq., 11sq., 18,25,52,76,108, Ill, 124, 149-154 multiplication: 13,50,52,55,62-65,69,76, 85sq., 89-91, 93, 95sq., 98sq., 101, 103sq., 106, 115, 129, 137, 140, 142, 145 nombre: 31,82-85,87-96,98-109,114,117-119,121-126, 129sq., 132sq., 136138 nombre (plan): 77sq. note: 87,89-91,93-96,143,145 numération: 31, 50, 56, 68, 85sq., 88sq., 138 ordre (ou position): 89, 93, 95 progression (arithmétique): 91,102,110,119, 137
184
Index des mots français (termes mathématiques)
proportion: 52, 80,100,111,113-115, 131, 140, 143sq., 146 racine (carrée, cubique): 26, 50, 67, 76, 84, 86, 90, 105sq., 111, 118, 127, 132, 136sq., 141, 146 rapport: 108sq., 112-114, 116sq., 120,124,126-128, 131sq., 137, 142sq. rationnel: 105-107, 109, 137 réduction: 101-104,136, 146 règle: 34, 50, 70, 84, 90, 93-96, 100, 102, 107-109, 114sq., 128, 130sq., 137, 145sq. reste: 94, 102sq., 109, 115, 129, 147 soustraction: 50, 55, 65, 95,103, 106sq., 115, 137, 140, 147 unité: 88sq., 93sq., 98-100, 102, 107, 110, 117, 122sq., 130sq., 142sq., 145, 147151,153-155
Le Liber mahameleth Édition critique et commentaires
édité par Anne-Marie Vlasschaert
@
Franz Steiner Verlag Stuttgart 2010
/
Edition
1
INTRODUCTION DU LIBER MAHAMELETH
Introduction du Liber mahameleth
7
ADP
5
10
15
20
25
30
Omnium 1 que sunt, alia sunt 2 ex artificio hominis, alia non. Que autem non sunt ex artificio hominis, alia cadunt sub motu, alia non, ut deus et angelus. Eorum autem que cadunt sub motu, alia non possunt esse sine motu et materia, ut humanitas et quadratura, alia possunt esse 3 absque hoc. Eorum autem que non habent esse sine motu, alia nec possunt esse nec intelligi absque materia propria, ut humanitas, alia possunt intelligi absque materia propria, etsi non habeant esse nisi in materia, ut quadratura. Ea autem que commiscentur motui et possunt esse sine illo sunt ut unitas et numerus et causalitas et huiusmodi. Numerus ergo est de his que utroque modo considerantur4 in se scilicet et in materia. Numerus autem in se consideratur, cum eius natura uel proprietas tantum per se attenditur sicut quod est par uel impar 5 et cetera huiusmodi que docentur in arimethica nichomachi 6 . In materia uero consideratur, cum prout est in? subiecto attenditur ut tres 8 uel quattuor, secundum quod ad multiplicandum et diuidendum et cetera9 huiusmodi suffragatur humanis usibus \0, quod docetur in arimethica Il a1couzini 12 et mahameleth. IlIa autem consideratio, qua numerus per se attenditur, dicitur theorica uel speculatiua, qua uero in materia dicitur practica uel actiua. Quoniam l3 artis arimethice est l4 utroque modo de numero tractare, ideo arimethica alia est theorica, alia practica. Practice autem species multe sunt l5 , quoniam alia est scientia coniungendi numeros, alia disiungendi, alia est 16 scientia negociandi 17, alia est occulta scientia per numeros 18 inueniendi, et multe alie. IlIa autem que docet numeros coniungere: alia l9 aggregandi, alia dupplandi, alia multiplicandi 20 ; que uero disiungere: alia est diminuendi, alia mediandi, alia diuidendi. Scientia autem radices numerorum inueniendi sub utraque continetur, quoniam radix utroque modo inuenitur scilicet coniungendo et disiungendo, quia multiplicando et minuendo. Scientia uero negociandi: alia est uendendi et emendi, alia est mutuandi et accomodandi, alia est conducendi et locandi, alia expendendi et conseruandi, et multe alie de quibus in sequentibus tractabitur. Scientia uero per numeros occulta inueniendi et est in predictis speciebus negociandi 21 et22 est in inueniendo pondere rerum uel profunditate uel capacitate ex cognita earum longitudine uel latitudine uel econuerso.
1 praem. Incipit liber mahameleth de numeris 0 et Uer. super textum 0 2 omnium A 0: omo P 2 post sunt exp. que p 2 3 post esse eras. ? 0 2 4 post considerantur deI. cum eius uel 5 uel impar A P: add. 0 2 m.s. 6 nichomachi A: nicomachi 0 P proprietas A2 7 in A 0: omo P 8 tres A 0 2 P: res D' 9 cetera A 0 2 P: contra D' 10 suffragatur humanis usibus A: humanis usibus suffragatur 0 P Il arimethica A2 0 P: arimetica A' 12 alcouzini A: alcouzmi 0 P 13 praem. et 0 P 14 est A 0: omo P 15 add. praxeos arithmetice species multe 0 2 m.s. 16 est 0 P: add. A2 s.l. 17 post negociandi add. per numeros 0 2 m.s. 18 occulta scientia per numeros A: scientia per numeros occulta 0: scientia occulta per numeros P 19 post alia add. est 0 P 20 alia dupplandi alia 21 et est in predictis speciebus multiplicandi A P: alia multiplicandi alia dupplandi 0 22 et A P: omo 0 negociandi se c/usit D
8
9
Introduction du Liber mahameleth
Introduction du Liber mahameleth
l
5
10
15
20
25
30
35
Numerus autem alius est integer, alius fractio. Numerus uero integer alius 1 digitus, alius articulus, alius limes, alius compositus. Digiti sunt primi nu me ri ex solis unitatibus agregati, ut sunt omnes ab uno usque ad nouem. Vnitas autem non est numerus, sed est origo et principium numeri. Ex ipsa enim omnis numerus componitur et in eandem resoluitur, ipsa uero non diuiditur2. Si enim poneremus eam diuidi, sequeretur non esse. Cum autem diuidamus (sic/, ipsa habet esse. Dicimus enim unam partem et duas partes. Igitur si diuideretur, haberet simul esse et non esse in eodem tempore, quod est impossibile. Omnis autem numerus pote st diuidi: numerus enim est id quod ex unitatibus componitur. Vnitas igitur non est numerus, sed nec numerus est unitas, nec numerus est etiam res numerata. Cum enim dicimus «tres», «decem», «centum», «mille», 4 solos numeros significamus. Cum uero res numeratas significare uolumus , statim illos suos numeros apponimus, dicentes tres homines, decem equi, centum sextarii et mille numi et huiusmodi. Numerus igitur non est res numerata. Primus autem numerus qui ex unitatibus componitur binarius est. Vnus est primus omnium et minimus. Binario uero addita unitate fit temarius, et temario addita unitate fit quatemarius, et ita semper per additionem unitatis numerus cresit in infinitum. Vnde singuli numeri non potuerunt propriis nominibus assignari S. Cum enim in omni lingua certa et terminata sint loquendi instrumenta et eorum definita (sicl naturaliter modulationes, quibus uox articulata formatur. Vnde et 7 litterarum figure apud omnes gentes et earum uarie sed definite sunt secundum ordinem preponendi et postponendi ad representanda 8 rerum omnium nomina compositiones 9 , idcirco cum numeri sint infiniti, nomina non potuerunt nec debuerunt habere singuli 10, precipue cum homines in omni pene re numeris utentes nimis impedirentur si in numerationibus suis infinitam numeralium nominum multitudinem in promptu semper habere numerandi necessitate cogerentur. Vnde necesse fuit infinitam numerorum progressionem certis limitibus terminare, paucis nominibus designare, ne cogeretur homo in numerando per nouas addictiones tam numerorum quam nominum semper procedere Il. Et quoniam omnes numeros habere nomina fuit impossibile et aliquos necesse, et quoniam necesse erat eos inter se multiplicari, idcirco disspositi sunt per ordines siue differentias. Vnusquisque autem ordo continet nouem numeros preter primum. Primum autem ordinem instituerunt ab uno usque ad nouem, qui habet nouem nomina et l2 dicitur ordo unorum siue digitorum. Cuius principium siue limes est unitas.
5
10
15
20
25
30
Ad instar autem huius primi ordinis constitutus est etiam et secundus ordo continens 2 numeros qui sunt a3 decem usque ad centum. Cuius ordinis principium siue limes est denarius. Ex quo geminato et multiplicato nascuntur omnes sui ordinis numeri, sicut prius ex unitate geminata et multiplicata nascebantur primi, et dicitur ordo decenorum siue articulorum. Articuli autem sunt omnes decupli 4 digitorum consequenter a decem usque ad nonaginta. Decem enim decuplus est 6 S unitatis, et uiginti decuplus est binarii, et triginta temarii et ita ceteri ceterorum 7 decupli sunt consequenter usque ad nonaginta. 9 Tercium uero ordinem instituerunt8 a centum usque ad mille. Cuius principium siue limes est centum. Ex quo geminato et multiplicato nascuntur omnes sui ordinis numeri, ad instar primi et secundi, ut ducenti, trescenti et usque ~ . )10 ,et d"tu . ad nonagmta ISlC ICI r ord 0 cen t enorum II . l3 l2 Quartum ordinem instituerunt a mille usque ad decem millia. Cuius principium siue limes est mille. Ex quo geminato et triplicato secundum primos digitos nascuntur ceteri sui ordinis numeri, et dicitur ordo millenorum. Ab hoc ordine ceperunt sequentes ordines iterari, et est principium iterationis. Quintum instituerunt a decem milibus usque ad 14 nonaginta mi lia et ita in infinitum crescunt ordines numerorum sequentes semper decupli priorum. Sicut enim decem decuplus est unitatis et uiginti decuplus est binarii, et ita ceteri usque ad nonaginta, sic centum qui est lS limes centenorum decuplus est limitis decenorum. Mille uero qui est primus 16 limes millenorum decuplus est centenorum. Similiter quintus limes decuplus est quarti, quia decem milia decuplus est l7 milium, et uiginti milia decuplus duorum milium, et triginta milia decuplus est trium milium, et ita de ceteris consequenter usque ad nonaginta milia. Deinde in sexta differentia sequitur limes centenorum milium, decuplus quinti. Sicut enim centum milia decuplus est decem milium, ita ducenta milia decuplus est uiginti milium, et trescenta l8 milia decuplus est triginta milium, et 20 . ~ . )21 sic per ordinem consequenter 19 usque ad nonagmta ISlC ml'1'la. Deinde in septima differentia sequitur limes milies milium, decuplus sexti, per ordinem consequenter usque nouies milies mille. Octaua autem differentia sequitur22 limes articulorum milies milium, ut decies milies mille uel uigies, uel trigies, uel quadragies milies mille, et ita per ordinem secuntur decupli precedentium usque nonagies milies mille.
2
1 post alius add. est D P 2 add. quare unitas diuidi nequeit 0 2 m.d. 3 diuidamus A 2 2 DI pl: diuidimus 0 p 4 uolumus A 0: uoluimus P 5 assignari A 0: designari P 2 add. quare propriis nominibus singuli nu me ri non nominari 0 m.d. 6 definita A: definite 0 P 2 2 7 et A P: add. 0 s.l. 8 representanda A 0: representandarum AI: represuntanda P 9 compositiones A P: compones 0 10 post singuli exp. numeri 0 2 Il post procedere 12 ordo addidi cum 0 P: omo A post ordo exp. add. ordo numerorum quare inuen? 0 2 numerorum 0
1 et A P: omo 0 2 post continens add. nouem 0 P 3 a A 0 P: ad DI 4 ad A: omo 0 P 5 unitatis - est A P: add. 0 2 m.s. 6 ceterorum A 0: cetorum P 7 ad A 0: omo P 8 instituerunt A 0: instituetur P 9 ad A 0: omo P l O nonaginta A: nongenta 0 P Il add. hinc satis paret ordinem hunc qui ad similitudinem digitorum exoritur ponus iterationis principium dici debere quam quintum qui sequitur et per consequens secundam differentiam facere ut in § ut sint 0 m.s. al.man. (fol. Iv) 12 usque iter. 0 2 13 decem A: nouem 0 P 14 ad A 0: omo P 15 est A 0: quo que Al uid. P 16 primus A P: omo 0 17 est A P: omo 0 18 trescenta A P: trescentum 0 uid. 2 l 19 consequenterOP:add. A 2 s.l. 20 adA:om. OP 21 nonagintaAOp :nongentaP 22 post sequitur exp. milies 0
2
10
5
10
15
20
25
30
Introduction du Liber mahameleth
Nona autem differentia sequitur limes centenorum milies milium, decupli precedentium, usque nonagies milies mille 1• Decima autem differentia sequitur limes milies milies milium, decupli priorum, usque nouies milies milies mille. Et ita in infinitum poteris procedere, ponendo sequentes decuplos precedentium, ad similitudinem priorum post terciam 2 autem differentiam semper incoando quasi prius. Vt sicut primus limes est unitas, secundus decem, tercius centum, ita primus limes sit mille, secundus decies mille, tercius 3 cencies mille. Similiter etiam primus sit milies mille, secundus decies milies mille, tercius centies milies 4 mille, ita etiam primus sit milies milies mille, secundus decies milies mi lies mille, tercius cencies milies milies mille, et ita in infinitum semper quidem post terciam differentiam quasi semper incipiens a digitis per articulos usque ad centenos perueniendo. Sicut enim prima differentia est digitorum in unitatibus, ita quarta sit digitorum in milibus. Vt sicut in prima differentia digitorum dicatur unus, duo, tres et ita consequenter usque ad nouem, ita in quarta differentia que est milium dicatur unum mille, duo millia, tria millia, et sic per ordinem usque ad nouem, per primos digitos enumerando, mille. Sicut autem secunda differentia est articulorum in 5 decenis, ita quinta differentia est articulorum in milibus. Vt sicut in secunda differentia dicatur decem, uiginti, triginta, et sic per ordinem usque ad 6 nonaginta, sic in quinta differentia dicatur decem mi lia, uiginti milia, triginta mi lia et sic usque ad nonaginta multiplicando mille per primos articulos. Sicut autem in tercia differentia dicatur centum, ducenta, trescenta et sic usque ad nongenta, ita in sexta differentia dicatur centum milia, ducenta mi lia, trescenta milia et ita per ordinem, centum milia multiplicando per primos digitos, 7 usque nongenta milia. Sic deinceps in 8 infinitum de omnibus sequentibus ut 9 . . . . 10 d semper post terclam pnma SIt umtatum ,secun a decenorum, tercia centenorum: prima enumeretur per digitos, secunda per articulos, tercia per centenos. Vnde principia uel limites tantum quattuor ordinum habent nomina propria ut unus, decem, centum, mille. Ceterorum uero principia ab istis generantur et ad istorum instar ordinantur. Quod ut clarius fiat subiecta figura declarat.
2
decem
9
8
1
1
3 1
2
1
5 1
4
1
7 1
6
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
8
8
8
8
8
8
8
8
8
8
9
9
9
9
9
9
9
9
9
9
mille mille millenorum 1
ordo centum decem mille centum decem mille- cente- dece8 9 7 mille mille mille- mille- mille- norum norum norum digito4 5 10 mille- mi lle- norum norum norum6 rum 2 3 norum norum
P
5
10
Compositi uero numeri dicuntur qui inter ipsos uel limites interiacent et sunt compositi semper ex digito et articulo uellimite ut duodecim, uiginti duo, ducenti, duo mi lia et huiusmodi. Vnicuique autem ordini apposuerunt notam uel signum per quod dinoscatur. Primi igitur ordinis notam posuerunt unitatem. Nam quia primus ordo est unitatum et principium ceterorum ordinum ita et nota eius conuenientius unitas esse debuit principium et origo reliquarum notarum. Notam uero secundi ordinis posuerunt duo, notam tercii tres. Et sic uniuscuiusque ordinis nota tantum distat ab uno, quantum ipse ordo distat a primo. Quia enim nota primi ordinis fuit unum, ideo nota cuiusque ordinis maior est nota precedentis uno II. DP
15
1 post mille exp. milium 0 2 terciam autem differentiam A 2 0 P : autem differentia<m> 2 terciam AI 3 tercius A D P: tercies AI 4 post milies add. mi lies Dl 5 post in add. milibus pl 6 ad A: omo 0 P 7 nongenta A P: nonaginta D 8 in addidi cum D 2 P: omo A 9 semper A P: add. D m.d. 10 unitatum A P: unorum 0
11
Introduction du Liber mahameleth
Significatio autem note est ostendere cuius ordinis sit quilibet numerus cognitus. Vnde si nota ordinis fuerit decem et numerus erit in decimo ordine, si uero undecim et numerus erit in undecimo ordine. Digiti, deceni, centeni, milleni, decies mille, cencies mille, mi lies mille, decies milies mille, cencies milies mille, milies milies mille, et sic in infinitum.
1 mille mille millenorum A: milies milies milias 0 P 2 centum mille millenorum A: cencies milies milias 0 P 3 decem mille millenorum A: decem milies milias 0: decem mylies milia P 4 mille millenorum A: milies milias D: mylies milia P 5 centum 6 decem millenorum A: decem milias D: millenorum A: centum mi lias 0: centum mi lia P decem milia P 7 millenorum A P: mille 0 8 centenorum A P: omo D 9 decenorum 10 ordo digitorum A P: omo 0 Il Compositi [1. 2] - precedentis uno A P: omo 0 addidi cum P: omo A 0
12
5
10
Introduction du Liber mahameleth
Nota unorum uel l digitorum est unum, nota decenorum duo, nota centenorum tres, nota millenorum quattuor, nota de decies mille quinque, nota de cencies mille sex, nota de milies mille septem, nota de decies mi lies mille octo, nota de cencies mi lies mille nouem, nota de milies milies mille decem. Et e conuerso nomen unius unum, nomen duorum decem, nomen trium centum, nomen de quattuor mille, nomen de quinque est decies mille, nomen de sex centum millia, nomen de septem mi lies mille, nomen de octo decies mi lies mille, nomen de nouem est cencies milies mille, nomen de decem est milies milies mille, et sic in infinitum. Regulas autem cognoscendi notam, cognito numero, uel cognoscendi numerum, cognita nota, in sequentibus assignabimus 2 .
1 uel 0: add. p 2 s.l. 2 Significatio [p. Il, 1. 12] - assignabimus addidi cum 0 P: omo A post assignabimus add. assignabimus si in charta 6 § Postquam autem usque ad de multiplicatione 0 m.d. al. man.
2
PREMIÈRE PARTIE DU LIBER MAHAMELETH
15
Première partie du Liber mahameleth
ADP
Quoniam autem que de multiplicatione et diuisione et ceteris propositis speciebus dicenda sunt probare proponimus. Ideo que dam que ad probationem sequentium necessaria sunt premittere uolumus, ut quisquis hec prius cognouerit in sequentium probationibus expeditior fiat 1• Que autem premittuntur hec sunt.
10
Capitulum de hiis que debent preponi practice arithmetice 2 • Omnes numeri quotquot fuerint eadem differentia se superantes, si fuerint in numero pari, tantum reddunt duo extremi sibi agregati quantum quilibet duo medii, quorum unus tantum distet a primo, quantum alter ab ultimo. Si uero fuerint in numero impari 3 , similiter etiam erit hoc adiecto quod tantum reddent 4 primus et ultimus sibi agregati, quantum medius duplatus.
13 12
5
11
10
9
16 16 16
8 7
6
1
2 5
4
6
8
10
12
14 7
16
4 3 2 16 ADP
15
Verbi gratia. Sint numeri a, hg, dh, zk, tq, lm et in numero 8 pari et superantes se eadem differentia que sit pg. Dico igitur quod agregatus primus qui est a cum ultimo qui est lm tantum reddit quantum agregati quilibet duo ex illis, quarum 9
1 fiat A: sit 0 P 2 Capitulum [1. 7] - arithmetice A: omo 0 P arithmetice A2 0 P: arimetice AI 3 impari A2 0 2 P: pari AI DI 4 reddent A P: reddunt 0 5 figura omo o P: add. A~ m.s. 6 figura omo 0 P: add. A2 m.s. 7 figura omo A 0: add. P sub textu post figuras Huius propositionis - semel add. 0 2 m.d. al. man. 8 numero A P: uno 0 9 quorum 0 2 P: quarum A: quattuor DI uid.
16
5
10
15
20
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
unus tantum distet a primo quantum secundus ab ultimo, qui sunt uel bg cum tq, uel dh cum zk. Id autem in quo bg superat a sit pg. Id uero quo dh superat hg (sic) 1 sit numerus jh, sed id in quo zk superat dg (sicl sit numerus ck. Id uero in quo tq superat zk sit numerus zq. Et lm superet tq in numero qui sit rm. Et omnes iste differentie quibus se superant sint equales. Dico igitur quod agregatus a cum lm tantum reddit quantum agregati bg et tq. Quod sic probatur. Cum enim protraxerimus mn equalem ad a, profecto monstrabitur rn equalem esse ad bg. a enim equalis est ad bp et est equalis ad mn. 3 Igitur bp equalis est ad mn . Sed pg equalis est ad rm 4 , igitur rn equalis est ad bg. Monstrabitur etiam quod ri equalis est ad tq. Nam id in quo lm uincit tq est rm. Ergo totus ln equalis est utrique bg et tl simul acceptis. Totus autem ln equalis est ad a et lm. Totus igitur a cum lm equalis est ad bg cum tl, ad tq adiecta linea equali ad hg sicut prius ad lm mn equalis ad a 7• Similiter etiam monstrabitur quod equalis est 8 ad dh cum zk. Sint etiam in 9 numero impari scilicet sint a , bg, dh, zk, tq. Monstrabitur ergo quod a agregatus cum tq tantum reddit quantum bg cum zk, sicut premonstratum est. Dico etiam quod tantum JO reddit a agregatus cum tq quantum dupplatus dh. Quod sic probatur. Nos enim protraxerimus II qu equalem 12 ad a, et de tq accipiemus equalem ad a, que est te uel l3 ex dh sumemus equalem 14 ad a, que est ds. Manifestum est igitur quod in qe sunt quattuor super l5 habundantie et in Sh l6 l7 l8 due, igitur qe est duppla est ad sh . Et manifestum est etiam quod te et qu l9 dupla est ad ds. Totus igitur tu duplus est ad totum dh. Totus autem tu equalis est20 21 toti a et tq. Igitur totus a et tq dupplus est ad dh, et hoc est quod monstrare proposuimus.
Omnium trium numerorum id quod fit ex ductu primi in secundum et ex ductu primi inde producti in tercium, id quod prouenit equum est ei quod fit ex ductu tercii in secundum et ex ductu producti 1 inde in primum2 . Verbi gratia. Sint tres numeri super quibus sint a, b, g. Dico igitur quia id 3 4 quod fit ex ductu a in b et producti inde in g equum est ei quod fit ex ductu gin b et producti inde in a. Quod sic probatur. Sed prius id quod fit ex ductu a in b proueniat5 cf, quod fit ex ductu gin b sit h. Dico igitur quia id quod fit ex ductu a in h equum est ei quod 7 fit ex ductu g in d . 8 Quod sic probatur. Ex ductu a in b prouenit cf et ex ductu gin b prouenit h. Ex ductu igitur a et g in aliquem numerum proueniunt d et h. Et alia (sic)JO est igitur comparatio producti unius ad Il aliud productum, qualis est comparatio unius l2 13 l4 multiplicati ad aliud multiplicatum, sicut dixit euclides in septimo libro . l5 Talis est igitur comparatio de a ad g, qualis est comparatio de d ad h. Ergo sunt quattuor proportionalia. Quod igitur fit ex duc tu a in h equum est ei quod fit ex ductu g in d, sicut dixit euclides in XO viiiio l6 , et hoc est quod monstrare l7 . 18 proposmmus .
5
10
15
d
a
17
h
b
g
Fig.2: A,fol.lOOv sub textu; D,fo!'2 vs; P,fol.27 r s.
a
h,
k
u, n
m
9
z
8"
!!.
b
f
s
d
c
z
20
Omnium quattuor numerorum cum multiplicatur primus in secundum et tercius in quartum, id quod fit ex ductu unius producti in aliud productum equum est ei quod fit ex ductu producti ex multiplicatione primi in tercium in productum ex multiplicatione secundi in quartum 19.
e
r
Fig.]: A,fol.JOOv m.s.; figuram bis habet D (fo!'2r sub textu etfol.2 vs); P,fo1.27 r s.
1 hg A: bg D P 2 dg A: dh D P 3 mn A D p 2: nm pl 4 rm A D: im P 5 post 2 tq deI. est totus A 6 post tq add. seilieet D P 7 ad tq [1. 12] - ad a am. D: add. A m.s. 2 P m.s. 8 est A P: am. D 9 a A D P: ad DIlO post tantum exp. demonstratum est D 2 Il protraxerimus A P: protraemus D 12 qualem A: equale D: equalem P 13 uel A P: talis D 14 equalem A P: equale D 15 super A P: sunt D 16 sh A D 2 P: sq DI 17 qe A D: que est P 18 due igitur qe duppla est ad sh iter. DI 19 et qu A D: add. P m.s. 20 est A P: am. D 21 a A 2 D P: au AI
1 produeti A D 2 P: produetu A I 2 id quod fit [/. 1] - in primum A P: eum multiplieantur primus in seeundum et seeundus in tereium, uel e eonuerso tereius in seeundum <et seeundus in primum> (add. D2 m.s.) numerum, id quod fit ex duetu unius produeti in aliud produetum numerum equum est ei quod fit ex duetu produeti numerum quemlibet D 3 produeti A2 D P: produetu AI 4 fit D P: add. A 2 5 proueniat A: sit D P 6 post d add. et D P 7 d A D 2 P: b DI 8 post duetu add. enim D P 9 post d add. ex ipotesi D: add. ex 2 ypotesi P m.s. 10 et alia A: talis D P Il ad A P: add. D s.l. 12 ad A D: in P 13 ad aliud iter. DI 14 post !ibro add. xOviii o theoremate D m.s. P m.s. 15 talis A D2 o o P: et DI 16 in xOviiii A: in xOviiii septimi add. D m.s. P m.s. 17 monstrare A: demonstrare D P 18 add.? D2 al. man. 19 Omnium [!. 18] - quartum A D: add. p 2 m.s. : Omnium quattuor numerorum id quod fit ex duetu primi in seeundum et tereii in quartum et unius produeti in aliud produetum equum est ei quod fit ex duetu primi in tereium et seeundi in quartum et produeti in produetum P
18
5
10
15
Première partie du Liber mahameleth
Verbi gratia. Sint quattuor numeri super primum quorum sit a, super secundum b, super tercium gl, super quartum d. Dico igitur quia id quod fit ex ductu a in b et g in d et producti ex illis in productum ex istis equum est ei quod fit ex ductu a in g et b in d et producti ex illis in productum ex istis. Id autem quod fit ex ductu a in b sit h, et quod fit ex ductu gin d sit z, et quod fit ex ductu a in g sit k. Quod uero fit ex ductu b in d sit t. Dico igitur quia quod fit ex ductu h in z equum est ei quod fit ex ductu k in t. Quod sic probatur. Ex ductu enim 2 a in b prouenit h 3 et ex ductu b in d prouenit t. Ex (sicl e conuerso illud idem. Ex ductu igitur a et d in b proueniunt h et t. Talis est igitur comparatio h ad5 t qualis est comparatio a ad d ex XO VIllo septimi 6 • Similiter etiam monstrabitur quod ex ductu a et d in g proueniunt k et z. Comparatio igitur de k ad z est sicut comparatio de a ad d ex eodem. Comparatio autem de a ad d iam erat sicut comparatio de h ad t. Comparatio igitur de h ad test sicut comparatio de k ad z. Sunt igitur quattuor numeri proportionales h et t7, k et z. Quod igitur fit ex ductu h in z equum est ei quod fit ex ductu k in t8•
Verbi gratia. Nam ex ductu a in b prouenit hl. Igitur si diuidatur h per b exibit a2 . Similiter ex ductu g in d prouenit3 z. Si igitur diuidatur z per d exibit g. Habemus igitur quod ex diuisione h4 per b exit a, et ex diuisione z per d exit g. Cum ergo diuiserimus id quod fit ex ductu h in z per productum ex ductu b in d 5 exibit id quod prouenit ex ductu a in g, sicut premonstratum est . Id ergo quod 7 6 proue nit ex ductu h in z sit q. Scimus etiam quod ex ductu b in d prouenit t, et quod prouenit ex ductu a in g est k. Si igitur diuidatur q per t exibit k. Id ergo quod prouenit ex ductu k in t erit q. Sed ex ductu h in z est etiam q. Id ergo quod fit ex ductu h in z equum est ei quod fit ex ductu k in t, et hoc est quod monstrare proposuimus. Postquam autem monstratum est quod proposuimus hoc modo de hac 8 questione quam proposuit auoquamel et est necessaria nobis , iterum inducam probationem9 de eo quod dixit auoquamel multo faciliorem ea quam ipse posuit. Age ex diuisione a per b exeat g, et ex diuisione d per h exeat z. Ex ductu autem a in d proueniat k, et ex ductu b in h proueniat t, et ex ductu g in z proueniat q. Dico igitur quod ex diuisione k per t exibit q. Quod sic probatur. Ex ductu g in b prouenit a, et ex ductu g in z prouenit q. Ergo talis est comparatio de a ad q qualis est comparatio de b ad z. Similiter etiam ex ductu 10 b in h prouenit t, et ex ductu z in h prouenit d. Talis est igitur comparatio de h (sic/lad z qualis est comparatio de t ad d. lam autem erat comparatio de b ad z sicut comparatio de a ad q. Igitur comparatio de a ad q est sicut comparatio de t ad d. Quod igitur fit ex ductu a in d equum est ei quod fit ex ductu q in t. Quod autem prouenit ex ductu a in d est k. Igitur ex ductu q in t prouenit k. Si igitur diuidatur k per t exibit q. Et hoc est quod demonstrare proposuimus.
Manifestum est igitur quod omnium quattuor numerorum id quod fit ex ductu primi in secundum et tercii in quartum et producti in productum equum est ei quod fit ex ductu primi in tercium et secundi 9 in quartum et producti in productum. Et hoc est quod monstrare proposuimus. q
10
15
20
k
z
h a
b
g
25
d
Fig.3: AJol.lOl r; DJo1.2 v d; PJo1.27 r d. 20
25
19
Première partie du Liber mahameleth
Hoc etiam monstrabitur ex eo quod dixit auoquamel in tercia parte libri gebleam ugabala 10 secundum ll quod omnes duo numeri si diuidantur l2 singuli per aliquem numerum 13, et deinde eorum que de utriusque diuisione exeunt si multiplicetur unum in alterum, tunc id quod prouenit l4 equum est ei quod exit ex diuisione producti ex multiplicatione unius diuisorum in alterum per l5 productum ex ductu unius diuidentis in alterum 16.
1 g A 0 2 P: bol 2 enim A 2 P: am. Al 0 3 post h add. ex ipotesi 0: add. ex ypotesi P m.s. 4 ex A: et D P 5 ad A P: et D 6 ex xOviiio septimi A: am. D: add. P m.s. 7 post t add. et 0 8 post t add. per deeimum nonum septimi P m.d. 9 seeundi A2 0 P: seeundum A l uid. 10 gebleam ugabala A: gebleamu gabala D P II seeundum A: seilieet 0 P 12 diuidantur A P: diuidant Dl: diuidant et 0 2 13 post numerum add. 1 unus per unum rei et alius per alium et sic erunt duo diuidentes et duo diuisi A m.d. 14 prouenit A P: fit Dl: proueniunt D2: add. uel aliquos numeros p 2 m.d. al. man. 15 per A P: am. D 16 post alterum add. uel eiusdem in seipsum p 2 m.d. al. man.
a
k
h
b g
d
q
z
Fig. 4: AJol.lOl v; DJo1.3 r s; P,fol.27 r d.
1 post h add. ex ipotesi 0: add. ex ypotesi P m.d. 2 post exibit a add. Per hane regulam: eum aliquis numerus multiplieatur in alium, si produetus diuidatur per aliquem eorum, exibit alter. Vt si quattuor multiplieentur in tres uel e eonuerso prouenient duodeeim. Per quemeumque igitur eorum diuidantur duodeeim, exibit alter. Et sic in omnibus 0 P m.d. 3 prouenit A: proueniet D P 4 h A 2 0 P: g Al uid. 5 premonstratum est A 2 D P: premonstrabitur Al 6 seimus A2 P: simus Al 0 7 etiam A P: am. 0 8 de hae questione [1. 1l/12] - nobis 2 A 0: add. P m. d. 9 post probationem add. quam pl uid. 10 post duetu exp. in D II h A P: b 0 uid.
5
10
15
Première partie du Liber mahameleth
Cum aliquis numerus diuiditur per alium, et quod exit diuiditur per tercium, tunc id quod exit equum est ei quod exit de 1 diuisione primi per productum 2 ex ductu secundi in tercium. Yerbi gratia. Ex diuisione a per b exeat g, et ex diuisione g3 per d exeat h. Dico igitur quod, si diuidatur a per productum ex ductu b in d, exibit h. Quod sic probatur. Ex diuisione enim g per d exit h ex ipotesi 4 . Ex ductu igitur h in d proueniet g per hanc regulam: «Omnium duorum numerorum cum diuiditur alter per alterum, si id quod exit multiplicetur in diuidentem 5, proueniet6 diuisus\>. Et ex diuisione a per b exit 8 g. Ex ductu igitur g in b proueniet a. Ex ductu igitur h in d et inde producti in b proueniet a. lam autem ostendimus quod omnium trium numerorum, id quod fit ex ductu primi in secundum et ex ductu inde producti in tercium equum est ei quod fit ex ductu tercii in secundum 9 , ex ductu inde producti in primum. Quod lO igitur fit ex ductu h in il et inde producti in b equum est ei quod fit ex ductu b in d et inde producti in h. Id autem quod fit ex ductu h in d et producti in b est a. Quod igitur fit ex ductu b in d et producti in h est a. Si igitur diuidatur a per productum ex ductu b in d exibit h et hoc est 12 13 ' quod monstrare uoluimus .
Cuius probatio hec est. Ex diuisione enim a per b exit g, ex ductu igitur g in h 2 (sic/ proueniet a, sed ex ductu g in d prouenit h. Ex ductu igitur g in b ee d 4 proueniunt a et h. Talis est comparatio de b ad d, qualis comparatio de a ad h ex 7 6 XOYIIo septimi libri 5 . Sunt igitur quattuor numeri proportionales . Quod igitur fit 8 ex ductu a in d equum est ei quod fit ex ductu b in h ex XOYIIlo eiusdem . Ergo si 9 multiplicetur a in d et productum diuidatur per b exibit h , et hoc est quod monstrare uoluimus 10.
5
a
h
b d
Fig. 6: A,fol.lOI v; DJo!.3 rd; P,Jo!.27 vs.
a
b 10
g d h 15
Fig.5: A,JoI.IOI v; D,JoI.3 rd; P,jà1.27 r s.
20
21
Première partie du Liber mahameleth
20
Cum aliquis numerus diuiditur per alium, et quod exit multiplicatur in tercium, tunc id quod prouenit equum est ei 14 quod exit de diuisione producti ex ductu diuisi in multiplicatione (sic/ 5 per diuidentem l6 . Yerbi gratia. Ex diuisione l7 a per b exeat g, quia (sic/ 8 ex ductu g in d proueniat h. Dico igitur quia l9 ex ductu a in d et ex diuisione producti per b exibit h.
2
1 de A: ex 0 P 2 productum A 0: producti P 3 et ex diuisione gAP: add. 0 m.d. 2 4 ex ypotesi A 0: add. p m.s. 5 post diuidentem exp. proue 0 2 6 proueniet addidi 7 per hanc regulam [1. 7] - diuisus A 0: add. P m.s. 8 exit A: exiuit cum 0 P: am. A OP 9 post secundum add. et 0 P 10 praem. ex premisso 0 P Il dAO p 2 : bpI 12 monstrare A 0: demonstrare P 13 uoluimus A2 0 P: uolumus AI 14 post ei add. quod fit ex ductu primi in tercium et ex diuisione producti inde per secundum P 15 multiplicatione A DI: multiplicantem 0 2 P: add. sic intellige uero punctum ex multiplicatione exeuntium ex prima diuisione equum sit exeunti ex secunda diuisione producti ex secunda multiplicatione A m.s. 16 quod exit [1. 19] - diuidentem A 0: add. p 2 m.s. 17 post diuisione add. autem P 18 quia A: et 0 P 19 quia A 0: quod P
20
Cum fuerint Il sex numeri quorum primus sic se habeat ad secundum sicut tercius 12 ad quartum, quasi (sic/ 3 sic se habeat quintus ad secundum sicut sextus l5 ad quartum l4 , tunc id in quo superat primus quintum uel superatur a quinto sic se l6 habebit ad secundum sicut id in quo superat tercius sextum uel superatur a sexto 17 habet se ad quartum. Yerbi gratia. Sint sex numeri ab, g, dh, z, ak, dt. Et comparatio primi qui est ab ad secundum qui est g sit sicut comparatio tercii qui est dh ad l8 quartum qui est z. Et comparatio quinti qui est ak ad g qui est secundus sit sicut comparatio sexti qui est dt ad quartum qui est z. Dico igitur quia id in quo superat primus quintum et sit hOC l9 kb, sic se habebit ad secundum qui est g, sicut id in 20 quo superat tercius sextum et sit th ad quartum qui est z. Cuius probatio hec est. Nam comparatio ak ad g est sicut comparatio dt ad il 22 Cum autem conuerterimus comparatio de g ad ak erit sicut comparatio z ad dt ex XOYIO quinti 23 . Habemus igitur comparationem de ab ad g sicut comparationem de dh ad z, et comparationem de g ad ak sicut comparationem z ad dt. Secundum
1 hA P: b 0 2 b A2 D P: h Al 3 post et add. in 0 P 4 post est add. igitur 0 P 2 o 5 ex xOvii septimi libri A: add. 0 2 m.d. p 2 m.s. 6 post quattuor exp. libri 0 7 Sunt 2 o 2 igitur - proportionales A 0: add. p m.s. 8 ex xOviii eiusdem A P: add. 0 m.d. 2 9 Ergo si - exibit h A 0: add. p m.s. 10 add. Sic intellige ut productum (punctum A) ex multiplicatione exeuntis (exeuntum A) ex prima diuisione equum sit exeunti ex secunda diuisione producti ex secunda multiplicatione A m.d. 0 m.d. 11 fuerint A 0: fuerit Puid. 12 tercius A 0 2 P: tercium DI 13 quasi A uid.: et 0 P 14 post quartum de!. uerbi 2 2 gratia A2 15 uel superatur a quinto A 0: add. p m.s. 16 tercius A 0 P: primus AI 2 17 uel superatur a sexto A 0: add. p m.s. 18 quinti qui est A P: qui est quinti 0 19 hoc 0 P: add. A2 20 post sit add. hoc 0 P 21 Cuius probatio [1. 19] - ad z addidi 2 cum 0 P: am. A 22 ak AD: k P 23 ex xOvi o quinti add. A s.l. 0 m.s. P m.s.
22
5
Première partie du Liber mahame/eth
Première partie du Liber mahameleth
proporcionalitatem igitur equalitatis erit comparatio de ab ad ak sicut comparatio l 2 de dh ad dt . Cum autem disiungerimus et conuerterimus, erit comparatio de bk ad ak sicut comparatio de ht ad td. Comparatio autem de ak ad g est sicut comparatio dt ad z. Ergo secundum proporcionalitatem 3 equalitatis comparatio de bk ad g erit sicut comparatio th ad z, et hoc est quod monstrare uoluimus 4 .
10
autem numerat dh quotiens est in eo unitas. Comparatio igitur unius ad dh est sicut comparatio g ad ab. Cum autem conuerterimus, erit comparatio ab ad g sicut comparatio dh ad unum. Similiter etiam 1 manifestabitur quod comparatio ak ad g est sicut comparatio dt ad unum. Igitur2 comparatio ab qui est primus ad g qui est secundus est sicut comparatio dh qui est tercius ad unum qui est quartus. Et comparatio ak qui est quintus ad g qui est secundus est sicut comparatio dt qui est sextus ad unum qui est quartus. Comparatio igitur kb, que est id quo primus superat quintum, ad g, qui est secundus, est sicut comparatio ht que est id quo tercius superat sextum, ad unum qui ese quartus. Comparatio igitur kb ad g est sicut comparatio th ad unum.
15
Cum autem conuerterimus, tunc comparatio unius ad th erit sicut comparatio de g ad kb. Vnum igitur numerat th quotiens g numerat kb, unum autem numerat th quotiens unum est in th. Igitur g numerat kb quotiens unum est in th. Vnde si multiplicaueris g in th proueniet4 kb. Cum igitur diuiseris kb per g exibit th, et hoc est quod monstrare uoluimus.
aquintusk 1 • 1 pnmus
b
d sextus t 1 1 tercius
1
g
h 1
z quartus
secundus
5
Fig. 7: A, fol. 102 r; D, fol. 3 vs; P, fol. 2 7 vs.
Ex hoc autem quod premisimus monstrabitur etiam quod 5 cum quilibet duo 6 numeri inequales diuiduntur per aliquem numerum, tunc id in quo
10
15
20
A
DP
verbi gratia equum est ei quod exit ex diuisione eius qua superat alter alterum numerorum per diuidentem exiens de diuisione maioris.
exiens de diuisione maioris superat aliud exiens de diuisione minoris 7 equum est ei quod exit ex diuisione eius quo superat alter alterum numerorum per diuidentem. Verbi gratia 8.
a
b
g secundus
d
sextus tercius
h
quartus
Fig.8: A, fol. 102 r; D,fo1.3 v d; P,fol.27 v d.
20
25
1 Secundum proporcionalitatem [p. 21, l. 22/p. 22, l. 1] - ad dt A 0: omo P 2 disiungerimus A: disiunxerimus 0 P 3 proporcionalitatem A 2 0: proportionalem AI P 4 uoluimus A 2 OP: uolumus AI 5 quod A: quidem 0 P 6 inequales A 0 2 : diuersi P: equales Dl add. 2 p m.s. 7 minoris A 0 P: maioris DI exiens de diuisione minoris A 0: add. P m.s. 8 verbi gratia A 0: omo P 9 diuersi A P: diuisi 0 10 est A P: omo 0 Il post id add. uero 0 P 12 post diuiseris exp. que A 2
k
~I--------~----~-------+I------~I
9
Sint igitur duo numeri diuersi ab et ak. Id autem in quo alter superat alterum sit kb. Diuidatur autem ab per g et exeat dh. Et diuidatur ak per g et exeat dt. Id lO ll autem quo su~erat ab ak est kb. Id quo superat dh dt est th. Dico igitur quod cum diuiseris 2 kb, que est differentia duorum numerorum diuisorum, per g, exibit th, que est differentia duorum exeuntium de duabus diuisionibus. Quod sic probatur. Diuiditur enim ab per g et exit dh. Si igitur multiplicaueris dh in g, proueniet ab. Igitur g tociens numerat ab quotiens unitas est in dh. Vnitas
quintus primus
23
Hec etiam propositio agitatur in capitulo minuendi. Inducam autem aliam similem illi que similiter agitatur in capitulo agregandi, in quam 5 incidit etiam id quod 7 euchides (sie/ dixit in quinto libro, quod est hec: «Cum fuerit proportio primi ad secundum sicut proportio tercii ad quartum et proportio quinti ad secundum fuerit sicut proportio sexti ad quartum, tunc proportio primi et quinti simui acceptorum ad secundum, erit sicut proportio tercii et sexti simul acceptorum ad quartum 8 ». Cuius 9 regule theorematis lO probationem quam euclides posuit nos pretermittimus. Dicam igitur quod intendimus scilicet probare 11 propositionem que incidit in capitulo agregandi et in quam incidit preposita regula theoremi 12.
etiam A P: et 0 uid. 2 post igitur exp. manifestum 0 2 3 qui est iter. A 2 4 proueniet A DI P: prouenit 0 uid. 5 quam A 2 0 P: quod Al 6 euchides A 0: euclides P 7 proportio A 0 2 P: proposito Dl uid. 8 quartum A 2 0 P: quintum AI uid. 9 post cuius add. regule P 10 theorematis A 0: add. P m.d. Il scilicet probare A p 2 : probare sci1icet 0 pl 12 preposita regula theoremi A: prepositam theoremam 0 P
24
5
10
15
20
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Cum quilibet duo numeri diuiduntur per aliquem numerum, tune ea que de utraque diuisione exeunt simul accepta equalia sunt ei qui (sic) 1 exit de diuisione utriusque numeri per diuidentem simul accepti. Verbi gratia. ab diuidatur per g et exeat dh et diuidatur bk per g et exeat ht. Dico igitur quod si diuidatur totus ak per g exibit totus dt. Cuius probatio hec est. Cum enim ab diuiditur per g exit dh. Si igitur multiplicetur dh in g proueniet ab. Igitur g numerat ab quotiens est unum in dh. Vnum autem numerat dh quotiens unum est in eo 2. Comparatio igitur unius ad dh est sicut comparatio g ad ab. Cum autem conuerterimus comparatio de ab ad g3 erit sicut comparatio de dh ad unum. Similiter etiam monstrabitur quod comparatio de bk ad g est sicut comparatio ht ad unum. Comparatio igitur ab qui 4 est primus ad g qui est secundus est sicut comparatio dh qui est tercius ad unum qui est quartus. Et comparatio de bk qui est quintus ad g qui est secundus est sicut comparatio de ht qui est sextus ad unum qui 5 est quartus. Comparatio igitur tocius ak qui est primus et quintus ad g qui est secundus, est sicut comparatio tocius dt qui est tercius et sextus ad unum qui est quartus. Cum autem conuerterimus, tune comparatio unius ad td erit sicut comparatio g ad ak. Quandoquidem autem ita est, tune cum multiplicaueris dt in g proueniet ak, sicut ostendimus in questione que 7 hanc pree edit similiter6 huic. Cum igitur diuiseritis ak per g exibit dt, et hoc est quod monstrare uoluimus.
a
primus
1
5
1
diuidens
10
1
15
quartus tercius
h
sextus
t
~I------------~I------------~I
1 20
Fig. 9: A,fo1.J02 v; D,fa/.4 rs; P,fo/.28 rs.
25
Cum aliquis numerus diuiditur per alium et per id quod exit diuiditur alius, tune id quod de ultima 8 diuisione exit equum est ei quod exit de 9 diuisione producti ex ductu secundi diuisi in diuidentem primum per primum diuisum. Yerbi gratia. Diuidatur a per b et exeat g. Et diuidatur d per g et exeat h lO • Dico igitur quod si multiplicetur d, qui est secundus diuisus, in b, qui est primus diuidens, et productus diuidatur per a, qui est primus diuisus, exibit h, quod est id quod exiuit de diuisione d' 1 per g. l2 Cuius probatio hec est. Diuisimus enim a per b et exiuit g. Si ergo ultiplicetur g per b proueniet a. Id autem quod fit ex ductu g in b equum est ei quod fit ex b
2 Vnum autem - in eo 0: add. A m.s. P m.d. 3 g A 0: ag P 1 qui A: quod 0 P 5 qui A P: add. 0 2 m.s. 6 similiter A P: similis 0 7 diuiseritis 4 dh A 0: ad h P 8 post ultima exp. uolu 0 2 9 de A P: am. 0 10 h A 0 2 P: g DI A: diuiseris 0 P Il dA 0: a P 12 ergo A P: uero 0
b primus diuidens
h
g
Fig. JO: A,fo1.J02 v; D,fol.4 rd; P,fol.28 r s.
g
d
in g. Diuisimus l etiam d per g et2 exiuit h. Si ergo multiplicetur h in g proueniet d. Ex ductu igitur g in b et in h proueniune a et d. Comparatio igitur de h ad b est sicut comparatio d ad a. Quod igitur fit ex ductu h in a equum est ei quod fit ex 4 ductu d in b, sicut ostendit euclides in libro septimo theoremate XOYIIIIo , dicens: «Omnium5 quattuor numerorum proporcionalium primus ductus in quartum tantum reddit quantum secundus in tercium». Postquam autem id quod fit ex ductu d in b equum est ei quod fit ex ductu h in a, tune manifestum est quod si multiplicetur d in b et productum diuiserimus per a exibit h, et hoc est quod 6 monstrare uoluimus . a primus diuisus
bquintus k
secundus
25
25
Iam expleuimus cum dei adiutorio ea que debuerunt preponi, non sumpta quidem de libro euclidis, sed utilia ei qui 7 uult habere scientiam mahamelet secundum 9 probationes ad quas 8 tamen probanda multa inducuntur de libro euclidis , quod nobis necessarium est. Ipse enim est origo adinueniendi 10 probationes istius scientie. Deinde uisum fuit nobis ut post hec adiceremus ea que euclides . Il . 12 1" . . '1' . 13 dixit in libro secundo, ut que asslgnantur m melS nos asslgnemus slml la m numeris. Ad que necessarium est inducere quedam de libro septimo. euclides 14 enim non est locutus de numero nisi in septimo libro et in duobus sequentibus. l5 Ideo euclides prius est legendus et perfecte cognoscendus et de inde accedendum 17 16 est ad hune librum mahabelet • Cum fuerint duo numeri quorum unus diuidatur in quotlibet partes, tune id 19 quod fit ex ductu unius numeri in alium equum est eisl8 simul acceptis que fiunt ex ductu indiuisi in singulas partes diuisi. Verbi gratia. Sint duo numeri a et bg, quorum unus scilicet bg diuidatur in partes que sint bei° et dh et21 hg22 . Dico igitur quia id quod fit ex ductu a in bg equum est eis simul que fiunt ex ductu a in bd et dh et hg.
2
post diuisimus dei. autem A 2 2 et A P: add. 0 s.l. 3 proueniunt A 0: prouenerunt P 2 4 theoremate xOviiiio A: add. 0 m.d. P m.s. 5 post omnium exp. quod fit ex duetu d in b 0 2 6 post uoluimus add. hic finiunt prepositiones P 7 equi A P: add. 0 s.l. 8 quas A P: que 0 9 multa indueuntur de libro euclidis A: indueuntur (indueentur DI) multa de libro euclidis 0: multa de libro euclidis indueuntur P l O adinueniendi A P: adinueniendum D Il assignantur A 0: assignauit P 12 in iter. P 13 in A P: add. 0 s.l. 14 et addidi cum 0 P: am. A 15 legendus A 0: eligendus P 16 hune librum A 0: librum 17 mahabelet A: mahamelet 0 P post mahabelet (mahamelet 0) add. nota quod hune P 2 2 librum euclidis debet preeedere hune librum 0 m.d. 18 eis A 0 P: ei DI 19 fiunt A P: 2 fuit 0 20 bd A 0 P: bg AI 21 et iter. AI 22 et hg A D: am. P
26
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
27
a~I____~$~____+1____~~
Cuius probatio est hec. Multiplicetur enim a in bg et proueniat q. Et ex duc tu a in bd proueniat z, et ex ductu a in dh proueniat k. Et ex ductu a in hg proueniat t. Ex ductu igitur a in bg prouenit q, et ex duc tu eiusdem in bd prouenit z. Igitur l 3 comparatio zad q est sicut2 comparatio bd ad bg ex XVIII septimi .
h Fig. 12: A,foI.J03 r; D,fo1.4 vs; P,fo1.28 rd.
5
10
15
Ex ductu autem a in dh prouenit k. Et eiusdem in bg prouenit q. Comparatio igitur 4 dh ad bg est sicut comparatio k ad q. Comparatio igitur db ad bg est sicut comparatio z ad q. Comparatio autem dh ad bg est sicut comparatio k ad q. Igitur comparatio de bh ad bg est sicut comparatio de z et k ad q, sicut euclides dixit in quinto. Similiter etiam ex ductu a in hg prouenit t. Et ex ductu a in bg prouenit q. 5 Comparatio igitur de hg ad bg est sicut comparatio de t ad q. Habemus igitur 6 quod comparatio de bh ad bg est sicut comparatio de z et k ad q. Comparatio autem de hg adbg est sicut comparatio t ad q. Tocius igitur bd et dh et hg comparatio ad bg est sicut comparatio tocius Z7 et k 8 et t ad q. Sed bd et dh et hg 9 lo equales sunt ad bg. Igitur z et k et t equales sunt ad qll, et hoc est quod monstrare uoluimus. q
b
t
k
z
d
10
h
Cum aliquis numerus diuiditur in du as partes, id quod prouenit ex ductu tocius in 1 unam, in quam multiplicatum est tOtum suarum partium, equum est eis que fiunt ex ductu ipsius partis in seipsam et alterius partis in alteram. Verbi gratia. Numerus ab diuidatur in duas partes, quarum una sit ag et altera 3 gb. Dico igitur quia id quod2 fit ex ductu ab in gb equum est eis simul acceptis . . que fiunt ex ductu gb in seipsam et ex duc tu eiusdem in ag. Cuius probatio hec est. Ponatur h equalis ad gb. Et monstratum est qUIa Id quod fit ex ductu ab in bg equum est ei quod fit ex ductu h in ab. Id autem quod 5 4 fit ex ductu h in ab equum est ei quod fit h in ag et in gh • Id uero quod fit ex ductu h in gb equum est ei quod fit ex ductu gb in se. Igitur id quod fit ex ductu ab in bg equum est ei quod fit ex ductu ag in gb et gb in seipsam, et hoc est quod monstrare uoluimus. b a
g h
a
Fig.i3: A, foU 03 v; D,fol. 4 v d; P, Jol. 28 r d.
Fig. 11: A,JoU03 r;figuram bis habet D ([01.4 rd et 4 v ~); P,Jo1.28 rd.
20
25
Cum aliquis numerus diuiditur in quotlibet partes, idem est ipsum multiplicare in se, quod in omnes partes eius. l3 l2 Verbi gratia. Numerus ab diuidatur in partes que sint ag et gd et db. Dico l4 igitur quia idem fit ex ductu ab in se quod ex ductu eius in ag et gd et db • 5 16 Cuius probatio est hec. Ponat (sic/ alius numerus equalis ad ab qui sit h , ostensum est autem quia id quod fit ex ductu ab in se equum est ei quod fit ex ductu eius in h. Quod autem fit ex ductu ab in 17 h equum est ei quod fit ex duc tu l8 ag in h et gd in h et db in h, sicut ostendimus in eo quod precessit. Sed h equalis l9 est ad ab. Ergo id quod fit ex ductu ab in se equum est ei quod fit ex ductu ab in ag et in gd et in db. Et hoc est quod monstrare uoluimus.
15
20
25
1 comparatio addidi cum 0 P: omo A 2 sicut 0 P: add. A2 3 ex xviii septimi A: add. 4 bg A2 0 P: bh AI uid. 5 sicut addidi cum 0 P: omo A 6 z et k 0 p2: add. A2s.l. et k omo AI pl 7 zAO p2: g pl 8 k A2 0 P: bAI uid. 9 equales A: equale 0 P JO equales A: equale 0 P II q AD p 2: k pl 12 ab A 0 2 P: bg DI 13 post partes add. duas quarum una AI uid. 14 db A2 0 P: bd AI uid. 15 ponat A: ponatur enim 0 P 16 hA P: hec 0 17 ab in A 0: add. P m.d. 18 hA P: hec 0 19 quod fit iter. A
o m.s. P m.s.
Cum aliquis numerus diuiditur in duas partes, tunc illud quod fit ex ductu tocius in 6 seipsum equum est eis que fiunt et ex ductu utriusque partis in seipsam et alterius in alteram bis. Verbi gratia7 . Numerus ab diuidatur in duas partes quarum una sit ag .et a~tera gb. Dico igitur quia id quod fit ex ductu ab in seipsam equum est elS slm~l acceptis que fiunt 8 et ex ductu ag in se et gb in se et eis que fiunt ex ductu ag m gb bis. . Cuius probatio hec est. Id enim quod fit ex ductu a~ in seipsam. e~uum est el quod fit ex ductu ab in ag, et ei quod fit ex ductu ab m gb. smt. (SlC) . Id .autem quod fit ex ductu ab in ag equum est ei quod fit ex ductu ag m selpsam et el quod fit ex ductu ag in gb. Id uero quod fit ex ductu ab in bg equum est ei quod fit ex ductu 10 bg in seipsam et bg in ag. Quod autem fit ex ductu bg in ag equum est ei quod fit ex ductu ag in gb. Igitur id quod fit ex ductu ab in seipsam equum est ei Il
1 in quam multiplicatum est totum A P: omo 0 2 quod iter. A P 3 post eis add. que 4 fit A P: add. 0 2 s.l. post fit add. ex duc tu 0 P 5 gh A: gb 0 P 6 et ex2 2 7 post gratia exp. ab A 8 que fiunt A P: add. 0 ductu addidi cum 0 P: omo A 2 m.d. 9 sint A: simul 0 P JO ag in gb [1. 23] - ex duc tu A P: add. 0 m.d. II ei
pl
OP: add. A
2
Première partie du Liber mahameleth
quod fit ex ductu ag in seipsam et gb in seipsam et ag in gb bis, et hoc est quod monstrare uoluimus.
fit ex ductu gb in seipsam. Sed gb equalis est ad ag. Id ergo quod fit ex ductu gd in l se equum est ei quod fit ex ductu ag in db et gd in db et gb in seipsam. Id ~utem quod fit ex ductu ag in db et ex gd in db equum est ei quod fit ex duct~ ad III db: Id igitur quod fit ex ductu gd in se equum est ei quod fit ex ductu ad III db et el quod fit ex ductu gb, qui est medietas numeri, in se, et hoc est quod monstrare uoluimus.
5
Fig. 14: A,JoU03 v; D,JoI.4 vd; P,Jo1.28 vs. 1
5
10
15
20
29
Première partie du Liber mahameleth
28
Cum aliquis numerus diuiditur in duas partes equales et in duas inequales, tunc id quod fit ex ductu unius partis equalis in seipsam equum est ei quod fit ex ductu 2 unius inequalium in alteram, et ei quod fit ex ductu eius quo excedit una equalium minorem inequalium in seipsam. Verbi gratia. Numerus ab diuidatur in duo equalia scilicet in puncto g et in duo inequalia scilicet in puncto d. Dico igitur quia id quod fit ex ductu gb in seipsam equum est ei quod fit ex ductu ad in db, et ei quod fit ex ductu gd in selpsam. Cuius probatio est hec 3 . Id enim quod fit ex ductu gb in seipsam equum est ei 4 5 quod fit ex ductu gb in gd et gb in db ex secundo huius . Id autem quod fit ex 6 ductu gb in db equum est ei quod fit ex ductu ag in db • Igitur id quod fit ex ductu gb in seipsam equum est ei quod fit ex ductu gd in gb et ag in db. Sed id quod fit ex ductu gb in gd equum est ei quod fit ex duc tu gd in seipsam et gd in db. Pro ductus ergo ex ductu gb in seipsam equalis est ei quod fit ex ductu ag in db et ex gd in db et ex gd in seipsam. Id autem quod fit ex ductu ag in db et ex gd in db 7 equum est ei quod fit ex ductu ad in db. Id ergo quod fit ex ductu gb in seipsam equum est ei quod fit ex duc tu ad in db et ex gd in seipsam. Et hoc est quod monstrare uoluimus.
a~,_________?~
a~1
-4?~
______
________~p------~1
Fig. 16: A, Jal. 103 v; D,fo1.5 r s; P,fo1.28 v s.
10
15
20
Cum aliquis numerus diuiditur in duas partes, tunc id quod fit ex 2 ductu tocius numeri in se et quod fit ex ductu alterutrius partis in se, equum est et ei quod fit ex ductu tocius numeri in eandem partem bis, et ei quod fit ex ductu alterius partis in seipsam. Verbi gratia. Numerus ab diuidatur in duas partes in puncto g. Dico igitur quia id quod fit ex ductu ab in se et gb in se equum est eis que fiune ex ductu ab in gb bis et ag in seipsam. Cuius probatio hec est. Id enim quod fit ex ductu ab in se equum est et ei quod fit ex ductu ag in se et ex ductu gb in se et ex ductu ag in gb b.is. Sit aute~ commune id quod fit ex ductu gb in se. Id igitur quod fit ex ductu ab III se et gb III se equum erit ei4 quod fit ex ductu ag in se et gb in se bis, et ag in gb bis. Id autem 5 quod fit ex ductu gb in se bis, et ag in gb bis, equum est ei quod fit ex ductu ab i~ bg bis. Id enim quod fit ex ductu gb in se semel et ag in gb sem.el, equum ~st el quod fit ex ductu ab in gb semel. Id ergo quod fit ex ductu ab III se et bg III se equum est6 quod fit ex ductu ab in bg bis et ag in se, et hoc est quod monstrare uoluimus.
___d~,--~f
a~I
Fig. 15: A,fol. 103 v; D, Jal. 5 r s; P,fo1.28 vs.
-4?~----~P
______
Fig.I7: A, Jal. 104 r; D, Jal. 5 rd; P, Jal. 28 v d.
25
30
Cum aliquis numerus diuiditur in duo equalia additurque ei alius numerus, tunc id quod fit ex ductu dimidii cum addito in se equum est ei quod fit ex ductu primi numeri cum addito in additum et dimidii in se. Verbi gratia. Age numerus ab diuidatur per medium in puncto g, deinde addatur ei 8 numerus ab (sicl. Dico igitur quia id quod fit ex ductu gd in seipsam equum est ei quod fit ex ductu ad in db et ex gb in seipsam. Cuius probatio hec est. Id enim quod fit ex ductu gd in seipsam equum est ei quod fit ex ductu gd in gb lO et in db. Id autem quod fit ex ductu gd in gb equum est ei quod fit ex ductu gb in seipsam et in bd. Id ergo quod fit ex ductu gd in seipsam equum est ei quod fit ex ductu gd in db, et ei quod fit ex ductu gb in db, et ei quod
2
1 et praem. 0 P 2 post unius exp. par 0 3 est hec A: hec est 0 P 4 ex secundo huius A P: add. 0 2 m.s. 5 Id autem quod A P: Quod autem 0 6 db A 0 2 P: pb DI I 2 uid. 7 quodAP:om.O 8 eiAP:om.O 9 abA:bdOP 10 gbA DP:gdA
25
. Cum aliquis numerus 7 diuidatur8 in duas partes elque addatur numerus equal'IS 9 UnI. partium, tunc id quod fit ex ductu tocius numeri cum addito in seipsum equum erit lO eis que fiunt et ex ductu prioris numeri in additum quater et ex ductu . 1\ ., . altenus partIs III selpsam. Verbi gratia. Numerus ab diuidatur in duas partes in puncto g, cui adda~r alius numerus equalis ad gb, qui sit bd. Dico igitur quia id quod fit ex ductu ad III se equum est ei quod fit ex ductu ab in bd quater et ag in se.
1 post et exp. ex 0 2 uid. 2 et A P: am. D 3 post fiunt add. et 0 P 4 post ei add. autem 0 5 post ab add. et 0 6 post est add. ei D P 7 aliquis numerus -::- P; 2 numerus aliquis D 8 diuidatur A: diuiditur D P 9 equalis A D p : equaln P uid. 10 erit AD p 2: est pl Il alterius A P: alteri D
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Cuius pr~batio hec ~st. Id enim quod fit ex ductu ad in se equum estl quod fit ex ductu ab III se et bd m se et ab in bd bis. Id autem quod fit ex ductu ab in se et bd in se equ~m est ei quod fit ex ductu ab in bd bis et ag in se. Id2 igitur quod fit ex ductu ad III se equum est ei quod fit ex ductu ab in bd quater et ag in se et hoc est quod monstrare uoluimus. '
a~I________~?__~1--~?
30
5
Fig.l9: A, foU 04 v; D,fo1.5 vs; P,fo1.29 r s.
a~1_ _ _ _ _ _ _ _ _ _~?--~b--~d Fig.l8: A,foI.J04 r; D,fo1.5 rd; P,fo1.28 vd.
10
15
20
25
30
Cum aliquis. numerus diuiditur in duo equalia duoque inequalia, tunc id quod fit ~x duc~ utn~sque inequalium in .se ~~uum ~st ei quod fit ex ductu unius equalium ~n se bl~, et el quod fit ex ductu ems III se bIS, quo una equalium superat minorem mequahum. . Ve~bi . gratia. Numerus ab diuidatur in duo equalia in puncto g, et in duo mequaha III puncto d. Dico igitur quia id quod fit ex ductu ad in se et db in se equum est4 quod fit ex ductu ag in se bis et 5 gd in se bis. Cuius probatio hec est. Quadratus enim de ab equalis est quadrato de ag bis accep~o et quadrato de gb bis accepto. Quadratus autem de gb bis acceptus est equahs. quadrato de ?d bis accepto et quadrato de db bis accepto, et ei quod prouemt ex ductu gd III db quater. Quadratus enim de gb est equalis et quadrato de gd et ~uadrato de db et ei quod fit ex ductu gd in db bis. Igitur quadratus de ab est e~uahs qua~rato d~ ag bis accepto et quadrato de gd bis accepto et quadrato de db bIS accepto , et el quod fit ex ductu gd in db quater. Quadratus autem de ab eq.ualis est quadrato de ad ~t quadrato de db, et ei quod fit ex ductu ad in db bis. Igltur quadratus de ab (sic) et quadratus de db et id quod fit ex ductu ad in db bis sunt equalia eis que fiunt ex ductu ag in se bis et gd in se bis et db in se bis 8 et ei quod fit ex duc~ gd in ~b quater. De eo igitur quod fit ex ductu gd in db quater sumpto ~uod bIS prouemt, et addito super quadrato de db bis accepto, tunc fiet equum el q~od fit ex ductu gb in bd bis. Id autem quod fit ex ductu gb in bd bis equum est el quod fit ex ductu ag in bd bis. Quod igitur.fit ex ductu ad in se et db in se et ad in db bis fiet equum ei quod fit ex ductu ag III se bis et gd in se bis, et ei quod fit ex duc tu ag in db bis et ei quod fië ex ductu gd in db bis. Id autem quod fit ex ductu ag in db bis et ex'gd in db b· . IS JO equum est el. quod fit ex ductu ad in db bis. Reiecto igitur communi quod ~st l~ I~uod fit .ex ductu ad in d~ bis, remanebit id quod fit ex ductu ad III se ,ex db III se equum est el quod fit ex ductu ag in se bis et ex gd in se bis et hoc est quod monstrare uoluimus. '
1 post est add. ei D P 2 id D P: add. A 2 3 eius am. AI 4 post est add. ei D P 2 5 et D P: add. A 6 et quadrato de db bis accepto am. D 7 ah là/se A D P in ad corrigendum 8 et db in se bis A P: add. D2 m.s. 9 post fit exp. q À2 10 bis A P: add. D2 m.s. II post se add. et D P
31
10
15
Cum aliquis numerus diuiditur in duo media eique alius numerus addatur, tunc id quod fit ex ductu tocius numeri cum addito in se, et quod fit ex ductu additi in sel 3 simul acceptum duplum est et2 ei quod fit ex ductu dimidii numeri in se et ex ductu dimidii 4 cum addito in se. Verbi gratia. Numerus ab diuidatur per medium in puncto g, cui addatur alius 5 qui sit bd. Dico igitur quia quod fit ex ductu ad in se et bd in se duplum est ei quod fit ex ductu ag in se, et ei quod fit ex ductu gd in se simul acceptis. Cuius probatio hec est. Sit dh equalis ad bel, et gz sit equalis ad bd. Igitur ag est medietas de ab? et gz est medietas de bh. Totus igitur az est medietas tocius ah. 8 Numerus ergo ah diuisus est per medium in puncto z et in duo inequalia in puncto d. Quadratus ergo de ad et de dh duplus est quadrato de az et de zd. Sed az equalis est ad gd. Nam ag equalis est ad gb, et bd equalis est ad gz. Igitur az equalis est ad gd, et etiam ag equalis est ad zd. Nam gz equalis est ad bd. Sit lo autem zb communis. Igitur gb 9 erit equalis ad zd, sed gb est equalis ad ag. Igitur agi 1 equalis est ad zd et etiam dh equalis est ad bd. Id 12 igitur quod fit ex ductu ad in se et bd in se duplum est l3 ei quod fit ex ductu ag in se et ei quod fit ex ductu gd in se, et hoc est quod monstrare uoluimus.
a~1
______
~?--~f--~?------~1----~?
Fig.20: A,fol.104 v; D,fo1.5 v d; P,fo1.29 r s.
ADP
20
25
Postquam autem preposuimus ea que ad sequentium probationem necessaria uidebantur et assignauimus in numeris quod euc1ides in lineis, redibimus ad 14 propositum sed (sic/ 5 ad agendum de predictis speciebus practice arimethice I artis 16 , et demonstrabimus que continentur in libro mahamelleth ? probationibus necessariis. Inter omnes autem predictas species arimethice artis, species coniungendi numeros priores sunt. Nichil enim diuiditur nisi quod coniunctum est, ideo species coniungendi numeros speciebus disiungendi necessario priores sunt. Inter omnes autem species coniungendi numeros agregatio prior est. In omni enim duplatione et multiplicatione est agregatio l8 , sed non conuertitur. Vnde de ipsa prius agendum
1 et quod [1. 2] - in se D P: add. A2 m.s. 2 et A P: am. D 3 et A P: am. D 4 postI dimidii add. et D 5 post est add. et D P 6 bd A: db D P 7 post ab add. ad A 8 et in duo A P: am. D 9 gb A P: add. D 2 m.d. 10 ad iter. P II igitur ag A P: am. D 12 id A D: add. A2 13 post est add. et D P 14 ad iter. D 15 sed A: scilicct D P 16 artis A: am. D P 17 mahamelleth A: mahameleth D P 18 et multiplicatione est agregatio addidi cum D P: am. A
32
5
10
15
20
25
30
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
esset, sed quoniam maiores arabum a multiplieatione numerorum ineipiunt, nos quo que sequentes eos ab ipsa prius ineoabimus. Seiendum est autem quod numerus aliquando eonsideratur per se sine respeetu alterius et l dieitur integer, aliquando in eomparatione alterius sieut (sic/ pars uel partes 3 et dieitur fraetio, aliquando ueluti 4 pars partis 5 aliquota6 et7 Odieitur fraetio fraetionis [ex artieulo et limite ut eentum triginta] 8 . Integer uero aut est digitus aut limes aut artieulus aut eompositus 9 • Limes uero aut est digitorum ut uno (SiC)1O aut est deeenorum uel primorum artieulorum ut deeem aut eentenorum ut eentum aut millenorum ut mille, et sic in infinitum ereseunt limites preeedentium semper deeupli sequentes. Compositus uero numerus alius est eompositus ex digito et ll artieulo ut uiginti duo, alius ex digito et limite ut eentum et oeto, alius ex artieulo et limite ut eentum triginta 12. Limes uero alius est simplex ut quattuor primi seilieet unitas, deeem, eentum et mille, alius est eompositus ut deeem millia. Compositus autem limes alius est eompositus ex secundo et quarto limite, ut deeem milia, alius est 13 ex tereio et quarto, ut eentum milia, alius ex quarto geminato uel sepius repetito, ut milies mille uel mi lies milies mille, et sic deineeps in infinitum. Fraetio uero ut l4 predietum est alia 15 fraetio integri, alia est fraetio fraetionis. l6 Cum igitur hee tria seilieet integer et fraetio et fraetionis fraetio multiplieantur inter se, neeesse est uiginti oeto speeies multiplieationis prouenire. Quotiens enim quelibet tria multiplieantur inter se, aut multiplieantur singula in se et sunt tres modi, aut l7 singula in alia singula et sunt alii tres modi aut multiplieantur singula in se l8 bina, quod fit nouem modis, aut singula in se terna, quod fit tribus modis. Aut multiplieabuntur bina in se bina, quod fit sex modis, aut multiplieabuntur bina in se terna, quod fit tribus modis, aut terna in se terna, quod fit semel. Que autem (sic)'9 omnes modi simul agregati fiunt uiginti oeto. 20 Singula enim in se singula multiplieantur, eum aut multiplieatur integer in integrum aut fraetio in fraetionem, aut fraetio fraetionis in fraetionem fraetionis 21 . Singula22 autem in alia singula, eum aut multiplieatur integer in fraetionem, aut in fraetionem 23 fraetionis, aut fraetio in fraetionem fraetionis. Singula24 autem in se bina multiplieantur, eum aut integer multiplieatur25 in integrum eum fraetione, aut in 26 fraetionem eum fraetione 27 fraetionis, aut in
1 et 0 P: add A 2 s.l. 2 sieut A 2 s./.: si ut AI: seilieet ut 0 P 3 sieut (s<eilieet» pars uel partes A 0: add P m.s. 4 ueluti A 2 P: uel AI: am. DI: ut 0 2 uid 5 partis A 0 p 2 : partes pl 6 aliquota A 2 P: aliquando AI: am. 0 7 et addidi cum 0 2 P: am. A uid: am. DI 8 emendaui ex artieulo et limite ut eentum triginta quodjàllaciter post fraetionis addiderunt A DI (exp. 0 2 ) pl (exp. P2) (cfr punctum 12) 9 aut eompositus add 0 2 m.d 10 uno A DI: 2 unum 0 P Il et A P: am. 0 12 alius ex artieulo et limite ut eentum triginta addidi cum P m.s.: omo A 0 (cfr punctum 8) 13 est A: omo 0 P 14 post ut add in DI 15 post alia add est 0 P 16 post igitur exp. integer p2 17 aut A 2 0 P: at AI 18 singula in se A 2 0 I P: in se singula A 19 que autem A uid: qui 0 P 20 add tres modi 0 2 m.d 21 in 2 2 fraetionem fraetionis A P: add 0 m.d 22 add tres modi 0 m.d 23 post fraetionem exp. in 0 24 add nouem modi 0 2 m.s 25 multiplieatur 0 P: add A2 26 in 0 P: add 2 2 A 27 fraetione 0 P: add A
5
10
15
20
25
33
integrum eum fraetione l fraetionis 2 , uel eum fraetio in integrum et fraetionem uel 4 in 3 integrum et fraetionem fraetionis uel in fraetionem et fraetionem fraetionis, 7 6 uel eum fraetio fraetionis 5 in integrum et fraetionem uel in integrum et fraetionem fraetionis, et8 in fraetionem et fraetionem fraetionis. Singula9 uero in se terna multiplieantur lO , eum aut integrum in Il integrum eum fraetione et fraetione fraetionis, aut fraetio in integrum eum fraetione et fraetione l2 fraetionis, aut fraetio fraetionis in integrum eum fraetione et fraetione fraetionis. l3 Bina uero in se bina multiplieantur, eum integer eum fraetione multiplieatur l4 in integrum eum fraetione, aut in fraetionem eum fraetione fraetionis, aut in 15 integrum eum fraetione fraetionis 16. Bina 17 autem in se terna multiplieantur, eum multiplieantur integer et fraetio in integrum eum 18 fraetione et fraetione fraetionis, aut eum multiplieantur fraetio et fraetionis fraetio in integrum eum fraetione et fraetione fraetionis, aut eum 19 multiplieantur integer et fraetio fraetionis in integrum eum fraetione et fraetione fraetionis. 21 Terna20 autem in se terna semel multiplieantur , eum multiplieantur integer eum fraetione et fraetione fraetionis in integrum eum fraetione et fraetione fraetionis. Totidem 22 etiam diuidendi 23 , agregandi et minuendi speeies possunt inueniri de qui bus in sequentibus traetabitur. Sed quia omnis integer uel est digitus uel artieulus uel limes uel eompositus, ideireo eum multiplieatur integer in integrum neeesse est ut aut multiplieentur singuli in se uel in alios singulos, aut singuli in binos, aut singuli in ternos, aut singuli in quaternos, aut bini in binos uel ternos uel quaternos, aut terni in ternos 24 uel quaternos, aut quaterni in quaternos, quoniam aut multiplieatur digitus in digitum et artieulus in artieulum et limes in limitem et eompositus in eompositum, aut digitus in artieulum et limitem aut artieulus in limitem et eompositum, aut 25 eompositus in eompositum, aut artieulus et limes in artieulum et limitem, aut multiplieatur limes et eompositus in limitem et artieulum uel eompositum. De quibus omnibus modis plene in sequentibus traetabitur.
1 eum fraetione iter. AI 2 post fraetionis deI. aut fraetio fraetionis in integrum eum fraetione et 2 3 in A P: am. 0 4 fraetionem fraetione fraetionis bina uero in se bina multiplieantur A 2 2 addidi cum 0 P: am. A DI 5 fraetionis A P: add 0 6 in A P: am. 0 7 post integrum 2 exp. fraetionis 0 2 8 et A: uel 0 P 9 add tres modi 0 m.s. 10 multiplieantur A P: 2 2 multiplieatur 0 Il in am. 0 12 fraetione A 0 P: fraetionis DI 13 add sex modi 0 2 m.s. 14 fraetione am. AI 15 aut in A 0 P: aut multiplieatur Ai 16 post fraetionis add aut fraetio t ... t eum fraetione fraetionis in fraetione fraetione fraetionis in integrum eum t··· t aut 2 multiplieantur t ... t et fraetio fraetionis et fraetionem fraetionis A m.d (margo secata est): post fraetionis add aut integrum et fraetio fraetionis multiplieantur in integrum et fraetionem fraetionis aut in 2 fraetionem et fraetionem fraetionis aut fraetio et fraetio fraetionis in fraetionem fraetionis 0 m.s. 2 2 17 add tres modi 0 m.s. 18 eum A 0 p : et pl 19 eum A P: am. 0 20 add unus modus 0 2 m.s. 21 multiplieantur semel A 0: semel multiplieantur P 22 totidem A 0 2 P: toeiens DI 23 post diuidendi add et P 24 digitus Uer. A 25 post et add in 0 P
34
5
10
15
20
25
30
35
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
eum autem multiplicatur digitus in digitum aut prouenit tantum digitus aut tantum denarius aut digitus cum denario, semel uel aliquociens, aut denarius 1 multociens. Quorum multiplicationem quisquis memoriter et impromtu non habuerit, scientiam multiplicandi numeros numquam plene assequi poterit. Vnde capitulum 2 introducendi multiplicationem cui us que digiti in se uel in alium quasi in foribus prescribimus, ut quisquis ad ulteriora uenire desiderat hanc prius memorie commendare contendat. De multiplicatione digitorum in se et in alios digitos 3 . Et prius de uno 4. eum unum multiplicatur in unum, non prouenit nisi unum. eum unum multiplicatur in duo, non nisi duo proueniunt. Vnum ductum in tres non efficit nisi tres et sic in omnibus. Omnis enim numerus qui multiplicatur in unum uel in quem 5 unum numquam geminatur uel excresit. 7 De duobus 6 . Duo ducti in duo fiunt quattuor, duo uero in tres fiunt sex, duo ducti in quattuor fiunt 8 octo, duo multiplicati in quinque efficiunt decem, duo uero in sex fiunt duodecim, duo in septem quattuordecim, duo in octo sexdecim, duo in nouem decem et octo, duo in decem uiginti. De tribus 9 . Tres multiplicati in tres fiunt nouem, tres ducti in quattuor efficiunt duodecim, tres in quinque fiunt quindecim, tres in sex fiunt decem et octo, tres in septem fiunt uiginti unum, tres in octo fiunt uiginti quattuor, tres in nouem lO fiunt uiginti septem, tres in decem fiunt 11 triginta. De quattuor l2 . Quattuor ducti in quattuor fiunt sexdecim, ducti in quinque fiunt uiginti, ducti in sex fiunt uiginti quattuor, ducti in septem fiunt uiginti octo. Quattuor ducti in octo fiunt triginta duo, quattuor ducti in nouem fiunt triginta sex, ducti uero in decem fiunt quadraginta. l4 De quinque 13 . Quinque multiplicati in quinque fiunt uiginti quinque. Multiplicati uero in sex fiunt triginta, ducti in septem fiunt triginta quinque, ducti in octo faciunt quadraginta, ducti in nouem fiunt quadraginta quinque, ducti in decem fiunt quinquaginta. De sex l5 . Sex multiplicati in sex fiunt triginta sex, ducti uero in septem fiunt quadraginta duo, ducti in octo fiunt quadraginta octo. Sex in nouem fiunt quinquaginta quattuor, sex in decem fiunt sexaginta. De septem l6 . Septem ducti in septem fiunt quadraginta nouem, ducti in octo fiunt quinquaginta sex, ducti in nouem fiunt sexaginta tres, ducti in decem faciunt septuaginta. De octo 17. Octo ducti in octo fiunt sexaginta quattuor, ducti in nouem fiunt septuaginta duo, ducti in decem fiunt octoginta.
1 et A D: omo P 2 capitulum addidi cum D P: omo A 3 De multiplicatione - digitos A P: omo D 4 Et prius de uno A P: omo D 5 quem A P: quam D 6 de duobus A P: omo D 7 post in exp. ? A 2 8 post fiunt exp. quattuor D 2 9 de tribus A P: omo D 10 nouem A 2 D P: noues AI uid. II fiunt D P: add. A 2 12 de quattuor A P: omo D 13 de quinque A P: omo D 14 multiplicati in quinque A D: in quinque multiplicati P 15 de sex A P: omo D 16 de septem A P: omo D 17 de octo A P: omo D
35
De nouem 1• Nouem ducti in nouem fiunt octoginta unum, ducti in decem faciunt nonaginta. De decem2 . Decem multiplicatus in decem efficit centum.
5
10
15
20
25
Regule quibus deprehenditur multiplicatio digitorum in se et in alios digitos. Et . . 3 pnus III se'. Omnis digitus in se ductus tantum reddit quantum duo primi circumpositi in se ducti, et insuper unum. Omnis digitus in se ductus tantum reddit quantum duo circumpositi et circumpositi circumpositorum usque ad unitatem, sed adiectis differentiis in se ductis quas habet medius ad extremos. Tantum enim fit ex ductu quinarii in se, quantum ex ductu quatemarii in senarium cum differentiis in se ductis que sunt due unitates4 uel quantum ex ductu temarii in septem cum differentiis in se ductis que sunt duo binarii, uel quantum ex duc tu binarii in octonarium cum differentiis in se ductis que sunt duo 5 temarii, et sic usque ad unum. Omnis digitus in se ductus tantum reddit quantum quilibet duo in se ducti equa proportione 6 ab illo distantes. Tantum enim efficit quattuor in se ductus quantum binarius ductus in octonarium qui eadem proportione a quatemario distant scilicet dupla. Item omnis digitus in se ductus tantum efficit quantum due partes eius, si 7 utraque in se ducatur et altera in alteram bis • Item omnis digitus ductus in se efficit summam sues denominationis decuplate, subtracta inde multiplicatione differentie ipsius ad denarium facta in seipsum. Senarius enim ductus in se dicatur efficere sexaginta, que est eius denominatio decuplata. Sed differentia ipsius ad denarium est quattuor, que duc ta in ipsum senarium efficit uiginti quattuor. Quibus subtractis de sexaginta remanent triginta sex et tantum reddit senarius ductus in se. 9
30
De multiplicatione digitorum in alios digitos . Item cum digitus multiplicat alium digitum tantum prouenit quantum si idem multiplicet limitem, subtracto eo de summa quod differentia multiplicati ad limitem ducta per multiplicantem efficit. Item omnis digitus ductus in alium digitum tantum efficit quantum ductus in omnes partes eius. Tantum enim efficit temarius ductus in quatemarium quantum ductus in duo lO binarios qui sunt partes eius et uterque productus agregetur. Regule de multiplicatione digitorum in articulos, limites et compositos II.
1 de nouem A P: omo D 2 de decem A P: omo D 3 Et prius in se A P: omo D 4 unitates addidi cum D P: omo A 5 duo addidi cum D P: omo A 6 post proportione exp. a quaternario D2 (cfr linea 17) 7 et altera in alteram bis A DI P: bis et altera in alteram D2 alto manu 8 sue A D2 m.s. P: se Dl 9 De multiplicatione - digitos A P: omo D 10 duo A: duos D P Il regule - compositos A D: omo P
36
ADP
15
D
Postquam autem iam ostendimus quod promisimus in hoc capitulo scilicet ostendimus in numeris quod euclides in lineis, et hoc pro omnibus euidentissimis, ideo redibimus ad propositum, scilicet ad demonstrandum ea que continentur in libro mahameleth pro omnibus necessariis.
5
10
Sed quoniam nostra intentio est hic assignare regulas multiplicandi numeros secundum notam, idcirco primum de quo loquimur est capitulum de nota. Hoc enim principium est scientie l multiplicandi numeros inter se siue magni sint siue parui. Scientia uero multiplicandi numeros inter se origo est tocius arimethice artis.
Primum autem de quo loquimur est capitulum de nota, quod est principium scientie multiplicandi numeros inter se siue sint magni siue parui. Scientia uero multiplicandi numeros inter se origo est 2 tocius arimethice 3 .
ADP 20
25
30
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Capitulum de impositione note 4 . Item aliter de multiplicatione integrorum numerorum inter se absque nota hoc modo eat 5 • Scias ergo quia origo numeri unum est, ex quo geminato fiunt duo, qui est primus numerus et minor6 . Deinde addito uno duobus facti sunt tres, et sic addito uno et uno numerus crescit in infinitum. Sed quia necesse fuit numeros in se multiplicari, ita disspositi (sic) su nt per ordines. Et unicuique ordini assignauerunt notam per quam dinoscatur. Primum autem ordinem constituerunt ab uno usque ad nouem. Cuius notam posuerunt unum. Si autem aliquid aliud preter unum notam eius ponerent, concederetur, sed unum conuenientius fuit, quoniam unum 7 est primus ordo. Secundum uero ordinem instituerunt a decem usque nonaginta. Cuius notam posuerunt duo. Tercium uero ordinem instituerunt a centum usque nonaginta (sicl. Cuius notam posuerunt tres. Similiter etiam a mille usque ad nouem millia instituerunt quartum ordinem. Cuius notam uocauerunt 9 quattuor. Et quia notam primi ordinis posuerunt unum, ideo nota cuiusque ordinis maior est nota precedentis 10 ordinis uno II. Et sic uniuscuiusque ordinis
5
10
15
20
25
nota tantum distat ab uno quantum ipse ordo distat a primo. Vnde significatio note est ostendere in quo ordine fit 1 numerus. Si enim eius nota fuerit decem et numerus erit in ordine decimo, si uero undecim erit in ordine ondecimo (sic). Et 2 quandoquidem hoc ita est, ergo inquiram regulam qua sciatur ordo numeri, cum numerus fuerit cognitus. Vide li cet cum quesitum fuerit hic uel ille numerus in quo ordine est, quomodo sciam si est ordinis sexti uel septimi uel alicuius alterius ordinis. Et e conuerso regulam cognoscendi numerum cognita nota. Dico igitur quoniam primum ordinem posuerunt unorum, secundum uero decenorum, tercium autem 3 centenorum. Et cum transilierunt centenos qui est ordo tercius , posuerunt quartum millenorum, quintam (sic/ uero decem milium, sextam (sic/ autem de centum milibus. Et postquam transsilierunt ordinem sextum, addiderunt prime iterationi unam iterationem, dicentes milies mille qui est septimus ordo. Cum autem transilierunt tres ordines alios, addiderunt unam iterationem. Cum uero transsilierunt6 alios tres ordines, addiderunt un am iterationem. Et sic post tres ordines addiderunt priori bus unam iterationem. 7 . Regula de cognoscenda nota cogmto numero . Cum igitur aliquis quesierit milies mille iterata quater que est nota eorum, scilicet in quo ordine sunt 8 . Nos autem scimus quod post tres ordines semper additur una iteratio, idcirco tunc multiplicabimus numerum iterationis in tres, sicut hic 9 quattuor in tres, et fient duodecim qui est numerus omnium ordinum precedentium ordinem in quo sunt milies mi lia iterata quater. Quibus addito uno 11 fiunt lO tredecim. Differentia igitur milies milium iteratorum quater est tredecima. 1 Cuius nota est tredecim. Si autem essent decem milies milia iterata quater 2, adderes l3 duo ad duodecim. Si uero essent centum milies milia iterata quater, ad duodecim adderes tres.
P
30
35
1 scientie 0 P: add. A2 2 origo est A P: add. 0 2 m.d. 3 Postquam [1. 2b] ~ arimethice addidi cum 0: omo A P 4 Capitulum ~ note A P: omo 0 5 Item aliter de multiplicatione 6 post minor exp. integrorum numerorum inter se absque nota hoc modo eat A: om. 0 P numerus crescit in infinitum 0 2 (cfr linea 24) 7 post usque add. ad P 8 Cuius notam [1. 30] ~ nongenta A P: add. 0 2 m.d. nonaginta A: nongenta 0 P 9 notam A P: add. 0 2 m.d. 10 precedentis A 0: precedenti P Il uno A P: omo 0
37
Similiter de omni proposito poteris scire de qua nota sit. Videlicet ut numerum iterationis semper multiplices in tres, et producto addas numerum differentie, de qua est numerus adiunctus iterationi, et a numero qui inde fit, denominatur nota de qua queritur. Omnis enim iteratio numerorum fit post tercium ordinem, ut post primum qui est digitorum, et secundum qui est decenorum, tercium qui est centenorum, sequitur quartus qui est primus sequentis iterationis. Et quia omnis iteratio numerorum habet tres ordines unorum, decimorum et centenorum, iccirco ordo unorum habet duos ordines ante se decenorum et centenorum. Vnde cum
2
1 fit A P: sit 0 uid. 2 qua A 0: que P 3 tercius A 0 P: tercia AI 4 quintam A: quintum 0 P 5 sextam A: sextum 0 P 6 transsilierunt A: transierunt 0 P 7 regula ~ numero P: add. A m.d.: posuit 0 post eorum (linea 17) 8 scilicet in quo ordinc sunt A 0: add. P m.s. 9 sunt A P: omo 0 hic A: hec 0 P l O fiunt A: fient 0 P Il quater A P: quattuor 0 12 iterata quater A: quater iterata 0 P 13 adderes A P: addes 0
Première partie du Liber mahameleth
multiplicaueris numerum iterationis in tres, colligentur omnes differentie precedentes ipsam, de qua queritur. Vnde si numerus fuerit de unis iterationis, tunc adde producto unum. Si uero fuerit de decenis eius, adde duo, si de centenis eius, adde tres. Intellige et secundum hoc cetera considera 1.
Similiter de omni proposito numero cuius differentie sit scire poteris. Videlicet ut numerum iterationis multiplices semper in tres et producto addas numerum differentie de qua est numerus adiunctus iterationi et a numero qui inde 1 fit denominatur differentia de qua queritur. Causa autem huius rei manifesta est ex primo capitulo libri de comparatione numeri. Quoniam omnis iteratio numerorum habet tres differentias unorum 3 scilicet2 et decenorum et centenorum et ideo omnis iteratio numerorum fit post terciam differentiam ut post primam que est unorum et secundam que est decenorum et terciam que est centenorum sequitur quarta que est prima sequentis iterationis. Et sic4 omnis differentia unorum habet duas differentias ante se decenorum et centenorum. Vnde cum multiplicaueris numerum iterationis in tres, colligentur omnes differentie que precedunt ipsam de qua queritur. Vnde si numerus fuerit de unis iterationis, tunc adde producto unum. Si uero fuerit de 5 decenis eius, adde duo. Si uero fuerit de centenis eius, adde tres . Intellige hoc et 6 considera .
5 5
10
15
ADP Capitulum contrarium priori scilicet regula de cognoscendo numero cognita nota 2. 3 Monstrabitur etiam ex primisis ut cum quesitum fuerit quattuordecim cuius numeri nota est, modus inueniendi fit per conuersam prioris. Scilicet ut diuidamus 4 quattuordecim per tres et exibunt quattuor et remanebunt duo qui sunt nota 5 decenorum. Dicemus igitur quod quattuordecim nota est de decem milies mille iteratis quater. Si autem de diuisione remansisset unum, diceremus numerum diuisum notam esse milies milium iteratorum quater. Si uero numerus ille esset diuisibilis per tres, scilicet si numerus esset quindecim uel numerus alius qui 6 diuiditur per tres , diceremus illum esse notam de centum milies milibus iteratis 7 tociens quotiens unitas est in numero exeunte de diuisione minus uno. Sicut cum quindecim diuiditur per tres exeunt quinque, de quibus minue unum et remanent quattuor. Igitur8 quindecim nota est de centum milies mille iteratis quater et similiter in omnibus.
10
15
ADP Capitulum contrarium priori: 7 cognita differentia cognoscere quis numerus eius sit 20
DP 20
25
30
39
Première partie du Liber mahameleth
38
De cognoscendo quilibet numerus cognitus de qua differentia sië. Si uolueris scire de qua differentia 10 sunt tria milia quinquies iterata, multiplica semper numerum iterationis in tres, et prouenient sicut hic quindecim. Quibus adiunge notam trium, scilicet unum, fient sexdecim a quo denominatur I differentia quesita. Ad (sic/ sexta decima igitur differentia est predictus numerus. Similiter si scire uolueris de qua differentia sint decem milia octies repetita, numerum iterationis qui est octo multiplica in tres et fient uiginti quattuor. Quibus adde notam decenorum scilicet duo et prouenient 26. De uicesima sexta igitur differentia est predictus numerus. Item si scire uolueris de qua differentia sunt centum milia iterata sexies, numerum iterationis qui est sex multiplica in tres et fient decem et octo. Quibus adde notam differentie centenorum que est tres. De tercia enim differentia sunt centum et proueniunt uiginti unum. Igitur uicesima 12 prima est differentia de qua est predictus numerus.
1 Similiter de omni [p. 37, 1. 27] - cetera considera am. A D: add. P m.s. 2 Capitulumnota A m.d.: am. D 3 ex primisis ( add. etiam AI) A: ex premissis D P 4 per tres A 2 D P: partes AI 5 est A P: etiam D 6 uel numerus [1. 13] - per tres: praem. tociens quotiens [/. 15] D 7 post iteratis add. quare ? D 8 igitur A: ergo D P 9 De cognoscendo - differentia sit P: am. D I O post differentia exp. sit p 2 II ad false D P in de corrigendum 12 uicesima P: uicesimum D post uicesima exp. differentia p 2
25
30
8
.
Si uolueris scire undecim cuius numeri esë nota, diuide undecim per tres et remanebunt duo qui significant decenos. Tres autem qui exeunt de diuisione sunt . \0 . est nota decem Il mllUm '1' ter 12 numerus iterationis. Dlces ergo quod undeClm iteratorum. Item si uolueris scire tredecim cuius numeri nota est, diuide tredecim per tres et exibunt quattuor et remanebit l3 unum, quod significatiuum est unorum de milibus l6 5 iteratis quater l4 . Tredecim igitur nata (sic/ est milium iteratorum quater. Si uolueris scire decem octo cuius numeri nota est, diuide decem et octo per tres,17 exibunt quinque remanentibus tribus qui tres significatiui sunt centenorum. Igitur decem et octo nota sunt centum milium quinquies iteratorum. Similiter facies in omnibus 18 ad sciendum numerum, cuius notam 19 21 cognoueris. Scilicet20 diuides semper notam cognitam per tres et quod exerit de . . fu . 22 t integris erit numerus iterationis. Quod uero remansent SI ent unum es significatiuum unorum milium iteratorum tociens quantus est numerus exiens de 23 diuisione. Si uero remanserit duo est significatiuum decem milium iteratorum
2
1 qui inde P: qucm D uid. 2 unorum scilicet P: add. D m.d. 3 omnis iteratio [/. 6] 2 ideo omnis iteratio D: add. P m.s. 4 sic P: sicut D 5 tres P: add. D s./. 6 De 7 post priori scilicet add. P cognoscendo [p. 38, 1. 20] - hoc et considera D P: omo A 9 est A P: sit D I O dices A P: dicens D 8 Capitulum [1. 17] - eius sit A P: am. D 2 II decem A D: om. P 12 ter addidi cum D P: am. A 13 remanebit A D P: remanebunt DI 14 de milibus iteratis quater A P: am. D 15 nata A: nota D P 16 est addidi cum D P: omo A 17 post tres add. et D P 18 in omnibus addidi cum D P: omo A 19 notam A P: nota D 20 scilicet A P: sccundum D 21 exerit A: 2 exierit D P 22 unum addidi cum D P: omo A 23 est significatiuum A: add. D s.I.: significatiuum est DI
40
5
10
15
20
25
30
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
tociens quantus est numerus qui de diuisione exiuit 1. Si uero nota fuerit diuisibilis per tres, pretermisis (sic) de eo tribus residuum eius diuide per tres, qui tres pretermissi significabunt centum milia tociens iterata quotiens unitas 2 fuerit in numero qui de diuisione residui exit. Intellige et considera.
in quindecim est digitus et articulus. Quociens igitur unitas est in digito, tociens centum, ergo quinque. Semel l est articulus, ergo tociens 2 numerus qui sequitur notam qui est mille. Ex ductu igitur triginta in quadraginta (sic/ fiunt mille et quingenta. Similiter si uolueris multiplicare articulum in aliquem centenorum, ut uiginti in quingentis, (sed uiginti secundus est in suo ordine et quingenta quintus est4), multiplica igitur numeros suorum locorum scilicet duo in quinque, et fient X. Deinde agrega notas utriusque numeri que sunt duo et tres, et fiunt quinque. De quibus subtrahe unum et remanent quattuor, que sunt nota milium. Ex ductu igitur uiginti in quingentos fiunt decem 5 mi lia et similiter in aliis.
ADP Capitulum de multiplicatione numerorum integrorum inter se secundum notam exceptis compositis 3. 4 Cum igitur uolueris multiplicare integros numeros exceptis compositis inter se secundum notam, uide quotus sit uterque numerus in suo ordine scilicet an sit secundus uel tercius et <de>inceps5. Et 6 numeros denominatos 7 suorum locorum 8 inter se multiplica et summam inde prouenientem retine. Deinde agrega notas utriusque numeri et de agregatione subtrahe unum 9 , et quod remanet uide cui us ordinis nota est. Deinde quotiens sit lO digitus in numero retento, si ibi fuerit, pone ll l2 tociens numerum note , et quotiens fuerit articulus, si ibi fuerit III, pone tociens numerum sequentem notam. Verbi gratia. Si uolueris multiplicare tres in quadraginta, uide quantus 13 sit uterque numerus in ordine suo 14. Sed tres est tercius in ordine 15 digitorum, et l6 quadraginta quartus est in ordine articulorum. Multiplica igitur numeros denominatos suorum locorum inter se, scilicet tres in quattuor, et fient duodecim. Hos retine. Deinde agrega notas numerorum que sunt unum et duo, et fiunt tres. l7 De quibus subtrahe unum et remanent dUO I8 . Duo autem nota est decenorum l9 . Quotiens igitur in retento numero fuerit digitus, tociens pone decem 20 , et quociens articulus, tociens pone numerum sequentem predictam notam qui est centum. Sed in numero retento qui est XII, duo sunt digito 21 (sic). Ergo tociens pone decem qui fiunt XX. Et semel est ibi articulus qui est X 22 , ergo 23 tociens pone numerum qui sequitur predictam notam scilicet centum. Ex multiplicatione igitur trium in quadraginta perueniunt24 centum uiginti. Similiter si uolueris multiplicare articulum in articulum, ut triginta in quinquaginta, multiplica numeros suorum locorum, scilicet tres in quinque, et fiunt quindecim. Deinde agrega notas utriusque que sunt duo et duo et fiunt quattuor. De quibus subtrae (sic) 1 et remanent tres, qui sunt nota centenorum. Sed
1 Si uero remanserit [p. 39, l. 33J - exiuit om. P 2 qui exp. p 2 3 Capitulum de 4 uolueris A P: multiplicatione [1. 6J - compositis: capitulum de multiplicandis ? D al. man. uoluit D 5 deinceps D P: inceps A 6 post et add. quod D 7 denominatos A D: denominationis P 8 se addidi cum P: omo A D 9 unum A P: numerum D 10 sit A D: fuerit P II tociens A P: quociens D 12 note A 2 D P: ? AI 13 quantus A: 2 quotus D P: quantum DI 14 ordine suo A : sua ordine D P 15 in ordine A D: ordinis P 16 in ordine A P: add. D2 m.d. 17 ordine D P: add. A2 2 18 duo A D P: unum DI 19 decenorum A: de centenorum D P 20 post decem exp. 21 digito A D: qui fiunt XX et semel est ibi articulus qui est ergo tociens pone numerum D 2 digiti P 22 X A P: omo D 23 ergo A D: igitur P 24 perueniunt A: proueniunt D P
10
41
ADP
15
20
25
30
Post hec 6 de multiplicatione iteratorum milium inter se secundum notam 7. Si uolueris multiplicare centum milia ter iterata in quinque milia quater iterata, pone centum milia ter iterata quasi loco unius, (nam in ordine suo talia sunt hec qualis est unus in suo scilicet8 primus 9), et quinque mi lia iterata lO quater pone quasi loco de quinque, (nam quinque milia quater iterata talia sunt in suo ordine quales sunt quinque in suo scilicet quintus numerus Il). Deinde multiplica unum in quinque et fient quinque, quos retine in una manu. Deinde accipe notam de quinque milibus quater iteratis que est tredecim et agrega eam ad notam de centum milibus ter iteratis que est duodecim et fient uiginti quinque. A qui bus uno reiecto remanent uiginti quattuor. Cognosce ergo cuius numeri nota est uiginti quattuor sicut predictum est, et inuenies per id quod supra ostensum est 12 quod est nota centum milium l3 septies iteratorum l4 . De (sic/ 5 unaquaque autem unitate digiti qui prouenerit sicut hic quinque accipies centum milia septies iterata. Summa ergo que ex multiplicatione prouenit erit quingenta mi lia septies iterata. Si uolueris multiplicare octo milia quater iterata in quadringenta milia septies iterata, pone octo milia quater iterata quasi octo, et quadringenta milia septies iterata quasi quattuor. Postea multiplica octo 16 in quattuor et fient triginta duo, quos retine in manu tua. Deinde notam de octo milibus quater iteratis que est tredecim agrega ad notam quadringentorum milium septies iteratorum que est uiginti quattuor et fient triginta septem. A quibus uno dempto quod rem an et uide cuius numeri nota est et inuenies quod triginta sex nota est centum milium undecies iteratarum. Pro unaquaque autem unitate digiti qui 17 prouenit, accipe
2
2
1 praem. et D P post seme! add. autem A s.l. 2 tociens D P: add. A s.l. 3 quadraginta AD: quinquaginta P 4 est AD: omo P 5 decem A 2 D 2 : quattuor AI DI P 6 post hec A: om. D P 7 notam A: notas D P de multiplicatione - notas A P: omo D 8 scilicet addidi cum D P: om. A 9 nam in ordine [1. 14] - primus A D: add P m.s. 10 iterata A 2 D: add. p s.l. II nam quinque [1. 16J - quintus numerus A D: add. P m.s. 12 supra ostensum est A P: ostensum est supra D 13 post milium add. ter P 14 septies itcratorum A D: iteratorum septies P 15 de A: pro D P 16 octo A P: add D2 m.s. 17 qui D P: add. A 2
42
5
centum mi lia undecies iterata. Et quotiens decem fuerit in articulo, tociens accipe milies mi lies duodecies (sic/ iterata. Sed superius proueniunt 2 triginta duo. Et quia in digito sunt due unitates et in articulo ter denarius, tunc summa que ex predictorum multiplicatione prouenit est tria milia duodecies iterata et ducenta milia undecies iterata.
5
ADP
10
15
20
25
30
Capitulum de assignandi (sic/ causa propter quam minuitur unum de nota4• Postquam autem premissimus id quod dictum est de cognoscenda nota numerorum et de regula multiplicationis numerorum secundum notam 5 , dicam nunc causam propter quam minuitur unum de duabus notis duorum numerorum inter se multiplicatorum sibi agregatis, et quod remanet est nota producti ex eis, 6 scilicet cum unusquisque numerorum inter se multiplicatorum fuerit primus omnium numerorum sui ordinis 7, sicut unus uel decem sunt primi in ordinibus 8 9 suis , similiter etiam pro ductus ex illis erit primus numerorum sui ordinis. Deinde dicam lO qualiter erit agendum cum ita non fuerit scilicet cum unusquisque numerorum inter se multiplicatorum non fuerit primus, uel (sic/ 1 tercius uel 13 quartus et deinceps in ordine suo. Similiter 12 etiam ostendam qualiter sit 14 productus ex eis. Deinde etiam dicam qualiter erit agendum cum uolueris multiplicare quemlibet numerum in se siue sit primus siue secundus siue tercius uel deinceps in ordine suo. Et apponam probationes omnium que dixero l5 necessarias . Ponam igitur de unoquoque ordine primum numerum scilicet de primo ordine unitatum unum. De ordine uero decenorum decem. De centenis uero centum et de millenis mille, et sic de singulis ordinibus primum quousque uoluero. · 16 . . 17 Slt 19ltur unum a, decem uero b, sed centum sit g, mille uero sit d, h uero sit decem milia, z uero sit centum milia, k autem sit milies milia, t uero decem milies mille, q autem centum milies mille, 1autem sit milies milies mille 1x. Patet igitur quod numeri isti consecuntur se ab uno usque ad ultimum proporcionaliter. Comparatio igitur unius quod est a ad b est 19 sicut comparatio de b20 ad g, et sicut comparatio de g ad d, et sicut comparatio de d ad h, et sicut 21 comparatio de h ad z, et sic de aliis consequenter usque ad 1. Patet etiam quod si aliquis istorum numerorum multiplicetur in quemlibet aliorum productus ex eis
1 duodecies false A 0 P in undecies corrigendum 2 proueniunt A: prouenient 0: prouenerant P 3 assignandi A: assignanda 0 P post assignanda exp. nota p 2 4 Capitulum - de nota omo 0 5 et de regula - notam A: et de multiplicatione numerorum secundum notam 0: regula de multiplicatione scilicet numerorum secundum notam add. P m.s. 6 cum A P: add. 0 2 s.l. 7 sui ordinis A P: add. 0 2 m.s. 8 sicut unus [1. 13] suis A 0: add. P m.s. 9 emendaui et quodfallaciter A P post etiam posuerunt 10 dicam iter. P II uel A: sed P: omo 0 12 similiter A P: add. 0 2 m.s. 13 etiam A P: et 0 14 post sit exp. similiter 0 2 15 necessarias A 2 0 2 P: necessaria AI DI 16 sit A P: si 0 2 17 unum 0 P: add. A 18 1 autem autem sit milies (milie DI) milies mille A P: add. 0 2 s./. 19 est A P: omo 0 20 hA 0: h P 21 h AI 0 P: h A 2
43
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
\0
15
20
25
30
erit unus ex his uel alius consequens istos eadem proportione qua isti scilicet primus sui ordinis. Cum enim fuerint aliqui numeri incipientes ab uno consequentes se proporcionaliter, tunc minor numerat maiorem secundum 1 aliquem numerum in illa proportionalitate dispositum sicut dixit euclides in nono libro theoremate XII o2 . Scimus autem quod nota de a est unum. Nota autem de b est duo, nota autem de g est tres. Et sic nota uniuscuiusque ordinis superat notam precedentem uno. Si igitur aliquis istorum numerorum multiplicetur in alium aliquem eorum, ut pote, si d multiplicetur in k et proueniat inde m, scimus quod hic m est aliquis istorum 3 prepositorum numerorum uel alius ab eis qui inde est eis proportionalis, sicut est a ad b. Ignoramus autem cuius ordinis est productus, sed cum cognouerimus notam eius, sciemus cuius ordinis sit, sicut supra ostendimus. Dico igitur quod ex ductu d in k prouenit m. k igitur numerat m quotiens unum est in d. Vnum autem numerat d quotiens unum est in eo. Igitur comparatio unius quod est a ad d est sicut comparatio k ad m. Habemus igitur k et m proporcionalia 5 sibi sicut a et d. Interueniunt4 autem duo numeri inter a et d, et fiunt omnes 6 proportionales similiter. Similiter igitur interueniunt duo numeri inter k et m 7 consequentes se eadem proportione cum illis , sicut euclides dixit in octauo octaui. Quandoquidem autem ita est, tunc necesse est ut tantum distet d ab a, quantum lO 9 distat m a k. Supradiximus autem notas X istorum ordinum uincere se uno. Et accepimus duos numeros qui eque distant ab estremis. Tunc id quod fit ex agregatis extremis equum est ei quod fit ex agregatis ipsis duobus numeris, sicut in premisis ostendimus. Quod igitur prouenit ex agregatis notis d et k equum est ei quod prouenit ex agregatis notis de a et m. Id autem quod prouenit ex agregatis notis d et k est undecim. Ergo ex agregatis notis de a et m prouenit undecim. Subtracta autem de undecim nota de a que est unum remanebunt decem que est nota de m. m igitur est primus numerus qui est in ordine decimo. Et hoc est quod monstrare uoluimus. Superius docuit de multiplicatione ipsorum limitum inter se sicut in subiecta figura. Amodo doc et de multiplicatione eorum que in ordinibus ipsorum limitum 12 continentur 11 secundo uel tercio uel quarto gradum, et deinceps que dant duppla uel trippla uel quadruppla limitum ut triginta ad decem et tria milia ad mille, et sic in ceteris 13 •
o
nono A P: add. 0 2 m.d. 2 xii o A P: add. 0 m.d. theoremate xii A 0: add. P m.d. 3 istorum A 0: omo P 4 interueniunt A 0: interuenerunt P 5 post et add. in<de> 0 6 interueniunt A: interuenient 0: interuenerunt P 7 cum illis iter. DI 8 notas A 0: notis P 9 ordinum A P: ordinem 0 10 uincere eras. A uid. P II continentur A P: continetur 0 12 dant A P: dicunt 0 13 Superius [1. 29] - ceteris A 0: add. P m.d.
44
Première partie du Liber mahamefeth
Première partie du Liber mahamefeth
1
a
decem
b
centum
g
mille
d
decem milia
h
centum milia
z
milies mille
k
1
2
3 5
4
5 6 10
7 8
decies milies mille centies milies mille
9
q
15
10
milies milies mille decies milies milies mille
m
11
Fig. 2 f: A, foU 07 v; DJol. 7 r s; P, fol.3O rd.
M.a?i~estum est i~i~ur ex p~emisis regulis quod si uolueris multiplicare ut tria mIha In quattuor mIhes mille , tripplum de cf in quadruplum de k. Sic fac~es. ~cimus enim quod ~x 1uctu d in k prouenit m. Ergo ex quadrupplo de k ducto In tnpplum de d prouemet duodecuplum de m. Omnium enim duorum numerorum compositorum comparatio inter se composita est ex duabus comparationibus suorum laterorum ex quinto octaui 5 . Duodecuplum autem de m est unum in ordine sequenti et dupplum de m. Primus enim numerus cUlusque ordinis decuplus est precedentis. l
5
20
25
6
10
15
De multiplicatione cuiuslibet limitis in se . Manifestum est etiam ex premisis quod si uolueris aliquem prepositorum numerorum multiplicare in se, duplabis notam eius et de summa minues unum et quod remanet erit nota quadrati illius numeri 7 . ' De multiplicatione articulorum in seR. Si autem triplum eius uolueris multiplicare in triplum eius, proueniet sicut preostensum est nocuplus quadrati eius. Omnium enim duorum quadratorum 9 proportio unius ad alterum est proportio lateris unius ad latus alterius dupplicata ex VIIIJO octaui 10.
1 est 0 P: ~d~. A . 2 ut tria - mille A 0: add. P m.d. 3 multiplicare ut tria [1. 1] - de dA P: multtpiIcare tnpplum de d ut tria milia in quatuor milies mille 0 4 proueniet Al 0 P: prouenit A' 5 ex quinto octaui A: add. 0 m.s. P m.d. 6 De multiplicatione - se A: am. 0: add. P m.d. 7 illius numeri A 0: numeri illius P 8 De multiplicatione articulorum in se A: omo 0 P 9 latus A 0: omo P l O ex viiiio octaui A: add. D m.s. P m.d. 2
30
45
De multiplicatione articulorum in alios articulos eiusdem limitis 1. Si autem duplum eius 2 uolueris multiplicare in triplum eius, proueniet sexcuplus quadrati eius. Vel si quincuplum eius in triplum eius proueniet 4 3 quindecuplus quadrati eius qui est unus uel primus in ordine sequenti ordinem quadrati et quincuplus quadrati. 5 Item secundum alium actorem breuius . 6 Causa propter quam minuitur unum de notis duorum numerorum inter se 7 multiplicatorum hec est. Multiplicare enim numerum in numerum hoc est tociens 8 repetere multiplicandum quociens unitas fuerit in multiplicante . Cum igitur uis multiplicare9 centum in decem, nichil aliud 10 uis nisi tociens iterare centum quociens unitas est in decem, igitur decies. In decem enim decem unitates II sunt. 13 Talis est l2 comparatio unius ad decem qualis est comparatio de centum ad quesitum. Sunt igitur quattuor numeri proportionales. Quod igitur fit ex ductu primi qui est unus in quartum qui est quesitum equum est ei quod fit ex ductu secundi qui est l4 decem in tercium qui est centum ex XVIIIIo septimi 15. Et quia tantum fit ex ductu primi in quartum quantum ex ductu secundi in tercium profecto 16 sequitur ut 7 nota unius producti sit equalis nota (sic/ alterius producti. l8 Hoc nondum probatum est . Note igitur primi et quarti simul iuncte equales sunt notis secundi et tercii simul iunctis. Nota enim producti sumpta est ex notis 19 numerorum inter se multiplicatorum. Cum igitur manifestum sit notas primi et quarti simul acceptis20 equari notis secundi et tercii simul acceptis, ergo cum minueris notam primi qui est unum de notis secundi et tercii, remanebit nota quarti qui queritur. Ideo igitur sic agendum est ut semper mi nuas unum de duabus notis 21 duorum numerorum inter se multiplicatorum, et remanebit nota producti ex duc tu 22 unius in alterum, et hoc est quod monstrare uoluimus. Vnde manifestum est quod 23 si nota digitorum esset duo et nota cuiusque ordinis iunceret precedentem duabus, tunc de duabus notis24 duorum numerorum inter se multiplicatorum minueres duo qui sunt25 nota digitorum. Si autem nota digitorum esset tres et nota cuiusque ordinis iunceret precedentem26 tribus, tu quoque de duabus notis duorum numerorum inter se multiplicatorum minueres tres, qui sunt nota digitorum. Non enim minuimus notam primi, ni si ut remaneat nota quarti qui queritur. Si autem uelles multiplicare numerum in se, dupplares notam eius et de summa minueres 27 notam digitorum. Cetera autem sic considera, et ita inuenies •
1 De multiplicatione -limitis A P: omo 0 2 eius A 0: ei P 3 qui est unus uel primus (uel primus add. P m.s. ) A P: uel primus qui est numerus 0 4 ordinem addidi cum D P: omo A 2 5 Item - breuius posuit 0 post «ita inuenies» (1. 33) 6 notis A 0 P: notas D' 7 in numerum addidi cum 0 P: omo A 8 multiplicante A P: multiplicare 0 9 post multiplicare 2 exp. unum in decem pl 10 post aliud exp. est p 2 Il unitates A 0 P: unitas DI 12 post est 2 add. igitur 0 P 13 est comparatio A D: comparatio est P 14 est D P: add. A 15 ex xviiiio 16 profecto A P: omo 0 17 nota A: note D P 18 Hoc septimi A: add. D m.d. P m.s. 2 nondum probatum est 0: add. A m.d. P m.s. est A P: am. 0 19 notis A 0 P: nota AI uid.2 20 acceptis A 0: accepta P 21 post nota exp. pro duo de duabus notis duorum numerorum D 2 22 post unde exp. nota D2 23 precedentem A 0: precedente P 24 notis A 0 P: notas AI 2 uid. 25 post sunt exp. duo 0 26 precedentem A 0: precedente P 27 post inuenies add. ? A 2 s./.: add. item secundum alium (b exp.) actorem breuius 0 (c{r f. 6)
46
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
ADP
5
10
15
20
25
Item aliter. De multiplicatione integrorum numerorum inter se absque nota hoc modol. Cum digitum in aliquem articulorum qui sunt usque ad centum multiplicare uolueris, figuram in figuram multiplica. Et quotiens fuerit unitas in digito qui prouenerit, tociens erit decem. Et quociens decem III articulo, tociens erunt centum. Verbi gratia. Cum multiplicare uolueris septem in septuaginta, multiplica septem in septem et prouenient quadraginta nouem. In quadraginta autem qui est 2 3 articulus quotiens est decem ergo tociens centum qui sunt quadrigenti . In digito uero qui est nouem, nouies est unitas, ergo tociens decem qui sunt nonaginta. Ex 4 ductu igitur septenarii in septuaginta proueniunt quadrigenti nonaginta. Et ita fiet semper cum digitus multiplicatur in aliquem articulorum qui sunt usque ad centum. Cum digitum in aliquem 5 centenorum multiplicare uolueris, figuram in figuram multiplica. Et quociens fuerit unitas in digito qui prouenerit, tociens erit centum. Et quotiens decem in articulo, tociens mille. Verbi gratia. Cum multiplicare uolueris septem in trescentos, multiplica septem in tres et fient uiginti unum. Bis autem est decem in articulo qui est uiginti, ergo tociens mille. Et semel est unitas in digito qui est unum, ergo tociens centum. Ex ductu igitur septenarii in trescentos proueniunt duo milia et centum. Et ita fiet semper cum multiplicatur digitus in aliquem centenorum. Cum digitum in aliquem millenorum uel quotienslibet milium iteratorum multiplicare uolueris, figuram in figuram multiplica, et digitum si prouenerit pone in differentia multiplicantis, articulum uero in sequenti. Verbi gratia. Si uolueris multiplicare sex in triginta mi lia, multiplica sex in 6 tres et prouenient decem et octo. Digitus (sic/ ergo qui est octo pone in differentia multiplicantis quiS est sex et articulum qui est decem in sequenti. Fient igitur centum octoginta milia. Et ita in omnibus consimilibus.
5
10
15
20
25
30 30
9
De multiplicatione articulorum in se et inter se et in centenos et millenos . Cum multiplicaueris 10 in articulum in se uel in alium (sic)" de his qui sunt ad ('ijic/ 2 decem usque ad centum, figuram in figuram multiplica. Et quotiens fuerit unitas in digito, tociens erit centum. Et quotiens decem in articulo, tociens mille. 35
1 Item - modo AD: Item aliter <de> multiplicatione integrorum numerorum inter se absque nota hoc modo add. P m.d. post modo add. regule de multiplicatione digitorum in articulos, limites et 2 quotiens addidi cum D P: omo A 3 quadrigenti A: quadringenti P: compositos P quadragenti D 4 quadrigenti A: quadringenti P: (quadragentuma DI) quadragenti D 5 post aliquem exp. articulorum 0 2 6 prouenient A P: prouenit D 7 digitus A DI P: digitum D2 g qui AI 0 P: que A2 9 De multiplicatione - et millenos A P: omo D et millenos P: add. A 2 10 multiplicaueris A 2 D P: multiplicare A l l I in articulum in se ucl in alium A: articulum in se uel in alium articulum 0 P 12 ad A D: a P
47
Verbi gratia. Si multiplicare uolueris triginta in septuaginta, multiplica tres in 1 septem et prouenient2 uiginti unum. Bis est autem decem in articulo qui est uiginti, ergo tociens mille. Et semel est unitas in digito qui est unum, ergo tociens centum. Igitur ex triginta ductis in septuaginta, proueniunt duo milia et centum. Similiter in omnibus huiusmodi. Cum multiplicaueris aliquem articulorum qui sunt ad ('ijici decem usque ad centum4 in aliquem centenorum, qui sunt usque ad mille, figuram in figuram 6 5 multiplica. Et quotiens unitas fuerit in digito qui prouenerit , tociens erunt mille. Et quociens decem in articulo, tociens decem milia. Verbi gratia. Si multiplicaueris triginta in quingentos, multiplica tres in quinque et fient quindecim. In articulo autem non est nisi semel decem. Ergo sunt decem mi lia. In digito uero est quinquies unitas. Igitur sunt tociens mi lia. Ex multiplicatione igitur predictorum proueniunt quindecim mi lia. Similiter agendum est in 7 omnibus consimilibus. Cum multiplicaueris aliquem articulorum in aliquem millenorum, uel quotienslibet repetitorum milium, multiplica figuram in figuram. Et digitum si prouenerit pone in differentia secunda a multiplicante, articulum uero in tercia differentia ab ipso. Verbi gratia. Cum multiplicaueris triginta in quattuor milia, multiplica figuram in figuram, scilicet tres in quattuor, et fient duodecim. Duo igitur qui est 9 digitus pone in differentia secunda aS multiplicante qui est quinta et est decem milium. Et articulum qui est decem, pone in differentia tercia a multiplicante que 11 est hic sexta et est centum milium \0, et fient centum uiginti milia. De multiplicatione centenorum inter se et in millenos 12. Cum multiplicaueris inter se centenos qui sunt usque ad mille, multiplica figuram in figuram. Et quotiens fuerit unitas in digito qui prouenerit, tociens erunt decem milia. Et quociens decem in articulo, tociens centum milia. Verbi gratia. Cum multiplicaueris trescentos in quingentos 13, multiplica tres in quinque, et fient quindecim. Quinquies autem est unitas in digito, tociens igitur sunt decem milia. Et semel est decem in articulo, tociens igitur est centum milia. Ex ductu ergo trescentenorum in quingentos proueniunt centum quinquaginta milia. Similiter in omnibus huiusmodi. Cum multiplicaueris aliquem centenorum in aliquem millenorum uel quotienslibet sepe iteratorum milium, figuram in figuram multiplica. Et digitum si prouenerit pone in differentia tercia a multiplicante, articulum uero in quarta ab eo.
in D P: add. A 2 2 prouenient A P: proueniunt D 3 ad A: a D P 4 ad centum 2 5 prouenerit A: prouenit D P 6 tociens A 0 P: quociens AI A P: add. 0 2 m.s. 7 in A: am. 0 P 8 a A P: secundum D uid. 9 qui est quinta A P: que est ita D 10 Et articulum [1. 22] - milium A P: multiplicante que est hic sexta et est centum milium ct articulum qui est decem (centum DI) pone in differentia tercia 0 II fient A D: fiunt P 12 De multiplicatione - millenos A P: omo 0 13 post quingentos add. et 0 P
48
5
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Verbi gratia. Cum multiplicaueris ducenta in quinquies milies milia, multiplica duo in quinque. Et quoniam articulol tantum prouenit, ponatur in quarta differentia a multiplicante que (sicl est quinquies milies 3 mille qui est hic 4 in decima differentia et prouenient milies mi lies mille.
Vell multiplica hic 2 decem in decem et postea agrega quattuor et tres et fient septem. Quos 3 multiplica in articulum qui est hic 4 decem, et fient septuaginta. Deinde multiplica tres in quattuor et fient duodecim. Que omnia simul agrega et 6 prouenient 5 summa quam queris . Hec autem regula non est nisi cum idem fuerit articulus in utroque numero sicut hic 7 •
DP regulas 5.
10
15
20
Capitulum de scientia multiplicandi differentias secundum Cum multiplicaueris digitum in articulum, pro unicuique unitate digiti qui prouenerit erunt tot denarii. Et quotiens decem fuerit in articulo, tot erunt centenarii. Cum multiplicaueris digitum in aliquem centenorum, pro unaquaque unitate digiti erunt tot centenarii, et quotiens decem in articulo, tociens erit mille. Cum multiplicaueris articulum in articulum, quotiens unitas fuerit in digito, tociens erit centum. Et quotiens decem in articulo, tociens erit mille. Cum multiplicaueris articulum in aliquem centenorum, quotiens fuerit unitas in digito, tociens mille et quotiens decem in articulo tociens decem milia. Cum multiplicaueris centena inter se quot unitates fuerint in digito, tociens erunt decem milia. Et quotiens decem in articulo, tociens centum milia. In his autem regulis, hoc obserua ut numerorum figuras in figuras multiplices et productorum digitos uel articulos si prouenerint pro decem uel centum uel mille computes, ut predictum est6 .
Additus
lJer,nptus
30
15
20
AD P Ex multiplicatione additi in additum non prouenit nisi additus. Ex multiplicatione additi in diminutum non prouenit ms! diminutus. Ex multiplicatione uero diminuti in additum diminutus. Ex multiplicatione diminuti in diminutum non prouenit nisi additus 7.
25
10
I><J
25
Additus
lJer,nptus
De multiplicatione compositorum ex digito et articulo inter ses. Cum uolueris multiplicare tresdecim in quattuordecim, multiplica decem in decem, et proueniunt centum. Deinde tres in decem et fient triginta. Deinde quattuor in decem et prouenient quadraginta. Deinde quattuor in tres et fient duodecim. Deinde agrega hec omnia in manu tua. Agregationis autem mille fit in una manu, digiti uero et articuli in altera manu.
30
De multiplicatione compositi ex digit0 8 et articulo in articulo (sicl tantum 10. Cum uolueris multiplicare triginta octo in quadraginta, uel multiplica ea sicut predictum est, scilicet octo in quadraginta et triginta in quadraginta, uel quia scis quod triginta octo sunt quadraginta minus duobus, tunc multiplica quadraginta minus duobus in quadraginta hoc modo. Scilicet multiplica 40 in 40, et prouenient mille sexcenta. Deinde multiplica duo que desunt in 40 et prouenient octoginta diminuta. Quos minue de mille et sexcentis additis, et remanebunt mille quingenta uiginti, et hoc est quod ex multiplicatione prouenit. De multiplicatione compositorum ex diuersis digitis et articulis II. Si uolueris multiplicare septuaginta nouem in triginta duo, multiplica ea quasi octoginta minus uno in triginta duo scilicet multiplica octoginta in triginta duo et prouenient duo millia et quingenta et l2 sexaginta. A quibus minue productum ex multiplicatione unius diminuti in triginta duo 13, et remanebunt duo millia quingenta uiginti octo. Item si uolueris multiplicare septuaginta nouem in quinquaginta octo, multiplica ea quasi octoginta minus uno in sexaginta minus duobus. Videlicet multiplica octoginta in sexaginta et prouenient quattuor milia octingenta. Deinde unum demptum multiplica in sexaginta et fient sexaginta dempta. Deinde multiplica duo dempta in octoginta et prouenient centum sexaginta dempta. Quibus agrega sexaginta dempta et fient ducenta et uiginti dempta. Quos minue de quattuor mille et octingenta, et remanent quattuor milia quingenta et l4 octoginta. Deinde multiplica unum 15 demptum in duo dempta et fient duo additi. Quos adde priori summe et quod ex predictorum multiplicatione prouenit est quattuor mille et quingenta et octoginta duo. De multiplicatione compositorum ex eodem limite et diuersis articulis 16. Si uolueris multiplicare trescenta uiginti in sexcentum quadraginta, multiplica trescenta in sexcenta et proue nient centum octoginta milia, quos retine in una manu. Deinde multiplica trescenta in quadraginta et prouenient duodecim milia.
2
2
1 articulo A D P: articulus AI uid. 2 que A: qui D P 3 quinquies milies D 2 quinquies milis AI: milies milies A uid. 4 hic A D: add. P m.d. 5 Capitulum scientia - regulas P: Capitulum de scientia et multiplicandi differentia secundum regulas add. super textum 6 Capitulum de scientia [1. 6] - predictum est addidi cum D P: omo 8 De multiplicatione - inter se A P: omo D 7 Ex multiplicatione [1. 21] - additus iter. P
P: de D2 A
49
1 uel A D: uidelicet P 2 post hic exp. in p 3 quos A D: quas P 4 articulum qui 2 5 prouenient A P: proueniet D est hic A D: add. P m.d. post hic exp. altera manu D 6 queris A P: add. D 2 m.s. 7 numero sicut hic D P: add. A m.d. 8 digito A D: digiti P 9 articulo A uid.: articulum D P 10 De multiplicatione - tantum D P: add. A m.d. Il De multiplicatione - et articulis: omo D: add. A m.d.: De multiplicatione compositorum ex 12 et A P: omo D 13 post duo add. diuersis digitis et articulis (et articulis omo pl) P scilicet triginta duo D P 14 et iter. D 15 unum A D: om. P 16 De multiplicatione - articulis P: omo D: add. A m.d.
50
ultimum millenos millenis, postea decies mille, et secundum hoc facies agregationem et multiplicationem in ceteris omnibus.
Deinde multiplica sexcenta in uiginti et prouenient duodecim milia. Deinde multiplica 40 in 20 et prouenient octingenta. Que omnia agrega et agregationis 2 l summa est ducenta milia et quattuor milia et octingenta, et hoc est quod ex multiplicatione prouenit. 5
10
15
De multiplicatione eiusdem compositi in se, sed compositi ex eodem limite et eodem articulo 3 . Si uolueris multiplicare trescenta nonaginta in trescenta nonaginta uel multiplica ea ad modum priorum, uel multiplica ea quasi quadrigenta4 minus decem 5 6 7 in quadrigenta minus decem. Videlicet multiplica quadrigenta in quadrigenta et 8 prouenient centum sexaginta milia. Deinde multiplica decem que desunt bis in quadrigenta9 et prouenient lO octo milia dempta. Quos minue de centum sexaginta milibus et remanent centum quinquaginta duo milia. Deinde multiplica decem dempta in decem dempta et prouenient centum addita, que agrega. ~riori summe, et erit summa tocius multiplicationis centum quinquaginta duo ml ha et centum. Et hoc est quod ex multiplicatione prouenit.
1
10
25
30
De multiplicatione compositorum ex limite et articulo et digito inter se . 2 Si uo.lueris multiplicare septingenta et uiginti octo in XL (sic/ et sexaginta quattuor ln hac questione et in consimilibus, necesse est numeros describere qui prouenient tibi, eo quod manus non possunt omnes retinere. Vnde cum uolueris eos 13 multiplicare, pone questionem in duobus ordinibus. Deinde multiplica unumquemque numerum uniuscuiusque ordinis in unumquemque numerum alterius 14 ordinis, scilicet multiplica quadringenta in sexcenta (sic/ 5 et proueniunt 16 ducenta et octoginta milia. Deinde quadringenta multiplicabis in uiginti octo, et prouenient undecim milia et ducenta et hec omnia scribe. Vnusquisque autem numerus ponatur cum numero sui generis 17. Deinde multiplica sexaginta quattuor in septingenta et prouenient quadraginta 18 quattuor mi lia et octingenta 19. Deinde multiplica uiginti octo in sexaginta quattuor, sicut predictum est in multiplicatione digitorum et decenorum inter se. Quorum summam agrega in manibus tuis que 20 erit mille septingenta et nonagenta duo. Quos describe et sit unusquisque numerus cum numero sui generis sicut predixi. Deinde agrega illud totum scilicet 1 post (sic/ digitos digitis post decenos decenis postea centenos centenis ad
1 est A P: am. 0 2 ex 0 P: add. A2 3 De multiplicatione [l. 6] - eodem articulo P: add. A m.d.: add. 0 2 super textum 4 quadrigenta A: quadragenta 0: quadraginta P 5 quadrigenta A 0: quadringenta P 6 quadrigenta A: quadragenta 0: quadringenta P 7 quadrigenta A: quadringenta 0 P 8 prouenient A P: proueniunt 0 9 quadrigenta A: quadragita 0: quadringenta P 10 prouenient A P: proueniunt 0 II De multiplicationeinter se A P: am. 0 12 xl A: quadringenta P: quadrigenta 0 13 eos A P: am. 0 14 alterius A P: aliterius 0 15 sexcenta A DI P: septingenta add. 0 2 m.d. al. man. 16 octoginta A 0: quadraginta P 17 generis A 2 0 P: ordinis AI 18 et prouenient quadraginta A 0: am. P 19 post octingenta exp. milia A 0 P 20 nonagenta A: nonaginta 0 P 21 post A: prius 0 P
2
De multiplicatione limitis in compositum ex articulo et digito . 6 Si 3 uolueris multiplicare nonagenta4 in (sic/ nonaginta nouem inter se uee multiplica ea ad modum priorum uel multiplica ea quasi mille minus uno in mille minus uno hoc modo. Scilicet multiplica mille in mille, et prouenient milies mille. Deinde multiplica unum deptum in mille et erit unum mille demptum. Deinde multiplica mille in unum demptum et erit unum mille demptum. Quem agrega priori mille dempto et8 fient duo millia dempta que minue de milies mille et remanebunt noncenties millia9 et nonagies octies mille. Deinde multiplica unum demptum in unum demptum et proueniet unus additus. Quem agrega priori summe et erit summa que ex tota multiplicatione prouenit noncenties milia et nonaginta octo milia et unum. Et hoc est quod requiris.
20
De multiplicatione milium inter selO. Si uolueris multiplicare mille in mille, dic milies mille. Si autem uolueris l2 multiplicare milies Il mille in mille, dic milies milies mille ter . Et sic semper 15 14 facies l3 in multiplicando mi lia inter se uel cum aliis numeris ut mi lies mille in l8 centum fiunt l6 centum milies mille 17 , et sic in ceteris huiusmodi. Et tanta erit semper l9 multiplicatio milium simplicium quanta fuerit agregatio uel iteratio
25
suorum nominum. Si autem20 uolueris multiplicare sex milies milies milia in septem milies milia, multiplica sex in septem et prouenient quadraginta duo. Quibus appone 2l iterationem dimissam, scilicet iteratum mille, et fient quadraginta duo milia . ., 22 qumqmes Iterata .
15
ll
20
51
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
ADP
Si autem uolueris multiplicare centum milies milia iterata ter et uiginti milia et sex 23 in quinquaginta milies milia bis iterata et centum milia, sic facies. Pone 24 multiplicandum numerum in uno latere et multiplicantem in alio hoc modo. centum milia iterata ter 1 uiginti milia 1 sex 25 quinquaginta milies milia 1 centum milia
1 et A P: in 0 2 De multiplicatione - et digito P A m.s. : am. 0 3 post si exp. quis 02 4 nonagenta A: nongenta 0 P 5 injà/se A 0 P in et corrigendum 6 ue1 A P: 2 add. 0 2 m.s. 7 nonaginta A2 0 P: nonagenta AI 8 et A P: add. 0 m.s. 9 millia AD: am. P l O De multiplicatione milium inter se A P: omo 0 Il milies A 0 p 2: millea pl 12 ter A P: add. 0 2 m.s. 13 facies addidi cum 0 P: am. A 14 cum addidi cum 0 P: am. A 15 mille addidi cum 0 P: am. A 16 fiunt A P: am. 0 2 17 mille addidi cum 0 P: fuerit A 18 et A: quia 0 P 19 semper A P: add. 0 m.s. 20 autem 0 P: add. A2 21 fient A: fiunt 0 P 22 Si autem [1. 22] - iterata A P: omo 0 23 sic A P: sicut 0 24 post alio add. sicut prediximus 0 P 25 post milia add. iterata bis A2
52
5
10
15
20
25
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahame/eth
Multiplica igitur quinquaginta milies milia bis iterata in sex, et prouenient trescenta milies milia. Deinde multiplica quinquaginta mi lies milia in uiginti milia et prouenient milies milia iterata quater. Postea multiplica quinquaginta milies milia 1 in centum milies milia ter iterata et prouenient quinque milies milia2 iterata sexies. Deinde multiplica 3 centum milia in centum milia ter iterata et prouenient decem milia iterata quinquies. Deinde multiplica centum 4 mi lia in uiginti milia et fient duo milia ter iterata. Deinde multiplica sex in centum milia et prouenient sexcenta milia. Deinde agrega omnia et summa que ex agregatione excreuerit est id quod ex suprapositorum numerorum multiplicatione 5 prouenit, scilicet quinque milies milia iterata sexies et decem milia iterata quinquies et milies milia iterata quater et duo mi lia iterata ter et 6 trescenta mi lies milia et sexcenta milia. Similiter facies in omnibus figuris consimilibus scilicet multiplicabis unumquemque numerum uniuscuiusque ordinis in singulos numeros alterius ordinis et omnia que proueniunt 7 agregabis. Et agregatum est id quod ex tota multiplicatione prouenit. Cuius rei probatio hec est. Sint centum milies milia iterata ter 8 ab. Viginti 9 autem milia sint bg, sex uero gd. Deinde quinquaginta milies milia iterata bis sint hz, sed centum milia zk. Volo autem scire quomodo ad multiplicetur in hk. Dico igitur quia id quod fit ex ductu ad in hk equum est eis que fuerint lO ex ductu hz in ab et 11 hz in bg et ex hz in gd, et cum eo quod fit ex ductu zk in ab et ex zk in bg 12 et zk in gd. Cuius probatio hec est. Scimus enim ex primo secundi euc1idis 13 quia id quod fit ex ductu hk in ad equum est ei quod fit ex ductu hz in ad et ex zk in ad. Id 14 autem quod fit ex ductu hz in ad equum est eis que fiunt ex ductu hz in ab et ex hz in bg et ex hz in gd. Similiter etiam monstrabitur quia id quod fit ex ductu zk in ad equum est ei quod fit ex ductu zk 15 in ab et ex zk in bg et ex zk in gd. Igitur id quod fit ex ductu hk in ad equum est ei quod fit ex ductu hz in ab et ex hz in bg et ex hz in gd et ex zk in ab et ex zk in ab (SiC)16 et ex zk in gi 7. Et hoc est quod monstrare uoluimus. Et secundum hanc probationem probabis in consimilibus.
1
?
?
ADP
5
z
10
15
~I--------~I~------~I
Fig, 22: A,jo/.110 r; DJo1.l6 v d; P,jà/'36 r d.
milia A 0 2 P: mille DI 2 post milia exp. a 0 2 3 multiplica A 2 D P: multiplicata AI 2 2 4 in A P: add. 0 s.l. 5 quinque A D P: ? AI 6 et addidi cum 0 P: am. A 7 proueniunt A: prouenerit 0: prouenit P 8 ter A2 0 P: ut AI uid. 9 post autem exp. a D2 10 fuerint A: fiunt P: fuerit D Il et am. 0: post et add. ex D P 12 post et add. ex D P 13 ex primo secundi euclidis A D: add. P m.d. 14 post fiunt add. et P D2 I I 2 I 2 s./. 15 zkA 2 DP:zhA 16 abA :bgDP:gdA 17 gdA DP:ahA
reqUIns. Si autem uolueris multiplicare septem mi lia in duo mi lia, multiplica duo in septem et fient quattuordecim. Quibus adiunge nomina milium et fient quattuordecim milies mille. . Si uolueris multiplicare decem milia in decem milia, reiecto utroque nomme milium, remanebit multiplicare decem in decem et fient centum. Cui adde in utroque nominum (sicl milium et4 fient centies milies mille. Et hec est summa que ex eorum multiplicatione prouenit. Si uolueris multiplie are sex milia in quadraginta milia, reice nomen iteratum. Deinde multiplica quadraginta in sex et prouenient ducenta quadraginta. Quorum utrique adde nomen iteratum de mille et fiet summa ducenta milies mille et quadraginta milies mille.
ADP 20
25
? h
Si autem uolueris multiplicare quattuor milia in sex milia, reiecto de utroque hoc nomine mille, remanebunt quattuor et sex. Quorum alterum multiplie a in alterum1 et prouenient uiginti quattuor. Deinde multiplica mille in mille et proueniet quantum est summa agregationis nominum, scilicet milies mille. Quos adde ad uiginti quattuor et fient uiginti quattuor milies mille, et hec est summa quam .. 2
30
k
53
Si autem uolueris centum milies mille iterata ter multiplie are in quinque milies 6 milia iterata quater, aut fac sicut predocuimus aud sicut (sici. Nos scimus8 quod centum milies 7 milia iterata ter proueniunt ex multiplicatis centum in milies milia iterata ter. Et quinque 9 milia iterata quater proueniunt ex multiplicatis quinque in mi lies milia iterata quater. Volumus igitur centum multiplicare in milies milia iterata ter, et quinque in mi lies milia iterata quater, et productum in productum. Id autem quod fit ex centum ductis in mi lies milia iterata ter, et quod fit ex quinque ductis in milies milia iterata quater, et quod fit ex ductu producti in productum, 10 11· d" t . hoc totum simul equum est et ei quod fit ex qumque uctls m centum e el 12 quod fit ex milies mille iteratis ter ductis in milies milia iterata quater, et ei quod fit ex ductu producti in productum omnibus simul acceptis. Sed mi lies milia iterata ter et milies milia iterata quater sunt milies milia iterata septies. Quinque uero ducti in centum fiunt quingenti. Igitur multiplica quingentos in milies milia 13 iterata septies. Videlicet agrega nomina eorum et prouenient quingenta milies milia iterata septies. Et hoc est quod uoluisti.
1 proueniet A P: prouenient D 2 requiris A P: queris D 3 in utroque nominum A 0 uid.: utrumque nomen P 4 et A D: am. P 5 aud sicut A: aut sic D P 6 post nos 2 exp. is pl 7 milies A2 D P: ? AI 8 post milies exp. a D 9 quinque iter. AI uid. 10 et A: add. 0 2 s./. p 2 s./. II ex addidi cum D P: am. A 12 post iterata 2 exp. a D 13 milia A2 P: milies AI: omo D
54
Première partie du Liber mahameleth
ADP Si uolueris quindecim milia multiplicare in 1 quindecim milia, multiplica quindecim in quindecim et prouenient ducenta uiginti quinque. Quorum 2 utrique adiunge utrumque mille, et fient ducenta milies milia et uiginti quinque milies mille. 5
10
15
De multiplicatione millenorum et centenorum in 3 millenos et centenos4 . Si uolueris sex milia et quadringenta 5 multiplicare in tria milia et octingenta 6 , multiplica sex milia in tria mi lia hoc modo, scilicet multiplica sex in tria, et fient decem et octo. Quibus ad de iteratum mille, et fient decem et octo milies mille. Deinde multiplica tria milia in quadringenta. Videlicet multiplica tres in quadringenta, et prouenient mille et ducenta. Quibus adde mille quod pretermisisti, et fient milies mille et ducenta milia. Deinde multiplica sex milia in octingenta 7 . Videlicet multiplica sex in octingenta, et prouenient quattuor milia et octingenta. Quibus adde pretermissum mille, et fient quater milies mille et octingenta milia. Deinde multiplica quadringenta in octingenta, et prouenient trescenta mi lia et 8 uiginti mi lia. Quos agrega priori bus et summa que fit est id quod ex multiplicatione predictorum prouenit.
25
30
De multiplicatione millenorum et centenorum et decenorum et digitorum in millenos et centenos et decenos et digitos 10. Si uolueris multiplicare sex mi lia et quadringenta et sexaginta octo in quattuor milia et quingenta et sexaginta quattuor, multiplica sex milia in quattuor milia, sicut predocuimus, et Il prouenient uiginti quattuor mi lies mille. Deinde multiplica quattuor milia in quadringenta, et prouenient milies mille et sexcenta milia. Deinde multiplica quattuor milia in sexaginta octo, et prouenient ducenta l2 milia et septuaginta duo milia. Deinde multiplica quingenta in sex milia, et prouenient tria milies milia. Postea multiplica quingenta in quadringenta, et prouenient ducenta mi lia. Posteal 3 multiplica quingenta in sexaginta octo, et prouenient triginta quattuor milia. Postea multiplica sexaginta quattuor in sex milia, et prouenient trescenta 14 mi lia et octoginta quattuor milia. Postea multiplica sexaginta quattuor in quadringenta 15, et prouenient uiginti quinque milia et sexcenta. Deinde multiplica sexaginta quattuor in sexaginta octo, sicut predictum est, et prouenient quattuor milia et trescenta quinquaginta duo. Que omnia simul agrega hoc modo unumquemque cum numero sui generis. Sed ubicumque digitus nascitur remaneat, articulus uero semper ad sequentem differentiam transeat. Et summa que excresit est id quod ex multiplicatione prouenit.
1 in A P: etiam 0 2 quorum exp. p 2 uid. 3 in A P: et 0 4 centenos A P: add. 02 5 quadringenta A P: quadraginta 0 6 octingenta A 0: octoginta P 7 octingenta 8 et P: add. A 0 2 m.s. 9 et decenorum A P: octigenta 0 post octingenta exp. milia 0 2 add. A2 s.l. 10 De multiplicatione [1. 18] - et digitos am. 0 Il et A P: am. 0 12 et addidi cum 0 P: omo A 13 postea A2 0 P: ? AI 14 trescenta A 0 2 P: sexcenta DI 15 quadringenta A P: quadrigenta 0
2
9
2
4 1 3
1
5
1
9
9
6
7 3 8
2
2 2
4 4
6 7 (sicl
3
2
5 5
2 2
5 4
ADP 3
10
9
20
55
Première partie du Liber mahameleth
15
De multiplicatione iteratorum milium inter se . 4 Si uolueris multiplicare trescenta milies milia et quadraginta milies milia in 5 quadringenta milies milia et quinque milies milies mille ter multiplica trescenta 6 milies milia in quinque milies mille mille ter hoc modo • Videlicet multiplica trescenta in quinque, et prouenient mille et quingenta. Quibus appone repetitionem de mille quam dimisisti, et proueniet summa milies milies sexies iterata et quingenta milies quinquies repetita milies. Deinde multiplie a trescenta milies milia in quadringenta milies milia hoc modo. Videlicet multiplica trescenta in quadringenta, et prouenient centum mi lia et uiginti milia. Quibus utrisque appone iterationem, et fient centum mi lies quinquies iteratum et uiginti milies 8 7 quinquies iteratum. Deinde multiplica quadraginta <milies> mi lia in quinque milies ter iteratum, et prouenient ducenta milia repetita quater (sicl. Postea multiplica quadraginta <milies>IO milia in quadringenta milies milia, et prouenient 2 sex milies milia quater (sic) Il repetita et decem mi lies quater (sic/ repetita milia. Que omnia simul agrega et agregatum ex omnibus est summa que ex predictorum multiplicatione prouenit.
DP 20
Si autem uolueris multiplicare sex milies mi lies milia in septem milies milia, multiplica sex in septem, et proue nient quadraginta duo. Quibus appone iterationem dimissam, scilicet iteratum mille, et fient quadraginta duo milia . .. 13 qumqmes Iterata .
2
9 A 0: 7 P 2 7 A: 3 0 P 3 De multiplicatione - inter se P: add. 0 : iteratorum 4 mi lies eras. A2 uid. 5 quadringenta A P: quadraginta 0 inter se add. A m.d. 2 6 hoc modo A 0: add. p 2 m.s. 7 milies addidi 8 quinque A 0 P: quinquies AI uid. 9 quater fa/se A 0 P in quinquies corrigendum 10 milies addidi Il quater fa/se A 0 P in quinquies corrigendum 12 quater false A 0 P in quinquies corrigendum 13 Si autem [1. 20] - quinquies iterata addidi cum 0 P: omo A
56
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Hoc autem capitulum multum utile est ad quasdam alias questiones que sunt de multiplicatione iteratorum milium. Contingit enim in illis multiplicationem 2 facilius fieri perl hoc capitulum, sicut iam predictum est in differentiis .
ADP De minuendis iteratis milibus inter sel. Verbi gratia2. Si uolueris minuere unum de milies milies mille, solue milies 4 milia mille 3 quousque peruenias ad numerum de quo possis minuere unum hoc 5 modo, scilicet solue milies milies mille ter iteratum in nongies milies mille et in centum milies mille. Deinde solue centum milies mille in nonaginta nouem milies 5 6 mille et in milies mille . Deinde milies mille solue in nongenta milia et centum 7 8 milia. Postea solue centum milia in nonaginta nouem milia et in mille. Postea solue mille in nongenta et in centum. Deinde centum solue in nonaginta et decem. IoDe decem uero minue unum predictum remanentibus nouem per se. Reliquos autem omnes 9 ~umeroslO dimitte ita ut sunt in locis suis. Quod ergo ex diminutione remanet est ll nongies milies mille et nonaginta nouem milies mille et nongenta milia et nonaginta nouem milia et nongenta nonaginta nouem. Et hec est summa que prouenit. 15 Si autem 12 uolueris minuere uiginti mi lies mille de triginta mi lies mille quinquies iteratis, accipe de triginta milies mille quinquies iteratis 13 unum milies mille quinquies iteratum, et remanebunt uiginti nouem mi lies mille quinquies iterata. Deinde unum milies mille l4 quinquies iteratum solue in nongenta milies 15 mille quater iterata, et centum milia iterata quater. Deinde solue 20 centum milia mille l6 iterata quater in I7 nonaginta nouem milies mille iterata quater et in milies mille quater iterata 18. Deinde hoc milies mille quater iteratum solue in nongenta mi lies mille ter iterata et centum milia iterata ter. Deinde hoc centum milies mille ter iteratum solue in nonaginta nouem milies mille ter iteratum et mi lies mille ter iteratum. Deinde solue mille ter iteratum in nongenta 25 milies mille et centum mi lies mille. De quibus centum milies mille minue uiginti milies mille que proposuisti minuenda, et remanebunt octoginta milies mille. Dimitte autem unumquemque numerum ita ut est. Quos coniunge 19 cum octogenta20 milies mille et erit quod remanet ex diminutis 21 uiginti milies mille de triginta milies mille quinquies iteratis, summa uiginti nouem milies mille 30 quinquies iterata et nongenta milies mille quater iterata et nonaginta nouem milia 22 iterata quater et nongenta milia ter iterata et nonaginta nouem milia ter iterata et 23 non gent a milies milia et octoginta milies milia. Et hec est summa que ex 25 diminutione restat 24 . Similiter facies in omnibus huiusmodi. 1 De minuendis [1. 2] - inter se A P: omo 0 2 post gratia add. capitulum de scientia 2 3 solue milies milia mille A P: omo 0 multiplicandi casas scazi quere in ? p m.d. 4 possis A 2 0 P: possit AI uid. 5 et in milies mille 0 P: add. A 2 s.l. 6 nongenta A P: nonagenta 0 post nonagenta exp. nouem mi lies mille 0 2 7 nonaginta A P: nonagenta 0 8 nouem 0 P: add. A 2 s.l. 9 omnes 0 P: add. A 2 10 numeros A 0: numero P Il est addidi cum 0 P: omo A 12 autem 0 P: add. A 2 s.l. 13 accipe - iteratis A P: add. 0 2 m.d. 14 post mille exp. a D2 15 post milies exp. a 0 2 16 mille A P: in D uid. 17 etiam A P: add. 0 2 m.d. 18 et in milies mille quater A P: add. 0 2 m.d. 19 coniunge A 2 0 P: iunge AI 20 octogenta A: octoginta 0 P 21 diminutis A P: dimittis 0 22 ter iterata A 0: iterata ter P 23 et A P: add. D2 s.l. 24 restat A P: restant D 25 facies A P: add. D2 m.d.
57
ADP 5
10
15
20
Verbi3 gratia. Si quis dicat: 2 3 diminutis .
a~I________________~?~----~? Fig.23: A, fol.112 r; D, fol. 7 vs m.s.; P, fol.31 rd.
5
10
15
ADP
20
25
30
7 Vel de centum milies mille minue id quod fit bis ex ductu unius in decem mi lia. Et ei quod remanet agrega id quod fit ex ductu unius in se, et erit summa quam queris. Cuius probatio hec est. Sint decem milia ab. Vnum autem sit bg. Nos autem 8 uolumus scire quid9 proueniat ex ductu ag in se. Scimus etiam quia id quod fit ex ductu ab in se et ex bg in se equum est ei quod fit ex ductu ab in bg bis et ex ag in se, ex VIIO secundi 10. Multiplica igitur ab in se et producto agrega id quod fit ex ductu gb in se. Et ex agregato minue id quod fit bis ex ductu ab in bg, et remanebit id quod fit ex ductu ag in se. Ob hoc igitur multiplicamus decem milia que sunt ab in se et de producto ex illis minuimus id quod fit bis ex duc tu unius in l2 ll decem milia, quod est id quod fit ex ductu ab in bg bis. Et ei quod remanet agregamus id quod fit ex ductu gb in se. Et quod ex agregatione fit est id quod ex multiplicatione prouenit.
20
25
30
35
prouenient A P: proueniet D 2 et nongenti nonaginta nouem addidi 3 Deinde 4 octogenta A: octoginta D P 5 postea A D: multiplica [1. 8a] ~ diminutis P: omo A D poste P 6 octogenta A: octoginta D P 7 minue id quod fit bis A D: bis minue id quod fit P 8 uolumus A P: uoluimus D 9 quid A D: quod P 10 ex vii o secundi A: add. D m.s. P m.d. Il id omo A' D P: add. A 2 s./. 12 remanet A D 2 P: fi D'
59
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
l Si uolueris multiplicare quadraginta octo milies milia iterata sexies et nongenta milia iterata quinquies et2 nonaginta nouem milia iterata quinquies, et nonge~~a milia iterata quater et nonaginta nouem milia iterata quater et nongenta mlha iterata ter et sexaginta milia iterata ter in uiginti milia iterata qu~t~r e~ ~ongenta milia iterata ter et nonaginta nouem milia iterata ter et non gent a ml ha bIS lterata et nonaginta nouem milia iterata bis et nongenta milia et octoginta milia. Si uolueris multiplicare hec, sicut in precedentibus ostensum es.t,. mag~us ~st (sici labor. Sed ex predictis scimus quod quadraginta octo milies. mlha s~xles lterata ~t nongenta mi lies milia4 iterata quinquies, cu~ cet~~ls. omm bus . nu~ens multiplicandi ordinis, sunt quadraginta nouem mll~es. mtll~ lterata se~l~s mmus quadraginta5 milia (sic/ milibus iteratis ter. MultIphcantI~ uero .O~dl~IS ~~nes numeri sunt uiginti unum milies milia iterata quater mmus mgmtI mlhbus. Multiplica igitur quadraginta nouem <milies>7 mili~. iterat.a. s.exies minus quadraginta milies milibus iteratis ter in uiginti ~n~m ~ll~es. mlha lter~~a qu~t~r minus uiginti milibus hoc modo. Videlicet multIphca mgmtI unum ~lhes mlha iterata quater in quadraginta nouem iterata sexies et productu~ retme. De .q~o producto minue et id quod fit ex ductu uiginti milium. in qu~~ragmta ~ouem mtll~s milia iterata sexies, et id quod fit ex ductu. quadragmta m:lmm t.er lteratorum l~ uiginti unum milies milia iterata quater. Et e~ ~uod ~e.m~net adde Id quod prouemt ex ductu uiginti milium in quadraginta mlhes mlha lt~r~ta t.er. Nam ex duc~u additi in demptum prouenit demptus. Et ex ductu dlmmutI l. Igitur id quod fit ex ductu ab in gd et ex hb in zd equum est ei quod fit ex ductu ah in gz et ex ab in zd et ex gd in hb. Cum ergo uolueris scire quid proueniat ex ductu ah in gz et fuerit ab cognitum et gd cognitum et zd cognitum et hb cognitum 2 , multiplicabis ab in gd et producto addes id quod prouenit ex ductu hb diminuti in zd diminutum. Manifestum est igitur quia id quod fit ex ductu diminuti in diminutum, prouenit additus. Deinde minue de producto id quod fit ex ductu zd in ab et ex hb in gd, et remanebit id quod fit ex duc tu ah in gz. lam igitur manifestum est etiam quia id quod prouenit ex duc tu diminuti in additum est diminutus. Et hoc est quod monstrare uoluimus.
~~----------------~f--------~~
(sici est2 diuidere3 mille per tres, et quod exit multiplicare in mi lies mille bis, sicut predictum est in capitulo prepositionum.
5
10
~~________________+h________~b
Fig.24: A,Jo1.1l2 v; D,JoI.8 r s; P,Jol.3i vs. 10
15
20
25
15
ADP Capitulum de accipiendo fractiones de iteratis milibus 3 . Si uolueris scire que est tercia de milies mille iterato ter, sume terciam unius mille que est trescenta et triginta tres et tercia 4, et (sic/ multiplica illa6 in id quod remansit de iteratione quod est milies mille 7 uel adde ei 8 quod remansit de iteratione scilicet mi lies mille bis, et erit trescenta milies mille et triginta tria milies mi lia et tercia de milies mille. Deinde accipe terciam de milies mille eë hoc modo, scilicet ut ad terciam de mille que est trescenta et triginta tria et tercia apponas semel dictum mille lo quod remansit uel multiplica eam in mille quod idem est 11 , et erit trescenta milia et triginta tria milia et tercia de mille, que est trescenta et triginta tria et tercia. Tercia igitur de milies milies mille ter iterato est trescenta milies mille et triginta tria milies milia et trescenta milia et triginta tria milia et trescenta et triginta tres et tercia unius. Et hoc est quod scire uoluisti. Cuius probatio hec est. lam scimus quod milies milia ter iterata proueniunt ex multiplicatione milium in milies mille. Vis ergo accipere terciam producti ex duc tu milium in milies mille. Videlicet uoluisti illa 12 diuidere per tres 13. Idem est autem multiplicare mille in milies mille et productum diuidere per tres, quid
20
25
30
35
1 et zd in hb addidi 2 gd cognitum [1. 3/4] - hb cognitum A: gd cognitum (et zd cognitum et hb cognitum am. D) D: zd cognitum et hb cognitum et gd cognitum P m.s. 3 Capitulummilibus A P: am. D 4 tercia A P: terciam D 5 et A: uel D P 6 illa A D: illud P 2 7 et multiplica [l. 13] - milies mille A D: add. p m.s. 8 adde ei A: eadem ea id D: adde ei idem P 9 et A: am. D P 10 mille D P: add. A 2 Il apponas semel [l. 17] - quod idem est AI p 2 m.s.: uel multiplica eam in mille quod idem est apponas semel dictum mille quod 2 remansit A 2 D 12 illa A: illud D P 13 post tres deI. quod est diuidere mille per tres A
Propter hoc 5 igitur sumis terciam unius mille et multiplicas eam in id quod remansit de iteratione. Similiter fit probatio de accipienda tercia de milies mille. Et hoc est quod monstrare uoluisti. Si uolueris scire que est nona de milies mille ter iterato, accipe nonam unius mille que est centum et undecim et nona unius. Cui appone iterationem remanentem scilicet milies mille bis et erunt centum milies mille et undecim milies mille et nona de milies mille. Nonam autem de milies mille inuenies 6 secundum eandem regulam que est centum milia et undecim milia et nona de mille. Nona uero de mille est centum et undecim et nona. Nona igitur de milies mille ter iterato est centum milies mille et undecim mi lies mille et centum milia et undecim milia et centum et undecim et nona unius. Item si uolueris scire que sunt quinque sexte de decem milies mille ter iterato, accipe quinque sextas de decem que sunt octo et tercia, et appone eis iterationem totam. Nichil enim inde accepisti, et erunt octo milies mille ter iteratum et tercia 7 de milies milies mille ter iterato. Terciam autem de milies ter iterato inueni secundum predictam regulam, quam agrega priori summe. Quinque igitur sexte de decem milies mille ter iterato sunt octo milies mille ter iteratum et trescenta milies milia bis et triginta tria milies mille bis et trescenta milia et triginta tria milia et trescenta et8 triginta tria et tercia. Et hec est summa quam requiris. Si autem uolueris scire que sunt tres quinte de octo milies mille, ad tres quintas de octo, que sunt quattuor et quattuor quinte, appone iterationem, et erunt quattuor mi lies mille et quattuor quinte de milies mille. Quattuor autem quinte de milies mille sunt octingenta milia. Tres igitur quinte de octo milies mille sunt quattuor milies mille et octingenta mi lia. Et hec est summa quam requiris. Si autem uolueris scire que sunt quinque octaue de centum milies mille quater iterato, reiecta iteratione remanent centum, ad cuius quinque octauas que sunt sexaginta duo et dimidium, appone totam 9 iterationem quoniam nichil sumpsisti ex ea. Fient igitur sexaginta duo milia quater iterata et dimidium milies milium iteratorum quater. Hoc autem dimidium est quingenta milia iterata 10 ter. Quinque igitur octaue de centum mi lies mille quater iterato sunt sexaginta duo milia quater iterata et quingenta milia ter iterata. Si autem uolueris scire que sunt quinque septime de uiginti milies milibus iteratis ter, hic non uis aliud nisi de eo quod fit ex multiplicatione II uiginti in milies milia l2 ter iterata accipe (."lici 3 quinque septimas. Quod idem est sicut si
2
2
1 quid A: quod D P 2 post est dei. autem A 3 post diuidere eras. per D 4 post quod exp. a D 2 5 hoc A P: add. D 2 m.d. 6 post milia exp. et centum et undecim 2 D2 7 ter A D2 P: iter DI 8 et iter. P 9 totam A D p : tantam pl 10 milia 2 Il mu1tiplicatione A: multiplicante D P 12 mi1ia A iterata A P: iterata milia D m.d. D: milium P
13 accipe A: accipere D P
62
5
Première partie du Liber mahameleth
acciperes quinque septimas de uiginti et multiplicares eas in mi lies mi lia ter .i~erata .. Accipe igitur quinque septimas de uiginti, et multiplica eas i~ mIlles mll.la .ter lterata. Et prosequere deinceps sicut premonstratum est, et exibit quod uolUlsh. Cetera huiusmodi considera secundum hoc et ita inuenies.
Cuius probatio manifesta est. Nam talis est comparatio unius ad diuidentem, qualis est comparatio quesiti ad diuidendum. Cum igitur denominaueris unum de diuidente, tunc talis pars diuidendi est id quod de diuisione exit. Experientia autem talis est hic. Videlicet multiplica quinque in quattuor et fient uiginti. Redit igitur diuidendus, sicut predictum est l . Cum enim multiplicatur id quod de diuisione exit in diuidentem exit diuidendus, sicut predictum est. Cum autem uolueris diuidere sexaginta per octo. Sic facies. Quere numerum in quem multiplicatis octo proueniant sexaginta aud in quem multiplicatis octo proueniat numerus minor quam sexaginta. Cuius tamen differentia ad sexaginta fit minor quam octo, sicut est septem. Ex 4 cuius ductu in octo 2 proueniunt quinquaginta3 sex. Cuius differentia ad sexaginta est quattuor. Quos denomina de octo, scilicet medietatem. Quam adde ad5 septem, et fiet septem et dimidium, et hoc est quod de diuisione exit. Cum uolueris numerum diuidere per numerum, uide si sit aliqua una fractio numerans eos 6, accipe numerum ipsius fractionis de utroque numero et diuide alteram per alteram, et id quod exit est id quod de diuisione 7 numerorum prouenit. Verbi gratia. Si uolueris, diuide uiginti quattuor per octo, uide que fractio communis numerat eos scilicet quarta. Quartam igitur de uiginti quattuor 8 que est sex diuide per quartam de octo que est duo et exibunt tres et hoc idem exit cum uiginti quattuor per octo diuidis.
ADP De diuisione 1. 2
10
15
20
25
30
63
Première partie du Liber mahameleth
Quisquis diuidit numerum per numerum unum duorum intendit. Aut 3 enim inte~dit scire. quod (sie/ accidat uni, scilicet cum diuidit rem unam per aliam al~enus genens (ueluti cum diuidit decem numos per 5 homines, non intendit nisi SClre quod (sic/ accidat uni illorum), aut intendit scire que est comparatio unius ad alteru~, scilice~ d~uidendi ad diuidentem cum diuidit unam rem per aliam eiusdem ge.nens: ~ ueluh SI uellet diuidere uiginti sextarios per decem sextarios 6, - non uult SClre mSl quam comparationem habent uiginti sextarii ad decem. In his autem 7 duobus ~odis. ~~dus agendi idem est. Scias autem quod 8 cum multiplicatur id quod exIt de dlUlslOne per diuidentem proueniet diuidendus. Veluti si uelis diuidere ~ecem numo.s per 5 homines, non intendit hic aliud nisi scire quid accidat uni Illo~m. Accidunt autem uni duo numi. Vnicuique igitur illorum competunt duo numl. ?mnes autem illi quinque sunt. Cum igitur multiplicaueris duo in quinque, pr~ueme~t .d.ecem que est summa proposita ad diuidendum per 5. Si igitur id quod eXIt de dlUlslone multiplicetur in diuidentem, proueniet diuidendus secundum hanc intentionem, similiter etiam secundum aliam. Veluti si uelis diuidere decem sextarios p~r ~~attuor ~~x~arios, ex~b~nt duo et dimidium. Nam decem duppli sunt 4 et insuper ~I~ldl~m. SI 19ltur multlphces quattuor in duo et dimidium, prouenient decem. Si l~l~r Id quod de diuisione exit multiplicetur per diuidentem, semper exibit dlUldendus secundum utramque intentionem 9 • Vnus modus agendi in eis idem est.
25
S~i~ndum a~te~ ~~od in utr~que diuisione aud diuiditur maius per minus et hec dlcItur ~ropne dlUISlO,. au~ ~mus per maius et dicitur denominatio, aud equale per e~uale m .qua non exIt mSI unum. Cum igitur diuiseris maiorem numerum per mmorem, lste regule obseruande erunt.
30
10
15
20
ADP
ADP Si uolueris diuidere uiginti per quattuor, quere numerum in quem multiplicati quattuor fuerit (sic/o uiginti et hic est quinque, et hoc est quod de diuisione exit. V.el. d~no.~ina unum de quattuor scilicet quartam. Tanta igitur pars accepta de Ulgmh sClhcet quarta, que est quinque, est id quod de diuisione exit.
1 Capitulum de diuisione P: omo D: add. A m.s. post diuisione add. Capitulum ponendum in 2 praem. ut P 3 aut A 2 D P: aud Al principio diuisionis iteratorum milium P 5 quod A: quid D P 6 per decem sextarios A P: omo D 4 ~uod A: quid D P . 8 scias autem quod A: omo D P 9 post intentionem add. 7 l~e~ A P: ~el. ~ ~i~. reqUlre In fine dlUlSlOnIS Integn et fractionis D P m.s. 10 fuerit A: fiunt D P
35
De diuisione iteratorum milium inter se. Si autem 9 uolueris diuidere centum milies milia qumqUles iterata per quindecim mi lies milia bis iterata Sic facies. Minue duo de quinque, et remanebunt tres. Deinde diuide centum milies mi lia ter per quindecim, scilicet 1 diuide centum per quindecim et exibunt sex et due tercie. Quos multiplica in milies milia ter iterata et prouenient sex milies milia iterata ter et due tercie de mi lies milibus ter iteratis. Duas igitur tercias de milies II mille iterato ter agrega ad sex mi lies mi lia iterata ter et summa que excresit est id quod ex diuisione exit. Cuius probatio hec est. lam scimus quod quindecim milies milia proueniunt ex 12 quindecim ductis in milies milia. Et centum milies milia iterata quinquies proueniunt ex centum mi lies milibus iteratis ter ductis in milies mille. Habemus igitur quod ex quindecim ductis in milies mille proueniunt quindecim milies milia. Et ex centum milies mille iteratis ter ductis in milies mille prouenient centum
°
2
1 sicut predictum est A: omo D P 2 post octo deI. scilicet medietatem A 3 quinquaginta 4 ad A P: de D 5 ad AD: omo P 6 post eos add. et A D al. man. P: sexaginta DI 2 tune D P 7 post diuisione exp. exit D2 8 quattuor P: omo D: add. A s.l. 9 autem 2 A: omo D P 10 scilicet A D P: secundo AI uid. Il mities A 2 D P: milie AI 12 ex A 2 D P: x AI
64
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
mi lies milia quinquies iterata. Sunt igitur l duo numeri. Ex quibus ductis in unum 2 numerum prouenient duo numeri. Talis est igitur comparatio producti in 3 productum qualis est comparatio unius multiplicati ad 4 aliud, sicut euclides dixit in XVIIIIo 5 septimi 6. 5
5
10
15
Comparatio igitur de centum milies milibus quinquies iteratis ad quindecim milies milia est sicut comparatio de centum milies milibus ter iteratis ad quindecim. Id ergo quod exit ex diuisione centum milies milium quinquies 7 iteratorum per quindecim mi lies milia equum est ei quod exit 8 ex diuisione 9 centum mi lies milium ter iteratorum per quindecim. Nam comparatio est diuisio. Cum igitur diuiseris centum milies milia iterata ter per quindecim, exibit quod queris. Diuidere autem centum milies milia iterata ter per quindecim idem 10 est quod Il multiplicare centum in milies 12 milia ter l3 iterata et productum diuide (sic/ 4 per l5 quindecim. Idem est autem multiplicare centum in mi lies mi lia ter iterata et productum diuidere per quindecim quod est diuidere centum per quindecim, et quod exit multiplicare in mi lies mille. Et hoc est quod monstrare uoluimus.
10
15
20
25
30
1 post igitur add. isti 0 P 2 prouenient A: proueniunt 0: prouenerunt P 3 in A: ad 0 P 2 4 ad A 0 P: in AI 5 XVIIII 0 P: xviii A 6 in xOviiiio septimi A: add. 0 p 2 2 m.d. 7 quinquies A P: omo AI: add. 0 2 m.d. 8 exit A P: fit 0 9 diuisione A 0 2 P: ductu DI 10 idem A p 2: id 0: nichil aliud pl Il quod addidi cum 0 P: omo A I 2 12 idemiter.A 13 terOP:add.A 14 diuideA:diuidereOP 15 idemAP:idO 2 16 ad A P: add. 0 m.s. 17 milie A: miIies 0 p 2: milia pl uid. 18 eo A 0: ea P 19 quarta A: quartam 0 P
Item si uolueris diuidere octo milies mi lia ter iterata per quadringenta, diuide octo cum mille semel accepto per quadringenta l, exibunt uiginti. Quibus appone quod remansit de iteratione scilicet bis mille, fient uiginti milies mille, et hoc est quod de diuisione exit. Vel si uolueris accipere de octo milies mille ter iterato unum mille. Quem diuide per quadringenta et exibunt duo et dimidium. Quos multiplica in id quod remansit, scilicet octo mi lies mille, et prouenient uiginti milies mille, et hoc est quod de diuisione exit.
ADP
ADP Si uero uolueris diuidere centum milies mille per duodecim. Sic facies. Accipe centum per se sine iteratione et diuide per duodecim et exibunt octo et tercia. Quibus appone iterationem et fient octo milies mille et tercia de milies mille. Terciam autem de milies mille inueni secundum quod l6 predictum est. Quam agrega ad octo milie (sic/ 7 mille. Summa ergo que de diuisione exit est octo milies mille et trescenta milia et triginta tria milia et trescenta et triginta tria et tercia. Item si uolueris diuidere quinquaginta milies mi lia iterata quater per octo milia, reiecto mille ab octo et reiecto tantumdem a quinquaginta, remanebit diuidere quinquaginta mi lies milia ter iterata per octo. Fac secundum l8 quod predictum est in eo quod antecedit. Scilicet ut accipias quinquaginta per se absque iteratione et diuidas per octo, et exibunt sex et quarta. Quibus appone iterationem dimissam, et fient sex milies mille ter iterata et quarta de milies mille ter iterato. Quarta 19 uero de mille ter iterato sunt ducenta milies milia et quinquaginta milies mille. Quos agrega priori summe. Et agregatum est summa que ex diuisione exit.
65
Si uolueris diuidere sex milia iterata quater per ducenta 2 milies milia, reiecta tota iteratione ad diuidentem (sic)3 et reiecto tantumdem a diuidendo, restabit ad diuidendum sex milies mille bis per ducenta. Diuide ergo ea sicut predictum est in 4 antecedenti. Aut sex cum mille semel accepto , scilicet sex milia per ducenta diuide et ei quod exit appone iterationem remanentem, aut diuide mille unum de suis (SiC)5 per ducenta, et quod exierit multiplica in sex cum reliqua iteratione, et productum inde est id quod de diuisione exit.
ADP
20
25
30
Capitulum de diuidendo aliter. 7 6 Verbi gratia . Si uolueris scire in uiginti milies mille morabitini quot sacelli 8 sunt. In sacello autem continentur quingenti morabitini. Sic facies. Diuide uiginti milies mille per quingenta, sicut premonstratum est in capitulo diuisionis, et exibunt quadraginta milia, qui est numerus sacellorum de qui bus queritur. Vel aliter. Semper reice ab iteratione unum mille et quod remanserit dupplica et dupplatum erit quod queris. sicuë hic si reieceris de uiginti milies JO mille unum mille, et!! remanebunt uiginti milia que duplicata fiunt quadraginta mi lia, et hec est summa quam requiris. Hoc autem ideo fecimus. Quoniam!2 quemcumque numerum iteratorum uolueris diuidere per quingenta accipies de eo unum mille quod diuides per quingenta, et quod exierit multiplicabis 13 in id quod de numero remansit. Cum autem diuiseris mille per quingenta, exibunt duo. Quos duos cum multiplicaueris in id quod remansit, prouenit dupplum remanentis. Cuius probatio hec est. lam scimus quod uiginti milies mille proueniunt ex mille ductis in uiginti mille. Volumus igitur multiplicare mille in uiginti mille et
1 post quadringenta add. et 0 P 2 ducenta A 0 2 P: ducentas DI 3 ad diuidentem A: a 4 post accepto add. scilicet sex milia p 2 m.d. 5 mille unum de suis A 0: diuidente 0 P unum de suis mille P 6 Capitulum - verbi gratia A P: omo 0 Verbi gratia A 0: add. p 2 m.d. 7 morabitini 0 P: add. A 2 8 continentur A P: continetur D 9 sicut A 0: sic P 10 milies A 0 p 2: millies pl Il et A: omo 0 P 12 quoniam A P: add. D2 m.d. 13 multiplicabis A 2 D P: multiplicabam AI uid.
66
5
10
15
20
25
Première partie du Liber mahameleth
productum diuidere per quingentos 1 quod idem est tamquam si diuidamus mille per quingentos, et quod exit multiplicemus in uiginti milia. Ex diuisione autem milium per quingintos (sicl exeunt duo. Igitur multiplica duo in uiginti et prouenient quadraginta qui est numerus sacellorum, et hoc est quod monstrare uoluimus. Si quis autem que rat: «In sexcentis milies iteratis <morabitinis>3 quater quot sacelli sunt?» Vel diuide per quingenta qui sunt unus sacellus sicut premonstratum est, uel minue de iteratione unum <mille>4, et remanebunt sexcenta milia ter iterata. Que duplicata fient milies mi lia quater iterata et ducenta mi lies milia iterata ter. Et hoc est quod scire uoluisti. Et e conuerso. Si quis querat: «In ducentis milibus sacellorum quot morabitini sunt?» ln sacello autem sunt quingenti morabitini. Multiplica ducenta 5 milia in quingenta et prouenient centum milies mille , et hoc est quod uoluisti. 6 Vel per contrarium prioris scilicet medietati numeri ad de mille semel acceptum. Dimidium autem ducentorum milium est centum milia. Quibus adde mille fient centum mi lies mille, et hoc est quod scire uoluisti. Hoc autem fecimus quoniam quingenta medietas sunt de mille. Quasi ergo querat multiplicare ducenta milia in medietatem milium, tu multiplica dimidium in ducenta et prouenient centum. Quibus adde iterationem que est cum dimidio et cum ducentis fiet quod .. 7 reqUIns. Si quis querat: «In 8 tribus mi lies milibus sacellis quot morabitini sunt?» Multiplica eos in quingentis sicut predocuimus, et prouenient milies milies mille ter, et quingenta mi lies milia bis, et hoc est quod uoluisti. Vel si aliter uolueris, accipe dimidium de tribus milies mille, quod est milies mille et quingenta milia. Cui adde mille semel et proueniet summa milies milies mille et quingenta milies milia. Et hoc est quod scire uoluisti.
Première partie du Liber mahameleth
5
10
15
20
25
9
30
35
Capitulum de domibus peccuniarum • Si quis querat: «In decem milies mi lies milibus ter iteratis morabitinorum quot domus peccuniose sunt?» Domus autem peccuniosa est in qua habentur milies milia morabitinorum. Diuide ergo illud scilicet decem milia ter iterata per milies mille, sicut predocuimus in capitulo diuisionis, et exibunt decem milia domorum peccuniosarum. Diuisio autem numeri per mi lies mille semper est ut reicias ab eo geminatum mille, et quod remanet est id quod de diuisione exit. lO Vel aliter. A numero morabitinorum reice geminatum mille, et quod remanet est numerus domorum peccuniosarum que sunt in illis. Si quis autem querat: «In centum mi lies milies (sic/ I quater iteratis quot domus peccuniarum sunt?» Reice geminatum mille a predicto numero, et
30
remanebunt centum milies mille, et hic numerus est domorum peccuniarum que 1 continentur in predicto numero . . De conuersa istius 2 • Si quis querat: «In decem milibus domorum pecculllarum quot morabitini sunt?» Multiplica predictum numeru~ in nume~m morabitinorum unius domus, qui sunt milies mille, et prouelllent decem mIlles mille ter iterata, et hic numerus est morabitinorum qui sunt in decem milibus 3 domorum peccuniarum. Multiplicatio autem numeri per milies mille sem~er fit per additionem supra ipsum geminati mille. Vel ut numero d~~orum pec.culllaru~ addas semper geminatum mille, et erit numerus morabüIllorum qUI sunt III domibus. Veluti si aliquis diceret: «In centum milies mille domibus peccuniarum q~~t morabitini sunt4?» Adde huic numero mille bis iteratum et fient centum mllla 5 . '1' 6 quater iterata, qui est numerus morabitinorum contentorum III centum mIles milibus domorum peccuniarum. 7 Quot sacelli sunt in domibus peccuniarum ? Si quis querat: «In trescentis domibus peccuniarum quot sacelli sunt?» lam nosti quod in unaquaque domo peccuniarum sunt mi lies milia morabitinorum. Sed in milies mille morabitinis sunt duo millia sacellorum. Ergo duo milia sacellorum 8 sunt in una domo peccunie. Multiplica ergo semper numerum domorum peccuniarum in duo mi lia, et exibit numerus sacellorum qui sunt i~ i~lis ?omibus. Sunt autem in hac questione sexcenta milia sacellorum. MulttpllcatlO autem 9 numeri in duo milia semper fit ut dupplices numerum et dupplato addas mille semel lO . Tunc si uolueris hic, dupplica numerum domorum et dupplato adde mille, et erit numerus sacellorum qui sunt in domibus illis. Veluti si aliquis querat: «In sexcentis mille domibus quot sacelli sunt?» Dupplica sexcenta milia, et fient mi lies mi lia et ducenta milia: ~uib~~ adde ~emel mille, et fient mi lies milies milia et ducenta mIlles mtIla, et hIC est numerus sacellorum qui sunt in predictis domibus. Si Il quis querat: «In sexcentis mille sacellis quot domus peccuniarum sunt?» Diuide propositum numerum per numerum sacellorum in una domorum 13 contentorum 12 qui est duo mi lia, et exibunt trescente domus peccuniarum. Diuisio autem numeri per duo milia semper fit per diminutionem unius iterationis ab ipso et per acceptionem medietatis de residuo. Vnde si uolueris hic,. minue .d~ numero sacellorum unam iterationem, et medietas residui est id quod SCIre uolUIstt.
2
1 quingentos A D p 2: quindecim pl 2 quingintos A: quingentos D P 3 morabitinis addidi 4 mille addidi 5 post mille exp. semel acceptum D 2 6 contrarium A D: cencium P 7 requiris A P: queris D 8 post in exp. quinque p 2 9 Capitulum2 peccuniarum A P: omo D IO numero A D P: numerorum DI Il milies A D uid.: mille P
67
2
1 in predicto numero A P: in (D 2 .'1.1.) numero (D) predicto (D m.d.) 2 de conuersa istius A D2 P: omo AI DI 3 multiplicatio autem A P. multiplicationum D 4 sunt addidi cum D P: omo A 5 contentorum A P: centenorum D 6 milies A P: add. D m.d. 7 Quot 2 sacelli - peccuniarum A P: omo D 8 semper addidi cum D P: add. A .'1.1. 9 . post dupplato exp. ut p 2 IO mille semel A: semel mille D P 11 praem. De conuersa hUlUS A m.s. (cfr l. 3) 12 domorum contentorum A P: domo centenorum D 13 trescente A: trescentam D: trescentum P
68
5
10
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Veluti si aliquis quereret: «In centum milies mille 1 sacellis quot domus sunt?» Diminue de illis unam iterationem, et remanebunt centum milia. Quorum medietas que est quinquaginta mi lia est numerus domorum que sunt in centum milies mille sacellis. Vt autem melius intelligas predicta de sacellis et de domibus et de 2 morabitinis figuram oculis subieci • Vt cum uolueris suprapositorum alia in alia conuertere, repone unum digitum super illud quod conuertere uolueris et alium digitum pone super aliud in quod conuertere uolueris. Deinde deprime digitum superiorem in directum et concurrat alius in directum et in loco in quo concurerint, 3 4 ibi docetur predicta regula secundum quam facere debes. s Quod debet conuerti .
Morabitini
6
.
A
5
10
Sacelli.
Domus peccunie.
Minue de numero morabitinorum duas iterationes, et quod remanserit est numerus domorum peccumarum.
Minue de numero sacellorum unam iterationem, et residui medietas erit numerus domorum peccunie.
Minue de numero suo 7 morabitinorum unam iterationem, et duplica id quod remanet et duplatum est id quod scire uoluisti.
0
0
Super medietatem numeri sacellorum, adde unam iterationem. Et quod prouenit 1 est 0 numerus morabitinorum.
0
0
Domus peccunie. 15
Duplica numerum do- Sacelli. morum peccuniarum. Et duplicato 8 adde un am iterationem et quod prouenit est9 numerus sacellorum qui sunt in illis domibus. Super numerum domorum adde duas iterationes, et quod prouenit est numerus morabitinorum qui sunt in illis.
20
25
Morabitini. 30
35
mille A P: milies D 2 subieci A 2 P: subiecti AI D 3 docetur A D: docet ut P 4 post facere add. fac AI uid. 5 Quod debet conuerti addidi cum D: omo A P 6 morabitini A P: morabitum D 7 suo A P: omo D 8 duplicato A P: duplato D 9 est A P: et D I O est A P: et D
69
Capitulum 1 de denominationibus. Preponenda sunt quedam manifesta per que cognoscas denominare numeros ab aliis numeris. Sunt autem hec. Omnis numerus carens medietate caret etiam quarta et sexta, octaua et decima. Omnis numerus carens tercia caret etiam sexta et nona. Omnis numerus carens quarta caret etiam octaua. Omnis numerus carens quinta caret etiam decima. Omnis numerus habens decimam habet quintam et medietatem. Omnis numerus habens nonam, si fuerit par, habet sextam et terciam et ceteras partes paris. Si uero fuerit impar, non habet ni si nonam et terciam. Quicumque numerus habet octauam, habet quartam et medietatem; quicumque habet sextam, habet terciam. Quicumque habet quart am habet medietatem. Nullus impar habet fractionem denominatam a numero pari. Omnis numerus qui numerat nouem, habet nonam. Si uero ultra nouem remanserint sex, et fuerit par, habebit sextam et terciam. Si uero remanserint tres, habebit terciam. Omnis numerus, qui numerat octo, hab et octauam et quartam et medietatem. Si uero ultra octo remanserit aliquid, non habebit octauam. Si autem quattuor remanserint, habebit quartam. Nullus habet septimam nisi quem numerat septem. Similiter nullus habet sextam nisi quem numerat sex. Si uero ultra sex remanserint tres, habebit terciam. Nullus habet quintam nisi quem numerat quinque. Nullus quartam nisi quem numerat quattuor. Nullus habet terciam nisi quem numerat tres. Numerus qui non habet fractionem denominatam ab aliquo digitorum usque ad unum non habet fractionem ni si denominatam a numeris compositis imparibus, quos non numerat nisi sola unitas, ut undecim tredecim X et septem et similia. Ad inueniendum autem si aliquis numerus habeat decimam, considera si est in eo digitus aut non. Omnis enim numerus in quo non est digitus habet decimam. In quo uero 2 est digitus non habet decimam. Ad inueniendum si aliquis numerus haberet nonam. De unoquoque articulo uel limite qui ibi fuerit, accipe unum et agregatum exceptis unis cum digito si ibi fuerit, si numerauerit nouem habebit nonam, aliter non. Verbi gratia. Si uolueris scire an centum L quattuor habet nonam, de hoc limite qui est centum accipe unum, et de unoquoque articulo qui est in L accipe unum, igitur accipies quinque qui agregati cum accepto uno de centum et cum digito qui est quattuor fuerit X. Quos quia non numerat nouem, tunc predictus numerus non hab et nonam. Ad inueniendum uero si habet octauam de unoquoque denario, accipe duos et de unoquoque centenario qui ibi fuerit, accipe quattuor et agregatum ex illis acceptis cum digito si ibi fuerit, si numerat octo, habet octauam, aliter non. Verbi gratia. Si uolueris sc ire an ducenti sexaginta quattuor habeat octauam, de uno ergo centenario accipe quattuor. Igitur de ducentis accipies octo et de unoquoque denario duos. Igitur de sexaginta accipies duodecim qui agregati cum
1 addidit sub textu «non istud capitulum» A
2 post uero exp. non AI
70
5
10
15
20
25
30
35
40
Première partie du Liber mahame/eth
Première partie du Liber mahame/eth
prioribus octo et cum digito qui erat ibi, scilicet quattuor, fient XX quattuor. Quos quoniam octonarius ter numerat, predictus numerus octauam habet. De millenario autem quociens ibi fuerit nichil accipies eo quod omnis millenarius octauam habet. Omnem enim millenarium numerat octonarius cencies uigies quinquies. Nam centum XXV octies mille sunt. Ad inueniendum autem si aliquis numerus habet septimam. De unoquoque denario accipe tres et de unoquoque centenario duos et de unoquoque millenario sex et de unoquoque decies mille quattuor et de unoquoque cencies mille accipe V et de unoquoque milies mille accipe unum et sic deinceps. De unoquoque mille, cuius iteratio fuerit par, accipe unum, et de unoquoque decies mille, cuius iteratio fuerit par, accipe tres, et de unoquoque cencies mille, cuius iteratio fuerit par, accipe duos. De unoquoque autem mille, cuius iteratio fuerit impar, accipe sex, et de unoquoque cencies mille, cuius iteratio fuerit impar, accipe quinque et accepta ab eis agrega cum digito, qui ibi fuerit, et agregatum si numerauerit septem, habet septimam, aliter non. Verbi gratia. Si uolueris scire an duo mi lia trescenta quadraginta octo habet septimam, accipe de unoquoque denario tres. Igitur de quadraginta accipies duodecim, et de unoquoque centenario duos. Igitur de trescentis accipies sex, et de unoquoque millenario sex. Igitur de duobus milibus accipies duodecim, quos agrega cum prioribus duodecim, et est sex, et cum digito qui ibi erat scilicet octo fient XXXVIII. Quos quoniam non numerat septenarius, ideo predictus numerus non habet septimam. Item si uolueris scire an triginta milies mille et quadringenti milies mille et quattuor mi lies milies mille habent septimam. De unoquoque deicias (sic) 1 mille, cuius iteratio fuerit par, accipe tres. Igitur de XXX milies mille accipies nouem. De unoquoque cencies mille, cui us iteratio fuerit par, accipe duos. Igitur de quadringintis milies mille accipies octo, et de unoquoque mille cuius iteratio fuerit impar, accipe sex. Igitur de quattuor milies milies mille accipies XX quattuor. Que omnia 2 accepta simul agrega, et fient XL unum. Quos quoniam septenarius non numerat, predictus numerus septimam non habet. Ad inueniendum autem si aliquis numerus habet sextam. De unoquoque articulo siue limite, accipe quattuor, et accepta agrega cum digito si ibi fuerit, et si agregatum ex illis numerat sex habet sextam, aliter non. Verbi gratia. Si uolueris scire an duo milia trescenti XX quattuor habet sextam, de unoquoque articulo accipe quattuor, igitur de XX accipe octo. Et de unoquoque limite quattuor, igitur de duobus milibus octo et de trescentis duodecim. Que omnia accepta cum digito agrega, et fient XL (sic/. Quos quoniam senarius non numerat, predictus numerus non habet sextam. Ad inueniendum autem an aliquis numerus habeat quintam, considera si in numero illo sit digitus. Omnis enim numerus in quo fuerit digitus preter V non habet quintam. Ceteri omnes habent quintam.
1 deicias Jà/se A in decies corrigendum XXXII corrigendum
3 XL Jà/se A in
5
10
15
20
25
30
35
71
Ad inueniendum autem si aliquis numerus habeat quartam. De unoquoque articulo accipe duos et acceptos simul cum digito, si ibi fuerit, agrega, et agregatum si numerauerit quattuor, habet quartam, aliter non. De centum autem et deinceps scilicet articulis nichil accipies. Omnes enim articuli centum et supra quartam habent. Ad inueniendum autem si aliquis numerus habeat terciam, ita facies, sicut de nona. De unoquoque siue articulo 1 siue limite accipies unum et accepta omnia cum digito, si ibi fuerit, simul agregabis, et agregatum si numerauerit ternarius, habebit terciam, aliter non. Ad inueniendum autem si habeat medietatem, uide si est par uel impar. Omnis enim par et nullus impar habet medietatem. In his autem omnibus denominacionibus non intelligimus partes, nisi que sunt integri numeri. Cum autem constitit numerum habere decimam, et uolueris scire que est eius decima, retrahe ipsum numerum una differentia uersus dexteram, et retractus erit de cima pars sui qui erat antequam retraheretur. Verbi gratia. Si queris que est decima mille ducentorum, retrahe mille ducenta una differentia retro et fient centum XX, qui sunt decima pars mille ducentorum. Item si uolueris scire que est decima de centum XX, retrahe eos una differentia retro, et fient duodecim, qui sunt pars decima de centum XX. Ipsi autem duodecim, quoniam digitum habent, per predictam regulam decimam habere non possunt. Sed quoniam duodenarium numerat nouenarius et remanent tres et est par, habet dimidiam et terciam et quartam et sextam. Sic in omnibus potest inueniri decima ubi pote st retro mutari differentia. Si autem uolueris scire que est quinta alicuius numeri, uide si sit ibi digitus an non. Si non fuerit ibi digitus, retrahe ipsum numerum, sicut predictum est, una differentia retro, et inuenies eius decimam. Quam duplica, et habebis quintam. Si uero fuerit ibi digitus quinque reice digitum et residui inueni decimam per predictam regulam. Quam dupla et duplate adde unum et fiet quod queris. Verbi gratia. Si uolueris scire que est quinta de XXV, reice digitum qui est V, et residui numeri una differentia retro inuenies decimam scilicet duo. Quos dupplica et fient quattuor. Quibus adde unum et fient V, qui sunt quinta, et ita in omnibus aliis. De nona autem si octaua uel septima et de ceteris scire uolueris ipsum numerum cuius fractionem queris. Per numerum unde denominatur fractio quam <requiris multiplica numerum>2, et id quod exit est fractio illius numeri quam reqUIns. Cum autem numerum de numero denominare uolueris denominandum pone prius illum 3 de quo uis denominare pone sub eo et considera quas partes haheat incipiens a decima usque ad medietatem et quam primum inueneris eius
1 siue articulo A 2 uid.: 5 articuli AI 2 requiris multiplica numerum conieci: ? A (cfr folio 116v) 3 numerum conieci:? A (cfr folio 116v)
72
5
10
15
20
25
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
numero de quo uis denominare. Deinde considera numerum ipsius partis quas 1 partes habeat incipiens a decima usque ad medietatem et qua primum inueneris eius numerum sub ipso numero cuius pars est nota bis. Et similiter fa~ies de ipsa et de ceteris quousque tibi occurat unitas. Hoc facto illud quod pnmum denominare uoluisti, diuide per numerum fractionis, quo primum maius fuerit, et quod exierit numerus illius fractionis erit per quam diuidis. Postea si aliquid de diuisione remanserit, diuide per numerum fractionis, quo primum maius fuerit, et quod exierit numerus illius fractionis per cuius numerum diuidis erit. Si autem adhuc aliquid remanserit, ita facies quousque nichil remaneat. Deinde agregabis fractiones omnes, et agregatum est id quod queris. Verbi gratia. Denominare mille octingentos triginta sex de quinque milibus quadraginta. Pone denominandum numerum prius, et sub eo denominantem hoc mo~o2. Deinde considera quas partes habeat denominans qui est inferior, accipiens a declma usque ad medietatem et inuenies per predictam regulam eius decimam t ... t 3 que est quinginti quattuor, quos pone sub ipso. Deinde considera quas partes habeat hec decima incipiens a decima usque ad medietatem, et inuenies secundum predicta quod habet nonam que est quinquaginta sex. Quos pone sub quingintas quattuor. Deinde considera quas partes habeat hec nona et4 inuenies eius octauam que est septem. Quos pone sub quinquaginta sex. Deinde septimam de septem que est unum pone sub septem. Hoc facto diuide illud primum denominandum per numerum fractionis quo primo loco maius est scilicet per quingentos quattuor, et exibunt tres qui sunt tres de.cime, et remanebunt trescenti XXIIIIor. Quos diuide per numerum fractionis, quo pnmo loco fuerit maius, scilicet per L sex, et exibunt V, qui sunt quinque none unius de.c~me, et remanent XLIIIIor. Quos diuide per numerum fractionis, quo sunt maius, sClhcet septem, et exibunt sex, qui sunt sex octaue unius none unius decime, et remanent duo. Quos denomina de septem, scilicet duas septimas unius octaue unius none unius decime. Deinde agrega has omnes partes, et fient tres decime, et V none unius decime, et sex octaue unius none unius decime, et due septime octaue none decime, et talis pars est denominandum denominationis, quod subiecta figura declarat.
5
10
73
In ordine autem istarum fractionum maiores denominationes si uolueris preponere quamuis sint minores fractiones. Idem enim est decima unius septime quod septima unius decime, et idem est octaua none quod nona octaue. Idem enim proue nit ex septies decem quod ex decies septem, et similiter in aliis, sicut euclides dixit. Cum autem de diuisione aliquid remanserit et quota pars numeri diuidentis illud sit ergo 1 si uis facere per hanc predictam regulam, illud de diuidente numero denominabis. Illud enim quod remanet denominandum primum pones sub eo denominantem, scilicet diuidentem. Deinde per predictas regulas quotas partes habeat diuidens considerabis, incipiens a decima usque medietatem, et qua primum inueneris sub diuidente locabis, et deinde cetera ut subposita sunt prosequeris, et hec omnia consideranda sunt in diuisione, que denominatio dicitur, in qua scilicet maius per minus diuiditur ad cuius maiorem euidentiam. ADP
15
20
25
Subiciemus2 talia3 exempla. Verbi gratia. Si uolueris denominare unum de duodecim. Tu scis quod duodecim fiunt ex ductu trium in quattuor, ergo tres sunt quarta duodecim et quattuor tercia eius. Vnum autem est tercia trium, ergo unum est tercia quarte duodecim. Item scis etiam4 quod duodecim fiunt ex ductu sex in duo, ergo sex est medietas duodecim et duo sexta eius. Vnum autem est medietas duorum, ergo unum est medietas sexte duodecim uel sexta medietatis eius. Si autem uolueris denominare unum de tredecim, tu scis autem quod tredecim non prouenit ex multiplicatione alicuius numeri, ergo unum est tredecima pars eius. Similiter si uolueris denominare unum de quattuordecim, tu scis quod quattuordecim fiunt ex ductu septenarii in duo, ergo septem est medietas eius et 5 duo septima eius. Vnum autem medietas est duorum, ergo unum est medietas septime quattuordecim. Similiter in aliis digitis inuenies. ADP
1836
denominandus
tres decime
5040
denominans
3 decime
504
decima
5 none
56
nona
60ctaue
7
octaua
due septime
1
septima
1 partes A2: parte AI 2 post modo add 1836 et 5040 A m.d 116v) 4 etaddA 2 s.l.
30
3 ? A (efr folio
Si 6 uolueris denominare 7 unum de mille, tu scis quod centum est decima de mille et decem decima de centum 8. Vnum uero decima est de decem. Ergo dic quod 9 unum est decima decime decime ter repetite. Cum autem uolueris denominare unum de milies mille, dic quod est decima decime sexies repetite. Mille enim de milies mille est decima decime decime. Vnum uero de mille est decima decime decime. Vnum igitur de mi lies mille est
1 ergo A2: igitur AI uid Capitulum de denominationibus [p. 69,1. 2] - maiorem euidentiam A: omo D P 2 subieiemus A D: subieimus P 3 talia A: omo D P 4 post etiam exp. 2 que p 2 uid 5 unum A P: omo D 6 si A: eum D P 7 denominare A D P: diuidere DI 8 post eentum add et P 9 deeime omo D
74
5
10
15
20
25
30
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
decima decime sexies repetite. De milies uero mi lies mille ter l erit decima decime nouies repetite. Sed de mi lies mille iterato quater erit decima decime duodecies 2 repetite. Et secundum hanc considerationem semper quotiens mille reperieris, tociens pro unaquaque repetitione decimam decime decime ter iterabis. Si autem uolueris denominare unum de octinginta (sici milibus. Sic facies. Accipe octoginta per se et denomina unum ab octoginta scilicet octauam decime. Cui ad de tociens decime, quotiens debetur pro unoguogue mille (sict, et quia semel est ibi mille, dicetur octaua decime decime quater repetite. Et hec est comparatio quam hab et unum ad5 octoginta milia.
75
AP Capitulum de multiplicatione fractionis in integrum, que fit quattuor modis. Si uolueris multiplicare tres quartas in septem Sic facies. A numero unde denominatur quarta, scilicet quattuor, accipe tres quartas eius que sunt tres. Quas multiplica in septem et prouenient uiginti unum. Quos diuide per quattuor, et exibunt quinque et quarta, et hoc est tres quarte de septem l .
7L
J
ADP
4
Si autem uolueris denominare duodecim de uiginti septem, tu scis quod uiginti septem fiunt ex ductu trium in nouem. Tres ergo nona est de uiginti septem et nouem tercia eius. Duodecim autem quadruplum est trium, ergo duodecim est quattuor none de uiginti septem. Si autem uolueris denominare quattuordecim de quadraginta quinque, tu scis autem quod quadraginta quinque fiunt ex ductu novenarii in quinque. Ergo quinque est nona de quadraginta quinque. Sed quattuordecim est dupplus ad . . 6 qumque et quattuor qumte <none> eius, ergo quattuordecim est due none de 7 quadraginta quinque et quattuor quinte none eius. Et similiter in omnibus aliis fiet siue articulis siue compositis.
5 1/43
7 21 44
P
10
Si 5 uolueris multiplicare tres quartas in septem. Sic facies. Inquire aliquem numerum cuius quarta sit numerus integer. Sit ergo quattuor. Cuius tres quartas, que sunt tres, multiplica in septem et productum diuide per quattuor et exibunt quinque et quarta et hoc tres quarte de septem 6 •
ADP
ADP
Capitulum de denominandis iteratis milibus 8 ab iteratis milibus 9 . Si autem uolueris denominare quinque milia de quadraginta milies mi lies ter iteratis, reiecto mille quod est cum quinque et reiecto tantumdem de iteratione que est cum quadraginta, remanebunt quadraginta milies mille, a quibus denominabis quinque. Denomina igitur quinque de quadraginta scilicet octauam. Cui adde decime tociens, quotiens debetur pro unoquoque mille. Et quia bis dicitur mille, erit octaua decime decime sexies repetite. Et hoc est quod sc ire uoluisti. Si autem uolueris denominare quadringenta de decem milies mille, denomina quadringenta de decem milibus scilicet duas quintas decime. Quibus appone decimam tociens 10 quotiens debetur pro uno mille remanenti, scilicet decima decime ter. Erit ergo denominatio due quinte decime decime quater repetite, et hoc est quod uoluisti. Similiter in omnibus aliis Il .
Cuius probatio hec est. Tahs est emm comparatlO tnum qUI est numerus fractionum ad quattuor qui est numerus denominationis qualis est 9 comparatio trium quartarum de septem, que sunt numerus inquesitus, ad septem. V nde sunt isti quattuor numeri proportionales. Tantum igitur fit ex ductu primi in quartum quantum ex duc tu secundi in tercium. Si igitur primus scilicet tres qui est numerus fractionum multiplicetur in quartum qui est septem, et pro ductus diuidatur per numerum denominationis qui est quattuor, exibit tertius qui queritur, et hoc est · 10 quo d monstrare uo 1UIffiUS .
2
1 post ter exp. repetite p 2 duodecies A 2 0 P: decies AI 3 octinginta A: octoginta 0 P 4 debetur pro unoquoque mille? A: exigit mille 0 P 5 ad A P: add. 0 2 s.l. 6 none addidi 7 de A P: et 0 8 post milibus exp. ab p 2 9 Capitulum - milibus A P: omo 0 10 decimam tociens A: tociens decimam 0 P II similiter in omnibus aliis A 0: omo P
7
15
20
. 8·
. . .
1 Capitulum de multiplicatione [1. 2] - de septem A P: omo 0 2 add. per 47 sume 3/4 de 45 P m.s. 3 5 1/4 A: 4 P 4 post figuram primus de multiplicatione plurimum fractionum 5 De capitulo multiplicandi III fractionibus (in fractionibus de digitum digitum add. P m.d. add. P al.man.) praem. 0 P 6 Si uolueris [1. 9] - de septem addidi cum P: omo A 0 7 Cuius probatio hec est A P: omo 0 8 Cum enim inuenitur numerus cuius quarta sit integer 9 est A: omo 0 P l O post uoluimus numerus et acceperimus eius tres quartas praem. P add. Item alia causa de eodem AI P: omo 0: dei. Al
76
5
Première partie du Liber mahameleth
Omnis enim numerus multiplicatus in unum non est nisi ipsemet. Si igitur quarta multiplicetur in unum, non proueniet nisi 1 ipsa quarta. Si uero tres quarte multiplicentur in unum non prouenient nisi tres quarte 2 • Si uero 3 multiplicentur in septem, prouenient uiginti una quarta, que sunt tres quarte de septem. Volumus 4 autem scire quo tiens unum est in eis. In uno autem sunt quattuor quarte. Si igitur uiginti una quarte diuidantur per quattuor, quod exierit est id quod scire uoluisti, scilicet quinque et quarta 5 .
Si igitur multiplicentur tres quarte unius septime in unum, non prouenient nisi ipse edem. Que si multiplicentur in quindecim, prouenient 45 quarte unius septime. Que si diuidantur per septem exibunt quarte, si uero per quattuor, exibunt septime. Nam omnes septem septime quarte sunt una quarta. Et omnes quattuor quarte 1 septime sunt una septima. Deinde si fuerint septime, diuide id quod exit per septem • Si uero fuerint quarte, diuide per quattuor, et exibit numerus integer. Quod autem exit est tres quarte septime de quindecim et hoc est quod monstrare uoluimus. Item deinde alia regula est hec. Multiplica numerum fractionis qui est tres in quindecim, et prouenient 45. Quos 2 diuide per unam quamlibet denominationum, et quod exierit iterum diuide per aliam. Et quod de ultima diuisione exierit est . 3 summa que prouemt . Vel aliter. Multiplica semper numerum fractionum sicut in hac questione tres, in numerum multiplicantem qui est hic quindecim. Et productum diuide per numerum productum ex multiplicatione unius denominationis in aliam et exibit 4 quod uoluisti . . Cuius probatio hec est. Oportebat enim ut 45 diuideremus per 4 et quod exit diuideremus per 7 uel e conuerso prius per 7 et deinde per 4, sicut antea diximus. Quod idem est tamquam si diuideremus 45 per productum ex 4 ductis in septem. 5 Nam diuidere unum numerum per alium et id quod exit diuidere per tercium idem est quod diuidere primum per productum ex ductu unius diuidentis in alium. Quod iam manifestum est ex premissis. 6 Item alia regula de eodem hec est •
5
AP 10 10
15
Vel aliter. Multiplica numerum fractionum qui est tres in numerum integrum qui est septem, et productum diuide per quattuor, unde denominatur quarta, et exibit quod scire uoluisti 6 . Cuius probatio patet ex premissis 7.
ADP
15
Item alia regula de eodem. Accipe ab integro tantam partem quantam est denominatio fractionis scilicet quarta 8 integri 9 , multiplica eam in numerum fractionis, sicut hic in tres et productum inde est 10 summa quesite multiplicationis II.
20
DP
20
25
77
Première partie du Liber mahameleth
Cuius probatio 12 patet ex premissis. Nam comparatio trium quartarum septime de uiginti octol3 ad uiginti octo est sicut comparatio quesiti que l4 est tres quarte unius septime de quindecim ad quindecim. Tantum igitur fit ex ductu primi in quartum, quantum ex ductu secundi in tercium. Si igitur multiplicetur primus qui est tres in quartum qui est quindecim et productus qui est 45 15 diuidatur per secundum, exibit tercius qui est id quod querimus. Vel alia causa de hoc quod nos non 16 multiplicamus numerum fractionum qui est tres in quindecim et proueniunt l7 45 que sunt quarte septime nisi ad sciendum que sunt tres quarte unius septime de quindecim. Quicquid enim multiplicatur in unum non prouenit nisi idipsum 18.
ADP
25
30
ltem7. Si uolueris multiplicare tres quintas in quadraginta septem, uel multiplica. ea 8 . . secundum predictas regulas uel accipe tres quintas de quadragmta qumque qm est propinquior numerus ad quadraginta septem habens quintam sine fractione scilicet lO 9 uiginti septem et retine. Deinde accipe suas tres quintas duorum remanentium qui sunt differentia ipsorum Il scilicet unum et quintam. Que agrega ad uiginti septem 12 retenta, et prouenient uiginti octo et quinta, et hec est summa que prouenit .
3 5
47 45
27 2
1 nisi A P: add. 0 m.s. 2 Si uero tres [l. 2] - quarte A P: add. 0 2 m.s. 3 post uero 2 4 uolumus A: uoluimus 0 P 5 quarta A 0: quartam P 6 Vel exp. tres quarte 0 aliter [l. 9] - uoluisti A P: omo 0 7 Cuius probatio patet ex premissis A: omo 0 P 2 8 quarta A: quartam 0 P 9 post integri add. et 0 P 10 est A 0 P: ex AI Il multiplica [l. 15] - multiplicationis A P: omo 0 (cfr punctum 13) 12 post probatio exp. 2 huius est 0 13 post uiginti (octo omo 0) add. et multiplica eam in numerum fractionis, sicut hic in tres, et productum integri inde est summa quesite multiplicationis 0 (cfr punctum 11) 14 que P: qui 0 15 45 P: zg 0 16 non P: omo 0 17 proueniunt P: prouenient 0 18 idipsum 0: idem ipsum P
1 post septem add. per sex 0 2 quos 0 2 P: quociens DI 3 Item deinde [/. 8] - que 2 4 Vel aliter [1. 12] - uoluisti P: omo 0 5 tercium 0 P: alium prouenit 0: add. P m.d. DI 6 hec est 0: est hec P Cuius comparatio [1. 16] - hec est addidi cum 0 P: omo A 8 in 7 Item A: De multiplicatione plurimum fractionum inde compositum P: omo 0 2 quadraginta [1. 25] - tres quintas A 0: omo P 9 suas exp. p 10 add. inter 45 et 47 P m.s. II post ipsorum add. numerorum 0 12 post prouenit add. Vel accipe unam quintam de quadraginta septem et multiplica eam in tres et productum erit id quod queris P
78
5
10
15
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Si 1 uolueris multiplicare octo tredecimas in quadraginta sex. Sic facies. De numero a quo denominatur tredecima accipe octo tredecimas eius que sunt octo. Quas multiplica in quadraginta sex, et proueniunt 2 trescenta sexaginta octo. Quos diuide per tredecim, et exibunt uiginti octo et quattuor tredecime, et hoc est quod scire 3 uoluisti. Vel aliter. Multiplica octo qui est numerus fractionum in quadraginta sex et prod~ctum diuide per numerum a quo denominatur tredecima, et exibit quod quens. Vel aliter. Accipe octo tredecimas de triginta nouem qui numerus est propinquior ad quadraginta sex ex omnibus qui sub eo sunt habens tredecimam sine fractione. Que octo tredecime sunt uiginti quattuor. Deinde accipe octo 4 tredecimas de numero qui est differentia ipsorum, scilicet septem, hoc modo scilicet multiplica octo in septem et productum diuide per tredecim, et exibunt quattuor et quattuor tredecime. Quas agrega ad uiginti quattuor, fient 5 uiginti octo et quattuor tredecime, et hoc est quod uoluisti.
Item aliud exemplum de multiplicandis 1 fractionibus fractionis compositi in . 2 composItum . Si uolueris, multiplica 3 tres septimas undecime in 36, ex multiplicatis numeris 4 denominationum qui sunt septem et undecim, et 5 prouenienë 77, qui est numerus 7 communis. Cuius undecime tres septimas multiplica in triginta sex et productum 8 diuide per communem et exibit unum et quattuor undecime et tres septime undecime, et hoc est quod scire uoluisti. Vel aliter. Multiplica tres in triginta sex et productum diuide per denominationem septime et quod exierit erunt undecime. Si uero diuississes per undecime denominationem quod exiret essent septime, tunc diuide per quam prius uolueris et quod exierit diuide per aliam, et exibit quod queris 9 .
~
46
5
10
ADP
15
13
8
46 368 20
20
25
De multiplicatione fractionis fractionis in 6 integrum 7 . Si uolueris multiplicare tres quartas septime in quindecim. Sic facies. Ex numeris denominationum quarte et septime multiplicatis interS 9 se fac uiginti octo qui est numerus denominationum. Postea tres quartas septime lO eius que sunt tres multiplica in quindecim, et prouenient quadraginta quinque. Quos diuide per communem et exibit unum et quattuor septime et quarta septime II. l2 Vel aliter. Multiplica numerum fractionum scilicet tres in quindecim, et prouenient quadraginta quinque, que sunt I3 quarte septime. Quos diuide per 4, et exibunt undecim 14 et quarta. Quos diuide per 7 et exibit unum et quattuor septime et quarta septime, et hoc est quod scire uoluisti. Vel si uolueris, multiplica tres quartas in quindecim, sicut predocuimus in precedenti capitulo, et prouenient undecim et quarta. Quos diuide per septem et exibit quod queris.
1 De multiplicatione plurimum fractionum compositarum in compoSltls praem. P 2 proueniunt A P: prouenient 0 3 scire A P: monstrare 0 4 est 0 P: add. A 2 5 fient 2 A 0: fiunt P 6 post in exp. compo p 7 De multiplicatione - in integrum A P: am. o post integrum add. Secundus. Prius de fractionibus fractionis digiti in compositum P m.s. g inter A P: in 0 9 fac addidi cum 0 P: am. A 10 septime A 0 2 P: septimas D' Il add. scilicet 17/28 P m.s. uid. 12 post numerum deI. undecim et quattuor A 2 13 post 2 sunt exp. tres 0 14 undecim A 0 2 P: quindecim D'
79
Item aliud exemplum de fractionibus fractionis fractionis multiplicandis in . 10 composItum . Cum autem fractionem fractionis fractionis II et quantumlibet iterate in integrum multiplicare uolueris, multiplica primam denominationem in secundam 12 et productum inde multiplica in terciam, et productum inde in quartam et sic usque ad ultimam faciendo, quod prouenerit numerus denominationis erit. Deinde multiplica numerum fractionis in integrum et productum inde diuide per numerum denominationis, et quod l3 exierit est summa quam requiris. Verbi gratia.
ADP
25
30
Si uolueris multiplicare tres septimas quinte octaue in 59, ex multiplicatis numeris denominationum que sunt septima et quinta et octaua facies ducenta octoginta. Cuius quinte octaue tres septimas que sunt tres multiplica in quinquaginta nouem et productum diuide per communem. Si autem fuerit minus eo denomina ab eo et denominatum erit quod queris. Vel aliter. Multiplica numerum fractionum qui est tres in 59 et prouenient centum septuaginta septem. Quos diuide per denominationem quinte et exibunt triginta quinque et due quinte. Quos diuide per denominationem septime et l4 exibunt quinque et due quinte l5 septime et sunt octaue. Sunt igitur quinque octaue et quinta (çic) 16 septime octaue, et hoc est quod uoluisti.
1 multiplicandis A: multiplicatione D P 2 Item aliud [1. 1] - compositum A P: am. 0 3 multiplica A: multiplicare D P 4 et A P: am. 0 5 et A: am. 0 P 6 prouenient 7 post septimas exp. i p2 8 exibit A p2: exibunt D p' 9 post A D: proueniet P queris add. Vel aliter. Tres septimas de triginta sex diuide per undecim et exibit quod queris 0 P 10 Item aliud [/. 13] - compositum A P: am. D II fractionis A P: omo 0 12 secundam 2 13 quod D P: add. A 14 triginta quinque [J. 30] - exibunt A D: add. A P: secunda 0 p2 m.d. 15 et due quinte A p 2: due et quinte 0: due et quinta P' 16 quintafalse A 0 in due quinte corrigendum: am. P
80
5
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Si autem diuisisses prius centum septuaginta septem per denominationem septime et de inde quod exiret diuississes per denominationem quinte, et deinde quod exiret diuisisses per denominationem octaue, benefieret. Prepone diuisionem per quam denominationem prius uolueris et per quam posterius uolueris. Vel si uolueris tres septimas de quinquaginta nouem, diuide per denominationem septime, et quod exierit diuide per denominationem octaue. l Omnibus his modis recte fit. Si autem iteratur fractio fractionis quater , fac ibi secundum quod predictum est.
DP
5
ADP 10 10
15
20
25
30
81
Si autem uolueris multiplicare quattuor undecimas et quintam undecime 1 in triginta sex, ex denominationibus que sunt undecima et quinta facies numerum communem qui est quinquaginta quinque. Cuius quattuor undecimas agrega ad quintam undecime eius et agregatum multiplica in triginta sex et productum diuide per communem, et exibunt de diuisione tres et octo undecime (sic/, et hoc est quod uoluisti scire. Vel aliter. Multiplica quattuor et quintam qui est numerus fractionum in 36, et prouenient 151 et quinta. Quas diuide per denominationem undecime et exibit .3 quo d quens.
2
De multiplicatione fractionis et fractionis fractionis in integrum . Si uolueris multiplicare quinque septimas et tres quartas septime in decem, ex denominationibus que sunt quarta et septima facies numerum communem qui est uiginti octo. Cuius quinque septimas agrega ad tres quartas septime eius. Et agregatum multiplica 3 in decem et productum diuide per communem et exibunt octo et septima et dimidia septima. Et hoc est quod scire uoluisti. Cuius probatio est eadem que precessit. Vel aliter. Multiplica numerum fractionum scilicet quinque et tres quartas in decem et prouenient 57 et dimidium que omnes sunt septime. Quas diuide per 4 5 denominationem septime et exibunt octo et septima et dimidia que sunt quinque septime et tres quarte septime de decem. Et hoc est quod uoluisti. Si autem addideris fractiones, ita ut uelis multiplicare tres septimas decime et quartam septime decime in quinquaginta quattuor. Sic facies. Ex multiplicatis 6 inter se numeris denominationum que sunt septima ee decima et quarta proueniunt ducenta octoginta, qui est numerus communis. Cui us decime tres septimas agrega ad quartam septime decime eius, et 8 fient tredecim. Quas multiplica in quinquaginta quattuor, et prouenient sexcenta 9 duo • Quos diuide per communem et exibunt duo et quinque decime et dimidia septima decime, et hoc est quod uoluisti. Vel multiplica numerum fractionum qui est tres et quartam in quinquaginta quattuor, et prouenient centum septuaginta IO et dimidium. Quos diuide per denominationem septime et exibunt uiginti quinque et dimidia septima. Quos diuide per denominationem decime et exibunt duo et quinque decime et dimidia septima decime. Et hoc est quod scire uoluisti.
ADP
15
20
Cum4 uis multiplicare un am quartam in unam octauam, nichil aliud uis nisi de 5 octaua accipere talem comparationem qualem habet quarta ad unum. Patet igitur 6 ex hoc quod ex multiplicatione fractionis in fractionem id quod prouenit est ueluti si nomen unius adiungas alii et unum penderee ex alio. Cum igitur 8 multiplicatur quarta in octauam, non aliud prouenit quam quarta octaue et similiter in omnibus. Oportet igitur ut cum multiplicatur triplum quarte quod est tres quarte in quincuplum octaue quod est quinque octaue proueniat quindecuplum quarte unius octaue9 . Et ob hoc, cum multiplicamus numerum fractionis in numerum fractionis, proueniunt 15 que sunt quarte unius octaue. Quas si diuiseris 11 per octo lO , exibunt quarte. Si uero per quattuor, exibunt octaue , sicut in premissis ostendimus.
ADP
25
Si 12 uolueris multiplicare tres quartas in quinque octauas, unumquemque numerum denominationis qui sunt quattuor et octo pone sub suo latere. Ex quibus inter se multiplicatis prouenient triginta duo qui est numerus prolatus 13. Deinde suas tres quartas numeri denominationis quarte que sunt tres multiplica in quinque octauas denominationis octaue que sunt quinque, et prouenient quindecim. Quos denomina a prolato (sic/ 4 et erunt tres octaue et tres quarte octaue. Et hoc est quod uoluisti.
2
1 post quater add. uel sepius 0 P 2 De multiplicatione - integrum A P: omo 0 3 multiplica A 0: multiplicam P 4 et addidi cum 0 P: omo A 5 post dimidia exp. et hoc p 2: exp. septima 0 2 6 multiplicatis A 0 p 2: multiplicatos pl uid. 7 et A2 0 P: omo 2 AI uid. 8 prouenient A 0: proueniet P 9 add. 702 A S.I. 10 quinque addidi
1 post undecime exp. in triginta quinque cuius quatuor 0 2 tres et octo undecime false 0 P in tredecim et octo undecime et quinte undecime corrigendum 3 post queris add. quartus hic decem 0 2 m.s. P m.s. Si autem [1. 2] - quod queris addidi cum 0 P: omo A 4 post cum add. 2 2 aliquis 0 5 quarta A P: quart am 0 6 ex A P: add. 0 s./. 7 penderet A 0: penderat AI P 8 post quarta add. octaue 0: add. octaua Puid. 9 uni us octaue A2: 2 septime unius AI 0: unius septime P: 10 octo add. A s.I.: septem AI 0 P 11 octaue add. A 2 s./.: septime AI 0 P 12 praem. quartus hic decem (P m.s.) De multiplicatione hic fractionis in fractionem que similiter fit quattuor modis P: praem. quartus hic decem similiter 2 13 prelatus 0 P: prolatus A 14 prolato A: prelato p : prelato IIII modis 0 m.s. communi 0 pl
82
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
ADP
5
Vel aliter. Multiplica tres qui est numerus fractionum in nouem qui est numerus tredecimarum et prouenient uiginti septem. Quos diuide per denominationem septime et exibunt tres et sex septime que sunt 1 tredecime. Si autem diuisisses prius uiginti septem per denominationem tredecime exirent duo et una tredecima que sunt septime.
Cuius probatio hec est. Sit denominatio quarte a, denominatio uero octaue sit b. Tres autem quarte denominationis quarte sint g. Quinque uero octaue d~~om~nationis octaue sint d. Si igitur diuiseris g per a exibunt tres quarte, si uero dlU1sens d per b, exibunt quinque octaue. Nos autem uolumus 1 multiplicare tres quartas in 5 octauas, quod idem est quod diuidere g per a et d per b, et eorum2 que exeunt de utraque diuisione multiplicare unum in aliud, et hoc etiam idem est quod diuidere productum ex multiplicatione g in d et 3 per productum ex multiplicatione a in b, et hoc est quod monstrare uoluimus.
2
10
a
b g 15
d Fig.25: A,foU 19 r m.d.; D,foU() r s; P,fo1.31 v d. 10
15
20
25
ADP
20
Vel multiplica numerum quartarum in numerum octauarum scilicet quinque in tres et prouenient quindecim. Quos diuide per denominationem quarte et exibunt tres et tres quarte. Quas diuide per octo et omnes sunt octaue. Sunt ergo tres octaue et tre.s quarte octaue. Si autem prius diuisisses eas per denominationem octaue quod eXlret essent quarte. Cuius probatio manifesta est. Scimus namque quod multiplicare fractionem in integrum uel in aliam fractionem idem est quod accipere de multiplicante talem comparationem qualem habet multiplicandus ad unum. Verbi gratia. Multiplicare enim duas quintas in octo nichil aliud est quam accipe~e duas quintas de octo que sunt in eadem comparatione4 ad octo in qua sunt due qumte ad unum, sicut prediximus. Si autem uolueris multiplicare tres septimas in nouem tredecimas denominationem septime pone sub suo latere, et denominationem tredecime similiter sub suo latere. Quarum alteram multiplica in alteram, scilicet septem in tredecim, et prouenient nonaginta unum qui est numerus communis. Cuius tres septimas de septem que 5 sunt tres deinde multiplica in nouem tredecimas de tredecim que sunt nouem, et prouenient uiginti septem. Quos denomina a numero communi et erunt tres tredecime et sex septime tredecime unius, et hoc est quod scire uoluisti.
uolumus A P: uoluimus 0 2 eorum A 0: add. P m.d. 4 comparatione A P: comparationem 0 5 de inde A P: add. p 2 m.s.
3 et A: omo 0
P
83
25
30
De multiplicatione fractionis fractionis in fractionem . Si uolueris multiplicare tres quartas quinte in septem octauas, ex denominationibus fractionum unius lateris que sunt quarta et quinta multiplicatis 4 inter se proueniunt uiginti. Quos pone sub suo latere. Deinde 3 numerum denominationis alterius lateris qui est octo pone sub suo (sic/ latere. Deinde multiplica uiginti in octo, et prouenient centum sexaginta, qui 6 sunt numerus prolatus 7. Deinde tres quartas quinte de uiginti scilicet tres multiplica in septem octauas de octo, et prouenient uiginti unum. Quos denomina a numero prolato 8 et 9 inuenies quod sunt octaua et quarta quinte octaue, et hoc est quod scire uoluisti. Cuius probatio manifesta est ex premissis. 10 11 12 Vel aliter. Multiplica numerum fractionum in numerum aliarum fractionum, et prouenient uiginti unum, que sunt quarte quinte octaue. Nam cum multiplicatur quarta quinte in octauam 13, non prouenit nisi quarta quinte octaue. Cum igitur 14 . . 15 16 . 17 . .. 18 · 1· mu1tIp lcantur tres quarte qumte m septem octauas, prouemunt mgmtI una quarte 19 quinte octaue. Quos diuide per denominationem quarte, et exibunt quinque et quarta. Quos iterum diuide per denominationem quinte, et exibit unum et quarta quinte. Quas iterum diuide per denominationem octaue, et exibunt octaua et quarta quinte octaue. Et hoc est quod scire uoluisti. Diuide autem uiginti unum per quam prius uel posterius denominationem uolueris, et idem proueniet et ita in omnibus consimilibus. Si uolueris multiplicare quattuor quintas undecime in unam nonam, ex denominationibus fractionum que sunt quinta et undecima facies quinquaginta quinque quos pone sub suo latere. Deinde numerum unde denominatur nona alterius lateris scilicet nouem pone sub suo latere. Deinde multiplica nouem in 55 et productus est numerus prolatus 20 . Deinde quattuor quintas de guinguaginta guingue (sicf 1 que sunt quattuor multiplica in unam nonam, et prouenient 22 quattuor. Quos denomina a numero prolato et denominatum erit quod uoluisti.
1 post sunt dei. se A 2 2 De multiplicatione - fractionem A P: add. 0 2 post fractionem add. fractionis 0 3 post deinde exp. multiplica uiginti 0 2 4 numerum A P: add. 0 2 2 m.d. 5 suo A: alio 0 P 6 post qui exp. sunt de 0 7 prolatus A: prelatus 0 P 8 prolato A: prelato 0 P 9 quod A P: que 0 10 fractionum A P: fractionis D Il numerum A D 2 P: unum DI 12 aliarum 0 P: add. A 2 13 octauam A P: octaue 0 14 igitur A P: omo 0 15 in A P: add. D 2 s.l. 16 septem A P: septime D 17 proueniunt A P: prouenient D 18 una A P: unam 0 19 quarte A 0 p 2: quarta pl 20 prolatus A: prelatus 0 P 21 de quinquaginta quinque jàlse A 0 P in undecime corrigendum 22 prolato A: prelato 0 P
5
10
15
20
25
30
35
85
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Vel multiplica unum in quattuor et 1 non 2 erunt nisi quattuor. Quos diuide per quinque et quod exit per nouem et quod exit per undecim. Et exibunt quattuor quinte unius none unius undecime 3 . Vel si uolueris, die quattuor quintas unius undecime unius none. Poteris 4 proponere comparationem cuius uolueris fractionis et postponere quam uolueris et idem prouenit.
fient uiginti tres. Quas multiplica in decem undecimas de undecim et prouenient ducenta et triginta. Quos denomina a prolato 1 et erunt octo undecime et septima undecime et dimidia septima undecime, et hoc est quod uoluisti. Cuius probatio consimilis est precedenti nec differunt in aliquo. Vel aliter. Multiplica quinque et tres quartas qui est numerus septimarum in decem qui est numerus undecimarum et prouenient quinquaginta septem et 2 dimidium que sunt septime undecimarum. Quas si diuiseris per septem erunt undecime. Si uero per undecim erunt septime. Igitur diuide eas per denominationem septime et exibunt octo et septima et dimidia septima. Quas diuide per denominationem undecime et erunt octo undecime et septima undecime et dimidia septima undecime.
84
De multiplicatione fractionis fractionis in fractionem fractionis 5 . Si uolueris multiplicare tres quartas quinte in septem octauas sexte, ex denominationibus que sunt quarta et quinta fient uiginti. Quos pone sub suo latere. Deinde ex denominationibus alterius lateris que sunt octaua et sexta multiplicatis 6 inter se fient quadraginta octo. Quos multiplica in uiginti et fient nongenta et 7 sexaginta qui est numerus prolatus • Deinde tres quartas quinte de uiginti que sunt tres multiplica in septem octauas sexteS de quadraginta octo que sunt septem et prouenient uiginti unum. Quos denomina a numero prolat0 9 , et erunt lO una octaua sexte et quarta quinte octaue sexte. Cuius probatio patet ex premissis. Vel aliter. Multiplica numerum fractionum qui est septem in tres, et prouenient uiginti unum que sunt quarte quinte sexte octaue. Quas diuide per quam prius denominationem fractionis uolueris. Si autem prius diuiseris per quattuor exibunt quinque et quarta. Quas iterum diuide per quinque et exibit unum et ll quarta quinte. Deinde hos diuide per sex et quod exierit diuide per octo et erunt ad ultimum sexta octaue et quarta quinte sexte octaue. Si uero prius diuides (sic/ 2 per sex, exirent tres et dimidium. Quos tres et dimidium diuide per quattuor et exirent septem octaue, que diuise per quinque exirent septem octaue quinte. Si uolueris multiplicare quattuor quintas none in septimam undecime, multiplica sicut predictum est ad faciendum numerum communem. Vel multiplica unum in quattuor et prouenient quattuor, que sunt quattuor quinte none septime undecime. Quas diuide per quam prius denominationem uolueris, et quod ad ultimum exierit erit quattuor quinte none septime undecime. Vel si uolueris, die quod sunt quattuor septime none quinte undecime. Et omnibus his modis recte prouenit. Et secundum hoc fac quotiens fractionem fractionis iterare uolueris. Si \3 uolueris multiplicare quinque septimas et tres quartas septime in decem undecimas, ex denominationibus fractionum que sunt septima et quarta multiplicatis inter se, prouenient uiginti octo. Quos multiplica in denominationem undecime que est undecim, et prouenient trescenta octo qui est numerus prolatus 14. Deinde quinque septimas de uiginti octo agrega ad tres quartas septime eius et
1 et A P: omo D 2 non A P: inde D uid. 3 undecime A D: decime P 4 proponere A P: preponere D 5 De multiplicatione - fractionis A P: omo D 6 fient A2 D P: fit AI 7 prolatus A: prelatus D P 8 sexte A D: add. p 2 m.d. 9 prolato A: prelato D P 10 post erunt add. ex A 2 s.l. uid. II et addidi cum D P: omo A 12 diuides A D: diuideres P 13 De multiplicatione fractionis cum sua fractione in fractionem praem. P 14 prolatus A: prelatus D P post prelatus add. communis P
5
10
ADP
15
20
Vel aliter. Multiplica decem undecimas in quinque et tres quartas, sicut supradocuimus, et que prouenient erunt undecime. Quas diuide per septem et exibit quod uolueris. Vel aliter. Multiplica quinque septimas in decem undecimas et erunt septem undecime et septima undecime. Deinde multiplica tres quartas septime in decem undecimas et proueniee una undecima et dimidia septima undecime. Quam agrega prioribus et fient octo undecime et septima undecime et dimidia septima undecime. Et hoc est quod uoluisti.
ADP 4
25
30
Similiter si uelles multiplicare tres quintas septime et quartam quinte septime in quinque sextas octaue, ex denominationibus que sunt quinta et septima et quarta inter se multiplicatis, prouenient centum quadraginta. Quos pone sub suo latere. Deinde ex denominationibus alterius lateris que sunt sexta et octaua inter se multiplicatis, prouenient quadraginta octo. Quos pone sub suo latere. Deinde 6 multiplica alterum 5 in alterum et productus erit numerus prolatus . Deinde tres quintas septime de centum quadraginta agrega ad quartam quinte septime eius et agregatum multiplica in quinque sextas octaue de quadraginta octo et productum denomina a prolat0 7 et erit quod uoluisti. Vel multiplie a tres et quartam in quinque, et prouenient sexdecim et quartaS, 9 que sunt quinte sexte septime octaue. Quas diuide per quamcumque denominationem prius uolueris et quod exierit per aliam \0, sic usque ad ultimam. Si autem prius diuiseris per quinque exibunt tres et quarta que sunt tres
2
prolato A: prelato D P 2 post quas del.? A 3 proueniet A P: prouenient D 4 quintas A D p 2: quartas pl uid. 5 alterum A2 uid. D: laterum P: unum alterum AI 6 prolatus A: prelatus D P 7 prolato A: prelato D P 8 quarta A P: quartam D 9 quas A D: quos P l O post aliam add. et D P
86
5
10
Première partie du Liber mahameleth
septime sexte octaue et quarta septime sexte octaue. Si uero prius diuiseris per sex et l deinde per octo et postea per quinque 2 et postea per septem, ee exibit octaua (sic/ quinte septime et quattuor sexte octaue quinte septime et quarta 5 sexte octaue quinte septime, et hoc est quod uoluisti. Cetera huiusmodi considera secundum hoc. Amodo incipiam agere de conuersione fractionum inter se, quod necessarium est ad ea que restant de fractionibus multiplicandis ei qui illas multiplicare uoluerit secundum regulas alias, de quo prius loqui non potui. Nam fractiones de quibus hucusque egimus alie pendent ex aliis. Vnde conuenientius est hic loqui 6 de conuersione earum inter se. Capitulum de conuersione fractionum in alias fractiones que fit quinque modis 7• Primus. De conuersione fractionis in fractionem 8 .
Quas diuide per octo et exibunt tres et tres quarte. Quas iterum diuide per decem et exibunt tres decime et tres quarte decime. 5
10
ADP 15
9
15
20
Si uolueris scire tres quarte quot quinte sunt, sensus hui us questionis est quod aliquid unum diuiditur in quattuor partes et iterum in quinque partes et ideo uis scire tres illarum partium per quas aliquid unum 10 diuiditur in quattuor quot istarum partium sunt per quas illud unum diuiditur in quinque, quod cum ita sit. Manifestum est quod comparatio trium partium ad quattuor partes que sunt unum integrum Il est sicut comparatio partium quesitarum ad quinque partes que sunt unum integrum similiter. Multiplica igitur has tres in quinque et productum diuide per quattuor partes 12, exibunt tres et tres quarte qui est numerus quintarum que sunt in tribus quartis que sunt tres quinte et tres quarte quinte l3 .
ADP
87
Première partie du Liber mahameleth
Si autem uolueris scire quattuor septime quot sexte sunt, multiplica quattuor septimas in sex et prouenient tres et tres septime que sunt tres sexte et tres septime sexte. Si uolueris scire una quinta quot tredecime est, multiplica quintam in tredecim et prouenient duo et tres quinte que sunt due tredecime et tres quinte tredecime, et hoc est quod uoluisti.
20
Quos diuide per denominationem conuertendarum scilicet septem, et exibunt tres et tres septime. Quas iterum diuide per sex et exibunt tres sexte et tres septime unius sexte et hoc sunt quattuor septime.
Similiter si uolueris sc ire una quinta quot tredecime est, multiplie a 1 numerum fractionis scilicet unum in tredecim et non sunt nisi tredecim. Quos diuide per quinque et exibunt duo et tres quinte. Quos iterum diuide per tredecim et exibunt tres tredecime et tres quinte unius tredecime, et hec . 2 est una qUIllta . 13
5
5
13
DP AP
25
Si autem uolueris SClre tres octaue quot decime sunt. Sic facies. Semper multiplicabis numerum 14 fractionum conuertendarum l5 et denominationem fractionis in quam sunt conuertende, sicut hic multiplica tres in decem et prouenient 30.
1 et A P: omo 0 2 quinque A2 0 P: octo v AI 3 et A: omo 0 P 4 octauafalse A o P in due octaue corrigendum 5 post quarta exp. quinte p 2 6 loqui A P: add. 0 2 m.s. 8 Capitulum [1. 10] - in fractionem A P: om. 0 9 post quot 7 post modis exp. et p 2 2 add. inde 0 10 aliquid unum A 0: unum aliud P Il post integrum exp. similiter 0 3 12 post partes add. et 0 P 13 qui est [1. 20] - quinte A 0 (iter. 0 2 m.d. et deinde exp. 0 ) P 14 numerum A 0: add. p2 m.d. 15 post conuertendarum add. unius siue plurium p 2 m.d.
Capitulum de conuertenda fractione et fractionis fractione in fractionem
3 .
ADP
25
Si uolueris scire quinque septime et due tercie septime quot undec~me sunt, tu sc!s quod comparatio quinque et duarum terciarum ad .sep~em est .SICUt comparatlO quesiti ad undecim. Multiplica4 quinque et duas terCIaS III undeclm, et productum diuide per septem et exibit quod uoluisti.
1 unum P: numerum 0 2 Quos diuide [1. lb] - una quinta addidi cum 0: on: . .A: exp. P2uid. 3 Capitulum de conuertenda - fractionem A P: omo 0 4 post multlphca add. igitur 0 P
88
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
89
diuide per octo et exibunt quattuor undecime unius octaue et quattuor quinte unius
ADP
undecime unius octaue. 1
5
Similiter si scire uolueris tres octaue et dimidia octaua quot decime sunt, 2 multiplica tres octauas et dimidiam octauam in decem a qu0 denominatur decima et prouenient quattuor et tres octaue. Que diuide per decem et exibunt quattuor decime et tres octaue unius decime, et hec sunt tres octaue et dimidia octaua. 3 4
5 1 Il
8
24
10
2 8 4 3 8
5
10
Si autem uolueris scire quattuor undecime et tercia unius undecime quot octaue 3 sunt, multiplica quattuor undecimas et terciam in oct0 et proueniunt tres et una undecima integri (sie/ et dueS tercie unius undecime. Que diuide per octo et 7 exibunt tres octaue et tercia undecime unius octaue (sie/ et hec sunt quattuor undecime et tercia undecime.
15
Capitulum de conuertenda fractione fractionis in fractionem . Si uolueris scire tres quarte unius decime quot sexte sunt, multiplica tres quartas decime in sex et prouenient decem et octo quarte unius decime que sunt quattuor decime et dimidia decima. Quas diuide per sex et exibunt quattuor decime unius sexte et dimidia decima sexte.
Capitulum de conuertenda fractione fractionis in fractionem fractionis 1. Si uolueris scire tres septime unius octaue quot sexte unius decime sunt, multiplica tres septimas octaue in numerum prouenientem ex multiplicatis 3 denominationibus inter se scilicet2 sexaginta. Sexies enim decem sexaginta fiunt 4 et prouenient tres et septima et dimidia septima. Quas diuide per 60, et exibunt tres sexte unius decime et septima sexte unius decime et dimidia septima unius sexte unius decime. 3
5(sie/ 1 Il
8
3
8
3
45
1 8 60 10
6
ADP Vel aliter. Ex ductu septem in octo qui numeri sunt denominationum, et7 proueniunt quinquaginta sex. Deinde ductis inter se numeris aliarum denominationum que sunt sexta et decima proueniunt sexaginta. Multiplica 9 postea8 tres in sexaginta, et productum diuide per quinquaginta sex et exibit quod
4
1 10 15
Si autem uolueris scire tres quinte unius undecime quot octaue sunt, multiplica tres quintas unius undecime in octo et prouenient uiginti quattuor 9 que sunt quattuor undecime et quattuor quinte unius undecime. Quas 20
uoluisti. Similiter facies quotquot fuerint fractiones siue tres siue plures. Scilicet ex denominationibus omnium fractionum conuertendarum ductis in se, fac numerum ll unum. Et ex aliis in quas sunt lO conuertende similiter alium. Deinde tot partes tales l2 uel tales l3 numeri, quot partes sunt huius uel illius numeri. Tunc multiplica primum numerum qui est numerus fractionum conuertendarum in ultimum siue
2
1 uolueris A P: uoluis D 2 a quo A P: et quot D 3 octo A P: octauo D 4 et una 5 due A D: duo P 6 tercia undecime undecima integri A: integri et una undecima D P unius octaue false A D P in una undecima octaue et due tercie unius undecime unius octaue corrigendum 7 hec A P: hoc D 8 Capitulum de conuertenda - fractionem A P: am. D 9 quintas uni us undecime addidi
Capitulum de conuertenda - fractionis A P: am. D 2 post scilicet exp. septimas D 3 sexte A D2 P: sexagin DI 4 prouenient A: proueniunt D P 5 5 A P: 7 add. D m.s. 6 6 add. A m.s. D m.s. P m.s. 7 et A: am. D P 8 multiplica postea A D: postea 2 multiplica P 9 post per add. quinquaginta pluid. 10 sunt A P: add. D m.d. Il post deinde add. die tot uel D P 12 tales A P: talis D 13 tales A P: talis D
90
De conuertendo fractionem fractionis et fractionem fractionis 1 fractionis
quartum qui est numerus productus ex numeris denominationibus fractiones in l quas conuertantur ductis in se et productum inde diuide per secundum qui est numerus productus ex numeris denominantibus fractiones conuertendas ductis in se <et quod exit multiplica per quartum>2, et exibit tercius qui queritur.
ADP 3
10
4
Si autem uolueris sc ire quinta unius septime quot octaue unius undecime est, multiplica quintam septime in octingenta (sic/ octo qui numerus prouenit ex 6 multiplicatione denominationum inter se, et prouenient duo et tres quinte unius septime et tres septime. Quas diuide per octoginta octo, et exibunt due octaue unius undecime et tres septime unius octaue unius undecime et tres quinte unius septime unius octaue unius undecime.
1
10 12 (sicl 8
Il
1 10
ADP Si autem in his ee in illis fractionibus utriusque ordinis aliqua una fractio repetatur
(sicl pretermittetur, ueluti si que ras quinque sexte octaue septime quot undecime 9
lO
sunt quinte octaue. Reicies octauam pro octaua et dices quinque sexte quot undecime unius quinte sunt, tune facies sicut supra ostensum est.
11
JO
septime
ADP 15
20
Q 7
1
15
in
fractionem fractionis . Si uolueris scire tres octaue unius decime et dimidia octaua unius decime quot sexte unius septime sunt, multiplica tres octauas decime et dimidiam octaue decime in quadraginta duo, qui numerus prouenit ex ductu denominationum in se 5 scilicet sexte et4 septime, et prouenient unum integrum et octo decime et tres octaue unius decime. Quas diuide per 42, et exibit una sexta septime et octo decime sexte septime et tres octaue decime sexte septime. 3 8
5 7
2
3
5 5
91
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Vel si quesieris tres quarte unius sexte quot sexte unius septime sunt, quia in utraque parte sunt fractiones consimiles, pretermittes 12 eas sicut hic sextam et sextam, et restabit ut multiplices tres quartas in septem, et prouenient quinque et quarta. Quas diuides per quadraginta duo qui numerus prouenit ex multiplicatione denominationum in se scilicet sexte et septime, et exibunt quinque sexte unius . 13 . septIme et quarta sexte septIme.
Si autem uolueris scire quattuor septime unius decime et dimidia septima decime quot decime unius tredecime sunt, prete~i!te decimam cu~ decima .qu~~ia~ similes sunt, sicut predictum est, et multtphca quattuor septtmas et dlmldlam septimam in tredecim. Vnde denominatur tredecima, et prouenient octo et du.e septime et dimidia septima. Quas diuide per centum triginta qui numerus prouelllt ex ductu denominationum in se scilicet decem et tredecim, et exibunt octo decime unius tredecime et due septime decime unius tredecime et dimidia septima decime tredecime. Simili ter facies in omnibus aliis. 4
lQ
7
1 13
1 10 12 (sicl
l 1
Q
1 6
1
7
7
10
1 eonuertantur A P: eonuer(ten)darum addidi 3 post uolueris exp. in p 2 octoginta 0 P 6 prouenient A P: 8 repetatur A: repetitur 0 P 9 reieies omo A Il post sexte exp. oeta p 2 sexte add. unius 0 P
0 2 et quod exit multiplica per quartum 4 undecime A 0: decime P 5 oetingenta A: proueniet 0 7 et addidi cum 0 P: omo A A 0 2 P: reicie DI 10 pro oetaua addidi cum 0 P: 12 pretermittes A2 0 P: pretermites AI 13 post
1 fractionis A2 0 P: fraetis AI 2 post fractionis exp. fraetionis pl 3 De conuertendo [1. 1] - fractionis A P: omo 0 4 et A P: omo 0 5 unum A P: numerum 0 6 12 A P: 70 7 dimidiam A 0 2 P: deeimam DI 8 12 A P: 2 0
92
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
ADP
5
10
15
20
Capitulum de multiplicatione fractionis in integrum et fractionem 1 2 Si uolueris multiplicare quinque septimas in sex et duas tercias. 3 Sic facies. Numeros denominantes fractiones qui sunt septima et tercia duc in se et prouenient uiginti unum que (sie/ sint prelatus. Cuius quinque septimas que sunt quindecim multiplica in sex et duas tercias et productum diuide per prelatum et exibit quod uoluisti. Cuius probatio manifesta est. Nam comparatio quinque septimarum de uiginti uno ad uiginti unum est sicut comparatio quinque septimarum de sex et duabus terciis ad sex et duas tercias. Cum igitur multiplicaueris quinque septimas de uiginti uno in sex et duas tercias et productum diuiseris per uiginti unum, exibit quod queritur. Vel aliter. Multiplica quinque in sex et duas tercias et productum diuide per septem et exibit quod queritur. Cuius probatio patet ex premissis. Vel aliter. Multiplica quinque septimas 5 in sex et exibunt quattuor et due septime. Deinde multiplica quinque septimas in duas 6 tercias et exibunt tres septime et tercia septime. Quas agrega ad quattuor et duas septimas et erunt quattuor et quinque septime et tercia septime, et hoc est quod uoluisti. Cuius probatio patet ex premissis in capitulo de multiplicatione 7 iteratonlm milium et ex secundi libri euc1idis primo theoromate (sicl.
30
35
5
3
8
5 5 40 48
37 1776
1
44 16 40
ADP
5
10
25
9
8
ADP Capitulum de multiplicatione integri et fractionis in integrum et fractionem 9 • Cum uolueris quattuor et quinque octauas multiplicare in nouem et tres quintas. Sic facies. Multiplica denominationem unius fractionis in denominationem alterius, sicut hic octo in 10 quinque, et fiunt quadraginta qui est numerus prelatus. Deinde integrum multiplicandi lateris et fractionem eius conuerte in ultimum genus sue denominationis scilicet octauas hoc modo. Multiplica integrum multiplicandi ll lateris scilicet quattuor in numerum sue denominationis scilicet octo et fiunt 32. Quibus additis quinque, qui est numerus fractionis, fiunt triginta septem quos pone per se. Deinde aliud latus conuerte in quintas simili modo scilicet multiplica integrum quod est nouem in quinque qui est numerus fractionis et fiunt 45, quibus l2 additis tribus qui sunt numerus fractionis et fiunt 48. Quos multiplica in 3i 3 alterius lateris fient 1776. Quos diuide per communem numerum scilicet 40 et exeunt 44 integri et due quinte, et hoc est quod ex multiplicatione suprapositorum prouenit.
4
93
Cuius probatio patet ex his que dicta sunt in capitulo de multiplicatione fractionis in fractionem. Sed tamen repetam ut magis commendetur memorie. Ostendam etiam quomodo potuit induci hec probatio in unoquoque capitulo de multiplicatione fractionum. Quattuor ergo et quinque octaue sint a. Nouem uero et tres quinte sint2 b. Id uero unde denominatur octaua sit g. Denominatio uero quinte sit d. Multiplicetur autem a in g et proueniat h, et b in d et proueniee z. Ex 6 5 ductu igitur a in g proueniet4 h. Cum igitur diuiseris h per g exibit a . Ex ductu 7 autem b in d prouenit z. Si igitur diuiseris z per d exibit b. Nos autem uolumus multiplicare a in b, quod idem est quod diuidere h per g et diuidere z per d et eorum que de utraque diuisione exeunt 8 multiplicare unum in aliud, quod etiam idem est quod diuidere id quod exië ex ductu h in z per productum ex ductu g in d. Idem est igitur multiplicare a in b quod multiplicare h in z et productum diuidere per productum ex multiplicatione g in d, et hoc est quod monstrare uoluimus.
h
a
g
b
d
z Fig.26: A,foU21 v sub textu; D,foU 0 v d; P,fo1.32 rd.
1 Capitulum de - fractionem A P: omo D 2 septimas A D 2 P: septima DI 3 et A P: am. D 4 que A: qui D P 5 quinque septimas iter. AI 6 in duas iter. pl 7 multiplicatione A P: multiplicatio D 8 theoromate A D P 9 add. Primus. Multiplicatio integri et fractionis in integrum et fractionem quinque modis fit D 2 m.d. p 2 m.s. Capitulum de multiplicatione - fractionem A P: am. D I O in A P: et D Il et A P: add. 2 D s.l. 12 fractionis A P: fractionum D 13 post 37 add. et DI
1 1776 A D P: 1770 P m.d. 2 post sint add. ? A 3 proueniet A: proueniat D P 3 4 proueniet A: prouenit D P 5 h iter. p 2 m.d. 6 a A Dlp: b D2: a D 7 uolumus 2 8 exeunt A D: am. P 9 exit A: prouenit D P A P: uoluimus mulumus DI: uo\uimus D
95
Première partie du Liber mahameleth
94
Première partie du Liber mahameleth 2
comparatio de g ad h est sicut comparatio 1 de z ad t. Id igitur quod fit ex ductu z in h equum est ei quod fit ex ductu g in t. .Si igitu~ multipl~cetur.z in q~i est productus ex multiplicatione nouem et tnum qumtarum l? qumque , qUI est productus ex multiplicatione quattuor et qui~q~e o.ctauarum ln. oct?, et productus diuidatur per t, qui est productus ex mulhphcahone denommatlOnum duarum fractionum, exibit g, que est idem 5 quod querimus, et hoc est quod monstrare uoluimus. Quisquis autem has duas probationes diligenter attenderit et plene 6 cognouerit, poterit eas inducere ad probandas omnes multiplicationes fractionum.
f,
AD
5
10
15
20
25
30
35
l.
l multiplica in 17 alterius lateris et proueniunt 459. Quos denomina a numero prelato [scilicet sex undecimas et quintam undecime et sextam quinte undecime, et hoc est quod ex suprapositorum multiplicatione prouenit]2. Cuius probatio patet 3 ex premissis duabus probationibus .
96
2 3 Sic facies in omnibus huiusmodi scilicet integrum et fractiones multiplicandi 4 lateris multiplices in integrum et fractiones secundi lateris. Deinde unamquamque fractionem 5 secundi lateris multiplices in integrum primi lateris. Postea agregatis omnibus sicut predictum est6 , proueniet summa quam queris. Et hoc etiam 7 probatur per primum theorema secundi libri euclidis . Si autem uolueris multiplicare septem et duas quintas in octo et quattuor undecimas, multiplica octo integra et quattuor undecimas in integrum alterius lateris, quod est septem, et prouenient 58 et sex undecime. Deinde multiplica duas quintas in octo et quattuor undecimas multiplicando scilicet duas quintas in octo et 8 exeunt tres integri et quinta. Quos agrega ad 58 , et fiunt 61. Deinde tria que remanent de octo et quattuor undecimas conuerte in undecimas et fiunt omnes 37 undecime. Quarum due quinte sunt 24 undecime et quattuor quinte unius undecime. Quibus adiunge tres supradictas undecimas et fiunt 30 undecime et 4 quinte unius undecime, que sunt unum integrum et nouem undecime et 4 quinte unius undecime. Summa ergo que ex multiplicatione suprapositorum prouenit est 61 et nouem undecime et 4 quinte unius undecime 9 • Et hec est summa que queritur. 7 8 2 5
4 Il
5
Il
2
1 et due quinte addidi 2 post scilicet add. ut P 3 et fractiones A P: am. AI D 4 post deinde exp. unum D2 5 fractionem A P: fractione D 6 est A P: am. D 7 Et 8 58 A 2 D P: 48 AI uid. 9 Summa ergo hoc etiam [1. 5] - euclidis A D: add. p 2 m.d. [1. 18] - unius undecime addidi cum D P: am. A 10 et iter. AI Il De multiplicatione [1.21] - fractionis A P: am. D 12 24 A P: 34 D 13 632 false A D P in 672 corrigendum 14 prolatus A: prelatus D P
6
1
2 3 8
3 4 7 28
24
632 (sie/ 27
17 459 5
10
De multiplicatione fractionis etlO fractionis fractionis in fractionem et fractionem fractionis Il. Cum uolueris multiplicare 5 octauas et duas tercias octaue in sex septimas et tres quartas septime, ex denominationibus fractionum primi lateris multiplicatis in se scilicet octo in tres, facies 24 12 , qui est numerus denominationis. Deinde multiplicatis denominationibus alterius lateris scilicet septem in 4 fiunt 28 qui similiter est numerus denominationis. Quem multiplica in alium scilicet in 24 et l4 proueniunt 632 (sic) \3, qui est numerus prolatus per quem diuidimus. Deinde quinque octauas et duas tercias octaue de 24 que sunt 17 pone per se et ex alia parte similiter sex septimas et tres quartas septime que sunt 27 pone per se, quas
5 ~
15
20
ADP Vel aliter. Multiplica quinque octauas et duas tercias octaue in sex septimas sicut supradocuimus et erunt quattuor octaue et sex septime octaue. Deinde multiplica 5 tres quartas septime in quinque octauas et duas tercias octaue hoc modo, scilicet 7 6 multiplica tres quartas septime in 5 octauas , et prouenient tres octaue septime et 8 tres quarte octaue septime. Deinde multiplica tres quartas septime in duas tercias octaue, et prouenieë dimidia octaua septime. Deinde agrega hec omnia, sci1icet agrega dimidiam octauam septime tribus quartis octaue septime, et fient octaua septime lO et quarta Il octaue septime. Quas agrega sex septimis octaue que sunt sex octaue l2 septime et fient 7 octaue septime et quarta octaue septime. Quas l3 agrega quattuor octauis hoc modo, scilicet conuerte prius quattuor octauas in octauas 14 septime et fient uiginti octo octaue septime. Quas agrega ad septem octauas septime et ad quartam octaue septime et fient triginta quinque octaue . . Q'b 16 . septime et quarta 15 octaue septime. U1 us agrega tres octauas septime et filent 38 octaue septime et quarta octaue septime. Quas diuide per octo et exibunt septime que erunt quattuor septime et sex octaue septime et quarta octaue septime. Cetera huiusmodi considera secundum hoc. Probatio autem hec ex primo theoremate secundi 17.
proueniunt A 2 D P: prouenunt AI 2 emendaui scilicet sex undecimas et quintam undecime et sextam quinte undecime, et hoc est quod ex suprapositorum multiplicatione prouenit quod fallaciter post prelato addiderunt A D P ((fr p. 98. l. 13) 3 probationibus A uid. P: propositionibus D 4 632 false A D P in 672 corrigendum 5 scilicet A D: am. P 2 6 octauas A D P: octaue D2 s.l. 7 post septime exp. in quinque octauas D 8 in A P: 2 et D 9 proueniet A P: prouenient D 10 septime A D P: septima DI Il quarta A 2 12 que sunt ex octaue A P: am. D 13 quattuor A P: add. D D p2: quartam pl m.s. 14 octauas A P: octauis D 15 quarta A P: quartam D 16 octauas D p2: octas A: octaue pl 17 post secundi add. libri euclidis D P
98
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
ADP
5
10
15
20
25
Vel aliter. Numerum octauarum predictarum multiplicabis in numerum septimarum, scilicet quinque et duas tercias in sex et tres quartas septime, et prouenient triginta octo et quarta, que sunt septime octauarum triginta et octo et quartam. Quas si diuiseris per octo, exibunt septime. Si uero per septem, exibunt octaue. Diuide igitur per septem, et exibunt quinque et tres septime et quarta septime, que omnes sunt octaue. Quod igitur prouenit ex multiplicatione suprapositorum sunt quinque octaue et tres septime l unius octaue et quarta unius septime unius octaue. Item si uolueris septem undecimas et terciam undecime multiplicare in quattuor quintas et quartam quinte. Sic facies. Multiplica septem et terciam in quattuor et quartam, et proueniunt 2 31 et sexta. Quas diuide per 5 et quod exierit erunt undecime. Quod ergo ex multiplicatione suprapositorum prouenit sunt sex undecime et quinta undecime 3 et sexta quinte undecime.
7
4
li
2
3 Il
4 5
De multiplicatione integri et fractionis et fractionis fractionis III integrum et 4 fractionem . Cum uolueris multiplicare duo et quinque septimas et duas tercias septime in quattuor et tres octauas. Sic facies. Multiplicatis inter se denominationibus fractionum que sunt septem et tres fiunt 21, qui est numerus denominationis. Deinde ex alio latere octo erit numerus denominationis. Quos multiplica in 21, fient 168, qui est numerus prelatus. Deinde reduc primum latus ad ultimum genus fractionum scilicet ad tercias septimarum multiplicando singula in suum numerum denominationis qui 5 est 21, et prouenient 59 . Deinde reliquum latus conuerte in octauas singula multiplicando in octo qui est suus numerus denominationis, et prouenient 35. Quos multiplica in 59, et prouenient 2065. Quos diuide per numerum prelatum, et exibunt 12 et due octaue et due septime unius octaue et tercia septime octaue, et 6 hoc est quod ex propositorum multiplicatione prouenit. Cuius probatio habetur ex 7 duabus precedentibus .
1 tres septime A 2 D P: septime tres Al 2 erunt A P: omo D 3 et quinta undecime AD: omo P 4 De multiplicatione - fractionem A P: omo D 5 59 A 2 D P: ? Al 6 multiplicatione A P: multiplicationem D 7 post precedentibus add. Capitulum de denominandis iteratis milibus siue numeris aliis ab iteratis milibus. Scias quia una pars de mille est decima decime decime ter iterate, et unum de milies mille decima decime decime sexies iterate. Vnum autem de mi lies milies mille ter decima decime decime nouies iterate. Sic ergo cum uolueris scire quota pars est unum de mille, dic decima decime decime ter iterate et unum similiter quota pars est de mi lies mille, dic decima decime sexies iterate. Et sic quotiens mille iteraueris tociens unicuique iterationi decimam decime decime ter iterate appone. Vt si seme! mille dicatur P
2
4
5
3 8
1
99
2 3
7 8
21 168
1
35
59 2065
ADP
5
10
15
Vel aliter. Secundum differentias multiplica scilicet duo in quattuor, et fiunt octo. Postea multiplica quinque septimas et duas tercias septime in 4, et prouenient tres et septima et due tercie septime. Deinde multiplica duo in tres octauas, et prouenient sex octaue. Postea multiplica quinque septimas et duas tercias septime in tres octauas, et prouenient due octaue et tres septime octaue. Deinde appone unumquemque numerum cum numero sui generis scilicet integrum cum integro fractionem cum fractione et fractionem fractionis cum fractione fractionis. Deinde conuerte fractiones in alias sicut hic septimam et duas tercias septime in octauas, et fient octaua et sex septime unius octaue et tercia unius septime octaue. Deinde agrega octauam cum prioribus octauis, et sex septimas octaue cum tribus septimis octaue, et fient una octaua et due septime octaue. Quam octauam agrega cum sex octauis et duabus octauis et una octaua, et fient unum et due octaue. Hoc autem unum2 agrega cum integris prioribus. Et ex tota multiplicatione suprapositorum, proueniet hec summa scilicet duodecim et due octaue et due septime octaue et tercia septime octaue.
ADP
20
25
De multiplicatione integri et fractionis et fractionis fractionis in integrum et 3 fractionem et fractionem fractionis . 4 Cum uolueris quinque et septem octauas et duas tercias octaue multiplicare in quattuor et decem undecimas et dimidiam undecime. Sic facies. Multiplicatis denominationibus uniuscuiusque lateris per se fit suus cuiusque numerus denominationis primi lateris 24, secundi lateris 22. Quorum 5 alterum multiplie a in alterum, et proueniet 528, qui est numerus prelatus . Deinde ut omnia redeant ad ultimum genus fractionum quod est in unoquoque latere,
1 168 A P: omo D fractionis A P: omo D
2 unum A D2 P: numerum Dl 3 De multiplicatione [1. 18] 2 4 et A 0 2 P: iter Dl 5 prelatus A 0 P: communis Dl
5
Première partie du Liber mahameleth
multiplica 5 et septem octauas et duas tercias octaue in mgmtI quattuor, et prouenient 143 tercie octauarum. Deinde ex alio latere multiplica quattuor et decem undecimas et dimidiam undecimam in uiginti duo, et prouenient 109 dimidie undecimarum. Quas multiplica in predictas 143, et prouenient 15587. Quas diuide per prelatum numerum qui est 528 et quod exierit hec quesita summa erit. Huius autem probatio habetur ex duabus precedentibus.
Fac numeros denominationum. Multiplica enim 3 in 5 et fiunt 15. Deinde multiplica 4 in 6 et fiunt 24. Quos multiplica in 15, et proueniunt 360, qui est numerus prelatus. Deinde multiplica sex et quintam et terciam in 15, et 2 prouenient 1 98. Postea multiplica octo et quinque sextas et quartam in 24, et quod 5 4 prouenerit3 multiplica per 98, et productum inde diuide per prelatum numerum, et quod exierit hoc est quod ex suprapositorum multiplicatione prouenit. Vel aliter. Conuerte terciam in quintas et fient quinta et due tercie unius quinte. Quas agrega cum sex et quinta, et fient 6 et due quinte et due tercie unius 6 quinte. Deinde conuerte quartam in sextas et fiet sexta et dimidia. Quas agrega quinque sextis, et fient unum integrum et dimidia sexta. Quod integrum adiunge ad octo, et fient nouem integra et dimidia sexta. Quasi ergo uoluisses multiplicare sex et duas quintas et duas tercias quinte in nouem et dimidiam sexte, sic facies hic supra (sie/ premonstratum est. Similiter facies in omnibus capitulis 8 supraposite diuisionis que sunt de multiplicatione fractionis in integrum.
5
4
7 8 2 3 8
10 Il 1 Il
24
22
5
10
528 143
109 15587
10
15
20
25
101
Première partie du Liber mahameleth
100
Vel aliter. Secundum differentias multiplica 1 scilicet 4 in 5 et fient 20. Deinde multiplica 7 octauas et duas tercias octaue in quattuor, et prouenient tres et sex octaue et due tercie octaue. Deinde multiplica decem undecimas et dimidiam undecime in quinque, et prouenient 4 integra et 8 undecime et dimidia. Deinde multiplica decem undecimas et dimidiam in 7 octauas et duas tercias octaue, sicut predocuimus, scilicet ut 2 multiplices decem et dimidium in septem 3 et duas tercias, et prouenient octoginta et dimidia. Quas diuide per denominationem octaue, et exit decem et dimidia octaue. Has autem iterum diuide per denominationem4 alterius lateris scilicet undecim et exibunt decem undecime et dimidia octaua undecime. Facta autem multiplicatione appone unumquemque numerum cum numero sui generis, scilicet integrum cum integro et fractionem cum fractione et fractiones fractionum cum fractionibus fractionum. Et conuerte fractiones inter se ut fiant similes. Deinde agrega eas, incipiens a minima usque ad maximam et summa agregationis est summa multiplicationis. Huius probatio habetur ex primo theoremate secundum libri euclidis.
6
8
5 3 2
5 6 4
15
24 360 218
98 21364 59 124 360 15
20
9
Capitulum de irregularibus fractionibus que uentilantur inter arimethicos . Cum uolueris multiplicare tres quartas de quinque in septem, hic quattuor unde denominatur quarta est numerus denominationis et prelatus. Cui us tres lO quartas scilicet tres multiplica in 5, et prouenient 15. Hos autem quindecim multiplica in septem et prouenient 105. Quos diuide per prelatum qui est 4 et exibunt 26 et quarta, et hec est summa quam requiris.
De multiplicatione integri cum duabus fractionibus m integrum cum duabus fractionibus 5 . eum uolueris sex et quintam et terciam multiplicare in octo et quinque sextas et quartam, ex denominationibus fractionum.
2
post multiplica exp. septem octauas 0 2 4 post denominationem exp. octaue 0 2
2 ut A P: omo 0 3 in septem 0 P: add. A2 s./. 5 De multiplicatione [1. 22] - fractionibus A P: omo 0
1 prouenient A 0: proueniunt P 2 post quinque exp. et prouenient 0 3 prouenerit A 0: prouenit P 4 inde A P: add. 0 2 m.d. 5 prelatum A 0: communem P 6 fiet A P: fient 0 7 supra A: ut 0 P 8 fractionis A P: fractionum 0 9 Capitulum de irregularibus - arimethicos A P: omo 0 10 prouenient A 0: proueniunt P
102
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
ADP
DP
1
1
Vel aliter. Tres quartas de quinque que sunt tres et tres quarte multiplica 2 septem, et quod prouenerit est summa quam queris 3 •
3
Vel aliter. Tres quartas de septem multiplica in quinque et quod prouenerit est . 2 summa quam quens .
III
7
1
7
3 4
4
de
5 4
3
7
15
5
105
1 3
7 6
4 10
ADP 5
10
15
20
Cuius probatio manifesta est, scilicet quoniam oportebat multiplicare tres in 4 quinque et productum diuidere per quattuor, et exeunt tres quarte de quinque 5 quas iterum debemus multiplicare in septem . Sed diuidere quindecim per quattuor et id quod exit multiplicare in septem idem est quod multiplicare septem in quindecim et productum diuidere per quattuor, et hoc est quod monstrare uoluimus. 6 Vel aliter. Multiplica quinque in septem, et prouenient triginta quinque. 7 Quasi ergo uelis multiplicare tres quartas in triginta quinque, facies sicut supradocuimus. Cuius probatio patet, scilicet quoniam multiplicare tres quartas de quinque in 8 septem nichil aliud est quam multiplicare tres quartas in quinque et productum in 9 septem. Quod est idem quod multiplicare quinque in septem et productum multiplicare in tres quartas. Ob hoc igitur multiplicamus quinque in septem et productum in tres quartas, et prouenit quod uoluimus. Vel aliter. Procede secundum uerba questionis, scilicet tres quartas de quinque que sunt tres et tres quarte multiplica in septem hoc modo, scilicet multiplica tres in septem, et prouenient uiginti unum. Quas agrega ad id quod prouenit ex ductu trium quartarum in septem quod est quinque et quarta, et prouenient uinginti sex et quarta, et hoc est quod queritur.
1 quinque 0 2 P: quindecim DI queris addidi cum 0 P: omo A
103
3 Vel aliter [1. 2] - quam 2 4 quarte A 0: quartas P 5 post septem exp. idem est 0 2 6 multiplica A 0: multiplicare P 7 facies A 0 P: fact AI 8 in A P: add. 0 2 m.s. 9 in A P: add. 0 2 s./. 2 prouenerit P: prouenit 0
Si uolueris 4 quintas de sex et tercia multiplicare in 8, ex denominationibus fractionum facies numerum denominationis scilicet 15 qui simul erit numerus denominationis et prelatus. Cuius quattuor quintas scilicet 12 4 multiplica in sex et terciam, et prouenient 76. Quas multiplica in octo et quod 5 prouenerit diuide per numerum prelatum scilicet quindecim, et quod exierit est summa quam queris. Vel aliter. Multiplica 4 quintas in 6 et terciam scilicet multiplica 4 in 6 et 8 7 terciam6 et quod prouenerit diuides per 5 et exibunt 5 et tercia quinte, et hoc est quattuor quinte de 6 et tercia. Quinque uero et terciam quinte multiplica in 8, et . . . 9 quod prouenent est summa quam reqUIns. 8
4 5 de
6 3 15 8
76 608
15
20
Vel aliter. Quattuor quintas de octo multiplica in sex et terciam, et quod prouenerit est summa quam requiris. Vel aliter. Sex et terciam multiplica in 8 et eius quod prouenerit quattuor quinte sunt summa quam requiris. Si autem uolueris 4 septimas de 5 et tercia multiplicare in 8 et dimidium, ex denominationibus scilicet septima et tercia fac numerum denominationis qui est 21. Deinde dimidium que est denominatio alterius lateris multiplica in 21, et
1 prouenerit A P: prouenit 0 2 post queris add. Vel aliter. Multiplica 5 in 7 <et prouenient 35. Hos autem 35 multiplica in tres quartas> et quod prouenit est summa quam queris 0 P 2 3 post denominationibus exp. fac numerum p 2 4 post quas exp. diuide p 5 prelatum addidi cum 0 add. p 2 m.d.: communem P: omo A 6 scilicet multiplica [/. 10] - terciam addidi 7 tercia A P: terciam 0 8 hoc A: hec 0 P 9 requiris A P: queris 0 cum 0 P: om. A
104
1
1
5
prouenient 42, qui est numerus prelatus • Quattuor autem septimas de uiginti uno que sunt 12 multiplica in 5 et terciam, et prouenient 64. Deinde multiplica octo et dimidium in 2, qui est numerus denominationis eius lateris, et prouenient 17. 3 Quos multiplica in 64 et productum diuidere (sie/ per numerum prelatum , et 4 quod exierit est summa quam requiris . Et hic facies similiter secundum omnes paulo suprapositas regulas. 4 7 de 5 3
8 2
21
2
5
10
42 64
17
15
1087 (sic/ 6
10
Si autem uolueris duas tercias de 4 multiplicare in 5 octauas de VII, ex tribus et octo qui sunt hic numeri denominationis multiplicatis in se, fiunt 24, qui est numerus prelatus 7• Duas autem tercias de tribus que sunt duo multiplica in 4 et prouenient 8. Deinde quinque octauas de octo que sunt 5 multiplica in 7, et prouenient 8 35. Quos multiplica in 8 et productum diuide per prelatum 9 numerum, et quod exierit est summa quam requiris.
de
2 3 4 3
5 8 de 7
3
8
20
7
25
280 30
15
Vel aliter. Duas tercias de 4 que sunt duo et due tercie multiplica in quinque octauas de septem que sunt quattuor et tres octaue, et quod prouenerit est summa quam requiris. Vel aliter. Multiplica 4 in 7, et prouenient 28. Deinde multiplica 2 tercias in 5 octauas, et prouenient 3 octaue et tercia octaue. Quas multiplica in 28 et quod prouenerit est summa quam requiris.
ADP
35
ADP
autem duas tercias in quattuor nichil aliud est quam de numero denominante tercia que 2 est tres sumptas eius duas tercias que sunt duo multiplicare in quattuor et productum diuidere per tres. Multiplica igitur duo in quattuor, et fient octo. Vnde quasi 3 diuiseris octo per quattuor exibunt due tercie trium. Similiter etiam est 4 multiplicare quinque octauas in septem scilicet de numero denominante octauam qui est octo sumptas quinque octauas eius que sunt quinque multiplicare in septem 5 et productum diuidere per octo. Quod autem fit ex ductu quinque in septem est triginta quinque. Igitur si diuidantur triginta quinque per octo, exibunt quinque octaue de septem. Manifestum est igitur quod multiplicare duas tercias de quattuor in quinque octauas de septem idem est quod diuidere octo per tres et triginta quinque per octo et eorum que de utraque diuisione exeunt multiplicare unum in aliud. Hoc autem idem est quod diuidere productum ex octo ductis in triginta quinque per productum ex ductu trium in octo, sicut ostensum est in capitulo propositionum. Igitur multiplicare duas tercias de quattuor in quinque octauas de septem idem est quod diuidere productum ex octo ductis in triginta quinque per productum ex tribus 6 ductis in octo, et hoc est quod monstrare uoluimus.
ADP
24 8
105
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
8
Cuius probatio hec est. Multiplicare enim duas tercias de quattuor in quinque octauas de septem idem est quod multiplicare duas tercias in quattuor et quinque octauas in septem et productum ex iBis in productum ex istis. Hoc autem idem est quod multiplicare duas tercias in quinque octauas et quattuor in septem et productum in 9 productum, sicut in principio ostendimus. Igitur multiplicare duas tercias 10 de quattuor in quinque octauas de septem idem est quod multiplicare duas tercias in quinque octauas Il et quattuor in septem et productum in productum, et hoc est quod monstrare uoluimus.
Cuius probatio hec est. lam scimus quod multiplicare duas tercias de quattuor in quinque octauas de septem idem est quod multiplicare du as tercias in quattuor et quinque octauas in septem, et productum ex iBis in productum ex istis. Multiplicare
1 3 P 8
prelatus A D: add. p 2 s.1. : communis P 2 diuidere false A D P in diuide corrigendum prelatum A D: add. p 2 s./. : communem P 4 requiris A: queris D P 5 1087faise A D in 1088 corrigendum 6 de A P: et D 7 prelatus A D: add. p 2 s.l. : communis P prouenient A D: proueniunt P 9 prelatum A D: add. p2 s./. : communem P
1 A 8 P:
denominante A 2 D P: ?A I 2 que A: qui D P 3 quasi A: si D P 4 denominante 2 P: denominare D 5 autem iter. D 6 post tribus add. ex P 7 de A D P: in DI 2 tercias de quattuor Al D P: de quattuor tercias AI 9 in A D: per P 10 tercias A D 2 tercis DI Il de quattuor [1. 29] - in quinque octauas A P: add. D m.d.
Première partie du Liber mahameleth
Si autem uolueris duas tercias de quinque et quarta multiplicare in duas septimas 1 de sex et dimidio, ex denominationibus unius lateris que sunt tres et quattuor multiplicatis in se, fac numerum denominationis qui est duodecim. Deinde ex septima et dimidio alterius lateris, fac similiter numerum denominationis qui est 14. Quos multiplica in 12, et prouenient 168 qui est numerus prelatus 2 . Deinde duas septimas de 14 que sunt 4 3 multiplica in 6 et dimidium, et prouenient 26. Deinde duas tercias de 12 que sunt 8 multiplica in 5 et quartam, et prouenient 42. 4 Quos multiplica in 26 et quod prouenerit diuide per prelatum 5 numerum, et quod exierit est summa quam requiris. Cuius probatio eadem est que precessit.
duas tercias que sunt 8 multiplica in 5, et prouenient 40. Et item quartam eiusdem numeri denominationis que est tres agrega prioribus 40 et fiunt 43. Deinde ex alio 1 latere duas septimas de 14 que sunt quattuor multiplica in 6, et prouenient 24 • 2 Deinde medietatem de 14 que est 7 agrega priori bus uiginti quattuor, et fient 31 . 4 Hos 3 autem multiplica in 43 et quod prouenerit diuide per prelatum numerum, et 5 quod exsierit est summa quam requiris . Vel aliter. Due tercie de quinque que sunt tres et tercia cum addita una quarta fiunt tres et tres sexte et dimidia sexta. Similiter due septime de sex que sunt unum et quinque septime cum addito dimidio unius fiunt duo et septima et dimidia septima. Quasi ergo ueUes multiplicare tres et tres sextas et dimidiam sextam in duo et septimam et dimidiam septimam, multiplicabis illa secundum regulam fractionum cum integris. Sunt autem plures alii modi qui contingunt in 6 fractionibus de quibus loquar, et assignabo qualiter sit faciendum in illis .
ADP
5
10
2 3 de 5 74
2 7 de 6 72
12
14
5
10
ADP 15
168 42
26 1092 20
15
20
107
Première partie du Liber mahameleth
106
Vel aliter. Duas tercias de 5 et quarta que sunt tres et dimidium accipe. Deinde 6 accipe 2 septimas de 6 et dimidio que sunt unum et sex septime que 7 8 multiplicabis inter se, sicut multiplicas integrum cum fractione per integrum et 9 fractionem . Vel aliter. Duas tercias de sex et dimidio, que sunt 4 et tercia lO , multiplica ll in l2 duas septimas de 5 et quarta que sunt unum et dimidium, et quod prouenerit est summa quam requiris. Vel aliter. Duas tercias multiplica in duas septimas, et proueniet septima et tercia septime. Deinde multiplica quinque et quartam 13 in sex et dimidium, et prouenient triginta quattuor et octaua. Et productorum ex utrisque l4 multiplica l5 alterum in alterum, et prouenient 6 et 3 septime et dimidia septima, et hoc est quod uoluisti. Hoc etiam multis modis potest fieri aliter quam superius. Videlicet si uolueris multiplicare duas tercias de 5 et quartam 16 unius in duas septimas de sex et 17 dimidium unius, tunc de numero denominationis qui est 12
1 ex A P: et 0 2 prelatus A 0: add. p2 s.l. : eommunis P 3 post 4 add. et P 4 prouenerit A 0: prouenit P 5 prelatum A 0: add. pl s.l.: eommunem P 6 unum A P: numeri 0 7 multiplieabis A P: multiplieatis 0 8 eum A 0 p 2: in pl 9 et 10 post tereia add. in 0 fraetionem A uid.: in fraetione 0 p2: eum fraetione pl Il multiplica A p2: in multiplicatis 0 pl 12 unum A P: numerum 0 13 quartam A P: quarta 0 14 utrisque A P: utriusque 0 15 prouenient A 0: proueniet P 16 quartam 17 post et add. in 0 P A P: quarta 0
25
30
Scias quod quisquis perfecte 7 inteUigit ea que dicta sunt de multiplicatione 9 8 fractionum et diligenter attenderit probationes earum , quicquid attende rit (sic/o de multiplicatione fractionum facile poterit inuenire, sicut si quis querat a te (sic/ I ut l2 duas nonas et duas septimas multiplices in decem undecimas. Ex his autem que dicta sunt in 13 multiplicatione fractionum, monstrabitur etiam solucio 14 . . . S ·1· 15 d .c. t· d 16 d 17 hmus questIoms. Cl lcet ut unam uarum !Tac lOnum re ucas a genus alterius, sicut supra ostensum est in capitulo de conuersione fractionum in alias, deinde agrega eas, et fient fractio et fractio fractionis. Quas multiplica in decem undecimas, sicut supra l8 ostensum est de multiplicatione huiusmodi. Vel aliter. Multiplica duas nonas in decem undecimas, sicut supra ostensum l9 est. Deinde multiplica duas septimas in decem undecimas, et productum agrega ad id quod prouenit ex duabus nonis ductis in decem undecimas et agregatum est id quod uoluisti. Si autem uolueris quinque octauas et duas tercias octaue multiplicare in sex et duas septimas et tres quartas septime. Sic facies. Multiplica quinque octauas et duas tercias octaue in sex, sicut supra ostendimus, et id quod prouenerit retine. Deinde multiplica quinque octauas et duas tercias octaue in duas septimas et tres quartas septime, et quod prouenerit
1 24 A P: 340 2 31 A P: uiginti numerum 0 3 hos A P: has 0 4 post prelatum add. communem scilicet p 2 m.s. 5 requiris A: queris 0 P 6 sit faciendum in illis A P: faciendum milles 0 uid. 7 perfecte A 0 2 P: infecte DI uid. 8 probationes A P: propona DI: propositiones 0 2 9 earum iter. 0 10 attende rit A: acciderit 0 P 11 a te fa/se A 0 P in ad te corrigendum 12 ut addidi cum 0 P: am. A 13 in A P: 2 add. 0 2 s.l. 14 solucio A P: solicio 0 15 scilicet ut A s.l. P: secundum 0 16 reducas A 0 2 P: reduas DI 17 post genus add. fractionum AI 18 supra A P: add. 2 0 2 m.d. 19 agrega 0 P: add. A m. d.
108
5
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
agrega cum prius retento. Et agregatum est id quod uoluisti. Quisquis autem intelligit ea que dicta sunt de conuersione fractionum et nouit probationes earum, facile adinueniet 1 predictas questiones et alias multas que dicte non sunt hic, et sciet 2 probationes omnium illarum et non egebit ut aliquid aliud addatur preter id quod dictum est. Possunt autem fieri multe alie questiones de multiplicatione fractionum, que habent se ad plures sensus. Quas placuit nobis cum modis suis agendi et diuersitate 3 significandi ponere in fine multiplicandi que sunt huiusmodi scilicet t ... t 4 .
ADP 10 10
15
20
Capitulum aliud de eodem 5 . 6 Si uolueris quartam de quinque et duas quintas de sex multiplicare in 7 decimam trium et octauam de quattuor, hoc duobus modis potest fieri. Vno ut si uolueris unam quartam de quinque agregare cum duabus quintis de sex, et agregatum multiplicare in agregatum ex decima trium et ex octaua de quattuor. Si hoc in quam uolueris. Sic facies. Ex denominationibus fractionum que sunt quarta et quinta multiplicatis inter se, fac numerum denominationis qui est uiginti. Deinde ex alio 8 latere ex decima et octaua similiter fac numerum denominationis qui est octoginta. Quos multiplica in uiginti oppositi lateris, et quod prouenerit est numerus prelatus 9, scilicet 160 (sic/o. Deinde quartam de 20 que est 5 multiplica in 5, et fiunt 25. Deinde duas quintas de 20 que sunt 8 multiplica in 6, et fient 48. Quos agrega ad 25, 11 et fient 73. Deinde ex alio latere decimam de 80 scilicet octo multiplica in tres, et prouenient 24. Deinde octauam eiusdem scilicet decem multiplica in 4, et prouenient 40. Quos agrega ad 24, et fient 64. Quos multiplica in 73 12 , et quod l3 prouenerit diuide per prelatum , et quod exierit quesita summa erit. 3 4 de 5 l6
72 5 de 6
et
14
20
25
1 10 15 de 3 71 8 de 4
20
80 160 (sic/
73
15
30
109
Alter est scilicet si uolueris duas quintas de sex agregare ad 5 et agregati accipere quartam, de inde suam octauam de 4 agregare cum tribus et agregati decimam multiplicare in quartam predictam. Si hoc in quam uolueris. 1 Sic facies. A uiginti qui est numerus denominationis sumptam quartam multiplicabis in quinque, et prouenient 25. Postea sumptam quartam de duabus quintis eiusdem, que sunt duo, multiplicabis in sex, et prouenient 12. Quas agrega 3 cum 25, et fient 37. De (sie/ a numero denominationis alterius lateris qui est 80 decimam sumptam multiplica in 3, et fient 24. Deinde decimam sue octaue que est unum4 multiplica in quattuor, et prouenient 4. Quos agrega ad 24, et fient 28. Quos multiplica in triginta septem alterius lateris et productum diuide per 6 communem 5, et quod exierit est summa que prouenit . Cum aliquis dicit ut duas tercias de septem et dimidio et duas quintas de sex et tercia multiplices in duas septimas de quattuor et decima et tres quartas de nouem et nona, hoc quattuor modis poterit fieri. Duo sunt de quibus iam paulo ante prediximus scilicet ut aut duas tercias de septem et dimidio agreges ad duas quintas de sex et tercia, et de inde duas septimas 7 de quattuor et decima agreges ad tres quartas de nouem et nona, et hoc agregatum multiplices in prius agregatum et deinde cetera sicut iam predocuimus, aut ut ad duas quintas de sex et tercia agreges ad septem et dimidium et agregati accipias duas tercias. Deinde tres quartas de sex (sicl et nona agreges ad quattuor et decimam et agregati duas septimas multiplices in duas tercias prioris agregati. Deinde cetera qualiter fiant iam premonstrauimus. Tercius uero modus est ut duabus terciis de septima agreges dimidium unius. Et duabus quintis de sex agreges terciam unius et ex duobus agregatis efficias unum9 agregatum. Deinde ex alio latere duabus septimis de quattuor [et decima] 10 agreges decimam unius, et tribus quartis de nouem agreges nonam unius et ex duobus Il agregatis conficias unum agregatum. Quod agregatum 12 multiplices in agregatum l3 alterius lateris. Deinde cetera sicut paulo ante docuimus. Quartus uero modus est ut duabus terciis de septem agreges dimidium et du as quintas de sex et tercia. Deinde ex alio latere duabus septimis de quattuor et 4 decima agreges decimam de sex et nona et tres quartas de sex et nona (sic/ . Hoc autem agregatum multiplices in primum agregatum, et deinde cetera sicut iam predocuimus. Omnes igitur regule in his iam manifeste sunt intelligenti ea que predicta sunt de fractionibus. Potest etiam 15 fieri aliis modis preter hos.
7
64
1 adinueniet A P: adinueniat 0 2 illarum A P: aliarum 0 3 significandi A P: segregandi 0 4 textus interruptus est A 0 P 5 Capitulum aliud de eodem A P: am. 0 6 post si add. autem P 7 trium A 0: tercium P 8 ex A P: et 0 9 prelatus A 0: add. p 2 s.l. : communis P 10 160[alse A 0 P in 1600 corrigendum II fient AD: fiet P uid. 12 quos multiplica in 73 A P: et hic est numerus collectionis alterius lateris quos 13 prelatum A 0: add. p 2 s.l. : communem P multiplica in alium numerum collectionis 0 14 3AP:IO 15 IOAP:190 16 etAP:om.O 17 160falseAOPin 1600 corrigendum
1 sumptam A P: sumpta 0 2 de A: deinde 0 P 3 lateris A 0: am. P 4 unum A 0 2 P: numerum DI 5 prelatum A 0: add. p 2 s.l.: communem P 6 prouenit A P: 2 preuenit 0 7 post septimas exp. et 0 8 sex fa/se A 0 P in nouem corrigendum 9 unum A 0 2 P: numerum DI 10 emendaui et decima quodfallaciter post quattuor addiderunt A 0 P II duobus A P: duabus 0 12 agregatum A P: agrega 0 2 13 agregatum A P: agregatam 0 14 et decima (add.p m.d.) agreges (iter. 0 P) decimam de sex et nona et tres quartas de sex et nona false A 0 P in agreges decimam et tres quartas de nouem et 15 post etiam add. hoc 0 nona corrigendum
110
Première partie du Liber mahameleth
2 3 de et et
7 2 2 5
de et
6 3
2 7 de 14 (sic)
Première partie du Liber mahameleth
dimidium minue de nouem, et remanebunt sex et dimidium. Que sex et dimidium multiplica in septem et dimidium, et prouenient quadraginta octo et tres quarte. Quos diuide per duodecim, et exibunt quatuor et dimidia octaua, et hoc est quod queris.
1
et 10 3 4 de 9 et 9
5
AD
5
10
15
Si uolueris multiplicare tres quartas quattuor quintarum quinque sextarum sex septimarum septem octauarum in quattuor quintas quinque sextarum <sex 3 septimarum>2 septem octauarum octo nonarum nouem decimarum. Si uolueris facere procreandi numeros denominationum ex denominationibus fractionum prolixum erit. Sed est alius modus agendi. Scilicet multiplica numerum inde unde denominatur octaua in numerum un de denominatur decima, et prouenient octoginta, quos pone prelatum. Deinde accipe septem octauas de octo que sunt septem. De quorum sex septimis, que sunt sex, accipe quinque sextas que sunt quinque. D~ quibus accipe quatt~or quintas, que sunt quattuor. De quibus accipe tres quartas , que sunt tres, et retme. Postea de decem accipe nouem decimas que sunt. nouem. De quibus accipe octo nonas que sunt octo. De quibus accipe sex septlmas que sunt sex. 5. De quibus accipe quinque sextas que sunt quinque. De quibus accipe quattuor quintas que sunt ~uattuor. .Q.uos ~ult~lic~ i~ t~ia ret~nta, et fient duodecim. Quos diuide per octogmta et eXlblt declma et dlmldla declma, et hoc est quod uoluisti 7.
10
15
20
20
25
Sic facies. Numeros denominationum qui sunt quatuor et tres multiplica inter se, et fient duodecim. De quibus accipe tres quartas eorum que sunt nouem. Deinde accipe terciam de duodecim que est quatuor. De qua minue octauam de duodecim que est unum et dimidium, et remanebunt duo et dimidium. Quos duo et
1 14fàlse AD P in 4 eorrigendum 2 sex septimarum addidi 3 in quattuor quintas [1. 3]octauarum A: am. D 4 quartas A D2: quintas DI 5 De quibus accipe - septem addidi 6 decima A: om. D 7 Si uolueris [1. 2] - quod uoluisti A D: am. P
Si uolueris tres quartas de quinque sextis de septem et quinta multiplicare in nouem decimas de quatuor minus [et dimidia octaua de nouem et] 1 tribus quintis. Sic facies. Accipe tres quartas de quinque sextis de septem et quinta que sunt quatuor et dimidium, et multiplica eas in nouem decimas de quatuor minus dimidia octaua de nouem et tribus quintis que sunt tres, et prouenient tredecim et dimidium, et hoc est quod sc ire uoluisti. Si uolueris nouem decimas minus eo quod fit ex ductu dimidie sexte (sic/ in undecim multiplicare in id quod fit ex ductu quinque nouarum unius quarte de tribus in quinta duodenarii. Sic facies. Quere numerum qui habeat decimam et dimidiam septimam, qui est septuaginta. Cuius dimidiam septimam, que est quinque, multiplica in undecim, et productum minue de nouem decimis de septuaginta que sunt sexaginta tres, et remanebunt octo. Deinde quintam de duodecim que est duo et due quinte muItiplica in tres, et prouenient septem et quinta. De quorum quartam, que est unum et quatuor quinte, accipe quinque nonas que sunt unum, et multiplica in octo et productum denomina de septuaginta, scilicet decimam et sept imam decime, 3 et hoc est quod scire uoluisti .
ADP
D Si uolueris tres quartas minus una sexta multiplicare in quinque et terciam. Sic facies. Numeros denominationum qui sunt quatuor et sex muItiplica inter se, et fient uiginti quatuor. De quibus accipe tres quartas eorum que sunt decem et octo. De quibus minue sextam de uiginti quatuor, que est quatuor, et remanebunt q~~tu~rdecim. Quos multi~li~a in ~uinque et terciam, et quod prouenit diuide per Ulgmtl quatuor, et quod eXlent est Id quod scire uoluisti. Si uolueris tres quartas minus tercia cui desit octaua mUItiplicare in septem et dimidium.
III
25
30
Capitulum de agregatione fractionum cum fractionibus. Et fractio fractionis 4 quinque modis agregatur . Si uolueris agregare tres octauas quattuor quintis. Sic facies. Multiplica inter se denominationes fractionum, et fient 40 qui 5 est 7 numerus prelatus 6 • Deinde tres octauas numeri prelati que sunt 15 agrega cum 4 8 quintis eiusdem numeri prelati que sunt triginta duo et fiunt 47. Quos diuide per 9 prelatum et exibit unum et octaua et due quinte octaue, et hec est summa que ex priorum agregatione prouenit. Vel aliter. Conuerte fractiones unius lateris in 10 alias scilicet quattuor quintas in octauas, et fient 6 octaue et due quinte 11 octaue. Quas agrega cum tribus octauis,
1 emendaui et dimidia octaua de nouem et quod fal/aeiter post minus addidit D (folio 76r) 2 sexte false D in septime eorrigendum 3 Si uolueris tres quartas [p. 110, l. 18] scire uoluisti D: am. A P 4 Capitulum [1. 23] - agregatur A P: am. D Et fractio fractionis 2 2 quinque modis agregatur add. A m.s. D 2 m.s. p m.d. 5 qui A D: quis P 6 prelatus A D: add. p2m.d.: communis P 7 prelati A D: add. p 2 s./.: communis P 8 prelati A D: add. p 2 s.I.: communis P 9 prelatum A D: add. p 2 s./.: communem P 10 post in exp. 2 2 alteram p Il quinte A D P: quinque AI
112
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth 1
et fient 9 octaue que sunt unum et octaua et due quinte octaue, et hec est summa quam quens. 4 3 8 5 5
5
8
113
Vel aliter. Conuerte tres quintas et quartam quinte in octauas, et prouenient quinque octaue et quinta octaue. Quas agrega ad quinque octauas, et fient unum et due octaue et quinta octaue, et hoc est quod queris. . Vel si uolueris , conuerte quinque octauas in quintas et fient tres qumte et . • . 1 octaua quinte. Quas agrega tribus quintis et quarte umus qumte, et prouemet 2 unum et quinta et tres octaue unius quinte, et hoc est quod queritur.
40 12 2
15 81 (sic/
5
10
Si uolueris tres septimas agregare ad decem undecimas. Sic facies. Numeros denominantes fractiones qui sunt septem et undecim multipIicares (sic/ in se, et fiet numerus prelatus 5 qui est septuaginta septem. Ad cuius tres septimas que sunt 33 agrega eius decem undecimas que sunt 70, et fient 103. Quos diuide per prelatum 6, et quod exierit est summa que ex suprapositorum agregatione prouenit. Vel aliter. Conuerte tres septimas in undecimas, et fient quattuor undecime et quinque septime unius undecime. Quas agrega decem undecimis prioribus et quod excresit est summa que prouenit. Vel e conuerso. Conuerte undecimas in septimas et ei quod inde prouenit . . 7 agrega tres septImas et agregatum est summa que quentur .
7
10 Il
7
Il
3
204
10
9
20
1 octaua A P: octaue 0 2 180 A P: 32 0 3 81 false A P etfalse 47 D in 180 corrigendum 4 multiplicares A uid.: multiplica 0 P 5 prelatus add. A 0 p2m.d.: communis P 6 prelatum A D: add. p 2 m.d.: communem P 7 que queritur A2 D P: queritur que AI 8 77 A D: 17 P 9 Capitulum de agreganda - fractionem A P: am. 0 10 ex A P: am. D Il quarta A P: quartam D 12 multiplicato iter. D 13 est addidi cum D P: am. A 14 pre1atus A D: add. p 2 s.I.: communis P 15 pre1atum A D: add. p 2 s.l. : communem P
4 100
104
103
15
8 160
70
Capitulum de agreganda fractione et fractionis fractione ad fractionem . Si uolueris tres quintas et quartam quinte agregare ad quinque octauas, regula talis est. Ex 10 denominationibus fractionum scilicet quarta II et quinta multiplicatis in se facies numerum denominationis qui est 20. Quo multiplicato 12 l4 in 8 fiunt 160 qui est l3 numerus prelatus . Cuius tres quintas et quartam quinte que sunt centum et 4 agrega ad 5 octauas eius que sunt 100, et fient ducenta l5 quattuor. Quos diuide per prelatum , et quod exierit summa requisita erit.
8
20
15
33
5
3 5 24 53
20
25
Capitulum de agreganda fractione et fractionis fractione ad fractionem et 5 fractionis fractionem . Si uolueris duas quintas et tres 6 quartas quinte agregare ad duas septimas et duas tercias septime. . Sic facies sicut in pri oribus , scilicet ex denominationibus fractionum cUlUsque lateris per se multiplicatis, facies numeros denominatio~~m u~usque late~s qu~~m altero multiplicato in altero fiet numerus commums qUI est quad:l~gentI et uiginti. Cuius duas quintas et tres quartas quinte que sunt ducenta et tngmta. unum 9 agrega ad eius duas septimas et duas tercias septime que sunt centum sexagl~ta, et 1 agregatum ex his diuide per prelatum 0 et quod exierit est summa q~am qu~ns. Vel ll si uolueris duas quintas et tres quartas quinte, conuerte m septImas, et prouenient tres septime et quattuor quinte unius septime et ~uarta quin~e septime. Oeinde agrega duas septimas tribus septimis, et fient qumque septll:ne. O~as autem tercias septime agrega ad quattuor quintas septime et quartam ~umte U~lUS septime conuertendo alias in alias sicut premonstratum est,. et prou~m~n~ septIml~ et due quinte septime et tres sexte unius quinte unius septime et dlmldIa ~exta quinte septime. Quas agrega prioribus quinque ~eptimis., e.t ?ent sex s~ptIm~ et due quinte unius septime et tres sexte quinte septime et dlmldla sexte umus qumte unius septime. Et hec est summa quam queris.
1 P: 7 A
proueniet A P: prouenient D 2 quod A P: am. D 3 24 5 A: ? D P 4 160 A 190 D 5 Capitulum de agreganda [/. 8] - fractionem A P: am. 0 6 .tres D P: add. ~2 prelatus A 0: add. p 2m.s.: communis P 8 quadringenti A P: quadragentl D 9 tercla~ P: tercie D I O prelatum A D: add. p2 m.s.: communem P Il post uel exp. aliter 0
12 sexta A P: sex DI: septima D
2
114
Première partie du Liber mahame/eth
Première partie du Liber mahame/eth
2 5 et 3 4 5
2 7 et 2 3 7
20
21 420
231
160 391
5
10
10
Capitulum de agreganda fractione fractionis ad fractionem fractionis 1. C.um uo~ueris quinque sextas octaue agregare ad quattuor septimas undecime. SIC faCIes. Ex denominationibus fractionum agregandi lateris inter se multiplicatis que sunt sex et octo, fient 48 qui est numerus denominationis. ~ei~~e ex alio latere multi~lic~tis. inter se 2 septe~ .et undecim, fient 77 qui sImlhter est numerus denommatlOllls. Quem multtphca in alium 3 alterius. la~eris, et fie~t 3696 qui est .nu~erus prelatus .. Deinde quinque sextas octaue IpSlUS que sunt 385 agrega ad IpSlUS quattuor septtmas undecime que sunt 192, et p~ouenient 577 qui .numerus quoniam minor est. Denomina eum a prelato 5 et denommatus numerus ent summa que ex agregatione prouenit. Vel aliter. Conuerte fractiones in idem genus scilicet ut sexte octaue fiant septime undecime secundum premissas regulas, et fient octo septime undecime et sexta octaue septime undecime. Quibus agrega 4 septimas undecime et agregatum est summa que prouenit. 5 6 8
4 7 Il
48
77
Sic facies. Multiplicatis in se denominationibus agregandi lateris que sunt 5 et 3 facies 15, qui 1 est numerus denominationis. Deinde ex alio latere multiplicatis sex 2 in undecim, fient 66 qui similiter est numerus denominationis. Quem 5 multiplica in aliam (sici alterius4 lateris et productum est numerus prelatus . Cuius quattuor quintas et terciam quinte agrega ad quinque sextas undecime eius 6 et agregatum diuide per prelatum , et quod exierit quesita summa erit. Vel aliter. Conuerte quintas et terciam quinte in undecimas, et fient nouem undecime et due quinte undecime et due tercie quinte undecime. Deinde duas quintas undecime et duas tercias quinte undecime conuerte in sextas undecime, et 7 fient tres sexte undecime et quinte (sic) sexte undecime. Quas agrega prioribus quinque sextis undecime, et fient una undecima et due sexte undecime <et quinta sexte undecime>8. Agrega igitur unam undecimam predictis nouem 9, et fient decem undecime et due sexte undecime et quinta sexte undecime, et hec est summa que prouenit.
930 (sic/o
15
20
Item de eodem Il . Si uolueris duas nonas et tres octauas et decem undecimas agregare inter se. Sic facies. Denominationes multiplica inter se scilicet nonam et octauam et undecimam, et prouenient l2 792, qui est numerus prelatus 13. Cuius duas nonas que sunt 176 14 et eiusdem tres octauas scilicet 297 et eiusdem 15 decem undecimas scilicet 720 agrega inter se et agregatum diuide per prelatum 16, et quod exierit quesita summa erit.
2 9 3
192
8 10 Il
De agreganda fractione et fractionis fractione ad fractionem fractionis 6 • Si uolueris quattuor quintas et terciam quinte agregare ad quinque sextas undecime.
1 Capitu~um de agregan?a - fractionis A P: omo D 2 quem A P: que D 3 prelatus A 2 2 D: add. P m.s.: 70n;mums P 4 ?ost sunt exp. alterius lateris D 5 a prelato A: add. D m.s. (prelatum D ) P m.s.: a commun! P 6 De agreganda - fractionis A P: omo D
66
15
577
15
5 6 Il
4 5 et 3 5
3696 385
115
1 qui A D: que P 2 sex A P: ex D 3 aliam A: alium D P 4 alterius A P: altius D 2 6 prelatum A D: add. p m.d. : communem P 5 prelatus A D: add. p 2 m.d.: communis P 7 quinte A: quinta D P 8 et quinta sexte undecime addidi 9 undecimis addidi 10 930 fa/se A D P in 990 corrigendum II Item de eodem A P: omo D 2 12 prouenient A2 D: proueniet Puid.: prouenit AI 13 prelatus A D: add. p m.d. : 2 communis P 14 176 A D: 179 P 15 eiusdem A D P: ? AI 16 prelatum A D:
add. p 2 S. /.: communem P
116
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth 1
ADP
5
10
Cuius probatio hec est l . Pone duas nonas ah. Tres uero octaue sint hg, sed decem undecime sint gci. Vnum autem sit h. Denominatio uero omnium fractionum qui e~t prelatus numerus sit z . .Due uero none eius que sunt centum septuaginta sex smt kt. Tres uero octaue ems que sunt ducenta nonaginta septem sint tq. Decem uero undecime eius que sunt septingenta uiginti sint qt. Comparatio igitur ah ad h est sicut comparatio kt ad z. Comparatio uero hg ad h est sicut comparatio tq ad z. 4 Comparatio uero gd ad h est sicut comparatio qt ad z. Sequitur ergo ut 6 comparatio ad ad h sit 7 sicut comparatio kt ad z. Id igitur quod fit ex ductu linee ad in z equum est ei quod fit ex ductu linee kt in h. h autem unum est. Sed quicquid multiplicatur in unum non augetur. Igitur id quod fit ex ductu linee ad in z est kt. Si igitur diuiseris kt per z exibit ad, et hoc est quod monstrare uoluimus.
5
z
Fig.28: A,fol.J27 v; D,fol. II vs; P,fo1.32 vd.
Hec autem probatio est omnium precedentium capitulorum de agregatione fractionum 8 •
3
7
5
8 de 9
ADP
10
h
Item de eodem • Cum uolueris tres quintas de sex agregare ad 7 octauas de nouem. Sic facies. Multiplica numeros denominationum scilicet quinque et octo, et fient 40 qui est numerus prelatus 2 . Cuius tres quintas que sunt 24 multiplica in sex, 3 et prouenient 144. Deinde eiusdem 7 octauas que sunt 35 multiplica in 9, et 4 proue nient 315. Quos agrega prioribus 144 et fient 459 , quos diuide per communem5 et quod exierit est summa que prouenit.
de 6
k
15
117
15
ADP
Cuius probatio est hec. Oportebat enim accipere tres quintas de sex et agregare eas ad septem octauas de nouem. Accipere autem tres quintas de sex est inuenire quemlibet6 numerum, qui habeat quintam ueluti quadraginta. Horum igitur tres quintas que sunt uiginti quattuor7 multiplica in sex et prouenient 144. Si igitur diuiseris 144 per 40 exibunt tres quinte de sex. Similiter etiam accipiuntur septem octaue de nouem. Nam inueni numerum qui habeat octauam ueluti quadraginta. Cuius septem octauas que sunt triginta quinque multiplica in nouem, et prouenient 315. Hos igitur si diuiseris per 40, exibunt septem octaue de nouem. Oportebat igitur8 diuidere centum quadraginta quattuor per 40, et 315 similiter diuidere per 40 et agregare que de utraque diuisione exeunt, quod idem est quod agregare 144 ad 315, et agregatum diuidere per 40, sicut ostensum est in capitulo prepositionum.
9
20
25
Vel aliter. Conuerte omnes fractiones in genus cuius fractionis uolueris uelut in octauas. Conuerte ergo duas nonas in octauas et proueniet una octaua et septem none unius octaue, et conuerte undecimas in octauas et prouenient 7 octaue et tres undecime octaue. Agregatis autem omnibus octauis proueniet unum et tres octaue. Et agregatis 7 nonis octaue ad tres undecimas octaue, sicut predocuimus, erit tota summa unum et quattuor octaue et quinque undecime unius none unius octaue, et hec est summa quam quesiuisti. Melius est autem conuertere fractiones huiusmodi in genus fractionis que inter omnes minor sit JO sicut hic est undecim (sic/ 1. Si autem in agregando apposueris digitos, agrega digitos per se et fractiones per se. Si uero ex agregatione fractionum prouenerit digitus, agrega illum priori bus digitis et quod prouenerit quesita summa erit.
20
ADP Vel aliter. Tres quintas de 6 9 que sunt tres et tres quinte agrega 7 octauis de 9 que sunt 7 et 7 octaue, et agregatum est summa que prouenit.
3 5
3
de 4 et 2
de 6 et 3
8
Si autem uolueris duas quintas de quattuor et dimidio agregare ad tres octauas de 6 et tercia, sic facies JO. Ex denominationibus, ut supradictum est, facies numerum
2
1 hec est A: est hec 0 P 2 scilicet cuius sunt fractiones A: add. 0 m.s. P m.d. 3 sint A P: om. 0 4 uero A P: om. 0 5 ql A2 0 P: ? AI 6 ad A P: add. 0 2 m.s. 7 sit A 0: om. P 8 Hec autem [1. 13] - fractionum 0 P: add. A2 sub textu 9 in A P: ut 0 10 sit om. 0 II undecim A: undecima 0 P
1 Item de eodem A P: om. 0 2 prelatus A 0: add. p m.d.: communis P 4 459 A 0: 450 P 5 prelatum A 0: add. p2m.d.: communem P 6 quilibet 0 7 post quattuor add. et P 8 igitur A 0: autem P 10 sic facies A: om. 0 P add. Hoc duobus modis pote st intelligi. Vno si uelis 2 et dimidio agregare ad octauas de sex et tercia, sic facies (? P s.I.) p m.d.
3 35 A 0: 25 P quemlibet A P: 9 de 6 Uer. 0 duas quintas de 4
118
5
10
15
20
25
30
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
prelatum 1 qui est 240. Cuius duas quintas multiplicabis in 4 et dimidium, et fient 432. Deinde eiusdem 3 octauas multiplicabis in sex et terciam, et prouenient 570. Quas 2 agregabis prioribus 432, et quod excreuerit diuide per prelatum 3 numerum, et quod exierit erit summa quam requiris 4. Cuius probatio patet ex premissis. Vel aliter. Duas quintas de quattuor et dimidio que sunt unum et quattuor5 quinte agregabis ad tres octauas de sex et tercia que sunt duo et tres octaue et 6 . agregatum est summa que quentur. Si autem agregare uolueris duas quintas de quattuor et dimidium unius ad tres octauas de sex et terciam unius. Sic facies. Ex denominationum numeris in se multiplicatis facies prius numerum prelatum7 qui est 240. Cuius duas quintas multiplica in 4 et producto agrega dimidium 8 numeri 9 prelati 10, et quod excreuerit retine. Deinde eiusdem numeri Il prelati 12 tres octauas multiplica in 6 et producto ex eis agrega terciam eiusdem numeri prelati \3, et quod excresit agrega priori summe retente et agregatum ex illis diuide per prelatum l4 , et quod exierit est summa quam queris. Vel aliter. Duabus quintis de quattuor agrega dimidium unius 15. Et tribus octauis de sex agrega terciam unius. Et hoc agregatum agrega priori agregato. Et . 16 . agregatum ex utnsque est summa que prouemt. Scias autem tot modis fieri agregationem quot et multiplicatio fit. Hoc autem l7 l8 obseruandum est in omnibus ut tantum accipias de numero prelato , quantum sunt omnes fractiones utriusque lateris, et agregatum 19 diuidas per ipsum . . summa reqUlslta . .ent. . pre1atum 20 . Et21 quo d ex lent Item de aggregatione 22 . Si uolueris agregare quattuor quintas de nouem et tres quartas eius. Sic facies. Ex multiplicatis denominationibus scilicet quattuor et quinque facies 20 qui est numerus prelatus 23 . Deinde agrega quattuor quintas et tres quartas eius, et prouenient triginta unum. Quos multiplica in 9 et productum diuide per prelatum 24 , et quod exierit quesita summa erit. Hec autem regula sumpta est de comparatione quam dicit euclides in sexto libro 25 , scilicet26 quod comparatio 20 ad triginta unum talis est qualis comparatio requisiti ad nouem. Hic autem tercius terminus est incognitus et diuisio fit per secundum. Igitur si
5
10
15
20
25
119
multiplicatur primus qui est 31 in quartum qui est 9, et produc.tum diuid~t~r pe~ secundum qui est 20, prouenit incognitus qui queritur. Aut SI uelles dlUld~re 2 triginta. unum p~r. prelatum e~ quod exiret mu~ti~licares. i~ 9? ~rou~n.lret incogmtus. Aut dlUldes prelatum per 9 et quod ex lent multtphcabls m tngmta unum et producetur incognitum4. Omnibus his modis recte fit. . Si autem uolueris agregare quattuor quintas de nouem et tres quartas elUS et agregato agregare dimidium eius et uolueris scire summam tocius. . . . . Sic facies. Ex denominationibus omnium scilicet quarta et qumta et dlmldlO qui fiunt 40, fac numerum pre latum 5. Cuius quattuor quintas et tres quartas agrega, et fiunt 62. Quibus adde medietatem eorum scilicet triginta unum, et fient 93. 7 Talis est igitur comparatio triginta (sic/ trium ad prelatum , qualis est c~~paratio quesiti 8 ad 9. Igitur nonaginta tres multiplica in 9 et productum dlUlde per lO prelatum9 et quod exierit quod queris erit . Aut si uolueris, diuide unumquodlibet multiplicantium per prelatum II, et quod exierit multiplica in alterum, et proueniet quod queris. . Si autem uelles in hac questione dimidium residui esset falsum. Nam acceptls quattuor quintis et tribus quartis de 9 nichil remane~. N o~ enim erit 12 uerum in huiusmodi nisi cum fractiones proposite agregate fuennt mmus uno. Si uolueris agregare duas quintas de nouem et quartam eius et terciam residui eius et uolueris scire summam tocius. Sic facies. Ex multiplicatis denominationibus scilicet quinta et quarta et tercia \3, fient 60, qui est numerus prelatus 14. Cuius due quinte et quarta agregate fiunt triginta nouem. Quos minue de 60 et residuum est 21. Cuius terciam que est l6 7 agrega ad 39, et prouenient 46. Horum igitur talis es~15 comparat~o ad prelatum , qui est 60, qualis est comparatio inquisiti .a~ nouem. Igltur ~~adra~l~ta sex quod.est agregatum multiplica in 9 et productum dlUlde per prelatum et eXlblt quod quens. l9 18 Aut si uolueris, unumquodlibet multiplicantium diuide per prelatum et quod exierit multiplica in alterum et productus erit quod queris. ADP
30
Similiter etiam facies si fuerit fractio cum integro, ueluti si uelis quinque octauas de septem et dimidio agregare ad duas tercias eius et quartam tocius summe.
1 prelatum A D: add. p2 s./.: communem P 2 post quas exp. diuide per prelatum numerum 3 prelatum A D: add. p2 m.s.: communem P 4 requiris A D: queris P et quod exierit D2 5 post quattuor deI. et dimidum unius A 2 6 que A D p 2: quam pl 7 prelatum A D: add. p2 m.s.: communem P 8 post dimidium exp. unum A 9 numeri A D 2 P: numerum DI 10 prelati A D: add. p2 rn.s.: communis P Il numeri A: omo Puid.: iter. D 12 prelati 2 A D: add. p 2 s.l.: communis P 13 prelati A D: add. p s./.: communis P 14 prelatum A D: add. p 2m.s.: communem P 15 unius A P: omo D 16 utrisque A P: utriusque D 17 accipias A D: add. p 2 m.s. 18 accipias de numero prelato A P: de numero prelato accipias 2 2 D prelato A D: add. p m.s.: communi P 19 et agregatum A D: add. p m.s. 20 prelatum 21 et A P: omo D 22 Item de aggregatione A P: omo D A D: add. pl m.s.: communem P 23 prelatus A D: add. p 2 s.I.: communis P 24 prelatum A D: add. p 2m.s.: communem P 2 25 libro A D P: libris DI 26 scilicet A P: add. D 2 s./.
2
1 post diuidere exp. 30 p 2 2 prelatum A D: add. p m.s.: communem P 3 prelatum A2 D: add. p 2 s./.: communem P 4 incognitum A: incognitus D P 5 prelatum A D: add. p m.s.: communem P 6 triginta làlse A D P in nonaginta corrigendum 7 prelatum)A D: add. p 2 s.l.: communem P 8 quesiti A D: quesita P 9 prelatum A D: add. P- 2 s./.: communem P 10 quod queris erit A D: erit quod qucris P Il prelatum A D: add. P s.l.: communem P 12 erit A P: erat D 13 quinta et quarta et tercia A P: quintam et quart am2 2 et terciam D 14 prelatus A D: add. p s./.: communis P 15 est D P: add. A 2 s.l. 16 prelatum A D: add. p 2m.d.: communem P 17 prelatum A D: add. p m.d.: communem P 18 multiplicantium A D: multiplicatum P 19 prelatum A D: add.
p 2m.d.: communem P
120
5
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Sic facies. Numeros denominantes 1 fractiones scilicet octauam et dimidium et terciam et quartam inter se multiplica, et prouenient nonaginta sex. Cuius quinque octauas agrega ad duas tercias eius et agregato adde quartam eius, et prouenient 2 155 . Horum igitur talis erit comparatio ad 96 qualis est comparatio quesiti ad 3 septem et dimidium • Vnde si multiplicaueris centum quinquaginta quinque in septem et dimidium et productum diuiseris per 96, exibit quesitus. Cetera autem 4 huiusmodi considera secundum hoc et ita inuenies 5 •
Si quis uero interrogat quanta est peccunia cuius tercia cum nummo 1 uno et eius quarta minus tribus numis agregate fiunt decem. Sic inuenies. Agrega unum additum tribus diminutis et erunt duo diminuta. Quasi ergo dicatur que est peccunia cuius tercia et quarta minus duobus numis fiunt decem 2 secundum predictam regulam inueni. Si quis querat que est peccunia cuius tercia cum additis duobus nummis et 3 quarta dempto uno numo et medietas residui cum additis quattuor nummis simul agregata (sie/ faciunt decem. Sic facies. Duos additos agrega uni dempto et supererit unus additus qui de residuo peccunie erit demptus. Cuius dempti dimidium scilicet dimidium unius demptum agrega cum quattuor nummis, et erunt tres numi et dimidius additi. Quos agrega priori addito, et fient 4 et dimidius additi. Quasi ergo queratur que est peccunia cuius tercia et quarta et medietas residui cum 4 numis et dimidio simul agregate efficiunt decem. Sic facies. Minue 5 quattuor numos et dimidium de decem, et cetera deinceps fac sicut premonstrauimus. Si quis uero querat que est peccunia cuius tercia minus 6 quinque numis et 7 quarta cum duobus additis et medietas residui minus uno simul agregata efficiunt decem. Sic facies. Agrega quinque demptos duobus additis, et erunt tres dempti qui residuo peccunie erunt additi. Quorum medietatem que est unus et dimidius additus agrega superiori uni dempto, et supererit dimidius additus. Quem agrega tribus prioribus demptis et erunt duo et dimidius dempti. Quasi ergo queratur que est peccunia cuius tercia et quarta et medietas residui duo bus et dimidio demptis simul agregata efficiunt decem. Sic facies. Adde duos et dimidium ad decem, et fient duodecim et dimidium, et cetera fac ut premonstratum est. Fiunt autem hic multe alie 8 prolixiores questiones quas facile deprehendit. Quisquis ea que predicta sunt 9 intellexerit ut hec .
5
ADP
10
15
20
25
30
35
Capitulum de peccuniis in agregando 6 • Si quis interrogauerit quanta est peccunia cuius tercia et quarta agregate fiunt decem. Sic inuenies. Multiplica inter se denominationes partium scilicet terciam et 8 quartam, ee prouenient 12. Huius autem numeri terciam et quartam agrega, et fient 7 qui numerus sit hic prelatus. Manifestum esë igitur quod comparatio de ~eptem ad duodecim est sicut comparatio de decem ad peccuniam. Multiplica 19ltur summam propositam scilicet decem in productum scilicet duodecim et productum diuide per prelatum scilicet 7, et exibunt decem et septem et septima. lO Et tanta est peccunia cuius tercia et quarta agregate ll fiunt decem. Vel si uolueris, diuide unum duorum multiplicantium scilicet decem uel duodecim per prelatum et quod exierit multiplica per reliquum et productum erit peccunia de qua interrogatur. Si quis uero interrogat quanta est peccunia cuius tercia et quarta agregate cum duo bus nummis fiunt decem.
10
15
20
25
Sic inuenies. Minue duos de summa proposita scilicet decem et remanent octo. Octo igitur sunt tercia et quarta peccunie de qua interrogatur. Quasi ergo dicetur que est peccunia cuius tercia et quarta agregate fiunt octo, fac secundum predictam regulam. Si quis uero interrogat quanta est peccunia cuius tercia et quarta minus duobus numis agregate fiunt decem. Sic inuenies. Adde duo que desunt summe proposite que est decem, et fient duodecim. Duodecim ergo sunt tercia et quarta peccunie. Quasi ergo dicatur quanta est peccunia cuius tercia et quarta agregate fiunt duodecim, secundum predictam regulam inueni. Sic facies in omnibus huiusmodi questionibus uel addendo summe proposite ea que desunt uel minuendo que suprasunt, et summa que inde fit est proposite partes sumpte de peccunia.
1 denominantes A P: denominatos 0 2 155 A2 0 2 exp. et productum diuiseris 0 4 autem A 0: aut uid. 6 Capitulum - agregando A P: omo 0 7 proueniet 0 P 9 post est exp. autem p 2 10 P: omo 0
P: clxxxi A' 3 post dimidium P 5 inuenies A P: conuenietis 0 et A P: omo 0 8 prouenient A: est A P: omo 0 Il agregate A
121
ADP 30
35
Si quis que rat que est peccunia cuius tercia et quinta et quarta residui fiunt uiginti. Sic facies. Numeros denominationum que sunt tercia et quinta et quarta inter se multiplica, et prouenient 60. Cuius terciam \0 et quintam II simul agregatas que sunt 32 agrega ad quartam residui, et prouenient triginta nouem. Comparatio igitur triginta nouem ad sexaginta est sicut comparatio de uiginti ad peccuniam quesitam. Si igitur multiplices 12 60 in 20, et productum diuidas per 39 exibit quesita peccunia. Si quis querat que est peccunia cuius quinta cum duobus numis et medietas residui cum quattuor numis simul agregate fiunt decem.
1 nummo A2 P: numero A' 0 2 decem A: ducentum 0: decem tu P 3 dempto A P: deposito 0 4 agregata A: agregate 0 P 5 minue iter. 0 6 minus A 0 2 P: unius D' 8 que A P: omo 0 9 ut hec A: omo 0 P 10 terciam A 7 agregata A P: agregate 0 P: tercia 0 Il quintam A P: quinta 0 12 multiplices A2 0 P: multiplicas A'
5
10
15
20
25
30
35
123
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Sic facies. Tu scis quod subtracta quinta de aliquo et duo bus numis remanent quattuor quinte minus duobus numis. Quarum medietas est due quinte minus uno numo. Quibus agrega quattuor numos, et fient due quinte peccunie et tres numi. Manifestum est igitur quod cum agregaueris quintam peccunie cum duobus numis et duas quintas et tres numos, fient l decem numi. Agrega igitur duos numos tribus numis, et fient quinque. Quos [diuide]2 minue de decem et remanent 5. Quasi ergo queratur que est peccunia cuius tres quinte agregate fiunt quinque, fac sicut premonstratum est. Vel aliter. Tu scis quod si agreges eius quintam et duos numos, isti duo numi additi sunt agregato et sunt dempti de 3 residuo peccunie. De huius igitur residui 4 medietate est unus numus demptus. Sed iam habebamus 5 quattuor numos additos. Supple igitur ilIum demptum et remanebunt tres additi. Quos agrega prioribus duobus additis, et fient quinque additi. Quasi ergo queratur6 que est 7 peccunia cuius quinta et 8 medietas residui et quinque numi agregata (sie/ fiunt decem, fac sicut supradocui et proueniet lO quod queris.
dimidiam sextam in duo et sex septimas et quattuor septimas septime, et prouenient duodecim, et hec est peccunia. Et hoc est quod monstrare uoluimus.
122
Si 1~uis querat que est peccunia cuius tercia et quarta agregate, si multiplicetur in se ,proueniunt 49. Sic facies. Accipe radicem de l2 quadraginta nouem que est tercia peccunie et quarta scilicet septem. Quasi ergo querat que est peccunia cuius tercia et quarta agregate fiunt septem, fac sicut supradocuimus. Si quis querat que est peccunia cuius tercia et quarta agregate, si multiplicentur in se et productum diuidatur per peccuniam, exibunt quattuor et dimidia sexta. Sic facies. Agrega terciam et quartam et prouenient l3 tres sexte et dimidia sexta. Per quas semper diuide unum, et exibit unum et quinque septime. Quos multiplica in se et productum multiplica in quattuor et dimidiam sextam, et id quod prouenit est peccunia de qua queris. Cuius probatio hec est. Scimus quod multiplicare tres sextas peccunie et dimidiam sextam in se idem est quod multiplicare peccuniam in quattuor et dimidiam sextam l4 . Comparatio igitur peccunie ad tres sextas et dimidiam est sicut comparatio trium sextarum et dimidia (sic/ 5 ad quattuor et dimidiam sextam. Comparatio igitur peccunie ad quattuor et dimidiam sextam est sicut comparatio peccunie ad tres sextas et dimidiam geminatum repetitione. Comparatio autem peccunie ad tres sextas et dimidiam est unum et quinque septime. Igitur comparatio eiusdem ad quattuor et dimidiam sextam est duppla eius et sex septime l6 eiusdem et quattuor septime septime. Multiplica igitur quattuor et
1 fient A: sunt D P 2 emendaui diuide quod jà//aciter post quos addidit A 3 de A P: et D 4 igitur residui A D: am. P 5 habebamus A D: habebam P 6 queratur A D: 2 queritur P 7 est A P: add. D s./. 8 et A P: am. D 9 agregata false A D P in agregate corrigendum 10 proueniet A P: prouenient D Il in se addidi cum D P: am. A 12 de A P: add. D2 s./. 13 prouenient A D: proueniunt P 14 sextam add. D2 m.s. 15 dimidia A: dimidie D P 16 post septime add. sit D
AD
5
10
15
l Capitulum de eodem diuersum a prioribus . Cum sint duo inequales numeri quorum unius tercia agregata cum quarta alterius et fiunt decem, quantus est unusquisque illorum numerorum? Hec questio similiter interminata est. In qua sic facies. Numeros denominantes fractiones qui sunt tres et quattuor 2 multiplica inter se, et prouenient duodecim. Sint autem duodecim quilibet duorum predictorum numerorum. Sint igitur ille cuius tercia agregatur. Eius igitur terciam, que est quattuor, minue de decem et remanebunt sex. Isti igitur sex sunt quarta alterius numeri. Alter igitur numerus est uiginti quattuor. Cum igit~r agregaueris terciam de duodecim et quartam de uiginti quattuor, fient decem. SIC enim positum fuit. Vel aliter. Yt regula sit generalior, diuide decem in duo inequalia, quorum unum multiplica in quattuor, et alterum in tria, et duo producta sunt duo quesiti ·3 numen.
20
25
30
4 Item de eodem . Si ex omnibus numeris ab uno usque ad 5 uiginti continue se sequentibus sibi agregatis uolueris sc ire quanta summa reddatur ultimo in quem desiisti. Adde unum, et fient uiginti unum. Quos multiplica in medietatem de uiginti que est decem, et prouenient ducenti et decem. Et hec est summa que ex predictis 6 numeris sibi agregatis prouenit . Si ex numeris qui sunt a nouem usque ad7 uiginti continue sibi agregatis uis scire quanta summa reddatur ultimo in quem desiisti scilicet uiginti. Adde unum, et fient uiginti unum. Quos multiplica in medietatem de uiginti, que est decem, et fient ducenti decem. Deinde mi nue unum de primo a quo incepisti, sicut hic de nouem, et remanebunt octo. Quorum medietatem que est quattuor multiplica in nouem, et prouenient triginta sex. Quos minue de ducentis et decem, et remanebunt centum septuaginta quattuor, et hec est summa que ex 8 predictorum agregatione prouenit . Si ex imparibus continue 9 positis ab uno usque ad decem et nouem sibi agregatis, uis scire quanta summa reddatur.
1 Capitulum - priori bus A: inequalium numerorum additionem cognito ? D al. man. 2 post autem add. isti D 3 post numeri add. aliud capitulum A m.d. 4 Item de eodem A: de 5 ad A: om. D 6 prouenit D: add. A progressione numerorum D al. man. m.d. 7 ad A: am. D 8 agregatione prouenit D: add. A m.d 9 continue A: continere D
124
125
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
2
5
10
15
20
25
30
35
Sic facies. Adde unum ad decem et nouem, et fient uiginti. Quorum medietatem que est decem multiplica in se, et prouenient centum, et tanta summa prouenit ex agregatione suprapositorum imparium. 1 2 Si ex imparibus continue dispositis a nouem usque ad uiginti nouem sibi agregatis uis scire quanta summa reddatur. Adde unum ultimo in quem desiisti 3 ad uiginti nouem, et fient triginta. Quorum medietatem multiplica in se, et prouenient ducenti uiginti quinque. Deinde minue unum de primo a quo incepisti, sicut hic de nouem, et remanebunt octo. Quorum medietatem multiplica in se, et prouenient sexdecim. Quos minue de ducentis uiginti quinque, et remanebunt ducenti et nouem et tantum prouenit ex agregatione suprapositorum imparium. 4 5 6 Si ex omnibus paribus continue dispositis a duobus usque ad uiginti sibi agregatis uis scire quanta summa reddatur, adde duos ad uiginti, et fient uiginti duo. Quorum medietatem, que est undecim, multiplica in medietatem de uiginti, et quod prouenerit est id quod ex agregatione suprapositorum parium fit. 7 Si ex paribus qui sunt a decem usque ad triginta sibi agregatis uis scire quanta summa reddatur, adde duos semper ultimo, sicut hic ad triginta, et fient 8 9 triginta duo. Quorum medietatem multiplica in medietatem de triginta, et 1o prouenient ducenti quadraginta . Deinde minue duos de decem, et remanebunt octo. Quorum medietatem multiplica in medietatem de decem, et prouenient uiginti. Quos minue de ducentis quadraginta, et remanebunt ducenti uiginti, et tantum fit ex agregatione predictorum Il. Si ex omnibus quadratis qui sunt a quadrato unius usque ad quadratum de decem sibi agregatis uis scire quanta summa reddatur. Sic facies. Semper adde unum ad numerum ultimum, sicut hic ad decem, et fient undecim. Quos multiplica in medietatem de decem, et prouenient l2 quinquaginta quinque . Deinde duabus terciis ultimi numeri, sicut hic de decem, semper adde terciam unius, et fient septem. Quos multiplica in quinquaginta . 13 . . . . qumque ,et prouement trescenh octogmta qumque, et tanta summa efficitur ex agregatione suprapositorum quadratorum. Vel aliter. Semper adde unum ultimo numero, sicut hic decem, et id quod fit multiplica in medietatem de decem, scilicet ultimi numeri, et productum retine. Deinde semper minue unum 14 de ultimo numero, sicut hic de decem. Deinde duabus terciis remanentis semper adde unum, sicut hic, et fient septem. Quos multiplica in summam superius retentam, et quod prouenerit 15 est quod queris.
1 ex addidi cum 0: omo A 2 ad A: omo 0 3 post desiisti exp. sicut 0 2 4 omnibus 2 2 0: add. A s.l. 5 pari bus A 0: imparibus AI 6 ad A: omo 0 7 ad A: omo 0 8 medietatem multiplica A 2 0: multiplica medietatem AI 9 in addidi cum 0: omo A 10 quadraginta A 2 0: ? AI Il post predictorum add. quadratorum numerorum quorum1ibet per progressionis modium similes t ... t in unum additorum inuentio 0 2 12 quinque A 2 0: xlv AI 13 quinque A 2 0: xlv AI 14 unum addidi cum 0: omo A 15 post prouenerit add. id 0
5
10
15
20
25
30
35
Si ex omnibus quadratis imparium 1 qui sunt a quadrato unius usque ad quadratum de nouem sibi agregatis uis scire quanta summa reddatur. Sic facies. Adde duos ad nouem, et fiunt undecim. Quos multiplica in medietatem sequentis paris que est quinque, et fient quinquaginta quinque. Quos multiplica in terciam ultimi imparis 3, sicut hic nouem que est tres, et prouenient centum sexaginta quinque, et hoc est quod scire uoluisti. Si ex omnibus quadratis parium numerorum qui sunt a quadrato duorum usque ad quadratum de decem sibi agregatis uis scire quanta summa reddatur. Sic facies. Vltimo numero semper adde duos, sicut hic ad decem, et fient duodecim. Quorum medietatem multiplica in medietatem ultimi paris, sicut hic decem que est quinque, et fient triginta. Quos multiplica in duas tercias ultimi 4 paris, additis sibi duabus terciis unius, et quod proue ne rit est id quod scire uoluisti, sicut hic ducenti et uiginti. Si ex omnibus quadratis qui sunt continue a quattuor usque ad decem sibi agregatis uis scire quanta summa reddatur. Semper adde unum ultimo numero, sicut hic ad decem, et fient undecim. Quos multiplica in medietatem ultimi paris, sicut hic decem, et fient quinquaginta quinque. Quos multiplica in duas tercias ultimi paris, sicut hic decem addita tercia unius, et quod5 proue ne rit retine. Deinde minue unum de pari a quo incepisti, sicut hic de quattuor, et remanebunt tres. Quorum medietatem multiplica in quattuor, et productum multiplica in duas tercias trium remanentium de quattuor addita tercia unius, et productum minue de supra retento, et quod remanserit erit id quod scire uoluisti. Si 6 ex omnibus cubis qui sunt a cubo unius usque ad cubum de decem sibi agregatis uis scire quanta summa reddatur. Sic facies. Semper adde unum ultimo, sicut hic ad decem, et id quod fit multiplie a in medietatem de decem, et prouenient quinquaginta quinque. Quos multiplie a in se, et prouenient tria milia uiginti quinque. Et hec est summa quam scire uoluisti. Si ex omnibus cubis qui sunt a cubo de quinque usque ad cubum de decem sibi agregatis uis scire quanta summa reddatur, adde unum ultimo, sicut hic ad decem, et fient undecim. Quos multiplie a in medietatem de decem, et prouenient quinquaginta quinque. Quos multiplica in se, et prouenient tria milia uiginti quinque, quos retine. Deinde minue unum de eo a quo incepisti, sicut hic de quinque, et remanebunt quattuor. Quorum medietatem in quinque multiplica, et productum multiplica in se, et prouenient centum. Quos minue de tribus milibus uiginti quinque, et remanebunt duo milia et nongenti uiginti quinque, et hec est summa quam requiris.
2
2
1 imparium 0: add. A2 m.s. 2 imparium qui sunt A: add. 0 m.d. 3 imparis A 0: paris AI 4 quod A: omo 0 5 quod A: omo 0 6 praem. Cuborum numerorum plurimum per progressionem modii simile eorum compendi ? 0 al. man
126
5
10
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Si ex omnibus cubis imparium numerorum qui sunt ab uno usque ad nouem 1 sibi agregatis uis scire quid fiant , adde unum ultimo, sicut hic ad nouem, et fient decem. Quorum medietatem multiplica in se, et productum multiplica in dupplum eius minus uno, et quod prouenit est id quod scire uoluisti, scilicet mille ducenti uiginti quinque. Si ex omnibus cubis parium qui sunt a duorum cubo usque ad cubum de decem sibi agregatis uis scire quanta summa reddatur, semper ad de duos ultimo, sicut hic ad decem, et producti medietatem multiplica in medietatem de decem, et prouenient triginta. Quos multiplica in dupplum sui, quod est sexaginta, et prouenient mille octingenti, et hec est summa quam requiris.
Vel aliter. Conuerte quattuor quintas in octauas, et prouenient sex octaue et due quinte octaue. De quibus minue tres octauas, et remanent tres octaue et due quinte octaue, idem scilicet 1 quod supra remansit. Vel conuerte tres octauas in quintas, et prouenient quinta et septem octaue unius quinte. Quas minue de quattuor quintis, et remanent due quinte et octaua quinte que sunt tres octaue et due quinte octaue idem scilicet quod supra. Si autem uolueris tres septimas minuere de decem undecimis. Sic facies. Numeros denominantes fractiones qui sunt septem et undecim in se multiplica, et fient septuaginta septem, qui est numerus prelatus 2. Cuius tres septimas minue de decem undecimis, et remanent 37. Quos denomina a numero prelato 3 , et erunt quinque undecime et due septime undecime, et hoc est quod remanet. Vel aliter. Conuerte tres septimas in undecimas, et quod prouenerit 4 minue de decem undecimis, et quod remanserit est id quod ex diminutione prouenerit 5. Vel conuerte undecimas in 6 septimas ee de eo quod proue ne rit minue tres septimas 8 , et quod remanserit est id quod ex diminutione prouenit.
5
10
2
15
20
25
ltem de eodem. Si ex omnibus numeris continue ab uno usque ad aliquem ignotum sibi agregatis proueniunt quinquaginta quinque, tune quis est numerus ille? Sic facies. Semper duppla summam, sicut hic quinquaginta quinque, et fient centum et decem. Quibus adde semper quartam unius. Et eius quod inde fit accipe radicem que est decem et dimidium. Reiecto autem dimidio, remanent decem, et hic est numerus quem queris. Si ex omnibus numeris imparibus, qui sunt ab uno usque ad aliquem imparem sibi agregatis, proueniunt centum, quis est ille impar? Sic facies. De dupplata radice de centum minue unum, et quod remanet est numerus quem queris. Si ex omnibus paribus, qui sunt a duo bus usque ad aliquem parem sibi agregatis, proueniunt centum et decem, quis est alter par? Sic facies. Semper multiplica summam in quattuor, sicut hic centum et decem, et prouenient quadringenti quadraginta. Quibus semper adde unum, et eius quod inde fit accipe radicem, que est uiginti unum, de quo 3 subtracto uno remanet numerus quem queris 4 .
15
ADP
20
25
ADP
30
35
Capitulum de minuendo. De diminutione fractionis de fractione 5. Cum uolueris tres octauas minuere de quattuor quintis. 6 Sic facies. Numeros denominantes octauam et quintam inter se multiplica, et 7 fient 40, qui est numerus prelatus . Cuius tres octauas que sunt quindecim diminue de quattuor quintis eiusdem que sunt 32, et remanebunt decem et septem. Quos · a numero pre1ato 8 , et erunt tres octaue et due quinte octaue, et hoc est denomma quod remansit.
De minuenda fractione et fractionis fractione de fractione 9 • Si uolueris tres octauas et dimidiam octauam minuere de sex septimis lO • Sic facies. Numeros denominationum que sunt octaua et dimidia et septima inter se multiplica, et prouenient centum et duodecim qui est numerus prelatus II . Cuius tres octauas et dimidiam, que sunt 49, minue de 12 eiusdem sex septimis que sunt 96, et remanent 47. Quas denomina a numero prelato 13 , et quod fuerint est id quod ex diminutione l4 remansit. Vel aliter. Conuerte tres octauas et dimidiam in septimas, et fient tres septime et dimidia octaua septime. Quas minue de sex septimis, et remanebunt due septime et 7 octaue septime et dimidia octaua septime, et hoc est quod ex diminutione l5 remansit.
ADP 30
De minuenda fractione et fractionis fractione de fractione et fractionis fractione l6 . Cum uolueris tres quintas et duas tercias quinte minuere de septem octauis et dimidia.
2
1 fiant A2: fiat D: fiunt AI uid. 2 praem. ad duorum ex additis per progressionem cognito 4 Capitulum de eodem diuersum [p. 123, 1. 4] - quem D al. man. 3 quo A: qua D queris A D: omo P 5 Capitulum - fractione A P: omo D 6 denominantes A D: denominantis Puid. 7 prelatus A D: add. p 2 s.l.: communis P 8 prelato A D: add. p2m.s.: communi P
127
1 idem scilicet A P: scilicet idem D 2 prelatus A D: add. p s.l.: communis P 3 prelato 2 4 post prouenerit exp. et q D 5 prouenerit A: prouenit A D: add. p 2 m.s.: communi P 2 D P 6 in A P: omo D 7 et A P: omo D 8 septimas A D P: de decem undecimis DI 9 De minuenda - fractione A P: omo D 10 post septimis exp. denominationum que 2 sunt octaua D II prelatus A D: add. p 2 m.d.: communis P 12 de exp. D 2 2 uid. 13 prelato A D: add. p m.d.: communi P 14 diminutione A P: denominatione D 15 diminutione A P: denominatione D 16 De minuenda [1. 31] - fractione A P: omo D
128
5
10
15
20
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Sic facies. Ex denominationibus inter se multiplicatis, ut supradocuimus, facies numerum prelatum l , qui est 240. Cuius tres quintas et duas tercias quinte eius minue 2 de eiusdem septem octauis et dimidia. Quod autem remanserit denomina a 4 prelato 3 , et quod fuerÏt est id quod ex diminutione remansit. s Vel conuerte tres quintas et duas tercias quinte in octauas, et fient quinque octaue et quattuor quinte octaue et tercia quinte octaue. Quas minue de septem octauis, 6 et remanebit octaua et due tercie quinte octaue. Quas agrega dimidie octaue que erat cum septem octauis, et quod prouenerit est id quod ex diminutione remansit. De minuenda fractione et fractione fractionis de integro et fractione et fractione 7 fractionis . Si autem uolueris tres quintas et duas tercias quinte minuere de uno et des quattuor undecimis eë dimidia. Sic facies. Ex multiplicatis denominationibus, sicut predictum est, facies numerum prelatum 10. Deinde multiplica unum et 4 undecimas et dimidiam in numerum prelatum II. Ab eo autem quod prouenerit minue eiusdem numeri prelati 12 tres quintas et duas tercias quinte eius. Quod autem remanserit diuide per prelatum 13 et quod exierit est id quod scire uoluisti. 14 Vel si uolueris, conuerte tres quintas et duas tercias quinte in undecimas, et quod prouenerit minue de uno et quattuor undecimis et dimidia que sunt quindecim undecime et dimidia, et quod remanserit est id quod scire uoluisti. Vel tres quintas et duas tercias quinte minue de uno, et remanebit quinta et tercia quinte. Quas agrega ad quattuor undecimas et dimidiam, sicut l5 premonstratum est in agregatione, et quod prouenerit est id quod ex diminutione remansit. Et secundum hoc probabis in ceteris.
5
10
30
a
--------
Fig.29: AJoU31 v sub textu; DJol.12 rd; P, fol.33 rd.
15
25
30
1 prelatum A 0: add. p 2 m.d.: communem P 2 mi nue A: mi nues 0 P 3 prelato A D: add. p 2 m.d.: communi P 4 diminutione A P: denominatione D 5 post uel add. aliter 0 6 dimidie A P: dimidia 0 7 De minuenda [1. 9] - fractionis A P: am. 0 8 de am. AI 9 et addidi cum 0 P: omo A uid. 10 prelatum A D: add. p 2 m.d.: communem P 2 II prelatum A 0: add. p 2 m.d.: communem P 12 prelati A 0: add. p m.d.: communis P l3 prelatum A 0: add. pl m.d.: communem P 14 uel addidi cum 0 P: add. Al m.s. 15 diminutione A P: denominatione 0 16 undecimis A P: in decimis 0 17 quos A 0 2 P: quo DI 18 duas A 0 2 P: dua DI 19 post quod add. scilicet AI
b. . . _~?~_dt-._ _~~
Vnus
ADP Si autem uolueris duas septimas et tres decimas minuere de decem undecimis 16. Sic facies. Numeros a qui bus denominantur septima et decima et undecima multiphca inter se, et prouenient septingenti septuaginta. Quos 17 pone prelatum. Cui us duas ls septimas agrega ad eius tresdecimas et agregatum minue de eius decem undecimis, et quod remanserit denomina de prelato, et quod fuerit est id quod 19 uoluisti.
Cuius probatio hec est. Sit l prelatus numerus a. Eius autem due septime sint bg, et eius tres decime gd, eius uero decem undecime bh. Due uero septime sint zk. Tres uero decime sint kt, decem uero undecime totus zq. Igitur tq est id quod queritur. Vnum autem sit 1. Comparatio igitur hnee zk ad 1 est sicut comparatio hnee bg ad a. Comparatio uero hnee kt ad 1 est sicut comparatio linee gd ad a. Comparatio igitur2 hnee zt ad 1 est sicut comparatio hnee bd ad a. Comparatio autem tocius zq ad 1est sicut comparatio tocius bh ad a. Comparatio igitur residui quod est tq ad 1 est sicut comparatio dh ad a, sicut predocuimus in capitulo 3 prepositionum. Quod igitur fit ex ductu unius in dh equum est ei quod fit ex 4 ductu tq quod est quesitum in a . Quod autem fit ex ductu unius in dh non est nisi dh s. Igitur quod fit ex ductu hnee tq in a est dh. Si igitur diuiseris dh per a exibit tq, et hoc est quod monstrare uoluimus.
z~._ _ _ _~~_ _ _ _+!____~9
20 25
129
Vel aliter. Conuerte duas septimas in undecimas, sicut docuimus in capitulo conuertendi fractiones, et conuerte etiam tresdecimas in undecimas et agrega omnia, et agregatum minue de decem undecimis. Cum enim conuerteris duas septimas in undecimas, prouenient tres undecime et septima undecime. Cum uero 6 conuerteris tres decimas in undecimas, prouenient tres undecime et tres decime unius undecime. Agrega igitur tres undecimas cum tribus prioribus undecimis, et fient sex undecime. Deinde agrega septimam undecime tribus decimis undecime hoc modo, scilicet conuerte quashbet earum in genus aliarum, ueluti 7 si conuertas septimam undecime in decimam undecime • Quasi ergo queratur: «Vna septima undecime quot decime undecime est?» Dimitte undecimam pro undecimas. Dices ergo: «Vna septima quot decime est?» Multiplica igitur unum in decem et productum diuide per septem, et exibit unum et tres septime, quod est 9 una decima undecime et tres septime decime undecime . Quas agrega tribus decimis undecime, et fient quattuor decime undecime et tres septime decime unius undecime. Quas agrega ad sex undecimas, et erunt sex undecime et quattuor decime unius undecime et tres septime unius decime unius undecime. Quas minue de decem undecimis, scilicet minue sex undecimas de decem undecimis, et remanebunt quattuor undecime. De quibus minue unam, et remanebunt tres. De una uero minue quattuor decimas undecime et tres septimas decime undecime, et remanebunt quinque decime undecime et quattuor septime decime unius undecime. Quas agrega tribus undecimis, et fient tres undecime et quinque decime
1 sit A 2 AI 4 A2 sub AI 8
2
0 P: sic AI uid. 2 igitur 0 P: add. A 3 post dh add. non est ni si dh equum est [1. 9] - in a 0 P: add. A m.s. 5 Quod autem [/. 10] - nisi dh 0 P: add. 2 textu 6 decime A P: undecime 0 7 undecime A 0 P: undecimi undecima A P: undecimam 0 9 post undecime add. et 0 uid.
Première partie du Liber mahameleth
unius undecime et quattuor septime unius decime unius undecime, et hoc est quod uoluisti. Similiter facies in omnibus huiusmodi et inuenies quod quesieris.
a est sicut comparatio de zt ad h. Sed comparatio de bi ad a est sicut comparatio de zk ad h2 . Igitur comparatio residui quod est gd ad a est sicut comparatio residui quod est3 kt ad h. Quod igitur fit ex ductu gd in h equum est ei quod fit ex ductu 4 unius in kt. Quod autem fit ex ductu unius in kt non est nisi kt. Quod igitur fit ex ductu de gd in h est kt. Si igitur diuiseris kt per h, exibit quesitum scilicet gd, et hoc est quod monstrare uoluimus.
ADP
5
10
15
20
131
Première partie du Liber mahameleth
130
Capitulum de diminuendo fractionem de integro et fractione 1• Cum uolueris octo undecimas minue (sicl de uno et tribus octauis. Sic facies 3 . Numeros denominantes fractiones qui sunt undecim et octo 4 multiplica inter se, et prouenient 88 qui est numerus prelatus . Cuius octo undecime sunt 64. Deinde multiplica unum et tres octauas in numerum prelatum S, et prouenient 121. De quibus 6 minue 64, et remanent 57. Quos denomina a 9 7 8 numero prelato , et quod fuerÏt est id quod ex diminutione remansit. Vel aliter. Conuerte octo undecimas in octauas, et fient 5 octaue et 9 undecime octaue. Quas minue ab uno et tribus octauis que sunt undecim octaue, et remanebunt quinque octaue et due undecime octaue. Vel conuerte tres octauas in undecimas, et fient 4 undecime et octaua undecime. Vndecim autem undecimas que sunt in uno agrega ad quattuor undecimas et octauam undecime, et fient quindecim undecime et octaua undecime. 0 De quibus minue octo undecimas 1 , et remanebunt 7 undecime et octaua undecime, et hoc est quod ex diminutione remanet. ll Vel si uolueris, minue octo undecimas ab uno, et remanebunt tres undecime. Quas agrega tribus octauis que sunt supra unum et quod excreuerit est id quod ex diminutione remansit.
k
t
1
h
z1
~~________d~,____~? a
Vnus
Fig. 30: AJoU32 v; DJoU2 v d; PJo1.33 vs.
10
Vel aliter. Minue duo et tres quartas de quinque, et remanebunt duo et quarta. Quos agrega ad octo nonas hoc modo, scilicet agrega quartam ad octo nonas, et fiet unum et nona et quarta none. Hec autem agrega ad duo, et fient tria et nona et quarta none, et hoc est quod uoluisti.
ADP
15
6 De minuendo fractionem s et fractionem fractionis de integro et fractione . Si autem uolueris quattuor quintas et terciam quinte minuere de uno et quattuor tredecimis. 7 Sic facies. Ex denominationibus in se multiplicatis, facies numerum prelatum et cetera, ut predictum est, prosequere. Vel conuertes quattuor quintas et terciam quinte in tredecimas, et quod prouenerit minue de uno et quattuor tredecimis, que sunt decem et septem 8 tredecime, sicut paulo ante monstrauimus , et remanebit quod scire uoluisti.
20
ADP
ADP l2
25
30
Capitulum de minuendo integrum et fractionem de integro et fractione . Si uolueris duo et tres quartas minuere de quinque et octo nonis. Sic facies. Numeros denominantes quartam et nonam inter se multiplica, et prouenient 36, quos pone prelatum. Quem multiplica in duo et tres quartas et productum retine. Deinde multiplica prelatum in quinque et octo nonas et de producto minue aliud productum et quod remanet diuide per prelatum, et exibit quod uoluisti. Cuius probatio hec est. Sit unum a, duo uero et tres quarte sint bd, quinque autem et octo none sint bg. Igitur gd est id quod queritur. Prelatus autem sit h. l3 l4 Quod autem fit ex ductu h in duo et tres quartas sit zk. Quod autem fit ex ductu ls h in quinque et octo nonas sit zt. Manifestum est igitur quod comparatio de bg ad
Capitulum - fractione A P: omo 0 2 minue A: minuere 0 P 3 sic facies A 0: am. P 4 prelatus A 0: add. p 2 s.l.: communis P 5 prelatum A 0: add. p 2m.s.: communem P 6 de qui bus A P: am. 0 7 prelato A 0: add. p 2m.s.: communi P 8 quod 0 P: add. 2 2 A 9 diminutione A P: denominatione 0 10 post undecimas exp. ab uno 0 Il post 2 uel exp. aliter p 12 Capitulum - fractione A P: am. 0 13 et A P: am. 0 14 fit OP: add. A2 m.d. 15 post h exp. in duo et tres quartas 0 2
25
De9 minuenda fractione fractionis de fractione fractionis 10. Si uolueris tres quintas octaue minuere de quinque septimis sexte. Sic facies. Ex denominationibus inter se multiplicatis que sunt quinta et octaua, prouenient 40, et ex septima Il et sexta, prouenient 42. Quos multiplica in alios 40, et prouenient mille sexcenta et octoginta, qui est numerus prelatus 12. Cuius tres quintas octaue eius, que sunt centum uiginti sex, minue de eiusdem 3 quinque septimis sexte que sunt ducenta, et remanebunt sexaginta (sic/ quattuor. 1S l4 Quos denomina a prelato , et erit quod uoluisti.
1 bd A P: db 0 2 post h add. quod igitur fit ex duc tu unius in kt non est ni si kt AI 3 est addidi cum DI P: am. A 0 2 uid. 4 quod A 0: idem P 5 minuendo fractionem A: 2 minuenda fractione P 6 De minuendo - fractione A P: am. 0 7 prelatum A 0: add. p m.d: communem P 8 ante monstrauimus A P: premonstrauimus 0 9 Capitulum praem. P I 2 IODe minuenda - fractionis A P: omo 0 Il septima A 0 P: septime A uid. 2 12 prelatus A 0: add. p m.s.: communis P 13 sexaginta false A 0 P in septuaginta 2 14 prelato A 0: add. p 2 m.s.: communi P 15 et 0 P: add. A corrigendum
5
10
15
Première partie du Liber mahameleth
Vel aliter. Conuerte tres quintas octaue in septimas sexte, et prouenient tres septime sexte et octaua septime sexte et quinta octaue septime sexte. Quas minue de quinque septimis sexte, et remanebunt septima sexte et sex octaue septime sexte et quattuor quinte octaue septime sexte, et hoc est quod scire uoluisti.
Vel conuerte quintas et septimas in octauas, et prouenient unum et octaua et due septime octaue et tres quinte septime octaue. Quas minue de uno et predictis septem octauis, et remanebunt quinque octaue et quattuor septime octaue et due quinte septime octaue. Sic autem minues scilicet unum ab uno et octauam de septem octauis, et remanebunt sex octaue. A quibus minue unam octauam, et remanebunt quinque octaue. Quam octauam conuerte in septimas octaue, et prouenient septem septime octaue. A quibus minue duas septimas octaue, et remanebunt quinque septime octaue. A quibus mi nue unam septimam octaue, et remanebunt quattuor septime octaue. Quam septimam conuerte in quintas septime octaue, et fient quinque quinte septime octaue. A quibus minue tres quintas septime octaue, et remanebunt due quinte septime octaue. Quod ergo remanet est 2 quinque octaue et quattuor septime 1 octaue et due quinte septime octaue . Et hoc est quod scire uoluisti.
De minuenda fractione fractionis de integro et fractione 1. Si autem uolueris tres quartas quinte minuere de uno et undecima. Sic facies. Ex multiplicatis inter se denominationibus que sunt quarta et quinta et undecima fiet numerus prelatus 2 qui est ducenta et uiginti. In quem multiplica 3 unum et unam undecimam , et prouenient ducenta et quadraginta. A quibus minue 4 tres quartas quinte numeri prelati que sunt 33, et remanebunt ducenta et septem. 5 Quos denomina a numero prelato , et apparebit quod queris. Vel aliter. Conuerte tres quartas quinte in undecimas, et prouenient una undecima et tres quinte undecime et quarta quinte undecime. Quas minue ab uno et undecima que sunt duodecim undecime, et remanebunt decem undecime et quinta undecime et tres quarte quinte undecime, et hoc est quod scire uoluisti.
10
3
15
ADP 6
20
De minuendo integro et fractione [et fractione] 7 et fractione fractionis de integro et fractione et fractione fractionis. Si autem uolueris minuere duo et duas septimas et tres quartas septime de duobus et quinque octauis et duabus terciis octaue. Sic facies. Dimitte duo pro duobus. Quasi ergo dicatur: «Minue duas septimas et tres quartas septime de quinque octauis et duabus terciis octaue», fac sicut supradocuimus, et exibit quod sc ire uoluisti.
ADP 25
30
133
Première partie du Liber mahameleth
132
Capitulum de minuendo multiplicitatem (sicl fractionum de aliis 9 • Si uolueris tres quintas et quattuor septimas minuere de uno et septem octauis. Sic facies. Ex multiplicatis omnium fractionum denominationibus, facies numerum prelatum 10, qui est decenta (sic/let octoginta. Cuius tres quintas scilicet centum sexaginta octo agrega ad eiusdem quattuor septimas que 12 sunt 160, et fient 328. In prelatum 13 autem multiplica unum et septem octauas, et prouenient quingenta et uiginti quinque. A quibus minue trescenta et 14 uiginti octo, et remanebunt centum nonaginta septem. Quos denomina a prelato 15, et erit quod scire uoluisti.
1 De minuenda - fractione A P: am. D 2 prelatus A D: add. p2 m.s.: communis P 3 undecimam A D: undecima P 4 prelati A D: add. pl m.s.: communis P 5 prelato A D: add. pl m.s.: communi P 6 minuendo A: minuenda D P 7 emendaui et fractione quod fallaciter post fractione addidit A 8 multiplicitatem A: multiplicantem D P 9 Capitulum - de aliis A P: am. D I O prelatum A D: add. pl m.s.: communem P Il decenta A: ducenta D P 12 fient A D: fiunt P 13 pre1atum A D: add. pl m.s.: communem P 14 et A: am. D P 15 prelato AD: add. pl m.s.: communi P
20
Questiones de minuendo . Si uolueris duas tercias de quattuor minuere de quinque septimis de sex. Sic facies. Ex denominationibus scilicet tercia et septima multiplicatis inter se fiet numerus prelatus4 , scilicet 21. Cuius duas tercias multiplica in 4, et prouenient 56. Deinde eiusdem numeri prelati 5 5 septimas multiplica in 6, et prouenient 90. 6 De quibus minue 56, et remanebunt 34. Quos denomina a prelato , et quod fuerint .7 hoc est quo d quens.
DP
25
Vel aliter secundum ordinem uerborum. Accipe duas tercias de quattuor que sunt duoS et due tercie, et accipe quinque septimas de sex que sunt quattuor et due septime. Quasi ergo uolueris duo et duas tercias minuere de quattuor et duabus septimis, minue duo et duas tercias de quattuor, et remanebit unum et tercia. Quod unum et terciam9 agrega ad duas septimas, et quod prouenerit est id quod scire uoluisti 10.
ADP
30
Cuius probatio manifesta est. Si enim duas tercias prelati multiplicaueris in quattuor et productum diuiseris per prelatum, exibunt due tercie de quattuor. Similiter etiam si quinque septimas prelati multiplicaueris in sex et productum diuiseris per prelatum, exibunt quinque septime de sex. Oportet igitur diuidere id quod fit ex ductu duarum terciarum prelati in quattuor et quod exit minuere de eo
1 septime iter. A 2 Quod ergo [1. Il] - octaue iter. Dl P: am. D 4 prelatus A D: add. pl m.d.: communis P 2 communis P 6 prelato A D: add. p m.d.: communi P 8 duo A P: am. D 9 Quod unum et terciam A D: am. P D pl: am. A: exp. p 2
3 Questiones de minuendo A 5 prelati A D: add. p2 m.d.: 7 queris A: requiris D P 10 Vel aliter [1. 22] - uoluisti
134
5
10
Première partie du Liber mahame/eth
Première partie du Liber mahame/eth
quod exit ex diuisione producti ex ductu quinque septimarum prelati in sex per prelatum. Hoc autem idem est quod minuere id quod fit ex ductu duarum terciarum prelati in quattuor de producto quinque septimarum prelati in sex et residuum diuidere per prelatum. Sicut ostendimus in primo capitulo prepositionum. Scilicet quoniam omnium duorum numerorum diuisorum si diuiditur unusquisque per aliquem alium, tune id in quo unum exeuntium de diuisionibus superat aliud equum est ei quod fit ex diuisione eius quo superat alter alterum numerorum per diuidentem. Et hoc est quod monstrare uoluimus. Vel aliter. Procede secundum uerba questionis. Videlicet duas tercias quod (sic)' quattuor que sunt duo et due tercie minue de quinque septimis de sex que sunt quattuor et due septime, sicut predocuimus, et erit id quod uoluisti.
10
ADP
15
20
25
30
Si autem uolueris duas quintas de quattuor et dimidio minuere de sex septimis de octo et tercia. Sic facies. Ex denominationibus omnium fractionum que sunt quinta et dimidia et septima et tercia, fac numerum prelatum 2 qui est ducenta et decem. Cuius duas quintas multiplica in 4 et dimidium, et prouenient 378. Deinde eiusdem numeri prelati 3 sex septimas multiplie a in octo et terciam, et prouenient mille quingenta. A quibus minue trescenta septuaginta octo, et remanebunt mille et centum uiginti duo. Quos diuide per prelatum4 et quod exierit est id quod de 5 diminutione 6 prouenit. Cuius probatio patet ex premissis. Vel secundum ordinem uerborum accipe duas quintas de 4 et dimidio, quod 7 est unum 8 et 4 quinte, et accipe sex septimas de octo et tercia. Et quasi uolueris unum et quattuor quintas minuere de septem et septima, fac sicut predictum est, et proueniet quod scire uoluisti. Si autem uolueris duas quintas de quattuor et dimidio unius minuere de sex septimis de octo et de tercia unius. Sic facies. Ex denominationibus omnium fractionum inter se multiplicatis 9 , lO facies prius numerum prelatum , qui est ducenta et decem. Cuius duas quintas multiplie a in quattuor et producto adde dimidium numeri prelati Il, et agregatum retine. Deinde sex 12 septimas numeri prelati 13 multiplica in octo et producto adde terciam ipsius numeri prelati 14. Et ab hoc agregato minue primum agregatum. Et quod remanserit diuide per prelatum l5 . Et quod exierit erit quod queris l6 .
15
20
25
30
Vel aliter. Duabus quintis de quattuor adde dimidium unius et agregatum retine. Deinde sex septimis de octo adde terciam unius et ab hoc agregato minue primum agregatum, sicut predocuimus. Et quod remanserit erit quod scire uoluisti. 1 Item de diminuendo • 2 Si uolueris septimam et nonam minuere de sex et scire quantum remaneat. Sic facies. Ex denominationibus fractionum multiplicatis inter se facies numerum prelatum 3 qui est sexaginta tres. De quo minue ipsius septimam et nonam, et remanebunt quadraginta et septem. Quos multiplica in sex et productum diuide per prelatum4 et exibunt quattuor et tres septime et tercia septime, et hoc est quod uoluisti scire. Et hec regula sumpta est a proportione. Taliter enim se 6 habent quadraginta septem ad septuaginta (sic/ tres qualiter quesitum ad sex . Est igitur terminus tercius incognitus et diuisio fit per secundum. 7 Vel aliter. Denomina quadraginta septem a numero prelato scilicet eius sex nonas et quinque septimas none 8 • De sex autem accipe tantas partes que erunt . 9 summa quam quens . Vel aliter. Denomina sex a prelato lO et erunt due tercie septime eius. Ergo due tercie septime de quadraginta septem sunt summa quam requiris. Si quis querit 11 subtractis de nouem quinta et duabus septimis eius et addita residuo medietate ipsius quanta fit summa residui 12. Sic inuenies. Ex denominationibus fractionum que sunt quinta et septima et medietas multiplicatis inter se, facies septuaginta, qui est numerus prelatus 13. 15 . . 14 . ' . Cums qumtam et duas septlmas que sunt 34 mmue ab IpSO pre1at 0 16 , et remanent 36. Quibus adde dimidium ipsorum, sicut dixit, quod est decem et octo, et fiet summa 54. Manifestum est igitur quod comparatio horum quinquaginta quattuor ad septuaginta est sicut comparatio quesiti ad nouem. Ros igitur quinquaginta quattuor multiplica in 9 et productum diuide per prelatum 17, et quod exierit erit 18 quod scire uoluisti. 20 Vel aliter. Diuide unum multiplicantium 19 per numerum preiatum et quod exierit multiplica per alterum, et quod prouenerit erit quod requiris. Si quis querat, subtractis de nouem quinta et duabus septimis eius et de residuo subtracta tercia eius, quid remaneat. 22 Sic facies. EX 21 denominationibus omnium fractionum, facies prius prelatum 23 numerum qui est centum quinque. Cuius quintam et duas septimas eiusdem
2
1 quod A: de D P 2 prelatum A D: add. p 2 m.d.: communem P 3 prelati A D: add. 2 4 prelatum A D: add. p 2 m.d.: communem P 5 de A: ex D P p m.d.: communis P 6 diminutione A P: denominatione D 7 quod A: que D P 8 unum 0 P: add. A2 s.l. 9 multiplicatis A P: multiplicantium 0 10 prelatum AD: add. p 2 m.d.: communem P 2 Il prelati AD: add. p m.d. : communis P 12 sex A P: ex D 13 prelati A D: add. p 2 m.d.: communis P 14 prelati A D: add. p2m.d.: communis P 15 prelatum A D: add. p 2 m.d.: communem P 16 queris A D2 P: scire uoluisti D'
135
1 Item de diminuendo A P: omo D 2 uolueris A D P: uoluis A' uid. 3 prelatum A D: 2 add. p 2 m.d.: communem P 4 prelatum A D: add. p m.d.: communem P 5 septuagint~ 2 là/se A D P in sexaginta corrigendum 6 sex A D P: tres D' 7 prelato A D: add. P m.d.: communi P 8 none A 2 D P: non? A' 9 queris A: requiris D P 10 prelato A D: add. p 2 m.s.: communi P Il post querit add. de terminis D 12 summa residui A: 2 residui summa D P 13 prelatus A D: add. p 2 m.s.: communis P 14 quintam A D P: 2 quintas D' uid. 15 34 A D2 P: triginta sex D' 16 prelato A 0: add. p m.s.: communi P 2 17 prelatum A D: add. p 2 m.s.: communem P 18 erit A D P: er?t 2 19 multiplicantium A D: multiplicatum P 20 prelatum A D: add. p m.s.: A' 2 communem P 21 praem. tu P 22 prelatum A D: add. p m.s.: communem P
23 post duas exp. tercias D
2
136
5
10
15
Première partie du Liber mahameleth
minue de ipso et residuum est 33. De quo residuo minue terciam eius sicut predictum est, et remanebunt 22. Manifestum est igitur quod comparatio horum uiginti duorum ad centum [uiginti] 1 quinque sicut est comparatio quesiti ad nouem. H~s ~gitur uiginti duo multiplica in 9 et productum diuide per prelatum 2, et quod eXlent est summa quam requiris. Vel aliter. Alterum multiplicantium quod est nouem uel uiginti duo diuide per 3 prelatum , et quod exierit multiplica per alterum et productum est summa quam requiris. In huiusmodi autem questionibus si plures fuerint fractiones idem tamen modus erit agendi.
Capitulum de peccuniis in minuendo 8 . Si quis querat quanta est peccunia de qua dempta eius tercia et quarta remanent decem. 20
ADP Vel diuide unum muItiplicantium per prelatum et quod exierit muItiplica alterum et productum est quanti tas peccunie requisite. 5
4
ln huiusmodi autem ; «Quotiens fractiones excesserint unum?», questio falsa est, sicut si aliquis querat subtractis de octo duabus terciis et duabus quintis eius quid remanet. Hec questio non recipitur quoniam due tercie et due quinte alicuius plus sunt quam unum. Vnde cum minuuntur de octo predicte fractiones amplius sunt quam octo. Non potuerit autem maius minui de minore quod patebat 5 cum acceperis fractiones de numero prelato 6 . Fient enim maior summa quam sit in se 7.
Sic facies. Ex denominationibus que sunt tercia et quarta inter se multiplicatis 9 C.. · C · lac tes d uodeClm. mus · tercIam et quartam JO minue de ipso et remanebunt quinque. Manifestum est igitur quod comparatio quinque ad duodecim est sicut comparatio de decem ad quesitum. Igitur multiplica decem in duodecim et productum diuide perIl quinque et exibunt uiginti quattuor, et hec est peccunia.
10
15
30
Vel aliter. Diuide duodecim per prelatum et quod exierit multiplica in decem, et productum est summa quam requiris. Vel diuide decem per prelatum et quod exierit multiplica in duodecim et productum est summa quam requiris. Hoc autem ideo facimus quoniam talis est proportio quinque ad duodecim qualis est decem ad summam que requiritur. Vnde uel multiplica decem in duodecim et productum diuide per prelatum, et exibit quod queritur l2 .
20
Si quis querat quanta est peccunia de qua dempta tercia et quarta eius et medietate residui remanent decem. Sic facies. MuItiplica denominationes fractionum que sunt tercia et quarta et dimidia, et fient uiginti quattuor. De quo minue terciam eius et quartam, et remanebunt decem. De quibus minue dimidium ipsorum, et remanebunt quinque. Manifestum est igitur quod comparatio quinque ad uiginti quattuor est sicut comparatio deI decem ad quesitum. Multiplica2 decem in 24 et productum diuide per prelatum et quod exierit erit summa quam queris. Vel diuide aIterum muItiplicantium per prelatum et quod exierit muItiplica per alterum, et productum est summa que queritur.
ADP Vel aliter. lam enim scis quod si minueris de peccunia terciam eius et quartam et medietatem residui et remanserint decem. Scis quod isti decem medietas sunt residui post subtractionem tercie et quarte sue de peccunia. Duplica ergo eos, et fient uiginti 4 qui sunt residuum peccunie post subtractionem sue tercie et quarte. Quasi ergo dicatur que est peccunia de qua subtracta eius tercia et quarta remanent uiginti, fac sicut predocuimus, et proueniet quod queris. Si autem diceres subtracta tertia residui 5 profecto decem essent due tercie residui, adde igitur ad decem dimidium eorum, et fient 15 et tantum est residuum peccunie post subtractionem6 tercie eius et quarte.
ADP 25
30
1 emendaui uiginti quod jaflaciter post centum addiderunt A 0 P 2 prelatum A 0: add. p 2 m.s.: .commu~em P 3 prelatum AD:. add. p 2 m.s.: communem P 4 post autem exp. questlones 0 5 patebat A P: pateblt 0 6 prelato A 0: add. p 2 m.s.: communi P 8 .Capitulum - minuendo ~ P: am. 0 9 facies addidi cum 0: add. 7 2 in se A: ipse 0 P P m.s.: am. A 10 terClam et quartam A P: tercla et quarta 0 Il post per add. prelatum 12 Vel aliter [l. 25] - queritur addidi cum 0 P: am. A qui est 0
In
3
DP 25
137
Première partie du Liber mahameleth
Si quis querat quanta est peccunia de qua demptis tercia et quarta eius et duobus numeris (sie/ remanent decem numeri (sicl. Sic facies. Adde duos numeros (sic/ ad decem, et fient 12 qui sunt residuum peccunie post subtractionem tercie eius et quarte. Quasi ergo queratur quanta est . c .' . peccunia de qua demptis tercia et quarta eius, et JO remanent duo deClm, LaCteS SICut iam predocuimus. Si quis querat quanta est peccunia de qua demptis tercia et quarta eius minus 11 duobus numeris (sic) remanent decem.
1 de A 0: am. P 2 praem. igitur 0 P 3 terciam A P: tercia 0 4 qui A 2 0 P: que uid. 5 tercie A 0: tertii P 6 subtractionem A 0: subtractione P uid. 7 numeris A: nummis 0 P 8 numeri A: nummi 0 P 9 numeros A: nummos OPIO et A: am. 0 P Il numeris A: nummis 0 P
AI
139
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Sic facies. Minue duos numeros (sic) 1 de decem et remanebunt octo qui sunt 2 residuum peccunie post subtractionem sue tercie et quarte. Quasi ergo queratur quanta est peccunia de qua demptis tercia eius et quarta remanent octo, facies sicut predocuimus. Sic autem facies in huiusmodi semper addendo additos aud 3 4 minuendo demptos, et quod prouenerit erit residuum peccunie post subtractionem 5 propositorum proportionum. Quod est contrarium ei 6 quod fit in agregatione sicut iam prediximus. Si quis querat quanta est peccunia de qua demptis tercia et uno numo et quarta 7 minus tribus nummis remanent decem nummi . Sic facies. Adde unum nummum additum tribus demptis et erunt duo dempti. Quasi ergo queratur quanta est peccunia de qua demptis tercia eius et quarta minus duobus numis remanent decem, minue duos nummos demptos de decem et remanebunt octo qui sunt residuum peccunie post subtractionem suarum tercie et quarte et cetera fac sicut predocuimus. Si quis querat quanta est peccunia de qua demptis tercia eius minus duobus nummis et quarta eius et 8 insuper tribus nummis remanent decem. Sic facies. Adde tres nummos additos duobus demptis et supererit unus additus. Quasi ergo queratur quanta est peccunia de qua demptis tercia et quarta eius et uno nummo remanent decem, fac sicut predocuimus. Si quis querat quanta est peccunia de qua demptis tercia et duobus nummis et eius quarta minus uno nummo et dimidio residui et quattuor nummis remanent decem. Sic facies. Adde duos additos uni dempto et supererit unus additus qui erit demptus de residuo peccunie. Cuius nummi dimidium quod est dimidium unius demptum adde quattuor predictis nummis additis, et supererunt tres et dimidius additi. Quos agrega predicto addito, et fient quattuor et dimidius additi. Quasi ergo queratur peccunia de qua demptis tercia et quarta eius et medietate 9 residui insuper et quattuor nummis et obolo remanent decem quanta est , ad de quattuor nummos et obolum ad decem et cetera fac ut supradocuimus.
quattuordecim numi. Dices igitur: «Peccunia de qua demptis tercia eius et duo bus numis et eius quarta minus uno numo remanent quattuordecim, quanta est?» Sunt igitur duo numi additi et unus demptus. Quem restaura uno additorum, et remanebit unus additus. Quasi ergo querat: «Peccunia de qua demptis tercia eius et quarta et uno numo remanent quattuordecim, quanta est?» Fac sicut supradocui et erit peccunia triginta sex. Et secundum hoc considera cetera huiusmodi, et inuenies quod queris.
138
1
5
10
15
20
25
30
5
ADP
10
15
20
25
Si quis querat: «Peccunia de qua demptis tercia eius minus quinque nummis et eius quarta et duobus nummis et dimidio residui minus uno nummo remanent decem quanta est?» Sic facies. Adde2 quinque demptos duobus additis et erunt tres dempti qui erunt additi residuo peccunie. A
DP
Quorum dimidium quod est dimidium unius demptum adde quattuor predictis numis additis, et supererunt tres et dimidius additi. Quos agrega predicto addito, et fient quattuor et dimidius additi. Quasi ergo queratur: «Peccunia de qua demptis tercia et quarta eius et medietate residui insuper et quattuor numis, et obolo remanent decem quanta est?» Adde quattuor numos et obolum ad decem, et cetera fac ut 3 . supradocmmus .
Quorum dimidium quod est unus et dimidius additus, adde uni dempto predicto et supererit dimidius additus. Quem adde tribus predictis demptis et fient duo et dimidius dempti. Quasi ergo queratur: «Peccunia de qua demptis eius tercia et quarta et medietate residui minus duobus nummis et dimidio remanent decem quanta est?» Tu minue duos nummos et obolum de decem, et cetera fac sicut . 3 premonstrammus .
AD P ADP
35
Si quis querat: «Peccunia de qua demptis tercia eius et duobus numis et eius quarta minus uno numo et dimidio residui minus tribus numis remanent decem quanta est?» lam scis quod subtracta medietate de residuo minus tribus numis et lO remanserint decem, quod medietas residui et tres numi adequantur decem numis. Igitur solum dimidium adequatur septem numis. Totum igitur residuum est
1 numeros A: nummos D P 2 sue tercie A D: tercie sue P 3 post minuendo exp. a D2 2 2 4 post quod exp. remanserit p 5 propositorum AD p : propositarum pl 6 ei A D: omo P 7 numeri D P: add. A 2 s.l. 8 et A P: omo D 9 est A P: omo D 10 adequantur AD: adequatur P
30
Si quis querat: «Quanta est peccunia de qua subtractis tercia eius et duobus numis et dimidio residui et quinque numis et de ultimo residuo subtractis duabus quintis eius minus uno numo remanent undecim?» Sic facies. Sit peccunia ab, tercia uero eius subtracta sit ag, duo autem numi sint gd. Dimidium uero residui sit dh. Quinque uero numi sint hz, due uero quinte ultimi residui sint zk. Vnus uero 4 numus demptus sit kt. Erit igitur tb undecim,
1 tercia iter. A 2 praem. cuius D Quorum [1. 15b] - premonstrauimus D P
3 Quorum [1. 15a] - supradocuimus A (erratum): 4 uero addidi cum D P: omo A
5
Première partie du Liber mahameleth
de quo minue kt qui est numus unus et remanebit bk decem, qui est tres quinte de zb. Igitur zb est s~xde~im et d~e .t~rciel. Et hz e~t quin~ue. Igitur hb est uiginti unum et due tercle qm sunt dlmldmm de db. Igltur db est quadraginta tres et tercia, sed gd est duo. Igitur bg est quadraginta quinque et tercia qui sunt due tercie de ab. Igitur ab est sexaginta octo. Et hoc est quod monstrare uoluimus.
ex duc tu ag in ah additis insuper 20. Minue igitur de illis id quod fit ex ductu ag in ah, quod est commune, et remanebit id quod fit ex ductu ag in hg uiginti 1. Diuide igitur ah per medium in puncto z. Id igitur quod fit ex ductu ag in gh et zh in se equum erit2 ei quod fit ex ductu zg in se. Id autem quod fit ex duc tu ag in gh 4 3 est uiginti. Et id quod fit ex ductu zh in se est septem et dimidium et dimidia octaua. Id igitur quod fit ex ductu zg in se est uiginti septem et dimidium et dimidia octaua. Igitur zg est quinque et quarta. Sed az est duo et tres quarte. Totus igitur ag est octo qui est due tercie peccunie. Peccunia igitur est duodecim, et hoc est quod monstrare uoluimus.
b 1
k t
z
1
1
1
h 1
d 1
5
a
Fig. 3 J: A, fol.134 v; D, fol.13 rd; P, fol.33 v d.
10
15
20
25
30
141
Première partie du Liber mahameleth
140
Si quis que rat: «Quanta est peccunia de qua subtractis eius terciis et duobus numis et residuo multiplicato in se, prouenit peccunia et insuper 24 numi?» Sic facies. Multiplica duos numos in se, et fient 4. Quos minue de 24, et remanebunt 20. Deinde considera numerum in quem multiplicate due tercie fiant 4 unum, et inuenies unum et dimidium. Vnum3 igitur et dimidium aggrega ad 5 priores quattuor, et fient 5 et dimidium . Quorum medietatem que est duo et tres quarte multiplica in se, et prouenient septem et quattuor octaue et dimidia octaua. Quos agrega ad uiginti, et fient 27 et quattuor octaue et dimidia octaua. Quorum 6 radicem agrega ad duos 7 et tres quartas, et fient octo qui sunt due tercie peccunie. Quibus adde dimidium ipsorum, et fient 12 qui sunt peccunia quesita. 8 Cuius probatio hec est . Sit peccunia ab, subtracta uero eius tercia sit bg, et remanebit ag due tercie peccunie. De quibus minue duos numos qui sint gd et residuum sit ad. Quod igitur fit ex ductu ad in se equum est ei quod fit ex ductu ag in unum et dimidium insuper additis 24 numis. Quod autem fit ex ductu ag in dg bis sit commune. Quod igitur fit ex ductu ad in se et ag in dg bis 9 equum est ei quod fit ex ductu ag in unum et dimidium et ag in dg bis insuper additis 24 numis. Id autem quod fit ex ductu ag in dg bis equum est ei quod fit ex ductu ag in 4. Id igitur quod fit ex ductu ag in 4 et in unum etlO dimidium additis in super 24 equum est ei quod fit ex ductu ag in se et dg in se. Id autem quod fit ex ductu dg in se est 4. Igitur quod fit ex ductu ag in se additis sibi 4 equum est ei quod fit ex ductu ag in 4 et in unum et dimidium insuper additis 24. Minue igitur quattuor de uiginti quattuor, et remanebunt 20. Quod igitur fit ex ductu ag in se equum est ei quod fit ex ductu ag in 4 et in unum et dimidium additis insuper 20. Igitur ag plus est quam quinque et dimidium. Incide ergo de ea quinque et dimidium quod fit ah. Id igitur quod fit ex ductu ag in se equum est ei quod fit ex ductu eius in ah additis insuper 20. Quod autem fit ex ductu ag in se equum est [et] II ei quod fit ex ductu eius in ah et ei quod fit ex ductu eius in hg. Igitur id quod fit ex ductu ag in ah et in hg equum est ei quod fit
2 igitur db A P: add. D2 sub ligno 1 post tercie exp. qui su nt dimidium A 3 unum A 2 2 D P: duorum DI 4 agrega A D: agga P 5 et dimidium A P: add. D m.d. 6 radicem A P: radice D 7 duos A P: duobus D 8 hec est A P: est hec D 9 post bis dei. in se additis A 2 uid. 10 et addidi cum D P: am. A Il emendaui et quod fallaciter post est addidit A: am. D P 2
b
d 1
h 1
Z 1
a 1
Fig.32: A,fo1.135 r; D,fo1.13 vs; P,fo1.34 r s. 10
ADP 6
Capitulum5 de diuisione fractionum inter se siue cum integris siue non . Volenti diuidere fractiones inter se utile est scire numerum 7 multiplicata fractio reintegretur in unum. Cuius rei regula hec est.
III
quem
ADP 15
20
Cum uolueris inuenire numerum in quem fractio uel fractio et integrum uel fractio fractionis multiplicata fiat unum, per ipsum quicquid sit diuide unum et quod 8 exierit est numerus in quem fractio uel quicquid sit multiplicata fit unum. 9 Verbi gratia. Quero numerum in quem due octaue multiplicate fiunt unum. Diuido igitur per ipsas unum et exeunt quattuor. Quattuor igitur est numerus in lO quem si due octaue multiplicentur fiunt unum, similiter fit in omnibus. Item alia regula hec est hec II.
DP
25
Si uolueris diuidere tres quartas de sex per du as quintas de quattuor, ex denominationibus que sunt quinta et quarta proueniunt uiginti. Cuius tres quartas que sunt quindecim multiplica in sex, et prouenient nonaginta qui numerus est diuidendus. Deinde duas quintas de uiginti que sunt octo multiplica in quattuor, et prouenient triginta duo. Per quos diuide nonaginta et quod exierit est id quod queris, scilicet duo et sex octaue et dimidia octaua 12.
2
1 post in gh exp. hg et zh diuide igitur diuide D 2 erit A P: est D 3 Id autem [l. 4] in se A P: add. D 2 m.s. 4 septem A 2 D P: uiginti AI 5 capitulum A D: am. P 6 Capitulum de diuisione - siue non A P: am. D 7 rcintegretur A P: re integretur D 8 multiplicata A P: multiplicatum D 9 fiunt A: fiant D P I 0 multip1icentur A P: 2 multiplicantur D Il est hec A P: hec est D 12 duo et - octaua P: add. D al. man.
5
10
Première partie du Liber mahameleth
Si autem uolueris diuidere tres quartas de tribus et quinta per duas quintas duorum et dimidii, ex denominationibus que sunt quarta et quinta multiplicatis inter se fiunt uiginti. Et similiter ex denominationibus que sunt quinta et dimidium multiplicatis inter se fiunt decem. Cum autem uoluimus 1 multiplicare2 uiginti in decem ad faciendum numerum communem et inuenimus quod quecumque fractiones sunt in deeem sunt etiam in uiginti, ideo proposuimus 3 uiginti numerum eommunem. Cuius tres quartas que sunt quindecim multiplica in tres et quintam, 4 et prouenient quadraginta octo qui est numerus diuidendus. Deinde duas quintas de uiginti que sunt octo multipliea in duo et dimidium, et prouenient uiginti. Per quos diuide quadraginta octo, et exibit quod queris scilicet duo et due quinte 5.
Sic facies. Numeros a quibus denominantur fractiones 1 septima et dimidia, qui sunt septem et duo, multiplica inter se, et fient quattuordecim. In quos quattuordecim multipliea duo et tres 2 septimas et dimidiam septimam, et prouenient triginta et3 quinque. Per quos triginta quinque diuide quattuordecim, et exibunt due quinte. Et hoc est in4 quod multiplicata duo et tres septime et dimidia septima reintegrantur5 in unum. Superius autem dictum est quod in diuisione aut 6 diuiditur maius per minus aut equale per equale aut minus per maius. Que diuisio dicitur denominatio.
ADP
15
20
25
30
143
Première partie du Liber mahameleth
142
ln numerum a quo denominatur fractio multiplica totum quod uis reintegrare 6 in unum siue sit ibi integrum eum fraetione siue non. Et per productum diuide numerum a quo denominatur fractio. Et quod exierit est id in quod, si multiplicaueris quod proposuisti, fiet unum. 7 Verbi gratia. Si uolueris reintegrare tres quintas in unum, in numerum a quo denominatur fractio qui est quinque multipliea tres quintas, et prouenient tres et per tres diuide quinque, et exibit unum et due quinte 8 . Et hoc est in 9 quod si multiplicaueris tres quintas reintegrabuntur lO in unum. Item si uolueris II unum et terciam reintegrare 12 in unum per predictam regulam. · f:' aCles. 1n numerum 13 a quo denominatur tercia qui est tres Sle multiplica unum et terciam, et prouenient quattuor. Et per quattuor diuide tres, exibunt tres quarte. Et hoc est in quod si multiplieaueris unum et terciam reintegrabuntur l4 in unum. l5 Item si uolueris duo et quattuor septimas reintegrare in unum per predictam regulam. Sic facies. In numerum a quo denominatur septima qui est septem multipliea totum quod proposuisti scilicet, duo et quattuor septimas, et prouenient decem et oeto. Per quos decem et octo diuide numerum denominationis qui est septem et exibunt due sexte et tercia sexte. Et hoc est in quod multiplicata duo et quattuor septime reintegrabuntur 16 in unum. l7 Item si uolueris duo et tres septimas et dimidiam septimam reintegrare l8 in unum per predietam regulam.
5
DP 10
15
20
25
30
35
1 uoluimus D al. man. P: uolueris DI 2 multiplicare P: multiplica D 3 proposuimus P: posuimus D uid. 4 est numerus D: numerus est P 5 Si uolueris (p. 141, 1. 23] ~ due 6 reintegrare A P: re integrare D 7 reintegrare A P: re quinte addidi cum D P: omo A integrare D 8 quinte A D pl: tercie A 2 s.l. 9 in A 2 D P: ? A I 10 reintegrabuntur A P: re integrabuntur D II post uolueris exp. in D 2 12 reintegrare A P: re integrare 0 13 numerum A P: unum D 14 reintegrabuntur A P: re integrabuntur 0 15 reintegrare 16 reintegrabuntur A: re integrantur D: reintegrantur P 17 post tres A P: re integrare D add. et D 18 reintegrare A P: re integrare D
Quisquis diuidit numerum per numerum uult seire quantum accidat uni, sicut prediximus in diuisione integrorum siue fiat diuisio per minus uno siue per maius. Volenti autem diuidere utile est scire duo: unum ut sciat numerum in quem 7 multiplicata fractio reintegratur in unum, alterum ut sciat que est comparatio 8 unius ad quodlibet integrum et fractionem . Id autem per quod reintegratur fractio est sicuë hoc. Cum queritur quis JO est numerus in quem multiplicata tereia reintegratur in unum, respondemus per multiplicationem sui in tres. In uno enim sunt tres tercie. Predicta autem tercia est tercia unius, que multiplicata in tres fit unum. Quarta uero reintegratur per multiplicationem sui in quattuor, dimidium quoque per multiplicationem II sui in duo, sexta autem per multiplicationem 12 sui in sex. Si quis ergo querat quis est numerus in quam multiplieate due tercie fiunt unum, dic quod per multiplicationem sui in unum et dimidium. In uno enim tres tereie sunt. Due uero tercie sunt quasi duo. Multiplicabuntur ergo duo ut fiant tria in unum et dimidium. Sed tres quinte reintegrantur in unum per multiplicationem . 13· 14 . . sui in unum et duas tereias. Qumque ergo septIme remtegrantur m unum per multiplicationem sui in unum et duas quintas. Octo quoque undecime per multiplicationem sui in unum et tres octauas. Si quis uero querat numerum in quem multiplicata di midi a sexta fit unum, dic per multiplicationem sui in duodeeim, dimidia quo que octaua per multiplicationem sui in sexdeeim. Quarta autem septime per multiplicationem sui in uiginti oeto. Si quis uero querat quo numero multiplicantur tres quarte unius quinte ut fiant unum, dic per multiplicationem sui in sex et duas tereias. Quod 15 ideo fit quoniam in uno su nt uiginti quarte quintarum. Proposuit autem tres. Multiplicantur uero tres ut fiant uiginti per sex et duas tercias.
2
1 post fractiones add. scilicet P 2 post tres add. et D P 3 et D P: add. A s.l. 4 in D P: add. A2 s.l. 5 reintegrantur A P: re integrantur 0 6 per equale A P: omo D 7 alterum D2 P: additum DI 8 Quisquis [1. 10] ~ et fractionem D: omo P 2 2 9 post sicut exp. comparatio D 2 10 quis 0 P: qui DI Il multiplicationem D p : 2 multiplicationum pl 12 multiplicationem P: multiplicatione D 13 post ergo exp. tercie D 14 septime P: septimas D uid. 15 post quod add. id D
5
10
15
20
25
30
145
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Si quis uero que rat tres quarte unius undecime quo numero multiplicatur ut l 2 fiant unum , dic per multiplicationem sui in quattuordecim et duas tercias unius. Si quis autem querat quo numero multiplicate due septime et dimidia fiunt unum, dic per multiplicationem sui in duo et quattuor quintas. Quod ideo fit quoniam in uno sunt quattuordecim dimidie septime. Due autem septime et dimidia de quattuordecim sunt quinque. Vnde unum fit quasi quattuordecim. Cuius due septime et dimidia sunt quasi quinque. Multiplicantur autem quinque ut fiant quattuordecim in duo et quattuor quintas. Cetera omnia huius generis considera secundum hoc. Cum autem quis querit que est comparatio unius ad integrum et fractionem, hoc querit ut sciat quot fractiones huiusmodi sunt in uno et tunc denominabis eas a numero et fractione postquam reduxeris eam 3 in predictam fractionem, et quod prouenerit est id quod queris. Verbi gratia. Si quis que rit que est comparatio unius ad unum et dimidium, dic quod due tercie. Vnum enim est duo dimidium. Vnum uero et dimidium sunt tria dimidia. Duo igitur de tribus sunt due tercie. 4 Si quis querat quam comparationem habet (sic/ unum ad duo et quartam, dic quod quattuor none. Vnum enim est quattuor quarte. Duo uero et quarta sunt nouem quarte. Quattuor uero de nouem sunt quattuor none. Si quis uero querit quam comparationem habet unum ad tres et tres undecimas, dic quod due none et tres quarte unius none, eo quod denominabuntur undecim undecime a triginta sex undecimis. Similiter si quis querit unum quota pars est de duo bus et quinque septimis et dimidia, dic quod quattuor tredecime et due tercie unius tredecime. Vnum et enim est quattuordecim dimidie septime. Duo uero et quinque septime et dimidia sunt triginta nouem dimidie septime. Ergo denominabis quattuordecim a triginta nouem, et erit quod uoluisti. Cetera uero considera secundum hoc. Superius autem dictum est quod in diuisione aut diuiditur maius per minus aut equale per equale aut minus per maius, 6 que diuisio dicitur denominatio .
Sic facies. Numeros denominantes quartam et terciam qui sunt quattuor et tres multiplica inter se, et fient duodecim. Quorum quartam que est tres denomina de 2 eius 3 tercia que est quattuor scilicet tres quartas, et hoc est quod uoluisti. Si uolueris quinque sextas denominare de sex septimis. 4 Sic facies. Numeros denominantes sextam et septimam qui sunt sex et septem multiplica inter se, et fient 42. Quorum quinque sextas que sunt triginta 5 quinque denomina de sex septimis eorum que sunt triginta sex et erunt octo none et tres quarte unius none.
144
1
5
ADP 10
15
AD
20
25
AP 7
Capitulum de denominandis fractionibus ab inuicem siue cum integris sint siue 8 non.
Si uolueris denominare unum de duobus et dimidio, regula talis est. Numerum a 6 quo denominatur dimidium qui est duo, multiplica in duo et dimidium, et fient 5. Deinde multiplica duo in unum, et prouenient duo. Que duo denomina de quinque scilicet due quinte. Item si uolueris denominare duo de sex et duabus terciis. Sic facies. Numerum denominantem terciam qui est tres multiplica in sex et duas tercias, et prouenient uiginti. Deinde multiplica tres in duo, et prouenient sex. Quos sex denomina de uiginti scilicet tres decimas.
30
Si uolueris denominare unum et dimidium de tribus et tercia. Sic facies. Numeros denominationum qui sunt duo et tercia inter se multiplica, et prouenient sex. Quos multiplica in tres et terciam, et fient uiginti. Deinde multiplica sex in unum et dimidium, et prouenient nouem. Quos denomina de uiginti, scilicet quattuor decimas et dimidiam decimam, et hoc ese quod uoluisti. Si uolueris denominare tres et tres quartas de quattuor et tribus decimis, numeros denominationum qui sunt quattuor et decem multiplica inter se, et prouenient quadraginta. Quos multiplica in tres et tres quartas, et prouenient centum quinquaginta. Deinde 8 multiplica quadraginta in quattuor et tres decimas, et prouenient centum septuaginta duo. De qui bus denomina centum quinquaginta, ll sicut supradocuimus, et9 erunt triginta septem et dimidia JO quadragesime tercie , · ·12 et h oc est quo d uo 1UlStl .
ADP 35
Si uolueris denominare quartam de tercia.
1 unum P: unam D 2 per P: am. D 3 eam D: ea P 4 post quis add. uero D 5 habet fa/se 0 P in habeat corrigendum 6 Superius [1. 28] - denominatio P: am. 0 Quisquis diuidit [p. 143, 1. 10] - denominatio addidi cum 0 P: am. A 7 sint A: sit P 8 Capitulum [1. 32] - siue non A P: am. 0
1 quartam A P: quarta 0 2 denomina de A P: denominandus 0 3 post eius add. et 0 2 4 qui A: que 0 P 5 sunt A: am. 0 P 6 fient A: prouenient 0 P 7 est add. A s.l. 2 2 2 0 s./. 8 post deinde eras. quattuor A 9 et A: am. 0 uid. 10 et dimidia eras. A 2 uid. II post tercie add. et dimidia quadragesime tercie A m.s. 12 Si uolueris denominare [1. 24] - uoluisti A 0: am. P
146
AD Item aliud exemplum 1. Capitulum diuidendi maius per minus. Primum 2 capitulum hic est de diuisione fractionis per fractionem 3 . 5
D 5
10
Si uolueris diuidere quatuor quintas per tres quartas, sensus huius questionis talis est. Scilicet quod cum ea post tria prodiuiderint uni quatuor quinte alicuius rei, sciant per hoc quot quarte eiusdem rei accidant tribus quartis unius quatuor quinte alicuius rei, tune quantum illius rei accidat uni? Regula talis est. Numeros denominantes quintas et quartam, que sunt quatuor et quinque, multiplica inter se, et prouenient uiginti. Vel quarum tres quartas, que sunt quindecim, diuide quatuor quintas que sunt sexdecim, et exibunt unum et terciam quinte, et hoc est quod accidit uni, postquam quatuor quinte acciderit 4 tribus quartis .
10
ADP
20
25
Cum uolueris diuidere tres quintas per terciam, ex denominationibus scilicet quinta et tercia in se multiplicatis fiunt quindecim. Cuius tercia est quinque qui est prelatus. Postea eius tres quintas que sunt nouem diuide per prelatum, et exibit quod queris. Vel considera quis 5 numerus est in quem multiplicata tercia fit unum, et hic est tres. In quem multiplica diuidendum qui est tres quinte, et prouenient unum et 6 quattuor quinte . Et hoc est quod de diuisione exie. Si autem uolueris diuidere quinque sextas per octo undecimas, fac sicut in predictis. Vel considera in quem numerum multiplicate octo undecime fiunt unum, et hic est unum et tres quinte (sic/,. Quem multiplica in quinque sextas diuidendas, et exibit quod scire uoluisti.
20
30
1 aliud exemplum A: omo D 2 post primum add. autem D: exp. A2 3 de diuisione fractionis per fractionem A: am. D Item [1. 2] - fractionem A D: am. P 4 Si uolueris [1. 5] - quartis addidi cum D: am. A P 5 quis A D: qui P 6 quinte A D p 2: quinta pl 7 exit A D: exiit P 8 quinte false A D P in octaue corrigendum 9 De diuisione fractionis A P: am. D 10 tredecim et A D: add. p 2 s.l. Il quinque A P: quinte D 12 in A D p 2: inter pl uid. 13 decem A P: tres D
Vel si e conuerso diuidere uolueris scilicet tres quartas quinte per decem tredecimas, fac sicut predictum est scilicet tres quartas quinte numeri producti ex denominationibus que sunt triginta nouem denomina de ducentis qui sunt decem tredecime numeri producti ex omnibus denominationibus, et quote partes eius fiunt est summa que ex diuisione exit. Vel numerum in quem multiplicate decem tredecime fiunt unum, qui est unum et tresdecime, multiplica in diuidendum qui est tres quarte quinte hoc modo, 6 scilicet multiplica unum et tres decimas in tres, et prouenient tres et nouem decime. Quas diuide per quattuor unde denominatur quarta, et quod exierit diuide per quinque. Vnde denominatur quinta, et exibunt tres quarte quinte et nouem 7 decime quarte quinte, et hec est summa quam scire uoluisti .
ADP 8
25
9
De diuisione fractionis per fractionem fractionis . Si autem uolueris diuidere decem tredecimas per tres quartas quinte, ex lO ll numeris denominationum qui sunt tredecim et quattuor et quinque multiplicatis in 12 se proueniunt ducenta et sexaginta. Cuius decem 13 tredecimas diuide per tres quartas sue quinte, et exibit quod uoluisti.
Vel reduc utrumque latus diuidendum et diuidens in genus minoris fractionis que est in diuidente, adhoc ut diuidens 1 fiat integer. Videlicet utrumque 2 multiplicando in uiginti qui fit ex ductu denominationum quarte et quinte. De 4 ductu (sic/ uero ex diuidendo diuide per productum ex diuidente, et quod exierit est summa quam queris. 5 Vel numerum in quem multiplicate tres quarte quinte fiunt unum, qui est sex et due tercie, multiplica in decem tredecimas. Et quod prouenerit est summa que ex diuisione exit.
DP
15
15
147
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
30
De diuisione fractionis per fractionem et fractionem fractionis . Si autem uolueris diuidere quattuor septimas per octauam et duas tercias octaue, ex omnibus numeris denominationum, scilicet septima et octaua et tercia prouenient9 centum et sexaginta octo. Cuius quattuor septimas, que sunt sexaginta quattuor (sic/ O diuide per eius octauam et duas tercias sue octaue que sunt triginta quinque et exibit summa quam queris. Vel reduc diuidendum et diuidentem in tercias octaue multiplicando utrumque in uiginti quattuor, sicut predictum est. Et tune ex multiplicatione diuidendi prouenient tredecim et quinte septime, et ex multiplicatione diuidentis quinque. Quorum alterum diuide per alterum, et exibit summa II quam queris. Vel numerum in quem multiplicate octaua et due tercie octaue fiunt unum qui est quattuor et quattuor quinte, multiplica in diuidendum qui est quattuor septime, et productum est summa quam queris.
1 diuidens A 2 D P: integer AI 2 qui fit ex duc tu denominationum iter. A 3 de duc tu A: de ductum D: productum P 4 ex iter. DI 5 sex A P: om. D 6 prouenient P: proueniunt D 7 Vel si e conuerso [1. 10] - scire uoluisti addidi cum D P: am. A 8 De diuisione - fractionis A P: om. D 9 prouenient A P: proueniunt D 10 sexaginta quattuorfàlse A D P in nonaginta sex corrigendum II summa A D: summam P
5
Première partie du Liber mahameleth
Vel e conuerso. Si uolueris diuidere octauam et duas tercias octaue in quattuor septimas, fac sicut prius, et prouenies adhoc ut denomines triginta quinque de sexaginta quattuor (sic/. Vel aliter in hac conuersa. Numerum in quem multiplicate quattuor septime fiunt unum, qui est unum et tres quarte, multiplica in diuidendum, qui est octaua et due tercie octaue, et quod prouenerit est summa que de diuisione exit.
prouenit ex ductis septem octauis de 24 in 6, per uiginti quattuor et quod exit diuidere per id quod exit de diuisione octoginta, que proueniunt ex ductu du arum terciarum de uiginti quattuor in quinque, per uiginti quattuor. Et quod exiret esset id quod queritur. Quod quidem idem est quod diuidere centum uiginti sex per octoginta. 1 Quod sic probatur. Nam cum diuiseris centum uiginti sex per 24 , exibit 2 aliquis numerus quem si multiplices in 24, prouenient centum uiginti sex. Similiter etiam si diuiseris 80 per 24, exibit aliquis numerus. Quem si multiplices in 24, prouenient 80. Igitur ex multiplicatione horum numerorum de diuisione exeuntium in uiginti quattuor proueniunt 126 et proueniunt 80.
5
ADP
10
15
20
25
30
35
149
Première partie du Liber mahameleth
148
De diuisione fractionis et fractionis fractionis per fractionem et fractionem fractionis 2 . Si autem uolueris quinque octauas et tres quartas octaue diuidere per duas septimas et dimidiam septimam. Sic facies. Numeros denominantes quartam et octauam multiplica inter se, et prouenient 32. Deinde numeros denominantes septimam et dimidiam multiplica inter se, et prouenient 14. Deinde multiplica 14 3 in 32 et producti duas septimas et 4 dimidiam simul agregatas pone prelatum. Deinde eiusdem producti quinque 5 octauas et tres quartas octaue eius diuide per prelatum, et exibit quod uolueris. Hec autem probatio manifesta est ex precedenti 6 . Vel aliter. De numero qui fit ex denominationibus que sunt septima et dimidia scilicet quattuordecim, accipe duas septimas eius et dimidiam et eas fac prelatum que sunt quinque. Deinde quinque octauas de quattuordecim et tres quartas octaue eius que sunt decem et dimidia octaua, diuide per quinque, et exibunt duo et dimidia octaua quinte. Ideo autem potius accepimus fractiones diuidentis numeri, ut prelatus sit sine fractione. Cetera autem huiusmodi considera secundum hec que dicta sunt, et inuenies ita esse.
10
15
20
25
7
Capitulum de diuidendo aliter . Si uolueris septem octauas de sex diuidere per duas tercias de quinque. Sic facies. Ex numeris denominationum que sunt octaua et tercia in se ductis, prouenient uiginti quattuor. Quorum duas tercias multiplica in quinque, et productum pone prelatum. Deinde septem octauas de uiginti quattuor multiplica in sex, et productum diuide per prelatum, et proueniet quod queris. Quod sic probatur. Scimus enim quod non (sicl non uoluimus nisi accipere septem octauas de sex et diuidere eas per duas 9 tercias de quinque. Septem uero octauas 10 de sex accipere est sicut accipere septem octauas de uiginti quattuor et ll multiplicare in sex et productum diuidere per 24. Similiter etiam duas tercias de quinque accipere est sicut accipere duas tercias de uiginti quattuor et multiplicare eas in quinque et productum diuidere per 24. Oportebat igitur diuidere 126, quod
l sexaginta quattuor false A 0 P in nonaginta sex corrigendum 2 De diuisione - fractionis 3 Oeinde multiplica 14 A P: add. 0 2 m.s. 4 eiusdem A P: eius 0 5 et A P: am. 0 6 ex precedenti A 0: am. P 7 Capitulum - aliter A P: omo 0 8 non A A P: am. 0 P: nos 0 9 post du as add. per P l O octauas A: octaue 0 P Il duas tercias de A P: due tercie eiusdem 0
30
Comparatio igitur diuidendi ad diuidentem est sicut comparatio centum uiginti sex ad octoginta. Diuidere igitur diuidendum per diuidentem idem ese quod diuidere 126 per 80. Ex diuisione autem diuidendi per diuidentem exit id quod querimus. 4 Igitur ex diuisione 126 per 80 exibit quod querimus , et hoc est quod monstrare uoluimus. Vel procede secundum uerba questionis. Videlicet accipe septem octauas de sex, sicut ostendimus, que sunt quinque et quarta. Deinde accipe duas tercias de quinque, que sunt tres et tercia. Per quas diuide quinque et quartam, et exibit unum et quinque decime et tres quarte decime, et hoc est quod uoluisti. Si uolueris septem 5 octauas de sex et duabus terciis diuidere per duas quintas de quattuor et dimidio, uel procede secundum uerba questionis, scilicet accipe duas quintas de quattuor et dimidio que sunt unum et quattuor quinte. Deinde accipe septem octauas de sex et duabus terciis que sunt quinque et sex octaue et due tercie octaue. Quos diuide per unum et quattuor quintas, et exibit quod uolueris. Vel aliter. Multiplica numeros denominationum que sunt octaua et tercia et 6 quinta et dimidium, et prouenient ducenta quadraginta. Quorum duas quintas multiplica in quattuor et dimidium et productum pone prelatum. Deinde 7 octauas de ducentis quadraginta multiplica in 6 et duas tercias et productum diuide per prelatum, et exibit quod uoluisti. Cuius probatio patet ex precedenti. Cetera huiusmodi considera secundum hoc, et inuenies ita esse.
ADP 7
35
De diuisione integri per fractionem • 8 Quisquis uult diuidere decem per quartam , uult ut postquam quarte unius accidunt decem, sciat quid accidat uni integro. Tunc ergo de numero denominationis qui est quattuor accipe quartam eius que est unum, et hic numerus
1 post 24 exp. proueniunt centum 0 2 2 prouenient A P: proueniunt D 3 idem est A 0 P~: est sicut pl 4 Igitur ex - querimus A P: add. 0 2 m.d. 5 post septem add. et 0 6 quorum A P: quare D 7 De diuisione - fractionem A P: am. D 8 quartam A P: quatuor D
150
Première partie du Liber mahameleth Première partie du Liber mahameleth
5
est prelatus per quem fit diuisio. Deinde multiplica decem in quattuor, et prouenient l quadraginta. Quos diuide per unum et quod exierit est id quod scire uoluisti. Vel aliter. Quere numerum quo multiplicatur quarta ut fiat unum, sicut predictum est, et inuenies quod per multiplicationem sui in quattuor. Quattuor igitur multiplica in decem, et quod prouenerit est id quod requiris.
ADP
10
15
Si uolueris uiginti diuidere per tres quartas et intenderis hic ut postquam uiginti accidunt tribus quartis unius scias 2 quid accidat uni. Sic facies. Numerum a quo denominatur quarta scilicet quattuor multiplica in 3 tres quartas, et prouenient tres qui est prelatus. Deinde multiplica uiginti 4 in 4 et productum diuide per prelatum et exibit quod uolueris. Vel aliter. Diuide quattuor per tres et productum multiplica in 20, et exibit quod uolueris. Cuius probatio manifesta est. Oportebat enim multiplicare quattuor in uiginti et productum diuidere per tres quod idem est quod diuidere 4 5 per 3 , et quod exit multiplicare in uiginti.
10
15
ADP De diuisione integri per fractionem fractionis 6 .
20
DP 20
25
Cum uolueris diuidere quindecim per quattuor septimas. Sic facies. De numero denominationis, qui est septem, accipe quattuor 7 septimas eius que sunt quattuor, qui est numerus prelatus, per quem diuidis. Deinde multiplica septem in quindecim diuisa, et productum diuide per quattuor, et quod exierit est id quod requiris. Vel aliter. Quere numerum in quo multiplicate quattuor septime reintegrantur in unum, et inuenies quod per multiplicationem sui in unum et tres quartas. Hunc igitur multiplica in quindecim, et quod prouenerit hoc est quod de diuisione exit. Cetera autem huiusmodi considera secundum hoc s.
25
30
ADP 35 30
Cum uolueris diuidere octo per terciam quinte.
151
multiplica octo in quindecim, et prouenient centum uiginti. Quos diuide per unum qui est prelatus et quod exierit est id quod scire uol.uisti. . . Vel aliter. Quere numerum in quem multiphcata terCIa qumte fit unum et inuenies quod per multiplicationem sui in quindecim. Hos igitur quindecim multiplica in octo et productum est id quod de diuisione exit. . . Si autem uolueris diuidere quindecim per quattuor qumtas undeclme, ex denominationibus que sunt quinta et undecima inter se multiplicatis, fient quinquaginta quinque, quorum quattuor quinte undecime s~nt qu~ttuor. ~er quos diuide id quod prouenit ex multiplicatione quindecim in qumquagmta qumque, et exibit summa quam requiris. . . Vel aliter. Quere numerum in quem multiplicate quattuor qumte undeclme l fiant unum integrum, et inuenies quod ex multiplicatione sui in tre?eci~ et tres quartas. Hos igitur multiplica in quindecim diuidenda et quod prouemt est Id quod de diuisione exit. De diuisione integri per fractionem et fractionem fractionis 2 . Si autem uolueris diuidere decem per tres octauas et dimidiam octauam 3, ex denominationibus fractionum que sunt dimidia et octaua inter se multiplicatis prouenient sexdecim. Quorum tres octaue et dimidia sunt 7, qui est prel~t~s. 4 Deinde multiplica sexdecim in decem diuidenda , et prouenient 160. Quos dlUlde . . . per 7, et exibit quod queris. Vel aliter. Quere in quid multiplicantur tres octaue et dlmldIa ad hoc ut fiant unum integrum, et inuenies duo et duas septimas. Hos igitur multiplica in decem diuidenda, et quod prouenerit est id quod de diuisione exit5 . . Si autem uolueris diuidere decem per quinque undecimas et terciam undeclme, productum ex multiplicatione denominationum qui est triginta tres multiplica in 7 numerum, per numerum diuidentem et (sic/ per diuidendum. Alterum uero productorum diuide per alterum, et exibit summa quam requiris.. . Vel aliter. Numerum in quem multiplicantur quinque undecime et tercla undecime qui est duo et dimidia octaua multiplica in diuidendum, et proueniet . . quod queris. Si autem uolueris diuidere octo per quattuor quintas undecime et duas terCIaS quinte undecime, ex denominationibus que sunt quinta et undecima et tercia i~ter se multiplicatis, prouenient centum sexaginta quinque. Q~orum ~uattuor qumte undecime et due tercie quinte undecime sunt quattuordecIm, et hIC est numerus prelatus per quem diuidimus. Deinde multiplica cen~um sexagin~a quinque in octo diuidenda et productum diuide per diuidentem, et exit quod quens.
Sic facies. Numeros denominationum scilicet terciam et quintam multiplica inter se, et facies quindecim. Quorum tercia quinte unus est qui est prelatus. Deinde 2
1 prauenient A: proueniunt 0 P 2 scias A 0 P: siant DI 3 tres addidi cum 0 P: am. A 4 uiginti addidi cum 0 P: om. A 5 quod idem est quod diuidere 4 per 3 add. A2 super 6 De diuisione - fractionis A P: om. 0 7 sunt A 0: est P textum: am. AI 0 P 8 Cum uolueris [l. 20] - secundum hoc 0: add. p2 m.s.: am. A
1 fiant A2 0 P: fiunt AI 2 De diuisione - fractionis A P: am. 0 3 dimidiam octauam A P: dimidia octaua 0 4 diuidenda A P: dimidiam 0 5 add. Scias quod cum aliq.ui.s numerus diuiditur per alium, et quod exit de diuisione multiplicatur ~n diuidente~, eXlblt diuidendus. Verbi gratia. Si uolueris diuidere centum uiginti per decem, eXlbunt duodeclm. Quo; multiplica in decem, et (et am. A) prouenient centum uiginti A sub textu 0 sub textu (fol. 30v) P m.d. 6 etfalse A 0 pl (et exp. P 2) in uel corrigendum 7 uera A P: am. 0
152
DP
Vel aliter. Numerum in quo multiplicantur predicte fractiones adhoc ut sint 1 u~~m integrum qui est undecim et quinque septimas et dimidia multiplica in dIUldendum, et proueniet quod queris. Capitulum de di~ide~d? integr? ~e~ inte~rum et fractionem . Cum uoluens dIUldere Ulgmtl per duo et duas tercias. Numerum a quo denominatur tercia scilicet tres multiplica in diuidentem qui est duo et due tercie et prouenient octo qui est numerus per quem diuidimus. Deinde multiplica tres i~ numerum diuidendum qui est uiginti, et prouenient sexaginta. Quos diuide per octo, et exibit quod queris. Vel aliter. Inquire quota pars est unum de duobus et duabus terciis sicut predictum est, et inuenies quod est tres octaue ipsius. Ergo tres octaue 4 de ~iginti que sunt septem et dimidium, sunt summa que de diuisione exit 5.
2
2
5
10
15
20
25
30
153
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Capitulum de diuisione integri per integrum et per fractionem fractionis 6 . Si autem uolueris diuidere triginta per quattuor et dimidiam sextam ex denomi~ationibus que sunt dimidia et sexta multiplicatis in se, fient duodeclm. Quos multiplica in diuidentem qui est quattuor et dimidia sexta et prouenient quadraginta nouem qui est numerus prelatus. Deinde multipiica 7 duodec~~ per diuidendum ~ui est triginta, et prouenient trescenta et sexaginta . 8 Quos dIUlde per prelatum qUl est quadraginta nouem , et exibit quod queris. Vel aliter. Scias quota pars est unum de quattuor et dimidia sexta, et inuenies quod est septima et quinque septime septime. Quas multiplica per diuidendum 9 qui est triginta, sicut predocuimus in multiplicatione fractionum, et proueniet summa quam queris. De diuisione integri per integrum et fractionem et fractionem fractionis lO • Si autem uolueris diuidere quadraginta quinque per tres et quattuor undecimas et terciam undecime, ex denominationibus que sunt tercia et undecima inter se multiplicatis, proueniunt triginta tres Il. Quos multiplica in diuidentem qui est tres et quattuor undecime et tercia undecime 12 , et productum est centum et duodecim qui est numerus prelatus. Deinde muItiplica triginta tres in numerum \3 4 d~u~dendum, et prouenient mille quadraginta (sic/ et octoginta quinque. Quos dIUlde per prelatum, et exibit quod queris. Vel aliter. Considera quota l5 pars est unum de diuidente et inuenies quod est 6 d~e. octaue (sic/ et dimidia septime octaue. Quod totum multiplica in dlUldendum, et proueniet summa quam queris.
1 septimas A P: septima D 2 Capitulum - fractionem A P: am. D 3 per A D: add. p 2 4 ipsius ergo tres octaue A D: am. P 5 exit A D: exiit P 6 Capitulum - fractionis A P: am. D 7 sexaginta A 2 D P: xl AI 8 qui est numerus [1. 17] - nouem iter. D Il tres iter. A 9 diuidendum A P: diuidum D I O De diuisione - fractionis A P: am. D 12 undecime A 2 D 2 P: undecima AI DI 13 numerum A P: unum D 14 quadraginta A DpI: quadringenta p 2 15 quota A D: quo modo P 16 octaue false A D P in septime corrigendum
10
15
Capitulum de diuidendo integro et fractione per 1 fractionem . Si uolueris diuidere uiginti et tres quartas per duos et terciam. Ex denominationibus que sunt quarta et tercia inter se multiplicatis efficies 12. In quem multiplica diuidentem qui est duo et tercia, et prouenient uiginti octo, qui est numerus prelatus. Deinde multiplica duodecim in diuidendum qui est uiginti et tres quarte, et prouenient ducenta et quadraginta nouem. Quos diuide per prelatum, et exibit quod3 queris. 4 Vel aliter. Conuerte diuidendum numerum et diuidentem in genus ultime fractionis que est cum diuidente scilicet tercia adhoc ut totus diuidens fiat integer sic uidelicet unumquodque eorum multiplicando in tres. Vnde denominatur tercia, et prouenient ex multiplicatione diuidentis septem, qui numerus est prelatus. Ex multiplicatione 5 uero diuidendi prouenient sexaginta duo et quarta. Quos diuide per prelatum, et exibit quod queris. Vel aliter. Considera quota pars est unum de diuidente qui est duo et tercia, et inuenies quod est6 tres septime. Quas multiplica in diuidendum qui est uiginti et 7 tres quarte, et productum est quod queris • ADP 8
20
25
30
Capitulum de diuidendo integro et fractione per fractionem . Si uolueris diuidere triginta et duas tercias (sicl per quattuor quintas ductis in 10 se denominationibus que sunt tercia et quinta, prouenient quindecim. Cuius quattuor quinte sunt duodecim qui est numerus prelatus. Deinde multiplica quindecim in diuidendum, et prouenient quadringenta quinquaginta quinque. Quos diuide per prelatum qui est duodecim, et exibit quod sc ire uoluisti. Vel aliter. Reduc diuidentem et diuidendum in quintas utrumque eorum multiplicando in quinque. Sed diuidens fiet quattuor, diuidendus uero fiet centum quinquaginta unum et due tercie. Quos diuide per quattuor, et exibunt 37 et quinque sexte et dimidia, et hoc est quod scire uoluisti. Vel considera quis est numerus in quem multiplicate quattuor quinte fiunt 2 ll unum, et hic est unum et quarta. Que multiplica in triginta et duas tercias (sic/ l4 eo modo quo docuimus in 13 multiplicatione fractionum, et quod prouenit est id quod scire uoluisti 15.
1 integrum et addidi 2 Capitulum de - fractionem P: am. D 3 quod iter. D 4 et 2 2 D: in Puid. 5 post multiplicatione exp. diuidentis D 6 est D p : in pl 7 Capitulum de diuidendo [1.2] - quod queris addidi cum D P: am. A 8 Capitulum - fractionem A P: am. D 9 duas tercias false A D P in terciam corrigendum 10 prouenient A P: proueniet D Il et A: am. D P 12 duas tercias false A D P in terciam corrigendum 13 in A P: am. D 14 prouenit A P: prouenerit D 15 in multiplicatione [1. 31] - uoluisti A D: am. P
5
10
15
20
155
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
De diuisione integri et fractionis per fractionem fractionis 1. Si autem uolueris diuidere uiginti tres et tres quartas per duas tercias quinte, ex multiplicatis omnibus denominationibus scilicet quarta et tercia 2 et quinta, proueniunt sexaginta. Cuius due tercie quinte eius sunt octo qui est prelatus. Deinde multiplica sexaginta in diuidendum et productum diuide per prelatum, et exibit summa quam requiris. Vel reduc diuidentem et diuidendum in tercias quinte, uidelicet multiplicando utrumque in quindecim. Sed ex multiplicatione diuidentis proueniene duo et ex multiplicatione diuidendi CCCL V (sic/ et quarta. Quos diuide per duo, et exibit summa quam queris. Vel considera quis est numerus in quem multiplicate due tercie quinte fiunt unum et hic est septem et dimidius. In quem multiplica diuidendum qui est uiginti tres et tres quarte, et productum est summa quam requiris. Si autem uolueris diuidere uiginti sex et tres quintas per quattuor septimas et dimidiam septimam5, modus diuidendi non differt a predictis. Vel reduc utrumque latus in dimidias septimas, et diuidens fient 6 nouem et diuidendus trescenta et septuaginta duo et due quinte. Quas diuide per nouem, et exibit quod scire uoluisti. Vel considera quis numerus est in quem multiplicate quattuor septime et 7 dimidia fiant unum , et hic est unum et quinque none. In quem multiplica diuidendum, et productum est id quod de diuisione exit 8 . Et in ceteris huiusmodi, fac 9 secundum hoc.
est sicut comparatio de h ad z. Quod igitur fit ex ductu unius in z equum est ei 1 2 quod fit ex ductu d in h. Sed ex ductu unius in z non est nisi z. 19itur ex ?uctu d in h est z. Si igitur diuidatur z per h exibit d, et hoc est quod monstrare uolUlmus. a z
154
d g
unus b
h
Fig. 33: A,fo1.138 r; D,fo1.13 vd; P,fol.34 rd.
10
Vel si uolueris una sola fractio que est cum numero diuidente sufficiet tibi pro utraque denominatione ut prelatus sit integer si~e fractio~e,. qua~ m~l:iplica i~ diuidentem et productus sit prelatus. Eam etlam multlphca .m ~lUldendu~ numerum et productum diuide per prelatum, et exibit quod uoluer.ls .. HI~ autem SIC facies. Numerum unde denominatur septima scilicet septem multlphca m unum et 4 duas septimas, et prouenient 9, quem pone prelatum. Dei~~e multiplica s~ptem. in 12 et tres quartas et productum diuide per prelatum, et eXlblt quod uoluens. CUluS probatio manifesta est ex premissa.
ADP
ADP
Capitulum de diuisione integri et fractionis per integrum et fractio~em fractionis . Si autem uolueris diuidere decem et septem et decem undeclmas per tres et septem octauas et dimidiam octauam 6 , ex denominationibus que .sunt dimidia et octaua et undecima inter se multiplicatis prouenient centum septuagmta sex. In quos 7 multiplica diuidentem, et prouenient sexcenti et nonaginta tres ~ui es~ pre.l~tus. Deinde multiplica centum septuaginta sex in diuidendum, et prouement tna mtIla et centum quinquaginta duo. Quos diuide per prelatum et exibit quod queris. 8 Vel aliter. Conuerte utrumque latus in genus fractionis ultime que est cum diuidende sic uidelicet multiplicando utrumque in sexdecim qui fit ex 9 denominationibus diuidentis que sunt dimidia et octaua . Sed ex multiplicatione 10 . II' . 12 h' sexdecim in diuidentem prouement sexagmta tres qUI est IC numerus prelatus per quem diuides productum ex multiplicatione sexdecim in diuidendum. ., Et quod exierit est summa quam requiris. . . Vel aliter. Attende quota pars est unum de dlUldente et muemes quod est. due none et due septime none. Quas multiplica in diuidendum eo modo quo docUlmus in multiplicatione fractionum, et productum est summa quam requiris. 5
25
30
35
Capitulum de diuisione integri et fractionis per integrum et fractionem 10. Si uolueris diuidere duodecim et tres quartas per unum et duas septimas. ll Sic facies. Numeros denominationum que quarta sunt et septima multiplica inter se, et prouenient 28. Quos multiplica in diuidentem et productum pone prelatum. Deinde multiplica uiginti octo in diuidendum et productum diuide per prelatum, et exibit quod uoluisti. Quod sic probatur. Sint duodecim et tres quarte a. Vnum autem et due septime sint b. Sed uiginti octo sint g. Diuidatur autem a per b et exeat d, ex duc tu igitur d 12 l3 in b exibit a. Igitur b enumerat a quotiens unum est in d. Vnum uero numerat d l4 quotiens est unum in eo. Comparatio igitur unius ad d est sicut comparatio de b ad a. Multiplicetur autem b in uiginti octo qui est gl5 proueniat h, et ex ductu a in gproueniat z. Comparatio igitur de b ad a est sicut comparatio de h ad z. Sed comparatio de b ad a est sicut comparatio unius ad d. Igitur comparatio uni us ad d
1 De diuisione - fractionis A P: am. D 2 quarta et tercia A D: tercia et quarta P 3 prouenient A P: prouenit D 4 ccclv A: trescenta quinquaginta sex D P 5 septimam A P: am. D 6 fient A: fiet D P 7 unum A D 2 P: una DI 8 exit A D: exiit P 9 post fac add. sic D I O Capitulum - fractionem A P: am. D Il quarta sunt A: sunt 2 quarta D P 12 in addidi cum P: am. AD 13 uero D P: add. A 14 de b A P: db D 15 post g add. et D P
15
20
25
2
1 est ei A P: am. D 2 non A P: add. D2 m.d. 3 diuidendum A D P: diuidentem AI 4 pone iter. A 5 Capitulum - fractionis A P: am. D 6 dimidiam octauam A: dimidia octaua D P 7 693 add. A s.l. al. man. : quingenta et nonaginta (nonagenta A P) tres A D P 8 est addidi cum D P: am. A 9 octaua A P: octauas D I O sexdecim in A P: am. D Il prouenient A P: proueniet D 12 est addidi cum D P: am. A
156
5
10
15
20
25
30
35
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Si uolueris diuidere uiginti quinque et quattuor quintas per quattuor et duas tercias septime, numerum productum ex omnibus denominationibus multiplica in diuidentem et diuidendum. Et productum ex uno diuide per productum ex alio. Vel secundo modo qui est facilior scilicet conuerte utrumque latus in genus minoris fractionis que est in diuidente, et summam unius diuide per summam al te ri us et exibit quod queris. Vel aliter. Attende quota pars est unum de diuidente et inuenies quod est decem quadragesime tercie et dimidia quadragesima tercia. Quas multiplica in diuidendum, et proueniet quod queris. Cetera huiusmodi fac secundum hoc.
AD Item regule de multiplicatione et diuisione, agregatione et diminucione fractionum inter se breuius qua supra. l Cum uolueris multiplicare quaslibet fractiones in quaslibet fractiones, siue sint cum integris siue non, dispone multiplicantes in uno latere, et multiplicandas 3 in alio. Deinde numeros 2 denominantes fractiones unius lateris si plures fuerint unum in alium multiplicando usque ad ultimum, quod prouenerit pone sub eodem latere et appella summam. Si uero una tantum fractio fuerit numerum denominantem ipsam pone summam. Similiter facies ex alio latere. Deinde summam unius lateris in summam alterius multiplica, et quod prouenerit pone subtus inter duas summas, et appella prelatum. Post hec quicquid fuerit in unoquoque latere de integris et fractionibus una siue pluribus multiplica in 4 summam sui lateris, et quod prouenerit pone sub sua summa, et appella seruatum. Deinde unum seruatorum in alterum multiplica, et productum diuide per prelatum, et quod5 exierit hoc est quod6 ex multiplicatione suprapositorum prouenit. Si uero diuidere uel agregare uel minuere uolueris quicquid est in unoquoque latere, multiplicabis non in suam summam, ut facias seruatum, sicut in multiplicando, sed in prelatum, et productum pones seruatum sub suo latere. 7 Deinde cum diuidere uolueris, diuides seruatum diuidendi lateris per alium 9 8 seruatum, et quod exierit est id quod queris. Si autem in aliquo laterum nulla fuerit fractio, tunc summa alterius ordinis erit prelatus, et tunc in multiplicando ipsum integrum erit seruatum 10. Sed in diuidendo et agregando et minuendo ipsum integrum multiplicabis in prelatum, et quod II prouenerit erit seruatum. Cum ergo agregare uolueris, seruata agregabis et agregatum per prelatum • • h oc est quo d 13 quens. . · ·des, et quo d 12 eXlent d lUI Cum uero minuere uolueris, unum seruatorum ex altero minues et residuum l4 l5 per prelatum diuides, et quod exierit est id quod queris .
uolueris multiplicare A: multiplicare uolueris 0 2 numeros A 2 0: nos AI 3 denominantes A: que nominantes 0 4 appella A 0 2 : appellata DI 5 quod A: quid 0 6 quod A: qui 0 7 alium A: aliud 0 8 quod A: quid 0 9 quod A: quid 0 10 seruatum A 0 2 : seniatum DI Il quod A: quid 0 12 quod A: quid 0 13 quod A: quid 0 14 quod A: quid 0 15 Item regule [l. Il] - queris A 0: omo P
157
AD
5
10
15
20
25
30
35
Sil uolueris diuidere decem per septem octauas de quinque et tercia minus tercia duorum et quarte. Sic facies. Accipe septem octauas de quinque et tercia, que sunt quattuor et due tercie, deinde accipe terciam duorum et quarte, que est tres quarte, et minue eas de quattuor et duabus terciis, et remanebunt tres et quinque sexte et dimidia 2 sexta. Per que diuide decem, et id quod exit est id quod uoluisti . Si uolueris diuidere tres quartas trium quintarum de nouem per tres decimas unius, et quod exit diuidere per duas tercias de septem minus eo quod exit de diuisione duorum et octaue per septem octauas et dimidiam octauam. Sic facies. Numeros denominantes quartam et quintam inter se multiplica, et prouenient uiginti. Quorum trium quintarum tres quartas, que sunt nouem, multiplica in nouem, et prouenient octoginta unum. Deinde considera numerum in quem multiplicate tres decime fiunt unum, et inuenies tres et terciam. Quos multiplica in octoginta unum, et prouenient ducenti septuaginta. Quos diuide per 3 uiginti, et exibunt tredecim et dimidium. Deinde accipe duas tercias de septem, que sunt quattuor et due tercie. Postea quere numerum in quem multiplicate 4 septem octaue et dimidia fiant unum, et inuenies unum et terciam quinte. Quem multiplica in duo et octauam, et prouenient duo et quinta et tercia quinte. Que minue de quattuor et duabus terciis, et remanebunt duo et due quinte. Per que diuide tredecim et dimidium superius retenta, et exibunt quinque et quinque octaue. Et hoc est quod uoluisti. Item de diuisione. 5 Cum diuiseris centum per tres, et quod exierit per septem, et quod exierit per quattuor, et quod exierit per quinque, et de eo quod exit ab hac ultima diuisione uolueris scire quantum proueniat unicuique de quinque. Sic facies. Multiplica tres in septem, et productum in quattuor, et productum in quinque, et prouenient quadringenti uiginti. De quibus denomina centum scilicet septimam et duas tercias septime, et tantum prouenit unicuique de quinque. Si uolueris diuidere nonaginta numos per nouem homines, ita ut secundus uincat primum uno numo et tercius secundum usque ad ultimum. Sic facies. Minue semper unum de hac questione de numero hominum, sicut hic de nouem, et remanebunt octo. Deinde agrega omnes numeros ab uno usque ad octo hoc modo. Agrega unum ad octo, et fient nouem. Quos multiplica in medietatem de octo, et prouenient triginta sex. Et tantum prouenit ex agregatione
1 praem. Item aliud capitulum diuidendi maius per minus 0 post minus add. Primum autem 2 add. de diuisione fractionum capitulum hic est de diuisione fractionis per fractionem 0 3 duas tercias iter. 0 4 quem A: que 0 5 post exierit exp. multiplici 0 2 al. man. 2 per quatuor 0
158
5
10
15
20
25
30
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
numerorum ab .uno u~que ad octo. Deinde hos triginta sex minue de nonaginta, et remanebunt qumquagmta quatuor. Quos diuide per numerum hominum et exibunt sex ~t toto conueniunt primo. Secundo uero septem, tercio octo et sic c~nsequenter de smg~hs ~~que ad nouem. Hec autem regula non ualet ni si in his qui se superant uno, et m aills autem non ualet. Regula autem que in his ualet, et in aliis ubi scilicet omnium eadem differentia est excepta differentia secundi ad primum, uni omnium eadem hec est' Sci.licet s~mper minue unum de numero hominum, et quod remanserit 2 retine: ~emde ~mue duos semper de numero hominum, et quod remanserit multiplica in dlff~rentIam qua se superant, et quod prouenerit agrega dupplo differentie secundi a pnmo. Et agregatum multiplica in medietatem supra retenti, et productum minue de s.umma numorum diuidendorum, et quod remanserit diuide per numerum hommum, et quod exierit est id quod competit primo. Verbi gratia. Si uolueris diuidere centum per octo homines ita ut secundus superet primum tribus numis, ceteri uero omnes uincant 3 se duobus, minue unum de octo, et remanebunt septem. Deinde minue de octo duos, et remanebunt sex. Quos multiplica in duos, et prouenient duodecim. Quos agrega ad duplum trium, et fie~t decem et octo: Quos multiplica in medietatem de septem, et prouenient sexagmta tres .. Quos mmue de centum, et remanebunt triginta septem. Quos diuide per octo, et eXlbu~t quatuor et quinque octaue, et tantum competit primo. . Cu~ autem mequales fuerint differentie, agrega omnes differentias, scilicet dlfferentIas qua unusquisque superat primum, et agregatum minue de summa nu~?~m diuidendorum, et quod remanserit diuide per numerum hominum, et eXlblt Id quod competit primo. Verbi gratia. Si uolueris diuidere octoginta per quinque homines ita ut 4· 5 ' sec~n dus superet pnmum tribus, tercius uero secundum uno, quartus uero terclUm duobus, quintus uero quartum sex. . Sic facies. Secundus enim superat primum tribus, et superatur a terci0 6 in uno. Igltur tercius pri~um superat quattuor, sed a quarto superatur duobus. Igitur qu.artus superat pnmum sex, sed a quinto superatur sex. Igitur quintus superat P~ll:nu~ d.uodecim. Hos igitur agrega ad sex et ad quatuor et ad 7 tres, et fient mgmtI ~~mque. Quos minue de octoginta, et remanebunt quinquaginta quinque. Quos dlUlde ~er numerum hominum, qui est quinque, et exibunt undecim, et tot competunt pnmo.
5
10
15
20
25
30
35 35
Item de eodem1\. Cum diu~seri~ .decem et octo numos per homines aliquot, si ex agregato eo quo~ competIt UnI Illorum cum numero ipsorum proueniunt nouem, tunc quot sunt hommes? 40
1 excepta - hec est A: est hoc non est deletum D 2 remanserit A: remansit D 4 Isuperet A: superat D 5 tercius A: eius D 6 tercio A: 3 uincant A: uincat tercia D 7 ad A D: sex A 8 Item de eodem A: diuidentis per additionem inuenire D
?
159
Sic facies. Multiplica medietatem de nouem in se, et prouenient mgmtI et quarta. De quibus minue decem et octo, et remanebunt duo et quarta. Quorum radix', que est unum et dimidium, agrega medietati de noue m, et fient sex, et hic est numerus hominum. Similiter cum diuiseris quadraginta nummos per aliquot homines, si id quod competit uni illorum minutus erit de numero eorum et remanserint tres, quantus est numerus hominum? Sic facies. Medietatem trium, que est unum et dimidium, multiplica in se, et prouenient duo et quarta. Quos agrega ad quadraginta, et fiunt quadraginta duo et quarta. Quorum radicem, que est sex et dimidium, agrega ad unum et dimidium, et fient octo, et hic est numerus hominum. Cum diuiseris nummos ignotos per homines ignotos et deinde additis duobus hominibus iterum 2 per omnes diuiseris priores nummos, et quod competit uni secundorum fuerit radix eius quod competit uni priorum, tunc quantus est numerus numorum et hominum priorum et posteriorum? Hec questio interminata est, in qua sic agendus est. Pone primos homines quoslibet. Verbi gratia. Quattuor qui bus ad de duos, et fient sex. Quos multiplica in se, et fient triginta sex. Quos diuide per quatuor, et exibunt nouem, et tot sunt numi. Si autem dixerit in hac questione quod accidit unicuique secundorum hominum triplum radicis 3 eius quod accidit unicuique priorum, facies sicut supradixi. Deinde multiplica numerum radicum in se, et productum multiplica in id quod de diuisione exiuit , et id quod prouenit numerus nummorum erit. Cum numerus unus diuidatur per duo et remaneat unum et diuidatur per tres et remaneat unum et diuidatur per quattuor et remaneat unum et diuidatur per quinque et remaneat unum et diuidatur per sex et remaneat unum et diuidatur per septem et nichil remanet, quis est numerus ille? Sic facies. Multiplica tres in quattuor et productum in quinque, et fient sexaginta. Quibus adde unum, et fient sexaginta unum. Quos si diuiseris uel per duo uel per tertia uel per quattuor uel per quinque uel per sex, semper remanebit4 unum. Si uero diuiseris per septem, remanebunt quinque. Positum est 5 autem nichil remanere de diuisione facta per septem. Igitur minue unum de quinque, et 6 remanebunt quattuor. Quere igitur numerum in quem multiplicatis quatuor istis et producto addatur unum et agregatum diuidatur per septem. Verbi gratia quinque siue duodecim. Questio enim interminata est, quasi ergo accipias quinque. Igitur multiplica eos in sexaginta et producto adde unum, et fient trescenti et unum. Hic ergo est numerus qui diuiditur per duo et per tria et per quattuor et per quinque et per sex. Semper remanet unum. Si uero per septem nichil. Si uero multiplices duodecim in sexaginta et producto 7 addas unum, proueniret etiam consimilis numerus qui queritur, qui est septingenti et uiginti 8 unum . \ post radix add. est D 2 iterum A: om. D 3 radicis A2 D: radices AI A: remanebat D 5 est addidi cum D: omo A 6 quem A: quam D producet D 8 Si uo\ueris diuidere [p. \57,1.2] - unum A D: omo P
4 remanebit 7 producto A:
160
Première partie du Liber mahameleth
A
5
10
Capitulum de inuencione radicum et de multiplicatione et diuisione et diminucione et agregatione inter se et de aliis 1 huiusmodi 2• Postquam tractauimus de his que superius dicta sunt, restat ut agamus de inuencione radicum et earum multiplicatione et diuisione inter se, et de aliis huiusmodi. Hoc enim nimis utilis est scire et precipue uolenti agere secundum gebra et muchabâla. Auochemel enim de aliquibus horum iam pertractauit, sed non aperte declarauit. Nos autem apponemus probaciones manifestiores suis. Sed in aliquibus earum necesse erit inducere aliquam de decimo libro euclidis. In nullo enim librorum euclidis agitur de radicibus nisi in decimo 3 .
5
10
AD
15
20
Capitulum de inuencione radicum 4 • Radix numeri est numerus ex quo in se multiplicato prouenit alius. Verbi gratia. Radix de quattuor sunt duo et radix de nouem sunt tres et radix de sexdecim sunt quattuor. Et ita in aliis numeris, qui non sunt surdi, radix facile inueniri pote st. Si autem numerus fuerit surdus et eius radicem propinquam inuenire uolueris, quere numerum propinquiorem ei habentem radicem racionabilem siue sit mai or eo siue minor. Si autem 5 maior eo fuerit, cuius 6 7 maioris radicem duppla et de duplata denomina differentiam qua se superatur8, et quod exit minue de radice illius numeri maioris, et quod remanet est radix propinqua surdi numeri. Si autem minor eo 9 fuerit, differentiam maioris sur di et minoris quadrati denomina de duplicata radice minoris, et denominatam adde radice minoris 10, et quod fit est radix surdi numeri propinqua Il. Verbi gratia 12.
15
20
25
A 25
30
Si 13 uolueris inuenire 14 radicem de quinque. l5 Sic facies . Numerus propinquior ei habens radicem racionabilem et minor eo est quattuor, cuius radix est duo. Nam si multiplicas duo in se fuerit quattuor et remanet unum. Quem denomina de duplo duorum qui est quattuor scilicet quartam quam agrega duobus, et quod prouenerit propinqua radix erit scilicet duo et quarta. Si autem adhuc radicem propinquiorem inuenire uolueris.
1 aliis A2: alius AI 2 huiusmodi add. A 2 m.s. 3 Capitulum [1.2] - in decimo A: omo D P 4 Capitulum de inuencione radicum A: Radicis quadrate de non quadrato numero 5 autem A: omo D 6 cui us A D2: eius DI 7 maioris propinqua inuentio D radicem A: radicem maioris D 8 qua se superatur A: qua se superant D 9 eo D: add. 2 A s./. 10 differentiam maioris [1. 21] - radice minoris A: duppla similiter radicem minoris et de dupplata denomina differentiam qua se superant, et quod fit ad de radici minoris minoris D: add. Al m.s. post Verbi gratia [1.23] Il propinqua A: propinque D 12 Capitulum [1. 12] - minoris [1. 23] AD: omo P 13 V<erbi> g add. A 2 S./. 14 inuenire A2: minuere AI 15 post facies exp. multiplica duo in se A I
161
Première partie du Liber mahameleth
30
35
40
Sic facies. Multiplica semper ipsum numerum cuius radicem queris in alium quemlibet numerum habentem radicem ut quinque in centum et producti radicem inuentam, sicut predocui. Diuide per radicem de centum, et quod exierit propinquior radix erit quam superius inuenta. Si autem adhuc propinquiorem radicem inuenire uolueris. Sic facies. Ipsum numerum cuius radicem queris in maiorem numerum radicem habentem multiplicabis ut in decem milia. Quanto enim in maiorem multiplicaueris tanto propinquiorem radicem habebis. Deinde cetera secundum quod supradictum est prosequere sicut. Si radicem duorum inuenire uolueris. Sic facies. Multiplica duo in decem milia, et prouenient uiginti milia. Quorum radicem propinquam secundum quod supradictum est inuentam diuide per radicem decem milium, et quod exierit duorum propinqua radix erit. Si autem radicem de quattuordecim inuenire uolueris. Sic facies. Quere numerum integrum propinquiorem ei habentem radicem qui est sexdecim. Differentia igitur que est inter eos, scilicet duo denomina de duplata 1 radice de sexdecim que est octo, et erit quarta. Quam minue de radice de sexdecim, que est quattuor, et remanebunt tres et tres quarte, et hec est propinqua radix de quattuordecim. Si uolueris scire que est radix de sex et quarta. 2 Sic facies. Quere numerum qui habeat radicem et quartam. Et sunt quattuor, et cuius radicem que est duo fac prelatum. Deinde multiplica sex et quartam in quattuor, et prouenient uiginti quinque, quorum radicem que est quinque diuide per duo, et quod exierit est id quod queris scilicet duo et dimidium. Si autem scire uolueris que est radix de quinque et quattuor nonis. Quere numerum qui habet radicem et nonam ueluti nouem. Cuius radicem que est tres pone prelatum. Deinde nouem multiplica in quinque et quattuor nonas, et prouenient quadraginta nouem, quorum radicem que est septem diuide per radicem de nouem que est tres, et exibunt duo et tercia, et hoc est quod queris. Si uolueris scire que est radix de sex octauis et octaua octaue. 3 Sic facies. Quere numerum qui habeat radicem et octauam et octauam octaue, 4 scilicet sexaginta quattuor, cuius radicem que est octo pone prelatum. Deinde 5 multiplica sex octauas et octauam octaue in sexaginta quatuor, et prouenient 49 , quorum radicem que est septem denomina de prelato scilicet de radice de LX quatuor que est octo scilicet septem octaue, et hoc est quod scire uoluisti. Si uolueris scire que est radix duorum et dimidii. 6 Sic facies. Numerum a quo denominatur medietas scilicet duo, quia non habet radicem pone prelatum. Deinde multiplie a illum in duo et dimidum, et prouenient quinque. Quos multiplica in duo, et prouenient decem, quorum radicem inuentam sicut supradocui que est tres et sexta diuide per prelatum, et exibit radix quam queris scilicet unum et tres quinte 7. 1 et add. A 2 s.l. 2 et add. A 5 49 A 2 s./. : quadringenti nouem AI m.d.
2
2
2
3 et add. A S./. 4 de inde add. A s./. 6 quia non A2: qui non AI 7 7/12 add. A 2
162
5
10
15
20
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Vel si uolueris, multiplica duo in se et productum multiplica in duo et dimidium, et cetera prosequere ut predictum est. Vel aliter. Multiplica decem in centum, et prouenient mille. Deinde multiplica duo in radicem de centum, et prouenient uiginti, quos pone prelatum. Deinde radicem de mille inuentam, sicut supradocui, que est triginta unum et quinque octaue diuide per prelatum, et quod exierit est radix duorum et dimidii, que est 1 unum et dimidium et dimidia decima et quinque octaue dimidie decime • Si uolueris scire que est radix unius et trium quintarum. Sic facies. N umerum a quo denominatur quinta scilicet quinque pone prelatum. In quem multiplica unum et tres quintas, et productum inde iterum multiplica in quinque, et prouenient quadraginta. Quorum radicem que est sex et tercia diuide per prelatum, et exibit unum et quinta et tercia quinte, et hec est radix quam quens. Vel aliter. Multiplica quadraginta in centum et producti radicem inuentam, sicut supradocui, diuide per productum ex multiplicatione quinque in radicem de centum que est quinquaginta, et exibit quod queris. Si uolueris scire que est radix trium tredecimarum. Sic facies. Numerum a quo denominatur tredecima que est tredecim, pone prelatum. Cuius tres tredecimas que sunt tres multiplica in prelatum, et prouenient triginta nouem. Quorum radicem que est sex et quarta denomina de tredecim scilicet sex tredecimas et quartam unius tredecime, et hec est radix quam queris. Scias autem non esse possibile homini inuenire ueram radicem numeri surdi.
25
30
35
39/62 et 39/62 de ?/20 add. A2 m.d. A2: a Al
2 radiciumfalse A in radicum corrigendum
3 d
a
g
h
d
b
z Fig.34: A. fol. 140 v.
5
Si autem uolueris multiplicare octo in radicem de decem. Sic l facies. lam scis octo esse radicem de sexaginta quatuor. Quasi ergo multiplicare uelis radicem de sexaginta quatuor in radicem de decem facies sicut supradocui, et exibit radix de sexcentis quadraginta. . 3 2 Similiter etiam facies si uolueris scire tres radices de decem, quod est radIx de decem triplicata, cuius numeri sit radix. lam enim scis quoniam hoc. idem ~s~, quod tres multiplicate in radicem de decem. Fac igitur sicut supradocm, et eXIbIt quod queris. .. ., . Similiter etiam si uolueris tres radices de sex mulhphcare m qumque radIces
10
15
De multiplicatione radicium (sic/ inter se. Si uolueris multiplicare radicem de decem in radicem de sex. Sic facies. Multiplica sex in decem, et prouenient sexaginta, quorum radix est id quod fit ex ductu radicis de sex in radicem de decem. Cuius probatio hec est. Sint decem a, quorum radix sit b. Sex uero sint g, et eorum radix sit d. Volumus igitur scire quod proueniat ex ductu b in d. Ex ductu autem b in d proueniat h, et ex ductu a in g proueniat z sexaginta. Dico igitur quod h radix est de z. Quod sic probatur. Scimus enim quod ex ductu b in se prouenit a, ex ductu eiusdem in d prouenit h. Comparatio igitur de b ad d est sicut comparatio de a ad h. Similiter etiam ex duc tu d in b prouenit h, et ex ductu eiusdem in se prouenit g. Comparatio igitur de b ad cf est sicut comparatio de h ad g. Comparatio autem de b ad d iam erat sicut comparatio de a ad h. Igitur comparatio de a ad h est sicut comparatio de h ad g. Quod igitur fit ex ductu a in g equum est ei quod fit ex ductu h in se. Ex ductu autem a in g prouenit z. Igitur ex ductu h in se prouenit z. Sed z est sexaginta. Igitur h est radix de LX, et hoc est quod monstrare uolumus.
163
20
25
30
.. de decem. . Sic facies. Quere secundum quod docui tres radices de sex, cums numen sIt radix, et inuenies quod sit radix de quinquaginta quatuor. I?einde etiam que~e quinque radices de decem, cuius numeri sit radix, et inuem~s quO? sunt radIx ducentorum quinquaginta. Quasi ergo uelis radicem de qumquagmta .quatuor multiplicare in radicem ducentorum quinquaginta, facies sicu~ supra~o~mmus, et erit radix tredecim milium et quingentorum, et hoc est quod SCIre uolmsh. Scias autem quod cum comparatio unius numeri ad alium numerum fuerit sicut comparatio unius quadrati ad alium quadratum, tunc id quod fit ex ductu radicis unius in radicem alterius erit racionabile. 4 Verbi gratia. Sint duo numeri octo et decem et octo . Quorum u~ms comparatio ad alterum est sicut comparatio unius .q~adra~i nu~~n m ahu~ numerum quadratum. Quod igitur fit ex ductu radIcIs umus sCIhcet octo .m radicem alterius scilicet decem et octo erit numerus racionabilis, qui est duodecIm. Cuius rei probatio manifesta est. Scimus enim quod duo numeri sic se habentes sicut duo quadrati inter se sunt duo superficiales et consimiles. Ex ductu autem duorum numerorum superficialium et consimilium unius in alterum prouenit quadratus, sicut euclides dixit in n~no libro .. Igitu~ .ex ductu .unius eorum in alium proueniet quadratus. Eius igitur radIx est raclOnabIhs prouemens ex ~uctu radicis unius numeri in radicem alterius, et hoc est quod monstrare uolmmus. Cetera autem huiusmodi que euenerint, considera secundum ea que dicta sunt, et inuenies ita esse.
2
1 sic add. A2 s.l. 2 scire add. A s.l. 2 A2 4 decem et octo A: 18 add. A s.l.
3 post de exp. sex multiplicare in quinque
5
10
15
20
25
30
35
40
165
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Capitulum de agregatione radicum inter se. Scias quod cum duorum numerorum talis fuerit comparatio inter se qualis est duorum quadratorum, tunc agregate radices numerorum erunt radix alicuius numeri. Quod sic probatur. Scimus enim quod cum comparatio duorum numerorum inter se fuerit sicut comparatio duorum numerorum quadratorum inter se, tunc radices eorum sunt communicantes. Cum igitur fuerint communicantes, tunc agregatum ex iBis radicibus erit communicans utrique eorum, quod cum ita sit. Tunc agregatum ex iBis radicibus racionalis est in potentia. Cum igitur duorum numerorum fuerit talis comparatio inter se, qualis 1 est alicuius numeri quadrati ad alium numerum quadratum, tunc radices numerorum agregate erunt radix alicuius numeri, et hoc est quod monstrare uoluimus. Ostendam etiam quod cum e conuerso fuerit scilicet ut cum unus numerus non sic se habeat ad alium sicut unus numerus quadratus ad alium numerum quadratum, tunc nec poterunt radices iBorum numerorum agregari, nec esse radix alicuius numeri. Cuius rei probatio manifesta est ex decimo libro euclidis. Cum igitur radices aliquorum numerorum agregare uolueris, prius considera si comparatio duorum numerorum sit sicut comparatio unius numeri quadrati ad alium numerum quadratum, et tunc poterunt agregari. Si uero non, tunc sicut 2 facere uolueris sic pronunciabis uidelicet si agregare uolueris radicem duorum cum radice de quinque dices: radicem duorum cum radice de quinque. Cum autem uolueris scire si comparatio unius numeri ad alium numerum sit sicut comparatio numeri quadrati ad alium numerum quadratum, multiplicabis 3 4 alium numerorum in alium , et si prouenerit quadratus tunc sic se habebunt inter se numeri, sicut duo quadrati numeri. Si uero non prouenerit quadratus, tunc non sic se habebunt numeri illi s sicut 6 quadrati 7 numeri. Cuius rei probatio patet ex premlssls. Si uolueris agregare radicem duorum cum radice de octo. Sic facies. Tu scis radices horum numerorum posse agregari. Nam ex ductu duorum in octo proueniunt sexdecim, qui est quadratus. Comparatio igitur quadrati unius eorum ad quadratum alterius eorum est sicut comparatio duorum numerorum quadratorum. Possunt igitur agregari scilicet esse radix alicuius numeri. Cum igitur uolueris scire cuius numeri superficiales similes sint radix, multiplica duo in octo, et fient sexdecim. Quorum duas radices, scilicet radicem duplatam que est octo retine. Deinde adde duo ad octo, et fient decem. Quos agrega duabus radicibus retentis de sexdecim que sunt octo, et fient decem et octo. Radix igitur de decem et octo est agregatum ex radice duorum et radice de octo. Quod sic probatur. Sit radix duorum ab. Radix uero de octo sit bg. Volumus igitur scire cuius numeri sit radix ag. Scimus autem quoniam id quod fit ex duc tu ag in se equum est ei quod fit ex ductu ab in se et bg in se et ab in bg bis. Cum
igitur uolueris scire quadratum de ag, agregabis quadratum de ab, et quadratuI? de bg, et id quod fit ex ductu ab in bg bis, et agregatum erit quod fit ex ductu ag m se. Quadratus autem de ab est duo, et quadratus de bg est octo. Multiplicare autem ab in bg bis idem est quod multiplicare ab in bg, et producti accipere duplatam radicem, que est octo. Igitur cum hec omnia agregaueris, proueniet quadratus de ag, et hoc est quod monstrare uoluimus.
164
1 qualis A2: equalus AI 2 sic add. A 2 s.l. 3 post multiplicabis exp. in A 2 4 post 2 7 quadrati alium exp. quadratum alterius A 2 5 illi add. A 2 s.l. 6 sicut add. A s.l. A2: quadrata AI
5
a
b
1
Fig.35: A,Jo1.l4! r.
10
15
20
25
30
35
Si autem uolueris agregare radicem de sex ad radicem de decem, iam scis has 1 . ' duas non posse agregari. Nam comparatio sex ad decem non est SICU~ comparatlO unius numeri quadrati ad alium numerum quadratum. V nde SI secundum predictam regulam eas agregare uolueris, non poteris. Nam ex ductu se~ in d~cem prouenient sexaginta, quorum radix est irracionabilis. Igitur non potens acclpere earum duas radices racionabiles. Si autem uolueris 2 radices de sex et decem, erit necesse dicere radix agregati ex sexdecim et ex radice ducentorum quadraginta. Igitur cum uolueris agregare radicem de sex cum radice. de dece~, facilius erit dicere radicem de sex cum radice de decem quam dlcere rad IX agregati ex sexdecim et radice ducentorum quadraginta. Cetera huiusmodi considera secundum hoc, et inuenies ita esse. Capitulum de diminucione radicis inter se. Cum uolueris minuere radicem alicuius numeri de radice alterius numeri, tunc si comparatio unius numeri ad alium numerum fuerit sicut comparatio unius numeri quadrati ad alium numerum quadratum, poterit mi nui una de alia ita. Scilicet ut quod remanet post diminucionem sit radix alicuius numeri. Si uero comparatio unius numeri ad alium numerum non ~uerit. si~ut unius n~meri quadrati ad alium numerum quadratum, non potuent mmm una de aha, ut predictum est. Cuius rei probatio manifesta est. Si uolueris minuere radicem de octo de radice de decem et octo, tu scis hoc posse fieri. Nam sic se habet octo ad decem et octo, sicut aliquis numerus quadratus ad alium numerum quadratum. . Sicut facies. Multiplica octo in decem et octo, et prouement centum quadraginta quattuor, quorum due radices siue radix duplat~ ~u~t uiginti quatuor, quos retine. Deinde agrega octo ad decem e~ octo, ~t fient mgmtl ~ex. De quibus minue uiginti quatuor, et remanebunt duo. Igltur radlx duorum est Id quod . remanet post diminucionem radicis de octo de radice de dec~m et octo. Quod sic probatur. Sit radix de decem et octo ab. Radix uero de octo Sit bg. Volo autem scire cuius numeri sit radix ag. Scimus autem quoniam id quod fit ex ductu ab in se et bg in se equum est ei quod fit ex ductu ab in bg bis et ag in se. Si igitur id quod fit ex ductu ab in bg bis, quod est uiginti quattuor, minueris de eo
1 post comparatio exp. de A
2
2 agregare addidi
166
5
10
15
20
25
30
quod fit ex 1 2 ab in se et bg in se, quod est 26 3, remanebit id quod fit ex ductu ag in se duo, et hoc est quod monstrare uoluimus. Si autem uolueris radicem de sex minuere de radice de decem, hoc non potest fieri ita ut quod remanet sit alicuius numeri radix, sicut monstrauit euclides. Si uero hoc facere uolueris secundum regulam predictam, multiplicabis sex in decem, et prouenient sexaginta, quorum duas radices que sunt radix ducentorum 4 quadraginta minues de 16 et accipies radicem residui. Igitur ad ultimum proueniet radix residui ex 165 post diminutam ex eis radicem ducentorum quadraginta. Facilius est autem dicere radicem de decem minus radice de sex quam di cere radicem residui de 166 post diminutam ex eis 7 radicem ducentorum quadraginta. Quociens autem euenerit questio huius modi, considera si comparatio unius duorum numerorum ad alium sit sicut comparatio alicuius quadrati numeri ad alium quadratum numerum, et tunc poterit alter de altero minui ita ut id quod remanserit sit radix alicuius numeri. Sin autem sit tua responsio sicut fuit interrogatio, commedius erit sic. Cetera autem huiusmodi considera secundum hoc, et inuenies ita esse. Capitulum de diuisione radicum inter se. Si uolueris diuidere radicem de decem per radicem trium. Sic facies. Diuide decem per tres et eius quod exit radix erit id quod uoluisti. Quod sic probatur. Scimus enim quod cum aliquis numerus diuiditur per alium idem est accipere radicem eius quod exit, quod diuidere radicem diuidendi per radicem diuidentis. Verbi gratia. Diuidatur a per b, et exierit g. Quadratus autem de a sit d, quadratus uero de b sit h, quadratus uero de g sit z. Dico igitur quod si d diuidatur per h exibit z. Quod sic probatur. Ex diuisione enim a per b exit g. Talis est igitur comparatio unius ad g qualis est comparatio de b ad a. Igitur comparatio quadrati uni ad quadratum de g est sicut comparatio quadrati de b ad quadratum de a. Sed quadratus unius est unum 8 et quadratus de b est h. Quadratus uero de a est d. Igitur comparatio unius ad z est sicut comparatio de h ad d. Si igitur diuidatur d per h exibit z, et hoc est quod monstrare uoluimus.
a d b
167
Première partie du Liber mahamefeth
Première partie du Liber mahamefeth
1
5
10
15
20
25
30
35
h g
z Fig.36: A,fof.141 v.
Si autem uolueris diuidere decem per radicem de quinque, fac sicut supradocui in capitulo radicum. Scilicet uide cuius numeri sunt radix decem scilicet de centum. Quasi ergo uelis diuidere radicem de centum per radicem de quinque, facias sicut predictum est, et exibit radix de uiginti, et hoc est quod uoluisti. Similiter si uolueris diuidere radicem de decem per duo, multiplicabis duo in se. Et quasi uelis diuidere radicem de decem per radicem de quatuor, facies sicut predictum est. Similiter etiam si uolueris duas radices de decem diuidere per tres radices de sex, prius scies due radices de decem cuius numeri sunt radix scilicet de quadraginta, et similiter tres radices de sex, cuius numeri sunt radix scilicet quinquaginta quatuor. Quasi ergo uelis diuidere radicem de quadraginta per radicem de quinquaginta quatuor, fac sicut predictum est, et exibit radix sex nonarum et duarum terciarum unius none. Si autem uolueris radicem de sex et radicem de decem diuidere per radicem trium. Sic facies. Diuide radicem de sex per radicem trium. Deinde diuide radicem de decem per radicem trium, et ea que exeunt agrega, et agregatum erit id quod uoluisti. Cum autem euenerit huiusmodi questio, uide si due radices possunt agregari ita ut fiant radix alicuius numeri. Quod si ita fuerit agrega eas et agregatum diuide per diuidentem, et exibit quod uoluisti. Si uero agregari non possunt, diuide unamquamque earum per diuidentem, et ea que exeunt, si possunt agregari, agrega. Sin autem pronuncia eas ut proposite sunt. Similiter etiam facies si radices fuerint plures quam due. Videlicet agrega eas omnes si agregari possunt aut eas tantum que possunt, et agregatum diuide. Aut si non possunt agregari, diuide unamquamque per se. Et quod exeunt agrega omnia si potes, aut si non omnia potes, agrega ea que possunt agregari, aut si nulla eorum possunt agregari, pronuncia2 propositas radices ita ut posite sunt. Cetera huiusmodi considera secundum hoc, et inuenies. Item de diuisione. Si uolueris diuidere decem per duo et per radicem trium. Sic facies. Tu scis enim quod duo et radix trium simul sunt binomium. Ex duc tu autem omnis binomii in suum residuum prouenit racionale. Residuum autem duorum et radicis trium est duo minus radice trium. Multiplica igitur duo et 3 radicem trium simul in duo minus radice trium, et proueniet unum . 4 Cuius de numero perfecto ut 10 sit a . Duo uero et radix trium simul sit b. 5 Diuidatur autem a per b et exeat g, qui est id quod queritur. Duo autem minus radice trium sit h. Id autem quod fit ex ductu duorum minus radice trium in duo et radicem trium sit d scilicet unum. Habemus igitur quod ex diuisione a per b exit g. Si igitur multiplicentur g in b, proueniet6 a. Similiter etiam si multiplicetur h in b,
40
1 ex add. A 2 S. f. 2 ductu addidi 3 26 A 2 s./.: xxxx AI uid. 4 16 A 2: x et octo AI 5 16 A2: x et octo AI 6 16 2 A: decem et octo AI 7 eis A2: is AI 8 post unum 2 add. et quadratus de g est z A m.s
1 sicut iter. A 2 pronuncia A 2 : propronuncia AI 3 post unum exp. hoc igitur unum fit 2 2 a A 4 cuius de numero perfecto ut 10 sit a add. A m.d. 5 duo A2: due AI uid. 6 proueniet A2: prouenit AI
168
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
proueniet .d.. ~x ductu igitur g in b prouenit a, et ex ductu hl in b prouenit d. C~mparatIo 19ltur de a ad d est sicut comparatio de g ad h. Sed a est decupla ad d. Ig~tur g d~cupla est ad h. Si igitur multiplicetur h in decem, prouenient uiginti mmus radlce trescentorum, et hoc est quod querimus et quod probare uoluimus.
a
b
g
d
h
Fig.37: A,fol.J42 r. 5
10
15
Assignabo autem probationem qua monstratur, quod ex ductu cuiuslibet binomii in suum residuum prouenit racionale. Binomium autem fit linea ab. Duo autem no~ina eius. ex quibus componitur sint ag et bg. Manifestum est igitur quod ag et gb m p~te~tIa tantum sunt racionales et comunicantes. Maius autem eorum sit ag ?~ quo l~cI.dam equale ad bg quod sit gd. Igitur ad est residuum de ag et gb. Dico 19ttur qUla Id quod fit ex ductu ab in ad est racionale. . Qu?d sic probat~r: Scimus enim quod db diuiditur per medium in puncto g, CUl addtta est a~. Id 19ltur ~~od fit ex ductu ad in ab et dg in se equum est ei quod fit ex ductu ag m s~. Cu~ 19ltur uolueris multiplicare ab in ad, multiplica ag in se, et de producto mmue Id quod fit ex ductu dg in se. Scimus autem quoniam subtracto eo qu~d fit ex duc~ dg in se et de producto ex ductu ag in se quod re~anet est raclOnale. Id emm quod fit ex ductu uniuscuiusque eorum in se raclOnale es.t. Igitur id quod remanet racionale est. Hoc autem quod remanet equale est el quod fit ex ductu ab in ad. Igitur id quod fit ex duc tu ab in ad est racionale, et hoc est quod monstrare uoluimus.
10
15
20
a~,__+1____~$~______~b Fig.38: A,fol.J42 r. 20
25
30
Si autem. uolueris diuidere radicem de decem per duo et radicem 2 de sex, iam scis quo~ r~slduum duorum et radicis de sex est radix de sex minus duobus. Si igitur multlp~lcentur ~u.o et radix de sex in radicem de sex minus duobus, quod prouenit est raclOnale sClhcet duo. Vide ergo que comparatio est radicis de decem ad duo hoc. modo scilicet diuide radicem de decem per duo, sicut predocuimus, et exibit radlx duorum et dimidii. Si igitur multiplices radicem duorum et dimidii in radicem de sex minus duobus, proueniet id quod queritur sciIicet radix de quindecim minus radice de decem, et hoc est quod uoluisti. Huius autem rei probacio eadem est que precessit nec differtur in aliquo. Si autem uolueris diuidere radicem de decem per radicem duorum et per radicem trium. . Sic fa~ies. Residuum radicis duorum et radicis trium quod est radix trium mmus radl~e. duo~I? multiplica in radicem duorum et radicem trium, et prouenit unum. DIUlde 19ltur radicem de decem per unum, ut SCIas quam
2 radicem A2: radices AI
25
169
comparationem habent decem ad unum, et quod exit multiplica in radicem trium minus radice duorum, proueniet radix de triginta minus radice de uiginti, et hoc est quod queritur. Cuius rei probatio manifesta est. Item si uolueris diuidere decem per duo minus radice trium, tu scis quod duo minus (sic/ radice trium est residuum, et ex eius ductu in binomium suum prouenit racionale, sicut supraostendimus. Si igitur multipIicetur in binomium suum prouenit unum per quod diuide decem, et exibunt decem. Quos multiplica in duo et radicem trium, et prouenient uiginti et radix trescentorum, quod sicut queritur. Similiter etiam si uolueris diuidere radicem de decem per radicem de quinque minus radice trium, multiplica radicem de quinque minus radice trium in binomium suum, et proueniet racionale, sicut supraostendimus, scilicet duo. Diuide igitur decem per duo, et quod exit multiplica in radicem de quinque et radicem trium, et exibit quod queris. Similiter etiam facies in omnibus consimilibus, et proueniet quod queris. Capitulum de multiplicandis radicibus radicum. Si uolueris multiplicare radicem radicis de septem in radice radicis de decem. Sic facies. Multiplica septem in decem, et prouenient septuaginta, quorum radicis radix est id quod uoluisti. Cuius rei probatio hec est. Sint decem a. Eius autem radix sit b. Radix uero de b sit g. Igitur g est radix radicis de a. Septem sint d. Eius autem radix sit h. Radix autem de h sit z. Igitur z est radix radicis de d. Multiplicetur autem a in d, et proueniat k, quod est septuaginta, et multiplicetur b in h, et proueniat t, et multiplicetur gin z, et proueniat q. Dico igitur quod q est radix radicis de k. Quod sic probatur. Scimus enim quod t radix est de k. Similiter etiam 2 monstrabitur quod q est radix de t. Nam g est radix de b. Sed z est radix de h. Ex duc tu autem b in h prouenit t, et ex ductu g in z prouenit q. Igitur q est radix de z (sic/. Sed t erat radix de k. Igitur q est radix radicis de k, et hoc est quod monstrare uoluimus. a b g
d
h
z
k
q
Fig. 39: A,fol.142 v. 30
Si uolueris multiplicare radicem de decem in radicem radicis de triginta, iam scis quod radix de decem est radix radicis de centum. Multiplica igitur radicem radicis de centum in radicem radicis de triginta, et proueniet radix radicis trium milium.
1 minus fa/se A in cum corrigendum corrigendum
2 etiam add. A2 s./.
3 z fa/se A in t
170
5
10
15
20
25
30
35
40
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Similiter etiam si uolueris multiplicare quinque in radicem radicis de decem. Scis enim quod quinque radix radicis est sexcentorum uiginti quinque. Quasi ergo uelis multiplicare radicem radicis sexcentorum uiginti quinque in radicem radicis de decem, fac secundum predicta, et proueniet radix radicis sex milium ducenti quinquaginta, et hoc est quod uoluisti. Item si uolueris multiplicare tres radices radicis de decem in duas radices radicis de sex, triplicabis radicem radicis de decem hoc modo. Multiplicabis scilicet tres in radicem radicis de decem, sicut predocuimus, et proueniet radix radicis octingentorum et decem. Deinde duplabis radicem radicis 1 de sex, et proueniet radix radicis de nonaginta sex. Quasi ergo uelis multiplicare radicem radicis octingentorum et decem in radicem radicis de nonaginta sex, multiplicabis octingenta decem in nonaginta sex, et producti radicis radix erit id quod uoluisti. Nota autem quod cum multiplicaueris radicem radicis alicuius numeri in radicem radicis alterius numeri, tunc id quod prouenit semper necessario, aut erit numerus aut radix numeri, aut radix radicis alicuius numeri. Cum autem multiplicaueris radicem radicis alicuius numeri in radicem radicis alterius numeri et comparatio radicis unius numeri ad radicem alterius numeri fuerit . · · 2 · Slcut comparatlo numen quadratl ad numerum non quadratum, tunc id quod ex multiplicatione unius earum in alteram prouenerit aut erit numerus, aut radix numeri tantum. Cum enim comparatio radicis unius numeri ad radicem alterius numeri fuerit sicut comparatio numeri non quadrati ad numerum non quadratum, tunc radix radicis unius numeri erit non comunicans radici radicis alterius numeri in longitudine. Sed erit ei comunicans in potentia. Cum autem sic fuerint due quantitates, tunc ex ductu unius in alterum proueniet uel racionale uel mediale, quod euclides ostendit in decimo libro dicens quod omnis superficies contenta duabus lineis medialibus et in potentia tantum comunicantibus, aut erit racionalis aut medialis. Ad cuius rei euidenciam duo proponam exempla, quorum primus est hoc. Verbi gratia. Si uolueris multiplicare radicem radicis trium in radicem radicis de uiginti septem, iste sunt due quantitates mediales, et in potentia tantum comunicantes. Comparatio enim quadrati unius eorum qui est radix trium ad quadratum alterius quod est radix de uiginti septem est sicut comparatio trium ad nouem. Sunt igitur in potentia communicantes, in longitudine uero non communicantes. Quod autem fit ex ductu unius eorum in alterum est racionale quod est tres. ' Secundum uero exemplum est hoc. Verbi gratia. Si uolueris multiplicare radicem radicis de octo in radicem radicis de decem et octo, manifestum est etiam quod iste quantitates sunt mediales, et in potentia tantum communicantes. Comparatio enim quadrati unius ad quadratum alterius est sicut comparatio de sex ad nouem. Sunt igitur in potentia communicantes. Comparatio enim quadrati
5
10
15
20
25
30
35
40
unius eorum ad quadratum alterius est sicut comparatio numeri ad numerum, et unt non communicantes in Iongitudine. Quod autem fit ex ductu unius eorum in alterum est mediale, quod est radix de duodecim. Cum uero multiplicaueris radicem radicis alicuius numeri in radicem radicis alterius numeri, et comparatio unius numeri ad alium fuerÏt non sicut comparatio quadrati numeri ad alium numerum quadratum. Tunc id quod ex multiplicatione earum prouenit non erit semper nisi radix radicis alicuius numeri. Cum enim unus numerorum multiplicetur in alium, proueniet numerus non quadratus. Quod iam ostendimus in precedenti. Ad cuius rei euidentiam 1 tale subicimus exemplum. Verbi gratia. Si uolueris multiplicare radicem radicis de decem in radicem radicis de quindecim, fac sicut supradocui, et proueniet radix radicis de centum quinquaginta. Cum uero multiplicaueris radicem radicis alicuius numeri in radicem radicis alterius numeri, et comparatio radicis numeri ad radicem alterius numeri fuerit sicut comparatio quadrati numeri ad alium quadratum numerum. Tunc id quod prouenit ex multiplicatione semper erit radix alicuius numeri. Cuius probato patet. Scimus enim quod cum comparatio radicis unius numeri ad radicem alterius numeri fuerit sicut comparatio quadrati numeri ad numerum quadratum, tunc comparatio radicis radicis unius numeri ad radicem radicis alterius numeri erit sicut comparatio numeri ad numerum. Igitur radix radicis unius numeri erit comunicans radici radicis alterius numeri. Cum autem unum mediale communicat alii mediali, tunc ex duc tu unius in alterum non prouenit ni si mediale. Cuius probatio patet legenti decimum librum eucludis (sic). Ad eius tamen maiorem euidenciam tale subicimus exemplum. Verbi gratia. Si uoluerit (sic/ multiplicare radicem radicis duorum in radicem radicis triginta duorum, fac sicut supradocui, et proueniet radix de octo, et hoc est quod uoluisti. Capitulum de agregandis radicibus radicis inter se. Scias quod cum uolueris radicem radicis unius numeri agregare ad radicem radicis alterius numeri, et comparatio quadrati unius eorum, qui est radix unius numeri, ad quadratum alterius numeri, qui est radix alterius numeri, fuerit sicut comparatio numeri quadrati ad numerum quadratum, tunc id quod fit ex agregatione earum semper erit radix radicis alicuius numeri. Cuius probatio patet. Scimus enim quoniam cum comparatio quadrati unius eorum ad quadratum alterius fuerit sicut comparatio numeri quadrati ad numerum quadratum, tunc comparatio unius ad aliam erit sicut comparatio alicuius numeri ad alium, quod iam ostendit euclides in decimo libro. Cum uero comparatio unius eorum ad alium fuerit sicut comparatio alicuius numeri ad alium, tunc erunt communicantes, quod iam similiter ostensum est in decimo euclidis. Cum uero ambe fuerint communicantes, tunc agregatum ex illis erit communicans
2
1 radieis add. A m.d. add. quadrati ad numerum quadratum, tune ipse sunt eomunieantes in longitudine et quod prouenerit ex multiplieatione erit numerus. Si uero fuerit eomparatio radieis 2 unius ad radieem alterius sieut eomparatio numeri A m.d. 2 post numeri exp. non A 2
171
1 uidentiam A2: euedentiam AI
2 uolueritjàlse A in uolueris corrigendum
5
10
15
20
25
Première partie du Liber mahameleth
utrique illorum, quod similiter iam ostensum est ab Euclide. Vterque autem eorum est medialis. Igitur agregatum ex illis erit mediale. Omne enim cui communicat mediale mediale est, quod similiter monstrauit euclides. Ad eius tamen maiorem euidentiam subiciam exemplum et assignabo ragulam (sic) agregandi. Verbi gratia. Si uolueris radicem radicis trium agregare ad radicem radicis ducentorum quadraginta trium. Radix radicis trium sit ab. Radix uero radicis ducentorum quadraginta trium sit bg. Volumus autem scire totus ag, cuius numeri sit radix radicis. Scimus autem quoniam id quod fit ex ductu ag in se equum est ei quod fit ex ductu ab in se et bg in se et ab in bg bis. Cum igitur uolueris scire quantum proueniat ex ductu ag in se, multiplicabis ab in se, et bg in se, et agregatis simul addes id quod fit ex ductu ab in bg bis. Scimus autem quod quadratus de ab est radix trium, et quadratus de bg est radix ducentorum quadraginta trium. Agrega igitur radicem trium ad radicem ducentorum quadraginta trium. N ecesse est enim sibi ipsis agregari, et agregatum alicuius numeri radicem fieri. Comparatio enim unius eorum ad alium est sicut comparatio alicuius numeri ad alium, et sunt communicantes. Agregatum igitur ex illis erit radix alicuius numeri scilicet trescentorum. Hanc igitur radicem trescentorum agrega ad id quod fit bis ex ductu radicis radicis trium in radicem radicis ducentorum quadraginta trium, quod est radix de centum et octo. Necesse est radicem de centum et octo agregari ad radicem trescentorum et fieri radicem alicuius numeri. Vtraque enim illarum communicans est alteri et ita erat 1 semper. Cum enim aliqua quanti tas linea diuiditur in duas partes communicantes, tunc quadrati ipsarum agregati sunt communicans (sic/ ei quod fit ex ductu unius earum in alteratam (sici bis. Cuius probacio patet scienti decimum librum euclidis. Agrega igitur radicem de centum et octo ad radicem trescentorum, et proueniet radix septingentorum sexaginta octo. Cuius radicis radix que est radix radicis septingentorum sexaginta octo est id quod queris, et hoc est quod4 monstrare uoluimus.
ductu radicis 1 radicis trium in radicem radicis de uiginti septem quod est sex, et prouenient sex et radix de quadraginta octo, quorum agregatorum simul radix est id quod queris, quod est radix agregati ex sex et radice de quadraginta octo. Si autem ex ductu unius in alterum prouenit non quadratus, tunc id quod fit ex agregatis erit radix agregati ex radice numeri cum radice numeri, que est potens supra duo 3 medialia, sicut euclides monstrauit in decimo probacione necessaria. Ad eius tamen maiorem euidentiam tale subiciam exemplum. Verbi gratia. Si uolueris agregare radicem radicis de octo ad radicem radicis de decem et octo, agrega eas sicut supradocuimus. Scilicet agrega radicem de octo ad radicem de decem et octo, et proueniet radix de quadraginta (sicf. Deinde multiplica radicem radicis de octo in radicem radicis de decem et octo bis, et proueniet radix de quadraginta octo, quam debes agregare ad radicem de quinquaginta. Sed non potest fieri ita ut fiant radix alicuius numeri. Necesse erit igitur ut dicas radix agregati ex radice de quadraginta 5 eum radice de quinquaginta, et hoc est quod uoluisti. Cum autem uolueris agregare radicem radicis alicuius numeri ad radieem radicis alterius numeri et comparatio unius numeri ad alium fuerit non sieut eomparatio quadrati numeri ad numerum quadratum, tunc ille radices non agregantur, nec erunt nisi radix radicis numeri et radix radieis numeri. Cuius rei probatio patet ex decimo euclidis. Si autem talis questio euenerit, non erit illa illarum agregatio, nisi qualis est ipsarum in prolatione ordinaria.
2
5
10
15
20
25
a 1
Fig.40: A, fol.143 v.
30
35
173
Première partie du Liber mahameleth
172
Si autem comparatio quadrati unius eorum ad quadratum alterius fuerit sicut comparatio numeri non quadrati ad numerum non quadratum, et ex ductu unius eorum in alterum proueniat racionale, tunc id quod fit ex ipsis agregatis erit 5 radix alicuius numeri agregati cum radice numeri et est potens supra racionabile et mediale sicut euclides monstrauit. Ad cuius rei maiorem euidentiam subiciam exemplum. Verbi gratia. Si uolueris agregare radicem radicis trium ad radicem radicis de uiginti septem6 , fac sicut supradocui. Scilicet agrega radicem trium ad radicem de uiginti septem, et proueniet radix de quadraginta octo. Cui adde id quod fit bis ex
1 erat A2: erit AI 2 communicansfalse A in communicantes corrigendum false A in alteram corrigendum 4 quod add. A 2 s.l. 5 erit A I : erat A 2 2 A2: quatuor AI post septem exp. semper proueniet radix A
3 alteratam 6 septem
30
35
Capitulum de minuendis radieibus radicis inter se. Scias quod minuere radices radicis de radicibus radicis ita est sicut agregare radices radicis cum radicibus radicis, sicut supradocuimus quod minuere radices de radieibus idem erat quod agregare radices inter se. Quisquis igitur nouit que dicta sunt de agregare radices radicis inter se, et nouit quomodo inducitur ad hoc decimo libri euclidis poterit per illa pertingere ad seientiam minuendi radices radicis inter se. Sed in minuendo radiees radicis inter se ponet residua, sicut in agregando posuimus binomia. Capitulum de diuidendis radicibus radicis inter se. Si uolueris diuidere radicem radicis de decem per radieem radicis de quinque. Sic facies. Diuide decem per quinque et eius quod uenerit radix radicis, que est radix radicis duorum, est id quod uoluisti. Cuius probatio patet. Scimus enim quod eum aliquis numerus diuiditur per alium idem est accipere radicem eius quod exit quod diuidere radieem diuidendi per radicem diuidentis.
radicis add. A2 s.l. quinquaginta corrigendum
2
2
radicis add. A s.1 5 octo addidi
3 due AI
4
quadraginta false A in
5
10
15
20
25
30
35
40
175
Première partie du Liber mahame/eth
Première partie du Liber mahame/eth
Cum igitur uolueris diuidere radicem radicis de 1 decem per radicem radicis de quinque, diuides quadratum radicis radicis de decem, qui est radix de decem, per quadratum radicis radicis de quinque, quod est radix de quinque, et exibit radix duorum sicut prediximus. Huius igitur radix que est radix radicis duorum est id quod uoluisti. Si autem uolueris duas radices radicis de decem diuidere per tres radices radicis de octo. Sic facies. Scias prius due radices radicis de decem, cuius numeri sit radix. Videlicet multiplica duo in radicem radicis de decem, sicut prediximus, et exibit radix radicis de centum sexaginta. Deinde scias tres radices radicis de octo, cuius numeri sit radix. Videlicet multiplica tres in radicem radicis de octo, et proueniet radix radicis sexcentorum et quadraginta octo. Quasi ergo uelis diuidere radicem radicis de centum sexaginta per radicem radicis sexcentorum quadraginta octo, diuides denominando centum sexaginta per sexcentos quadraginta octo et eius quod exit radicis radix erit id quod uoluisti. Si autem uolueris diuidere radicem radicis de decem per duo. Sic facies. Scias prius cuius numeri radicis duo sunt radix, et inuenies quod de sexdecim. Quasi ergo uelis radicem radicis de decem diuidere per radicem radicis de sexdecim, fac sicut predocuimus, et exibit radix radicis quinque octauarum. Cetera autem huiusmodi considera secundum hoc, et inuenies ita esse.
In hac autem maneria tantum possibile ut id quod prouenit ex multiplicatione sit radix alicuius numeri. Videlicet cum due radices duorum numerorum fuerint communicantes, et potuerit altera de altera minui ita ut ramaneat (sic) radix numeri, tunc id quod remanet erit radix numeri, quod est id quod fit ex duc tu radicis radicis numeri et radicis radicis numeri 1 in residuum suum. In aliis autem maneriis impossibile est esse nisi residuum. Nam aut erit numerus et radix radicis numeri, aut radix numeri et radix radicis numeri. Igitur cum fuerit numerus et radix radicis numeri, tunc si multiplicatur numerus in se, proueniet numerus, et cum multiplicabitur radix radicis numeri in se, proueniet radix numeri. Nec est possibile mi nui radicem numeri de numero, nec numerum de radice numeri, sicut manifestum est. Non enim sunt communicantes. Si autem fuerit radix numeri et radix radicis numeri, similiter etiam erit tunc impossibile. Nam ex ductu radicis numeri in se non prouenit nisi numerus. Si autem uolueris diuidere decem per duo et per radicem radicis trium. Sic facies. Multiplica duo et radicem radicis trium in duo minus radice radicis 2 trium, et proueniet sicut prediximus residuum , quod est quatuor minus radice trium. Per quos diuide decem, sicut predocuimus, et exibunt quadraginta tredecime 3 et radix trescentorum. Quos multiplica in duo minus radice radicis trium, et proueniet quod queris. Si uolueris diuidere decem per radicem radicis trium et radicem radicis de duodecim. Sic facies. Multiplica radicem radicis de duodecim et radicem radicis trium in radicem radicis de duodecim minus radice radicis trium, et proueniet racionale in potentia, quod est radix trium. Per quam diuide decem, et exibit radix triginta 4 trium et tercie. Quam multiplica in duodecim minus radice 5 trium, et proueniet quod queris. Si uolueris diuidere decem per radicem de quinque minus radice radicis duorum. Sic facies. Multiplica radicem de quinque minus radice radicis duorum in binomium suum quod est radix de quinque et radix radicis duorum, et proueniet residuum sicut predictum est, quod est quinque minus radice duorum. Per quos 6 diuide decem, et quod exit multiplica in radicem de quinque et radicem radicis duorum, et proueniet quod queris. Secundum hoc autem considera cetera his similia, et inuenies ita esse.
174
Item de eodem. Si uolueris diuidere decem per duo et radicem radicis trium, prius hec cognoscenda sunt scilicet quod cum multiplicatur aliquis numerus et radix radicis numeri in residuum suum proueniet residuum. Aut si multiplicetur radix numeri et radix radicis numeri in suum residuum proueniet etiam residuum. Aut si multiplicetur radix radicis numeri et radix radicis numeri in suum residuum proueniet etiam residuum. Assignabo igitur probacionem unius horum ex qua cetera cognoscantur. Dico igitur quod cum radix radicis alicuius numeri et radix radicis numeri multiplicatur in suum residuum, quod est radix radicis maioris numeri, subtracta de ea radice radicis minoris numeri non proueniet nisi residuum. Sit igitur radix radicis maioris numeri ab. Radix uero radicis minoris numeri sit bg. Incidam autem de ab equale ad bg que sit db. Igitur ad residuum est horum duorum numerorum. Dico igitur quod ex ductu ag in ad prouenit residuum. Quod sic probatur. Scimus enim quoniam id quod fit ex ductu ag in ad et db in se equum est ei quod fit ex ductu ab in se. Igitur si uolueris multiplicare ad in ag, multiplicabis ab in se et de producto minues id quod fit ex ductu db in se, et remanebit id quod fit ex ductu ag in ad. Scimus autem quod id quod fit ex ductu ab in se est radix numeri, et id quod fit ex ductu db in se est radix numeri. Igitur id quod fit ad in ag est radix numeri, sed subtracta de ea radice numeri quod est residuum, et hoc est quod monstrare uoluimus.
5
10
15
20
25
30
35
Item de diuisione radicum. Si uolueris diuidere decem per duo et radicem trium et radicem de decem. Scias prius quod cum ita posita fuerint tria nomina, et unum trium minueris de reliquis duobus, in residuum quorum multiplices de inde illa tria, tunc proueniet aut residuum aut binomium aut racionale in potentia. Sint igitur tria nomia ad.
2
1 post numeri add. et radicis radicis numeri A2 m.s. 2 post residuum add. 200arum/169 A m.s. 3 tredecime add. A2 s.l. 4 radicem radicis de addidi 5 radicis addidi 2 6 radicis add. A m.d.
176
5
10
15
20
Première partie du Liber mahameleth
Première partie du Liber mahameleth
Primum autem eorum sit ab, secundum autem sit bg, tercium uero sit gd. Dico igitur quod si unum de ad minueris de reliquis duobus et' in id quod remanet multiplicaueris ad, tunc autem proueniet residuum, aut binomium aut racionale in 2 potentia . Incidam igitur de ag equale ad gd quod sit hg, et ramanebit (sic) ah. Dico igitur quod ex ductu ah in ad aut proueniet residuum, aut binomium, aut racionale in potentia. Quod sic probatur. Linea enim hd diuisa est per medium in puncto g, et addita est ei linea ah. Quod igitur fit ex ductu ah in ad et hg in se equum est ei quod fit ex ductu ag in se. Si igitur uolueris multiplicare ah in ad, multiplicabis ag in se et de producto minues id quod fit ex ductu hg in se, et remanebit id quod fit ex ductu ad in ah. Scimus autem quoniam ex ductu ag in se, prouenit primum binomium. Omne enim binomium, cum multiplicatur in se prouenit primum binomium, quod monstratur ex decimo euc1idis. Primum autem binomium est numerus et radix numeri. Scimus etiam quoniam ex ductu hg in se prouenit numerus. Minue igitur numerum de primo binomio, qui est numerus et radix numeri. Si autem numerus quem minuis est minor numero, qui est in binomio primo, tunc id quod remanet est numerus et radix numeri, quod est binomium. Si uero numerus quem minuis fuerit mai or numero, qui est in binomio primo, tunc id quod remanet erit radix numeri minus numero, quod est residuum. Si autem equalis fuerit, tunc remanebit radix numeri, quod est racionale in potentia, et hoc est quod monstrare uoluimus.
Si uolueris diuidere decem et radicem de quinquaginta per , duorum et radicem trium et radicem de quinque, iam scis quod decem et radicem de quinquaginta simul agregata diuidere per 2 duorum et per radicem trium et radicem de quinque simul agregata idem est quod diuidere decem per duo (sic/ et radicem trium et radicem de decem (s icl , quod diuidere radicem de quinquaginta per radicem duorum, et radicem trium et radicem de quinque et agregare que ex utraque diuisione exeunt. Diuide igitur decem per radicem duorum et radicem trium et radicem de quinque sicut predocuimus, et etiam diuide radicem de quinquaginta per radicem duorum et radicem trium et per radicem de quinque, et que de utraque diuisione exeunt agrega, et secundum hoc considera cetera his similia et inuenies ita esse.
5
10
15
20
Fig. 41: A,fo1.l45 r.
25
30
35
His igitur precognitis, SI uolueris diuidere decem per duo et radicem trium et radicem de decem. Sic facies. Multiplica duo et radicem trium et radicem de decem in duo et radicem trium minus radice de decem, et proueniet radix de quadraginta octo minus tribus, quod est residuum. Per quod diuide decem, et quod exierit multiplica in duo et radicem trium minus radice de decem, et proueniet quod queris. Cuius rei probatio iam premissa est 3 . Similiter etiam si uolueris diuidere radicem de decem per radicem de sex et radicem de septem, et radicem de octo, similiter etiam hic facies. Scilicet multiplicabis radicem de sex et radicem de septem et radicem de octo in radicem de sex et de septem minus radice de octo, et prouenient quinque et radix de centum sexaginta octo, quod est binomium. Per quod diuide radicem de decem, sicut predictum est, et quod exierit multiplica in radicem de sex et radicem de septem minus radice de octo, et proueniet quod queris.
25
30
35
40
2
1 et add. A s.l. manifesta est AI
A2;
2 post potentia exp. quod sic probatur linea A 2
3 iam premissa est
177
Item de radicibus. Si uolueris scire que est radix de octo et radicis de sexaginta simul agregatorum. In huiusmodi questionibus considera si id cuius radix queritur fuerit binomium primum, semper erit radix eius cognita binomium. Cuius probatio patet ex decimo euclidis ubi dicitur quod cum aliqua superficies continetur ex binomio primo et linea racionali, tunc linea potens supra eam est binomium. Si autem id cuius radix queritur fuerit contentum binomio secundo et linea racionabili, tunc erit radix eius primum bimediale. Cum enim superficies continetur linea racionali et binomio secundo, tunc quecumque linea est potens supra eam est bimediale primum. Similiter etiam si fuerit binomium tercium, erit radix eius bimediale 5 secundum. Si autem fuerit binomium quartum, erit radix eius linea maior. Si autem fuerit binomium quintum, erit radix eius id quod pote st supra racionale et mediale. Si autem fuerit sextum binomium, erit radix eius id quod pote st supra duo medialia. Assignabo igitur regulam per quam hec omnia possunt inueniri. Exemplum autem eius erit id quod premissimus scilicet si uolueris scire que est radix agregati ex octo et radice de sexaginta. lam scis quod octo et radix de sexaginta6 simul sunt binomium primum. Octo enim plus sunt quam radix de sexaginta. Igitur mai or est communicans linee racionabili, minor uero est incommunicans linee racionabili. Octo autem possunt supra radicem de sexaginta per quadratum duorum, scilicet per adicionem quadrati linee illi communicantis. Octo igitur et radix de sexaginta simul sunt primum binomium. Eius igitur radix est binomium. Sint igitur octo ab. Radix uero de sexaginta sit bg. Linea uero az sit unum. Igitur superficies zg est octo et radix de sexaginta simuI, cuius uolumus scire radicem. Diuidatur igitur bg per medium in puncto d. Igitur bd est radix de quindecim linee al ab. Addam superficiem equalem quadrato linee bd, ita ut de complecione linee desit superficies quadrata equalis ei quod fit ex ductu ah in hb. Id igitur quod fit ex ductu ah in hb est quindecim. Sed ab est octo. Igitur octo diuiditur in duo, quorum uno ductu in alterum prouenerit quindecim. Diuidatur
1 radicem addidi 2 radicem addidi 4 decemfalse A in quinque et corrigendum
3 duo false A in radicem duorum corrigendum 5 erit A2; erat AI 6 sexaginta A2; xl AI
178
5
10
15
Première partie du Liber mahameleth
igitur linea ab per medium in puncto 1. Quod igitur fit ex ductu ah in hb et hl in se equum est ei quod fit ex ductu al in se. Sed id quod fit ex ductu al in se est sexdecim, et id quod fit ex ductu ah in hb est quindecim. Remanet igitur id quod fit ex ductu hl in se unum. Igitur hl est unum, sed al est l quattuor. Igitur remanet ah tres. Linea autem hb erit quinque. Habemus igitur quod linea ah est tres et az est unum. Superficies igitur zh est tres. Similiter etiam linea hb est quinque, et ch est unum. Superficies igitur cb est quinque. Fiat autem superficies quadrata 2 equalis superficiei zh, que sit kt, et iterum alia superficies quadrati equalis superficiei cb, que sit tq. Igitur superficies kt est tres, et superficies tq est quinque. Complebo autem superficiem kq. Manifestum est igitur quod superficies kq equalis est superficiei zg. Cuius probacionem euclides po suit in decimo libro. Scimus autem quod superficies kt est tres. Igitur linea est radix trium. Superficies autem tq est quinque. Igitur linea nm, que est equalis linee ts, est radix de quinque. Tota igitur linea km est radix superficiei zg et pote st supra eam radix trium, et radix de quinque, et est binomium, et hoc est quod monstrare uoluimus.
i ir r[
Première partie du Liber mahameleth
k
1
c
d
q Fig.45: A.fo1.145 v.
5
10
15
m
t
20
k
P
Fig. 43: A,fo1.145 v.
25
g
d
b
h
a
30
c
z
Item de eodem. Similiter etiam si acciderit questio de residuis eodem modo facies quo et in binomiis. Verbi gratia. Si uolueris scire que est radix ducentorum uiginti quinque minus radice quinquaginta milium, scias quoniam hoc est primum residuum. Linea ergo que pote st supra illud est residuum. Nam cum aliqua superficies continetur linea racionali et primo residuo, tunc linea que supra illud pote st est residuum. Si autem fuerit residuum secundum, tunc linea que potest supra illud erit residuum mediale primum. Si uero fuerit tercium, tunc linea que pote st supra illud erit residuum mediale secundum. Si autem fuerit quartum, tunc linea que potest supra illud erit minor. Si autem fuerit quintum, tunc linea supra illud potens erit que coniuncta racionali faciens totum mediale. Si autem fuerit sextum, tunc linea que supra illud pote st coniuncta cum mediali erit faciens totum mediale. Horum autem omnium probaciones iam assignate sunt in decimo euclidis. Dicam igitur quomodo inuenietur radix ducentorum uiginti quinque minus radice quinquaginta milium, ut per hoc cognoscantur cetera. l Ducenti igitur uiginti quinque sint linea ab et de ipsa sint radix 1 milium bg. Igitur ag est ducenti uiginti quinque minus radice quinquaginta milium. Linea uero az sit unum et faciam superficiem zb et superficiem zg, que est ducenti uiginti quinque quindecim minus radice quinquaginta milium. Deinde diuidam gb per medium in puncto d. Manifestum est igitur quod gd est radix duodecim milium quingentorum. Deinde linee ab addam superficiem quadratam equalem quadrato linee gd, ita ut de complecione linee desit superficies quadrata equalis ei quod fit ex ductu ah in hb. Manifestum est igitur quod id quod fit ex duc tu ah in hb est duodecim milia et quingenti, et ab est ducenti uiginti quinque. Igitur ducenti uiginti quinque diuiduntur in duas partes, et ex ductu unius earum in alteram proueniunt duodecim milia et quingenti. Fac ergo sicut docetur in agebla, et exibit hb, centum. Hoc az est unum que est equale ad bn. Superficies igitur hb est centum, et superficies zh est centum uiginti quinque. Fiat igitur superficies quadrata equalis superficiei zh, 2 que sit qk, super cuius diametrum sit superficies equalis superficiei nh, que est kt.
Fig. 44: A.fo1.145 v.
1 post est exp. unum A2
2 equalis A2: equalus AI uid.
m
s
Fig. 42: A.fo1.145 v.
a
n
179
et add. A2 s.1.
2 super A 2: superficies AI
180
5
10
Première partie du Liber mahame/eth
Première partie du Liber mahame/eth
Protraham autem duas lineas pC et mx. Manifestum est igitur quod superficies qt equalis est superficiei zg. Hoc autem iam monstrauit euclides. Linea igitur potens supra superficiem zg, que est radix ducentorum et uiginti quinque minus radice quinquaginta milium, est ct. Volumus autem sc ire quanta ipsa est. Monstratum est autem quod superficies kt est centum. Linea igitur tp est decem. Superficies autem qk est centum uiginti quinque. Igitur linea lk que est equalis linee cp est radix de centum uiginti quinque. Igitur linea ct est radix de centum uiginti quinque minus decem, et hoc est quod monstrare uoluimus. Similiter etiam facies in omnibus huiusmodi, et inuenies ita esse. lam ergo assignauimus regulam residui primi et binomii primi. Similiter etiam fit in ceteris. De reliquis apponam questionem unam, per quam cognoscantur cetera consimilia.
de uiginti ad radicem de 45 , et fiet radix de centum uiginti quinque. Minue etiam radicem de uiginti de radice de quadraginta quinque, et remanebit radix de quinque. Accipe igitur radicem radicis de quinque et radicem radicis de centum uiginti quinque, que sunt radix radicis de quinque et radix radicis de centum uiginti quinque, et hoc est bimediale primum. Nam id quod fit ex ductu radicis radicis de quinque in radicem radicis de centum uiginti quinque est racionabile 2 quod est quinque, et quia decem et radix de centum octoginta est binomium secundum, ideo radix eius est bimediale primum. lam igitur subiecimus occulis quod dixit euclides. Probatio autem horum omnium predictorum patet ex his que dicta sunt in binomio primo, nec difert in aliquo. Similiter etiam fit in binomio tercio. Radix autem binomii tercii secundum hanc regulam prouenit bimediale secundum, sicut euclides dixit. Quisquis autem intellexerit regulam inueniendi radicem residui primi et probacionem eius, intelliget regulam inueniendi radicem residui secundi, sicut ostendimus regulam agendi in binomio secundo. Ex regula binomii primi, similiter etiam cognosces qualiter agendum est in residuo tercio. Sed in binomio quarto et quinto et sexto. Si contingerit aliqua questio, talis sit tua responsio, qualis fuerit interrogatio. 3 Nam si uolueris inuenire radicem eius sicut docuimus in binomio primo, secundo et tercio, exibit radix binomii quarti maior. Maior autem non est nisi radix agregati ex numero et radice numeri et insuper etiam est radix numeri post subtractionem de eo radicis alterius numeri. Igitur facilius est dicere radix agregati ex numero et radice numeri quam di cere radicem agregati ex numero et radice numeri agregatam radici numeri post subtractionem de eo radicis alterius numeri. Verbi gratia. Si quis querat dicens que est radix de decem, et radicis de octoginta, dic radix agregati ex decem et radice de octoginta. Nam hoc est quartum binomium. Si autem hic uolemus (sic) agere secundum regulam quam agregauimus in binomio primo et secundo et tercio, proueniret radix agregati ex quinque et radice de quinque agregata radici de quinque post subtracionem sue radicis de quinque. Igitur facilius est di cere radix agregati ex decem et radice de octoginta, quam di cere radix agregati ex quinque et radice de quinque agregata radici de quinque post subtractionem sue radicis de quinque. Similiter si quis faciat questionem secundum binomium quintum, fit tua responsio qualis fuerit interrogatio. Illud enim facilius est dicere scilicet linea potens supra racionale et mediale. Similiter etiam si interrogaueris de questione residui quarti uel quinti uel sexti, sit in omnibus semper tua responsio qualis fuerit interrogatio. Hoc enim facilius fit et magis habetur ad manum. Cetera his similia considera secundum hoc, et inuenies 4 ita esse .
b
h
d
1
5
10
a 15
n
z
20
Fig.46: A,fo/./46 r.
c
1
~-'T""""-------,
~~t+-_ _ _~m
p
n
25
30
Fig. 47: A,fol.I46 r.
15
20
Si quis querat que est radix de decem et de radice de centum octoginta, ostendam hic eandem regulam esse que est in binomio primo. Scilicet multiplica decem in se, et prouenient centum, quorum quartam semper accipe que est uiginti quinque. Deinde diuide radicem de centum octoginta duo ex ductu unius ipsorum in alterum, proueniunt uiginti quinque, sicut supradocuimus. Scilicet accipe dimidium radicis de centum octoginta, que est radix de quadraginta quinque, quam multiplica in se, et prouenient quadraginta quinque. De qui bus minue uiginti quinque, et remanebunt uiginti. Quorum radicem que est radix de uiginti, si addideris radici de quadraginta quinque, que est dimidium radicis de centum octoginta, erit pars mai or, que est radix de uiginti et radix de quadraginta quinque. Quas possibile coniungi inter se, et alteram ab altera minui. Agrega igitur radicem
181
35
1 45 add. A s./. al. man.: XXV AI 2 est add. A 2 s.l. 3 inuenire A 2 : minuere AI Si uolueris 4 post esse add. ? (quattuordecim lineae illisibi/es sunt) (=f 147v) A al. man. [p. 160, l. 25] - ita esse A: om. D P
3
DEUXIÈME PARTIE DU LIBER MAHAMELETH
Deuxième partie du Liber mahameleth
185
ADP
5
10
15
20
25
30
35
Incipit pars secunda 1• Hic reperimus 2• De quattuor numeris proportionalibus et de his que proueniunt ex illis quamuis superius egimus multociens secundum illos. 3 Verbi gratia . Si fuerint quattuor numeri proportionales, scilicet ut quomodo se habet primus ad secundum, sic se habeat tercius ad quartum, tunc tantum efficit primus ductus in quartum quantum secundus in tercium. In hiis autem4 quattuor numeris socii dicuntur primus et quartus secundus et tercius. Vnde generaliter eorum qualiscumque ignoretur. Si 5 quilibet reliquorum duorum per socium diuidatur ignoti 6 et quod exit in socium diuidentis multiplicetur et prouenit ignotus. Vel productus ex aliis duobus per ignoti socium diuidatur et prouenit ignotus 7 . Vnde si propositis tribus quartus fuerit tantum incognitus, multiplica secundum in tercium et quod inde prouenit diuide per primum et quod exierit erit quartus. Aut si primus tantum fuerit incognitus, multiplica secundum in tercium et quod inde prouenit8 diuide per quartum et quod exierit erië primus. Aut si secundus tantum fuerit incognitus, multiplica primum in 10 quartum et productum diuide per tercium et exibit secundus. Aut si tercius fuerit incognitus, multiplica primum in quartum Il et productum diuide per secundum et exibit tercius. Vt autem manifestum sit quod demonstramus sint l2 quattuor numeri proportionales scilicet quattuor et decem et sex et quindecim. Talis est autem comparatio quaternarii ad decem, qualis est senarii ad quindecim. Ex ductu autem quaternarii in quindecim proueniunt 60. Similiter hoc idem prouenit ex ductu senarii in decem. Quorum quartus si fuerit ignotus, multiplica secundum in tercium et prouenient sexaginta. Quos diuide per primum et exibunt quindecim. Si uero primus fuerit ignotus, diuide sexaginta per quartum qui est quindecim et exibit primus. Si uero tercius fuerit ignotus, multiplica primum in quartum 13 et prouenient sexaginta. Quos diuide per secundum qui est decem et exibit tercius qui est sex. Si uero l4 secundus fuerit ignotus, diuide sexaginta per tercium qui est sex et exibit secundus. Omnium autem trium numerorum idem est unum multiplicare in alterum et productum diuidere l5 per tercium quod est diuidere unum multiplicantium per diuidentem, et quod exierit multiplicare in alterum. Verbi gratia. Sint tres numeri: quattuor, decem et sex. eum ergo multiplicantur sex in decem, proueniunt sexaginta. Quos cum diuidimus per quattuor exeunt 15. Duo ergo numeri se multiplicantes sunt sex et decem.
1 Incipit pars secunda A: posuit post illos [1. 4] D: posuit post gratia [1. 5] P 2 hic reperimus 2 AD: add. p m.d. 3 Verbi gratia A P: omo D 4 autem A D: aut P 5 si addidi cum D2 s.l.: omo A Dl P 6 diuidatur ignoti A: ignoti diuidatur D P 7 per ignoti [1.11] ignotus A P: omo D 8 quod inde prouenit A: productum add. D2 m.d. p 2 m.s. 9 quod exierit erit A: exibit D P 10 in A P: omo D Il in quartum A P: inquirum D 12 post sint add. Verbi gratia D m.d. al. man. 13 post quartum exp. qui est quindecim D2 14 si uero iter. D 15 productum diuidere A D: diuidere productum P
186
5
4
Diuidens autem est quattuor. Si autem diuidimus sex 1 per quattuor et quod exierit multiplicamus in decem, proueniunt similiter ~uindecim. Si autem diuidimus decem per quattuor et quod exierit multiplicemus in sex, idem similiter proueniet scilicet quindecim. Intellige hoc. Magna est enim eius utilitas ad ea que sequuntur de emendo et uendendo et ad multa alia.
15
3
10
15
20
25
30
35
Capitulum de emendo et uendendo . Cum in emendo et uendendo queritur de aliquo quantum est precium eius. Sic facies. Multiplica medium in ultimum et productum diuide per primum, et exibit quod queritur. Vel diuide medium per primum et quod exierit multiplica in ultimum, aut diuide ultimum per primum et quod exierit multiplica in medium. Omnibus hiis modis prouenit incognitum quod queritur. Cum autem queritur de aliquo quantum me contingit uel quantum habebo. Sic facies. Multiplica primum in ultimum et productum diuide per medium, et exibit quod queritur. Vel diuide primum per medium et quod exierit multiplica in ultimum 4 , aut diuide ultimum per medium et quod exierit multiplica in 5 primum. Omnibus hiis modis prouenit quod queritur. Vt autem manifestius sit 6 quod demonstramus de utroque modo ponamus exemplum. Primi autem modi scilicet quantum est precium eius exemplum est hoc. Verbi gratia. Si quis querat: «Postquam tres sextarii dantur pro decem nummis, tunc quantum est precium quattuordecim sextariorum?» Hoc tribus modis inuenitur. Hoc tribus modis inuenitur. Talis est enim proportio primorum sextariorum ad suum precium qualis secundorum ad suum. Qui sunt quattuor numeri proportionales, quorum primus est tres, secundus decem, tercius quattuordecim, quartus est ignotus qui queritur. Multiplica ergo secundum in tercium et productum diuide per primum et exibit 7 quartus . Vel diuide unum 8 multiplicantium per primum qui est diuidens et quod exierit multiplica in alterum multiplicantium, et proueniet quartus qui queritur. Scilicet 9 diuide decem per tres et quod exit multiplica in quattuordecim, et exibit ignotus. 10 Vel diuide 14 per tres, et quod exit multiplica in decem II. l2 Probatio manifesta est ex premissis. Idem enim est multiplicare decem in quattuordecim et productum diuidere per tres, quod diuidere decem per tres et quod exit multiplicare in 14.
1 post sex exp. ter octo 0 2 2 multiplicemus A P: multiplicamus 0 3 Capitulumuendendo A P: omo 0 4 et productum [1. 14] - ultimum A P: omo 0 5 in A P: add. 0 2 s.l. 6 manifestius sit A: manifestus sit 0: manifestus sciat P 7 quartus A P: quantus 0 8 unum A P: numeri 0 9 decem per tres A 0 2 P: per tres decem DI 10 14 A P: quatuor 0 Il Vel diuide [1. 29] - decem A 0: add. p 2 m.d. 12 praem. cuius P
187
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
5
10
15
10
4
6
10
60
1/2
6
2/2
15
Item alia exempla uendendi et emendi in primo modo scilicet quantum est . precium eius 3 cum fractionibus. Verbi gratia. Si quis querat: «Postquam sextarius unus datur pro qumque nummis et tercia, tunc 4 quantum est precium decem sextariorum?» Sic facies. Multiplica 5 precium unius sextarii in numerum sextariorum qui est 6 decem, et prouenient quinquaginta tres et tercia. Et hoc est precium decem sextariorum quod queritur. 019
10/4 .
25
10
De secundo autem modo 1 scilicet quantum me contingit uel quantum habebo .. exemplum est hoc. Verbi gratia. Si quis dicat: «Postquam tres sextarii dantur pro decem denarlls, quantum michi debetur pro sexaginta nummis?» Talis est autem comparatio primorum sextariorum ad suum precium, qualis aliorum ignotorum ad suum quod est sexaginta. Sunt ergo hic quattuor numeri proportionales primus scilicet tres secundus decem tercius est ignotus quartus uero sexaginta. Ex multiplicatione igitur2 primi in quartum et producti diuisione per secundum exibit tercius. Vel diuide unum multiplicantium per diuidentem qui est secundus, et quod exierit multiplica in alterum multiplicantium et proueniet tercius qui queritur, sicut prediximus in primis. Intellige et operare in ceteris secundum hoc.
6/3 20
4
6
7
. .
Item si quis querat: «Postquam sextanus unus datur pro sex nummlS et tercla, tunc quantum est precium decem sextariorum et quarte unius?». Sic facies 8 . Multiplica9 sex nummos et terciam, quod est precium sextarii in decem sextarios et quartam, sicut docuimus in multiplicatione integri et fractionis lo in integrum et fractionem, et proueniet quod queritur. Sed hic modus est quo agunt inter se homines. Non enim proponunt in principio loquendi nisi unum tantum sextarium II.
1 modo A P: omo 0 2 igitur A 0 p 2: gi pl 3 scilicet [1. 13] - eius A P: omo 0 4 tune A: omo P: enim 0 5 praem. tu 0 P 6 post est add. quod 0 7 unus A 0: 2 add. p 2 m.d. 8 post facies exp. quod est precium sextarii D 9 praem. tu 0 P 10 post fractionis exp. integrum p 2 II post sextarium add. Si quis uero querat: «Postquam tres sextarii dantur pro decem nummis, quantum est precium tredecim sextariorum?» Hoc trib~s modis inuenitur. Primus modus est ut multiplices precium trium sextariorum quod est decem In numerum secundorum sextariorum quod est tredecim, et productum diuide per tres, et exibit quod queris. Vel diuide precium trium sextariorum quod est decem per tres et quod e~ie~it mult.ipl.ica ~n tredecim, et proueniet quod queris. Vel diuide tredecim per tres et quod eXIent multIphca In decem, et proueniet quod queris ((Ir p.186. 1. 21-35) D P
188
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
ADP
P 1
5
10
15
20
25
30
35
189
2
Si quis querat: «Postquam due tercie sextarii dantur pro duobus nummlS et quarta, tunc quantum est precium decem sextariorum et dimidii?» Hoc inuenitur ad modum prioris scilicet uel ut multiplices duos et quartam, qui terminus est medius, in ultimum qui est decem et dimidium, et productum diuide per primum qui est due tercie, et exibit quod queris. Vel diuide duos et quartam qui est medius per primum qui est due tercie, et exibunt tres et tres octaue. Quas multiplica in decem et dimidium, et proueniet quod queris. Vel diuide ultimum qui est decem et dimidium per duas tercias qui est primus, et quod exierit multiplica in duo et quartam, et proueniet quod queris. Hec autem questio soluitur aliter scilicet per creandum numerum ex denominationibus sicut iam quidam docuerunt in tractatibus suis. Secundum quem modus 3 operabitur qui ignorat multiplicare fractiones, scilicet ut multiplicet inter se denominationes primi numeri et secundi que sunt tercia et quarta et prouenient 12. In quos multiplicet primum numerum, et prouenient octo. Quos ponat4 sub primo numero et sint quasi primus. Oeinde multiplicet in duodecim numerum 5 secundum, et prouenient uiginti septem. Quos ponat sub medio et sint quasi medius. 6 Quasi ergo querat: «eum octo sextarii dantur pro uiginti septem nummis , quantum est precium decem sextariorum et dimidii?», tu multiplica tunc decem et dimidium in uiginti septem et productum diuide per octo, et exibit quod queris. Vel diuide unum multiplicantium per diuidentem et quod 7 exierit multiplica per alterum multiplicantium, et productus erit summa quam queris. Vel denominationem 8 prime fractionis multiplica in denominationem ultime, et prouenient sex. In quos multiplica primum et ultimum. Sed unumquodque 9 productorum pone sub suo multiplicato. Vnde sub primo erunt quattuor et sub ultimo sexaginta tres. Quasi ergo querit (sic/o: «Postquam quattuor sextarii dantur pro duobus nummis et quarta, quantum est precium sexaginta trium sextariorum?», fac sicut predocuimus, et proueniet quod queris. Si autem uolueris ut in numeris multiplicantibus non sit fractio, in productum ex omnibus denominationibus qui est uiginti quattuor multiplica primum et secundum et tercium et unumquemque productorum pone sub suo multiplicato. Et tunc sub primo erunt sexdecim, sub secundo quinquaginta quattuor, sub ultimo ducenta quinquaginta duo. Quasi ergo queratur: «Postquam sexdecim sextarii dantur pro quinquaginta quattuor, quantum est precium ducentorum et quinquaginta duorum sextariorum?», tu fac sicut predictum est, et proueniet quod queris.
1 si quis Uer. pl 2 post sextarii exp. a D 2 3 modus A P: modum D 4 ponat A P: omo D 5 post numemm add. et D 6 nummis A P: numeris D 7 quod A P: omo D 9 primo A P: add. D2 m.s.: suo D I l O querit A: 8 denominationem A P: denomina D querat D P
5
Post hoc sequitur capitulum uendendi et emendi in secundo modo qui est quantum habebo uel quantum me contingit cum fractionibus. Verbi gratia. Si quis querat: «Postquam sextarius uenditur pro sex nummis, quantum habebo pro quinquaginta 1 nummis?» Tu diuide quinquaginta pro (sic) sex et exibit quod queris. Item •
ADP
10
Si quis querat: «Postquam sextarius datur pro sex nummis et dimidio, quantum debetur michi pro quadraginta quattuor et tercia?» Sic facies. Tu diuide quadraginta quattuor et terciam per sex et dimidium, sicut supradocuimus in diuisione fractionum, et exibunt sex et decem tredecime et 3 tercia (sicl tredecime unius sextarii. Et hoc est quantum tibi debetur de sextariis .
ADP
15
20
25
Item si quis querat: «Postquam modius et due tercie modii dantur pro decem nummis et obolo, quantum debetur mihi pro 34 et quattuor quintis unius 4 nummi ?» Sic facies. Tu uel 5 multiplica primum in ultimum et productum diuide per medium qui est decem et obolus, et exibit quod queritur. 6 Vel diuide unum multiplicantium per medium scilicet diuidentem, et quod exit multiplica per alterum, et proueniet quod queritur. 7 Vel multiplica denominationem fractionis medii termini in denominationem fractionis primi 8 uel ultimi, et productum multiplica in medium et productum pone sub eo. Oeinde productum9 ex denominationibus multiplica in numerum cuius lO fractionis denominationem multiplicasti, qui aut est primus aut ultimus, et productum pone sub multiplicante. Oeinde facies secundum regulas de quantum habebo uel quantum me contingit quod idem est et proueniet quod queris. In huiusmodi autem numerus diuidens Il et alter multiplicantium erunt integri et fiet ei facilius qui ignorat multiplicationem fractionum et diuisionem earum.
1 Post hoc sequitur [1. 2] - quod queris. Item P: omo A D 2 tercia false A D P in due tercie corrigendum 3 post sextariis add. Item si quis querat: «Postquam tres modii dantur pro decem nummis, quantum debetur michi pro sexaginta quattuor nummis?» Hec questio tribus modis soluitur. Scilicet uel ut multiplices primum in ultimum et prouenient 192. Quos diuide per medium et exibunt decem et nouem modii et quinta pars modii. Vel diuide tres per decem et quod exit multiplica in 64 et proueniet quod queris. Vel diuide 64 per decem et quod exierit multiplica in 3, et proueniet quod queritur. Homm autem probationes sunt et (et P: in D) precedentes D P 4 nummi A P: numeri D 5 uel A D: add. p 2 6 scilicet A P: et D 7 fractionis 2 medii A P: fractiones modii D 8 post primi exp. termini p 9 post productum exp. pone A2 10 post aut add. est P Il diuidens A P: diuides D
190
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth l
ADP
5
10
15
20
25
30
35
Si quis querat: «Postquam quinque sextarii et dimidius pro 7 numis et tercia, tunc quantum est pretium decem sextariorum et quinte?» Sic facies. Numeros denominationum que sunt dimidium et tercia et l quinta multiplica inter se et prouenient triginta. Quos multiplica in 5 et dimidium et productum pone prelatum. Deinde multiplica triginta in 7 et2 terciam et productum in decem et quintam et productum diuide per prelatum, et exibit quod uoluisti. Quod sic probatur. Scimus enim quod comparatio 5 sextariorum et dimidii 3 ad septem numos et terciam est sicut comparatio decem et quinte ad 4 quesitum. Cum autem multiplicaueris quinque et dimidium et 5 septem et terciam in aliquem numerum, tunc comparatio producti ad productum erit 6 sicut comparatio multiplicati ad multiplicatum. Sed id quod fit ex ductu quinque et dimidii in triginta est 165. Et quod fit ex ductu septem et tercie in 30 est 220. Igitur comparatio centum sexaginta quinque ad ducenta uiginti est sicut comparatio quinque et dimidii ad septem et terciam. Comparatio autem quinque et dimidii ad septem et terciam est sicut comparatio decem 7 et quinte ad quesitum. Igitur 8 comparatio 165 ad 220 est sicut comparatio decem et quinte ad quesitum. Si igitur multiplices decem et quintam in ducenta uiginti et productum diuidas per 165 exibit quesitum, et hoc est quod demonstrare 9 uoluimus. Vel aliter. Multiplica decem et quintam in 7 etlO terciam, et productum diuide per 5 et dimidium, et exibit quod queris. Cuius probatio patet ex precedenti. Si autem uolueris ut prelatus sit sine fractione, denominationem fractionis que est cum primo numero multiplica in ipsum et productum pone prelatum. Deinde multiplica eandem denominationem in secundum numerum et productum in tercium, et productum diuide per prelatum, et exibit quod uoluisti. Cuius probatio patet ex hiis que dicta sunt in primis. Vel diuide unum multiplicantium per diuidentem, et quod exit multiplica in alterum, et proueniet quod queris. Si quis querat: «Postquam quinque octaue sextarii dantur pro tribus quartis numi, tunc quantum est pretium decem undecimarum sextarii?» Sic facies. Numeros denominationum que sunt octaua et quarta et undecima inter se multiplica, et fient trescenta quinquaginta duo. Quorum quinque octauas pone prelatum. Deinde eorundem tres quartas multiplica in decem undecimas et productum diuide per prelatum, et exibit quod uoluisti. Vel aliter. De numero unde denominatur octaua scilicet octo quinque octauas accipe et pone prelatum. Deinde quinque (.Ilic/ I quartas de octo multiplica in decem undecimas et productum diuide per prelatum, et exibit quod uoluisti. Vel aliter. Multiplica tres quartas in decem undecimas et productum diuide per quinque octauas, et exibit quod uoluisti. 1 et iter. P 2 et 0 P: add. A2 3 post dimidii add. et 0 4 ad A P: et 0 5 et 2 6 erit A 0 2 m.s. P: est DI 7 decem A P: ducenti 0 uid. A 0 P: etiam AI uid. 8 165 ad 220 A 0: 16 P 9 demonstrare A: monstrare 0 P 10 et A P: am. 0 Il quinquefalse A 0 P in tres corrigendum
191
10
15
20
25
30
35
Vel aliter. Diuide unum multiplicantium per diuidentem et quod exit multiplica in alterum, et productum est id quod uoluisti. Horum autem omnium probationes eedem2 sunt que precedentium. Cetera autem huiusmodi considera secundum hoc et inuenies ita esse. Item si quis querat: «Postquam duo sextarii et tercia dantur pro septem et dimidio, tunc quantum habebo pro sex et tribus septimis?» Sic facies. Numeros denominationum que sunt tercia et dimidium et septima multiplica inter se, et prouenient 42. Quos multiplica in 7 et dimidium, et productum po ne prelatum. Deinde multiplica 42 in duo et tercia et productum multiplica in sex et tres septimas, et productum diuide per prelatum, et exibit quod uoluisti. Cuius probatio hec est. Scimus enim quod comparatio duorum et tercie ad septem et dimidium est sicut comparatio quesiti ad sex et tres septimas. Si autem multiplicaueris duo et terciam et septem et dimidium in aliquem numerum, comparatio producti ad productum erit sicut comparatio duorum et tercie ad septem et dimidium. Quod autem fit ex ductu 3 duorum 4 et tercie in 42 5 est 98. Quod uero fit ex ductu septem et dimidii in 42 est 315. Comparatio igitur duorum et tercie ad septem et dimidium est sicut comparatio de 98 ad 315. Comparatio autem duorum 6 et tercie ad septem et dimidium est sicut comparatio 7 quesiti ad sex et tres septimas. Igitur comparatio de nonaginta octo ad trescenta quindecim est sicut comparatio quesiti ad sex et tres septimas. Si igitur multiplices nonaginta octo in sex et tres septimas, et productum diuidas 8 per trescenta quindecim, exibit quesitus. Vel aliter. Multiplica duo et terciam in sex et tres septimas et productum diuide per septem et dimidium, et exibit quod queris. Vel diuide unum multiplicantium per diuidentem, et quod exit multiplica in alterum. Vel si uolueris ut prelatus sit sine fractione numerum a quo denominatur dimidium scilicet duo multiplica in septem et dimidium et productum pone prelatum. Deinde multiplica eadem duo in duo et terciam, et productum in 6 et 3/7 9 , et productum diuide per prelatum, et exibit quod queris. Horum autem omnium probatio patet ex premissis consideranti ea. Item si quis que rat: «Postquam quattuor quinte sextarii dantur pro duabus terciis numi, tunc quantum habebo pro septem octauis numi?» Sic facies. Numeros denominationum que IO sunt II quinta et tercia et octaua multiplica inter se, et prouenient centum uiginti. Quorum duas tercias que sunt octoginta pone prelatum. Deinde quattuor quintas de centum uiginti, que sunt
1 post diuide add. deinde 0 2 m.d. 2 eedem A P: eidem 0 3 post ductu exp. septem et dimidii in quadraginta duo est trescenta nonaginta octo ad trescenta quindecim. Comparatio autem 4 duorum iter. 0 m.d. 5 post 42 exp. et trescenta quindecim duorum et tercie 0 2 semper? 0 2 6 duorum A P: add. 0 2 m.d. 7 de 98 [1. 18] - comparatio addidi cum 0 P: am. A 8 et productum diuidas A P: am. 0 9 6 et 3/7 A 2 : septem et dimidium AI 0 pl 10 qui A: que 0 P Il denominationum que sunt (que sunt iter. 0) A P: add. 0 m.s.
192
5
10
15
20
25
30
nonaginta sex, multiplica in septem octauas, et prouenient octoginta quattuor. Quos diuide per prelatum et exibit unum et dimidia decima, et hoc est quod queritur. Vel aliter. De 1 denominatione fractionis que est cum medio scilicet tres, accipe duas tercias que sunt duo, et pone eas prelatum. Deinde multiplica septem octauas in tres et productum in quattuor quintas, et productum diuide per duo 2 , et exibit quod uoluisti. Probatio autem horum duorum modorum patet ex premissis. Vel aliter. Multiplica quattuor quintas in septem octauas et productum 3 diuide per duas tercias, et exibit quod uoluisti. Vel diuide unum multiplicatorum per diuidentem, et quod exit multiplica in alterum, et proueniet quod queris. Probatio autem horum modorum patet ex precedentibus. 4 Summa autem omnium horum uerborum hec est. Scilicet cum sextarii cogniti dantur pro nummis cognitis, et queritur quantum competit pro sextariis cognitis, 5 illa questio dicitur de quantum est precium. Tunc igitur multiplica 6 numerum 7 8 medium in tercium, et productum diuide per primum, et exibit quod queris. Si autem cum primo numero fuerit fractio, tunc numerum unde denominatur multiplica in primum [in]9 numerum cum fractione eius lO , et productum pone prelatum. Deinde multiplica medium numerum cum fractione sua si habuerit sin autem ipsum in denominationem prime fractionis, et productum multiplica in tercium numerum cum fractione sua si habuerit Il, sin autem in 12 ipsum, et productum diuide per prelatum, et exibit quod queris. Si autem queritur: «Cum sextarii non dentur pro numis notis, querat pro numis notis competit, questio est de quantum habebo». Multiplica igitur tunc primum numerum in ultimum et productum diuide per medium, et exibit quod queris. Si autem fuerint cum numero fractiones, denominationem illarum uel numerum ex denominationibus procreatum multiplica in numerum medium cum fractione sua si habuerit aliquam, et productum pone prelatum. Deinde predictum numerum denominationis multiplica in primum numerum cum fractione sua si habuerit aliquam et productum multiplica in 13 ultimum numerum 14, et productum diuide per prelatum, et exibit quod queris. Nota quia in questione de quantum est precium ignoratur quartus. In questione autem de quantum habebo uel quantum me contingit, quod idem est, ignoratur tercius. Cetera omnia huiusmodi considera secundum hoc, et ita inuenies 15.
193
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
ADP 1
5
10
15
20
25
30
35
Capitulum de ignoto in emendo et uendendo • Quod tribus modis fit quia uel utrumque ignoratur et agregatum scitur uel utrumque ignoratur et scitur residuum post diminutionem uel utrumque ignoratur 2 sed scitur id quod fit ex eorum multiplicatione . 3 Exemplum autem primi est hoc. Verbi gratia. Si quis querat: «Postquam tres modii dantur pro tredecim 4 nummis, quot sunt modii empti secundum idem forum qui cum addito eorum precio efficiunt sexaginta?» Hic queritur quot sunt modii et quantum est eorum 6 precium, uerbi gratia5 sic facies. Agrega tres cum tredecim et prouenient sexdecim qui erit hic prelatus. Si autem uolueris scire quot sunt modii, multiplica tres in 60 et productum diuide per prelatum, et exibit numerus modiorum. Si uero uolueris scire precium eorum, multiplica precium primorum quod est tredecim in sexaginta et productum diuide per prelatum, et exibit numerus precii modiorum ignotorum. Quod ideo sic multiplicamus et diuidimus quoniam talis ese comparatio trium modiorum ad sexdecim qui est numerus modiorum et eorum precii, qualis est modiorum ignotorum ad sexaginta qui numerus est modiorum 8 ignotorum et precii eorum. Tercius ergo est ergo ignotus. Multiplica ergo primum qui est tres in quartum qui est 60, et productum diuide per secundum qui est 16 et exibit tercius. Similiter etiam talis est comparatio tredecim precii modiorum ad 9 sexdecim qui est numerus modiorum et precii eorum, qualis est precii modiorum lO ignotorum ad 60, qui est numerus modiorum ignotorum et precii eorum. Cum igitur tercius est ignotus, multiplica et diuide sicut predictum est, et proueniet quod queri tur. Vel quanta pars fuerint tredecim de sexdecim, tu tantum accipe de 60 et hoc erit precium modiorum ignotorum. Vel diuide 60 per 16 et exientes multiplica in 13 et productum erit precium modiorum ignotorum. Isti autem duo modi fiunt cum prius diuiditur unum multiplicantium per diuidentem, et quod exit multiplicatur in alterum. Exemplum autem secundi est hoc. Verbi gratia. Si quis querat: «Postquam tres modii dantur pro tredecim nummis, tunc quot sunt modii Il ignotis emptis ad 12 idem forum. Quibus 13 subtractis de eorum precio remanent sexaginta.» Hic queritur quot sunt modii 14 ignoti et quantum est eorum precium. Verbi gratia sic facies. Minue tres modios de tredecim et remanebunt decem qui est prelatus.
2
1 de A P: omo 0 2 duos A P: add. 0 m.s.: quod D' 3 produetum A D 2 P: pro D' 2 4 horum AD: istorum P 5 de exp. A 6 tune igitur multipliea A: multipliea tune (add. P s.l.) igitur P: multipliea igitur tune 0 7 numerum addidi cum D P: omo A 8 in addidi cum 0 P: omo A 9 emendaui in quodfallaciter post primum addidit A 10 emendaui si habuerit sin autem ipsum in denominationem prime fraetionis et produetum multipliea in tereium numerum eum fraetione sua quod fallaciter post eius addidit A ((fr lineae 19-21) Il sin 2 autem [l. 19/20] - si habuerit add. 0 m.s.: omo A (cfr punctum 9) 12 in addidi cum D P: 2 omo A 13 post in exp. alium p 14 ultimum numerum A 0: numerum ultimum P 15 post inuenies add. ab introdueendo quoniam siue magistro diei non pote st D
2
1 Capitulum - uendendo A P: omo D 2 multiplieatione A 0 P: multiplieationem D' 3 autem A P: erunt 0 4 empti seeundum idem forum qui A 0: qui empti seeundum idem forum P 5 uerbi gratia A: omo D P 6 prouenient A: proueniet D Puid. 7 est A P: omo D 8 est ergo A: ergo est P: ergo D 9 est preeii A P: omo D 10 est numerus A 2 D: numerus est P Il post modii exp. ? A 2 12 ad add. A s./. 0 P 13 emptis ad idem forum qui bus A 0: quibus emptis ad idem forum P 14 modii A P: modi D
194
5
10
15
20
25
Deuxième partie du Liber mahameleth
Si autem uolueris scire numerum modiorum ignotorum, multiplica tres in sexaginta predicta et productum diuide per prelatum, et exibit numerus modiorum ignotorum. Si uero uolueris scire numerum precii, multiplica precium modiorum scilicet tredecim in 60 et productum diuide per prelatum, et exibit numerus precii modiorum ignotorum. Patet autem hic comparatio. Talis est enim comparatio trium modiorum ad decem remanentia, qualis est comparatio modiorum ignotorum ad 60 remanentia. Et comparatio tredecim quod est precium modiorum ad decem remanentia, talis qualis est' comparatio precii ignotorum ad 60 remanentia. Vel diuide unum multiplicantium per diuidentem qui est prelatus, et quod exit multiplica in alterum, sicut predictum est, et proueniet quod requiris 2 .
multiplica in 2' que est radix de 4 et fient 3, et tanta est radix ignotorum sextariorum. Igitur ignoti sextarii sunt 9. Deinde id quod exit de diuisione scilicet 2 unum et dimidium multiplica in 3, qui sunt radix de 9, qui sunt numerus pretii et proueniunt 4 et dimidium. Quos multiplica in se et prouenient 20 et quarta et tantum est pretium. Vel aliter. Diuide 9 per 4, et exibunt 2 et quarta, quorum radici adde 1 et fient 2 et dimidium, per que diuide 7 et dimidium, et exibunt 3. Quos multiplica in se et prouenient 9, et tot sunt sextarii. Vel aliter. Duplica 7 et dimidium et fient 15. Deinde multiplica 7 et dimidium in se et fient 56 et quarta. Deinde diuide 9 per 4 et de eo quod exit minue 1, et remanebunt 1 et quarta, per que diuide 15 et exibunt 12. Deinde diuide 56 et quartam per 1 et quartam, et exibunt 45. Deinde dimidium de 12 multiplica in se, et prouenient 36. Quos agrega ad 45 et de agregati radice minue medietatem de 12, et quod remanserit multiplica in se, et productus erit numerus sextariorum. Cum autem pretium scire uolueris, multiplica sextarios in 2 et quartam, que 4 exierint 3 ex diuidendo 9 per 4, et quod prouenerit est pretium sextariorum. Si quis querat: «Cum 4 sextarii dentur pro 9 nummis, tunc quot sunt sextarii ignoti sed empti ad idem forum, quorum radice diminuta de radice sui pretii remanet unum et dimidium?» Sic facies. Minue radicem de 4 que est 2 de radice de 9 que est 3, et remanebit 6 15 . Per quem diuide 1 et dimidium et exibit unum et dimidium • Quod multiplica in 2 et prouenient 3, et tanta est radix ignotorum sextariorum. Igitur sextarii ignoti sunt 9. Deinde unum et dimidium quod exiuit de diuisione multiplica in 3, et fient 4 et dimidium et tanta est radix pretii eorum. Pretium igitur est 20 et quarta. Vel aliter. Diuide 9 per 4, et de radice eius quod exit semper minue 1 et remanebit medietas. Per quam diuide 1 et dimidium et quod exit multiplica in se et prouenient 9 et tot sunt sextarii. Vel aliter. Duplica unum et dimidium et fient 3. Deinde multiplica 1 et dimidium in se et prouenient 2 et quarta. Deinde diuide 9 per 4, et exibunt 2 et quarta. De quibus minue 1 et remanebit 1 et quarta. Per quem diuide 3, et exibunt 2 et due quinte. Deinde diuide etiam id quod fit ex ductu unius et dimidii [in sef per 1 et quartam et exibit 1 et quatuor quinte. Deinde medietatem duorum et duorum quintarum que est 1 et quinta multiplica in se, et productum adde ad unum et quatuor quintas. Et agregati radicem agrega ad 1 et quintam, et quod fit est radix sextariorum. Quam multiplica in se, et proueniet numerus sextariorum. Cum autem scire uolueris pretium sextariorum, multiplica numerum sextariorum in id quod exit ex diuidendo 9 per 4 et productus est pretium.
Exemplum tercii est hoc. 3 Verbi gratia . Si quis querat: «Postquam tres modii dantur pro octo nummis, quot sunt modii ignoti empti ad idem forum 4 qui multiplicati in suum precium efficient 216?» Sic facies. Cum uolueris scire numerum modiorum ignotorum, multiplica tres primos in 216 et productum diuide per octo et exibit octoginta unum. Cuius radix scilicet nouem est numerus modiorum ignotorum. Si uero uolueris scire numerum precii eorum, multiplica precium priorum modiorum scilicet octo in 216 et productum diuide per tres, et exibit quingenta 5 septuaginta sex. Cuius radix que est 24 est precium modiorum ignotorum 6 . 7 Si autem questio fuerit implicita et numerus cuius radicem queris caruerit 8 9 radice , inuenta tamen eius radicem propinquiorem, sicut premonstratum est, erit quasi numerus modiorum ignotorum et quasi numerus precii ipsorum. Similiter fit in ceteris.
5
10
15
20
25
AD
30
195
Deuxième partie du Liber mahameleth
Si 10 quis querat: «Cum 4 sextarii dentur pro 9 nummis, tunc quot sunt sextarii ignoti sed empti ad idem forum ex quorum radice agregata cum radice sui pretii fiunt 7 et dimidius?» Sic facies. Agrega radicem de 4 que est 2 cum radice de 9 que est 3, et fient 5. Per quos diuide 7 et dimidium, et exibit unum et dimidium. Et hoc quod exit
30
35
2
1 qualis est A P: est qualis D: am. AI 2 requiris A P: queris D 3 Exemplum - gratia 4 empti ad idem forum A D: ad idem forum empti P 5 quingenta A D 2 P: A P: am. D quingentas DI 6 post ignotorum add. Multiplica tredecim et dimidium in se, et proueniunt centum octoginta duo et quarta. Quasi ergo queratur, dicens: «Postquam quattuor modii dantur pro nouem nummis, quot sunt modii empti ad idem forum, quorum radice multiplicata in radicem precii eorum prouenient (proueniunt D) centum (ea pl) octoginta duo et quarta?», tu fac sicut supradocui (docui DI), et exibit quod queris D p 2 m.s. 7 implicita A P: inpredicta D 9 radicem A D p 2: radix pl post radicem add. esse P 8 radice A: radicem D P 10 Rei numerus per rei et pretii radicibus additionem quomodo cognoscatur praem. D
1 post 2 exp. scilicet unum et dimidium A 2 2 qui sunt radix - pretii A: am. D 3 exierint 2 A: exierunt D: ? A sub ligna 4 prouenerit A: prouenit D 5 post 1 exp. et dimidium A 6 et exibit unum et dimidium A: am. D 7 emendaui in se quod Jal/aciter post dimidii posuerunt A D
196
5
10
Deuxième partie du Liber mahameleth
Cum 4 sextarii dentur pro 9 nummis, tune quot sunt sextarii empti ad idem 1 2 forum quorum radiee multiplieata in radieem sui pretii proueniunt 24? Sic facies. Multipliea radieem de 4 in radieem de 9, et prouenient 6. Per quos diuide 24, et quod exit multipliea in 4 et produetus est numerus sextariorum qui est 16. Multipliea etiam id quod de diuisione exit in 9, et proueniet preeium, quod est 36. Vel aliter. Diuide 9 per 4, et per radieem eius quod exit, que est 1 et dimidium, diuide 24, et quod exit est numerus sextariorum. Vel aliter. Multipliea 24 in se et prouenient 576. Quasi ergo dieatur: «Cum 4 sextarii dentur pro 9 nummis, tune quot sunt sextarii ex quibus multiplieatis in suum preeiu proueniunt 576?» Fae sieut supradoeuimus, et exibit quod uoluisti 3 .
Horum autem iam fuerat preeium uiginti nummi 1 et due res. Tune quinque res et 2 tereia rei et oeto nummi equipollent uiginti nummis et duabus rebus. Minue ergo duas res de quinque rebus et tereia rei, et minue oeto nummos de uiginti nummis 3 et restat ut duodeeim nummi equipolleant tribus rebus et tereie rei. Igitur illa res 4 equiualet tribus nummis et tribus quintis nummi, et hoc est quod requiris. 5 Experire autem has duas questiones, et inuenies ita esse ut dieimus . 6 Vel aliter. Minue modium et dimidium de quattuor modiis, et remanebunt duo et dimidius. Deinde minue duas res et tres nummos de uiginti nummis et duabus rebus, et remanebunt deeem et septem nummi. Deinde denomina unum et dimidium de 7 duobus 8 et dimidio seilieet tres quintas. Deinde de tribus quintis de deeem et septem, que sunt deeem et quinta, minue tres nummos, et remanebunt septem et quinta, et tantum ualent due res. Ergo una res ualet tres et tres quintas. Hec autem regula non ualet nisi eum res que sunt eum utroque pretio sunt 9 equales . Si quis querat: «Cum oeto modii uendantur pro uiginti nummis et una re, emit autem duos modios pro re una minus nummo, tune quantum est preeium illius rei?» Sic facies. Minue duos modios de oeto et remanebunt 6. Deinde minue unam rem minus nummo de uiginti nummis et una re et remanebunt uiginti et unus nummi. Vnus enim demptus addetur super uiginti. Deinde denomina duos modios de sex modiis seilieet tereiam. Postea tereie de uiginti uno que est septem agrega unum nummum 10 qui erat demptus et fient oeto, et tantum est preeium rei. Si autem loeo unius rei II essent due res, tune oeto esset preeium duarum rerum. Vel aliter. Tu seisl2 quod eomparatio de oeto ad duo est quadrupla, ergo uiginti et res est quadrupla rei minus uno nummo. Comparatio enim modiorum 13 ad modios est sieut eomparatio preeii ad preeium. Multipliea ergo unam rem minus nummo 14 in quattuor, et prouenient quattuor res minus quattuor nummis que equantur ad uiginti et ad unam rem. Comple ergo quod est demptum et deme quod est iteratum et restabunt uiginti quattuor qui equantur tribus rebus. Res ergo ualet oeto, et hoc est quod seire uoluisti.
5
10
ADP 4
15
20
25
30
197
Deuxième partie du Liber mahameleth
Aliud eapitulum. Item de eodem eum rebus . 5 Si quis querat : «Postquam tres modii dantur pro deeem nummis et una re, sed hee una res est preeium unius modii, tune quantum est preeium illius rei?» Modus solutionis hic talis est ut scias quantum est preeium modiorum trium 6, sed quod uenditur modius unus 7 pro una re et inuenies tres res. Preeium autem earum erant 9 deeem nummi et una 8 res. Ergo tres res equantur deeem nummis lo et uni rei. Hec autem res equatur uni trium predietarum rerum et remanent due res que equipollent deeem nummis. Ergo una res ualet quinque nummos II, et hoc est quod quens. Vel aliter. Minue unum modium de tribus modiis et remanebunt duo. Deinde rem unam minue de deeem nummis et re et remanebunt deeem nummi. Deinde denomina unum modium emptum de duobus seilieet dimidium. Dimidium ergo de deeem quod l2 est quinque est preeium illius rei. Si quis querat 13 , dieens: «Cum quattuor modii 14 dantur pro uiginti nummis et l5 duabus rebus , - sed modius et di midi us datur pro duabus rebus et tribus nummis, I6 - tune quantum ualet illa res ?» Sic facies. Seeundum preeium modii et dimidii uenditi pro duabus rebus et tribus numis, inueni quantum debeatur pro quattuor modiis hoc modo. Seilieet quere numerum in quem multiplieatum unum et dimidium fiat quattuor, sieut predoeuimus. Hic autem est duo et due tereie. Quos multipliea in duas res et tres nummos et fient quinque res et tereia rei et oeto nummi 17, et hoc est preeium quattuor modiorum.
1 idem A: id 0 2 quorum addidi cum 0 P: am. A 3 Si quis querat [p. 194, 1. 27] quod uoluisti A 0: am. P 4 Aliud eapitulum item - rebus A: item aliud capitulum de eodem eum rebus P: am. D 5 que rat A P: querit D 6 modiorum trium A: trium modiorum 0 P 7 unus A P: unius D 8 una A D: uni P 9 post equantur add. ad P l O nummis A P: nummi 0 Il nummos A P: numeros D 12 quod A: qui 0 P 13 post querat exp. deeem 0 2 14 modii iter. 0 15 pro uiginti [1. 26] - rebus A P: pro duabus rebus et tribus numis, tune quantum ualet 0 16 post res add. aliquid 0 17 nummi A P: numeri 0
15
20
25
30
A
Cum 6 sextarii dentur pro 10 nummis et re et aliquis aeeipiat 2 sextarios pro re, tune quantum ualet illa res?
2
1 nummi A P: numeri 0 2 post et exp. restat D 3 igitur A: ergo 0 P 4 exp. 3/3 2 A2 uid. 5 Experire [1.6] - dieimus expunxit et posuit post uerba «sunt equales» [1. 14/15] A (cfr punctum 9) 6 et dimidium iter. D 7 de A P: et 0 8 duobus A P: duabus 0 9 Vel aliter [1. 7] - equales A 0: add. p 2 m.s. post equales add. experire autem has duas 2 questiones et inuenies ita esse ut dieimus A (cfr punctum 5) 10 nummum A P: numerum 0 2 Il post rei exp. a D 12 scis A P: scias D 13 modiorum A P: modieorum D 14 nummo A P: uno Puid.
198
5
10
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Sic facies. Minue 2 sextarios de 6 et remanebunt 4. Deinde minue rem de 10 nummis et re, et remanebunt 10. Deinde denomina 2 sextarios de 4 et tanta pars accepta de 10, scilicet dimidium quod est 5, est id quod res ualet. Cum 6 sextarii dentur pro 10 nummis et re et aliquis accipiat 2 sextarios pro re et uno nummo, tune quantum ualet res? Minue 2 de 6 et remanebunt 4. Deinde minue rem et nummum de 10 nummis et re et remanebunt 9 nummi. Deinde denomina 2 sextarios de 4 et tantam partem accipe de 9, scilicet dimidium quod est 4 et dimidium. De qua minue numerum et remanent 3 et dimidium et hic est pretium rei 1•
Sic facies. Agrega 2 ad 4 et fient 6. Deinde agrega rem et 1 nummum ad 8 minus re et erunt 9. Deinde denomina 2 de 6 scilicet tertiam. Tercia igitur de 9 que 2 est 3 est pretium rei. Si autem essent 2 res , tune 2 [minus uno nummo qui fuit demptus et fiunt 2]3 essent precium illarum. Hec autem regula non ualet ni si cum res que sunt cum utroque pretio sunt equales. Regula autem generalis hec est. lam scis quod comparatio 4 modiorum ad 2 modios est dupla, ergo comparatio precii 4 ad pretium est dupla . 8 igitur minus re dupli sunt rei et unius nummi. 2 igitur res et 2 numi equantur ad 8 minus re. Comple igitur diminutum et minue additum et restabunt 6, que equantur tribus. Res igitur ualet 2, et hoc est quod scire uoluisti 5.
ADP
5
10 2
15
20
Si quis querit: «Cum tres modii dentur pro uiginti nummis et una res sed dimidius modius emitur pro duabus terciis illius rei 3 minus duo bus nummis, tune quantum valet illa res?» Sic facies intra te dicens: «Si dimidius modius datur pro duabus terciis rei minus duobus nummis, tune quantum est precium trium modiorum?» Inuenies quod est quattuor res minus duodecim nummis. Precium autem trium modiorum 4 iam erant uiginti nummi et una res, tune duo numeri equipollent 5. Minue tune unam rem unius lateris de quattuor rebus alterius lateris et remanent 6 tres res. Et agrega duodecim nummos demptos unius lateris ad uiginti nummos additos alterius lateris, et prouenient 32. Tres ergo res equipollent triginta duobus 7 8 nummis. Illa ergo res ualet decem nummos et duas tercias nummi. Proba autem hoc et inuenies ita esse ut dicimus.
30
35
Si quis querat: «Cum 6 modii uendantur pro 10 nummis minus una re, emit autem 2 modios pro una re, quantum ergo ualet res illa?» Sic facies. Agrega 2 ad 6 et fient 8. Deinde agrega rem ad 10 minus re et fient 10. Postea denomina duos modios de 8 modiis scilicet quartam. Quarta igitur de lOque est 2 et dimidium est pretium rei. Si uero res essent 2 uel 3, tune 2 et 9 dimidium esset precium illarum. Hec autem regula non ualet ni si cum res que sunt cum utroque precio sunt equales. Generalis autem regula hec est. lam scis quod comparatio de 6 ad 2 tripla est. Ergo 10 minus re triplum est rei. Ergo 10 minus re equatur tribus rebus. 10 ergo post complecionem equatur 4 rebus. Ergo precium rei est 2 et dimidium, et hoc est quod scire uoluisti. Si quis querat: «Cum 4 modii uendantur pro 8 nummis minus re, - emit autem 2 modios 10 pro re et uno nummo, - tune quantum ualet res illa?»
1 Cum 6 sextarii [1. 4] - pretium rei A: omo 0 P 2 dentur A P: dantur 0 3 rei A P: omo 0 4 nummi A P: numeri 0 5 post equipollent exp. 32 A 2 6 remanent A 2 0 P: 2 remanebunt AI 7 illa A 0 p : ille pl 8 decem A P: add. 0 s./. al. man.: decime DI 9 tune 2 et dimidium iter. A l l O modios A: modos 0
ADP 6
15
20
AD
25
199
25
30
Si quis querit: «Cum quattuor modii uenduntur pro uiginti nummis minus duabus rebus, sed modius et dimidius uenditur pro duabus rebus minus tribus nummis, tune quantum ualet illa res?» Sic facies hic ut in precedentibus, scilicet ut dicas intra te: «Si modius et dimidius datur pro duabus rebus minus tribus numis, tune quantum est precium 7 quattuor modiorum?» Inuenies quod quinque res et tercia rei minus octo nummis, hoc autem equatur ad uiginti nummos minus duabus rebus. Tune restaura unumquodque diminutum et pone tantumdem ex alia parte et fient quinque (Sie/ res et tercia rei equiualentia triginta duobus {sicl nummis. Deinde diuide o numerum nummorum qui est triginta duo (sic/ per numerum rerum qui est 1 quinque (."iÎc/ et tercia, et tune illa res ualebit guattuor nummos et guattuor undecimas (sic) 12 nummi. Scientiam autem huiusmodi questionum 13 non l4 conprehendunt ni si qui se exercent in el gabre uel in libro Euclidis. Que autem dicta sunt de hiis introducendo sufficiant.
AD Item aliud capitulum de ignoto in emendo et uendendo 15. Si quis querat, dicens: «Cum sextarii ignoti dentur pro nonaginta tribus, qui bus sextariis ignotis additis precio unius eorum fient 34, quot sunt illi sextarii?» Sic facies. Medietatem de 34 que est 17 multiplica in se et prouenient 289. De quibus minue 93 et remanebunt 196. Quorum radici que est 14 agrega 17, et fient
1 et 0: add. A 2 s.1. 2 post res add. uel plures 0 3 emendaui minus uno nummo qui 4 ergo comparatio [1. 6] - est dupla fuit demptus et fiunt 2 quod fallaciter post 2 addidit A 2 A: Dm. 0 5 Si quis querat [p. 198, 1. 34] - scire uoluisti A 0: omo P 6 duabus A 0 p : 2 duobus pl 7 quod A 0 P: de DI 8 quinque false A 0 P in septem corrigendum 9 triginta duobus false A 0 P in viginti octis corrigendum 10 triginta duo false A 0 P in viginti octo corrigendum Il quinque false A 0 P in septem corrigendum 12 quattuor nummos et quattuor undecimas jàlse A 0 P in tres nummos et nouem undecimas corrigendum 13 post questionum add. quam plurium 0 P 14 exercent A: exercuit 0: exerciuit P 15 Item aliud - uendendo A: omo 0
200
5
10
15
20
25
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
31. Quos minue de 34, et remanebunt 3. Si igitur numerus sextariorum ignotorum maior est numero pretii cuiuslibet eorum, dic quantum sextarii sunt triginta unius. Precium autem uniuscuiusque eorum est 3. Si uero numerus precii uniuscuiuslibet eorum maior est numero eorum, dic quod sextarii sunt tres et precium uniuscuiusque eorum est 31. Cuius rei probatio hec est. Sextarii 1 ignoti sint ab. Pretium uero uniuscuiusque eorum sit bg. Totus igitur ag est 34. Ex duc tu autem ab in bg proueniunt 93. Si enim multiplicetur pretium cuiuslibet sextariorum in numerum sextariorum proueniunt 93, qui sunt pretium sextariorum. Incidatur autem ag per medium. Si autem numerus sextariorum maior fuerit pretio unius eorum erit in puncto d. Si uero pretium unius eorum maior fuerit numero sextariorum, fiet in puncto h. Sint autem primum sextarii plures pretio unius eorum et incisio fiat in puncto d. Ex ductu autem ab in bg proueniunt 93. Igitur quod fit ex ductu ab in bg et db in se equum est ei quod fit ex ductu dg in se. Ex ductu autem dg in se proueniunt 289. De quibus mi nue id quod fit ex ductu ab in bg, quod est 93, et remanebit id quod fit ex ductu db in se, quod est 196. Igitur db est 14. Sed ad est 17. Igitur ab est 31, qui est numerus sextariorum ignotorum. Sed dg est 17. Pars autem eius que est db est 14. Remanet igitur bg 3, qui est numerus pretii uniuscuiusque sextarii. Si autem pretium uniuscuiusque sextarii fuerit maius numero eorum fiet incisio in puncto h, et id quod fit ex ductu gb in ba et bh in se equum erit ei quod fit ex ductu ah in se. Id autem quod fit ex ductu ah in se est 289. De quibus minue id quod fit ex ductu gb [in se gb f in ba, quod est 93, et remanebit id quod fit ex ductu bh in se 196. Igitur bh est 14. Sed gh est 17. Igitur bg est 31, quod est pretium uniuscuiusque sextarii. Sed ah est 17, et bh 14. Igitur ab erit 3, qui est numerus sextariorum ignotorum, et hoc est quod demonstrare 3 uoluimus.
_____________ ____________
a~,____________~?
?~
5
35
sextarii A: am. D 2 3 demonstrare A: monstrare D
emendaui
III
se gb quod fal/aciter post gb posuit A
__________
~1~
__________~?__________~f
Fig.49: A, fol.151 v; D, fol. 79 v d.
10
15
20
25
Fig.48: AJol.15l v; D, fol. 79 vs.
30
fit ex ductu ab in bg et dg in se equum erit l ei quod fit ex ductu db in se. Ex ductu 2 autem ab in bg et dg in se equum erit ei quod fit ex ductu db in se et proueniunt 93. Et ex ductu dg in se proueniunt 196. Igitur id quod fit ex ductu ab (sic/ in se est 289. Igitur db est 17. Sed dg est 14. Igitur remanet gb 3, qui est numerus sextariorum. Sed db est 17 et ad (Sie/ est 14. Igitur totus ab est 31, qui est numerus pretii cuiusque eorum, et hoc est quod demonstrare uoluimus.
a~,
h~,_ _ _ _ _ _ _ _ _ _~?
Item si quis querat: «Postquam sextariorum ignotorum pretium est 93, quorum sextariorum numero subtracto de pretio cuiuslibet eorum remanent 28, quot sunt illi sextarii?» Sic facies. Medietatem de 28 multiplica in se et prouenient 196. Quibus adiunge 93, et fient 289. Quorum radici que est 17, si addideris medietatem de 28 que est 14, proueniet pretium cuiusque sextariorum scilicet 31. Si uero de radice minueris 14, remanebit numerus sextariorum qui est 3. Cuius probatio hec est. Pretium cuiusque sextariorum sit ab. Numerus uero ignotorum sextariorum sit gb. Sit igitur ag 28. Ex ductu autem ab in bg proueniunt 93, sicut prediximus. Incidatur autem ag per medium in puncto d. Id igitur quod
201
30
35
Si autem dixerit quod de numero sextariorum subtracto pretio cuiuslibet eorum remanent 28, similiter etiam ages et prouenient sextarii 31. Pretium autem 6 cuiusque eorum est 5 3. Cuius rei probatio eadem est qua precessit. Item si quis querat: «Cum ignotorum sextariorum pretium sit ignotum et alii sextarii ignoti dentur pro pretia simili ter ignoto sed ad forum pretii priorum sextariorum, sed primis sextariis multiplicatis in suum pretium prouenient 6. Et secundis sextariis multiplicatis in suum pretium proueniunt 24. Agregatis autem primis et eorum pretio 7 cum secundis et eorum pretio fiunt 15, tunc quot sunt utrique et eorum pretium?» Sic facies. Diuide 24 per sex, et exibunt 4. Quorum radici que est 2 semper adde 1 et fient 3. Per quos diuide 15 et exibunt 5, et hic est numerus priorum sextariorum agregatorum cum suo pretio. Quorum medietatem que est 2 et dimidium multiplica in se et prouenient 6 et quarta. De quibus minue 6 et remanebit 8 quarta. Cuius radicem que est dimidium minue de duo bus et dimidio et remanebunt 2. Deinde predictam radicem adde duobus et dimidio, et fient 3. Si igitur numerus sextariorum fiunt mai or pretio omnium eorum, dic quod sextarii sunt tres, pretium autem eorum 2. Si uero sextarii fuerint pauciores precio suo, dic quod sextarii sunt 2, sed eorum pretium est 3. Si autem uolueris scire numerum secundorum sextariorum et eorum pretium, diuide 6 per 24 denominando et exibit quarta. Cuius radici que est dimidium semper adde 1, et fiet 1 et dimidium. Per que diuide 15 et exibunt 10, et tot sunt secundi sextarii agregati cum suo pretio. Medietatem ergo de lOque est 5 multiplica in se et prouenient 25. De quibus minue 24 et remanebit 1. Cuius radicem que est 1 agrega ad 5 qui sunt medietas de 10 et fient 6. Deinde predictam radicem minue de 5 et remanebunt 4. Si igitur primi sextarii fuerint 3 et eorum pretium duo, necessario secundi sextarii erunt 6 et eorum pretium 4. Nam sic positum fuit ut pretium uniuscuiusque primorum et secundorum unum esset. Si autem primi sextarii fuerint duo et eorum pretium 3, tunc necessario secundi erunt 4 et eorum pretium 6. Nam pretium uniuscuiusque eorum unum est.
1 erit A: est D 2 bg et dg [1. 2] - in se et A: am. D 3 ab A uid.: db D 4 adjàlse A D in dg corrigendum 5 est A: am. D 6 qua A: que D 7 pretia A: precia D 8 remanebit A: remanebunt D
202
5
10
15
20
25
30
203
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Dicam igitur probationem inueniendi numerum primorum sextariorum et precium eorum, ex qua manifestabitur probatio inueniendi numerum secundorum et eorum pretium. Primi sextarii sint ab. Eorum autem pretium sit bg. Multiplicetur autem ab in bg et proueniat d, igitur d est 6, secundi autem sextarii sunt hz. Pretium autem eorum sit zh. Multiplicetur autem hz in zk (sic), et proueniat t. Igitur test 24. Constat autem quod comparatio de ab ad hz est sicut comparatio de bg ad zk. Igitur d et t sunt 2 superficies similes, quoniam latera earum sunt proportionalia. Comparatio igitur unius earum ad alteram est sicut comparatio lateris unius ad Iatus alterius, geminati in repetitione nominis 1• Comparatio igitur de t ad d est sicut comparatio de hz ad ab geminatum nominis 1 repetitione • Sed t quadruplum est ad d. Igitur hz duplum est ad ab. Manifestum est autem quod quoniam comparatio de hz ad ab est sicut comparatio de zk ad bg, tune comparatio de hz ad ab erit sicut comparatio totius hk ad totum ag2 • Totus igitur hk duplus est ad totum ag3 • Totus igitur hk et ag est triplus ag. Sed hk et ag est 15. Igitur ag est 5. Iam autem diuisus est ag in puncto b. Ex ductu autem uni us partis in alteram proueniunt 6. Igitur scias 4 sicut dictum est in principio questionis quod si numerus sextariorum maior est pretio eorum, tune ab erit maior quam bg. Si autem diuidatur ag per medium, tune incisio fiet in ab.
primis in suum pretium proueniunt 10, et multiplicatis secundis in suum pretium proueniunt 30, et agregatis primis et eorum pretio cum secundis et eorum pretio fiunt 20. Quot sunt utrique et eorum pretium?» Sic facies sicut ostendimus in questione que hanc precedit. Scilicet ut cum uolueris scire numerum primorum et eorum pretii, similiter diuide 30 per 10 et exibunt 3. Quorum radici que est radix trium adde semper unum, et fiet radix trium et insuper unum 1• Per que diuide 20, sicut docuimus in capitulo de radicibus, et exibit radix trescentorum minus 10, et hic est numerus primorum 2 sextariorum simul cum pretio eorum. Quam radicem minus 10 si uolueris minue de 20, et remanebit numerus secundorum sextariorum et pretii eorum simul qui est 30 minus radice trescentorum. Vel si uolueris fac secundum premissam regulam ad inueniendos modios secundos et eorum pretium simue, sicut fecisti in inueniendo primos et eorum pretium simuI, scilicet diuide 10 per 30 denominando, et exibit tercia. Cuius radici semper ad de 1, et proueniet radix tercie et in super 1. Per que diuide 20, sicut ostendimus in capitulo radicum, et exibunt 30 minus radice trescentorum. Sic ergo deprehenditur numerus primorum modiorum et precii eorum simuI, et numerus secundorum simul cum pretio eorum. 4 Si autem separati numeri modiorum per se numerum et numerum precii eorum per se scire uolueris. Sic facies. Et primum de primis modiis per se et de eorum pretio per se. Et quoniam positum erat quod ex multiplicatis primis sextariis in suum precium proueniunt 10, ideo radix trescentorum minus 10 diuidetur in 2. Ex quorum uno multiplicato in alio proueniunt 10. Igitur medietatem radicis trescentorum minus 5 lOque est radix de 75 minus 5 multiplica in se, et prouenient inde 100 minus radice septem milium et quingentorum. De quibus minue 10, et remanebunt 90 7 minus radice 7500. Accipe radicem de 6 90 minus radice 7500, que est radix de 90 excepta radice septem milium et quingentorum.
Et quoniam dictum est pretium uniuscuiusque eorum esse unum et comparatio de ab ad hz est sicut comparatio de bg ad zk, tune per commutationem comparatio de ab ad bg erit sicut comparatio de hz ad zk. Sed ab maior est quam bg. Igitur hz mai or est quam zk. Igitur ab erit 3, qui est numerus sextariorum, et bg erit 2, quod est pretium eorum. Sed hz erit 6, qui est numerus sextariorum 5, et zk 4, quod est pretium eorum. Si autem uolueris scire numerum aliorum sextariorum post cognitionem primorum et pretii eorum, dices quod numerus primorum et eorum pretium est 5. Positum autem fuit quod agregatis primis cum pretio suo cum secundis et eorum 6 pretio prouenerunt 15. Minue igitur 5 de 15, et remanebunt 10, qui est numerus sextariorum et pretii eorum. Prosequere autem cetera questionis secundum id quod prediximus. a 1
b 1
d
h
Z
5
10
15
20
25
30
k
1
t
Fig. 50: A,fo1.152 r m.d.; D, /01.80 rd (cum duobusfiguris).
Si quis querat: «Cum sextariorum ignotorum pretium sit ignotum et alii sextarii ignoti dentur pro pretio ignoto ad forum pretii primorum, multiplicatis autem
1 nominis repetitione A: repetitione nominis D 2 ad totum ag A: add. D 2 m.s. 3 ag A: 2 add. D m.s. 4 scias A: scies D 5 post sextariorum exp. et bg erit duo quod est precium 2 6 prouenerunt A: prouenient D eorum. Sed hz D
35
De nonaginta nam ipsa est binomium quartum scilicet quam minue de medietate radicis trescentorum minus 10, que medietas est 8 radix de 75 minus 5, et tune remanebit radix de 75 radix dico minus 5 et minus radice 90 minus radice septem mille et quingentorum. Et predictum binomium adde illi medietati et proueniet radix de 75 minus 5 adiuncta sibi radice de 90, minus radice septem milium et quingentorum. Si igitur primi sextarii sint plures pretio eorum, die quid primi sextarii sunt 9 radix de 75 minus 5 adiuncta sibi radice de 90 minus radice septem milium quingentorum. Eorum uero pretium erat (Sic)1O radix de 75 minus 5 et minus
1 et insuper unum A: insuper et unum D 2 minus A2: minus uni us AI: minus D 3 et eorum pretium simui D: add. A 2 s./. 4 et addidi cum D: om. A 5 minus iter. A 6 de A: add. D 2 s./. 7 90 A 2 D: 900 AI 8 medietas est (est omo AI) A2: est medietas D 2 10 erat A: erit D 9 radice D: add. A s./.
204
5
10
15
20
25
30
35
40
205
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
radice de 90, minus radice septem milium quingentorum. Similiter etiam facies ad sciendum numerum de secundis sextariis per se et eorum pretio scilicet medietatem de 30 minus radice trescentorum que est 15 minus radice de 75. Multiplica in se et prouenient 300 minus radice sexaginta septem milium quingentorum. De quibus minue 30, et remanebunt 270 minus radice sexaginta septem milium quingentorum. Quorum radicem que est 270 minus radice sexaginta septem milium quingentorum, sumpta radice eorum, minue de medietate de 30, minus radice trescentorum, et adde illi. Si uero primi sextarii fuerint radix de 75 minus 5 et minus radice de 90, minus radice septem milium quingentorum, et eorum pretium fuerit radix de 75 minus 5, addita sibi radice 1 de 90 minus radice septem milium quingentorum, tunc secundi sextarii erunt 15 minus radice de 75 exceptis 270 minus radice 67500 excepta radice eorum. Pretium autem eorum erat 15, minus radice de 75 additis 2 sibi 270 minus radice septuaginta septem milium quingentorum excepta radice eorum. Si autem primi sextarii fuerint radix de 75 minus 5, sibi additis 90 minus radice septem milium quingentorum excepta radice eorum, et precium eorum fuerit radix de 75 minus 5 subtractis de ea 90 minus radice septem milium quingentorum, excepta radice eorum, tunc necessario secundi erunt 15, minus radice de 75 sibi additis 270 3 minus radice sexaginta septem milium quingentorum excepta radice eorum 4 , et pretium eorum erit 15, minus radice de 75, subtractis de ea 270 minus radice sexaginta septem milium quingentorum, excepta radice eorum. Probatio autem horum omnium predictorum patet ex premissis in precedenti questione. Si quis querat: «Cum sextarii ignoti dentur pro pretio ignoto aliorum quo que ignotorum sit, - pretium ignotum, sed ad forum precii primorum, - sed ex multiplicatis primis in suum precium proueniunt 6, et ex multiplicatis secundis in suum precium proueniunt 24, subtractis uero primis et eorum pretia de secundis et eorum pretio, remanent 5, - tunc quot utrique et eorum precium?» Sic facies. Oiuide 24 per 6, et exibunt 4. De quorum radice que est 2 minue semper 1, et remanebit 1. Per quem diuide 5, et exibunt 5, et hic est numerus primorum sextariorum et precii eorum simui. Quibus adde alios 5, et fient 10, et hic est numerus secundorum sextariorum et precii eorum simui. Deinde prosequere questionem sicut in precedenti docuimus. Que si quis bene intellexit, facile intelliget hec. Si quis querat: «Cum sextariorum ignotorum sit pretium ignotum et aliorum ignotorum sit pretium ignotum ad forum precii primorum, ex multiplicatis uero primis in suum pretium proueniunt 6, ex multiplicatis uero secundis in suum precium proueniunt 24, ex agregatis uero primis et eorum precio id quod fit si multiplicetur in id quod fit ex agregatis secundis et eorum pretio proueniunt 50, tunc quot sunt illi et isti et eorum pretia?»
Sic facies. Diuide 24 per 6, et exibunt 4. Per quorum radicem que est 2 diuide 50 et exibunt 25, quorum radix que est 5 sunt sextarii primi cum suo pretio simui. Oeinde prosequere questionem, sicut supradocuimus, et erunt sextarii aut tres aut 2. Si autem uolueris sc ire secundos sextarios et eorum precium simul, tu scis quod ex primis cum suo precio multiplicatis in secundos in eorum precio proueniunt 50. Primi uero et eorum precium sunt 5. Diuide igitur 50 per 5, et exibunt secundi et eorum precium scilicet decem. Oeinde prosequere questionem, sicut supradocuimus. Si uero primi sextarii fuerint 2 et eorum precium 3, secundi 2 erunt 4, et eorum pretium 6. Si uero primi 1 fuerint 3 et eorum precium 2, tunc secundi erunt 6, et eorum precium 4. Quorum probatio hec est. Sint primi sextarii ab, eorum uero precium sit bg. Multiplicetur autem ab in bg, et proueniat d qui est 6. Secundi uero sint hz, sed eorum precium zk. Multiplicetur autem hz in zk, et proueniat t, qui est 24. Comparatio autem de t ad d est sicut comparatio de hz ad ab, geminata repetitione nominis. Sed test quadruplum 3 ad d. Igitur hz duplum est ad ab. Et totus hk erit duplus totius ag, secundum quod supradocuimus.
1 addita sibi radice A: addit sibi radicem 0 2 additis A 0 2 : addidis DI ducentis tua DI 4 radice eorum A: eorum radice 0
5
10
15
4
20
Ex ductu autem ag in hk proueniunt 50. Igitur ex ductu ag in duplum suum proueniunt 50. Si igitur multiplicetur in se prouenient 25. Igitur ag radix est de 25, igitur est 5. Sed hk est 10. Ex ductu enim ag in hk est 50. Cetera uero questionis prosequere secundum quod supradocuimus.
a
d
b
1
1
h
Z
1
1
k
t
Fig. 51 : AJoU 53 r m.d.; D, fol. 81 r s (cum duobusfiguris sub textu).
25
30
Si quis querat: «Cum sint sextarii ignoti et eorum priorum ignotum, sint etiam alii ignoti et eorum precium ignotum 5 ad forum precii priorum, ex multiplicatis uero primis in suum pretium proueniunt 20, ex secundis uero multiplicatis in suum precium proueniunt 10, ex multiplicatis uero primis cum suo precio in secundos cum suo precio prouenit radix 5760, quot sunt hii et illi, et quantum est eorum pretium?» Sic facies hic sicut in precedenti. Nec modus agendi hic differt ab illo. Nam diuides 20 per 10 et exibunt 2. Per quorum radicem que est radix duorum diuide radicem 5760, et exibit radix 2880. Quorum radix que est radix radicis 2880 est numerus primorum sextariorum et precii eorum. Positum autem erat quod ex 6 7· .. . ductu primorum sextariorum in suum precium prouemunt 10. Acclpe 19ltur
1 primi A2 0: postremi AI 2 fuerint A: fiunt 0 3 post quadruplum add. est 0 4 ag A 0 2 : ab DI 5 ignotum A: incognitum 0 6 post sextariorum exp. et precii eorum 7 precium iter. A A2
206
5
10
15
20
25
30
35
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
dimidium radicis radicis 2880 1, quod est radix radicis de 180, et multiplica eam in se, et proueniet radix de 180 2 . De qua minue 10, et remanebit radix de 180 minus 10. De qua accipe radicem, sicut ostendimus in capitulo de radicibus, et erit radix radicis de 125 minus radice radicis de 5. Quam agrega medietati radicis radicis duorum milium octingentorum octoginta, que est radix radicis de 180, et erit summa radix radicis de 180 et radix radicis de 125 minus radice radicis de 5. Vel minue eam de medietate radicis radicis 2880, et remanebit radix radicis de 180 et radix radicis de 5 minus radice radicis de 125. Si autem primi sextarii fuerint plures eorum pretio, dic quod primi sunt radix radicis de 180 et radix radicis de 125 minus radice radicis de 5. Pretium autem eorum est radix radicis de 180 et radix radicis de 125 minus radice radicis de 125. Si uero primi fuerint pauciores eorum precio, dic quod sunt radix radicis de 180, et radix radicis de 5 minus radice radicis de 125. Precium autem eorum erit radix radicis de 180, et radix radicis de 125 minus radice radicis de 5. Si autem uolueris scire secundos et eorum pretium, diuide radicem de 5760 per radicem radicis 2880, 3 sicut ostendimus in capitulo radicum, et exibit radix radicis 11520, et est secundi sextarii simul cum pretio eorum. Positum est autem quod ex ductu secundorum in suum pretium proueniunt 20. Accipe igitur medietatem radicis radicis 11520, que est radix radicis 7204 , et multiplica eam in se, et proueniet radix 720. De qua minue 20, et remanebit radix 720 minus 20. De qua accipe radicem eius sicut iam supradocuimus, et erit radix radicis 720 minus radice radicis de 20. Quam agrega ad radicem 720, et minue eam de ea. Si autem primi sextarii fuerint radix radicis de 180 et radix radicis de 125 minus radice radicis de 5, et eorum precium fuerit radix de 180, et radix radicis de 5 minus radice radicis de 125, tunc secundi erunt radix radicis 720 et radix radicis quingentorum minus radice radicis de 20. Precium autem eorum erit radix radicis 720 et radix radicis de 20 minus radice quingentorum. Si autem primi fuerint radix radicis de 180, et radix radicis de 5 minus radice radicis de 125 et eorum precium fuerit radix s radicis de centum octoginta et radix radicis de centum uiginti quinque minus radice radicis de quinque (sicl. Tunc secundi erunt radix radicis septingentorum et radix radicis de 20 minus radice radicis 500, et eorum precium erit radix radicis 720 et radix radicis quingentorum, minus radice radicis de 20. Nam positum est uniuscuiusque 7 horum et illorum sextariorum esse unum precium. Horum autem omnium que dicta sunt probatio eadem est que precessit 8.
207
AD
5
10
15
20
Si quis querat: «Cum sextarii ignoti sint, quorum precii radix sit tripla numeri sextariorum, subtracto autem numero sextariorum de precio eorum remanebunt 34, I» Sic facies. Diuide radicem quasi 1 per 3, quoniam dixit tripla numeri, et exibit tercia. Cuius medietatem que est sexta multiplica in se et proueniet sexta sexte. Quam agrega ad 34, et prouenient 34 et sexta sexte. Quorum radici que est 5 et quinque sexte agrega sextam et fient 6 2, qui sunt radix precii. Quos diuide per 3 et exibunt sextarii 2, et eorum precium 36. Cuius probatio hec est. Sint sextarii ab. Radix uero precii eorum gd. Igitur id quod fit ex ductu gd in se est precium sextariorum. Scimus autem quod gd triplum 3 est ad ab. Quod igitur fit ex ductu gd in terciam est ab. Cum uero minueris ab de quadrato de gd remanebunt 34. Cum igitur minueris de eo quod fit ex ductu gd in se id quod fit ex ductu eiusdem in terciam remanebunt 34. lncidam igitur de gd 4 tertiam eius que sit gh. Igitur id quod fit ex duc tu gd in se, subtracto eo quod fit ex ductu gd in gh, quod remanet est triginta quatuor. Sed id quod fit ex ductu gd in se, subtracto eo quod fit ex ductuS eiusdem in gh, est equum ei quod fit ex ductu gd in dh. Igitur id quod fit ex ductu gd in dh est 34. Incidatur igitur gd per medium in puncto 1. Id igitur quod fit ex ductu gd in dh et Ih in se equum est ei quod fit ex ductu Id in se. Id autem quod fit ex ductu gd in dh est 34, et id quod fit ex ductu Ih in se est sexta sexte 6 . 19itur Id est 5 et quinque sexte. Sed gl est sexta. Igitur gd est 6, qui su nt radix. Sed ab est tercia radicis. Igitur ab est 2. Precium uero est 36, et hoc est quod demonstrare 7 uo l' mmus.
~~
__~!~__~?______________~1 a
b
~I----------------~I
Fig.52: A,fo/.l53 v m.s.; am. D.
25
30
Si quis uero querat: «Cum sint sextarii ignoti, radix autem precii eorum dupla est numeri eorum. Agregatis autem sextariis et eorum precio fiunt 18, 8» Sic facies. Diuide radicem quasi 1 per 2, quoniam dixit dupla est, et exibit dimidium. Medietatem igitur huius dimidii que est quarta semper multiplica in se, et prouenit9 dimidia octaua. Quam agrega ad 18 et fient 18 et dimidia octaua. De lO quorum radice que est 4 et quarta minue quartam, et remanebunt 4 qui sit radix precii sextariorum. Igitur precium sextariorum est 16. Diuide uero 4 per 2, et exibit numerus sextariorum.
2
1 2880 D: 288 A 2 et multipliea - de 180 A: am. D 3 fae addidi 4 720 A: sexeentorum uiginti D 5 radix iter. D 6 et eorum [1. 29] - quinque addidi cum D: am. A 7 post uniuseuiusque eras. illorum A 2 8 post preeessit add. persoluit D Item aliud eapitulum [p. 199,1. 26] - preeessit A D (item ... uendendo am. D): omo P
1 tune quot sunt ilIi et eorum pretia addidi 2 6 A: su nt D 3 post de exp. 40 A 4 eo iter. AI 5 in gh [1. 16] - due tu addidi cum D: am. A 6 post sexte add. Igitur id quod fit ex duetu Id in se est triginta quatuor est sexta sexte D 7 demonstare A: monstrare D 8 tune quot sunt illi et eorum pretia addidi 9 prouenit A: proueniet D I O sit iter. D
208
5
Deuxième partie du Liber mahame/eth
Deuxième partie du Liber mahame/eth
Cuius probatio hec est. Sint sextarii a. Radix uero precii eorum sit bg. Igitur bg duplus est ad a. Igitur ex ductu bg in dimidium prouenit a. Scimus autem quod id quod fit ex ductu bg in se addito a est 18. Igitur ex ductu bg in se et in dimidium proueniunt 18. Protraham autem lineam bd que sit dimidium. Igitur ex l ductu bg in se et in bd proueniunt 18 qui est equum ei quod fit ex ductu dg in bg. Igitur ex ductu dg in bg proueniunt 18. Diuide igitur bd per medium, et de inde prosequere cetera questionis secundum ea que ostendimus, et exibit bg 4, et a 22 •
minore que est hz et eius nona. Igitur comparatio sextarii ad 3 sextarios est sicut l comparatio de hz et eius nona ad totum dz. Igitur id quod exit de diuisione 3 sextariorum per 1 equum est ei quod exit de diuisione totius dz per hz et eius 2 nonam. Nam comparatio idem est quod diuisio. Sed ex diuisione 3 sextariorum per 1 exeunt 3. Igitur ex diuisione dz per hz et eius nonam exeunt 3. Ex duc tu igitur hz et eius none, quod est 3 et eius nona, in 3 id quod fit equum est ad dz. Ex ductu autem hz in 1 et nonam, id quod fit si multiplicetur in 3 productum equum est ei quod fit ex ductu trium in 1 et nonam et producti in hz. Ex ductu autem 3 trium in 1 et nonam proueniunt 3 et tercia. Quod igitur fit ex ductu hz in 3 et 4 terciam equum est ad dz. Totus igitur dz triplus est et tercia de hz, et remanebit ut hd sit duplus ad hz et eius tercia. Ex ductu autem hz in dh est 21. Igitur ex ductu hz in duplum eius et terciam proueniunt 21. Multiplicetur igitur hz in se et proueniat ql. Ex ductu igitur hz in se prouenit ql. Et ex ductu eiusdem in duplum eius et terciam eius 5 prouenit 21, qui sunt kt. Comparatio igitur de kt ad ql est sicut comparatio de dh ad hz. Sed dh est duplus et tercia ad hz. Igitur kt est duplus et tercia ad ql. Si igitur diuiseris kt per 2 et terciam, exibit ql, qui est quadratus de hz. Igitur hz est 3, et hoc est quod demonstraré uoluimus.
5
______________~?
d~,____________~7
10
a Fig. 53: A,fo/.153 v m.s.; am. D.
AD
10
15
20
25
30
Si quis querat: «Cum 6 modii uendantur pro 3 4 nummis et re, emit autem 2 modios pro tribus radicibus predicti pretii, tunc quantum ualet illa res?» Sic facies. Diuide 6 per 2, et exibunt 3. Quos multiplica in 3, qui sunt numerus 4 radicis, et prouenient 9. Quos multiplica in se et prouenient 81. De qui bus minue 4, et remanebunt 77, et tantum est pretium rei. Si autem plures essent res profecto 77 esset precium illarum. Si quis querat: «Cum 6 modii uendantur pro re minus 4 nummis, emit autem 2 modios pro tribus radicibus predicti precii, quantum ergo ualet predicta res?» Sic facies. Diuide 6 per 2 et exibunt 3. Quos multiplica in 3, qui est numerus 5 radicum precii, et prouenient 9. Quos multiplica in se et prouenient 81. Quibus 6 agrega 4 qui erunt dempti, et fient 85, et tantum ualet res. Si autem essent plures 7 8 res profecto 85 esset precium illarum. Si quis querat: «Cum 3 sextarii uendantur pro 2 rebus inequalibet, ex ductu autem unius earum in alteram proueniunt 21. Vnus autem sextarius emptus est 9 pro minore re et eius nona.» Sic facies. Diuide 3 sextarios per unum sextarium et exibunt 3. Quos multiplica in 1 et in nonam, et prouenient 3 et tercia. De quibus semper minue 1 et remanebunt 2 et tercia. Per quos diuide 21, et exibunt 9. Quorum radix que est 3 est minor res. Per hos autem res diuide 21, et exibunt 7 et sunt maior res. Probatio autem horum omnium hec est. Sint 3 sextarii ab, due uero res 1o impares sint dh et hz. Exponere autem scimus quod ex ductu dh in hz proueniunt 21. Sint igitur 21 kt. Manifestum est igitur quod totum pretium 3 sextariorum est dz, quod est res minor et mai or. Vnus autem sextarius emptus est pro re
1 proueniunt A: prouenient 0 2 Si quis querat [p. 207,1. 2] - et a 2 A 0: am. P 3 post pro add. sex 0 4 post multiplica exp. in tres qui su nt numerus 0 2 5 radicum A: ita 6 erunt A: fuerunt 0 7 essent plures A 0 2 : plures essent DI 8 esset A: dicunt 0 essent D 9 est 0: add. A2 s.1. 10 exponere A: expone 0
15
h
d
a
Z 1
209
k
b
I-I-----~I
Fig.54: A,fo1.154 r; D, jà/.82 r s (cumfigura sub textu).
20
25
30
Vel aliter. Secundum algebra7 scilicet rem minorem pone rem maiorem uero dragmam. Pretium igitur 3 sextariorum erit una res et una dragma. Positum est autem unum sextarium emptum esse pro re minore et eius nona, quod est res et nona rei. Que adequantur tertie pretii 8 que est tercia rei et tercia dragme. Habes igitur quod tercia rei et tercia dragme adequatur rei et none rei. Minue igitur terciam rei de re et nona rei remanebunt septem none rei que adequantur tercie unius dragme. Igitur integrum dragma adequatur duabus rebus et tercie rei. Manifestum est igitur quod dragma dupla est rei et tercie rei. Multiplica igitur rem in 2 res et terciam, et prouenient 2 census et tercia census, que adequantur ad 21. Census igitur est 9. Res uero tres que est res minor. Dragma uero est dupla et tercia rei. Igitur dragma est 7, que est res maior, et hoc quod demonstrare 9 uoluimus. Si quis querat: «Cum 5 sextarii dentur pro 2 rebus inequalibet lO , ex ductu autem unius earum in alteram proueniunt 144. Vnus autem sextarius emptus est pro tercia minoris rei et 2 nummis.»
l exit A 2 D: fit AI 2 quod A: de 0 3 post autem exp. in 0 2 4 est A: am. 0 5 terciam eius A: eius terciam 0 6 demonstrare A: monstrare 0 7 algebra A: agebla 0 8 pretii A 2 0: pretium A I 9 demonstrare A: monstrare 0 10 rebus inequalibet iter. Dl
210
5
10
15
20
25
Deuxième partie du Liber mahameleth
Sic facies. Diuide 5 sextarios per 1, et prouenient 5. Quos multiplica in 2 nummos et prouenient 10. Deinde accipe terciam de 5 quoniam dixit terciam minoris rei, que est 1 et due tercie. De qua semper minue 1 et remanebunt due tercie. Per quas diuide 144, et exibunt 216. Deinde 10 diuide per duas tercias et exibunt 15. Quorum medietatem que est 7 et dimidium multiplica in se, et prouenient 56 et quarta. Quos agrega ad 216 et fient 272 et quarta. De quorum radice que est 16 et dimidium minue medietatem rerum que est 7 et dimidium, et remanebunt 9, qui sunt res minor. Per quos diuide 144 et exibunt 16, qui sunt res maior. Cuius probatio hec est. Sint 5 sextarii ab, due uero res inequales sint dz. Sed minor sit zh et maior dh. Emptus uero sextarius ag. Scimus autem quod comparatio sextarii qui est ag ad 5 sextarios qui sunt ab est sicut comparatio tertie de hz, additis duobus numis, ad totum dz. Sed ag est quinta de ab. Igitur tercia de hz additis 2 nummis est quinta totius dz. Quod igitur fit ex ductu tercie de hz, 1 additis 2 nummis , in 5 equum est toci dz. Sed id quod fit ex ductu tercie de hz, additis 2 nummis, in 5 equum est ei quod fit ex ductu duorum numorum in 5, et ei quod fit ex ductu tercie de hi in 5. Quod autem fit ex ductu tercie de hz in 5 equum est ei quod fit ex ductu tercie de 5 in hz. Ex ductu uero duorum numorum in 5 proueniunt 10. Tercia autem de 5 est 1 et due tercie. Igitur id quod fit ex ductu unius et duarum terciarum in hz additis 10 equum est toti dz. Igitur dz subtractis 10 est equum ad hz et duo bus terciis eius. Igitur dh subtractis 10 est due tercie de hz. Manifestum est igitur quod ex ductu hz in duas tercias eius et in 10 proueniunt 144. Si igitur multiplicetur in se et 15, prouenient 216, sicut ostendimus in precedenti. Protraham igitur lineam de 15, que sit linea zq. Quod 3 igitur fit ex ductu zh in se et in zq est 216 • Sed id quod fit ex ductu hz in se et in zq est equum ei quod fit ex ductu hz in hq. Igitur id quod fit ex ductu hz in hq est 216. Diuidatur igitur linea zq per medium in puncto l, et prosequere questionem sicut predocuimus, et erit quod uoluisti.
adequantur quinte unius dragme. Integra igitur dragma adequatur tercie rei et 10 nummis. Manifestum est igitur quod due tercie minoris rei, additis 10 nummis, adequantur maiori rei. Cum igitur posuimus maiorem rem, mai or erit due tercie rei et 10 nummi. Si igitur multiplicaueris rem in duas tercias rei et 10 2 nummos, productum erit equum ad 144. Cetera fac sicut docuimus in algebra , et 3 proueniet quod uoluisti .
1
ADP
4
5 4 Capitulum aliud de modiis diuersorum preciorum . Si quis querat, dicens: «Cum de una annona detur modius pro sex nummis et de alia detur pro octo numis et de alia pro nouem nummis, sed de triginta nummis quos habebunt6 de prima annona emi 7 modium et8 quartam et de secunda modium et duas tercias modii, tunc de tercia annona quantum proueniet michi pro residuo triginta nummorum?» Sic facies. Quere quantum est precium modii et quarte 9 secundum quod modius uenditur pro sex numis, et inuenies quod est septem nummi et obolus. Deinde quere quantum est precium modii et duarum terciarum secundum quod uenditur modius pro octo nummis, et inuenies quod sunt tredecim nummi et due . (SIC . ' ) 10 numml. . Q Ul'b us agrega septem et 0 b0 1um et filent II Ulgmtl . . . et [d] tercle e 12 l3 quinque sexte nummi. Sequitur ergo quod emerit annonam pro uiginti nummis et quinque sexte nummi. Et de triginta nummis remanserunt nouem nummi et sexta. l4 Vide ergo de 15 annona cuius modius uenditur pro nouem nummis quantum sibi proueniat pro nouem numis et sexta, et inuenies quod modius et sexta unius l6 none unius modii. Et hoc est quod prouenit pro residuo triginta nummorum. Et ita poteris scire de duabus uel tribus uel pluribus annonis. . et d e S1" qUIS que rat: «C um d e una annona mo d'lUS d etur pro 17 sex 18 nummlS alia pro octo et de alia pro decem, et pro decem et octo nummis uolo emere de tribus annonis equalitef». Sic facies. Agrega precia unius modii de singulis annonis et erit summa 19 24, per quos diuide decem et octo nummos et exibunt tres quarte. De unaquaque igitur annona emit tres quartas modii, et hec est summa quam requiris. Si quis dicat: «Cum de una annona modius detur pro sex nummis, et de alia pro octo, sed de utraque uolo emere tres modios pro equali precio, tunc quantum accipiam de unaquaque?»
1 post nummis exp. est quinta tocius dz 0 2 2 de hz A: dz 0 AI 4 algebra A: agebla 0 5 et duobus numis addidi
1 due addidi 2 algebra A: agebla 0 3 Si quis querat [p. 208, 1. 9] ~ quod uoluisti A 0: omo P 4 Capitulum aliud de modiis iter. A 5 Capitulum ~ preciorum A P: am. 0 6 habebunt A: habebat 0 P 7 emi A 2 0 P: emit AI 8 et A P: de 0 9 post quarte add. et 0 10 et due (add. 0 2 s.l.) terciefalse A 0 P in tercia corrigendum II post fient add. in 0 12 emendaui de quodfallaciter post ctposuerunt A 0 P 13 emerit A P: emit add. 0 2 s.l. 14 uide A P: utile 0 15 de A P: am. 0 16 none A2: nouem 0 P: am. A' 17 pro A 0: per P 18 sex iter. P 19 post summa deI. de A 2
10
15
20
25
1~------~?-------+7--------~r------~r a
b
1
30
Fig. 55: A,fof.J54 v; am. D.
30
211
Deuxième partie du Liber mahameleth
Vel aliter. Secundum algebra scilicet minor res sit. Res mai or autem sit dragma. Precium igitur 5 sextariorum erit una res et dragma. Positum est autem sextarium 1 emptum esse pro tercia minoris rei et duobus numis, que est tercia rei et 2 numi, que adequantur quinte rei et quinte unius dragme. Minue igitur quintam rei de tercia rei <et duobus numis>5 et remanebunt due tercie quinte rei et 2 nummi, que
3 216 A 2 0: 1216
212
5
10
15
20
25
30
35
213
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Sic facies. Quere numerum qui diuidatur per sex et per octo et hic est 24. Quem diuide per sex et exibunt quattuor quos pone loco deI sex. Deinde diuide 2 24 per 8 et exibunt tres, quos pone pro octo. Deinde dic 3 duorum consortium alter apposuit quattuor nummos alter tres et lucrati sunt tres modios. Quomodo diuident eos inter se? Ei qui quattuor apposuit accidunt modius et quinque septime, et ei qui tres modius et due septime modii. De annona igitur cuius modius uenditur pro 4 sex accipies modium et quinque septimas modii, quorum precium est decem nummi et due septime nummi. De alia uero annona cuius modius datur pro octo accipies modium et duas septimas modii quorum precium est decem nummi et due septime nummi. Et hoc est quod scire uoluisti. Aut si uolueris scire quantum accepit 5 de annona cuius modius datur pro sex 6 nummis, diuide sex per se et per octo et quod ex utraque diuisione exierit scilicet unum et tres quartas agrega. Et per agregatum diuide tres et exibit quod queris. 7 Aut si uolueris scire quantum accepit de annona cuius modius datur pro octo nummis, diuide octo per se et per sex, et quod exierit ex utroque agrega. Et per agregatum diuide tres et exibit quod queris. Si autem annone fuerint plures quam due, fac utroque modo sicut predictum est, et exibit quod queris. Si quis querat, dicens: «Cum de una annona modius datur pro sex nummis et de alia modius pro octo nummis, uolo autem de utraque annona accipere modium unum pro sex nummis et 8 obolo, ~uantum accipiam de unaquaque?», considera 9 hic si precium quo uult emere 1 scilicet sex et obolus sit inter utrumque predictorum preciorum que sunt sex et octo. Et tunc questio erit uera. Si autem 11 12 fuerit minus minore eorum aut maius maiore eorum erit falsa. Hic autem sex et obolus est inter utrumque preciorum et est questio uera. Sic facies igitur hic l3 . Accipe differentiam predictorum preciorum que est duo et sit tibi numerus prelatus. Si autem uolueris scire quantum accepit de annona cuius modius datur pro sex nummis, accipe differentiam que est inter octo et precium quo uis emere qui est unus nummus 14 et dimidius, quem diuide per prelatum, et exibunt tres quarte. Tantum igitur accipies de annona sex nummorum 15, scilicet tres quartas modii. Si uero uolueris sc ire quantum accipiet de annona octo nummorum, accipe differentiam que est inter sex et precium quo uis emere scilicet obolum, quem diuide per prelatum et exibit quarta. Tantum igitur debet accipere de annona octo nummorum, scilicet quart am unius modii. Prouenit igitur modius pro sex et 16 obolo de utraque annona. 7 Si quis dicat: «Decem erunt (sic/ modii de ordeo et tritico, sed unumquemque modium ordei uendidi pro sex nummis, et unumquemque tritici
pro decem nummis, et ex omnibus prouenerunt michi octoginta octo nummi, tunc quot fuerunt modii de ordeo uel quot de tritico?» Sic facies hic. Accipe differentiam utriusque precii que est quattuor, qui sit tibi prelatus. Si autem uolueris scire quot fuerint modii tritici, scias quantum esset precium decem modiorum, si omnes essent de ordeo hoc modo. Scilicet ut multiplices sex qui sunt precium unius modii in decem qui est numerus modiorum, et prouenient 60. Quos minue de octoginta octo, et remanebunt 28. Quos diuide per prelatum et exibunt septem. Tot igitur fuerunt modii tritici. Si uero uolueris 1 scire quot fuerunt modii ordei, uide quantum esset precium decem modiorum si omnes essent tritici, et inuenies centum. De qui bus minue 88 et remanebunt 12. Quos diuide per prelatum et exibunt tres. Tot igitur sunt modii ordei, et hoc est quod sc ire uoluisti. Et hic similiter considera ut precium quod de tota uenditione colligitur, sicut est 88 sit inter utrumque preciorum quod esset si omnes essent de ordeo uel omnes de tritico. 2 Si enim illa summa fuerit maior maiore eorum aut minor minore eorum , 3 questio erit falsa, sicut si hic diceret de tota uenditione prouenisse sibi aut plus quam centum aut minus quam sexaginta. Si enim diceret prouenisse sibi centum 4 nummos, omnes modii essent de tritico, si uero sexaginta omnes essent de ordeo.
1 de 0 P: add. A2 s.l. 2 post diuide add. et AI 3 post die exp. a 0 2 4 pro A 0: per P 5 aecepit A P: accipit 0 6 per 0 P: add. A2 s.l. 7 accepit A P: accipit D 9 hic A P: omo D 10 emere A D: emendere P II minus A P: unius 0 8 et Uer. pl 12 maius A P: minus D 13 igitur hic A P: hic igitur D 14 nummus A P: numerus 0 15 nummorum A P: numerorum 0 16 obolo A D 2 P: obolus DI 17 erunt A: erant D P
5
10
15
20
25
30
35
AD
Si quis querat: «Cum de una annona5 sextarius detur pro 3 nummis et de 6 alia pro 4 et de 7 alia pro 5, aliquis autem pro 2 nummis uult accipere de unaquaque 8 annona equaliter, quantum accipiet de unaquaque earum?» Sic facies. Agrega 3 et 4 et 5 et fient 12. De quibus denomina 2 scilicet sextam, et tantum accipit de unoquoque sextario. De sextario igitur 3 nummorum accipit sextam eius pro dimidio nummo. Et de sextario 4 nummorum accipit sextam eius pro 9 duabus terciis nummi. Et de sextario 5 nummorum accipit sextam eius pro quinque sextis nummi \o. De tribus igitur annonis accepit dimidium sextarium pro duobus nummis. Cuius probatio hec est. Id quod accipit de annona cuius sextarius est 3 11 numorum sit a. Et hoc quod accipit de unoquoque reliquorum. Primum autem eius, scilicet a, secundum quod sextarius datur pro 3 nummis sit bg; secundum autem precium eius scilicet a, secundum quod datur pro 4 sit gd; sed tercium secundum quod datur pro 5 sit dh. Totus igitur bh est 2 nummi secundum quod posuit 12 . Constat autem quod comparatio de a ad unum est sicut comparatio de bg ad 3. Quod igitur fit ex ductu a in tria equum est ei quod fit ex duc tu unius in
2
post uolueris exp. a D2 2 aut minor minore eorum A P: omo 0 3 post aut exp. a 0 2 4 sexaginta A D 2 P: sexagintam DI 5 de (0 2 s.I.) una annona A 0 : unus sextarius DI 2 2 6 de A: add. D s.l. 7 de A: add. D s.l. 8 unaquaque A: unoquoque D 9 post pro exp. dimidio nummo A2 JO nummi A D2: numis DI II unoquoque 0: unaquaque A 12 posuit A: proposuit D
214
5
Deuxième partie du Liber mahameleth
bg. Quod autem fit ex ductu unius in bg est bg. Igitur quod fit ex ductu a in 3 est bg. Comparatio autem de a ad unum est sicut comparatio de gd ad 4. Quod igitur l fit ex ductu a in 4 equum est ei quod fit ex ductu unius in gd. Ex duc tu autem unius in gd non prouenit nisi gd. Igitur ex ductu a in 4 prouenit gd. Similiter etiam monstrabo quod ex duc tu a in 5 prouenit dh. Igitur ex ductu a in 3 prouenit bg. Et ex ductu eiusdem in 4 prouenit gd, et ex ductu eius in 5 prouenit dh.
A
5
Manifestum est igitur quod ex ductu a in 12 prouenit totus bh, qui est 2. Diuide igitur 2 per 12 et exibit sextam et tantum accipit de unoquoque trium sextariorum, 2 et hoc est quod demonstrare uoluimus.
a
10
b~,----------~f~--------~?----------~? Fig.56: A,.fà1.155 v; omo D. 15 10
3
Cum de una annona detur sextarius pro 3 nummis, et de alia pro 4, et de alia pro 5, aliquis autem uult accipere de ilIis tribus simul 1 sextarium, sed de singulis equaliter. Hec questio aperta est. Nam sextarius diuiditur in 3 equalia et de ... ··4 unaquaque annona acclpIt terclam sextanl . 20
AD 15
20
Si quis querat: «Cum de una annona detur sextarius pro 3, et de alia pro 4, et de alia pro 5, aliquis emit de 3 simul sextarium 15 et dimidium, et de singulis accipit equaliter, tunc pro quot nummis emit ilIum?» Sic facies. Agrega 3 et 4 et 5 et fient 12. Deinde denomina unum sextarium et dimidium de 3, et tanta pars accepta de 12 que est 6 est numerus nummorum. Cum autem uolueris scire quantum accepit de unaquaque annona, denomina 1 et dimidium sextarium de 3, scilicet dimidium, et tantum accipit de unoquoque sextario 6 .
1 igitur A: omo D 2 demonstrare A: monstrare D 3 de A: omo D 4 Si quis [p. 213,1. 21] ~ sextarii A D: omo P 5 1 omo D 6 Si quis [1. 15] ~ sextario AD: omo P post sextario add. Si quis querat: «Cum sint decem modii precium primi est tres et reliqui sequentes superant se et primum quatuor, tunc quantum est precium decem modiorum?» Sic facies. De numero modiorum semper mi nue unum et remanebunt sicut hic nouem. Quos multiplica in differentiam que se superant que est quatuor, et fient triginta sex. Quibus agrega dupplum precii primi quod est sex, et fient quadraginta duo. Quos multiplica in medietatem modiorum que est quinque, et prouenient ducenta et decem, et tantum est precium omnium modiorum. Si autem uolueris scire precium ultimi modii, multiplica ditferentiam in numerum modiorum minus uno, et prouenient triginta sex. Quibus agrega precium primi modii et fient triginta noue m, et tantum est precium ultimi modii. Hec questio ualet in operariis eodem precio conductis D
215
Deuxième partie du Liber mahameleth
25
30
35
«Cum de una annona detur sextarius pro 3 nummis et de alia pro 7 et de alia pro 12, et aliquis de 3 similiter accepit per sextarium 1 pro 10 nummis, quantum accepit de unoquoque sextario?» Hec questio est non terminata. In qua sic facies. Agrega 3 et 7 et fient 10. Deinde dupla 12 et fient 24. Ideo autem duplasti precium tercie annone quoniam agregasti precia duarum. Si autem agregauisses 3, tunc triplicares ultimum. Deinde minue 10 agregatum de duplicato qui est 24, et remanebunt 14. Deinde minue 10 pro quibus emit sextarium de 12, qui sunt precium tertii sextarii, et remanebunt 2. Quos denomina de 14 scilicet septimam et tantum accipit de sextario trium numorum, et tantumdem de sextario 7 nummorum. Id autem quod remanet accipit de tertio sextario 12 nummorum scilicet quinque septime sextarii. Si autem in hac questione dicentur emisse sextarium pro 12 nummis uel pluribus uel pro tribus uel paucioribus, esset questio falsa. Si quis querat: «Cum aliquis emit 10 sextarios, sed primum pro 3 et precium cuiusque sequentis iuncit precium sui precedentis quatemario, tunc quantum est pretium ultimi et omnium?» Sic facies. Semper minue 1 de numero sextariorum et remanebunt sic hic 9. Quos multiplica in differentiam que se superant que est 4 et producto adde duplum precii primi qui est 6, et fient 42. Quos multiplica in dimidium numeri 1 sextariorum qui est 5, et prouenient 210 , et tantum est pretium omnium sextariorum. Si autem uolueris scire pretium ultimi qui est hic decimus, multiplica differentiam in numerum sextariorum minus uno et producto adde pretium primi, et quod prouenerit pretium ultimi erit quod est 39. «Cum aliquis emat 12 sextarios et quartum et primum pro 3, et omnes superant se quinario, tunc quantum est pretium omnium?» Sic facies. De numero integro sextariorum minue semper 1 et remanebunt Il. Quos multiplica in differentiam qua se superant et producto adde 2 duplum pretii primi, et id quod fit multiplica in medietatem de 12, et fient 366 . Deinde multiplica 12 in differentiam, et producto adde precium primi sextarii et fiet 63. Quorum quarta que est 15 et tres quarte est pretium quarte partis sextarii, quam ad de 366, et fient 381 et tres quarte et tantum est pretium 12 sextariorum et quarte 3 . ADP 4
Capitulum de lucris • Hoc 5 capitulum habet 5 species que secuntur, quarum prima est cum capitale scitur et lucrum ignoratur.
omo D P
4
Capitulum de lucris A P: omo D
3 5
Cum de una annona [1. 2] hoc A: hic D P
~
et quarte A:
5
10
15
20
25
Deuxième partie du Liber mahameleth
Verbi gratia l . Si quis querat, dicens:«Cum in eo quod emi pro quinque nummis lucratus sim tres, tunc quantum lucrabor in eo quod emi pro octoginta?» Sic facies. Multiplica octoginta quod est secundum capitale in tres, quod est primum lucrum et productum diuide per primum capitale quod est 5, et exibit quod queris. Hec autem regula sumpta est ex comparatione. In lucris enim talis est comparatio primi lucri ad primum capitale qualis est comparatio lucri secundi ad capitale secundum. Vel si uolueris, propone 2 capitale ut 3 comparatio primi capitalis ad primum lucrum sit sicut comparatio secundi capitalis ad lucrum secundum. In predicta uero questione comparatio primi capitalis scilicet quinque ad tres quod est lucrum eius est sicut comparatio secundi capitalis quod est octoginta ad lucrum eius incognitum. Quartus igitur4 est incognitus. Vnde oportet multiplicari secundum qui est tres in tercium qui est octoginta et productum diuidere per primum qui est quinque, et exibit quartus qui queritur. Vel diuidere unum multiplicantium per diuidentem, et quod exierit multiplicare in alterum, sicut iam predictum est, et exibit quod queritur. Conuersa autem isti 5 , secunda species est cum lucrum scitur et capitale ignoratur. Verbi gratia6 . Si quis querat, dicens: «Cum inempto 7 pro quinque lucratus sum tres et postea ex alio lucratus sim quadraginta, tunc quantum fuit illud capitale ex quo lucratus sum 40?». Scimus autem quod comparatio capitalis primi ad suum lucrum est sicut comparatio quesiti ad quadraginta 8. Multiplica igitur quartum qui est quadraginta in primum capitale quod est 5 et productum diuide per primum lucrum quod est tres et exibië tercius.
Verbi gratia 1• Si quis querat: «Cum inempto pro quinque lucratus sim tres et 3 ex alio lucratus sim tantum quod ex lucro et capitali simul agregatis fiunt centum, 5 tunc de hii s4 centum quantum fuit lucrum et quantum capitale?» Sic facies. Agrega quinque et tres qui sunt lucrum eorum et fient octo qui sië tibi prelatus. Si autem uolueris scire de centum predictis quantum fuerit capitale, multiplica primum capitale scilicet quinque in centum et productum diuide per prelatum et exibit capitale quod queris. Si uero 7 uolueris scire de illis quantum fuit lucrum, multiplica primum lucrum scilicet tres in centum et productum diuide per prelatum, et exibit lucrum quod quens.
2
5
10
AD
15
20
Cuius probatio est hec. Sint 5 ab, tres autem sint bg. Capitale uero ignotum sit dh lucrum uero hz. Totus igitur dz est 100. Comparatio autem de ab ad bg est sicut comparatio de dh ad hz. Cum autem composueris, tunc comparatio de ag ad gb <erit>8 sicut comparatio de dz ad zh. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Tantum igitur fit ex ductu primi in quartum, quantum ex ductu secundi in tercium. Si igitur 9 multiplices secundum in tertium et productum diuidas per primum, qui est 8, 10 exibit quartus qui est lucrum, et hoc est quod demonstrare uoluimus. Similiter etiam fiet probatio ad inueniendum capitale. Manifestum est enim quod Il talis est comparatio de ag ad ab qualis est comparatio de dz ad dh. Si igitur multiplices ab secundum in dz tercium et productum diuiseris per ag primum eXI'b'It hz quartus, et hoc est quo d demonstrare 12 uo l' lilmus 13 .
P
a~I________~P~
Sic enim conuenit semper aliquid multiplicari in rem alterius generis scilicet nec lucrum in lucrum nec capitale in capitale, sed lucrum in capitale et e conuerso lO . Hec autem regula manifesta est ex comparatione cum dispositi fuerint numeri, sicut predocuimus. 30
217
Deuxième partie du Liber mahameleth
216
d 1
Hoc (hic 0 P) capitulum [p. 215,1. 37] - gratia A P: add. 0 2 m. s. 2 propone A P: prepone 0 3 ut A 0 p 2 : qualis est A' 4 igitur A P: omo 0 5 Conuersa autem isti A P: omo 0 6 secunda species [1. 17] - gratia A P: add. 0 2 m.s. 7 post inempto add. et 0 8 Scimus autem [1. 21] - quadraginta A D: add. p2 m.d. 9 post exibit exp. a 0 2 10 Sic enim [1. 26] - e conuerso addidi cum P: omo A 0 Il Capitulum de ignotis lucris A P: omo 0 12 quod A P: quid 0
h
Z 1
1
Fig.57: A, 101.156 r; omo D.
ADP Capitulum de ignotis lucris II. l2 . . Q uo d est tercla speCles est cum utrumque ignoratur, sed ex utroque agregatum notum proponitur.
________~?
ADP 25
Quarta specles est cum utrumque ignoratur, sed post diminutionem residuum notum proponitur.
2
2
1 Quod (quid 0) est [p. 216,1. 32] - gratia A: add. 0 2 m.d. p m.d. 2 post et exp. a p 2 3 agregatis A 0 2 P: agrega quinque D' 4 post hiis exp. a 0 5 tune de hiis centum A 0: omo P 6 sit A P: sunt 0 7 uero A P: omo 0 8 erit addidi 9 qui A: que 0 10 demonstrare A: monstrare 0 Il quod A: quoniam 0 12 demonstrare A: monstrare 0 13 Cuius probatio [1. 13] - uoluimus A 0: omo P
5
10
15
20
25
30
Deuxième partie du Liber mahamefeth
Verbi gratia 1. Si quis querat, dicens: «Cum inempto pro sex lucratus sim unum et dimidium et sublato lucro eius ex alio capitali remaneant2 nonaginta, tunc quantum fuit lucrum et quantum capitale?» Sic facies. Minue de sex lucrum eorum et remanebunt quattuor et dimidium qui est prelatus. Si autem uolueris scire quantum fuit capitale ignotum, multiplica primum capitale scilicet sex in nonaginta et productum diuide per prelatum et exibit capitale. Si uero uolueris 3 scire lucrum ignotum, multiplica lucrum primum 4 scilicet unum et dimidium in 90 et productum diuide per prelatum et exibit lucrum. Huius autem probatio patet consideranti, similis est enim precedenti nisi quia hec fit dispergendo comparationem, illa uero componendo. lam autem assignauimus hos modos in modiis et sextariis incognitis et ostendimus comparationem in illis. Si autem uolueris, diuide 5 hic sex per prelatum, et quod exit multiplica in 90 et exibit capitale. Et diuide unum et dimidium per prelatum, et quod exit multiplica in 90 et proueniet lucrum. Vel si uolueris, diuide 90 per prelatum et quod exit multiplica in 6, et proueniet capitale. Et multiplica illud in unum et dimidium, et proueniet lucrum. Isti autem duo modi fiunt cum precedit diuisio et sequitur multiplicatio, sicut iam predictum est in omnibus duobus se multiplicantibus et tercio diuidente. Quinta species est cum utrumque ignoratur, sed6 productum ex ductu unius in alterum notum proponitur. Verbi gratia7• Si quis querat, dicens: «Cum inempto pro quinque lucratus sim 9 tres et ex alio capitali multiplicato in suum lucrum 8 proueniat 60, tunc quantum fuit lucrum et quantum capitale?» Modum autem hunc iam assignauimus in ignotis modiis. Scilicet cum uolueris scire capitale ignotum, multiplica 5 quod est primum capitale in 60 et productum diuide per tres quod est primum lucrum et eius quod 10 exit radix est id quod queris. Aut si uolueris sc ire lucrum, multiplica primum lucrum scilicet 3 in 60 et productum diuide per 5 et eius quod exit radix est id quod queris. Vel cum inueneris capitale, prius diuide per illud 60 et exibit lucrum. Vel si prius inueneris lucrum, diuide per illud 60 et exibit capitale.
Multiplicetur autem g in se et proueniat z, et multiplicetur d in se et proueniat k. Manifestum est igitur quod z et h et k continuantur per comparationem de g ad d. Comparatio autem 1 g ad d est sicut comparatio de a ad b. Igitur z et h et k continuantur per comparationem de a ad b. Comparatio igitur de a ad b est sicut comparatio de z ad h. Si igitur multiplices a in h et productum diuiseris per b exibit z, qui est quadratus de g. Radix igitur de z est g. Similiter etiam erit comparatio de a ad b sicut comparatio de h ad k. Si igitur multiplices b in h e~ productum diuidas per a, exibit k. Cuius radix est d. Et hoc est quod demonstrare a b uoluimus 3 .
5
Probatio autem eius quod primum diximus est hec. Sint 5 qui sunt primum capitale a, 3 uero qui sunt primum lucrum sit b. Capitale uero quesitum sit g, lucrum uero secundum d. Multiplicetur autem gin d et proueniat h. h igitur est 60.
1 Quarta species [p. 217, 1. 25] - gratia A: add. 0 2 m.d. p 2 m.s. 2 remaneant A D: remaneatur P 3 uolueris A P: uoluis D 4 lucrum primum A P: primum lucrum 0 5 diuide A 0 2 P: diuidere DI 6 sed A P: scilicet 0 7 Quinta [1. 21] - gratia A: add. 0 2 2 m.s. p m.s. 8 post lucrum add. et 0 9 proueniat A: proueniant 0 P l O quod A P:om.O
d
g
z
h
k
Fig. 58: A Jal. 156 v m.s.; am. D. 10
ADP 4
15
20
25
AD
35
219
Deuxième partie du Liber mahamefeth
218
30
5
Capitulum de lucris in quo nominantur ea que uenduntur uel emuntur . 7 6 Hoc autem capitulum quattuor habet species. Quas exemplificauimus in modiis que similiter fiunt in libris et in aliis habentibus precium. Prima8 species autem9 est lucrum numorum ex numis. Verbi gratia. Cum quis emit modium pro quinque nummis quem postea uendit pro octo nummis, tunc quot nummos lucrabitur ex centum nummis? . . Secunda est lucrum numorum ex modiis. Verbi gratia. Cum qUIS modIUm emptum pro quinque uendit pro octo nummis, tunc quot nummos lucrabitur ex centum modiis? Tercia autem species est lucrum modiorum ex nummis 10. Verbi gratia. Cum quis modium emptum pro 5 nummis uendit pro octo, quot Il modios lucrabitur ex centum nummis? Quarta uero species est lucrum modiorum ex modiis. Verbi gratia. Cum quis modium emptum pro quinque nummis uendit pro octo, quot modios lucrabitur ex .. 12 centum modiis? . . ln unamquamque autem harum quattuor specierum mCldunt duo modn paulo ante predicti. Quorum primus est scire lucrum per capitale, secundus est scire capitale per lucrum. In unumquemque autem horum predictorum modorum incidunt tres modi predicti in capitulo de ignoto lucro. Primus quorum est scire capitale et lucrum eius ex cognito agregato. Secundus est scire utrumque ex
1 post autem add. de D 2 demonstrare A: monstrare 0 3 Probatio autem [p. 218, 2 f. 34] - uoluimus A 0: am. P 4 post uenduntur exp. et e p 5 Capitulum [/. Il] 6 quas A P: quos 0 7 exemplificauimus A: exemplificamus 0 P emuntur A P: am. 0 8 prima A P: primum 0 9 species autem A: autem species 0 P l O nummis A P: 2 modis 0 Il post quot exp. a D2 12 post modii exp. a D
5
10
15
20
25
30
35
221
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
cognito residuo post diminutionem unius eorum ab altero. Tercius est scire lucrum et capitale ex cognito producto ex multiplicatione unius in alterum. Omnes igitur modi siue species huius capituli sunt uiginti. . 1 2· 3· 4 . D ue autem specles quattuor pnmarum onuntur ex questIone que est quantum est precium. Relique uero due ex questione que est quantum habebo. 5 Amod0 autem proponam exemplum uniuscuiusque harum quattuor specierum 6 quinque ipsarum. 7 Prima species primarum quatuor est lucrum nummorum est (sicl numis. Verbi gratia. Si quis querit: «Cum modium emptum pro sex uendo pro septem et dimidio, quot nummos lucrabor ex centum nummis?», hec species sicut prediximus descendit ex questione de quantum est precium. ln qua sic facies. lam nosti quod nummus et dimidius est hic lucrum ex modio et sex nummis. Ergo hic pro lucro numorum ex numis queritur9 et capitale scitur. Quasi dicat: «Cum inempto pro sex nummis lucratus sim numum et dimidium, tunc quantum lucrabor ex eo quod emi pro centum?», fac hic sicut predictum est, 10 et prouenient 25 nummi. Et hoc est quod uoluisti. Si autem centum essent solidi, similiter et uiginti 9uinque essent solidi. l2 Similiter etiam 1 e conuerso si l3 nominaret lucrum et inquireret l4 de capitali faceres sicut premonstratum est. Similiter etiam aptabis tres predictos modos ad hoc. Scilicet uel si dicat: «Agregatis lucro et capitali proueniunt tot uel tot nummi uel solidi, tunc quantum est lucrum uel quantum est capitale?» Vel si dicat: «Subtracto suo lucro l5 16 numorum de suo capitali nummorum remanent tot uel tot, tunc quantum est lucrum eius uel capitale eius?» uel «Subtracto suo lucro solidorum de suo capitali solidorum?», uel si dicat: «Multiplicato suo lucro in suum capitale, prouenit tantum uel tantum, tunc quantum est eius capitale?» uel «Lucrum ue] multiplicato suo lucro solidorum in suum capitale solidorum?». Modus agendi patet hic ex hiis que supradocuimus. Ad maiorem autem euidentiam apponam exemplum uniuscuiusque quinque specierum per quas diuiditur unaquaque quattuor primarum. Verbi gratia.
Secunda uero species que est lucrum numorum ex caficiis fit hoc modo. Cum quis emit tres caficios pro decem numis et uendit quatuor pro uiginti, tunc quot numos lucrabitur ex centum caficiis? Tercia uero species que est lucrum caficiorum ex caficiis fit hoc modo etiam. Si quis dicat: «Emi tres caficios pro decem et uendidi quatuor pro uiginti, tunc quot caficios lucrabor ex centum caficiis?» Quarta uero species que est lucrum caficiorum ex numis fit hoc modo. Veluti si quis dicat: «Emi tres caficios pro decem et uendidi quatuor pro uiginti, tunc quot caficios lucrabor ex centum numis?» Vnaquaque autem harum quatuor specierum diuiditur in quinque species quemadmodum capitulum primum de lucris. Omnes igitur modi siue species huius capituli sunt uiginti. Due autem species quatuor primarum oriuntur ex questione que est quantum est precium. Relique uero due ex quantum habebo 1.
220
5
10
AD 15
20
25
D
30
Possunt etiam he quatuor species aliter fieri. Vt si quis dicat secundum primam speciem que est lucrum numorum ex numis hoc modo: «Cum quis emit tres caficios pro decem numis et uendit quatuor pro uiginti, tunc quot numos lucrabitur es centum numis?»
35
1 autem species A P: species autem 0 2 post quattuor add. specierum P 3 primarum 4 post oriuntur exp. et specierum 0 2 5 amodo A 0 2 P: quomodo Dl 6 specierum A P: omo 0 7 primarum quatuor A 0: omo P 8 est A Puid.: de 0 9 ex numis queritur A P: omo 0 10 et A P: omo 0 Il post etiam exp. si A2 12 e 13 si 0 P: add. A2 s./. 14 faceres A P: facies 0 15 numorum A conuerso eras. 0 0 2 P: so\idorum Dl 16 tot nummi [1. 21] - tot ue\ iter. 0
2
Prima species est lucrum numorum ex nummis . Si quis querat: «Cum emerim 3 3 caficios pro 10 nummis et uendiderim 4 pro 20, quot nummos lucrabor ex 100 nummis?» Hec species, sicut prediximus, uenit 4 ex questione de quantum est pretium. Dices igitur: «Postquam sunt 4 caficii pro 20, tunc quantum est pretium trium?» Scilicet 15. Dices igitur: «Emi 3 caficios 5 pro 10 et uendidi eos pro 15. In 10 igitur nummis lucror 5 nummos». Dices igitur: 6 «Si inempto pro 10 lucratur 5, tunc quantum lucrabor inempto pro 100?» Fac sicut predocui et exibunt 50 et tot lucratur inempto pro 100. Hec est prima de 5 speciebus, per quas diuiditur unaquaque primarum 4. Secunda uero species de 5 est hec. Cum quis emit 3 pro 10 et uendit 4 pro 20, tunc 50 nummos quos lucratus est ex quot nummis lucratur? Sic facies. Dices enim: «Postquam 4 pro 20, tunc quantum est pretium trium?» Scilicet 15. Emit igitur 3 pro 10 et uendidit pro 15. In 10 igitur lucratur 5. Dices igitur: «Cum in 10 lucretur 5, tunc 50 quos lucratur in quot lucratur?» Fac sicut supradocui, et exibunt 100, et tot sunt numi ex quibus lucratur 50. Tertia uero species de 5 est hec 7. Si quis dicat: «Cum quis emit 3 caficios pro 10 et uendit 4 pro 20, agregatis autem suo lucro numorum cum suo capitali nummorum proueniunt 150, quantum est lucrum uel capitale?» Sic facies. Dices enim: «Postquam 4 dantur pro 20, quantum est pretium trium?» Scilicet 15. Emit igitur 3 caficios pro 10, et uendit pro 15. In 10 igitur nummis lucratur 5 nummos. Dices igitur: «Si inempto pro 10 lucratur 5, et ex agregato lucro cum 8 capitali proueniunt 150, fac sicut supradocui, et exibit capitale 100, lucrum uero 50.»
Uer. pl
1 Possunt etiam [p. 220, 1. 32] - quantum habebo addidi cum 0: omo A P 2 Prima species 2 nummis addidi cum 0: omo A 3 emerim A: emerit 0 4 sunt 0: add. A s./. 5 \ucror A: \ucrorum 0 6 \ucrabor A: \ucrabitur 0 7 Tertia - est hec A: omo 0 8 cum A: est 0
222
5
10
15
Deuxième partie du Liber mahameleth
Quarta uero species de 5 est hec 1. Si quis dicat: «Cum quis emit 3 caficios pro 10 nummis et uendit 4 pro 20 nummis, subtracto uero lucro 2 numorum de capitali nummorum remanent 50 nummi». Sic facies. Dices enim: «Postquam 4 pro 20, tunc quantum est pretium trium?:> Scilicet 15. Emit igitur 3 caficios pro 10, et uendidit pro 15. In 10 igitur nummlS lucratur 5 nummos. Dices igitur: «Si inempto pro 10 lucratur 5, subtracto uero lucro de capitali remanent 50, fac sicut 3 supradocui, et exibit capitale 100, lucrum uero 50». 4 Quinta uero species predictarum est hec 5 . Si quis dicat: «Cum quis emit 3 caficios pro 10, et uendit 6 4 pro 20, ex duc tu autem lucri nummorum in suum capitale nummorum proueniunt 5000». 7 . Sic fac~~s. Dices enim : «Postquam 4 pro 20, tunc quantum est pretium ~num?» SClhcet 15. Constat ergo quia in 10 lucratus est 5. Dices igitur: «Si mem.pto pro 10 lucratur 5, ex ductu autem capitalis in lucrum proueniunt 50 (sicl, fac SICut predocui, et exibit capitale 100 et lucrum 50»9.
Similiter deducere poteris tres modos ignoti in hanc speciem. Veluti si dicat agregato suo lucro nummorum cum capitali suo caficiorum et fuerunt tot uel tot. Vel subtracto suo capitali de suo lucro et remansit tantum uel tantum 1• Quoniam in hac questione numerus capitalis cafiziorum minor est numero lucri nummorum. Vel multiplicato suo capitali cafiziorum in suum lucrum nummorum et prouenit tantum uel tantum. Modus 2 agendi in hiis omnibus patet ex predictis. Sed tamen ad maiorem euidentiam apponam exemplum cuiusque quinque 3 specierum , per quas diuiditur hec species secunda quattuor primarum. Verbi gratia.
ADP
20
25
30
35
223
Deuxième partie du Liber mahameleth
10
A2 A2 D: DI
AD 4
15
Secunda autem species secundarum (sic) 10 quattuor est lucrum numorum ex modiis. Si quis. q~e~at: «Cum modium emptum pro sex nummis uendiderim pro septem et dlmldlO, tunc quot numos lucrabor ex centum modiis?», hic ex lucro numorum quod est numus et dimidius, quod lucratus est ex uno modio, uult scire quantum lucrabitur ex centum modiis. Quasi ergo querat 11 : «Cum in uno modio lucratus sim numum et dimidium, quot lucrabor in centum modiis?», dic centum quinquaginta numos. Si autem questio fuerit talis ut dicat: «Cum in uno caficio lucratus sim numum et dimidium, quantum lucrabor in centum almodis?» In uno autem caficio lucratus est numum et dimidium, ergo lucrabitur ex duodecim caficiis, qui sunt unum almodi decem et octo nummos. Hoc igitur lucrum ex uno almodi multiplica in centum, et quod prouenerit 12 est lucrum quod lucratur ex centum almodis. ~i autem nominaret lucrum quod est numus et dimidius et quereret de capitali caficlOrum, proponeret hoc modo: «Cum lucratus sim in uno caficio numum et dimidium et lucratus sim tot uel tot numos ex aliis caficiis, tunc quot fuerunt illi cafizii?», fac sicut predocuimus, et quod prouenerit erunt cafizii. Si autem sic proposuerit, dicens: Cum lucratus sim centum solidos, ex quot caficiis lucatus 13 . .. 1ucretur centum nummos. Et multiplica eos in sum.? » V'd 1 e pnus ex quot ca filZ11S duodecim et productus est id quod queris. Hoc autem ideo facimus quoniam centum solidi sunt duodecies tantum.
Quarta - est hec A: omo D. 2 lucro D: add. A2 s.l. 3 post sicut exp. sub. 2 4 uero D: add. A s.l. 5 Quinta uero - est hec A: omo D 6 post uendit exp. pro 7 enim A: tamen D 8 50 A: 5000 D 9 Prima species [p. 221, 1. 15] - lucrum 50 A omo P l O secundarum A: primarum D P Il querat A D2 P: queratur 12 prouenerit A P: proueniet D 13 uide A P: unde D
5
20
25
30
35
Hic capitale scitur sed lucrum ignoratur . Si quis dicat: «Cum quis emit 3 cafizios pro 10 nummis et uendit 4 pro 20, tunc quot nummos lucrabitur ex 100 cafiziis?» Sic facies. Dices enim: «Cum 4 dentur pro 20 nummis, tunc quantum est pretium trium?» Scilicet 15. Emit igitur 3 cafizios pro 10 et uendidit eos pro 15. In tribus igitur cafiziis lucratur 5 nummos. Dices igitur: «Cum quis in 3 cafiziis lucratur 5, tunc quot lucrabitur in 100?» Fac sicut supradocui et exibit 100 (s icl , et tot lucratur nummos in 100 caficiis. Et hec est prima 5 specierum per quas diuiditur unaquaque 4 primarum. Secunda uero de 5 hec est6 . Hic lucrum scitur et capitale ignoratur7 . Cum quis emit 3 cafizios pro 10 nummis et uendit 4 pro 20, tunc 100 nummos quos lucratus est ex quot caficiis lucratur eos? Sic facies. Dices enim: «Cum 4 caficii dentur pro 20 nummis, tunc quantum est pretium trium?» Scilicet 15. Emit igitur hos 3 cafizios pro 10 nummis et uendidit eos pro 15. In tribus ergo cafiziis lucratus est 5 nummos, tunc 100 nummos quos lucratur ex quot caficiis lucratur eos? Fac sicut predictum est, et exibunt 60. Hoc autem poteris experiri sic. Tu scis eum emisse 60 cafizios, 3 ex illis pro 10 nummis. Ergo pro 200 nummis emit eos et uendidit eos pro 300. Nam 4 uendidit pro 20. Igitur in 60 caficiis lucratur 100 nummos secundum forum quod proposuit. Tercia uero species hec est 8 . Hic utrumque ignoratur, sed agregatum ex . 9 utroque sCltur . Cum quis emit 3 cafizios pro 10 nummis et uendit 4 pro 20, agregato uero lucro nummorum cum capitali cafiziorum proueniunt 100, quantum est lucrum nummorum et capitale caficiorum?
1 post tantum exp. i p 2 2 post modus add. autem D 3 specierum A: species D P 4 Hic capitale - ignoratur add. A 2 m.s. D2 m.d. 5 exibit 100 A: exibunt centum sexaginta sex (D m.d. al. man.) et due tercie D 6 hec est A: est hec D 7 Hic lucrum - ignoratur add. A2 m.s. D 8 Tercia - hec est A: omo D 9 Hic utrumque - scitur add. A 2 m.s. D2 m.d.
224
5
10
15
20
25
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Sic facies. Dices enim: «Postquam 4 dantur pro 20, tunc quantum est pretium l trium ?» Scilicet 15. De qui bus minue 10 et remanebunt 5. Quasi ergo quis 2 dicatur: «Cum in 3 cafiziis lucretur 5 nummos, ex agregato autem lucro cum capitali proueniunt 100», fac sicut supraostendimus, et exibit lucrum numorum 62 3 et dimidius , capitale uero cafiziorum 37 et dimidius. Quarta uero species est hec. Hic utrumque ignoratur, sed per diminutionem cognoscitur4 • Si quis dicat: «eum quis emit 3 cafizios pro 10 et uendit 4 pro 20, subtracto uero capitali cafiziorum de suo lucro nummorum et remanent 2 5 .» Si uero diceretur lucrum nummorum subtrahi de capitali cafiziorum, falsum esset. Lucrum enim numorum maius est capitali caficiorum. Quoniam, cum fecerimus sicut predocuimus, apparebit eum lucrari in 3 caficiis quinque numos. Lucrum igitur nummorum maius est capitali cafiziorum 6 . Si igitur minueris suum capitale caficiorum de suo lucro nummorum, et remanserint 100, erat (sic) 7 tunc questio uera et exibit suum capitale caficiorum 150, lucrum uero nummorum 250. Cetera autem hiis similia considera secundum hoc, scilicet cum lucrum nummorum fuerit maius capitali caficiorum et proponatur lucrum minui de capitali, tunc questio erit falsa. Si uero lucrum numorum minus fuerit capitali caficiorum et proponatur capitale caficiorum minui de lucro nummorum erat (sic;S similiter questio falsa. Species autem quint a hec est. Hic utrumque ignoratur, sed per multiplicationem unius in alterum cognoscitur9 . Cum quis emit 3 cafizios pro 10 nummis et uendidit 4 pro 20 nummis, ex ductu autem lucri numorum in suum capitale caficiorum proueniunt 100. Sic facies. Dices enim: «Cum 4 dentur pro 20, tunc quantum est precium trium 1O?» Scilicet 15. De quibus minue 10, et remanebunt 5.
nummis et dimidio quod pro sex nummis dabuntur quattuor quinte eius, et remanebit de eo quod ualet numum et dimidium, scilicet lucrum quod est quinta pars caficii. Vnde in sex numeris (sici lucratur quintam caficii. Quasi ergo querat: «Cum in sex nummis lucratus sim quintam caficii, tunc quantum lucrabor ex centum nummis?», fac sicut predictum est, et prouenient tres et tercia. Ergo tres caficios et terciam caficii lucratus est ex centum nummis. Si autem essent centum solidi, tu multiplicares tres et terciam caficii in duodecim, qui est numerus solidi, et proueniret numerus eius quod lucratur ex 2 centum solidis . Vel quia iam ex sex numis lucratus est quintam caficii, sex autem est medietas solidi. Dices tunc: «Cum ex medietate lucratus sit quintam, quantum lucrabitur ex centum?», fac sicut predocuimus, et exibit quot caficios lucratur ex centum solidis. Si autem hic quereret: «Cum lucratus sim decem caficios, ex quot nummis lucratus sim uel ex quot solidis?» lam nosti quintam caficii esse lucrum eius ex sex nummis qui sunt medietas solidi. Dices ergo: «Postquam ex sex numis lucratus est quintam caficii et ex alio capitali lucratus est decem, tunc quantum est illud capitale?» Fac sicut predocuimus, et proueniet quantum fuerit illud capitale nummorum. Conuerte eos in solidos. Vel si uolueris, dic: «Cum in medietate solidi lucratus sit quintam, tunc decem ex quanto lucratus est?» Fac sicut predictum ese, et prouenient4 solidi. Similiter etiam aptabis illos tres modos huic parti. Siue dicat: «Ex agregatis simul suo lucro caficiorum et suo capitali 5 nummorum uel subracto suo lucro caficiorum de suo capitali nummorum, uel multiplicato 6 quantum fuit?» Fac sicut predictum est, et proueniet quod queris. Ad maiorem autem euidentiam de singulis quinque speciebus huius tercie speciei distincte exempla subiciemus. Verbi gratia.
5
10
15
20
25
Constat igitur hos 5 lucrum esse in 3 caficiis. Dices igitur: «Cum 5 lucratur in tribus caficiis, sed ex duchtu lucri in capitale proueniunt 100», fac sicut supraostensum est et proueniet suum lucrum nummorum radix de 60, capitale uero ll radix de 160 et duabus terciis. 30
AD P
AD
30
Tercia uero species primarum quattuor est lucrum caficiorum ex numis. Verbi gratia. Si quis querat, dicens: «Cum caficium emptum pro sex nummis uendiderim pro septem et dimidio, tunc quot caficios lucrabor ex centum nummis?». Manifestum est quod secundum hoc quod caficius datur pro septem
2
1 trium A D: tercium Al 2 quis A: omo D 3 post dimidius add. et 0 4 Hic 2 2 utrumque - cognoscitur add. A m.s. 0 m.s. 5 add. triginta D m.s. al. man. 6 post caficiorum add. Item si quis querat dicens: «Cum quis emit tres caficios pro decem numis et uendit quatuor pro uiginti subtracto uero capitali caficiorum de lucro nummorum remanent centum», erit 7 erat .Iàlse A D in erit corrigendum 8 erat A: erit D questio uera D m.s. al. man. 10 trium A: add. 0 2 S./. 9 Hic utrumque [/.20] - cognoscitur add. A2 m.s. 0 2 m.s. II et A: omo 0 : ex add. 0 al. man.
225
Hic capitale scitur et lucrum ignoratur7 . Si quis querat: «Cum quis emit 3 caficios pro 10 nummis et uendit 4 pro 20, tunc quot caficios lucrabitur ex 100 nummis?» Sic facies. Dices enim: «Cum 4 pro 20, tunc quot habebo pro 10?» Scilicet 2. Ex 10 igitur nummis emit 3 caficios, ex quibus 2 uendidit pro 10 nummis. In 1 igitur nummis lucratus est unum caficium. Dices igitur: «Cum in 1 lucretur 1, tuc quot lucrabitur in 100?» Scilicet 10. Hec species est prima 5 specierum, que sunt in quarta de 4. Experimentum autem huius questionis patet. R Secunda uero species est hec. Hic capitale ignoratur et lucrum scitur • Si quis dicat: «Cum quis emit 3 caficios pro 10 nummis, uendit autem 4 pro 20, tunc 100 caficios quos lucratus est ex quot nummis lucratus est?»
°
35
°
1 numeris A D: nummis P 2 post solidis exp. a 0 2 3 est A: am. D 4 prouenient A P: proueniet 0 5 suo capitali A 0: capitali suo P 6 post multiplicato exp. a 0 2 7 Hic capitale - ignoratur add. A2 m.d. 0 2 m.s. 8 Hic capitale - scitur add. A2 m.d. 0 2 m.s.
226
5
10
15
20
25
Deuxième partie du Liber mahame/eth
Sic facies. Dices enim: «Cum 4 pro 20, tunc quantum habebo pro 10?» l Scilicet 2. Quos minue de 3, et remanebit l. Dices igitur: «Cum in 10 lucretur l, tunc 100 quos lucratus est ex quot numis lucratus est?», fac sicut predictum est, et exibit quesitum 1000. 4 Tertia uero species hec est2 . Hic per agregationem 3 ex illis scitur utrumque . Si quis querat: «Cum quis emit 3 caficios pro 10 et uendit 4 pro 20, ex agregato autem lucro caficiorum cum suo capitali nummorum proueniunt 100». Sic facies. 5: «Cum 4 pro 20, tunc quot habebo pro 10?» Scilicet 2. Quos minue de 3, et remanebit 1. Quasi ergo dicatur: «Cum quis ex 10 lucratur l, agregato autem 6 suo lucro cum suo capitali proueniunt 100», fac sicut predictum est, et exibit lucrum 9 et una undecima, capitale uero 90 et decem undecime. 7 Quarta autem species est hec. Hic per diminutionem scitur utrumque . Si quis dicat: «Cum quis emit 3 caficios pro 10, uendit autem 4 pro 20, subtracto autem suo lucro caficiorum de suo capitali numorum remanent 100». Sic facies. Dices enim: «Cum 4 dentur pro 20, tunc quot habebo pro 10?» Scilicet 2. Quos minue de 3, et exibit l. Quasi ergo dicatur: «Cum quis in 10 lucratur l, subtracto uero suo lucro de suo capitali remanet 8 100», fac sicut predictum est, et exibit lucrum Il et nona, capitale uero III et nona. Quinta uero species est hec 9 . Hic per multiplicationem alterius in alterum . 10 sCltur utrumque . Si quis dicat: «Cum quis emit 3 caficios pro 10, uendit autem 4 pro 20, ex ductu autem sui lucri caficiorum in suum capitale numorum proueniunt 100». Sic facies. Dices enim: «Cum 4 pro 20, tunc quot habebo pro 10?» Scilicet 2. Quos minue de 3, et remanebit l. Dices igitur: «Cum in 10 lucretur 1, ex ductu autem sui lucri in suum capitale proueniunt 100», fac sicut predictum est, et exibit suum capitale radix de 1000, lucrum uero est radix de 10 Il.
Si autem hic di ceret: «Centum caficios quos lucratus sum ex quot caficiis lucratus sum uel
10
35
1 remanebit A: remanet exibit 0 2 Tertia - est A: am. 0 3 agregationem A: agregatum 0 4 Hic per [1. 5] - utrumque add. A2 m.d. 0 2 m.d. 5 dices enim addidi 6 autem A: uera 0 7 Hic per - utrumque add. A2 m.d. 0 2 m.s. 8 remanet A: 2 2 remanent 0 9 Quinta uero - hec A: am. 0 10 Hic per - utrumque add. A m.d. 0 m.s. Il Hic capitale [p. 225, 1. 28] - radix de 10 A 0: om. P
D
P
quos lucratus sum ex quot almodis ex quot l almundis ?».
lucratus sum centum almodis quos ex quot 2 almudis lucratus sum ?»
quos lucratus ex quot almodis lucratus sum uel lucratus sum centum 3 almodis ?».
Diceres tu: «Cum ex uno lucratus sit quintam, tunc centum quos lucratus est ex quot lucratus est?» Fac sicut predictum est, et exibit capitale caficiorum. Siue de almudis similiter aptabis 4 tres predictos modos huic parti uel agregando uel 5 minuendo uel multiplicando. Similiter hic etiam de singulis quinque huius quarte speciei subiciemus exempla. Verbi gratia.
6
15
20
25
Quarta uero species primarum quattuor est lucrum caficiorum ex caficiis. Verbi gratia. Si quis querat: «Cum caficium emptum pro 6 nummis uendiderim pro septem nummis et dimidio, quot caficios lucrabor ex centum caficiis?» Iam nosti quoniam id quod lucratus est ex uno caficio est quinta caficii. Quasi ergo dicat: «Cum in uno lucratus sim quintam, quantum lucrabor in centum?», fac sicut predictum est, et exibunt uiginti caficii quos lucratus est ex centum caficiis. Si autem centum essent almodis, uiginti quoque essent almodis.
A
AD
ADP
30
227
Deuxième partie du Liber mahameleth
30
Hic capitale scitur, sed lucrum ignoratur . Si quis querat: «Cum quis emit 3 caficios pro 10 nummis et uendit 4 pro 20, tunc quot caficios lucrabitur7 ex 100 caficiis?» Hec species oritur ex questione de quantum habebo. Dices igitur: «Cum 4 caficii dentur pro 20 nummis, tunc quot habebo pro 10 nummis?» Scilicet 2. Emit igitur 3 caficios pro 10 et uendit 2 pro 10. Lucratur igitur in 3 caficiis 1. Dic igitur: «Qui in tribus lucratur l, quot lucrabitur in 100?» Fac sicut supradocui et exibunt 33 et tercia, et hoc est 8 quod uoluisti. Hec autem est prima species ex his speciebus que continentur sub unaquaque primarum 4. lO Secunda species est hec 9 • Hic capitale ignoratur, sed lucrum scitur • Cum quis emit 3 caficios pro 10 numis et uendit 4 pro 20, tunc 100 caficios quos lucratus est ex quot caficiis lucratus est? Fac sicut supradocui, scilicet ut dicas: «Cum 4 pro 20 nummis, tunc quot caficios habebo pro 10?» Scilicet 2. Quos minue de 3, et remanebit 1. Dices igitur: «Cum in tribus lucretur l, tunc 100 quos lucratur ex quot caficiis lucratus est?» Fac sicut supraostensum est, et exibunt 300. Ex tot igitur caficiis lucratus est 100 caficios. Experientia autem huius questionis patet ex precedenti, unde non est necesse hic repetere.
1 quos A P: am. 0 2 sum A P: am. P 3 quos lucratus sum ex quot almodis ex quot almundis jà/se A: lucratus sum centum almodis quos ex quot almudis lucratus sum fa/se 0: quos lucratus ex quot almodis lucratus sum uel lucratus sum centum almodis fa/se P in quos lucrat~s <sum> ex quot almodis lucratus sum uellucratus sum centum almodis corrigendum 4 a~tabls A: adaptabis 0 P 5 hic etiam A: etiam hic 0 P 6 Hic capitale - ignoratur add. A- m.d. 0 2 m.s. 7 lucrabitur A: lucratur iter. 0 8 ex his A: et quinque 0 9 Secunda 2 2 species est hec A: omo 0 10 Hic capitale - scitur add. A m.s. 0 m.d
228
5
10
15
20
25
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
· uero 1 specles . 2 T ertla est h ec. Cum quis emit 3 caficios pro 10 et uendit 4 pro 20, ex agregato autem suo lucro caficiorum cum suo capitali caficiorum proueniunt lOO, tunc quantum est lucrum eius uel capitale? Sic facies. Dices enim: «Cum 4 caficii pro 20 nummis, tunc quot habebo pro lO?» Scilicet 2. Quos minue de 3 et remanebit 1. Dices igitur: «Cum in tribus lucretur unum, agregato uero lucro caficiorum cum capitali proueniunt 100», fac sicut predocui et exibit lucrum 25 et capitale 75. Quarta uero species hec est. Si quis dicat: «Cum quis emit 3 caficios pro 10 et uendit 4 pro 20, diminuto autem suo lucro caficiorum de suo capitali caficiorum et remanent 100», fac sicut supradocui, scilicet ut dicas: «Cum 4 dentur pro 20, tunc quot habebo pro 10?» Scilicet 2. Quos minue de 3 et remanebit 1. Dices igitur: «Cum in tribus lucretur 1, diminuto autem lucro de capitali, remanent 100». Fac sicut supradocui et exibit capitale 150, lucrum uero eius 50. Si uero hic diceretur capitale caficiorum minui de lucro caficiorum et remansit aliquid, esset questio falsa. Lucrum enim caficiorum minus est capitali caficiorum. Species quinta hec est. Cum quis emit 3 caficios pro 10, uendit autem 4 pro 20, multiplicato uero suo lucro caficiorum in suum capitale caficiorum proueniunt 100. 3 Sic facies. Dices enim : «Cum 4 pro 20, tunc quot habebo pro 10?» Scilicet duo, quos minue de 3, et remanebit 1. Dices igitur: «Cum in 3 lucretur 1, ex duc tu autem sui lucri in suum capitale proueniunt 100», fac sicut predictum est, et exibit lucrum radix 33 et tercie, capitale uero radix trescentorum 4 .
35
10
15
20
25
AD
He sunt autem 20 species quas prediximus, et sunt origines omnium capitulorum de lucris que secuntur. Quisquis igitur perfecte intellexerit et bene retinuerit eas de questionibus lucrorum nichil latebit eum. Quecumque autem questio de lucris sequitur ab istis oritur et in istis resoluitur et per istas probatur5 . 30
5
30
ADP
Aliud capitulum de lucris 6 . Si quis querat: «Cum caficium emptum pro sex nummis uendiderim pro septem et dimidio et ex alio capitali minus decem numis lucratus sim sexaginta numos, quantum est illud capitale?» Iam nosti quod lucrum eius ex sex nummis est numus et dimidius. Vnde dices: «Cum ex sex nummis lucratus sit unum et dimidium, tunc sexaginta ex quanto lucratus est?» Fac sic ut predictum est, et
2
1 uero D: add. A 2 Tertia uero species est hec A: omo D 4 Hic capitale [p. 227, l. 15] - radix trescentorum A D: omo P probatur A D: omo P 6 Aliud capitulum de lucris A P: omo D
3 post enim exp. 4 A 2 5 He sunt [1. 26] - istas
35
40
229
exibunt ducenta quadraginta qui sunt capitale eius minus decem nummis. Cui adde decem demptos et erit capitale eius integrum. Si autem hic diceretur: «Ex suo capitali et decem nummis additis lucratus est sexaginta, quantum est capitale eius?» De ducentis quadraginta que prouenerunt 1 minue decem et remanebit capitale eius. Si quis autem querat: «Cum caficium emptum pro octo numis uendiderim pro decem nummis et emi caficios ignotos pro capitali ignoto, de quibus iterum tot uendidi quod tres quartas ignoti capitalis recuperaui et remanserunt 40 caficii, tunc quantum fuit suum capitale numorum?» Sic facies. Accipe tres quartas de octo pro quibus emit caficium que sunt 6 nummi, et secundum quod caficius uenditur pro decem nummis uende de caficio pro sex quod erit tres quinte eius. De caficio igitur empt0 2 pro octo nummis uendidit tres quintas eius pro tribus quartis octo nummorum et remanserunt due quinte. Dices igitur quod postquam remanserunt de octo nummis qui sunt capitale eius due quinte caficii et remanserunt ei quadraginta, tunc quantum est capitale in quo remanserunt 40? Multiplica tunc octo in 40 et productum diuide per duas quintas et exibit capitale numorum scilicet octingenti, et hoc est quod scire uoluisti. Hic autem comparatio patet. Sic enim se habent octo nummi ad duas quintas caficii que remanserunt in eo, sicut capitale quesitum ad 40 caficios qui remanserunt in eo. Tercius ergo ignotus est 3 . Multiplica ergo primum qui est octo in quartum qui est 40 et productum diuide per secundum qui est due quinte, et exibit quod uolueris. Experientia autem questionis huius est ut secundum quod caficius emitur pro octo emas caficios pro octingentis numis et prouenient centum caficii. Postea de hiis caficiis uendat pro tribus quartis de octingentis 4 que sunt sexcenti nummi secundum quod caficius uenditur pro decem numis, et prouenient ei 60 caficii, ergo remanebunt de centum quadraginta caficii, sicut predictum est. Si autem questio fuerit sic, ut dicat: «Cum ex eo quod uendidi recuperauerim tres quartas mei capitalis et insuper triginta nummos, quantum fuit capitale?», quere quot caficii proueniunt pro 30 numis, et inuenies 3 caficios. Quos adde quadraginta caficiis et fient quadraginta tres. Cum ergo recuperauerit tres quartas sui capitalis, remanebunt ei 43 caficii. Forma ergo questionem sicut predictum est et exibit capitale quod queritur. Si uero hic dixerit se recupasse 5 tres quartas sui capitalis 6 minus triginta nummis et remansisse sibi 40 caficios, tunc quantum fuit suum capitale nummorum? Sic facies. Minue tres caficios qui proueniunt pro 30 nummis de 40 caficiis et remanebunt 37 caficii, et hoc est quod remanet post recuperationem trium quartarum sui capitalis. Fac ergo secundum quod predictum est et exibit suum capitale nummorum quod queritur. Similiter etiam faciendum est secundum
1 prouenerunt A P: proueniunt D 2 empto A 2 D2 P: dempto AI: emptio DI 3 ignotus est A: est ignotus D P 4 de octingentis A P: et octogentis D 5 recupasse A: recuperasse D P 6 post capitalis exp. remanebunt e A2
Deuxième partie du Liber mahamefeth
predictas regulas quotiens fuerit questio de dampnis secundum omnes modos de lucris.
Si quis dicat: «Cum ex caficiis 3 emptis pro 10 nummis uendit 4 pro 20, cum duabus uero terciis sui capitalis nummorum mercando et cum 10 nummis additis lucratur 100 nummos, tunc quantum fuit capitale?» Sic facies. Dices enim: «Cum 3 caficii emantur pro 10 nummis et uendantur 4 pro 20, tunc 100 nummos quos lucratus est ex quot nummis lucratus est?» Fac sicut ostensum in secunda 5 specierum que sunt in prima 4 specierum, et exibunt 200, qui sunt due tercie capitalis et 10 nummi 1. Due igitur tertie capitalis sunt 190. Capitale igitur totum est 285. Hanc autem questionem sic poteris experiri, scilicet duabus terciis huius capitalis que sunt 190 aggrega 10, et fient 200. Si igitur ex hiis ducentis emeris caficios secundum suprapositum forum scilicet 3 pro 10, profecto emes 60. Quos si iterum uendideris secundum predictum forum scilicet 4 pro 20, profecto uendes 2 eos pro 300 nummis. Lucrabis tunc ex duabus terciis sui capitalis et lOque sunt 200 nummi 100 nummos. Similiter poteris experiri 3 predictas questiones. Scias autem omnes questiones quecumque contingere 4 possunt in hoc capitulo quod omnes reducentur ad 20 species predictas. lam 5 autem ostendimus qualiter hec questiones ad illas possunt reduci unde non est 6 . necesse apponere quecumque filen possunt .
AD 5
5
10
15
20
25
30
35
231
Deuxième partie du Liber mahamefeth
230
Item de lucris. Si quis querat: «Cum emantur 3 caficii pro 10 nummis et uendantur postea 4 pro 20, tunc quod cum duabus terciis sui capitalis 1 emendo et uendendo secundum positum forum lucratur 10 caficios, quantum est eius capitale nummorum?» Sic facies. Dices enim: «Cum quis ex caficiis multis emptis, sed tribus pro 10 nummis, uendit autem 4 pro 20 et lucratur 10 caficios, tunc ex quanto capitali lucratus est eos?» Hec est secunda 5 specierum, que sunt in quarta2 4 specierum. Fac igitur sicut supradocui, et exibunt due tercie sui capitalis 100 nummi. Quibus adde ipsorum medietatem et fient 150, et tantum est totum capitale. Manente autem taliter questione si dixerit quod negotiando cum duabus terciis sui capitalis minus 2 nummis lucratur 10 caficios, fac sicut predictum est et exibunt due tercie capitalis minus 2 nummis. Quibus ad de 2 nummos et erunt due tercie capitalis. Si autem dixerit eum negotiando cum duabus terciis capitalis et duobus3 nummis lucrari 100 caficios, fac sicut predictum est, et exibunt due tercie capitalis et duo numi. Quibus duobus numis sublatis remanebunt due tercie capitalis 4 . Si uero dixerit quod aliquis ex caficiis tribus emptis pro 10 uendit 4 pro 20 et negotiando secundum predictum 5 forum cum tribus quartis sui capitalis caficiorum lucratur 93 nummos, fac sicut ostendimus in specie secunda 5 specierum, que sunt in secunda specie ex 4, et exibunt tres quarte capitalis caficiorum. Quibus adde terciam et erit totum capitale. Si uero dixerit quod negotiando cum tribus quartis sui capitalis caficiorum et cum 5 insuper additis caficiis lucratur tot uel tot nummos, fac sicut ostensum est et exibunt tres quarte sui capitalis caficiorum et in super 5 alii caficii. De quibus sublatis 5 additis caficiis remanebunt tres quarte capitalis. Contingunt autem quedam in hoc capitulo questiones false. De quibus uisum est nobis unam apponere ex qua cetere propendantur que est hec. Si quis dicat: «Cum caficii 3 emuntur pro 10 nummis et uenduntur 4 pro 20, et aliquis cum tribus quartis sui capitalis nummorum et insuper 10 nummis negotiando secundum predictum forum lucratur unun caficium», hoc est impossibile. Cum solis enim 10 nummis mercando secundum positum forum lucrabitur unum caficium. Vnde si addantur tres quarte capitalis, amplius lucrabitur. Cum igitur huiusmodi questio proposita fuerit, scias eam esse falsam. Non enim est uera nisi cum caficii quos lucratur fuerint plures caficiis lucratis cum nummis positis cum quarta uel tercia uel qualiscumque alia fractione sui capitalis proposita. Si uero fuerint pauciores uel equales caficiis lucratis ex numis propositis, erit questio falsa. Intellige 6 quod dico et cetera huiusmodi considera secundum hoc, et inuenies ita esse. 2
1 post capitalis exp. positum forum 0 2 2 post quarta exp. quam specierum 0 3 et duobus A: omo D 4 duo numi [1. 18] - tercie capitalis addidi cum 0: omo A 5 secundum 2 predictum iter. A 6 post intellige exp. ergo D
10
15
A
20
25
30
35
Item de lucris. Cum aliquis emit sextarios ignotos scilicet unumquemque pro 3 nummis, de quibus postea tot uendidit sed unumquemque pro 5 nummis, quod capitale suum recuperauit et remanserunt ei 20 sextarii, quot fuerunt sextarii ignoti? Multiplica 5 in 20, et productum diuide per differentiam que est inter 3 et 5, scilicet 2, et exibunt 50, et tot fuerunt sextarii quos emit. Cum aliquis emit sextarios ignotos, scilicet unumquemque pro 3 nummis, de quibus postea uendidit tot, scilicet unumquemque pro 5 nummis, quod capitale suum et insuper 10 nummos et recuperauit et remanserunt ei 20 sextarii, quot fuerunt sextarii? Multiplica 5 in 20, et productum ad de 10, quos supra lucratus est, et productum diuide per differentiam que est inter 3 et 5, scilicet 2., et exibunt 55, et tot fuerunt sextarii. Cum aliquis emit sextarios ignotos unumquemque pro 3 nummis, de quibus tot postea uendidit, quod capitale suum minus 10 nummis recuperauit, unumquemque autem uendidit pro 5 nummis et remanserunt ei 20 sextarii, tunc quot fuerunt sextarii? Multiplica 5 in 20 et de producto minue 10, et quod remanet 7 diuide per differentiam que est inter 5 et 3, et exibunt 45, et tot fuerunt sextarii .
1 post nummi add. Due igitur tercie capitalis et decem numi 0 2 uendes A: uenditur D 3 questiones A: quas predictiones D 4 reducentur A: reducuntur D 5 non A: nec D 6 Item de lucris [p. 230, 1. 4] - fieri possunt A D: omo P 7 Item de lucris [1. 19] - sextarii A:om. DP
232
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
AD
5
10
15
20
25
30
35
Si quis: «Cum ex multis caficiis, sed tribus emptis pro 10, uendit quis 4 pro 20 quousque recuperat tres quartas sui capitalis nummorum, et remanent sibi 20 caficii uendendi, tunc quot sunt caficii et quantum est capitale nummorum 7» Sic facies. Accipe tres quartas de lOque sunt 7 et dimidium, et eme 1 ex illis annonam secundum 4 pro 20, et habebis caficium et dimidium. Quem caficium et dimidium minue de 3 caficiis, et remanebit unus et dimidius. Si igitur uolueris scire capitale totum nummorum, multiplica 10 in 20 caficios qui remanserunt et productum diuide per 1 et dimidium remanentem, et exibit totum capitale nummorum scilicet 133 et tercia. Si uero uolueris scire caficios ignotos quos emit ex istis nummis, multiplica 3 caficios in 20 qui remanserunt et productum diuide per 1 et dimidium, et exibunt 40, et tot sunt caficii ignoti quos emit pro predicto capitali. Hoc autem sic poteris experiri. Ex suo capitali nummorum quod erat 133 et tercia nummi emit 40 caficios secundum quod 3 pro 10. Deinde uendidit de illis secundum quod 4 pro 20 tot quot recuperauit. Tres quartas sui capitalis que sunt 100 nummi, scilicet 20 caficios, uendidit et remanserunt alii 20, sicut predixit. Huius autem regule probatio est hec. Sint 3 caficii linea ab. Precium uero 2 eorum quod est 10 sint gd, 4 uero caficii sint hz. Sed 20 nummi sint3 kt. Caficii uero ignoti sint ql. Capitale autem ignotum sit mn. Tres uero quarte de mn sint me. 20 uero caficii remanentes sint cl. Manifestum est igitur quod comparatio de ab ad gd est sicut comparatio de ql ad mn. Comparatio uero de hz ad kt est sicut comparatio de qc ad me. Et quoniam comparatio de ab ad gd erat sicut comparatio de ql ad mn, ideo comparatio de ab ad tres quartas de gd erit sicut comparatio de qt ad tres quartas de mn. Sed tres quarte de mn sunt me. Sint autem tres quarte de gd gf Manifestum est igitur quod comparatio de ab ad gf est sicut comparatio de ql ad me. Comparatio autem de hz ad kt est sicut comparatio de qc ad me. Sit autem comparatio de hz ad kt, sicut comparatio de ao ad gf. Sed comparatio de hz ad kt est sicut comparatio de qc ad me. lam autem erat comparatio de ab ad sicut comparatio de ql ad me. Sequitur igitur ut comparatio de ob remanente ad gf sit sicut comparatio de cl5 remanente ad me. Comparatio igitur de ob ad totum gd, quod est se 6 sequentium ad gf, est sicut comparatio de cl ad mn, quod se sequentium 7 ad me. Si igitur multiplicaueris gd, quod est 10, in cl, quod est 20 remanentes, et productum diuiseris per ob, quod est 1 et dimidium, exibit mn, quod est suum capitale numorum. Similiter etiam comparatio de ob ad ab erit sicut comparatio de cl, quod est 20, ad ql, quod est omnes caficii ignoti. Comparatio enim de ob ad gd est sicut comparatio de cl ad
gr
1 eme A: emi D cl exp. ad me A 2
2 quod A: que 0 3 sint A: sunt D 4 de ql A: dl 0 6 se A: sex 0 7 se sequentium A: est sex qui tercium 0
5 post
mn. Comparatio uero de gd ad ab est sicut comparatio l de mn ad ql. 2 secundum equam proportionalitatem comparatio de ob ad ab erat comparatio de cl ad ql. Si igitur multiplices ab, quod est 3, in cl, quod est productum diuidas per ob quod est 1 et dimidium exibit ql quod est caficii
233 Igitur sicut 20, et ignoti
scilicet 40, et hoc est quod demonstrare 3 uoluimus.
$
{
d
~
? n....-------+!------t'r' 1
a.I------o~I--------~? . h.,--------------~7f . . . ------------~f------~9 Fig.59: A,fol.159 v m.s.; am. D.
10
15
20
25
30
Si quis autem dicat: «Cum quis emit caficios multos, sed 3 pro 10 nummis, deinde uendit de illis 4 pro 20 donec recuperat tres quartas sui capitalis nummorum et insuper 10 nummos et remanserunt ei 18 caficii, tunc quantum est capitale eius et quotsuntcaficii7» Sic facies. Scimus quod 2 caficios uendit pro 10 nummis. Positum est autem quod recuperat: tribus quartis sui capitalis et 10 nummis ex uenditis caficiis remanent ei 18 caficii. Recuperatis igitur tantum tribus quartis capitalis remanent ei 20 caficii. Dices igitur: «Cum ex multis caficiis sed tribus tantum emptis pro 10 uendit 4 pro 20, sed uendendo sic recuperat tres quartas sui capitalis et remanent sibi 20 caficii uendendi», fac sicut supradocui, et exibit quod uoluisti. Item si quis querat: «Cum quis emit multos cafizios sed tres pro 10 nummis et uendit eos 4 pro 20, et recuperatis tribus quartis sui capitalis minus 20 nummis, 4 remanent ei 24 caficii , 5. lam scimus eum quatuor caficios uendere pro uiginti numis, et quod post hanc uenditionem recuperatis tribus quartis capitalis minus uiginti numis remanent ei uiginti quatuor caficii 6 . Igitur ex tali uenditione recuperatis tantum tribus quartis sui capitalis, remanebunt ei 20 caficii. Dices igitur: «Cum aliquis emerit 3 cafizios pro 10 et postea uendit 4 pro 20, et uendendo recuperat 7 tres quartas capitalis et remanent ei 20 caficii uendendi». Fac sicut supradocui et exibunt caficii ignoti 40, et capitale nummorum 133 et tercia. Hanc autem questionem sic poteris experiri. Scimus enim quod caficii empti sunt 40. De quibus 16 uendidit secundum positum forum quod recuperauit tres quartas sui capitalis nummorum minus 20 nummis, que sunt 80. Ergo remanent ei 24 caficii. Secundum hoc autem considera cetera huiusmodi, et inuenies ita esse. Est autem que dam alia questio peregrina de lucris quam uisum fuit nobis ponere in hoc capitulo que est huiusmodi.
1 de cl [p. 232,1. 37] - comparatio addidi cum 0: omo A 2 crat A: erit 0 3 demonstrarc A: monstrare D 4 24 caficii A: am. D 5 tunc quantum [1. 18] - facies addidi 6 lam scimus [1. 19] - caficii addidi cum D: am. A 7 sicut iter. AI
234
5
10
15
20
25
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Si quis dicat: «Cum aliquis ex 12 caficiis lucratur 3 caficios, tunc quot nummos lucrabitur ex 100 nummis?» Sensus huius questionis hic est quod aliquis emerit 12 caficios pro nummis aliquot cognitis. «Deinde recipit totidem nummos pro 9 ex illis caficiis uenditis. In 12 igitur caficiis lucratus est 3 caficios 1 et uult 2 scire ex 100 nummis datis pro caficiis secundum forum quo emit 12, et item ex uenditis caficiis illis secundum forum quo uendidit 9, tunc quot nummos lucrabitur?»
Sic facies. Agrega 10 cum 12 et fient 22. Quibus agrega 4, et fient 26. Deinde multiplica lOin 12, et prouenient 120. Deinde medietatem de 26 predictis que est 13 multiplica in se, et prouenient 169. De quibus minue 120, et remanebunt 49, quorum radix 1 est 7. Si uolueris agrega ad 13, et fient 20. Dices igitur: «Cum 3 caficii dentur pro 10, quot habebo pro 20?», prouenient sex 2 et tot sunt caficii de ordeo ignoti. Vel si uolueris minue 7 de 13, et remanebunt 6. Dices igitur: «Cum 3 pro 10, tunc quot habebo pro 6?», et exibunt 1 et quatuor quinte. Igitur si uolueris aut caficii ignoti de ordeo sint 1 et quatuor quinte et precium uniuscuiusque eorum 6 et due tercie, aut si uolueris predicti caficii sint 6, precium uero uniuscuiusque eorum 2 nummi. Cuius probatio hec est. 3 caficii sint a, 10 uero nummi b, ordeum autem sit d, 12 autem nummi sint h. Dices igitur: «Cum 3 caficii pro 10 nummis, tunc quantum est pretium caficiorum ignotorum de ordeo?» Sint igitur etiam 3 caficii z, ordeum uero ignotum sit g. Precium uero de g sit kt. Precium uero de z sit tq. Et quoniam comparatio de a ad b est sicut comparatio de g ad kt, ideo cum commutauerimus, erit comparatio de a ad g sicut comparatio de b ad kt. Sed a idem est quod z, et g idem quod d. Igitur comparatio de z ad d est sicut comparatio de b ad kt. Scimus autem quod comparatio de tq ad h est sicut comparatio de z ad d. Igitur comparatio de b ad kt est sicut comparatio de tq ad h. Quod igitur fit ex ductu b in h equum est ei quod fit ex ductu kt in tq. Sed ex duc tu b in h proueniunt 120. Igitur id quod fit ex ductu kt in tq est 120. Constat autem quod kt et tq est 26. Igitur diuidatur kt per medium scilicet uel per 1 uel per m. Igitur si diuiseris per l, caficii de ordeo erunt 6, precium uero uniuscuiusque eorum erit 2 nummi. Si uero diuiseris per m, tunc caficii de ordeo erit 1 et quatuor quinte, precium uero uniuscuiusque caficii erit 6 et due tercie, et hoc est quod 4 demonstrare 3 uoluimus .
Sic facies. Minue 3 caficios de 12, et remanebunt 9. Deinde multiplica 100 in 3 et productum diuide per 9, et exibit quod uoluisti. Cuius probatio hec est. Sint 12 caficii ab, precium uero uniuscuiusque 12 caficiorum gd. Et multiplicetur ab in gd et proueniat h. Igitur h est nummi cum quibus emit 12 caficios secundum precium uniuscuiusque caficii pro gd. De hiis autem 12 caficiis uendidit 9 pro h secundum pretium uniuscuiusque caficii pro gz. Igitur precium quo emitur unusquisque caficius est gd. Precium uero quo uenditur unusquisque caficius est gz. 100 autem nummi cum quibus emit id quod emit et pro qui bus uendit id quod uendit secundum positum forum sint k. Id uero quod queritur scilicet lucrum quod lucratur ex illis t. Patet ergo quod comparatio de dz ad gd est sicut comparatio de t ad k. Scimus autem quod id quod fit ex ductu gz in aq qui est 9 equum est ei quod fit ex ductu gd in ab. Igitur comparatio de gz ad gd est sicut comparatio de ab ad aq. Cum autem disiunxerimus, tunc comparatio de 3 dz ad gd est sicut comparatio de qb ad aq. Sed comparatio de dz ad gd est sicut comparatio de t ad k. Igitur comparatio de qb, qui est 3, ad aq, qui est 9, est sicut comparatio quesiti ad 100. Cum igitur multiplicaueris 3 in 100, et productum diuiseris per 9, exibit id quod queritur, et hoc est quod demonstrare 4 uoluimus. a
~
1
b 1
5
10
15
20
25
t
h
$
A
d z 1
1
k
Fig. 60: A, fol. 160 r m. d: omo D.
30
235
Item capitulum de ignotis lucris. Verbi gratia. Si quis que rat: «Cum quis emit 3 caficios de tntIco pro 10 nummis et de ordeo emit nescio quot pro 12 nummis, postea uendit unumquemque caficium de tritico pro precio cuiusque caficii de ordi ("'ici, et unumquemque caficium ordei uendidit pro precio cuiusque caficii 6 de tritico, ad ultimum lucratur 4 nummos, tunc quot fuerunt caficii ignoti de ordeo?»
1 post caficios exp. secundurn forum quo emit 12 A 2 2 scire addidi cum D: om. A 3 est A: erit D 4 demonstrare A: rnonstrare D 5 ordi fa/sc A D in ordeo corrigendum 6 de ordi [/. 29] .. caficii addidi cum D: om. A
30
35
Cum aliquis in empto pro 5 lucratur 3, tunc quantum est capitale ex quo lucratur 6 radices eius? Sic facies. Diuide numerum radicis per 3 que lucratur, et quod exit multiplica in 5, et productum multiplica in se, et prouenient 100, et tantum fuit capitale. Cum aliquis in empto pro 5 lucratur 3, tunc quantum est capitale ex quo lucratur 6 radices medietatis eius? Quere numerum in quem multiplicata medietas fit unum, et hic est 2. Quos multiplica in 3, et prouenient 6, quos retine. Deinde in 5 multiplica numerum radicis, et productum diuide per 6 retenta, et quod exit multiplica in se et productum duplica eo quod proposuit 6 radices medietatis eius, 5 et prouenient 50, et hoc est quod uoluisti .
1 radix A: radicern que D 2 sex addidi clIm D: omo A 3 dernonstrare A: monstrarc D 4 Si quis [p. 232, 1. 2] - uo\uirnus A D: mn. P 5 Curn aliquis [1. 29] - quod uo\uisti A: omo
DP
236
unius ad radicem de 10 erit sicut comparatio radicis sui lucri ad radicem sUl
AD
5
10
15
20
25
30
35
40
Si quis dicat: «Cum quis in empto pro 5 lucratur 3, ex ductu autem radicis cuiusdam sui lucri secundum positum forum in radicem cuiusdam sui capitalis proueniunt 10, tunc quantum est illud suum lucrum siue capitale?» Sic facies. Patet igitur quod ex ductu sui lucri in suum capitale proueniunt 100. Nam numerum multiplicare in alium et producti accipere radicem idem est quod radicem multiplicati numeri multiplicare in radicem multiplicantis. Cuius regule probatio iam assignata est in capitulo radicum. Hec igitur questio est quasi dicatur: «Cum in 5 lucretur 3 et ex ductu lucri alterius in aliud capitale proueniunt 100», fac sicut supraostendimus et exibit quod uoluisti. Si quis dicat: «Cum quis emerit 3 caficios pro 10 nummis et uendit 4 pro 20, ex ductu autem radicis cuiusdam sui lucri nummorum secundum positum forum in radicem sui capitalis caficiorum proueniunt 20, tunc quantum est capitale caficiorum et quantum lucrum nummorum?» Sic facies. Scimus enim quod si suum lucrum nummorum multiplicetur in suum capitale caficiorum proueniunt 400. Dices igitur: «Cum quis emit 3 pro 10, et uendit 4 pro 20, ex ductu autem sui lucri nummorum in suum capitale caficiorum proueniunt 400», fac sicut supraostendimus in quinta specie 5 specierum que sunt in secunda specie 4 specierum. l Si quis dicat: «Cum in empto pro 9 aliquis lucretur 4, ex agregata autem radice sui lucri cum radice sui capitalis proueniunt 20, tunc quantum est lucrum siue capitale 2?» Sic facies. Scimus quod comparatio unius capitalis ad suum lucrum est sicut 3 comparatio alterius capitalis ad lucrum eius. Igitur comparatio radicis capitalis 4 5 ignoti ad radicem sui lucri est sicut comparatio radicis capitalis ignoti ad radicem sui lucri ignoti. Cum autem composuerimus, tunc comparatio 3 ad 5 est (sic/ sicut comparatio capitalis ignoti ad 20. Fac ergo sicut supradocui, et exibit radix sui capitalis ignoti 12. Capitale igitur eius ignotum est 144. E conuerso autem comparatio duorum ad 5 erit sicut comparatio radicis sui 7 lucri ad 20. Fac ergo sicut supradictum est, et erit radix sui lucri 8. Igitur lucrum eius est 64. Cetera autem hiis similia considera secundum hoc, et inuenies ita esse. Si autem dicat quod subtracta radice sui lucri de radice sui capitalis remanent 4, facies sicut in precedentibus, sed fiet hoc dispergendo. Si quis dicat: «Cum quis emit 3 caficios pro 10, et uendit 4 pro 20, agregata autem radice sui lucri caficiorum cum radice sui capitalis nummorum proueniunt 50 8 ». Dices igitur: «Cum 4 pro 20, tunc quantum habebo pro 10?» Scilicet 2. Cum igitur quis emit 3 caficios pro 10, et uendit 2 caficios pro 10, tunc in 10 nummis lucratur 1 caficius. Cum igitur in 10 lucratur 1, agregata autem radice sui lucri cum radice sui capitalis proueniunt 50, fac sicut predictum est, scilicet accipe radicem unius 9 et radicem de 10, que est 1 et lO radix de 10. Comparatio igitur
237
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
5
capitalis. . . ' Cum autem composueris, tunc comparatio umus ad 1 et radlcem de 10 ent sicut comparatio radicis sui lucri ad 50. Multiplica igitur 1 in 50, et prod~ctu.m diuide per 1 et radicem de 10, et quod exierit erit radix sui caplt~hs. Similiter etiam erit comparatio radicis de 10 ad 1 et radlcem de 10 SICUt comparatio radicis sui capitalis ad 50. Multiplica igitur radice~ d~ 1 ~n et productum diuide per 1 et radicem de 10, et quod exierit erit ~adlx SUl caplt~h~. Si quis autem dicat: «Cum quis emit 3 pro 1.0, et. ue~dIt 4 ~ro 20, dImIlluta autem radice 1 sui lucri caficiorum de radice SUl capltahs caficlOrum remanent 60 2 », fac sicut supradictum est, et exibit quod uoluisti. . Si quis dicat: «Cum quis caficios emptos 3 pro 10, uendIt 4 pro 20, lucratur 3 autem in numis ignotis caficios tot quanta est radix , tunc quantum est suum capitale nummorum et quantum est lucrum caficiorum?» 4 . Sic facies. Dic: «Cum 4 pro 20, tunc quot habebo ~ro 10?», et 'prouemen~ 2. Cum emit igitur 3 pro 10, et. uendit 2 pro 0, tun~ III 10 n~m~ms l.ucratur 1 caficius. Deinde dic: «Cum III 10 lucratur 1 et III nummlS IgnOtIS lucra~r 7 quantum est radix eorum, tunc quot sunt ~ummi et qua~ta est radlx eorum?» Tu scis quod comparatio de 10 ad 1 est SICUt comparatlO n.umoru~ ignotorum ad radicem eorum. 10 autem decupl.i sunt unius. Igit~r numml decuph sunt radici sue. Nummi igitur sunt 100, qUl sunt suum capItale nummorum . . quorum radix est 10, quod est suum lucrum caficiorum. Si quis dicat: «Cum quis emit ca~cios ignotos pro 10 nU~~l1s e~~endlt 4 pro 20, et in 100 nummis lucratur 10 caficlOs, tunc quot sunt caficll IgnotI. » . Sic facies. Dic scilicet: «Cum 4 pro 20, tunc quot habebo pro 10?», fac SICUt supradictum est et prouenient 2 caficios. Emit igitur caficios ignotos pro 1.0 nummis et ex eis uendit 2 pro 10 nummis. Manifestum est autem quod comp~ratlO sui lucri caficiorum in 10 nummis ad 10 nummos est sicut comparatlO 10 caficiorum ad 100 nummos. Fac ergo sicut supradocui, et proueniet suum lucrum ex 10 nummis unus caficius. Cum igitur quis emit ignotos caficios pro 10 nummis, et ex eis uendit 2 pro 10 nummis, et insuper remansit unus caficius, tunc 8 · caficii ignoti sunt 3, et hoc est quod monstrare uo 1Ulmus .
°
10
15
20
25
30
?O,
l
A
35
Si quis autem dicat: «Cum quis emit caficios ignotos pro triplo radicis eorum et uendit eosdem pro 20 nummis, ex 100 autem caficiis lucratur 350 nummos, tunc quot sunt caficii, et que sunt 3 radices eorum?»
2
1 lucretur A: lucratur D 2 post capitale add. eius D 3 post radicis add. sui D 2 5 post lucri exp. ignoti A 6 est A: erit D 7 supradictum A: 4 ignoti A: omo D predictum D 8 50 A 2 D: 500 Al 9 unius A 2 D: cius A l l O et A: omo D
1 radice A: radici D 2 60 D: add. A 2 s./. 3 post radix exp. nummorum A 4 et 2 5 post lucratur exp. quantum est radix eorum A 6 lucratu.r iter. A A : omo D 1 ] 7 tantum addidi 8 Si quis dicat [p. 236, 1. 2] - uoluimus A D: omo P l O nummlS [ . 30 uo\uimus A: omo D
238
5
10
15
20
25
30
Deuxième partie du Liber mahamefeth
Sic facies. lam scis quod qui ex 100 caficiis lucratur 350 nummos, in uno caficio lucratur 3 et dimidium. Scis etiam quod comparatio 3 et dimidii ad 1 est sicut comparatio de 20 minus tribus radicibus caficiorum ad caficios. Si igitur multiplices caficios in 3 et dimidium, id quod proueniet equum erit ad 20 minus tribus radicibus caficiorum. lam igitur habemus 3 census et dimidium que adequantur ad 20 minus 3 radicibus. Cum igitur compleueris, habebis 3 cens us et dimidium et tres radices que adequantur 20 nummis. Reductis igitur omnibus censibus ad unum censum et 3 radices et 20 ad idem proportionaliter, proueniet ad ultimum unus census et 6/7 radicis que equantur 5 nummis et 5/7 nummi. Fac ergo sicut ostensum est in algebra scilicet medietatem radicis que est 3 septime multiplica in se et proueniet 1/7 et 3/7 unius septime. Quos agrega nummis et fient 5 nummi et 6/7 et 2/7 unius septime. De quorum omnium radice que est 2 et 3/7 minue 3/7, et remanebunt 2 qui sunt radix census. Census igitur est 4, et tot sunt caficii ignoti. Precium uero quo emit eos est 6 nummi, et hoc est quod monstrare uoluimus. Si quis dicat: «Cum quis emit caficios multos pro triplo radicis eorum et uendit eosdem pro quincuplo radicis eorum, et in 100 caficiis secundum idem forum uenditis lucratur 150 nummos». Sic facies. Constat quod cum caficios emit pro triplo radicis eorum et uendit eos pro quincuplo radicis eorum, lucratur nummos in caficiis duplos radicis eorum. Positum est autem ipsum in 100 caficiis lucrari 150 nummos. Comparatio igitur de 150 ad 100 est sicut comparatio duorum radicum ad caficios. Sed 150 ad 100 sunt unum et dimidium. Igitur 2 radices sunt unum et dimidium caficiorum. Igitur census et dimidius equantur duobus similibus radicibus. Radix igitur est 1 et tercia. Census uero est 1 et 7/9 et tot sunt caficii ignoti scilicet 1 et 7/9 unius, et hic est quod demonstrare uoluimus. Scias autem de ignotis lucris multas questiones alias posse fieri innumerabiles. De qui bus hic nihil agimus nisi quantum pertinet ad presens. Non enim possunt omnes comprehendi. Quisquis autem intellexit ea que dicta sunt de hiis, et intellexit supradicta de lucris in 20 modis et in aliis et ea que premisimus in principio libri, tunc quotiens euenerit questio huiusmodi quam ego pretermisi cogitet supra eam et pro ea que supradicta sunt fortasse inueniet eam 1. ADP
35
10
15
20
25
30
35
Capitulum de lucro participum. 2 Verbi gratia . Si uolueris scire tres participes quorum unus 3 collatis octo numis, secundus decem, tercius autem quattuordecim negociando lucrati sunt 4 uiginti duo, tunc quantum ex hoc lucro contingat unumquemque secundum quantitatem collati capitalis.
1 Si quis autcm [p. 237,1. 34] - inueniet eam A: omo 0 P 3 quorum un us om. Dpi p3: add. A2 s./. p2 4 cx iter. P
Deuxième partie du Liber mahamefeth
2 Capitulum - gratia A P: omo D
239
Sic facies. Agrega capitalia omnium et agregati summa erit triginta duo, cum qua lucrati sunt uiginti duo, - que sit tibi 1 prelatus. Deinde lucrum quod est 22 multiplica in capitale cui us que et productum diuide per prelatum et quod exierit est lucrum eius in cui us capitale multiplicasti. Vel si uolueris, uide quota pars est octo de triginta duobus, scilicet quarta. Quarta igitur pars de uiginti duo bus est lucrum eius qui contulit octo. Similiter uide quota pars est decem de 2 triginta duobus scilicet due octaue et dimidia octaua. Tanta igitur pars de uiginti duobus est lucrum eius qui apposuit decem. Similiter facies de quattuordecim. Vel si uolueris, denomina uiginti duo de triginta duobus et erunt quinque octaue et dimidia octaua. Quas multiplica in capitale 3 cuiusque et productum est id quod de lucro quemque contingit. Regula autem sumpta est4 ex proportione. Sic enim se habet capitale ad lucrum, sicut capitale ad lucrum, uel sic se habet 5 lucrum ad capitale sicut lucrum ad capitale. Hic igitur talis est comparatio talis est6 tocius summe agregati, que est triginta duo, ad totum lucrum 7, quod est 22, qualis est comparatio de octo ad partem lucri que sibi debetur. Vnde quartus est incognitus. Multiplica ergo secundum in tercium, et productum diuide per primum, et exibit quod queris. Vel diuide unum se multiplicantium per diuidentem et quod exit multiplica in alterum, et productum erit quod queritur. Sic facies in decem et quattuordecim, et exibit quod queris. Sic facies in omnibus participibus siue sint multi siue pauci. Agrega semper 8 capitalia omnium, et comparatio lucri omnium ad capitale omnium erit sicut comparatio lucri uniuscuiusque ad capitale cuiusque. Multiplica ergo capitale cuiusque in lucrum omnium et productum diuide per agregatum ex omnibus capitalibus et exibit sors cUlUsque. Si autem uolueris scire tres participes quorum unus collatis octo, secundus decem, tercius 14 negociando lucrati sunt et de lucro prouenerunt 9 4 ei qui decem apposuit, quantum ergo lO debetur reliquis duobus? Sic facies. Decem sit tibi prelatus. Lucrum autem eius quod est quattuor multiplica in capitale eius cuius lucrum quantum sit II scire uolueris et productum diuide per prelatum, et quod exierit est lucrum eius in cuius 12 capitale multiplicasti. Vel diuide per decem lucrum eius et quod exit multiplica in capitale cuiusque et productum erit lucrum eius in cuius capitale multiplicasti. Vel diuide capitale cuius lucrum scire uolueris per decem et quod exit multiplica in 4 quod est lucrum eius, et productum est id quod queris. Hec autem regula sumpta est ex comparatione. Talis est enim comparatio de decem ad suum lucrum quod est quattuor qualis comparatio capitalis ad suum lucrum quod queritur. Vnde quartus est incognitus. Diuidens ergo erit primus qui est decem. 1 tibi A 0: omo P 2 de iter. P 3 post capitale exp. eius p2 4 est 0 P: add. A2 5 post habet exp. ad 0 2 6 comparatio talis est A: talis est comparatio 0 P 7 totum 8 semper A P: omo 0 9 prouenerunt A P: proueniunt 0 lucrum A 0: lucrum totum P post prouenerunt exp. ei p 2 10 ergo A: omo D P Il post sit add. si 0 12 cuius A P: omo 0
240
5
10
15
20
25
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Si autem questio fuerit sic ut dicat: «Si utrique qui contulit octo et qui contulit decem de lucro prouenerunt duodecim, tunc quantum lucratus est quisque per se trium?», agrega octo ad decem et fient 18 qui sint tibi prelatus. Et lucrum eius quod est duodecim multiplica in capitale cuiusque et productum diuide per decem et octo, et exibit quod queris. Vel diuide unum multiplicantium per decem et octo qui est diuidens, et quod exit multiplica in alterum multiplicantium, et proueniet quod queris. Regula illa 1 patet ex comparatione sicut predictum est. Si quis querit, dicens: «Tres consortes erant quorum unus collatis 8, secundus 2 10, tercius 14 negociando simul lucrati sunt et diuiso lucro inter se, eo quod accidit conferenti 3 octo, subtracto de eo quod accidit conferenti quattuordecim, remanent quattuor, tunc quantum accidit unicuique eorum?». Modus agendi patet hic ex predictis, scilicet minue octo de 14 et remanent 6. Patet ergo quod lucrum . torum4 65 sunt pre d·ICt!·6 4 . Q uaSI. ergo querat: «Cum in sex lucratus sit quattuor, IS quantum lucrabitur in octo et in decem et in quattuordecim?» Tu multiplica 4, qui sunt lucrum de 6, in capitale cuiusque eorum et productum diuide per 6, et exibit quod queris. Si autem proposuerit sic, dicens: «Ei qui apposuie octo accidit de lucro tantum quo multiplicato in id quod accidit conferenti decem fiunt 45». Modus agendi patet hic ex predictis in huiusmodi de ignotis in emendo et uendendo et lucris. Scilicet ut cum uolueris scire quantum sit lucrum eius qui apposuit octo, multiplica 8 in 45 et productum diuide per decem et eius quod exit radix est lucrum eius qui apposuit octo. Si autem uolueris scire quantum sit lucrum eius qui apposuit decem, multiplica decem in 45 et productum diuide s per octo et eius 9 quod exit radix est id quod queris .
10
15
20
25
A
30
35
Si quis querat, dicens: «Duo participes unius eorum capitale 10 alterum uero 20, negotiando lucrati sunt, et ei quod apposuit 10 accidit radix eius quod accidit apponenti 20, tunc quantum lucratus est unusquisque eorum?» Sic facies. Constat quod comparatio de 10 ad 20 est sicut comparatio lucri apponentis 10 ad lucrum apponentis 20. Igitur lucrum apponentis 10 medietas est lucri apponentis 20. Habemus igitur dimidium censum quod equatur radici census. Census igitur est 4 et eius radix. Qui igitur apposuit 10 lucratur 2, et qui 20 lucratur 4, et hoc est quod scire uoluisti. Item si quis: «Cum sint 3 participes, quorum unius capitale est 10, secundi uero 30, tertii autem 50, negotiando lucrati sunt tantum quod si lucrum primi et secundi minuatur de lucro tertii remanent 3, tunc quantum est lucrum cuiusque?» 2 post 14 add. in D 3 eonferenti A P: eonferente 0 4 istorum 1 illa A: ista 0 P A 0 2 P: eorum DI 6 post predieti exp. a D2 7 sic dieens ei qui 5 6 A P: omo D 8 post diuide add. et P apposuit A P: omo 0 9 deeem et eius [1. 22] - quod queris addidi cum D P: om. A
30
35
241
Sic facies. Agrega 10 et 30 et fient 40. Quos minue de capitali tertii, et remanebunt 10. De quibus denomina 3 scilicet 3/1 O. Tantum igitur scilicet 3/1 0 sui capitalis lucratus est quisque eorum. Primus igitur lucratus est 3, secundus 9, tertius 15. Cum sint 3 participes quorum unius capitale est 20, secundi 50. Tertii uero 30 negotiando lucrati sunt tantum quod si de lucro primi et secundi diminuatur lucrum tertii remanebunt 4. Sic facies. Minue capitale tertii de capitali primi et secundi simul agregatis, et remanebunt 40. De quibus denomina 4 scilicet decimam. Decimam igitur sui capitali lucratur quisque eorum. Primus igitur lucratur 2, secundus 5, tercius 3. Cum sint 3 participes unius, quorum capitale 10, alterius 20, tertius 40, negotiando lucrati sunt tantum quod cum lucro primi et secundi multiplicetur in lucrum tertii proueniunt 48. Sic facies. Agrega capitale primi cum capitali secundi, et agregatum multiplica in capitale tertii, et prouenient 1200. De quibus denomina 48, scilicet quintam quinte, cuius radix est scilicet quinta. Tantam partem sui capitalis scilicet quintam lucratur quisque eorum. Primus ergo lucratur 2, secundus 3, tertius 8. Cum sint 2 participes, unius quorum capitale est 10, alterum uero 50, negotiando lucrati sunt tantum quod <cum>1 lucrum primi est medietas radicis lucri secundi. Sic facies. Diuide 50 per 10 et exibunt 5. Quos multiplica in dimidium, et prouenient 2 et dimidium. Quos multiplica in se et prouenient 6 et quarta, et tantum lucratur secundus. Primus uero lucratur dimidium radicis horum 6 et quarte quod est 1 et quarta, et hoc est quod uoluisti. Cum sint 2 participes unius quorum capitale est 8, secundi uero 18 negotiando lucrati sunt tantum quod cum radix lucri primi multiplicetur in radicem lucri secundi prouenient 6. Sic facies. Multiplica 6 in se et prouenient 36. Deinde multiplica capitale primi in capitale secundi, et prouenient 144. Per quos diuide 36 denominando scilicet quartam. Cuius radicem que est dimidium multiplica in 8, et prouenient 4, et tantum lucratur primus. Deinde multiplica idem dimidium in 18, et prouenient 9, et tantum lucratur secundus. Vel aliter. Diuide 18 per 8, et exibunt 2 et quarta. Per quarum radicem que est 1 et dimidium diuide 6, et exibunt 4, et tantum lucratur primus. Et multiplica 4 in 2 et quartam et prouenient 9, et tantum est lucrum secundi. Si quis querat: «Cum sint 3 participes quorum unius capitale est 10, secundi uero 20, et tertii 100 mercando lucrati sunt et diuiso lucro inter se id quod accidit ei quod apposuit 10, et ei quod 20, si multiplicetur in id quod accidit apponenti 100 proueniunt 120.»
1 eum addidi
242
5
10
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Sic facies. lam constat quod comparatio lucri apponentis 10 et lucri apponentis 20 simul agregatorum ad 30 qui fiunt ex agregatis 10 et 20 erit 1 sicut comparatio lucri apponentis 10 et lucri apponentis 20 simul agregatorum ad lucrum apponentis 100. Quasi ergo dicatur: «Cum in 100 lucretur 30, muItiplicato autem lucro eius in capitale eius proueniunt 120 (sic)2», fac sicut predocui et erit lucrum eius 6, et hoc est quod lucratur in 30. Dices igitur: «Cum tres participes quorum unus apponit 10, alius 20, tertius 30, sed qui apponit 30 lucratur 6, tunc q.uantum lucratur unusquisque aliorum?» lam scis quod comparatio de 6 ad 30 est 3 SICut co~paratio lucri uniuscuiusque aliorum ad capitale suum. Fac igitur sicut predocUl, et lucrum apponentis 10 erit 2, et apponentis 20 lucrum erit 4, lucrum uero eius quod apposuit 100 erit 20 4 .
alteri uero terciam. Sensus horum uerborum est ut cum alter eorum acceperit medietatem, alter accipiat terciam, donec nichil suprasit de triginta. Sic facies hic. Ex numeris denominationum que sunt medietas et tercia multiplicatis inter se proueniet sex. Quorum medietatem que est l tres da domino 2 medietatis. Et eius terciam que est duo da domino tercie partis. Quasi ergo querat, dicens: «Duo consortes quorum unus collatis tribus, alter uero duobus, lucrati sunt 30, quomodo diuident eos?» Domino ergo trium prouenient decem et octo et hoc accidit domino medietatis. Domino uero duorum accidunt duodecim qui sunt domini tercie partis 3 . 10
ADP 5
15
20
25
30
Item de eodem . 6 Si quis querit , dicens: «Centum oues habebant duo homines 7 , unus sexaginta 8 et alter quadraginta , qui receperunt tercium hominem in participium illarum, ita ut centum oues fierent illorum trium equaliter, sed hic tercius pro tercia parte in quam receptus est dedit reliquis duobus 60 numos, quomodo illi duo 9 diuident eas inter se?» .Iam nosti illum cuius erant sexaginta descendisse usque ad triginta tres 10 et te~c.lam et uendidisse recepto participi id quod est inter utrumque numerum sClhcet 26 et duas tercias. Secundus uero cuius erant 40 descendit similiter usque ad 33 et terciam et uendidit recepto participi id quod est inter utrumque numcrum scilicet sex et duas tercias. Quasi ergo querat, dicens: «Duo participes quorum Il unus collatis uiginti sex et duabus terciis, alter uero sex et duabus terciis lucrati sunt 60 nummos, quomodo diuident eos inter se ?», fac sicut predocuimus et conferenti 26 et duas tercias accident 48, et hoc est quod prouenit domino sexaginta ouium. Conferenti uero sex et duas tercias accident l2 duodecim et hoc est quod prouenit domino quadraginta ouium. . Scias ~utem hic. muItas alias huiusmodi secundi 13 questiones, sed quoniam mnumerabIles sunt, ldeo quisquis ea que dicta sunt animaduertit. Quotiens questio de ignoto in participatione euenerit per ea que dicta l4 sunt adinuenire poterit l5 .
DP
243
15
20
25
30
Si uolueris diuidere triginta nummos tribus hominibus, quorum uni debentur due tercie ipsorum et alteri quantum est totum scilicet triginta, tercio uero tantum et dimidium. 5 Sic facies • Ex numeris denominationum fac numerum communem qui est sex. Cuius duas tercias que sunt 4 da domino duarum terciarum. Ei uero cui debetur quantum est totum, da sex. Sed ei cui tantum et dimidium 6 da tantumdem quantum est sex et dimidium eius scilicet tres qui sunt nouem. Quasi ergo querat, dicens: «Tres participes quorum unus collatis 4, alter 6, alter uero 9, lucrati sunt triginta nummos, quomodo diuident eos?», fac sicut predictum est. Et quod 7 8 acciderit habenti 4 est id quod accidit domino duarum terciarum. Et quod accidit habenti 6 est id quod accidit ei cui debetur tantumdem. Et quod accidit habenti 9 9 est id quod accidit ei cui debetur tantum et dimidium. Cum uolueris diuidere triginta numos tribus hominibus, quorum uni debentur due tercie de triginta et tres nummi, alteri uero debentur tantum scilicet triginta et duo nummi, tercio uero dupplum de triginta et quarta eorum et unus nummus sic quousque de triginta nummis nichil suprasit. Predicti nummi 10 duobus modis accipiuntur. V no scilicet ut si uelis eos de tota summa accipere et dare illis, et tunc remanebunt 24 nummi. Quos diuides secundum quod debetur cui que et ad id Il quod acciderit domino duarum terciarum adde tres nummos, quos sibi prius dedisti. Ad id uero quod acciderit domino tanti adde duos numos premissos, et ad id quod acciderit domino duppli et quarte ad de nummum predictum.
Capitulum de diuisione secundum proportiones l6 . Si uolueris diuidere triginta numos duobus hominibus, uni eorum medietatem 17,
1 erit A 2: est Al 2 120/à/se A in 180 corrigendum 3 est A 2: ei Al 4 Si quis querat [p. 240, l. 27] ~ erit 20 A: am. 0 P 5 Item de eodem A P: am. 0 6 querat A: 2 querit 0 P 7 post homines exp. a 0 8 post quadraginta exp. A 0 2 9 illi duo A 0: 2 omo P 10 tres A 0 P: sex DI Il post quorum exp. a 0 2 12 post accident exp. a 2 0 13 secundi A uid. Puid.: fieri 0 14 dicta A: predicta 0: add. p 2 s.l. 15 Scias autem [1. 29] ~ poterit A 0: add. p2 m.d. 16 Capitulum ~ proportiones P: omo 0 17 medietatem P: medietate 0
1 post est exp. a 0 2 2 eius omo P 3 Capitulum [p. 242, /. 33] -- tercie partis addidi 4 Pages 243, l. Il ~ 244, l. 12: nous avons choisi de suivre les mms. 0 P cum 0 P: omo A 2 plutôt que A compte tenu de la suite logique du texte 5 sic facies A P: add. 0 m.d. 6 post dimidium exp. eius 0 2 7 post 4 exp. sex 0 2 8 post accidit exp. ei cui debetur tantundem et quod accidit 0 2 9 tantumdem [1. 21] - debetur addidi cum 0 P: omo A 10 post nummi exp. debetur p2 Il post id exp. a 0 2
5
10
Deuxième partie du Liber mahameleth
Alio modo quod si uis accipere nummos predictos in sortibus tunc sic facies. Duas tercias de triginta, que sunt uiginti et insuper tres numos, da domino duarum terciarum et trium numorum. Deinde tantumdem quanta est tota summa et insuper duos nummos qui fiunt triginta duo nummi da domino tanti et duorum 1 numorum. Deinde dupplum eius et quartam cum addito numo qui sunt sexaginta et octo (sie/ et dimidius da domino duppli et quarte et unius numi. Quasi ergo queratur: «Tres erant mercatores, quorum unius capitale uiginti tres nummi, alterius triginta duo, tercii uero sexaginta octo (sici et obolus, negociando lucrati sunt 30 4 nummos, quomodo diuident eos?» Id quod accidit domino uiginti trium est id 5 quod accidit primo. Et id quod accidit domin0 6 triginta duorum est id quod competit secundo. Et id quod accidit domino 7 sexaginta octo (sicl et dimidii est id quod competit tercio. Cetera huiusmodi considera secundum hoc.
Vel aliter. Diuide 10 per 5, et exibunt 2. Quos multiplica in se, et prouenient 4. Quos iterum multiplica in 2, et fient 8, et tot masse possunt fieri ex illa. Cum sit una massa diametri 10 palmorum et precii 100 nummorum, tunc quanti pretii est alia massa rotunda eiusdem longitudine diametri 5 palmorum? Sic facies. Denomina 5 de 10, scilicet dimidium, quod multiplica in se, et fiet quarta. Quem multiplica in se, et fiet octaua. Octaua igitur de 100, que est 12 et dimidium, est precium illius minoris masse. l Vel aliter. Multiplica 10 in se et prouenient 100. Quos iterum multiplica in 10, et fient 1000. Deinde multiplica 5 in se, et fient 25. 2. Quos denomina de 1000, scilicet octauam. Octaua de 10 (sici, que est 12 et dimidium, est precium illius.
5
10
ADP
15
20
25
Capitulum de massis quod fit omnibus modis quibus predicta .. . 9 partlclpatlO . Proponam autem 10 questionem de hoc in quo appareant omnes modi agendi in omnibus questionibus huius capituli que est hec. De una massa commixta ex auro decem unciarum et quattuordecim de argento et uiginti de auricalco. Accepta uero una parte ab ea Il ponderis duodecim unciarum, quantum est in parte illa de unoquoque metallo? Hec questio est l2 quasi dicatur: «Tres consortes quorum unius capitale est decem nummi, secundi uero quattuordecim, tercii uiginti, lucrati sunt 12 l3 , quomodo diuident eos?». Fac sicut predictum est. Et id quod acciderit capitali decem est id quod est in ea de auro l4 . Et id 15 quod acciderit pro capitali 14 est id quod est 16 in ea de argento. Et id 17 quod acciderit capitali de 20 est id quod est in ea de auriculo.
15
20
25
A
30
245
Deuxième partie du Liber mahameleth
244
Cum sit una massa rotunda, cuius diametrum est 10 palmorum, quot masse rotunde possunt fieri ex ea, uniuscuiusque earum diametrum sit 5 palmorum? Sic facies. Multiplica lOin se, et prouenient 100. Quos multiplica in 10, et fient 1000. Deinde multiplica 5 in se, et prouenient 25. Quos multiplica in 5, et prouenient 125. Per quos diuide 100 (sic/ 8, et exibunt 8, et tot masse possunt fieri ex illa supraposita.
30
35
Item de alio. Cum sit una massa permixta ex auro et argento ponderans 500 uncias, et uolueris sc ire quantum auri et argenti est in ea, sine examinatione ignis ut in igne non liquescat nec pars de ea incidatur nec iterum ponderetur. Sic facies. Scias prius pondus duum corporum unius ex auro et alterius ex argento sed equalium in magnitudine, et postea scies comparationem ponderis unius ad pondus alterius corporis, et per hoc scies quod queris. Ars autem sciendi equalitatem eorum in magnitudine hec est: pondera quislibet frustrum (sicl auri, et cognito eius pondere pone illud in uase, de inde superpone tantum aque quousque cooperiatur abusque, postea signa locum ad quem aqua pertingit. Postea inde exactum iterum pondera, et si plus po~derau~rit quam prius quantum plus ponderauerit tantum de aqua, adde aquam. Demde mttte in aqua quoddam frustum argenti ita magnum quod, cum missum fuerit in aqua, aqua pertingat ad locum signatum. Tunc igitur scies quod hec duo corpora, unum auri et alterum argenti, sunt equalia in magnitudine. Deinde pondera argentum et cognosces comparationem ponderis unius ad pondus alterius. Quasi ergo inueneris quod argentum ponderat 4/5 ponderis auri. Quod non ideo dico quia expertus sim, sed gratia exempli ut monstretur quod dico. Secundum igitur suprapositam artem inueni aliquod corpus argenti equale proposite masse in magnitudine, quod pondera. Quasi igitur inueneris pondus eius 432 arum unciarum, quodlibet igitur corpus auri equale hec erit ponderis 540 unciarum, secundum quod positum est. Deinde accipe differentiam que est inter pondera horum duorum corporum, que est 108, et retine. Deinde accipe differentiam que est inter pondera eorum argenti et masse permixte <et differentiam qui est inter pondera masse permixte>5 et masse ex auro que est 40. Hec igitur differentie 2 diuidunt primam differentiam retentam secundum comparationem au ri ad argentum que sunt in massa permixta. Comparatio autem
2
1 post duorum exp. a 0 2 oeto false A 0 P in septem corrigendum 3 oeto fa/se A 0 4 praem. et 0 5 post aeeidit add. domino P 6 post P in septem corrigendum domino exp. 30 p 2 7 post domino exp. triginta duorum 0 2 8 oeto false A 0 P in septem corrigendum 9 Capitulum [1. 14] - partieipatio A P: am. 0 10 post autem add. unam 2 2 oP Il parte ab ea A p : ab ea parte A 0 pl 12 questio est A P: est questio 0 2 13 12 A P: am. 0 14 Et id quod [/.23] - de auro 0 P: add. A m.s. 15 id A: am. oP 16 est A P: am. 0 17 id A: am. 0 P 18 100 fa/se A in 1000 corrigendum
1 post prouenient exp. ? A2 2 Quos multipliea - 125 addidi 3 10 false A in 100 corrigendum 4 quislibet frustmm false A in quodlibet frustum corrigendum 5 et differentiam [/. 35/36] - permixte addidi
246
5
10
15
20
25
30
35
mai oris earum ad illam differentiam retentam est sicut comparatio eius quod est in massa permixta de corpore propinquiore sibi in pondere ad pondus illius propinquioris. Sed 540 propinquiores sunt ad 500 quam 432. Sequitur ergo ut comparatio eius auri quod est in massa ad 540 sit sicut comparatio de 68 ad 108. Sed 68 sunt 5/9 et 2/9 none de 108. Igitur aurum quod est in massa est 5/9 et 2/3 unius none de 540, que sunt 340 1• Comparatio etiam de 40 ad 108 est sicut comparatio argenti quod est in massa ad 432. Sed comparatio de 40 ad 108 est 3/9 bus et tercia none. Argentum ergo quod est in massa est 3/9 et tercia none de 432 , que sunt 160. Et hoc est quod demonstrare uoluimus. De scientia cognoscendi an aurum uel argentum sit purissimum aut si purum non est quantum de alio ibi permixtum est. Quidam tradidit fabro aurum 1000 unciarum ad facienda uasa. Oeinde factis inde uasis et reportatis uult scire dominus uasorum an faber 2 miscuerit aliquid auro et quantum. Ars autem cognoscendi hoc est sicut illa que precessit. Quasi ergo inueneris aliquid corpus argenti equale corpora auri laborato, quo ponderato inuenitur esse ponderis 864 unciarum nec creamus plus minus ne ponderet, sed hoc de gratia exempli. Constat igitur ex hoc quod quodlibet corpus puri auri equale illi in magnitudine erit 1080 unciarum in pondere. Manifestum est igitur quod aurum laboratum non est purum. Si enim esset purum esset 180 (sici unciarum in pondere. Si uero argentum purum esset, ponderaret 864 uncias. Hoc ergo comparato uolumus scire quantum argenti est permixtum illi uel quantum auri remansit. Accipe igitur differentiam que est inter duo corpora quorum unum est purum aurum, alterum uero purum argentum. Que differentia est 216 et eam retine. Oeinde accipe differentiam que est inter pondus corporis puri argenti et pondus uasorum et pondus corporis auri puri que est 80. He igitur 2 differentie diuidunt differentiam retentam secundum comparationem auri et argenti quod est in uasis elaboratis. Comparatio autem maioris earum differentiarum ad differentiam retentam est sicut comparatio eius quod est in uasis de corpore propinquiore uasis in pondere ad pondus ipsius corporis propinquioris. Sed 1800 ( 4 in 300, et productum diuide per prelatum, et quod exierit est id quod uoluisti. Hoc autem demonstrabitur sic. Scilicet miliaria ignota sint linea ab, precium autem ignotum sit linea gb. Manifestum est igitur quod linea ag est 4. In precedentibus autem ostendimus quod comparatio primorum 4 sextariorum multiplicatorum in miliaria sua ad nummos eorum est sicut comparatio sextariorum aportatorum multiplicatorum in sua miliaria ad nummos eorum. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Quod igitur fit ex 500 ductis in precium miliariorum quibus portat 3 sextarios, quod scilicet est linea gb, equum est ei quod fit ex 100 ductis in 3 sextarios et inde producto multiplicato in lineam ab. Deinde protraham lineam tn, que est 500, de qua incidatur linea trescentorum, 5 que sit linea qt. Manifestum est igitur quod id quod fit ex ductu linee nt in lineam gb equum est ei quod fit ex ductu linee qt in lineam ab. Comparatio igitur linee nt ad lineam tq est sicut comparatio linee ab ad bg. Cum autem conuerterimus, tunc comparatio linee qt ad tn erit sicut comparatio linee gb ad ab. Cum uero disperserimus, tunc comparatio linee qt ad qn erit sicut 6 comparatio linee bg ad ga. Id ergo quod fit ex ductu linee qt in ag equum est ei 7 quod fit ex ductu linee nq in gb. Id igitur quod fit ex duetu linee qt in ag, si diuidatur per nq, exibit linea gb, que est pretium miliariorum ignotorum. Causa autem inueniendi miliaria hec est. Scimus enim quod cums eomparatio 9 linee qt ad qn fuerit sicut comparatio hnee gb 10 ad ga, quod (sici 1 oportebit tunc eum conuerterimus ut comparatio linee nq ad qt sit sicut comparatio linee ag ad gb. Cum autem eomposuerimus, tunc comparatio linee nq ad nt erit sicut
algebra A: agebla 0 2 2600fàlse A 0 in 2700 corrigendum 3 algebra A: agebla 0 4 post primorum add sex 0 5 sit A: sint 0 6 comparatio linee [1. 29] - erit sicut A: omo 0 7 id A: in 0 8 cum A2 s.l. 0: est AI 9 fuerit A: fiunt 0 10 gb A: bg 0 II quod A: om. 0
5
10
15
20
25
30
Vel aliter. Inquire numerum in quem multiplicata 200 fiunt 500, et inuenies 2 et dimidium, quod scilicet 2 et dimidium multiplica in 4, et fient 10, et tot sunt miharia. Si autem uolueris scire precium, scias quota pars sunt 200 de 300, scilicet due tercie. Sequitur igitur ut 4 sint due tercie pretii. Pretium ergo est 6. Vel aliter. Pone miliaria ignota rem et tunc pretium ignotum erit res minus 4 nummis. Supradictum est enim quod subtracto pretia de miliariis remanent 4. Sequitur igitur ex hoc ut pretium additum ad 4 fiat equale miliariis. Pretium igitur est res minus 4. Deinde multiplica miliaria, que sunt res, in 3 sextarios et fient 3 res. Quas multiplica in 100, et fient 300 res. Deinde 500, que proueniunt ex ductu 10 miliariorum in nummos eorum, multiplica in rem minus 4, et prouenient 500 res minus duobus milibus nummorum, que equantur 300 rebus. Comple ergo 50 (sic/ res adiectis duobus milibus nummorum. Et totidem nummos agrega ad 300 res. Deinde minue 300 res de 500 rebus, et remanebunt 200 res, que adequantur duobus milibus nummorum. Res igitur est 10, et tot sunt miliaria, et hoc est quod scire uoluisti. Si autem uolueris scire pretium, minue 4 de 10 et remanebunt 6, qui sunt pretium. Si autem uolueris precium pone rem, et tunc miliaria erunt res et 4. Deinde multiplica rem in 500, et fient 500 res. Deinde multiplica 100 in 3 sextarios, et productum multiplica in rem et 4, et prouenient 300 res et 1200 nummi, que adequantur 500 rebus. Minue ergo 300 res de 500 rebus, et remanebunt 200 res, que adequantur 1200 nummis. Res igitur equiualet 6 nummis, et tantum 3 est pretium ignotum. Item de eodem. Si quis conducit aliquem ad portandum 12 sextarios 30 miliariis pro 60 nummis, dat autem ei 6 nummos ut secundum rationem pretii tot portet sextarios quot ierit miliaria, tunc quot sunt sextarii uel miliaria? Sic facies. Multipliea 12 in 30, et prouenient 360. Quos multiplica in 6, et fient 2160 4 . Quos diuide per 60, et exibunt 36. Quorum radix scilieet 6 sunt sextarii, et tot sunt miliaria. Causa autem hec est, quoniam constat ex hiis que dicta sunt in conducendis uectoribus quod comparatio sextariorum multiplicatorum in sua miliaria ad
1 nq in ab [1. 1] - linee A: om. 0 2 50 false A 0 in 500 corrigendum exp. precium 0 2 4 Quos multiplica in 6 et fient 2160 iter. A
3 post tantum
336
5
10
15
20
25
30
35
337
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
nummos eorum est sicut comparatio sextariorum multiplicatorum in sua miliaria ad numos eorum l. Comparatio igitur 12 sextariorum multiplicatorum in 30 miliaria ad 60 nummos est sicut comparatio sextariorum ignotorum multiplicatorum in sua miliaria ad nummos eorum qui sunt 6. Multiplicare igitur 6 in 360 est idem 2 quod multiplicare sextarios ignotos in sua miliaria et productum inde in 60. Id autem quod fit ex 6 ductis in 360, si diuidatur per 60, eius quod exit radix est sextarii et tot sunt miliaria. Vel aliter. Ad sciendum sextarios et miliaria, scilicet multiplica 12 in 30, et prouenient 360. Quos diuide per 60, et quod exit multiplica in 6, et producti radix est sextarii, et tot sunt miliaria. Causa autem huius est hec. Scimus enim quod oportebat multiplicare 360 in 6, et productum diuidere per 60, et eius quod exiret radix esset id quod uoluisti.
Sic facies hic. Multiplica 12 in 30 miliaria, et fient 360. Quos multiplica in 10 nummos, et fient 3600. Deinde accipe tres quartas de 100, quoniam supradixit quod portaret de sextariis tot quod sunt tres quarte miliariorum quibus iret, que sunt 75. Per quos diuide 3600, et exibunt 48. Quorum radix propinquior, que est 7 minus dimidia septima, est miliaria. Cuius tres quarte sunt sextarii. Causa autem huius est sicut prediximus in hiis que precesserunt de conducendis uectoribus. Que quisquis intellexit facile poterit hec probare. Vel aliter. Diuide 3600 per 100, et exibunt 36. Deinde inquire numerum in quem multiplicate tres quarte fiunt 1, qui est 1 et tercia. Quem et terciam multiplica in 36, et prouenient 48. Quorum radix est numerus miliariorum, cuius tres quarte sunt sextarii. Causa autem huius patet ex hiis que paulo ante dicta sunt. Vide quota pars sunt IOde 100, scilicet decima. Tantam igitur partem de 30, que est 3, multiplica l in 12, et fient 36. Deinde inquire numerum in quem multiplicate tres quarte fiant 1, et inuenies 1 et terciam. Quem et terciam multiplica in 36, et fient 48. Quorum radix est numerus miliariorum, cuius tres quarte sunt numerus sextariorum. Vel si uolueris, accipe decimam de 12, que est 1 et quinta. Quam multiplica in 30, et prouenient 36. Cetera autem fac sicut supraostensum est, et inuenies quod uolueris. Vel aliter. Pone miliaria rem, sextarios uero tres quartas rei, quoniam supradixit quod portaret de sextariis tot quot sunt tres quarte miliariorum, quibus iret. Deinde multiplica 12 in 30, et fient 360, quos multiplica in 10, et fient 3600. Deinde multiplica rem in tres quartas rei, et fient tres quarte census. Quas multiplica in 100, et fient 75 census que adequantur ad 3600. Accipe igitur de omnibus censibus 1 et iuxta eandem proportionem quam habet 1 ad 75 census. 2 Accipe tantumdem de 3600, quod est 48. Habes igitur quod unus census adequantur 48 nummis. Radix igitur census est 7 minus dimidia septima, et tot 4 3 sunt miliaria. Cuius tres quarte sunt sextarii .
Scimus autem ex his que predicta sunt ~uod multiplicare trescentum sexaginta in sex et productum diuidere per sexaginta et eius quod exit accipere radicem idem est quod diuidere 360 per 60, et quod exit multiplicare in 6 et producti radicem aCClpere. Vel aliter. Vide quota pars sunt 6 de 60, scilicet decima. Tantam igitur partem, scilicet decimam de 30, que est 3, multiplica in 12, et fient 36. Quorum radix scilicet 6 sunt sextarii siue miliaria. Causa huius est. Scimus enim quod oportebat denominare 6 nummos de 60 et tantam partem accipere de 360, que proueniunt ex ductu 12 sextariorum in 30 miliaria, et producti radicem accipere. Scis autem quod denominare 6 de 60, et tantam partem accipere de producto ex 12 ductis in 30 <et producti radicem accipere>4 idem est quod denominare 6 de 60 et tantam partem accipere de 30 et 5 multiplicare eam in 12, et producti accipere radicem. Vel si uolueris, accipe talem denominationem de 12 et multiplica eam in 30, et producti accipe radicem, et ipsa erit quod uoluisti. Vel aliter. Pone sextarios rem, et tunc miliaria etiam erunt res. Deinde multiplica 12 in 30, et prouenient 360. Quos multiplica in 6 nummos, et id quod prouenit equum est 60 censibus que proueniunt ex 60 ductis in rem, et inde producto multiplicato in rem secundam. Fac ergo sicut ostensum 6 est in algebra7, et erit pretium rei sex et tot sunt sextarii siue miliaria. Item de eodem. Si quis conducit aliquem 8 ad portandum 12 sextarios 30 miliariis pro 10 nummis, dedit autem ei prius 10 nummos pro portandis sextariis qui sunt tres quarte miliariorum quibus debet portare, tunc quot sunt sextarii uel quot miliaria?
1 est sicut [l. 1] - eorum addidi cum 0: omo A 2 est idem A: idem est 0 3 et eius quod [l. Il] - sexaginta addidi cum 0: omo A 4 et producti radicem accipere addidi 5 et addidi cum 0: omo A 6 ostensum A: ostensam D 7 algebra A: agebla 0 8 aliquem A: aliquam 0
5
10
15
20
25
A 30
35
Cum aliquis conducitur ad portandum 15 sextarios, 40 multiplicaueris pro uno 5 censu et radice eius. Portat autem 10 sextarios 10 miliariis et accipit radicem, tunc quantus est census? Sic facies. Multiplica 15 in 40, et prouenient 600. Deinde multiplica lOin 10, et prouenient 100. Per quos diuide 600, et exbibunt 6. Quos multiplica in 1, eo quod un am radicem proposuit. Si uero proposuisset 2, multiplicares in 2. Et de producto minue numerum radicum, que sunt cum censu, et remanebunt sicut hic 5 et tanta est radix. Igitur census est 25.
1 quarte A: querce D 2 unus A: unum 0 3 quarte iter. AI 2 [p. 329,1.4] - sextarii A 0: omo P 5 post miliariis eras. pro A
4 Item de eodem
338
5
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Cum aliquis conducitur ad portandum 6 sextarios 10 miliariis pro cubo et censu eius, portat autem 4 sextarios 5 miliariis et accepit censum, tunc quantus est census siue cubus? Sic facies. Multiplica 6 in 10, et fient 60. Deinde multiplica 4 in 5, et prouenient 20. Per quos diuide 60, et exibunt 3. Quos multiplica in 1, eo quod proposuit unum censum accepisse, et de producto minue 1, eo quod premisit 1 censum cum cubo, et quod remanserit erit radix census que est 2. Igitur census est 4. Cubus uero est id quod fit ex ductu census in suam radicem que est 8 1•
A
5
AD 1 <Paris. lat. 15120, ff. 58r-58v> 10 10
15
20
25
30
35
2
Capitulum de conducendis incisoribus lapidum • Si quis conducit 3 operarios ad operandum 4 lapides in 30 diebus pro 60 nummis, 2 autem operantur duos lapides in 10 diebus, tunc quantum debetur eis? Hec questio habet se ad duos sensus 3 quorum unus est quod 2 operarii tantum operantur in 4 lapidibus quantum 3 in eisdem, alter4 quod duo operantur duas tercias eius quod operantur 3. Si autem uolueris agere secundum primum sensum, sic facies. Quasi igitur dicatur: «Aliquis conducit operarium ad portandum 4 sextarios 30 miliariis pro 60 nummis. Portat autem 2 sextarios 10 miliariis, sed (sic/ quantum competit ei?» Facies per omnes modos huius questionis sicut supradocuimus ' et exibit 10 , et hoc 6 est quod uoluisti. Sed iuxta secundum modum sic facies. Multiplica numerum 3 operariorum in 7 numerum 4 lapidum, et productum multiplicabis in 30 dies, et prouenient 360, quos pone prelatum. Deinde multiplica 2 operarios in 2 lapides quos operati sunt, et fient 4. Quos multiplica in 10 dies, et fient 40. Hos autem multiplica in 60, et prouenient 2400. Quos diuide per prelatum, et 8 exibunë 6 et due tercÏe. Causa autem huius est. Scimus enim quod 3 operarios operarii (siC)1O 4 lapides 30 diebus idem est quod unum operari 12 lapides 30 diebus. Nosti autem quod unum operarium operari duodecim lapides triginta diebus Il idem est quod 1 operarium operari unum lapidem in 360 diebus. Manifestum est igitur quod unus operarius operatur 1 lapidem in 360 diebus pro 60 nummis. Nosti etiam quod duos operarios operari 2 lapides 10 diebus idem est quod unum operarium operari 1 lapidem 40 diebus. Quasi ergo dicatur: «Postquam 360 sextarii dantur pro 60 nummis, tunc quantum est pretium 40 sextariorum?» Multiplica igitur 40 in 60 et productum diuide per 360, et id quod exit est id quod debetur duobus operariis in (siCJ'2 duobus lapidibus 13 .
1 Cum aliquis [p. 337, 1. 30] - est 8 A: Dm. D P 2 Capitulum de eondueendis ineisoribus 3 habet se ad duos sensus A D: se habet ad sensus duos 1 4 alter A lapidum AI: Dm. D D: alius 1 5 sed A: tune D 1 6 quod A 1: quid D 7 numerum 3 operariorum in A 2 1: Dm. D 8 post et exp. exi A 9 exibunt A D: exibit 1 10 operarii A: operari D 1 II Nosti autem [1. 27] - diebus addidi cum DI: Dm. A 12 in A: pro D 1 I3 Capitulum de eondueendis [1. 10] -Iapidibus A DI: Dm. P
339
15
20
25
30
Item alia cetera. Comparatio enim producti ex ductu 3 operariorum in 4 lapides et producti in 30 ad id quod fit ex ductu duorum operariorum in 2 lapides, et producti in 10 dies, est sicut comparatio 60 nummorum ad pretium quod queritur. Cuius probatio hec est. Sint 3 operarii a, 4 uero lapides b, 30 uero dies sint g, duo uero operarii sint d, duo lapides h, 10 dies z, sed 60 nummi sint k. Si igitur 3 operarii operarentur 4 lapides 30 diebus, tunc deberentur eis 60 nummi. Vnde si duo operarentur, quantum est 2/3 eius quod operant 3? Oebentur eis 2/3 de 60, que sunt 40. Sint igitur 40 t. Comparatio igitur de d ad a est sicut comparatio de t ad k. Si igitur 2 operarii operarentur 4 lapides 30 diebus, deberentur eis 40 nummi. Ipsi autem non 1 sunt operati nisi dimidium lapidum. Igitur debetur eis dimidium de 40, quod est 20. Si igitur duo operarii operarentur 2 lapides 30 diebus, deberentur eis 20 nummi. Sint autem 20 nummi q. Comparatio igitur de h ad b est sicut comparatio de q ad t. Ipsi autem non sunt operati nisi 10 dies. Igitur competit eis tercia pars de 20, que est 6 et 2/3. Isti igitur 6 et 2/3 sint 1. Comparatio igitur de 1 ad q est sicut comparatio de zad g. Habemus igitur quod comparatio de d ad a est sicut comparatio de t ad k, et comparatio de h ad b est sicut comparatio de q ad t. Comparatio uero de z ad g est sicut comparatio de 1 ad q. Scimus autem quod omnium 4 numerorum proportionalium comparatio primi ad quartam est sicut comparatio primi ad secundum geminata comparatione secundi ad tertium triplicata comparatione tertii ad quartam. Comparatio igitur de 1 ad k est sicut comparatio de 1 ad q, duplicata comparatione de q ad t, triplicata comparatione de t ad k. Comparatio autem de 1 ad q est sicut comparatio de z ad g, et comparatio de q ad test sicut comparatio de h ad b, et comparatio de t ad k est sicut comparatio de d ad a. Igitur comparatio de 1 ad k est sicut comparatio de z ad g, geminata comparatione de h ad b, triplicata comparatione de d ad a. Comparatio autem de z ad g, geminata comparatione de h ad b, triplicata comparatione de d ad a, est sicut comparatio producti ex multiplicatione z in h et producti in d ad id quod fit ex ductu g in b, et producti in a. Comparatio igitur eius quod fit ex ductu numeri operariorum in numerum lapidum2 et producti in dies ad id quod fit ex ductu aliorum lapidum in operarios et producti in dies est sicut comparatio pretii ad pretium, et hic est quod monstrare 3 uoluimus .
2
1 non add. A s.1. uoluimus omo DPI
2
2 post lapidum exp. in operarios A uid.
3 Item alia cetera [1. 2] -
340
Deuxième partie du Liber mahameleth
k
Item de eodem. Si quis conducit 3 operarios ad operandum 4 lapides in 30 diebus pro 60 nummis, dedit autem duobus operariis 6 nummos et duas tercias nummi ut operentur 2 lapides, tunc quot dies seruietur ei? Sic facies. Multiplica 2 lapides in 2 operarios, et fient 4. Quos multiplica in 60, et fient 240, quos pone prelatum. Deinde multiplica 3 operarios in 4 lapides, et fient 12. Quos multiplica in 30, et fient 360. Quos multiplica in 6 et duas tercias, et fient l 2400, quos diuide per prelatum, et exibunt 10 et tot sunt dies. Causa autem huius est hec. Scimus enim quod comparatio 3 operariorum in 4 lapides multiplicatorum et inde producti in dies eorum ad nummos eorum est sicut comparatio 2 lapidum in 2 operarios multiplicatorum et producti inde in dies eorum ad nummos eorum. Manifestum est igitur quod comparatio 360 ad 60 nummos est sicut comparatio 4 prouenientium ex ductu 2 operariorum in 2 lapides multiplicatorum in dies eorum ad nummos eorum qui sunt 6 et due tercie. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Quod igitur fit ex 360 ductis in 6 et du as tercias equum est ei quod fit ex 60 ductis in 4, et inde producto in dies ignotos. Manifestum est igitur quod si multiplicentur 360 in 6 et duas tercias et productum diuidatur per id quod fit ex 60 ductis in 4, exibunt dies ignoti. Vel aliter. Vide quota pars sunt de 66 et due tercie et inuenies quod sunt due tercie sexte. Accipe igitur duas tercias sexte de 360, que sunt 40, quos diuide per 4 et exibunt 10, et tot sunt dies. Causa autem huius est hec. lam enim monstrauimus in capitulo precedenti quod 3 operarios operari 4 lapides in 30 diebus pro 60 nummis idem est quod unum operarium operari unum lapidem 360 diebus pro 60 nummis. Nosti etiam quod 2 operarios operari 2 lapides idem est quod 1 operari 4 lapides. Manifestum est igitur quod cum denominaueris 6 et duas tercias de 60, et acceperis tantam partem de 360 scilicet 40 dies, tot diebus operatur2 1 operarius 1 lapidem pro 6 3 nummis et duabus terciis. lam autem nosti 6 nummos et duas tercias datos esse 2 operariis ad operandum 4 lapides. Oiuide igitur 40 per 4 lapides ut scias quot dies competunt uni lapidi, scilicet 10 dies. Vel aliter. Multiplica 3 operarios in 4 lapides, et fient 12. Oeinde multiplica 2 operarios in 2 lapides, et fient 4. Oeinde uide quota pars sunt 6 et due tercie de 60, et inuenies quod sunt due tercie sexte. Accipe igitur duas tercias sexte 30 dierum, que sunt 3 et tercia. Deinde inquire numerum in quem multiplicati 4 fiunt 12, et hic est 3. Hos igitur multiplica in 3 et terciam, et prouenient 10, et tot sunt dies. Causa autem huius patet. lam enim 4 ostendimus quod 3 operarios operari 4 lapides 30 diebus idem est quod 1 operarium operari 12 lapides 30 diebus. 2 uero operarios operari 2 lapides diebus ignotis pro 6 nummis et duabus terciis idem est quod unum operarium operari quatuor lapides diebus ignotis pro sex numis et duabus terciis 5 .
d
a
5
b
q
h
g
1
z
Fig.84: A,Jo1.l85 r m.d..
10
AD
5
Vel aliter. Vide quota pars sunt 60 de 360, scilicet sexta. Et tanta pars de 40, que est 6 et due tercie, est id quod uoluisti. Vel aliter. Denomina 2 lapides quos operati sunt de 4, scilicet dimidium, et tantum de 60, scilicet dimidium quod est 30, accipe. Deinde denomina 10 dies de 30,. scilicet ter~iam, et tantam, scilicet terciam partem de 30, que est 10, accipe. Demde denomma 2 operarios de 3, scilicet duas tercias. Due igitur tercie 1 nummorum, que sunt 6 et due tercie, est id quod uoluisti. Caus~ aute~l huius patet. Nam si 3 operarii operantur 2 lapides in 30 diebus, debetur el medletas 60 nummorum, que est 30. Si uero in 10 predictis diebus debe~r eis tercia 30 nummorum, que est 10 nummi, - scimus autem quod 2 lapides ?~eratl sunt 2 t.a~tum oper~rii 10 diebus, qui sunt due tercie trium operariorum, 19ltur debentur tIhs due terCIe 10 nummorum, que sunt 6 et due tercie. . . Vel aliter. 7'ide quota pars sunt 2 operarii trium, scilicet due tercie. Accipe 19l~r duas terclas de 60 nummis, que sunt 40. Deinde uide 2 quota pars sunt 2 lapIdes. de 4 l.apidibus, scilicet dimidium. Accipe igitur dimidium de 40, quod est 3 20. Oemde Ulde quota pars sunt IOde 30, scilicet tercia. Accipe igitur terciam de 20, que est 6 et due tercie, et hoc est quod uoluisti. . Causa autem huius patet. Nam duo operarii si operarentur 4 lapides in 30 dlebus, :A, f. 185v~ deberentur eis 40 nummi. Opus enim duorum operariorum due tercle est opens 3 operariorum. lam etiam nosti quod si duo operarii operaren~r 2 lapides in 30 diebus, deberentur4 eis dimidium 40 nummorum, quod est 2.0. SCIS aute~ ~uod .non sunt operati 2 lapides nisi in tercia 30 dierum, que est IOdles. Debetur 19ltur elS tercia 20 nummorum, que est 6 et due tercie. Vel aliter. Denomina 2 de 3 operariis, scilicet duas tercias. Deinde denomina 2 lapides de 4 lapidibus, scilicet dimidium. Oeinde denomina 10 dies de 30 diebus scilicet terciam. Deinde multiplica duas tercias in dimidium, et productum inde' ~~ltiplica in te.rciam, et prouenient ad ultimum due tercie unius sexte. Accipe 19ltur duas terCIaS sexte de 60, que sunt 6 et due tercie. Causa autem huius est sicut supradocui in capitulo de portando.
15
°
10
15
20
25
30
2
autem D: add. A s.l. 4 deberentur A: deberetur D
341
Deuxième partie du Liber mahameleth
2 uide A2 D: diuide Al
3 post est exp. dimidium D 2
20
25
30
35
40
fient A: fiet D 2 operatur A: operatus D 5 idem est [1. 38] - terciis addidi cum D: am. A
3 datos A: datas D
4 enim A: am. D
342
5
10
15
Deuxième partie du Liber mahameleth
Manifestum est igitur quod si operati 1 12 lapides 30 diebus debentur 60 nummi, 2 tunc hic si acciperet 6 nummos et duas tercias pro operandis 12 lapidibus operaretur eos 3 diebus et tercia diei. Nam comparatio 6 nummorum et duarum terciarum ad 60 nummos est sicut comparatio 3 et tertie ad 30 dies. Vnum autem operarium operari 12 lapides 3 diebus et tercia idem est quod unum operarium operari 4 lapides in triplo dierum, 3 3 et tercia, quod est 10 dies. Nam 12 trip li sunt 4. Manifestum est igitur quod idem est numerus in quem multiplicati 4 lapides fiunt 12, qui est in quem 3 et tercia multiplicate fiunt dies incogniti, qui est 3, et hoc est quod monstrare uoluimus. Vel aliter. Vide 6 et due tercie quota pars sunt de 60 nummis, et inuenies quod sunt due tercie sexte. Accipe igitur duas tercias sexte 30 dierum, que sunt 3 et tercia. Deinde considera numerum4 in quem multiplicati 2 lapides fient 4, et hic est 2. Quos multiplica in 3 et terciam, et fient 6 et due tercie. Deinde etiam considera numerum in quem multiplicati 2 operarii fiunt 3, et hic est 1 et dimidius. Multiplica igitur 1 et dimidium in 6 et duas tercias, et fient 10 et tot sunt dies. Causa autem huius patet ex hiis que paulo ante dicta sunt. Et qui illa intellexit intelliget hec s.
20 in 60, et productum diuide per 100 et 50, sicut ostendimus in capitulo de emendo et uendendo. Vel si uolueris, denomina 2 operarios de 5, scilicet duas quintas. Accipe igitur duas quintas de 60 nummis que sunt 24, de inde denomina 10 dies de 30 diebus, scilicet terciam. Tota igitur pars, scilicet tercia de 24 que est 8, est id quod uoluisti. Vel aliter. Denomina 10 dies de 30 diebus, scilicet terciam eorum. Accipe igitur terciam de 60, que est 20. Deinde denomina 2 operarios de 5, scilicet duas quintas. Due igitur quinte de 20, que sunt 8, est id quod scire uoluisti. Vel aliter. Denomina 2 operarios de 5, et denomina 10 de 30 diebus, et l multiplica 1 denominationem in aliam, et quale fuerit productum talis pars 2 accepta de 60 erit id quod uoluisti. Omnes autem modi huius questionis fiunt sicut ostendimus in capitulo de portando.
A D
20
Item de eodem aliter6 . Si quis conducit 5 operarios 30 diebus pro 60 nummis, 2 autem ex illis seruiunt 10 diebus, tunc quantum debetur illis?
25
Sic facies hic per omnes modos, sicut in primo capitulo de portando.
30
35
343
Deuxième partie du Liber mahameleth
5
10
15
1 <Paris. lat. 15120, fol. 58v> 20
Cum aliquis conducit 5 operarios pro (.'}Îcl30 dies pro 60 nummis et duo ex illis operantur diebus aliquot de quibus subtracto eo quod illis competit de precio remanent duo, tunc quot sunt dies et quantum est precium eorum? Omnibus illis modis facies hic qui bus fecisti in capitulo de uehendo et quisque illa intellexerit intelliget hec.
25
AD
30
Scilicet multiplica 5 operarios in 30 dies, et prouenient 150, quos pone prelatum. Deinde multiplica 2 operarios in 10, et prouenient 20. Quos multiplica in 60, et fient 1200. Quos diuide per prelatum et exibunt 8, et tot debentur eis. Causa autem huius patet ex predictis, scilicet quoniam 5 operarios operari 30 diebus idem est quod unum operarium operari 150 diebus, duos autem operari 10 dies idem est quod 1 operari 20 dies. Quasi ergo dicatur: «Postquam 150 sextarii dantur pro 60 numis, tunc quantum est pretium 20 sextariorum?» Multiplica igitur
35
1 operati A: operanti 0 2 si A: omo 0 3 dierum 3 A: trium dierum 0 A: nummum 0 uid. 5 Vel aliter [p. 340, l. 2] - intelliget hec A 0: omo 1 eodem aliter A: omo 0 PI 7 pro fa/se 1 in per corrigendum
4 numerum 6 Item de
Item de eodem. Si quis conducit 5 operarios per 30 dies pro 60 nummis, dedit autem duobus 8 nummos, tunc quot dies debent ei seruire? Sic facies hic sicut 3 in secundo capitulo de portando. Videlicet multiplica 2 operarios in 60 nummos, et fient 120, quos pone prelatum. Deinde multiplica 5 operarios in 30 et productum multiplica in 8 et productum diuide per prelatum, et exibunt 10, et tot sunt dies quos requiris. Vel aliter. Denomina 2 operarios de 5, scilicet duas quintas. Accipe igitur duas quintas de 60, que sunt 24. Et quota pars sunt 8 de 24. Tanta pars accepta de 30 erit id quod uoluisti. Vel aliter. Denomina 8 nummos de 60 nummis, scilicet decimam et terciam decime. Deinde tantam partem, scilicet decimam et terciam decime, accipe de 30, que est 4. Deinde inquire numerum in quem multiplicati 2 operarii fiant 5, et inuenies 2 et dimidium. In quos multiplica 4 et prouenient 10, et hoc est quod uoluisti. Omnes autem modi huius questionis fiunt sicut ostensum est in capitulo de portando. Item de eodem. Si quis conducit 5 operarios per 30 dies pro 60 nummis, ~ autem ex illis seruiunt dies tot quibus multiplicatis in pretium quod illi debebatur proueniunt 80, tune quot sunt dies et quantum est pretium? Sic facies. Multiplica 2 operarios in 60, et prouenient 120, quos pone prelatum. Deinde multiplica 5 operarios in 30 dies, et prouenient 150. Quos multiplica in 80, et productum diuide per prelatum. Et radix eius quod exit est dies quos queris, scilicet 10. Causa autem huius hec est4 . Scimus enim quod comparatio 5 operariorum multiplicatorum in 30 dies ad nummos eorum est sicut comparatio duorum operariorum multiplicatorum in dies suos ad nummos eorum. Vnde sunt 4
fuerit A: fiunt 0 4 hec est A: est hec 0
2 id addidi cum 0: omo A
3 post sicut exp. in capitula 0
2
344
5
10
15
Deuxième partie du Liber mahameleth
proportionalia. Quod igitur fit ex 150 ductis in nummos ignotos equum est ei quod fit ex 60 ductis in 2 operarios et inde producto in dies eorum. Id autem quod fit ex 60 ductis in 2 operarios est 120. Dies autem duorum operariorum sint commune in multiplicando. Id ergo quod fit ex 150 ductis in numos 2 operariorum et ex inde 1 producto in dies eorum equum est ei quod fit ex 120 ductis in dies duorum operariorum ductos in se. Id autem quod fit ex 150 ductis in nummos duorum operariorum, et exinde producto in dies eorum equum est ei quod fit ex diebus eorum ductis in nummos eorum, et ex inde producto in 150. Ex diebus autem ductis in nummos eorum proueniunt 80. Igitur id quod fit ex 80 ductis 2 in 150 equum est ei quod fit ex 120 ductis in dies operariorum in se ductos. Manifestum est igitur quod si multiplicentur 150 in 80 et productum diuidatur per 120, exibit productum ex diebus ductis in se quod est 100. Horum igitur radix que est 10 sunt dies. 3 Si igitur uolueris scire pretium, diuide 80 per 10, et exibunt 8, et tantum est pretium. Vel si uolueris alio modo inuenire 4 pretium, multiplica 80 in 120, et productum diuide per 150, et eius quod exit radix est id quod uoluisti. Causa autem huius est sicut illa que paulo ante precessit.
dies. Si autem uolueris inuenire pretium, ponel rem et tunc dies erunt 18 minus re. Deinde multiplica rem in 150 et productum est equum ei quod fit ex 18 minus re ductis in 120. Deinde facies sicut docuimus in algebra2, et proueniet res 8, et tantum est pretium. 5
10
15
20
25
30
35
345
Deuxième partie du Liber mahameleth
Item de eodem. Si quis conducit 5 operarios per 30 dies pro 60 nummis, duo autem ex illis operati sunt tot diebus quibus agregatis ad pretium debitum proueniunt 18, tunc quot sunt dies et quantum est pretium? Sic facies hic sicut in capitulo de portando, et huius probatio est sicut probatio illius. Videtur autem nobis eam hic iterum ponere, ne lector putet esse dissimilem que est hec. Conducitur aliquis ad portandum 12 sextarios triginta 5 miliariis pro sexaginta numis. Portauit autem tres sextarios triginta miliariis 6 nescio quot quibus agregatis cum pretio sibi debito fuerint 15. Sic facies hic ut in conducendis. Multiplica 5 operarios in 30 dies, et fient 150. Deinde multiplica 60 nummos in 2 operarios, et fient 120. Quos agrega ad 150, et fient 270, quos pone prelatum. Cum autem uolueris scire dies, multiplica 150 in 18 et productum diuide per prelatum, et exibunt 10, et tot sunt dies. Si autem uolueris scire pretium, multiplica 120 in 18 et productum diuide per prelatum, et exibunt 8, et tantum est pretium. Causa autem huius est sicut in capitulo de portando. Modus autem agendi secundum algebra 7 est hic. Pone dies rem, et tunc pretium erit 18 minus re. Deinde multiplica rem in 120, et prouenient 120 res. Deinde multiplica 18 minus re in 150, et fient 2700 minus 150 rebus, que adequantur ad 120 res. Comple ergo 2700 adiectis 150 8 rebus. Et adde totidem res 120 rebus, et fient 270 res que adequantur ad 2700. Res igitur ualet 10, et tot sunt
Item de eodem. Cum aliquis conducit 5 operarios per 30 dies pro 60 nummis et 2 ex illis operantur diebus aliquot de quibus subtracto eo quod illis competit de pretio remanent 2, tunc quot sunt dies et quantum est pretium eorum? Omnibus illis modis facies hic quibus fecisti in capitulo de uehendo, et quisquis illa intellexit intelliget hoc 3 . AD 1 <Paris. lat. 15120, ff. 58v-59r> Capitulum de ali0 4 . Si quis conducit pastorem ad custodiendum 100 oues 30 diebus pro 10 nummis, custodit autem 60 ex illis 20 diebus, tunc quantum debetur illi? Sic facies. Multiplica 100 in 30, et fient 3000, quos pone prelatum. Deinde multiplica lOin 60, et productum inde multiplica in 20 et productum diuide per prelatum et exibunt 4, et tantum est quod debetur ei. AD
20
25
30
35
Causa autem huius est hec. Scimus enim quod comparatio 100 ouium multiplicatarum in dies suos, qui sunt 30, ad nummos earum est sicut comparatio 60 ouium multiplicatarum in dies suos ad nummos earum. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Si igitur 10 multiplicentur in 60 et productum in 20, et id quod prouenit diuidatur per productum ex 100 ductis in 30, exibunt 4, et hoc est quod uoluisti. Vel aliter. Denomina 60 oues de 100, scilicet tres quintas eius. Accipe igitur tres quintas de 10, que sunt 6. Deinde denomina 20 dies de 30 diebus, scilicet duas tercias. Due igitur tercie de 6, que sunt 4, est id quod uoluisti. Causa autem huius est hec. Si enim pastor custodiret 60 oues 30 diebus deberentur ei tres quinte 10 nummorum, que sunë 6 nummi. Nam ipse custodit tres quintas 100 ouium. Scis 6 autem eum non custodisse nisi 20 diebus, que sunt due tercie 30 dierum. Due igitur tercie de 6, que sunt 4, debentur ei. Vel aliter. Denomina 20 dies de 30 diebus, scilicet duas tercias. Accipe igitur duas tercias 10 nummorum, que sunt 6 et due tercie. Deinde denomina 60 de 100, scilicet tres quintas eorum. Tres igitur quinte de 6 et duabus terciis, que sunt 4, est id quod debetur ei. Taliter autem manente questione si dixerit quod postquam pastor accipit 4 nummos pro custodiendis 60 ouibus, tunc quot dies debet eas custodire?
2
1 exinde A 0: inde Al 2 80 ductis A: ductis octoginta 0 3 igitur A: autem 0 4 inuenire A: adinuenire 0 5 triginta addidi cum 0: omo A 6 pro sexaginta [1. 24/25] - miliariis addidi cum 0: omo A post miliariis exp. pro sexaginta numis portauit 2 7 algebra A: agebla 0 8 150 A 2 0: 100 Al autem tres sex 0
1 post pone add. illud 0 2 algebra A: agebla 0 3 Scilicet multiplica [p. 342, 1. 30] -intelliget hoc omo 1 4 Capitulum de alio A: omo 1: De custodia ouium pro numero dierum et 5 sunt addidi cum 0: omo A 6 scis A: scias 0 precio add. 0 s.1. al. man.
346
5
10
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Sic facies. Multiplica 60 in 10, et productum pone prelatum. Deinde multiplica 4 nummos in 30 dies et productum in 100, et productum inde diuide per prelatum et exibunt 20, et hoc est quod uoluisti. Causa autem huius manifesta est ei qui nouit ea que predicta sunt in questionibus de portando. Vel aliter. Denomina 60 de 100 in tres quintas. De tribus 1 igitur 1 nummorum que sunt 6 denomina 4 nummos, scilicet duas tercias eorum. Et totidem partes de 30, scilicet due tercie que sunt 20, sunt id quod uoluisti. Vel si uolueris, denomina 4 nummos de 10 nummis, scilicet duas quintas. Accipe igitur totidem scilicet duas quintas de 30, que sunt 12. Deinde uide in quem numerum multiplicantur 60 ut fient 100, scilicet unum et duas tercias. Multiplica igitur 12 in 1 et duas tercias, et prouenient 20 et tot sunt dies 2 .
productum est mensura spatii totius concauitatis utriusque fouee. Deinde denomina sicut supradocui in foueis quadratis, et proueniet quod queris. Si querat quis 1: «Cum aliquis conducitur ad fodiendum foueam 10 cubitorum in longum et 6 in latum et 5 in profundum pro 100 nummis, accipit autem 10 nummos pro fodienda fouea duorum in latum et 3 in longum, quot habebit in profundum?» Scimus quod comparatio magnitudinis unius fouee ad magnitudinem alterius est sicut comparatio precii unius ad precium alterius. Magnitudo autem maioris fouee prouenit ex ductu 1 in 6 et producti in 5, qui fiunt 300. Magnitudo quoque minoris fouee prouenit ex ductu duorum in 3, et producti in profundum eius ignotum. Comparatio igitur trescentorum ad id quod fit ex ductu duorum in 3 et producti in profundum ignotum est sicut comparatio de 100 ad 10. Ex ductu autem duorum in 3 proueniunt 6. Comparatio igitur trescentorum ad productum ex ductu profundi in 6 est sicut comparatio de 100 ad 10. Multiplica igitur 300 in 10, et productum diuide per 100, et exibunt 30, qui sunt id quod fit ex duc tu profundi in 62 . Profundum igitur est 5. Si quis querat: «Cum aliquis conducitur ad fodiendum foueam 3 cubitorum in longum et duorum in latum et 5 in profundum pro 60 nummis, accipit autem 1 nummos pro fodienda fouea equalis in longitudine et latitudine in profundum autem unius cubiti et quarte, quanta erit eius longitudo et latitudo?» Sic facies. Scimus autem quod comparatio de 30, que est magnitudo unius fouee ad magnitudinem alterius fouee, est sicut comparatio de 60 ad 10. Fac sicut supradocuimus, et exibit magnitudo secunde fouee 5. Scimus autem quod magnitudo secunde fouee prouenit ex ductu sue longitudinis in suam latitudinem, et inde producti in profunditatem eius. Cum igitur diuiseris 5 per 1 et quartam, exibunt 4, qui sunt id quod fit ex ductu longitudinis in latitudinem. Longitudo autem equalis ese latitudini. 19itur longitudo est 2 et latitudo similiter, et hoc est 4 quod monstrare uoluimus .
°
5
°
10
A D 1 <Paris. lat. 15120, fo1.59r>
15
Capitulum de ali0 3 . 4 Si quis conducitur ad fodiendum foueam 10 cubitorum in longum et 8 in latum et 6 in altum pro 80 nummis, fodit autem foueam 4 cubitorum in longum et 5 3 in latum et 5 in altum, tunc quantum debetur ei? Sic facies. Multiplica 1 in 8, et fient 80. Quos multiplica in 6, et fient 480, quos pone prelatum. Deinde multiplica 3 in 4 et productum in 5, et prouenient 60. Quos multiplica in 80, et fient 4800. Quos diuide per prelatum et exibunt 10, et tantum debetur ei.
15
°
°
20
20
AD 25
25
30
35
Causa autem huius patet. Scimus enim quod spatium totius concauitatis maioris fouee, que est 480 cubitorum, sic se habet ad suum pretium, quod est 80 nummi, sicut spatium concauitatis minoris fouee, que est 60 cubitorum, ad pretium suum. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Quod igitur fit ex 60 ductis in 80, si diuidatur per 480 exibit pretium. Vel aliter. Vide 60 quota pars sunt de 480, scilicet octaua. Tanta igitur pars de 80, scilicet octaua, que est 10, est id quod uoluisti. Causa autem huius 6 est hec quam diximus, scilicet quot tota concauitas minoris fouee sic se habet ad totam concauitatem maioris, sicut pretium illius ad pretium istius. 7 Vel aliter. Denomina octoginta de tota magnitudine maioris fouee, scilicet sextam eius. Sexta igitur totius magnitudinis minoris fouee est pretium eius 8 . Si autem rotunde fuerint fouee inueni spatium totius concauitatis utriusque hoc modo. Multiplica scilicet dimidium circumferentie utriusque fouee in dimidium diametri utriusque, et productum multiplica in altitudinem suam, et
1 quintis addidi 2 Causa autem [p. 345, 1. 18] - tot sunt dies A 0: omo 1 Item alia cetera [p. 339, 1. 2] - tot sunt dies omo P 3 Capitulum de alio A: omo 1 : De foueis et earum conuersione in alias add. 0 m.d. al. man. 4 fodiendum A 0: faciendum , 5 latum A D ,2: altum " 6 huius A: omo D 7 octoginta addidi cum D: omo A 8 add. fouee rotunde mensura 0 m.s. al. man.
347
AD 1 <Paris. lat. 15120, fo1.59r> 6
30
35
7
8
Si 5 quis querat: «Cum aliquis carpentarius conducitur pro facienda arca 10 in '.c : . autem arcam Il 2 12 ln . . 1atum et 89·ln a1tum 10 pro 170 nummlS, longum et 5 ln leclt longum et totidem in latum et 4 in altum, quantum debetur ei?» Multi putant hanc questionem similem esse questionibus de foueis 13. Putant enim quod comparatio magnitudinis prioris arche ad magnitudinem secunde arche sit sicut comparatio precii unius ad precium alterius, quod quidem est falsum 14. Non enim uenditur concauitas arche, sed parietes arche concludentes.
1 querat quis A: quis querat 0 2 6 A 2 D: 60 A' 3 est A: et 0 4 Causa autem [p. 346, 1. 13] - monstrare uoluimus A 0: omo , 5 praem. De archarum precio secundum tabulas et non secundum uacuitatem 0 2 m.s. 6 profacienda A 0: perfodienda , 7 arc a 2 8 post 10 add. cubitorum 1 9 8 0 I: add. A s./.: totidem A' A: archa 0 1 10 post altum exp. latum A 2 Il arcam A: archam 0 1 12 post 2 add. cubitorum 1 13 questionibus de foueis A D: questioni de fouea 1 (quia 1 unam questionem posuit) 14 est falsum A: fa1sum est 0 1
348
5
10
15
20
349
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Modus autem agendi in ea talis est. Scimus enim 1 quod 6 parietes comprehendunt archam. Superior scilicet cuius 2 longitudo est 10 et latitudo 5, igitur magnitudo eius 50, - et alia inferior illi opposita que est equalis ei. Magnitudo igitur utriusque simul earum 3 est 100. Et alius 4 paries 8 in longum, et 5 5 in latum . Magnitudo igitur illius est 40, que est 6 equalis suo opposito. Magnitudo igitur utriusque simul est 80. Et alius lOin longum et 8 in latum, qui est equalis suo opposito. Cuius magnitudo ese 80. Igitur magnitudo utriusque simul est 160. Magnitudo igitur omnium parietum prioris arche est 340. Similiter possumus scire magnitudinem parietum minoris arche. Scimus enim eam similiter contineri 6 parietibus. Superiore scilicet qui est 8 3 in longum et duorum in latum. Magnitudo igitur eius est 6 et est equalis suo opposito. Magnitudo igitur utriusque est 12, et alio 4 in longum et 2 in latum. Igitur magnitudo eius est 8 qui est equalis suo opposito. Magnitudo igitur utriusque est 16, et alio 4 in longum et 3 in latum. Magnitudo igitur eius est 12, qui est equalis suo opposito. Magnitudo igitur utriusque est 24. Magnitudo igitur omnium parietum secunde arche est 52. Manifestum est igitur quod comparatio magnitudinis omnium parietum unius arche ad magnitudinem parietum alterius est sicut comparatio pretii unius ad pretium alterius. Comparatio igitur 340 ad 52 erit sicut comparatio de 170 ad pretium omnium parietum secunde arche. Igitur debentur ei 26 nummi, et hoc est quod monstrare uoluimus 9 .
6000, quos diuide per prelatum, et exibunt 187 et dimidia, et hic est numerus arrouarum. Causa autem huius est hec. Positum est quod id quod consumit lampas est 1 pars de 32 partibus arroue. Sequitur ergo ut 32 lampades consumant arrouam in 1 nocte. Scis autem quod si multiplicentur 300 lampades in 20 noctes l prouenient 6000 lampadum. Quas diuide per 32 lampadas ut singulis simul 32 attribuas arrouam. Competunt igitur eis 187 arroue et dimidia. Vel aliter. Positum est unam lampadem in 1 nocte consumere unam quartam octaue unius arroue de oleo. Sequitur ergo ut 300 lampades consumant trescentas quartas octaue in una nocte. Et quoniam nos intenderimus scire quot arroua~ o.lei consumunt 300 lampades in 20 noctibus, ideo trescentas quartas octaue multtphca 2 in 20, et prouenient 6000 quarte octaue arroue • Quas diuide per numerum qui fit ex denominationibus, scilicet quarta et octaua, inter se ductis, qui est 32, et exibunt 187 arroue et dimidia. 3 Vel aliter. lam scis 300 lampades in una nocte consumere 300 quartas octaue, 5 que sunt 9 arroue et tres [quarte]4 octaue . Igitur multiplica eas in 20 noctes, et prouenient 187 et dimidia, et hoc est quod uoluisti. Vel aliter. Vna lampas consumit in 20 noctibus 20 quartas octaue, que sunt quinque octaue arroue. Has igitur multiplica in 300 lampades. Nam unaquaque illarum consumit in 20 noctibus quinque octauas arroue, et proueniunt 187 arroue et dimidia, et hoc est quod uoluisti.
5
10
15
20
AD
25
30
35
Capitulum de impensa olei lampadarum lO • Nota quod Il in hoc capitulo per omnes questiones eius tria ponuntur numerus, scilicet lampadarum, numerus noctium, numerus mensurarum. Vnde fiunt multe species questionum. Aut enim ponitur numerus noctium et lampadarum, et queritur de numero mensurarum, sicut in prima questione, aut ponitur numerus noctium et mensurarum et queritur de numero lampadarum, sicut in secunda, aut ponitur numerus lampadarum et mensurarum, et queritur de numero noctium, 2 sicut in quarta (sic/ . Item he 3 species uariantur secundum pluralitatem et singularitatem istorum 3, et secundum fractiones. Prima ergo questio est hec. Si quis querat: «Cum una lampas consumat in una nocte de oleo quartam octaue unius arroue 13, tunc quot arrouas de oleo consumunt 300 lampades in 20 noctibus?» Sic facies. Numeros a quibus denominatur quarta et octaua multiplica inter se, et prouenient 32, quos pone prelatum. Deinde multiplica 300 in 20 et prouenient
1 enim A 2 D 1: ei Al 2 scilicet cuius A 1: am. D 3 simul earum A D: earum simul 1 4 alius A 1: alias D 5 Magnitudo igitur [1. 4] - in latum iter. A 6 est A 1: etiam D 8 est A 1: et D 9 Capitulum de alio [p. 346, 1. 13] - monstrare 7 est A 1: etiam D uoluimus am. P 10 Capitulum de impensa olei lampadarum A: De lampadibus oleum consumentibus secundum tempus mensuras D m.d. al. man. Il quod A: quia D 12 quarta A D in tercia corrigendum 13 arroue A 2 D: aroue Al
25
30
35
Item de eodem. Si quis querat, dicens: «Cum una lampas in 1 nocte consumit dimidiam 8 [dimidiam]6 octauam 7 arroue, tunc quot lampades [eorum] consumunt 100 arrouas in 30 noctibus?» Sic facies. Numeros a quibus denominantur dimidia eë octaua, qui sunt 2 et 8, multiplica inter se, et prouenient 16. Quos multiplica in 100, et prouenient 1600. Quos diuide per 30, et exibunt 53 lampades et tercia. lO Causa autem huius est. Scimus enim ex questione quod una lampas consumit in 1 nocte dimidiam octauam. Sequitur ergo ut 16 lampades consumant arrouam 1, que est 16 partes in una nocte. Quas 16 partes, si multiplicaueris Il in 100 arrouas, prouenient 1600 partes. Quarum unamquamque consumit una lampas in una nocte. Has igitur 1600 partes consumunt 1600 lampades in 1 nocte. Scis autem quod he 1600 partes, que sunt 100 arroue, consumuntur in 30 noctibus. Si igitur diuiseris 1600 lampades per 30 noctes, exibit numerus lampadarum que consumunt l2 100 arrouas in 30 noctibus, et hoc est quod uoluisti.
1 simul A: am. D 2 arroue A: am. D 3 una addidi cum 0: am. quarte quod {allaciter post tres addiderunt A D 5 octaue A: am. 2 dimidiam qu;d iterauerunt A D 7 octauam A D: 8 Al 8 eorum D: add. A 2 s.l. 10 ex questione A: exponere D Il multiplicaueris 12 consumunt A: consumuntur D
A 4 emendaui 0 6 emendaui A: am. D 9 et A: multiplicauerit D
350
5
10
15
20
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahame/eth
Vel aliter. Diuide 100 arrouas per 30 noctes, et quod exit multiplica in 16, qui fit ex numeris in se ductis, a quibus denominatur dimidia octaua, et productum est 53 et tercia, et tot sunt lampades. Causa autem huius est hec. Scimus enim ex premissis quod modus agendi erat hic multiplicare 16 in 100 arrouas et productum diuidere per 30, quod idem est quod diuidere 100 per 30 et quod exit multiplicare in 16. Cum enim aliquis numerus multiplicatur in alium et productum diuiditur 1 per tertium alium, tunc id quod exit de diuisione idem est ei quod exit ex diuisione secundi per tertium, et 2 3 eius quod exit ductu in primum, sicut dictum est in propositione sexta4 •
ignote. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Quod igitur fit ex ductu unius lampadis in 100 arrouas equum est ei quod fit ex ductu unius et septem octauarum in lampades ignotas. Si igitur multiplicetur una lampas in 100, et productum diuidatur per 1 et septem octauas, exibunt lampades ignote. 2 Similiter 1 si quis querat, dicens: «Cum una lampas consumit de oleo duas nonas octaue unius arroue in una nocte, tunc quot lampades consumunt 100 arrouas in 30 noctibus?» Sic facies. Numeros denominantes nonam et octauam, qui sunt 9 et 8, multiplica inter se, et prouenient 72. Quos multiplica in 100 arrouas 3 et productum diuide per 30, et eius quod exit medietas est numerus lampadarum4 , qui est 120. Causa autem prope quam accipimus medietatem eius quod exit hec est. Scimus enim quod una lampas, si consumeret in 1 nocte nonam octaue unius arroue, que est pars 15 ex 72 partibus arroue, sequeretur ut 240 lampades consumerent 100 arrouas in 30 noctibus.
5
10
D Cuius probatio hec est. Exempli gratia. Numerus g multiplicetur in numerum b et proueniat numerus a. Et numerus a diuidatur per d et exeat h. Diuidatur etiam b per d et exeat k. Et multiplicetur k in g, et proueniat t. Dico igitur quod t equum est ad h. Secundum sic probatur. Ex ductu enim gin b prouenit a. Et ex diuisione a per d exit h. Si igitur multiplicetur d in h, exibit a. Idem est igitur multiplicare g in b quod est multiplicare d in h. Ex diuisione etiam linee b per d exit k. Igitur si multiplicetur k in d, exibit b. Ex ductu autem k in g prouenit t. Igitur linea k multiplicatur in duos numeros, qui sunt d et g. Comparatio igitur linee b ad test sicut comparatio linee d ad g. Quod igitur fit ex ductu g in b equum est ei quod fit ex ductu t in d. Quod autem fit ex ductu g in b equum est ei quod fit ex ductu h in d. Ergo id quod fit ex ductu t in d equum est ei quod fit ex ductu h in d. Igitur linea t equalis est linee h, et hoc est quod monstrare uoluimus.
15
20
25 25
Manifestum igitur ex predictis quod multiplicare uoluimus sexdecim in centum et productum diuidere per triginta et quod exit multiplicare in sexdecim 5.
AD 30
30
Vel aliter. Scimus quod 1 lampas in 30 noctibus consumit 30 6 dimidias octauas, que sunt arroua et septem octaue. Diuide igitur per illas 100 arrouas, et exibunt 53 et tercia, et tot sunt lampades. Causa autem huius hec est. Scimus enim quod 1 lampas consumit in 7 30 noctibus 30 dimidias octauas que sunt arroua et septem octaue unius arroue. Comparatio autem unius lampadis ad 1 arrouam et septem octauas arroue est sicut comparatio lampadarum ignotarum ad 100 arrouas, quas consumunt lampades
35
351
Et quoniam supradictum est quod una lampas in 1 nocte consumit duas nonas octaue, que sunt 2 partes de 72. Sequitur ut 120 lampades consumant 100 arrouas in 30 noctibus. Consumptio enim geminatur. Similiter etiam si dicatur quod 1 lampas in una nocte consumit tres quartas octaue, tunc quot lampades consumunt 100 arrouas in 30 noctibus. Facies sicut predocui, et eius quod exit accipe terciam, quoniam sic proposuit tres quartas octaue. Similiter etiam fiet si multiplicauerit quotlibet6 fractiones. Vel aliter. Multiplica medietatem septuaginta duorum, que est 36, in 100 arrouas et productum diuide per 30 noctes, et exibunt 120, et hoc est quod uoluisti. Vel aliter. Duplica 30 quoniam dixit duas nonas octaue fient 60 noctes. In unaquaque igitur harum noctium consumit una lampas nonam octaue unius arroue. Quasi ergo dicatur: «Cum una lampas consumit nonam octaue in una nocte, tunc quot lampades consumunt 100 arrouas in 60 noctibus?» Sic facies. Multiphca 72 in 100, et productum diuide per 60, et exibunt 120, et hoc est quod uoluisti. Vel aliter. Scimus enim quod postquam 1 lampas in 1 nocte consumit duas nonas octaue, sequitur ut in 30 noctibus consumat quinque sextas arroue. Nam consumit 60 partes de 72. Diuide ergo 100 arrouas per quinque sextas, sicut predocuimus in libro primo capitulo diuidendi, et exibunt 120, et tot sunt lampades. Causa autem huius est sicut ostendimus in capitulo precedenti. Item de eodem. Si quis querat, dicens: «Cum una lampas consumit in 1 nocte nonam octaue, tunc in quot noctibus consument 40 lampades 20 arrouas?»
2
1 diuiditur AI D: diuidatur A 2 post exit exp. ex A 2 3 ductu A 2 D: ductum AI 4 Capitu1um de impensa [p. 348, l. 22] - sexta A D: am. P 5 Cuius probatio [1. Il] _ sexdecim addidi cum D: am. A P emendaui et quod exit multip1icare in sexdecim quod 6 consumit 30 iter. A 7 in D: add. A 2m.s . fallaciter post triginta addidit D
2
1 similiter A: omo D 2 consumit A: consumunt D 3 arrouas A D: arouas AI 4 est numerus lampadarum iter. A 5 pars 1 A: una pars D 6 quotlibet A D2: quolibet D'
5
10
15
20
25
30
35
353
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Sic facies. Numeros denominantes nonam et octauam multiplica inter se, et prouenien\ 72. Quos multiplica in 20 arrouas et productum diuide per 40, et exibunt 36 , et tot sunt noctes. Cuius probatio hec est. Scimus enim quod in arroua sunt 72 partes, quarum unamquamque consumit una lampas in 1 nocte. Si igitur multiplicaueris 72 partes in 20 arrouas, exibunt 1440 none octauarum. Has igitur consumunt 1440 lampades in una nocte. Scis etiam ex proposito questionis quid consumunt quadraginta lampades 2 in noctibus ignotis. Si igitur 1440 lampades diuiseris per quadraginta 3 lampades , exibunt noctes in quibus consumunt 40 lampades 1440 partes, que sunt 20 arroue. Vel aliter. 40 lampades consumunt in una nocte 40 4 nonas octauarum, que sunt quinque none arroue. Per has igitur diuide 20 arrouas, et exibunt 36, et tot sunt noctes. Causa autem huius hec est. Scimus enim quod 40 lampades consumunt in 1 nocte 40 nonas octauarum, que sunt quinque none arroue. Manifestum est igitur quod comparatio noctis ad quinque nonas, quas consumunt in ipsa nocte 40 lampades, est sicut comparatio noctium ignotarum, in quibus 20 arrouas consumunt 40 lampades, ad 20 arrouas. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Quod igitur fit ex ductu unius noctis in 20 arrouas, si diuidantur per quinque nonas, exibunt noctes ignote. Vel aliter. Pone noctes ignotas rem. lam autem scis quod 40 lampades consumunt in 1 nocte quinque nonas arroue. Manifestum est igitur quod comparatio unius noctis ad quinque nonas est sicut comparatio noctium ignotarum, in quibus 40 lampades consumunt 20 arrouas, ad 20 arrouas. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Quod igitur fit ex ductu unius noctis in 20 arrouas, quod scilicet est 20, equum est ei quod fit ex ductu rei in quinque nonas, quod est quinque none rei. Res igitur est 36, et tot sunt noctes ignote.
prouenient none octauarum, scilicet 1440 none octauarum. Has igitur consumunt in una nocte 720 lampades. Nam unaquaque earum consumit in una nocte duas non as octaue. Scis etiam quod he partes 720 duplate consumuntur 720 lampadibus. Quas si diuiseris per 40, exibunt noctes ignote, in quibus 40 lampades consumunt 20 arrouas. Vel aliter. Medietatem septuaginta duorum, que est 36, multiplica in 20 et productum diuide per 40, et exibunt 18, et tot sunt sunt noctes ignote. Vel aliter. 40 lampades consumunt in 1 nocte octoginta nonas octaue, que sunt arroua 1 et non a unius arroue. Per 1 igitur et nonam diuide 20, et exibunt 18, et tot sunt noctes.
352
Item de eodem. Cum una lampas consumit duas nonas octaue in una nocte, tunc in quot noctibus 40 lampades consumunt 5 20 arrouas? Sic facies. Numeros a quibus denominatur nona et octaua inter se multiplica, et prouenient 72. Quos multiplica in 20 arrouas, et prouenient 1440. Quos diuide per 40 et exibunt6 367 . Et eius quod exit medietas, que est 18, quoniam dixit duas nonas octaue, est numerus noctium ignotarum. Causa autem prope quam accipimus medietatem eius quod exit de diuisione hec est. Scis enim quod arroua est 72 none octaue, et quod una lampas in 1 nocte consumit de illis duas nonas octaue, que su nt 2 partes septuaginta duarum nonarum octaue. Has igitur 72 non as octaue, si multiplicaueris in 20 arrouas,
5
10
15
20
25
30
35
Item de eodem. Si quis querat: «Cum 6 lampades consumunt tres octauas in una nocte, tunc quot arrouas consumunt in 30 noctibus?» Sic facies. Positum est 6 lampades consumere tres octauas. Has igitur multiplica in 30 noctes, et prouenient Il arroue et quarta arroue, et hoc est quod uoluisti. Item de eodem. 1 Si quis querat: «Cum 3 lampades consumant octauam arroue in una nocte, tunc quot arrouas consumunt2 10 lampades in 30 noctibus?» Sic facies. Numerum a quo denominatur octaua, qui est 8, multiplica in 3 lampades, et prouenient 24, quos pone prelatum. Deinde multiplica 10 lampades in 30 noctibus, et productum diuide per prelatum, et exibunt 12 et dimidium, et tot sunt arroue ignote. 3 Cuius probatio talis est. Si enim octauam consumeret una lampas in una 4 nocte, sequeretur ut 10 lampades consumerent in 30 noctibus 37 arrouas et dimidiam, secundum quod diximus in primo capitulo de lampadibus, scilicet ut multiplices 10 lampades in 30 noctibus et productum diuidas per numerum a quo denominatur octaua, qui est 8. Postquam igitur positum est 3 lampades consumere octauam in una nocte, sequitur ut accipias tertiam partem harum 37 arrouarum et dimidie, que exierunt de diuisione hoc modo. Videlicet diuide eas per 3. Scis 5 autem quod multiplicare lOin 30 et productum diuidere per 8, et quod exit diuidere per 3, idem est quod multiplicare lOin 30, et productum diuidere per productum ex 8 ductis in 3. Vel aliter. Scis quod postquam 3 lampades consumunt in 1 nocte octauam, 6 sequitur ut unaquaque illarum consumat in una nocte terciam octaue . Quasi ergo dicatur: «Cum una lampas consumat in 1 nocte terciam octaue, tunc quot arrouas consumunt 10 lampades in 30 noctibus?» Fac sicut supradictum est, scilicet
2
36 A 0 : 26 D' 2 in una nocte [l. 7] - lampades addidi cum 0: omo A 3 diuiseris per quadraginta lampades addidi cum 0: omo A 4 40 A 0 2 : 400 D' 5 consumunt A: consument 0 6 40 et exibunt 0: add. A 2 m.d. 7 per 40 et exibunt 36 A: 40 et exibunt per 360
1 arroue A2 0: aroue A' 2 consumunt A: consument 0 3 consumeret A: consument 0 2 4 consumerent A: consument 0 5 diuidere A: diuide 0 6 sequitur ut - octaue A 0: sequitur ut unaquaque illarum consumat in una nocte terciam octauam A'
354
5
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
multiplica lOin 30, et productum diuide per 24, qui sit ex numeris denominationum, scilicet tercia et octaua, et quod exierit est id quod uoluisti. Deinde prosequere hanc questionem per omnes modos eius, sicut ostensum est in primo capitulo lampadarum. Vel aliter. Postquam 3 lampades consumunt octauam in una nocte, sequitur ut 10 lampades consumant in una nocte tres octauas et terciam octaue. Nam trium lampadarum 10 lampades triplum sunt et insuper tercia. Multiplica igitur tres octauas et terciam 1 in 30, et proueniet quod queris, scilicet 12 arroue et dimidia.
lampades, et prouenient 48. Quos multiplica in 20, et prouenient 990 (sic) 1. Quos diuide per prelatum, et exibunt 10 lampades et due tercie unius lampadis, et hoc est quod uoluisti. Cuius rei causa est hec 2. Postquam enim 6 lampades consumunt tres octauas in una nocte, sequitur ut in 30 noctibus consumant 90 octauas. Positum est autem quod lampades ignote consumunt in 30 noctibus 20 arrouas, que sunt 160 octaue. Manifestum est igitur quod comparatio 6 lampadum ad id quod consumitur3 in 30 noctibus, que sunt 90 octaue, est sicut comparatio lampadum ignotarum ad id 4 quod consumitur in 30 noctibus, quod est 160 octaue. V nde sunt 4 numeri proportionales. Si igitur multiplices 6 in 160, et productum diuidas per 90, exibit numerus lampadarum ignotarum. 5 Vel aliter. Inquire numerum in quem multiplicate 90 octaue fiunt 160 octaue, et inuenies 1 et septem nonas. Vnum igitur et septem nonas multiplica in 6, et prouenient 10 et due tercie, qui est numerus lampadarum. Vel aliter. lam scis quod 6 lampades consumunt in 30 noctibus 90 octauas, que sunt Il arroue et quarta arroue, quas pone prelatum. Deinde multiplica 6 in 20, et productum diuide per prelatum, et exibunt 10 et due tercie. Cuius rei causa est hec 6 . Scimus enim quod 90 octaue, quas consumunt 6 lampades in 30 noctibus, sunt Il arroue et quarta arroue. Manifestum est igitur quod comparatio 6 lampadarum ad Il arrouas et quartam est sicut comparatio lampadarum ignotarum ad 20 arrouas, quas consumunt in 30 noctibus. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Si igitur multiplicaueris 6 in 20, et productum diuiseris per Il et quartam, exibit numerus lampadarum ignotarum. Vel aliter. Scis enim quod 6 lampades postquam consumunt tres octauas in una nocte, sequitur ut una lampas consumat dimidiam octauam in una nocte. Quasi ergo dicatur: «Postquam una lampas consumit dimidiam octauam in una nocte, tunc quot lampades consumunt 20 arrouas in 30 noctibus?», fac sicut supraostensum est, et exibunt 10 et due tercie, qui est numerus lampadarum.
5
10 10
15
20
25
30
35
Item de eodem. Si quis querat: «Cum 6 lampades consumant tres octauas in una nocte, tunc quot arrouas consumunt 10 lampades in 30 noctibus?» Sic facies. Numerum a quo denominatur octaua 2, scilicet 8, multiplica in 6, et prouenient 48, quos pone prelatum. Deinde 3, qui est numerus octauarum, multiplica in 10 lampades, et prouenient 30. Quos multiplica in 30 noctes, et prouenient 900. Quos diuide per prelatum, et exibunt 18 arroue et tres quarte umus arroue. Cuius rei causa patet. Nam si una lampas consumeret 3 tres octauas in una nocte, sequeretur ut 10 lampades consumerent 112 arrouas et dimidiam in 30 noctibus, secundum quod dictum est in secundo capitulo candelarum, scilicet ut multiplices tres octauas in 10, et prouenient 30 octaue. Quas multiplica in 30 noctes, et prouenient 900 octaue, quas diuide per 8. Vnde denominatur octaua. Et quoniam supradictum est 6 lampades consumere tres octauas in una nocte, oportet accipere sextam de 112 et dimidia hoc modo, uidelicet ut diuidas 112 4 et dimidiam per sex. Notum est autem quod multiplicare 3 in 10, et productum multiplicare in 30 et productum diuidere per 8, et quod exit diuidere per 6, idem est quod multiplicare 3 in 10 et productum in 30 et productum diuidere per productum ex 8 ductis in 6, et hoc est quod monstrare uoluimus. Vel aliter. Postquam 6 lampades consumunt tres octauas in una nocte, sequitur ut unaquaque illarum consumat in 1 nocte dimidiam octaue. Quasi ergo sic dicatur: «Cum una lampas consumat dimidiam octaue in una nocte, tunc quot arrouas consumunt 10 lampades in 30 noctibus?», fac sicut supramonstratum est per omnes modos eius, et exibunt 18 et tres quarte. Item de eodem. Si quis querat: «Cum 6 lampades consumant tres octauas in una nocte, tunc quot lampades consumunt 20 arrouas in 30 noctibus?» Sic facies. Multiplica numerum octauarum in 30, et prouenient 90, quos pone prelatum. Deinde numerum a quo denominatur octaua, scilicet 8, multiplica in 6
1 octaue addidi 0: 100AI
2
2 octaua A 0: 8 AI
3 consumcrct A: consument 0
15
20
25
30
35
355
Item de eodem. Si quis querat: «Cum 6 lampades consumunt tres octauas in una nocte, tunc in quot noctibus 10 lampades consumune 20 arrouas?» Sic facies. Multiplica numerum octauarum, qui est 3, in 10, et prouenient 30, quos pone prelatum. Deinde numerum a quo denominatur octaua, qui est 8, multiplica in 6, et prouenient 48, quos multiplica in 20 arrouas, et productum diuide per prelatum et exibunt 32, qui est numerus noctium ignotarum. Cuius rei causa patet ex premissis. Vel aliter. Postquam 6 lampades consumunt in 1 nocte tres octauas, sequitur 8 ut unaquaque illarum consumat in nocte dimidiam octauam . Quasi ergo dicatur:
990 false A 0 in 960 corrigendum 2 est hec A: hec est 0 3 consumitur A: consumunt 0 4 consumitur A: consumunt 0 5 multiplicate A: multiplicare 0 6 est hec A: hec est 0 7 consumunt A: consument 0 8 post octauam exp. tunc decem 2 lampades in quot noctibus 0
5
Deuxième partie du Liber mahameleth
«Cum una lampas consumat in nocte dimidiam octauam, tunc 10 lampades in quot noctibus consumunt 1 20 arrouas?» Fac sicut predocuimus, et exibit quod uoluisti.
Vel aliter. Scis enim quoniam cum unum animal come dit in una nocte quartam caficii, sequitur ut in quatuor noctibus comedat caficium. Inquire ergo numerum in quem multiplicate quatuor noctes fiant triginta, et inuenires septem et dimidium. Multiplica igitur caficium in septem et dimidium et productum multiplica in uiginti, et prouenient centum quinquaginta caficii, et hoc est quod uoluisti.
Capitulum de impensa animalium2 . Si quis querat: «Cum unum animal comedat quartam caficii in una nocte, tunc quot caficios comederent 3 20 animalia in 30 noctibus?» Hoc capitulum non differt a capitulo lampadarum. Per omnes questiones suas preter hic quod sequitur.
5
D
10
15
20
25
30
35
357
Deuxième partie du Liber mahameleth
356
Numerum a quo denominatur quarta, scilicet quatuor, pone prelatum. Deinde multiplica uiginti in triginta, et fient sexcenta, quos diuide per prelatum, et exibunt centum quinquaginta et tot su nt caficii. Causa autem huius hec est. Postquam enim unum animal comedit quartam caficii in una nocte, sequitur ut uiginti animalia comedant in una nocte uiginti quartas. Quas si multiplicaueris in triginta, prouenient sexcente quarte caficii. Quas comedunt uiginti animalia in triginta noctibus. Has igitur diuide per denominationem quarte ut scias quot caficii sunt in eis. Vel aliter. Tu scis quod uiginti quarte quas comedunt uiginti animalia in una nocte sunt quinque caficii. Sequitur ergo ut in triginta noctibus comedant centum quinquaginta caficios. Videlicet multiplica quinque caficios in triginta noctibus, et proueniet quod queris. Vel aliter. Tu scis quod postquam unum animal comedit in nocte unam quartam caficii, sequitur ut in triginta noctibus comedat triginta quartas caficii, que sunt septem caficii et dimidius. Quos multiplica in numerum animalium et prouenient centum quinquaginta, et hoc est quod scire uoluisti. Scias quod idem est numerus caficiorum quos comedit unum animal in mense et numerus de almodis quos comedit in anno. Cum enim unum animal comederit septem caficios et dimidium in mense, sequetur necessario ut comedat septem almodis et dimidium in anno. Et sic semper numerus de almodis in anno idem erit qui numerus caficiorum in mense. Cuius rei causa patet. Quoniam cum unum animal comederit in mense septem caficios et dimidio et uolueris scire quot almodis comedit in anno, multiplica septem caficios et dimidium in numerum mensium tocius anni, qui est duodecim, et productum diuide per numerum caficiorum qui faciunt unum almodi scilicet duodecim. Scis enim quoniam si multiplicaueris septem et dimidium in duodecim et productum diuiseris per duodecim, exibunt septem et dimidium. Et ob hoc contingit illud.
10
15
20
25
30
35
40 1 consumunt A: consument D 2 Capitulum de impensa animalium A: De animalium pastu et impensa D 3 comederent A: comedent D
Item de eodem. Si quis querat: «Cum unum animal comedat in una nocte duas quintas caficii, tunc quot caficios comedent uiginta animalia in triginta noctibus?» Sic facies. Numerum a quo denominatur quinta, scilicet quinque, pone prelatum. Deinde multiplica uiginti in triginta, et prouenient sexcenta. Quos diuide per prelatum, et exibunt centum uiginti. Quos duplica et fient ducenta quadraginta, et hoc est quod uoluisti. Causa autem duplandi id quod de diuisione exiuit hec est. Scis enim quod cum unum animal in una nocte comedit duas quintas caficii, sequitur ut in triginta noctibus comedat sexaginta quintas caficii. Quas si multiplices in numerum animalium et productum diuiseris per numerum denominantem quintam, exibunt ducenta quadraginta. Quod idem est quod multiplicare uiginti in triginta et productum diuidere per numerum denominantem quintam et duplare quod exit. Nam comestio duplicatur. Omnes modi huius questionis fiunt secundum modos precedentis. Item de eodem. Si quis querat: «Cum unum animal in una nocte comedat terciam caficii, tunc quot animalia conmedent quadraginta caficios in triginta noctibus?» Sic facies. Numerum a quo denominatur tercia, qui est tres, multiplica in quadraginta, et prouenient centum uiginti. Quos diuide per triginta, et exibunt quatuor animalia. Cuius rei causa hec est. Scimus enim quod cum unum animal comedit terciam caficii in una nocte, sequitur ut centum uiginti animalia comedant quadraginta caficios in una nocte. Diuide igitur centum uiginti per triginta noctes ut scias quot animalia competunt unicuique nocti. Vel aliter. Postquam unum animal conmedit terciam caficii in una nocte, sequitur ut comedat decem caficios in triginta noctibus. Diuide igitur quadraginta caficios per decem et exibunt quatuor, et tot sunt animalia. Cuius rei causa hec est. Scimus enim quod comparatio unius animalis ad id quod expendit in mense, quod est decem caficii, est sicut comparatio animalium ignotorum ad id quod comedunt quod est quadraginta caficii. Vnde sunt quatuor numeri proportionales. Quod igitur fit ex ductu animalis in quadraginta caficios, si diuidatur per decem, exibunt animalia ignota, et hoc est quod uoluisti. Item de eodem. Si quis que rat: «Cum unum animal comedat quartam caficii in una nocte, tunc in quot noctibus conmedunt quinquaginta animalia centum caficios?»
358
5
10
15
20
25
Deuxième partie du Liber mahameleth
Sic facies. Numerum a quo denominatur quarta multiplica in centum, et fient quadraginta (sic) '. Quos diuide per quinquaginta, et exibunt octo et tot sunt noctes. Cuius rei causa hec est. Postquam enim unum animal conmedit quartam caficii in nocte, sequitur ut in quadringentis noctibus conmedat centum caficios. Scis autem quod centum caficios conmedunt quinquaginta animalia. Si igitur diuiseris quadringenta per quinquaginta, exibit numerus nocium (sic). Vel aliter. Scimus enim quod postquam unum animal conmedit quartam caficii in nocte, sequitur ut in quinquaginta animalia conmedant duodecim caficios et dimidium in una nocte. Diuide igitur centum caficios per duodecim et dimidium, et exibunt octo qui est numerus noctium ignotorum. Causa autem huius patet intelligenti precedentia.
exibit numerus caficiorum quos expendunt uiginti animalia in sex noctibus, qui est triginta duo. Manifestum est etiam quod comparatio sex noctium ad triginta noctes est sicut comparatio caficiorum sex noctium, qui sunt triginta duo, ad caficios triginta noctium. Vnde sunt quatuor nu me ri proportionales. Quod igitur fit ex triginta ductis in triginta duo, si diuidatur per sex, exibit caficiorum numerus, quos conmedunt uiginti animalia in triginta noctibus. Manifestum est igitur quod si multiplices octo in uiginti et productum diuidas per quinque, et quod exit multiplices in triginta et productum diuidas per sex, exibit numerus caficiorum quos conmedunt uiginti animalia in triginta noctibus. lam autem ostendimus in precedentibus quod multiplicare octo in uiginti et productum diuidere per quinque et quod exit multiplicare in triginta et productum diuidere per sex idem est quod multiplicare octo in uiginti et productum in triginta et hoc productum diuidere per productum ex sex ductis in quinque, et hoc est quod monstrare uoluimus. Vel aliter. Scimus enim quod postquam quinque animalia conmedunt octo caficios in sex noctibus sequitur ut conmedant quadraginta caficios in triginta noctibus. Vnde sunt quatuor numeri proportionales. Si igitur multiplices uiginti in quadraginta et productum diuidas per quinque, exibunt centum sexaginta, et tot sunt caficii quos expendunt uiginti animalia. Vel aliter. Inquire numerum in quem multiplicata quinque animalia fiunt quadraginta quod sunt eorum caficii, et inuenies octo. Quos multiplica in uiginti, et prouenient centum sexaginta, et hoc est quod uoluisti. Cuius rei causa patet consideranti predicta. Vel aliter. Scis enim quod cum quinque animalia comedunt octo caficios in sex noctibus, sequitur ut unum ex illis conmedant (sie)' in una nocte quintam caficii et terciam quinte 2 eius. Quasi ergo queratur: «Cum unum animal conmedat quintam caficii et terciam quinte caficii in una nocte, tunc quot caficios conmedent uiginti animali in triginta noctibus?», fac sicut supradocuimus. Scilicet numerum a quo denominatur quinta pone prelatum. Deinde multiplica uiginti in triginta, et prouenient sexcenta. Quos diuide per prelatum, et exibunt centum uiginti. Deinde inquire numerum in quem multiplicata quinta fiat quinta et tercia quinte, ee inuenies unum et terciam. Vnum igitur et terciam multiplica in centum uiginti, et prouenient centum sexaginta, et hoc est quod uoluisti. Vel aliter. Tu scis quod 4 cum unum animal expenderit in nocte quintam et terciam quinte, sequitur ut uiginti animalia expendant in una nocte quinque caficios et terciam. Multiplica igitur quinque caficios et terciam in triginta noctes, et prouenient centum sexaginta caficii.
Item de eodem. Si quis querat: «Cum unum animal comedat tres octauas caficii una nocte, tunc quot noctibus comedent uiginti animalia centum caficios?» Sic facies. Numerum a quo denominatur octaua multiplica in centum et productum diuide per uiginti, et exibunt quadraginta. Quorum tercia, quoniam dictum est tres octauas conmedi in nocte, que est tredecim et tercia, est id quod uoluisti. Causa autem propter quam accipimus terciam eius quod de diuisione exit hec est. Scimus enim quod si unum animal expenderet in nocte octauam caficii, sequitur et (sie/ quod expenderet centum caficios in octingentis noctibus. Postquam autem positum est unum animal expendere in nocte tres octauas caficii, sequitur ut expendat centum caficios in ducentis et sexaginta sex noctibus et duabus terciis noctis. Has igitur si diuiseris per numerum animalium, que sunt uiginti, exibit numerus noctium. Scis autem quod multiplicare octo in centum et producti diuidere terciam per uiginti idem est quod multiplicare octo in centum et productum diuidere per uiginti et accipere terciam eius quod exit. Similiter etiam facies per omnes modos huius questionis, sicut predocuimus.
5
10
15
20
25
30 30
35
359
Deuxième partie du Liber mahameleth
Item de eodem. Si quis querat: «Cum quinque animalia comedant octo caficios in sex noctibus, tunc quot caficios comedent uiginti animalia in triginta noctibus?» Sic facies. Quinque animalia multiplica in sex noctes, prouenient triginta, quos pone prelatum. Deinde multiplica octo caficios in uiginti animalia et productum multiplica in triginta noctes et productum diuide per prelatum, et exibunt centum et sexaginta caficii, et hoc est quod uoluisti. Causa autem hui us hec est. Scimus enim quod comparatio quinque animalium ad octo caficios quos conmedunt in sex noctibus est sicut comparatio uiginti animalium ad id quod expendunt in sex noctibus. Vnde sunt quatuor numeri proportionales. Quod igitur fit ex octo ductis in uiginti, si diuiseris per quinque,
1 quadraginta false 0 in quadringenti corrigendum corrigendum
2 sequitur et false 0 in sequeretur ut
35
40
Item de eodem. Si quis querat: «Cum quinque animalia conmedant sex caficios in octo noctibus, tunc quot animalia conmedent quinquaginta caficios in triginta noctibus?»
conmedant false 0 in conmedat corrigendum iter. 0 4 quod iter. D
2 post quinte exp. caficii 0
2
3 et
360
5
10
15
20
25
30
35
40
Deuxième partie du Liber mahameleth
Sic facies. Multiplica triginta in sex caficios, et prouenient centum octoginta, quos pone prelatum. Deinde multiplica quinque animalia in octo noctes et productum multiplica in quinquaginta, et productum diuide per prelatum, et exibunt undecim animalia et nona eius quod expendit unum animal. Causa autem huius hec est. Scimus enim quod quinquaginta caficios expendunt animalia in octo noctibus. Manifestum est igitur quod comparatio quinque animalia ad id quod expendunt in octo noctibus, quod est sex caficii, est sicut comparatio animalium ignotorum ad id quod expendunt etiam in octo noctibus, quod est quinquaginta caficii. Vnde sunt quatuor numeri proportionales. Quod igitur fit ex quinque animalibus ductis in quinquaginta, si diuidatur per sex caficios, exibit numerus animalium quinquaginta caficios in octo noctibus comedentium, qui est quadraginta unum et due tercie. Manifestum est etiam quod comparatio triginta noctium ad octo noctes est sicut comparatio animalium octo noctium, que sunt quadraginta unum et due tercie, ad animalia triginta noctium. Animalia etenim conmedentia quinquaginta caficios in octo noctibus pIura sunt quam animalia conmedentia quinquaginta caficios in triginta noctibus. Ob hoc igitur comparatio taliter. Si igitur multiplices octo in quadraginta unum et duas tercias et productum diuidas per triginta, exibit numerus animalium comedentium quinquaginta caficios triginta noctibus. Scis autem quod multiplicare quinque in quinquaginta et productum diuidere per sex et quod exit multiplicare in octo et productum diuidere per triginta idem est quod multiplicare quinque in quinquaginta et productum multiplicare in octo et productum diuidere per productum ex sex ductis in triginta. Vel aliter. Scimus enim quod cum quinque animalia comedunt sex caficios in octo noctibus, sequitur ut in una nocte comedant tres quartas caficii. Quasi ergo dicatur: «Cum quinque animalia comedant tres quartas caficii in una nocte, tunc quot animalia conmedunt quinquaginta caficios in triginta noctibus?» Fac sicut ostensum est in primo capitulo, scilicet multiplica numerum quartarum, qui est tres, in triginta noctes, et fient nonaginta, quos pone pre1atum. Oeinde numerum unde denominatur quarta multiplica in quinque animalia, et prouenient uiginti. Quos multiplica in quinquaginta caficios, et fient mille. Quos diuide per prelatum, et exibunt undecim et nona. Vel aliter. Tu scis quod cum quinque animalia comedunt tres quartas caficii in una nocte, sequitur ut unum ex illis comedat quintam trium quartarum caficii. Quasi ergo dicatur: «Cum unum animalis comedat in nocte tres quartas quinte caficii, tunc quot animalia conmedunt quinquaginta caficios in triginta noctibus?» Sic facies ut supradocui. Scilicet numerum qui fit ex denominationibus, que sunt quarta et quinta, ductis in se, scilicet uiginti, multiplica in quinquaginta, et fient mille. Deinde multiplica numerum quartarum, scilicet tres, in triginta, et fient nonaginta. Per quos diuide mille, et exibunt undecim et nona, et hoc est quod scire uoluisti. Vel aliter. Oiuide mille per triginta et exibunt triginta tres et tercia. Quorum tcrciam accipc que est undecim et nona. Nam supradicit tres quartas quinte. Causam autem huius iam supraostendimus.
Deuxième partie du Liber mahameleth
5
10
15
20
25
361
Item de eodem. Si quis querat: «Cum sex animalia conmedant octo caficios in decem noctibus, tunc in quot noctibus conmedent quadraginta animalia centum caficios?» Sic facies. Multiplica octo in quadraginta, et fient tres centum uiginti, quos pone prelatum. Deinde multiplica sex animalia in decem noctibus et productum multiplica in centum caficios et productum diuide per prelatum, et exibunt decem et octo et tres quarte, et tot sunt noctes. Causa autem huius patet intelligenti precedentia. Vel aliter. Postquam sex animalia conmedunt octo caficios in decem noctibus, sequitur ut conmederant octo decimas caficii in una nocte. Quasi ergo dicatur: «Cum sex animalia conmedant octo decimas caficii in una nocte, tunc quot noctibus conmedent quadraginta animalia centum caficios?» Fac sicut supraostensum est, scilicet multiplica octo in quadraginta animalia, et fient trescentum uiginti, quos po ne prelatum. Oeinde numerum unde denominatur decima, qui est decem, multiplica in sex <et in centum> 1, et productum diuide per pre1atum, et exibunt decem et octo et tres quarte. Vel aliter. Vide quota pars est unum animal de sex animalibus, scilicet sexta. Accipe igitur sextam de octo decimis, que est decima [et quarta]2 et tercia decime. Quasi ergo dicatur: «Cum unum animal conmedat decimam caficii et terciam decime in una nocte, tunc in quot noctibus comedent quadraginta animalia centum caficios?» Fac sicut premonstratum est. Scilicet de numero qui fit ex denominationibus, que sunt tercia et decima, multiplicatis inter se, scilicet triginta, accipe decimam et terciam decime eius que sunt quatuor. Quos multiplica in quadraginta, et fient centum sexaginta, quos pone prelatum. Deinde multiplica triginta in centum, et fient tria milia. Quos diuide per 3 pre1atum, et exibunt decem et octo et tres quarte, et hoc est quod uoluisti . AD
30
35
Capitulum scilicet de ignotis animalibus. 4 Verbi gratia . Si quis querat: «Cum animalia nescio quot comedant in mense quincuplum numeri sui, ex qui bus 6 comedunt in 10 noctibus quantum est quarta numeri 5 animalium ignotorum 6 , tunc quot sunt animalia illa ignota?» Sic facies. Tu scis quod postquam animalia nescio quot comedunt quincuplum sui numeri in mense sequitur ut 6 ex illis comedant quincuplum sui numeri, quod est 30 caficii. Scis etiam quod postquam 6 animalia comedunt in mense 30 caficios, sequitur ut in 10 diebus comedant terciam partem 30 cafitiorum, que est 10 caficii. Nam 10 dies tercia sunt 30 dierum. Et competit eis tercia impense. Supradictum est autem quod 6 animalia comedunt in 10 diebus quantum est
1 et in centum addidi 2 emendaui et quarta quod ./àllaciter post decima addidit D 3 Numerum a quo [p. 356, 1. 9] - quod uoluisti addidi cum D: omo A P 4 Capitulum scilicet [1. 28] - gratia A: omo D 5 numeri A: unum D 6 ignotorum A: ignotarum D
5
10
Deuxième partie du Liber mahameleth
quarta numeri animalium ignotorum 1• Oportet ergo ut numerus 10 caficiorum sit 2 quarta numeri animalium. Igitur animalia ignota sunt 40, et hoc est quod uoluisti. Vel aliter. Pone animalia ignota rem. Id ergo quod comedunt in mense erunt 5 res. Et id quod comedunt etiam 6 animalia in 10 diebus erit quarta rei. Nam suprapositum est quod id quod comedunt 6 animalia in 10 diebus tantum est quantum quarta numeri animalium ignotorum. Scis autem quod cum 6 animalia expendunt in 10 diebus quartam rei, sequitur necessario ut in mense expendant tres quartas rei. Manifestum est igitur quod comparatio animalium ignotorum, qua sunt res, ad id quod expendunt in mense, quod scilicet est 5 res, ese sicut comparatio 6 animalium ad id quod expendunt in mense, quod est tres quartas rei. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Quod igitur fit ex ductu rei in tres quartas rei equum est ei quod fit ex 5 rebus ductis in 6. Deinde igitur prouenient tres quarte census, que adequantur 30 rebus. Census igitur adequatur 40 rebus. Res igitur est 40 4 , qui est numerus animalium ignotorum 5 .
ad id quod comedunt in mense, quod est 3 res et tres quinte rei. Quod igitur fit ex ductu rei in 3 res et tres quintas rei, quod est 3 census et tres quinte unius census l, equum est ei quod fit ex ductu 60 caficiorum in 6 animalia, quod est 360. Reduc · ·d equum est omm°us bcens! · bus4 igitur omnes census 2 ad unum censum3 . Et qUlcqm reduc ad tantumdem proportionaliter. Ad ultimum remanebit census quod est equum 100 nummis. Radix igitur census est 10, et tantum ualet res, et tot sunt animalia ignota, et hoc est quod monstrare uoluimus. Item si quis querat: «Postquam animalia nescio quot expendunt in mense decuplum sui numeri, 5 autem ex iBis in 6 diebus expendunt quantum est radix numeri animalium ignotorum, tunc quot sunt animalia?» Sic facies. Constat si quidem quod postquam animalia ignota expendunt in mense decuplum sui numeri, tunc necesse est ut 5 ex illis expendant in mense decuplum sui numeri, scilicet 50. Ergo est necesse ut in 6 diebus expendant quintam de 50, que est 10 caficii. Propositum est autem quod expendunt in 6 diebus quantum est radix numeri animalium ignotorum. Necesse est igitur ut isti 10 sint radix numeri animalium. Igitur animalia sunt 100. Vel aliter. Pone animalia ignota unum censum. Id igitur quod expendunt in mense erit 10 census. Quod uero expendunt 5 animalia in mense est 5 res. 5 Manifestum est igitur quod comparatio census, quod est animalia ignota, ad 10 census, que sunt id quod expendunt ipsa animalia in mense, est sicut comparatio 5 animalium ad 5 res, quas expendunt in mense. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Quod igitur fit ex ductu census in 5 res equum est ei quod fit ex ductu 10 censuum in 5 animalia. Prouenient igitur ad ultimum ex multiplicatione 5 cubi, qui adequantur 50 censibus. Hec igitur omnia diuide per unum censum, et exibunt 5 res, que adequantur 50 nummis. Res igitur equiualet 10, qui sunt 6 radix numeri animalium. Animalia igitur sunt 100 et hoc est quod scire uoluisti . 7 Similiter hec questiones de animalibus ignotis possunt fieri in lampadibus .
5
10
15 15
20
25
30
35
40
363
Deuxième partie du Liber mahameleth
362
Item de eodem. Si quis que rat: «Cum animalia nescio quot comedunt in mense 60 caficios, 6 autem ex illis comedunt in 5 diebus quantum sunt tres quinte numeri animalium ignotorum, tunc quot sunt animalia illa?» Sic facies. lam scis quod postquam animalia nescio quot expendunt in mense 60 caficios, sequitur ut in 5 diebus expendant 10 caficios. Scis etiam quod 6 animalia in 5 diebus expendunt quantum est tres quinte numeri animalium ignotorum. Manifestum est igitur quod comparatio animalium ignotorum ad id 6 quod expendunt in 5 diebus, quod est 10 caficii, est sicut comparatio 6 animalium ad id quod expendunt in 5 diebus, quod est tres quinte numeri animalium ignotorum. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Quod igitur fit ex ductu animalium ignotorum in tres quintas eorum, que sunt id quod expendunt 6 animalia, equum est ei quod fit ex ductu 6 animalium in 10 caficios. Id autem quod fit ex 6 ductis in 10 est 60. 19itur quod fit ex ductu numeri animalium ignotorum in tres quintas eorum est 60. Ex ductu igitur huius numeri in tres quintas eius proueniunt 60. Sequitur ergo ut ex duc tu sui in se proueniant 100. Numerus ergo animalium ignotorum est radix de 100, que est 10. Breuis autem solutio huius questionis est ut denomines 5 dies de toto mense, scilicet sextam. Sexta igitur de 60 caficiis, que est 10, multiplica in 6 animalia, et fient 60, et productum diuide per tres quintas et eius quod exit radix est numerus animalium. Vel aliter. Pone animalia ignota rem. Constat autem ea comedere in mense 60 caficios, et 6 animalia in 5 diebus comedere tres quintas numeri animalium ignotorum, que sunt tres quinte rei. Oportet igitur ut comedant in mense 3 res et tres quintas rei. Manifestum est igitur ut comparatio animalium ignotorum, que sunt res, ad 60 caficios quos comedunt in mense est sicut comparatio 6 animalium
2 3 post est exp. igitur A 2 ignotorum A: ignotarum 0 2 post quod exp. est 0 4 post 40 exp. rebus 0 2 5 ignotorum A: ignotarum 0 6 quod A: qui 0
20
25
A D 1 <Paris. lat. 15120, fol.59v>
30
Capitulum de alio. 9 Verbi gratia 8 . Cum modius et quarta secobiensis sit equalis caficio et duabus terciis de tolleto, tunc lO quot ll modii equantur 20 caficiis? Hec questio est quasi dicatur: «Postquam modius et quarta datur pro nummo et duabus terciis, tunc l2 quantum habebo pro 20 nummis?»
post eensus add. habiti 0 2 post eensus add. habita 0 3 post censum add. habitum 0 4 post eensibus add. habitis 0 5 est A: omo 0 6 post uoluisti add. V crbi gratia 0 7 Similiter hee - lampadibus A: omo 0 post lampadibus add. eum 30 anseres expendant A" s./. Capitulum de impensa [p. 348,1.22] -lampadibus O/n. Pl 8 Capitulum de alio. Verbi gratia A: om. 1: Mensurarum diuersarum equalitas add. 0 al. man. 9 post duabus add. et 0 10 tune AD: omo 1 Il quot AI: quod 0 12 habebo A 0 12: habeo Il
364
5
10
15
20
25
30
35
365
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Per omnes modos huius questionis facies sicut docui in capitulo de emendo et uendendo. Scilicet multiplica modium et quartam in 20, et prouenient 25. Quos diuide per caficium et duas tercias, et exibunt 15, et tot modii adequantur 20 caficiis. Cuius probatio hec est. Scimus enim quod comparatio modii et quarte ad caficium et duas tercias est sicut comparatio modiorum ignotorum ad 20 caficios. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Quod igitur fit ex ductu modii et quarte in 20, si diuidatur per caficium et duas tercias, exibunt modii ignoti. Vel aliter. Numeros denominationum, qui sunt tercia et quarta, multiplica inter se, et prouenient 12. Quos multiplica in caficium et duas tercias, et prouenient 20, quos pone prelatum. Deinde multiplica 12 in modium et quartam, et prouenient 15. Quasi ergo queratur: «Postquam 15 1 pro 20, tunc quot habebo pro 20 nummis?» Fac ergo per omnes modos sicut supradocui, et proueniunt 15, et hoc est quod uoluisti.
Cuius rei causa hec est. Scimus enim quod ex arroua fiunt 20 panes, 40 autem homines comedunt in die 40 panes. Si igitur multiplices 40 panes in 30 diebus, prouenient l panes 30 dierum quos comedunt 40 homines in 30 diebus, qui sunt 1200 panes. Hos ergo diuide per panes arroue, qui sunt 20, ut scias quot arroue continentur in illis. Vel aliter. Tu scis quod 40 homines comedunt in die 40 panes, qui sunt 2 arroue. Nam ex arroua fiunt 20 panes. Multiplica igitur 2 arrouas in 30 dies, et prouenient 60 arroue, et hoc est quod scire uoluisti. Vel aliter. Vnus homo comedit in 30 diebus 30 panes, qui sunt arroua et dimidia. Multiplica igitur arrouam et dimidiam in 40 homines, et prouenient 60, et hoc est quod uoluisti.
AD
Item de eodem. Postquam modius et quarta modii de secobia equantur caficio et duabus terciis caficii de tolleto, tune quot caficii de toleto equantur 15 modiis? Per omnes autem modos huius questionis fac sicut supradocui in capitulo de emendo et uendendo. Non 2 autem induximus has questiones ni si ut scires eas esse similes illis que sunt de emendo et uendendo. De hominum pastu et impensis 3 . Nota similiter quia hic 4 4 ponuntur scilicet numerus arrouarum 5 , et numerus panum qui ex eis fiunt, et numerus hominum qui eos comedunt, et numerus dierum in quibus comedunt. Ex quibus 4 species questionum fiunt. Aut enim ponitur in questione numerus panum et hominum et dierum et queritur de numero arrouarum 6 , aut ponitur numerus arrouarum et hominum et dierum et queritur de numero panum, aut ponitur numerus arrouarum et panum et hominum et queritur de numero dierum, aut 7 ponitur numerus arrouarum et panum et dierum et queritur de numero hominum. Et he species uariantur secundum pluralitatem 8 et singularitatem istorum et fractiones. Verbi gratia9 . Si quis querat, dicens: «Cum ex una arroua fiant 20 panes, quorum unum comedat unus homo per diem, tunc quot arrouas comedent 40 homines in 30 diebus?» Sic facies. Multiplica 30 in 40 et productum diuide per 20, et exibunt 60, et tot sunt arroue.
1 Quasi ergo [1. 12] - 15 A 1: omo D 2 non A: nunc D 3 De hominum pastu et impensis A: Capitulum de expensa hominum in pane D 4 hic A: hec D 5 arrouarum A: annuarum D 6 arrouarum A: anouarum D 7 aut A: ait D 8 pluralitatem A: psalitatem D 9 Verbi gratia A: omo D
5
10
15
20
25
30
35
Item de eodem. Cum ex una arroua fiant 40 panes, ex quibus 2 comedit unus homo per diem, tunc quot arrouas comedunt 20 homines in 30 diebus? Sic facies. Multiplica 20 in 30, et fient 600. Quos diuide per 40 et exibunt 15, quos dupla et fient 30, et hoc est quod scire uoluisti. Causa autem duplandi hec est. Tu scis quod 20 homines comedunt 1 die 40 panes 2, nam unusquisque eorum comedit 2. Si igitur multiplices 40 in 30 et productum diuiseris per panes unius arroue, exibit quod uoluisti. Scis autem quod multiplicare 2 panes in 20 et productum in 30, et productum diuidere per 40, idem est quod multiplicare 20 in 30 et productum diuïdere per 40, et duplicare quod exit. 4 Vel aliter. Positum est hominem unum 3 2 panes comedere. Sequitur ergo ut 20 homines una die comedant 40 panes, qui sunt una arroua. Multiplica igitur unam arrouam in 30 dies et fient 30 arroue, et hoc est quod uoluisti. Vel aliter. Positum est 2 panes una die ab uno comedi. Sequitur ergo ut in 30 diebus comedat 60 panes, qui sunt arroua et dimidia. Hanc igitur arrouam et dimidiam multiplica in numerum hominum, qui sunt 20, et prouenient 30 arroue, 5 et hoc est quod uoluisti . A
D
Cum 30 anseres expendant in mense 16 7 sextarios, si t ... t usque ad finem mensis, tunc quantum remanet ad ultimum de sex sextariis?
Cum 6 tngmta anseres expendant in mense sex sextarios, prima autem die mensis post perceptum cibum occiditur unus, secunda die similiter alius, et sic singulis diebus usque ad finem mensis, tunc quantum remanet ad ultimum de sex sextariis?
1 prouenient D: prouenies A 2 panes A: pane D 3 hominem unum A: unum hominem D 4 ut iter. D 5 Capitulum de alio [p. 363, 1. 30] - quod uo\uisti A D: omo P 6 praem. De an serum singullarim quasi t ... t occisorum impensa D al. man. 7? A
Deuxième partie du Liber mahameleth
A
l
t··. t 150, quos pone prelatum. Deinde ad 30 semper adde 1, t ... t 2 <exi>bunt 3 sextarii et decima et tantum t ... t 4 .
15
20
Deuxième partie du Liber mahameleth
D
5
10
366
3 sextarii minus decima. Ideo autem diuidimus t ... t 6 5 expendant in mense 6 sextarios t··· f a me uniu sextarii que t ... t 8 in die centesimam quinquagesimam et . t ... t 10. superant t . . . t 9 operanum
Sic facies. Diuide tngmta per sex, et exibunt quinque. Quos multiplica in triginta, et prouenient centum quinquaginta, quos pone prelatum. Deinde ad triginta semper adde unum, et fient triginta unum. Quos multiplica in dimidium de triginta, et proueniunt quadringenti et sexaginta quinque. Quos diuide per prelatum, et exibunt tres sextarii <et>3 decima unius sextarii, et tantum expendunt in mense, secundum quod proposuit 5. Residuum uero sex sextariorum est id quod remanet, scilicet tres sextarii minus decima. Ideo autem diuidimus triginta per sex, quoniam cum triginta anseres expendant in mense sex sextarios, sequitur ut quinque expendant in mense unum sextarium, quorum unusquisque expendit in die centesimam quinquagesimam partem sextarii II.
A
5
10
15
20
D
25
30
35
Comedit enim quintam tercie unius decime unius sextarii, que est una centesima quinquagesima pars sextarii. Quasi ergo dicatur: «Cum sint triginta operarii, quorum primi precium sit una centesima quinquagesima, et superant se hac eadem differentia. » Fac sicut supradictum est in capitulo operariorum. Scilicet multiplica differentiam, que est una centesima quinquagesima, in numerum operariorum minus uno, et producto adde precium minimi uel primi, quod est centesima quinquagesima, et fient triginta unus, qui sunt precium primi et ultimi simul agregatorum. Quos multiplica in dimidium operariorum, et prouenient quadringente sexaginta quinque centesime quinquagesime partes sextarii. Quos diuide per numerum a quo denominatur, qui est centum quinquaginta, et exibunt tres sextarii et decima, et tantum est quod comedit. Residuum uero sex sextariorum est id quod illis remanet l2 .
? A 2 '! A 3 et addidi 4? A add. A folio 189 bis (pagina secata est) 5 Cum triginta [p. 365, 1. 30b] - proposuit posuit D post in duodecimo libro [p. 421, 1. 17] 6 ?A 7? A ~ '! A 9 '! A 10? A Cum 30 [p. 365, 1. 30a l - operarium t ... t A: om. D P 11 Cum triginta [p. 365, 1. 30b] - sextarii D: om. A P 12 Comedit enim [l. 23] - remanet addidi cum D: omo A P post remanet add. Hic uicio scriptoris t ... t est partim t ... t quia ut quod de scalis docuit hic t ... t adderem D m.d. a/. man.
367
25
30
35
40
Si quis querat: «Cum 2 homines comedant 10 panes in 3 noctibus, qui 40 fiunt de caficio, tunc 20 homines quot comedent in 45 noctibus?» Constat ex predictis in conducendis uectoribus quod comparatio eius quod fit ex ductu hominum in noctes ad id quod fit ex ductu aliorum hominum in alias noctes est sicut comparatio panum ad panes. Hoc est quod diximus, scilicet 2 homines comedere 10 panes 3 noctibus, tunc 20 homines quot comedent in 45 noctibus? Tale est ac si diceremus: «Conducitur alius ad portandum 2 sextarios 3 miliariis pro 10 nummis, portauit autem 20 sextarios 45 miliariis, quantum debetur ei?» Oportet igitur ut faciamus in hac questione sicut in alia. Videlicet multiplica 2 homines in 3 noctes, et productum pone prelatum. Deinde multiplica 20 homines in 45 noctes et productum in 10, et prouenient 9000. Quos diuide per prelatum, et exibit numerus panum. Volumus autem scire quot caficii fiant ex illis. Scimus autem quod ex 1 caficio fiunt 40 panes. Igitur numerum panum diuide per 40, quod idem est quod diuidere 9000 per productum ex sex ductis in 40. Ob hoc igitur multiplicamus homines in noctes et productum in numerum panum, qui fiunt ex caficio, et productum ponimus prelatum. Deinde multiplicamus homines secundos in noctes secundas, et productum in numerum panum. Et productum diuide per prelatum, et exibit quod uoluisti. Vel aliter. lam scis quod cum 2 homines in 3 noctibus comedunt 10 panes, tunc unus homo in 3 noctibus comederet 5 panes. Postquam autem unus homo in 3 noctibus comedit 5 panes, tunc in una nocte comedet 1 panem et 2/3 unius panis. Igitur 20 homines comedunt in 1 nocte 33 panes et terciam. Igitur in 45 noctibus comedunt 1500 panes. Diuide igitur 1500 panes per 40, et exibit numerus caficiorum, scilicet 37 et dimidius, et hoc est quod scire uoluisti. Si quis querat: «Cum 2 homines comedant 4 panes, qui 30 fiunt ex caficio in 1 nocte, tunc 40 homines quot noctibus expendent 50 caficios?» lam scimus quod comparatio eius quod fit ex ductu hominum in noctes ad id quod fit ex ductu secundorum hominum in secundas noctes est sicut comparatio panum ad panes. Conuerte igitur 50 caficios in panes, scilicet multiplica eos in numerum panum qui fiunt ex uno caficio, et prouenient 1500. Comparatio igitur eius quod fit ex ductu duorum hominum in unam noctem, quod est 2, ad id quod fit ex ductu 40 hominum in noctes ignotas est sicut comparatio de 4 ad 1500. Cum igitur multiplicaueris 2 in 1500, et productum diuiseris per 4, exibit id quod fit ex ductu 40 hominum in noctes ignotas. Si igitur diuiseris hoc per 40, exibit numerus noctium ignotarum, quod idem est ueluti si id quod fit ex ductu duorum in 1500 diuideremus per id quod fit ex ductu 4 in 40. Ob hoc igitur multiplicamus 30, qui est numerus panum unius caficii, in 50 scilicet caficio, et productum in 2 homines, et productum in 1 noctem, et ultimum productum diuidimus per id quod fit ex ductu panum in homines secundos, et exit quod uolumus. Vel aliter. Scimus enim quod postquam 2 homines comedunt 4 panes in 1 nocte, tunc 1 homo in una nocte comedit 2. Igitur 40 homines comedunt in 1 nocte 80 panes, qui sunt 2 caficii et 2/3 caficii. Cum igitur diuiseris 50 caficios per 2 et
368
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
2/3, exibit numerus noctium ignotarum, in quibus 40 homines consumunt 50 caficios, qui est 18 et 3/4 1•
Causa autem huius hec est. Positum est quod ex unaquaque 40 arrouarum fiunt 20 panes. Sequitur ergo ut ex 40 arrouis fiant 800 panes. Positum est etiam unum hominem in die comedere 1 panem. Sequitur ergo ut 800 homines una die comedant 800 panes. Scis autem 800 panes comedi in 30 diebus. Si igitur diuiseris 800 homines per 30 dies, exibit numerus hominum unaquaque die comedentium, scilicet 26 et due tercie impense unius hominis. Vel aliter. Tu scis quod postquam 1 homo 1 die comedit 1 panem, sequitur ut in 30 diebus comedat 30 panes, qui sunt arroua et dimidia. Diuide igitur 40 arrouas per arrouam et dimidiam, et exibunt 26 et due tercie, etiam 1 hoc est quod uoluisti. Si autem questio fuerit sic ut dicatur 1 homo comedere 2 panes, facies sicut supradocui, et eius quod exierit accipies medietatem, quoniam dixit 2 panes. Si uero dixerit 3 panes, accipies eius quod exit terciam. Cuius rei causa patet. Nam in 40 arrouas sunt 800 panes. Si igitur 1 homo comederit 1 panem, tunc illos 800 panes in 30 diebus comedent 26 homines et due tercie, sicut in precedentibus ostendimus. Positum est autem 1 comedere 2 panes una die. Sequitur ergo ut 800 panes consumant in 30 die bus 13 homines et tercia. Nam comestio geminatur, et ob hoc accipitur medietas. Vel aliter. Positum est 1 hominem in 30 diebus comedere 60 panes, qui sunt 3 3 2 arroue. Diuide igitur 40 in 3, et exibunt 13 et tercia, et hoc est quod uoluisti.
AD
5
10
15
20
25
30
35
Item de eodem. Si quis querat: «Cum ex 1 arroua fiant 40 panes, 1 autem ex illis comedit 1 homo 1 die, tunc quot diebus 20 homines comedent 60 arrouas?» Sic facies. Multiplica 40 panes in 60 arrouas et productum diuide per 20 homines, et exibunt 120, et hoc est quod uoluisti. 2 Causa autem huius patet. Nam quia ex arroua fiunt 40 panes, 1 autem homo comedit 1 in 1 die, tunc si multiplicentur 40 panes (unus autem homo comedit 1 in 1 die)3, qui fiunt ex arroua, in 60 arrouas, proueniunt 2400 panum, et tot panes comedunt 20 homines in diebus ignotis. Si igitur diuidas eos per 20 homines, exibit numerus dierum ignotarum. Nam 20 homines unaquaque die comedunt 20 panes. Debes igitur scire quotiens 20 est in 2400 panibus, et quod fiunt sunt dies. Vel aliter. Positum est 20 homines unaquaque die comedere 20 panes, qui sunt dimidia arroua. Diuide igitur 60 arrouas per dimidiam arrouam, et exibunt 120, et hoc est quod uoluisti. Causa autem huius est illa quam assignauimus in capitulo de lampadibus. Nam questio eadem est. Si autem dixerit 1 hominem comedere 2 panes, facies sicut in precedenti, et eius quod exit medietas erit id quod uoluisti, quoniam dixit 2 panes. Si uero dixerit 3 panes uel 4 comedere 1 hominem uel 2 et dimidium eius quod exibit, tercia uel quarta uel due quinte, scilicet tanta pars quanta pars fuerit uel denominata 4 a numero panum qualiscumque primum positus fuerit erit id quod uoluisti. Causa autem accipiendi medietatem eius quod exit hec est. Scis enim quod ex una arroua fiunt 40 panes. Sequitur ergo ut ex 60 arrouis fiant 2400 panes. Si igitur uiginti homines comederent una die uiginti panes, tunc 2400 comederent 5 in 120 diebus, sicut in precedenti ostendimus. Postquam autem geminatur comestio, quia unaquaque die comedunt 40 panes, oportet ut 2400 panes comedant in 40 diebus. Et ob hoc accipitur medietas. Cetera autem huiusmodi considera secundum hanc rationem. Vel aliter. Scimus quod 20 homines comedunt 40 panes in 1 die, qui sunt arroua. Sequitur igitur ut in 60 diebus comedant 60 arrouas. Item de eodem. Cum ex arroua fiant 20 panes, ex quibus 1 in die comedit 1 homo, tunc quot homines comedent 40 arrouas in 30 diebus? 6 Sic facies. Multiplica 20 in 40, et fient 800, quos diuide per 30, et exibunt 26 et due tercie, et tot sunt homines.
5
10
15
20
25
30
35
40 1 Si quis querat [p. 367, 1. 2] - et 3/4 A: omo D P 2 causa A: cum D 3 unus autem homo comedit 1 in 1 die A: omo D 4 eius quod exibit [1. 21] - a numero A: uel due quinte, scilicet tanta pars quanta pars fuerit eius quod exibit tercia uel quarta uel denominata unum numerum a numero D 5 comederent A: comedent D 6 post multiplica add. in D
369
4
Item de eodem aliter, ubi ponuntur mensure diuersarum terrarum. Verbi gratia. Si quis que rat: «Cum arroua et dimidia de toleto sit equalis emine et quarte de secobia, ex arroua autem fuerit 20 panes, ex quibus 1 comedit 1 homo per diem, tunc quot eminas comedent 40 homines in 30 diebus?» Sic facies. Scias quot arrouas comedunt 40 homines in 30 diebus, sicut supradocuimus, et quod fuerit conuerte in eminas de secobia. Inuenire autem quot arrouas comedunt 40 homines in 30 diebus fit hoc modo. Scilicet ut dicas: «Cum ex una arroua fiunt 20 panes, quorum 1 comedit 1 homo, tunc quot arrouas comedent 40 homines in 30 diebus?», facies sicut supradocui, scilicet multiplica 30 in 40 et productum diuide per 20, et exibunt 60 arroue, et tot arrouas de toleto comedunt 40 homines in 30 diebus. Conuerte eas igitur in eminas, scilicet ut dicas: «Cum una arroua et dimidia toletana sit equalis emine et quarte secobiensi, tunc quot emine sunt equales 60 arrouis?», facies hic sicut supradocui, scilicet multiplica 60 in eminam et quartam et productum diuide per arrouam et dimidiam, et quod exit sunt emine secobienses, scilicet 50 emine, et tot comedunt 40 homines 30 diebus. Vel aliter. Positum est eminam et quartam equalem esse arroue et dimidie. Sequitur ergo ut arroua sit equalis 5 sextis emine. Ex arroua autem fiunt 20 panes. Sequitur ergo ut ex tota emina fiant 24 panes. Dices igitur: «Cum ex emina fiant 24 panes, quorum unum comedit unus homo per diem, tunc quot eminas comedent 40 homines 30 diebus?», fac sicut predocui, scilicet multiplica 30 in 40 et productum diuide per 24, et exibunt 50 emine, et hoc est quod uoluisti.
1 etiam A: et D A:om. D
2 exp. partes A 2 uid.
3 in add. A 2 s.I.: per D
4 Item de eodem
370
5
10
15
Deuxième partie du Liber mahameleth
Vel aliter. Comparatio emine et quarte ad arrouam et dimidiam est sicut l comparatio unius panum, qui fiunt ex emina, ad 1 panum, qui fiunt ex arroua. Sed emina et quarta est quinque sexte arroue et dimidie. Oportet igitur ut quinque 2 sexte unius panum qui fiunt de emina sint equales uni panum qui fiune de arroua. Quasi ergo dicatur: «Cum unus homo comedat quinque sextas 4 unius panis, qui sit uicesima pars arroue, tune quot eminas comedent 40 homines in 30 noctibus?» Fac sicut supradocui, scilicet multiplica 30 in 40, et productum diuide per 20, et de eo quod exit accipe quinque sextas, quoniam dixit quinque sextas unius panis qui est uicesima s pars emine, et quod fuerit erit id quod uoluisti, scilicet 50 emine. Vel aliter. lam scis quod postquam aliquis comedit quinque sextas unius panis, oportet ut in 30 diebus comedat 25 panes, qui sunt emina et quarta. Multiplica igitur eminam et quartam in numerum hominum, qui est 40, et fient 50, et hoc est quod uoluisti. Similiter facies hic in omnibus questionibus ubi arroue sunt diuersarum regionum, sicut in precedentibus questionibus ubi arroua erat . .. 6 UlllUS reglOllls .
Deuxième partie du Liber mahameleth
AD
5
10
15
AD Capitulum de cambio morabitinorum. Verbi gratia 7. 20
25
30
20
A Si quis que rat: «10 nummi, de quibus 30 dantur pro morabitino, quot ualent de illis de quibus 40 dantur pro morabitino?» Sic facies. Constat quod postquam habet quis 10 nummos, habet terciam partem morabitini qui cambitur pro 30. Tercia autem pars morabitini, qui cambitur pro 40, sunt 13 et tercia. Igitur illi lOuaIent istos 13 et terciam. Manifestum est enim quod comparatio de 10 ad 30 est sicut comparatio quesiti ad 40. Fac igitur secundum quod dictum est in 4 numeris proportionalibus, et exibit id quod uis. Si quis querat: «10 nummos, de quibus 25 dantur pro morabitino, cam bit quis pro 15 nummis alterius monete, quot de illis datur pro morabitino?» Ex precedentibus patet quod comparatio de 10 ad 25 est sicut comparatio de 15 ad quesitum. Fac ergo sicut predictum est, et exibit quod queris, scilicet 36 et dimidius. Cetera hiis similia considera secundum hoc, et ita inuenies 8.
1 fiunt ex A: am. 0 2 fiunt de A: am. 0 3 fiunt A: sunt 0 4 quinque sextas iter. AI 5 quarta addidi 6 Item de eodem [p. 368, 1. 4] - regionis A 0: am. P 7 Capitulum de cambio - verbi gratia A: Monetarum in monetas conuersio 0 al. man. verbi 2 gratia 0: add. A s.l. 8 Si quis querat [1. 21] - inuenies A: am. 0 P
371
25
30
35
Item 1 si quis querat: «Cum 100 morabitini cambiantur unusquisque pro 14 nummis, tune quot solidi prouenient pro 100 morabitinis?» Sic facies. Conuerte 100 morabitinos in nummos hoc modo. Videlicet multiplica 100 in numos unius morabitini, qui sunt 14, et prouenient 1400. Quos 2 diuide per nummos unius solidi, qui sunt 12 , et exibit numerus solidorum pro 100 morabitinis, qui sunt 116 solidi et due tercie solidi, et hoc est quod uoluisti. Vel aliter. Scias quoniam quot fiunt nummi unius morabitini siue cambiantur 3 pro nummis tantum integris siue pro integris et fractionibus, si acceperis tot solidos, semper prouenient 12 morabitini. Verbi gratia. eum enim cambitur morabitinus pro 14 nummis, tune pro totidem solidis prouenient 12 morabitini et e conuerso pro 12 morabitinis 14 solidi. Cum uero cambitur morabitinus pro 5 solidis, in quibus sunt 60 nummi, tune pro 60 solidis proueniunt 12 morabitini. Si 4 uero cambitur pro 60 nummis et dimidio, tune pro 60 solidis et dimidio proueniunt 12 morabitini. Retine hoc s tantillum. Causa autem patet huius 6. Si enim dicat (sic/ quod cum 12 morabitini cambiuntur unusquisque pro 14 nummis, tune quot solidi proueniunt pro 12 8 morabitinis? Debes hoc inuenire sicut docuimus, scilicet multiplicando 12 morabitinos in nummos unius qui sunt 14 ad conuertendum eos in nummos, et de inde summam diuidendo per 12, qui est numerus nummorum unius solidi ad conuertendum eos in solidos. Scis autem quod ex ductu 12 in 14, id quod fit si diuidatur per 12 semper exibunt 14. Postquam autem hoc manifestum est, tune 9 diuide 100 morabitinos per 12 ut scias quotiens 12 est in illis. Deinde quod exit lO ll multiplica in 14 solidos, et quod prouenerit est id quod uoluisti. Si autem diuiseris 100 per 12, exibunt 8 et tercia. Multiplica ergo 8 et terciam in 14, et prouenient 116 solidi et due tercie solidi. Sic facies semper in omnibus aliis huius capituli. Scilicet diuide morabitinos semper per 12, et quod exit multiplica in nummos unius morabitini, et quod prouenerit est numerus solidorum quos uoluisti. l2 Vel aliter. Inquire numerum in quem multiplicati 12 fiant tot quot fuerint nummi unius morabitini, et ipsum multiplica in numerum propositorum 13 morabitinorum, et proueniet numerus solidorum quos uoluisti. Sicut in hac l4 questione quere numerum in quem multiplicati 12 fiant 14. Tot enim sunt nummi unius morabitini, et inuenies quod est 1 et sexta. Multiplica igitur 1 et sextam in 100, et prouenient 116 et due tercie, et hoc est quod uoluisti. Cuius rei causa hec est. lam enim ostendimus quod pro 14 solidis proueniunt 12 morabitini. Manifestum est igitur quod comparatio 12 ad 14 est sicut comparatio 100 morabitinorum ad ignotos solidos eorum. Scis autem quod
1 item A: am. 0 2 post 12 exp. et 2 solidi A2 3 siue pro intcgris A: omo 0 2 4 nummis 0: add. A s.l. 5 hoc A: ergo 0 6 patet huius A: huius patet 0 7 dicat 2 false A 0 in dicatur carrigendum 8 12 A: am. 0 9 quod A: add. 0 8./. 10 quod A: quid 0 Il prouenerit A: prouenit 0 12 quot A: quod 0 13 propositorum A: prepositorum 0 14 in quem A: quam 0
5
10
15
20
25
30
35
373
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
numerus in quem multiplicati 12 fiunt 14 est ille numerus in quem 1 multiplicati 100 fiunt solidi ignoti. Ob hoc igitur fecimus sic. Vel aliter. Scis enim quoniam si 100 morabitini cambirentur unusquisque pro duo bus solidis, tunc pro 100 morabitinis prouenirent 200 solidi. Positum est autem 2 morabitinum cambiri pro 14 nummis. Scis ergo quod in 200 solidis sunt 1000 nummi additi. Nam preter pretium uniuscuiusque horum 100 morabitinorum sunt insuper 10 nummi additi. Scias igitur quot solidi sunt in 1000 nummis diuidendo eos scilicet per 12, et inuenies 83 et terciam. Quos minue de 200, et remanebunt 116 solidi et due tercie unius solidi. Similiter etiam facies si fuerint nummi cum fractione.
morabitini competunt pro 12 solidis, scilicet 9 et tres quinte morabitini, multiplicabis ipsos 9 et tres quintas in duodecimam uel dimidiam sextam quingentorum solidorum, et prouenient quod uolueris. Vel aliter. Denomina semper nummos solidi de nummis unius morabitini, et tanta pars accepta de summa propositorum solidorum erit id quod queris, sicut in predicta questione. Denomina 12 de 15, scilicet quatuor quintas. Tot igitur partes quingentorum, que sunt 400, sunt id quod sc ire uoluisti. Causa autem huius hec est. lam enim ostendimus quod pro 15 solidis proueniunt 12 morabitini. Manifestum est igitur quod comparatio 12 morabitinorum ad 15 solidos est sicut comparatio morabitinorum ignotorum ad 500 solidos 1• Sed 12 de 15 sunt quatuor quinte. 19itur morabitini ignoti sunt quatuor quinte quingentorum, sed 400 sunt 4 quinte quingentorum. 19itur sunt 400, et hoc est quod uoluisti. Vel aliter. Tu scis quod pro 500 solidis, cum morabitinus cambitur pro 2 solidis proueniunt 250 morabitini. Sed positum est morabitinum cambiri pro 15 nummis. Igitur in unoquoque 250 morabitinorum sunt 9 nummi additi qui simul agregati sunt 2250. Scias igitur quot morabitini sunt in eis secundum quod cambitur pro 15 nummis hoc modo. Diuide predictos nummos per 15, et exibunt 150. Quos agrega ad 250, et fient 400, et hoc est quod uoluisti. Vel semper denomina additionem, que est in unoquoque morabitino sicut hic 9, de nummis morabitini qui sunt 15, scilicet tres quintas. Tot igitur partes de 250, que sunt 150, agrega ad 250, et prouenient 400, et hoc est quod uoluisti. Si autem fractiones fuerint cum numis, ueluti cum quis que rit: «Cum morabitinus 2 cambiatur pro 14 nummis et tribus quartis unius nummi, tunc pro 3 500 solidis quot morabitini proueniunt?», fac secundum omnes modos proposite 4 questionis que fuit de intergis tantum, et prouenient quod queris.
372
Item de eodem. Verbi gratia3 . Si quis querat: «Cum morabitinus cambiatur4 pro 15 nummis, tunc quot morabitini prouenient pro 500 solidis?» Sic facies. Reduc omnes solidos in nummos, scilicet multiplicando eas (sic/ in 12, et productum diuide per 15, et exibit quod uoluisti. Vel denomina semper 1 de numero quicumque fuerit numerus nummorum unius morabitini. Et tanta pars accepta de tota summa nummorum omnium solidorum erit numerus morabitinorum quem uoluisti. Scis autem quod 1 de 15 est tercia quinte. Tercia igitur quinte omnium nummorum erit id quod uoluisti. Vel aliter. Diuide semper solidos per numerum nummorum unius morabitini, et quod exit multiplica in 12, et proueniet quod queris. Diuide igitur 500 solidos per 15, et exibunt 33 et tercia. Quos multiplica in 12, et prouenient 400, et hoc est quod uoluisti. Causa autem huius patet. Iam 6 enim ostendimus quod pro tot solidis quot nummi fuerint unius morabitini, 12 semper morabitini proueniunt. Positum est autem morabitinum cambiri pro 15 nummis. Pro 15 igitur solidis proueniunt 12 morabitini. Et e conuerso pro 12 morabitinis 15 solidi, sicut supradictum est. Ob hoc igitur diuisimus 500 solidos per 15 solidos ut sciremus quotiens 15 solidi sunt in 500 solidis ue singulis quindenariis solidorum attribueremus 12 morabitinos, et inuenimus in 500 contineri eos 15 triginta tribus uicibus et tercia parte uicis. Attributis igitur unicuique uici 12 morabitinis fiunt 400 morabitini. Vel aliter. Scis quod modus agendi erat reducere 500 solidos in nummos multiplicando eos in 12, de inde sumam nummorum diuidere per numerum nummorum unius morabitini, scilicet 15. Sed manifestum est quod multiplicare 500 in 12, et productum diuidere per 15, idem est quod diuidere 500 per 15, et quod exit multiplicare in 12, sicut in precedentibus ostendimus. Vel aliter. Scias quot morabitini competunt pro 10 solidis secundum suprapositum cambiums, scilicet 8. Quos multiplica in decimam quingentorum, 9 que est 50, et prouenient 400, et hoc est quod uoluisti. Similiter si scieris quot
1 quem A: quam D 2 cambiri A: cambitrei D 3 Item de eodem. Verbi gratia A: omo D 2 4 cambiatur A D: cambiantur Al uid. 5 eas A 2 uid.: eos D: iter. A 6 post iam exp. 2 igitur A 7 ut A: in D 8 cambium A: omo D 9 quot A: quod D
5
10
15
20
25
30
35
Item de eodem. Verbi gratia 5 • Si quis querit: «Cum morabitinus cambiatur pro 10 nummis unius mon ete et pro 20 alterius, cambiatur autem 1 pro nummis utriusque monete, tunc acceptis 2 nummis mon ete 10 nummorum pro morabitino, quot debentur ei de reliqua moneta ad complendum pretium morabitini?» Sic facies. Minue 2 de 10, et remanebunt 8, quos multiplica in 20, et prouenient 160. Quos diuide per 10, et exibunt 16, et tot nummi debentur ei de reliqua moneta. Causa autem huius hec est. Positum est eum accepisse 2 nummos de moneta 10 nummorum pro morabitino. Accepit igitur duas decimas illius, et de toto pretio morabitini remanserunt 8 decime. Has igitur octo decimas debet accipere de 20 alterius monete. Talis igitur est comparatio de 8 ad 10 qualis est comparatio
2
1 post solidos exp. est sicut A 2 2 morabitinus A D: pro morabitino Al 3 proposite A: preposite D 4 prouenient A: proueniet 0 5 Item de eodem. Verbi gratia A: omo 0
374
5
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
A
quesiti ad 20. Sunt igitur 4 numeri proportionales. Si igitur multiplicaueris 8 in 20 et productum diuideris per 10, exibit quod queris 1. Vel aliter. Tu scis quod cum accipiuntur 2 de moneta 10 nummorum pro morabitino, accipitur quinta morabitini et remanent accipiende quatuor quinte morabitini. Quatuor igitur quinte de 20, que sunt 16, sunt id quod uoluisti. 5
Item de eodem. 2 Verbi gratia . Si quis querat: «Cum morabitinus cambiatur pro 10 nummis unius monete, et pro 20 alterius monete, et pro 30 alterius, cambit autem aliquis morabitinum pro nummis harum 3 monetarum, et accipit 2 nummos de moneta 1 nummorum pro morabitino, et 4 de moneta 20 nummorum pro morabitino, tunc ad supplendum totum pretium morabitini quot sibi restant nummi de tercia moneta accipiendi?» Sic facies. Multiplica 2 in 30 et productum diuide per 10, et exibunt 6. Deinde multiplica 4 in 30 et productum diuide per 20, et exibunt quoque 6. Quos agrega prioribus 6, et fient 12, quos minue de 30, et remanent 3 18, et tot nummos accipit de moneta 30 nummorum pro morabitino. Causa autem huius hec est. Scimus enim quod cum de 10 accipiuntur 2 accipitur quinta eorum, et cum de 20 accipiuntur 4 accipitur eorum quinta. De toto 4 igitur pretio morabitini restant tres quinte accipiende, sed de moneta 30 nummorum pro morabitino. Scis autem quod accipere tres quintas de 30 idem est quod minuere duas quintas eius. Scis etiam quod accipere quintam de 30 idem est quod multiplicare 2 in 30 et productum diuidere per 10, et etiam quod multiplicare 4 in 30 et productum diuidere per 20. Scimus enim quod comparatio 2 ad 10 est sicut comparatio quinte de 30 ad 30. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Si igitur multiplicetur primus qui est 2 in quartum qui est 30 et productum diuidatur per secundum qui est 10, exibit tertius qui est quinta de triginta. Comparatio etiam de 4 ad 20 est sicut comparatio quinte de 30 ad 30. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Quod igitUf fit ex ductis 4 in 30, si diuidatur per 20, exibit quinta de 30. Prope hoc igitur multiplicauimus 2 in 30 et productum diuisimus per 10. Item etiam multiplicauimus 4 in 30 et productum diuisimus per 20 et que de utraque 5 diuisione exeunt agregauimus et agregatum minuimus 6 de 30, ut remanerent tres quinte eius, et hoc est quod debet accipere de 30, et hoc est quod uoluisti. 7 Vel aliter. Tu scis quod cum de 10 accipiuntur 2 accipitur quinta eorum, et cums accipiuntur 4 de 20 accipitur eorum quinta, restant autem tres quinte morabitini accipiende. Tres igitur quinte de 30, que sunt 18, restant accipiende, et hoc est quod uoluisti 9 •
°
10
15
20
25
30
35
1 post queris add. alium numerum idem est quod multiplicare numerum parcium in ilium et productum diuidere per numerum, cuius partes sunt sicut supradocuimus. Manifestum est igitur quod multiplicare octo partes de decem in uiginti idem est quod multiplicare octo in uiginti et productum diuidere per decem 0 2 Item de eodem. Verbi gratia A: omo 0 3 remanent Al 0: remanebunt AI uid. 4 restant addidi cum 0: omo A 5 utraque A: utrumque 0 6 minuimus A: minus 0 7 de 0: add. Al s.l. 8 cum 0: add. A2 s.l. 9 Item si quis [p. 371,1. 2] - quod uoluisti A 0: omo P
375
10
15
20
25
30
35
Vel aliter. Conuerte nummos unius monete acceptos in nummos alterius monete. Veluti si 2 1, quos accepit de moneta 10 pro morabitino, in nummos monete 20 pro morabitino, et fient 4. Quos agrega aliis 4 quos accepit de moneta 20 pro morabitino, et fient 8. Quasi ergo que rat: «Cum de una moneta dentur 20 pro morabitino et de alia 30, <Si>2 cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque mon ete et accipit 8 de nummis 20 pro morabitino, quot debet accipere de nummis alterius monete?» Fac sicut predictum est, et exibit quod uolueris. Si autem nummi agregati post conuersionem fiunt plures quam nummi morabitini in quos conuertuntur, falsa erit questio. Ipse enim uoluit accipe (sic/ de 3 monetis quantum ualet morabitinus. Accepit autem de duabus illarum tantum plus quam ualet morabitinus, hoc autem esse non potest. Si autem fuerint equales, tunc de tertio nichil accipiet. Ex nummis enim du arum monetarum completur morabitinus. Scias autem quod cum cambitur morabitinus pro nummis 3 monetarum, et nominatur tantum quod accipit de una illarum, tunc questio est interminata nisi aliqua alia additione terminetur. Similiter etiam si fuerint plures monete quam 3, non terminabitur questio nisi nominetur quantum accipit de unaquaque excepta 1 uel nisi terminetur aliquo alio modo. Cetera autem his similia considera secundum hoc, et inuenies ita esse. Item de eodem. Si quis querat: «Cum de una moneta dentur 20 nummi pro morabitino, et de alia 30, cambit autem quis morabitinus pro nummis utriusque mon ete et accipit 24 quos accipit de unaquaque?» Hic sic est agendum ut minuamus nummos pauciores pro morabitino de nummis pluribus pro morabitino, et remanebunt 10, quos retine. Cum igitur uolueris scire quot accipit de 30, minue 20 de 24, et remanebunt 4. Quos denomina de 10, scilicet 2/5. 2/5 igitur de 30, que sunt 12, sunt id quod accepit. Cum autem uolueris scire quot accepit de 20, minue 24 de 30, et remanebunt 6. Quos denomina de 10, scilicet 3/5. 3/5 igitur de 20, que sunt 12, accipit de 20. Cuius probatio hec est. Sit morabitinus ab. Quod autem eius accipit de nummis 20 pro morabitino sit ag, quod autem eius accipit de nummis 30 pro morabitino sit bg. Quod igitur fit ex duc tu 20 in ag agregatum cum eo quod fit ex ductu 30 in gb est 24, qui numerus si esset mai or quam 30 esset questio falsa. Scimus enim quod ex ductu ag in 30 et gb in 30 id quod fit est 30. Quod igitur fieret ex ductu gb in 30 et ab in minus quam 30 esset plus quam 30, quod est impossibile. Similiter etiam esset impossibile si esset minus quam 20. Scimus enim quod ex duc tu ag in 20 et gb in 20 proueniunt 20. Quod igitur fieret ex ductu ag in 20 et gb in plus quam 20 esset minus quam 20, quod est impossibile.
1 conuertit addidi
2 si addidi
3 accipefalse A in accipere corrigendum
5
10
15
20
Deuxième partie du Liber mahame/eth
Manifestum est etiam quod si id quod accepit esset 20 aut minus quam 20 1 esset questio falsa. Non igitur erit uera nisi cum id quod accipit de utraque moneta sit minus maiore et maius minore sicut hic est 24. Quod igitur fit ex ductu ag in 20 et gb in 30 est 24. Id autem quod fit ex ductu gb in 30 equum est ei quod fit ex ductu gb in 10, et gb in 20. Id igitur quod fit ex ductu ag in 20 et gb in 20 et gb in 10 est 24. Quod autem fit ex ductu ag et gb in 20 est 20. Nam ab est 1. Restat igitur ut id quod fit ex ductu 10 in gb sit 4. Igitur gb est 2/5 morabitini. Comparatio autem de gb ad ab est sicut comparatio precii eius ad 30. Sed gb est 2/5 de ab. Igitur pretium eius est 2/5 de 30, que sunt 12. Cum autem uolueris scire pretium de ag, hac probatione inuenies. Scimus enim quod id quod fit ex ductu ag in 20 et gb in 30 est 24. Id autem quod fit ex ductu ag in 30 sit commune. Id igitur quod fit ex ductu ag in 20 et id quod fit ex ductu gb in 30 et ag in 30 erit 24 additos eo quod fit ex ductu ag in 30. Id autem quod fit ex ductu ag in 30 et gb in 30 est 30. Igitur quod fit ex 20 ductis in ag additis sibi 30 equum erit ei quod fit ex ductu 30 in ag <et 24>2. De eo quod fit ex ductu 30 in ag et remanebit id quod fit ex 10 ductis in ag. Minue quo que 24 de 30, et remanebunt 6. Quod igitur sit ex ductis 10 in ag est 6. Igitur ag est 3/5. Comparatio tunc de ag ad ab est sicut comparatio pretii eius ad pretium morabitini. Sed ag est 3/5 de ab. Igitur debet accipere 3/5 de 20, que sunt 12. Secundum hoc autem considera cetera huiusmodi, et ita inuenies 3 .
remanebunt 6, que adequantur 10 rebus. Res igitur equalis est tribus quintis, et tantum accepit de moneta 20 nummorum pro morabitino, scilicet 12. Restat autem accipere duas quintas de moneta 30 nummorum que sunt 12.
a~I_ _~?~
D 5
10
15
________~?
Fig.85: A,JoU92 v m.s .. 20
AD 4
25
30
35
377
Deuxième partie du Liber mahame/eth
376
5
Vel aliter . Si quis querat : «Cum morabitinus cambiatur pro 10 nummis unius monete et pro 20 alterius, cambit autem aliquis morabitinum pro nummis utriusque monete, et pro toto precio morabitini non accipit ni si 15 nummos de utraque, tunc quot accepit de unaquaque?» Sic facies 6 . Id quod accipit de moneta 20 nummorum pro morabitino pone rem. Id ergo quod debet accipere de moneta 30 nummorum pro morabitino est morabitinus minus re. Scis autem quod in morabitino, qui est 24 nummi, sunt 2 7 partes quarum una sumpta est de moneta nummorum 20 pro morabitino, et alia de moneta 30 nummorum pro morabitino. Manifestum est igitur quoniam id quod fit ex ductu unius duarum partium precii morabitini in 20 et alterius in 30, si agregentur fient 24. Multiplica igitur rem in 20, et prouenient 20 res. Deinde morabitinum minus re multiplica in 30, et prouenient 30 8 minus 30 rebus. Quas 9 agrega 20 rebus, et fient 30 minus 10 rebus, que adequantur ad 24. Comple ergo 30 adiectis lOlO rebus. Et totidem agrega ad 24, et postea minue 24 de 30 11 , et
1 20 A2: 30 Al 2 et 24 addidi 3 Vel aliter. Conuerte [p. 375, f. 2] - inuenies A: am. D P 4 Vel aliter A: am. D 5 Si quis querat addidi cum D: am. A 6 Cum morabitinus [1.22] - Sic facies D: add. A 2 m.s. Sic facies A: omo D 7 2 iter. Al 8 30 A: uiginti D 9 10 A: am. D 10 10 A: omo D Il 30 A: uiginti D
Vel aliter. Differentiam que est inter decem et uiginti, scilicet decem, pone prelatum. Deinde quindecim utriusque mon ete quos accepit minue de uiginti, et remanebunt quinque. Quos denomina de decem, scilicet medietatem, et tantum accepit de moneta decem numorum pro morabitino et similiter medietatem accepit de moneta uiginti numorum pro morabitino 1. AD Monstrabitur etiam hoc tali modo, scilicet sit morabitinus linea ag (sicl. Prima uero pars morabitini que accipitur de moneta 20 nummorum pro morabitino sit linea ag. Altera uero pars sit linea gb. Deinde de puncto g protrahatur linea de 10, que sit linea gd, que multiplicetur in lineam ag, et proueniat superficies agqd. Sit autem linea gk 20 que multiplicetur in lineam gb, et proueniat superficies gh. Compleatur autem superficies. Manifestum est igitur quod superficies ad et gh sunt 15. Scimus autem quod linea ab est 1. Nam ipsa est 1 morabitinus. Linea uero 3 bh est 20. Superficies igitur ah est 20. Sed due superficies ad et gh sunt 15. Igitur superficies qk est 5, linea uero dk est 10. Igitur linea qd est dimidium et est equalis linee ag. Linea igitur ag est dimidius morabitini, et hoc est quod accipitur de moneta 10 nummorum pro morabitino. Linea uero gd est reliqua medietas, scilicet id quod accipitur de moneta 20 nummorum pro morabitino, et hoc est 4 quod demonstrare uoluimus. a
q
g
d k
b6
Fig. 86: A,foU92 v m.s.; am. D.
25
Item de eodem. Si quis que rat: «Cum sint 2 diuerse monete, de quarum una dantur 10 nummi pro morabitino, de altera uero 30, cambit autem morabitinum aliquis pro nummis utriusque monete. Sed subtractis his quos accipit de moneta 10 nummorum pro morabitino de reliquis, remanent 20, tunc quot nummos accipit de utraque moneta?»
1 Vel aliter. Differentiam [1. 5] - pro morabitino addidi cum D: omo A P ab corrigendum 3 uero iter. A 4 demonstrare A: monstrare D corrigendum 6 h Ja/se A D in h corrigendum
2 agJalse A D in 5 dJa/se A D in b
5
10
15
Deuxième partie du Liber mahameleth
Sic facies. Agrega 10 cum 30, et fient 40, quos pone prelatum. Deinde minue 20 de 30, et remanebunt 10. Quos diuide per prelatum, et exibit quarta morabitini, et hoc est quod accipitur de moneta 10 nummorum pro morabitino. Sed tres quartas morabitini que remanent accipit de nummis alterius monete. Monstrabitur autem hec tali figura. Sit morabitinus linea ab. Pars autem quam accipitur de moneta 10 nummorum pro morabitino sit linea ad. Reliqua uero pars sit linea db. Deinde de puncto d protrahatur linea de 10, que sit linea dg, que multiplicetur in lineam da, et proueniat superficies ag. Deinde de puncto d protrahatur linea de 30, que sit linea dk, que multiplicetur in lineam db, et 2 proueniat superficies 1 kb. Deinde de superficie kb incidatur superficies equalis 3 superficiei ag, que sit superficies dh. Nam dixit quod subtractis nummis acceptis de nummis 10 pro morabitino de nummis alterius monete, remanent 20. Igitur superficies kbh, que remanet de maiore post incisionem superficiei dh, est 20. Compleatur autem superficies ib. Scimus autem quod linea ab est 1. Nam ipsa est morabitinus. Linea uero ai est 30. Igitur superficies ib est 30. Manifestum est autem superficiem kbh esse 20.
Vel si uolueris, agrega 10 res ad 20, et fient 20 et 10 res, que adequantur ad 30 1 minus 30 rebus. Fac igitur sicut supradocui in algebra , et erit res quarta, et hoc est 2 quod accipit de moneta 10 nummorum pro morabitino. Reliquum uero accipit de 3 alia . 5
10
15
20
379
Deuxième partie du Liber mahameleth
378
Igitur restat ut 2 superficies dh et di sint 10. Sed superficies dt equalis est superficiei dh. Igitur superficies ig est 10. Linea uero gk est 40. Igitur per gk diuidatur superficies ig que est 10, et tunc linea tg erit quarta que est equalis linee ad, et hoc est quod accipit de moneta 10 nummorum pro morabitino, et remanet db tres quarte morabitini accipiende de nummis alterius monete, et hoc est quod monstrare uoluimus. g
20
,..-------i
d
a t----------1t---..,...-------, b
U
25
h
A
Si quis querat: «Cum de una moneta dentur 10 nummi pro morabitino et de alia 20, et de alia 30, cambit autem morabitinus quis pro nummis 3 monetarum et accipit 25, quot accipit de unaquaque?» In questionibus huiusmodi cum fuerint monete plures quam 2, questio tunc interminata erit nisi aliqua adiectione terminetur. Veluti si dicatur de nummis 10 pro morabitino tantum accepisse quantum de nummis 20 pro morabitino aut de qualibet monetarum dicatur accepisse tantam uel tantam partem sui morabitini uel aliud ad huiusmodi. Si igitur in hac questione accepisse de nummis 10 pro morabitino quantum de nummis 20 4 pro morabitino? Sic facies. Agregabis enim 10 ad 20, et fient 30. Quos duplica et fient 60. Deinde duplica 25 et fient 50. Quasi ergo dicatur: «Cum de una moneta dentur 30 nummi pro morabitino et de alia 60, cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque monete et accipit 50, quot accipitur de unaquaque moneta?» Illa questio ergo uera est quoniam hec uera est. Fac ergo sicut supradocuimus, et exibit id quod accipit de nummis 30, tercia pars morabitini, quod est equale ei quod accipit de nummis 10 pro morabitino et de nummis 20 pro morabitino. Igitur accepit de nummis 10 pro morabitino sextam morabitini et de 20 similiter sextam morabitini. Igitur de 30 accipit id quod remanet de morabitino, scilicet 2/3. Cuius probatio hec est. Sit morabitinus ab. Quod uero accipit de nummis 10 pro morabitino ad. Quod 5 uero accipit de 20 dg, quod uero de 30 gb. 19itur ad tantus est quantus gd.
Fig.87: A,jà1.J92 v m.s.; am. D.
25
30
Vel aliter. Id quod accipit de moneta 10 nummorum pro morabitino sit res. Id ergo quod accipit de moneta 30 nummorum pro morabitino est morabitinus minus re. Multiplica igitur rem in 10, et prouenient 10 res. Deinde multiplica morabitinum minus re in 30, et prouenient 30 minus 30 rebus. De quibus minue 10 res, et remanebunt 30 minus 40 rebus, que adequantur ad 20. Comple ergo 30 adiectis 40 rebus que desunt et agrega totidem ad 20, et fient 30, que adequantur 4 ad 20 et 40 rebus. Minue igitur 20 de 30, et remanebunt 10, que adequantur 40 rebus. Res igitur est quarta, et hoc est quod accipit de moneta 10 nummorum pro morabitino. Reliquum uero quod remanet accipit de nummis alterius monete.
1 post superficies eras. ag que sit superficies dh A 2 3 add. et deinde eras. equalis superficiei A 2 m.s. 4
2 Deinde de superficie kb A: am. D post adequantur exp. ad A 2
30
Manifestum est igitur ex predictis quod id quod fit ex ductu ad in 10 et dg in 20 et gb in 30 est 25. Quod autem fit ex ductu ad in 10 et dg in 20 equum est ei quod fit ex ductu ad (sic/ in 30. Nam ad tantus est quantus dg. 19itur quod fit ex ductu ad (sic/ in 30 et gb in 30 est 25. Quod igitur fit ex ductu dupli de ad (sicl in 30 et
1 algebra A: agebla D 2 post uero add. quod D 3 Vel aliter. Conuerte [p. 375,1. 2] de alia A D: am. P post alia add. Item de eodem. Si qui~ querat: «eum sunt tres monete, de quarum una dantur decem numi pro morabitino et de altera uiginti et tercia triginta, cambit autem aliquis morabitinum pro numis trium monetarum, et accipit de omnibus monetis uiginti quinque tantum numos, tunc quot accipit de unaquaque illarum?» Hec questio cum multipl t ... t D 20 add. A2 s./. 5 quod iter. A 6 adfaL'îe A in ag corrigendum 7 adfalse A 4 in ag corrigendum 8 adfalse A in ag corrigendum
380
5
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
dupli de gb in 30 est duplum de 25, quod est 50. Quod autem fit ex ductu dupli de gb in 30 equum est ei quod fit ex ductu gb in duplum de 30, quod est 60. Quod igitur fit ex ductu dupli de ad (sic) 1 in 30 et gb in 60 est 50. Fac igitur sicut supraostensum est, et exibit ag, tercia de ab. Cui us medietas est ad, et tantus est dg. Remanent autem gb, et hoc est quod demonstrare uoluimus 2.
b
?
d
?
D l
5
Figo88: A,foU93 r mod.o
AD 3
4
10
Vel aliter . Id quod accipit de moneta 10 nummorum pro morabitino, pone rem. Id uero quod accipit de moneta 20 nummorum pro morabitino pone similiter rem. Id ergo quod accipit de tercia est morabitinus minus 2 rebus. 10
15
20
25
30
5 Deinde dices: «Morabitinus 1 diuiditur in 3 partes, quarum prima multiplicatur in 6 10 et secunda in 20 et tertia in 30, et agregatis productis singularum multiplicationum proueniunt 25». Multiplica igitur rem in 10, et prouenient 10 res. Deinde multiplica rem in 20, et prouenient 20 res. Deinde multiplica morabitinum minus 2 rebus in 30, et prouenient 30 minus 60 rebus. Deinde agrega producta horum omnium, et prouenient 30 nummi minus 30 rebus, que adequantur 25 nummis. Comple igitur 30 nummos adiectis 30 rebus que desunt, et adde totidem res ad 25, et fient 30 nummi, qui adequantur 25 nummis et 30 rebus. Minue igitur 25 de 30 et remanebunt 5, qui adequantur 30 rebus. Res igitur equalis est sexte unius, et hoc est quod accipitur de moneta 10 nummorum pro morabitino et tantumdem etiam accipit de moneta 20 nummorum pro morabitino. Id uero quod remanet de morabitino, scilicet due tercie eius, accipietur de tercia moneta. Vel aliter. Agrega 10 ad 20, et fient 30. Deinde nummos morabitini ultime monete multiplica semper in numerum monetarum precedentium, sicut hic duarum, et fient 60. Si uero autem ultimam monetam fuerint 3 uel 4 uel plures monete, tunc numerum nummorum morabitini de ultima moneta semper multiplicabis in numerum monetarum precedentium, scilicet in 3 uel 4 uel amplius si fuerint. Deinde de producto minues agregatum ex nummis omnium precedentium monetarum, sicut hic de 60 minues 30 qui agregantur ex 10 et 20, et remanebunt 30, quos pone prelatum. Deinde minue 25 de nummis ultime monete qui sunt 30, et remanebunt 5. Quos diuide per prelatum, et exibit sexta, et tantum accipit de moneta 10 nummorum pro morabitino, tantum etiam de moneta 20 nummorum pro morabitino. Id uero quod remanet de morabitino accipietur de 7 ultima moneta .
15
20
25
30
35
40
1 ad false A in ag corrigendum 2 Si quis querat [po 379, 1. 6] - uoluimus A: omo 0 P 2 3 Vel aliter A: omo 0 4 quod A: uero 0 5 diuiditur A 0: datur AI 6 singularum 2 AI: singulari A uid.: singulariter AI 7 Vel aliter [1. 7] - uItima moneta A 0: omo P
381
Quod monstrabitur hac figura. Sit morabitinus linea ab . Id uero quod accipitur de prima moneta decem numorum primorum sit linea ag. Quod uero de secunda s~t linea gd equalis linee ag. Id ergo quod remanet accipiendum uel ultima moneta Slt linea db. Deinde de puncto g protrahatur linea de decem, que sit linea gk, que multiplicetur in lineam ag, et proueniat superficies agqk. Deinde inclinabo lineam gk usque ad punctum z, ita ut sit de uiginti. Deinde multiplicetur linea gz in line~m gd, et proueniat superficies gt. Postea inclinabo lineam dt usque ad punctum i, ~ta ut sit <de>2 triginta. Deinde multiplicetur linea di in lineam db, et prouemat superficies di (sic/. Manifestum est igitur quod super ak et gt et bi sunt uiginti quinque. Scis autem quod linea ab unum est quam ipsa est morabitinus. Linea autem bn est triginta. Igitur superficies an est triginta. Sed ostensum est quod superficies ak et gt et bi sunt uiginti quinque. Igitur superficies qz et hi .sunt quinque. Scis autem quod magnitudo superficiei, que sunt qz et hi; prou~mt ex duc tu linee kz a zh et ex ductu it in th. Scis etiam quod linea if equahs est Imee kz et linea hz equalis est linee zt. Igitur ex ductu linee it in th et in zh proueniunt due superficies, que sunt qz et hi. Scis etiam quoniam id quod fit ex ductu linee if in th equum est ei quod fit ex duc tu linee it in dz (sic/ et in zh siue coniunctoa siue disiuncta idem prouenit. Sed id quod fit ex ductu linee if in tz equum est el quod fit ex ductu linee if in zh bis. Et eiusdem in eandem tercio proueniunt due superficies que sunt quinque. Scis autem quod linea at (sic/ equalis est linee zk. Igitur ex ductu linee zk in zh ter proueniunt due superficies que sunt qui~que. S~d idem quod fit ex ductu linee zk in zh ter equum est ei quod fit ex ductu Imee zh m triplam linee hz (Sie/ que est triginta. Igitur ex ductu linee hz in triginta proueniunt quinque. Si igitur diuidantur quinque per triginta, exibit sexta que est linea zh, que est equalis linee ag sexta est morabitinum. Linea quoque gd est sexta. .. Igitur linea db est due tercie, et hoc est quod monstrare uoluimus. Si quis querit: «Cum sint due monete de una quarum dantur pro morabltmo decem numi et de altera uiginti, cambit autem morabitinum pro numis utriusque monete, et accipit tot numos de una quot de alia, tunc quot numos accipit de numis utriusque?» Sic facies. Diuide uiginti per decem, et exibunt duo. Deinde diuide uiginti per se, et exibit unum. Quem agrega duobus, et fient tres. Per quos diuide uiginti, et exibunt sex numi et due tercie et tantum accepit de numis deeem pro morabitino et tantumdem similiter de numis uiginti pro morabitino. Causa autem huius hec est. Seimus enim quod uiginti duppli sunt ad deeem. Sequitur ergo ut pars quam aceipit de numis uiginti pro morabitino sit dimidiu~ partis quam aeeipit de numis deeem pro morabitino, et tune adequabuntur numl. Seimus autem quod est de decem aeeipiuntur due partes, et de uiginti una pars eomplebitur preeium morabitini.
1 linea ab 0 2 : ab linea DI 2 de addidi 3 difalse D in bi corrigendum 4 dzfalse D in tz corrigendum 5 atfalse 0 in il corrigendum 6 hzfalse 0 in kz corrigendum
382
5
10
15
20
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Manifestum est igitur quod comparatio duarum parcium ad morabitinum, qui est tres partes, est sicut comparatio eius quod accipit de numis decem pro morabitino ad ipsos decem. Vnde sunt quatuor numeri proportionales. Si igitur id quod fit ex ductu duarum parcium in decem diuidatur per tres partes, exibit id quod accipit de numis decem pro morabitino. Manifestum est etiam quod comparatio partis ad tres partes est sicut comparatio eius quod accipit de numis uiginti pro morabitino ad ipsos uiginti. Quod igitur fit ex ductu partis in uiginti, si diuidatur per tres, exibit id quod accipit de numis uiginti pro morabitino. Vel aliter. Duas partes quos accipit de numis decem pro morabitino denomina de tribus et tanta pars accepta de decem erit id quod uoluisti. Deinde denomina unum de tribus, et tanta pars accepta de uiginti erit id quod uoluisti. Vel aliter. Inquire numum qui diuidatur per decem et per uiginti, et que exierunt de utraque diuisione sint sine fractione, et hic est quadraginta. Quem diuide per decem et exibunt quatuor, et diuide per uiginti, et exibunt duo. Quos agrega et fient sex. Per quos diuide quadraginta, et exibunt sex et due tercie, et tantum accipit de numis uiginti pro morabitino, et tantumdem similiter de numis decem pro morabitino. Vel aliter. Tu scis quod in morabitino sunt due partes. Ex una quarum ducta in decem id quod fit equum est ei quod fit ex ductu alterius in uiginti, et quod tot sunt numi quos accipit de una moneta quot de alia et completur morabitinus 1.
moneta dentur 40 nummi pro morabitino et de alia 48, cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque monete et accipit 46». Hec questio uera est igitur et illa. Adhoc etiam esset uera si apponeretur tertia denominatio, scilicet si diceretur tantum accepisse de 24 quantum de 30. Cum enim agregaueris 24 et 30 fient 54, et duplaueris 10 fient 20, et duplaueris 23 fient 46.
5
10
15
20
A
°
25
30
Si autem diceretur tantum accepisse de nummis 1 pro morabitino quantum de 30, tune questio esset falsa. Nam cum conuerterimus eam ad 2 monetas hoc modo, uidelicet ut agregate 10 ad 30 fient 40, et duplicauerimus 20 fient 40, et duplicauerimus 25 fient 50. Dices igitur: «Cum de una moneta dentur 40 pro morabitino et de alia similiter 40, cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque monete, et accipit 50». Hec questio falsa est igitur et illa. Si autem diceretur: «Cum de una moneta dentur 10 nummi pro morabitino et de alia 24 et de tercia 30, cambit autem quis morabitinum pro nummis 3 monetarum, et accipit 23». Hec questio uera est secundum unamquamque appositionem similium. Si tantum accipit de 1 quantum de 24, erit uera. Cum enim conuerterimus eam ad duas monetas, scilicet cum agregauerimus 10 ad 24 2 , fient 34. Duplentur autem 30 et fient 60, et duplati 23 fient 46. Quasi ergo dicatur: «Cum de una moneta dentur 34 nummi pro morabitino et de alia 60, cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque monete et accipit 46». Hec questio uera est igitur et illa. Similiter etiam si diceretur tantum accepisse de nummis 1 pro morabitino quantum de 30, esset questio uera. Nam si agregaueris 10 ad 30 fient 40, et duplaueris 24 fient 48, et duplaueris 23 3 fient 46. Dices igitur: «Cum de una
25
30
°
35
°
1 Quod monstrabitur [p. 381, 1. 2] - morabitinus addidi cum D: omo A P uera. Cum enim conuerterimus A 2 3 23 A2: 33 AI
2 post 24 exp. erit
Quasi ergo dicatur: «Cum de una moneta dentur 20 pro morabitino et de alia 54, cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque monete et accipit 46». Hec questio uera est igitur et illa. Si autem diceretur de aliqua 3 monetarum accepisse tantam uel tant am partem morabitini esset uera. Postquam reduxeris questionem ad 2 monetas et fiunt illa uera. Veluti si dicatur: «Cum de una moneta dentur 10 nummi pro 1 morabitino et de alia 20 et de tertia 30, cambit autem morabitinum quis pro nummis 3 monetarum, et accipit 25». Et accipiat de 1 3 monetarum quantamlibet partem morabitini, postquam fuerit questio in remanenti, ueluti si de nummis 1 pro morabitino dicatur accepisse quintam morabitini que est 2 nummi, ergo remanebunt 4/5 morabitini, et remanebunt 23 nummi. Dices igitur: «Cum de una 1 moneta dentur 20 pro morabitino et de alia 30, et accipit 4/5 morabitini 23 nummos»? Accipe igitur 4/5 de 20, que sunt 16, et 4/5 de 30, que sunt 24. Quasi ergo dicatur: «Cum de una moneta dentur pro morabitino 16 nummi et de alia 24, cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque monete, et accipit 23 ». Fac ergo sicut supradocui, et exibit id quod accipit de nummis 16 octaua morabitini, scilicet octaua 4/5 2 morabitini predicti que est decima, et tantum debet accipere de moneta 20 nummorum pro morabitino. Et exibit id quod accipit de 24, 7/8 morabitini, que sunt 7/8 quatuor quintarum predicti morabitini, que sunt 7/1 0, et tantum debet accipere de moneta 30 nummorum pro morabitino. Accepit ergo de 10 nummis pro quinta morabitini 2 nummos et de 20 pro 10 morabitini accepit similiter 2 nummos, et de 30 pro 7/10 morabitini accepit 21 nummos, et completo morabitino completi sunt nummi, quos acceperit. Probatio autem horum patet ex antecedenti. Si autem diceretur accepisse de 30 pro morabitino quintam morabitini, scilicet 6 nummos, falsa esset. Nam remanerent 4/5 morabitini, et remanerent 19 nummi. Diceres igitur: «Cum de una moneta dentur 1 pro morabitino et de alia 20, accipit autem quis pro 4 quintis morabitini 19 nummos?» Hec questio falsa est igitur et illa. Nam cum acceperis 4/5 de 10, que sunt 8 et 4/5 de 20, que sunt 16, et dixeris cum de una moneta dentur 8 nummi pro morabitino, et de alia 16 pro morabitino, autem accipit quis 19, erit questio falsa igitur et hec determinatio falsa est. Si autem diceretur de nummis 20 pro morabitino accepisse quartam morabitini, esset questio uera. Determinationes autem huiusmodi questionum muIte sunt, sed principia ex quibus omnes propendi possunt, hec sunt que uera sunt. Si autem mon ete fuerint plures quam 3, questio erit interminata ni si aliqua adiectione
°
°
35
40
383
5
10
15
20
25
Deuxième partie du Liber mahameleth
determinetur. Videlicet uel dicatur accipere de unaquaque monetarum minus quam partem morabitini uoluerit, et quod remanserit de morabitino accipiat de reliqua moneta, postquam uera fuerit questio, reducta ad 2 monetas. Vel accipiat de unaquaque monetarum minus duabus quascumque partes morabitini uoluerit siue equales siue inequales, et quod remanet de morabitino accipiat de reliquis monetis, postquam uera fuerit questio. Proponam igitur de hiis omnibus questiones in quibus monstrentur ea que dicta sunt. Si quis querat: «Cum de una moneta dentur 10 nummi pro morabitino et de alia 20 et de alia 30 et de quarta 40, cambit autem quis morabitinum pro nummis monetarum, et accipit 25». Si hic tantum accipit de prima moneta quantum de secunda et quantum de tertia et residuum accipiat de quarta, erit questio uera. Nam si agregaueris 10 et 20 et 30 fient 60, et triplicaueris 40 fient 120, et triplicaueris 25 fient 75. Dices igitur: «Cum de una moneta dentur 60 nummi pro morabitino et de alia 120, cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque monete, et accipit 75». Hec questio uera est. Fac ergo sicut supradocui, et exibit id quod accipit de 60 pro 3/4 morabitini. Qui 60 fiunt ex agregatis 1 10 et 20 et 30. 19itur de unaquaque 3 monetarum accipit quartam morabitini, de 40 uero accipit id quod remanet de morabitino. Quorum omnium probatio hec est. Sit morabitinus ab, quod uero accipit de prima moneta sit ag, et quod de secunda gd et quod de tertia sit dh, quod uero de quarta sit hb. Quod igitur fit ex 10 ductis in ag et 20 in gd et 30 in dh et 40 in hb est 25. Quod autem fit ex ductis lOin ag et 20 in gd et 30 in dh equum est ei quod fit ex ductis lO et 20 et 30 in ag. Nam ag et gd et dh equalia sunt. Quod igitur fit ex ductu ag in 60 et hb in 40 est 25. 19itur quod fit ex ductu tripli de ag in 60 et hb in triplum de 40 est triplum de 25 2, quod est 75. Quod igitur fit ex ductu ah in 60 et hb in 120 est 75. Fac ergo sicut supradocui, et exibit ah 3/4. Sed ag est tercia de ah. Igitur ag est quarta, et tantum est gd et dh, et remanebit hb, etiam quarta, et hoc est quod demonstrare uoluimus 3 .
utriusque monete, et accipit 50, quot accipit de unaquaque?» Fac sicut supradictum est, et exibit id quod accipit de 30 pro dimidio morabitini. Igitur accipit de 10 pro quarta morabitini, et de 20 pro quarta morabitini, de 70 quoque 1 accipit pro dimio morabitini. 19itur accipit de 30 pro quarta morabitini et de 40 pro quarta morabitini. Cuius probatio hec est. Sit morabitinus ab. Quod uero accipit de 10 ag, quod accipit de 20 gd, et quod accipit de 30 dh, de 40 uero hb. Quod igitur fit ex ductu ag in 10 et gd in 20 et dh in 30 et hb in 40 est 25. Quod autem fit ex ductu dh in 30, et hb in 40, equum est ei quod fit ex ductu hb in 70, et quod fit ex duc tu ag in 10 et gd in 20 equum est <ei>2 quod fit ex ductu ag in 30. Quod igitur fit ex ductu ag in 30 et hb in 70 est 25. Quod igitur fit ex ductu dupli ag, qui est ad, in 30, et 3 dupli hb, qui est db, in 70 est duplum ad 25, scilicet est 50. Quod igitur fit ex ductu ad in 30 et db in 70 est 50. Deinde prosequere cetera questionis secundum quod docuimus, et exibit ad dimidium morabitini. Igitur ag erit quarta et tantum etiam est gd. Similiter etiam erit db dimidium. Igitur dh erit quarta et hb similiter 4 quarta, et hoc est quod demonstrare uoluimus .
a 1
d 1
h 1
5
10
15
?
20
25
b 1
35
Si autem diceretur accepisse tantum de prima moneta quantum de secunda et quantum de quarta, et residuum accepit de tercia, erit etiam uera. Si autem diceretur accepisse de secunda quantum de tercia et quantum de quarta et residuum accepit de prima, erit etiam uera. Si autem diceretur tantum accepisse de prima quantum de secunda et tantum accepisse de tercia quantum de quarta, erit etiam uera. Agrega igitur 10 et 20, et fient 30, et agrega 30 et 40, et fient 70. Duplica autem 25 et fient 50. Quasi ergo dicatur: «Cum de una moneta dentur 30 pro4 morabitino et de alia 70, cambit autem alius morabitinum pro nummis
1 agregatis A 2: agregantis AI uid. 2 4 pro add. A s.l.
2
3 uoluimus add. A m.d.
10 $" 20
1
30
1
40
P
Fig. 90: A, fol. 194 r m. d..
Fig. 89: A,fo1.l94 r m.d..
30
385
Deuxième partie du Liber mahameleth
384
30
35
Si autem dicatur accepisse de quibuslibet duabus monetis quamlibet partem morabitini et residuum de reliquis duabus. Veluti si dicatur accepisse de 10 et de 20 quamlibet partem morabitini, scilicet de 10 3/1 0 morabitini, qui sunt 3 nummi, et de 20 decimam, que est 2 nummi. Igitur remanebunt 20 nummi de morabitino et 3/5. Quasi ergo dicatur: «Cum de una moneta dentur 30 pro morabitino et de alia 40, cambit autem morabitinum pro nummis utriusque monete, et pro 3/5 morabitini accipit 20 nummos, tunc quot accipit de unaquaque?» Fac sicut 5 supradocui, scilicet accipe 3/5 de 30, que sunt 18 , et 3/5 de 40, que sunt 24. Quasi ergo dicatur: «Cum de una moneta dentur nummi 18 pro morabitino et de alia 24, cambit autem morabitinum pro nummis utriusque monete, et accipit 20, tunc quot accipit de unaquaque?» Fac ergo sicut supradocui, et erit id quod accipit de 24 pro tercia parte morabitini, scilicet terciam 3 quintarum predictarum, que est quintam. Et tantumdem accipit de 40, scilicet 8, qui sunt quinta eorum. Quod 7 autem accipit de 18 pro 6 duobus terciÏs morabitini que sunt 2/3 tres quintarum predictarum, scilicet 2/5 predicti morabitini, et tantumdem etiam scilicet 12 accipit de 30 qui sunt 2/5 eorum. Secundum hoc considera cetera omnia hiis similia, et inuenies ita esse. Scias autem quod cum mon ete fuerint plures quam 2, possunt recipere determinationes infinitas. Sed que magis necessarie sunt 2 principia sunt, quorum unum est ut dicatur accipere de singulis monetis minus 1 qualîbet moneta quamcumque partem morabitini uoluerit. Residuum uero
40 A2: a/4 AI 2 5 post 18 eras. pro A
2 ei addidi 3 ex A2: ? AI 4 uoluimus add. A 7 tres quintarum A2: 3/3 arum AI 6 post pro exp. 8 A 2
2
m.d.
386
5
10
15
20
25
30
35
40
387
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
morabitini accipiat de moneta pretermissa, postquam questio fuerit uera, reducta ad duas monetas.
sicut supradocui et exibit quod uoluisti. De hiis autem omnibus modis que dicta sunt sufficiant. Modus autem secundus est hic. Cum de unaquaque monetarum 3 accipit quamlibet partem morabitini, postquam questio fuerit uera in eo, quod remanet ideo autem accipimus de 3 monetis ut remaneant 2. Si autem essent 6, acciperemus de 4, ut semper remaneant 2.
Aliud uero est ut dicatur accipere de singulis monetis exceptis 2 et de unaquaque quamcumque partem morabitini uoluerit, postquam questio fuerit uera, que remanet in duabus monetis scilicet ut accipiat quamlibet partem morabitini de singulis monetis exceptis duabus. Cum autem remanserint accipiendi nummi, et remanserit accipienda aliqua pars morabitini et acceperit talem partem de duabus monetis exceptis l, remanebunt nummi accipiendi de duabus monetis. Iste igitur determinationes sunt origines huius capituli. Vnde uisum est nobis inducere questionem unam in qua assignentur iste determinationes, et sufficiet ad omnia cum eis que supradicta sunt. Si quis querat: «Cum de 1 moneta dentur 8 nummi pro morabitino et de alia 12 et de tertia 15 et de quarta 18 et de quinta 20, cambit autem quis morabitinum pro nummis omnium monetarum, et accipit 16 , quot accipit de unaquaque?» Si in hac questione determinatio esset ut tantum acciperet de prima quantum de secunda moneta et tantum de quarta quantum de quinta, residuum uero morabitini 2 accipiat de tercia esset falsa. Cum enim reduxeris ad duas, scilicet cum agregaueris 8 et 12 et 18 et 20 fient 58, et quadruplaueris 15 fient 60, et quadruplaueris 16 fient 64. Quasi ergo dicatur: «Cum de una moneta dentur pro morabitino 58 nummi et de alia 60, cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque monete et accipit 64, [quot accipit 64]3 quot accipit de unaquaque?» Hec autem questio est falsa. IlIa igitur determinatio falsa est. Appone ergo determinationes quibus fiat uera. Veluti si dicatur quod de 4 prioribus monetis accipit equaliter, residuum autem morabitini accipit de quinta de qua dantur pro morabitino 20 nummi, tunc esset uera. Agrega igitur 8 et 12 et 15 et 18 et fient 53, et quadrupla 20 fient 80, et quadrupla 16 fient 64. Quasi ergo dicatur: «Cum de una moneta dentur pro morabitino 53 nummi et de alia 80, cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque monete et accipit 64, tunc quot accipit de unaquaque?» Fac sicut supradocui, et exibit id quod accipit de 53 pro 5/9 et tercia none morabitini, quarum quarta, que est nona et tercia none, est id quod accipit de 8, scilicet nummus 1 et nona nummi et tercia none nummi, et tantumdem accipit de 12, scilicet nonam morabitini et terciam none, que est nummus 1 et 7/9 nummi et tantum de 15, scilicet nonam et terciam none morabitini, que est 2 nummi et 2/9, et de 18 tantumdem scilicet nonam et terciam none morabitini que est 2 nummi et 2/3 nummi. Remanent autem accipiende de 20 3/9 et 2/3 none, que sunt 8 nummi et nona et tercia none nummi, et sic complentur 16 nummi pro morabitino. Si autem dicatur accepisse de 4 monetis posteriori bus equaliter, residuum uero de prima, de qua dantur 8 pro morabitino. Hec etiam questio esset uera. Fac ergo
5
10
15
20
25
30
35
40
1 2 addidi
2 quod addidi
3 emendaui quot accipit 64 quodfallaciter post 64 addidit A
Veluti si de prima de qua dantur 8 accipiat octauam morabitini scilicet 1 nummum 2 et deI 15 quartam, scilicet 3 nummos et 3/4, et de 18 octauam morabitini, 2 nummos et quartam. Omne igitur quod accipit de hiis 3 monetis est 9/2 morabitini et 7 nummi et remanent 9 nummi et 9/2 morabitini et restant 2 monete de 12 et de 20. Quasi ergo dicatur: «Cum de una moneta dentur 12 nummi pro morabitino et de alia 20, cambit autem morabitinum pro nummis utriusque mon ete et accipit 9, quot accipit de unaquaque?» Fac ergo sicut supradocui, scilicet accipe medietatem de 20, scilicet 10, et medietatem de 12, que est 6. Quasi ergo dicatur: «Cum de una moneta dentur pro morabitino 10 nummi et de alia 6, cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque monete et accipit 9, quot accipit de unaquaque?» Fac ergo sicut supradocui, et erit id quod accipit de 6 pro quarta morabitini, scilicet quarta predicte medietatis que est octaua morabitini, et tantumdem accipit de 12, scilicet nummum et dimidium, et de 10 accipit per (sic/ 3/4 que sunt 3/4 predicte medietatis, scilicet 3/8 morabitini, et tantumdem accipit de 20, scilicet 3/8 eorum qui sunt 7 nummi et dimidius. Accipit igitur de 8 pro octaua morabitini nummum 1 et de 12 pro octaua morabitini nummum dimidium et de 15 pro quarta morabitini 3 nummos et 3/4, et de 18 pro octaua morabitini 2 nummos et quartam et de 20 pro 3/8 morabitini 7 nummos et dimidium. Completo igitur morabitino 4 complentur 16 nummi. Si autem diceretur accepisse de aliis monetis has uel alias partes, postquam questio reduceretur ad 2 monetas, et esset uera posset esse uera questio 5 . Cetera omnia hiis similia considera secundum hoc, et inuenies ita esse. Item de eodem. Si quis que rat: «Cum de una moneta dentur 20 nummi pro morabitino et de alia 30, cambit autem morabitinum pro nummis utriusque monete, et accipit de utraque equaliter et quantum ad nummos tantum, tunc quot partes morabitini accipit de unaquaque?» Sic facies. Accipe quemlibet numerum et diuide eum per 20 et per 30 et exeuntia agrega. Verbi gratia. Diuide 30 per 30, et exibit 1, [et diuide per 20 et exibit 1,]6 et diuide per 20 et exibit 1 et dimidium. Quibus agrega primum 1, et fient 2 et dimidium. Per quos diuide 30 et exibunt 12, et tantum accipit de unaquaque moneta. De 20 igitur accipit 12 pro 2/5 morabitini, et de 30 12 pro 3/5 morabitini. Accipe igitur de unaquaque moneta equaliter. 2 2 de add. A s.l. 1 de add. A2 s.l. 5 questio add. A2 s.l. 0: alii AI uid.
3 per false A in pro corrigendum 4 aliis A 6 emendaui et diuide per 20 et exibit 1 A
2
388
5
10
Deuxième partie du Liber mahame/eth
Cuius probatio hec est. Sit morabitinus ab. Quod autem accipit de 20 pro parte morabitini sit ag, quod autem accipit de 30 gb. Manifestum est igitur quia id quod fit ex ductu ag in 20 equum est ei quod fit ex ductu gb in 30. Comparatio igitur de 20 ad 30 est sicut comparatio de gb ad ag. Queram autem 2 numeros quorum unius comparatio ad alium sit sicut comparatio de 20 ad 30, scilicet questioni numeros 2, ut id quod fit ex ductu 20 in 1 eorum equum sit ei quod fit ex ductu 30 in alterum eorum hoc modo. Videlicet quere quemlibet numerum. Verbi gratia. 30 autem diuide per 30 et exibit 1, et diuide per 20 et exibit 1 et dimidium. Quod igitur fit ex ductu unius in 30 equum est ei quod fit ex ductu unius et dimidii in 20. Comparatio igitur unius ad 1 et dimidium est sicut comparatio de 20 ad 30. Comparatio autem de 20 ad 30 est sicut comparatio de gb ad ag. Igitur comparatio de gb ad ag est sicut comparatio unius ad 1 et dimidium.
Vel aliter. Id quod accipit de unaquaque moneta pone rem. Deinde denomina primam rem de 20, scilicet dimidiam 1 decimam rei. Oeinde denomina secundam rem de 30, scilicet terciam decime rei, quas agrega et fient quinque sexte decime rei. De utraque igitur moneta accipit quinque sextas decime rei, que equantur 2 morabitino. Inquire ergo numerum in quem multiplicate quinque sexte decime rei fiant 1 res, et inuenies 12. Multiplica igitur 1 in 12, et prouenient 12, et hoc est quod accipit de nummis 20 pro morabitino et tantumdem similiter de nummis 30 pro morabitino.
5
10
l
15
20
Cum autem composuerimus, tunc comparatio de gb ad ab erit sicut comparatio unius ad 2 et dimidium. Comparatio autem de gb ad ab est sicut comparatio eius quod accipit de 30 pro gb ad 30. Igitur comparatio unius ad 2 et dimidium est sicut comparatio eius quod accipit de 30 pro gb ad 30. Quod igitur fit ex ductu unius in 30 equum est ei quod fit ex ductu eius quod accipit in 2 et dimidium. Quod autem fit ex ductu unius in 30 est numerus ille quem quesiuimus et 2 diuisimus per 20 et per 30, scilicet 30. Igitur id quod fit ex ductu eius quod accipit in 2 et dimidium est 30. Diuide igitur 30 per 2 et dimidium, et exibunt 12, et tantum accipit de 30, et tantumdem accipit de 20. Nam sic positum fuit quod de utraque moneta equaliter accipit, et hoc est quod demonstrare uoluimus.
a
15
20
b
1
1
Fig.91:A,foI.195 rm.d..
25
Scias quod cum monete fuerint plures quam 2, modus agendi et probatio eadem 3 est nec differt in aliqu0 . 25
30
389
Deuxième partie du Liber mahameleth
AD
30
Vel aliter4 . Id 5 quod accipit de nummis 20 6 pro morabitino sit res 7 . Id ergo quod accipit de nummis 30 pro morabitino est morabitinus minus re. Multiplicetur s igitur res in 20 , et prouenient 20 res. Oeinde multiplicetur morabitinus minus re in 30 et prouenient 30 minus 30 rebus, que equantur 20 rebus. Nam dixit eum tot accepisse de 1 moneta quod de alia. Deinde fac sicut docui in algebra9 , et exibit id quod ualet res tres quinte, et tantum accipit de nummis ID 20 pro morabitino, scilicet 12, et id quod remanet de morabitino accipit de altera moneta, scilicet duas quintas.
35
1 ab A2: agb AI 2 id add. A 2 s./. 3 Si autem diceretur [p. 382, 1. 22] - in aliquo A: omo D P 4 Vel aliter omo D: add. A 2 s.l. 5 post id add. igitur D 6 20 omo D 7 post res eras. uel aliter A 2 8 20 A: omo D 9 algebra A: agebla D 10 post nummis add. decem in D
Item de eodem. Si quis querit: «Cum sint 3 monete, de quarum una dantur 10 nummi pro morabitino et de alia 20 et de tercia 30, cambit autem morabitinum pro nummis omnium monetarum, et de singulis accipit nummos equaliter, tunc quot accipit de unaquaque?» Sic facies. Diuide 30 per 10, et exibunt 33 • Oeinde diuide 30 per 20, et exibit 1 et dimidium, quem agrega tribus, et fient 4 et dimidium. Deinde diuide 30 per se, et exibit 1, quem adde 4 et dimidio, et fient 5 et dimidium. Per quos diuide 30, et exibunt 5 et quinque undecime, et tantum accipit de unaquaque moneta. Causa 4 autem huius est illa quam in precedenti capitulo assignauerimus . Vel aliter. 3 partes quas accipit de nummis 10 pro morabitino, denomina de 5 6 5 partibus et dimidia, et tanta pars accepta de 10 que ese 5 et quinque undecime, et tantum accipit de nummis 10 pro morabitino. Deinde partem et dimidiam denomina de 5 et dimidio, et tanta pars accepta de 20 est id quod accipit de nummis 20 pro morabitino. Deinde partem denomina de 5 et dimidia, et tanta pars accepta de 30 est id quod accepit de nummis 30 pro morabitino. Vel aliter. Inquire numerum qui diuidatur per 10 et per 20 et per 30, et que de singulis diuisionibus exeunt, sicut sine fractione, et hic est 60. Quos diuide per 10, et exibunt 6. Et iterum diuide per 20, et exibunt 3. Et iterum diuide per 30, et exibunt 2. Omnia autem que exeunt agrega, et fient Il. Per quos diuide 60, et exibunt 5 et quinque undecime, et tantum accipit de singulis monetis. Causa 8 autem huius est illa quam assignauerimus in capitulo diuidendi secundum portiones (sicl. Vel aliter. Id quod accipit de unaquaque moneta sit res. Oeinde denomina rem de 10, scilicet decimam rei. Deinde denomina etiam rem de 20, scilicet dimidiam decimam 10. Deinde denomina etiam rem de 30, scilicet terciam decime unius rei. De omnibus igitur monetis accipit decimam rei et quinque sextas unius decime unius rei que equantur morabitino. Quere igitur numerum in quem multiplicate decima rei et quinque sexte decime rei II fiant res integra, et inuenies 5 et quinque undecimas. Quas multiplica in 1, et prouenient 5 et quinque undecimas, et
1 post dimidiam add. scilicet D 2 rei A: omo D 3 3 A2: 30 AI 4 assignauerimus 5 10 A2: 20 AI uid. 6 que D: add. Als./. 7 post est exp. id 8 assignauerimus A: assignauimus D 9 portiones jà/se A D in quod accipit A 2 uid. proportiones corrigendum 10 Deinde denomina [1.32] - decimam A: omo D II rei A: omo D A: assignauimus D
390
5
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
tantum accipit de unaquaque moneta 1• Si autem uolueris experiri hanc questionem, tu scis eum iam accepisse de moneta 10 nummorum pro morabitino sex undecimas eius. De moneta uero 20 nummorum pro morabitino accipit tres undecimas eius. De moneta uero 2 30 nummorum pro morabitino accipit duas undecimas et completur precium morabitini 3 et equantur numeri4 .
5
A
10
15
20
25
Si quis querat: «Cum de una moneta dentur 10 nummi pro morabitino, et de alia 20, et de tertia 30, cambit autem morabitinum alius pro nummis 3 monetarum, ita ut quod accipit de secunda duplum sit ei quod accipit de prima, et quod accipit de tercia sit triplum eius quod accipit de secunda». Sic facies. Accipe dimidium de 20, quod est 10, quoniam dixit duplum esse id quod accipit de 20 ad id quod accepit de 10. Scimus autem quod cum id quod accipitur de 20 duplum est ad id quod accipit de 10, quod autem accipitur de 30 triplum est ad id quod accipit de 20, tunc id quod accipitur de 30 sexcuplum est ad id quod accipitur de 105 . Accipe igitur sextam de 30, que est 5. Quasi ergo dicatur: «Cum de una moneta dentur 10 nummi pro morabitino et de alia 10 et de alia 5, cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque monete, et accipit de utraque equaliter?» Fac sicut supraostensum est et erit quod accipit de 10. 2 et dimidius et duplum huius accipit de 20, quod est 5. Triplum uero huius accipit de 30, quod est 15. Accipit igitur de 1 pro quarta morabitini et de 20 pro quarta similiter, et de 30 pro dimidio morabitino. Completo ergo morabitino completur determinatio. Cuius probatio hec est. Sit morabitinus ab. Quod autem accipit de 10 sit ag. Quod uero de 20 sit gd. Quod uero de 30 db. Quod igitur fit ex 20 ductis in gd duplum est ei quod fit ex ductu 1 in ag. Quod igitur fit ex ductu medietatis de 20 in gd equum est ei quod fit ex ductu lOin ag. Accipe igitur dimidium de 20, scilicet 10.
10
15
20
°
25
°
30
Similiter etiam id quod fit ex ductu de 30 in db sexcuplum est ei quod fit ex ductu lOin ag. Quod igitur fit ex ductu sexte de 30 in db equum est ei quod fit ex 1 ductis in ag. sexta autem de 30 est 5. Quod igitur fit ex 10 ductis in ag equum est ei quod fit ex ductu 10 in gd et 5 in db. Comple ergo secundum quod docuimus, et exibit quod uoluisti, et secundum hoc fac in omnibus consimilibus.
°
30
35
a~,----~$~----~1~----~? Fig. 92: A.fo/.I95 v m.s .. 40
2
1 post moneta exp. 10 nummorum pro morabitino A 2 morabitini eras. tune quot num A 4 numeri A: numi D 2 5 post 10 eras. tune id quod A A D: omo P
391
Si quis querat: «Cum de una moneta dentur 10 nummi et de alia 20 et de tercia 30, cambit autem quis morabitinum pro nummis omnium monetarum, ita ut de 10 accipiat 2 nummos et de 20 tantum quantum de 30, tunc quot accipit de utraque?» Sic facies. lam scimus quod cum deI 10 accipiuntur 2 nummi, accipitur quinta morabitini, et remanent 4/5 morabitini, quas debet accipere de 20 et de 30, equaliter. Quasi ergo dicatur: «Cum de una moneta dentur 20 nummi pro morabitino et de alia 30, cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque monete et accipit pro 4/5 morabitini equaliter». Fac ergo sicut supradocui, et exibit quod uoluisti. Si quis querat: «Cum de una moneta dentur 15 nummi pro morabitino et de alia 60, cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque monete, et accipit de 15 radix eius quod accipit de 60, quot accipit de unaquaque?» Sic facies. Sit morabitinus ab. Constat ergo morabitinum diuidi in 2 partes, ex quarum unius ductu in 15 et producti in se id quod fit equum est ei quod fit ex ductu alterius in 60. Sit ergo una partium ag, altera uero gb. Quod igitur fit ex ductu 15 in ag et producti in se equum est ei quod fit ex ductu 60 in gb. Quod autem fit ex ductu 15 in ag et producti in se equum est ei quod fit ex ductu quadrati de 15 in quadratum de ag. Quadratus autem de 15 est 225. Quod igitur fit ex ductu 225 in quadratum de ag equum est ei quod fit ex ductu gb in 60. Quod autem fit ex ductu gb in 60 equum est ei quod fit ex ductu ab in 60, subtracto eo quod fit ex ductu ag in 60. Quod autem fit ex ductu ab in 60 est 60. Nam ab est l. Igitur 60 subtracto de eis eo quod fit ex ductu ag in 60 sunt equalia ei quod fit ex ductu ag in se 225 0S . Constat igitur quia id quod fit ex ductu ag in se 225° S et eiusdem in 60 est 60. Sequitur ergo necessario ut id quod fit ex ductu ag in se semel et in quintam et terciam quinte sit quinta et tercia quinte. Protraham autem ad lineam que sit quinta unius et tercia quinte unius. Quod igitur fit ex ductu ag in se et da in ag est quinta et tercia quinte. Quod autem fit ex ductu ag in se et ag in da equum est ei quod fit ex ductu dg in ag. Quod igitur fit ex ductu dg in ag est quinta et tercia quinte. Sed da est quinta et tercia quinte. Igitur diuidatur da per medium in puncto h. Igitur ex ductu dg in ag id quod fit et ha in se equum erit ei quod fit ex ductu hg in se. Quod autem fit ex ductu dg in ag est quinta et tercia 2, et id quod fit ex ductu ha in se est 4 none quinte quinte. Igitur quod fit ex ductu hg in se est quinta et tercia quinte et 4/9 quinte unius none ('îici. Igitur hg est 2/5 et 2/3 quinte. Sed ha est 2/3 quinte. Remanet igitur ag 2/5 et tantum accipit de moneta 15 nummorum pro morabitino. Accipit igitur de 15 2/5 morabitini, scilicet 6, et de 60 accipit 2/5 morabitini, scilicet 36. Accipit igitur de 15 radicem eius quod accipit de 60, et completur morabitinus, et hoc est quod demonstrare uoluimus.
2 uero A: eius D 3 post Vel aliter [p. 388, l. 26] - numeri 2
1 de add. A s.l.
2 quinte addidi
3 nonefalse A in quinte corrigendum
392
393
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
l
Secundum hoc autem considera multas alias questiones que possunt fieri, et quas ego non apposui. Sed si ea qua premissa sunt bene retinueris quicumque ponunt abici facile intelliges 1. 5
Fig. 93: A,fo1.l95 v m.s ..
AD 5
10
15
20
2
Item de eodem • Cum sint 2 monete, de quarum una dantur 10 nummi pro morabitino, de altera uero nescio quot, cambit autem morabitinum pro nummis utriusque monete, et de moneta 10 nummorum pro morabitino accipit 2 nummos et de reliqua 20 et 3 completur pretium morabitini, tunc quot nummi ignoti dantur pro morabitino? Sic facies. Positum est de moneta 10 nummorum pro morabitino accepisse 2. Igitur accepit quintam morabitini, et remanent quatuor quinte morabitini accipiende de nummis ignotis. Scis autem quod acceptis duobus de 10 pro morabitino accipitur quinta morabitini, et remanent 4 quinte morabitini pro 10 nummis que sunt 8 nummi. Manifestum est igitur quod comparatio de 8 ad 10 est sicut comparatio de 20 ad monetam ignotam. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Quod igitur fit ex ductu primi in quartum equum est ei quod fit ex ductu secundi in tertium. Si igitur multiplicentur lOin 20 et productum diuidatur per 8, exibunt nummi ignoti. 4 Vel aliter. Quere numerum in quem multiplicati 8 fiunt 10, et hoc est 1 et 5 quarta quod multiplicati in 20, et prouenient 25, et tot su nt nummi ignoti. Vel aliter. Pone nummos ignotos rem, cuius quatuor quinte que sunt quatuor quinte rei equantur ad 20. Res igitur adequantur ad 25, et tot su nt nummi ignoti.
10
15
20
25
30
35
1 Si quis querat [p. 390, f. 7] - intelliges A: om. D P 2 Item de eodem A: omo D 3 post dantur exp. pro ea D 2 4 hoc A: hic D 5 quod A: quem D 6 Item de 2 eodem A: om. D 7 in D: add. A s.l.
sunt 8. Vel aliter. Inquire numerum in quem multiplicati 12 fiant 20, et inuenies 1 et duas tercias. Vnum igitur et duas tercias multiplica in 30 et prouenient 50, et tot sunt nummi ignoti. Vel aliter. Tu scis quod cum duo accipiuntur de 10 pro morabitino, accipitur quinta morabitini. Similiter etiam cum accipiuntur 4 de 20 pro morabitino, accipitur quinta morabitini, et remanent accipiende tres quinte morabitini. Sequitur ergo ut 30 sint tres quinte nummorum ignotorum. Igitur de nummis ignotis dantur 50 pro morabitino. Vel aliter. Nummi ignoti sint res. Cuius tres quinte que sunt tres quinte rei . . ·2 equantur ad 30. Res igitur adequantur ad 50, et tot sunt nummi IgnOt! . A 1 <Paris. lat. 15120, fol.60r> 3
25
6
Item de eodem . Si quis querat: «Cum sint 3 monete de una quarum dantur 10 nummi pro morabitino, de altera uero 20 et de tertia nescio quot, cambit autem aliquis morabitinum pro nummis 3 monetarum, et accipit 2 de nummis 10 pro morabitino, et de 20 4 de ignotis uero nummis 30, tunc quot ignoti nummi dantur pro morabitino?» 7 Sic facies. Multiplica 2 acceptos de 10 pro morabitino in 20, et prouenient 40. Quos diuide per 10, et exibunt 4. Quos agrega illis quos accepit de 20 pro morabitino, et fient 8. Quasi ergo dicatur: «Cum de una moneta dentur 20 nummi pro morabitino et de alia nescio quot, cambit autem morabitinum pro nummis utriusque monete, et de nummis 20 pro morabitino accepit 8, et de ignotis accipit 30».
Fac sicut docui in capitulo precedenti, scilicet minue 8 de 20 et remanet 12, quos pone prelatum. Oeinde multiplica 20 in 30, et fient 600. Quos diuide per prelatum, et exibunt 50, et tot nummi ignoti dantur pro morabitino. Causa autem de hoc quod multiplicamus 2 in 20 et productum diuidimus per 10 hec est. Scis enim 2 quos accipit de nummis 10 pro morabitino sunt quinta eorum. Et similiter 4 accepti de 20 pro morabitino sunt quinta eorum. Manifestum est igitur quod idem est accipere 2 de 10 quod accipere 4 de 20. Nam talis est comparatio 2 ad 10 qualis est de 4 ad 20. Id igitur quod fit ex ductu duorum in 20, si diuidatur per 10, exibunt 4. Probatum est igitur quod idem est accipere 2 de 10 quod 4 de 20. 2 enim sunt quinta morabitini et 4 similiter. Manifestum est igitur quod accipere 2 de 10 et 4 de 20 idem est quod accipere duas quintas de 20, que
30
35
Item de eodem . Si quis querat: «Cum 100 morabitinos partim melequinos partim baetes 5 cambiat quis, sed melequinum4 pro 15 solidis baetem uero cambiat pro 10 solidis 7 et ex 100 predictis morabitinis proueniunt 120 (sicl solidi , tunc quot fuerunt melequini et quot baetes?» Si autem prouenirent solidi plures quam 1500 uel pauciores quam 1000, esset questio falsa. Non enim erit uera umquam nisi cum numerum precii minoris morabitini ueluti 10 multiplicaueris in numerum morabitinorum ueluti hic 100, et 8 pretium maioris morabitini ueluti 15 multiplicaueris in numerum morabitinorum, et inter utrumque productum fuerit tota summa solidorum ex 100 morabitinis 9 prouenientium. Quod demonstrabitur per probationem. Sic autem facies. Minue IOde 15 et remanent 5, quos pone prelatum. Cum igitur uolueris scire quot fuerint lO baetes, multiplica partium unius melequini, quod
1 remanet A: remanent D 2 Item de eodem [p. 392, f. 5] - ignoti A D: omo P Item de eodem [p. 364, l. 16] - nummi ignoti am. 1 3 Item de eodem A: am. 1 4 melequinum A2: melechinum 1: melequinium AI 5 baetem A: baetium 1 6 120 A: 1200 1 7 post solidi exp. plures quam 12 8 in addidi cum I: omo A 9 demonstrabitur A: monstrabitur 1
2
10 fuerint A: add. 1 s./.
394
5
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
est 15, in numerum morabitinorum, qui est 100, et tunc proueniet numerus maior numero solidorum ex omnibus morabitinis prouenientium. Minue igitur numerum solidorum de producto illo, et quod remanserit diuide per prelatum, et exibunt 60, qui est numerus baetium. Cum uero uolueris sc ire quot fuerint melequini, multiplica pretium unius baetium, quod est 10, in numerum morabitinorum, qui est 100, et tunc proueniet numerus minor numero omnium solidorum ex 100 morabitinis prouenientium. Quem minue ex eo, et quod remanserit diuide per prelatum et exibunt 40, et tot fuerunt melequini.
Cuius rei probatio manifesta est. Si autem species morabitinorum fuerint plures quam t ... t l, similiter facies sicut predictum est, et essent questiones interminate quousque determinentur aliqua adiectione. Si quis querat: «Cum morabitini nescio quot cambitur unusquisque pro 3 solidis et totidem alii morabitini cambitur unusquisque pro 4 solidis et iterum alii ignoti totidem quot primi cambitur unusquisque pro 5 solidis et ad ultimum ex cambio omnium prouenit summa 60 solidorum, tunc quot sunt omnes morabitini?» Sic facies. Agrega 3 et 4 et 5, et fient 12. Per quos diuide 60, et exibunt 5, et tot sunt morabitini primi incogniti et totidem secundi uel tertii. Quod sic probatur. Sint morabitini omnes ab. Quod igitur fit ex ductu ab in 3 et 4 et 5 est 60. Quod autem fit ex ductu ab in 3 et 4 et 5 equum est ei quod fit ex ductu ab in 12, sicut in capitulo propositionum assignauerimus. Igitur id quod fit ex ductu ab in 12 est 60. Diuide igitur 60 per 12, et exibit ab 5, et hoc est quod demonstrare uoluimus.
A 10
15
20
25
5
10
Cuius rei probatio hec est. 100 morabitini sint ab, melequini autem ag et baetes gb. Quod igitur fit ex ductu gb (Sie/ in 10 et gb in 15 est 1200. Quod autem fit ex ductu gb in 15 equum est ei quod fit ex ductu gb in 10 et in 5. Igitur id quod fit ex ductu gb in 10 et ag in 10 et gb in 5 est 1200. Quod autem fit ex ductu gb in 10 et ag in 10 equum est ei quod fit ex ductu totius ab in 10. Igitur quod fit ex ductu totius ab in 10 et gb in 5 est 1200. Quod autem fit ex ductu totius ab in 10 est 1000. Minue igitur 1000 de 1200, et remanebit id quod fit ex ductu gb in 5, 200. Diuide ergo 200 per 5, et exibit gb 40. Cum autem uolueris scire ag. Sic facies. Scis quod id quod fit ex ductu ag in 10 et gb in 15 est 1200. Id autem quod fit ex ductu ag in 15 pone commune. Quod igitur fit ex ductu ag in 2 10 et in 15, et gb in 15 erit 1200, addito sibi eo quod fit ex ductu ag in 15. Quod autem fit ex ductu ag in 15 et gb in 15 equum est ei quod fit ex ductu totius ab in 15. Quod igitur fit ex ductu totius ab in 15 et ag in 10 est 1200, addito sibi eo quod fit ex ductu ag in 15. Quod autem fit ex duc tu ab in 15 est 1500. Igitur 1500 addito eo quod fit ex ductu ag in 10 est 1200, addito eo quod fit ex ductu ag in 15. Minue igitur id quod fit ex ductu ag in IOde producto ex ductu ipsius in 15, et remanebit id quod fit ex ductu ag in 5, additis 1200 equum 1500. Minue igitur 1200 de 1500, remanebit id quod fit ex ductu 5 in ag 300. Diuide igitur 300 per 5, et exibit ag 60, et hoc est quod demonstrare uoluimus.
a
15
~I--------------~I
Fig. 95: A,fo1.196 v m.s ..
20
25
Fig. 94: A. fol. 196 r suh textu. 30 30
35
Vel aliter. Multiplica lOin 100, et prouenient 1000. Multiplica 15 in 100 et prouenient 1500. Quasi ergo dicatur : «Cum de una moneta dentur 1000 nummi pro morabitino et de alia 1500, cambit autem quis morabitinum pro nummis utriusque monete, et accipit 1500». Fac sicut supradocui, et exibit id quod accipit de 1000, 40, et tot sunt melequini. Quod autem accipit de 1500 exibit 60, et tot sunt baetes.
1 Rhfalse A in aK ('orrigendum
2 in 10 add. A 2 s./.
b
a
b
1
395
Si quis querat: «Cum morabitini ignoti cambitur unusquisque pro 3 solidis et alii totidem ignoti uel insuper 4, cambitur unusquisque pro 4 solidis et alii ignoti totidem quot secundi et insuper 5, cambitur unusquisque pro 5 solidis, et proueniunt ex cambio omnium summa 100 solidorum, tunc quot sunt morabitini ignoti?» Sic facies. Manifestum est quod postquam tercii uincunt secundos 5 et secundi superant primos quatemario, tunc tertii transcendunt primos nouenario. Scias ergo quid competit 9 morabitinis secundum quod cambitur unusquisque pro 5 solidis, scilicet 45 solidos et similiter quid conueniat morabitinis secundum 2 quod unusquisque cambit pro 4 solidis, scilicet 16 solidi. Quos agrega ad 45, et fient 6l. Quos minue de 100, et remanebunt 39. Quasi ergo dicatur: «Cum morabitinorum nescio quot cambitur unusquisque pro 3 solidis et alii ignoti totidem cambitur unusquisque pro 4 solidis et alii totidem ignoti cambitur unusquisque pro 5 solidis, ex cambio autem omnium proueniunt summa 39 solidorum». Fac ergo sicut supradocui, et exibunt primi. Quibus adde 4, et fient secundi. 3 Quibus adde 5, et exibunt tertii. Quorum omnium probatio manifesta est ex premissis . AD 4
35
Item de eodem . Si quis querat: «De morabitino qui cambitur pro 14 nummis, si pars incidatur que cum nummis quos ualet secundum positum cambium ponderat 4 nummos, tunc quantum ponderat pars illa?» ?A 2 16A2 :45A' 4 Item de eodem A: om. 0
3 Item de eodem [p. 393, 1. 24] - ex premissis A: am. 0 P
396
5
10
15
20
Deuxième partie du Liber mahameleth
Sit positum morabitinum ponderare 2 nummos. Cambitur autem pro 14 nummis. Sequitur ergo ut morabitinus emptio suo simul 1 ponderat 2 16 nummos. Positum erat autem partem cum suis nummis ponderare 4 nummos. Manifestum est igitur quod comparatio partis ad se et suos nummos est sicut comparatio morabitini ad se et suos nummos simuI. Comparatio autem morabitini ad se et suos nummos est octaua. Nam ipse ponderat duos numos. Sequitur igitur ut pars 3 sit octaua 4 nummorum, scilicet dimidius nummus, et hic est pondus partis, et hoc est quod scire uoluisti. Vei aliter. Multiplica 2 in 4 et productum diuide per 16, et exibit dimidius nummus, et tantum ponde rat pars. Vei aliter. Pone rem pondus partis, et tunc remanebit ut eius partium 4 sit 4 nummi minus re. Positum est autem morabitinum ponderare 2 nummos et cambiri pro 14 nummis. Manifestum est igitur quod comparatio partis, que est res, ad eius pretium, quod est 4 minus re, est sicut comparatio S morabitini, cuius pondus sunt 2 nummi, ad eius pretium, quod est 14. Quod igitur fit ex ductu rei in 14 6 equum est ei quod fit ex 4 minus re ductis in 2 nummos. Ad ultimum igitur ex multiplicatione proueniunt 14 res que equantur 8 nummis minus 2 rebus. Comple ergo 8 adiectis 2 rebus que desunt. Et adde totidem ad 14 res 7, et fient 16 res que equantur 8 nummis. Res igitur equantur dimidio nummo qui est pondus partis. Si autem uolueris experiri questionem, tu scis quod pars queS est quarta morabitini. Pretium ergo eius est quarta de 14, que est 3 nummi et dimidius. Scis autem pondus partis esse dimidium nummum. Igitur pars et eius pretium sunt 4 nummi 9 .
Si autem querat di cens quod unus canalis implet cistemam una die et alius medietate diei et tertius tercia parte 1 diei, sed subtus est foramen per quod ipsa, dum est plena, euacuatur tercia parte diei, tunc foramine aperto et 3 canalibus simui influentibus, quanta parte diei implebitur? lam scis quod 3 canales simul influentes implent 6 cistemas, et quod foramen subtus apertum, postquam 1 plenam euacuat tercia parte diei, una die euacuabit 3 plenas. Minue igitur 3 cistemas de 6, et remanebunt 3. De qui bus denomina 1 cistemam, scilicet terciam. Nam 3 cisteme uacuate reliquuntur pro 3 plenis, et insuper remanent2 3 plene. Sequitur ergo ut unamquamque illarum trium impleant 3 simul canales tercia diei, et hoc est quod uoluisti.
5
10
AD
15
20
A D 1 <Paris. lat. 15120, foI.60v>
25
30
397
Deuxième partie du Liber mahameleth
Aliud capitulum de alio lO • . Il C um 3 cana1es d e fl uant . . 1et V erb 1· gratta. 10 . cIstemam 12 ,quorum unus lmp eam in 13 1 die, secundus uero medietate diei, tertius tercia parte diei, si una hora l4 incipiant 3 fluere , tunc quanta parte diei implebunt eam? Sic facies. Tu scis quod 1 canalis non implet unam cistemam nisi una die, et alius canalis, qui implet cistemam in medietate diei, implet duas una die. Qui uero implet eam tercia parte diei, implet 3 una die. Sequitur ergo ut 3 canales simul ls influentes impleant 6 cistemas 1 die . Sequitur ergo ut impleant 1 cistemam sexta parte diei. Vna enim cistema sexta pars est de 6. Omnes 16 igitur canales implent cistemam 1 sexta diei.
8
25
30
35 1 emptio suo simul A: cum precio suo 0 2 ponderat A: ponderent D 3 Nam ipse [1. 6] - octaua addidi cum D: om. A 4 partium A: precium 0 5 comparatio A: 2 comparati 0 6 post 14 exp. 4 A uid. 7 res A: sex D 8 que A: omo D 9 Cuius rei probatio [p. 394, 1. 10] - sunt 4 nummi omo 1 10 Aliud capitulum de alio A: omo 1: Capitulum de cisternis add. 0 al. man.: cistemorum mensure add. 0 2 len·ia man. Il Verbi gratia A 1: omo DI 12 post cisternam add. unam D 1 13 in AI: omo DI 14 fluere A: influere D 1 15 Sequitur ergo [1. 30] - 1 die A D: om. 1 16 omnes A 2 0 1: omnis AI uid.
Si quis querat, dicens: «Cum super unam cistemam sint 3 canales, quorum unus impleat 3 eam duobus diebus, alius in 3, tertius uero in 4, tunc si simul tres influant4, quot diebus implebunt eam?» Sic facies. Tu scis quod canalis, qui implet cistemam duo bus diebus, dimidiam implet 1 die, et alius, qui implet eam 3 diebus, implet tertiam partem cisteme una die. Qui uero implet cistemam quatuor diebus implet quartam partem 6 cisteme una dies. Igitur illi 3 canales simul influentes implent 1 die unam cistemam et dimidiam sextam partem cisteme. Vide ergo una cistema quota pars sit cisteme et dimidie sexte cisteme, scilicet duodecim tredecime. Tot igitur partibus diei, scilicet duodecim tredecimas diei, 3 canales implent unam cistemam 7 unam . Item de eodem . Si: «Cum in cistema 10 cubitorum in longum et 8 in latum et 6 in profundum continente 1000 mensuras aque 9 prohiciat lapidem 4 cubitorum in longum et 3 in lO latum et 5 in spissum, tunc quantum aque effluit de ea?» Sic facies. Inueni magnitudinem cisteme hoc modo, scilicet multiplica longitudinem eius in latitudinem eius et productum in profunditatem ipsius, et prouenient 480, quos pone prelatum. Deinde inueni similiter magnitudinem lapidis multiplicando, scilicet eius Iongitudinem in suam latitudinem et productum in spissum eius, et prouenient 60. Quos muitiplica in 1000 mensuras, et prouenient 60000 mensurarum. Quas diuide per prelatum, et exibunt 125, et tot mensure aque effunduntur de ea. Causa autem huius hec est. Scimus enim quod comparatio magnitudinis cisteme, que est 480, ad 1000 mensuras quas continet est sicut comparatio magnitudinis Iapidis ad id aque l1 quod effunditur de ea. Vnde sunt 4 numeri
2
1 parte A 1: medietate D 2 remanent A 1: remanebunt D 3 impleat AI 0: implet A 4 influant A: influatur D 5 Qui uero implet [1. 17] - una die addidi cum D: omo A 6 implent A: impletur 0 7 cistemam unam A: unam cistemam 0 8 Item de eodem A: omo 0 1 9 aque A: aqua D I O aque A: aqua D Il aque A: aqua D
398
5
10
15
20
25
30
35
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
proportionales. Quod igitur fit ex ductu primi, qui est 480, in quartum, qui est aqua effusa incognita, equum est ei quod fit ex ductu secundi, qui est 1000 mensure, in tertium, qui est 60. Si igitur id quod fit ex 1000 ductis in 60 diuidatur per 480, exibit quartus qui est aqua incognita. Vel aliter. Tu scis quod comparatio magnitudinis lapidis ad magnitudinem cisteme est sicut comparatio aque effuse ad totam aquam quam contin et cistema. Sed comparatio magnitudinis lapidis ad magnitudinem cisteme est octaua. Igitur aqua effusa est octaua de 1000, quai est 125. Vel aliter. Inquire numerum in quem multiplicate 480 fiunt 1000, et inuenies 2 et dimidiam sextam. Multiplica igitur 60 in 2 et dimidiam sextam, et prouenient 125, et hoc est quod uoluisti.
Item de eodem 1• Si quis in cistema 10 cubitorum in longum et 8 in latum et 6 in profundum continente 1000 mensuras aque prohiciat lapidem quadratum consimilem illi, scilicet ut qualis est comparatio latitudinis cisteme ad longitudinem eius talis sit comparatio latitudinis lapidis ad longitudinem eius et sit 32 in spissitudinem et effunduntur de ea 125 mensure de aqua, tunc quanta est longitudo et latitudo lapidis? Sic facies. Multiplica 1000 in spissitudinem lapidis, qua 3 est 3, et prouenient 3000, quos pone prelatum. Deinde multiplica magnitudinem cisteme in 125, et prouenient 60000. Quos diuide per prelatum, et exibunt 20, qui sunt magnitudo superficiei lapidis. Si autem uolueris scire eius longitudinem, multiplica longitudinem cisteme, qua4 est 10, in magnitudinem superficiei lapidis, que est 20, et productum diuide per latitudinem cisteme, et exibunt 25. Quorum radix, qua est 5, est longitudo lapidis. Si uero uolueris scire eius latitudinem, multiplica latitudinem cisteme in 20 et productum diuide per longitudinem cisteme, et producti radix, qua 5 est 4, est latitudo lapidis. Vel aliter. Vide quota pars sunt 125 effuse mensure de 1000 mensuris, scilicet octaua. Tanta igitur pars, scilicet octaua, accepta de magnitudine cisteme, qua est 60, est magnitudo lapidis. Tu scis autem quod magnitudo lapidis prouenit ex ductu sue longitudine in latitudinem eius et producti in spissitudinem eius. Diuide igitur 60 per spissitudinem lapidis, et exibunt 20, qui sunt magnitudo superficiei lapidis que prouenit ex ductu sue longitudinis in latitudinem eius. Scis autem quod magnitudo superficiei cisteme est 80. Positum est etiam quod comparatio latitudinis cisteme ad longitudinem eius est sicut comparatio latitudinis lapidis ad longitudinem eius. Sed comparatio latitudinis cisteme ad eius longitudinem est 7 quatuor quinte 6 . Igitur ex ductu longitudinis lapidis in quatuor quintas eius proueniunt 20. Si igitur multiplicetur in se, prouenient 25. Sequitur ergo ut radix de 25 sit longitudo lapidis que est 5, et latitudo sit quatuor quinteR radicis, que sunt 4. Causa autem horum omnium modorum est illa, qua9 assignata est in cortinis. Vnusquisque intellexerit illa facile intelliget hec.
Item de eodem 2 . Si quis in cistema 10 cubitorum in longum et 8 in latum et 6 in profundum continente 1000 mensuras aque prohiciat lapidem 3 cubitorum in latum et 4 in longum et effunduntur de aqua 125 mensure, tunc quantum habet lapis in spissum? Sic facies. Multiplica 3 in 4, et fient 12. Quos multiplica in 1000, et prouenient 12000, quos pone prelatum. Deinde magnitudinem cisteme, que est 480 cubiti, multiplica in 125 et productum diuide per prelatum, et exibunt 5 cubiti et tot cubitorum est lapis in spissum. Cuius rei causa hec est. Scimus enim quod comparatio magnitudinis cisteme ad 1000 mensuras aque quas continet est sicut comparatio magnitudinis 3 lapidis ad id quod effunditur de aqua quod est 125 mensure. Vnde sunt 4 numeri proportionales. Quod igitur fit ex ductu 480 in 125 equum est ei quod fit ex 1000 ductis in magnitudinem lapidis. Scis autem quod tota magnitudo lapidis prouenit ex ductu sue longitudinis in eius latitudinem, scilicet 4 in 3, et producti 4 in spissitudinem eius. Manifestum est igitur quod id quod fit ex ductu 4 in 3 et producti in spissitudinem lapidis, et inde producti in 1000, equum est ei quod fit ex ductu 480 in 125. Sequitur ergo ut si id quod fit ex ductu quadringentorum octoginta in 125 diuidatur per productum ex 1000 ductis in 3, et producti in 4, exibit spissitudo lapidis. Vel aliter. Denomina 125 de 1000, scilicet octauam. Tantam igitur partem, scilicet octauam, acceptam de magnitudine cisteme, qua est 480 scilicet 60, diuide per magnitudinem superficiei lapidis, qua est 12, et exibit spissitudo lapidis, qua 5 est 5. Vel aliter. Denomina 480 de 1000, scilicet duas quintas et duas quintas quinte. Tantas igitur partes acceptas de 125, que sunt 60, diuide per 12, et exibunt 5, et hoc est quod uoluisti.
1 qua A: que D 2 Item de eodem A: omo D 3 post magnitudinis exp. cisteme ad 1000 mensuras A2 4 producti A: producte D 5 qua A: que D
5
10
15
20
25
30
35
399
Item de eodem lO • Si quis in cistema quadrata 10 cubicorum undique et in profundo similiter 10 continente 100 mensuras aque prohiciat lapidem similiter quadratum 4 cubicorum undique et in spisso similiter, tunc quot mensure aque effunduntur de ea? Sic facies. Inueni magnitudinem cisteme, sicut supradictum est, multiplicando longum eius in latum eius et productum in profundum eius, et prouenient 1000, quos pone prelatum. Deinde magnitudinem lapidis eodem modo inuentam,
1 Item de eodem A: omo D 2 et sit 3 A: trium sit et D 3 qua A: que D 4 qua A: que D 5 qua A: que D 6 quatuor quinte A 2 D: 4 4/5 AI 7 quatuor quintas A2 D: 44/5 AI 8 quatuor quinte A 2 D: 44/5 AI 9 qua A: que D 10 Item de eodem A: om.D
400
5
10
15
20
Deuxième partie du Liber mahameleth
1 2 qua est 64, multiplica in 100 , et productum diuide per prelatum, et exibit quantum effunditur de aqua, scilicet 6 mensure et due quinte unius mensure. Causa autem huius est illa quam assignauimus in precedenti. 3 Vel aliter. Vide quota pars sunt 100 de 1000, scilicet decima, et tanta pars, scilicet decima, accepta de 64 erit id quod uoluisti.
Item de eodem 4 . Si quis in cistema quadrata ex omni latere 10 cubitorum et in profundo totidem continente 200 mensuras aque prohiciat lapidem quadratum equalium laterum, profunditas uero eius sit 4 cubitorum et effunduntur 20 mensure aque, quot cubitorum est lapis in unoquoque 5 latere? Sic facies. Multiplica 200 in 4, et fient 800, quos pone prelatum. Deinde magnitudinem cisteme inuentam, sicut supradocuimus 6 , que est 1000, multiplica in 20, et productum diuide per prelatum, et exibunt 25. Quorum radix, qua 7 est 5, est mensura uniuscuiusque lateris lapidis. Vel aliter. Inueni numerum in quem multiplicati 200 fiant 1000, et hic est 5. Quos multiplica in 20, et fient 100. Quos diuide per 4, et exibunt 25, quorum radix est mensura uniuscuiusque lateris lapidis. Causas autem huius est sicut supraostendimus 9 . A
1 <Paris. lat. 15120, fol. 60v>
Cum in una cistema lOin longum et 8 in latum et 5 in profundum continente 1000 mensuras aque prohicitur lapis et effunduntur 100 mensure, tunc exacto lapide quantum descendit aqua? 10
Si quis querat: «Cum in una cistema 10 cubitorum in longum et 8 in latum et 5 in altum continente mille mensuras aque prohiciatur lapis trium in longum et duorum in latum et unius in altum, extracto lapide quantum descendit aqua?» II
25
Deuxième partie du Liber mahameleth
5
10
15
20
30
superficiem sicut hoc, tunc comparatio unius partis ad aliam erit sicut comparatio basis unius ad basim alterius. Basis autem partis sine aqua est superficies et similiter basis partis cum aqua est superficies. Cuius altitudo equalis est altitudini superficiei, que est basis partis sine aqua. Comparatio igitur superficiei ad superficiem est sicut comparatio basis unius ad basim alterius. Basis autem superficiei, que est basis partis sine aqua, est superior pars altitudinis cisteme, et basis superficiei, que est basis partis cum aqua, est inferior pars altitudinis cisteme. Altitudo enim cisteme est 1 de 4 angularibus lineis rectis. Latera enim cisteme equidistantia sunt, et superficies continentes eam sunt recte. Sic enim proposita fuit questio. Cistema igitur diuisa est in 2, quarum unius que est sine aqua comparatio ad aliam cum aqua 1 est sicut comparatio eius quod apparet de angulari linea super aquam ad id quod latet sub aqua de ea. Cum autem composueris, tunc comparatio partis sine aqua ad totam cistemam erit sicut comparatio apparentis linee angularis ad altitudinem totius cisteme. Pars autem sine aqua equalis est ei quod effusum est de aqua. Cistema autem equalis est omni ei quod capit. Igitur comparatio totius quod capit tota cistema ad id quod effusum est de aqua est sicut comparatio totius altitudinis cisteme ad lineam apparentem, que est id quod queritur. Ideo sic agendum fuit, ut multiplices secundum, qui est 100, in tertium, qui est 5, et productum diuide per primum, que est 1000, et exit quartus, qui est quantum aqua descendit post exactionem lapidis. Si quis querat: «Cum in una cistema lOin longum et 8 in latum et 5 in altum continente 1000 mensuras aque prohiciatur lapis 3 in longum et duorum in latum et unius in altum, exacto lapide quantum descendit aqua?»2 A 1 <Paris. lat. 15120, fo1.60v>
25
A
Sic facies. Multiplica 100 effusas in altitudinem cisteme, que est 5, et productum diuide per id quod capit cistema, scilicet mille, et exibit quantum aqua descendit. Cuius probatio est hec. Scimus autem quod exacto lapide aliquis in cistema remanet sine aqua redactus in formam cisteme. Quasi ergo superficies aque diuidat cistemam in 2 partes, quarum una inferior est cum aqua et altera superior sine aqua. Euclides autem dixit quod cum aliquod eorum diuiditur sic per
401
30
Sic facies. Scias per id quod supradiximus 3 quantum effunditur de aqua, scilicet 15 mensure. Quasi ergo dicatur: «Cum in 4 una cistema lOin longum 5 et 8 in latum et 5 in profundum prohiciatur lapis et effunduntur de aqua 15 6 mensure, post exactum lapidem quantum descendet aqua?» Fac sicut supradocui, 7 et exibit quod uoluisti . AD 1 <Paris. lat. 15120, fo1.61r> ItemS si quis querat: «Cuppa cuius diametrum est 10 cubicorum et 8 in profundum, tune quot mensuras uini continet?»
2
1 qua A: que 0 2 100 A 0: 1000 AI 3 uide A: quidem 0 4 Item de eodem A: om. D 5 unoquoque A: unaquaque D 6 supradocuimus A: supraostensum est 0 7 qua A: que D 8 causa A: cum 0 9 Si quis querat [p. 397, 1. 12] - supraostendimus 10 eum in una [1. 20a] - aqua A: omo D I l I Si quis querat [1. 20b] A D: om. P 1 aqua 1: omo AD
1 3 6 A
aqua A2: aliam AI uid. 2 Si quis querat [p. 397, 1. 12] - descendit aqua omo 1 supradiximus A: supradixius 1 4 in A: add. 12 s.l. 5 effunduntur A ]2: effunditur II exactum A: extractum 1 7 eum in una [p. 400,1. 20a] - uoluisti A: omo D P 8 item 0: omo 1 praem. De umis rotundis D al. man.
5
10
15
20
Deuxième partie du Liber mahameleth
Sic facies. Multiplica diametrum cuppe in se et de producto mi nue septimam eius et dimidiam septime, et quod remanet est magnitudo superficiei 1 interioris totius cuppe. Quam multiplica in profunditatem eius et productum duplica. Dicitur enim in uase unius cubiti in longum et latum et altum 2 2 mensuras contineri, et quod prouenit est id quod cuppa capit. Vel aliter. Ad inueniendum magnitudinem interioris superficiei 3 cuppe, multiplica semper diametrum in 3 et septimam, et productus erit magnitudo 4 circumferentie. Ideo autem ex ductu diametri in 3 et septimam prouenit magnitudo 5 circumferentie, quoniam ab antiquis iam probatum est circumferentiam communem6 triplam esse sui diametri 7 et insuper partem septimam 8 diametri. Inuenta autem circumferentia dimidium eius multiplica in dimidium diametri, et productus est superficies unius fundi. Quam multiplica in profunditatem cupe et 9 productum duplica, et proueniet quod queris. Si uero quadrata fuerit, inueni magnitudinem eius sicut supraostendimus, et duplata erit id quod uoluisti 10.
et fient 1 census et 136 minus 20 rebus, que equantur ei quod prouenit ex ductu dg in se, quod est 100. Comple igitur 136 et censum adiectis 20 rebus que desunt et adde totidem res ad 100. Deinde relinque 100 pro 100, et remanebit census et 36 que adequantur 20 rebus.
30
5
Medietatem igitur rerum, que est 10, multiplica in se, et proue nient 100. De quibus minue 36, et remanebunt 64. Quorum radicem, que est 8, minue de medietate rerum, et remanebunt 2, qui sunt id quod ualet res, et sunt linea ad. Et hoc est quod uoluisti <monstrare>l. a
d
11
Capitulum de scalis • Si scala 10 cubitorum in longum adiuncta parieti sibi equali retrahitur ab l2 imo parietis 6 cubitis, tunc quantum descendit in summo? Sic facies. Multiplica 6 in se et multiplica lOin se, et minus productum minue de mai ore producto, et eius quod remanet radicem, que est 8, minue de 10, et remanebunt 2. Et tantum descendit scala a summo l3 parietis.
AD
25
403
Deuxième partie du Liber mahameleth
402
Quod monstrabitur hac figura. Sit paries linea ab, scala autem sit linea dg. Igitur linea dg est 10. Linea uero gb est 6. Constat autem quod trianguli qui est dbg l4 angulus rectus est. Quod igitur fit ex ductu linee db in se et bg in se equum est ei quod fit ex ductu dg in se. Manifestum est igitur quoniam si id quod fit ex ductu linee bg in se minuatur de producto ex duc tu gd in se, remanebit id quod fit ex ductu db in se 64. Igitur linea db est 8, que est radix de 64. Sed linea ab est 10. Igitur linea ad est 2, et tot cubitos scala descendit a summo parietis, et hoc est quod monstrare uoluimus. Vel aliter. Pone lineam ad un am rem, et remanebit linea db 10 minus re. Quos 10 minus re multiplica in se, et prouenient 100 et unus l5 census minus 20 rebus. Deinde multiplica lineam bg in se, et prouenient 36. Quorum duo producta agrega,
superficiei A 0: superior 1 2 altum A 0: alium 1 uid. 3 superficiei A 0: superiori 1 2 4 et A 1: add. 0 m.d. 5 ab antiquis D 1: abintus A 6 communem A 0: omnem 1 7 sui diametri A D: diametri sui 1 8 septimam A D: septem 1 9 uero A D: add. 12 s./. IO Item si quis [p. 401,1. 31] - uoluisti A 0 1: omo P Il Capitulum de scalis A 0: omo 1: 2 iter. D m.d. add. De scalis. Huic capitulo t ... t habes in t ... t et tantum retrahitur scala. Infra 2 in t ... t cum quinque capitulis sequentibus 0 m.d. 12 post imo exp. unius 2 13 summo A 1: scumo D 14 et bg in se A: omo D 15 unus A: unius D A
Fig. 96: A,jà1.198 r m.d.; omo D.
AD 1 <Paris. lat. 15120, ff. 61r-61v> 10
15
Item2 • Si scala 10 cubitorum in longum adiuncta parieti eiusdem altitudinis retracta 4 descendit a summo 3 parietis duobus cubitis, tunc quantum retrahitur ab imo parietis? Sic facies. Minue 2 de 10 et remanent 5 8. Quos multiplica in se et lOin se et minus productum minue de maiore, et remanebunt 36. Quorum radix, que est 6, 7 est mensura spatii quo descendit 6 scala ab imo parietis.
AD
20
Quod monstratur tali figura. Sit paries ab, scala uero dg et ad sit 2. Igitur db est 8. Trianguli autem qui est dbg angulus rectus est. Quod igitur fit ex ductu db in se et gb in se equum est ei quod fit ex ductu dg in se, sicut euclides testatur in primo libro. Igitur id quod fit ex ductu db in se, si minuatur de producto ex ductu dg in se, remanebit id quod fit ex ductu linee bg in se 36. Igitur linea bg est radix de 36, 8 igitur est 6, et tot cubitis retrahitur scala ab imo parietis. Et hoc est quod monstrare uoluimus.
1 monstrare addidi. Quod monstrabitur [p. 402,1. 22] - monstrare AD: omo 1 2 item A 0: omo 1 3 summo A 1: ssumo D 4 imo A 1: uno D 5 remanent A 0: remanebunt 1 6 descendit A2 1: discedit 0: descedit AI 7 imo A 1: uno 0 8 imo A: uno 0
404
5
405
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Vel aliter. Linea bg sit res, quod est id quod retrahitur scala ab imo 1 parietis. Scis autem quod db est 8. Multiplica ergo illam in se et multiplica bg in se et utrorumque producta agrega, et fient 1 census et 64 nummi que adequantur2 ad 100. Comple igitur sicut premonstratum est in algebra 3 , et erit id quod res ualet 6, et tot cubitis retrahitur scala a pede parietis 4 .
Id igitur quod fit ex ductu ad in db semel est 16. Si igitur diuiseris 16 per lineam ad, que est 2 1, exibit linea db 8. Linea autem ad est 2. Igitur linea ab est 10, et tanta est altitudo sc ale et parietis. Et hoc est quod scire uoluisti. Vel aliter. Linea ab sit res. Positum est autem lineam ad esse 2. Igitur linea db est res minus 2. Igitur rem minus 2 multiplica in se, et proueniet 1 census et 4 minus 4 rebus. Multiplica etiam lineam bg in se, et prouenient 36. Quorum duo producta agrega, et fient 1 census et 40 minus 4 rebus, que adequantur ei quod fit 2 ex ductu dg in se, quod est census. Deinde fac sicut supradocuimus in algebra , et 3 id quod ualet res erit 10. Et tanta est altitudo scale et parietis . a
5
a
d
~
Fig. 97: A,fo1.l98 r m.d.; am. D.
AD 1 <Paris. lat. 15120, fo1.61 v>
~
Fig. 98: A,fo1.l98 v m.s.; omo D.
10
Item de eodem 5 . Si scala nescio quam longa adiuncta parieti eiusdem altitudinis et retracta 6 cubitis a radice parietis descendit a summo parietis 6 duobus cubitis, tunc quante longitudinis est 7? Sic facies. Multiplica 6 in se et 2 in se et minus productum minue de maiore, et remanebunt 32. Quorum dimidium, quod est 16, diuide per 2 cubitos, et exibunt 8. Quibus adde 2 cubitos, et fient 10, et tanta est altitudo scale siue parietis.
10
15
AD 15
20
25
Quod sic monstratur. Sit paries ab, scala uero dg. Patet igitur quod linea ab diuiditur in 2 inequalia in puncto d. Igitur quod fit ex ductu ad in se et db in se et ad in db bis equum est ei quod fit ex duc tu ab in se, sicut euclides dixit in secundo libro. Scis autem quod linea ab equalis est linee dg. Quod igitur fit ex ductu dg in se equum est ei quod fit ex ductu ad in se et db et in se et ad in db bis. lam uero scis quoniam id quod fit ex ductu dg in se equum est ei quod fit ex ductu db in ses et bg in se. Ostensum est igitur quoniam id quod fit ex duc tu ad in se et db in se et ad in db bis equum est ei quod fit ex ductu db in se et bg in se. Reiecto igitur communi, quod fit ex ductu bel in se, remanet id quod fit ex ductu ad in se et ad in db bis equum est ei quod fit ex ductu gb in se. Id igitur quod fit ex ductu ad in selO, quod est 4, minue ll de producto ex ductu bg in se quod est 36, et remanebit id quod fit ex ductu ad in db bis triginta dUO I2 .
20
25
30 1 imo A: uno D 2 adequantur A: equantur D 3 algebra A: agebla D 4 Quod monstratur [p. 403, l. 18] - parietis A D: omo 1 5 Item de eodem A: omo D 1 6 post parietis exp. descendit 1 7 est A 1: am. D 8 se addidi cum D: omo A 9 bd A: db D 10 et ad in db [1. 24] - in se addidi cum D: am. A Il post mi nue exp. igitur 2 A 12 post duo eras. 32 A 2
A
Si quis querat: «Cum una scala 10 cubitorum in longum adiuncta parieti sibi equali, retracta uero a radice parietis tantum quod si agregaueris ei quod descendit a summo parietis fiunt 8, quantum retrahitur et quantum descendit?» Sic facies. Minue 8 de longitudine parietis, et remanent 2. Quos multiplica in se, et fient 4. Quos minue de eo quod fit ex ductu longitudinis scale in se, et remanebunt 96. Quorum medietatem, que est 48, retine. Deinde dimidium duorum multiplica in se, et proueniet 1. Quem agrega ad 48, et fient 49. Quorum radicem, que est 7, retine. Cum ergo uolueris scire quantum descendit caput scale a summo parietis, agrega 7 dimidio duorum, et fient 8. Quos minue de longitudine parietis, et remanebunt 2. Et tantum descendit sumitas scale a summo parietis. Cum autem uolueris scire quantum retrahitur ab imo parietis, minue dimidium duorum de 7 et remanebunt 6. Et tantum retrahitur scala a radice parietis. Cuius probatio hec est. Maneat precedens figura sicut erat. Cum igitur agregaueris ad et bg, fient 8. Incidatur igitur de db equale ad bg quod sit dh. Totus igitur ah est 8. lam autem ab erat 10. 19itur remanet hb 2. Scimus autem quoniam id quod fit ex ductu bel in se et hd in se est 100. Sunt enim equale ei quod fit ex ductu dg in se, sed dg est 10. Quod autem fit ex duc tu bd in se et hd in se equum est ei quod fit ex ductu bd in dh bis et bh in se. Minue igitur id quod fit ex ductu bh in se de 100, et remanebit id quod fit ex duc tu bd in dh bis 96. Quod igitur fit ex ductu bd in dh semel est 48.
1 post 2 add. exibit linea db que est duo D querat [p. 40 l, l. 31] - et parietis A D: am. P
2 algebra A: algebla D 2
4 bdA :dgA
1
3 Item si quis
406
5
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
407
a
Diuidatur igitur bh per medium in puncto z, et tunc bh erit linea diuisa per medium, cuius longitudini additum est aliquid, quod est dh. Quod igitur fit ex ductu bd in dh et hz in se erit equum ei quod fit ex ductu zd in se, sicut euclides dixit in secundo. Igitur zd est 7. Sed zb est l. Igitur totus bd est 8. Sed ab est 10. Rem~net igitur ad duo, et tantum descendit sumitas scale a summo parietis. Et quomam dz est 7 et hz est 1, remanet hd, qui est equalis ad bg, 6. Et tantum retrahitur scala a radice parietis. Et hoc est quod probare uoluimus. a
Fig. 100: AJoU 98 v m.s ..
d
h z
5
Postquam autem hoc monstratum est, redeamus ad questionem propositam et assignauimus in ea modum agendi. Sic igitur facies. Multiplica 4 in se, et fient 16. Quorum medietatem, que est 8, retine. Deinde minue 4 de 10, et remanebunt 6. Quorum medietatem, que est 3, multiplica in se, et fient 9. De quibus minue 8 retentos, et remanebit 1. Cuius radicem, que est 1, agrega tribus, et fient 4. Quos minue de longitudine parietis, et remanebunt 6' .
b AD
Fig. 99: A.fàU98 v m.s ..
10
15
20
25
Si quis querat: «Cum una scala 10 <cubitorum> 1 in longum adiuncta parieti sibi equali retrahitur a radice parietis tantum de quo diminuto eo quod descendit a summo remanent 4 2». Si autem diceretur hic quod retrahitur a radice parietis tantum quo diminuto de eo quod descendit a summo remanent 4 aut 3 aut quodlibet alii falsa erit questio. Id enim quod discendit a summo semper minus est eo quo retrahitur ab lmo. Quod sic probatur. Maneat figura eadem. Dico igitur quod bg semper longius est quam ad. Quod sic probatur. Scimus quoniam id quod fit ex ductu bd in se et bg in se equum est ei quod fit ex ductu dg in se, sed dg equum est ad ab. Quod igitur fit ex ductu bd in se et bg in se equum est ei quod fit ex ductu 3 ad in se et db in se, et ad in db bis. Quod igitur fit ex ductu db in se et bg in se equum est ei quod fit ex ductu db in se4 et ad in se et ad in db bis. Reiecto igitur communi, scilicet eo quod fit ex ductu db in se, remanebit id quod fit ex ductu ad in se et in db bis equum ei quod fit ex ductu bg in se. Igitur id quod fit ex ductu bg in se maius est eo quod fit ex ductu ad in se tantum quantum est id quod fit ex ductu ad in db bis. Quadratus igitur de bg semper mai or est quadrato de ad. Igitur bg semper maius est quam ad. Et hoc est quod monstrare uoluimus.
1 cubitorum addidi 2 quantum retrahitur et quantum descendit addidi 4 post se exp. remanebit id A 2 se [l. 18] - ex ductu addidi
3 ab in
10
15
20
25
Et tantum retrahitur scala a radice parietis. Cum autem uolueris scire quantum descendit sumitas scale a summo parietis, minue 4, quos in questione posuit remanere de 6, et remanebunt 2, et tantum descendit scala a summo parietis. Quod sic probatur. Maneat autem preposita figura eadem. Cum igitur minueris ad de db, remanebunt 4. Sit autem ah equalis ad bg. Igitur dh est 4. lam autem monstrauimus quod id quod fit ex duc tu bg in se equum est ei quod fit ex ductu ad in se et in db bis. Sed bg est equalis ad ah. Igitur id quod fit ex ductu ah 2 in se equum est ei quod fit ex ductu ad in se et in db bis . Id autem quod fit ex ductu ah in se equum est ei quod fit ex ductu ad in se et dh in se et ad in dh bis. 3 Igitur quod fit ex ductu ad in se et dh in se et ad in dh bis equum est ei quod fit ex ductu ad in se et in db bis. Reiecto igitur communi, quod est id quod fit ex ductu ad in se, et remanebit id quod fit ex ductu ad in dh bis et dh in se equum ei quod fit ex duc tu ad in db bis. Quod autem fit ex ductu ad in db bis equum est ei 5 4 ex duc tu ad in dh bis, et in hb bis . Igitur quod fit ex ductu ad in dh bis et in hb bis [et dh in se]6 equum est ei quod fit ex ductu ad in dh bis et dh in se. Reiecto igitur communi, quod est id quod fit ex ductu ad in dh bis [equum ei quod fit ex ductu hd in se etf, remanebit id quod fit ex duc tu ad in hb bis equum ei quod fit ex ductu hd in se.
1 Si quis querat [p. 405, 1. Il] - remanebunt 6 A: omo 0 P 2 sed bg [1. 15] - db bis addidi cum 0: omo A 3 in se addidi cum 0: omo A 4 quod fit addidi 5 et in hb bis addidi cum 0: omo A 6 emendaui et dh in se quod jàllaciter post bis addidit A 7 emendaui equum ei quod fit ex ductu hd in se et quod jàllaciter post bis addidit A
5
10
Deuxième partie du Liber mahameleth
Quod autem fit ex duc tu hd in se est 16. Igitur id quod fit ex ductu ad in hb bis est 16. Igitur quod fit ex ductu ad in hb semel est 8. Sit autem bz equalis ad ad, et bd sit communis. Igitur totus zd equalis est ad ab. Sed ab est 10. Igitur zd est 10. Sed hd est 4. Igitur remanet hz, 6. Hic autem hz diuisus est in 2 partes in puncto b. Ex quarum unius ductu in alteram id quod fit est 8. Diuidatur igitur zh per medium in puncto k, et tunc id quod fit ex ductu hb in bz, et id quod fit ex ductu kb in se erit equum ei quod fit ex ductu kz in se. Id autem quod fit ex ductu kz in se est 9. De quibus minue id quod fit ex ductu hb in bz, quod est 8, et remanebit id quod fit ex ductu kb in se 1. Igitur kb est 1. Sed kz est 3. Igitur bz est 2, qui est equalis ad ad. Igitur ad est 2. Sed dh est 4. Igitur ah est 6. Sed ah est equalis ad bg. Igitur bg est l 6. Et hoc est quod demonstrare uoluimus.
Ideo autem talis est modus agendi in hac questione et in consimilibus. Videlicet ut multiplices 3 in se, et fient 9. Quibus semper adde l, et fient 10, quos retine. Deinde l dupla longitudinem scale semper, et duplatam diuide per 10 retentos. Et quod exierit est id quod a summo parietis scala descendit. Hoc autem 4 triplica2, et fiet id quo 3 distat radix sc ale a radice parietis. Si autem in hac questione diceretur quod id quo distat radix scale a radice parietis est due tercie uel tres quarte, uel aliquid minus l, eius quod descendit a summo, uel equale ei, esset questio falsa. lam enim ostendimus quod id quod descendit scala a summo semper minus est eo quo retrahitur ab imo.
5
a
LJd
a
d
Fig.I02: A,fol.J99 r m.d.; omo D.
10
k
b g
z
Fig. lOI: A,fol.J99 r m.d.; omo D.
20
25
Si quis querat: «Curn una scala 10 <cubitorum>2 in longum adiuncta parieti sibi equali retrahitur a radice parietis triplo ad id quod descednit a sumrno, quantum retrahitur et quantum descendit?» 3 Maneat figura supraposita eadem. Igitur bg erit triplum ad ad. lam autem rnonstrauimus quod id quod fit ex ductu ad in se et in db bis equum est ei quod fit ex ductu bg in se. Quod autem fit ex ductu bg in se est nocuplum (sic) ad id quod fit ex ductu ad in se. Quod autem fit ex duc tu ad in se semel fit commune. Quod igitur fit ex ductu ad in se bis et ad in db bis erit equum ei quod fit ex ductu ad in se decies. 4 . Igitur quod fit ex ductu ael in se bis et ad in db bis equum erit ei quod fit ex ductu totius ab in ad bis. Quod autem fit ex duc tu ab in ad bis equum 6 est ei quod fit ex ductu ad in 20 . Nam ab est 10. Quod igitur fit ex ductu ad in 20 equum est ei quod fit ex ductu eiusdem in se decies. Quod igitur fit ex ductu ad in duo equum 7 erit ei quod fit ex ductu eiusdem in se semel. Igitur ad est 2 et hoc est 8 ' quod demonstrare uoluimus.
15
20
Si quis querat: «Cum una scala ignote longitudinis adiuncta parieti sibi equali retrahitur a radice parietis 6 cubitis et descendit a summo duobus cubitis, quanta est longitudo scale?» Sic facies. Multiplica 6 in se, et prouenient 36, et multiplica 2 in se, et fient 4. Quos minue de 36, et remanebunt 32. Quorum medietatem, que est 16, diuide per 2, et exibunt 8. Quibus adde 2, et fient 10, et tot cubitorum est scala. Cuius probatio hec est. Maneat5 autern figura supraposita eadem. lam ostendimus quod id quod fit ex ductu ad in se et ad in db bis equum est ei quod fit ex ductu bg in se. Quod autem fit ex ductu ad in se minue de eo quod fit ex ductu bg in se, et rernanebit id quod fit ex ductu ad in db bis 32. Quod igitur fit ex ductu ad in db semel est 16. Sed ad est 2. Igitur db est 8. Sed ad est 2. Igitur totus ab est 10. Et hoc est quod monstrare uoluimus. a
LJd
g
b
Fig. 103: A,fo/.199 r m.d.; omo D.
25
1 demonstrare A: monstrare D 2 cubitorum addidi 3 supraposita A: supposita D 4 Id autem [1. 20] - in ab addidi 5 ad addidi cum D: omo A 6 ad in 20 A 2 D: eidem in se decies AI 7 est ei [l. 24] - duo equum A: omo D 8 demonstrare A: monstrare D
b
g
h
15
409
Deuxième partie du Liber mahameleth
408
Si quis autern querat: «Curn una scala ignote longitudinis adiuncta parieti sibi equali retrahitur a radice parietis tantum quod si agregaueris ei quod descendit a summo parietis fient 8, curn uero rnultiplicaueris 1 in aliud fient 12, tune quanta est longitudo eius?»
2
1 post deinde exp. scis A 2 triplica A: triple D 2 omo D 5 post mancat exp. igitur A
3 quo A D2: quod DI
4 radix A:
410
5
10
Deuxième partie du Liher mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
Maneat figura supraposita eadem. Si igitur agreges ad ad gb, fient 8. Sit igitur gh equalis ad ad. Totus igitur bh est 8. Positum erat autem quod ex ductu bg in gh, id quod fit est 12. Diuidatur igitur bh per medium in puncto z. Quod igitur fit ex ductu bg in gh et zg in se equum est ei quod fit ex ductu zb in se. Quod autem fit ex ductu zb in se est 16. De quibus minue id quod fit ex ductu bg in gh, et remanebit id quod fit ex ductu zg in se 4. Igitur zg est 2. Sed bz est 4. Igitur bg est 6, et gh erit 2 et est equalis ad ad. Quasi ergo dicatur: «Cum una scala ignote longitudinis adiuncta parieti sibi equali [et] 1 retrahitur ab imo parietis 6 cubitis et descendit a summo 2 cubitis ' quanta est longitudo scale?» Fac ergo sicut supradocui, et exibit quod uoluisti. a
a
d~ b z
1
h Fig. 104: A, fol. 199 r sub textu; omo D.
20
25
~
AD 1 <Paris. lat. 15120, fo1.61v>
5
15
h
Fig. 105: A,fo1.199 v m.s.; omo D.
d
Si quis que rat: «Cum una scala ignote longitudinis adiuncta parieti sibi equali 2 retrahitur ab imo parietis tantum de quo subtracto eo quod descendit a summo parietis remanent 4, ex ductu autem unius in aliud proueniunt 12, quanta est longitudo eius?» Maneat figura eadem. Quod igitur fit ex ductu ad in bg est 12. Cum igitur minueris ad de bg, remanebunt 4. Incide igitur de bi equale ad ad, quod sit hg. 4 Igitur bh est 4. Quod autem fit ex ductu bg in hg est 12. Diuidatur igitur bh per medium in puncto z. Quod igitur fit ex ductu bg in hg et hz in se equum est ei quod fit ex ductu zg in se, sicut euclides dixit. Quod autem fit ex ductu bg in gh est 12. Quibus adde id quod fit ex ductu zh in se, quod est 4, et erit id 5 quod fit ex ductu zg 166 . Igitur totus bg est 6. Similiter etiam zg est 4 et zh est 2. Remanet igitur hg 2, qui est equalis ad ad. Igitur ad est 7 2. Quasi ergo dicatur: «Cum scala ignote longitudinis adiuncta parieti sibi equali R retrahitur ab imo parietis 6 cubitis et descendit a summo duobus 9» Fac sicut supradocui, et inuenies quod queris 10.
411
10
15
Item de alio • Si quis querat: «Cum arbor 30 cubitorum in altum a decem cubitis supra incuruatur ad terram, tunc quantum distat cacumen eius fixum in pIano a radice ipsius?» Sic facies. Minue IOde 30, et remanebunt 20. Quos multiplica in se et lOin se et utrorumque productorum minue minus de maiore, et remanebunt 300. Quorum radix propinquior, que est 17 et undecim tricesime quarte, est id quod uoluisti. AD Quod monstratur tali figura. Sit arbor linea ag, 10 uero a quibus supra incuruatur sit linea dg, locus autem unde incuruatur sit punctus d. Remanet igitur linea ad 20 equalis linee db. Igitur linea db est 20. Constat autem quod trianguli, qui est bgd, angulus rectus est qui est angulus dgb. Quod igitur fit ex ductu dg in se et gb in se 2 equum est ei quod fit ex ductu db in se. Si igitur id quod fit ex ductu dg in se minueris de eo quod fit ex ductu db in se, remanebit id quod fit ex ductu gb in se 300. Igitur gb est radix trescentorum. Et hoc est quod monstrare uoluimus.
a
b Fig. 106: A, Jàl./99 v m.s.; omo D.
1 emendaui et quodJàllaciter post equa1i addidit A 2 imo A: uno D 3 de hg A: dhg D 2 5 id A: omo 0 6 post 16 add. Igitur zg 4 ex ductu A 2: iter. 0: fit ex add. A S./. : 6 Al est 4. Sed hz est 2 D 7 est addidi cum 0: omo A 8 imo A: uno 0 9 quanta est longitudo sca1e addidi 10 Et tantum retrahitur [p. 407, /. 8] - quod queris A D: omo P Quod sic monstratur [p. 404, 1. 15] - quod queris A D: omo 1
Item de a1io A: om. D 1: De distantia cacuminis arboris in reflcxu suo ramicis D al. man. 2 si A D2: sit DI
412
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
1
Modus autem agendi secundum algebra est sicut ostendimus in capitulo scalarum 2•
AD
5
10
15
Item Si arbor 30 cubitorum in altum incuruatur quousque cacumen eius distat a radice ipsius 10 cubitis, tune quantum remansit in ea rectum unde incuruatur? Sic facies. Multiplica 30 in se et lOin se et utrorumque productorum minue minus de mai ore, et remanebunt 800. Quorum medietatem, que est 400, diuide per 30, et exibunt 13 et tercia, et tantum est in ea rectum a quo supra incuruatur3 .
D 5
Cum arbor triginta cubitorum in altum incuruatur tantum quod cacumen ei fium in pIano distat a radice eius decem cubitis, tune quantum remanet rectum unde incuruatur? Sic facies. Multiplica decem in se et triginta in se et utrorum productorum minue minus de mai ore, et remanebunt octingenti. Quorum medietatem, que est quadringenti, diuide per triginta, et exibunt tredecim et tercia et tantum remansit rectum a quo supra incuruatur, et hoc est quod uoluisti4 .
20
25
30
35
1 algebra A: agebla D 2 Item de alio [p. 411, 1. 2] - scalarum A D: omo P 3 Item [1. 3a] - incuruatur A D: omo P 4 Cum arbor [1. 3b] .. quod uoluisti addidi cum D: omo A P 5 puncto A: puncta D 6 est iter. D 7 post ductu exp. in se A 2 8 eiusdem A D: add. unius Al 9 partis A 2 D: partium A l l O post in exp. se et deinde in alteram A 2
tantum est rectum super quod incuruatur arbor. Et hoc est quod demonstrare 1 uoluimus 2 . Vel aliter. Multiplica lOin se, et prouenient 100. Quos diuide per 30, et exibunt 3 et tercia, quos agrega ad 30, et fient 33 et tercia. De quorum medietate, que est 16 et due tercie, minue 3 et terciam, et remanebunt 13 et tercia, et tantum a est super quod incuruatur3 .
d~ K
b
Fig. 107: A, fol. 199 v m.s.; omo D.
10
AD Quod taliter demonstratur. Sit arbor linea ag, 10 uero sint linea gb, id uero supra quod incuruatur sit linea gd, locus uero unde incuruatur sit punctus d. Patet igitur lineam ag diuisam esse in 2 inequales partes in puncto 5 d. Id ergo quod fit ex ductu ad in se et dg in se et ad in dg bis equum est ei quod fit ex ductu ag in se. Scis autem quod linea ad equalis est linee db. Id igitur quod fit ex ductu db in se 6 et dg in se et gd in da bis equum est ei quod fit ex ductu 7 linee ag in se. Id autem quod fit ex ductu db in se equum est ei quod fit ex ductu dg in se et gb in se. Manifestum est igitur quia id quod fit ex ductu gb in se et gd in se bis, addito sibi eo quod fit ex ductu gd in da bis, equum est ei quod fit ex ductu ag in se. Id igitur quod fit ex ductu gb in se, quod est 100, minue de eo quod fit ex ductu ag in se, quod est 900, et remanebit id quod fit ex ductu dg in se bis et id quod fit ex ductu gd in da bis 800. Id igitur quod fit ex ductu dg in se semel, addito sibi eo quod fit ex ductu eiusdem in da semel, est 400. Id autem quod fit ex ductu gd in se et in da equum est ei quod fit ex ductu dg in ga. Omnis enim linea cum diuiditur in 2 inequalia, id quod fit ex ductu uni us partium in se et de inde in alteram equum est 8 9 IO ei quod fit ex ductu eiusdem partis in totam lineam, sicut euclides testatur in secundo libro. Manifestum est igitur quia id quod fit ex ductu dg in ga est 400. Si igitur diuiseris 400 per lineam ag, que est 30, exibit linea dg 13 et tercia, et
413
15
20
Quod demonstratur hoc modo. Sit arbor linea ag, id uero super quod inclinatur sit 4 linea dg, locus uero super quem incuruatur sit punctus d, 10 uero sint linea gb. Deinde iungatur b cum d. Igitur linea ad equalis est linee db. Deinde ponam punctum d centrum circuli occupantis spatium quod est inter d et a et d et b, et5 sit circulus abh. Deinde iungatur g cum h et g6 cum k. Igitur ak est diametrum circuli. Constat igitur quia id quod fit ex duc tu kg in ga equum est ei quod fit ex ductu bg in gh, sicut euclides dixit in tercio libro, hoc modo. Si intra circulum 2 recte linee se inuicem secent, tune id quod sub duabus partibus unius continetur equum est ei quod sub duabus partibus alterius linee continetur. Ex ductu autem gb in gh proueniunt 100. Nam linea bg equalis est linee gh. Euclides enim dixit quod si una linea intra circulum pre ter centrum ceciderit aliaque a centro exiens ei orthogonaliter insistet eamque per equalia diuidet, - scis autem quod angulus dgb 7 est rectus , - igitur linea bg equalis est linee gh. Si igitur diuidantur 100 per lineam ag, que est 30, exibit gk 3 et tercia. 8. Scis autem quod linea ad equalis est linee dk. Igitur linea dk est 16 et due tercie. Linea uero kg est 3 et tercia. Igitur linea gd est 13 et tercia, et tantum est super quod 9 inclinatur. Et hoc est quod demonstrare uoluimus.
Fig. 108: A, fol. 199 v sub textu; omo D.
1 demonstrare A: monstrare D 2 nota istam demonstrationem que principaliter in hoc consistit quod id quod fit ex gd in ga est 400. Et ideo cum linea ag nota sit 30, necessarium est quod linea dg sit numerus qui multiplicatus in 30 reddat 400. Et propter hoc diuident 404 per 30, et 3 demonstratur A: predictus numerus per numerum questionis inuenitur add. A2 m.s. al.man. monstratur D 4 quem A: quod D 5 et D: add. A2 s.l. 6 et g A: omo D 7 est rectus A: rectus est D 8 Igitur totus - tercia addidi 9 demonstrare A: monstrare D
414
5
Deuxième partie du Liber mahameleth
415
Deuxième partie du Liber mahameleth
Vel aliter. Id unde incuruatur arbor sit res, et est linea dg. Remanet igitur linea ai 30 minus re equalis linee db. Multiplica igitur eam in se, et proueniet 1 census et 900 minus 60 rebus, que adequantur ei quod fit ex ductu dg in se et gb in se, quod 2 est 1 census et 100. Fac ergo sicut ostensum est in algebra 3, et exibit res 13 et tercia. Et hoc est quod monstrare uoluimus 4 .
a
d
A D 1 <Paris. lat. 15120, fol.61 v>
10
SiS quis que rat: «eum una arbor ignote longitudinis incuruatur a 6 cubitis supra, distat cacumen eius fixum in terra a radice ipsius 8 cubitis, quanta esë eius longitudo?» Sic facies. Multiplica 8 in se et fient 64. Deinde multiplica 6 in se, et fient 36. Agrega utrumque productum, et fient 100. Quorum radici agrega 6, et erit id 7 quod uoluisti, scilicet 16, et tanta est longitudo arboris 8 .
AD
15
Quod sic probatur. Maneat figura sicut erat. Igitur bd erit 6, et bg erit 8. Quod autem fit ex ductu bd in se et bg in se equum est ei quod fit ex ductu dg in se. eum igitur multiplicaueris db in se et producto agregaueris id quod fit ex ductu bg 9 in se, radix summe que inde prouenit erit dg, que est equalis ad ad. Adde igitur ad ad db, et fiet totus ab, qui est longitudo arboris.
Fig.l09: A, fa 1.2 00 r m.d.; am. D. l
5
10
15
1 ad A: ab 0 2 et A: omo 0 3 a1gebra A: ageb1a 0 4 Item de alio [p. 411,1. 2]uoluimus A 0: am. P Quod monstratur [p. 411, 1. Il] - uoluimus am. 1 5 praem. De arborum flexarum longitudine per distantiam cacuminis a radice noscenda 0 m.d. al. man. 2 6 est A 0: add. 1 s./. 7 id A 0: am. 1 8 post arboris add. In terra 20 cubitorum in longum et lOin latum, quot arbores plantari possunt distantes a se duobus cubitis? Oiuide longitudinem terre per duos cubitos et ei quod exit semper adde unum, et prouenient sicut hic undecim. Oeinde diuide (diuide iter. l') latitudinem terre per duos cubitos et ei quod exit semper adde unum et fient sicut hic 6. Quos multiplica in undecim, et prouenient 66, et tot arbores plantari possunt. In longitudine (longitudinem l') cuiusdam terre plantantur undeeim arbores et in eius latitudine (longitudinem l') 6 arbores omnes distantes a se duobus eubitis, tune predieta terra quot eubitorum est in longum et in latum (altum l'). M inue unum de undeeim, et quod remanet multipliea in duo, et fient 20 et tot habet in longum. Similiter minue unum de 6, et remanebunt 5. 2 Quos multipliea in duos eubitos, et prouenient 10 et tot habet in latum 1 9 summe A 0 : sum D'
Si quis querat: «eum arbor ignote longitudinis a tribus octauis eius et supra incuruatur, locus ubi cacumen eius decidit distat a radice eius 8 cubitis, quanta est eius longitudo, et super quantum incuruatur?» Si autem diceretur incuruari super duas tercias eius uel super tres quartas eius uel super medietatem eius uel amplius quam sit medietas, tunc questio falsa est ('iÎcl, quoniam caput eius non decideret in terram. Sit igitur arbor ab, incuruatur autem in puncto d. Igitur bd est tres octaue de ab. Remansit autem ad quinque octaue de ab. Incuruatur autem quasi dg. Igitur bg est 8. Quod autem fit ex ductu bg in se et bd in se equum est ei quod fit ex duc tu dg in se. Quod autem fit ex ductu dg in se est tres octaue quadrati de ab et octaua octaue eius. Quod etiam fit ex ductu bd in se est octaua quadrati de ab et octaua octaue eius. Remanet igitur id quod fit ex ductu bg in se quarta quadrati de ab. Igitur quarta quadrati de ab est 64. Igitur ab est 16. Et hoc est quod monstrare uoluimus. Si autem diceretur incuruari super tres octauas eius, et locus ubi decidit cacumen eius distat a radice eius quantum est medietas eius, esset questio multiplex. Omnis enim numeri id quod fit ex ductu trium octauarum eius in se et sue medietatis in se equum est ei quod fit ex ductu quinque oct au arum eius in se. ' 4 Et hoc est quod demonstrare 3 uo lUlmus .
Fig.llO: A,fol.200 r m.d.; am. D.
2 est fa/se A 0 in esset corrigendum et A: am. 0 4 Si quis querat [p. 414 1. 7] - uoluimus A 0: am. P
3 demonstrare A: monstrare 0
416
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
retentis, scilicet dimidium, quod agrega ad 54 exeuntia de diuisione, et erunt 54 et dimidium, et usque ad tot dies arbor decidet in terram.
AD
5
10
15
20
417
Item l . Si arbor 30 cubitorum in altum inclinat cacumen suum unaquaque die 1 cubitum, tunc post quot dies decidet in terram? Sic facies 2 . Multiplica dimidium de 30 in 3 et septimam, et productum diuide per id quod inclinatur 1 die, et exibit numerus dierum post quos decidet ad terram, qui sunt 47 dies et septima. Cuius rei causa hec est. Scimus enim quod arbor non inclinatur3 nisi quarta parte circuli. Quod sic monstratur. Sit altitudo arboris linea ag. Constat igitur quod linea ag inclinatur quousque fiat ut linea bg. Deinde punctus g fiat centrum super quod4 fiat circulus occupans extremitates linearum ga et gb, quod sit circulus abt. Manifestum est igitur quod figura abg est quarta circuli, arcus uero ab est 5 quarta circuli est circumferentie (sicl Si igitur uolueris scire totam circumferentiam, duplica lineam ag, et proueniet linea ak, que est diametrum circuli. Deinde multiplica eam in 3 et septimam, et proueniet totus circulus. Si autem uolueris scire 7 arcum ab, accipe quartam totius circumferentie. Scis autem quod duplicare ag et productum multiplicare in 3 et septimam et producti accipere quartam idem est quod multiplicare dimidium linee ag in 3 et septimam. Et hoc est quod demonstrare 8 uoluimus. Si autem diceretur unaquaque die inclinari 2 aut 3 cubitis, accipies dimidium de 47 et septima, uel eorum terciam, uel amplius, prout proposuerië.
jd
5
AD 1 <Paris. lat. 15120, fol.62r> 2
10
15
b
Fig. 110a: omo A (quod idem estfol.200 r m.d.); omo D.
Item . 3 Si duarum turrium, quarum una sit 30 cubitorum in altum, altera uer0 20, bases4 earum distant inter se 8 cubitis, tunc quantum distant cacumina earum? Sic inuenies 5 . Differentiam que est inter 20 et6 30, que est 10, multiplica in se, et 87 multiplica in se, et producta utriusque agrega, et fient 164. Quorum radix <propinquior>8, que est 12 et quinque sexte, est numerus cubitorum quibus distant cacumina earum. AD
a
g
Cum una arbor ignote altitudinis inclinatur qua que die duo bus cubitis, et usque ad 44 dies decidit in terram, tunc quante altitudinis est? Multiplica 2 cubitos in 44, et prouenient 88. Quos semper diuide per 3 et septimam, et exibunt 28. Quos duplica semper, et prouenient sicut hic 56, et tot 1 cubitorum est arbor in altum .
20
Quod monstrabitur sic. Sit una turris linea ab, altera linea dg, 8 uero sit linea gb. Deinde a puncto d protraham lineam equidistantem linee bg, que sit linea dk. Igitur linea dg9 equalis est linee kb. Linea autem dg est 20. Igitur linea kb est 20. Sed linea ak est 10. Et linea bg equalis est linee dk. Patet autem quod angulus trianguli akd rectus 10 est. Igitur id quod fit ex duc tu ak in se et kd in se equum est ei quod fit ex ductu ad in se. Id igitur quod fit ex ductu ad in se est 164, quorum l2 ll ipse est radix. Et hoc est quod demonstrare uoluimus . a
A
25
Cum una arbor 70 cubitorum in altum inclinat quaque die uerticem suum 3 cubitis, et quaque die erigitur 1 cubito, tunc usque ad quot dies decidet in terram? Sic facies. Dimidium sue altitudinis, quod est 35, multiplica in 3 et septimam, et prouenient 110. Deinde agrega 1 cubitum tribus cubitis, et fient 4 cubiti, quos retine. Deinde minue 1 de 3 cubitis, et remanebunt 2. Deinde minue 1 cubitum de 110, et remanebunt 109. Quos diuide per 2, et exibunt 54, et remanebit 1. Quem adde uni cubito quo erigitur arbor quaque die, et erunt 2. Quos denomina de 4
1 Item A 0: De arborum equaliter se quo non dicitur inclinatum eam 0 al. man.: Huic capitulo 2 adde que habes infra in carta 75. § Si quis querat et § se quesiti D al. man. 2 facies A: inuenies 0 3 inclinatur A 0 2 : in ea D' 4 quod A: quem 0 5 est A: omo D 6 circuli est circumferentie A: circumferentie circuli 0 7 scire A: omo D 8 demonstrare A: monstrare D 9 Item. Si arbor [1. 2/3] - proposuerit AD: omo P
d~---Ik
gL....---.....Jb
Fig.ll/: A,jà1.200 v m.s.; omo D.
1 eum una arbor [J. 3] - altum A: omo D P Quod sic probatur [p. 414,1. 14] - in altum omo 1 2 Item A 0: omo 1: De turrium inequalium mensurarum cacuminibus ab se inuicem distantibus, cui adde que habes in carta 75 capitula. Si quis querat duobus sequentibus ? D al. man. 3 post 2 uero deI. in 4 post bases add. autem DI 5 inuenies A D 1: facies A' 6 et A 0: 2 add. 12 s.l. 7 8 A 0 12: 4 l' 8 propinquior addidi 9 post dg exp. kb A 10 rectus A: rectis 0 Il demonstrare A: monstrare D 12 uoluimus A: uolumus D post uoluimus exp. scilicet remaneat A 2 Item. Si duarum [J. 9/10] - uoluimus omo P Quod monstrabitur [1. 17] - uoluimus omo 1
e
418
5
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
419
A D 1 <Paris. lat. 15120, fo1.62r>
AD
Item'. Si duarum turrium, quarum una est 30 cubitorum in altum et altera 20, cacumina distent 12 cubitis et quinque sextis unius cubiti, tune quantum distant bases earum? Sic inuenies. Differentiam2 que est inter 30 et 20, scilicet 10, multiplica in se, et productum minue de eo quod fit ex ductu 12 et quinque sextarum in se. Et eius quod remanserit radix est id quo distant bases earum. Cuius rei causa consimilis est illi quam assignauimus in precedenti 3 .
Cuius probatio hec est. Sit turris' cognita ab, ignota uero sit dg. Igitur bg est 6, et ad est 10, et ab est 18. Protraham autem perpendicularem, que sit ah, equidistantem ad bgi. Et tune hg erit equalis ad ab. Sed ab est 18. Igitur hg est 18. Sed bg est equalis ad ah. Igitur ah est 6. Sed ad est 10, et angulus ahd rectus est. Igitur dh est 8. Sed hg erat 18 2 . Igitur totus dg est 26. Et hoc est quod demonstrare uoluimus.
5
d
a~----1h
10
15
AD Scilicet remaneat4 figura qualis erat. Igitur linea ab est5 30, et linea dg est 20, et linea ad est 12 et quinque sexte. Volumus autem scire quanta est6 linea gb. Protraham autem a puncto d lineam dk equidistantem linee gb. Igitur kb est 20. Sed ab est 30. Igitur ak est 10. Quod autem fit ex ductu ak in se et dk in se equum est ei quod fit ex ductu ad in se. Igitur subtracto eo quod fit ex ductu ak in se, que est 10, de eo quod fit ex ductu ad7 in se, remanebit id quod fit ex ductu dk in se. Ergo radix eius quod remanet est dk, que est equalis gb. Et hoc est quod scire uoluisti 8 .
Fig.//3: A, fol.200 v m.s.; omo D.
10
a
d[Jk g
15
b
Fig.]]2: A ..loUOO v m.s.; am. D.
A D 1 <Paris. lat.15120, fo1.62r>
20
25
Si 9 quis querat: «Cum 2 turres, quarum una lO sit ignote longitudinis, altera uero 18 cubitorum in longum, cacumina earum distant 10 cubitis, bases uero 6 distant cubitis, quanta est longitudo turris ignota?» Huius questionis sensus duplex est aut ut turris ignote longitudinis sit maior alia aut minor. Ponamus autem quod sit maior. Sic igitur facies. Multiplica distantiam basium in se, et productum minue de eo quod fit ex ductu distantie cacuminum suorum in se, et eius quod remanet radicem agrega longitudini turris cognite", et quod prouenerit est ignota longitudo turris. 1 item A D: am. 1 2 differentiam A 1: distringam D 3 Item. Si duarum [1. 2/3] ~ preeedenti am. P 4 remaneat A: si remanet D 5 est A: am. D 6 est addidi cum D: am. A 7 ad A: da D 8 Seilieet [1. Il] - uoluisti A D: am. P 1 9 praem. De t ... t ibus ab se in t ... t distantibus magis a eaeumine t ... t fundamento D m.s. al. man. 10 una A D: omo 1 Il eognitc A2 D 1: ineognitc AI
20
Si uero fuerit minor, multiplica distantiam suorum cacuminum in se, et de producto minue id quod fit ex ductu distantie basium in se. Et eius quod remanet radicem minue de longitudine turris cognite, et quod remanet est incognita longitudo alterius turris. Cuius probatio hec est. Maneat figura eadem. Sit arbor {.5ic/ cognita dg, incognita uero ab. Igitur ad est 10, et bg est 6. De puncto autem a protraham lineam equidistantem ad bg. Igitur ah est 6. Manifestum est autem quod id quod fit ex ductu ah in se et hd in se equum est ei quod fit ex ductu ad in se. Igitur multiplica ad in se, qui est 10, et de producto minue id quod fit ex duc tu ah in se, qui est 6, et remanebit id quod fit ex ductu dh in se 64. Igitur dh est 8. Sed dg erat 18. Remanet igitur hg 10. Sed est equalis ad ab. Igitur ab est 10, et tanta est 4 longitudo ignota turris. Et hoc est quod monstrare uoluimus . A D 1 <Paris. lat. 15120, fo1.62v> Si 5 autem diceretur in aliqua harum questionum distantia basium maior esse distantia cacuminum, falsum esset. Similiter etiam distantia cacuminum non 6 potest dici equalis distantie basium cum una turrium fuerit longior alia, cum enim
1 turris add. A 2 s.I.: arbor AI D 2 Sed hg erat 18 addidi cum D: am. A D in turris corrigendum 4 Cuius probatio [/. 2] ~ uoluimus A D: am. 1 6 longior AD: alti or 1 tune 12
3 arborfàlse A 5 post si deI.
420
Deuxième partie du Liber mahameleth
distantie fuerint equales, necessario tuITes 1 equales erunt. Quorum omnium probatio manifesta est2.
Item l . Si corda 4 cubitorum circumdat fasciculum 1 et alia corda 12 cubitorum circumdat alium fasciculum, tunc quotiens minor fasciculus continetur in mai ore? Sic inuenies. Multiplica 4 in se, et prouenient 16. Deinde multiplica 12 in se et fient 2 144. Quos diuide per 163, et exibunt 9, et totiens minor continetur in maiore, scilicet nouies. 4 Similiter etiam si diceretur quod: «Cum corda 4 palmorum circumdat fasciculum messis cuius pretium est dimidius nummus, tunc fasciculum circumdatur5 corda 12 palmorum, quantu pretii erit?» Sic inuenies 6 . Multiplica 4 in se et productum pone pre1atum. Deinde multiplica 12 in se, et prouenient 144. Quos diuide per prelatum, et exibunt 9. Quos multiplica in dimidium, et prouenient 4 et dimidium, et tantum est pretium eius. Ideo autem multiplicamus 9 in dimidium, quoniam non uoluimus scire nisi fasciculum 7 corde 4 palmorum quotiens continetur in fasciculo corde 12 palmorum. Et inuenimus nouies, et dedimus unicuique fasciculo dimidium nummum. Vnde competunt eis 4 nummi et dimidius. Cuius rei causa est id quod euclides dixit in duodecimo libro 8 .
d 5 a~--~h
10
Fig. 114: A,fo1.200 v m.s.; omo D.
A D 1 <Paris. lat. 15120, fo1.63r>
5
10
15
421
Deuxième partie du Liber mahameleth
Item de ali0 3. Si corda 4 cubitorum circumdat fasciculum 100 uirgarum, tunc quot uirge consimiles circumdantur a corda 10 cubitorum? Sic inuenies. Multiplica 4 in se, et prouenient 16, quos pone prelatum. Deinde multiplica lOin se, et prouenient 100. Quos multiplica in numerum uirgarum, qui 4 est 100, et prouenient 10000 . Quos diuide per prelatum, et exibunt 625, et tot sunt uirge quesite. Vel aliter. Multiplica lOin se, et prouenient 100. Quos diuide per 16, et exibunt5 6 et quarta. Quos multiplica in numerum uirgarum qui est 100, et prouenient 625. Et hoc est quod uoluisti. 6 Causa huius hec est. Talis est enim comparatio uirgarum ad uirgas qualis est comparatio quadrati unius corde ad quadratum alterius corde.
15
AD 1 <Paris. lat. 15120, fo1.63v>
20
25
Si 9 quis querat: «Cum corda 1010 cubitorum in 10ngum l1 circumdet 1000 uirgas, tunc quante longitudinis est corda circumdans 250?» Scimus autem quod comparatio de 1000 12 ad 250 est sicut comparatio quadrati de 10 ad quadratum quesiti. Fac ergo sicut predictum 13 est, et exibit quadratus quesiti 25. Igitur quesitum est 5. Si quis querat: «Cum corda 3 cubitorum circumdet fasciculum pretii 18 nummorum, tunc quante longitudinis est corda circumdans fasciculum pretii duorum nummorum?» Scimus quod comparatio quadrati 3, qui est 9, ad quadratum quesiti est sicut comparatio de 18 ad 2. Fac ergo sicut supradocui, et exibit id quod queritur unum. l4 Secundum hoc autem considera omnia hiis similia, et inuenies ita esse .
1 turres A 0 12: tres Il 2 Si quis querat [p. 418, 1. 19] - manifesta est A 0: omo P post manifesta est add. Similiter dicetur (similiter dicetur omo e): «eum uolueris sc ire altitudinem turris uel arboris, acccipe duos fustes unum maiorem alio uno cubito uel duobus. Deinde constitue quemque eorum super terram equalem perpendiculariter et sint equidistantes inter se, et ad turrem uel arborem faciant lineam rectam. Deinde aspice eos ita ut radius oculi incipiens a summitate minoris fustis et transiens per summitatem maioris perueniat usque ad summitatem turris. Quo facto minue longitudinem minoris fustis de longitudine maioris et residuum denomina de spacio distancie que est inter duos fustes. Et ipsam denominationem multiplica in spatium quod est inter minorem fustem et arborem uel turrem, et productum adde longitudini minoris fustis, et quod prouenerit longitudo uel arboris erit.» 1 3 Item de alio A: omo 1: De fasciculis diuersorum circumferentis 0 al. man.: Huic capitulo adde que habes in carta 75 capitula duo? 0 m.s. al. man. 4 10000 A 0: 10001 5 exibunt A 0: prouenient 1 6 post causa exp. autem 0 2
1 item A 0: omo 1 2 fient A 1: fiant D 3 Deinde [1. 4] - per 16 add. 1 sub textu 2 4 palmorum A 0 12: cubitorum Il 5 circumdatur A 1: circumdatus 0 6 sic inuenies A l 1: sic facies A : omo 0 7 fasciculum A D: fasciculos 1 8 Item de alio [p. 420, 1. 4] duodecimo libro omo P 9 add. De fasciculum diuersa t ... t circumpent ... t 0 m.d. al. man. 2 10 post 10 exp. u A II in longum A 0: omo 1 12 post 1000 exp. a 2 A 13 predictum A D: supradictum 1 14 esse Uer. Dl Si quis querat [1. 19] - ita esse AD: omo P
422
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
A D 1 <Paris. lat. 15120, fo1.64r>
5
10
Capitulum de nuntiis 1. 2 Verbi gratia . Cum unus nuntius mittatur ad unam clUltatem, sic ut III unaquaque die eat 20 miliaria, de inde post 5 dies missus est alter ut eat III unaquaque die 30 miliaria, in quot 3 diebus consequitur4 eum? Sic facies. Differentiam, que est inter 20 et 30, scilicet 10, pone prelatum. Deinde multiplica 5 in 20, et productum diuide per prelatum, et exibunt 10, et tot dies incedit secundus nuntius. Primus autem iuit totidem, et insuper 5 dies, qui sunt 15, et consecutus est eum.
5
10
423
Vel aliter. Pone dies in qui bus conuenerunt rem, et isti sunt dies quos lUIt secundus nuntius. Quam multiplica in numerum miliariorum, que iuit unaquaque die. Numerus igitur miliariorum que iuit est 30 res. Dies autem quos iuit primus nuntius erunt res et 5 dies. Que multiplica in miliaria que iuit in unaquaque die 2 que sunt 20, et fient 20 1 res et 100 miliaria que adequantur 30 rebus. Fac igitur 3 secundum algebra , et erit id quod res ualet 10, et tot sunt dies in quibus consecutus est secundus nuntius primum. Si autem hoc uolueris experiri, iam scis quod nuntius primus iuit 15 dies et in unaquaque die 20 miliaria. Igitur miliaria que iuit sunt 300. Nam si multiplices 15 in 20, prouenient tot. Secundus autem nuncius iuit decem dies, et in unaquaque die 30 miliaria. Igitur miliaria que iuit 4 sunt 300. Adequantur igitur miliaria, et secundus consequitur primum .
AD
A 1 <Paris. lat. 15120, fo1.64r>
15
20
25
30
Quod monstrabitur hac probatione. Dies quos iuit primus sint linea ab. Scis autem quod dies quos iuit primus excedunt dies quos iuit secundus quinario. De linea 5 igitur ab inciditur linea de 5, que sit linea gb. Restat ergo ut linea ag sit dies quos iuit secundus nuntius. Scis autem quod 6 miliaria utriusque nuntii esse equalia, et quod id quod fit ex ductu dierum quos iuit unusquisque nuntius 7 in miliaria, que uadit unaquaque die, est omnia miliaria qua utraque eorum uadit, donec se se consecuntur. Manifestum est igitur quod id quod fit ex ductu linee ag in 30 equum est ei quod fit ex ductu linee ab in 20. Id autem quod fit ex ductu ab in 20 equum est ei quod fit ex ductu linee ab in 20. Id autem quod fit ex ductu ab in 20 equum est ei quod fit ex ductuS ag9 et gb uniuscuiusque in 20. Scis autem ex ductu linee gb in 20 prouenire 100. Nam linea gb est 5. Igitur quod fit ex ductu ag in 20, 10 insuper additis 100 , equum est ei quod fit ex ductu ag in 30. Id igitur quod fit ex ductu ag in 20 minue de eo quod fit ex ductu eiusdem in 30, et remanebit id quod fit ex ductu ag in 10, 100. Diuide igitur 100 per 10, et exibit linea ag, que est 10. Vel aliter. lam scis mon stratum esse quod id quod fit ex ductu linee ag in 30 equum est ei quod fit ex ductu ab in 20. Igitur comparatio de ag ad II ab est sicut comparatio de 20 ad 30. 20 autem sunt due tercie de 30. Igitur ag est due tercie de ab. Postquam autem linea ag est due tercie linee ab, necesse est ut linea gb sit tripla linee ba. Igitur linea ab est 15, et linea ag est 10. Et tot sunt dies quos iuit secundus nuntius et consecutus est alium. Primus autem iuit quindecim dies l2 . Et hoc est quod demonstrare uoluimus.
b~,
15
20
25
30
-+?____~~
______
Fig. 115: A,fo1.201 r m.d.; am. D. 35
1 Capitulum de nuntiis A: am. 1 : De nuntiorum t ... tibus D al. man. 2 uerbi gratia A D: am. 1 3 quot A 1: quo D 4 consequitur A 1: consequetur D 5 inciditur A: incidatur D 6 quod A: am. D 7 nuntius A: am. D 8 linee ab [1. 19] - duc tu A: am. D post ductu exp. linee A 2 2 9 ag A D: ab AI 10 10 iter. D Il ad iter. AI 12 quos iuit [1.29] - dies addidi cum D:om. A
Cum unus nuntius mittitur de una ciuitate ad aliam distantem 400 miliariis, ita ut in unaquaque die eat 20 miliaria, post 15 autem dies mittitur alius post eum, ut consequatur eum in introitu ciuitatis, ita ut simul ingrediantur, tunc quot miliaria debet ire unaquaque die? Sic facies. Multiplica 15 in 20 et prouenient 30 (sic/. Quos minue de 400, et remanebunt 10 (sic/. Quos diuide per 20, et exibunt 5. Per quos diuide 400, et exibunt 80. Et tot miliaria debet ire quaque die ut consequatur primum secundus in 5 diebus. Cum una nauis moueatur ab uno loco ad alium distantem 300 miliariis, erit autem quaque die 20 miliaria et quaque die a uento repercussa redit 5 miliaria, tunc quot diebus perueniet ad locum distantem 300 miliariis? Sic facies. Agrega 5 ad 20, et fient 25. Deinde minue 5 de 300, et remanebunt 295. Quos diuide per differentiam, que est inter 5, quibus redit et 20 que erit 7, scilicet 15, et exibunt 19, et remanebunt 10. Quos adde ad 5 miliaria, et fient 15. Quos denomina de 25, scilicet 3/5 diei. Quas 3/5 diei agrega ad 19, et fient 19 et 3/5 diei, et tot diebus peruenit ad locum propositum. Cum unus serpens egrediatur de cauema tertia parte sueR longitudinis in die et 9 quaque die redeat quarta parte sue longitudinis, tunc quot diebus egredietur totus? Sic facies. Numeros denominantes terciam et quartam inter se multiplica, et prouenient 12. Quorum terciam et quartam, que sunt 3 et 4, agrega, et fient 7, quos retine. Deinde minue de 12 tres, et remanebunt 9. Quos diuide per differentiam que est inter 3 et 4, que est 1, et exibunt 9. Deinde denomina 3 de 7, scilicet 3/7, quas agrega ad 9, et prouenient 9 et 3/7, et tot diebus et partibus diei egreditur totus. 1 4 8
2
et fient 20 A: am. D 2 post adequantur exp. ad A 3 algebra A: agebla D Quod monstrabitur [p. 422,1. Il] Capitulum de nuntiis [p. 422,1. 2] - primum A D 1: omo P primum A D: omo P 1 5 30 A: 300 1 6 10 A: 100 1 7 erit A: currit 1 sue A: add. 12 s.l. 9 egredietur A: egreditur 1
424
5
10
15
20
25
30
35
425
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
eum serpens 7 cubitorum in longum quaque die egrediatur de cauema 1 uno cubito, et quaque die redit tercia parte cubiti, quot diebus egreditur totus? Sic facies. Agrega terciam ad unum, et fiet 1 et tercia, que retine. Deinde minue terciam de 7 cubitis, et remanebunt 6 et 2/3. Quos diuide per differentiam que est inter terciam et cubitum, et exibunt 10. Deinde denomina terciam de uno et tercia, scilicet quartam. Quam agrega ad 10, et fient 10 et quarta, et tot diebus et tanta parte diei egreditur totus.
Semper adde 1 numero hominum, et fient sicut hic 5, et tantum habebat quartus. Quos duplica et de duplato minue 1, et fient 9, et tantum habebat tertius. Quos iterum duplica et de duplato minue 1, et fient 17, et tantum habebat secundus. Quos duplica et de duplato minue 1, et fient 33, et tantum habebat primus.
eum unus serpens quaque die egrediatur2 et redit nescio quantum, et egreditur totus 9 diebus et 3/7 diei, tunc quanta est pars ignota que (sic/ redit? Sic facies. De tercia parte de 9 et 3/7 diei semper minue 1, et remanebunt 2 et septima. Deinde minue 3/7 de 9, et remanebunt 8 et 4/7. De quibus denomina 2 et septimam, scilicet quartam, et tanta est pars ignota, scilicet quarta. eum serpens 7 cubitorum in longum quaque die egreditur 1 cubito et quaque die redit quadam parte cubiti ignota, egreditur autem totus 10 die bus et quarta, tunc quanta est pars illa? Sic facies. Multiplica cubitum in 10 et quartam, et erunt 10 cubiti et quarta. De qui bus minue longitudinem serpentis, que est 7, et remanebunt 3 et quarta. Deinde quartam additam 10 diebus minue de 10, et remanebunt 9 et 3/4. De quibus denomina 3 et quartam, scilicet terciam. Igitur tercia parte cubiti redit quaque die. Erant4 3 homines, quorum primus dixit duobus: «Accipite tantum de meo quantum habet unusquisque uestrum». Secundus similiter dixit primo et tertio: «Vnusquisque uestrum accipiat S tantum de meo quantum habet quisque uestrum». 6 Tertius similiter dixit primo et secundo. Quo facto inuenti sunt habere equale , tunc quantum habet unusquisque eorum? Sic facies. Semper adde 1 numero hominum, et fient sicut hic 4 et tantum habebat tertius. Quos duplica, et de duplato minue l, et remanebunt 7, et tantum habebat secundus. Quos duplica et de duplato minue l, et remanebunt 13, et tantum habebat primus. Ita fiet quoe sint homines. 4 homines erant, quorum primus dixit reliquis 3: «Vnusquisque uestrum accipiat tantum de meo, quantum habet de froprio?» Et factum est ita. Secundus similiter dixit reliquis 8 3: «Accipiat tantum de meo unusquisque uestrum quantum habet de proprio?» Et factum est ita. Similiter tertius dixit reliquis 3, et quartus similiter dixit. Quo facto inuenti sunt habere equaliter. Quantum habebat unusquisque eorum?
post egrediatur 2 quaque die egrediatur A: egrediatur quaque die 1 4 praem. in 3 que .là/se A 1 in qua corrigendum 7 quot A: capitulo participum AI 5 accipiat A: accipite 1 6 equale A: equaliter 1 quotquot 1 8 reliquis A: aliis 1 9 tantum A: omo 1 1 cauerna A: cauea 1
add. quantum est tercia parte sui 1
5
10
15
20
25
30
3 homines habebant inter se 72 1 nummos, quorum primus dixit reliquis 2: «Accipiat unusquisque uestrum tantum de meo quantum habet de proprio.» Similiter secundus reliquis 2, similiter tercius reliquis 2 dixit. Et factum est ita, et inuenti sunt habere equaliter tantum de predictis 72. Quot habebat unusquisque eorum? Inueni per predictam 2 regulam quantum habebat quisque eorum, et inuenies quod tertius habebat 4, secundus 7, primus 13. Quos omnes agrega, et fient 24. Per quos diuide 72, et exibunt 3. Quos multiplica in id quod habet unusquisque eorum, 3 4 et inuenies quod queris. Primus igitur habebit 39, secundus 21, tertius uero 12 . 3 homines erant, quorum primus dixit reliquis 2: «Accipite unusquisque uestrum tantum de meo, quantum habetis de proprio?» Similiter secundus dixit. 6 s Tertius similiter dixit. Quo facto inuentus est primus habere quantum secundus et insuper 2 nummos, et secundus inuentus est habere quantum tertius et insuper 7 nummum l, tunc quantum habebat quisque eorum? Post omnem acceptionem id quod habebat quilibet eorum pone quemlibet numerum. 8 Verbi gratia. Tertius ponatur habere 5, secundus igitur habebat 6, et primus 8. Inueniam autem quantum habet quisque eorum secundum almenqueë, et e conuerso, quod est incipere superius JO. Adde ei quod habet tertius, dimidium eius quod habet secundus et dimidium eius quod habet primus, et fient 12, et quod habet secundus II fiet 3 et primus 4. Deinde ei quod habet secundus adde dimidium 12 de 12 et dimidium de 4. Quod igitur habet secundus fiet Il, et quod habet tertius fiet 6, et quod primus 13 fiet 2. Deinde ei quod habet primus adde dimidium de 6 et dimidium de Il. Primus igitur habebat 10 et dimidium, et secundus 5 et dimidium, tertius uero 3, et tantum habebat quisque eorum ad participationem. In hoc autem capitulo infinite possunt fieri questiones. l4
3 homines uolebant emere equum quendam , sed quisque sibi. Quorum primus dixit secundo: «Si dederis mihi dimidium eorum que habes, agregatum cum eo quod habeo proueniet pretium equi.» Secundus uero dixit tertio: «Si dederis mihi terciam partem eorum que habes, agregatum cum eo quod habeo, habebo pretium
e
72 A 2 1: dies AI 2 predictam A 2 1: per AI 3 uero A: omo Il: et add. s.l. 4 12 A: 13 1 5 primus habere A: habere primus 1 6 post quantum add. et 1 7 quisque 8 et A: add. 12 s.l. 9 almenquet A: almencus 1 10 et e conuerso A: unusquisque 1 _ superius false A: quod est incipere id est conuerso a superius false 1 in id est conuerso, quod est Il habet secundus A: secundus habet 1 incipere conuerso a superius corrigendum 12 emendaui percamenti partem sine ullo uerbo quod fallaciter post secundus addidit A 13 habet addidi 14 equum quendam A: quendam equum 1
426
5
10
15
20
25
30
35
427
Deuxième partie du Liber mahame/eth
Deuxième partie du Liber mahameleth
huius equi.» Tertius dixit primo: «Si dederis mihi quartam' eorum que habes, agregatum cum eo quod habeo, habebo pretium huius equi.» Tunc quantum habebat quisque eorum et quantum erat pretium equi? Hec questio interminata est. In qua sic facies. Ex numeris denominantibus dimidium terciam et quartam multiplicatis inter se prouenient 24. Quibus semper adde 1, si impar fuerit numerus hominum. Si uero par2 semper3 minue 1 de numero denominationum, et quod prouenerit post additionem uel diminutionem unius hoc erit pretium equi, sicut hic 25 4 . Cum autem uolueris scire quantum habet primus de numero denominante quantum dimidium, qui est 2, minue 1, et remanebit 1. Quem multiplica in numerum denominantem terciam, qui est 3, et prouenient 3. Quibus ad de 1 et fient 4. Quos multiplica in numerum denominantem quartam, qui est 4, et fient 16, et tantum habet primus. Quos mi nue de pretio equi, et quod remanet multiplica in numerum denominantem dimidium, qui est 2, et fient 18, et tantum habet secundus. Quos iterum minue de pretio equi, et quod remanet multiplica in numerum denominantem terciam, qui est 3, et prouenient 21, et tantum habet tertius.
4 homines conuenerunt' super emendo quodam equo, sed quisque sibi. Quorum primus dixit reliquis 3: «Si dederitis mihi dimidium eius quod habetis et agregauero cum eo quod habeo, habebo pretium huius equi.» Secundus uero dixit reliquis 3: «Si dederitis mihi terciam eius quod habetis et agregauero cum eo quod habeo, habebo pretium huius equi.» Tertius uero similiter petit sibi dari quartam, et quartus quintam. Tunc quantum habet quisque eorum, et quantum est pretium equi? Hec questio interminata est 2 . Assignabo autem in illa modum agendi secundum algebra 3, non tamen secundum auoquamel. Sit id quod habet primus 1, quod uero habent 3 sit res. Deinde medietati rei adde 1, et fiet 1 et dimidia res, et tantum est pretium equi. Quod multiplica in denominationem tertie, et prouenient 3 <et>4 res et dimidia res. De quibus minue 1 et rem, qui est census omniums, et remanebunt 2 et dimidia res. Quorum medietas, que est 1 et quarta rei, et tantum habet secundus. Deinde multiplica pretium equi in denominationem quarte, et prouenient 4 et 2 res. De quibus minue 1 et rem, qui est census omnium, et remanebunt 3 et una res. Quorum tertia est tercia rei et 1, et tantum habet tertius. Deinde multiplica pretium equi in denominationem quinte, et prouenient 5 et 2 res et dimidia. De qui bus minue 1 et rem, et remanebunt 4 et res et dimidia. Quorum quarta est6 1 et 3/8 rei, et tantum habet quartus. Deinde agrega id quod habet secundus et tertius et quartus, et fient 3 et 5/6 rei et 3/4 sexte rei, que adequantur ei quod habet secundus et tertius et quartus ex alia parte, quod est res.
4 homines conuenerunt ad emendum quendam equum, sed quisque sibi. Quorum primus dicit secundo: «Si dederis mihi dimidium eius quod habes, agregatum cum eo quod habeos, habebo pretium huius equi.» Secundus uero dixit tertio: «Si 6 dederis mihi tertiam eius quod habes, et agregauero cum eo quod habeo 7 , habebo pretium huius equi.» Tercius uero dixit quarto: «Si dederis mihi quartam eius quod habes et agregauero cum eo quod habeo, habebo pretium hui us equi.» Quartus uero dixit primo: «Si dederis mihi quintam eius quod habes, et agregauero cum eo quod habeo, habebo pretium huius equi.» Tunc quantum habebat quisque eorum et quantum erat pretium equi? g Hec questio interminata est. In qua sic facies. Multiplica numeros denominantes 9 omnes fractiones propositas nulla pretermissa, et prouenient 120. De qui bus minue 1, - par est enim numerus hominum, - et remanebunt 119, et tantum est pretium equi. Cum autem uolueris scire quantum habet primus, de numero denominante dimidium minue 1, et remanebit 1. Quem multiplica in numerum denominantem terciam et producto adde 1, et fient 4. Quos muItiplica in denominationem quarte et de producto minue 1, et remanebunt 15. Quos muItiplica in denominationem quinte, et prouenient 75, et tantum habet primus. Quos minue de pretin equi, et quod remanet multiplica in denominationem dimidii, et fient 88, et tantum habet secundus. Quos minue de pretio equi, et quod remanet multiplica in denominationem tercie, et fient 93, et tantum habet tertius. Quos minue de pretio equi, et quod remanserit lO multiplica in denominationem quarte, et prouenient 104, et tantum habet quartus. Et hoc est quod scire uoluisti.
1 post quartam add. partem 1 2 par addidi cum 1: omo A 3 semper A 2 1: peri Al 25 A 12: 24 Il 5 habeo A 12: habebo Il 6 mihi add. A 2 7 habeo A habebo 8 numeros A: omo 1 9 in addidi 10 remanserit A: remanet 1
4 Il
e:
5
10
15
20
7
25
Deinde fac sicut predictum est in mucabala, scilicet ut reicias quod commune est, id est quod in utroque latere repetitur 8 , et remanebit quarta sexte rei, que adequatur tribus. Res igitur equatur 73 (sicl. Pretium autem equi erat 1 et dimidia res. Igitur pretium equi erit 37. Secundus autem habebat 1 et quartam rei, igitur habebat'O 19. Tertius quoque habebat 1 et terciam rei, igitur habebit 25. Quartus autem habebat 1 et 3 octauas rei, igitur habebit 28. Primus autem habebat 1. Igitur scimus quod habebat'I quisque eorum. In hoc autem capitulo possunt fieri muIte alie questiones 12.
AD 30
Capitulum de diuisione <secundum>13 proportiones. Si uolueris diuidere 10 nummos 2 hominibus. Sensus horum uerborum est quod inter 3 homines diuisi sunt 10, uni eorum debebat medietas, alteri uero tercia, tertio uero reliquum eius, quod est sexta eius, scilicet de 10. Hic uero tertius dederit partem suam que t ... t 14 de 10 duobus aliis sociis diuidendam inter se
1 conuenerunt A: conueniunt 1 2 interminata est A: est interminata 1 3 algebra A: gebla 1 4 et addidi 5 omnium A 12: homini Il 6 est Uer. 1 7 commune Uer. Al 8 repetitur A 2 1: reperitur Al 9 73 A: 72 1 10 habebat A: habebit 1 Il quod habebat A: cum quid habeat 1 12 Cum un us nuntius [p. 423, /. 13] - questiones A 2 1: omo D P add. A sub textu 19, 29, 39, 49, l, 19, 25, 28 A 13 secundum addidi 14 ? AD
428
5
10
15
20
25
30
35
40
429
Deuxième partie du Liber mahameleth
Deuxième partie du Liber mahameleth
secundum rationem suarum partium. Constat igitur quod dominus medietatis de t ... t 1 medietatem sexte et dominus tertie terciam partem sexte. Deinde de residuo sexte, quod est sexta sexte, dominus medietatis t ... t 2 accipere medietatem, alter uero tercia, et sic quousque nichil remaneat. Scimus autem quod cum hoc fecerimus in infinitum non pote st nisi comparatio eius quod accipit dominus medietatis ad id quod accipit dominus tercie partis sit sicut comparatio medietatis ad terciam. Comparatio autem medietatis ad terciam est sicut comparatio medietatis cuiuslibet numeri habentis medietatem et terciam ad eius terciam. Sit igitur numerus 6 et eius tercia, 3 et eius tercia. Comparatio igitur medietatis ad terciam est sicut comparatio eius quod accipit dominus medietatis de 10 ad id quod accipit dominus tertie partis de 10. Comparatio igitur eius quod accipit medietatis dominus de 10 ad id quod accipit dominus tercie partis de 10 est sicut comparatio 3 ad 2. eum autem composuerimus, tunc erit comparatio eius quod accipit dominus medietatis de 10 ad 10 sicut comparatio 3 ad 5. Multiplica igitur 3 in 10 et productum diuide per 5, et exibunt 6, et tantum accipit dominus medietatis de 10. Patet etiam quod talis est comparatio duorum ad 5.
quod uolueris. Similiter etiam cum uolueris scire quantum conueniat domino tercie, multiplica terciam de lOin 10 et productum diuide per prelatum, et exibit quod uolueris. Probatio autem huiusmodi consimilis est probationi probationis modi nec differt in aliud. Manifestum est enim quod comparatio medietatis ad terciam est sicut comparatio medietatis de 10 ad eius terciam. Simi1iter etiam facies si fuerint 3 uel plures inter quos est diuidenda pecunia. Scilicet quere numerum qui habebat tales partes secundum quas diuidenda est pecunia inter eos. Cuius quintas partes agrega et agregatum pone prelatum. Cum igitur uolueris scire quid conueniat de tota summa domino huius uel illius partis, accipit talem partem de numero quesito et multiplica in ipsum et productum diuide per prelatum, et exibit quod uolueris. Cuius probatio patet ex •• 1 premlssls .
5
10
Talis est comparatio eius quod accipit dominus tercie de 10 ad 10. Multiplica igitur 2 in 10 et productum diuide per 5 et exibunt 4, et tantum conuenit domino tertie partis de 10. Prope hoc igitur querimus numerum qui habeat medietatem et terciam, sicut 6. Cuius medietatem, que est 3, agrega tercie ipsius, que est 2, et fient 5, quos pone prelatum. Cum igitur uolueris scire quantum conueniat domino medietatis uel domino tercie, multiplica dimidium de 6 uel terciam in 10 et productum diuide per prelatum, et exibit quod uolueris. Soluitur et hec questio alio modo, scilicet agrega terciam et medietatem, et fient 5/6. Per quas semper diuide 1, et prouenient 1 et quinta. Quem unum et 1/5 multiplica in 10, et prouenient 12. Igitur domino medietatis conuenit medietas de 12, que est 6, et domino tercie, tercia de 12, que est 4. Cuius probatio patet. Nos enim querere debemus numerum cuius tercia et medietate agregatis proueniant 10. Scimus enim quod comparatio unius ad quod queritur est sicut comparatio eius quod queritur ad 10. Vnum autem est 3 de 5/6. Igitur id quod queritur est unum et quinta de 10. Igitur quod queritur est 12. Patet etiam quod talis est comparatio tercie ad 5 qualis comparatio tercie de 12 ad 5/6 eorum que sunt 10. Comparatio autem tercie ad 5/6 est sicut comparatio eius quod conuenit domino tercie de 10 ad 10. Igitur comparatio eius quod conuenit domino tercie de 10 ad 10 est sicut comparatio tercie de 12 ad 10. Tertia igitur de 12 equalis est ei quod conuenit domino tercie de 10. Similiter etiam monstrabitur quod medietas de 12 equalis est ei quod conuenit domino medietatis de 10. Vel aliter. Si uolueris, agrega medietatem et terciam de 10 et agregatum pone prelatum. Cum autem uolueris scire quantum conueniat domino medietatis, multiplica medietatem de lOin 10 et productum diuide per prelatum, et exibit
? AD
2
? AD
3 est D: add. A 2 s.l.
1 Capitulum de diuisione [p. 427, l. 30] - ex premissis A D: omo P
Les mathématiques médiévales avaient un rôle économique très important au XIIème siècle étant donné que leur usage ne se limitait pas aux simples érudits, mais s'étendait aux commerçants bien établis et aux itinérants. De nombreux ouvrages qui leur sont adressés présentent un nombre impressionnant d'exemples et de problèmes repris à la vie de tous les jours. Notre texte en est un saisissant témoin et méritait pour cela d'être édité.
Le Liber mahameleth (ou « livre des transactions») est une version latine d'un Kitcïb al-muCcïmalcït qui aurait été rédigée en Castille entre II43 et II53. Le texte inédit nous est connu au travers de quatre manuscrits (dont B.N. Paris. lat. 7377A). Son auteur est vraisemblablement Domingo Gundisalvi, un savant proche des groupes d'intellectuels et de traducteurs tolédans. Sa manière d'exposer l'arithmétique correspond bien aux habitudes des familles commerçantes qui élaboraient des cours à leur usage privé. Ce traité pourrait donc constituer un cas d'école.
www.steiner-verlag.de