Historycy - Cesarstwa - Rzymskiego - Zywoty Cesarzy

HISTORYCY CESARSTWA RZYMSKIEGO

ŻYWOTY CESARZY OD HADRIANA DO NUMERIANA

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl Mail: [email protected]

MMIII ®

SPIS TREŚCI: 1.

HADRIAN

2.

ELIUSZ

3.

ANTONINUS PIUS

4.

MAREK AURELIUSZ

5.

WERUS

6.

AWIDUSZ KASJUSZ

7.

KOMMODUS ANTONINUS

8.

HELWIUSZ PERTINAX

9.

DIDUSZ JULIANUS

10.

SEPTIMIUS SEWER

11.

PESCENNIUSZ NIGER

12.

KLODIUSZ ALBINUS

13.

KARAKALLA

14.

ANTONINUS GETA

15.

OPILIUSZ MAKRYNUS

16.

DIADUMENUS ANTONINUS

17.

ANTONINUS HELIOGABAL

18.

ALEKSANDER SEWER

19.

DWAJ MAKSYMINOWIE

20.

TRZEJ GORDIANOWIE

21.

MAKSYMUS I BALBINUS

22.

DWAJ WALERIANOWIE

23.

DWAJ GALIENOWIE

24.

TRZYDZIESTU PRETENDENTÓW

25.

BOSKI KLAUDIUSZ

26.

BOSKI AURELIAN

27.

TACYT

28.

PROBUS

29.

FIRMUS, SATURNINUS, PROKULUS I BONOZUS

30.

KARUS, KARYNUS I NUMERIANUS

31.

PRZYPISY

Eliusz Spartianus

HADRIAN

76 r. – 138 r. Imperator Caesar Traianus Hadrianus Augustus Starsi przodkowie cesarza Hadriana pochodzili z Picenum, młodsi z Hiszpanii; sam Hadrian wspomina mianowicie w swojej biografii, że przodkowie jego rodem z Hadrii osiedlili się w czasach Scypionów w okolicach Italiki. Ojcem Hadriana był Eliusz Hadrian z przydomkiem Afer, spokrewniony z cesarzem Trajanem, matką — pochodząca z Gades Domicja Paulina, siostrą — Paulina, żona Serwianusa, żoną — Sabina, dziadkiem — Marullus, pierwszy w swym rodzie senator rzymski. Urodził się Hadrian w Rzymie dwudziestego czwartego stycznia za siódmego konsulatu Wespazjana i piątego konsulatu Tytusa. Gdy ojciec osierocił go w dziesiątym roku życia, opiekunami jego zostali kuzyn Ulpiusz Trajan, wówczas były pretor, a późniejszy cesarz, oraz ekwita rzymski Celiusz Attianus. Oczytany gruntownie w literaturze greckiej, Hadrian tak bardzo się do niej skłaniał, że niektórzy pogardliwie nazywali go Greczynkiem. Mając lat piętnaście powrócił Hadrian do ojczyzny i od razu rozpoczął służbę wojskową; w polowaniu rozmiłowany był do tego stopnia, że aż zasługiwał na naganę. Dlatego Trajan odwołał go z Italiki. Uznany wkrótce przez Trajana za syna, Hadrian został wyznaczony na jednego z decemwirów do rozstrzygania sporów, a następnie mianowany trybunem drugiego legionu, zwanego Pomocniczym. Następnie, już u schyłku rządów Domicjana, przeniesiono go do Dolnej Mezji. Tam podobno dowiedział się od pewnego astrologa o swej przyszłej władzy cesarskiej, o czym wiedział już

poprzednio z przepowiedni wielkiego stryja Eliusza Hadriana, biegłego w astrologii. Kiedy Nerwa zaadoptował Trajana, Hadriana wysłano celem przekazania mu życzeń od wojska i przeniesiono do Górnej Germanii. Stamtąd pośpieszył do Trajana, by jako pierwszy zawiadomić go o śmierci Nerwy. Zatrzymywał wtedy Hadriana mąż siostry Serwianus, który opóźnił jego wyjazd umyślnie powodując pęknięcie wozu. Serwianus zdradził bowiem wydatki i długi Hadriana i rozbudzał przeciw niemu nienawiść Trajana. Hadrian odbył drogę pieszo i wyprzedził specjalnego wysłannika Serwianusa. Hadrian cieszył się miłością Trajana, ale jednak wskutek działalności opiekunów cbłopców, których ów bardzo kochał, nie był wolny od .... jaki podniecał Gallus. Kiedy w tym czasie zaniepokojony o opinię, jaką ma o nim cesarz, zapytał o radę Wergiliuszowa wyrocznię, otrzymał taką odpowiedź: Któż to tam postępuje z gałązką oliwy, Świętości niosąc? Znany mi włos ten i broda Króla Romy, co pierwszy miastu prawa poda; Kureci z drobnych siedlisk wysiali go biedni Na tron wielkiego państwa.

Zdaniem innych wyrocznia ta pochodziła z ksiąg sybillińskich. Spodziewał się także wcześniej przyszłej władzy na podstawie wyroczni pochodzącej ze świątyni Jowisza Przynoszącego Zwycięstwo, którą zamieścił w swoim dziele Apoloniusz Syrus Platonikus. Wreszcie dzięki wstawiennictwu Sury powrócił niebawem do jeszcze bardziej izażyłej przyjaźni z Trajanem, pojąwszy za żonę wnuczkę siostry cesarza; Plotyna sprzyjała temu związkowi, a Trajan, jak twierdzi Mariusz Maksymus 1, zaledwie go sobie życzył. Kwesturę sprawował Hadrian za czwartego konsulatu Trajana i pierwszego konsulatu Artykulejusza 2; ponieważ wówczas wyśmiano go za zbyt prostacką zapowiedź mowy cesarza w senacie, zaczął dbać o język łaciński, aż osiągnął w nim najwyższą biegłość i wymowność. Po odbyciu kwestury sprawował Hadrian pieczę nad aktami senatu i towarzyszył Trajanowi ma wojnę z Dakami, pozostając z nim w zażyłych stosunkach; kiedyś powiedział, że będąc posłuszny zwyczajom Trajana stał się niewolnikiem wina, i za to powiedzenie cesarz hojnie go obdarował. Trybunem ludowym został za drugiego konsulatu Kandydusa i Kwadratusa 3; pełniąc ten urząd powiedział, że otrzymał znak zwiastujący mu stałą władzę trybuna, ponieważ zgu- bił płaszcz, jaki zwykle nosili w czasie deszczu trybunowie ludowi, nig-

dy zaś cesarze. Dlatego jeszcze dzisiaj cesarze występują wobec obywateli bez płaszczy. W czasie drugiej wojny z Dakami Trajan powierzył Hadrianowi dowództwo pierwszego legionu Minerwy i zabrał go ze sobą; wówczas zajaśniały liczne, wspaniałe wojenne czyny Hadriana. Obdarowany za nie diamentową gemmą, jaką Trajan otrzymał od Nerwy, zaczął spodziewać się następstwa tronu. Pretorem był za drugiego konsulatu Suburanusa i Serwianusa 4; wtedy znowu otrzymał od Trajana dwa miliony sesterców na urządzenie igrzysk. Wysłany następnie jako legat pretora do Dolnej Panonii poskromił Sarmatów, wzmocnił dyscyplinę wśród żołnierzy, ograniczył przekraczających zbytnio swoje uprawnienia urzędników cesarskich. Za to został konsulem. 5 Kiedy w czasie sprawowania tego urzędu Hadriau dowiedział się od Sury, że Trajan ma go adoptować, przyjaciele Trajana przestali nim gardzić i lekceważyć go. Po śmierci Sury wzrosła nawet przyjaźń Trajana dla Hadriana; szczególnym tego powodem były mowy, jakie ów układał dla cesarza. Cieszył się także Hadrian życzliwością Plotyny i za jej staraniem został mianowany legatem w czasie wyprawy przeciw Partom. W tym samym czasie pozostawał w przyjaznych stosunkach z Sozjuszem Papusem i Platoriuszem Neposem, członkami stanu senatorskiego. z Attianusem pochodzącym ze stanu rycerskiego, niegdyś swoim opiekunem, oraz z Liwianuszem i Turbonem. Adopcja Hadriana stała się pewna, kiedy podejrzenie o dążenie do władzy cesarskiej padło na Palmę i Celzusa, którzy stale byli jego wrogami i których potem sam prześladował. Gdy Hadrian dzięki życzliwości Plotyny został konsulem po raz drugi, zasłużył całkowicie na nadzieję adopcji. Powszechnie twierdzono, że przekupił wyzwoleńców Trajana, zabiegał o względy jego ulubionych niewolników i często ich odwiedzał w okresie, kiedy na dworze cesarskim cieszył się zaufaniem. Dziewiątego sierpnia jako legat Syrii otrzymał list z wiadomością o adoptowaniu go przez Trajana. Potem kazał uroczyście obchodzić rocznicę adopcji. Jedenastego sierpnia — później postanowił także uroczyście święcić rocznicę objęcia władzy — doniesiono Hadrianowi o śmierci Trajana. Bardzo rozpowszechniony był pogląd, że Trajan za zgodą wielu przyjaciół zamierzał pozostawić jako swego na-

stępcę Neratiusza Pryskusa, a nie Hadriana, tak że nawet kiedyś powiedział do Pryskusa: „Powierzam ci prowincje, jeśli jakiś nieszczęśliwy los przypadnie mi w udziale". Wielu jednak twierdzi, że Trajan dlatego nosił się z tym zamiarem, by za przykładem Aleksandra Wielkiego nie mieć w chwili śmierci określonego następcy; wielu zaś jest zdania, że chciał wysłać do senatu pismo, w którym zamierzał prosić, by na wypadek jego śmierci senat wyznaczył władcę państwa rzymskiego, podając przy tym jedynie nazwiska osób, z których senat miał wybrać najlepszego. Nie brak i takich, którzy głosili, że Hadrian adoptowany został już po śmierci Trajana na skutek knowań Plotyny; ona bowiem podsunęła kogoś, kto słabym głosem przemawiał zamiast Trajana. Osiągnąwszy władze Hadrian od razu nawiązał do dawnego kierunku w polityce; usilnie starał się o utrzymanie pokoju w świecie. Kiedy bowiem odpadły ludy podbite przez Trajana, także Maurowie rozpoczęli napady, Sarmaci wszczęli wojnę, mieszkańców Brytanii nie można było utrzymać pod rzymskim panowaniem, Egipt niepokoiły bunty, wreszcie Libia i Palestyna zaczęły okazywać swoje buntownicze nastroje. Hadrian opuścił więc wszystkie tereny za Eufratem i Tygrysem, idąc, jak twierdził, za przykładem Katona, który dlatego przyznał wolność Macedończykom, że nie można było utrzymać ich w posłuszeństwie. Partamazyrysa mianowanego przez Trajana królem Partów uczynił królem ludów sąsiednich, ponieważ widział, że u Partów nie ma on wielkiego autorytetu. Na początku rządów okazywał Hadrian tak wielką skłonność do łagodności, że kiedy w pierwszych dniach jego panowania Attianus zachęcił go listownie, aby kazał zgładzić prefekta miejskiego Bebiuaza Makra, w wypadku gdyby ten stawiał opór jego władzy, tudzież Laberiusza Maksymusa, który podejrzewany o dążenie do władzy przebywał jako wygnaniec na wyspie, oraz Frugi Krassusa — nikomu z nich nie wyrządził krzywdy; pomimo to później zarządca cesarski polecił bez jego rozkazu zamordować opuszczającego wyspę Krassusa, pod pozorem, że myślał on o przewrocie politycznym. Żołnierzom dał Hadrian podwójny dar jako zapowiedź szczęśliwych rządów. Luzjusza Kwietusa podejrzewanego o dążenie do władzy cesarskiej pozbawił władzy wojskowej, oddaliwszy Maurów, nad którymi ten sprawował

dowództwo; do stłumienia zamieszek w Mauretanii wyznaczył, po poskromieniu Żydów, Marcjusza Turbona. Potem opuścił Hadrian Antiochię, by zobaczyć szczątki Trajana sprowadzone przez Attianusa, Plotynę i Matydię. Kiedy je przyjął i okrętem odesłał do Rzymu, sam powrócił do Antiochii i pozostawiwszy jako zarządcę Syrii Katyliusza Sewera, przez Ilirykum podążył do Rzymu. W wysłanych do senatu i ostrożnie sformułowanych listach Hadrian domagał się przyznania Trajanowi czci boskiej i za zgodą wszystkich uzyskał to, że senat dobrowolnie ustanowił dla niego wiele oznak czci, których Hadrian nawet nie żądał. Kiedy pisał do senatu, prosił o wybaczenie, że nie dał senatowi prawa do rozstrzygnięcia o swojej władzy, zbyt wcześnie oczywiście obwołany imperatorem przez wojsko, ponieważ państwo nie mogło istnieć bez cesarza. Gdy senat przyznał mu triumf, jaki należał się Trajanowi, Hadrian odmówił i powiózł na rydwanie triumfalnym wizerunek Trajana, by najlepszy z cesarzy nawet po śmierci nie był pozbawiony zaszczytu triumfu. Ofiarowanego mu tytułu ojca ojczyzny nie przyjął ani zaraz po objęciu władzy, ani drugi raz później, tłumacząc, że August późno na ten tytuł zasłużył. Italię zwolnił Hadrian od opłaty na wieniec 6 i wprowadził ulgi w prowincjach, chociaż w sposób zapobiegliwy i dokładny przedstawił trudności skarbu. Kiedy następnie dowiedział isię o niepokoju wśród Sarmatów i Roksolanów, podążył do Mezji, wysławszy tam przedtem wojsko. Marcjuszowi Turbonowi, obdarzonemu po jego wyprawie do Mauretanii oznakami władzy prefekta, powierzył na określony czas Panonię i Dację. Z królem Roksolanów, który skarżył się na zmniejszenie żołdu, po zapoznaniu się ze sprawą zawarł pokój. Uniknął Hadrian w chwili składania ofiar zasadzki Nigryna, jaką ów przygotował na niego wraz z wtajemniczonym w to Luzjuszem i wielu innymi, chociaż Hadrian naznaczył już nawet swego następcę. Dlatego zostali zamordowani z rozkazu senatu, a wbrew woli Hadriana, jak sam mówi w swojej biografii: Palma 7 w Tarracynie, Celzus 8 w Bajach, Nigrynus 9 w Fawencji i Luzjusz 10 w czasie podróży. Toteż Hadrian natychmiast powrócił do Rzymu, aby zaprzeczyć tej bardzo niebezpiecznej dla siebie opinii, że pozwolił zgładzić równocześnie czterech byłych konsulów; Dację powierzył Turbonowi, za-

szczyconemu dla dodania mu powagi godnością analogiczną do godności prefekta Egiptu 11. W czasie swego pobytu w Rzymie Hadrian dał ludowi podwójny dar 12, by stłumić pogłoski dotyczące jego osoby, chociaż w czasie jego nieobecności przyznano każdemu z obywateli po trzy aureusy 13. Także w senacie po usprawiedliwieniu tego, co się stało, złożył Hadrian przysięgę, że nigdy nie ukarze żadnego senatora, chyba z wyroku senatu. Ustanowił Hadrian stałą pocztę podlegającą skarbowi cesarskiemu, by nie obciążać tym urzędników. Nie pomijając zaś niczego dla pozyskania sobie życzliwości obywateli, zwolnił prywatnych dłużników w Rzymie i Italii od obowiązku zapłaty ogromnych sum pieniężnych, jakie należały się skarbowi cesarskiemu; również w prowincjach umorzył duże sumy z dawnych długów, a wykazy długów kazał na forum boskiego Trajana spalić, aby w ten sposób bardziej umocniło się we wszystkich poczucie bezpieczeństwa. Nie pozwolił włączyć majątków osób skazanych do prywatnego skarbu cesarskiego, złożywszy całą sumę w skarbie publicznym. W stosunku do chłopców i dziewcząt, którym także Trajan ofiarował zasiłki14, okazał się jeszcze bardziej hojny. Senatorom, o ile zbankrutowali nie z własnej winy, uzupełnił majątek ojcowski, stosownie do ilości dzieci, do wysokości majątku obowiązującego senatorów, w ten sposób że bardzo wielu bez zwłoki wypłacał sumę odmierzoną na każdy dzień życia. Wiele pieniędzy rozdał nie tylko przyjaciołom, lecz także tu i tam znacznej liczbie ludzi, by umożliwić im sprawowanie urzędów. Niektórym kobietom pomagał własnym kosztem w utrzymaniu się przy życiu. Urządził igrzyska z gladiatorami trwające bez przerwy sześć dni i w dniu swoich urodzin wystawił tysiąc dzikich zwierząt. Najlepszych spośród senatu dopuścił Hadrian do bliższego obcowania z majestatem cesarskim. Wzgardził igrzyskami cyrkowymi ustanowionymi na jego cześć, z wyjątkiem tych, jakie urządzano w dniu jego urodzin. Zarówno na zgromadzeniu ludowym, jak i w senacie często powtarzał, że tak będzie władał państwem, aby było wiadomo, iż jest ono własnością ludu, a nie jego. Bardzo wiele osób mianował po raz trzeci konsulami, ponieważ sam był konsulem trzykrotnie, ogromną zaś ilość obywateli zaszczycił konsulatem dwukrotnym. Swój trzeci konsulat 15 sprawował tylko przez cztery mie-

siące i w tym czasie często wydawał wyroki sądowe. Kiedy był w Rzymie lub w pobliżu Rzymu, uczestniczył zawsze w przepisanych prawem posiedzeniach senatu. Ostrożnie mianując senatorów, podniósł do takiego stopnia powagę senatu, że kiedy mianował senatorem Attianusa, naczelnika gwardii, obdarzonego oznakami byłego konsula, wyjaśnił, że nie ma wyższej godności, którą można by mu nadać. Ekwitom rzymskim nie pozwolił wydawać wyroków na senatorów bez względu na to, czy był obecny w czasie rozprawy, czy nie. Był wtedy taki zwyczaj, że kiedy cesarz nie znał sprawy, zwoływał na naradę senatorów i ekwitów i wydawał wyrok po rozważeniu sprawy przez wszystkich. Przeklął wreszcie Hadrian tych cesarzy, którzy nie okazywali szacunku senatowi. Męża siostry, Serwianusa, któremu okazywał tak wielki szacunek, że zawsze wychodził na jego spotkanie, gdy ten opuszczał sypialnię, mianował po raz trzeci konsulem, chociaż ów ani się o to nie ubiegał, ani nie prosił; nie wyznaczył go jednak konsulem po raiz trzeci w czasie, gdy sam sprawował trzeci konsulat, by Serwianus nie miał nad nim przewagi z powodu starszeństwa, ponieważ drugi konsulat sprawował wcześniej niż Hadrian. W tym samym czasie opuścił Hadrian wiele prowincji zdobytych przez Trajana i zburzył wbrew życzeniom wszystkich teatr wzniesiony przez niego na Polu Marsowym. Te wydarzenia wydawały się tym smutniejsze, że Hadrian udawał, iż to wsizystko, co — jak widział — nie budziło zadowolenia, polecił mu w tajemnicy wykonać Trajan. Kiedy nie mógł znieść potęgi Attianusa, swego naczelnika straży i dawnego opiekuna, usiłował go zgładzić; cofnął się jednak przed tym czynem, ponieważ dokuczała mu już nienawiść, jaką wzbudził przez mord popełniony na czterech byłych konsulach 16, których śmierć złożył na karb planów Attianusa. Gdy nie mógł wyznaczyć następcy Attianusa, ponieważ ów nie prosił o to, zmusił go, by poprosił, a skoro tylko poprosił, powierzył ten urząd Turbonowi; wtedy także drugiemu naczelnikowi straży, Similisowi, wyznaczył jako następcę Septycjusza Klarusa. Odsunąwszy od prefektury tych, którym zawdzięczał władzę cesarską, podążył Hadrian do Kampanii i wszystkie jej miasta wspomógł przez dobrodziejstwa i hojne dary; najlepszych obywateli zaliczył do swych przyjaciół.

W Rzymie często zajmował się sprawami należącymi do pretorów i konsulów, uczestniczył w ucztach przyjaciół, odwiedzał dwukrotnie lub trzykrotnie w czasie dnia chorych i niektórych ekwitów rzymskich oraz wyzwoleńców, krzepił ich pociechą, wspomagał radami i zawsze dopuszczał do uczt przez siebie urządzanych. Wszystko to czynił zresztą na sposób człowieka prywatnego. Teściowej swojej okazywał w czasie igrzysk gladiatorskich i innych czynności urzędowych szczególne dowody szacunku. Potem wyruszywszy do Galii przyszedł z pomocą wszystkim państewkom ofiarowując im różne dary. Stąd przeprawił się do Germanii. Pragnąc bardziej pokoju niż wojny, ćwiczył wojsko, tak jakby zagrażała wojna, kształcąc je na przykładach własnej wytrzymałości; sam także zarządzał życiem wojskowym wśród manipułów. Chętnie również spożywał na dworze posiłki obozowe, jedząc tłuszcz i ser i pijąc zwykły żołnierski napój za przykładem Scypiona Emiliana, Metellusa i swego adoptowanego ojca Trajana. Wielu obdarował nagrodami, niektórych zaszczytami, aby mogli znieść jego zbyt surowe rozkazy. Po Cezarze Oktawianie on właśnie wzmógł karność rozluźniającą się na skutek niedbalstwa poprzednich władców. Określiwszy dokładnie zarówno obowiązki żołnierzy, jak i wydatki, nigdy nie pozwolił, by ktoś oddalił się z obozu bez powodu, ponieważ kandydatów na trybunów polecała nie życzliwość żołnierzy, ale sprawiedliwość. Przykładem swojej cnoty żołnierskiej zachęcał innych: w pełnym uzbrojeniu szedł pieszo nawet dwadzieścia tysięcy kroków, usunął z obozu jadalnie, portyki, kryte galerie i altany; ubiór wkładał często pospolity i przywdziewał pas bez złota; szatę spinał klamrą bez drogich kamieni, ledwie pozwolił, by miecz kończył się rękojeścią z kości słoniowej; chorych żołnierzy odwiedzał w ich kwaterach, sam zajmował miejsce na obóz, odznaki centuriona przyznawał tylko ludziom mężnym i cieszącym się dobrą opinią; trybunem mianował jedynie człowieka dojrzałego lub w takim wieku, który z powagą trybunatu łączy rozsądek i dojrzałość; trybunowi nie pozwalał przyjmować od żołnierzy żadnych darów, usuwał zewsząd wszelkie przedmioty zbytku, ulepszał wreszcie broń i sprzęt żołnierski. Co do długości trwania służby wojskowej żołnierzy zadecydował, żeby nie przebywał w obozie wbrew dawnemu zwyczajowi nikt ani młodszy, niż wymagało tego

męstwo, ani starszy, niż pozwalało poczucie ludzkości, i zawsze tak postępował, że znał żołnierzy i ich liczbę. Starał się Hadrian oprócz tego poznać dokładnie magazyny wojskowe, śledząc także uważnie dochody z prowincji, by uzupełnić braki, jeśliby się gdzieś pojawiły. Najbardziej ze wszystkich cesarzy zabiegał jednak o to, aby nigdy nie kupować ani nie żywić niczego bezużytecznego. Zreformowawszy wojsko, na królewski sposób podążył do Brytanii, gdzie wiele rzeczy ulepszył i pierwszy wybudował mur długości osiemdziesięciu tysięcy kroków, który miał dzielić barbarzyńców i Rzymian. Usunął Hadrian z urzędu naczelnika gwardii pretoriańskiej Septycjusza Klarusa i sekretarza Swetoniusza Trankwillusa oraz. wielu innych, ponieważ wobec jego żony, Sabiny, postępowali wbrew jego woli w sposób bardziej poufały, niż wymagał tego szacunek dla dworu cesarskiego; byłby oddalił, jak sam twierdził, także żonę, zgryźliwą i szorstką, gdyby był człowiekiem prywatnym. Hadrian żądny był wiadomości nie tylko o swoim domu, lecz także o przyjaciołach tak bardzo, że śledził wszystkie ich tajemnice za pośrednictwem wywiadowców; przyjaciele nie zauważyliby tego, że cesarz zna ich życie, aż sam to wyjawił. Dlatego pożądaną jest rzeczą powiedzieć o wydarzeniu, dzięki któremu pewne jest, że wiele wiedział o przyjaciołach. Kiedy bowiem do pewnego obywatela napisała jego żona, że nie chce do niej wracać, ponieważ zatrzymują go przyjemności i łaźnie, a Hadrian dowiedział się o tym przez wywiadowców, wytknął mu łaźnie i przyjemności, gdy ów prosił o żywność. Obywatel odpowiedział mu: „Czy i do ciebie moja żona napisała to samo, co do mnie?" Ten zwyczaj Hadriana uważano za najbardziej występny i łączono z nim postanowienia dotyczące miłości cudzołożników i cudzołóstw kobiet zamężnych, nad czym, jak mówią, cierpiał Hadrian, przy czym dodawano, że w tych sprawach cesarz nawet przyjaciołom nie dochował wierności. Uporządkowawszy sprawy w Brytamii wyprawił się Hadrian do Galii, chociaż zaniepokojony był zamieszkami w Aleksandrii, do jakich doszło tam z powodu Apisa 17; Apis bowiem, gdy znaleziono go po wielu latach, stał się przyczyną sporów między poszczególnymi narodowościami o to, gdzie powinien być umieszczony; wszystkie gorliwie ubiegały się o niego. W tym samym czasie wybudował

Hadrian w Nemausus bazylikę na cześć Plotyny, w podziwu godny sposób wykonaną. Następnie podążył do Hiszpanii i spędził zimę w Tarrakonie, gdzie własnym kosztem odbudował świątynię Augusta. Kiedy wszyscy mieszkańcy Hiszpanii zostali zwołani na zgromadzenie do Tarrakony i kiedy italscy osiedleńcy żartobliwie, jak twierdzi Mariusz Maksymus, a pozostali w sposób gwałtowny opierali się poborowi do wojska, udzielił im rad umiejętnie i ostrożnie. W tym czasie naraził się Hadrian nie bez sławy na bardzo poważne niebezpieczeństwo, gdy na przechadzającego się wśród ogrodów pod Tarrakoną napadł z mieczem jak szaleniec jeden z domowych niewolników. Zatrzymanego oddał Hadrian w ręce nadbiegających sług i kiedy stwierdził, że jest szalony, powierzył go opiece lekarzy, bynajmniej tym wypadkiem nie zaniepokojony. W tymże czasie i kiedy indziej w bardzo wielu miejscach, gdzie barbarzyńców nie dzieliły od państwa rzymskiego rzeki, lecz granice, oddzielił ich wielkimi palami, wbitymi głęboko i spojonymi, tak jak się spaja mury. Germanom wyznaczył króla, stłumił niepokoje wśród Maurów i zasłużył na podziękowanie ze strony senatu. Wojna z Partami, ledwie wówczas zaczęta, wstrzymana została na skutek rozmowy z Hadrianem. Potem mijając Azję i wyspy popłynął Hadrian do Achai i za przykładem Heraklesa i Filipa18 urządził misteria eleuzyńskie; wiele dobrodziejstw wyświadczył Ateńczykom i zasiadł jako przewodniczący igrzysk 19. Mówią, że także w Achai zauważono, iż w obecności Hadriana nikt nie wszedł na misteria uzbrojony, chociaż zwykle wielu miało miecze. Później udał się cesarz na Sycylię, gdzie wszedł na górę Etnę, aby oglądać wschód słońca mieniący się, jak mówią, blaskiem tęczy. Stąd podążył do Rzymu, a następnie do Afryki, gdzie wyświadczył wiele dobrodziejstw prowincjom afrykańskim. Niemal żaden z cesarzy nie przebył tak szybko tak wielkiego obszaru ziemi. Wreszcie, kiedy po podróży do Afryki wrócił do Rzymu, natychmiast wyruszywszy na wschód odbył drogę przez Ateny i poświęcił budowle publiczne, które zaczął budować u Ateńczyków, jak świątynię Jowisza Olimpijskiego i własny ołtarz; w ten sam sposób odbywając drogę przez Azję poświęcił świątynie wzniesione ku jego czci20. Następnie przyjął od mieszkańców Kapadocji niewolników do pomocy w obozie. Drobnych władców i królów nakłonił do przyjaźni,

skłoniwszy do niej nawet króla Partów Osdroesa; zwrócił mu Hadrian córkę zabraną przez Trajana i obiecał tron, wtedy również odebrany. Gdy przybyli do Hadriana pewni królowie, rozmawiał z nimi w taki sposób, że ci, którzy nie chcieli przyjść, żałowali tego; a nie przyszli przede wszystkim z powodu Farasmanesa, ponieważ ów wzgardził z dumą zaproszeniem cesarza. Objeżdżając prowincje karał cesarz skarbników i namiestników cesarskich za ich czyny tak surowo, że nawet uważano, iż sam przysyła oskarżycieli. W tym okresie Hadrian taką nienawiścią darzył Antiocheńczyków, że chciał oddzielić Syrię od Fenicji, aby Antiochii nie nazywano stolicą tylu państw. Wtedy także Żydzi rozpoczęli wojnę, ponieważ zabroniono im dokonywać obrzezania. Kiedy Hadrian składał ofiarę na górze Kasjus, gdzie wszedł nocą dla obejrzenia wschodu słońca, piorun spadający w czasie powstałego deszczu uderzył w zwierzę ofiarne i ofiarnika. Przejechawszy Arabię przybył do Peluzjum i wybudował wspanialszy grobowiec Pompejusza. Gdy płynął Nilem, stracił swego Antinousa21, którego opłakiwał na sposób kobiecy. O śmierci Antinousa różne krążą pogłoski, ponieważ jedni twierdzą, że ofiarował się umrzeć za Hadriana, inni — że powodem śmierci była jego piękność i zbytnia zmysłowość Hadriana. Grecy — zgodnie z wolą Hadriana — uznali nawet Antinousa za boga i mówili, że przez jego usta udzielane są wyrocznie, które podobno układał sam Hadrian. Cesarz był szczególnie gorliwym miłośnikiem poezji i literatury. Odznaczał się biegłością w arytmetyce, geometrii i malarstwie. Popisywał się publicznie znajomością gry na cytrze i śpiewu. W poszukiwaniu rozkoszy przekraczał miarę; wiele także mówił o przedmiotach swej miłości w utworach poetyckich. Pisał wiersze miłosne. Równocześnie znał się doskonale na broni i posiadał wielką znajomość sztuki wojskowej, władał także bronią gladiatorów. Był zarazem surowy i uprzejmy, poważny i skłonny do żartów, ociągający się i szybki w działaniu, skąpy i hojny, obłudny i szczery, okrutny i łagodny i ciągle we wszystkim zmienny. Wzbogacił Hadrian swych przyjaciół, chociaż nie prosili o to; proszącym niczego nie odmawiał. Równocześnie jednak łatwo dawał posłuch wszystkim plolkom o przyjaciołach i dlatego niemal wszystkich swoich największych przyjaciół oraz ludzi, których wyniósł obda-

rzając najwyższymi zaszczytami, takich jak Attianus, Nepos i Septycjusz Klarus — później uznał za wrogów. Eudemona, poprzednio współtowarzysza władzy, doprowadził do nędzy, Polena i Marcellusa zmusił do dobrowolnej śmierci, Heliodora zaczepił w niezwykle obelżywym piśmie; pozwolił, żeby Tycjanusowi dowiedziono współudziału w dążeniu do jedynowładztwa i skazano go na wygnanie, Umidiusza Kwadratusa, Katyliusza Sewera i Turbona dotkliwie prześladował, Serwianusa, męża siostry, w wieku dziewięćdziesięciu lat zmusił do samobójstwa, aby go nie przeżył. Prześladował wyzwoleńców i niektórych żołnierzy. Chociaż bardzo łatwo przychodziło ma pisanie utworów prozaicznych i poetyckich i nadzwyczaj był biegły we wszystkich umiejętnościach, zawsze jednak jako bardziej wykształcony wyśmiewał, gardził i poniżał nauczycieli wszystkich sztuk. Z tymi samymi nauczycielami i filoizofami często walczył w pismach prozaicznych lub utworach poetyckich, albo atakując, albo odpierając ataki. Pewnego razu gdy Hadrian zganił jakieś słowo użyte przez Faworyna, a on ustąpił cesarzowi, przyjaciele serdecznie się z niego śmiali, dowodząc, że ustąpił Hadrianowi niesłusznie, ponieważ słowa tego używali dobrzy autorzy. Faworynus powiedział: „Źle mi radzicie, przyjaciele, nie pozwalając wierzyć, że najbardziej wykształcony ze wszystkich jest ten, kto ma trzydzieści legionów". Hadrian do tego stopnia żądny był sławy i rozgłosu, że biografię przez siebie napisaną dał swoim wykształconym wyzwoleńcom rozkazując, by ogłosili ją pod własnymi nazwiskami. Mówią bowiem, że dzieło Flegona było w rzeczywistości dziełem Hadriana. Naśladując Antymacha napisał Hadrian »Katachanny«, utwór bardzo niejasny. Florusowi, który pisał do niego: Nie chcę być Cezarem, maszerować wśród Brytannów, ukrywać się wśród.... znosić scytyjskich zim.

odpisał: Nie chcę być Florusem, przechadzać się wśród kramów, ukrywać się po garkuchniach, cierpieć od tłustych komarów.

Ukochał Hadrian dawny rodzaj wymowy. Wygłaszał mowy sądowe na fikcyjne tematy. Katona wolał od Cycerona, Enniusza od Wergilego, Celiusza od Salustiusza, i z tą samą chełpliwością wydawał sąd o Homerze i Platonie. Wydawało mu się, że astrologię zna tak dobrze, iż istotnie w czasie Kalend styczniowych napisał, co mogło mu się zdarzyć w ciągu całego roku, a w tym roku, w którym umarł, spisał wszystko, co miał zrobić do chwili śmierci. Z łatwością ganił muzyków, aktorów komedii i tragedii, gramatyków i retorów, ale pomimo to obdarzał zaszczytami i bogactwami przedstawicieli tych sztuk, choć stale niepokoił ich zadawaniem różnych pytań. Z przykrością, jak sam twierdził, znosił widok człowieka smutnego, chociaż sam był powodem, że wielu z nich odchodziło od niego ze smutkiem. W najbardziej zażyłych stosunkach pozostawał Hadrian z filozofami Epiktetem i Heliodorem i by nie mówić o wszystkich imiennie, z gramatykami, retorami, muzykami, geometrami, malarzami i astrologami; w porównaniu z pozostałymi, zdaniem wielu, wyróżniał się Faworynus. Nauczycieli, którzy zdawali się nie odpowiadać wymaganiom swego zawodu, zwolnił od jego wykonywania obdarzywszy ich pieniędzmi i zaszczytami. Ludzi uważanych w życiu prywatnym za nieprzyjaciół jako cesarz tylko lekceważył, tak że jednemu, którego uznał za największego wroga, zostawszy cesarzem powiedział: „Uszedłeś". Tym, których z własnej woli powołał do służby wojskowej, dostarczał zawsze koni, mułów, odzieży i pieniędzy na utrzymanie oraz wszelkiego uzbrojenia. Przyjaciołom, chociaż nie spodziewali się tego, często posyłał podarunki z okazji Saturnaliów i Sigillariów 22 i sam chętnie od nich podobne przyjmował, a także dawał nawzajem inne. Ponieważ jadał w towarzystwie wielu współbiesiadników, kazał podawać sobie dania z innych stołów, nawet najdalszych, aby odkryć nieuczciwość swych dostawców kuchennych. Wszystkich władców przewyższał hojnością darów. Często kąpał się Hadrian w łaźniach publicznych i razem ze wszystkimi. W związku iż tym stał się znany w łaźniach taki żart: Kiedy pewnego razu zobaczył, że jakiś wysłużony żołnierz, znany mu ze służby wojskowej, ociera o ścianę plecy i pozostałą część ciała, zapytał, dlaczego każe się drapać marmurom; skoro usłyszał, że ów robi to, ponieważ nie ma niewolnika, obdarzył go niewolni-

kami i pieniędzmi. Ale gdy innego dnia więcej starców ocierało się o ścianę chcąc spowodować hojność cesarza, polecił, by ich przywołano i żeby jeden drugiego masował. Najbardziej chełpił się Hadrian swoją miłością do ludu. Do tego stopnia lubił podróże, że wszystko, co przeczytał o różnych okolicach świata, chciał poznać osobiście. Zimno i niepogodę znosił tak wytrwale, iż nigdy nie nakrywał głowy. Wielu królom okazał dużo życzliwości, od bardzo wielu pokój wprost kupił; niektórzy jednak lekceważyli go. Licznym ofiarował wspaniałe dary, lecz nikomu nie dał większych niż królowi Hiberów; dał mu oprócz wspaniałych podarunków, słonia i kohortę z pięćdziesięciu ludzi. Kiedy sam otrzymał bogate dary od Farasmanesa, między innymi złotem przetykane chlamidy, wypuścił na arenę cyrkową trzystu przestępców w złotem przetykanych chlamidach, aby wyśmiać ten podarunek. Kiedy wydawał wyroki sądowe, miał w radzie przybocznej nie tylko przyjaciół i towarzyszy, lecz także biegłych prawników, przede wszystkim Juwencjusza Celzusa, Salwiusza Juliana i Neratiusza Pryskusa, a także innych, wszystkich jednak uznanych przez senat. Między innymi wydał postanowienie, by w żadnym mieście nie burzono żadnego domu w celu przeniesienia materiału budowlanego do innego miasta. Dzieciom obywateli proskrybowanych przyznał dwunastą część majątku. Nie dopuszczał oskarżeń o obrazę majestatu. Gardził spadkami obywateli nieznanych, nie przyjmował ich od znanych, jeśli mieli dzieci. Skarby zabezpieczał do tego stopnia, że jeśli ktoś znalazł skarb na swojej posiadłości, sam miał być jego właścicielem, jeśli na obcym gruncie, połowę miał dać właścicielowi, jeśli w miejscu publicznym, miał dzielić go na równi ze skarbem cesarskim. Zabronił Hadrian panom zabijać niewolników i polecił karać ich za pośrednictwem sędziów, gdyby na to zasłużyli. Niewolnika ani niewolnicy nie pozwolił bez uzasadnionej przyczyny sprzedawać stręczycielowi ani właścicielowi szkoły gladiatorów. Roztrwaniających własne majątki, o ile byli pełnoletni, kazał chłostać w amfiteatrze i puszczać wolno. Zniósł domy pracy dla niewolników i wolnych. Łaźnie podzielił według płci. Jeśli pan został zamordowany w domu, polecił prowadzić śledztwo nie przeciw wszystkim niewolnikom, lecz tym, którzy ze względu na sąsiedztwo mogli coś wiedzieć.

Jako cesarz pełnił Hadrian urząd pretora w Etrurii. W miastach latyńskich był dyktatorem, edylem i członkiem dwuosobowego kolegium, w Neapolu był trybunem ludowym, w ojczyźnie swojej, a także w Hadrii, jako w swojej drugiej ojczyźnie — członkiem kolegium pięciu mężów; w Atenach był archontem. Niemal we wszystkich miastach wzniósł jakieś budowle i wydawał igrzyska. W Atenach na stadionie urządził polowanie na tysiąc dzikich zwierząt. Z Rzymu nie odwołał nigdy żadnego myśliwego ani aktora. W Rzymie, poza innymi wspaniałymi rozrywkami na cześć swojej teściowej, podarował ludowi wonne korzenie, a na cześć Trajana kazał zwilżyć widownię teatru wyciągiem z balsamu i szafranu. Starożytnym zwyczajem polecił wystawiać w teatrze sztuki wszelkiego rodzaju, a aktorom dworskim pozwalał występować publicznie. W cyrku zabijał wiele dzikich zwierząt, nieraz po sto lwów. Często urządzał dla ludu tańce wojenne, patrzył na pokazy gladiatorów. Chociaż wszędzie wznosił niezliczone budowle, nigdzie sam nie umieścił swojego imienia z wyjątkiem świątyni ojca Trajana. W Rzymie odnowił Panteon 23, Saepta24, Bazylikę Neptuna, bardzo wiele świątyń, Forum Augusta, Łaźnie Agryppy; wszystkie je poświęcił pod imionami właściwych fundatorów. Pod swoim imieniem kazał zbudować most, grobowiec w pobliżu Tybru i świątynię Dobrej Bogini 25. Przy pomocy architekta Dekrianusa przeniósł nawet z tego miejsca, gdzie obecnie znajduje się świątynia Romy, posag Kolosa zawieszony w postawie stojącej, chociaż ów był tak ciężki, że użył do tej pracy dwadzieścia cztery słonie. Ponieważ posąg ten po zdjęciu głowy Nerona, któremu przedtem został poświęcony, poświęcił Hadrian Słońcu, zamierzał podobny zbudować dla Luny przy pomocy architekta Apollodora. W rozmowach z ludźmi nawet najniższego stanu był Hadrian bardzo uprzejmy, z niechęcią patrząc na tych, którzy strzegąc jakby władzy cesarskiej zazdrościli mu tej przyjemności, jaką daje życzliwy stosunek do ludzi. W Muzeum w Aleksandrii przedstawił nauczycielom wiele zagadnień i sam postawione rozwiązał. Mariusz Maksymus twierdzi, że Hadrian był z natury okrutny i dlatego często postępował szlachetnie, ponieważ obawiał się, by mu nie przypadł w udziale los Domicjana. Chociaż nie lubił napisów na budowlach, wiele miast nazwał Hadrianopolis, na przykład nawet Kar-

taginę i część Aten. To imię nadał również niezliczonej ilości wodociągów. Pierwszy ustanowił prawnego rzecznika skarbu. Odznaczał się Hadrian doskonałą pamięcią i wielkimi zdolnościami; osobiście dyktował swoje mowy i udzielał odpowiedzi na wszystkie pytania. Zachowały się bardzo liczne żartobliwe wypowiedzi Hadriana; odznaczał się bowiem także złośliwym dowcipem. Znana była odpowiedź, jakiej, odmówiwszy już raz pewnemu siwiejącemu człowiekowi, udzielił, gdy ów prosił go powtórnie, mając ufarbowane włosy: „Tego odmówiłem już twojemu ojcu". Bez pomocy niewolnika podpowiadającego nazwiska wymieniał z pamięci bardzo wiele nazwisk usłyszanych przedtem tylko w tłumie, tak że poprawiał mylących się często niewolników. Wymieniał także z pamięci imiona weteranów, których kiedyś zwolnił ze służby wojskowej. Z pamięci powtarzał treść dzieł szybko przeczytanych i większości w ogóle nie znanych. Równocześnie pisał, dyktował, słuchał i rozmawiał z przyjaciółmi, jeśli można w to wierzyć. Wszystkie sprawy finansowe państwa znał tak gruntownie, że w porównaniu z nim nawet zapobiegliwy ojciec rodziny nie zna swego domu. Konie i psy lubił tak bardzo, że kazał budować dla nich grobowce. W pewnej okolicy założył miasto Hadrianotery26, ponieważ tam z powodzeniem polował i kiedyś zabił niedźwiedzicę. Badając jakąś sprawę, Hadrian dopóty zawsze wypytywał sędziów, aż znalazł prawdę. Nie chciał, by jego wyzwoleńcy znani byli w życiu publicznym i by mieli na niego jakiś wpływ, przypisywał bowiem — jak sam mówił — wszystkim poprzednim cesarzom wady ich wyzwoleńców; wszystkich swoich wyzwoleńców, którzy chełpili się swoim wpływem na niego, ukarał. Tym tłumaczy się także owo poważne wprawdzie, ale niemal żartobliwe powiedzenie o niewolnikach. Mianowicie kiedy zobaczył raz z daleka, iż jego niewolnik przechadza się między dwoma senatorami, wysłał do niego człowieka, aby uderzył go pięścią i powiedział: „Nie przechadzaj się wśród tych, których niewolnikiem możesz jeszcze zostać". Z pokarmów wyjątkowo lubił potrawę zwaną tetrapharmacum, składającą się z piersi bażanta, szynki i ciasta. Był za rządów Hadriana głód, zaraza i trzęsienie ziemi; skutki ich w miarę możności złagodził i przyszedł z pomocą wielu miastom przez te klęski zniszczonym. Nastąpił również

wylew Tybru. Hadrian nadał licznym miastom prawo latyńskie, wiele zwolnił od podatków. Za jego panowania nie było żadnych poważnych wypraw wojennych; nawet wojny przechodziły niemal w milczeniu. Żołnierze bardzo go kochali z powodu jego niezwykłej troskliwości o wojsko, jak i dlatego, że był dla nich szczególnie hojny. Z Partami pozostawał w przyjaznych stosunkach, ponieważ odwołał stamtąd króla narzuconego przez Trajana. Armeńczykom pozwolił mieć króla, chociaż za Trajana mieli namiestnika. Od mieszkańców Mezopotamii nie żądał podatku, jaki nałożył Trajan. Albanów i Iberyjczyków uważał za swoich największych przyjaciół, ponieważ królom ich ofiarował bogate dary, mimo że ci nie chcieli do niego przybyć. Królowie Baktrii wysłali do Hadriana posłów, by kornie prosili go o przyjaźń. Bardzo często wyznaczał Hadrian opiekunów27. Surowy sposób życia zachowywał niemniej jako obywatel niż jako żołnierz. Polecił, by w miejscach publicznych senatorowie i ekwici rzymscy występowali zawsze w togach, chyba że powracali z uczty. Sam, kiedy przebywał w Italii, zawsze pojawiał się w todze. Senatorów przychodzących na ucztę przyjmował stojąc i zawsze zasiadał do uczty przykryty płaszczem lub togą. Z największa dokładnością z dnia na dzień ustalał wydatki na uczty i przywiódł je do dawnego umiarkowania. Nie pozwolił pojazdom z dużym ładunkiem wjeżdżać do Rzymu. Zabronił w miastach jeździć konno. Nie pozwolił nikomu, z wyjątkiem chorych, kąpać się w łaźniach publicznych przed godziną ósma. Pierwszy powierzył ekwitom rzymskim urząd sekretarza kancelarii cywilnej i urząd rozpatrujący petycje kierowane do cesarza. Niektórych ludzi z własnej woli wzbogacił, widząc ich niezasłużoną biedę, a równocześnie nienawidził tych, którzy wzbogacili się dzięki przebiegłości. Kulty rzymskie otoczył największą opieką, obce miał w pogardzie. Piastował urząd najwyższego kapłana. Często przysłuchiwał się sprawom sądowym w Rzymie i w prowincjach, dopuściwszy do swej rady przybocznej konsulów, pretorów i najlepszych spośród senatorów. Osuszył Jezioro Fucyńskie. Czterech byłych konsulów mianował sędziami dla całej Italii. Kiedy udawał się do Afryki, przed jego przybyciem po raz pierwszy od pięciu lat spadł deszcz, wskutek czego pokochali go Afrykańczycy.

Przebywszy niemal wszystkie części świata z odkrytą głową i przeważnie w czasie wielkich deszczów i mrozów, zapadł Hadrian na chorobę, która przykuła go do łoża. Zaniepokojony o swego następcę myślał najpierw o Serwianusie; później, jak wspomniałem, zmusił go do samobójstwa; do tego samego zmusił Fuskusa, ponieważ ten zachęcony przepowiedniami i znakami, spodziewał się władzy cesarskiej. Kierując się podejrzeniami, do najwyższego stopnia znienawidził Hadrian Platoriusza Neposa (cesarz kochał go przedtem tak, że kiedy przyszedł do niego w czasie choroby, chociaż nie został dopuszczony, nikogo nie ukarał) oraz Terencjusza Gencjana, tego zaś tym bardziej, że już wtedy widział, iż senat darzy go miłością. W końcu wszystkich, o których władzy myślał, przeklinał jako przyszłych cesarzy. Całą siłę wrodzonego okrucieństwa tłumił do tego stopnia, że w willi w Tiburze o mało nie umarł na skutek krwotoku. Następnie otwarcie zmusił do samobójstwa Serwianusa, który dążył jakoby do władzy cesarskiej, ponieważ wydał ucztę dla niewolników cesarskich, zasiadł na krześle cesarskim postawionym w pobliżu łoża i jako dziewięćdziesięcioletni starzec, wyprostowany, podszedł do posterunków żołnierskich; kazał także zamordować wielu innych, bądź jawnie, bądź podstępem. Gdy umarła żona cesarza, Sabina, rozeszła się również pogłoska, że Hadrian podał jej truciznę. Za syna postanowił uznać Cejoniusza Kommodusa, zięcia Nigryna, który niegdyś urządził przeciw niemu zasadzkę. Kommodusa zalecała mu jego piękność. Zaadoptował go więc wbrew woli wszystkich i nazwał Cezarem Eliuszem Werusem. Z powodu jego adopcji kazał urządzić igrzyska w cyrku oraz przyznał ludowi i żołnierzom specjalny dar. Werusa zaszczycił preturą i od razu oddał rnu w zarząd Panonie, przeznaczywszy dla niego konsulat wraz z sumą pieniężną na pokrycie związanych z tym wydatków. Tegoż Kommodusa desygnował po raz drugi na konsula. Kiedy widział, że nie jest on zdrowy, często mawiał: „Oparłem się o chwiejącą się ścianę i straciłem czterysta milionów sesterców, jakie z okazji adoptowania Kommodusa podarowałem ludowi i żołnierzom". Kommodus z powodu stanu zdrowia nie mógł w senacie podziękować Hadrianowi za adopcję. Wreszcie, ponieważ stan jego zdrowia pogorszył się na skutek zbyt dużej ilości przyjętego lekarstwa, zmarł w czasie snu dnia pierwszego stycznia.

Hadrian ze względu na przypadające w tym czasie uroczystości nie pozwolił na żałobę. Po śmierci Cezara Eliusza Werusa Hadrian, ponieważ choroba coraz bardziej w nim nurtowała, zaadoptował Arriusza Antonina, zwanego później Pobożnym, pod warunkiem, by ów uznał za synów Anniusza Werusa i Marka Antonina. Oni dwaj równocześnie zarządzali potem państwem, mając tytuł Augustów. Antoninus, jak powiadają, dlatego został nazwany Pobożnym, że podtrzymywał ramieniem starego teścia, chociaż inni twierdzą, że przydomek nadano mu dlatego, iż wielu senatorów uratował przed srożącym się już wtedy Hadrianem, a jeszcze inni — że dlatego, iż po śmierci Hadriana złożył mu dowody głębokiej czci. Wielu ubolewało wówczas nad tym, że nastąpiła adopcja Antonina, szczególnie prefekt Rzymu Katyliusz Sewer, ponieważ myślał o władzy cesarskiej dla siebie. Gdy to się wydało, po wyznaczeniu następcy został pozbawiony godności. Hadrian zaś, ogarnięty już najwyższym wstrętem do życia, rozkazał, by niewolnik przebił go mieczem. Kiedy wyszło to na jaw i dotarło do wiadomości Antonina i kiedy przyszli do Hadriana prefekci i syn prosząc, by spokojnie znosił konieczność choroby, a Antoninus powiedział, że stałby się ojcobójcą, gdyby sam jako adoptowany pozwolił zabić Hadriana — cesarz zagniewany na nich polecił zgładzić sprawcę doniesienia, którego jednak ocalił Antoninus. Natychmiast spisał testament, nie przestał jednak zajmować się sprawami państwa. Nawet po sporządzeniu testamentu po raz drugi usiłował odebrać sobie życie, ale wyrwano mu sztylet; stał się wówczas jeszcze bardziej gwałtowny. Prosił także o truciznę lekarza, ów jednak popełnił samobójstwo, by mu jej nie dać. W tym czasie przyszła jakaś kobieta dowodząc, że we śnie polecono jej powiedzieć Hadrianowi, by nie odbierał sobie życia, będzie bowiem zdrów; ponieważ nie zrobiła tego, utraciła wzrok. Kazano jej jednak drugi raz to samo powtórzyć Hadrianowi i ucałować jego kolana, by uczyniwszy to mogła odzyskać wzrok. Kiedy spełniła polecenie dane jej we śnie, odzyskała wzrok po przemyciu oczu wodą, jaka znajdowała się w świątyni, z której wychodziła. Z Panonii przybył także do Hadriana leżącego w gorączce jakiś ślepy starzec i dotknął go. Gdy to uczynił, sam odzyskał wzrok i Hadriana opuściła

gorączka, chociaż Mariusz Maksymus mówi, że było to udane. Potem Hadrian pośpieszył do Bai, pozostawiwszy w Rzymie dla sprawowania władzy Antonina. Ponieważ ta podróż nie pomogła mu, zmarł w tychże Bajach dziesiątego lipca w obecności Antonina, którego uprzednio zawezwano. Znienawidzony przez wszystkich, pochowany został w willi Cycerona w Puteoli. Na krótko przed śmiercią zmusił Hadrian do samobójstwa dziewięćdziesięcioletniego Serwianusa, aby — jak wyżej wspomniałem — nie przeżył go i — jak mniemał — nie sprawował władzy; z powodu drobnych przewinień bardzo wielu obywatelom kazał odebrać sobie życie, ocalił ich jednak Antoninus. Umierając, takie podobno ułożył wiersze: Duszyczko błąkająca się, miła, gościu i towarzyszko ciała, w jakie odejdziesz teraz miejsca, blade, straszne i puste? I nie będziesz jak zwykle żartować!

Takie i niewiele lepsze wiersze układał także po grecku. Żył sześćdziesiąt dwa lata, pięć miesięcy, siedemnaście dni; panował dwadzieścia lat, jedenaście miesięcy. Hadrian był wysokiego wzrostu, odznaczał się wytwornym wyglądem zewnętrznym, włosy miał misternie ufryzowane; nosił długą brodę, by zasłonić blizny, jakie od urodzenia miał na twarzy; odznaczał się silną budową ciała. Jeździł konno i dużo chodził, ciągle ćwiczył się we władaniu bronią i oszczepem. Polując, bardzo często zabijał lwa własnoręcznie. Podczas łowów złamał sobie obojczyk i żebro. Polował zawsze razem z przyjaciółmi. W czasie uczt kazał wystawiać stosownie do okoliczności tragedie, komedie, Atellany; polecił występować harfiarzom, lektorom, poetom. W podziwu godny sposób wybudował willę w Tiburze i nazwał jej części imionami najsłynniejszych miejscowości i okolic, np. Liceum, Akademia, Prytaneum, Kanopus, Poikile, Tempe. Aby niczego nie pominąć, kazał przedstawić również podziemie. Takie oto znaki zapowiadały śmierć Hadriana: w ostatnim dniu jego urodzin, gdy polecał bogom Antonina, toga sama się zsunąwszy odsłoniła mu głowę. Pierścień, na którym był wyrzeźbiony jego wizerunek, sam spadł mu z palca.

Przed dniem jego urodzin przyszedł do senatu jakiś człowiek głośno krzycząc; Hadrian tak się z tego powodu zaniepokoił, jak gdyby ów mówił o jego śmierci, chociaż nikt nie mógł odróżnić słów. Sam zaś Hadrian, kiedy chciał powiedzieć w senacie: „po śmierci mojego syna", powiedział: „po mojej". Śniło mu się także, że otrzymał od ojca napój przynoszący sen i że został uduszony przez lwa. Na temat śmierci Hadriana wielu różnie mówiło. Senat chciał unieważnić jego zarządzenia. Nie zostałby nazwany „boskim", gdyby Antoninus nie prosił o to senatu. Wreszcie zamiast grobowca Antoninus kazał wznieść dla niego świątynię w pobliżu Puteoli, ustanowić flaminów i specjalnych kapłanów oraz inne oznaki czci, jakie wiązały się z oddawaną mu czcią boską. Wielu, jak wspomniałem wyżej, uważa, że dlatego Antoninus został nazwany Pobożnym.

Eliusz Spartianus

ELIUSZ Cesarza Dioklecjana pozdrawia jego Eliusz Spartianus. Zamierzam, Dioklecjanie Auguście, zapoznać twój majestat nie tylko z tymi spośród tylu panujących, którzy jak ty sprawowali władzę cesarską — co już uczyniłem, jeśli chodzi o boskiego Hadriana — lecz także z tymi, którzy mając tytuł Cezarów nie byli w rzeczywistości ani cesarzami, ani Augustami, albo o których bądź to mówiono, że w jakiś sposób otrzymają władzę cesarską, bądź też sami się jej spodziewali. Spośród nich należy przede wszystkim powiedzieć o Eliuszu Werusie, on bowiem pierwszy otrzymał jedynie tytuł Cezara, wprowadzony do rodziny cesarskiej dzięki adopcji Hadriana. Przejdę już do niego samego, ponieważ zbyt mało jest do powiedzenia i wstęp nie powinien być obszerniejszy niż opowiadanie. Cejoniusz Kommodus — nazywano go również Eliuszem Werusem — którego adoptował Hadrian będąc już w podeszłym wieku, kiedy dręczyły go bolesne choroby i przewędrował już świat, nie ma w swoim życiorysie nic godnego podziwu; na uwagę zasługuje tylko fakt, że pierwszy otrzymał tytuł Cezara nie w testamencie, jak przedtem było w zwyczaju, ani nie tak, jak adoptowano Trajana, lecz niemal tak samo, jak w naszych czasach tytuł Cezarów otrzymali dzięki twojej łaskawości Maksymianus i Konstancjusz jako urodzeni synowie cesarzy i wyznaczeni losem spadkobiercy boskiego majestatu. Nad pochodzeniem tytułu „Cezar" należy się szczególnie zastanowić przy żywocie tego, który uzyskał jedynie ten tytuł; mężowie najbardziej uczeni i wykształceni uważają, że ten, kogo po raz pierwszy tak nazwano, otrzymał ów przydomek albo od słonia zabitego w walce — słoń bowiem w języku Maurów nazywał się c a e s a i — albo dlatego, że urodził się po śmierci matki i wyjęto go z rozciętego brzucha, bądź dlatego, że przyszedł na świat z długimi włosami, albo — ponieważ miał oczy szaroniebieskie i był niezwykle silny. Okoliczność ta — jakakolwiek była — okazała się szczęśliwa; dzięki niej bowiem powstało tak wspaniałe i wieki mające trwać imię. Tego zaś, o kim mówimy, nazwano najpierw Lucjuszem Aureliuszem Werusem, ale po adoptowaniu przez Hadriana zaliczono go do rodziny Eliuszów, tj. do rodziny Hadriana, i nadano mu tytuł Cezara. Ojcem Werusa był Cejoniusz Kommodus; jedni nazywali go Werusem, inni Lucjuszem Aureliuszem, wielu —

Aniuszem. Wszyscy jego przodkowie odznaczali się znakomitym pochodzeniem, a ród swój wywodzili po większej części z Etrurii albo z Faweracji 1. O jego rodzinie opowiem zresztą obszerniej w biografii Lucjusza Aureliusza Cejoniusza Kommodusa Werusa Antonina, syna tego właśnie, którego polecono adaptować Antoninowi. Księga bowiem obejmująca żywot cesarza, o którym obszerniej trzeba powiedzieć, powinna zawierać wszystko, co dotyczy genealogii. Hadrian adoptował Eliusza Werusa w tym czasie, kiedy — jak powiedziałem wyżej — siły go już opuszczały i z konieczności myślał o następcy. Od razu też został Werus pretorem i powierzono mu dowództwo i zarząd nad Panoniami; wkrótce wybrano go konsulem, a ponieważ miał zostać cesarzem, desygnowano go na konsula po raz drugi. Z powodu adopcji Werusa rozdano ludowi dary, a żołnierzom przyznano trzysta milionów sesterców, wydano igrzyska i nie pominięto niczego, co mogłoby powiększyć ogólną radość. Cesarzowi Hadrianowi tak bardzo zależało na Werusie, że pomijając przywiązanie wypływające z adopcji, które ich — jak się wydawało — łączyło, on jeden tylko, nawet listownie, uzyskiwał wszystko, czego pragnął. Nie zaniedbał także prowincji, jaką zarządzał; po pomyślnym bowiem lub raczej szczęśliwym zakończeniu działań wojennych zyskał sławę wodza, nie najwybitniejszego wprawdzie, ale przeciętnego. Werus jednak miał tak słabe zdrowie, że Hadrian od razu pożałował adopcji i gdyby żył dłużej, mógłby był go wykluczyć z rodziny cesarskiej, ponieważ często myślał o innych następcach. Opowiadają wreszcie ci, którzy dokładniej opisali żywot Hadriana, że Hadrian znał horoskop Werusa i tylko dlatego adoptował człowieka, którego nie uważał za odpowiedniego do sprawowania władzy w państwie, by zadośćuczynić swej żądzy, a zdaniem niektórych — przysiędze, jaka podobno łączyła go z Werusem na tajnych warunkach. Mariusz Maksymus twierdzi bowiem, że Hadrian posiadł tak wielką znajomość astrologii, iż wiedział o sobie wszystko, i dlatego z góry opisał swoje przyszłe czyny każdego dnia aż do godziny śmierci. Jest oprócz tego pewne, że Hadrian często mówił o Werusie: Los pokaże go ziemi, lecz na niej mu zostać Nie dozwoli.

Kiedy pewnego razu Hadrian deklamował te słowa przechadzając się w ogrodzie w obecności jednego z uczonych, których znakomitym towarzystwem się cieszył, i ów chciał dodać wiersze:

Zbyt wielkiej, według bogów, chwały Doszłaby Roma, gdyby dar taki był trwały

— Hadrian podobno powiedział: Werusa", dodając następujące:

„Tych

wierszy

nie

obejmie

życie

...pełnymi rękoma Lilie sypcie, jak kwiaty różane rozprószę: Tym drobnym chociaż darem wnuka mego duszę Uweselę.

Miał także powiedzieć z uśmiechem: „Adoptowałem sobie boga, nie syna". Gdy jednak pocieszał go jeden z uczonych, który był obecny przy tym i powiedział: „Cóż? Czy nie został dobrze obliczony horoskop tego, kto — jak sądzimy — ma żyć?" — Hadrian podobno odpowiedział: „Łatwo mówisz te słowa ty, który szukasz spadkobiercy swego majątku, a nie państwa". Z tego widać, że miał zamiar wybrać kogo innego, a Eliusza odsunąć od spraw państwowych w ostatnim okresie jego życia. Planom Hadriana przyszło z pomocą przeznaczenie. Kiedy bowiem Eliusz powrócił z prowincji i przygotowywał — czy to sam, czy przy pomocy sekretarzy kancelarii dworskiej lub nauczycieli wymowy — piękną, do dziś zachowaną mowę, w której pierwszego stycznia podziękować miał Hadrianowi jako ojcu — myśląc, że mu to pomoże, wypił jakiś napój i zmarł właśnie pierwszego stycznia. Hadrian nie pozwolił na żałobę z powodu jego śmierci, ponieważ przeszkadzały temu uroczyste ofiary 2 składane za pomyślność państwa. Werus prowadził bardzo wesoły tryb życia, znał dobrze literaturę i jak twierdzą złośliwi, milszy był Hadrianowi z powodu swej urody niż charakteru. Na dworze cesarskim nie przebywał długo; w życiu prywatnym, chociaż nie był godny pochwały, nie zasługiwał na naganę; pamiętał o swojej rodzinie, był wytworny i pełen wdzięku; odznaczał się królewską pięknością, wyrazem twarzy wzbudzającym szacunek, nieco wzniosłym sposobem mówienia, łatwo układał wiersze; nie był także bezużyteczny dla państwa. Autorzy biografii Werusa twierdzili, że przyjemności jego były liczne i nawet nie przynosiły mu niesławy, ale były do pewnego stopnia zbytkowne. Sam bowiem wynalazł podobno tetrapharmacum lub raczej pentapharmacum, którego później stale używał Hadrian, tj. potrawę składającą się z piersi samicy bażanta, pawia, zapiekanej szynki i dziczyzny. O tym rodzaju pożywienia inaczej mówi Ma-

riusz Maksymus nazywając je nie pentapharmaeum, lecz tetrapharmacum, tak, jak także ja je wymieniałem w żywocie Hadriana. Podobno był jeszcze inny rodzaj przyjemności, wynaleziony przez Werusa. Kazał mianowicie sporządzić łoże z czterema wysokimi, miękkimi oparciami, ze wszystkich stron zamknięte delikatną siatką, po czym napełniał je płatkami róży, z których usunięto białe części; leżąc na nim z konkubinami, namaszczony perskimi wonnościami, przykrywał się zasłoną zrobioną z lilii. Niektórzy twierdzą, że również sofy i stoły kazał zrobić z róż i lilii, także oczyszczonych, co chociaż niestosowne, nie było jednak szkodliwe dla państwa. Werus miał zawsze w łożu »Przepisy« Apicjusza 3 i Owidiusza 4 księgi »Amores«; epigramatyka Marcjalisa5 nazywał swoim Wergiliuszem6. Jeszcze bardziej lekkomyślne było, że posłańcom swoim często kazał przypinać skrzydła na wzór Kupidynów i nazywał ich imionami wiatrów; na jednego wołał Boreasz, na drugiego Notus albo Akwilo czy Cyrcejusz; używał też innych imion i w sposób niezmordowany i nieludzki zmuszał ich do biegania. Żonie, gdy skarżyła się na jego miłostki, miał Werus odpowiedzieć: „Pozwól mi zaspokajać moje pragnienia z innymi, żona bowiem oznacza godność, nie przyjemność". Synem Werusa był Antoninus Werus; adoptowany został przez Marka lub razem z Markiem i z nim na równi sprawował władzę. Im bowiem po raz pierwszy, dwóm równocześnie, dano tytuł Augustów, a w wykazach konsulów zapisano ich nie pod imieniem dwóch Antoninów, lecz dwóch Augustów. Tak wielkie miała znaczenie nowość i powaga tego faktu, że w niektórych wykazach konsulów konsulowie byli wymieniani kolejno zaczynając od ich imion. Z okazji adopcji Werusa Hadrian podarował wiele pieniędzy ludowi i żołnierzom. Kiedy jednak zobaczył, że Werus ma tak słabe zdrowie, że nie mógł posługiwać się cięższą tarczą, jako człowiek dosyć dowcipny, powiedział podobno: „Straciłem trzysta milionów sesterców, jakie wypłaciłem wojsku i ludowi, oparłem się bowiem o ścianę, która ma runąć i która ledwie mnie samego może podtrzymać, ale nie państwo". Rozmawiał o tym Hadrian nawet ze swoim prefektem. Ów jednak zdradził treść rozmowy, co tak zaniepokoiło Cezara Eliusza, że stan jego zdrowia zaczął się z dnia na dzień coraz bardziej pogarszać, jak to bywa u człowieka, który stracił nadzieję. Wówczas Hadrian na miejsce prefekta, który zdradził treść rozmowy, wyznaczył następcę, by wydawało się, że złagodził smutne

słowa. Nic to jednak nie pomogło, jak powiedziałem bowiem, Cezar Lucjusz Cejoniusz Kommodus Werus Eliusz (nazywano go tymi wszystkimi imionami) umarł i pochowano go tak, jak grzebano cesarzy; z władzy cesarskiej nie miał nic oprócz godności śmierci. Hadrian bolał nad jego zgonem jak dobry ojciec, nie jak dobry władca. Gdy zaniepokojeni przyjaciele pytali go, kto może być adoptowany, Hadrian miał odpowiedzieć: „Postanowiłem to jeszcze za życia Werusa". Dał w ten sposób wyraz albo swojemu przekonaniu, albo znajomości przyszłości. Po śmierci Werusa Hadrian długo wahał się, co ma czynić; adoptował wreszcie Antonina mającego przydomek Pobożny. Postawił mu za warunek, by Antoninus adoptował Marka i Werusa, a córkę swoją wydał nie za Marka, lecz za Werusa. Hadrian nie żył już długo, ponieważ stan jego zdrowia pogorszył się na skutek przemęczenia i różnego rodzaju chorób; często powtarzał, że władca powinien umierać zdrowy, a nie niedołężny. Kazał Hadrian wznieść dla Eliusza Werusa posągi olbrzymiej wielkości w całym państwie, a w niektórych miastach także świątynie. Wreszcie ze względu na Eliusza Hadrian uznał jego syna Werusa za swojego wnuka; po śmierci Eliusza pozostawił Werusa w swojej rodzinie, polecając Antoninowi Pobożnemu adoptować go — jak powiedziałem — razem z Markiem i często powtarzając: „Niech państwo ma jakąś korzyść z Werusa". Pozostaje to jednak w sprzeczności ze zdaniem bardzo wielu autorów, którzy twierdzili, że Hadrian żałował adopcji Werusa, ponieważ Werus Młodszy nie posiadał w swoim charakterze oprócz łagodności żadnej szlachetnej cechy, która dodałaby blasku rodzinie cesarskiej. Takie są wiadomości o Cezarze Werusie, godne przekazania w dziele literackim. Nie pominąłem milczeniem Werusa dlatego, że rnoim zamiarem było opowiedzieć w poszczególnych księgach o wszystkich, którym od śmierci dyktatora Cezara, to jest boskiego Juliusza, nadano tytuł Cezarów, Augustów lub panujących, i o tych, których adoptowano lub jako synów i krewnych cesarzy uświęcono imieniem Cezarów; czynię przeto zadość mojemu przekonaniu, chociaż dla wielu pisarzy nie istniałaby konieczność badania takich spraw.

Juliusz Kapitolinus

ANTONINUS PIUS

86 r. – 161r. Imperator Titus Aelius Caesar Hadrianus Antoninus Augustus Pius Tytus Aureliusz Fulwus Bojoniusz Antoninus Pius wywodził swój ród ze strony ojca z Galii Zaalpejskiej, mianowicie z Nemausus. Dziadkiem jego był Tytus Aureliusz Fulwus, który piastując uprzednio różne zaszczytne urzędy dwukrotnie osiągnął konsulat i urząd pretora miejskiego; ojcem — Aureliusz Fulwus, również były konsul, człowiek surowy i prawy. Babką jego ze strony matki była Bojonia Procylla, matką Arria Fadylla, ojcem matki — Arriusz Antoninus, dwukrotny konsul, człowiek sprawiedliwy, który ubolewał nad Nerwą, że ten przyjął władzę cesarską. Jego siostrą przyrodnią była Julia Fadylla, ojczymem — były konsul, Juliusz Lupus, teściem — Anniusz Werus, żoną — Annia Faustyna. Antoninus Pius miał dwóch synów i dwie córki. Zięciami jego zostali Łamią Sylanus przez związek małżeński ze starszą córką, Marek Antoninus przez małżeństwo z młodszą. Antoninus Pius urodził się dziewiętnastego września za dwunastego konsulatu Flawiusza Domicjana i pierwszego konsulatu Korneliusza Dolabelli1, w wiejskiej posiadłości w Lanuwium2. Wychowywał się w Lorium3, miejscowości położonej przy Via Aurelia, gdzie później wzniósł pałac, którego szczątki przetrwały do dziś dnia. Dzieciństwo spędził z dziadkiem, ojcem ojca, następnie z dziadkiem, ojcem matki, otaczając całą swoją rodzinę pełną szacunku miłością, dzięki czemu wzbogaciły go spadki po rodzeństwie, ojczymie i wielu krewnych.

Był mężem okazałej postaci, o wielkich wrodzonych zdolnościach, łagodnym usposobieniu; odznaczał się szlachetnym wyrazem twarzy, spokojnym charakterem, doskonałą wymową, niezwykłą wiedzą, szczególnym umiarkowaniem. Był gorliwym rolnikiem, człowiekiem łagodnym, hojnym, szanującym prawa innych. Wszystkie te cechy posiadał w stopniu umiarkowanym i nie chełpił się nimi, a zresztą pod każdym względem był godny pochwały i w mniemaniu ludzi dobrych słusznie zasługiwał na porównanie z Numą Pompiliuszem. Przydomek Pius otrzymał od senatu, może dlatego, że w obecności senatu podtrzymywał zmęczonego już wiekiem teścia (nie jest to wprawdzie dowodem wielkiej pobożności, ponieważ bezbożnym byłby raczej ten, kto by tego nie uczynił, niż pobożnym ten, kto spełnił powinność); może dlatego, że uratował ludzi skazanych przez Hadriana na śmierć z powodu złego stanu zdrowia, albo dlatego, że wbrew woli wszystkich ustanowił niezliczone i najbardziej zaszczytne formy kultu zmarłego Hadriana; a może dlatego, że gdy Hadrian chciał popełnić samobójstwo, dzięki wielkiej czujności i staraniom temu zapobiegł, lub dlatego, że z natury był istotnie niezwykle łagodny i w ciągu swego życia nie popełnił żadnego okrutnego czynu. Pieniądze wypożyczał na cztery procent 4 rocznie, to jest pobierając jak najmniejsze odsetki, by majątkiem swoim pomóc jak najliczniejszym. Był hojnym kwestorem i znakomitym pretorem; konsulat sprawował razem z Katyliuszem Sewerem. Dopóki pędził życie prywatnego człowieka, najczęściej przebywał w swoich wiejskich posiadłościach, lecz znano go wszędzie. Hadrian troszcząc się zarówno o rozgłos, jak i spokój takiego męża, mianował go jednym z czterech byłych konsulów, którym powierzono władzę sądowniczą nad Italią, i oddał mu tę część kraju, gdzie miał najwięcej posiadłości. Gdy zarządzał Italią, zdarzył się wypadek zapowiadający jego przyszłą władzę. Kiedy bowiem wchodził na mównicę, wśród innych okrzyków zawołano: „Auguście, niech bogowie cię strzegą". Prokonsulat w Azji sprawował w ten sposób, że przewyższył dziadka. Także w czasie prokonsulatu usłyszał przepowiednię przyszłej władzy: chociaż bowiem kapłanka w Tralles5 według zwyczaju pozdrawiała prokonsulów tym tytułem, nie powiedziała mu: „witaj, prokonsulu", lecz „witaj, władco". Ponadto w Cyzyku 6 przeniesiono wieniec z posągu bóstwa na jego posąg. Kiedy złożył konsulat, w ogrodzie jego na rozłożystych gałęziach drzewa zawieszony został za rogi marmurowy byk; piorun w czasie pogody uderzył w jego dom nie wyrzą-

dzając szkody; w Etrurii znaleziono na powierzchni ziemi beczki, które przedtem zakopano, a posągi jego w całej Etrurii otoczył rój pszczół; we śnie często otrzymywał rady, by wśród swoich bóstw domowych umieścił wizerunek Hadriana. Kiedy wyjeżdżał w celu objęcia prokonsulatu, stracił starszą córkę. O żonie jego mówiono wiele z powodu jej zbyt swobodnego i lekkiego życia, co ze smutkiem ukrywał. Po odbyciu prokonsulatu przebywał w Rzymie jako członek rady Hadriana i na wszystkie sprawy, w jakich Hadrian zwracał się do niego, zawsze miał łagodniejszy pogląd. Sposób jego adoptowania był podobno taki: po śmierci Eliusza Werusa, którego Hadrian usynowił i ogłosił cesarzem, naznaczono dzień posiedzenia senatu; Arriusz Antoninus przybył tam podtrzymując teścia i dlatego, jak mówią, Hadrian go adoptował. Nie mogło to zapewne i nie powinno było być jedyną przyczyną adopcji, zwłaszcza że Antoninus i sprawami państwowymi dobrze zarządzał, i w czasie prokonsulatu okazał się człowiekiem zacnym i pełnym godności. Kiedy przeto Hadrian publicznie oznajmił, że chce go adoptować, wyznaczono mu czas na zastanowienie się, czy chce, by Hadrian uznał go za syna. Zasadą tej adopcji było, że tak jak Hadrian usynowił Antonina, ten adoptował Marka Antonina, syna brata swej żony, i Lucjusza Werusa zwanego później Werusem Antoninem, syna Eliusza Werusa, którego przedtem uznał za syna Hadrian. Adoptowany w dniu dwudziestego piątego lutego 7, dziękował w senacie za to, że Hadrian miał o nim tak dobre mniemanie. Był współtowarzyszem ojca w czasie prokonsulatu i trybunatu. Podobno gdy żona ganiła go, że jest za mało hojny dla swoich, odrzekł: „Niemądra, skoro doszedłem do władzy, straciłem nawet to, co miałem przedtem". Żołnierzom i ludowi przyznał z własnych funduszów dary pieniężne, jak również te dary, które obiecał ojciec. Bardzo wiele pieniędzy przeznaczył też na budowle wznoszone przez Hadriana; pieniądze na wieniec 8, jakie ofiarowano mu z powodu adopcji, zwrócił mieszkańcom Italii w całości, a mieszkańcom prowincji w połowie. Ojca, dopóki żył, słuchał jak najskrupulatniej, a gdy Hadrian zmarł w Bajach, przewiózł jego szczątki do Rzymu z oznakami czci i szacunku i złożył w ogrodach Domicji; jego samego, chociaż było to wbrew woli wszystkich, zaliczył w poczet bogów. Senatowi pozwo-

lił nadać swej żonie Faustynie tytuł Augusty. Przyjął przydomek Pius. Chętnie zgodził się na przyznanie posągów zmarłemu już ojcu, matce, dziadkom i braciom. Nie odmówił ustanowienia igrzysk w dniu swych urodzin, chociaż odrzucił inne zaszczyty. Na cześć Hadriana ofiarował wspaniałą tarczę i ustanowił dla niego kapłanów. Kiedy został cesarzem, nie pozbawił urzędu nikogo, kogo mianował Hadrian, i odznaczał się taką stałością, że dobrych urzędników zatrzymywał w prowincjach po siedem i dziewięć lat. Za pośrednictwem swoich legatów prowadził wiele wojen. Przy pomocy legata Loliusza Urbikusa zwyciężył Brytanów i zmusiwszy nieprzyjaciół do cofnięcia się, wzniósł długi wał z murawy; Maurów skłonił, by zażądali pokoju; przy pomocy namiestników i legatów pokonał również Germanów, Daków i wiele innych ludów oraz buntujących się Żydów. Stłumił bunty w Achai i Egipcie. Powstrzymał częste najazdy Alanów. Zarządcom swoim kazał ściągać podatki w sposób łagodny, a tym, którzy przekroczyli oznaczoną miarę, polecił zdawać sprawę z ich czynów. Nigdy też nie cieszył się żadnym zyskiem, który byłby ciężarem dla mieszkańców prowincji. Chętnie wysłuchiwał skarg przeciw swoim zarządcom. Dla skazanych przez Hadriana prosił w senacie o przebaczenie mówiąc, że sam Hadrian zamierzał to zrobić. Majestat cesarski sprowadził do ludzkich rozmiarów, przez co zjednał sobie jeszcze większe uznanie pomimo sprzeciwu urzędników dworskich; ponieważ cesarz nie załatwiał żadnych spraw przez pośredników, nie mogli już oni ani zastraszać ludzi, ani sprzedawać nie istniejących tajemnic. Jako cesarz dał senatowi takie uprawnienia, jakich będąc człowiekiem prywatnym pragnął dla siebie od innego cesarza. Ofiarowany mu przez senat tytuł ojca ojczyzny, z którego przyjęciem najpierw się ociągał, przyjął z wielkimi podziękowaniami. W trzecim roku panowania stracił żonę Faustynę; senat wyniósł ją do rzędu bogów, ustanowiwszy na jej cześć igrzyska, świątynię, kapłanki, złote i srebrne posągi, ponieważ sam cesarz zezwolił nawet na to, by wizerunek jej umieszczono we wszystkich cyrkach. Gdy senat przyznał jej złoty posąg, podjął się go wybudować. Na prośbę senatu mianował konsulem kwestora Marka Antonina. Anniusza Werusa, zwanego później Antoninem, wyznaczył przed czasem kwestorem. Nie wyda-

wał żadnych postanowień w sprawach prowincji ani w sprawach państwowych, jeśli przedtem nie zasięgnął rady przyjaciół, i zgodnie z ich zdaniem wydawał ostateczną decyzję. Przyjaciele widywali go także w stroju prywatnym, kiedy wykonywał pewne domowe zajęcia. Z tak wielką dbałością rządził poddanymi ludami, że troszczył się o wszystko i wszystkich jakby o swoją własność. Wszystkie prowincje w czasie jego panowania były w stanie rozkwitu. Donosicieli wytępiono. Konfiskata majątków była rzadsza niż kiedykolwiek przedtem, tak że tylko jeden człowiek, to jest Atyliusz Tycjanus, został oskarżony o dążenie do jedynowładztwa i skazany; karę wyznaczył senat, któremu cesarz nie pozwolił szukać współwinnych, chociaż syn Atyliusza zawsze we wszystkim mu pomagał. Oskarżony o dążenie do jedynowładztwa zginął także Pryscjanus, lecz śmiercią dobrowolną. Antoninus nie pozwolił badać tego spisku. Życie Antonina Piusa cechował nie zasługujący na naganę dostatek, daleka od brudnego skąpstwa oszczędność; stół jego zaopatrywali zawsze nadworni niewolnicy, ptasznicy, rybacy i myśliwi. Z łaźni, której sam używał, pozwolił bezpłatnie korzystać ludowi i jako cesarz pod żadnym względem nie zmienił trybu prywatnego życia. Wielu obywatelom pędzącym, jak widział, życie bezczynne, odebrał roczne wynagrodzenie mówiąc, że nie ma nic bardziej haniebnego, nawet okrutnego, niż jeśli państwo rujnuje ten, kto własną pracą nie przysparza mu żadnych korzyści. Dlatego także zmniejszył wynagrodzenie lirykowi Mesomedesowi. Poznał dokładnie stan finansowy i źródła dochodów wszystkich prowincji. Majątek prywatny, odziedziczony po ojcu, przekazał córce, lecz dochody z niego ofiarował państwu. Sprzedał zbędne, należące do cesarza ozdoby i grunta; pędził życie w swoich własnych posiadłościach, urozmaicając je stosownie do pory roku. Nie przedsiębrał żadnych podróży, jeździł tylko do swoich dóbr w Kampanii, mówiąc, że dla mieszkańców prowincji uciążliwy jest orszak towarzyszący cesarzowi, nawet jeśli ten ma skromne potrzeby. U wszystkich jednak ludów cieszył się wielką powagą, ponieważ w Rzymie przebywał dlatego, że tu, jakby w środku państwa, łatwiej mógł przyjmować przybywające zewsząd poselstwa. Rozdał zwykły pieniężny dar 9 ludowi i dodatkowy dar żołnierzom. Na cześć Faustyny ustanowił fundację alimentacyjną 10 przeznaczoną

na wychowanie dziewcząt. Z budowli przez niego wzniesionych istnieją następujące: w Rzymie świątynia Hadriana nazwana tak ku czci ojca, odbudowane przez niego po pożarze Graecostadium, odnowiony amfiteatr, grobowiec Hadriana, świątynia Agryppy, most Sublicyjski, odbudowane Faros, port w Kajecie, port w Tarracynie, łaźnia w Ostii, wodociąg w Ancjum, świątynie w Lanuwium. "Wiele też miast wspomógł pieniędzmi, by wznosiły nowe budowle albo odnawiały dawne, tak że nawet rzymskim urzędnikom i senatorom pomagał w wypełnianiu ich czynności. Nie przyjął spadków od tych, którzy mieli dzieci. Pierwszy postanowił, że zapis zrobiony pod grozą kary nie miał mocy prawnej. Nigdy dobremu urzędnikowi nie wyznaczył za jego życia następcy, z wyjątkiem prefekta miejskiego Orfitusa, lecz uczynił to na jego prośbę. Gawiusz Maksymus, naczelnik straży przybocznej, mąż bardzo surowy, wytrwał na tyrn stanowisku za jego panowania przez lat dwadzieścia; następcą jego został Tacjusz Maksymus, a po jego śmierci Antoninus wyznaczył na jego miejsce dwóch prefektów: Fabiusza Repentyna i Furiusza Wiktoryna. Repentynus jednak zginął na skutek pogłoski, że do urzędu prefekta doszedł za pośrednictwem konkubiny cesarza. Za jego panowania nie zginął żaden senator; nawet mordercę po przyznaniu się do winy umieszczano tylko na samotnej wyspie, ponieważ nie wolno mu było żyć zgodnie z prawami natury. Brak wina, oliwy i zboża zaspokoił cesarz kupując je i rozdając bezpłatnie ludowi z uszczerbkiem swego własnego skarbu. Za jego czasów zdarzyły się następujące nieszczęścia: głód, o którym wspomniałem, zawalenie cyrku, trzęsienie ziemi, które zburzyło miasta ma Rodos i w Azji — wszystkie je odbudował w podziwu godny sposób — i pożar Rzymu; zniszczył on trzysta czterdzieści kamienic czynszowych i domów mieszkalnych. Spłonęły także miasto Narbo, Antiochia i forum w Kartaginie. Nastąpił również wylew Tybru, ukazała się kometa, na świat przyszedł dwugłowy chłopiec, a kobieta urodziła pięciu chłopców. W Arabii ukazał się większy od przeciętnych wąż z grzebieniem, który pożarł połowę swego ciała. W Arabii także wybuchła zaraza. W Mezji na wierzchołkach drzew wyrósł jęczmień. Oprócz tego w Arabii cztery lwy stały się łagodne i pozwoliły się schwytać dobrowolnie. Do Rzymu przybył do Anto-

nina król Farasmanes i okazał mu więcej czci niż Hadrianowi. Pakorusa 11 mianował Antoninus królem Lazjów 12. Króla Partów samym listem odwiódł od zamiaru zdobycia Armenii. Osobistą tylko powagą skłonił króla Abgarusa 13 do wycofania się z wschodnich granic imperium. Zakończył sprawy sporne z poszczególnymi królami. Królowi Fartów domagającemu się zwrotu tronu, który zdobył Trajan, dał odpowiedź odmowną. Odesłał z powrotem do królestwa Bosforu Remetalcesa dowiedziawszy się o sporze między nim i namiestnikiem cesarskim. Mieszkańcom Olbii posłał do Pontu posiłki przeciw Tauroscytom, a tych zmusił, by wydali Olbijczykom zakładników. Nikt bez wątpienia nie cieszył się u obcych ludów tak wielką powagą jak Antoninus, ponieważ zawsze był zwolennikiem pokoju, do tego stopnia, że często powtarzał zdanie Scypiona, który twierdził, że woli jednego obywatela uratować, niż tysiąc wrogów zabić. Miesiące sierpień i wrzesień senat postanowił nazwać Antoninus i Faustynus, lecz Antoninus ten projekt odrzucił. Wydając córkę swą, Faustynę, za mąż za Marka Antonina, wyprawił jej wspaniałe wesele, rozdając nawet dary żołnierzom. Werusa Antonina mianował po odbyciu kwestury konsulem. Kiedy do pałacu Tyberiusza, gdzie mieszkał, wezwał Apoloniusza 14, którego sprowadził z Chalkis, aby powierzyć jego opiece Marka Antonina, a Apoloniusz powiedział: „Nauczyciel nie powinien przychodzić do ucznia, lecz uczeń do nauczyciela" — śmiał się z niego mówiąc: „Łatwiej było Apoloniuszowi przybyć z Chalkis do Rzymu, niż z domu swego do pałacu". Zauważył nawet jego chciwość przy wynagrodzeniu. Wśród przykładów bogobojności Antonina wymienia się także i to, że gdy Marek opłakiwał swego zmarłego wychowawcę, a urzędnicy dworscy wzbraniali mu jawnego okazywania przywiązania, Antoninus powiedział: „Pozwólcie mu być człowiekiem! Ani filozofia bowiem, ani władza cesarska nie odbiera naturalnych uczuć." Urzędnikom swoim przysparzał bogactw i obdarowywał ich tytułami i przywilejami konsulów. Jeśli nawet niektórych ukarał za zdzierstwa, dzieciom ich zwracał majątek, pod tym jednak warunkiem, że oddadzą mieszkańcom prowincji to, co zabrali ich rodzice. Z największą łatwością przebaczał. Urządzał igrzyska, w czasie których pokazywał słonie, hieny, tygrysy, nosorożce, krokodyle, a nawet hipopotamy, słowem, wszy-

stkie zwierzęta całego świata. W czasie jednego widowiska pokazał aż sto lwów i tygrysów. W okresie swego panowania stosunki z przyjaciółmi utrzymywał jedynie jako człowiek prywatny, wskutek czego nigdy nie sprzedawali oni w porozumieniu z wyzwoleńcami obietnic wypływających z jego życzliwości; z wyzwoleńcami obchodził się istotnie z największą surowością. Był miłośnikiem sztuk aktorskich. Wiele przyjemności znajdował w łowieniu ryb, polowaniu, przechadzkach i rozmowach z przyjaciółmi. Wraz z przyjaciółmi jako człowiek prywatny uczestniczył w winobraniach. Retorom i filozofom we wszystkich prowincjach przyznał zaszczyty i stałe wynagrodzenie. Wielu twierdziło, że nie był autorem mów, jakie obiegały pod jego imieniem. Według Mariusza Maksymusa były to jego własne mowy. Uczty, zarówno publiczne, jak prywatne, spożywał zawsze z przyjaciółmi, nigdy nie złożył żadnej ofiary za pośrednictwem zastępcy, chyba że był chory. Kiedy ubiegał się o urzędy dla siebie i synów, postępował we wszystkim jak człowiek prywatny. Uczestniczył także w ucztach swoich przyjaciół. Między innymi szczególnym dowodem jego wyrozumiałości jest fakt, że gdy oglądając dom Homullusa 15 i podziwiając kolumny z porfiru zapytał, skąd je ma, a Homullus mu odpowiedział: „Kiedy wchodzisz do obcego domu, bądź niemy i głuchy" — przyjął to ze spokojem. Zawsze ze spokojem przyjmował liczne żarty tegoż Homullusa. Antoninus wydał szereg ustaw prawnych przy pomocy doświadczonych prawników Windiusza Werusa, Salwiusza Walensa, Woluzjusza Mecjanusa, Ulpiusza Marcellusa i Diawolena.16 Bunty wszędzie, gdzie wybuchły, uśmierzał nie okrucieństwem, lecz łagodnością i powagą. Nie pozwolił grzebać zmarłych w obrębie miast. Uregulował wydatki na igrzyska z występami gladiatorów. Z największą starannością utrzymywał pocztę. Ze wszystkich swoich czynów składał sprawozdania w senacie i w formie edyktów. Zmarł w siedemdziesiątym roku życia, lecz żałowano go jak młodzieńca. Śmierć jego, jak mówią, była taka: ponieważ w czasie uczty jadł zbyt chciwie ser alpejski, w nocy zwymiotował, a następnego dnia miał dreszcze. Trzeciego dnia, kiedy czuł, że jest chory, opiekę nad państwem i córką zlecił w obecności prefektów Markowi Antoninowi.

złoty posążek Fortuny, który zwykle kładziono do loża władców, kazał zanieść do niego, a następnie dał trybunowi znak ciszy i odwróciwszy się, tak jakby spał, wyzionął ducha w Lorium. Straciwszy w gorączce przytomność nie mówił o niczym innym jak tylko o państwie i tych królach, na których był zagniewany. Prywatny majątek pozostawił córce. W testamencie zaś obdarzył wszystkich domowników stosownymi zapisami. Był mężczyzną wysokim i pięknym; ponieważ był wysokiego wzrostu i jako starzec garbił się, obwiązywał się lipowymi deseczkami ułożonymi na piersiach, aby trzymać się prosto. Nawet jako starzec spożywał suchy chleb dla podtrzymania sił, zanim przyszli klienci z pozdrowieniem. Głos miał donośny, dźwięczny i miły. Senat zaliczył go w poczet bogów — wszyscy na wyścigi popierali uchwalę, ponieważ wszyscy chwalili jego pobożność, rozum i prawość. Ustanowiono wszelkie zaszczyty, jakie przedtem przyznano najlepszym cesarzom, W nagrodę za zasługi przyznano mu kapłana, igrzyska, świątynię i kolegium kapłanów zwanych Antoniniani; jedyny ze wszystkich władców żył bez rozlewu krwi współobywateli i wrogów, o ile zależało to od niego samego, i słusznie porównywano go z Numą Pompiliuszem, którego szczęśliwość, pobożność, spokój i religijne zwyczaje na zawsze zachował.

Juliusz Kapitolinus

MAREK ANTONINUS FILOZOF (AURELIUSZ)

121 r. – 180 r. Imperator Caesar Marcus Aurelius Verus Augustus

Ojcem Marka Antonina, który całe życie poświęcił filozofii, a swoją zacnością przewyższył wszystkich cesarzy, był Anniusz Werus (zmarł jako pretor), dziadkiem Anniusz Werus, dwukrotny konsul i prefekt miejski, przyjęty w szeregi patrycjuszów przez cenzorów Wespazjana i Tytusa; stryjem jego był konsul Anniusz Libo, ciotką — Galeria Faustyna Augusta, matką — Domicja Lucylla, córka Kalwizjusza Tullusa, dwukrotnego konsula; pradziadkiem ze strony ojca — były pretor Anniusz Werus z miasta Sukkuba w Hiszpanii, mianowany senatorem, pradziadkiem ze strony matki — Katyliusz Sewer, dwukrotny konsul i prefekt miejski; babką jego ze strony ojca była Rupilia Faustyna, córka byłego konsula Rupiliusza z przydomkiem Bonus. Urodził się Marek w Rzymie dwudziestego szóstego kwietnia w domu na wzgórzu Celius za drugiego konsulatu swego dziadka i pierwszego konsulatu Augura 1. Jak twierdzi Mariusz Maksymus, uważa się, że rodzina Marka pochodzi — sięgając jej początku — od Numy, jak również od króla Sallentynów Malemniusza, syna Dazumma, założyciela Lupii 2. Wychował się Marek

tam, gdzie się urodził, oraz w domu swego dziadka Werusa w pobliżu domu Lateranusa. Miał młodszą siostrę Annie Kornificję i żonę Annię Faustynę, swoją krewną. U zarania życia Marek Antoninus nosił imię Katyliusza Sewera, pradziadka ze strony matki. Po śmierci ojca Hadrian nazwał go Anniuszem Werissimusem, natomiast po dojściu do pełnoletności Anniuszem Werusem. Po śmierci ojca adoptował Marka i wychowywał dziadek ze strony ojca. Od najwcześniejszego dzieciństwa odznaczał się Marek powagą. Skoro wyrósł z lat, w których dziecko pozostaje pod opieką piastunki, powierzono go opiece wybitnych nauczycieli; wówczas zapoznał się z filozofią. W zakresie nauk elementarnych nauczycielami jego byli Euforion w dziedzinie literatury, Geminus — dramatu, Andro — muzyki i geometrii. Im wszystkim okazywał Marek duży szacunek jako przedstawicielom nauk. Obcował oprócz tego z gramatykami: Grekiem Aleksandrem z Kotieum i Rzymianami Trozjuszeni Aprem, Polionem i Eutychiuszem Prokulusem z Sikki. Wymowy greckiej uczyli go Aniniusz Macer, Kaniniusz Celer i Herodes Attykus3, rzymskiej — Korneliusz Fronto4. Najwięcej cenił z nich Fronlona i prosił nawet senat o wzniesienie mu posągu. Prokulusa natomiast wyniósł aż do godności prokonsula, ale obowiązki jego wziął na siebie. Już jako chłopiec zajmował się Marek z zapałem filozofią. Gdy rozpoczął dwunasty rok życia, włożył strój filozofa i wyrobił w sobie właściwą filozofowi wytrzymałość na trudy; kiedy bowiem się uczył, ubierał się w płaszcz grecki i sypiał na ziemi; dopiero z ledwością za namową matki położył się na łóżku zasłanym skórami. Obcował także z nauczycielem Kommodusa, którego krewnym miał zostać, oraz z filozofem stoickim Apoloniuszem z Chalcedonu. Do filozofii miał Marek tak wielkie zamiłowanie, że chociaż przyjęto go już do rodziny cesarskiej, przychodził do domu Apoloniusza na naukę. Słuchał także Sekstusa z Cheronei, bratanka Plutarcha, stoików Juniusza Rustyka, Klaudiusza Maksymusa i Cynnę Katulusa, miłośnika nauki perypatetyckiej Klaudiusza Sewera, ale przede wszystkim Juniusza Rustyka; otaczał tego wybitnego stoika szacunkiem i został wyznawcą jego poglądów. W czasie pokoju i wojny Rustyk odgrywał dużą rolę. Z nim bowiem omawiał Marek wszystkie plany dotyczące życia publicznego i prywatnego, jego witał zawsze pocałunkiem5, zanim powitał naczelników gwardii cesarskiej; po raz drugi desygnował go na konsula, a gdy Rustyk umarł, prosił senat o wzniesienie mu posągów. Swoim nauczycielom oka-

zywał Marek tak wielki szacunek, że ich wizerunki wykonane w złocie miał w swej kaplicy domowej, a grobowce czcił zawsze osobiście, przychodząc z ofiarami i kwiatami. Uczył się także prawa słuchając Lucjusza Woluzjusza Mecjana. Tak wiele pracy i trudu poświęcał naukom, że nadwerężył zdrowie i jedynie za to ganiono go w dzieciństwie. Uczęszczał też do publicznych szkół deklamatorów, gdyż ze współuczniów polubił szczególnie należących do stanu senatorskiego Sejusza Fuscjana i Aufidiusza Wiktoryna, z ekwitów — Bebiusza Longusa i Kalenusa. W stosunku do nich był bardzo szczodry i nawet tych, którym z powodu trybu ich życia nie mógł powierzyć urzędów publicznych, zatrzymał przy sobie i bogato wyposażył. Wychowywał się Marek u boku Hadriana, który jak wyżej wspomniałem, nazywał go Werissimusem. Gdy Marek miał lat sześć, wprowadził go do stanu ekwitów, a w ósmym roku życia do kolegium Saliów6. Jako członek kolegium otrzymał Marek znak zapowiadający władzę cesarską: kiedy bowiem według zwyczaju wszyscy rzucili wieńce na umieszczone na sofach posągi bogów, wieniec Marka zatrzymał się na głowie Marsa jakby jego własną dłonią włożony, podczas gdy inne upadły w różnych miejscach. Sprawując ten urząd kapłański był Marek przywódcą tańców obrzędowych, wieszczem i przewodniczącym kolegium; wielu nowych członków ustanowił, wielu wykluczył; nikt w czasie obrzędów nie dyktował mu formułek, ponieważ sam się wszystkich nauczył. Togę męską włożył w piętnastym roku życia i od razu zaręczono z nim zgodnie z wolą Hadriana córkę Lucjusza Cejoniusza Kommodusa. Wkrótce potem został Marek prefektem miejskim w czasie Feriae Latinae7. Na tym stanowisku wywiązał się doskonale ze swoich obowiązków wobec urzędników i na ucztach u cesarza Hadriana. Potem, kiedy matka wezwała go do podziału majątku, cały majątek odziedziczony po ojcu odstąpił siostrze; powiedział, że sam zadowoli się dobrami po dziadku dodając, że matka — jeśli zechce — także może jej przekazać własny majątek, aby siostra nie była biedniejsza od męża. Ponieważ Marek odznaczał się wielką łagodnością, niekiedy zmuszano go do brania udziału w polowaniach, pójścia do teatru lub uczestniczenia w igrzyskach. Oprócz tego pod kierunkiem nauczyciela Diognetosa oddawał się malarstwu. Lubił walkę na pięści, biegi i polowanie na ptaki; doskonale grał w piłkę i polował. Od tych wszystkich zajęć odrywało go jednak zamiłowanie do

filozofii, czyniąc zeń człowieka surowego i poważnego, a nie zabijając w nim życzliwości w stosunku do ludzi: okazywał ją szczególnie swoim bliskim, dalej przyjaciołom, a nawet osobom mniej znanym; był bowiem zacny, ale nie zuchwały, skromny, lecz nie bojaźliwy, poważny, ale nie ponury. Wobec tego, kiedy Hadrian po śmierci Cezara Lucjusza szukał dziedzica swej władzy, a Marka nie uważano za odpowiedniego, ponieważ miał lat osiemnaście, Hadrian adoptował męża ciotki Marka, Antonina Piusa, pod warunkiem, by Pius adoptował Marka, a Marek — Lucjusza Kommodusa. Tego dnia, kiedy go adoptowano Werusowi śniło się, że ma ramiona z kości słoniowej; gdy próbował, czy zdolne są do niesienia ciężaru, stwierdził, iż są silniejsze niż zwykle. Kiedy zaś dowiedział się o adoptowaniu przez Hadriana, raczej przeraził się, niż ucieszył, i gdy polecono mu przenieść się do prywatnego domu Hadriana, niechętnie opuścił dom matki. Odpowiadając na pytania domowników, dlaczego ze smutkiem przyjmuje adopcję cesarza, tłumaczył, jak wielkie zło kryje w sobie władza. Wtedy po raz pierwszy zamiast Anniuszem zaczęto go nazywać Aureliuszem, ponieważ przez adopcję wszedł do rodziny Aureliuszów, to jest do rodziny Antonina. Adoptowany przeto w osiemnastym roku życia, za drugiego konsulatu Antonina, już jako swego ojca, desygnowany został na kwestora; za zgodą Hadriana bowiem uwzględniono jego młody wiek. Po przyjęciu do domu cesarskiego wszystkim swoim krewnym okazywał taki sam szacunek, jakim darzył ich jako człowiek prywatny. Tak samo jak w domu prywatnym był oszczędny i troskliwy w sprawach majątkowych, pragnąc postępować, mówić i myśleć zgodnie z zamiarem ojca. Po śmierci Hadriana w Bajach Pius wyruszył tam w celu przewiezienia jego zwłok, a Marek pozostawszy w Rzymie wypełnił przepisane prawem obrzędy, związane z pogrzebem dziadka; chociaż był kwestorem, igrzyska z występami gladiatorów urządził jako człowiek prywatny. Po śmierci Hadriana Pius od razu za pośrednictwem żony wybadał Marka; pragnął bowiem, żeby po zerwaniu zaręczyn, które z Lucjusza Cejoniusza Kommodusa....8 zaręczył się pomimo młodego wieku; po zastanowieniu Marek zgodził się. Po takim załatwieniu sprawy Pius desygnował Marka, dotychczasowego kwestora, na konsula, jako swego kolegę; już jako desygnowanego konsula obdarzył go tytułem Cezara, mianował jednym

z sześciu dowódców ekwitów rzymskich, usiadł przy nim, gdy Marek wraz z towarzyszami wydawał igrzyska, których urządzenie było obowiązkiem sewirów 9; polecił mu też przenieść się do domu Tyberiusza, zaszczycił — pomimo sprzeciwu — godnością posiadania dworu, a na polecenie senatu przyjął go do kolegiów kapłańskich. Po raz drugi desygnował Marka na konsula, kiedy sam rozpoczął czwarty konsulat. Marek, chociaż zajmował już poważne stanowiska i brał udział w zajęciach ojca, przygotowując się do rządzenia państwem, równocześnie z wielkim zapałem poświęcał się naukom. Za żonę pojął Faustynę i po przyjściu na świat córki obdarzony został godnością trybuna i władzą prokonsula poza Rzymem; dodano do niej prawo wysuwania pięciu wniosków w senacie10. Na Piusa miał Marek tak wielki wpływ, że ów bez niego nigdy nikogo nie przesuwał na wyższe stanowiska. Ojcu okazywał najwyższe posłuszeństwo, chociaż nie brakowało takich, którzy szeptali przeciw niemu; należał do nich przede wszystkim Waleriusz Homullus, który ujrzawszy Lucyllę, matkę Marka, oddającą w ogrodzie cześć posągowi Apollina, powiedział: „Ona prosi teraz, abyś zakończył życic i aby rządził syn". Pius nie przywiązywał do tych słów żadnego znaczenia; tak wielka była zacność i skromność Marka pomimo jego udziału we władzy cesarskiej. O dobre imię troszczył się Marek do tego stopnia, że zawsze jako chłopiec napominał swoich przełożonych, by nie postępowali w sposób zbyt zuchwały; nie przyjął także spadków, jakie mu ofiarowano, lecz zwrócił je najbliższym krewnym zmarłych. W ciągu dwudziestu trzech lat pobytu w domu ojca tak postępował, że z dnia na dzień wzrastała miłość Piusa do niego, i przez tyle lat nie oddalił się od Antonina z wyjątkiem dwóch nocy z powodu różnych okoliczności. Dlatego Antoninus Pius przeczuwając, że zbliża się koniec jego życia, zwołał przyjaciół i prefektów, polecił Marka wszystkim jako swego następcę i potwierdził to, po czym natychmiast po daniu przez trybuna hasła „spokój" kazał przenieść do jego sypialni złoty posążek Fortuny, który zwykle znajdował się w sypialni cesarzy. Część majątku po matce przekazał Marek Umidiuszowi Kwadratusowi, synowi siostry, która już była zmarła. Po śmierci boskiego Piusa zmuszony przez senat do objęcia władzy

postanowił, by brat razem z nim sprawował rządy; nazwał go Lucjuszem Aureliuszem Werusem Kommodusem i nadał mu tytuł Cezara oraz Augusta. Od tej chwili równocześnie zaczęli władać państwem; wtedy też po raz pierwszy imperium rzymskie miało dwóch Augustów, ponieważ władzę sobie przekazaną podzielił Marek z bratem. Wkrótce sam przyjął imię Antonina. Tak jak gdyby był ojcem Lucjusza Kommodusa, nazwał go Werusem dodawszy imię Antonina i zaręczył z bratem córkę swoją Lucyllę. Z powodu zawarcia tego związku polecił ustanowić fundację alimentacyjną dla chłopców i dziewcząt o nowych imionach11. Dokonawszy tego, co należało uczynić w obecności senatu, obaj udali się do koszar pretorianów i z okazji podziału władzy obiecali żołnierzom po dwadzieścia tysięcy sesterców na głowę, a pozostałym sumy proporcjonalne do tego. Zwłoki ojca złożyli w grobowcu Hadriana spełniwszy z całą wspaniałością obowiązek pogrzebu. Wkrótce po ogłoszeniu żałoby przygotowano także pogrzeb publiczny. Obydwaj wygłosili mowy pochwalne na cześć ojca na rostrze, ustanowili dla niego flamina spośród krewnych oraz kolegium kapłanów zwanych Aureliani spośród najlepszych przyjaciół. Po objęciu władzy obaj postępowali w sposób tak ludzki, iż nikt nie odczuwał braku łagodności Piusa, a współczesny mimograf Marullus chłostał ich bezkarnie szyderstwami. Na cześć ojca urządzili igrzyska żałobne. Marek całkowicie oddał się filozofii dążąc równocześnie do pozyskania miłości obywateli. Szczęście i spokój cesarzy przerwał jednak pierwszy i za ich panowania największy wylew Tybru. Zniszczył w mieście wiele budynków, zatopił duża ilość zwierząt i stał się przyczyną strasznego głodu. Wszystkie nieszczęścia złagodzili Marek i Werus swoją troskliwością i obecnością. Wybuchła także w tym czasie wojna z Partami, przygotowana jeszcze za życia Piusa; wypowiedział ją za panowania Marka i Werusa Wologezus12, zmusiwszy do ucieczki Atydiusza Korneliana zarządzającego wówczas Syrią. Zagrażała wojna z Brytanią, a w granice Germanii i Recji wdarli się Chattowie. Przeciw Brytańczykom wysłano Kalpurniusza Agrykolę, przeciw Chattom — Aufidiusza Wiktoryna. Na wojnę z Partami wyruszył za zgodą senatu brat Werus; Marek pozostał w Rzymie, ponieważ sprawy w mieście wymagały

obecności cesarza. Odprowadzając Werusa aż do Kapui wraz z towarzyszącymi mu przyjaciółmi z senatu, zaszczycił go Marek dodając mu urzędników do pełnienia wszystkich obowiązków. Skoro sam powrócił do Rzymu i dowiedział się, że Werus zachorował w Kanuzjum, udał się tam, by go odwiedzić, złożywszy uprzednio śluby w senacie; wypełnił je natychmiast po powrocie do Rzymu, kiedy usłyszał, że Werus odpłynął. Werus zaś skoro przybył do Syrii, zaczął pędzić życie wśród przyjemności w pobliżu Antiochii i Dafne; stale zajmował się walkami gladiatorów i polowaniem; miał tytuł imperatora, pomimo że wojnę z Partami prowadził za pośrednictwem legatów, podczas gdy Marek ustawicznie strzegł spraw państwa i cierpliwie, lecz bez przekonania i niechętnie znosił rozwiązły tryb życia brata. Wszystko zresztą, co było konieczne do prowadzenia wojny, zarządził i uporządkował sam, pozostając w Rzymie. Działania wojenne prowadził w Armenii z pomyślnym wynikiem Stacjusz Pryskus; po zdobyciu Artaksaty obu cesarzom nadano przydomek „Armeński". Marek najpierw przez skromność odmówił jego przyjęcia, później jednak zgodził się. Po zakończeniu wojny natomiast obaj uzyskali przydomek „Partyjski". Marek wzgardził również tym przydomkiem, ale potem go przyjął. Nadanie tytułu „ojca ojczyzny" w czasie nieobecności brata odłożył do jego powrotu. W czasie wojny odprowadził do Brundizjum i wysłał do Werusa Cywikę, jego stryja, oraz własną córkę, która miała go poślubić, powierzając ją opiece swej siostry i obdarzając posagiem; sam natychmiast powrócił do Rzymu pod wpływem tych, którzy mówili, że Marek pragnie dla siebie zdobyć sławę już ukończonej wojny i dlatego wyrusza do Syrii. Do prokonsula napisał, by jego podróżującej córce nikt nie wychodził na spotkanie. Procesy, w których chodziło o wolność osobistą w ten sposób zabezpieczył, że pierwszy polecił, aby dzieci wolno urodzone każdy z obywateli w ciągu trzydziestu dni od nadania im imienia zgłaszał u prefektów skarbu w świątyni Saturna13. W prowincjach ustanowił publicznych notariuszy; można było u nich zgłaszać akt narodzin tak samo jak w Rzymie u prefektów skarbu, aby każdy urodzony na prowincji, prowadząc proces dotyczący wolnego urodzenia, miał skąd zaczerp-

nać dowody. Prawo to zabezpieczył wydaniem ustaw o wyzwalaniu niewolników; wydał też inne prawa dotyczące bankierów i licytacji. Senatowi dał Marek władzę sądowniczą w wielu sprawach, zwłaszcza w tych, które do niego samego należały. Polecił także rozpatrywać w ciągu pięciu lat sprawy dotyczące majątku po zmarłych. Żaden z cesarzy nie odnosił się z większym szacunkiem do senatu. Dla okazania go wiele kwestii prawnych powierzył Marek do rozstrzygnięcia dawnym pretorom i konsulom, którzy nie sprawowali już urzędów, by powaga ich jako wykonawców prawa tym bardziej wzrosła. Wielu przyjaciół wprowadził do senatu z godnością edylów lub pretorów. Licznym senatorom, biednym wprawdzie, ale nie obarczonym żadnymi przewinieniami, przyznał stanowiska trybunów i edylów. Nikogo nie przyjął do tego stanu, kogo sam dobrze nie znał. Nadał senatorom i ten przywilej, że ilekroć trzeba było wydać wyrok o ich życiu, sam badał sprawę i rozpatrzoną przez siebie przekazywał do wiadomości publicznej nie pozwalając, by w tego rodzaju sprawach uczestniczyli ekwici rzymscy. Zawsze, kiedy mógł i ilekroć był w Rzymie, brał udział w posiedzeniach senatu, nawet jeśli nie musiał z niczego zdawać sprawy; jeżeli zaś chciał złożyć sprawozdanie, przybywał nawet z Kampanii. Często brał udział w komicjach aż do nocy i nigdy nie opuścił gmachu senatu, zanim konsul nie oznajmił: „Nie zatrzymuję was, senatorowie". Senatowi oddał władzę sądowniczą w sprawach, w których odwoływano się od decyzji konsula. Szczególną troskliwością otoczył sądownictwo. Do dni, w jakich można było odbywać sądy, dodał nowe „dnie sądowe", tak że w ciągu roku ustanowił dwieście trzydzieści dni na prowadzenie procesów sądowych i rozstrzyganie sporów. Ponieważ przedtem konsuIowie domagali się opiekunów, pierwszy ustanowił urząd pretora, którego zadaniem było wyznaczanie opiekunów, aby bardziej dbano o ich dobór. Ponieważ przedtem wyznaczano opiekunów tylko na podstawie prawa Pletoriusza 14 albo w wypadku czyjejś rozrzutności lub choroby umysłowej, wydał postanowienie, by mieli ich wszyscy młodzi ludzie bez uprzedniego podania przyczyn. Marek był bardzo troskliwy, jeśli chodziło o wydatki publiczne; oszczerstwom donosicieli położył kres napiętnowawszy fałszywych oskarżycieli. Wzgardził doniesieniami, dzięki którym mógł powiek-

szyć się skarb cesarski. Wynalazł wiele mądrych sposobów pieniężnej pomocy dla obywateli. Aby zwiększyć znaczenie godności senatorskiej, licznym miastom przydzielił opiekunów spośród senatorów. Miastom italskim w czasie głodu dostarczył z Rzymu żywności i w ogóle troszczył się o zaopatrzenie w zboże. Ograniczył wszędzie igrzyska z występami gladiatorów, jak również wydatki na przedstawienia teatralne; polecił, by aktorzy otrzymywali po pięć aureusów i by żaden organizator nie przekroczył dziesięciu aureusów. Ulice i drogi otoczył Marek największym staraniem; dbał bardzo o zaopatrzenie w zboże. Wyznaczywszy sędziów dla Italii, za przykładem Hadriana postanowił oddać wymiar sprawiedliwości w ręce dawnych konsulów. Wbrew poleceniom Trajana dbał o Hiszpanie wyczerpane z powodu poboru rekrutów w Italii. Wydał także prawo o pięcioprocentowej opłacie od spadku, o opiece nad wyzwoleńcami, o majątku należącym do matek, a równocześnie o dziedziczeniu przez synów części majątku po matce, oraz prawo, by senatorowie urodzeni poza Italią mogli posiadać w Italii czwartą część swoich dóbr. Oprócz tego zarządcom okręgów i dróg dał władzę wymierzania kary lub odsyłania do prefekta miejskiego w celu ukarania tych, którzy ściągali nadmierne opłaty. Raczej przywrócił dawne ustawy, niż wydał nowe. Miał przy sobie prefektów i zawsze wydawał prawa poparte ich powagą i doświadczeniem. Obcował także ze Scewolą, szczególnie biegłym prawnikiem. Z ludem postępował Marek tak, jak się postępuje w państwie wolnym. Zawsze z największym umiarem powstrzymywał ludzi od zła lub zachęcał do dobrego, obdarowywał majątkiem lub kierując się pobłażliwością — uwalniał; ze złych czynił dobrych, z dobrych najlepszych, znosząc ze spokojem nawet drwiny niektórych ludzi. Kiedy niejakiego Wetrasynusa, człowieka okrytego niesławą, który ubiegał się o urząd, napominał, aby uwolnił się od pogłosek krążących o nim wśród ludu, a Wetrasynus odpowiedział, że widzi teraz na stanowisku pretorów wielu ludzi, którzy z nim walczyli na arenie — Marek zniósł jego słowa ze spokojem. By nikogo nie karać lekkomyślnie, pretorowi, który źle sprawę załatwił, nie kazał rezygnować z pretury, ale wymierzanie sprawiedliwości powierzał jego koledze. Wydając wyrok w sprawach pieniężnych nigdy nie dzia-

lał w interesie skarbu cesarskiego. Wreszcie, chociaż miał silny charakter, był równocześnie skromny. Kiedy brat jego powrócił jako zwycięzca z Syrii, obydwom przyznano tytuł „ojca ojczyzny". Marek bowiem w czasie nieobecności Werusa postępował wobec senatorów i ludu z największą rozwagą. Obydwom ofiarowano również „wieniec obywatelski". Lucjusz prosił, by Marek razem z nim odbył triumf, a także, by synom Marka nadać tytuł Cezarów; Marek odznaczał się jednak taką skromnością, że chociaż odbył triumf razem z Lucjuszem, po jego śmierci używał tylko przydomka „Germański", jaki zdobył w wojnie, w której sam brał udział. W czasie triumfu wieźli ze sobą dzieci Marka obojga płci, nawet niezamężne córki. Na igrzyskach urządzonych z powodu triumfu ukazali się w szatach triumfatorów. Wśród innych dowodów łagodności Marka należy powiedzieć i o takim: gdy spadł jeden z linoskoczków, Marek kazał dla pozostałych rozłożyć materace. Dlatego dziś rozciąga się sieć. W czasie walk z Partami wybuchła wojna z Markomanami; obecni tam długo ją zręcznie powstrzymywali, aby można ją było prowadzić dopiero po zakończeniu działań na Wschodzie. Marek już w czasie głodu wskazywał ludowi na konieczność wojny, toteż przemawiając po powrocie brata po pięciu latach w senacie, twierdził, że na wojnę z Germanami wyruszyć muszą koniecznie obaj cesarze. Ponieważ wojna z Markomanami budziła przerażenie, Antoninus zawezwał zewsząd kapłanów, wypełnił przepisy religijne, jakich wymagały obce kulty, przeprowadził w Rzymie wszelkiego rodzaju obrzędy oczyszczalne i ociągał się z wyruszeniem na wyprawę. Według zwyczaju rzymskiego obchodził uroczyście przez siedem dni „biesiadę bogów"15. Wybuchła zaś taka zaraza, że trupy wywożono na zwykłych i ciężarowych wozach. Wtedy to Antoninowie ustanowili bardzo surowe prawa dotyczące grzebania i wznoszenia grobowców, obawiali się bowiem, by ktoś nie wybudował grobowca w pobliżu domu; prawa tego przestrzega się także dzisiaj. Zaraza zabrała wiele tysięcy ludzi i wielu spośród arystokracji; dla najwybitniejszych z nich kazał Antoninus wznieść posągi. Marek odznaczał się tak wielką dobrocią, że rozkazał na koszt publiczny urządzać pogrzeby zwykłych obywateli; przebaczył również pewnemu

kłamcy, którego doń przyprowadzono i który przyznał się do winy; człowiek ów, szukając wraz z kilku wtajemniczonymi okazji do rabunku w mieście, przemawiał publicznie z drzewa figowego na Polu Marsowym i głosił, że kiedy on sam spadnie z drzewa i zamieni się w bociana, z nieba spadnie ogień i nastąpi koniec świata; w umówionym czasie spadł i z zanadrza wypuścił bociana. Obaj cesarze wyruszyli w stroju wojskowym; Wiktualowie i Markomanowie niepokoili wszystkie sąsiednie tereny, a inne ludy, które uciekały pędzone przez dalej mieszkających barbarzyńców, także rozpoczęłyby wojnę, gdyby nie zmuszono ich do cofnięcia się. Wyprawa ta przyniosła niemało korzyści, ponieważ wojska rzymskie dotarły aż do Akwilei. Wtedy wielu królów ze swoimi ludami wycofało się i ukarało śmiercią sprawców zamieszek. Kwadowie utraciwszy swego władcę mówili, że nie uznają nowo wybranego, zanim postanowienia ich nie zatwierdzą nasi cesarze. Lucjusz jednak wyruszył niechętnie, ponieważ wiele ludów wysłało do legatów cesarskich poselstwa, prosząc, by wybaczono im ich odstępstwo. Był także zdania, że należy zawrócić, ponieważ zginął prefekt pretorianów, Furiusz Wiktorynus, i poległa część wojska. Marek natomiast sądząc, że barbarzyńcy udają ucieczkę i uciekają się do podstępów wskazujących na ich gotowość do walki, uważał, że trzeba pozostać, aby ich samych nie przytłoczył ciężar wielkich przygotowań wojennych. Przeszedłszy wreszcie Alpy posunęli się dalej i poczynili wszystkie przygotowania związane z obroną Italii i Ilirykum. Wskutek nalegań Lucjusza postanowiono po uprzednim wysłaniu pisma do senatu umożliwić mu powrót do Rzymu. Kiedy ruszyli w drogę, Lucjusz, siedzący na rydwanie wraz z bratem, zmarł na apopleksję. W czasie przedstawień cyrkowych Marek miał zwyczaj czytać, słuchać i podpisywać dokumenty; z tego powodu lud podobno często zaczepiał go w żartach. Duże znaczenie mieli za rządów Marka i Werusa wyzwoleńcy Geminas i Agaklytus. Marek odznaczał się tak wielką zacnością, że wady Werusa ukrywał i usprawiedliwiał, chociaż budziły w nim niezadowolenie; po śmierci brata zaliczył go w poczet bogów, ciotki i siostry Werusa wspomógł i wyniósł przyznając im zaszczyty i stałe wynagrodzenie, a jego samego uczcił licznymi obrzędami. Wyznaczył dla Werusa flamina, kolegium kapła-

nów Antoniniańskich i inne zaszczyty, jakie przypadają w udziale ubóstwionym cesarzom. Nie ma takiego cesarza, którego nie dotknęłaby okrutna plotka; dlatego nawet o Marku mówiono, że albo otruł brata w ten sposób, że częścią noża posmarowaną trucizną przekrajał macicę świni podając bratu do zjedzenia część zatrutą, a dla siebie zachowując nieszkodliwą, albo też zgładził go z pomocą lekarza, Pozydypa, który miał mu upuścić krew w niewłaściwym czasie. Po śmierci Werusa Kasjusz sprzeniewierzył się Markowi. W stosunku do bliskich cechowała Marka tak wielka łaskawość, że wszystkim krewnym przyznał oznaki różnych godności, a synowi, chociaż był występnym zbrodniarzem, szybko nadał imię Cezara, niebawem urząd kapłański, zaraz potem zaś tytuł cesarski, prawo uczestniczenia w triumfie oraz konsulat. Wówczas nawet cesarz szedł w cyrku obok triumfalnego rydwanu, na którym siedział jego syn. Po śmierci Werusa Marek Antoninus sam rządził państwem, jeszcze szlachetniejszy i bogatszy w cnoty; nie stawały mu już bowiem na przeszkodzie ani żadne błędy Werusa wypływające z jego prostoty lub zapalczywej szczerości (była to jego wada wrodzona), ani przyzwyczajenia i nawyki będące wynikiem przewrotności i budzące szczególną niechęć Marka Antonina od najwcześniejszych lat jego życia. Sam Marek odznaczał się takim spokojem ducha, że wyrazu jego twarzy nie zmieniał ani smutek, ani radość. Całkowicie poświęcił się filozofii stoickiej; poznawał ją za pośrednictwem wszystkich najlepszych mistrzów i ze wszystkich źródeł sam zbierał o niej wiadomości. Hadrian byłby przygotował na swego- następcę Marka Antonina, gdyby nie był przeszkodą jego dziecinny wiek. Wynika to jasno stąd, że właśnie jego wybrano na zięcia Piusa, aby kiedyś władza nad państwem rzymskim przeszła na niego jako na człowieka szczególnie godnego. Prowincjami zarządzał kierując się sprawiedliwością i łagodnością. Z pomyślnym wynikiem prowadził wojnę przeciw Germanom. Wojnę z Markomanami o szczególnym charakterze i tak wielką, że podobnej w ogóle nie pamiętano, zakończył sam, zarówno dzięki męstwu, jak i pomyślności, w czasie kiedy straszliwa zaraza zabrała wiele tysięcy obywateli i żołnierzy. Zwyciężywszy przeto Markomanów, Sarmatów, Wandalów oraz Kwadów uwolnił Panonie i od-

był w Rzymie triumf razem z swoim synem Kommodusem; jego — jak wspomniałem — mianował już Cezarem. Ponieważ z powodu wojny wyczerpał cały swój skarb, a nie zamierzał nałożyć na mieszkańców prowincji żadnych innych podatków oprócz zwykłych, urządził na forum boskiego Trajana licytację cesarskiego sprzętu; sprzedał puchary złote, kryształowe i wykonane z fluorytu, dalej meble cesarskie, jedwabne i przetykane złotem szaty żony oraz drogie kamienie, jakie znalazł w dużej ilości w nietkniętym skarbcu Hadriana. Licytację wspominano z uznaniem przez dwa miesiące; zebrano zaś tyle złota, że Marek zakończywszy całkowicie, zgodnie ze swym życzeniem, wojnę z Markomanami, dał później nabywcom możność zwrotu zakupionych przedmiotów w zamian za złoto; każdy wiedział, że wolno mu to zrobić, gdyby chciał. Nie odnosił się Marek z niechęcią ani do tego, kto ich nie zwrócił, ani do tego, kto je oddał. Znakomitym obywatelom polecił urządzać uczty w podobny sposób i z taką służbą, jak czynił to sam. Jeżeli chodzi o igrzyska publiczne, był bardzo hojny: na jedno przedstawienie z gladiatorami dostarczył równocześnie sto lwów i wszystkie zabił strzałami. Marek zmarł w osiemnastym roku swego panowania i w sześćdziesiątym pierwszym roku życia jako władca otoczony miłością wszystkich, nazywany bądź bratem, bądź ojcem, bądź synem, stosownie do tego, jak wiek komu pozwalał, i tak samo kochany. Cała wielka miłość do niego zajaśniała w dniu cesarskiego pogrzebu: nikt nie sądził, iż należy go oipłakiwać, wszyscy bowiem byli pewni, że zesłany na ziemię przez bogów, do bogów powrócił. Wreszcie, zanim urządzono pogrzeb, jak twierdzi wielu ludzi, senat i lud nie oddzielnie, lecz razem zebrani, nazwali go bogiem łaskawym, co nie zdarzyło się nigdy ani przedtem, ani potem. Ów bez wątpienia wielki i wybitny mąż, zaprzyjaźniony z bogami za życia i po śmierci, pozostawił syna Kommodusa; gdyby był szczęśliwy, nie miałby syna w ogóle. Nie wystarczyło nawet to, że Markowi cześć boską przyznali ludzie każdego wieku, płci, stanu i godności; ponadto jeszcze za bezbożnego uznano każdego, kto nie miał jego wizerunku w swoim domu, a kto ze względu na swoje stanowisko mógł lub powinien był go posiadać. Nawet dzisiaj w wielu domach posążki Marka

Antonina stoją wśród penatów. Nie brakowało ludzi, którzy zgodnie z prawdą przepowiadając przyszłość twierdzili, że wiele rzeczy wyjawił im Marek wcześniej we śnie. Dlatego też wzniesiono dla niego świątynię, przyznano mu kapłanów Antoniniańskich, kolegium kapłańskie i flaminów oraz uchwalono wszelkie zaszczyty, jakie w dawnych czasach łączono z poświęceniem świątyni. Jak mówią niektórzy — a wydaje się to prawdopodobne — Kommodus Antoninus, następca i syn Marka, nie był w rzeczywistości jego synem, lecz urodził się z nieprawego związku; zazwyczaj przytaczają następującą opowieść: kiedyś Faustyna, córka Piusa a żona Marka, zobaczyła przechodzących gladiatorów i zapłonęła miłością do jednego z nich; wobec długotrwałej choroby, wyznała tę miłość mężowi. Kiedy Marek zwrócił się z zapytaniem w tej sprawie do Chaldejczyków, poradzili mu, aby po zabiciu gladiatora Faustyna umyła się w jego krwi, a następnie spędziła noc z mężem. Gdy tak się stało, miłość wprawdzie ustąpiła, ale Kommodus urodził się gladiatorem, nie władcą — on, który jako cesarz uczestniczył na oczach ludu niemal w tysiącu walk z gladiatorami, jak będzie o tym mowa w jego biografii. Opowiadanie to uważa się za prawdopodobne dlatego, że syn tak zacnego cesarza odznaczał się charakterem, jakiego nie miał żaden właściciel szkoły gladiatorów ani aktor, ani zawodnik walczący na arenie, ani wreszcie żaden człowiek, w którym zespoliły się wszelkie występki i zbrodnie. Zdaniem wielu, Kommodus urodził się z nieprawego związku, ponieważ pewne jest, że Faustyna utrzymywała w Kajecie stosunki z żeglarzami i gladiatorami. Kiedy doniesiono o tym Markowi w nadziei, że ją porzuci, a nawet skaże na śmierć, powiedział podobno: „Jeżeli porzucę żonę, powinienem oddać także posag". Co zaś uważano za posag, jeśli nie władzę cesarską, którą Marek, adoptowany przez teścia, otrzymał za zgodą Hadriana? Tak wielkie ma znaczenie sposób życia, zacność, spokój ducha i prawość szlachetnego cesarza, że jego sławy nie umniejszy nawet nienawiść do żadnego z jego krewnych. Dlatego także Antoninowi, który zawsze zachowywał cechy swego charakteru i nie zmieniał się pod wpływem niczyich podszeptów, nie przyniósł hańby syn gladiator i okryta niesławą żona; teraz uznany jest za boga, jak tobie samemu, najdostojniejszy

cesarzu Dioklecjanie, zawsze wydawało się i wydaje, tobie, który czcisz go wśród bóstw nie na równi z innymi, lecz w sposób szczególny; często też powtarzasz, iż sposobem życia i łagodnością pragniesz dorównać Markowi, chociaż o ile chodzi o filozofię, nawet Platon nie mógłby mu dorównać, gdyby powrócił do życia. Powiedziane to zostało krótko i zwięźle. Marek Antoninus następujących rzeczy dokonał po śmierci brata: najpierw ciało jego przywieziono do Rzymu i złożono w grobowcu przodków. Następnie przyznano mu cześć boską. Kiedy Marek dziękował senatowi za apoteozę brata, pośrednio wyjawił, że wszystkie plany, dzięki którym pokonano Partów, były jego własnymi planami. Ponadto w kilku słowach dał do zrozumienia, iż dopiero teraz jak gdyby od początku zacznie sprawować rządy, gdy nie stało już człowieka, który nie dbał o sprawy państwa. Senat zrozumiał te słowa tak, jak Marek je powiedział, a wyglądało na to, że składa dzięki za śmierć Werusa. Wszystkim siostrom, krewnym i wyzwoleńcom Werusa przyznał wiele przywilejów, zaszczytów i pieniędzy. Dbał bardzo o swoją opinię i chcąc poznać prawdę badał, co kto o nim mówił: poprawiał to, co jego zdaniem słusznie ganiono. Nim upłynął okres żałoby, Marek ruszając na wojnę z Germanami wydał swoją córkę za mąż za podeszłego wiekiem Klaudiusza Pompejanusa, syna ekwity rzymskiego, z pochodzenia Antiocheńczyka i nie dość szlachetnie urodzonego (potem dwukrotnie mianował go konsulem), chociaż ona sama miała tytuł Augusty i była córką Augusty. Zaślubiny te zarówno Faustyna, jak i sama małżonka przyjęły z niechęcią. Kiedy Maurowie zaczęli pustoszyć niemal całą Hiszpanię, legaci stoczyli z nimi pomyślne walki. Gdy w Egipcie żołnierze ze szczepu Bukolów 16 wyrządzili wiele szkód, poskromił ich Awidiusz Kasjusz, który później sam zagarnął władzę. W ciągu dni bezpośrednio poprzedzających wyprawę przebywał Marek w odosobnieniu w Preneste, gdzie utracił siedmioletniego syna, Werusa Cezara, na skutek wycięcia guza pod uchem. Nie opłakiwał go dłużej niż pięć dni i nawet w ciągu tego okresu udzielał rad w sprawach publicznych. Ponieważ odbywały się wtedy igrzyska na cześć Jowisza Najlepszego i Największego, nie chciał przerywać ich publiczną żałobą i polecił tylko, by zmarłemu synowi przyznano posągi, jego wizerunek wyko-

nany w złocie niesiono w uroczystym orszaku w czasie igrzysk cyrkowych, a imię Werusa włączono do pieśni Saliów. Ponieważ dotąd jeszcze zagrażała zaraza, z największą skrupulatnością odnowił kult bogów i przygotował do służby wojskowej niewolników, jak to miało miejsce za czasów wojny punickiej; nazwał ich „dobrowolnymi" na wzór „ochotników". Uzbroił także gladiatorów i nazwał ich „posłusznymi". W żołnierzy zamienił rozbójników z Dalmacji i Dardanii; zaopatrzył w broń Diogmitów. Przekupił wojska Germanów przeciw Germanom. Oprócz tego bardzo starannie przygotował legiony do walki z Germanami i Markomanami. By nie być ciężarem dla mieszkańców prowincji, urządził — jak powiedziałem — na forum boskiego Trajana licytację przedmiotów należących do dworu cesarskiego; oprócz szat, pucharów i złotych naczyń sprzedał na niej także rzeźby i dzieła malarskie wielkich mistrzów. Markomanów pokonał w chwili przejścia przez Dunaj i zwrócił łupy zabrane mieszkańcom prowincji. Wszystkie ludy od granic Ilirii aż do Galii połączyły się przeciw Rzymowi; byli wśród nich Markomanowie, Warystowie, Hermundurowie, Kwadowie, Swebowie, Sarmaci, Lakryngowic, Burowie i inne ludy razem z Wiktuałami, Osowie, Besowie, Kobotowie, Roksolanowie, Bastarnowie, Alanowie, Peucynowie i Kostobokowie. Zagrażała także wojna z Partami i z Brytanią. Dzięki wielkim osobistym wysiłkom pokonał Marek najdziksze ludy, podczas gdy za jego przykładem szli żołnierze, legaci dowodzący wojskiem i naczelnicy gwardii cesarskiej; przyjął kapitulację Markomanów i licznych spośród nich przesiedlił do Italii. Zawsze, zanim coś przedsięwziął, rozważał z radą przyboczną nie tylko sprawy wojskowe, lecz także kwestie dotyczące obywateli. Charakterystyczne było jego stałe powiedzenie: „Słuszniejsze jest, bym szedł za radą tylu tak wybitnych przyjaciół, niż aby tylu tak wybitnych przyjaciół szło tylko za moją wolą". Ponieważ wydawało się, że Marek kierując się wskazaniami swej filozofii był wytrwały w trudach wojennych i surowy w całym sposobie życia, boleśnie z niego szydzono; ludziom, którzy o nim źle mówili, odpowiadał w mowach lub pismach. Wielu znakomitych obywateli zginęło w wojnie z Germanami i Markomanami, a raczej w wojnach z licznymi ludami. Dla nich wszystkich kazał wznieść

posągi na forum Trajana. Często przyjaciele radzili Markowi, aby opuścił obszary objęte wojną i powrócił do Rzymu; zlekceważył jednak ich rady, pozostał i ustąpił dopiero wtedy, gdy zakończył już wszystkie wojny. Prowincje prokonsularne zamienił na konsularne, a konsularne na prokonsularne lub pozostające pod zarządem pretora, tak jak wymagała tego wojna. Dzięki surowej postawie i powadze stłumił także zamieszki wśród Sekwanów. W Hiszpanii uśmierzył niepokoje, jakie powstały w Luzytanii. Wezwawszy na granicę syna Kommodusa dał mu togę męską; z tego powodu przyznał ludowi dary, a syna jeszcze przed terminem desygnował na konsula. Jeśli ktoś został skazany na wygnanie przez prefekta miejskiego. Marek przyjmował to niechętnie. Sam był w rozdawaniu pieniędzy publicznych niezwykle oszczędny, co uważano raczej za godne pochwały niż nagany; pomimo tego dawał pieniądze ludziom szlachetnym, przychodził z pomocą miastom chylącym się do upadku, zniósł podatki i opłaty tam, gdzie to było konieczne. Usilnie zalecał, by w czasie jego nieobecności najzamożniejsi obywatele urządzający igrzyska troszczyli się o przyjemności ludu rzymskiego. Kiedy bowiem Marek zabrał na wojnę gladiatorów, twierdzono powszechnie, że chce lud zmusić do filozofii pozbawiwszy go przyjemności. Polecił także wystawiać pantomimy o dziewięć dni później, by nie zakłócać zajęć handlowych. Jak powiedziałem, mówiono otwarcie o mimach, kochankach jego żony. Wszystko to usprawiedliwiał w swoich listach. Marek zabronił w miastach jeździć konno i na wozach. Zniósł łaźnie wspólne dla mężczyzn i kobiet. Powściągał rozluźnione obyczaje zamężnych kobiet i dobrze urodzonych młodzieńców. Oddzielił kult Serapisa od innych ceremonii, należących do święta zwanego Pelusia. Rozpowszechniła się wieść, że jacyś ludzie udając filozofów niepokoili państwo i ludzi prywatnych; Marek temu zaprzeczył. Antoninus miał taki zwyczaj, że za wszystkie przewinienia wymierzał karę mniejszą, niż wymagały prawa; niekiedy jednak, gdy wina oskarżonych nie ulegała żadnej wątpliwości albo zarzucano im ciężkie przestępstwa, pozostawał nieubłagany. Sprawy kryminalne ludzi znakomitych rozpatrywał sam, przestrzegając największej sprawiedliwości; zganił także pretora, który szybko wysłuchiwał spraw

oskarżonych, i polecił mu rozpatrzyć je powtórnie twierdząc, że chodzi tu o godność oskarżonych; powinien bowiem wysłuchać ich ten, kto sądzi w imieniu ludu rzymskiego. Przestrzegał Marek sprawiedliwości nawet wobec wrogów wziętych do niewoli. Na ziemi rzymskiej osiedlił wielu osadników spośród obcych ludów. Prośbami swoimi wyjednał piorun przeciw machinom wrogów, a upragniony deszcz, gdy jego żołnierzom dokuczało pragnienie. Chciał kraj Markomanów i Sarmację zamienić w prowincję rzymską i byłby tego dokonał, gdyby równocześnie na Wschodzie nie był podniósł buntu Awidiusz Kasjusz; Kasjusz bowiem ogłosił się cesarzem — jak niektórzy twierdzą, za zgodą Faustyny, która straciła już nadzieję na wyzdrowienie męża, zdaniem innych, na skutek zmyślonej wiadomości o śmierci Antonina, ponieważ nazwał go boskim Markiem. Antoninus nie przejął się zbytnio buntem Kasjusza i nie występował ostro przeciw jego ambicjom. Senat uznał jednak Awidiusza za wroga, a majątek jego skonfiskowano na rzecz skarbu publicznego. Porzuciwszy wojnę z Sarmatami i Markomanami wyruszył Marek przeciw Kasjuszowi. Także w Rzymie zapanował niepokój, że Kasjusz może przybyć w czasie nieobecności Antonina. Niebawem jednak Kasjusza zamordowano, a głowę jego przyniesiono Antoninowi. Marek nie cieszył się z jego śmierci, głowę zaś kazał pogrzebać. Wojsko zgładziło także Mecjana, sprzymierzeńca Kasjusza, któremu powierzono opiekę nad Aleksandrią. Zabity został również naczelnik gwardii, którego mianował Kasjusz. Senatowi Marek zakazał surowo karać uczestników rebelii. Równocześnie prosił, by za jego rządów nie skazywano na śmierć żadnego senatora i jego panowania nie okrywano hańbą. Skazanych na wygnanie polecił wezwać z powrotem, chociaż bardzo nielicznych centurionów ukarano śmiercią. Przebaczył także miastom, które stanęły po stronie Kasjusza, i mieszkańcom Antiochii, chociaż wiele mówili przeciw Markowi w obronie Kasjusza. Odebrał im jednak prawo do widowisk publicznych i wszelkiego rodzaju zgromadzeń, wydając przeciw nim bardzo surowy edykt. Na to, że byli buntowniczo nastawieni, wskazuje także mowa Marka przytoczona przez Mariusza Maksymusa, a wypowiedziana wobec przyjaciół. Nie chciał wreszcie odwiedzić Antiochii, kiedy śpieszył do Syrii, ani Cyrru, skąd pochodził Kasjusz. Później

jednak przybył do Antiochii; był też w Aleksandrii i łagodnie rozmawiał z jej mieszkańcami. Kiedy wszyscy królowie i posłowie Persów wyszli Markowi naprzeciw, przeprowadził z nimi liczne rozmowy i utrwalił pokój. Miłością darzyły go wszystkie prowincje wschodnie. W wielu z nich pozostawił także ślady swojej filozofii. W Egipcie na stadionach, w świątyniach i miejscach publicznych zachowywał się jak obywatel i filozof. Aleksandryjczykom, chociaż bardzo przychylnie wyrażali się o Kasjuszu, przebaczył i pozostawił u nich córkę. Stracił Marek żonę Faustynę, która nagle zachorowała i umarła we wsi Halala u podnóża gór Tauru. Po wygłoszeniu pochwały na jej cześć prosił senat o uchwalenie dla niej zaszczytów i świątyni, chociaż dobre imię Faustyny ucierpiało dotkliwie, ponieważ głośno mówiono o jej bezwstydzie. Antoninus jednak albo o tym nie wiedział, albo tę sprawę ukrywał. Ustanowił Marek na cześć zmarłej żony nową dotację dla biednych dziewcząt, nazwaną od jej imienia. Z radością dziękował za to, że senat przyznał Faustynie cześć boską. W czasie wypraw wojennych Faustyna towarzyszyła Markowi i dlatego nazwał ją Matką Obozu. We wsi, w której zakończyła życie, założył kolonię rzymską i wzniósł jej świątynię; później poświęcono ją Heliogabalowi. Z powodu swojej łagodności cierpiał nad tym, że Kasjusza zamordowano, nie kazał go bowiem zabijać. Heliodora, syna Kasjusza, skazano na wygnanie, na wygnanie udały się także inne jego dzieci, którym pozwolono zachować część majątku. Synowie Kasjusza otrzymali więcej niż połowę majątku po ojcu; udzielono im pomocy w złocie i srebrze, kobietom także w biżuterii; Aleksandria, córka Kasjusza, i jego zięć, Druncjanus, mieli możność swobodnego poruszania się, oddani pod opiekę męża ciotki. Bolał wreszcie Marek nad śmiercią Kasjusza twierdząc, że pragnął dokonać panowania bez rozlewu krwi senatorskiej. Po uporządkowaniu spraw na Wschodzie przebywał Marek w Atenach, gdzie wziął udział w misteriach Cerery 17, aby udowodnić, że jest niewinny, i sam wszedł do świątyni. Gdy wracał okrętem do Italii, przeżył straszną burzę morską. Przybywając do Italii przez Brundizjum, Marek sam włożył togę i polecił żołnierzom ubrać się w togi; za jego czasów żołnierze nigdy nie nosili płaszczy. Po przy-

byciu do Rzymu odbył triumf, a stąd podążył do Lawinium. Następnie dobrał sobie Kommodusa jako drugiego trybuna, przyznał ludowi dary i urządził wspaniałe igrzyska. Wprowadził wiele ulepszeń dotyczących prywatnego życia obywateli. Ograniczył wydatki na igrzyska z gladiatorami. Zawsze miał na ustach zdanie Platona, że państwo byłoby w rozkwicie, gdyby albo filozofowie sprawowali rządy, albo władcy byli filozofami. Synowi dał za żonę córkę Brutiusza Prezensa, przy czym zaślubiny obchodzono podobnie jak u ludzi prywatnych; przy tej okazji lud również otrzymał dary. Potem postanowił zakończyć wojnę, lecz w czasie jej trwania zmarł, gdy syn już odstępował od jego wskazań. Przez trzy lata prowadził Marek wojnę z Markomanami, Hermundurami, Sarmatami i Kwadami i gdyby żył o rok dłużej, zamieniłby ich kraje w prowincje rzymskie. Podobno na dwa dni przed śmiercią wezwanym przyjaciołom wyjawił swoje zdanie o synu — było ono takie, jak zdanie Filipa o Aleksandrze, złe bowiem miał o nim mniemanie; dodał także, iż bardzo cierpi zostawiając syna jako następcę. Już wtedy bowiem Kommodus okazał się człowiekiem złym i okrutnym. Śmierć Marka była taka: kiedy zaczął chorować, przywołał syna i przede wszystkim prosił go, by nie lekceważył nie ukończonej jeszcze wojny, aby nie wydawało się, że zdradza państwo. Gdy syn odpowiedział, że w pierwszym rzędzie pragnie zdrowia ojca, zgodził się z tym, prosząc jednak, żeby poczekał kilka dni i nie wyruszał od razu. Następnie chcąc umrzeć, wstrzymał się od jedzenia i picia, przez co choroba się wzmogła. Szóstego dnia, zwoławszy przyjaciół, śmiejąc się ze spraw ludzkich i gardząc śmiercią, powiedział: „Dlaczego płaczecie nade mną, a nie myślicie więcej o zarazie i śmierci, która czeka wszystkich?" Kiedy chcieli odejść, powiedział ze skargą w głosie: „Jeśli już mnie opuszczacie, pierwszy wam powiem: żegnajcie." Gdy zaś pytali, komu powierza opiekę nad synem, rzekł: „Wam, jeśli będzie tego godny, i bogom nieśmiertelnym." Na wiadomość o złym stanie zdrowia cesarza żołnierzy ogarnął głęboki smutek, ponieważ szczególnie go kochali. Siódmego dnia czuł się bardzo źle i dopuścił tylko syna. Zaraz potem go jednak oddalił, aby choroba na niego nie przeszła. Po odejściu syna zasłonił głowę jak gdyby chcąc usnąć, lecz w nocy umarł. Podobno Marek pragnął śmierci

syna, aby — jak sam mówił — nie był podobny do Nerona, Kaliguli i Domicjana. Wiedział bowiem, że będzie on w przyszłości takim, jakim stał się istotnie po jego śmierci. Poczytywano Markowi za winę, że kochanków żony, Tertullusa, Tutyliusza, Orfitusa i Moderatusa, wyniósł na różne urzędy, chociaż zastał Tertullusa spożywającego z żoną śniadanie. O nim mówił na scenie aktor mimiczny w obecności Antonina: kiedy Głupiec pytał niewolnika o imię kochanka swojej żony, ów odpowiedział: „trzykrotnie Tullus" 18; gdy Głupiec pytał w dalszym ciągu, niewolnik odpowiedział znowu: „już ci powiedziałem, nazywa się trzy razy Tullus". Z tego powodu lud, a także inni obywatele wysuwali wiele zarzutów, ganiać cierpliwość Antonina. Przed śmiercią, zanim powrócił na wojnę z Markomanami, złożył Marek przysięgę na Kapitolu, że żaden senator nie zostanie zgładzony za jego wiedzą; wtedy powiedział także, iż byłby się ustrzegł przed buntami, gdyby był o nich wiedział. Niczego się bardziej nie lękał i przed niczym bardziej nie bronił, jak przed zarzutem chciwości, z czego też usprawiedliwia się w wielu listach. Za wadę poczytywano mu również, że był obłudny i nie tak szczery, jak się wydawało, albo jak byli Pius lub Werus. Oskarżano Marka, że za jego czasów wzrosła pycha dworu cesarskiego, ponieważ odsuwał swoich przyjaciół od ludzi i wspólnych uczt. Rodzicom przyznał apoteozę. Przyjaciół rodziców, nawet zmarłych już, uczcił posągami. Niechętnie wierzył swoim zwolennikom i długo badał, co było prawdą. Po śmierci Faustyny Fabia dążyła do zawarcia z nim związku małżeńskiego. Marek jednak wziął sobie za konkubinę córkę opiekuna swojej żony, nie chciał bowiem, by liczne jego dzieci miały macochę.

Juliusz Kapitolinus WERUS

130 r. – 169 r. Imperator Caesar Lucius Aurelius Verus Augustus Wiem, że wielu pisarzy przekazało żywot Marka i Werusa literaturze i historii w ten sposób, iż umieszczali biografię Werusa przed biografią Marka zachowując nie kolejność panowania, ale życia; moim zdaniem, ponieważ Marek pierwszy zaczął rządzić, a potem dopiero Werus, który umarł jeszcze za jego życia, najpierw należy mówić o Marku, a dopiero potem o Werusie. Lucjusz Cejoniusz Eliusz Kommodus Werus Antoninus, nazwany zgodnie z wolą Hadriana Eliuszem, a z powodu pokrewieństwa z Antoninem — Werusem i Antoninem, nie należy ani do dobrych, ani do złych cesarzy. Pewne jest, że Werus ani nie budził odrazy z powodu wad, ani nie posiadał nadmiaru cnót; nie był zresztą niezależnym cesarzem, lecz rządził razem z Markiem, miał władzę podobną do niego i równe mu znaczenie; od jego zasad różnił się zbytnią lekkością obyczajów i swobodnym trybem życia. Odznaczał się bowiem charakterem szczerym i niczego nie potrafił ukrywać. Rodzonym ojcem Werusa był Lucjusz Eliusz Werus, który po zaadoptowaniu przez Hadriana otrzymał tytuł Cezara i umarł piastując tę godność. Dziadkowie, pradziadkowie oraz bardzo liczni przodkowie byli konsulami. Urodził się Lucjusz w Rzymie w czasie pretury swego ojca, w dniu 15 grudnia 1; tego samego dnia przyszedł kiedyś na świat Neron, który zawładnął państwem. Rodzina Werusa ze strony ojca pochodziła po większej części z Etrurii, ze strony matki — z Fa-

wencji 2. Pochodząc z takiego rodu, po zaadoptowaniu przez Hadriana wszedł Werus do rodziny Eliuszów i po śmierci ojca, Cezara, pozostał w rodzinie Hadriana. Hadrian polecił Aureliuszowi adoptować go, kiedy ów troszcząc się jak należy o przyszłość chciał, by Pius był jego synern, a Marek wnukiem, pod tym jednak warunkiem, że Werus weźmie za żonę córkę Piusa; tę dano jednak za żonę Markowi, ponieważ Werus wydawał się jeszcze za młody, jak powiedziałem w żywocie Marka. Werus natomiast ożenił się z córką Marka, Lucyllą. Wychowywał się Werus w domu Tyberiusza. Słuchał gramatyka rzymskiego Skaurynusa, syna Skaurusa, który był nauczycielem Hadriana, Greków — Telefosa, Hefajstiona i Harpokrationa, retorów — Apoloniusza, Celera Kaniniusza i Herodesa Attyka, Rzymianina Korneliusza Frontona, filozofów — Apoloniusza i Sekstusa. Kochał ich wszystkich wyjątkowo i oni darzyli go wzajemną miłością; nie był jednak zdolny do nauki. Lubił natomiast w dzieciństwie układać wiersze, potem mowy. Podobno był nawet lepszym mówcą niż poetą czy też, by powiedzieć zgodniej z prawdą, gorszym poetą niż retorem. Nie brak ludzi, którzy twierdzą, że pomagali mu swym talentem przyjaciele i że inni pisali utwory jemu przypisywane, jakiekolwiek one były; mówią, że miał zawsze w swoim otoczeniu wielu ludzi wymownych i wykształconych. Wychowawcą Werusa był Nikome3 des, Oddawał się Werus rozkoszom, miał zbyt wesołe usposobienie i bardzo lubił — jednak w sposób nie przekraczający miary — wszystkie przyjemności, zabawy i żarty. Gdy po ukończeniu siódmego roku życia wprowadzony został do rodziny Aureliuszów, usposobienie jego kształtowało się na wzór charakteru i powagi Marka. Bardzo lubił polowanie, palestrę i wszelkiego rodzaju ćwiczenia młodzieży. Jako człowiek prywatny przebywał w domu cesarza dwadzieścia trzy lata. W dniu, w którym Werus włożył togę męską, Antoninus Pius poświęcił z tego powodu świątynię ojca i hojnie obdarzył lud. Gdy Werus jako kwestor urządził igrzyska dla ludu, sam usiadł między Piusem i Markiem. Zaraz po odbyciu kwestury Werus razem z Sekstiuszem Lateranusem został konsulem. Po upływie kilku lat został konsulem po raz drugi, razem z bratem Markiem. Długo jednak był człowiekiem prywatnym i pozbawiony był zaszczytów, jakie stały się udziałem Marka. Przed otrzymaniem kwestury nie zasiadał bowiem w senacie, w czasie podróży nie jechał razem z ojcem, lecz z na-

czelnikiem straży cesarskiej, i nie przyznano mu żadnej innej oznaki czci oprócz tego, że otrzymał tytuł syna Augusta. Byl także Werus wielkim miłośnikiem przedstawień w cyrku, jak również igrzysk połączonych z występami gladiatorów. Chociaż odznaczał się tak wielkimi wadami, jak zamiłowanie do przyjemności i zbytku, Antoninus zatrzymał go podobno dlatego, że Hadrian polecił Piusowi adoptować Werusa jako wnuka. Dla Piusa — jak się wydaje — zachował Werus wierność, nie miłość. Kochał jednak Pius prostotę jego charakteru i czystość życia; zachęcał go także do naśladowania brata. Po śmierci Piusa Marek przeniósł wszystkie zaszczyty na Werusa, i zgodziwszy się nawet na podział władzy, uczynił go współrządcą, chociaż senat jemu samemu powierzył władzę. Po przekazaniu władzy i udzieleniu zgody na stanowisko trybuna, polecił Marek nazywać Lucjusza, wyniesionego także do godności konsula — Werusem, przenosząc na niego swoje imię, ponieważ przedtem nazywano go Kommodusem. W wypadku gdy Lucjusz się czegoś podejmował, odwdzięczając się Markowi, słuchał go tak jak legat pTokonsula lub namiestnik cesarza. Już bowiem za pierwszym razem przemawiał do żołnierzy w imieniu ich obu i ze względu na jedność władzy zachowywał się w sposób godny i stosował się do obyczajów Marka. Kiedy jednak wyruszył do Syrii, okrył się tam niesławą nie tylko z powodu rozwiązłości i zbyt swobodnego życia, lecz także z powodu cudzołóstw i miłości do młodzieńców; odznaczał się podobno tak wielkim wyuzdaniem, że nawet po powrocie z Syrii urządził w domu szynk, gdzie usługiwały mu wszelkiego rodzaju plugawe osoby i dokąd powracał po uczcie u Marka. W nocy grał podobno w kości; nawyku tego nabrał w Syrii i tak bardzo starał się zaćmić wybryki Gajuszów, Neronów i "Witeliuszów, że włóczył się nocą po szynkach i domach publicznych z zasłoniętą głową, w zwykłym płaszczu podróżnym, hulał z rozpustnikami, wzniecał kłótnie ukrywając, kim jest, i często powracał pobity, z posiniaczoną twarzą; w szynkach znano go, ponieważ tam się ukrywał. Do gospod rzucał najcięższe monety, którymi rozbijał kielichy. Kochał również woźniców, darząc względami stronnictwo Zielonych.4 W czasie uczt bardzo często urządzał walki gladiatorów, przeciągając uczty do nocy i zasypiając na sofie biesiadnej, tak że podno-

szono go razem z poduszkami i przenoszono do sypialni. Spał bardzo umiarkowanie, łatwo trawił. Marek jednak, choć wiedział o tym wszystkim — milczał, kierując się poczuciem godności, by nie ganić brata. Głośna była podobno uczta Werusa, na której miało po raz pierwszy zasiąść dwunastu biesiadników;5 słusznie bowiem mówi przysłowie o liczbie biesiadników: „Siedmiu ucztuje, dziewięciu się kłóci". Werus podarował wtedy wszystkim biesiadnikom pięknych chłopców, którzy im usługiwali, niewolników mających nadzór przy stole, misy a nawet żywe stworzenia spośród oswojonych i dzikich ptaków lub zwierząt czworonożnych, z których potrawy podano; dawał im też za każdym razem puchary aleksandryjskie z fluorytu i kryształu, ile z nich razy pito, rozdał kielichy złote, srebrne i wysadzane drogimi kamieniami, wieńce z wplecionymi złotymi wstęgami i kwiatami kwitnącymi zazwyczaj w innej porze roku, naczynia złote z pachnidłami na wzór naczyń alabastrowych oraz wozy z mulicami i mułami w srebrnych zaprzęgach; tak mieli powrócić z uczty. Każda uczta była oceniana podobno na sześć milionów sesterców. Kiedy Marek usłyszał o tej biesiadzie, skarżył się podobno i cierpiał jak nad publicznym nieszczęściem. Po uczcie aż do świtu grano w kości. Miało to miejsce po wojnie z Partami, na którą Marek — jak mówią — wysłał Werusa albo po to, by nie popełniał występków na oczach wszystkich w Rzymie, albo by w podróży nauczył się oszczędności, albo by powrócił zmieniony na skutek lęku, jaki budzi wojna, lub by wreszcie zrozumiał, że jest cesarzem. Zarówno jednak reszta jego życia, jak wspomniana przeze mnie uczta dowiodły, w jakim stopniu to pomogło. Tak bardzo dbał Werus o igrzyska, że często wysyłał i otrzymywał w tej sprawie listy z prowincji. Biorąc raz udział w igrzyskach i siedząc z Markiem, doznał dotkliwej zniewagi od stronnictwa Niebieskich6, ponieważ w sposób niegodny sprzyjał ich przeciwnikom. Kazał bowiem zrobić złoty wizerunek konia Zielonych — Wolukra i nosił go ze sobą. Koniowi temu kładł ponadto do żłobu na zmianę zgniecione winogrona i ziarna jęczmienia i okrytego purpurowymi płaszczami kazał przyprowadzać do siebie do pałacu Tyberiańskiego; dla niego, gdy zdechł, polecił wybudować

grobowiec na Wzgórzu Watykańskim. Z powodu tego konia zaczęto po raz pierwszy domagać się dla koni złotych monet i nagrody w zawodach. Koń ów otoczony był tak wielkim szacunkiem, iż stronnictwo Zielonych żądało dla niego często korca monet zwanych a u r e i. Kiedy Werus wyruszył na wojnę partyjską, Marek pośpieszył za nim do Kapui; ponieważ jednak w dobrach wiejskich Werus jadł i pił bez umiarkowania, nabawiwszy się choroby zaniemógł w pobliżu Kanuzjum. Tam przybył brat, by go odwiedzić. Wiele cech Werusa świadczących o jego gnuśności i nikczemności wyszło na jaw także w czasie wojny. Gdy bowiem po zabiciu legata, po wymordowaniu legionów, wobec Syryjczyków myślących o oderwaniu się pustoszono Wschód, on urządzał polowania w Apulii, wśród muzyki i śpiewów pływał na okręcie w pobliżu Koryntu i Aten i w różnych sławnych nadmorskich miastach Azji, Pamfilii i Cylicji oddawał się rozkoszom. Przybywszy do Antiochii, Werus pogrążył się w przepychu, wojnę z Partami zaś dokończyli dowódcy Stacjusz Pryskus, Awidiusz Kasjusz i Marcjusz Werus; w ciągu czterech lat dotarli do Babilonii i Medii oraz oswobodzili Armenię. Dla Werusa zdobyto przydomki: Armeński, Partyjski, Medyjski, które przyznano także Markowi przebywającemu w Rzymie. Przez cztery lata spędzał Werus zimę w Laodycei, lato w Dafne, pozostałą część roku w Antiochii. Stał się przedmiotem drwin wszystkich Syryjczyków; zachowały się ich liczne dowcipne powiedzenia zwrócone przeciw niemu w teatrze. W czasie Saturnalii i w dni świąteczne zawsze dopuszczał niewolników do jadalni. Nad Eufrat wyruszył idąc za zachętą swoich towarzyszy. Powrócił jednak do Efezu, aby przyjąć żonę Lucyllę, wysłaną przez ojca Marka, a przede wszystkim dlatego, by Marek nie przybył z nią razem do Syrii i nie dowiedział się o jego występkach. Marek oznajmił bowiem senatowi, że odprowadzi córkę do Syrii. Po zakończeniu wojny oddał królestwa pod władzę królów, prowincje zaś pod władzę swoich towarzyszy. Następnie dla odbycia triumfu niechętnie powrócił do Rzymu, ponieważ Syrię opuszczał jak gdyby swoje królestwo; triumf odbył razem z bratem, przyjąwszy od senatu te same przydomki, jakie otrzymał w wojsku. Prócz tego mówią, że w Syrii zapuścił brodę na życzenie nisko urodzonej kochanki; dlatego Syryjczycy często ścigali go złym słowem.

Przeznaczone widać było Werusowi, że do tych prowincji, przez które wracał do Rzymu, nieść miał ze sobą zarazę. Zaraza wybuchła podobno w Babilonie, gdzie w świątyni Apollina, ze złotej szkatułki, którą przypadkiem rzucił jakiś żołnierz, wydobył się zaraźliwy odór i następnie rozniósł się po kraju Partów i po całym świecie. Było to jednak winą nie Lucjusza Werusa, lecz Kasjusza; ów bowiem, wbrew zapewnieniom wierności, zdobył Seleucję, która przyjęła naszych żołnierzy jak przyjaciół. Postępek ten usprawiedliwia nawet między innymi Kwadratus 7, który opisując wojnę z Partami, oskarża mieszkańców Seleucji, że pierwsi zerwali porozumienie. Werus miał taki szacunek dla Marka, że przydomki, jakie mu ofiarowano, podzielił z bratem w dniu triumfu, który obchodzili równocześnie. Powróciwszy z wojny partyjskiej Werus z mniejszym szacunkiem odnosił się do brata; nie tylko bowiem jeszcze haniebniej pobłażał wyzwoleńcom, ale i wydał bez niego wiele zarządzeń. Do tego dołączył się fakt, iż w czasie triumfu prowadził jakby jakichś królów — aktorów z Syrii; z nich szczególnie wyróżniał się Maksyminus, któremu nadał imię Parysa. Na drodze Klodiańskiej wzniósł oprócz tego osławioną willę, gdzie przez wiele dni wśród niebywałego przepychu szalał wraz ze swoimi wyzwoleńcami i niegodnymi siebie przyjaciółmi, których obecność nie budziła żadnego szacunku. Zaprosił także Marka; ów przybył, by pokazać bratu godną czci i naśladowania zacność własnych obyczajów, i pozostając w tej willi przez pięć dni zajmował się bez przerwy sprawami sądowymi, podczas gdy brat ucztował lub przygotowywał ucztę. Miał także Werus aktora Agryppusa z przydomkiem Memfius; przywiózł go z Syrii niby znak zwycięstwa nad Partami i nazwał Apolaustem. Sprowadził ze sobą również cytrzystki, lutnistów, aktorów mimicznych, kuglarzy i wszelkiego rodzaju niewolników, w jakich rozmiłowana jest Syria i Aleksandria; dlatego wydawało się, że zakończył wojnę nie z Partami, lecz z aktorami. Nie jawną prawdą, ale potajemną pogłoską była wieść, że ten odmienny sposób życia a także wiele innych spraw wywołało nienawiść między Markiem i Werusem. Szczególnie przyczynił się do tego następujący fakt: Marek wysłał do Syrii jako legata niejakiego Libona, swojego krewnego, który zuchwałej tam sobie poczynał, niż przystało dostojnemu senatorowi, mówiąc, że jeśli będzie miał jakieś wątpli-

wości, napisze do brata, czego obecny tam Werus nie mógł znieść; dlatego gdy Libon zmarł na skutek nagłej choroby, wobec niemal oczywistych oznak otrucia niektórym — chociaż nie Markowi — wydawało się, że zamordowany został podstępem przez Werusa. Sprawa ta uprawdopodobniła pogłoski o nienawiści między cesarzami. Wielki wpływ mieli na Werusa, jak wspomniałem w biografii Marka, wyzwoleńcy Geminas i Agaklytus, któremu wbrew woli Marka Werus dał za żonę wdowę po Libonie. Podczas gdy Werus uroczyście obchodził te zaślubiny, Marek nie uczestniczył w uczcie. Miał również Werus innych niegodziwych wyzwoleńców, Cedesa, Eklektusa i innych. Po śmierci Werusa Marek oddalił ich wszystkich pod pozorem wyróżnienia, zatrzymawszy tylko Eklektusa, który potem zabił jego syna Kommodusa. Ponieważ Marek znając zamiłowanie Lucjusza do zbytku nie chciał go samego wysłać na wojnę ani pozostawić w Rzymie, na wojnę z Germanami wyruszyli obydwaj, przybyli do Akwilei i wbrew chęci Lucjusza przeszli przez Alpy; pod Akwileją bowiem Werus tylko polował i spędzał czas na ucztach, a Marek troszczył się o wszystko. W biografii Marka bardzo obszernie opisałem, czego w tej wojnie dokonano za pośrednictwem posłów barbarzyńskich proszących o pokój, a czego przez naszych wodzów. Po zakończeniu wojny w Panonii, pod naciskiem Lucjusza, powrócili do Akwilei i ponieważ Werus spragniony był miejskich przyjemności — spieszono do Rzymu. Lecz niedaleko Altinum 8 Lucjusz zachorował nagle na wozie na chorobę zwaną apopleksją; zdjęto go z wozu i po upuszczeniu krwi przewieziono do Altinum. Tam przeżywszy jeszcze trzy dni i utraciwszy mowę — umarł. Była także pogłoska, że Werus zhańbił swoją teściową, Faustynę. Został przez nią podobno zgładzony podstępem przy pomocy zatrutych ostryg, ponieważ stosunek, jaki miał z matką, zdradził córce. Powstała także inna, zupełnie niezgodna ze sposobem życia takiego męża pogłoska, zamieszczona w biografii Marka: wielu mianowicie przypisuje hańbę śmierci jego żonie; Werus bowiem zbytnio pobłażał Fabii, której wpływów nie mogła znieść Lucylla. Tak wielka była zażyłość między Lucjuszem i siostrą Fabią, że i tym zajęła się plotka, przypisując im plan zgładzenia Marka; kiedy wyzwoleniec Agaklytus zdradził ów plan Markowi, Faustyna w obawie, by Lucjusz jej nie

ubiegł, miała go uprzedzić. Werus odznaczał się pięknością fizyczną, pogodnym wyrazem twarzy, brodę nosił długą, niemal na sposób barbarzyński; był wysokiego wzrostu i czołem zmarszczonym nad brwiami wzbudzał szacunek. Podobno tak bardzo chodziło mu o jasny kolor włosów, iż rozrzucał na głowie złote opiłki, by lśniące włosy przybrały jaśniejszą barwę. Wymowę miał utrudnioną, bardzo lubił grę w kości; życie prowadził zawsze wystawne i pod wieloma względami przypominał Nerona, choć bez jego okrucieństwa i szyderstw. Wśród innych kosztownych naczyń miał puchar kryształowy, nazwany Wolukrem od imienia konia, którego szczególnie lubił, przekraczający objętością to, co może wypić człowiek. Żył Werus czterdzieści dwa lata, rządził razem z bratem lat jedenaście; ciało jego złożono w grobowcu Hadriana, gdzie pochowany był także Cezar, jego rodzony ojciec. Znana jest również zmyślona historia, nie objęta biografią Marka, o tym, jak Marek podał Werusowi zatrutą część macicy świni po przekrajaniu jej nożem posmarowanym trucizną.9 Niegodziwością jednak jest tak myśleć o Marku, chociaż myśli i czyny Werusa usprawiedliwiałyby ten czyn. Zarzutu tego nie pozostawimy bez odpowiedzi, lecz odrzucimy go jako całkowicie odparty i zbity; wydaje się bowiem, że od śmierci Marka, oprócz twojej łagodności, Dioklecjanie Auguście, pochlebstwo nawet nie mogło wymyślić takiego cesarza.

Wulkacjusz Gallikanus AWIDIUSZ KASJUSZ Awidiusz Kasjusz pochodził podobno — jak chcą niektórzy — z rodziny Kasjuszów, jednak tylko przez matkę; ojcem jego był Awidiusz Sewerus, „człowiek nowy", który dowodził centuriami, a później doszedł do najwyższych godności. Wspomina o nim w »Historii« Kwadratus, traktując go poważnie, dodaje bowiem, że był mężem wybitnym, dla państwa niezbędnym i na samego Marka miał wpływ ogromny. Zginął za jego rządów, podobno wskutek zgubnego przeznaczenia. Ten przeto Kasjusz z rodziny — jak powiedziałem — Kasjuszów, którzy zawiązali w senacie spisek przeciwko Gajuszowi Juliuszowi 1 w cichości nienawidził pryncypatu, nie mógł znieść tytułu cesarza i twierdził, iż instytucja cesarstwa jest tym bardziej uciążliwa, że nie można jej w państwie obalić jak tylko przez drugiego cesarza. Wreszcie, jak mówią, we wczesnej młodości próbował Piusa pozbawić władzy, lecz ze względu na ojca, męża zacnego i poważnego, ukrył skłonność do tyranii; zawsze jednak dowódcy uważali go za podejrzanego. List Werusa, który przytaczam, wskazuje, że także przeciw niemu przygotował zasadzkę. Z listu Werusa: „Awidiusz Kasjusz, jak to mnie się wydawało i jak było wiadome już za rządów mojego dziadka, a twego ojca — żądny jest władzy; chciałbym, żebyś kazał go pilnować. Nie podobają mu się wszystkie moje czyny, gromadzi niemałe bogactwa, drwi z moich listów. Ciebie nazywa filozofującą starą babą, mnie wyuzdanym błaznem; zastanów się, co trzeba robić. Ja nie żywię do niego nienawiści, lecz ty pomyśl o sobie i swoich dzieciach; masz bowiem wśród żołnierzy człowieka, którego wojsko chętnie słucha i chętnie widzi." Marek w związku z Awidiuszem Kasjuszem tak mu odpisał: „Przeczytałem twój list dyktowany większym niepokojem niż przy-

stoi cesarzowi i naszym czasom. Jeśli bowiem władza cesarska należy mu się od bogów, nie będziemy mogli go zgładzić, nawet gdybyśmy chcieli. Znasz powiedzenie twego pradziadka: ,Nikt nie zabije swego następcy'. Jeśli zaś nie, sam, bez naszego okrucieństwa, wpadnie w sidła zastawione przez los. Dodaj, że nie możemy uznać za winnego człowieka, którego nikt nie oskarża i, jak sam twierdzisz, żołnierze kochają. Zresztą wydaje się, iż charakter sprawy o obrazę majestatu jest tego rodzaju, że ofiarą przemocy padają nawet ci, którym udowodniono winę. Wiesz bowiem, co mówił twój dziadek Hadrian: ,Pożałowania godny jest los cesarzy, którym nie wierzy się, jeśli kogoś oskarżają o dążenie do jedynowładztwa, chyba że zostaną zamordowani'. Wolałbym przytoczyć jego przykład, niż Domiojana, chociaż ów podobno powiedział to pierwszy. Nawet słuszne bowiem powiedzenia samowładców nie mają tyle powagi, ile mieć powinny. Niechaj przeto Kasjusz zachowa sobie swoje obyczaje, zwłaszcza że jest wodzem dobrym, poważnym, dzielnym i potrzebnym państwu. Mówisz, że z powodu jego śmierci dzieci moje będą musiały się strzec; niech zginą raczej, jeśli Awidiusz bardziej zasłuży na miłość niż one i jeśli państwo większy będzie miało pożytek z życia Kasjusza niż synów Marka". Tak pisał o Kasjuszu Werus, a tak Marek. O usposobieniu i charakterze Kasjusza powiem krótko. Nie można bowiem więcej wiedzieć o ludziach, jeśli ich życia nikt nie ośmielił się sławić z powodu obawy przed tymi, którzy ich zwyciężyli. Dodam, w jaki sposób Kasjusz doszedł do władzy, jak został zamordowany i gdzie pokonany. Zamierzałem, Dioklecjanie Auguście, napisać zarówno o tych, którzy słusznie, jak o tych, co niesłusznie nosili tytuł cesarzy, abyś poznał wszystkich Augustów okrytych purpurą. Awidiusz odznaczał się takim charakterem, iż niekiedy wydawał się gwałtowny i okrutny, czasem łagodny i spokojny, często pobożny, innym razem gardzący świętościami, żądny wina a równocześnie wstrzemięźliwy, żarłoczny i wytrzymały na głód, pożądający uciech cielesnych i wielbiciel czystości. Nie brakowało takich, którzy nazywali go Katyliną, i on sam cieszył się tym imieniem dodając, że byłby Sergiuszem, gdyby zabił filozofa2, to znaczy Antonina; ten bowiem tak bardzo celował w filozofii, że kiedy zamierzał wyruszyć

na wojnę z Markomanami i wszyscy obawiali się, by nie stało mu się coś złego, proszono go nie z pochlebstwa, lecz z całą powagą, by wydał „zasady filozofii". Marek nie lękał się wyprawy, ale przez trzy dni rozważał »Parenezy«, jedną księgę po drugiej. Ponadto Awidiusz Kasjusz drobiazgowo przestrzegał karności wojskowej i pragnął, by nazywano go Mariuszem. Chociaż zacząłem mówić o surowości Awidiusza, liczniejsze są dowody jego okrucieństwa niż surowości. Po pierwsze, żołnierzy, którzy zadali jakiś gwałt mieszkańcom prowincji, kazał przybić do krzyża w tych samych miejscach, gdzie popełnili przestępstwo. Pierwszy także wynalazł rodzaj kary polegający na tym, że kazał ustawiać wielki pień drzewa, wysoki na sto osiemdziesiąt stóp, i od wierzchołka do samego dołu przywiązywał skazanych a od dołu podkładał ogień, i podczas gdy jedni palili się, pozostałych zabijał przy pomocy dymu, męczarni i lęku. Kazał też ludzi skutych po dziesięciu łańcuchami topić w rzece lub w morzu. Wielu zbiegom kazał wyłamywać ręce, obcinać nogi; twierdził bowiem, że większe znaczenie ma przykład człowieka ukaranego w sposób godny pożałowania i żyjącego niż zamordowanego. Raz, kiedy prowadził wojsko, oddział pomocniczy, za sprawą swoich centurionów, wymordował bez jego wiedzy na brzegach Dunaju trzy tysiące słabo broniących się Sarmatów i powrócił do niego z wielkim łupem. Ponieważ ów maleńki oddział zabił tak wielu wrogów, trybunowie zaś zachowywali się opieszale i o niczym nie wiedzieli, centurionowie spodziewali się nagrody. Tymczasem Awidiusz kazał ich porwać, jprzybić do krzyża i wymierzył im karę stosowaną wobec niewolników, na co nie było dotąd przykładu; twierdził, że to mogła była być zasadzka i wtedy upadłaby powaga państwa rzymskiego. Gdy w wojsku wybuchł wielki bunt, wystąpił nagi, odziany tylko w pas na biodrach i powiedział: „Uderzcie mnie, jeśli macie odwagę, i do złamanej karności dodajcie występek". Ponieważ wszyscy się uspokoili, zasłużył wówczas na to, by go się obawiano, gdyż sam się nie lękał. Wydarzenie to bardzo wzmogło karność Rzymian i tak wielki strach rzuciło na barbarzyńców, że prosili nieobecnego Antonina o pokój na sto lat; widzieli bowiem, iż z rozkazu wodza rzymskiego ukarano także tych, którzy zwyciężyli w sposób niegodziwy.

Wiele poważnych zarządzeń, podjętych przez niego przeciw samowoli żołnierzy, wymienia Emiliusz Partenianus3, który przekazał dzieje pretendentów do władzy od najdawniejszych czasów do dziś. Żołnierzy, którzy na to zasłużyli, kazał chłostać rózgami i na forum lub w środku obozu ścinać toporem, a wielu obcinał ręce. W czasie wyprawy nie pozwalał żołnierzom zabierać nic oprócz słoniny, mięsa peklowanego i octu, i jeśli cokolwiek innego znalazł, zbytek ten ciężko karał. Zachował się taki list boskiego Marka do jego prefekta: „Dałem Awidiuszowi Kasjuszowi legiony w Syrii opływające w zbytkach i żyjące według obyczaju mieszkańców Dafne 4. Cezoniusz Wektylianus pisze, że zastał je wszystkie, kiedy kąpały się w gorącej wodzie. Jak sądzę, nie popełniłem błędu, jeśli także ty znasz Kasjusza, człowieka odznaczającego się Kasjańską surowością i karnością. Żołnierzami bowiem można kierować jedynie w oparciu o dawną karność. Pamiętasz wiersz ułożony przez dobrego poetę i przez wszystkich często przytaczany: ,Państwo rzymskie opiera się na starodawnych zwyczajach i mężach'. Ty tylko troszcz się, by legiony miały pod dostatkiem żywności; jeśli dobrze znam Awidiusza, wiem, że się nie zmarnują". Prefekt do Marka: „Słusznie postanowiłeś, mój panie, powierzając dowództwo legionów syryjskich Kasjuszowi. Bo wojsku przejętemu greckim obyczajem niczego tak nie trzeba, jak człowieka szczególnej surowości. Już on zlikwiduje wszystkie ciepłe kąpiele, strąci wszystkie ozdoby z głowy, szyi i piersi żołnierza. Żywność przygotowano dla wszystkich żołnierzy i niczego im nie brak pod dobrym dowództwem; ani o wiele nie proszą, ani wiele nie wydają". Awidiusz nie zawiódł pokładanej w nim nadziei. Niezwłocznie kazał obwieścić zgromadzonemu wojsku i przybić na ścianach rozporządzenie, że kogo w Dafne napotka się z bronią, powróci bez broni. Broń przeglądał stale co siedem dni; usunął z obozu szaty, obuwie, nagolennice i wszystkie przedmioty zbytku, a żołnierzom zapowiedział, że jeśli nie zmienią swoich obyczajów, to zimę spędzą w namiotach; i byliby ją spędzili, gdyby nie zaczęli żyć uczciwiej. Co siedem dni odbywały się ćwiczenia całego wojska; żołnierze strzelali z łuków i ćwiczyli dla zabawy z bronią. Haniebną jest rzeczą — mawiał Kasjusz — nie ćwiczyć żołnierzy, chociaż ćwiczy się atle-

tów, myśliwych i gladiatorów; łatwiej zniosą przyszłe trudy, jeśli się do nich przyzwyczają. Wzmocniwszy dyscyplinę jak najpomyślniej wypełniał swoje zadania w Armenii, Arabii i Egipcie; kochały go wszystkie wschodnie prowincje a zwłaszcza Antiocheńczycy, którzy — jak twierdzi Mariusz Maksyinus w biografii boskiego Marka—godzili się nawet na jego rządy. Kiedy bowiem żołnierze Bukolów5 dopuszczali się w Egipcie wielu gwałtów, Kasjusz powstrzymywał ich, jak znowu podaje Mariusz Maksymus w księdze wydanej bezpośrednio po biografii Marka Antonina. Tutaj na Wschodzie Kasjusz ogłosił się cesarzem, zdaniem niektórych — za zgodą Faustyny, która nie miała już nadziei na wyzdrowienie Marka i obawiała się, że nie będzie mogła wychować młodziutkich synów oraz że znajdzie się ktoś, kto po dojściu do władzy usunie ich. Według innych Kasjusz użył tego jako podstępu wobec żołnierzy i mieszkańców prowincji, by przezwyciężyć ich miłość do Marka i pozostać w zgodzie z samym sobą, ponieważ powiedział, że Marek zakończył życie. Podobno nawet nazwał go boskim, aby złagodzić tęsknotę za nim. Kiedy Kasjusz został cesarzem, od razu mianował naczelnikiem gwardii tego, kto wręczył mu odznaki władzy; człowiek ów wbrew woli Antonina zamordowany został przez żołnierzy. Bez jego wiedzy i wbrew jego woli wojsko zgładziło również Mecjanusa, któremu powierzono Aleksandrię i który porozumiał się z Kasjuszem w nadziei podziału władzy. Antoninus jednak, dowiedziawszy się o buncie, ani się nie gniewał, ani nie srożył przeciw dzieciom i krewnym Awidiusza. Senat uznał Kasjusza za wroga i skonfiskował jego majątek. Antoninus nie chciał zagarnąć jego mienia na rzecz prywatnego skarbu cesarskiego, wobec czego z polecenia senatu włączono je do skarbu publicznego. W Rzymie panował strach, ponieważ niektórzy twierdzili, że w czasie nieobecności Antonina, którego wszyscy z wyjątkiem ludzi oddanych rozkoszom szczególnie kochali, Awidiusz Kasjusz przybędzie do Rzymu i jak tyran zrabuje miasto; że posunie się do tego głównie ze względu na senatorów, którzy skonfiskowali mu majątek i uznali go za wroga. Wtedy szczególnie zajaśniała miłość do Antonina, ponieważ wszyscy z wyjątkiem mieszkańców Antiochii zgodzili się na zamordowanie Awidiusza. Antoninus zaś nie tylko nie kazał go zgładzić,

lecz nawet cierpiał nad tym faktem i dla wszystkich było jasne, że byłby go oszczędził, gdyby to leżało w jego mocy. Kiedy głowę Awidiusza przyniesiono Antoninowi, nie cieszył się tym i nie chełpił, lecz przeciwnie, bolał, że wydarto mu sposobność do okazania litości; chciał go bowiem, jak mówił, wziąć żywcem, by wypomnieć mu wyświadczone dobrodziejstwa i ocalić go. Gdy wreszcie ktoś powiedział, że godna nagany jest taka łagodność Antonina wobec wroga, jego dzieci, krewnych i wszystkich, co do których przekonał się, że wiedzieli o dążeniu Kasjusza do jedynowładztwa, i gdy ten, kto go łajał, dodał: „Co byłoby, gdyby zwyciężył?" — Antoninus miał odpowiedzieć: „Ani bogów tak nie czciłem, ani nie żyłem tak, żeby on miał mnie zwyciężyć!" Wyliczył następnie zamordowanych cesarzy i stwierdził, że wszyscy oni z jakiejś przyczyny zasłużyli na śmierć i nigdy jeszcze tyran nie zwyciężył z łatwością ani nie zamordował żadnego dobrego cesarza; zdaniem jego zasłużył na to Neron, powinien był zasłużyć Kaligula, a Otho i Witeliusz nie chcieli panować. Podobnie myślał także o Galbie, skoro powiedział, że w tym cesarzu chciwość była złem najbardziej dotkliwym. Wreszcie ani August, ani Trajan, ani Hadrian, ani jego własny ojciec nie ulegli buntownikom, chociaż byli oni liczni i usuwano ich wbrew woli i bez wiedzy isamych cesarzy. Antoninus prosił senat, by nie występowano surowo przeciw uczestnikom buntu; wtedy też prosił, by za jego rządów żadnego senatora nie skazywano na śmierć, co zjednało mu największą miłość. Wreszcie po wymierzeniu kary kilku centurionom, skazanych na wygnanie kazał odwołać. Antiocheńczykom, którzy połączyli się z Awidiuszem Kasjuszem, oraz innym państwom, które go wspomagały, Marek przebaczył, chociaż początkowo był na mieszkańców Antiochii bardzo zagniewany; zabronił im urządzać igrzyska i odebrał inne posiadane przez miasto przywileje, które później zwrócił. Synów Awidiusza Kasjusza obdarzył połową majątku po ojcu, a córce ofiarował złoto, srebro i drogie kamienie. Córce Kasjusza, Aleksandrii, i zięciowi, Druncjanowi, dał możność swobodnego poruszania się. Żyli przeto w całkowitym bezpieczeństwie nie jak dzieci człowieka dążącego do samowładztwa, lecz jak potomstwo senatora; nawet w czasie sporów nie pozwolił wypominać im losu ich domu i ukarał krzywdzicieli, którzy

zuchwale wobec nich występowali. Opiekę nad nimi powierzył mężowi swej ciotki. Jeżeli ktoś pragnie poznać całą tę historię, niech przeczyta drugą księgę Mariusza Maksymusa o życiu Marka, gdzie Mariusz przytacza słowa Marka wypowiedziane już po śmierci Werusa, kiedy to Kasjusz się zbuntował. Potwierdza to list wysłany do Faustyny, który przytaczam dla przykładu: „Werus napisał mi prawdę o Kasjuszu, że pragnął on panować. Słyszałaś bowiem, jak sądzę, doniesienie sług Werusa. Przybądź przeto do Albanum, niczego się nie obawiając, abyśmy pod opieką bogów wszystko rozważyli". Wynika stąd, że Faustyna o niczym nie wiedziała, chociaż Mariusz, pragnąc ją okryć niesławą, twierdzi, że Kasjusz zdobył władzę cesarską z jej wiedzą. Zachował się także jej list do męża, w którym nalega na Marka, aby surowo go ukarał. List Faustyny do Marka: „Sama jutro przybędę do Albanum, jak każesz, zachęcam cię jednak, jeżeli kochasz swoje dzieci, abyś jak najsurowiej ścigał buntowników. Wodzowie i żołnierze mają bowiem to złe przyzwyczajenie, że będą ujarzmiać, jeśli sami nie zostaną ujarzmieni." Drugi list tejże Faustyny do Marka brzmi: „Matka moja, Faustyna, w czasie buntu Celzusa 6, zachęcała twego ojca, Piusa, by miłość zachował najpierw wobec swoich, a potem wobec obcych. Nie jest bowiem zacnym człowiekiem cesarz, który nie myśli o żonie i synach. Widzisz, w jakim wieku jest nasz Kommodus; zięć Pompejanus jest już starszy i obcy. Zastanów się, co uczynisz w sprawie Awidiusza Kasjusza i jego wspólników. Nie oszczędzaj ludzi, którzy nie oszczędzali ciebie ani mnie, a nie oszczędziliby także naszych synów, gdyby zwyciężyli. Wkrótce sama będę ci towarzyszyć. Nie mogłam przybyć do Formianum, ponieważ chorowała nasza Fadylla7. Jeśli nie będę mogła zastać cię w Formiach, udam się do Kapui, które to miasto może przyniesie nam ulgę w mojej chorobie i naszych synów. Proszę cię, abyś przysłał do Formianum lekarza Soterydasa. Nie ufam Pizyteusowi, który nie umiał zastosować środków leczniczych odpowiednich dla młodej dziewczyny. Kalpurniusz dał mi zapieczętowany list; jeśli się spóźnię, odpiszę na niego za pośrednictwem starego eunucha Cecyliusza, człowieka — jak wiesz — wiernego. Jemu powiem, oo podobno mówią o tobie żona, synowie i zięć Awidiusza Kasjusza".

Jak wynika z tego listu, Faustyna nie tylko nie była wtajemniczona w plany Kasjusza, ale nawet żądała dla niego ciężkiej kary i spokojnego i zbyt łagodnie myślącego Antonina nakłaniała do koniecznej zemsty. Z przytoczonego niżej listu wynika, co Antoninus jej odpowiedział: „Ty, moja Faustyno, zgodnie ze swym obowiązkiem troszczysz się o męża i nasze dzieci. Przeczytałem w Formianum twój list, w którym zachęcasz mnie, abym wystąpił przeciw wspólnikom Awidiusza. Ja zaś oszczędzę jego dzieci, zięcia i żonę, a do senatu napiszę, by ani konfiskata majątku nie była zbyt dotkliwa, ani kara zbyt okrutna. Nic bowiem nie budzi u ludów większej życzliwości dla cesarza rzymskiego niż łagodność. Ona uczyniła bogiem Cezara, uświęciła Augusta, a zwłaszcza twemu ojcu zapewniła zaszczytny przydomek Pobożnego. Wreszcie, gdyby walkę rozstrzygnięto zgodnie z moją wolą, Awidiusz nie zostałby zamordowany. Bądź spokojna, ,bogowie będą mnie strzec, pobożność moja miła jest bogom'.8 Naszego Pompejanusa9 mianowałem konsulem na rok następny." Tak pisał Antoninus do żony. Warto także wiedzieć, jaką mowę posłał do senatu. Z mowy Marka Antonina: „Jako podziękowanie za zwycięstwo macie więc, senatorowie, mego zięcia na stanowisku konsula — mówię o Pompejanusie; dawno już bowiem ze względu na jego wiek powinno się go było obdarzyć godnością konsula, gdyby nie byli się znaleźli dzielni mężowie, którym trzeba było oddać to, co im się należało od państwa. Jeśli zaś chodzi o bunt Kasjusza, proszę was i zaklinam, senatorowie, abyście wyzbywszy się surowości, zachowali właściwą mnie, a raczej wam, sprawiedliwość i łagodność i aby senat nikogo na śmierć nie skazywał. Niech nikt z senatorów nie poniesie kary, niech nie popłynie krew żadnego szlachetnego męża, niech powrócą wygnani, niech skazani na konfiskatę majątków otrzymają je z powrotem. Obym mógł także wielu przywrócić do życia z podziemi. Nigdy nie budzi zadowolenia kara wymierzona przez cesarza za jego własne cierpienia i im jest sprawiedliwsza, tym bardziej się wydaje okrutna. Dlatego ułaskawicie synów, teścia i żonę Awidiusza Kasjusza. Dlaczego mówię: ułaskawicie, jeśli oni nic złego nie zrobili? Niech żyją przeto bezpiecznie, wiedząc, że żyją pod panowaniem Marka. Niech żyją w rodzinnym majątku, niech korzystają jak mogą

z darowanego złota, srebra, szat, niechaj będą bogaci, bezpieczni, niech mają swobodę poruszania się i będą wolni, niech wszędzie wśród wszystkich ludów stawiają za przykład moją i waszą sprawiedliwość. Nie jest to wielka łagodność, senatorowie, przebaczyć dzieciom i żonom proskrybowanych. Was zaś proszę, abyście uwolnili od kary śmierci, proskrypcji, lęku, hańby, nienawiści, wreszcie od wszelkiego rodzaju krzywdy senatorów i ekwitów, którzy brali udział w buncie, i abyście moim czasom wystawili świadectwo, że po śmierci chwali się i tego, kto padł w walce o sprawę człowieka dążącego do jedynowładztwa." Senat pochwalił łagodność Marka następującymi okrzykami: „Zacny Antoninie, niech bogowie cię strzegą! Antoninie łagodny, niech bogowie cię strzegą! Antoninie łagodny, niech bogowie cię strzegą! Ty chciałeś tego, czego wolno ci było pragnąć, myśmy uczynili, co należało. Prosimy o prawnie należną Kommodusowi władzę! Daj siły swemu potomstwu. Spraw, by dzieci nasze żyły spokojnie! Żadna przemoc nie znieważa władzy dobrego cesarza! Prosimy o władzę trybuna dla Kommodusa Antonina, prosimy o twoją obecność! Chwała niech będzie twojej filozofii, twojej cierpliwości, twojej wiedzy, szlachetności i niewinności! Zwyciężasz nieprzyjaciół, pokonujesz wrogów! Bogowie cię strzegą!" — i tym podobne. Żyli przeto potomkowie Awidiusza Kasjusza spokojnie i dopuszczono ich do urzędów. Ale Kommodus Antoninus po śmierci swego boskiego ojca kazał ich wszystkich żywcem spalić, jakby złapano ich na intrygach. Tyle dowiedziałem się o Awidiuszu Kasjuszu. Jego charakter, jak wspomniałem, był zawsze zmienny, lecz bardziej skłonny do surowości i okrucieństwa. Gdyby był zdobył władzę cesarską, nie byłby łagodnym i dobrym człowiekiem, lecz pożytecznym i znakomitym władcą. Zachował się bowiem list jego, już jako cesarza, do teścia, tej treści: „Nieszczęśliwe, nieszczęśliwe jest państwo, jeśli znosi cierpliwie ludzi żądnych bogactw i bogatych. Marek jest oczywiście najlepszym człowiekiem, a ponieważ pragnie, by nazywano go łagodnym, pozwala żyć tym, których sposobu życia sam nie pochwala. Gdzie jest Lucjusz Kasjusz? Czy imię jego jest dla nas bez znaczenia? Gdzie Marek Kato Cenzor? Gdzie cala surowość przodków? Dawno już

zaginęła, teraz zaś nawet się jej nie szuka. Marek Antoninus zajmuje się filozofią, bada początki rzeczy, duszę, to, co szlachetne i sprawiedliwe, a nie myśli o państwie. Widzisz, że wielu trzeba mieczy i dużej mądrości, żeby przywrócić ustrój państwowy do dawnego stanu. Co zaś do namiestników prowincji — czy mam uważać za prokonsulów, za namiestników tych, którzy sądzą, że senat i Antoninus powierzył im prowincje po to, by żyli w zbytku i bogacili się? Słyszałeś, że naczelnik pretorianów naszego filozofa trzy dni przed tym, zanim objął ten urząd, był biedny jak żebrak, a potem nagle się wzbogacił. Skąd, pytam, jeśli nie z wnętrzności państwa i z bogactw mieszkańców prowincji? Niech będą bogaci! Niech będą zamożni! Napełnią skarb publiczny. Oby tylko bogowie sprzyjali dobrej części obywateli, oby zwolennicy Kasjusza przywrócili władzę państwu". List ten dowodzi, jak surowy i niebezpieczny byłby Awidiusz Kasjusz, gdyby był został cesarzem.

Eliusz Lampridiusz KOMMODUS ANTONINUS

161 r. – 192 r. Imperator Caesar Lucius Aelius Aurelius Commodus Augustus O rodzicach Kommodusa Antonina dostatecznie dużo powiedziano w biografii Marka Antonina. Sam Kommodus wraz z bratem bliźniakiem Antoninem urodził się w pobliżu Lanuwium 1 w przeddzień kalend wrześniowych 2, kiedy ojciec jego i stryj byli konsulami; tam też, jak mówią, urodził się jego dziadek ze strony matki. Faustynie, gdy jeszcze Kommodusa i jego brata nosiła w łonie, śniło się, że rodzi dwa węże, lecz jeden z nich był groźniejszy niż drugi. Kiedy zaś już Kommodusa i Antonina na świat wydała, Antoninus, któremu astrologowie na podstawie biegu gwiazd przepowiedzieli, że dorówna Kommodusowi, zmarł w wieku lat czterech. Po jego śmierci Marek starał się dać Kommodusowi wykształcenie zgodne z jego własną nauką i z naukami wielkich i wybitnych mężów. Jego nauczycielem literatury greckiej był Onezykrates, łacińskiej — Kapella Antystiusz, wymowy uczył go Atejusz Sanktus. Nie pomogli mu jednak mistrzowie tylu dyscyplin. Tak wielkie znaczenie ma albo siła charakteru, albo wpływ tych, których utrzymuje się na dworze cesarskim jako opiekunów. Od najwcześniejszego bowiem dzieciństwa był Kommodus odrażający, nikczemny, okrutny, rozpustny, nieprzyzwoity w wyrażeniach i nierządny. Był także mistrzem w tym, co nie przystoi godności cesarza: rozbijał puchary, tańczył, śpiewał, gwizdał, wreszcie doskonale naśladował błazna i gladiatora. Zapowiedź okrucieństwa dal pod Centumceliae 3, mając dwanaście lat, kiedy przypadkiem wy-

kąpał się w zbyt gorącej wodzie; kazał bowiem łaziebnego wrzucić do pieca. Wtedy guwerner, któremu polecono to wykonać, spalił w piecu skórę barana, aby zapach spalenizny wzbudził w nim przekonanie, że kara została wykonana. Tytuł Cezara uzyskał jeszcze jako chłopiec wraz z bratem swoim Werusem. W wieku czternastu lat powołano go do kolegium kapłanów. Gdy włożył togę męską, został wybrany na jednego z przywódców młodzieży zwanej trossuli4. Kiedy nosił jeszcze togę dziecinną, obdarzył lud i sam przewodniczył w bazylice Trajana 5. Togę męską włożył siódmego lipca, tj. w dniu, w którym Romulus zniknął z ziemi; wtedy też Kasjusz sprzeniewierzył się Markowi. Oddany pod opiekę żołnierzy wyruszył Kommodus razem z ojcem do Syrii i Egiptu i razem z nimi powrócił do Rzymu. Następnie, po uchyleniu w stosunku doń prawa określającego kolejność urzędów, został konsulem i razem z ojcem otrzymał tytuł imperatora w dniu dwudziestego siódmego listopada za konsulatu Poliona i Apra6; triumf odbył razem z ojcem. Także to bowiem uchwalili senatorowie. Razem z ojcem wyruszył na wojnę z Germanami. Spośród przydzielonych mu opiekunów nie mógł znieść szlachetniejszych, zatrzymał wszystkich najgorszych, a za oddalonymi tęsknił w sposób aż chorobliwy. Kiedy dzięki łagodności ojca zwrócono mu ich, urządził na stałe w pałacu na Palatynie garkuchnie i karczmy i nie miał względu ani na wstyd, ani na wydatki. W domu uprawiał grę w kości. Gromadził co ładniejsze kobiety, jako opłacone nałożnice na wzór domu publicznego, by znieważać ich skromność. Naśladował przekupniów objeżdżających targi. Nabył dla siebie konia do rydwanu. Rydwanem kierował w stroju woźnicy; współżył z gladiatorami i postępował jak sługa stręczycieli, tak że można było sądzić, iż urodził się raczej dla haniebnych czynów niż dla tego stanowiska, na które wyniósł go los. Oddalił starszą wiekiem służbę ojca, odsunął dawnych przyjaciół. Syna Salwiusza Juliana, który dowodził wojskiem, na próżno kusił do bezwstydnych czynów, a potem zastawił pułapkę na samego Juliana. Wszystkich porządnych ludzi zmusił do odejścia, znieważając ich albo przydzielając im stanowiska najbardziej niegodne. Autorzy mimów nazywali go zhańbionym; Kommodus kazał ich niespodziewanie wywieźć i już nigdy ich nie widziano. Wojnę, którą ojciec niemal zakończył — porzucił zgodziwszy się na warunki wrogów i powrócił do Rzymu. Po powrocie w ten sposób odbył triumf, że

umieścił za sobą na rydwanie rozpustnika Saoterusa i często się odwracając całował go publicznie. To samo roibil na orchestrze. Chociaż ucztował do świtu i pławił się w bogactwach państwa rzymskiego, wieczorem biegał po kramach i domach publicznych. Na zarządców prowincji wysyłał albo swoich wspólników w występkach, albo ludzi, których mu oni polecili. Senat znienawidził Kommodusa do głębi, a i on szalał z wściekłości chcąc zniszczyć tak znaczny stan i z człowieka pogardzanego stał się okrutnym. Sposób życia Kommodusa skłonił Kwadratusa i Lucyllę do podjęcia planu zamordowania go 7, i to w porozumieniu z prefektem pretorianów Tarruteniuszem Paternem. Zadanie dokonania zabójstwa powierzono krewnemu, Klaudiuszowi Pompejanowi. Ten w sposobnej chwili przystąpił do Kommodusa z wyciągniętym mieczem; ponieważ jednak powiedział przy tym: „Senat przysyła ci ten sztylet" — głupiec zdradził swój zamiar i nie wykonał go, chociaż wielu z nim współdziałało. Potem zgładzono — najpierw Pompejana i Kwadratusa, potem Norbanę, Norbanusa i Paraliusza; matkę tego ostatniego oraz Lucyllę skazano na wygnanie. Wtedy to prefekci pretorianów spostrzegli, że Kommodus szczególnie znienawidzony jest z powodu Saoterusa, gdyż lud rzymski nie mógł znieść jego wpływu. Wyprowadziwszy więc Saoterusa z oznakami dworskiej uprzejmości pod pozorem uroczystości religijnych z Palatynu, zamordowali go za pośrednictwem wywiadowców, gdy wracał do swej willi. Był to dla Kommodusa cięższy cios, niż gdyby chodziło o niego samego. Paternusa, sprawcę zabójstwa i, jak się wydaje, uczestnika przygotowywanego nań zamachu, który ponadto starał się zapobiec dalszemu karaniu spiskowców, usunął Kommodus za namową Tygidiusza ze stanowiska dowódcy pretorianów, przyznawszy mu uprzednio togę z purpurowym obramowaniem. Po kilku dniach oskarżył go o udział w spisku twierdząc, iż córka Paternusa przyrzeczona została za żonę synowi Juliana, by władza cesarska przeszła na Juliana. Dlatego kazał zgładzić Paternusa i Juliana oraz Witruwiusza Sekundusa, który zarządzał kancelarią cesarską i był najbliższym przyjacielem Paternusa. Zginęła oprócz tego cała rodzina Kwintyliuszów, ponieważ mówiono, iż Sekstus, syn Kondianusa, przystąpił do spisku pod pozorem, że chce umrzeć. Zgładzono Witrazję Faustynę, Weliusza Rufusa i byłego konsula, Egnacjusza Kapitona. Na wygnanie skazano konsulów

Emiliusza Junkusa i Atyliusza Sewera. W różny sposób prześladowano wielu innych. Odtąd Kommodus niechętnie występował publicznie i nie pozwolił nic sobie donosić, jeśli sprawy nie zbadał przedtem Perennis 8. Perennis zaś znając dobrze Kommodusa odkrył, w jaki sposób może zyskać wpływ na niego. Przekonał Kommodusa, by czas poświęcał na przyjemności, a on, Perennis, weźmie na siebie troski. Kommodus zgodził się z radością. Żyjąc więc odpowiednio do tego porozumienia szalał na ucztach i w łaźniach na Palatynie z trzystu konkubinami, które zwabił ze względu na urodę spośród wybranych matron i nierządnic, i trzystu innymi młodymi rozpustnikami zebranymi zarówno spośród ludu, jak i spośród nobilów, przemocą i obietnicą nagród; o ich wyborze również rozstrzygała uroda. W czasie tego, w stroju ofiarnika, zabijał zwierzęta ofiarne. Na arenie walczył rapierami, czasem — wśród gladiatorów pełniących obowiązki pokojowych — błyszczącymi sztyletami. Wtedy to Perennis wszystko sobie podporządkował. Kogo chciał, zamordował, bardzo wielu ograbił, obalił wszelkie prawa, dla siebie zgromadził cały łup. Kommodus natomiast wysłał na Kapri i kazał zamordować swoją siostrę Lucyllę. Następnie uczyniwszy kochankami, jak mówią, inne swoje siostry i nawiązawszy stosunek miłosny z kuzynką ojca, dał nawet jednej z konkubin imię matki. Żonę przyłapaną na cudzołóstwie wypędził, potem skazał na wygnanie, a wreszcie kazał zamordować. Własne konkubiny kazał gwałcić w swojej obecności. Nie był również wolny od haniebnych miłostek z młodzieńcami, bezczeszcząc usta i całe swe ciało stosunkami z obojga płcią. W tymże czasie zamordowany został, jakoby przez rozbójników, Klaudiusz, którego syn przystąpił kiedyś ze sztyletem do Kommodusa; zgładzono także bez sądu wielu innych senatorów oraz bogate kobiety. Niektórych mieszkańców prowincji, oskarżonych przez Perennisa o posiadanie bogactw, obrabowano albo zamordowano. Tym zaś, których nie można było o nic fałszywie oskarżyć, zarzucano, że nie chcieli uznać Kommodusa za swego spadkobiercę. Dowództwo w walkach, pomyślnie wtedy prowadzonych w Sarmacji przez innych wodzów, powierzył Perennis swojemu synowi. Ponieważ jednak w czasie wojny w Brytanii postawił na czele wojska

ludzi ze stanu ekwitów odsunąwszy senatorów, kiedy rzecz się wydala, legaci wojskowi niespodziewanie ogłosili go za wroga i, choć takie miał wpływy, wydali żołnierzom na rozszarpanie. Na opróżnione po nim, tak poważne stanowisko wyznaczył Kommodus swego pokojowego Kleandra9. Po zamordowaniu Perennisa i jego syna Kommodus wiele zarządzeń wydanych jakoby bez jego wiedzy unieważnił pod pozorem, że przywraca wszystko do dawnego stanu. Nawet skruchy za zbrodnie nie zdołał okazać dłużej niż przez trzydzieści dni; dopuszczał się jeszcze większych nieprawości za pośrednictwem Kleandra niż poprzednio za pośrednictwem wyżej wspomnianego Perennisa. Jeśli chodzi o wpływy, Perennisa zastąpił Kleander, na urzędzie zaś Niger, o którym mówiono, że prefektem pretorianów był tylko przez sześć godzin. Dowódcy pretorianów bowiem zmieniali się z godziny na godzinę i z dnia na dzień, podczas gdy Kommodus dopuszczał się coraz gorszych wybryków. Marcjusz Kwartus był prefektem pretorianów przez pięć dni. Następców ich, stosownie do rozkazu Kleandra, zatrzymywano albo mordowano. Na jego polecenie wybierano do senatu i zaliczano do patrycjuszów także wyzwoleńców; wtedy po raz pierwszy było dwudziestu pięciu konsulów w ciągu jednego roku i sprzedano wszystkie prowincje. Kleander bowiem wszystko sprzedawał za pieniądze; odwołanych z wygnania zaszczycał godnościami i obalał prawomocne wyroki. Z powodu głupoty Kommodusa władza jego sięgała tak daleko, że męża siostry Kommodusa — Burrusa, który wszystko, oo się działo, ganił i o wszystkim donosił Kommodusowi, oskarżył o dążenie do władzy i kazał zamordować, zgładziwszy równocześnie wiele innych osób stających w jego obronie. Między innymi zginął prefekt Ebutianus; miejsce prefekta objął po nim sam Kleander z dwoma innymi, których sam wybrał. Wtedy to po raz pierwszy było równocześnie trzech prefektów gwardii cesarskiej, wśród nich wyzwoleniec mający imię urobione od nazwy sztyletu. Ale i Kleandra spotkał koniec godny jego życia. Kiedy bowiem na skutek jego knowań zamordowano Arriusza Antonina, oskarżywszy go bezpodstawnie o przyjaźń z Attalosem, którego skazał w czasie swego prokonsulatu w Azji, i gdy Kommodus nie mógł znieść dłużej nienawiści burzącego się ludu, wydano Kleandra ludowi, aby

wymierzył mu karę; równocześnie zginęli Apolaustus i inni wyzwoleńcy dworscy. Kleander między innymi utrzymywał miłosne stosunki z konkubinami Kommodusa i miał z nimi synów; po jego śmierci zamordowano ich razem z matkami. Na jego miejsce wyznaczono Juliana i Regillusa; ich także potem Kommodus skazał na śmierć. Zgładziwszy ich, polecił z kolei zamordować Serwiliusza i Duliusza Sylanów wraz z rodzinami, następnie Antiusza Lupusa, Mamertynusa i Surę Petroniuszów oraz syna Mamertynusa i własnej siostry, Antonina; po nich sześciu spośród konsulów: Alliusza Fuskusa, Celiusza Feliksa, Lukcejusza Torkwata, Larcjusza Eurupianusa, Waleriusza Basjanusa i Paktumejusza Magnusa z rodziną, w Azji prokonsula Sulpicjusza Krassusa, Juliusza Prokulusa z rodziną i byłego konsula Klaudiusza Lukana, w Achai kuzynkę swego ojca Faustynę Annię i wielu, wielu innych. Postanowił także zgładzić czternaście różnych innych osób, ponieważ zasoby państwa rzymskiego nie mogły wytrzymać jego wydatków. Tymczasem Kommodusowi, który cudzołożnika matki desygnował na konsula, senat na szyderstwo nadał przydomek Piusa; kiedy Kommodus kazał zamordować Perennisa, nazwano go Feliksem. Wśród niezliczonych zbrodni dokonanych na wielu obywatelach był jakby jakimś nowym Sullą. Podobno tenże Kommodus, ów Pius, ów Feliks, wymyślił jakiś spisek przeciw sobie, aby móc zgładzić szereg osób. A nie było żadnych innych buntów oprócz buntu Aleksandra, który później zabił siebie i swoich synów, oraz buntu jego siostry Lucylli. Pochlebcy dali także Kommodusowi przydomek „Brytański", ponieważ mieszkańcy Brytanii chcieli go wybrać cesarzem wbrew jego woli. Nazwano go także rzymskim Herkulesem, ponieważ w amfiteatrze w Lanuwium zabijał dzikie zwierzęta. Miał bowiem taki zwyczaj, że w domu zabijał dzikie zwierzęta. Był zresztą do tego stopnia szalony, iż Rzym pragnął nazwać miastem Kommodusa. Szał ten opanował go podobno w czasie pieszczot Marcji. Chciał także w cyrku powozić kwadrygami. Publicznie występował w tunice dalmatyckiej 10 i w stroju tym dawał znak wypuszczenia kwadryg. W owym czasie, kiedy zwrócił się do senatu w sprawie nazwania Rzymu miastem Kommodusa, senat — jak wiadomo — nie

tylko chętnie to przyjął przez ironię, ale w dodatku sam siebie nazwał Kommodiańskim, a Kommodusa Herkulesem i bogiem. Kommodus udawał, że wybiera się do Afryki, aby zażądać pieniędzy na pokrycie wydatków związanych z podróżą; ściągnął je i obrócił na uczty i grę w kości. Prefekta pretorianów, Motylenusa, zgładził przy pomocy zatrutej figi. Wzniesiono Kommodusowi posagi przedstawiające go jako Herkulesa i składano mu ofiary jak bogu. Kommodus zamierzał jeszcze zamordować wielu ludzi; rzecz wydała się dzięki pewnemu małemu chłopcu, który wyrzucił z sypialni tabliczkę z wypisanymi imionami osób przeznaczonych na śmierć. Izydę czcił Kommodus tak bardzo, że strzygł głowę i nosił wizerunek Anubisa. Z powodu skłonności do okrucieństwa służebnym Bellony polecił obciąć jedno ramię. Oddających kult Izydzie zmusił, by uderzali się w piersi sosnowymi szyszkami aż do utraty życia. Gdy niósł wizerunek Anubisa, uderzał w głowy kapłanów Izydy twarzą posągu. Ubrany w szaty kobiece i skórę lwa zabijał maczugą nie tylko lwy, lecz także wielu ludzi. Ludzi, którzy mieli słabe nogi lub nie mogli chodzić, przebrał za Gigantów, tak że od kolan okryci byli suknem i płótnem na podobieństwo węży, a następnie zabił ich strzałami. Uroczystości Mitry zbezcześcił zabójstwem, ponieważ był zwyczaj, że w czasie ich trwania należało powiedzieć coś lub zrobić dla wywołania strachu. Już jako chłopiec był Kommodus żarłoczny i bezwstydny. Jako młodzieniec okrył hańbą wszystkich ludzi, jacy przy nim byli i przez wszystkich został zniesławiony. Tych, co go wyśmiewali, kazał rzucać na pożarcie zwierzętom. Tak samo postąpił z pewnym człowiekiem, który czytał księgę Trankwillusa 11 zawierającą żywot Kaliguli, ponieważ sam urodził się tegoż dnia co Kaligula. Jeśli ktoś powiedział, że pragnie umrzeć, kazał go usunąć wbrew jego woli. Niebezpieczny był nawet w żartach. Kiedy raz zobaczył, że jakiś człowiek ma wśród czarnych włosów także bielejące, które wyglądały jak insekty, wziął kij i myśląc, że je pozabija, bił tego człowieka po głowie, tak że porobiły mu się wrzody. Pewnemu otyłemu człowiekowi przebił środek brzucha, tak że mu od razu wypłynęły wnętrzności. „Jednonogimi" i „jednookimi" nazywał tych, którym kazał wyjąć jedno oko albo odjąć jedną nogę. Zgładził ponad-

to wielu obywateli, jednych dlatego, że w jego obecności występowali w ubiorze barbarzyńców, innych — z powodu ich szlachetnego pochodzenia i urody. Miał wśród swoich ulubieńców osoby nazwane imionami części płciowych mężczyzn i kobiet, które chętnie całował. Miał także bardzo lubianego przez siebie człowieka o członku męskim wystającym więcej niż u zwierząt; nazwał go Onos, hojnie obdarował i postawił na czele kapłanów Herkulesa Wiejskiego. Kommodus mieszał podobno najkosztowniejsze potrawy z lud/kim nawozem i wstrzymywał się od jedzenia ich, wyśmiewając w ten sposób — jak sądził — innych. Kazał podać sobie na srebrnym półmisku dwóch skręconych garbusów skropionych musztardą, po czym od razu wyniósł ich na wyższe stanowiska i wzbogacił. Swego prefekta pretorianów, Juliana, ubranego w togę, w obecności służby wrzucił do stawu. Kazał także, by Julian nagi, z twarzą zniekształconą, tańczył przed swymi konkubinami uderzając w cymbałki. Różne rodzaje gotowanych jarzyn, ze względu na stale panujący zbytek, rzadko kazał podawać na uczcie. Kąpał się siedem lub osiem razy dziennie i jadał w łaźniach. Do świątyń bogów przychodził zhańbiony nierządem i ludzką krwią. Udawał lekarza, by przy pomocy noży niosących śmierć puszczać ludziom krew. Na jego cześć pochlebcy nazwali miesiąc sierpień Kommodus, wrzesień — Herkules, październik — Invictus, listopad — Exsuperatorius, grudzień — Amazonius od przydomka, jaki sam nosił. Amazoniusem zaś nazwano go z powodu jego miłości do konkubiny Marcji, której wizerunek w stroju Amazonki szczególnie lubił; ze względu na nią chciał nawet wystąpić w Rzymie na arenie w ubiorze Amazonki. Kommodus brał również udział w walkach gladiatorów, a imiona gladiatorów przyjmował z taką radością, jakby otrzymywał odznaki triumfu. Przychodził zawsze na igrzyska i ilekroć przybył, polecał by zapisano to w dokumentach publicznych. Walczył podobno siedemset trzydzieści pięć razy jako gladiator. Tytuł Cezara otrzymał cztery dni przed Idami października, które nazwał później Idami Herkulesa, za konsulatu Pudensa i Poliona. Przydomek „Germański" uzyskał w Idy Herkulesa za konsulatu Maksymusa i Orfitusa. Przyjęto go do wszystkich kolegiów kapłańskich jako kapłana dwudziestego stycznia za konsulatu Pizona i Juliana. Do Germanii

Kommodus wyruszył dziewiętnastego maja, który to miesiąc nazwał potem Elius. Za tych samych konsulów otrzymał togę męską, a razem z ojcem tytuł cesarza dwudziestego siódmego listopada, za drugiego konsulatu Poliona i Apra. Triumf odbył dwudziestego trzeciego grudnia również za ich konsulatu. Po raz drugi wyruszył na wyprawę wojenną trzeciego sierpnia za konsulatu Orfitusa i Rufusa. Dwudziestego drugiego października za drugiego konsulatu Prezensa wojsko i senat poleciły mu na stałe zamieszkać w domu na Palatynie, zwanym później domem Kommodusa. Gdy myślał o wyprawie po raz trzeci, powstrzymał go senat i lud. Ofiary za jego pomyślność złożono piątego kwietnia za drugiego konsulatu Fuscjanusa. Dokumenty świadczą, że w tym czasie za życia ojca walczył Kommodus jako gladiator trzysta sześćdziesiąt pięć razy. Także później wielekroć zbierał laury w walkach z gladiatorami, zwyciężając albo zabijając do tysiąca gladiatorów walczących przy ipomocy sieci. Własnoręcznie zabił wiele tysięcy rozmaitych dzikich zwierząt, między innymi zabijał nawet słonie, a często robił to wszystko na oczach ludu rzymskiego. Niekiedy wydawał się silny, niekiedy wątły i słaby, miał także wadliwie wystający członek i nabrzmiałość jego mógł widzieć lud rzymski przez jedwabne szaty. Pisano o tym liczne wiersze, którymi chwali się nawet w swoim dziele Mariusz Maksymus. W mordowaniu dzikich zwierząt Kommodus wykazywał tyle siły, że słonie przebijał dzidą, róg dzikiej kozy łamał laską i jednym uderzeniem tysiącami zabijał ogromne zwierzęta. Odznaczał się taką bezwstydnoscią, iż siedząc często w kobiecej szacie w amfiteatrze lub w teatrze pił publicznie. Mimo takiego trybu jego życia pokonani zostali za jego czasów przez legatów Maurowie, zwyciężeni Dakowie, uspokojono także Panonie. W Brytanii, Germanii i Dacji utrwaliła się jego władza pomimo sprzeciwu mieszkańców prowincji. Na wszystkich tych obszarach spokój przywrócili dowódcy. Sam Kommodus był tak leniwy i tak niedbale podpisywał dokumenty, że na wielu stawiał ten sam znak, a w listach najczęściej pisał tylko: „żegnaj". Wszystko załatwiali inni, ciągnąc podobno zyski nawet z kar pieniężnych. Z powodu tych zaniedbań — ci bowiem, którzy rządzili wtedy państwem, marnowali nawet zboże — nastał w Rzymie wielki głód,

chociaż nie brakowało plonów. Kommodus kazał później marnotrawców zgładzić i skonfiskować ich mienie. Sam zaś udając, że nadchodzi wiek złoty, wiek Kommodusa, ogłosił obniżkę cen, czym spowodował jeszcze większy niedostatek. Za jego czasów wielu ludzi kupiło za pieniądze cudzą karę i swoje ocalenie. Sprzedawał także Kommodus różne rodzaje kar, pogrzeby, złagodzenie wyroków i kazał mordować jednych zamiast drugich. Sprzedawał także prowincje i urzędy, przy czym pośrednicy otrzymywali jedną część dochodu, a on drugą. Niektórym sprzedawał również śmierć ich własnych nieprzyjaciół. Także wyzwoleńcy sprzedawali za jego czasów wyniki procesów. Prefektów Paternusa i Perennisa nie zniósł długo; żaden z prefektów przez niego mianowanych nie pozostał na tym stanowisku nawet przez trzy lata; większość z nich zgładził przy pomocy trucizny lub miecza. Równie łatwo zmieniał prefektów miejskich. Chętnie kazał mordować służbę pałacową, chociaż wszystko zawsze czynił z jej zgodą. Ponieważ kamerdyner Eklektus widział, jak łatwo cesarz usuwa dworzan, uprzedził go i wszedł do spisku mającego na celu jego zamordowanie. Kommodus, przyglądając się igrzyskom gladiatorów, miał przy sobie broń, zasłaniając obnażone ramiona purpurowym płaszczem. Zgodnie ze swym zwyczajem — jak to potwierdzają pisma Mariusza Maksymusa — polecał zapisywać w aktach miejskich wszystko, cokolwiek uczynił w sposób haniebny, brudny, okrutny — jak gladiator lub stręczyciel. Nawet lud rzymski, w którego obecności bardzo często walczył jako gladiator, nazywał ludem Kommodusa. Chociaż lud oklaskiwał go często w czasie zawodów jak boga, Kommodus sądził, że go wyszydzano; dlatego kazał marynarzom po ściągnięciu kurtyny wymordować lud w amfiteatrze. Miasto polecił spalić jak swoją kolonię. I byłoby do tego doszło, gdyby prefekt pretorianów, Letus, nie był go odstraszył, wśród innych triumfalnych przydomków nazwano go sześćset dwadzieścia razy Dowódcą Gladiatorów. W ciągu jego panowania pojawiły się takie oto znaki dotyczące państwa i jego samego. Ukazała się kometa. Na forum spostrzeżono ślady bogów, którzy je opuścili. Przed wojną ze zbiegami12 zapłonęło niebo. Nagła mgła i ciemność zapadła w cyrku w dniu pier-

wszym stycznia. Przed świtem ukazały się ptaki ogniste i złowróżbne znaki. Kommodus udał się z Palatynu na górę Celius do szkoły gladiatorów 13 mówiąc, że na Palatynie nie może spać. Sama otworzyła się świątynia dwugłowego Janusa i wydawało się, że poruszył się marmurowy posąg Anubisa. W ciągu wielu dni spiżowy posąg Herkulesa w portyku Minucjusza okrywał się wilgocią. Nad łożem Kommodusa zarówno w Rzymie, jak i w Lanuwium schwytano puszczyka. Sam Kommodus był sprawcą ważnego dla siebie znaku; zanurzywszy bowiem dłoń w ranie zabitego gladiatora otarł sobie twarz oraz wbrew zwyczajowi rozkazał widzom przyjść na igrzyska nie w togach, lecz w płaszczach, co jest zwyczajem na pogrzebach, a sam zasiadł w ciemnych szatach. Szyszak jego przeniesiono dwukrotnie przez bramę Libityny 14. Ofiarował ludowi dar wysokości siedmiuset dwudziestu pięciu denarów na jednego człowieka. Wobec wszystkich innych był bardzo skąpy, ponieważ wydatkami na zbytkowne życie zubożył skarb. Urządził wiele igrzysk, ale raczej z upodobania niż jako wyraz kultu, ponadto zaś chciał wzbogacić w ten sposób przywódców stronnictw. Pobudzeni tym — chociaż zbyt późno — prefekt Kwintus Emiliusz Letus i konkubina Kommodusa, Marcja, zawiązali spisek w celu zamordowania go; najpierw dali mu truciznę, a ponieważ okazała się bezskuteczna, kazali go udusić zapaśnikowi, z którym zwykle odbywał ćwiczenia. Budowę ciała miał Kommodus prawidłową, wyraz twarzy tępy, jak zwykle pijacy; sposób wysławiania się niestaranny, włosy zawsze barwione i błyszczące od złotych opiłek; zarost i brodę opalał z obawy przed fryzjerem. Senat i lud zażądał, by ciało jego wleczono na haku i wrzucono do Tybru; później jednak z rozkazu Pertinaksa przeniesiono je do grobowca Hadriana. Nie pozostały po Kommodusie żadne budowle publiczne oprócz łaźni, którą Kleander zbudował pod jego imieniem. Senat kazał zatrzeć jego imię wyryte na innych budowlach. Nie dokończył Kommodus również budowli swego ojca. W Afryce polecił stacjonować flocie, która miała przyjść z pomocą w wypadku, gdyby ustały dostawy zboża z Aleksandrii. W śmieszny sposób nazwał także Kartaginę Alexandria Commodiana Togata, a flotę afrykańską — Commodiana Herculea. Dodał również ozdoby do posągu Kolosa; później jednak usunięto

je wszystkie. Kazał zdjąć głowę Kolosa wyobrażającą Nerona i nałożyć swoją oraz umieścić według zwyczaju tytuły, nie pomijając owych tytułów: Gladiatorius i Effeminatus. A jednak Sewer, cesarz poważny i mąż godny swego imienia, z nienawiści do senatu — jak się wydaje — wyniósł Kommodusa do rzędu bogów i wyznaczył mu kapłana Herkulańskiego Kommodiańskiego, którego Kommodus upatrzył sobie za życia. Pozostawił trzy siostry. Sewer postanowił, by obchodzono uroczyście dzień jego urodzin. Gwałtowne były okrzyki w senacie po śmierci Kommodusa. Aby wiedziano, jakie było zdanie senatu o Kommodusie, przytaczam je z Mariusza Maksymusa wraz z treścią uchwały senatu: „Wrogowi ojczyzny odebrać zaszczyty! Odebrać zaszczyty mordercy! Mordercę niech wloką na haku! Wróg ojczyzny, morderca, gladiator niech zginie rozszarpany w amfiteatrze! Wróg bogów, dręczyciel senatu, wróg bogów, morderca senatu, wróg bogów, wróg senatu! Gladiatora do amfiteatru! Tego, co mordował senat, do amfiteatru! Tego, co mordował senat, niech wloką na haku! Tego, co mordował niewinnych, niech wloką na haku! Wróg, morderca — prawda, prawda! Tego, co nie oszczędzał swojej krwi, niech wloką na haku! Tego, co chciał cię zabić, niech wloką na haku! Razem z nami bałeś się, razem z nami narażałeś się na niebezpieczeństwo. Abyśmy ocaleli, Jowiszu Najlepszy, Największy, zachowaj nam Pertinaksa15. Niech żyje wierność pretorianów! Niech żyją kohorty pretoriańskie! Niech żyją wojska rzymskie! Niech żyje wierność senatu! Mordercę niech wloką na haku! Prosimy, Auguście, mordercę niech wloką na haku! Prosimy o to — niech wloką. Wysłuchaj nas, Cezarze: donosicieli lwom na pożarcie! Wysłuchaj, Cezarze: Speratusa 16 lwom na pożarcie! Niech żyje zwycięstwo ludu rzymskiego! Niech żyje wierność żołnierzy! Niech żyje wierność pretorianów! Niech żyją kohorty pretorskie! Precz z posągami wroga, precz z posągami mordercy, precz z posągami gladiatora! Usunąć posągi gladiatora i mordercy! Niech wloką zabójcę obywateli, niech wloką mordercę obywateli! Usunąć posągi gladiatora! Skoro ocalałeś, jesteśmy ocaleni i bezpieczni — naprawdę, naprawdę, naprawdę mamy godność, naprawdę mamy wolność! Teraz jesteśmy bezpieczni. Niech drżą donosiciele, abyśmy byli bezpieczni! Dla naszego ocalenia usunąć

donosicieli z senatu, wychłostać donosicieli! Gdy ty jesteś bezpieczny, donosicieli lwom na pożarcie! Gdy ty jesteś cesarzem, chłosta dla donosicieli! „Niech zginie pamięć mordercy i gladiatora, strącić posągi mordercy i gladiatora! Niech zginie pamięć występnego gladiatora! Gladiatora do amfiteatru! Wysłuchaj nas, Cezarze: łotra niech wloką na haku! Mordercę senatu obyczajem przodków niech wloką na haku! Był okrutniejszy od Domicjana, bardziej występny od Nerona! Jak postępował, tak niech cierpi! Zachować pamięć niewinnych! Prosimy, byś zwrócił szacunek niewinnym! Trupa mordercy niech wloką na haku! Trupa gladiatora niech wloką na haku! Trupa gladiatora do amfiteatru! Pytaj kolejno o zdanie, pytaj: wszyscy uważamy, że należy wlec go na haku. Tego, co wszystkich mordował, niech wloką na haku! Tego, co mordował starców i dzieci, niech wloką na haku! Tego, co mordował kobiety i mężczyzn, niech wloką na haku! Tego, co nie oszczędzał swojej krwi, niech wloką na haku! Tego, co rabował świątynie, niech wloką na haku! Tego, co obalał testamenty, niech wloką na haku! Tego, co grabił żywych, niech wloką na haku! Służyliśmy niewolnikom! Tego, co żądał nagrody za darowanie życia, niech wloką na haku! Tego, co żądał nagrody za życie i nie dochował obietnicy, niech wloką na haku! Tego, co sprzedał senat, niech wloką na haku! Tego, co synom zabrał spadek, niech wloką na haku! Uwolnić senat od szpiegów, uwolnić senat od donosicieli, uwolnić senat od ludzi podburzających niewolników! Ty razem z nami się bałeś, wszystko wiesz, poznałeś dobrych i złych. Wszystko wiesz, wszystko napraw! O ciebie się baliśmy! O my szczęśliwi, kiedy naprawdę ty rządzisz! Mów, mów o mordercy, zadawaj pytania! Prosimy o twoją obecność! Niewinnych nie pogrzebano. Trupa mordercy niech wloką na haku! Morderca odgrzebał pochowanych — niech wloką trupa mordercy!" Ciało Kommodusa pogrzebano w nocy, jak to z rozkazu Pertinaksa Liwiusz Laurensis, zarządca majątku cesarskiego, polecił desygnowanemu konsulowi Fabiuszowi Chilonowi. W senacie wołano: „Za czyją sprawą go pogrzebali? Pochowanego mordercę odgrzebać i wlec go na haku!" Cyncjusz Sewer powiedział: „Niesłusznie został pogrzebany. Mówię to jako kapłan, to samo twierdzi kolegium

kapłanów. Ponieważ wyliczyłem rzeczy radosne, przejdę do koniecznych: uważam, że należy zniszczyć posągi, które on, co żył jedynie na zgubę obywateli i ku własnej hańbie, kazał wznieść na swoją cześć. Posągi te trzeba zewsząd usunąć, imię jego wymazać ze wszystkich dokumentów prywatnych i publicznych, a miesiące nazwać tak, jak nazywały się dawniej, zanim to zło po raz pierwszy wylęgło się w państwie".

Juliusz Kapitolinus HELWIUSZ PERTINAKS

126 r. – 193 r.

Imperator Caesar Publius Helvius Pertinax Augustus Ojcem Helwiusza Pertinaksa (Wytrwałego) był wyzwoleniec HeIwiusz Sukcessus; twierdzi on, że nadał synowi imię od handlu drzewem, czym ów wytrwale się zajmował. Urodził się 1 Pertinaks w Apeninach w posiadłości matki. O godzinie, w której się urodził, wszedł na dach koń ciemnej maści i zatrzymawszy się tam przez chwilę, spadł i zabił się. Zaniepokojony tym ojciec udał się do pewnego Chaldejczyka. Ten, chociaż przepowiedział dziecku wielką przyszłość, powiedział, że ojciec stracił syna. Chłopca wprowadzonego w nauki początkowe i arytmetykę oddano pod opiekę gramatyka greckiego, a następnie Sulpicjusza Apollinarisa 2; po nauce u niego sam Pertinaks również został nauczycielem gramatyki. Ponieważ jednak małe miał z tego dochody, postarał się o stanowisko dowódcy centurii za pośrednictwem byłego konsula i patrona ojca, Loliana Awita. Następnie za panowania Tytusa Aureliusza wyruszył jako prefekt kohorty do Syrii: ponieważ skorzystał z poczty cesarskiej bez odpowiedniego upoważnienia, zarządca Syrii zmusił go wtedy do odbycia pieszo drogi z Antiochii na miejsce dowodzenia. Kiedy dzięki swej energii zasłużył się w wojnie z Partami, przeniesiono go do Brytanii i tam zatrzymano. Później dowodził w Mezji oddziałem jazdy, zajmował się rozdziałem żywności przy Via Aemilia i stał na czele floty w Germanii. Do Germanii towarzyszyła mu mat-

ka, która tam umarła; podobno jeszcze dotąd stoi tam jej pomnik. Następnie przeniesiono Pertinaksa do Dacji z żołdem dwustu tysięcy sesterców; ponieważ na skutek knowań pewnych osób Marek zaczął go podejrzewać, usunięto go. Później jednak Klaudiusz Pompejanus, zięć Marka, dobrał go sobie za pomocnika w dowodzeniu oddziałami konnicy. Ponieważ Pertinaks zyskał uznanie na tym stanowisku, wybrano go do senatu. Po powtórnym, pomyślnym zakończeniu wojny wyszła na jaw intryga, jaką przeciw niemu uknuto, i cesarz Marek, by wynagrodzić mu krzywdę, nadał mu odznaki pretora i mianował dowódca pierwszego legionu; Pertinaks od razu uwolnił od wrogów Recję i Norikum. Za czym z uwagi na jego niezwykłą energię dzięki staraniom cesarza Marka desygnowano go na konsula. U Mariusza Maksymusa znajduje się mowa zawierająca pochwały Pertinaksa i wyliczająca wszystko, czego dokonał i co przecierpiał. Oprócz tej mowy, którą za długo byłoby tu przytaczać, Marek bardzo często chwalił Pertinaksa na zgromadzeniu żołnierzy i w senacie; jawnie bolał też nad tym, że Pertinaks był senatorem i dlatego nie mógł go mianować naczelnikiem gwardii cesarskiej. Po uspokojeniu buntu Kasjusza Pertinaks opuścił Syrię, by bronić Dunaju, a następnie obu Mezji; wkrótce otrzymał zarząd nad Dacją. Ponieważ dobrze zarządzał tymi prowincjami, przypadła mu w udziale Syria. Do chwili objęcia władzy nad Syrią Pertinaks postępował bez zarzutu, po śmierci Marka jednak zaczął dążyć do zdobycia pieniędzy; z tego powodu lud zaczepiał go nawet w żartach. Mając za sobą rządy w czterech prowincjach konsularnych — konsulat bowiem sprawował w czasie nieobecności w Rzymie — przestąpił próg kurii już jako człowiek bogaty, choć przedtem nie widział jej jako senator.3 Perennis kazał mu natychmiast wyjechać do Ligurii, do posiadłości ojca, który miał tam sklep z wyrobami pilśniowymi. Po przybyciu do Ligurii Pertinaks zakupił dużo ziemi i licznymi zabudowaniami otoczył sklep ojca, który zachował swój poprzedni wygląd. Pertinaks pozostawał tu przez trzy lata zajmując się handlem za pośrednictwem swoich niewolników. Po zamordowaniu Perennisa Kommodus oddał mu sprawiedliwość prosząc go w liście, by wyruszył do Brytanii. Po przybyciu Pertinaks powstrzymał bunt żołnierzy, którzy chcieli kogo innego, a przede wszystkim jego samego, wybrać cesarzem. Wtedy to Pertinaks ściągnął na siebie nienawiść, ponieważ mówiono, że oskarżył przed Kommoduseni o dążenie do władzy cesarskiej Antystiusza Burrusa 4 i Arriusza Antonina 5. Stłu-

mił wprawdzie przeciw niemu samemu skierowane bunty w Brytanii, ale naraził się przy tym na wielkie niebezpieczeństwo; omal nie zginął w czasie buntu legionów, a niewątpliwie pozostawiono go wśród zabitych. Wypadek ten pomścił sam Pertinaks w sposób jak najbardziej okrutny. Potem prosił o przebaczenie z powodu swego postępowania na stanowisku legata, twierdząc, że legiony wrogo są do niego usposobione, ponieważ przestrzegał karności. Kiedy ustąpił z tego stanowiska, powierzono mu sprawy zasiłków. Z kolei został prokonsulem Afryki. Podobno w czasie tego prokonsulalu stłumił liczne zamieszki przy pomocy wierszowanych przepowiedni pochodzących ze świątyni bogini Celestis6. Potem został prefektem miejskim. W czasie sprawowania prefektury jako następca Fuscjana, człowieka surowego, Pertinaks okazał się bardzo łagodny i ludzki i nawet Kommodusowi szczególnie się podobał, ponieważ . . . .7 Kiedy Pertinaks po raz drugi został konsulem, nie uniknął podejrzenia o współudział w zamordowaniu Kommodusa, o co oskarżali go inni spiskowcy. Po zabójstwie Kommodusa przybyli do Pertinaksa Letus, dowódca pretorianów, i Eklektus, sługa pokojowy, upewnili go w nadziei otrzymania władzy i przyprowadzili do obozu. Tam Pertinaks przemówił do żołnierzy, obiecał im dar i powiedział, że Letus i Eklektus narzucają mu władzę. Zmyślono zaś, że Kommodus zmarł na skutek choroby, ponieważ nawet żołnierze obawiali się, by ich nie badano. Początkowo nieliczni ogłosili Pertinaksa cesarzem. Został zaś cesarzem mając lat sześćdziesiąt, w przeddzień kalend styczniowych.8 Kiedy nocą przybył z obozu do senatu i chcąc otworzyć przedsionek kurii nie znalazł dozorcy budynku — zasiadł w świątyni Konkordii. Gdy przybył do niego Klaudiusz Pompejanus, zięć Marka, i opłakiwał śmierć Kommodusa, Pertinaks zachęcał go, by objął władzę. Pompejanus jednak odmówił, ponieważ widział, że Pertinaks jest już cesarzem. Od razu więc wszyscy urzędnicy z konsulem na czele przyszli do senatu i ogłosili cesarzem przybyłego w nocy Pertinaksa. Pertinaks po pochwałach na jego cześć, wypowiedzianych przez konsulów, i po potępieniu Kommodusa, widocznym w okrzykach senatorów, podziękował senatowi, a szczególnie dowódcy pretorianów, Letusowi, który doprowadził do zamordowania Kommodusa i do wyboru Pertinaksa na cesarza. Ale gdy Pertinaks dziękował

Letusowi, konsul Falko powiedział: „Jakim będziesz w przyszłości cesarzem, poznajemy stąd, że masz przy sobie Letusa i Marcję, wspólników zbrodni Kommodusa". Pertinaks odpowiedział mu: „Jesteś młodym konsulem i nie znasz konieczności posłuszeństwa. Słuchali Kommodusa wbrew swej woli, a skoro znaleźli sposobność, pokazali, czego zawsze pragnęli". Tego samego dnia, w którym Pertinaks otrzymał tytuł Augusta, i w godzinie kiedy składał ofiary na Kapitolu, jego żona, Flawia Titiana, przyjęła tytuł Augusty. Jako pierwszy ze wszystkich cesarzy w dniu otrzymania tytułu Augusta przyjął także tytuł ojca ojczyzny oraz władzę prokonsularną i prawo wysuwania w senacie czterech wniosków.9 Dla Pertinaksa fakt ten miał znaczenie wróżby. Udał się wówczas na Palatyn, już opustoszały, ponieważ Kommodusa zamordowano w szkole gladiatorów. Gdy w pierwszym dniu panowania trybun prosił go o hasło, powiedział: „Bądźmy żołnierzami", ganiać szczególnie gnuśność poprzednich czasów. To samo hasło podawał i poprzednio, zawsze gdy sprawował dowództwo. Żołnierze nie mogli znieść tego zarzutu i od razu pomyśleli o zmianie cesarza. Tego dnia Pertinaks zaprosił na ucztę urzędników i najwybitniejszych senatorów, który to zwyczaj pominął Kommodus. Już następnego dnia po kalendach, gdy zwalano posągi Kommodusa, żołnierze skarżyli się, że cesarz dał im to samo hasło po raz drugi. Obawiali się bowiem służyć pod rozkazami starego cesarza. Na trzeci dzień przed nonami, w czasie uroczystości, chcieli przyprowadzić do obozu znakomitego senatora, Triariusza Maternusa Lasciwiusza, by postawić go na czele państwa. Ów uciekł nago, przybył do Pertinaksa na Palatyn, a potem usunął się z Rzymu. Pertinaks pod wpływem strachu zatwierdził wszystkie przywileje, jakie Kommodus przyznał żołnierzom i weteranom. Powiedział także, że władzę przyjmuje od senatu, chociaż objął ją przedtem na własną rękę. Zniósł całkowicie rozprawy sądowe o obrazę majestatu wraz z przysięgą, odwołał skazanych za tę zbrodnię na wygnanie, przywrócił pamięć osób z tego powodu zamordowanych. Senat nadał jego synowi tytuł Cezara. Pertinaks nie przyjął jednak tytułu Augusty dla żony, a co do syna powiedział: „Kiedy na to zasłuży". Ponieważ Komniodus bez umiaru obdarzał różnych ludzi godnością pretora, Pertinaks przeprowadził w senacie odpowiednią uchwałę i polecił, by ci, którzy rzeczywiście

pełnili funkcję pretora, mieli pierwszeństwo przed tymi, którzy pretury nie sprawowali, tylko wyniesieni zostali do tej godności z łaski cesarza. Także tym rozporządzeniem Pertinaks ściągnął na siebie gwałtowna nienawiść wielu ludzi. Kazał też przeprowadzić na nowo cenzus. Polecił surowo — łagodniej jednak niż poprzedni cesarze — karać donosicieli po udowodnieniu im winy; ustanowił karę za zbrodnię donosicielstwa bez względu na stanowisko winnego. Wydał ustawę w myśl której testament wcześniej spisany nie tracił swej mocy, dopóki nie sporządzono następnego, co zapobiegało przejęciu spadku przez skarb cesarski. Sam oznajmił, że nie przyjmie żadnego spadku, który ofiarowano by mu przez pochlebstwo lub w wyniku zawiklanego sporu ze szkodą prawnych spadkobierców i krewnych zmarłego. Do uchwały senatu dodał słowa tej treści: „Lepiej jest, senatorowie, władać biednym państwem, niż piętrzyć bogactwa drogą niebezpieczeństw i hańby". Wypłacił dary pieniężne obiecane przez Kommodusa. Ze szczególną troską dbał o zaopatrzenie w zboże. Ponieważ jednak skarb publiczny był pusty tak dalece, że — jak wyznał — nie znalazł w nim więcej niż milion sesterców, zmuszony został — wbrew temu, co oznajmił wcześniej — do pobierania opłat, jakie nałożył Kommodus. Co więcej, gdy były konsul Lolianus Gencjanus zaatakował go za to, że nie dotrzymał obietnicy, za wystarczający powód uznał konieczność tego kroku. Przeprowadził licytację majątku Kommodusa; polecił nawet sprzedać chłopców i konkubiny z wyjątkiem tych, których — jak się wydawało — siłą wprowadzono na Palatyn. Liczni spośród przeznaczonych do sprzedaży powrócili później do służby dworskiej i stali się przyczyną radości starca, a za innych cesarzy doszli nawet do godności senatorskiej. Błaznów przynoszących wstyd wstrętnymi imionami wystawił na licytację i sprzedał. Pieniądze uzyskane ze sprzedaży — a była to suma ogromna — przeznaczył na dar dla żołnierzy. Nawet od wyzwoleńców ściągnął Pertinaks przedmioty, w jakie się wzbogacili w czasie licytacji urządzonej przez Kommodusa. Licytacja majątku Kommodusa zwracała szczególną uwagę ze względu na wystawione tam przedmioty: pięknie wykonane szaty jedwabne przetykane złotymi nićmi, tuniki, płaszcze podróżne, narzutki, dal-

mackie tuniki z długimi rękawami, szaty żołnierskie ozdobione frędzlami, purpurowe chlamidy greckie i obozowe, iliryjskie kaptury, toga i wyposażenie gladiatora sporządzone ze złota i drogich kamieni. Dalej miecze podobne do tych, z jakimi wyobrażano Herkulesa, naszyjniki noszone przez gladiatorów, naczynia z gliny, złota, kości słoniowej, srebra i drzewa cedrowego oraz z tego samego materiału wykonane naczynia do picia w kształcie fallosa i naczynia samnickie do rozgrzewania żywicy i smoły, używanej do wyrywania włosów ludziom i wygładzania skóry. Były tam także wozy sporządzone według nowej sztuki ciesielskiej o plecionych i rzeźbionych tarczach kół i wyszukanych siedzeniach, dających się obracać i pozwalających na odwracanie się od słońca lub swobodne oddychanie w czasie jazdy; były także inne, zaopatrzone w przyrządy, które mierzyły drogę oraz wskazywały godzinę, i jeszcze inne — przystosowane do jego sromot. Pertinaks zwrócił właścicielom także tych niewolników, którzy do pałacu przenieśli się z prywatnych domów. Ograniczył wystawność uczt cesarskich, które przedtem nie podlegały żadnym ograniczeniom. Zmniejszył także wszystkie inne wydatki, jakie robił Kommodus. Na skutek ogólnej wstrzemięźliwości, wywołanej przykładem cesarza, który żył w sposób nader oszczędny, obniżyły się ceny. Wydatki na dwór cesarski — skreśliwszy niekonieczne — sprowadził do połowy zwykle wydawanej sumy. Ustanowił Pertinaks nagrody dla żołnierzy. Długi, które ściągał na początku swego panowania, umorzył. Do należytego stanu przywrócił skarb. Przeznaczył określoną sumę na budowle publiczne. Wyłożył pieniądze na naprawę dróg. Bardzo wielu żołnierzom wypłacił od dawna należny żołd. Doprowadził wreszcie do tego, że skarb cesarski zdolny był do podejmowania wszelkich zobowiązań. Z bezwzględną uczciwością wziął na siebie nawet wypłatę zaległych zapomóg dla biednych dzieci, 10 które od dziewięciu lat należały im się według postanowienia Trajana. W życiu prywatnym nie ustrzegł się podejrzenia o chciwość, ponieważ lichwiarskimi metodami powiększył swoją posiadłość koło Vada Sabatia 11. rujnując właścicieli. Słowami z wiersza Lucyliusza nazwano go „nurkiem polnym". Także wielu ludzi w prowincjach, którymi zarządzał jako były konsul, donosiło w listach, że w postępowaniu swoim kierował się chciwością. Mówio-

no mianowicie, że sprzedawał zwolnienia ze służby wojskowej i stanowiska legatów wojskowych. Wreszcie, chociaż po rodzicach odziedziczył niewielki majątek i nie otrzymał żadnego spadku, nagle stał się bogaty. Wszystkim właścicielom zwrócił posiadłości odebrane im przez Kommodusa, lecz nie bez opłaty. Stale uczestniczył w regularnie odbywających się posiedzeniach senatu i zawsze jakąś sprawę poddawał pod obrady. Odznaczał się uprzejmością wobec wszystkich, którzy go pozdrawiali lub zaczynali z nim rozmowę. Uwolnił ludzi, którzy padli ofiarą fałszywego oskarżenia ze strony niewolników, tym surowiej karząc donosicieli; niewolników takich kazał wieszać na krzyżu, a niektórych karał nawet po śmierci. Zasadzkę przeciw Pertinaksowi przygotował konsul Falko; on bowiem pragnąc władzy dla siebie, skarżył się w senacie. Senat uwierzył mu nawet, kiedy pewien niewolnik, jakoby syn Fabii i .... z rodziny Cejoniusza Kommodusa, rościł sobie bezpodstawne pretensje do domu na Palatynie i kiedy rozpoznawszy go i wymierzywszy karę chłosty kazano oddać go panu. Mówią, że ukaranie owego niewolnika dostarczyło wrogom Pertinaksa sposobności do buntu. Pertinaks oszczędził jednak Falkona i prosił senat o darowanie mu kary. Falko żył spokojnie w swoim majątku i umarł pozostawiwszy syna spadkobiercę. Niektórzy jednak byli zdania, że Falko nie wiedział, iż dla niego gotuje się władza. Inni twierdzili, że Falko padł ofiarą fałszywego świadectwa niewolników, którzy przerabiali rachunki. Spisek przeciw Pertinaksowi przygotował jednak dowódca pretorianów Letus i ludzie, których raziła szlachetność Pertinaksa. Mianowicie Letus żałował, że zrobił Pertinaksa cesarzem, ponieważ Pertinaks uważał go za głupiego doradcę w niektórych sprawach. Ponadto żołnierzom wydawało się okrucieństwem, że w sprawie Falkona Pertinaks opierając się na świadectwie jednego niewolnika, polecił zgładzić wielu ich kolegów. Przyszło przeto do pałacu cesarskiego trzystu uzbrojonych żołnierzy z obozu, ustawiwszy się w klin. Mówią, że tego samego dnia, gdy Pertinaks składał ofiarę, nie znaleziono serca w zwierzęciu ofiarnym; kiedy chciał tej niepomyślnej wróżbie zapobiec inną ofiarą, nie znalazł wątroby. Wtedy wszyscy żołnierze pozostali w obozie. Kiedy niektórzy przyszli z obozu, by pełnić służbę przyboczną przy

cesarzu, i kiedy Pertinaks z powodu wróżby w czasie ofiarowania tego dnia zrezygnował z pójścia do Ateneum 12, dokąd zamierzał się udać, by słuchać poety, ci, którzy przybyli jako straż przyboczna, zaczęli powracać do obozu. Niespodziewanie jednak gromada ta dotarła do Palatynu i ani nie można jej było powstrzymać, ani donieść cesarzowi. Tak wielka bowiem była nienawiść wszystkich dworaków do Pertinaksa, że zachęcali oni żołnierzy do zbrodni. Zaskoczyli Pertinaksa, gdy wydawał zarządzenia służbie dworskiej, wtargnąwszy do portyków Palatynu aż do miejsca, które nazywają Sycylią i Salą Biesiadną Jowisza. Na wiadomość o tym, Pertinaks wysłał do nich dowódcę pretorianów, Letusa. On jednak unikając żołnierzy wyszedł przez portyki i z zasłoniętą głową udał się do domu. Kiedy żołnierze wdarli się głębiej do wnętrza pałacu, Pertinaks wyszedł im naprzeciw i starał się przejednać ich w długiej i poważnej mowie. Atoli jeden z Tungrów, niejaki Tausjusz, wzbudziwszy swoimi słowami gniew i lęk wśród żołnierzy, wbił włócznię w pierś Pertinaksa. Wtedy ów błagając Jowisza Mściciela zakrył głowę togą i legł pod ciosami pozostałych. Razem z nim zginął Eklektus, zamordowawszy przedtem dwóch żołnierzy. Pozostali słudzy pałacowi (swoich bowiem od razu, gdy został cesarzem, dał pełnoletnim synom) rozproszyli się. Wielu twierdzi, że żołnierze wpadli do sypialni i tam przy łożu zabili uciekającego Pertinaksa. Pertinaks był dostojnym starcem, o długiej brodzie i włosach sczesanych do tyłu, dość tęgi, o wydatnym brzuchu; postawę miał godną cesarza, wymowę przeciętną; był bardziej ujmujący niż dobrotliwy i nigdy nie uchodził za szczerego. Chociaż w słowach był przystępny, w rzeczywistości jednak prostacki i niemal skąpy, tak że będąc jeszcze człowiekiem prywatnym kazał podawać na ucztach po pół główki sałaty i oset. Gdy nie przysłano mu czegoś do jedzenia, bez względu na to, ilu miał na uczcie przyjaciół, podawać kazał dziewięć funtów mięsa w trzech daniach. Jeśli zaś przysłano mu coś więcej, także odkładał na inny dzień, chociaż zawsze zapraszał na ucztę wiele osób. Nawet jako cesarz zachował ten zwyczaj, jak gdyby nie miał współbiesiadników. Jeśli chciał kiedy posłać przyjaciołom coś ze swej uczty, posyłał po dwa kawałki mięsa albo kawałek kiszki, czasem nogi kurze. W czasie prywatnego posiłku nigdy

nie jadł bażanta i nigdy nikomu go nie posłał. Gdy nie miał przy stole przyjaciół, towarzyszyła mu żona i Walerianus, z którym razem ongiś nauczał i z którym prowadził przy posiłku uczone rozmowy. Nikogo z tych, których Kommodus wyznaczył do zarządzania państwem, nie usunął, czekając na rocznicę założenia miasta, ponieważ pragnął, aby ten dzień był początkiem jego rządów; dlatego mówiono, że służba Kommodusa usiłowała zamordować go w łaźni. Władzy cesarskiej i wszystkiego, co miało z nią związek, tak bardzo się lękał, że nigdy nie taił, iż są mu niemiłe. Nie chciał wydawać się innym, niż był w rzeczywistości. W senacie budził największy podziw i szacunek i nawzajem szanował życzliwych mu senatorów i jako prefekt miejski brał udział we wszystkich rozmowach. Pragnął nawet złożyć władzę cesarską i powrócić do życia prywatnego. Nie chciał wychowywać swoich synów na Palatynie. Był tak oszczędny i tak chciwy zysku, że w okolicy Vada Sabatia jako cesarz zajmował się przez swoich ludzi handlem, nie inaczej niż czynił to jako człowiek prywatny. Nie otaczano go jednak wielką miłością; wszyscy bowiem, rozmawiając szczerze, źle mówili o Pertinaksie nazywając go „chrestologiem", tj. człowiekiem, który pięknie mówi, a źle postępuje. Nawet jego współobywatele, którzy zgromadzili się przy nim, gdy był już cesarzem, i nie mieli w stosunku do niego żadnych zasług, tak go nazywali. Z żądzy zysku chętnie także przyjmował dary. Pozostawił syna, córkę i żonę; ta była córką Flawiusza Sulpicjanusa, którego mianował na swoje miejsce prefektem miasta. Nie dbał o dobre obyczaje żony, gdy jawnie utrzymywała miłosne stosunki z cytrzystą. Sam podobno w sposób najbardziej haniebny kochał Kornificję. Bardzo stanowczo ukrócił przywileje wyzwoleńców dworskich, przez co także ściągnął na siebie wielką nienawiść. Znaki zapowiadające jego zgon były następujące: Na trzy dni przed śmiercią wydawało mu się, że widzi w sadzawce człowieka grożącego mu mieczem. W dniu, kiedy go zamordowano, patrzący nie dostrzegali jakoby w jego źrenicach odbitych obrazów. Gdy składał ofiary przy ołtarzu Larów, wygasły węgle najdłużej trzymające żar, chociaż zwykle się spalały. Jak wspomniałem wyżej, w zwierzętach ofiarnych nie znaleziono serca i wątroby. Na dzień przed jego

śmiercią ukazały się za dnia blisko słońca najjaśniejsze gwiazdy. Sam Pertinaks dał podobno znak zapowiadający następstwo Juliana. Kiedy bowiem Didiusz Julianus przedstawił mu swego bratanka, z którym zaręczył swoją córkę, Pertinaks zachęcał młodzieńca, by okazywał stryjowi szacunek, i dodał: „Szanuj mego kolegę i następcę". Julian był przedtem jego kolegą w czasie konsulatu i następcą na stanowisku prokonsula. Żołnierze i służba dworska nienawidzili Pertinaksa; lud z wielkim oburzeniem przyjął wiadomość o jego śmierci, ponieważ wiedział, że za jego pośrednictwem można przywrócić wszystkie dawne obyczaje. Głowę Pertinaksa, wbitą na dzidę, żołnierze, którzy go zabili, zanieśli przez miasto do obozu. Szczątki jego, po odnalezieniu głowy, złożono w grobowcu żony dziadka. Julian, następca Pertinaksa, z największą czcią pochował jego ciało znalezione na Palatynie, ale nigdy nie wspomniał o nim publicznie ani wobec ludu, ani wobec senatu. Kiedy jednak i jego opuścili żołnierze, senat i lud wyniósł Pertinaksa do rzędu bogów. Za cesarza Sewera, kiedy Pertinaks cieszył się pełnym uznaniem senatu, urządzono mu symboliczny pogrzeb, taki sam jak cenzorom, i nawet Sewer pochwalił go w mowie pogrzebowej. Sam Sewer z miłości do dobrego cesarza przyjął od senatu imię Pertinaksa. Syn Pertinaksa został jego kapłanem. Stowarzyszenie Marcjanów, którzy zarządzali ofiarami na cześć boskiego Marka, nazwano braćmi Helwiańskimi z powodu Helwiusza Pertinaksa. Ustanowiono igrzyska i uroczystości dla upamiętnienia rocznicy objęcia przez niego władzy — zniósł je potem Sewer — oraz igrzyska w dniu jego urodzin, które dotąd się urządza. Pertinaks urodził się pierwszego sierpnia za konsulatu Werusa i Ambibulusa. Zamordowano go dwudziestego szóstego marca za konsulatu Falkona i Klarusa. Żył sześćdziesiąt lat, siedem miesięcy, dwadzieścia sześć dni; rządził dwa miesiące i dwadzieścia pięć dni. Ludowi podarował po sto denarów. Pretorianom obiecał po dwanaście tysięcy sesterców, lecz dał im tylko po sześć tysięcy. Swojej obietnicy wobec wojska nie spełnił, ponieważ przeszkodziła mu śmierć. O tym, że lękał się władzy, mówi list, dołączony do jego biografii przez Mariusza Maksymusa. Nie chciałem go przytaczać, ponieważ jest zbyt obszerny.

Eliusz Spartianus D1DIUSZ JULIANUS

133 r. – 193 r. Marcus Didius Severus Iulianus Augustus Pradziadkiem Didiusza Juliana, który objął władzę po Pertinaksie, był Salwiusz Julianus, dwukrotny konsul, prefekt miejski i prawnik, czemu zawdzięcza większą jeszcze sławę; matką — Klara Emilia, ojcem — Petroniusz Didiusz Sewer, braćmi — Didiusz Prokulus i Nummiusz Albinus, wujem — Salwiusz Julianus; jego dziadkiem ze strony ojca był Insubryjczyk z Mediolanu, dziadek ze strony matki pochodził z kolonii Hadrumetum. Wychowywał się Julian u Domicji Lucylli, matki cesarza Marka, i dzięki jej staraniom wybrano go do kolegium dwudziestu mężów 1. Na kwestora desygnowano go wcześniej, niż pozwalał na to wiek prawem przewidziany. Przy poparciu Marka uzyskał on urząd edyla. Z jego pomocą też został pretorem, a po odbyciu pretury dowodził w Germanii dwudziestym drugim legionem Primigenia. Potem długo i sumiennie zarządzał Galią Belgijską. Tam przy pomocy pośpiesznie zebranych wojsk prowincjonalnych stawił czoła napadom germańskiego ludu Chauków, którzy zamieszkiwali nad rzeką Albis 2. Z tego powodu, zdaniem cesarza, zasłużył na konsulat. Zwyciężył również Chattów i z kolei otrzymał w zarząd Dalmację, którą uwolnił od wrogich sąsiadów. Później był namiestnikiem dolnej Germanii. W Italii powierzono mu nadzór nad zapomogami. Na tym stanowisku pewien żołnierz, Sewerus Klarissimus, oskarżył go wraz z Salwiuszem o udział w spisku przeciw Kommodusowi; Kommodus jed-

nak, który w procesach o obrazę majestatu kazał już zamordować wielu senatorów i wpływowych nobilów, nie chcąc jeszcze bardziej się obciążać uwolnił Didiusza, a skazał oskarżyciela. Po uniewinnieniu powierzono mu znowu zarząd prowincji. Zarządzał Bitynią, ale nie pozyskał tam już tego rozgłosu, jaki towarzyszył jego rządom w innych prowincjach. Konsulem został Didiusz razem z Pertinaksem; był również jego następcą jako prokonsul Afryki i Pertinaks zawsze nazywał go swoim kolegą i następcą. Przede wszystkim zaś w dniu, kiedy Julian zaręczając swoją córkę ze swym krewnym przyszedł do Pertinaksa, aby mu o tym donieść, Pertinaks powiedział: ,,.... i należny szacunek, ponieważ jest moim kolegą i następcą". Niebawem Pertinaks zginął. Po zabójstwie Pertinaksa Sulpicjan chciał, by jego samego obwołano w obozie cesarzem; Julian dowiedziawszy się, że jego zięć został wezwany, przybył z nim razem do senatu, zastał drzwi zamknięte i spotkał tam dwóch trybunów, Publiusza Floriana i Wektiusza Apra, którzy zaczęli go zachęcać do zagarnięcia władzy. Ponieważ odpowiedział, że kogo innego obwołano już cesarzem, zatrzymali go i zaprowadzili do obozu pretorianów. Po przybyciu na miejsce, pomimo wielu obietnic, jakie im robił przemawiając z muru, nie wpuszczono jednak Juliana, ponieważ prefekt miejski Sulpicjanus, teść Pertinaksa, przemawiając na zebraniu sam próbował zdobyć władzę dla siebie. Wówczas Julian najpierw napomniał pretorianów, aby nie wynosili do godności cesarskiej tego, kto zemścił się na Pertinaksie, a następnie napisał na tabliczkach, że sam przywróci pamięć Kommodusa. Wpuszczono go przeto i ogłoszono cesarzem; pretorianie prosili tylko, by nie prześladował Stilpicjana za jego chęć panowania. Wtedy Julian za zgodą pretorianów mianował dowódcami straży przybocznej Flawiusza Genialisa i Tulliusza Kryspina, a z pomocą Maurencjusza, który przedtem opowiedział się po stronie Sulpicjana, otoczył się oddziałami gwardii cesarskiej. Chociaż obiecał żołnierzom po dwadzieścia pięć tysięcy sesterców, dał im po trzydzieści. Po odbytym zgromadzeniu z żołnierzami przybył wieczorem do senatu, oddał się całkowicie pod jego władzę i na podstawie powziętej przez senat uchwały ogłoszony został cesarzem; po wprowadzeniu w szeregi patrycjuszów otrzymał władzę trybuna i prawa prokonsula. Także żona jego, Manlia Skantylla, i córka, Didia Klara, otrzymały tytuł Augusty. Stamtąd udał się na Palatyn; żona i córka, wezwane tam, szły z obawą i niechętnie, jak gdyby przeczuwały zagraża-

jące niebezpieczeństwo. Na miejsce Sulpicjana Julian mianował prefektem miejskim Korneliusza Repentyna, swego zięcia. Lud nienawidził Didiusza Juliana; wierzono bowiem, że dzięki powadze Pertinaksa można było naprawić błędy czasów Kommodusa, i sądzono, że Pertinaksa zamordowano za radą Juliana. Najpierw ci, co powzięli nienawiść do Juliana, głosili, iż zaraz pierwszego dnia, wzgardziwszy ucztą wydaną przez Pertinaksa, przygotować kazał okazałą biesiadę z ostrygami, drobiem i rybami. Nieprawdziwość tej pogłoski nie ulega wątpliwości. Jak mówiono bowiem, Julian odznaczał się tak wielką wstrzemięźliwością, że jeśli ktoś przypadkiem przysłał mu prosię lub zająca, jadł je przez trzy dni; często zaś, jeśli pozwalały na to względy religijne, spożywał posiłki bez mięsa, ograniczając się do jarzyn i roślin strączkowych. Ucztę urządził dopiero po pogrzebie Pertinaksa, a posiłek spożył pogrążony w smutku z powodu jego śmierci; pierwszą noc czuwał bez przerwy, przybity tak wielkim nieszczęściem. Skoro tylko nadszedł dzień, dopuścił na Palatyn przybywających doń senatorów i ekwitów; do każdego przemawiał z największą łagodnością jak do brata, syna lub ojca, stosownie do wieku. Lecz lud zgromadzony wokół mównicy i przed gmachem senatu rzucał na niego gwałtowne obelgi, spodziewając się, że może złoży władze, jaką mu dali żołnierze. Rzucano kamienie. Gdy schodził w otoczeniu żołnierzy i senatorów do kurii, towarzyszyły mu przekleństwa, a kiedy składał ofiarę — pragnienia, by wróżba nie była pomyślna. Zarzucono i jego kamieniami, chociaż Julian ciągle chciał ułagodzić tłum dając znaki ręką. Wszedłszy do senatu, przemówił łagodnie i rozsądnie. Dziękował za to, że on sam otrzymał tytuł Augusta, a żona i córka Augusty. Przyjął również tytuł ojca ojczyzny; nie zgodził się na srebrny posąg. Kiedy szedł z senatu na Kapitol, lud zastąpił mu drogę; tłum odsunięto jednak i odpędzono przy pomocy mieczy i razów, popartych obietnicą złotych monet, których liczbę pokazał Julian na palcach, aby wzbudzić zaufanie. Następnie udano się na igrzyska. Lud zająwszy wszystkie bez różnicy krzesła ponowił swoje złorzeczenia w stosunku do Juliana; do obrony miasta wezwał Pescenniusza Nigra, o którym mówiono, że już panował. Julian zniósł wszystko ze spokojem i w czasie całego swego panowania odznaczał się wielką łagodnością. Lud jednak ostro napadał na

żołnierzy, że dla pieniędzy zabili Pertinaksa. Wiele zarządzeń Kommodusa, zniesionych przez Pertinaksa, Julian przywrócił, aby pozyskać życzliwość ludu. O Pertinaksie nie mówił ani źle, ani dobrze, co bardzo wielu ludziom wydawało się sprawą najważniejszą. Ale jest rzeczą pewną, że o zaszczytach dla Pertinaksa nie wspomniano z obawy przed żołnierzami. Julian nie obawiał się wprawdzie wojsk w Brytanii i Ilirii, ale szczególnie lękał się wojsk syryjskich, dlatego wysłał dowódcę pierwszego manipułu i polecił mu zamordować Nigra. Tak więc Pescenniusz Niger w Syrii, a Septyrniusz Sewer w Ilirii, wraz z dowodzonymi przez siebie wojskami, opuścili Juliana. Kiedy doniesiono mu o sprzeniewierzeniu się Sewera, Julian zaniepokoił się, ponieważ nigdy go nie podejrzewał; przybył do senatu i doprowadził do uznania Sewera za wroga. Także dla żołnierzy pod wodzą Sewera wyznaczono termin, po którym w razie pozostania przy nim, mieli być uznani za wrogów. Ponadto wysłano do żołnierzy w poselstwie od senatu byłych konsulów, którzy mieli im doradzić, by odmówili posłuszeństwa Sewerowi, przekonując ich, że władzę cesarską powinien sprawować ten, kogo wybrał senat. Między innymi posłem był Wesproniusz Kandydus, dawny były konsul, niegdyś znienawidzony przez żołnierzy z powodu swej uciążliwej i nikczemnej władzy. Jako następcę Sewera wysłano Waleriusza Katulina, jak gdyby można było wyznaczyć następcę temu, kto miał po swej stronie wojsko. Wysłano także centuriona Akwiliusza, znanego mordercę senatorów, który miał zgładzić Sewera. Sam Julian kazał wyprowadzić pretorianów na równinę i polecił wybudować wieże oblężnicze; byli to jednak żołnierze tak gnuśni oraz wskutek zbytku miejskiego niezdyscyplinowani i tak niechętnie odnosili się do służby wojskowej, że za pieniądze wynajęli sobie zastępców, by ci wykonali powierzone im prace. Sewer zbliżał się do miasta z wojskiem nieprzyjacielskim; Didiusz Julian, którego lud coraz bardziej nienawidził i wyśmiewał, niczego jednak z gwardią pretoriańską nie dokonał. Julian obawiając się, że Letus sprzyja Sewerowi, polecił go zamordować; chociaż dzięki niemu uszedł z rąk Kommodusa, nie okazał mu wdzięczności za tak wielkie dobrodziejstwo. Równocześnie kazał zgładzić Marcję. Tymczasem Sewer opanował flotę pod Rawenną, a wysłannicy se-

natu, którzy obiecali swoją pomoc Julianowi, przeszli na stronę Sewera. Dowódca pretorianów, Tulliusz Kryspinus, wysłany z flotą przeciw Sewerowi, został odparty i powrócił do Rzymu. Kiedy Julian dowiedział się o tym, prosił senat, by kapłanki Westy i inni kapłani wyszli razem z senatorami naprzeciw wojsku Sewera i z przepaskami w rękach błagali go o litość, co dla wojsk barbarzyńskich nie miało żadnego znaczenia. Zamiarowi Juliana sprzeciwił się jednak były konsul i augur, Plaucjusz Kwintyllus, dodając, że nie powinien rządzić ten, kto nie rnoże zbrojnie stawić oporu przeciwnikowi. Z jego zdaniem zgodziło się wielu senatorów. Didiusz, zagniewany z tego powodu, domagał się od żołnierzy w obozie, by zmusili senat do posłuszeństwa lub wymordowali senatorów. Ten plan jednak nie zyskał uznania. Skoro bowiem senat z powodu Juliana uznał Sewera za wroga, nie powinno było wyjść na jaw, że znienawidzony jest również Julian. Dlatego Didiusz wpadł na lepszy pomysł i przybył do senatu prosząc o wydanie uchwały w sprawie podziału władzy, co natychmiast uchwalono. Wszystkim przyszedł wtedy na myśl znak wieszczy, jaki wywołał sam Julian obejmując władzę. Kiedy bowiem konsul desygnowany stawiając wniosek dotyczący jego osoby oznajmił: „Uważam, że Didiusza Juliana należy uznać za cesarza" — Julian dorzucił: „Dodaj także Sewera", ponieważ przyjął przydomek dziadka i pradziadka. Zdaniem niektórych, Julian nie miał zamiaru wymordować senatorów, którzy wydali tyle korzystnych dla niego uchwał. Po uchwale senatu Didiusz Julian natychmiast wysłał do Sewera jednego z prefektów, Tulliusza Kryspinusa. Trzecim prefektem mianował Weturiusza Makrynusa, do którego Sewer wysłał list z poleceniem, by objął to stanowisko. Lud jednak twierdził i Sewer podejrzewał, że pokój jest udany i że zamordowanie Sewera powierzono dowódcy pretorianów, Tulliuszowi Kryspinowi. Wolał wreszcie Sewer za zgodą żołnierzy być wrogiem niż współrządcą Juliana. Od razu napisał do wielu obywateli w Rzymie i potajemnie wysłał rozporządzenia, które ogłoszono. Julian był zresztą na tyle szalony, że najczęściej działał pod wpływem magów; sądził bowiem, że dzięki nim albo nienawiść ludu złagodnieje, albo żołnierzy utrzyma się w cuglach. Magowie zabijali na ofiarę jakieś zwierzęta obce dla kultu rzymskiego

i śpiewali świeckie zaklęcia, a Julian czynił to, co według ich słów działo się w lustrze; podobno patrzyli w nie chłopcy z zawiązanymi oczyma, nad których głową wypowiadano zaklęcia. Wtedy — jak mówią — chłopiec zobaczył przybycie Sewera i odejście Juliana. Nawet Kryspinus, kiedy wyszedł naprzeciw przedniej straży Sewera, został zamordowany przez Sewera za sprawą Juliusza Letusa. Odrzucono także uchwały senatu. Julian, zwoławszy senat, na zapytanie, co należy czynić, nie otrzymał żadnej określonej odpowiedzi. Lecz później z własnej woli wydał za pośrednictwem Lollianusa Tycjanusa rozkaz uzbrojenia gladiatorów w Kapui i wezwał do podziału władzy Klaudiusza Pompejanusa z Tarracyny, ponieważ był on zięciem cesarza i długo stał na czele wojska. Ten jednak odmówił, podając za powód sędziwy wiek i słaby wzrok. Również żołnierze z Umbrii przeszli na stronę Sewera. Sewer wysłał listy, w których polecił strzec morderców Pertinaksa. Wkrótce wszyscy opuścili Juliana, który pozostał na Palatynie sam z Genialisem, jednym ze swoich prefektów, i z zięciem Repentynusem. Postanowiono wreszcie na podstawie uchwały senatu pozbawić Juliana władzy. Odebrano mu ją i niezwłocznie ogłoszono cesarzem Sewera, puszczając pogłoskę, że Julian się otruł. Senat jednak wysłał ludzi, którzy rękoma prostego żołnierza zamordowali Juliana na Palatynie; przed śmiercią Julian błagał cesarza, to jest Sewera, o łaskę. Objąwszy rządy Julian wyzwolił spod swej władzy córkę, której oddał ojcowski majątek; majątek ten wraz z tytułem Augusty natychmiast jej odebrano. Zwłoki Juliana Sewer wydał jego żonie, Manlii Skantylli, i córce, aby je pogrzebały; przeniesiono je do grobowca pradziadka przy piątym kamieniu na drodze Labikańskiej. Zarzucano Julianowi, że był łakomy, grał w kości i z wprawą władał bronią gladiatorów i że wszystko to robił już jako starzec, chociaż jako młodzieniec nigdy nie zniesławił się tymi wadami. Zarzucano mu także dumę, chociaż nawet w czasie panowania był niezwykle uległy. Na ucztach był uprzejmy, wobec oskarżonych — łagodny, w sprawach dotyczących swobody — rozważny. Żył pięćdziesiąt sześć lat i cztery miesiące, panował dwa miesiące i pięć dni. Szczególnie to w nim ganiono, że ludzi, którymi powinien był kierować swą powagą, sam postawił u steru rządów.

Eliusz Spartianus SEWER

146 r. – 211 r. Imperator Caesar Lucius Septimus Severus Pertinax Augustus

Po zamordowaniu Didiusza Juliana władzę cesarską objął Sewer urodzony w Afryce. Jego miastem ojczystym była Leptis 1; ojcem Sewera był Geta, przodkami ekwici rzymscy należący do tego stanu jeszcze przed nadaniem wszystkim obywatelstwa rzymskiego, matką Fulwia Pia, stryjami dawni konsulowie, Aper i Sewer, dziadkiem ze strony ojca — Macer, a ze strony matki — Fulwiusz Pius. Urodził się Septymiusz Sewer za drugiego konsulatu Erucjusza Klarusa i pierwszego konsulatu Sewera, ósmego kwietnia2. W okresie najwcześniejszego dzieciństwa, zanim zapoznał się z literaturą grecką i łacińską, w których był bardzo biegły, nie bawił się z chłopcami w żadna inną zabawę, tylko w sędziów; sam poprzedzany przez liktorów zasiadał w gromadzie otaczających go rówieśników i sądził. W osiemnastym roku życia wygłosił mowę publicznie. Później dla studiów udał się do Rzymu; u boskiego Marka ubiegał się o przywilej noszenia purpurowego pasa 3 i otrzymał go dzięki życzliwości swego krewnego, Septymiusza Sewera, dwukrotnego już konsula. Kiedy Septymiusz Sewer przybył do Rzymu, spotkał nieznanego człowieka czytającego właśnie żywot cesarza Hadriana, co Sewer poczytał sobie za znak przyszłej pomyślności; miał także inną wróżbę zapowiadającą władzę: gdy zaproszony na ucztę do cesarza przybył ubrany w palię, chociaż powinien był przyjść w todze, otrzymał togę będącą własnością samego cesarza. Tej samej nocy śniło

mu się, że ssał wilczycę, jak Romulus i Remus. Usiadł bez namysłu na krześle cesarskim, postawionym przez służącego, nie wiedząc, że nie wolno tego robić. W czasie snu w zajeździe wąż oplótł jego głowę, a gdy przyjaciele obudzili się i podnieśli krzyk, odpełzł nie wyrządziwszy mu szkody. W młodym wieku Sewer folgował namiętnościom, niekiedy dopuszczając się nawet przewinień. Oskarżono go o cudzołóstwo, ale Julian jako prokonsul go uniewinnił; Sewer został jego następcą na stanowisku prokonsula, był jego kolegą jako konsul i znowu po nim objął władzę cesarską. Ominąwszy trybunał wojskowy, sumiennie sprawował kwesturę. Po złożeniu jej otrzymał drogą losowania zarząd nad prowincją Betyką 4, a następnie podążył do Afryki, aby po śmierci ojca uporządkować sprawy rodzinne. Podczas pobytu w Afryce przydzielono mu zamiast Betyki Sardynię, ponieważ Betykę pustoszyli Maurowie. Po odbyciu kwestury w Sardynii otrzymał stanowisko legata przy prokonsulu Afryki. Kiedy piastował ten urząd, jeden ze współobywateli Sewera, mieszkaniec Leptis, człowiek z ludu, objął go jako dawnego towarzysza pomimo poprzedzających go liktorów; na to Sewer uderzył go kijem, a herold zawołał: „Będąc człowiekiem z ludu nie obejmuj zuchwale legata ludu rzymskiego". Od tej pory weszło w zwyczaj, że nawet ci legaci, którzy przedtem chodzili pieszo, zasiadali na rydwanie. Kiedy w pewnym mieście afrykańskim Sewer, zaniepokojony o przyszłość, radził się astrologa, ten postawił mu horoskop, ale widząc rzecz tak niewiarygodną, powiedział: „Podaj własną godzinę urodzenia, nie cudzą"; gdy Sewer przysiągł, że jest to jego własna godzina, astrolog przepowiedział mu wszystko, co później nastąpiło. Trybunat ludowy uzyskał Sewer na polecenie cesarza Marka Aurelego i sprawował go w sposób bardzo ostry i surowy. Za żonę pojął Marcję, którą okrywa milczenie w historii jego życia prywatnego. Później jako cesarz wzniósł na jej cześć posągi. Na pretora został desygnowany przez Marka w wieku trzydziestu dwu lat i to nie jako kandydat cesarza, lecz w gromadzie innych współubiegających się o ten urząd. Potem wysłano Sewera do Hiszpanii; tam śniło mu się, że najpierw kazano mu odbudować świątynię Augusta w Terrakonie, chylącą się już ku upadkowi, a potem ze szczytu najwyższej góry patrzył na świat i Rzym, podczas gdy prowincje śpiewały przy dźwięku liry lub fletu. W czasie swej nieobecności kazał Sewer urządzić igrzyska. Następnie powierzono mu dowództwo czwartego legionu zwanego Scytyjskim, znajdującego się w pobliżu Marsylii,

później udał się do Aten, aby pogłębić swą wiedzę, dopełnić pewnych obrzędów religijnych oraz poznać różne budowle i starożytności. Ponieważ doznał od Ateńczyków jakichś zniewag, zachował do nich urazę i już jako cesarz pomścił się ograniczając ich przywileje. Jako namiestnik otrzymał prowincję Lugduńską5. Gdy po śmierci żony chciał pojąć drugą, badał horoskopy narzeczonych, sam będąc także biegłym astrologiem; kiedy usłyszał, że w Syrii znajduje się kobieta, której horoskop przepowiada małżeństwo z królem, starał się pojąć ją za żonę; była to rzeczywiście Julia 6, którą zdobył dzięki wstawiennictwu przyjaciół. Ze związku z nią został niebawem ojcem. Gallowie pokochali Sewera jak nikogo dotąd za jego powagę, pełne szacunku zachowanie się wobec innych i wstrzemięźliwość. Z kolei jako prokonsul zarządzał Panoniami. Potem drogą losowania otrzymał prokonsularną prowincję Sycylię. W Rzymie urodził mu się drugi syn. W czasie pobytu na Sycylii oskarżono Sewera o zasięganie wyroczni w sprawie władzy cesarskiej u wróżbitów lub Chaldejczyków; ponieważ jednak w stosunku do Kommodusa budziła się już nienawiść, naczelnicy gwardii cesarskiej, którym oddano Sewera na przesłuchanie, jego uwolnili, a oszczercę ukrzyżowali. Konsulat po raz pierwszy sprawował Sewer z Apulejuszem Rufinem, wyznaczony przez Kommodusa na to stanowisko wśród wielu innych kandydatów. Po złożeniu konsulatu, niemal przez rok pozostawał z dala od zajęć publicznych; następnie, za poparciem Letusa, powierzono Sewerowi dowództwo nad wojskiem w Germanii. Wyruszając do wojska w Germanii nabył rozległe ogrody, chociaż przedtem posiadał w Rzymie tylko małe domy i jedną posiadłość ziemską w Wenecji. Kiedyś, już w tych ogrodach, leżąc na ziemi spożywał skromną ucztę wraz z synami; gdy starszy z nich, wówczas pięcioletni, zbyt hojną ręką rozdzielał chłopcom-współtowarzyszom zabawy przyniesione owoce, ojciec ziganił go, mówiąc: „Rozdzielaj oszczędniej, bo nie masz skarbów królewskich". Pięcioletni chłopiec odparł: „Ale będę miał". Wyruszywszy do Germanii Sewer jeszcze bardziej ugruntował na tym stanowisku zdobytą poprzednio sławę. Sprawami wojskowymi zajmował się Sewer dotąd jako człowiek prywatny. Potem, gdy rozeszła się wieść, że Kommodusa zamordo-

wano, a Julian rządzi ściągając na siebie nienawiść wszystkich, legiony germańskie pod Karnuntum trzynastego sierpnia ogłosiły cesarzem Sewera, który opierał się temu mimo zachęty z wielu stron. Sewer podarował wtedy żołnierzom tyle sesterców, ile nie dał im żaden z cesarzy. Zabezpieczywszy prowincje, które opuszczał, podążył do Rzymu; po drodze wszyscy mu się poddawali, ponieważ wojska iliryjskie i gallickie, nakłonione przez wodzów, złożyły mu przysięgę na wierność. Wszyscy przyjmowali Sewera jako mściciela Pertinaksa. W tym czasie senat za sprawą Juliana ogłosił go za wroga; do wojska wysłano od senatu posłów z poleceniem, by rozkazali żołnierzom opuścić Sewera. Ten dowiedziawszy się. że posłów wysłano na skutek jednomyślnej uchwały senatu, początkowo przeraził się, ale potem przekupił ich i doprowadził do tego, że sami przemawiali w jego obronie wobec wojska i przeszli na jego stronę. Na wiadomość o tym Julian przeprowadził w senacie uchwałę o podziale władzy z Sewerem. W istocie nie wiadomo, czy był to podstęp z jego strony; już przedtem bowiem wysłał znanych morderców wodzów, aby zabili Sewera, podobnie jak nasłał ich na Pesceniusza Nigra, który wbrew niemu przyjął władzę za sprawą wojsk syryjskich. Sewer jednak uszedł z rąk nasłanych przez Juliana morderców i w piśmie do pretorianów dał hasło opuszczenia lub zgładzenia Juliana; natychmiast go posłuchano. Juliana zamordowano na Palatynie, a Sewera wezwano do Rzymu. Tak więc Sewer samym skinieniem, co nie zdarzyło się dotąd nikomu, odniósł zwycięstwo i zbrojnie ruszył do Rzymu. Ponieważ po zamordowaniu Juliana Sewer przebywał ciągle w obozie i po namiotach, idąc jak gdyby przez kraj nieprzyjacielski, senat wysłał do niego w poselstwie stu senatorów, którzy mieli mu złożyć życzenia i zaprosić go. Spotkali Sewera koło Interamny 7 i pozdrowili go; on był uzbrojony i stał w otoczeniu zbrojnych, ich uprzednio zrewidowano, czy nie mają żadnej broni. Gdy następnego dnia wyszła naprzeciw Sewera cała dworska służba, dał posłom po siedemset dwadzieścia monet zwanych a u r e i i wysłał ich przodem, umożliwiając tym, którzy chcieli zostać, powrót z nim razem do Rzymu. Naczelnikiem gwardii cesarskiej mianował od razu Flawiusza Juwenalisa, którego również Julian dobrał sobie jako trzeciego prefekta. Tymczasem w Rzymie wśród żołnierzy i obywate-

li zapanował wielki niepokój, ponieważ Sewer zbrojnie szedł przeciw tym, którzy uznali go za wroga. Do tego dołączyła się wieść, że wojska w Syrii obwołały cesarzem Pesceniusza Nigra. Jego rozporządzenia i listy do ludu i do senatu przejął Sewer za pośrednictwem wysłanników, aby nie przedstawiono ich ludowi ani nie przeczytano w senacie. W tym samym czasie Sewer myślał również o wysunięciu na swoje miejsce Klodiusza Albina8, któremu jak się wydawało, władzę cesarską przeznaczał jeszcze Kommodus. Lękając się jednak tych, co do których obawy jego były słuszne, wysłał Heraklita w celu objęcia władzy nad Brytanią, a Plaucjana w celu ujęcia synów Nigra. Kiedy Sewer przybył do Rzymu, polecił pretorianom wyjść sobie naprzeciw w szatach zwanych subarmales, bez broni. W tym samym stroju wezwał ich przed trybunał otoczywszy zewsząd zbrojnymi. Wszedłszy zbrojnie do Rzymu, wraz ze zbrojnymi żołnierzami udał się na Kapitol. Stąd w tym samym stroju podążył na Palatyn, poprzedzany przez sztandary wojskowe odebrane pretorianom, które niesiono pochylone, a nie wyprostowane. W całym mieście żołnierze stanęli w świątyniach, portykach i domach mieszkalnych na Palatynie jakby na stanowiskach; wkroczenie Sewera budziło lęk i nienawiść, ponieważ żołnierze rabowali towary nie płacąc i grożąc miastu zniszczeniem. Któregoś dnia Sewer przybył do senatu w otoczeniu nie tylko uzbrojonych żołnierzy, lecz nawet przyjaciół. W senacie zdał sprawę z objęcia władzy tłumacząc to f aktem, że Julian nasłał na niego ludzi znanych jako mordercy wodzów. Nakłonił także senat do podjęcia uchwały, by cesarzowi nie było wobio skazać na śmierć senatora bez uprzedniego zapytania senatu o radę. Ale w czasie jego obecności w senacie, żołnierze pod groźbą buntu zażądali od senatu po dziesięć tysięcy sesterców, za przykładem tych, którzy wprowadzili do Rzymu Oktawiana Augusta i otrzymali taką sumę. Sewer bezskutecznie chciał ich uśmierzyć, wreszcie ułagodziwszy ich obietnicą darów kazał im się rozejść. Wizerunkowi Pertinaksa urządził pogrzeb cenzorski 9, a jego samego zaliczył do bogów, ustanowiwszy dlań flamina i kolegium kapłanów zwanych Helwiańskimi, dawnych kapłanów Marka. Również siebie kazał nazywać Pertinaksem, chociaż później chciał, by mu to imię odebrano jako złowróżbne.

Sewer uwolnił przyjaciół od długów; córki swoje wyposażył i wydał za mąż za Probusa i Etiusza. Kiedy swojemu zięciowi Probusowi ofiarował urząd prefekta miejskiego, ten odmówił twierdząc, że mniejszym zaszczytem wydaje mu się być prefektem niż zięciem cesarza. Obu zięciów mianował od razu konsulami i wzbogacił. Któregoś dnia przybył do senatu, gdzie proskrybował i skazał na śmierć oskarżonych przyjaciół Juliana. Bardzo często przysłuchiwał się procesom sądowym. Po zbadaniu sprawy surowo ukarał sędziów oskarżonych przez mieszkańców prowincji. O zaopatrzenie w zboże, którego ilość była na początku znikoma, zadbał tak, że umierając pozostawił ludowi rzymskiemu zapas na siedem lat. Nie wspominając dotąd publicznie o Nigrze, wyruszył Sewer w celu zabezpieczenia sytuacji na Wschodzie. Wysłał także legiony do Afryki, aby Niger nie zajął jej przez Libię i Egipt i by lud rzymski nie cierpiał na brak zboża. Wyruszył w trzydzieści dni po przybyciu do Rzymu, pozostawiając prefekta miejskiego Domicjusza Dekstra w miejsce Bassusa. Za miastem koło Saksa Rubra był świadkiem wielkiego buntu wojska z powodu miejsca, na którym miano wytyczyć obóz. Naprzeciw Sewerowi natychmiast podążył jego brat, Geta, któremu Sewer zlecił zarząd nad prowincją jemu samemu powierzoną, chociaż ów czego innego się spodziewał. Przyprowadzone do niego dzieci Nigra otaczał Sewer taka samą troską, jak własne. Rozmyślnie wysłał legion, który miał zająć Grecję i Trację, aby wcześniej nie opanował ich Pesceniusz, lecz Niger zajął już Bizancjum. Chcąc także opanować Perynt, Niger kazał wymordować wielu żołnierzy, wskutek czego razem z Emilianem ogłoszono go za wroga. Jego wezwanie do podziału władzy Sewer odrzucił. Nigrowi obiecał bezpieczne, jeśli zechce, wygnanie, Emilianowi jednak nie przebaczył. Emilian, pokonany później w Hellesponcie przez wodzów Sewera, najpierw zbiegł do Cyzyku, 10 a stamtąd do innego państwa, gdzie został z ich rozkazu zamordowany. Ci sami dowódcy rozbili również wojska Nigra. Dowiedziawszy się o tym, Sewer wysłał do senatu pismo, jakby wojna była skończona. Następnie stoczył bitwę z Nigrem, zabił go w pobliżu Cyzyku i głowę jego obnosił na włóczni. Później synów Nigra, którymi opiekował się jak własnymi dziećmi, skazał wraz

z matką na wygnanie. Wysłał do senatu list z wieścią o zwycięstwie. Żadnego z senatorów, którzy stali po stronie Nigra, nie ukarał śmiercią, z wyjątkiem jednego. Większy był jego gniew na Antiocheńczyków, ponieważ wyśmiewali go, gdy zarządzał Wschodem, a w dodatku dostarczali Nigrowi żywności. W końcu odebrał im wiele przywilejów. Również obywateli Neapolu w Palestynie 11 pozbawił prawa obywatelstwa, ponieważ długo służyli w wojsku po stronie Nigra. Surowo wystąpił przeciwko wielu zwolennikom Nigra spoza stanu senatorskiego. Zemścił się także i ukarał wiele popierających go państw. Kazał zgładzić senatorów, którzy razem z Nigrem pełnili służbę wojskową jako dowódcy lub trybunowie. Sewer dokonał wielu czynów w okolicach Arabii, zmuszając do poddania się zarówno Partów, jak Adiabenów; wszyscy oni sprzyjali Pescenniuszowi. Dlatego po powrocie i po przyznaniu mu triumfu, obdarzono go przydomkami: Arabski, Adiabeński i Partyjski. Wzgardził jednak triumfem, aby nie wydawało się, że odbywa go z powodu zwycięstwa w wojnie domowej. Nie przyjął także przydomka „Partyjski", by nie drażnić Partów. Kiedy Sewer wracał już do Rzymu po zakończeniu wojny domowej z Nigrem, doniesiono mu o innej wojnie z Klodiuszem Albinem, który zbuntował się w Galii. Dlatego później zamordowano synów Nigra wraz z matką. Od razu więc Sewer uznał za wroga zarówno Albina, jak ludzi, którzy bądź pisali do niego, bądź odpisywali mu w tonie życzliwym. Gdy Sewer szedł przeciw Albinowi, w czasie marszu w pobliżu Wiminacjum nadał swemu starszemu synowi Basjanowi, obdarzonemu imieniem Aureliusza Antonina, tytuł Cezara, aby swemu bratu, Gecie, odebrać nadzieję osiągnięcia władzy cesarskiej. Imię Antoninus nadał synowi dlatego, że miał sen, iż Antoninus będzie jego następcą; z tego powodu niektórzy uważają, że również Geta otrzymał to imię, aby i on mógł jako następca objąć władzę. Inni twierdzą, że Basjana nazwano Antoninem, ponieważ sam Sewer chciał wejść do rodziny Marka. Najpierw wojska Albina pokonały dowódców Sewera. Kiedy Sewer zaniepokojony zapytał o radę augurów w Panonii, dowiedział się, że sam zwycięży, przeciwnik zaś ani nie dostanie się w jego ręce, ani nie ujdzie, lecz zginie w pobliżu wody. Niebawem wielu przyjaciół Albina opuściło

go przechodząc na stronę Sewera; wzięto też do niewoli wielu dowódców, których Sewer ukarał. W czasie działań prowadzonych ze zmiennym szczęściem na wielu odcinkach w Galii Sewer staczał najpierw pomyślne walki z Albinem w pobliżu Tinurtium. Tam znalazł się w wielkim niebezpieczeństwie na skutek upadku z konia; sądzono nawet, że zmarł od uderzenia ołowianą kula, tak iż wojsko wybrało już niemal innego cesarza. W tym czasie po przeczytaniu zarządzeń mających na celu wyrażenie uznania Klodiuszowi Celzynowi, który pochodził z Hadrumetum i był krewnym Albina, Sewer oburzony na senat, tak jakby to było uznanie wyrażone samemu Albinowi, i uważając, że w ten sposób może się zemścić na senacie, postanowił zaliczyć Kommodusa do bogów. Pierwszy też ogłosił wśród żołnierzy jego apoteozę i napisał o tym do senatu dołączywszy pismo o zwycięstwie. Zwłoki senatorów poległych w walce kazał poćwiartować. Następnie, gdy przyniesiono ciało Albina, który jeszcze żył, kazał odciąć mu głowę i z listem odesłać do Rzymu. Pokonano Albina w dniu dziewiętnastym lutego. Szczątki Albina Sewer rozkazał zostawić przed jego domem, gdzie długo je można było oglądać. Ponadto przejechał po nich na koniu, napominając wylękłe i nieokiełznane zwierzę, by odważnie nastąpiło na trupa. Inni dodają, że ciało polecił wrzucić do Rodanu wraz ze zwłokami żony i dzieci Albina. Po wymordowaniu niezliczonych stronników Albina, między którymi znalazło się wielu najwybitniejszych obywateli i wiele znakomitych kobiet, majątki wszystkich skonfiskowano; powiększyły one skarb publiczny; wtedy też zgładzono wielu arystokratów z Hiszpanii i Galii. W rezultacie Sewer dał żołnierzom tak wielki żołd, jak dotąd żaden z cesarzy. Z konfiskaty tej pozostawił również swoim synom tyle, co żaden z cesarzy, ponieważ przejął na własność skarbu cesarskiego wielką część złota z Galii, Hiszpanii i Italii. Wtedy także po raz pierwszy ustanowiono zarząd nad majątkami prywatnymi. Po śmierci Albina Sewer pokonał w wojnie wielu jego zwolenników, którzy dochowali mu wierności. W tym samym czasie doniesiono, że także legion arabski przeszedł na stronę Albina. Pomściwszy w okrutny sposób to odstępstwo, po zgładzeniu wielu ludzi i wyplenieniu rodu Albina, przybył Sewer do Rzymu zagniewany

na lud i na senatorów. Kommodusa pochwalił publicznie w senacie i na zgromadzeniu ludowym i nazwał go bogiem; oświadczył, że Kommodus nie podobał się ludziom okrytym niesławą, tak iż było widoczne, że Sewer wyraźnie oszalał. Później mówił wiele o swej łagodności, chociaż był w najwyższym stopniu okrutny i kazał zamordować niżej wymienionych senatorów. Skazał na śmierć bez możliwości obrony następujących nobilów: Mumiusza Sekundyna, Azeliusza Klaudiana, Klaudiusza Rufusa, Witaliusza Wiktora, Papiusza Faustusa, Eliusza Ceizusa, Juliusza Rufusa, Loliusza Professa, Aurunkulejusza Korneliana, Antoniusza Balbusa, Postumiusza Sewera, Sergiusza Lustralisa, Fabiusza Paulina, Noniusza Grakcha, Mastycjusza Fabiana, Kasperiusza Agryppina, Cejoniusza Albina, Klaudiusza Sulpicjana, Memmiusza Rufina, Kasperiusza Emiliana, Kokcejusza Werusa, Erucjusza Klarusa, Eliusza Stylona, Klodiusza Rufina, Egnatulejusza Honorata, Petroniusza Młodszego, Festusa, Weracjanusa, Aureliana, Materianusa, Juliana i Albina Pescenniuszów, Makryna, Faustyniana i Juliana Cereliuszów, Herenniusza Neposa, Sulpicjusza Kanusa, Waleriusza Katulina, Nowiusza Rufusa, Klaudiusza Arabianusa, Marcjusza Azeliona. Mordercę tak wielkich i znakomitych mężów — było bowiem wśród nich wielu dawniejszych konsulów i pretorów, a wszyscy byli niewątpliwie ludźmi wybitnymi — uważali mieszkańcy Afryki za boga. Cyncjusza Sewer oskarżył o to, że przy pomocy trucizny godził na jego życie, i przez to oskarżenie go zabił. Kazał rzucić na pożarcie lwom Narcyza, który udusił Kommodusa. Ponadto zgładził wiele osób niskiego pochodzenia, nie licząc tych, które zginęły na wojnie. Ponieważ chciał przypodobać się ludowi, przerzucił obowiązek utrzymywania poczty z ludzi prywatnych na skarb cesarski. Sewer skłonił senat do ogłoszenia Cezarem Antonina Basjana, ustanowiwszy dla niego odznaki władzy cesarskiej. Potem, zaniepokojony pogłoską o wojnie z Partami, wzniósł na własny koszt posągi ojca, matki, dziadka i pierwszej żony. Swego najbliższego przyjaciela Plaucjanusa, poznawszy jego charakter, znienawidził do tego stopnia, że ogłosił go za wroga publicznego; kazał usunąć jego posągi w całym państwie i zostawił na nim piętno okrutnej kary. Głównym powodem jego gniewu było to, że Plau-

cjanus umieścił swój własny posąg wśród wizerunków bliskich i krewnych Sewera. Mieszkańcom Palestyny darował karę. jaką ściągnęli na siebie swoim udziałem w sprawie Nigra. Później powrócił znowu do zażyłych stosunków z Plaucjanem i jakby w triumfie wkraczając do Rzymu, podążył na Kapitol; mimo to z biegiem czasu kazał zgładzić również Plaucjana. Młodszemu synowi, Gecie, dał togę męską, starszego połączył związkiem małżeńskim z córką Plaucjana. Tych, co nazywali Plaucjana wrogiem publicznym, wygnano. W ten sposób zawsze we wszystkim następuje zmiana jakby według praw natury. Następnie desygnował Sewer synów na konsulów. Wyniósł swego brata Getę. Potem wyruszył na wojnę z Partami, urządziwszy dla ludu igrzyska z występami gladiatorów i rozdawszy dary. Tymczasem znowu wymordował wielu obywateli podając prawdziwe lub zmyślone motywy tych zbrodni; bardzo wielu ukarano, ponieważ żartowali, innych dlatego, że milczeli, jeszcze innych, ponieważ wyrażali się dwuznacznie, nazywając go cesarzem prawdziwie godnym swego imienia, prawdziwym Pertinaksem, prawdziwym Sewerem. Powszechnie mówiono, że Septymiusz Sewer nie przystąpił do wojny z Partami z konieczności, ale powodowany pragnieniem sławy. Przeprawiwszy wojska z Brundizjum, nie przerywając marszu przybył do Syrii i zmusił Partów do ustąpienia. Później powrócił jednak do Syrii, aby przygotować się do wojny z Partami. Tymczasem za sprawą Plaucjana ścigał pozostałych przy życiu zwolenników Pescenniusza prześladując nawet niektórych swoich przyjaciół, pod pozorem, że zagrażają jego życiu. Wiele osób zgładził za to, że jakoby pytali Chaldejczyków czy wróżbitów o jego losy, szczególnie zaś podejrzewał wszystkich zdolnych do sprawowania rządów; sam bowiem miał małych jeszcze synów i albo przypuszczał, albo słyszał, jak mówią o tym ci, którzy dla siebie przepowiadali władzę. Kiedy pewne osoby zamordowano, Sewer usprawiedliwiał się i po ich śmierci powiedział, że nie chciał tego, co się stało. Mariusz Maksymus odnosi to powiedzenie przede wszystkim do Letusa. Kiedy do Sewera przybyła jego siostra z Leptis z trudem mówiąca po łacinie, cesarz wstydził się bardzo z tego powodu i ofiarowawszy jej synowi tunikę z szerokim purpurowym pasem, a jej samej wiele darów,

polecił kobiecie, by razem z synem wróciła do ojczyzny; ów w krótkim czasie umarł. Wyruszywszy już u schyłku lata do Partii, dotarł do Ktezyfonu, wypędził króla i z początkiem zimy zajął miasto; w tych okolicach bowiem lepiej było prowadzić wojnę w czasie zimy, pomimo że żołnierze żywili się korzeniami ziół i nabawiali się przez to chorób i dolegliwości. Na skutek oporu Partów i ze względu na to, że żołnierze z powodu niezwykłego pożywienia zapadali na biegunkę, Sewer nie mógł posuwać się dalej; zatrzymał się tedy, zajął miasto, zmusił do ucieczki króla, bardzo wielu ludzi kazał wymordować i zdobył przydomek „Partyjski". Syna Sewera, trzynastoletniego Antonina Basjana, mającego już tytuł Cezara, żołnierze ogłosili współrządcą. Również młodszemu synowi, Gecie, nadali tytuł Cezara nazywając go także Antoninem, jak wielu pisarzy wspomina w swoich dziełach. Z okazji nadania synom tych tytułów Sewer hojnie obdarował żołnierzy i na ich prośbę pozwolił na doszczętne zrabowanie miasta Partów. Następnie jako zwycięzca powrócił do Syrii, rezygnując z uchwalonego dlań przez senatorów triumfu, ponieważ złożony chorobą stawów nie mógł stanąć na rydwanie. Synowi natomiast pozwolił odbyć triumf przyznany mu przez senat za wojnę z Żydami, ponieważ również w Syrii dokonał Sewer znakomitych czynów. Po przeprawieniu się do Antiochii, dał starszemu synowi męską togę i mianował go wraz z sobą konsulem; od razu też obaj objęli konsulat w Syrii. Następnie, wypłaciwszy żołnierzom zwiększony żołd, podążył do Aleksandrii. Po drodze Sewer nadał mieszkańcom Palestyny liczne prawa. Pod groźbą ciężkiej kary zabronił przechodzić na judaizm; to samo zarządził także w stosunku do chrześcijan. Następnie nadał prawo posiadania rady mieszkańcom Aleksandrii, którzy nie mając dotąd rady publicznej żyli tak jak dawniej za czasów królewskich, ograniczając się do jednego sędziego, jakiego ustanowił dla nich Cezar 12. Oprócz tego zmienił wiele praw. Sam Sewer twierdził zawsze, że podróż ta była dla niego przyjemnością, ponieważ wziął udział w kulcie Serapisa, poznał starożytne zabytki, nowe zwierzęta i okolice. Zwiedził bowiem dokładnie Memfis, obejrzał Memnona13. piramidy i labirynt. Ponieważ uciążliwą jest rzeczą wymię-

niać jego pomniejsze czyny, należy wymienić następujące wspaniałe: po zwyciężeniu i zamordowaniu Juliana odprawił ze służby kohorty prctoriańskie; Pertinaksa, wbrew woli żołnierzy, wyniósł do rzędu bogów; kazał unieważnić postanowienia Salwiusza Juliana 14, ale tego nie przeprowadził. Przydomek Pertinaksa nosił — jak się wydaje — nie tyle z własnej woli, ile z powodu wstrzemięźliwości obyczajów. Na skutek niezliczonych morderstw popełnionych na wielu obywatelach uchodził za człowieka niezwykle okrutnego; kiedy jeden z nieprzyjaciół oddał się z pokorą w jego ręce i powiedział: „Co zamierzasz uczynić?" — Sewer niewzruszony tak rozsądnym powiedzeniem kazał go zabić. Z szczególną zajadłością tropił wszelkie spiski. Z każdej niemal walki wychodził zwycięsko. Pokonał króla Partów Abgarusa. Wziął pod swą władzę Arabów. Adiabenów zmusił do płacenia podatków. W Brytanii, która była największą dumą jego panowania, wzniósł mur ciągnący się w poprzek wyspy i sięgający z obu stron do brzegów oceanu. Dlatego też otrzymał przydomek „Brytyjski". Tripolis, skąd pochodził, zabezpieczył całkowicie, rozgromiwszy najwaleczniejsze szczepy, a ludowi rzymskiemu podarował na stałe za darmo obfitą porcję oliwy. O ile Sewer był nieubłagany wobec występków, o tyle z niezwykłą przenikliwością obdarzał stanowiskiem każdego przedsiębiorczego człowieka. W wystarczającym stopniu oddany studium wymowy i filozofii, był jednak zbyt żądny wiedzy. Wszędzie był wrogiem rozbójników. Sam zgodnie z prawdą opisał swoje życie prywatne i działalność publiczną, usprawiedliwiając jedynie wadę okrucieństwa. Co do tej wady senat uznał, że Sewer albo nie powinien się był urodzić, albo nie powinien umrzeć, ponieważ wydawało się, że jest równocześnie zbyt okrutny i zbyt pożyteczny dla państwa. W życiu domowym jednak cechowała Sewera mniejsza ostrożność, gdyż pozostawił przy sobie żonę Julię, osławioną z powodu cudzołóstw i oskarżoną również o udział w spisku. Kiedy z powodu choroby nóg Sewer przewlekał wojnę, żołnierze zaniepokojeni tym, nadali jego synowi Basjanowi, który znajdował się przy nim, tytuł Augusta. Sewer kazał się wtedy podnieść i zanieść na mównicę obozową, po czym wezwał wszystkich trybunów, centurionów i kohorty, które brały w tym udział, oraz syna, który otrzymał tytuł Augusta. Tam

zażądał ukarania wszystkich sprawców z wyjątkiem syna, a gdy zgromadzeni przed trybunałem prosili o łaskę, dotykając dłonią głowy powiedział: „Czujecie wreszcie, że rządzi głowa, nie nogi". W czasach gdy los, przez trudy zajęć literackich i służby wojskowej wieloma stopniami prowadził go z nizin do władzy cesarskiej, miał zwyczaj mówić: „Wszystkim byłem i na nic mi się to nie przydało". Sewer zmarł w Eborakum w Brytanii w osiemnastym roku panowania, podbiwszy ludy, które wydawały się wrogami Brytanii; zakończył życie już jako starzec na skutek bardzo ciężkiej choroby. Pozostawił dwóch synów, Antonina Basjana i Getę; temu ostatniemu nadał również na cześć Marka imię Antonina. Pochowano Sewera w grobowcu Marka Antonina, którego czcił najbardziej ze wszystkich cesarzy, tak że nawet Kommodusa wyniósł do rzędu bogów i uważał, iż wszystkim należy dawać imię Antonina, tak jak imię Augusta. Samego Sewera senat za sprawą jego synów wyniósł między bogów; synowie też urządzili mu wspaniały pogrzeb. Jako jego szczególnie godne uwagi budowle publiczne pozostały: Septizonium 15 i termy Sewera. Jego dziełem były również termy Septymiusza w dzielnicy Zatybrzańskiej, w pobliżu bramy jego imienia; niebawem zawaliły się, co nie pozwoliło na publiczne z nich korzystanie. Po śmierci Sewer cieszył się na ogół jak najlepsza opinią, przede wszystkim dlatego, że ze strony jego synów długo nic dobrego nie wynikło dla państwa, a także dlatego, że na skutek licznych napadów stało się ono łupem grabieżców. Sewer używał tak skromnych szat, że zaledwie jego tunika miała trochę purpury, natomiast ramiona okrywał szorstką chlamidą. W jedzeniu był bardzo wstrzemięźliwy: chętnie spożywał ojczysty groch, czasem chciwie pił wino; rzadko jadał mięso. Sewer był pięknym mężczyzną wysokiego wzrostu, miał długą brodę, włosy siwe i kędzierzawe; wyrazem twarzy wzbudzał szacunek, głos miał dźwięczny, lecz aż do starości brzmiący trochę afrykańskim akcentem. Po śmierci darzono go miłością, ponieważ wyzbyto się bądź nienawiści, bądź lęku przed okrucieństwem. Pamiętam, jak u Eliusza Maurusa 16, wyzwoleńca Flegona, który był wyzwoleniem Hadriana czytałem, że Septymiusz Sewer, umie-

rając, najbardziej cieszył się z tego, że pozostawia państwu dwóch Antoninów o jednakowej władzy, w czym szedł za przykładem Piusa, który pozostawił adoptowanych synów, Werusa i Marka Antoninów; cieszył się tym bardziej, że tamten dał państwu rzymskiemu synów adoptowanych, on — władców Rzymu z siebie zrodzonych; Antonina Basjana bowiem miał z (pierwszego małżeństwa, a Getę urodziła mu Jułia. W znacznym jednak stopniu zawiodła go nadzieja: jednego bowiem syna bratobójstwo, drugiego własny charakter uczyniły przedmiotem nienawiści dla państwa. Owo dostojne imię przy żadnym z nich długo nie pozostało. Kiedy zastanawiam się nad tym, Dioklecjanie Auguście, to dość jasno widzę, że niemal żaden z wielkich mężów nie pozostawił syna wybitnego i pożytecznego. Bardzo wielu zresztą umarło nie pozostawiwszy własnych synów, a wielu miało takich, że lepiej byłoby, gdyby zeszli ze świata nie mając potomstwa. Zacznijmy od Romulusa: nie miał on w ogóle dzieci; Numa Pompiliusz nie pozostawił potomstwa, które mogłoby być pożyteczne dla państwa. Jakie potomstwo pozostawił Kamillus? Czy miał synów podobnych do siebie? A Scypio? A wielcy Katonowie? Cóż dopiero mam powiedzieć o Homerze, Demostenesie, Wergiliuszu, Kryspusie, Terencjuszu, Plaucie i innych pozostałych? Co o Cezarze? Co o Cyceronie? Czy dla niego samego nie lepiej byłaby nie mieć dzieci? Cóż o Auguście, który nie miał nawet dobrego, adoptowanego syna, chociaż miał możność wyboru spośród wszystkich. Pomylił się także Trajan w wyborze swojego rodaka i siostrzeńca. Przejdźmy jednak do synów rodzonych, a pomińmy adoptowanych, by nie stanęli przed naszymi oczami Antoninowie, Pius i Marek, opiekuńcze bóstwa państwa. Czy nie byłoby to największym szczęściem dla Marka, gdyby nie był pozostawił jako spadkobiercy Kommodusa? A dla Septymiusza Sewera, gdyby nie był spłodził Basjana? Basjana, który wkrótce potem w zbrodniczej obłudzie zabił brata, utrzymując, że ten planował na niego zasadzkę, i swoją macochę — dlaczego mówię macochę. — matkę, na której łonie zabił jej syna Getę, pojął za żonę; Który Papiniana, ostoję prawa i skarbiec wiedzy prawniczej, kazał zamordować dlatego, że nie chciał usprawiedliwiać zbrodni, zwłaszcza ze był prefektem, ponieważ temu człowiekowi, wielkiemu ze

względu na osobiste zalety i wiedzę, nie brakowało także godności. Wreszcie, by pominąć inne sprawy, sądzę, iż to jego charakter sprawił, że Sewer zawsze ponury, a nawet okrutny, uznany został za męża bogobojnego i godnego ołtarzy bogów. Podobno Sewer złożony ciężką chorobą posłał nawet starszemu synowi natchnioną mowę Salustiusza, w której Micipsa zachęca synów do zgody. I to na próżno. . . . Żył Antoninus długo, znienawidzony przez lud, a nie darzono jego czcigodnego imienia miłością, chociaż rozdawał szaty ludowi, z powodu czego nazwano go Karakallą 17, i wzniósł najwspanialsze termy. Istnieje w Rzymie portyk Sewera przedstawiający jego czyny, zdaniem wielu wzniesiony przez jego syna. Znaki zapowiadające śmierć Sewera były następujące: miał sen, że na wozie wysadzanym drogimi kamieniami porwany został do nieba przez cztery orły poprzedzane przez jakąś wielką ludzką postać; kiedy unosił się w górę, wymienił liczbę osiemdziesiąt dziewięć, to jest dokładnie liczbę przeżytych lat, doszedł bowiem do władzy jako starzec. Gdy znalazł się w wielkim kręgu spiżowym, długo stał sam i opuszczony; kiedy zaś zląkł się, że runie w dół, usłyszał wołanie Jowisza, który umieścił go wśród Antoninów. W dniu igrzysk, gdy jak zwykle umieszczono trzy gipsowe posążki bogini zwycięstwa z palmami w dłoni, środkowy, trzymający okrąg ziemski i podpisany imieniem Sewera, pod uderzeniem wiatru spadł z balustrady i w pionowej postawie stanął na ziemi; drugi, podpisany imieniem Gety, stoczył się i cały się rozbił; trzeci zaś, z imieniem Basjana, utracił palmę i pod naporem wiatru ledwie się utrzymał. Kiedy w Brytanii po obejrzeniu muru pod Luguwallum Sewer wracał na pobliską kwaterę i mając za sobą nie tylko zwycięstwo, ale i na stałe ugruntowany pokój zastanawiał się, jaki spotka go znak — wyszedł mu naprzeciw jeden z żołnierzy, Etiop, dobrze znany ze swoich błazeństw i ustawicznych żartów, z wieńcem uwitym z cyprysu 18. Gdy Sewer, rozgniewany, kazał go usunąć sprzed swoich oczu i zaniepokoił się tym, co zapowiadała barwa jego skóry i wieniec, ów podobno dla żartu powiedział: „Wszystkim byłeś, wszystko zwyciężyłeś, teraz zwycięzco zostań już bogiem". Kiedy powracając do Rzymu chciał złożyć ofiarę, na skutek pomyłki wiejskiego wróżbity najpierw zaprowadzono go do świątyni Bellony 19, a potem do-

starczono czarne zwierzęta ofiarne. Gdy to zlekceważył i cofnął się do Palatynu, czarne zwierzęta na skutek niedbałości sług poszły za cesarzem aż do bramy domu na Palatynie. W wielu miastach pozostały sławne budowle Sewera. Wielkim dziełem jego życia jest odnowienie wszystkich rzymskich budowli publicznych, które czas pochylił; nigdzie niemal nie umieścił swego imienia, zachowując wszędzie imiona założycieli. Umierając pozostawił Sewer zapas zboża i oliwy na lat siedem, tak że codziennie można było wydawać siedemdziesiąt pięć tysięcy miar zboża, oliwy zaś tyle, że przez pięć lat wystarczyłoby nie tylko na potrzeby Rzymu, lecz całej Italii cierpiącej na brak oliwy. Mówią, że ostatnie słowa Sewera były następujące: „W chwili gdy obejmowałem władzę w państwie, wszędzie panował zamęt; zostawiam pokój, nawet w Brytanii. Jako starzec, chory na nogi, przekazuję moim Antoninom władzę silną, jeśli będą dobrzy, słabą, jeśli będą źli". Następnie rozkazał trybunowi dać hasło: „Pracujmy", ponieważ Pertinaks, kiedy obejmował władzę, dał hasło: „Bądźmy żołnierzami". Postanowił też zamówić drugi posążek Fortuny cesarskiej, jaki towarzyszy zazwyczaj cesarzom i składany jest w ich łożu, aby obu synom pozostawić ten najczcigodniejszy wizerunek; lecz kiedy spostrzegł, że śmierć się zbliża, kazał co dzień na zmianę wkładać posążek Fortuny do łoży synów-cesarzy. Basjanus wzgardził nim, zanim jeszcze dokonał morderstwa. Ciało Sewera sprowadzono z Brytanii do Rzymu wśród oznak hołdu ze strony mieszkańców prowincji; niektórzy twierdzą, że była to tylko złota urna zawierająca szczątki Sewera i że złożono ją w grobowcu Antoninów, ponieważ Septymiusz został spalony tam, gdzie zakończył życie. Gdy budował Septizonium, myślał tylko o tym, by jego dzieło oglądali przybysze z Afryki. Mówią, że Sewer chciał z tej strony zrobić wejście na Palatyn, to jest do cesarskiego atrium, ale w czasie jego nieobecności prefekt miasta umieścił tam pośrodku jego posąg. Kiedy później to samo chciał zrobić Aleksander, nie pozwolili mu ponoć wróżbici; chcąc bowiem poznać wolę bogów złożył ofiarę, której towarzyszyła niepomyślna wróżba.

Eliusz Spartianus PESCENNIUSZ NIGER

140 r. – 194 r. Imperator Caesar Gaius Pescennius Niger Iustus Augustus Trudna to jest sprawa i rzadko się zdarza, żeby dobrze pisano o ludziach, którzy zostali samowładcami dzięki zwycięstwu innych; dlatego także nie wszystko, co ich dotyczy, wyczerpująco zamieszczone jest w dokumentach i rocznikach. Historycy bowiem niektóre ich wielkie i zaszczytne czyny wypaczają, inne natomiast ukrywają; w ogóle zaś mało starannie badają ich pochodzenie i życie, ponieważ wystarczy powiedzieć o ich odwadze, wojnie, w której zostali pokonani, i karze. Pescenniusz Niger zdaniem jednych był synem rodziców niskiego stanu, według innych — pochodził ze znakomitego rodu. Ojcem jego był Anniusz Fuskus, matką Lampridia; dziadek był zarządcą Akwinum. skąd pochodził jego ród, co jednak teraz uważa się za wątpliwe. Pescenniusz był człowiekiem przeciętnie wykształconym w literaturze, miał nieokiełznany charakter i ogromny majątek, w życiu był skąpy, ale wyuzdany i skłonny do wszelkiego rodzaju uciech. Przez długi czas dowodził centuriami i sprawując wielokrotnie dowództwo stanął wreszcie z rozkazu Kommodusa na czele wojsk w Syrii; jak to zwykle wtedy się działo, zawdzięczał to zwłaszcza poparciu atlety, który udusił Kommodusa. 1 Kiedy do Pescenniusza dotarła wieść, że Kommodusa zamordowano, że cesarzem ogłoszono Juliana i jego również zgładzono z rozkazu Sewera i senatu oraz że także Albinus w Galii przyjął tytuł i władzę cesarską — wojska w Syrii, którymi dowodził, obwołały go cesarzem; niektórzy mówią, że powodem tego była raczej nienawiść

do Juliana, niż chęć przeciwstawienia się Sewerowi. Pescenniuszowi bowiem z nienawiści do Juliana w pierwszych dniach panowania okazywano w Rzymie taką życzliwość — sprzyjali mu oczywiście senatorowie, którzy także nienawidzili Sewera — że nawet wśród gradu kamieni i ogólnych przekleństw jemu życzono pomyślności, a lud wołał: „Bogowie uczynili go cesarzem i Augustem". Tłum nienawidził Juliana za to, że żołnierze zamordowali Pertinaksa, a jego wbrew woli ludu obwołali cesarzem. Z tego powodu wybuchły nawet bunty. W celu zgładzenia Nigra Julian wysłał dowódcę pierwszego manipułu; głupotą było nasyłać mordercę na kogoś, kto miał wojska i mógł się bronić, jakby w ogóle jakiś cesarz mógł zginąć z ręki dowódcy manipułu. Ogarnięty tym samym szaleństwem posłał także następcę cesarzowi Sewerowi. Wreszcie wysłał centuriona Akwiliusza wsławionego morderstwami wodzów, jak gdyby tak wielkiego cesarza mógł zamordować centurion. Było to również oznaką szaleństwa, ponieważ Niger miał podobno rozmawiać iż Sewerem o władzy cesarskiej zakazując mu ubiegać się o nią, aby się wydawało, że słusznie pierwszy ma prawo do władzy. Dowodem sądu ludu o Nigrze był fakt następujący. Kiedy Julian urządził w Rzymie igrzyska i widzowie zapełnili miejsca w Circus Maximus bez względu na posiadane godności, lud odczuł to jako niesłychane bezprawie. Wszyscy kierowani, jak powiedzieliśmy, nienawiścią do Juliana i miłością do zamordowanego Pertinaksa zgodnie domagali się powierzenia Pescenniuszowi Nigrowi obrony miasta; Julian miał wtedy powiedzieć, że prawa do władzy długo jeszcze nie będą mieli ani on, ani Pescenniusz, lecz Sewer, choć właśnie Sewer powinien był być bardziej znienawidzony przez senatorów, żołnierzy, mieszkańców prowincji i lud. Potwierdził to wynik wydarzeń. W czasach gdy Sewer zarządzał prowincją Galią Lugdunensis, Pescenniusz pozostawał z nim w jak najbardziej przyjacielskich stosunkach. Nigra wysłano bowiem w celu ujęcia zbiegów, którzy całymi gromadami pustoszyli wtedy Galie. Ponieważ Pescenniusz bardzo porządnie wywiązał się z tego zadania, Sewer tak go polubił, że powiadomił o nim Kommodusa dodając, iż Pescenniusz jest człowiekiem niezbędnym dla państwa. I rzeczywiście — w sprawach dotyczących wojska był stanowczy. Pod jego dowództwem żołnierz nigdy nie zmusił mieszkańca prowincji, by oddał mu drzewo, oliwę lub swoją pracę. Sam od żołnierza niczego nie przyjął. Kiedy sprawował trybunat, nie poz-

wolił przyjmować żadnych darów. Sam jako wódz kazał wojskom pomocniczym ukamienować dwóch trybunów, ponieważ dowiedziano się, że zostali przekupieni. Zachował się list Sewera, w którym tak pisze do Ragoniusza Celzusa, zarządcy Galii: „Godne pożałowania jest, że nie możemy naśladować karności wojskowej tego, kogo zwyciężyliśmy w wojnie. Żołnierze twoi wałęsają się, trybunowie kąpią się w południe, zamiast jadalni mają garkuchnie, zamiast sypialni domy publiczne; tańczą, piją, śpiewają i pijaństwo bez miary jest dla nich miarą uczty. Czy byłoby tak, gdyby pozostał w nich jakiś ślad dawnej karności? Najpierw popraw obyczaje trybunów, potem żołnierzy. Żołnierza dopóty utrzymasz w «posłuszeństwie, dopóki będzie się bał. Także tego się naucz od Nigra, że żołnierze nie mogą się bać, jeśli na naganę zasługują sami trybunowie i dowódcy." W ten sposób pisał o Pescenniuszu Sewer August. Marek Antoninus zaś pisał o nim, jeszcze jako o żołnierzu, do Korneliusza Balbusa w następujących słowach: „Chwalisz wobec mnie Pescenniusza; znam go. Już poprzednik twój twierdził, że jest on zdecydowany w walce, surowy w sposobie życia i jest czymś więcej niż żołnierzem. Wysłałem przeto list, który ma być odczytany wojsku; w liście tym kazałem Nigrowi stanąć na czele trzystu Armeńczyków, stu Sarmatów i tysiąca naszych żołnierzy. Twoim zadaniem jest wykazać, że człowiek ten nie przez względy, co niezgodne jest z moim zwyczajem, ale dzięki męstwu doszedł do stanowiska, jakie mój dziadek Hadrian i pradziadek Trajan powierzali tylko najbardziej wypróbowanym osobom." Kommodus pisał o nim: „Znałem Pescenniusza jako dzielnego męża i dwukrotnie mianowałem go trybunem; wkrótce powierzę mu dowództwo, kiedy Eliusz Korduenus z powodu sędziwego wieku zrezygnuje z udziału w życiu publicznym". Takie było powszechne zdanie o Nigrze. Także Sewer powtarzał często, że byłby przebaczył Pescenniuszowi, gdyby ów nie trwał w uporze. Wreszcie Pescenniusz, ogłoszony konsulem przez Kommodusa, zajął wyższe stanowisko niż Sewer. Sewera oburzyło to nawet, że Niger osiągnął konsulat na polecenie dawnych żołnierzy pierwszego manipułu. Mówi w swojej biografii, iż złożony chorobą miał zamiar, w wypadku gdyby mu się coś stało, pozostawić jako następców Nigra Pescenniusza i Klodiusza Albina, zanim jego syn

nowie dojdą do wieku odpowiedniego do sprawowania władzy; obaj stali się największymi wrogami Sewera. Stąd jest jasne, co myślał Sewer o Pescenniuszu. Jeśli damy wiarę Sewerowi, Niger był żądny sławy, obłudny i nieobyczajny; panowanie objął w podeszłym wieku. Dlatego Sewer oskarżał go o zachłanność, jakby sam w młodszym wieku doszedł do władzy; Sewer bowiem odliczył sobie lata, chociaż panował lat osiemnaście i umarł w osiemdziesiątym dziewiątym roku życia. Sewer wysłał Heraklita w celu objęcia władzy nad Bitynią, Fulwiusza zaś, aby ujął dorosłych synów Nigra. Nic jednak nie powiedział w senacie o Nigrze, chociaż słyszał już o objęciu przez niego władzy; sam natomiast wyruszył w celu uporządkowania spraw na Wschodzie. Wyruszając, ograniczył się tylko do wysłania legionów do Afryki, aby Pescenniusz jej nie zajął i nie dręczył głodem Rzymian 2. Wydawało się, że mógł je wysłać drogą przez Libię i Egipt, sąsiadujące z Afryką 3, chociaż droga i żegluga były uciążliwe. W czasie marszu Sewera na Wschód, Pescenniusz, który po zamordowaniu wielu wybitnych mężów miał pod swą władzą Grecję, Trację i Macedonię, wzywał go do podziału władzy. Sewer jednak z powodu tych morderstw ogłosił go wraz z Emilianem za wroga. Następnie wodzowie Sewera pokonali jego wojska dowodzone przez Emiliana. Chociaż Sewer obiecał Nigrowi bezpieczne wygnanie pod warunkiem, że złoży broń, ów trwając w uporze podjął walkę na nowo. Pokonano go w pobliżu Cyzyku, gdzie w czasie ucieczki przez bagna został ranny; w takim stanie przyprowadzono go do Sewera, po czym od razu umarł. Głowę Nigra obnoszono na włóczni, a następnie odesłano do Rzymu; synów i żonę zamordowano, majątek skonfiskowano, wytępiono całą jego rodzinę. To wszystko stało się jednak dopiero wtedy, kiedy dowiedziano się o buncie Albina; początkowo bowiem Sewer skazał synów i matkę Nigra na wygnanie. Wobec drugiej, a raczej już trzeciej wojny domowej zapłonął jednak gniewem i stał się bardziej okrutny; było to także wtedy, gdy kazał zgładzić licznych senatorów i od jednych otrzymał przydomek Punickiego Sulli, od innych — Mariusza. Niger był wysokiego wzrostu, odznaczał się piękną postawą, włosy miał wytwornie zaczesane do góry, głos dźwięczny, tak że kiedy przemawiał w polu a wiatr nie wiał z przeciwnej strony, sły-

szano go na odległość tysiąca kroków; wyraz twarzy miał dostojny, cerę zawsze czerstwą, szyję tak czarną, że zdaniem wielu od niej otrzymał przydomek „Niger"; pozostałe części ciała miał białe i raczej tłustawe, lubił wino, w jedzeniu był umiarkowany, stosunków miłosnych nie utrzymywał od chwili, gdy został ojcem. Spełniał w Galii pewne obrzędy religijne, których odprawianie za ogólną zgodą powierzano zawsze ludziom najbardziej czystym. Jego wizerunek ułożony w mozaice widzimy w Krzywym Portyku w ogrodach Kommodusa; Niger jest tam przedstawiony wśród najbliższych przyjaciół Kommodusa, kiedy uczestniczy w kulcie Izydy. Kultowi temu Kommodus był do tego stopnia oddany, że golił głowę, nosił wizerunek Anubisa i brał udział we wszystkich etapach procesji Izydy. Tak więc Niger był doskonałym żołnierzem, znakomitym trybunem, nadzwyczajnym dowódcą, bardzo surowym legatem, wybitnym konsulem, człowiekiem nieprzeciętnym w życiu prywatnym i publicznym, nieszczęśliwym wodzem. Za rządów Sewera, człowieka surowego, mógł być pożyteczny dla państwa, gdyby chciał stanąć po stronie Sewera. W błąd wprowadziły Nigra nieszczęśliwe rady Aureliana, który zaręczając swoje córki z jego synami umocnił Nigra w zamiarze pozostania przy władzy. Niger cieszył się tak wielką powagą, że widząc, iż prowincje upadają na skutek szybko zmieniających się zarządców, napisał najpierw do Marka, a następnie do Kommodusa, proponując, aby żadnego namiestnika prowincji, ani legata, ani prokonsula, nie zmieniano przed upływem pięciu lat, ponieważ wcześniej składali władzę, niż nauczyli się rządzić; ogłosił też, by do zarządzania państwem, wyjąwszy stanowiska przeznaczone dla żołnierzy, nie dopuszczano ludzi niedoświadczonych i by urzędnicy zarządzali tymi samymi prowincjami, w których byli urzędnikami pomocniczymi. Zwyczaj ten zachował później Sewer i wielu innych cesarzy, czego dowodem są prefektury Paulusa i Ulpiana, którzy najpierw byli pomocnikami Papiniana, a później zostali od razu mianowani prefektami, jako że jeden był nadwornym historykiem, a drugi urzędnikiem przyjmującym i załatwiającym podania. Od niego także pochodzi zalecenie, by pomocnikami urzędników w prowincji i zarządzającymi byli jedynie Rzymianie, to jest ludzie urodzeni w Rzymie. Po-

oiocniczym urzędnikom przyznał wynagrodzenie, aby nie byli ciężarem dla tych, przy których pełnili służbę, sędzia bowiem — jak mówił — nie powinien ani dawać, ani przyjmować darów. W stosunku do żołnierzy odznaczał się taką surowością, że kiedy w Egipcie żołnierze pełniący służbę na granicy prosili go o wino, odpowiedział: „Macie Nil i prosicie o wino?" Rzeczywiście woda z tej rzeki jest tak słodka, że mieszkańcy nie pragną wina. Kiedy żołnierze pokonani przez Saracenów buntowali się mówiąc: „Nie możemy walczyć, nie dostaliśmy bowiem wina" — odpowiedział: „Wstydźcie się: wasi zwycięzcy piją wodę". Mieszkańcom Palestyny, którzy prosili go o zmniejszenie ciążących im podatków, odpowiedział: „Wy chcecie wasze ziemie uwolnić od podatku, ja zaś chciałbym oszacować nawet wasze powietrze". Wreszcie w czasie największego w państwie zamieszania, kiedy ogłoszono równocześnie cesarzami Sewera Septymiusza, Pescenniusza Nigra i Klodiusza Albina, wieszczek Apollina Delfickiego zapytany, czyje rządy korzystne będą dla państwa, odpowiedzieć miał takim wierszem greckim: „Najlepszy jest Fuskus, dobry Afer, najgorszy Albus". Wywnioskowano z tych słów, że Nigra nazwała wyrocznia Czarnym, Sewera Afrykańczykiem, Albina zaś Białym. Nie zabrakło również innej ciekawostki, gdy pytano, kto będzie rządził państwem; na to wieszczek odpowiedział innym, tego rodzaju wierszem: „Przelana zostanie krew Białego i Czarnego człowieka; władzę nad światem obejmie człowiek pochodzący z punickiego miasta". Kiedy zapytano dalej, kto będzie jego następcą, odpowiedział podobno także wierszem greckim: „Ten, komu bogowie pozwolili mieć przydomek Pobożnego". Słowa powyższe zrozumiano całkowicie dopiero wtedy, kiedy Basjanus przyjął imię Antonina, jakie było prawdziwym przydomkiem Piusa. Gdy pytano dalej, jak długo będzie sprawował władzę, wyrocznia odpowiedziała podobno po grecku: "Z dwudziestoma okrętami wpłynie na wody italskie, jeśli jedna łódź przepłynie morze". Stąd wywnioskowano, że Sewer rządzić będzie przez lat dwadzieścia. Tego, Dioklecjanie, największy z cesarzy, dowiedziałem się z wielu ksiąg o Pescenniuszu. Jak powiedziałem bowiem na początku tej biografii, dla nikogo nie jest rzeczą łatwą opisać żywoty mężów, którzy

nie byli jedynymi w państwie władcami, którym senat nie nadał tytułów cesarzy i którzy, zbyt szybko zgładzeni, nie mogli zdobyć sławy. Dlatego nie znany jest Windeks4, nic się nie wie o Pizonie5 ani o tych wszystkich, co byli tylko adoptowani albo, jak Antoniusz w czasach Domicjana 6, ogłoszeni przez żołnierzy cesarzami, albo — rychło zamordowani — oddali życie równocześnie z uzyskaniem władzy. Teraz muszę powiedzieć o Klodiuszu Albinie, którego uważano jak gdyby za sprzymierzeńca Nigra, ponieważ razem wystąpili zbrojnie przeciw Sewerowi i zostali przez niego zwyciężeni i zabici. O Albinie brak dostatecznie pewnych wiadomości; spotkał go bowiem tkwi sam los, jak Pesceniusza, chociaż życie jego było inne. Aby nie wydawało się, że pominąłem coś, co dotyczy Pescenniusza, chociaż można by te wiadomości znaleźć w innych dziełach, dodam, że wieszczkowie powiedzieli o nim Septymiuszowi Sewerowi, iż ani żywy, ani umarły nie dostanie się w jego ręce, tylko musi zginąć w pobliżu wody. Zdaniem innych powiedział to sam Sewer polegając na astrologii, w której bardzo był biegły. Przepowiednia się sprawdziła, skoro Pescenniusza, na pół żywego, znaleziono w pobliżu bagna. Odznaczał się Pescenniusz wielką surowością; kiedy spostrzegł pewnego razu, że żołnierze pili na wojnie ze srebrnej czary, zabronił im używać w ciągu wyprawy jakichkolwiek sprzętów ze srebra i polecił posługiwać się naczyniami z drzewa. Ściągnęło to na niego nienawiść wojska. Niger twierdził, że w razie gdyby bagaż żołnierski dostał się w ręce wrogów, ludy barbarzyńskie nazbyt chelpiłyby się naszym srebrem, ponieważ inne przedmioty nie wydawały się przysparzać wrogom takiej sławy. Zabronił również w czasie wyprawy pić wino, polecając wszystkim zadowalać się octem. Nie pozwolił iść na wojnę piekarzom rozkazując, by żołnierze i wszyscy inni ograniczyli się do sucharów. Za zrabowanie jednego koguta kazał ściąć dziesięciu żołnierzy z jednego manipułu, którzy go zjedli, podczas gdy jeden z nich go porwał; i byłby to zrobił, gdyby nie dał się uprosić całemu wojsku, które niemal groziło mu buntem. Oszczędziwszy tych dziesięciu, którzy potajemnie urządzili sobie ucztę, polecił im zwrócić mieszkańcowi prowincji równowartość dziesięciu kogutów; jednocześnie dodał, ze w czasie całej wyprawy nie wolno palić ognisk w obrębie kompanii ani spożywać świeżo gotowanych

potraw i że mają się żywić chlebem i zimną wodą, przy czym wyznaczył szpiegów w celu dopilnowania zarządzenia. Żołnierzom wyruszającym do walki zabronił nosić w sakiewkach złote i srebrne monety i kazał je składać do depozytu; złożoną sumę mieli otrzymać po skończonej bitwie. Dodał, że w razie jakiejś niepomyślnej odmiany losu pieniądze te należy niezawodnie zwrócić spadkobiercom właścicieli, dzieciom i żonom każdego, komu miały przypaść w udziale, by nie dostały się w ręce wrogów jako część łupu. Wszystkie te przedsięwzięcia zwróciły się jednak przeciw niemu samemu, tak jak to było charakterystyczne dla rozprzężenia panującego w czasach Kommodusa. Choć nikt w jego czasach nie wydawał się surowszym odeń dowódcą, takie przykłady wszakże szkodziły mu raczej za życia niż po śmierci, kiedy zaniechano zazdrości i nienawiści. W czasie każdej wyprawy Niger wobec wszystkich żołnierzy spożywał posiłek przed namiotem, a jeśli żołnierz nie miał schronienia przed słońcem czy deszczem, sam też go nigdy nie szukał. Wyjaśniając swój pogląd żołnierzom utrzymywał, że w czasie wojny zarówno on, jak jego niewolnicy i towarzysze obozowi powinni nieść taki sam ładunek jak żołnierze; dlatego niewolnikom swoim kazał dźwigać zboże, aby nie szli beztrosko u boku obładowanych żołnierzy, na co wojsko patrzyło z uznaniem. Na zgromadzeniu żołnierskim złożył Niger przysięgę, że jak długo brał, bierze i będzie brał udział w wyprawach, nie postępował i nie postąpi inaczej niż żołnierz, ponieważ ma przed oczyma Mariusza 7 i jemu podobnych wodzów. Zawsze opowiadał tylko historie o Hannibalu i innych podobnych mu wodzach. Wreszcie, kiedy został cesarzem i ktoś chciał przeczytać panegiryk na jego cześć, Niger powiedział mu: „Pisz pochwały Mariusza, Hannibala lub jakiegokolwiek wybitnego, już nieżyjącego wodza i opowiedz, co zrobił takiego, w czym moglibyśmy go naśladować. Szyderstwem bowiem jest pochwała żyjących, szczególnie cesarzy, od których się czegoś spodziewamy, których się boimy, którzy mogą w życiu publicznym wyświadczyć dobrodziejstwo, skazać ma śmierć i na wygnanie". Sam pragnął zyskać uznanie za życia, a sławę po śmierci. Spośród cesarzy kochał Augusta, Wespazjana, Tytusa, Trajana, Piusa i Marka, pozostałych nazywając bałwanami lub potworami. Z dawnej historii upodobał sobie najbardziej Mariusza, Kamillusa,

Kwinkcjusza i Marcjusza Koriolana. Zapytany zaś, co myśli o Scypionach, odpowiedział podobno, że więcej mieli szczęścia niż męstwa, co potwierdza ich życie prywatne i młodość; w obu bowiem wypadkach nie była ona piękna. Wszyscy są zgodni co do tego, że gdyby Niger zawładnął państwem, naprawiłby wszystko, czego Sewer nie mógł lub nie chciał naprawić, i że zrobiłby to bez okrucieństwa, a nawet łagodnie, lecz po wojskowemu, bez ospałości, głupstw i śmieszności. W Rzymie na polu Jowisza jeszcze dziś można oglądać jego dom zwany domem Pesceniusza. W sali składającej się z trzech części znajduje się tam jego posąg z tebańskiego marmuru, który Niger otrzymał od ludu Tebańczyków. Umieszczony jest na nim epigram grecki, który po łacinie brzmi: „Tu stoi Niger, wielki postrach egipskiego żołnierza, sprzymierzeniec Teb, który pragnie złotego wieku. Kochają go królowie, ludy i złoty Rzym, drogi jest Antoninom i państwu. Na imię mu Niger; sami wyrzeźbilismy go czarnego, aby kształt zgadzał się z twoją barwą, marmurze". Sewer sprzeciwił się zatarciu tych wierszy, chociaż doradzali mu to prefekci i mistrzowie ceremonii, i dodał: „Jeśli taki był, niech wszyscy wiedzą, kogo pokonałem; jeśli taki nie był, niech wszyscy myślą, że takiego zwyciężyłem; niech tak zostanie, ponieważ taki był".

Juliusz Kapitolinus KLODIUSZ ALBINUS

140 r. – 197 r. Imperator Caesar Decimus Clodius Septimius Albinus Augustus

Po śmierci Pertinaksa, którego zamordowano za sprawą Albina, niemal równocześnie Julian został ogłoszony cesarzem przez senat w Rzymie, Septymiusz Sewer przez wojsko w Ilirii, Pescenniusz Niger na Wschodzie i Klodiusz Albinus w Galii. Herodian 1 twierdzi nawet, że Klodiusz uzyskał tytuł cezara od Sewera. Ponieważ jednak jeden drugiego uważał za niegodnego władzy i ani Gallowie, ani wojska germańskie nie mogły znieść, że jedni i drudzy mieli swojego osobnego władcę, powstał ogólny zamęt. Klodiusz Albinus pochodził ze znakomitej rodziny, urodził się zaś w Hadrumetum w Afryce. Dlatego wyrocznię, która — jak powiedziałem w żywocie Pescenniusza — zawierała pochwałę Sewera, odnosił do siebie; nie chciał bowiem, żeby nazywano go Pessimus Albus, a słowa te znajdowały się w tym samym wierszu, który zawierał pochwałę Sewera i uznanie Nigra. Zanim jednak opowiem o życiu i śmierci Albina, trzeba wspomnieć, czemu zawdzięcza sławę. Pewnego razu Kommodus wyznaczywszy Albinowi następcę napisał do niego list, w którym polecał mu przyjąć tytuł Cezara. Przytaczam odpis: „Cesarz Kommodus pozdrawia Klodiusza Albina. Urzędowo wysłałem do ciebie inny list w sprawie następstwa i zaszczytu, ale oprócz tego posyłam drugi, poufny i prywatny, cały, jak widzisz,

pisany własnoręcznie; upoważniam cię w nim, jeśli okaże się to konieczne, byś udał się do żołnierzy i sam przyjął tytuł Cezara. Słyszę bowiem, że Septymiusz Sewer i Noniusz Murkus, chcąc zdobyć dla siebie godność Augusta, źle wyrażają się o mnie wobec żołnierzy. Kiedy to zrobisz, będziesz mógł swobodnie wypłacać żołd aż do sumy trzech aureusów, ponieważ także w tej sprawie wysłałem do moich zarządców listy, które otrzymasz i które opatrzone będą pieczęcią 2 z Amazonką ; gdy zajdzie potrzeba, dasz je skarbnikom, by cię słuchali, gdy będziesz chciał wydać zarządzenia dotyczące skarbu. Aby mieć jakąś zewnętrzną oznakę władzy cesarskiej, będziesz mógł teraz nosić przy mnie, w mojej obecności, szkarłatny płaszcz. Będziesz miał także purpurę, lecz bez złota, takie samo bowiem prawo otrzymał od Hadriana adoptowany przez niego mój pradziadek Werus, który umarł jako chłopiec". Po otrzymaniu tego listu Albinus bynajmniej nie zamierzał wypełnić rozkazów cesarza, wiedział bowiem, że Kommodus, znienawidzony z powodu swego charakteru, gubił państwo i sam okrywał się hańba i że kiedyś będzie musiał zginąć; obawiał się więc, by nie zamordowano go razem z nim. Zachowała się mowa Albina, w której wspomniał o tym, kiedy otrzymał władzę cesarską, i to nawet — jak twierdzą niektórzy — zgodnie z wolą Sewera. Oto jej próbka: „Fakt, iż zlekceważyłem Kommodusa, gdy chciał mnie obdarzyć tytułem Cezara, potwierdza, towarzysze, że do objęcia władzy cesarskiej nakłoniono mnie wbrew mojej woli; muszę być jednak posłuszny życzeniu waszemu i Sewera Augusta, ponieważ sądzę, że pod rządami najlepszego człowieka i dzielnego męża można dobrze kierować państwem". Nie można także zaprzeczyć temu, co twierdzi Mariusz Maksymus, a mianowicie, że Sewer, na wypadek gdyby coś się z nim stało, zamierzał początkowo pozostawić jako swoich następców Pescenniusza Nigra i Klodiusza Albina. Później jednak, troszcząc się o synów już trochę starszych i zazdroszcząc Albinowi życzliwości, jaką go otaczano, zmienił zdanie i obu zgniótł orężem ulegając w tym przede wszystkim prośbom żony. Sewer ostrożny w wyborze urzędników, desygnował go na konsula, co mógł uczynić tylko w stosunku do człowieka pełnego zalet. Wracając do Albina: pochodził, jak powiedziałem, z Hadrumetum, lecz należał do miejscowych nobilów i spokrewniony był z rzymskimi rodami Postumiuszów, Albinów i Cejoniuszów. Ród Cejoniuszów, także dzisiaj znakomity i dzięki tobie, Konstantynie Największy, uświe-

tniony i uświetnienia godny, szczególne znaczenie zyskał dzięki Galienowi i Gordianom. Albinus jednak urodził się w skromnym domu; majątek jego ojca byl mały, rodzice odznaczali się prawym charakterem; ojcem jego był Cejoniusz Postumus, matką Aurelia Messalina; Albin był pierwszym ich dzieckiem. Nazwano go Albinem, ponieważ wyjęty z łona matki, wbrew zwykłemu stanowi rzeczy, był bardzo biały, choć dzieci, kiedy się rodzą, są zazwyczaj czerwone. Prawdziwość tego faktu potwierdza list ojca do Eliusza Basjana, ówczesnego prokonsula Afryki, jak się wydaje, ich krewnego. List Cejoniusza Postuma do Eliusza Basjana: „Urodził mi się syn siódmego dnia przed Kalendami grudnia; był od razu bardzo biały, bielszy nawet od lnianej tkaniny, na której go położono. Dlatego uznawszy go za syna, nazwałem go Albinem i oddałem naszemu wspólnemu rodowi Albinów. Pamiętaj o państwie, sobie samym i o mnie, jak to czynisz dotąd". Całe dzieciństwo spędził Albinus w Afryce; literaturę grecką i rzymską znał w stopniu przeciętnym, ponieważ już wtedy odznaczał się dumnym charakterem i duchem wojskowym. Podobno w szkole często deklamował wśród chłopców wiersz: „Broń w szale beznadziejną porywam do ręki", powtarzając: „Broń w szale beznadziejną..." Podobno wiele znaków zapowiadało władzę Albina, kiedy przyszedł na świat. Urodził się wtedy również biały byk o ciemnopurpurowych rogach. Mówią, że sam Albinus jako trybun złożył te rogi w świątyni Apollina w Kumach, a gdy pytał wyroczni o swoje przeznaczenie, miał otrzymać odpowiedź w tych wierszach: On Romę, gdy zahuczą wielkich wojen burze, Ocali, Penów, Gallów pogromem zasłynie.

Wiadome jest, że Albin ujarzmił wiele ludów w Galii. Spodziewał się, iż dana mu przepowiednia: „pokona Punijczyków" dotyczy Sewera; Septymiusz bowiem pochodził z Afryki. Była także inna zapowiedź przyszłej władzy. Ponieważ rodzina cesarska miała taki szczególny zwyczaj, że malutkie dzieci tego domu kąpano w wannach zrobionych z żółwiej skorupy, po urodzeniu się Albina rybak przyniósł w darze jego ojcu ogromnego żółwia; ów wykształcony człowiek, uważając to za wróżbę, przyjął chętnie żółwia, kazał się nim zająć i dać synowi w czasie kąpieli urządzanej dla dzieci, spodziewając się, że dzięki temu powinien stać się sławny. W okolicy, w której urodził

się Albinus, siódmego dnia po jego przyjściu na świat, w czasie uczty ukazały się orły, będące tam rzadkością, co uważano za oznakę sławy chłopca; kiedy nadawano mu imiona, przyniesiono z gniazda siedem małych orłów i jak gdyby dla żartu umieszczono je wokół kołyski dziecka. Także tego znaku nie zlekceważył ojciec; polecił żywić orły i starannie się nimi opiekować. Dołączył się do tego znak, że chociaż dzieci tej rodziny zawijano w różowe powijaki, ponieważ te, które matka przygotowała w czasie ciąży, były właśnie wyprane i wilgotne, zawinięto go w purpurową zapaskę matki. Dlatego niańka dała mu w żartach imię Porfyriosa. Były także inne znaki zapewniające jego przyszłą władzę. Kto będzie chciał je poznać, miech czyta Eliusza Kordusa3, który opowiada o wszelkich drobnostkach dotyczących tego rodzaju znaków. Jako młodzieniec od razu poświęcił się Albin służbie wojskowej i stał się znany Antoninom dzięki swoim krewnym, Loliuszowi Serenusowi, Bebiuszowi Mecjamusowi i Cejoniuszowi Postumianusowi. Jako trybun dowodził jazdą dalmacką oraz legionem czwartym i pierwszym. W czasie buntu Awidiusza utrzymał w wierności wojska w Bitynii. Następnie Kommodus przeniósł go do Galii, gdzie po rozbiciu ludów mieszkających za Renem pozyskał sławę wśród Rzymian i barbarzyńców. Kommodus, zachęcony tym, nadał Albinowi tytuł Cezara, pozwolił mu wypłacać żołd i nosić purpurowy płaszcz. Albinus rozważnie powstrzymał się od tego wszystkiego, twierdząc, że Kommodus szuka ludzi, którzy zginęliby z nim razem, albo takich, których, mając po temu powód, sam mógłby zgładzić. Przyznano Albinowi zaszczyt sprawowania kwestury. Po złożeniu kwestury był edylem nie dłużej niż dziesięć dni, ponieważ szybko wysłano go do wojska. Za rządów Kommodusa sprawował swoją sławną preturę. Mówiono bowiem, że w czasie igrzysk przez niego wydanych Kommodus urządził walki gladiatorów na forum i w teatrze. Konsulem mianował Albina Sewer, w czasie kiedy zamierzał go razem z Pesceoniuszem wyznaczyć na swego następcę. Władzę cesarską Albinus osiągnął już w wieku późniejszym, był też, jak mówi Sewer w swej biografii, starszy od Pescenniusza Nigra; atoli po zwycięstwie nad Pescenniuszem Sewer, pragnąc zachować władzę dla synów, a widząc wielką życzliwość senatu wobec Klo-

diusza Albina, który pochodził ze starożytnego rodu, posłał doń za pośrednictwem pewnych osób list będący wyrazem największej miłości i uczucia, zachęcając Albina, aby wobec zamordowania Nigra objął z nim razem rządy nad państwem. Kordus przytacza kopię listu: „Cesarz Sewer August przesyła pozdrowienie Cezarowi Klodiuszowi Albinowi, najukochańszemu i najwierniejszemu bratu. Po zwycięstwie nad Pescenniuszem wysłałem do Rzymu list, który senat, bardzo dla ciebie życzliwy, przyjął z radością. Proszę cię, byś w tym duchu rządził państwem, w jakim wybrany zostałeś bratem niej duszy i bratem we władzy. Pozdrawiają cię Basjanus i Geta. Moja Julia pozdrawia ciebie i twoją siostrę. Synkowi Pescenniuszowi Pryskowi wyślemy dary godne jego i twego stanowiska. Chciałbym, mój jedyny, drogi i kochany, byś utrzymał wojska w wierności dla państwa i dla mnie". Z listem tym wysłał najwierniejszych towarzyszy, którym polecił, by wręczyli go Albinowi publicznie, później zaś powiedzieli, że chcą dodać na osobności więcej poleceń dotyczących wojny, tajemnic wojskowych i dworskich. Oddaliwszy się zaś w ustronne miejsce pod pozorem powtórzenia rozkazów, pięciu silnych ludzi miało go zamordować przy pomocy mieczy ukrytych przedtem w szatach; istotnie dochowali wierności. Przyszli bowiem do Albina i oddali list; kiedy go przeczytał, powiedzieli, że muszą dodać pewne rzeczy poufnie, żądając spotkania w miejscu, w którym nie byłoby żadnych świadków, i nie pozwalając nikomu wejść razem z Albinem do Długiego portyku pod pozorem, by nie wyszły na jaw ich zlecenia. Albin zrozumiał zasadzkę. Kierując się podejrzeniami wydał ich na tortury. Najpierw długo zaprzeczali, lecz później, zmuszeni koniecznością, przyznali się do tego, co im Sewer polecił. Wówczas, kiedy już sprawy wyszły na jaw i wykryto zasadzkę, Albinus widząc, że sprawdzają się jego podejrzenia, zebrał wielkie wojsko i wyruszył przeciw Sewerowi i jego dowódcom. w pierwszej walce z wodzami Sewera Albin co prawda zwyciężył; ale później Sewer przeprowadziwszy w senacie uznanie Albina za wroga, sam przeciw niemu wyruszył i ze zmiennym szczęściem, a niezwykłą dzielnością toczył z nim w Galii zacięte walki. Gdy wreszcie zaniepokojony zapytał o radę augurów, odpowiedziano mu — jak

twierdzi Mariusz Maksymus — że Albin dostanie się w jego ręce, lecz ani żywy, ani umarły. Tak się też stało. Kiedy bowiem stoczono ostatnią bitwę i wielu jego żołnierzy zamordowano, wielu zmuszono do ucieczki, a liczni się poddali — Albinus uciekł i, zdaniem wielu, sam się zabił, zdaniem innych zaś przebity przez swego niewolnika, półżywy, przyprowadzony został do Sewera. W ten sposób potwierdziła się wspomniana przepowiednia. Wielu ponadto utrzymuje, że Albina zamordowali żołnierze, którzy potem domagali się od Sewera dowodów wdzięczności. Według niektórych pisarzy miał Albin jednego syna, według Mariusza Maksymusa dwóch. Początkowo Sewer ułaskawił ich, następnie jednak polecił ich wraz z matką zamordować i wrzucić do rzeki. Odciętą głowę Albina kazał obnosić na włóczni i wysłać do Rzymu, napisawszy do senatu list, w którym szydził z senatorów, że tak bardzo kochali Albina, iż jego krewnych, a zwłaszcza brata, obsypywali zaszczytami. Ciało Albina leżało podobno wiele dni przed namiotem Sewera, aż zaczęło się rozkładać, po czym szczątki rozszarpane przez psy wrzucono do rzeki. O charakterze Albina mówiono różnie. Sam Sewer mówi o nim, że był odrażający, złośliwy, niegodziwy, bezwstydny, pożądliwy i wyuzdany. W ten sposób wyraża się jednak w czasie wojny lub po wojnie, kiedy nie można mu było wierzyć, mówił bowiem o wrogu; przedtem i on sam iczęsto pisał do niego listy, jak do najlepszego przyjaciela, i wielu innych dobrze myślało o Albinie. Sam Sewer chciał go mianować Cezarem i kiedy myślał o następcy, jego miał przede wszystkim na oku. Istnieją oprócz tego listy Marka, które świadczą o cnotach i charakterze Albina. Pożyteczne będzie przytoczyć jeden z nich napisany do prefektów i dotyczący Albina: „Marek Aureliusz Antoninus pozdrawia swoich prefektów. Dowództwo nad dwiema kohortami stojącymi na skrzydłach powierzyłem Albinowi pochodzącemu z rodziny Cejoniuszów, zięciowi Plautyllusa, wprawdzie Afrykańczykowi, ale człowiekowi mającemu niewiele cech afrykańskich. Jest mężem doświadczonym, prowadzącym surowy tryb życia, poważnego usposobienia. Myślę, że wojsko będzie miało z niego pożytek, a w każdym razie wiem, że nie będzie mu zawadą. Przyznałem mu podwójne wynagrodzenie, odzież żołnierską prostą, lecz stosowną do jego stanowiska, poczwórny żołd. Zachęcajcie go do zdobycia sła-

wy w państwie, by mógł otrzymać nagrodę, na jaką zasłuży". Jest także inny list, w którym tenże Marek pisał o Albinie w czasach Awidiusza Kasjusza; oto jego kopia: „Godna pochwały jest stałość Albina, który z trudem powstrzymał wojska uciekające do Awidiusza Kasjusza. Gdyby był inny, zrobiliby to wszyscy żołnierze. Mamy przeto męża godnego konsulatu i jego mianuję następcą Kasjusza Papiriusza, który, jak mi doniesiono, jest umierający. Tymczasem nie chcę, byś to rozgłaszał, aby wiadomość ta nie dotarła do Papiriusza lub jego krewnych i aby nie wydało się, że wyznaczam konsula na miejsce żyjącego." Jak listy te wskazują, Albinus był człowiekiem stałych przekonań, o czym świadczy zwłaszcza fakt, że posłał pieniądze na odbudowę miast zniszczonych przez Nigra, aby tym łatwiej pozyskać sobie ich mieszkańców. Kordus, który takimi sprawami zajmuje się w swoim dziele, twierdzi, że Albinus był łakomy do tego stopnia, że zjadał więcej owoców, niż pozwala ludzki rozsądek. Według niego, Albinus będąc głodny zjadał pięćset fig doskonałego gatunku, które Grecy nazywają callistruthiae, sto kampańskich brzoskwiń, dziesięć melonów z Ostii, dwadzieścia funtów labikańskich winogron, sto figojadek i czterdzieści ostryg. Zdaniem Kordusa, wino pił z umiarem; przeczy temu jednak Sewer, który twierdzi, że Albinus bywał pijany nawet na wojnie. Ze swymi domownikami nigdy nie żył w zgodzie albo — jak mówi Sewer — z powodu pijaństwa, albo z powodu okrutnego charakteru. W stosunku do żony był nieznośny, dla niewolników niesprawiedliwy, wobec żołnierzy okrutny. Często nawet zwykłych centurionów kazał przybijać do krzyża, chociaż rodzaj sprawy wcale tego nie wymagał. Bardzo często wymierzał karę chłosty i nigdy nie pobłażał występkom. Ubiór jego odznaczał się wytwornością, ale uczty, jakie urządzał, pozbawione były smaku, dbał bowiem tylko o ilość. Był miłośnikiem kobiet pierwszym wśród kochanków; nie znał miłości do chłopców i ten rodzaj miłostek kazał ścigać. Tak dobrze znał się na uprawie roli, że napisał nawet »Georgiki«. Niektórzy twierdzą, że jego dziełem były opowiastki milezyjskie, dość znane, chociaż napisane miernie. Senat kochał Albina, tak jak żadnego z cesarzy, szczególnie w porównaniu z nienawiścią do Sewera, którego senatorowie z całej du-

szy nienawidzili za jego okrucieństwo. Dlatego, pokonawszy go, Sewer kazał zgładzić wielu senatorów, którzy albo rzeczywiście byli jego stronnikami, albo za takich uchodzili. Gdy zamordował Albina w pobliżu Lugdunum, od razu polecił szukać listów, by się dowiedzieć, do kogo pisał i kto pisał do niego; wszystkich, których listy znaleziono, senat pod naciskiem Sewera uznał za wrogów, a Sewer ich nie oszczędził; ich samych zgładził, a majątki ich wystawił na sprzedaż przekazując wpływy na skarb publiczny. Zachował się list Sewera do senatu, odzwierciadlający jego nastrój. Oto jego kopia: „Nic przykrzejszego nie mogło mnie spotkać, senatorowie, niż to, że to raczej Albin, a nie Sewer posiadł wasze uznanie. Dałem państwu zboże, prowadziłem w jego obronie wiele wojen, dałem ludowi rzymskiemu bez mała więcej oliwy, niż jej było na świecie. Po zamordowaniu Pescenniusza Nigra uwolniłem was od nieszczęść, jakie przynoszą rządy tyranów. Szczodrze odpłaciliście mi za to, wielką okazaliście wdzięczność; jednego z Afrykańczyków, i to człowieka pochodzącego z Hadrumetum, który udaje, że pochodzi z rodu Cejoniuszów, wynieśliście na tyle, że chcieliście mieć go za cesarza, chociaż ja jestem cesarzem, chociaż zdrowi są moi synowie. Czy zabrakło — pytam — w licznym gronie senatorów kogoś, kogo powinniście kochać i kto was darzyłby miłością? Jego brata obsypaliście zaszczytami, od niego spodziewacie się konsulatu, pretur i innych urzędów. Nie okazaliście mi tej wdzięczności, jakiej dowody złożyli wasi przodkowie występując przeciw spiskowi Pizona, stając w obronie Trajana, a niedawno występując przeciw Awidiuszewi Kasjuszowi. Wyżej ode mnie postawiliście człowieka obłudnego, gotowego do wszelkiego rodzaju oszustw, który zmyślił nawet swoje szlachetne pochodzenie. Trzeba też było posłuchać w senacie Statyliusza Korfulena, który uważał, że należy zaszczyty przyznać Albinowi i jego bratu; jednego tylko brakowało, żeby ten szlachetnie urodzony przyznał mu triumf nade mną. Ból mój był tym większy, iż wielu z was uważało, że jako człowiek wykształcony godny jest pochwały, ponieważ zajęty jakimiś starczymi pieśniami zestarzał się wśród kartagińskich opowieści milezyjskich swego Apulejusza 4 i igraszek literackich". Widać z tego, z jaką bezwzględnością zemścił się Sewer na stronnictwie Pescenniusza i Klodiusza. O tym wszystkim była mowa

w jego biografii. Kto chciałby poznać te sprawy dokładniej, niech czyta z pisarzy łacińskich Mariusza Maksymusa, z greckich zaś Herodiana, obaj bowiem podali wiele wiarygodnych szczegółów. Albin był wysokiego wzrostu, włosy miał kędzierzawe, rozrzucone, czoło szerokie i dziwnie białe, tak iż wielu sądziło, że od tego otrzymał swe imię; głos kobiecy i niemal właściwy eunuchom; ruchy lekkie. Gniew jego był groźny, wściekłość straszna; w przyjemnościach był zmienny, często pożądał wina, nierzadko wstrzymywał się od niego. Na broni znał się do tego stopnia, że słusznie nazywano go Katyliną jego epoki. Jak sądzę, nie od rzeczy jest wyjaśnić «przyczyny, dzięki którym Klodiusz Albinus zasłużył na miłość senatu. Kiedy z rozkazu Kommodusa dowodził wojskami w Brytanii i otrzymał fałszywą wiadomość, że cesarza zamordowano, wystąpił przed żołnierzy i ponieważ sam Kommodus dał mu tytuł Cezara, taką wygłosił mowę: „Gdyby senat ludu rzymskiego posiadał swoją dawną władzę i gdyby tak wielkie państwo nie podlegało władzy jednego człowieka, losy państwa nie zależałyby od Witeliuszów, Neronów i Domicjanów. Pod władzą konsulów żyły nasze rody Cejoniuszów, Albinów i Postumiuszów, o których wasi ojcowie słyszeli od swoich przodków i od których wiele się nauczyli. Senat — bez wątpienia — przyłączył do państwa rzymskiego Afrykę, senat podbił Galię i Hiszpanię, senat podyktował prawa ludom Wschodu, senat uderzył na Fartów i byłby ich pokonał, gdyby los państwa nie postawił wtedy na czele wojska rzymskiego tak chciwego dowódcy5. Brytanię podbił Cezar jeszcze jako senator, a nie dyktator. O ile lepszy byłby sam Kommodus, gdyby obawiał się senatu. Powaga senatu miała znaczenie aż do Nerona. Nie lękał się on ukarać nikczemnego i występnego władcy, chociaż podejmował uchwały skierowane przeciw człowiekowi, który miał wówczas prawo życia i śmierci i rządził państwem. Dlatego, towarzysze i żołnierze, nie chcę tytułu Cezara, jaki dał mi Kommodus. Niechaj bogowie sprawią, żeby także inni go nie chcieli. Niech senat wydaje rozkazy, niech rozdziela prowincje, niech mianuje nas konsulami. Dlaczego mówię: senat? Wy sami i ojcowie wasi; sami bowiem będziecie senatorami." O tej mowie jeszcze za życia Kommodusa doniesiono do Rzymu. Przejęła ona Kommodusa nienawiścią do Albina, którego cesarz na-

tychmiast zastąpił przez Juniusza Sewera, jednego ze swoich towarzyszy. Senat zaś postanowił tylko uczcić nieobecnego Albina okrzykami podziwu; robił to za życia Kommodusa i potem po jego śmierci, tak że niektórzy nawet doradzali Pertinaksowi, aby wziął sobie Albina za towarzysza. Również Julian zamierzając zamordować Pertinaksa oparł się na powadze Albina. Aby można było dojść prawdy, załączam list Kommodusa pisany do jego naczelników gwardii, gdzie podsuwa myśl zamordowania Albina: „Aureliusz Kommodus pozdrawia swoich naczelników. Słyszeliście, jak sądzę, że najpierw zmyślono wieść o spisku moich domowników i mojej śmierci, a potem Klodiusz Albinus wygłosił mowę do moich żołnierzy, dzięki której zjednał sobie całą życzliwość senatu — jak widzimy, nie na próżno. Kto mówi bowiem, że nie powinno być w państwie jednego władcy, i kto dodaje, że trzeba, by całym państwem rządził senat, ten za pośrednictwem senatu ubiega się o władzę dla siebie. Strzeżcie się przeto jak najbardziej; wiecie już bowiem, że i wy, żołnierze, i lud powinien unikać tego człowieka." Gdy Pertinaks znalazł ten list, postarał się go podać do wiadomości publicznej, aby wzbudzić nienawiść do Albina. Dlatego Albinus doradził Julianowi zamordowanie Pertinaksa.

Eliusz Spartianus ANTONINUS KARAKALLA

Z dwóch synów pozostawionych przez Septymiusza Sewera, z których jednemu wojsko, a drugiemu ojciec nadali imię Antoninów, Getę uznano za wroga, Basjanus zaś objął władzę. Sądzę, że nie należy po raz drugi mówić o jego przodkach, ponieważ już powiedziano na ten temat w biografii Sewera. Dzieciństwo Karakalli przyczyniło się do zjednania mu życzliwości, odznaczał się bowiem wtedy wdziękiem i zdolnościami, kochali go rodzice, lubili przyjaciele rodziców, miły był ludowi, drogi senatowi. Wydawało się, że nie ociąga się w nauce, nie jest leniwy w wyświadczaniu dobrodziejstw, skąpy w hojności ani opieszały w okazywaniu łagodności, lecz że pozostaje pod wpływem rodziców. Jeśli widział, że skazańców rzucano na rozszarpanie dzikim zwierzętom, płakał albo odwracał się. Dla ludu był to objaw więcej niż miły. Kiedy mając lat siedem, dowiedział się, iż towarzysz jego zabaw został dotkliwie wychłostany, gdyż był wyznawcą religii żydowskiej, przez długi czas nie mógł patrzeć na własnego ojca ani na ojca owego chłopca, którzy byli sprawcami chłosty. Mieszkańcom Antiochii i Bizancjum, którym Sewer miał za złe pomoc, jakiej udzielili Nigrowi, przybywszy do nich, przywrócił ich dawne przywileje. Plaucjana znienawidził z powodu jego okrucieństwa. Klientom i urzędnikom z własnej woli oddał podarki otrzymane od rodziców z okazji świąt Sigillaria 1. Taki jednak był tylko jako chłopiec. Natomiast gdy wyrósł z lat dziecinnych, czy to na skutek napomnień ojca, czy chytrego usposobienia, czy wreszcie dlatego, że, jak uważał, powinien dorównać Aleksandrowi Wielkiemu Macedońskie-

mu, stał się bardziej oszczędny i surowy; przybrał także groźniejszy wyraz twarzy i z tego powodu wielu ludzi, którzy znali go jako chłopca, nie wierzyło, że to jest ten sam człowiek. Ciągle mówił o Aleksandrze Wielkim i jego czynach. Na zgromadzeniach zwykle chwalił Tyberiusza i Sullę. Był bardziej dumny niż ojciec; bratem gardził z powodu jego wielkiej uległości. Po śmierci ojca udał się do obozu pretorianów i tam wobec żołnierzy skarżył się, że grozi mu zasadzka ze strony brata; tak postępując doprowadził do zamordowania Gety na Palatynie. Ciało jego polecił natychmiast spalić. Ponadto Karakalla powiedział w obozie, że brat przygotował dla niego truciznę, a do matki odnosił się bez szacunku; publicznie podziękował mordercom. Dał im wreszcie żołd w nagrodę za szczególną wierność. Część żołnierzy w Albie z wielkim żalem przyjęła wiadomość o zamordowaniu Gety; wszyscy bowiem mówili, iż dwóm synom Sewera przyrzekli wierność i dwóm powinni jej dochować. Bramy długo pozostawały zamknięte i cesarza wpuszczono dopiero wtedy, gdy uspokoiły się umysły, ponieważ wypowiedziano już posądzenia i skargi z powodu śmierci Gety i ułagodzono żołnierzy, jak zwykle, hojnym darem pieniężnym; stąd powrócił Basjanus do Rzymu. Wszedł do gmachu senatu z uzbrojonymi żołnierzami mając pod szatami senatorskimi pancerz. Żołnierzy umieścił w. podwójnym szeregu wewnątrz między siedzeniami i tak przemówił. Skarżył się iia zasadzkę ze strony brata bezładnie i niezrozumiale, by jego oskarżyć, a siebie obronić. Senat jednak niechętnie przyjął słowa Karakalli, który powiedział, że na wszystko bratu pozwalał, że ocalił go przed zamachem, a on przygotował przeciw niemu straszną zasadzkę i nie odpłacił wzajemnością braterskiej miłości. Następnie pozwolił powrócić do ojczyzny relegowanym i wygnanym. Stąd podążył do pretorianów i pozostał w obozie. Następnego dnia udał się na Kapitol; do ludzi, których zamierzał zamordować, przemówił w przyjaznych słowach i wspierając się na Papinianie i Cylonie powrócił na Palatyn. Gdy zobaczył matkę Gety i inne kobiety płaczące po śmierci brata, usiłował je zgładzić; powstrzymano go jednak od tego czynu, aby nie zwiększał okrucieństwa, jakim było morderstwo brata. Letusa zmusił do samobójstwa przysławszy mu truciznę; on bowiem pierwszy doradzał mu zamordowanie Gety i pierwszy też zginął. Potem Karakalla bardzo często opła-

kiwał jego śmierć. Polecił również usunąć wiele osób wtajemniczonych w zabójstwo Gety, a nawet kogoś, kto oddawał cześć jego wizerunkowi. Potem kazał zamordować swego stryjecznego brata, Afra, któremu dzień przedtem posłał część uczty. Chociaż Afer upadł ze strachu przed mordercami i ze złamaną nogą przyczołgał się do żony, mordercy pochwycili go dla igraszki i zabili. Rozkazał także zgładzić Pompejanusa, wnuka Marka, syna jego córki i Pompejanusa, którego po śmierci cesarza Werusa poślubiła Lucylla; dwukrotnie mianował go konsulem i oddał mu dowództwo we wszystkich najcięższych wówczas wojnach, aby wydawało się, że zginął z ręki rozbójników. Na oczach Karakalli żołnierze uderzyli toporem i zabili Papiniana. Po zabójstwie Karakalla powiedział do mordercy: „Powinieneś był mój rozkaz wykonać mieczem." Z jego polecenia zginął także Patruinus przed świątynią boskiego Piusa; zwłoki Patruina ciągnięto przez ulicę bez żadnego szacunku dla ludzkiej godności. Karakalla polecił również zgładzić syna Papiniana, który trzy dni przedtem jako kwestor wydał wspaniałe igrzyska. W owych dniach zamordowano także licznych stronników jego brata oraz wyzwoleńców, którzy pomagali Gecie. Stąd wszędzie zabójstwa; mordów dokonywano również w łaźniach, a niektóre osoby zabito w czasie posiłku; wśród nich Sammonika Serena, autora licznych zachowanych ksiąg filozoficznych. Na wielkie niebezpieczeństwo naraził się Chilon, dwukrotny prefekt i konsul, ponieważ doradzał zgodę między braćmi. Kiedy Chilona po zdjęciu z niego szaty senatorskiej, z obnażonymi nogami porwali żołnierze, Antoninus stłumił bunt. Później, jakoby mszcząc się za bunt, dokonał w mieście wielu innych zbrodni, podczas gdy żołnierze w różnych miejscach porywali i mordowali niektórych ludzi. Helwiusza Pertinaksa, konsula suffekta, kazał zgładzić tylko dlatego, że był synem cesarza. Nie wahał się również nigdy pod różnymi pozorami mordować przyjaciół brata. Często w ogłaszanych edyktach albo w wygłaszanych mowach z dumą łajał senat i lud, dając do zrozumienia, że będzie nowym Sullą. dokonawszy tego podążył Karakalla do Galii, gdzie zaraz po przybyciu polecił zgładzić prokonsula w Narbo. Następnie stał się postrachem wszystkich sprawujących w Galii władzę i zasłużył na nie-

nawiść jak tyran, chociaż — z natury okrutny — niekiedy udawał łaskawość. W czasie kiedy tak srożył się przeciw ludziom i prawom państwowym, zapadł na zdrowiu i bardzo cierpiał. W stosunku do tych, którzy go leczyli, był bardzo okrutny. Chociaż przygotowywał wyprawę na Wschód, zaniechał marszu i pozostał w Dacji. W okolicy Reoji wymordował wielu barbarzyńców, a żołnierzy swoich zachęcał do walki i obdarowywał na wzór Sulli. Nie pozwolił nazywać siebie imionami bogów, na co pozwalał Kommodus, którego nazywano Herkulesem, ponieważ zabił lwa i inne zwierzęta. Gdy Karakalla pokonał Germanów, jako człowiek głupi i szalony nazwał się bądź żartem, bądź poważnie Germańskim; dodawał, że gdyby zwyciężył Lukanów, przysługiwałoby mu miano Lukańskiego. Ukarano w tym czasie ludzi, którzy oddawali mocz w miejscach, gdzie znajdowały się posągi lub wizerunki cesarza, i tych, co zdarli z jego wizerunków wieńce, aby włożyć inne; ukarano także ludzi, którzy nosili zawieszone na szyi środki zapobiegawcze przeciw febrze powracającej co czwarty lub co trzeci dzień 2. Z naczelnikiem gwardii cesarskiej przeszedł przez Trację; gdy stąd przeprawiał się do Azji, groziło mu, że jego okręt rozbije się na skutek pęknięcia kotwicy, tak że wraz z strażą przyboczną zszedł do czółna. Ocalał, ponieważ przyjął go na trójrzędowiec dowódca floty. Często polował na dziki, stanął także oko w oko z lwem. Kiedyś w liście wysłanym do przyjaciół chwalił się i chełpił, że męstwem dorównuje Herkulesowi. Potem podjąwszy wojnę z Armenią i Partami wodzem w niej mianował człowieka, który odznaczał się usposobieniem podobnym do niego samego. Udał się do Aleksandrii, zwołał lud do gimnazjonu i zganił go; polecił także wybrać silnych ludzi zdolnych do służby wojskowej. Wybranych kazał zgładzić za przykładem Ptolemeusza Euergetesa zwanego Ósmym. Ponadto dawszy żołnierzom znak, aby wymordowali swoich gospodarzy, urządził w Aleksandrii wielką rzeź. Stąd przeszedłszy pośpiesznie przez kraj Kaduzjów i Babilończyków, stoczył walkę z satrapami Partów; na wrogów wypuścił nawet dzikie zwierzęta. Wysławszy do senatu list, jak gdyby po zwycięstwie, przyjął przydomek „Partyjski"; przydomek „Germański" otrzymał za życia ojca. Kiedy następnie chciał po raz drugi rozpocząć wojnę z Partami, zimę spędził w obozie w Edessie i stąd dzięki

pomocy boga Lunusa przybył do Karre. Tam został zamordowany, w czasie samych Megalenzjów, w dniu swych urodzin, szóstego kwietnia, gdy oddalił się dla zaspokojenia naturalnej potrzeby; zasadzkę przygotował dowódca pretorianów, Makrynus, który objął po nim władzę. W zabójstwo to wtajemniczeni byli Nemezjanus, jego brat Apollinaris oraz Trykcjanus odbywający służbę wojskową jako prefekt drugiego legionu Partyjskiego i dowódca doborowej konnicy; wiedział o tym Marcjusz Agryppa, dowódca floty, ponadto zaś bardzo wielu spośród niższych urzędników, poduszczonych przez Marcjalisa. Zamordowano Karakallę pośrodku drogi między Karre i Edessą, kiedy zsiadł z konia, by oddać mocz i czynił to wśród swej straży przybocznej wtajemniczonej w plan zabójstwa. Mianowicie strażnik, który pomagał mu wsiąść na konia, przebił mu bok sztyletem; wszyscy zaś zawołali, że zrobił to Marcjalis. Ponieważ wspomnieliśmy o bogu Lunusie, należy wiedzieć, że to, co powiem, przekazali ludzie najbardziej uczeni; jeszcze teraz, i to głównie wśród mieszkańców Karre, rozpowszechniony jest pogląd, iż ten, kto uważa, że Księżyc jest kobietą i należy go nazywać kobiecym imieniem, zawsze służy kobietom jak niewolnik; kto zaś uważa tego boga za mężczyznę, ma władzę nad żoną i nie pozwala na żadne kobiece zasadzki. Dlatego chociaż Grecy i Egipcjanie są zdania, iż Księżyc jest płci żeńskiej i nazywają to bóstwo Luna, w czasie misterii mówią jednak Lunus. Wiem, iż wielu autorów pisało o śmierci Papiniana nie wymieniając jej przyczyny, przy czym każdy pisał co innego; ja wolałem wspomnieć o różnych poglądach niż pominąć milczeniem zabójstwo tak wybitnego męża. Podobno Papinianus pozostawał w bardzo przyjaznych stosunkach z cesarzem Sewerem, razem z nim uczył się u Scewoli, był następcą Sewera na stanowisku doradcy prawnego skarbu, a nawet, jak mówią niektórzy, był z nim spokrewniony przez drugą żonę. Sewer jemu przede wszystkim oddał pod opiekę obydwu synów i dlatego Papinianus był zwolennikiem zgody między obu braćmi Antoninami; dokładał też starań, by zapobiec zamordowaniu Gety, kiedy Basjanus skarżył się, że brat zastawia na niego sidła. Dlatego żołnierze zabili Papiniana razem ze stronnikami Gety nie tylko za zezwoleniem, lecz także za radą Antonina. Zdaniem wielu, Basjanus po zabójstwie

brata polecił Papinianowi, by w senacie i wobec ludu usprawiedliwił zamiast niego tę zbrodnię; Papinianus odpowiedział jednak, że morderstwa nie można równie łatwo usprawiedliwić, jak dokonać. Podobno nie chciał też napisać mowy, w której musiałby zaatakować Getę i w ten sposób w lepszym świetle przedstawić zabójcę; odmawiając zaś odpowiedział, że czym innym jest morderstwo, a czym innym oskarżanie człowieka niewinnie zamordowanego. To wszystko jednak nie zgadza się; jako prefekt nie mógł bowiem napisać mowy i pewne jest, że zamordowano go jako zwolennika Gety. Papinianus, porwany i wleczony na Palatyn przez żołnierzy, którzy mieli go zabić, przewidział podobno przyszłość twierdząc, że ten, kto zostanie wybrany na jego miejsce, będzie skończonym głupcem, jeśli nie pomści prefektury osiągniętej przez zbrodnię. Tak się też stało; Antonina bowiem, jak powiedziałem wyżej, zamordował Makrynus. Kiedy wraz z synem ogłoszono go w obozie cesarzem, syna swego, imieniem Diadumenus, nazwał Antoninem, ponieważ pretorianie bardzo pragnęli Antonina. Basjanus żył czterdzieści trzy lata, panował sześć. Pochowano go urządzając pogrzeb publiczny. Pozostawił syna, który później sam przyjął imię Marka Antonina Heliogabala; tak bowiem przyzwyczajono się do imienia Antonina, iż nie można go było wyrwać z umysłów ludzkich, ponieważ drogie było sercu wszystkich podobnie jak imię Augusta. Karakalla odznaczał się złym charakterem i był okrutniejszy od surowego ojca. Lubił bardzo pić wino i jeść; znienawidzony przez swoich, był również przedmiotem nienawiści całego wojska z wyjątkiem pretorianów. Między braćmi nie było żadnego podobieństwa. Jako budowle publiczne Karakalla pozostawił w Rzymie wspaniałe termy pod swoim imieniem; znajdującej się w nich sali w kształcie sandału 3 nie można — jak twierdzą architekci — odbudować w taki sposób, w jaki ją pierwotnie zbudowano. Podobno bowiem położono kraty ze spiżu i miedzi, na których opierało się całe sklepienie, a sala była tak ogromna, że zdaniem znawców mechaniki nie sposób tego powtórzyć. Pozostawił także portyk pod imieniem ojca, gdzie przedstawiono jego czyny, tryumfy i wojny. Imię Karakalli otrzymał Basjanus od długiej do kostek szaty, która dal ludowi. Przedtem jej nie noszono. Dlatego dzisiaj długie tego

rodzaju płaszcze z kapturem nazywają się antoniniańskimi; najczęściej używa ich lud rzymski. Zbudował również nową drogę pod termami swego imienia, oczywiście antoniniańskimi, drogę, od której piękniejszą niełatwo można znaleźć wśród ulic Rzymu. Sprowadził do Rzymu kult Izydy i wszędzie kazał wznieść dla tej bogini wspaniałe świątynie; uroczystości jej obchodził z jeszcze większym szacunkiem, niż obchodzono je przedtem. Wydaje mi się wprawdzie dziwne to, co mówią, że jakoby uroczystości ku czci Izydy po raz pierwszy wprowadzono do Rzymu za jego pośrednictwem, skoro Antoninus Kommodus tak uroczyście je obchodził, że nosił wizerunek Anubisa i brał udział we wszystkich stacjach procesji ku czci bogini. Basjanus nie wprowadził tych uroczystości pierwszy, chyba je tylko uświetnił. Ciało jego złożono w grobowcu Antoninów, aby jego szczątki przyjęła budowla, której dał nazwę. Warto wiedzieć, w jaki sposób miał pojąć za żonę swoją macochę Julię. Ponieważ była bardzo piękna i jakby przez niedbałość obnażyła znaczną część ciała, Antoninus powiedział: „Pragnąłbym je posiąść, gdyby wolno mi było pragnąć", na co ona miała odpowiedzieć: „Jeśli podoba ci się, wolno ci chcieć. Czy nie wiesz, że jesteś cesarzem i że nadajesz prawa, a nie otrzymujesz?" Gdy usłyszał te słowa, nieopanowana namiętność spotęgowała się do zbrodni i uroczyście obchodził związek małżeński, chociaż nie powinien był do niego dopuścić, gdyby naprawdę wiedział, że nadaje prawa. Za żonę bowiem pojął matkę (nie można jej inaczej nazwać) i z zabójstwem brata połączył kazirodztwo; zawarł związek małżeński z kobietą, której syna niedawno zabił. Nie jest odstępstwem od tematu przytoczyć pewne szydercze, przeciw niemu zwrócone powiedzenie. Gdy przyjął przydomki: Germański, Partyjski, Arabski i Alamański (ponieważ zwyciężył szczep Alamanów), Helwiusz Pertinaks, syn Pertinaksa, powiedział podobno żartem: „Dodaj także, jeśli ci się podoba, Geticus Maximus"; zamordował bowiem brata Getę, a Getami nazywają także Gotów, których Karakalla zwyciężył w pośpiesznie stoczonych walkach, w czasie swego marszu na Wschód. Śmierć Gety poprzedziły liczne znaki, jak powiem w jego biografii. Chociaż umarł wcześniej, zachowałem jednak taką kolejność, że najpierw napisałem o tym, który pierwszy się urodził i pierwszy zaczął

panować. W czasie gdy wojsko dało Gecie za życia ojca tytuł Augusta, ponieważ wydawało się, że ów nie może sprawować władzy z powodu choroby nóg, Sewer, poskromiwszy zuchwałość żołnierzy i trybunów, byłby podobno zgładził i jego, gdyby nie byli się temu sprzeciwili prefekci, ludzie poważni. Niektórzy natomiast twierdzą, iż pragnęli tego prefekci, a nie chciał Septymiusz, aby surowości jego nie splamiło okrucieństwo i, ponieważ sprawcami przewinienia byli żołnierze, by młodzieniec nie odpokutował za ich niemądre zuchwalstwo, ponosząc karę tak ciężką, że mogłoby się wydawać, iż zgładził go ojciec. Ten zaś człowiek, najbardziej ze wszystkich okrutny, słowem — zabójca, kazirodca, wróg ojca, matki i brata, z obawy przed żołnierzami, a zwłaszcza pretorianami, wyniesiony został do rzędu bogów przez Makryna, który go zamordował. Ma świątynię, Saliów i kapłanów zwanych Antoniniańskimi — on, który Faustynie odebrał przydomek boskiej, a także świątynię, mianowicie tę, którą u stóp Tauru wzniósł dla niej mąż w miejscu, gdzie później jego syn, Heliogabal Antoninus, wybudował świątynię dla siebie czy też dla Jowisza Syryjskiego, albo dla Słońca. To nie jest pewne.

Eliusz Spartianus ANTONINUS GETA

Wiem, Konstantynie Auguście, że wielu ludzi, jak również twoja łaskawość, może zapytać, dlaczego napisałem także biografię Gety Antonina. Zanim opowiem o jego życiu i śmierci, wyjaśnię, dlaczego Sewer jako ojciec nadał mu imię Antonina. Niewiele można powiedzieć o życiu Gety, ponieważ umarł wcześniej, niż zaczął sprawować władzę razem z bratem. Gdy pewnego razu Septymiusz Sewer pytał o radę i prosił, aby mu wskazano, kogo pozostawi w chwili śmierci jako następcę, dowiedział się we śnie, że będzie nim Antoninus. Dlatego od razu udał się do żołnierzy i nazwał swego starszego syna Basjana Markiem Aureliuszem Antoninem. Potem kierując się ojcowską rozwagą lub — zdaniem pewnych ludzi — nakłoniony przez żonę Julię, która wiedziała o śnie i uważała, iż w ten sposób sam uniemożliwił młodszemu synowi dojście do władzy, polecił także Getę nazywać Antoninem. Zawsze też w listach do rodziny tak był nazywany przez Sewera, który pisał w czasie swej nieobecności: "Pozdrówcie Antoninów, moich następców i synów". Ostrożność ojca mc jednak nie pomogła; następcą jego bowiem został tylko ten, kto pierwszy otrzymał imię Antonina. Tyle o imieniu Antonina. Gecie nadano imię od imienia albo stryja, albo dziadka ze strony ojca, o którego życiu i charakterze dostatecznie obszernie opowiedział Mariusz Maksymus w pierwszych siedmiu księgach swojej biografii Sewera. Antoninem natomiast nazywano go, ponieważ Sewer chciał, by wszystkich panujących nazywano Antoninami, podobnie jak mieli tytuły Augustów; zrobił to z miłości do Marka, którego zawsze nazywał swoim bratem, naśladując jego filozofię i wykształcenie w naukach. Jak twierdzą niektórzy, imię Antonina

nadano mu nie tylko na cześć Marka, który otrzymał je droga adopcji, lecz także na cześć cesarza obdarzonego przydomkiem Pius to jest następcy Hadriana; stało się tak dlatego, że Marek powołał Sewera, który był zwykłym adwokatem, na prawnego doradcę skarbu (znana zaś była przepowiednia, iż pierwsza godność lub urząd prowadzący do tak wielkich stanowisk nadany mu zostanie przez Antonina), a równocześnie dlatego, że Sewerowi wydawało się, iż dla Gety imię żadnego cesarza nie będzie bardziej odpowiednie od imienia władcy, które nosiło już czterech panujących. Sewer znając horoskop Gety, w czym był biegły, jak wielu Afrykańczyków, miał podobno powiedzieć: „Dziwne wydaje mi się, najdroższy Juwenalisie, że mój Geta stanie się bogiem; w jego horoskopie nie widzę nic cesarskiego." Juwenalis był naczelnikiem gwardii Sewera. Sewer nie omylił się. Basjanus bowiem, kiedy zamordował Getę i obawiał się z tego powodu piętna tyrana oraz dowiedział się, że może złagodzić zbrodnię, jeśli uznałby brata za boga, powiedział podobno: „Niech będzie bogiem, byleby nie żył." Wreszcie wyniósł go do rzędu bogów i dlatego to, jak zwykle, opinia ludzka rozgrzeszyła mordercę. Geta urodził się w Mediolanie (chociaż inni piszą co innego), dwudziestego siódmego maja za konsulatu Sewera i Witeliusza 1, z matki Julii. Sewer pojął ją za żonę, ponieważ dowiedział się, iż horoskop jej mówił, że będzie żoną króla; sam był wtedy człowiekiem prywatnym, ale cieszył się już w państwie wielkim szacunkiem. W chwili urodzenia się Gety doniesiono, że kura zniosła na dziedzińcu purpurowe jajko. Kiedy je przyniesiono, brat Gety, Basjanus, wówczas malutki chłopiec, wziął je i rzuciwszy o ziemię rozbił, na co Julia powiedziała podobno żartem: „Przeklęty morderco, zabiłeś twego brata". Tym żartobliwym powiedzeniem Sewer przejął się bardziej niż ktokolwiek z obecnych; obecni zaś uznali później, że te słowa pochodziły jakby od bogów. Był także inny znak: tego samego dnia i o tej samej godzinie, w której urodził się Geta, w posiadłości pewnego Antonina, człowieka z ludu, przyszedł na świat baranek z purpurowym runem na czole; ów Antoninus dowiedział się od wróżbity, że po Sewerze będzie panować Antoninus i przepowiednię tę odnosił do siebie, ponieważ jednak obawiał się zapowiedzi takiego losu, zabił baranka mieczem. Również ten fakt

był zapowiedzią zamordowania Gety przez Antonina, co później stało się jasne. I jeszcze inny znak zapowiedział dokonaną zbrodnię, czego dowiódł potem niezwykły koniec życia Gety. Kiedy bowiem Sewer chciał polecić bogom dzień urodzin małego Gety, zwierzę ofiarne zabił ofiarnik imieniem Antoninus. Wydarzenia tego ani nie zauważono, ani nie badano; zrozumiano je dopiero później. Geta był pięknym młodzieńcem; odznaczał się przykrym charakterem, ale nie był niegodziwy, chętnie objaśniał znaczenia słów, był skąpy, żarłoczny, łasy na jedzenie i wino w różny sposób przyprawiane. Opowiadają o następującym czynie młodziutkiego Gety zasługującym na wyróżnienie. Kiedy Sewer chciał zgładzić swoich przeciwników i powiedział wśród swoich: „Uwolnię was od wrogów", a Basjanus do tego stopnia się z nim zgadzał, że twierdził, iż gdyby jego zapytano o radę, radziłby także zamordować ich dzieci — Geta spytał podobno, ilu ludzi ma zginąć; kiedy ojciec mu powiedział, zapytał, czy mają rodziców i bliskich. Otrzymawszy odpowiedź, że mają, powiedział: „Więcej będzie w państwie smutnych niż uradowanych z naszego zwycięstwa". I jego zdanie byłoby przeważyło, gdyby prefekt Plaucjanus lub Juwenalis nie nalegali w nadziei na proskrypcje, na których się wzbogacili. Dołączyło się do tego zbytnie okrucieństwo brata Basjana. Kiedy Basjanus upierał się i częściowo żartem, częściowo poważnie mówił, że trzeba wymordować wszystkich przeciwników razem z dziećmi, Geta miał mu powiedzieć: „Ty, który nikogo nie oszczędzasz, możesz zabić także brata". Na razie jego powiedzenie nie miało żadnego znaczenia, później uważano je za przepowiednię. Wytrwale dążył Geta do poznania dawnych pisarzy; pamiętał również wypowiedzi ojca; brat zawsze go nienawidził, dla matki był milszy od brata; głos miał dźwięczny, jednak trochę się jąkał. Lubował się w pięknych szatach do tego stopnia, że ojciec go wyśmiewał. Cokolwiek otrzymał od rodziców, przeznaczał na swój ubiór i nic nikomu nie dał. Kiedy po wojnie z Partami ojciec okrył się wielką sławą i mianował Basjana współwładcą, zdaniem niektórych także Geta otrzymał tytuł Cezara i imię Antonina. Miał zwyczaj często pytać gramatyków, jaki głos wydają poszczególne zwierzęta, na przykład, że jagnięta beczą, prosięta kwiczą, dzikie gołębie gru-

chają, niedźwiedzie mruczą, lwy i lamparty ryczą, słonie trąbią żaby rechocą, konie rżą, osły i woły ryczą; słowa te popierał przy. kładami z dawnych pisarzy. Najbardziej lubił dzieło Serenusa Sammonika 2, które ów napisał dla Antonina. Geta miał jeszcze taki zwyczaj: kazał zręcznym niewolnikom przygotowywać uczty, a szczególnie śniadania, według poszczególnych liter alfabetu, na przykład śniadanie, na które była gęś, dziczyzna i kaczka, albo kurczę, kuropatwa, paw, świnka, ryba, szynka oraz inne rodzaje potraw zaczynające się od tej samej litery; albo bażant, mączne potrawy, figi i tym podobne3. Dlatego też uchodził w młodości za dowcipnego. Po śmierci Gety część żołnierzy, której nie przekupiono, ze smutkiem przyjęła wiadomość o zabójstwie, wszyscy bowiem mówili, że przyrzekli wierność dwóm synom i dwóm powinni jej dochować; po zamknięciu bram długo nie wpuszczano cesarza do obozu. Basjanus nie mógł powrócić do Rzymu, dopóki nie wyrzucili z siebie żalu z powodu śmierci Gety, dopóki nie uspokoiły się umysły żołnierzy i dopóki nie obdarzono ich hojnie pieniędzmi. Potem zgładzono Papiniana i wielu innych ludzi, ponieważ doradzali zgodę albo byli stronnikami Gety; mężów obydwu stanów mordowano w łaźniach, w czasie uczt i w miejscach publicznych, a samego Papiniana zabito toporem, przy czym Basjanus zganił mordercę, że nie użył miecza. Doszło wreszcie do buntu żołnierzy znajdujących się w Rzymie; Basjanus z trudem uspokoił ich dzięki swojej stanowczości, ich trybuna zaś według jednych zamordowano, według innych skazano na wygnanie. Sam do tego stopnia zdjęty był przerażeniem, że nawet do gmachu senatu przyszedł w pancerzu pod szatą senatora i tak zdawał sprawę ze swego czynu i śmierci Gety. Właśnie wtedy syn Pertinaksa, Helwiusz Pertinaks, także zamordowany potem przez Basjana, zwrócił się podobno do pretora Faustyna, który składając Basjanowi życzenia powiedział: „Największy zwycięzca Sarmatów i największy zwycięzca Partów" — i rzekł: „Dodaj: największy zwycięzca Getów"; miało to oznaczać: Gotów. Słowa te zapadły głęboko w serce Basjana, co potwierdziło później zabójstwo Pertinaksa i nie tylko Pertinaksa; także morderstwa popełniane wszędzie i bez powodu na innych. Helwiusza podejrzewał też o dążenie do władzy, ponieważ wszyscy

go kochali i był synem cesarza Pertinaksa. Nie było to wówczas bezpieczne dla żadnego prywatnego człowieka. Pogrzeb Gety był podobno bardziej uroczysty, niż przystało na tego kto — jak się wydawało — zginął z ręki brata. Pochowano w grobowcu przodków, to jest w grobowcu Sewera, zbudowanym na wzór Septizonium i znajdującym się przy bramie na prawo przy drodze Appijskiej; Sewer polecił go upiększyć jeszcze za swego życia. Basjanus chciał także zgładzić matkę Gety, a swoją macochę, ponieważ opłakiwała brata, oraz kobiety, które zobaczył we łzach, gdy wrócił z senatu. Oprócz tego Antoninus odznaczał się takim okrucieństwem, że ludziom przeznaczonym na śmierć okazywał szczególne względy; dlatego więcej obawiano się jego pochlebstwa niż gniewu. Bez wątpienia wszystkim wydawało się to dziwne, że ile razy wspomniał imię, zobaczył wizerunek lub posąg Gety, tyle razy płakał nad jego śmiercią. Tak wielka zaś była zmienność charakteru Antonina Basjana i taka żądza zbrodni, że kazał mordować zarówno zwolenników, jak i nieprzyjaciół Gety — kogo tylko przypadek postawił na jego drodze. Tym większy był żal za Getą.

Juliusz Kapitolinus OPILIUSZ MAKRYNUS

164 r. – 218 r. Imperator Caesar Marcus Opellius Macrinus Augustus

Biografie cesarzy, jedynowładców czy Cezarów, którzy krótko panowali, są nieznane; nie warto bowiem powtarzać tego, co się mówi o ich życiu prywatnym, ponieważ w ogóle nie znano by ich, gdyby nie ubiegali się o władzę, ani też nie można dużo powiedzieć o ich rządach, gdyż niedługo je sprawowali; ja jednak wydobędę na światło dzienne rzeczy zaczerpnięte z różnych historyków, i to takie, które będą zasługiwały na pamięć. Każdy bowiem dokonał czegoś, co warto opisać. Lecz obowiązkiem tego, kto zaczął pisać biografie innych, jest przedstawić sprawy godne poznania. Juniusz Kordus 1 chciał wprawdzie wydać biografie cesarzy, których uważał za mniej znanych, ale niewiele dokazał. Znalazł bowiem wiadomości nieliczne i niewarte wzmianki, przy czym oświadczył, iż opowie najdrobniejsze szczegóły, jak gdyby o Trajanie, Piusie lub Marku należało wiedzieć, ile razy występowali publicznie, kiedy urozmaicali pożywienie, kiedy zmieniali szaty i kogo kiedy wynieśli na wyższe stanowiska. Opowiadając o tym wszystkim i opisując takie szczegóły zapełnił dzieło zmyślonymi wiadomościami, chociaż o błahych wydarzeniach nie należy mówić w ogóle albo bardzo niewiele i tylko wtedy, jeśli dają obraz obyczajów, które rzeczywiście należy znać ....2 lecz częściowo, by na tej podstawie zebrać rzeczy pozostałe. Po zamordowaniu Antonina Basjana władzę przechwycił w swoje ręce Opiliusz Makrynus, dowódca pretorianów, który przedtem miał

nadzór nad jego majątkiem prywatnym. Makrynus był człowiekiem niskiego pochodzenia, odznaczał się bezwzględnym charakterem i takimż wyrazem twarzy; ponieważ nienawidzili go wszyscy, zarówno obywatele jak żołnierze, nazywał siebie albo Sewerem, albo Antoninem. Od razu wyruszył na wojnę z Partami i odebrał żołnierzom możność wypowiadania o nim sądu, nie pozwalając rozszerzać się pogłoskom, które go dręczyły. Z powodu nienawiści do Antonina Basjana senat chętnie uznał go za cesarza, ponieważ w senacie co do jednego panowała zgoda: „kogo chcecie, byle nie mordercę, koffo chcecie, byle nie kazirodcę, kogo chcecie, byle nie rozpustnika, kogo chcecie, byle nie kata senatu i ludu". Może to wszystkim wyda się dziwne, że Diadumenus, syn Makryna, chciał nosić imię Antonina, chociaż podobno Makrynus był sprawcą śmierci Antonina. Opowiem, co napisano o Makrynie w rocznikach: W Kartaginie wieszczka bogini Celestis 3, natchniona przez nią, nieomylnie przepowiadała przyszłość; gdy za czasów Antonina Piusa przepowiadała przyszłość prokonsulowi, który zgodnie ze zwyczajem pytał o losy państwa i swojej władzy, i gdy zaczęła mówić o cesarzach, kazała liczyć głośno, ile razy wymieniła imię Antonina; wtedy ku zdumieniu wszystkich osiem razy wymieniła imię Antonina. Wszyscy sądzili, iż Antoninus Pius będzie panował osiem lat; on jednak panował dłużej i ci, którzy wierzyli w przepowiednię, byli bądź wtedy, bądź później pewni, że wyrocznia wieszczki oznacza coś innego. Kiedy policzono wreszcie wszystkich, którzy nosili to imię, okazało się, że była to liczba Antoninów. Pierwszym z nich był Pius, drugim Marek, trzecim Werus, czwartym Kommodus, piątym Karakalla, szóstym Geta, siódmym Diadumenus, ósmym Heliogabal. Nie należy bowiem zaliczać do Antoninów dwóch Gordianów, którzy Antoninus mieli tylko na pierwsze, albo nazywano ich nawet Antoniuszami, nie Antoninami. Dlatego również Sewer nazywał siebie Antoninem, i to samo uczyniło wielu innych, jak Pertinaks, Julian, a także Makrynus. Przez samych Antoninów, którzy byli prawdziwymi następcami Antonina Piusa, imię to zatrzymane zostało raczej jako własne. Tak mówią jedni. Zdaniem innych Diadumena nazwał Antoninem ojciec Makrynus, by wobec żołnierzy uwolnić się od podejrzenia, iż sam zamordował Antonina. Jeszcze inni twierdzą, że było to tylko pragnienie posiadania tego imienia, ponieważ lud i żołnierze, gdyby nie słyszeli imienia Antonina, żadnego innego nie uznaliby za godne

cesarza. Gdy doniesiono, że cesarzem został Wariusz Heliogabal i gdy senat nadał już Aleksandrowi tytuł Cezara, wielu senatorów bez obslonek wyrażało się o Makrynie jako o człowieku złym, nikczemnym i podłym. Zdaniem Aureliusza Wiktora z przydomkiem Piniusz4, Makrynus był wyzwoleńcem, rozpustnikiem i pełnił w domu cesarskim zajęcia godne niewolników; był przekupny i za Kommodusa prowadził haniebny tryb życia. Sewer odsunął go nawet od najbardziej niegodnych zajęć i relegował do Afryki, gdzie Makrynus, by ukryć hańbę wygnania, zajmował się nauczaniem, prowadził drobne sprawy, wygłaszał mowy, wreszcie wykładał prawo. Potem obdarowany złotymi pierścieniami, za wstawiennictwem wyzwolonego z nim razem Festusa, został doradcą skarbu cesarskiego za panowania Werusa Antonina. Ale i to uchodzi za wątpliwe, inni twierdzą co innego i ja także nie pominę tego milczeniem. Bo zdaniem wielu Makrynus, który urządzał walki gladiatorów, przybył do Afryki, kiedy otrzymał rapier; najpierw był myśliwym, potem pisarzem, a następnie doradcą skarbu cesarskiego. Od tego urzędu doszedł do wszystkich najwyższych godności. Gdy został prefektem pretorianów, po usunięciu kolegi zabił swojego cesarza Antonina Karakallę, posługując się przy tym takimi intrygami, iż wydawało się, że Karakalla nie zginął z jego ręki. Przekupił bowiem jego przybocznego strażnika i robiąc mu wielkie nadzieje doprowadził do tego, że mówiono, iż Karakalla zginął na skutek zasadzki żołnierzy, którym nie podobał się bądź z powodu bratobójstwa, bądź z powodu kazirodztwa. Makrynus natychmiast wziął władzę w swoje ręce podzieliwszy się nią z synem Diadumenem, którego zaraz potem, jak powiedziałem, kazał żołnierzom nazwać Antoninem. Ciało Antonina Karakalli polecił odesłać do Rzymu, by pochowano je w grobowcu przodków. Przedtem rozkazał swojemu koledze, naczelnikowi pretorianów, spełnić swój obowiązek, to jest przede wszystkim z czcią pochować Antonina i urządzić mu wspaniały pogrzeb; wiedział bowiem, że lud kochał Antonina, wdzięczny za otrzymane odeń szaty i dary pieniężne. Dołączyła się do tego także obawa przed buntem żołnierzy, którzy mogliby mu przeszkodzić w sprawowaniu władzy, niby to przyjętej wbrew woli, a w rzeczywistości przywłaszczonej. Są bowiem ludzie, którzy twierdzą, że zmusza się ich do tego, co stawiają na równi ze

zbrodniami. Zarazem Makrynus obawiał się, by towarzysz nie zapragnął władzy dla siebie; na ogół bowiem spodziewano się, że jeśliby jeden oddział żołnierzy wyraził zgodę, a tamten nie odmówił, wszyscy z nienawiści do Makryna bardzo chętnie uczyniliby to samo, bądź ze względu na jego haniebne życie, bądź też niskie urodzenie, gdyż wszyscy poprzedni cesarze byli ludźmi znakomitego pochodzenia. Oprócz tego do swego imienia dodawał imię Sewera, chociaż nie łączyło go z nim żadne pokrewieństwo. Stąd powstał żart: „Tak Makrynus był Sewerem, jak Diadumenus Antoninem". Od razu jednak w celu uspokojenia buntu wojska wypłacił żołnierzom legionów i pretorianom żołd większy niż zazwyczaj, jak gdyby po zabójstwie cesarza pragnął zmniejszyć ciężar popełnionej zbrodni. Jak zwykle pieniądze pomogły temu, komu nie mogła pomóc niewinność; na pewien czas pozostawiono bowiem przy władzy człowieka obarczonego wszystkimi wadami. Następnie Makrynus wysłał do senatu list o śmierci Antonina, nazywając go boskim, usprawiedliwiając siebie i przysięgając, że nie wiedział o jego zabójstwie. W ten sposób do swojej zbrodni dołączył obyczajem ludzi nikczemnych krzywoprzysięstwa, od którego zacząć wypadło człowiekowi niegodziwemu. Aby poznać zuchwalstwo tego człowieka i świętokradztwo, od którego zaczął rządy niegodziwy cesarz, warto wiedzieć, jaka była ta mowa, w której się usprawiedliwiał, gdy pisał do senatu. Ustępy z mowy Makryna i Diadumena: „Chcieliśmy, senatorowie, być świadkami waszej życzliwości zarówno za życia naszego Antonina, jak w czasie naszego triumfalnego powrotu. Wtedy dopiero, w kwitnącym państwie bylibyśmy szczęśliwi i żylibyśmy pod rządami cesarza, którego bogowie dali nam na miejsce Antoninów. Ponieważ jednak wskutek buntu żołnierzy stało się inaczej, najpierw powiem, jak z nami postąpiło wojsko, a następnie — co przede wszystkim zrobić należy — ustanowimy boską cześć dla męża, na którego słowa przysięgliśmy, skoro żołnierze uznali, że najgodniejszym mścicielem zabójstwa Basjana będzie jego prefekt; jemu bowiem sam Basjanus poleciłby pomścić Knowania, gdyby dowiedział się o nich za życia". I dalej: „Przekazali mi władzę cesarską; ja, senatorowie, objąłem nad nią na razie opiekę; zatrzymam ją, jeśli także wy postanowicie to samo, co żołnierze, którym dałem już żołd i wydałem rozkazy jak cesarz". Po-

dobnie dalej: „Syna mego, Diadumena, znanego wam, żołnierze obdarzyli władzę i imieniem, nazywając go, oczywiście, Antoninem, by uczcić go najpierw imieniem, a także zaszczytem władzy. Proszę was abyście to postanowienie będące dobrym i pomyślnym znakiem potwierdzili, żeby nie zabrakło wam imienia Antoninów, które tak bardzo kochacie". I podobnie dalej: „Antoninowi żołnierze przyznali cześć boską i my ją przyznajemy, i was proszę, chociaż prawem cesarza mógłbym rozkazać, abyście mu ją przyznali, poświęcając mu dwa posągi konne, dwa przedstawiające go w postawie stojącej w stroju wojskowym i dwa w postawie siedzącej w stroju cywilnym; podobnie proszę o poświęcenie dwóch triumfalnych posągów boskiemu Sewerowi. Rozważcie, senatorowie, żeby to wszystko wykonano, podczas gdy my sumiennie będziemy się starać o to, cośmy poprzednio obiecali". Po przeczytaniu listu w senacie senatorowie, wbrew powszechnemu oczekiwaniu, z oznakami radości przyjęli wiadomość o śmierci Antonina; co do Opiliusza Makryna, to spodziewając się, że ów będzie się troszczył o wolność publiczną, przede wszystkim zaliczyli go do patrycjuszów, pomimo że był człowiekiem nowym i dopiero niedawno został zarządcą prywatnego majątku cesarskiego. Chociaż był pisarzem kapłana, jednego z tych, których dzisiaj nazywamy „kapłanami mniejszymi", senat mianował go najwyższym kapłanem i przyznał mu przydomek Piusa. Po odczytaniu listu długo jednak panowała cisza, gdyż w ogóle nikt nie uwierzył w śmierć Antonina. Skoro jednak stało się wiadome, że został zamordowany, senat zaatakował go jako tyrana. Od razu też przekazano Makrynowi władze prokonsula i trybuna. Swojego syna, zwanego przedtem Diadumenus, nazwał Makrynus Antoninem, chociaż sam przybrał imię Feliksa, by odwrócić od siebie podejrzenie o zamordowanie Antonina. Imię Antonina przyjął później także Wariusz Heliogabal, który nazywał siebie synem Basjana, człowiek w najwyższym stopniu podły i zrodzony z nierządnicy. Zachowały się wiersze pewnego poety, w których wykazał on, że imię Antonina wzięło początek od Piusa i powoli przez Antoninów stoczyło się na dno podłości; wydaje się wprawdzie, że sam Marek sposobem swego życia dodał blasku temu czcigodnemu imieniu, ale Werus je zniesławił, a Kommodus cały

szacunek dla dostojnego imienia pogrzebał. Cóż dopiero powiedzieć Antoninie Karakalli, cóż o Makrynie? Co wreszcie o Heliogabalu, ostatnim z Antoninów, który żył, jak wspominają, w sposób najbardziej haniebny. po uzyskaniu tytułu cesarza Makrynus podjął wojnę przeciw Partom, na którą wyruszył z całą okazałością, pragnąc wielkością zwycięstwa zatrzeć hańbę pochodzenia i niesławę dotychczasowego życia. Zginął jednak w walkach z Partami na skutek zdrady legionów, które zbiegły do Wariusza Heliogabala. Panował przeszło rok. Chociaż Makrynus był słabszy w tej wojnie, którą przedtem prowadził Antoninus — Artabanus bowiem surowo mścił śmierć swoich obywateli — na początku stawiał opór; potem jednak wysławszy posłów prosił o pokój, na który po zabójstwie Antonina Partowie chętnie się zgodzili. Gdy stąd wycofał się do Antiochii i zaczął żyć wśród przepychu, dał wojsku słuszny powód, by go zgładzono. Uważano, że było to także przyczyną prześladowania syna Basjana, to jest Heliogabala Basjana Wariusza, zwanego później Basjanem i Antoninem. Była pewna kobieta, Meza czy też Waria z miasta Emesy 5, siostra Julii, żony Sewera Pertinaksa Afrykańczyka, którą po śmierci Antonina Basjana duma Makryna wypędziła z cesarskiego domu; mimo to Makrynus przyznał jej cały majątek, jaki przez długi czas nagromadziła. Miała ona dwie córki, Symiamirę i Mammeę; synem starszej z nich był Heliogabal, który przyjął imię Basjana i Antonina; Fenicjanie bowiem Heliogabalem nazywają Słońce. Heliogabal łatwo rzucał się w oczy z powodu piękności, postawy i godności kapłańskiej; znali go wszyscy ludzie, którzy przychodzili do świątyni, a szczególnie żołnierze. Męża czy też Waria powiedziała im, że Basjanus jest synem Antonina, co powoli dotarło do wszystkich żołnierzy. Ponadto lezą była sama bardzo bogata (dlatego Heliogabal był wielkim rozpustnikiem), toteż wskutek obietnic, jakie zrobiła żołnierzom, legiony stąpiły od Makryna. Gdy nocą wpuszczono Mezę do miasta wraz jej bliskimi, wnukowi jej nadano imię Antonina i przekazano mu oznaki władzy cesarskiej. Kiedy doniesiono o tym Makrynowi znajdującemu się w pobliżu Antiochii, ów podziwiając, a równocześnie gardząc zuchwałością

tej kobiety, wysłał legiony pod wodzą prefekta Juliana, aby osaczyły Mezę i Antonina. Gdy jednak Antoninus ukazał się żołnierzom, wszyscy zapałali do niego dziwną miłością i przeszli na jego stronę, a prefekta Juliana zamordowali. Potem Antoninus z częścią wojska wyruszył przeciw Makrynowi, który szedł mu naprzeciw; w walce, jaką stoczyli, Makrynus został pokonany, czego przyczyną była zdrada jego żołnierzy i ich miłość do Antonina. W czasie ucieczki razem z nielicznymi żołnierzami i synem, Makrynus zamordowany został wraz z Diadumenem w jakiejś wiosce w Bitynii. Głowę jego odcięto i przyniesiono Antoninowi. Należy wiedzieć, że chłopiec Diadumenua był podobno Cezarem, nie Augustem; większość pisarzy przekazała wiadomość, iż miał władzę równą ojcu. Zamordowano także syna, któremu władza przyniosła jedynie śmierć z ręki żołnierza. W biografii jego nie będzie nic godnego wzmianki oprócz tego, że imię Antoninów nadano mu jako nieprawemu dziecku. Makrynus był jednak jako cesarz zbyt okrutny i surowy spodziewając się, że wszystkie jego dawne czyny pójdą w zapomnienie, chociaż sama surowość dawała sposobność do tego, by go ganiono i zaczepiano. Chciał, by nazywano go Sewerem i Pertinaksem, ponieważ oba te imiona wydawały mu się symbolem surowości. Kiedy senat nazwał go Pobożnym i Szczęśliwym, przyjął przydomek Szczęśliwego, a nie chciał nosić miana Pobożnego; dlatego zapewne jakiś poeta grecki ułożył na Makryna dowcipny epigram, który w brzmieniu łacińskim ma treść następującą: „Aktor stary już, wstrętny, surowy, okrutny i niesprawiedliwy pragnie" być jednocześnie bezbożnym i szczęśliwym; chociaż nie chce być pobożny, pragnąłby jednak być szczęśliwy, czemu zaprzecza natura i na co nie zgadza się rozsądek; mógł się bowiem nazwać i wydawać pobożny i szczęśliwy, jest zaś i pozostanie bezbożny i nieszczęśliwy". Powyższe wiersze ktoś z Rzymian położył na forum obok tych, które były napisane po grecku. Otrzymawszy je, Makrynus odpowiedział podobno w następujących wierszach: „Gdyby losy usunęły takiego poetę greckiego, jakim był ów łotr piszący po łacinie, o niczym nie wiedziałby lud, o niczym senat i żaden handlarz niewolników nie pisałby na mnie haniebnych wierszy." Makrynus uważał, że dał odpowiedź w wierszach o wiele gorszych niż tamte łacińskie; wyśmiewano go jednak

nie mniej niż owego poetę, który zmuszony był przekładać z greckiego na łacinę.Makrynus był dumny i żądny krwi; pragnął rządzić ipo wojskowemu i krytykował nawet karność dawnych czasów, sławiąc ponad wszystkich tylko jednego Sewera. Żołnierzy kazał przybijać do krzyży i zawsze wymierzał im kary godne niewolników; kiedy wśród żołnierzy wybuchały niepokoje, bardzo często ich dziesiątkował, a niekiedy „setkował" (było to jego własne wyrażenie), twierdząc, że jest łagodny, ponieważ przeznaczał na śmierć co setnego, choć zasługiwali na to, by ginął co dziesiąty lub dwudziesty. Długo można by odsłaniać jego wszystkie okrucieństwa, powiem jednak o jednym, według niego samego niewielkim, lecz gorszym od nieludzkich czynów wszystkich tyranów. Kiedy jacyś żołnierze ubiegali się o względy służebnej gospodarza, od dawna już mającej złą opinię, Makrynus dowiedział się o tym przez pewnego wywiadowcę i polecił ich przyprowadzić pytając, czy to prawda. Gdy się okazało, że nie ulega to wątpliwości, kazał rozciąć dwa żywe woły niezwykłej wielkości i w ich wnętrzu umieścił poszczególnych żołnierzy, tak że głowy ich wystawały na zewnątrz i mogli ze sobą rozmawiać. W ten sposób ukarał żołnierzy, chociaż ani w dawnych, ani w jego czasach nie było tego rodzaju kar nawet dla cudzołożników. Z nie mniejszym męstwem niż powodzeniem walczył przeciw Partom, Armeńczykom i Arabom zwanym Szczęśliwymi. Trybuna, który pozwolił na opuszczenie posterunków, przywiązał do wozu i wlókł go przez całą drogę najpierw żywego, potem trupa. Przywrócił także karę Mezentiusa6. który kazał związywać żywych ze zmarłymi, powodując ich śmierć na skutek powolnego rozkładu zwłok. Dlatego w cyrku, kiedy zrodziła się powszechna życzliwość dla Diadumena, zawołano: piękny młodzieniec — gdyby ojcem jego nie był Mezentius 7". Żywych ludzi zamykał i zamurowywał w ścianach. Oskarżonych o cudzołóstwo kazał palić związawszy razem ich ciała. Schwytanych niewolników, którzy uciekli od panów, skazywał na igrzyska szermierskie. Donosicieli, jeśli nie udowodnili doniesień, karał śmiercią; jeśli udowodnili, nagradzał pieniędzmi i puszczał wolno okrytych hańbą. W Prawie był Makrynus biegły do tego stopnia, że postanowił

znieść wszystkie rozporządzenia dawnych cesarzy, aby sprawy załatwiano według prawa, nie według rozporządzeń; twierdził, że niegodziwością wydają mu się ustawy Kommodusa i Karakalli oraz postanowienia ludzi niedoświadczonych, ponieważ Trajan nigdy nie odpowiadał listownie, aby udzielonych odpowiedzi, które, jak się wydaje, układano zależnie od przychylności cesarza, nie odnoszono do innych podobnych wypadków. Żywność wydzielał bardzo szczodrze, złota skąpił, karę chłosty wobec służby dworskiej stosował bez skrupułów, z takim okrucieństwem i bezwzględnością, że jego niewolnicy nazywali go nie Makrynem, lecz Macellinem, ponieważ dom jego jak jatka 8 spływał krwią niewolników. Chciwie pił wino i dużo jadł; niekiedy nawet się upijał, ale tylko w godzinach wieczornych. Śniadania, nawet jako człowiek prywatny, wydawał bardzo oszczędne, uczty bardzo zbytkowne. Zapraszał na biesiady uczonych, by rozmawiając z nimi o naukach wyzwolonych z konieczności nie pić wina. Ponieważ jednak ludzie myśleli o dawnym niskim pochodzeniu Makryna, widzieli okrucieństwo jego charakteru i nie mogli znieść, by cesarzem był człowiek budzący odrazę — szczególnie żołnierze pamiętali wiele jego czynów strasznych i niekiedy ohydnych — zawiązawszy spisek zamordowali go razem z synem Diadumenem; chłopiec miał przydomek Antoninus — mówiono, że Antoninem został we śnie. Stąd też pochodzą te wiersze: „Obywatele, jeśli się nie mylę, widzieliśmy we śnie także i to: imię Antoninów nosił ów chłopiec, który urodził się z ojca niewolnika, a cnotliwej matki, co ze stu gachami żyła i o względy stu się ubiegała. On sam także był łysym cudzołożnikiem, następnie został mężem; oto Pius, oto Marek, Werusem bowiem nie był." Również te wiersze przełożono z greckiego na łacinę; po grecku są bardzo dowcipne, przetłumaczone zaś zostały, jak mi się wydaje, przez jakiegoś marnego poetę. Kiedy Makrynus je usłyszał, ułożył jamby, które się nie zachowały; były podobno bardzo wesołe. Zaginęły w zamieszaniu, kiedy go zabito i kiedy żołnierze zniszczyli wszystko, co do niego należało. Śmierć Makryna była, jak wspomniałem, taka: gdy wojsko zaczęło się skłaniać na stronę Antonina Heliogabala, Makrynus uciekł; pokonano go w walce i zamordowano we wsi w Bitynii; część jego żołnierzy poddała się, część została zabita, część zmuszona do ucieczki-

Uważano, że w ten sposób Heliogabal stal się sławny, ponieważ wydawało się, że pomścił śmierć ojca; następnie objął władzę, którą okrył hańbą wskutek swoich niesłychanych przywar, zbytku, ohydnych czynów, marnotrawstwa, dumy i okrucieństwa. Sam też wybrał dla siebie podobny koniec życia. Tego dowiedziałem się o Makrynie, chociaż wielu autorów pewne szczegóły różnie przedstawia, jak to jest zawsze w historii. Wiadomości zebrane od wielu pisarzy ofiarowałem tobie, najdostojniejszy Dioklecjanie Auguście, ponieważ zauważyłem, że pragniesz poznać dawnych cesarzy.

Eliusz Lampridiusz DIADUMENUS ANTONINUS W życiu młodziutkiego Antonina Diadumena, którego razem z ojcem Opiliuszem Makrynem wojsko obwołało cesarzem, gdy Basjana zamordowano na skutek intryg Makryna, zasługuje na pamięć jedynie to, że nazwano go Antoninem i że godne podziwu znaki zapowiedziały jego krótkotrwałą władzę, ponieważ taka była istotnie. Skoro stało się wiadome, że legiony zamordowały Basjana, wszystkich ogarnął wielki smutek, ponieważ w państwie zabrakło Antonina; sądzili, iż razem z nim zginie cesarstwo rzymskie. Kiedy doniesiono o tym sprawującemu już władzę Makrynowi, ów obawiając się, by wojsko nie zwróciło się do któregoś z Antoninów, jakich wielu — spośród krewnych Antonina Piusa — było między dowódcami, od razu kazał zwołać zgromadzenie i synowi swemu, wówczas jeszcze chłopcu, nadał imię Antonina. Mowa do żołnierzy: „Patrzycie, towarzysze broni, na mnie, starca już, i na chłopca Diadumena, który, jeśli bogowie pozwolą, długo będzie waszym cesarzem. Rozumiem ponadto, że bardzo tęsknicie do imienia Antoninów. Ponieważ więc, jak się wydaje, niewiele życia mi już pozostało (człowiek bowiem jest istotą słabą i przemijającą), ogłaszam, że za waszą sprawą nazywam tego chłopca Antoninem, aby długo nim dla was pozostał." Wtedy zawołano: „Cesarzu Makrynie, niech bogowie cię strzegą! Antoninie Diadumenie, niech bogowie cię strzegą! Prosimy wszyscy o długie życie dla Antonina! Jowiszu Najlepszy i Największy, daj długie życie Makrynowi i Antoninowi! Ty wiesz, Jowiszu, że Makrynus nie może być zwyciężony! Ty wiesz, Jowiszu, że Antoninus nie może być zwyciężony! Jeśli mamy Antonina, mamy wszystko. Bogowie dali nam Antonina. Chłopiec Antoninus godny jest władzy".

Cesarz Makrynus powiedział: „Macie przeto, żołnierze, po trzy aureusy jako dar z okazji przyznania Diadumenowi władzy, po pięć aureusów jako dar z okazji przyznania mu imienia Antonina oraz awansy zwykłe, lecz następujące bezpośrednio jeden po drugim. Bogowie sprawią, że będziecie je częściej otrzymywać. Będę zaś dawał wam przez całe pięć lat to, co dziś przyznałem". Następnie przemówił sam chłopiec, cesarz Diadumenus Antoninus: „Dziękuję wam, żołnierze, że obdarzyliście mnie władzą i imieniem; jeśli mnie i mojego ojca uznaliście za godnych, daliście nam tytuł cesarzy rzymskich i powierzyliście państwo, ojciec mój będzie dbał o to, aby nie przynieść ujmy władzy, ja zaś będę się starał nie uchybić imieniu Antoninów. Wiem bowiem, że przyjąłem imiona Piusa, Marka i Werusa, a zadośćuczynić im jest rzeczą bardzo trudną. Tymczasem jednak z powodu otrzymania władzy i imienia obiecuję wam dać to wszystko i tyleż, co ojciec, podwoiwszy zaszczyty, jak to obiecał również mój czcigodny, obecny tutaj ojciec Makrynus". Historyk grecki Herodian pomijając to mówi, że chłopca Diadumena żołnierze ogłosili tylko Cezarem, po czym zamordowano go razem z ojcem. Po odbyciu zgromadzenia od razu wybito w Antiochii monety z imieniem Diadumena Antonina, wybicie monety z imieniem Makryna odkładając do chwili, gdy poleci to senat. Wysłano także do senatu list, w którym donoszono o przyznaniu Diadumenowi imienia Antonina. Podobno dlatego senat przyjął chętnie jego władzę, chociaż inni twierdzą, iż stało się to wskutek nienawiści do Antonina Karakalli. Cesarz Makrynus polecił rozdać ludowi na cześć swego syna Antonina czerwone płaszcze, które miano nazywać antoniniańskimi, podobnie jak szaty rozdawane przez Basjana nazwano caracallae. Dodał, że lepiej, by jego syna nazywano Penuleus lub Penularius, tak jak Basjana nazwano Karakallą. W edykcie wydanym pod imieniem Antonina obiecał dar, chociaż edykt sam przez się go zapowiadał.1 Słowa edyktu brzmią: „Chciałbym, Kwiryci, być już wśród was; wasz Antoninus dałby wam podarunki w swoim imieniu; oprócz tego ustanowiłby dotacje alimentacyjne dla chłopców i dziewcząt zwanych antoniniańskimi, które krzewiłyby sławę tak miłego imienia"- I inne rzeczy. Następnie znaki obozowe i sztandary polecił nazwać antoniniań-

skimi, a Basjanowi kazał wystawić posągi ze złota i srebra; przez siedem dni obchodzono uroczystość dziękczynną w podzięce za imię Antonina. Diadumenus był chłopcem najpiękniejszym ze wszystkich; dość wysokiego wzrostu, miał jasne włosy, czarne oczy, nos orli, podbródek szlachetnie wykrojony, usta gotowe do pocałunku; był dzielny z natury, zbyt delikatny do służby wojskowej. Gdy pierwszy raz przywdział szkarłatne i purpurowe szaty oraz inne obozowe oznaki władzy cesarskiej, zabłysnął jak gwiazda na niebie i wszyscy pokochali go dla jego wdzięku. Tyle należy powiedzieć o chłopcu. Teraz przejdźmy do znaków zapowiadających jego władzę; jak w życiu innych cesarzy, tak szczególnie jeśli chodzi o niego, są one godne podziwu. W dniu, kiedy Diadumenus się urodził, ojciec jego, zarządca skarbu większego, przeglądał właśnie purpurowe szaty i te, które mu się szczególnie podobały, polecił zanieść do komnaty, gdzie po dwóch godzinach przyszedł na świat Diadumenus. Natura osłania dzieci w łonie matki błoną, którą od razu akuszerki zabierają i sprzedają łatwowiernym prawnikom, ponieważ podobno pomaga ona adwokatom. Ten chłopiec nie miał jednak czepka, tylko diadem delikatny, a tak mocny, że nie można go było rozerwać, ponieważ jego włókna splecione były jak cięciwa łuku. Mówią wreszcie, że chłopiec nazywał się Diadematus, ale gdy dorósł, nadano mu po dziadku ze strony matki imię Diadumenus, chociaż niewiele różni się ono od imienia Diadematus. Podobno w posiadłości jego ojca urodziło się dwanaście purpurowych owiec, z których tylko jedna była innego koloru. Wiadomo, że w dniu, kiedy się urodził, orzeł przyniósł mu małego królewskiego gołąbka, złożył ptaka w kołysce śpiącego dziecka i odleciał nie wyrządzając mu żadnej krzywdy. Na domu jego ojca założyły gniazdo ptaki, które wróżą pomyślność. W dniu urodzin Diadumena astrologowie zapoznawszy się z jego horoskopem oznajmili, że jest synem cesarza i cesarzem, a matkę jego jakoby uwiedziono, co zachowała w tajemnicy. Razu pewnego, gdy Diadumenus przechadzał się po polu, orzeł przyniósł mu kapelusz, a kiedy towarzysze dziecka zaczęli krzyczeć, orzeł złożył go podobno na pomniku królewskim znajdującym się w pobliżu willi, w której mieszkał wtedy jego ojciec — i to w taki sposób, że nakrył

głowę posągu. Wypadki pokazały, że ów znak uważany przez wielu za złą wróżbę i zapowiedź śmierci, był zapowiedzią sławy. Urodził się Diadumenus w tym samym dniu, co Antoninus, o tej samej godzinie i pod znakiem niemalże odpowiadającym temu, pod jakim przyszedł na świat Antoninus Pius; dlatego astrologowie powiedzieli, że będzie synem cesarza i cesarzem, lecz niedługo. W dniu, w którym się urodził, a który równocześnie był dniem urodzin Antonina, jakaś krewna podobno zawołała: „Niech się nazywa Antoninus"; Makrynus jednak obawiał się tego, ponieważ nikt z jego rodu nie został zapisany pod tym imieniem, toteż powstrzymywał się od nadania synowi imienia noszonego przez cesarzy, do chwili aż rozeszła się pogłoska o jego horoskopie. Wielu pisarzy zanotowało takie i inne znaki, ale szczególnie ten, że kiedy Diadumenus był w kołysce, dziki lew zerwawszy więzy — jak mówią niektórzy — uciekł, zbliżył się do kołyski i polizał chłopca, po czym odszedł nie wyrządzając mu krzywdy, chociaż niańka rzuciła się na lwa i pogryziona przez niego umarła; znaleziono ją, samą, na placu, gdzie leżało dziecko. Wydaje się, że jeśli chodzi o Antonina Diadumena, wszystko to są rzeczy godne przypomnienia. Biografię jego byłbym połączył z biografią ojca, gdyby do napisania osobnego życiorysu chłopca nie było mnie skłoniło imię Antoninów. W tych czasach bowiem tak bardzo było ono lubiane, że wydawało się, iż ten, kto nim nie jaśniał, nie był godny władzy cesarskiej. Dlatego też trzeba było zdaniem niektórych pisarzy zaszczytnie wyróżnić Sewera, Pertinaksa i Juliana nadając im imiona Antoninów i dlatego później nazwano Antoninami również dwóch Gordianów, ojca i syna. Inne jednak ma znaczenie, jeśli to imię przybiera się jako pierwsze, a inne, jeśli nadaje się je jako imię rodowe. Pius bowiem miał prawdziwe imię Antoninus, a przydomek Pius; Marek miał prawdziwe imię Werissimus, a kiedy przestał go używać, przyjął imię Antonina nie jako pierwsze, lecz jako imię rodu. Werus zaś miał imię rodowe Kommodus, a kiedy przestał go używać, przyjął imię Antoninus nie jako pierwsze, lecz jako imię rodu. Kommodusa nazwał Antoninem Marek i w dniu jego urodzin tak zapisał go w aktach publicznych. Dobrze wiadomo, że Basjana Karakallę Sewer nazwał Antoninem dopiero w trzynastym roku życia, gdy przyznał mu podobno także władzę

cesarską; przyczyną tego był jego sen, w którym widział przepowiednię, że jego następcą będzie Antoninus. Nie ulega również wątpliwości, że Gecie, co do którego zresztą wielu jest zdania, że nie nazywał się Antoninus, imię to nadano z tego samego powodu, co Basjanowi, to jest, by mógł zostać następcą Sewera, co się jednak nie stało. Potem, jak wiadomo, nadano imię Antonina samemu Diadumenowi, by powierzyć go opiece wojska, senatu i ludu rzymskiego, ponieważ bardzo żałowano Basjana Karakalli. Zachował się list ojca Diadumena, Opiliusza Makryna, w którym ten mówi o sobie z dumą, nie tyle dlatego, że doszedł do władzy cesarskiej, ponieważ jest jako władca na drugim miejscu, ile dlatego, że został ojcem syna imieniem Antoninus, które w owych czasach sławniejsze było nawet od imion bogów. Zanim zacytuję ten list, warto przytoczyć wiersze ułożone przeciw Kommodusowi, kiedy nazwał się Herkulesem, by wszyscy zrozumieli, że imię Antoninów było tak sławne, iż wydawało się rzeczą niestosowną łączyć je z imieniem boga. Wiersze przeciw Kommodusowi Antoninowi: „Kommodus zapragnął nosić imię Herkulesa i uważał, że niedobre jest imię Antoninów — on, któremu obce były prawa człowieka i państwa; sądził, iż będzie sławniejszy jako bóg niż jako cesarz o znakomitym imieniu. Nie będzie jednak ani bogiem, ani człowiekiem." Powyższe wiersze napisane przez jakiegoś Greka marny poeta przełożył na łacinę. Sądziłem, że warto je przytoczyć zarówno po to, by wszyscy wiedzieli, że Antoninowie cieszyli się większą powagą niż bogowie, jak ze względu na miłość do trzech cesarzy, która uczyniła nieśmiertelnymi ich mądrość, dobroć i sprawiedliwość; w osobie Antonina sprawiedliwość, w osobie Werusa dobroć, w osobie Marka mądrość. Teraz wracam do listu Makryna Opiliusza: „Opiliusz Makrynus pozdrawia żonę, Nonię Celzę. Trudno ocenić, moja żono, jakie dobro osiągnąłem. Może sądzisz, że mówię o władzy cesarskiej; niewiele znaczy to, co los przyznaje nawet ludziom niegodnym. Zostałem ojcem Antonina, ty jesteś matką Antonina! O my szczęśliwi, o domu błogosławiony, o wielka sławo teraz dopiero szczęśliwego państwa! Oby bogowie i dobra Junona, którą czcisz, sprawili, by on zasłużył na imię Antonina, a ja, który jestem ojcem Antonina, żebym wszystkim wydał się godny tego zaszczytu."

Ten list dowodzi, jakim tytułem do sławy wydawało mu się to, że jego syna nazwano Antoninem. Atoli w czternastym miesiącu panowania Diadumenus zamordowany został wraz z ojcem, chociaż sam nie dał do tego powodu i przyczyną tego było jedynie nieludzkie i okrutne panowanie jego ojca. Powiem jednak, że i Diadumenus był okrutny wobec wielu osób w stopniu większym, niż pozwalał mu wiek, na co wskazują listy, które wysyłał do ojca. Kiedy bowiem jacyś ludzie ściągnęli na siebie podejrzenie o udział w buncie i Makrynus w czasie nieobecności syna bardzo surowo ich ukarał, ten dowiedziawszy się, że zgładzono wprawdzie twórców spisku, ale innych uczestników, wśród których byli wojskowy dowódca Armenii2 oraz legat Azji i Arabii, z powodu dawnej z nimi zażyłości wypuszczono na wolność, miał z podanym tu listem przyjść do ojca, drugi tej samej treści wysyłając do matki; uważam za wskazane przytoczyć jego kopię ze względu na jego historyczne znaczenie: „Ojcu Augustowi syn August przesyła pozdrowienie. Wydaje mi się, mój ojcze, że mimo miłości do mnie w niedostatecznej mierze zachowałeś swoje obyczaje. Ocaliłeś wtajemniczonych w zamierzony zamach na władzę cesarską, ponieważ sądziłeś, że oszczędzając ich pozyskasz ich życzliwość, bądź też uznałeś, że należało ich uwolnić ze względu na dawną z nimi zażyłość. To nie powinno się było stać i nic nie pomoże. Przede wszystkim bowiem rozdrażnieni podejrzeniami, nie mogą cię już darzyć miłością. Po wtóre nieprzyjaciele, którzy zapomniawszy o dawnej zażyłości połączyli się z twymi największymi wrogami, są jeszcze bardziej okrutni. Dodaj, że do tego mają wojska. »Jeżeli nie wzrusza cię sława tak wielkich czynów, spójrz na wzrastającego Askaniusza i pomyśl o nadziejach spadkobiercy Julusa, dla którego przeznaczone jest królestwo Italii i ziemia rzymska 3.« Jeśli chcesz być bezpieczny, musisz ich zgładzić. Ze względu bowiem na ułomność natury ludzkiej nie zabraknie nowych wrogów temu, kto tamtych ocalił." Jedni twierdzą, że autorem listu był sam Diadumenus, inni, że napisał go jego nauczyciel Celianus, niegdyś retor w Afryce; z listu tego wynika, jak okrutny byłby młodzieniec, gdyby był żył dłużej. Jest także inny list, pisany przez Diadumena do matki, tej treści: «Pan nasz i August nie kocha ani ciebie ani siebie samego, jeśli po-

zostawia przy życiu swoich nieprzyjaciół. Spowoduj przeto, by wbito na pal Arabiana, Tuskusa i Geliusza, żeby — jeśli nadarzy się sposobność — nie mogli z niej skorzystać". Loliusz Urbikus4 opowiada w historii swoich czasów, że list ten, ogłoszony przez pisarza, bardzo jakoby zaszkodził młodemu Diadumenowi w oczach żołnierzy. Kiedy bowiem zamordowano ojca, niektórzy chcieli Diadumena ocalić, lecz wtedy zjawił się pokojowy, który odczytał ten list na zgromadzeniu żołnierzy. Kiedy obaj zginęli i głowy ich wbito na pal, wojsko, przywiązane do imienia, opowiedziało się po stronie Marka Aureliusza Antonina. Mówiono o nim, że jest synem Basjana Karakalli. Ten człowiek najbardziej ze wszystkich występny, który na skutek jakiegoś przeznaczenia okrył hańbą imperium rzymskie, był kapłanem świątyni Heliogabala. Napiszę o nim na swoim miejscu, ponieważ wiele jest do powiedzenia.

Eliusz Lampridiusz ANTONINUS HELIOGABAL

Nigdy nie pisałbym biografii Heliogabala Antonina, zwanego także Wariuszem, aby nikt nie wiedział, że był cesarzem rzymskim, gdyby przedtem to samo państwo nie miało Kaligulów, Neronów i Witeliuszów. Ponieważ jednak ta sama ziemia rodzi trujące zioła i zboże, i inne pożyteczne dla zdrowia rośliny, i ta sama węże i oswojone zwierzęta, uważny czytelnik czytając z jednej strony życiorysy Augusta, Trajana, Wespazjana, Hadriana, Piusa, Tytusa i Marka, a z drugiej — żywoty tych okropnych tyranów, znajdzie w tamtych zadośćuczynienie. Zrozumie także sąd Rzymian, przejawiający się w tym, że pierwsi długo panowali i zmarli śmiercią naturalną, drugich zamordowano, po śmierci wleczono, nazwano tyranami, a imion ich nie można nawet wymawiać. Tak więc po śmierci Makryna i jego syna Diadumena, który sprawując równą władzę przyjął także imię Antonina, władzę cesarską powierzono Wariuszowi Heliogabalowi, ponieważ mówiono o nim, że był synem Basjana. Był zaś kapłanem Heliogabala albo Jowisza, albo Słońca i przyjął imię Antonina bądź jako dowód pochodzenia, bądź też wiedząc, iż imię to było tak drogie ludziom, że z jego powodu kochano nawet mordercę Basjana. Najpierw nazywano go Wariuszem, potem — od imienia boga, któremu służył — Heliogabalem; boga tego przywiózł ze sobą z Syrii i wzniósł mu w Rzymie świątynię w miejscu, gdzie dawniej była świątynia Orkusa. Wreszcie, gdy objął władzę, nazwano go Antoninem i był ostatnim z Antoninów w cesarstwie rzymskim. Heliogabal tak bardzo ulegał swej matce Symiamirze, że bez jej woli niczego nie przedsiębrał w sprawach państwowych, chociaż ona

żyjąc na sposób nierządnicy dopuszczała się na dworze cesarskim wszelkich haniebnych czynów; znane były również jej miłosne stosunki z Antoninem Karakallą, toteż powszechnie uważano, że ten Wariusz czy też Heliogabal był jego synem. Zdaniem niektórych, nawet imię Wariusza koledzy nadali mu dlatego, że poczęty został z nierządnicy na skutek jej stosunków z różnymi mężczyznami1. Kiedy na skutek spisku Makryna zamordowano jego rzekomego ojca Antonina, Heliogabal uciec miał do świątyni boga Heliogabala jak do azylu; bał się bowiem, że zginie z ręki Makryna, który razem z rozwiązłym i okrutnym synem z niezwykłą surowością sprawował władzę. Dotąd mówiłem o imieniu — o tym, jak Heliogabal zbezcześcił owo czcigodne imię Antoninów, które ty, najdostojniejszy Konstantynie, tak szanujesz, że kazałeś wykonać ze złota posągi Marka i Piusa umieszczając je — niby posągi przodków — między Konstancjuszami i Klaudiuszami i przyswajając sobie zgodne z tym charakterem cnoty dawnych ludzi — te drogie dla ciebie przyjaciółki. Powróćmy teraz do Antonina Wariusza. Doszedłszy do władzy wysłał posłów do Rzymu. Tam bardzo go pożądano, ponieważ wszystkie stany i cały lud życzliwością darzyły imię Antoninów, które w jego wypadku uważano nie tylko za tytuł, jak u Diadumena, ale i za świadectwo jego pochodzenia; podpisał się bowiem jako syn Antonina Basjana. Prócz tego przychylna była dlań opinia, jaką zazwyczaj obdarza się nowych władców obejmujących rządy po tyranach; pozostaje ona jedynie wtedy, gdy odpowiadają jej wysokie zalety panującego, toteż utraciło ją wielu cesarzy przeciętnych. Skoro tylko list Heliogabala przeczytano w senacie, od razu podniosły się głosy przychylne dla Antonina, a pełne gróźb wobec Makryna i jego syna. Ponieważ wszyscy tego chcieli i bardzo mu ufali, Antonina ogłoszono cesarzem; tak to zawsze jest z życzeniami ludzi, skłonnych do łatwowierności, ilekroć chcą, by rzeczywistością stało się to, czego pragnęli. Skoro tylko przybył do miasta, poniechał spraw prowincji, by na Palatynie, w pobliżu świątyni cesarzy, poświęcić posąg Heliogabala i wznieść mu świątynię; dążył do przeniesienia posągu Matki 2, ognia Westy, Palladium3, tarcz4 i wszystkich czczonych przez Rzymian przedmiotów do owej świątyni, chcąc, aby w Rzymie nie czczono żadnego innego boga prócz Heliogabala5. Twierdził ponadto, że należy tam również przenieść kult żydów, samarytanów i chrześ-

cijan, aby świątynia Heliogabala objęła tajemnicę wszystkiej obrzędów. Kiedy senat odbywał pierwsze posiedzenie, Heliogabal kazał zaprosić do senatu swoją matkę. Gdy przyszła, zaproszono ją do miejsc, gdzie zasiadali konsulowie i gdzie obecna była przy podpisywaniu, to jest stała się świadkiem podjęcia uchwały przez senat 6; był jedynym z cesarzy, za którego rządów kobieta, jako najsławniejsza, weszła do senatu na miejsce mężczyzny. Na Wzgórzu Kwirynalskim stworzył drugi senat7, to jest senat kobiet; dawniej odbywały się tam zgromadzenia kobiet zamężnych, i to tylko w dniach uroczystych, kiedy jakaś matrona zaszczycona została związkiem małżeńskim z konsulem, co dawni wodzowie proponowali swym krewnym, szczególnie tym, które nie miały znakomitych mężów, aby nie pozostały kobietami niskiego stanu. Za czasów Symiamiry senat podjął śmieszne uchwały dotyczące praw kobiet zamężnych: która w jakich szatach ma chodzić, która której ma ustępować, która którą ma witać pocałunkiem, która ma jeździć pojazdem dla pań, która konno, która na koniu osiodłanym, która na ośle, która na wozie zaprzężonym w muły, a która na wozie ciągnionym przez woły, która w lektyce i jakiej — czy ze skóry, czy z kości zwykłej lub słoniowej, czy ze srebra — i które mogą nosić złoto lub drogie kamienie przy obuwiu. Gdy Heliogabal spędzał zimę w Nikomedii, zachowując się ze wszech miar haniebnie, utrzymując stosunki miłosne z mężczyznami i oddając się rozpuście, żołnierze rychło zaczęli żałować tego, co zrobili, tego, że zawiązali spisek przeciw Makrynowi, by obwołać cesarzem Heliogabala; zwrócili więc swoje sympatie w stronę kuzyna Heliogabala, Aleksandra, któremu po śmierci Makryna senat nadał tytuł Cezara. Któż bowiem mógł znieść cesarza oddającego się wszystkim możliwym rozkoszom cielesnym, kiedy nikt nie zniósłby nawet takiego zwierzęcia? W Rzymie nic innego nie robił, tylko rozsyłał ludzi, którzy szukali dla niego mężczyzn z dużym członkiem i sprowadzali ich na dwór cesarski, aby mógł korzystać z ich krzepkości. Wystawiał też w domu historię Parysa; sam występował w roli Wenery, szaty niespodziewanie spadały mu do stóp i tak klęczał obnażony, z jedną ręką przyłożoną do piersi, a drugą do części wstydliwych,

podczas gdy tylna część ciała zwrócona była w stronę drugiego nierządnika. Twarz miał ucharakteryzowaną na sposób, w jaki malowano Wenus, a całe ciało wygładzone; największą korzyść z życia upatrywał w tym, że uchodzi za godnego i zdolnego do nierządu z jak najliczniejszymi. Zaszczyty, godności i urzędy Heliogabal sprzedawał osobiście jako też za pośrednictwem wszystkich swoich niewolników oraz ludzi, którzy zaspokajali jego żądze. Do senatu wybierał ludzi bez względu na wiek, stan majątkowy i pochodzenie, pobierając za to pieniądze; sprzedawał także godności wojskowe, urzędy trybunów, legatów, wodzów, a nawet stanowiska prokuratorów i urzędy dworskie. Woźniców Protogenesa i Kordiusza, towarzyszy w pierwszych zawodach rydwanów, dopuścił potem do uczestnictwa w całym swoim życiu i we wszystkich jego sprawach. Wielu, którzy mu się podobali fizycznie, zabierał z teatru, cyrku i amfiteatru na dwór cesarski. W Hieroklesie tak był zakochany, że — wstyd powiedzieć — całował jego podbrzusze, dodając, że obchodzi święto Flory. Dopuścił się gwałtu na dziewicy Westalce. Wyniósłszy przedmioty kultu zbezcześcił sanktuarium ludu rzymskiego. Chciał zgasić wieczny ogień. Pragnął skasować nie tylko kulty rzymskie, lecz w ogóle kulty religijne na całym świecie, dbając jedynie o to, by wszędzie czczono boga Heliogabala; splamiony wszelkim złem moralnym, wraz z tymi, którzy się sami zhańbili, wtargnął do wnętrza świątyni Westy, gdzie przychodzą jedynie dziewice i kapłani. Usiłował także zabrać znajdujące się tam świętości: główna westalka wskazała mu fałszywe naczynie gliniane, które porwał myśląc, że jest prawdziwe, i kiedy nic w nim nie znalazł, rzucił je i rozbił. Nie wziął jednak niczego, co należało do kultu, ponieważ zrobiono jakoby wiele naczyń podobnych, aby nikt nigdy nie mógł zabrać prawdziwego. Mimo to jednak zabrał posążek, który uważał za Palladium, i ozdobiony złotem umieścił w świątyni swojego boga. Zabrał także świętości Matki Bogów i zabił woły na ofiarę, aby porwać jej posąg i inne święte przedmioty, które trzymano głęboko schowane. Chełpił się, że jest przywódcą wśród szalonych rzezańców, obwiązywał sobie części płciowe i robił wszystko, co zwykle czynią kapłani Cybeli; zabraną świętość przeniósł do świątyni swo-

jego boga. Oddawał także cześć bogini Salambo8, przestrzegając wszystkich lamentów i szalonych tańców właściwych kultowi syryjskiemu i zapowiadając sobie bliską zgubę. Mówił, że wszyscy bogowie są sługami jego boga; jednych nazywał jego pokojowymi, innych niewolnikami, jeszcze innych sługami w najrozmaitszych sprawach. Chciał sprowadzić kamienie uważane za święte ze świątyni, gdzie powinny się były znajdować, i posąg Diany Laodycejskiej 9 z jej przybytku, w którym umieścił go Orestes. Niektórzy uważają, że także Orestes nie umieścił w jednym miejscu jednego posągu Diany, lecz wiele posągów w wielu miejscach; i gdy stosownie do wyroczni oczyścił się nad Trzema Rzekami w pobliżu Ebru. założył również miasto Oresteję, które często musiało spływać krwią ludzką. Hadrian zaś w czasach, kiedy zaczął popadać w szaleństwo, polecił to miasto na podstawie wyroczni nazwać swoim imieniem, gdyż przepowiedziano mu, że wejdzie w posiadanie domu lub imienia jakiegoś szalonego człowieka. Podobno od tego czasu osłabło jego szaleństwo, wskutek którego kazał zgładzić wielu senatorów; ocalił ich Antoninus i dzięki temu zasłużył na przydomek Pobożnego, ponieważ później wprowadził do senatu tych wszystkich, o których myślano już, że zostali zamordowani z rozkazu cesarza. Heliogabal zabijał też na ofiarę ludzi, wybierając do tego celu dobrze urodzonych i pięknych chłopców z całej Italii; ich ojcowie i matki żyli i o to, jak sądzę, chodziło, by jeszcze większy był ból obydwojga rodziców. Byli przy nim wszelkiego rodzaju magowie i codziennie za jego zachętą składali te ofiary, a on dziękował bogom, ponieważ przekonał się, że są dla magów życzliwi; badał przy tym wnętrzności chłopców i męczył zwierzęta ofiarne według przyjętego przez siebie rytuału. Gdy objął konsulat, przeznaczył do rozdzielenia między lud nie złote czy srebrne pieniądze, nie słodycze ani małe zwierzęta, lecz tłuste woły, wielbłądy, osły i jelenie, mówiąc, że jest to dar godny cesarza. Bez litości prześladował pamięć Makryna, a jeszcze bardziej Diadumena, ponieważ nazywano go Antoninem — sam mówił o nim Pseudo-Antoninus, tak jak PseudoFilip — i ponieważ uważano, że z człowieka wyuzdanego stał się dzielnym, dobrym, poważnym i surowym mężem. Heliogabal zmusił także niektórych pisarzy, by pisali o sposobie życia i zbytku Diadu-

mena rzeczy niegodziwe, a co więcej występne, jak jest w jego biografii . . . .10 W budynkach na dworze cesarskim urządził łaźnię publiczną, a równocześnie łaźnię Plautyna udostępnił ludowi, by dostarczała mu ona sposobności do utrzymywania stosunków z ludźmi o dużych członkach męskich. Gorliwie starano się o to, by w całym mieście, a nawet wśród żeglarzy, wyszukiwać „onobeli". Tak nazywano tych, którzy uchodzili za bardziej męskich. Kiedy Heliogabal chciał rozpocząć wojnę z Markomanami, którą zaszczytnie zakończył Antoninus, niektórzy twierdzili, iż Marek Antoninus przy pomocy Chaldejczyków i magów uczynił z Markomanów na zawsze oddanych przyjaciół narodu rzymskiego i że stało się to dzięki formułom czarodziejskim i zaklęciom. Gdy Heliogabal pytał, jakie to było zaklęcie i kiedy miało miejsce, zatajono to przed nim. Wiedziano bowiem, że po to pytał o zaklęcie, aby rozpowszechnić o nim wieść w nadziei wzniecenia wojny, a przede wszystkim dlatego, że słyszał o wyroczni głoszącej, iż Antoninus powinien zakończyć wojnę z Markomanami, gdy tymczasem jego, Wariusza, nazywają i Heliogabalem, i publiczną igraszką i twierdzą, że imię Antonina, w którego posiadanie się wkradł — zbezcześcił. Wiadomość tę rozpowszechniali głównie ci, którzy boleli, że wyżej od nich stawia ludzi mających szczególne warunki do oddawania się żądzom i bogatych. Od tej chwili zaczęto już myśleć o zgładzeniu go, i to nawet na samym dworze. Ale i żołnierze nie mogli znieść, że tego nikczemnika osłania imię cesarza i najpierw zaczęli o tym mówić między- sobą, a następnie na zebraniach; wszyscy zwracali swoje umysły do Aleksandra, który wtedy, gdy zamordowano Makryna, otrzymał już od senatu tytuł Cezara i był kuzynem tego Antonina, ponieważ mieli wspólną babkę Warię (po niej właśnie Heliogabal nosił imię Wariusza). Zotikus miał za jego czasów tak wielkie wpływy, iż wszyscy najwyżsi urzędnicy uważali go jakby za małżonka cesarza. Ponadto ów Zotikus zwodził ludzi powołując się na rozmaite słowa i czyny Heliogabala i wykorzystując swoją zażyłość z cesarzem; gromadził również niezliczone bogactwa, gdyż jednym groził, innym obiecywał, wszystkich oszukiwał, a wychodząc od cesarza szedł do różnych ludzi i mówił: „O tobie powiedziałem to, o tobie słyszałem to, z tobą stanie się tak a tak". Jest to gatu-

nek ludzi, którzy dopuszczeni do zbytniej zażyłości z władcami, sprzedają sławę nie tylko złych, lecz i dobrych władców, i z powodu głupoty albo prawości cesarzy, którzy tego nie dostrzegają, żyją z haniebnego rozpowszechniania plotek. Heliogabal poślubił go (miał nawet druhnę), żył z nim i nawet kiedy Zotikus chorował, wołał: „Magirusie, przystępuj do dzieła!" 11 Pytał też filozofów i poważnych ludzi, i to jak najbardziej bezwstydnie, czy i oni tyle wytrzymali w młodości, co on sam. Nigdy nie szczędził wstrętnych słów, dając także palcami nieprzyzwoite znaki i nie wstydził się niczego, chociaż słuchał go zgromadzony lud. Wyzwoleńców mianował namiestnikami, legatami, konsulami, dowódcami i bezcześcił wszelkie godności powierzając je nikczemnym ludziom niskiego pochodzenia. Razu pewnego zaprosił na winobranie wysoko urodzonych przyjaciół, usiadł przy koszach i zaczął wszystkich najstarszych wypytywać, czy skłonni są do miłości; gdy starcy rumienili się, wołał: „Zaczerwienił się. Sprawa załatwiona!" — uważając milczenie i rumieniec za znak zgody. Oprócz tego opowiedział, co sam robił, bez żadnych oznak wstydu. Skoro spostrzegł, że starcy zaczerwienili się i milczeli, ponieważ albo wiek, albo godność nie pozwalała im na takie rozmowy, udał się do młodzieńców i ich zaczął o wszystko wypytywać. Gdy usłyszał od nich rzeczy zgodne z ich wiekiem, cieszył się mówiąc, iż winobranie, które w ten sposób obchodził, jest naprawdę wolne. Zdaniem wielu on pierwszy wprowadził zwyczaj, że w czasie świąt winobrania często żartowano sobie z panów i to nawet w ich obecności; sam te żarty układał, przede wszystkim po grecku. Wiele z nich przytacza Mariusz Maksymus w swojej biografii Heliogabala. Przyjaciółmi Heliogabala byli ludzie niegodziwi, jacyś starcy i z pozoru filozofowie, którzy na głowę kładli siatki, mówili, że znoszą jakieś niegodziwości, chełpili się, że mają mężów. Niektórzy mówią, że udawali, by naśladując wady Heliogabala pozyskać jego przyjaźń. Na dowódcę pretorianów powołał tancerza, który zawód aktora wykonywał w Rzymie, dowódcą straży mianował woźnicę Kordiusza, prefektem zajmującym się dostawą zboża — fryzjera Klaudiusza. Na inne stanowiska wysunął ludzi odznaczających się niezwykle wielkim członkiem męskim. Nad pięcioprocentowym podatkiem od

spadków polecił czuwać poganiaczowi mułów, biegaczowi, kucharzowi i rzemieślnikowi wyrabiającemu zamki. Wchodząc do obozu albo do senatu, wprowadzał ze sobą swoją babkę, Warię, o której wyżej już mówiłem, aby korzystać z jej powagi, skoro sam nie umiał wzbudzać szacunku; przed nim — o czym już wspominałem — nigdy jeszcze żadna kobieta nie weszła do senatu i żadnej nie zaproszono, by uczestniczyła w piśmiennym redagowaniu uchwał senatu i wypowiadała swoje zdanie. Na ucztach najbliżej siebie umieszczał młodych rozpustników i szczególną przyjemność sprawiało mu ich dotknięcie i pieszczoty; od nich też pijąc najchętniej przyjmował puchary. Wśród tych bezeceństw wyuzdanego życia oddalił od siebie Aleksandra, którego adoptował; twierdził, że sam żałuje adopcji, i polecił senatowi odebrać mu tytuł Cezara. Kiedy jednak wyjawił swój zamiar, w senacie zapanowała głęboka cisza. Aleksander bowiem był szlachetnym młodzieńcem, co potwierdziło potem jego panowanie, chociaż tak bardzo nie podobał się ojcu, ponieważ nie był bezwstydny. Jak twierdzą niektórzy, był nawet jego kuzynem; kochali go żołnierze, lubił senat i ekwici. Szaleństwo jednak posunęło się aż do próby zgładzenia Aleksandra. Heliogabal nasłał na niego morderców, a uczynił to w następujący sposób: Sam udał się do ogrodów Dawnej Nadziei12, jak gdyby składając ślub przeciw niewinnemu młodzieńcowi, i pozostawiwszy na Palatynie matkę, babkę i kuzyna, polecił zamordować tego szlachetnego i potrzebnego państwu młodzieńca. Wysłał również listy do żołnierzy z rozkazem, by pozbawili Aleksandra tytułu Cezara; wysłał też człowieka, który miał zatrzeć gliną napisy na jego posągach w obozie, jak to się zwykle robi w stosunku do tyranów; wysłał wreszcie list do jego wychowawców, polecając im w zamian za nagrody i zaszczyty zamordować go, jak zechcą — albo w łaźni, albo przy pomocy trucizny lub miecza. Niegodziwi ludzie nic jednak nie mogą zrobić niewinnym. Bo nie ma siły, która by mogła kogoś skłonić do dokonania tak wielkiej zbrodni, skoro broń, jaką przygotował przeciw drugim, zwraca się pierwej przeciw niemu samemu i sam ginie od tej, którą godził w innych. Kiedy zamazano błotem napisy na posągach, wszyscy żołnierze zapłonęli gniewem; część podążyła na Palatyn, część do ogro-

dów, gdzie przebywał Wariusz, aby obronić Aleksandra i uwolnić wreszcie państwo od tego niegodziwca z duszą mordercy. Dotarli na Palatyn, po czym, pilnie strzegąc Aleksandra, zaprowadzili go wraz z matką i babką do obozu. Matka Heliogabala, Symiamira, poduszczona przez syna, pospieszyła za nimi pieszo. Stąd udali się do ogrodów, gdzie znaleźli Wariusza przygotowującego zawody woźniców; wyczekiwał jednak z uwagą, kiedy doniosą mu, że kuzyna zamordowano. Przerażony nagłym zgiełkiem żołnierzy ukrył się w kącie i narzucił na siebie zasłonę wiszącą u wejścia do sypialni; jednego prefekta wysłał do obozu dla uspokojenia żołnierzy, drugiego dla ułagodzenia tycb, którzy już weszli do ogrodu. Jeden z prefektów, Antiochianus, przypominając o przysiędze błagał żołnierzy, którzy weszli do ogrodu, aby nie zabijali Heliogabala; weszli bowiem nieliczni, a większość pozostała ze sztandarem, który zatrzymał trybun Arystomachus. To działo się w ogrodach. W obozie żołnierze odpowiedzieli na prośbę prefekta, że oszczędzą Heliogabala, jeśli oddali od siebie rozpustników, woźniców i aktorów i powróci do porządnego życia, jeśli usunie przede wszystkim ludzi, którzy ze szkodą ogółu mieli na niego największy wpływ i którzy wszystko, co go dotyczyło, rozpowszecbniali zgodnie z prawdą albo uciekali się do kłamstwa. Oddalił przeto Hieroklesa, Kordiusza, Myrissimusa oraz dwóch niegodziwych niewolników, którzy z głupca czynili go jeszcze głupszym. Ponadto żołnierze polecili prefektom, aby nie pozwolili mu żyć dłużej w ten sposób i aby strażą otoczono Aleksandra, by nie dopuszczono się na nim jakiegoś gwałtu, równocześnie zaś, by Cezar nie widywał żadnego przyjaciela Augusta i nie zaczął przypadkiem naśladować jego haniebnego postępowania. Heliogabal jednak wybłagał z powrotem Hieroklesa, najbardziej bezwstydnego z nich wszystkich, i coraz szerzej zastawiał sidła na Cezara. Wreszcie pierwszego sierpnia nie chciał iść w orszaku razem z kuzynem, chociaż obydwóch desygnowano wówczas na konsulów. W końcu, kiedy babka i matka oświadczyły mu, że żołnierze dążyć będą do jego zguby, jeśli nie zobaczą, że między kuzynami panuje zgoda, włożywszy togę bramowaną purpurą, o szóstej godzinie poszedł do senatu, wezwał tam swoją babkę i zaProwadził ją do krzeseł. Stąd nie chciał się udać na Kapitol w celu

złożenia ślubów i dopełnienia uroczystych ofiar; wszystkiego dokonał pretor miejski, jak gdyby nie było wtedy konsulów. Heliogabal nie przestał myśleć o zabójstwie Aleksandra; obawiając się jednak, żeby senat nie wyniósł kogo innego do godności cesarza w wypadku, gdyby sam zamordował kuzyna, nagle rozkazał senatowi opuścić Rzym. Wszystkim, którzy nie mieli pojazdów ani niewolników, polecono wyruszyć natychmiast; wówczas jedni kazali się nieść tragarzom, inni jechali na przypadkowo zdobytych lub wynajętych zwierzętach. Wezwawszy centuriona, w słowach bardzo ostrożnych wydał rozkaz zgładzenia byłego konsula Sabinusa, któremu Ulpianus dedykował swoje księgi, za to, że ów pozostał w mieście. Centurion jednak, ponieważ był głuchy, sądził, że polecono mu wydalić Sabinusa z Rzymu, co też uczynił. W ten sposób pomyłka centuriona ocaliła Sabinusa. Odsunął Heliogabal — jako człowieka szlachetnego — biegłego prawnika Ulpiana, a także retora Sylwinusa, którego mianował nauczycielem Cezara. Sylwina mianowicie zamordowano, Ulpian zaś ocalał. Żołnierze jednak, a zwłaszcza pretorianie, bądź to wiedząc, iż przygotowano zgubę Heliogabala, bądź też widząc, że na nich zwróci się nienawiść cesarza z powodu ich przywiązania do Aleksandra, zawiązali spisek w celu uwolnienia państwa; najpierw w różny sposób zgładzono wtajemniczonych w rozpustne życie Heliogabala: jednych mordowano wyrywając im wnętrzności, innym przebijano dolną część ciała, aby rodzaj śmierci odpowiadał sposobowi ich życia. Następnie napadnięto na Heliogabala i zamordowano go w ustępie, dokąd uciekł. Ciało jego wleczono przez miejsca publiczne. Zwłoki znieważono, żołnierze wrzucili je mianowicie do kanału ściekowego; ponieważ tam jednak jakimś trafem nie utonęły, obciążono je, by nie wypłynęły, i z mostu Emiliańskiego wrzucono do Tybru, aby nigdy nie można ich było pogrzebać. Zanim ciało rzucono do Tybru, wleczono je ponadto przez cały cyrk. Z polecenia senatu wyskrobano jego imię, to jest imię Antonina, i pozostało tylko imię Wariusza Heliogabala; tamto bowiem zatrzymał rozmyślnie, ponieważ pragnął uchodzić za syna Antonina. Po śmierci nazywano go Tyberynus, Traktatycjusz, Impurus i na wiele jeszcze sposobów, gdyby należało wskazać przydomki, które powstały — jak się wy-

daje — za jego czasów. Jego jedynego ze wszystkich cesarzy po śmierci wleczono, spuszczono do kanału ściekowego, wrzucono do Tybru. Doszło do tego z powodu wspólnej wszystkim nienawiści, której szczególnie powinni wystrzegać się panujący; ci bowiem, którzy nie zasługują na miłość senatu, ludu i żołnierzy, nie mogą zasłużyć nawet na grobowiec. Nie pozostały po nim żadne budowle publiczne oprócz świątyni boga Heliogabala przez jednych nazywanego Słońcem, przez innych Jowiszem, oraz odbudowanego po pożarze amfiteatru i łaźni na ulicy Sulpicjusza. Budowę łaźni rozpoczął Antoninus, syn Sewera, a Antoninus Karakalla, kąpiąc się w niej i dopuszczając lud, co prawda ją poświęcił, ale brakowało portyków; wybudował je później ów fałszywy Antoninus, a wykończył Aleksander. Taki był ostatni z Antoninów, chociaż zdaniem wielu imienia Antoninów używali później Gordianowie, których nazywano Antoniuszami, nie Antoninami; z powodu sposobu życia, charakteru i niegodziwości tak go znienawidzono, że senat nawet imię jego kazał wymazać. Ja również nie nazywałbym go Antoninem, gdyby nie chęć poznania, co bardzo często zmusza do wymieniania nazwisk, które zostały wykreślone. Z nim razem zamordowano jego matkę, Symiamirę, kobietę okrytą największą hańbą i godną syna. Po śmierci Antonina Heliogabala postanowiono przede wszystkim, by żadna kobieta nigdy nie wchodziła do senatu i by bogom podziemnym poświęcono i złożono na ofiarę głowę tego, przez kogo by się to stało. O życiu Heliogabala pisano wiele rzeczy nieprzyzwoitych; ponieważ nie zasługują one na pamięć, uważałem, iż należy wyjawić tylko te, które dotyczą jego chęci użycia; pewne rzeczy robił podobno jako człowiek prywatny, inne jako cesarz, twierdząc, że w życiu prywatnym naśladuje Apicjusza, a jako cesarz — Nerona, Otona i Witeliusza. Pierwszy z ludzi prywatnych kazał przykrywać łoża złotymi nakryciami, ponieważ wtedy można tak było czynić dzięki pozwoleniu Marka Antonina, który cały sprzęt należący do dworu cesarskiego sprzedał na publicznej licytacji. W lecie wydawał różnobarwne uczty: dziś ucztę w kolorze zielonym, innego dnia w niebieskim, Jeszcze innego w modrym, i tak po kolei każdego letniego dnia zaw-

sze innej barwy. Pierwszy miał srebrne naczynia do gotowania i inne naczynia kuchenne, dalej ryte naczynia srebrne o wadze stu funtów, niektóre zbrukane zdrożnymi rysunkami. Pierwszy wynalazł wino zaprawiane żywicą mastyksową i polejem i wszystko, co teraz należy do zbytku. Olejek różany używany przez innych uczynił jeszcze bardziej pachnącym dodawszy doń tartej sosny. Przed Heliogabalem nie słyszano też o tego rodzaju pucharach. Jedynym celem życia było dla niego wyszukiwanie nowych przyjemności. Pierwszy sporządził siekaninę z ryb i siekaninę z ostryg, ostryg z gładkimi skorupami i innych tego rodzaju morskich ślimaków. A także z szarańczy, dużych raków i małych raków morskich. W salach jadalnych na sofach i w portykach kazał rozrzucać róże i wszelkie inne kwiaty, jak lilie, fiolki, hiacynty i narcyzy, i tam się przechadzał. Sam kąpał się tylko w basenach, w których woda przepojona była szlachetnym olejkiem albo szafranem. Niechętnie kładł się na sofach, które nie były pokryte sierścią zajęczą albo pierzem spod skrzydeł kuropatw; często zmieniał poduszki. Senatem Heliogabal gardził nieraz tak dalece, że nazywał go niewolnikiem ubranym w togę; lud rzymski nazywał robotnikiem na jednej roli, a stan ekwitów miał za nic. Po obiedzie często zapraszał do siebie prefekta miejskiego, by pić z nim razem; wzywał także naczelników gwardii cesarskiej w taki sposób, że gdyby odmówili, mistrzowie ceremonii zmusiliby ich do przyjścia. Chciał też mianować prefektów miejskich dla poszczególnych dzielnic Rzymu, by w mieście było ich czternastu. Gdyby żył, byłby tego dokonał, zamierzając wysunąć na to stanowisko wszystkie najwstrętniejsze figury spełniające najniższe posługi. Miał Heliogabal w jadalniach i sypialniach sofy wykonane z masywnego srebra. Naśladując Apicjusza jadł często pięty wielbłądów, grzebienie zdjęte z żywych kogutów oraz języki pawi i słowików, ponieważ mówiono, że ten, kto je spożywa, zabezpieczony jest przed zarazą. Na uczty palatyńskie kazał przygotowywać duże półmiski napełnione wnętrznościami barwen, móżdżkiem ptaków wodnych, jajkami kuropatw, móżdżkami kwiczołów, głowami papug, bażantów i pawi. Polecił podawać brody barwen tak duże, że przynoszone — podobnie jak rzeżucha, melisa, groch przecierany i koźlik — w misach i na talerzach

w kształcie półmisków, wypełniały je po brzegi; było to szczególnie godne podziwu. Psy żywił gęsimi wątróbkami. Z upodobaniem trzymał lwy i lamparty pozbawione kłów i pazurów; wyuczone przez poskramiaczy, na jego rozkaz nagle kładły się przy stole w czasie drugiego i trzeciego dania, wywołując śmieszne przerażenie, ponieważ nikt nie wiedział, że są bezbronne. Swoim koniom kładł do żłobu winogrona z Apamei, a lwy i inne zwierzęta żywił papugami i bażantami. Przez dziesięć dni kazał podawać co dzień po trzydzieści wymion dzikich świń razem z macicami, groch ze złotymi monetami, soczewicę z drogimi kamieniami, bób z bursztynem, ryż z perłami. Perłami zamiast pieprzu posypywał ryby i trufle. W przenośnych jadalniach zasypywał swoich pieczeniarzy fiołkami i innymi kwiatami, tak że niektórzy umierali nie mogąc wydostać się na wierzch. Do sadzawek i wanien wlewał korzenne wino, olejek różany i piołun. Lud zachęcał do picia i sam pił z ludem tak dużo, iż kiedy zobaczono, jak pił sam, zrozumiano, dlaczego pił w sadzawce. Jako podarki z okazji Saturnalii dawał eunuchów, czterokonne rydwany, osiodłane konie, muły, kobiece lektyki i powozy; dawał też po tysiąc aureusów i po sto funtów srebra. Na łyżkach miał wypisane losy biesiadne, tak by raz wypadało „dziesięć wielbłądów", innym razem „dziesięć much", jeszcze innym „dziesięć funtów złota", „dziesięć funtów ołowiu", „dziesięć strusi" albo „dziesięć jaj kurzych" — aby naprawdę były to losy i by badano przeznaczenie. Tak samo postąpił wydając igrzyska, kiedy to jako przedmiot losowania miał równocześnie dziesięć niedźwiedzi i dziesięć koszatek, dziesięć główek sałaty i dziesięć funtów złota. Pierwszy też ustanowił ten rodzaj losowania, który widzimy teraz. Do losowania wzywał aktorów, mając do rozlosowania nieżywe psy i funt wołowego mięsa oraz sto złotych monet, tysiąc srebrnych, sto drobnych monet miedzianych 13 i tym podobne. Lud przyjmował to wszystko tak chętnie, że potem gratulował sobie jego panowania. Podobno jako igrzyska Heliogabal urządzał walki morskie w kanałach napełnionych winem, płaszcze skrapiał perfumami z dzikich winogron i po Wzgórzu Watykańskim przejechał czterema kwadry-

gami zaprzężonymi w słonie, burząc grobowce, które stały mu na przeszkodzie; podczas prywatnego widowiska w cyrku zaprzągł do rydwanów po cztery wielbłądy. Mówią, że z pomocą kapłanów ludu Marsów gromadził węże i wypuszczał je niespodziewanie przed świtem, kiedy lud spieszył zwykle na świąteczne igrzyska; pokąsały one i zmusiły do ucieczki wielu ludzi. Używał tuniki całej złotej, używał również purpurowej i perskiej, z drogimi kamieniami, chociaż twierdził, że przygniata go ciężar przyjemności. Drogie kamienie, i to ryte, nosił nawet w sandałach. Wzbudzało to ogólny śmiech, bo w drogich kamieniach, które pokrywały mu stopy, nie można było dostrzec dzieł sztuki snycerskiej znakomitych artystów. Chciał też używać diademu wysadzanego drogimi kamieniami, by piękniej wyglądać i jeszcze bardziej upodobnić swą twarz do twarzy kobiecej. Używał go w domu. Opowiadają, że chcąc w sposób godny cesarza odprawić biesiadników, obiecał im feniksa lub zamiast niego tysiąc funtów złota. Kazał urządzić pływalnie napełnione morską wodą, szczególnie w miejscach położonych w środku lądu, i oddawał je różnym przyjaciołom, aby w nich się kąpali, albo — innym razem — napełniał je rybami. W czasie lata, nawiózłszy śniegu, kazał wznieść górę ze śniegu w ogrodzie znajdującym się przy domu. Nigdy nie jadał ryb nad morzem, natomiast w okolicach najbardziej od morza odległych kazał podawać wszystko, czego ono dostarcza. W miejscowościach śródlądowych żywił ludność wiejską mlekiem muren i ryb morskich. Spożywał zawsze ryby w błękitnym sosie, które zachowywały swój naturalny kolor, jakby je gotowano w wodzie morskiej. Urządzał prowizoryczne sadzawki z wina i róż i kąpał się ze wszystkimi swymi domownikami stosując ciepłe kąpiele z nardu. Polecił również kłaść balsam do lamp. Nigdy nie powtarzał stosunku miłosnego z tą samą kobietą oprócz żony. W pałacu urządził dom schadzek dla przyjaciół, klientów i niewolników. Nigdy nie jadał obiadów za mniej niż sto tysięcy seslerców, to jest trzydzieści funtów srebra; czasami zaś jadł obiad za trzysta tysięcy sesterców zliczywszy wszystko, co wydal. Wydawał wspanialsze uczty niż Witeliusz i Ap-cjusz. Z sadzawek kazał wyławiać ryby dla swoich wołów. Idąc przez targowisko płakał nad żebrzącymi w miejscach publicznych. Piecze-

niarzy kazał przywiązywać do koła wodnego i obracając je zanurzał ich w wodzie, a następnie wydobywał na powierzchnię; nazywał ich przyjaciółmi Iksiona. Ulice na Palatynie, które nazywał Antoniniańskimi, polecił wyłożyć marmurem lacedemońskim i porfirem. Kamienie te przetrwały do naszych czasów, ale niedawno zostały wyrąbane i zniszczone. Postanowił wznieść jedną ogromną kolumnę z wewnętrznym wejściem na szczyt, gdzie stanąłby posąg boga Heliogabala; nie znalazł jednak tak wielkiego kamienia, chociaż zamierzał sprowadzić go z Teb. Pijanych przyjaciół często zamykał i nagle w nocy wypuszczał na nich lwy, lamparty i niedźwiedzie pozbawione kłów i pazurów, aby obudziwszy się o świcie, a co gorzej w nocy, znaleźli się oko w oko z lwami, niedźwiedziami i panterami; wielu ze strachu wyzionęło ducha. Dla licznych przyjaciół niższego pochodzenia kazał rozpościerać worki skórzane zamiast sof i w czasie uczty wypuszczał z nich powietrze, tak że biesiadnicy nagle znajdowali się pod stołem. Pierwszy wreszcie wpadł na pomysł, by grupę osób tworzącą półkole umieszczać nie na sofach, ale na ziemi, w tym celu, żeby chłopcy, którzy stali przy nogach biesiadników, rozwiązywali worki i wypuszczali z nich powietrze. W scenach mimicznych przedstawiających cudzołóstwa rozkazał wykonywać naprawdę to, co zazwyczaj udawano. Od różnych stręczycieli często wykupywał nierządnice i wyzwalał je. Kiedy raz w prywatnej rozmowie zaczęto mówić, ilu może być w Rzymie ludzi z przepukliną, polecił ich wszystkich oznaczyć i dostarczyć do swoich łaźni, gdzie razem z nimi się kąpał; byli wśród nich nawet ludzie poważni. Często kazał przyprowadzać sobie gladiatorów i pięściarzy, by walczyli przed ucztą. Przygotował dla siebie sofę w najwyższym miejscu amfiteatru i jedząc przyglądał się widowiskom, których tematem były przestępstwa i łowy. Pieczeniarzom kazał często podawać na drugie danie potrawy wykonane z wosku, drzewa lub kości słoniowej i czasem dające się łamać, niekiedy zaś z marmuru lub kamienia, tak że dawano im do oglądania wszystko, co sam spożywał, ale zrobione z różnych materiałów; mimo to między poszczególnymi daniami pili i myli ręce jak gdyby jedli. Podobno pierwszy z Rzymian używał szat całych z jedwabiu, cho-

ciąż były już w użyciu półjedwabne. Nigdy nie dotykał pranej bielizny płóciennej, twierdząc, że pranych lnianych szat używają tylko żebracy. Często po uczcie ukazywał się publicznie ubrany w dalmatykę, nazywając siebie Fabiuszem Gurgitesem i Scypionem, ponieważ w takiej samej szacie Fabiusz i Korneliusz jako młodzieńcy przyprowadzeni zostali na miejsce publiczne przez rodziców, którzy chcieli poprawić ich obyczaje. Wszystkie nierządnice z cyrku, teatru, stadionu, z wszystkich miejsc i łaźni Sprowadził do gmachów publicznych i odbył z nimi zebranie na wzór zgromadzeń żołnierskich, nazywając je towarzyszkami broni i rozprawiając o rodzajach szat i przyjemności. Później kazał na takie zgromadzenie sprowadzić stręczycieli, zewsząd zebranych młodych rozpustników oraz najbardziej wyuzdanych chłopców i młodzieńców. I gdy do nierządnic przyszedł w stroju kobiecym z wysuniętą piersią, do rozpustników przyszedł w stroju chłopców, którzy oddają się nierządowi. Po zgromadzeniu obiecał im w darze jak żołnierzom po trzy aureusy i domagał się od nich, aby prosili bogów, by znalazł innych, których mógłby im polecić. Zażartował też z niewolników każąc sobie przynieść tysiąc funtów pajęczyny i obiecując im nagrodę; zebrał podobno dziesięć tysięcy funtów, po czym twierdził, iż nawet to jest dowodem, jak wielki jest Rzym. Pieczeniarzom posyłał jako roczny przydział żywności naczynia napełnione żabami, skorpionami, wężami i innymi gadami tego rodzaju. W takich samych naczyniach kazał też zamykać roje much nazywając je oswojonymi pszczołami. W czasie śniadań i posiłków w jadalniach i portykach kazał sobie zawsze dostarczać kwadrygi, które brały udział w zawodach w cyrku; do prowadzenia ich zmuszał sędziwych współbiesiadników, niekiedy nawet dostojników. Już jako cesarz polecił, by mu dostarczono dziesięć tysięcy myszy, tysiąc łasic, tysiąc kretów. Takich miał cukierników i mleczarzy, że cokolwiek z różnych rzeczy jadalnych przygotowywali kucharze od mięsa lub owoców, tamci dostarczali albo ze słodyczy, albo z ciast na mleku. Dla pieczeniarzy kazał przygotowywać uczty ze szkła i niekiedy kłaść na stół tyle serwet z wyhaftowanymi na nich potrawami, ile miało być dań, także podawano im potrawy haftowane i tkane. Czasami także przygotowywano dla nich obrazy malowane; w ten sposób dostarczano im jak gdyby wszystkiego, a jed-

nak cierpieli głód. Mieszał drogie kamienie z owocami i kwiatami, przez okno wyrzucał tyle żywności, ile przygotował dla przyjaciół. Nierządnicom, stręczycielom i młodym rozpustnikom przebywającym w obrębie miasta polecił wydać rację zboża przypadającą w państwie na cały rok; tyle samo obiecał ludności mieszkającej poza murami, chociaż w tym czasie dzięki zapobiegliwości Sewera i Trajana istniał w Rzymie przepis dotyczący rozdziału zboża na okres siedmiu lat. Zaprzęgał po cztery duże psy do rydwanu i tak jeździł w obrębie pałacu; to samo robił jako człowiek prywatny na polach do niego należących. Wystąpił publicznie na rydwanie zaprzężonym w cztery wielkie jelenie. Zaprzęgał także lwy nazywając się Wielką Matką. Zaprzęgał tygrysy nazywając siebie Bakchusem, odziany w stroje, w jakich przedstawiano bogów, których naśladował. Miał w Rzymie małe węże egipskie nazywane przez Egipcjan dobrymi geniuszami. Miał też hipopotamy, krokodyla, nosorożca i wszystkie inne zwierzęta egipskie, które można było dostarczać ze względu na ich naturę. Kilkakrotnie kazał sobie dostarczyć na ucztę strusie twierdząc, że polecono je jeść Żydom. Dziwne wydaje się to, co podobno zrobił, a mianowicie kazał ułożyć w półkole siedzenie z szafranu i zaprosiwszy na śniadanie najwybitniejszych mężów oświadczył, że przygotował siano stosowne do ich godności.14 Czynności dzienne wykonywał w nocy, a nocne w czasie dnia, ponieważ uważał, że to również należy do rodzaju zbytku; dlatego późno wstawał ze snu i późno zaczynano go pozdrawiać, a rano zabierał się do spania. Codziennie przyjmował przyjaciół i nikogo nie pozostawiał bez podarunku, chyba tych, których uważał za oszczędnych, a więc niejako za straconych. Miał wozy ze złota i drogich kamieni, gardząc pojazdami ze srebra, kości słoniowej i spiżu. Zaprzęgał do taczek po cztery i dwie albo trzy i więcej najpiękniejszych kobiet i tak jeździł, najczęściej nago, ponieważ ciągnęły go nagie kobiety. Miał zwyczaj zapraszania na ucztę ośmiu ludzi łysych, ośmiu ślepych, ośmiu podagrycznych, ośmiu głuchych, ośmiu czarnych, ośmiu wysokich i ośmiu tęgich, aby ich wszystkich ośmieszyć, gdyż nie mogli się pomieścić na jednej sofie. Podarował współbiesiadnikom całe srebro, jakie miał na uczcie, i całą zastawę kielichów, a robił to często. Pierwszy z wodzów rzymskich kazał podawać na ucztach publicznych sos z ryb, ponieważ

przedtem były dania wojskowe, które później od razu przywrócił Aleksander. Zadawał ponadto współbiesiadnikom coś w rodzaju zadań, każąc im wynajdywać nowe prawidła przyrządzania potraw czyj wynalazek mu się podobał, temu dawał najwyższą nagrodę, i tak podarował raz szatę jedwabną, która wtedy ucbodziła za rzadką i zaszczytną; temu zaś, czyj wynalazek mu się nie podobał, kazał jeść ciągle to, co wynalazł, dopóki nie wymyślił czegoś lepszego. Z reguły zasiadał otoczony kwiatami albo wspaniałymi zapachami. Lubił, by w jego obecności wymieniano wyższe, niż były w rzeczywistości, ceny potraw, które przygotowano na ucztę, dodając, że to pobudza apetyt. Kazał siebie malować jako cukiernika, handlarza perfumami, szynkarzą, sklepikarza i stręczyciela i wszystko to robił zawsze u siebie w domu. Na jednej uczcie podał na wielu stołach głowy sześciuset strusi, aby zjeść móżdżek. Kiedyś urządził ucztę, na której podano dwadzieścia dwa obfite dania, lecz między poszczególnymi daniami on sam i przyjaciele kąpali się i obcowali z kobietami przysięgając, że osiągnęli rozkosz. Urządził również taką biesiadę, że poszczególne dania podawano u poszczególnych przyjaciół, i chociaż jeden pozostał na Kapitolu, inny na Palatynie, trzeci za Wałem, jeszcze inny na wzgórzu Celius, inny za Tybrem i gdzie jeszcze każdy z nich mieszkał — poszczególne dania zjedzono kolejno w ich domach i biesiadnicy odwiedzili domy wszystkich. W ten sposób jedna uczta z trudem skończyła się w ciągu jednego dnia, gdyż w przerwach między daniami kąpali się i obcowali z kobietami. Stale kazał przyrządzać dania sybaryckie z oliwy i sosu z ryb, jakie wymyślili mieszkańcy Sybaris w roku, w którym zginęli. Podobno w wielu miejscach kazał budować łaźnie, kąpał się w nich tylko raz i natychmiast kazał je burzyć, aby więcej nie mógł z nich korzystać. To samo podobno robił z domami, namiotami i letnimi siedzibami. Sądzę jednak, że i te, i niektóre inne równie niewiarygodne rzeczy wymyślili ludzie, którzy chcieli w złym świetle przedstawić Heliogabala, by przypodobać się Aleksandrowi. Podobno kupił za sto tysięcy sesterców sławną i piękną nierządnicę i nie tknąwszy jej czcił ją jak dziewicę. Kiedy ktoś zapytał go jako człowieka prywatnego: „Nie boisz się nędzy?" — miał odpowiedzieć:

Czyż nie najlepiej, żebym ja sam był spadkobiercą dla siebie i mojej żony?" Miał ponadto bogactwa zapisane mu w testamencie przez wiele osób ze względu na ojca. Twierdził, że nie chce mieć synów, żeby nie zdarzył mu się jakiś porządny. Wonności indyjskie polecił palić bez węgli, by wonnym dymem napełniać letnie mieszkania. Jako człowiek prywatny brał zawsze w drogę nie mniej niż sześćdziesiąt wozów, chociaż babka jego, Waria, sprzeciwiała się temu w obawie, że wszystkie zniszczy; jako cesarz prowadził podobno sześćset pojazdów, twierdząc, iż król perski podróżuje dziesięcioma tysiącami wielbłądów, a Neron udawał się w podróż na pięciuset wozach. Przyczyną tylu pojazdów była wielka ilość stręczycieli, rajfurek, nierządnic, wyuzdanych chłopców oraz rozpustników o dużych członkach. W łaźniach przebywał zawsze razem z kobietami, przy czym sam namaszczał je maścią przeciw owłosieniu, której używał do swej brody i — o czym wstyd mówić — w tym samym miejscu i czasie, co kobiety. Golił też własnoręcznie podbrzusza swoim partnerom używając brzytwy, którą potem golił brodę. Portyk pokrył opiłkami złota i srebra, bolejąc nad tym, że nie mógł pokryć go także opiłkami bursztynu, i czynił tak często, gdziekolwiek odbywał drogę pieszo, aż do miejsca, gdzie wsiadał na konia lub na wóz, tak jak dzisiaj robi się to ze złotym piaskiem. Nigdy po raz drugi nie kładł tego samego obuwia; mówiono, że nie kładł również po raz drugi pierścieni; często darł kosztowne szaty. Złowił wieloryba, zważył go i posłał przyjaciołom tyle ryb, ile wynosiła jego waga. Naładowane okręty kazał zatapiać w pobliżu portu twierdząc, że dowodzi to wielkoduszności. Wypróżniał się w złote naczynia, mocz oddawał w naczynia z fluorytu i onyksu. Mawiał podobno: „Jeśli będę miał spadkobiercę, wyznaczę mu opiekuna, który zmusi go, żeby robił to wszystko, co ja sam robiłem 1 zamierzam zrobić." Ponadto miał zwyczaj urządzać sobie uczty, na Których jednego dnia jadł tylko bażanty i wszystkie dania przyrządzał wyłącznie z mięsa bażantów, drugiego dnia z drobiu, trzeciego z tej lub innej ryby, następnego dnia z wieprzowiny, jeszcze innego ze strusi, kiedy indziej z jarzyn, to znów z owoców, ze słodyczy lub tylko z ciasta na mleku. Często zamykał swoich przyjaciół na noc ze starymi Etiopkami i trzymał ich tak aż do świtu twierdząc,

iż przygotował dla nich najpiękniejsze kobiety. W ten sam sposób postępował z chłopcami, a wtedy — szczególnie przed Filipem — wolno było to robić. Niekiedy śmiał się tak, że w teatrze przepełnionym publicznością jego tylko słyszano. Sam śpiewał, tańczył, deklamował przy dźwięku fletu, grał na trąbie, na pandurze i organach. Podobno jednego dnia, ubrany dla niepoznaki w kaptur, jaki noszą poganiacze mułów, odwiedził wszystkie nierządnice w okolicach cyrku, teatru, amfiteatru i we wszystkich innych punktach miasta; chociaż nie szukał u nich rozkoszy, podarował wszystkim złote monety dodając: „Niechaj nikt nie wie, Antoninus to daje!" Wynalazł pewne nowe sposoby zaspokajania żądzy, tak iż przewyższył spintriów dawnych cesarzy, i znał wszystkie urządzenia Tyberiusza, Kaliguli i Nerona. Kapłani syryjscy przepowiedzieli Heliogabalowi, że zginie gwałtowną śmiercią. Kazał przeto przygotować sznury skręcone z purpury, jedwabiu i szkarłatu, przy których pomocy zakończyłby życie, gdyby miało to nastąpić przez uduszenie. Polecił przygotować również złote miecze, którymi miał się zabić, gdyby coś go do tego zmusiło. Przygotował także w aleksandrytach, ametystach i szmaragdach truciznę, którą miał zażyć, gdyby mu coś gorszego zagrażało. Kazał również wznieść bardzo wysoką wieżę, zbudowaną w jego obecności ze złotych płyt wysadzanych drogimi kamieniami, z której miał się rzucić; twierdził bowiem, że nawet jego śmierć powinna być wspaniała, dając obraz jego zbytku, aby mówiono, że nikt w ten sposób nie zginął. Nic mu to jednak nie pomogło. Jak powiedziałem bowiem, zamordowany został przez żołnierzy, zwłoki jego wleczono ulicami, ciągnięto haniebnie przez kanały ściekowe i wrzucono do Tybru. Taki był koniec panowania Antoninów, choć wszyscy wiedzieli, że życie tego fałszywego Antonina tyleż było warte co imię. Dziwne może się komuś wydawać, czcigodny Konstantynie, że ta zaraza, o której mówiłem, panowała zamiast cesarzy, i to prawie przez trzy lata; nie było bowiem wtedy w państwie nikogo, kto by usunął tego człowieka od majestatu władzy rzymskiej, chociaż nie zabrakło zabójcy dla Nerona, Witeliusza, Kaliguli i innych tego rodzaju władców. Lecz przede wszystkim sam proszę wszystkich o przebaczenie, ponieważ zapisałem to, co znalazłem u różnych autorów, przemil-

czając zresztą wiele rzeczy niegodziwych, a nawet spraw, o których nie można mówić bez wielkiego wstydu; to zaś, co powiedziałem, osłoniłem — o ile to możliwe — zastosowawszy odpowiedni dobór słów. Uważałem także, iż należy mieć wzgląd na to, co zazwyczaj mówi twoja łaskawość: „Rzeczą przypadku jest zostać cesarzem". Byli bowiem władcy niedobrzy i bardzo źli. Trzeba zaś powiedzieć, co zazwyczaj twierdzi twoja sprawiedliwość, że godni władzy są ci, których do panowania zmusiło przeznaczenie. Ponieważ Heliogabal był ostatnim, z Antoninów i później w państwie nie nadawano już cesarzom tego imienia, dodać także należy, by nie powstał jakiś błąd, kiedy zacznę mówić o obu Gordianach, ojcu i synu, którzy chcieli uchodzić za Antoninów, że po pierwsze nie było to ich imię rodowe, lecz własne, po wtóre zaś, jak dowiedziałem się tego z wielu ksiąg, nazywano ich nie Antoninami, lecz Antoniuszami. Oto jest biografia Heliogabala; mimo iż uczyniłem to wbrew mojej chęci i wzbraniałem się, chciałeś, bym zebrawszy wiadomości z dzieł greckich i łacińskich opisał jego życie i tobie dedykował, ponieważ już wcześniej opisałem żywoty innych cesarzy. Zacznę zaś pisać o tych, którzy będą panować później. Aleksander, najlepszy z nich i zasługujący na staranne omówienie, panował trzynaście lat, inni po pół roku lub zaledwie rok albo dwa; odznaczył się Aurelian i ozdoba ich wszystkich, twórca twego rodu, Klaudiusz. Lękam się mówić o nim prawdę, pisząc dla twojej łaskawości, abym ludziom złośliwym nie wydał się pochlebcą; obronię się jednak przed zazdrością niegodziwych, kiedy dostrzegą, że jest on sławny także w oczach innych. Do nich należy dodać Dioklecjana, ojca wieku złotego, i Maksymiana, ojca wieku żelaznego, jak powszechnie mówią, oraz innych, którzy sprawowali władzę wcześniej niż twoja miłość. O tobie zaś, czcigodny Auguście, na wielu kartkach, i to bardziej wymownych, mówić będą ci, którym pozwolą na to większe zdolności. Do nich należy dodać Licyniusza i Maksencjusza, którzy wprawdzie dostali się pod twoje panowanie, ale bez najmniejszego uszczerbku dla swoich cnót. Nie będę bowiem naśladował zwyczaju wielu pisarzy, którzy uwłaczają zwyciężonym, ponieważ wiem, że jeśli zgodnie z prawdą powiem wszystko o zaletach, jakie posiadali, to przyczyni się to tylko do pomnożenia twojej sławy.

Eliusz Lampridiusz ALEKSANDER SEWER

208 r. – 235 r. Imperator Caesar Marcus Aurelius Severus Alexander Augustus Po zamordowaniu Wariusza Heliogabala (wolę go bowiem nie nazywać Antoninem, skoro ten podlec nie wykazał żadnych cech wspólnych z Antoninami, a imię jego wymazane zostało z kronik na polecenie senatu), aby przyjść ludziom z pomocą, władzę objął Aureliusz Aleksander; pochodził on z miasta Arki 1, był synem Wariusza, wnukiem Warii i kuzynem samego Gabalusa. Ponieważ już przedtem — oczywiście po śmierci Makryna — otrzymał od senatu tytuł Cezara, przybrał także tytuł Augusta, z tym że jednego dnia przyjął od senatu tytuł ojca ojczyzny, władzę prokonsularną, władzę trybuna i prawo wysuwania pięciu wniosków2. Aby zaś nie wydawało się, że jednoczesne przyznanie mu tylu uprawnień i urzędów było nie przemyślane, wyjaśnię przyczyny, dla których senat zmuszony był tak postąpić, a ów zgodzić się na jego postanowienia. Ani senatowi bowiem nie wypadało wszystkich na raz godności przyznawać, ani dobremu cesarzowi tylu na raz zagarniać. Żołnierce przyzwyczaili się już na pośpiesznie zwoływanych zebraniach równie łatwo mianować cesarzy, jak zmieniać, twierdząc, iż niekiedy czynili to dla obrony, ponieważ nie wiedzieli, że senat mianował cesarza. Obwołali bowiem cesarzami Pescenniusza Nigra, Klodiusza Albina i Awidiusza Kasjusza, a przedtem Lucjusza Windeksa, Lucjusza Antoniusza i samego Sewera, chociaż senat mianował już cesarzem Juliana. Doprowadziło to do wojen domowych, w których żołnierz musiał ginąć w bratobójczej walce przeciw wrogowi.

Dlatego więc spieszono się, by Aleksander objął równocześnie wszystkie godności, jakby od dawna już był cesarzem. Przyczyniła się do tego niezwykła dlań życzliwość senatu i ludu po owej klęsce, która nie tylko przyniosła ujmę imieniu Antoninów, lecz także rzuciła cień na cesarstwo rzymskie. Wreszcie niemal na wyścigi ustanowiono dla niego wszystkie rodzaje przydomków i uprawnień. Pierwszy z cesarzy otrzymał równocześnie wszystkie oznaki i zaszczyty; na panującego bowiem polecał go tytuł Cezara, na który zasłużył już przed kilku laty, ale jeszcze bardziej sposób życia i charakter. Wielką życzliwość zjednał mu również fakt, że Heliogabal usiłował go zamordować i nie mógł tego dokonać, ponieważ sprzeciwili się żołnierze i oparł się senat. Stanowisko ich jednak małe miałoby znaczenie, gdyby człowiek, którego ocalił senat, którego zdrowia pragnęli żołnierze i którego cesarzem nazywali wszyscy ludzie dobrze myślący, nie okazał się tego godnym. Aleksander, którego matką była Mammea (tak bowiem powszechnie mówiono), od wczesnego dzieciństwa przepojony szlachetnymi zasadami i jako obywatel, i jako żołnierz, nie pozwalał, o ile to od niego zależało, żeby choć jeden dzień minął mu z dala od nauki i zajęć wojskowych. We wczesnej młodości miał za nauczycieli Waleriusza Kordusa, Tytusa Weturiusza i ojcowego wyzwoleńca Aureliusza Filipa, późniejszego autora jego biografii, w ojczyźnie — gramatyka greckiego Nehona, retora Serapiona i filozofa Styliona, a w Rzymie sławnego nauczyciela gramatyki Skaurynusa, syna Skauryna, oraz retorów Juliusza Frontyna, Bebiusza Makrianusa i Juliusza Graniana, którego wygłoszone mowy jeszcze dziś się przytacza. W łacinie jednak niewielkich dokonał postępów, jak widać z jego mów wygłoszonych w senacie albo na zgromadzeniach, do żołnierzy lub do ludu; niezbyt lubił łacińską retorykę, lecz bardzo kochał ludzi wykształconych, bojąc się nawet, by nie napisali o nim czegoś surowo. Pragnął wreszcie, by ludzie uznani przezeń za godnych, poznali za jego pośrednictwem wszystkie poszczególne czyny, których dokonał w życiu publicznym i prywatnym, a w których oni sami przypadkiem nie uczestniczyli, i prosił, by opisali je, jeżeli fakty będą prawdziwe. Nie pozwolił nazywać się panem. Listy do siebie kazał pisać, jakby był człowiekiem prywatnym, przestrzegając tylko tytułu cesarza. Z trzewików i szat usunął drogie kamienie, których używał Heliogabal. Szaty nosił białe — tak jak jest przedstawiony na portretach —

a nie przetykane złotem, płaszcze i togi takie, jak wszyscy. Z przyjaciółmi pozostawał w tak zażyłych stosunkach, że często odbywał z nimi wspólne zebrania, chodził do nich na uczty, a kilku miał i takich, co odwiedzali go codziennie bez zaproszenia. Pozdrawiano go jako jednego z senatorów przy otwartej zasłonie, przy czym mistrzów ceremonii oddalano, a pozostawiano jedynie ludzi pełniących służbę przy drzwiach; przedtem nie wolno było pozdrawiać cesarzy, ponieważ nie można ich było widzieć. Jeśli chodzi o jego wygląd fizyczny, to oprócz wdzięku i męskiej urody, które widzimy jeszcze dzisiaj na przedstawiających go obrazach i posągach, cechowała go dziarskość żołnierskiej postawy i zdrowy wygląd człowieka znającego siłę swego ciała i zawsze o nią dbałego. Wszyscy ludzie go lubili, niektórzy nazywali go pobożnym, wszyscy zaś zacnym i pożytecznym dla państwa. Kiedy Heliogabal przygotował przeciw niemu zasadzkę, Aleksander otrzymał w świątyni w Preneste 3 taką oto wyrocznię: „Jeśli przełamiesz przykry los, będziesz Marcellusem". Imię Aleksandra otrzymał dlatego, że urodził się w świątyni poświęconej Aleksandrowi Wielkiemu w pobliżu miasta Arka, kiedy przypadkiem w dniu święta Aleksandra przyszedł tam jego ojciec z żoną w celu złożenia uroczystych ofiar. Dowodem tego jest, że ów Aleksander, syn Mammei, obchodził rocznicę urodzin w dniu, w którym umarł Aleksander Wielki. Nie przyjął nadanego mu przez senat imienia Antonina, chociaż łączyło go pokrewieństwo z Karakallą, bardziej niż owego fałszywego Antonina, jeśli nawet - jak opowiada Mariusz Maksymus w biografii Sewera — Sewer jeszcze jako człowiek prywatny i nie mający dość znacznego stanowiska pojął za żonę szlachetnie urodzoną kobietę ze Wschodu, której przepowiedziano, o czym wiedział, że będzie żoną cesarza; z nią spokrewniony był Aleksander, którego kuzynem przez matkę był Wariusz Heliogabal. Nie przyjął także przydomku „Wielki" nadanego mu jako Aleksandrowi z woli senatu. Warto przeczytać raz jeszcze mowę, w której Aleksander odmówił przyjęcia ofiarowanych mu przez senat przydomków „Antoninus" i „Wielki". Zanim ją podam, przytoczę okrzyki, jakie wzniósł senat, gdy mu ów przydomek przyznawano. Z dziennika urzędowego: „Kiedy

w dniu piątym marca liczni senatorowie przybyli do kurii (to jest do gmachu i świątyni poświęconej Zgodzie) i proszono Aureliusza Aleksandra Cezara Augusta, aby wziął udział w posiedzeniu, ów zaś najpierw odmówił, ponieważ wiedział, że chodziło o jego zaszczyty, a potem przybył — dały się słyszeć okrzyki: «Prawy Auguście, niech bogowie cię strzegą! Cesarzu Aleksandrze, niech bogowie cię strzegą! Bogowie nam ciebie dali, niech bogowie cię zachowają. Bogowie cię wyrwali z rąk występnego człowieka, niech bogowie utrwalą twą władzę! I ty musiałeś znosić występnego tyrana, występnego i bezwstydnego, i ty żałowałeś, że żyjesz. Jego bogowie zmietli, ciebie ocalili. Hańbą okryty władca potępiony został według zwyczaju. O my szczęśliwi pod twoim panowaniem, o szczęśliwe państwo! Hańbą okrytego cesarza na haku wleczono dla postrachu, wyuzdanego władcę słusznie ukarano, tego, co splamił zaszczytne godności, słusznie ukarano. Bogowie nieśmiertelni, obdarzcie Aleksandra długim życiem! Ono jest dowodem, co o kim sądzą bogowie»". Kiedy Aleksander podziękował, zaczęto wołać: „Antoninie Aleksandrze, niech bogowie cię strzegą! Antoninie Aureliuszu, niech bogowie cię strzegą! Antoninie Pobożny, niech bogowie cię strzegą! Prosimy cię, abyś przyjął imię Antonina! Daj dowód dobrym cesarzom, że nazywasz się Antoninus! Oczyść imię Antoninów! Oczyść imię, które tamten zniesławił! Przywróć nieskalane imię Antoninów! Niech da się poznać potomek Antoninów! Pomścij krzywdę Marka! Pomścij krzywdę Werusa! Pomścij krzywdę Basjana. Heliogabal, gorszy od Kommodusa, nie był ani cesarzem, ani Antoninem, ani obywatelem, ani senatorem, ani nobilem, ani Rzymianinem. W tobie ocalenie, w tobie życie! Aby życie cieszyło, niech żyje Aleksander, potomek Antoninów! Aby życie cieszyło, niech nazywa się Antoninus! Niech Antoninus poświęci świątynie Antoninów! Niech zwycięży Partów i Persów! Uświęcony niech przyjmie czcigodne imię! Nieskazitelny niech przyjmie czcigodne imię! Niech bogowie poznają unię Antonina, niech bogowie strzegą czci Antoninów! Wszystko od ciebie zależy, wszystko dla ciebie uczynimy. Bądź pozdrowiony, Antoninie!" Po tych okrzykach Aureliusz Aleksander Cezar August tak przemówił: „Dziękuję wam, senatorowie, nie po raz pierwszy, lecz dzię-

kuję za tytuł Cezara, za ocalenie życia, za nadanie tytułu Augusta, urzędu najwyższego kapłana, władzy trybuna i prokonsula; wszystkie te godności powierzyliście mi w ciągu jednego dnia, co się nigdy dotąd jeszcze nie zdarzyło". Kiedy mówił, wołano: „Przyjąłeś godności, przyjmij imię Antonina! Niech zasłuży na to senat, niech zasłużą Antoninowie! Antoninie Auguście, niech bogowie cię strzegą, niech bogowie zachowają ciebie, Antonina! Przywrócić imię Antonina monetom! Antoninus niech poświęci świątynie Antoninów!" Potem przemówił Aureliusz Aleksander August: „Nie, senatorowie, proszę was, nie nakładajcie na mnie obowiązku takiego współzawodnictwa, nie żądajcie, bym musiał sprostać tak wielkiemu imieniu; nawet to samo imię, choć obce, wydaje się ciążyć. Te znakomite imiona są bowiem uciążliwe. Któż nazwałby Cycerona niemym, Warrona nieukiem, Metellusa bezbożnym? Któż zniósłby — oby bogowie odwrócili te słowa — człowieka, co nie może sprostać tytułom, a pędzi życie piastując najwyższe godności?" Zaczęto wołać jak wyżej. Znowu przemówił Cezar: „Pamiętajcie, łaskawi senatorowie, jak wspaniałe było imię albo raczej już majestat imienia Antoninów; jeśli będziemy mówić o bogobojności, któż był bardziej zacny od Piusa? Jeśli o wiedzy, kto posiadał większą wiedzę od Marka? Jeśli o prawości, kto był szlachetniejszy od Werusa? Jeśli o dzielności, kto przewyższył męstwem Basjana? Nie chcę wspominać Kommodusa — przez to samo był gorszy, że mając taki charakter otrzymał zarazem imię Antonina. Diadumenus zaś ani nie miał czasu, ani nie był w odpowiednim wieku i przywłaszczył sobie to imię dzięki podstępowi ojca". Podniosły się takie same okrzyki, jakie przytoczyłem powyżej. Potem znowu przemówił cesarz: „Pamiętacie zapewne, senatorowie, niedawno, kiedy ów człowiek ze wszystkich istot nie tylko dwunożnych, ale i czworonożnych najbardziej plugawy chełpił się imieniem Antonina, a haniebnym trybem życia i zbytkiem przewyższał Neronów, Witeliuszów i Kommodusów, jaki jęk się podnosił, gdy na zgromadzeniach ludu i uczciwych obywateli jednogłośnie wołano, że niedorzecznością jest nazywać go Antoninem i że ten łajdak tylko bezcześci to imię." Kiedy Aleksander mówił, rozległy się okrzyki: „Oby bogowie strzegli nas przed nieszczęściami! Pod twoją władzą nie boimy się nieszczęść! Pod twoim dowództwem

jesteśmy od nich bezpieczni. Zwyciężyłeś błędy, zwyciężyłeś zbrodnie, zwyciężyłeś występki. Przyniesiesz zaszczyt, imieniu Antoninów. Z całą pewnością się tego po tobie spodziewamy, i słusznie się spodziewamy. Ciebie chwalimy od dzieciństwa i chwalimy teraz". Następnie przemówił cesarz: „Senatorowie, jeśli lękam się przyjąć imię szanowane przez wszystkich, to nie z obawy, by mego życia nie splamiły podobne występki lub że mi wstyd je przyjmować, lecz po pierwsze dlatego, że nie lubię przybierać imienia należącego do innej rodziny, a po wtóre uważam, że jest ono dla mnie ciężarem". Gdy to mówił, dały się słyszeć okrzyki, jak wyżej. Potem znowu zabrał głos Aleksander: „Jeżeli przyjmę imię Antonina, mogę przyjąć także imię Trajana, Tytusa i Wespazjana". Kiedy powiedział te słowa, zawołano: „Jeśli jesteś Augustem, możesz być Antoninem". A cesarz: „Widzę, senatorowie, co was skłoniło do nadania mi tego imienia. Pierwszy August był pierwszym twórcą tej władzy i my wszyscy przyjmujemy jego imię jak gdyby drogą jakiejś adopcji lub prawego dziedzictwa. Tylko Antoninów nazywano Augustami. Tak Antoninus, to jest Pius, nazwał Marka i Werusa na mocy prawa adopcji. Kommodus to imię odziedziczył, Diadumenus je przybrał, Basjanus otrzymał, a w osobie Aureliusza stało się śmieszne". W czasie jego mowy wołano: „Aleksandrze Auguście, niech bogowie cię strzegą! Niech bogowie błogosławią twojej skromności, roztropności, niewinności i czystości! Dzięki twoim słowom rozumiemy, jakim będziesz cesarzem; dlatego cię chwalimy. Ty sprawisz, że senat wybierze dobrych cesarzy. Ty sprawisz, że najsłuszniejsze będzie zdanie senatu. Aleksandrze Auguście, niech bogowie cię strzegą! Niech Aleksander August poświęci świątynie Antoninów! Cesarzu nasz, Auguście nasz, władco nasz, niech bogowie cię strzegą! Żyj, bądź zdrów, Panuj długie lata!" Cesarz Aleksander powiedział: „Rozumiem, senatorowie, że otrzymałem to, czego chciałem, i że wam to zawdzięczam; składając wam największe dzięki i czując tę wdzięczność, będę się starał, by imię, które przyniosłem ze sobą obejmując władzę, stało się pożądane także dla innych i byście mogli je dobrym cesarzom na podstawie waszych bogobojnych postanowień nadawać." Wtedy zaczęto wołać: "Wielki Aleksandrze, niech bogowie cię strzegą! Jeśli wzgardziłeś

imieniem Antonina, przyjmij przydomek Wielkiego. Wielki Aleksandrze, niech bogowie cię strzegą!" Kiedy powtarzali te słowa coraz częściej, Aleksander August powiedział: „Łatwiejszą było dla mnie rzeczą, senatorowie, przyjąć imię Antoninów, ponieważ nawiązałbym albo do pokrewieństwa, albo do wspólnego z nimi tytułu cesarza. Czemu jednak mam przyjąć przydomek Wielkiego? Go wielkiego zrobiłem? Przecież Aleksander otrzymał go po dokonaniu wielkich czynów, Pompejusz zaś po wspaniałych zwycięstwach. Zachowajcie przeto spokój, czcigodni ojcowie, i zamiast nadawać mi przydomek Wielkiego, sami dostojni, uważajcie mnie raczej za jednego z was." Po tych słowach zaczęto wołać: „Aureliuszu Auguście Aleksandrze, niech bogowie cię strzegą!" I inne okrzyki według zwyczaju. Po rozejściu się senatu, ponieważ tego dnia dokonano także wielu innych rzeczy, Aleksander powrócił do domu, jak gdyby odbywając triumf. Wydawało się, że nie przyjmując cudzych przydomków zyskał o wiele większą sławę, niż gdyby je był przyjął; od tej pory zasłynął z powodu swej stałości i głębokiej powagi, skoro nawet cały senat nie mógł przekonać jednego młodzieńca, a raczej młodzieniaszka. Lecz chociaż mimo próśb senatu nie można go było nakłonić, aby przyjął imię Antonina lub przydomek Wielkiego, żołnierze nadali mu z powodu wielkiej siły ducha oraz godnej podziwu i niezwykłej stanowczości wobec ich wybryków przydomek Sewera. Zjednało mu to ogromny szacunek u współczesnych i wielką sławę u potomnych, ponieważ otrzymał przydomek od zalety charakteru. Był bowiem jedynym, który zwolnił ze służby buntujące się legiony, jak powiem w odpowiednim miejscu; ukarał również bardzo surowo żołnierzy, którzy dopuścili się jakiegoś czynu uchodzącego za niesprawiedliwy, co także wyjaśnię we właściwym czasie. A oto znaki zapowiadające władzę Aleksandra: po pierwsze przyszedł na świat w dniu, w którym podobno umarł Aleksander Wielki; po drugie matka urodziła go w świątyni poświęconej temu Aleksandrowi; po trzecie otrzymał jego imię. Oprócz tego jakaś staruszka przyniosła jego matce gołębie jajko purpurowej barwy, zniesione w dniu jego urodzin; na lej podstawie haruspikowie stwierdzili, że Aleksander zostanie wprawdzie cesarzem, lecz niedługo będzie panował,

chociaż szybko dojdzie do władzy. Ponadto na jego łoże spadł obraz cesarza Trajana, który wisiał nad małżeńskim łożem ojca, podczas gdy matka rodziła go w świątyni. Zbiegiem okoliczności dano mu przy tym za niańkę Olimpiadę, a takie imię nosiła matka Aleksandra Wielkiego. Przypadkiem jego wychowawcą był jeden z wieśniaków imieniem Filip 4 — a tak nazywał się ojciec Aleksandra. Podobno w pierwszym dniu po przyjściu na świat Aleksandra widziano przez cały dzień w pobliżu Arka Cezarea gwiazdę pierwszej wielkości, a w pobliżu domu jego ojca słońce otoczone błyszczącym kręgiem. Gdy haruspikowie zastanawiali się nad dniem jego urodzin, powiedzieli, że obejmie najwyższą władzę, ponieważ przyprowadzono zwierzęta ofiarne z posiadłości należącej do cesarza Sewera; przygotowali je na jego cześć wieśniacy. Laur, który rósł w domu w pobliżu drzewa brzoskwiniowego, przewyższył je w ciągu jednego roku. Dlatego wieszczkowie oświadczyli, że Aleksander musi pokonać Persów. Matce w przeddzień jego urodzin śniło się, że wydała na świat purpurowego węża. Ojciec tej samej nocy miał sen, że unosi się do nieba na skrzydłach rzymskiej Wiktorii, która znajdowała się w senacie. Gdy zaś sam Aleksander jeszcze jako mały chłopiec zapytał wróżbitę o przyszłość, usłyszał podobno w odpowiedzi następujące wiersze: „Ciebie czeka panowanie nad niebem i ziemia". Najipierw z wyroczni tej wnioskowano, że zaliczony zostanie w poczet bogów, ale ze słów: „Ciebie czeka władza, władza nad imperium" zrozumiano, że będzie władcą świata rzymskiego; któż bowiem, jeśli nie Rzymianie mają władzę rozciągającą się na całe imperium? Tego dowiedziano się od wyroczni greckiej. Jemu samemu zaś, kiedy za namową ojca od filozofii i muzyki zwrócił swe zainteresowania do innych sztuk, wieszczka słowami Wergiliusza wyjaśniła: „Niech inni życiem tchnące zręczniej kują spiże, Nie bronim! Niech w marmurze żywo rzeźbią lica, Niech mowy głoszą lepiej, przemiany księżyca Mierzą i wschody gwiazdy, co w przestworze płynie — Ty władać nad ludami pomnij, Rzymianinie! To twe sztuki: nieść pokój, jak twa wola samać Nakaże, szczędzić kornych, a wyniosłych łamać".

Było także wiele innych znaków zapowiadających z całą pewnością, że Aleksander stanie się władcą rodu ludzkiego. Odznaczał się blaskiem oczu niezwykłym i przykrym dla tych, którzy dłużej na niego patrzyli, bardzo często darem przewidywania przyszłości, doskonałą pamięcią; Acholiusz5 twierdził, że — jeśli chodzi o pamięć — pomagał sobie mnemotechniką. Kiedy jako chłopiec doszedł do władzy, niczego nie przedsiębrał bez matki, tak że wydawało się, iż ona panuje z nim razem; była to kobieta godna czci, lecz chciwa i żądna złota i srebra. Kiedy Aleksander przybrał już tytuł Augusta, odsunął najpierw od spraw państwowych i pozbawił urzędów i stanowisk wszystkich sędziów, wyniesionych do tej godności przez owego rozpustnika należącego do najhaniebniejszego gatunku ludzi. Z kolei oczyścił senat i stan ekwitów, potem także poszczególne tribus; to samo uczynił w stosunku do osób korzystających z przywilejów wojskowych. Oczyścił też Palatyn i całe swoje otoczenie, usunąwszy ze służby dworskiej wszystkich ludzi bezwstydnych i zniesławionych, i pozwolił pozostać na Palatynie tylko tym, których obecność była konieczna. Następnie zobowiązał się pod przysięgą, że nie będzie utrzymywał żadnego człowieka nadliczbowego, to jest wolnego od służby, i że nie będzie nękał państwa drożyzną; mówił, że wszyscy cierpią z powodu cesarza, który z zasobów prowincji żywi ludzi jemu samemu niepotrzebnych, a dla państwa bezużytecznych. Rozkazał miastom, by nie tolerowały sędziów winnych kradzieży, a gdyby się tacy pojawili, zarządcy prowincji mieli ich stamtąd usunąć. Surowo kontrolował wyżywienie wojska. Trybunów, którzy dostarczali czegoś żołnierzom ujmując im część żywności, karał śmiercią. Sprawy do załatwienia i kwestie sporne polecił najpierw rozpatrywać i porządkować naczelnikom kancelarii oraz doświadczonym i wiernym prawnikom, z których najwybitniejszym był wtedy Ulpianus. Potem dopiero miały mu być przedstawiane. Wydał Aleksander umiarkowane i ogólne ustawy dotyczące uprawnień ludu i skarbu; nie zatwierdził żadnej ustawy bez opinii dwudziestu biegłych prawników i nie mniej niż pięćdziesięciu uczonych, roztropnych i wymownych mężów; dlatego w radzie przyboczni padało równie wiele głosów, co w czasie podejmowania uchwał so

natu. Zastanawiano się nawet kolejno nad wnioskami poszczególnych osób i zapisywano, co każdy powiedział, dając im jednak przed wypowiedzią czas do namysłu i pozwalając wyszukać argumenty, aby w sprawach ważnych nie zmuszać nikogo do zabierania głosu bez zastanowienia. Ponadto Aleksander zajmując się prawami lub załatwiając sprawy państwowe miał zwyczaj wzywać ludzi uczonych i wymownych, a jeśli były to sprawy wojskowe — starych żołnierzy, zasłużonych starców i ludzi dobrze znających okolice oraz życie wojenne i obozowe; wzywał też wszystkich ludzi wykształconych, a szczególnie znawców historii, pytając ich, co w takich wypadkach, jakie były przedmiotem narady, uczyniliby dawni wodzowie rzymscy lub cudzoziemscy. Najbliższy mu człowiek, Enkolpiusz, opowiadał, że Aleksander widząc sędziego-złodzieja zawsze gotów był palcem wydłubać mu oko: do tego stopnia nienawidził ludzi, którym udowodniono, że byli złodziejami. Septymiusz, który dokładnie badał jego życie, dodaje, że Aleksander takim gniewem unosił się na sędziów mających opinię złodziei, nawet jeśli ich dotychczas nie ukarano, że jeśli przypadkiem ich zobaczył, na skutek wzruszenia, jakiemu ulegało serce i żołądek, wymiotował żółcią, cała twarz mu płonęła i nie mógł wydobyć z siebie słowa. Kiedy niejaki Septymiusz Arabianus znany ze swych złodziejstw, a wyzwolony już za czasów Heliogabala, przybył razem z senatorami, aby pozdrowić cesarza, Aleksander zawołał: „O Marno, o Jowiszu, o nieśmiertelni bogowie! Arabianus nie tylko żyje, ale przyszedł nawet do senatu, może nawet ode mnie czegoś oczekuje! Uważa mnie za takiego głupca i błazna!" Pozdrawiano go po imieniu, to jest słowami: „Witaj, Aleksandrze". Jeżeliby ktoś pochylił głowę lub powiedział coś przymilnego, wówczas jako pochlebca zostałby albo odtrącony, jeśli pozwalałoby na to Jego stanowisko, albo głośno wyśmiany, gdyby jego godności nie można było dotkliwiej upokorzyć. Pozwolił się pozdrawiać wszystkim senatorom, w istocie jednak do pozdrowienia dopuszczał tylko ludzi uczciwych i mających dobrą opinię i tak jak się mówi, by na misteria Eleuzyńskie nie wchodził nikt, kto nie jest przekonany o swej niewinności 6, tak i on za pośrednictwem herolda polecił podać do wiadomości, że nikt, kto by wiedział o sobie, że jest złodziejem, nie może

pozdrawiać cesarza, gdyż w razie odkrycia poniesie karę śmierci. Nie pozwolił oddawać sobie czci, chociaż już Heliogabal zaczął odbierać cześć na sposób królów perskich. Zwykł był też mawiać, że tylko złodzieje skarżą się na ubóstwo, chcąc ukryć zbrodnie swojego ży. cia. Cytował przy tym przysłowie o złodziejach, znane również po grecku, które po łacinie mówi: „Kto wiele zrabuje, a mało da swoim obrońcom, wyjdzie cało", a po grecku: „Ten, kto dużo ukradł, a mało dał, cało wyjdzie z niebezpieczeństwa." Naczelnika swojej straży przybocznej mianował z polecenia senatu; prefekta miejskiego otrzymał od senatu. Drugim prefektem straży przybocznej mianował człowieka, który nawet unikał tego stanowiska; twierdził bowiem, że urzędy należy powierzać ludziom, którzy ich nie pragną, a nie tym, którzy się o nie ubiegają. Nikogo nie mianował senatorem bez zasięgnięcia rady wszystkich obecnych senatorów, tak iż mianowanie poprzedzały wnioski zebranych, a o kandydacie dawali świadectwo najwybitniejsi mężowie; jeżeli świadkowie albo opiniodawcy pomylili się, strącani byli do najniższego rzędu obywateli i skazywani za fałszywe zeznania bez żadnej nadziei na złagodzenie kary. Senatorów mianował Aleksander jedynie na żądanie najwybitniejszych mężów na Palatynie, twierdząc, że ten, kto mianuje senatora, powinien być człowiekiem wybitnym. Nigdy też nie przyjmował wyzwoleńców do stanu ekwitów, ponieważ był zdania, że ekwici są szkołą, z której wychodzą senatorowie. Aleksander odznaczał się wielkim umiarkowaniem: nigdy nikogo od siebie nie odsuwał, wobec wszystkich był miły i ludzki, odwiedzał chorych przyjaciół, i to nie tylko przyjaciół z dwóch najwyższych stanów, lecz także niżej urodzonych, pragnął, by wszyscy mówili mu swobodnie to, co myśleli, i gdy mówiono, słuchał, a kiedy wysłuchał, stosownie do okoliczności, poprawiał i ulepszał, jeśh zrobiono coś nie tak, jak potrzeba, i nawet sam to udawadnial bez dumy i goryczy w sercu. Dopuszczał do siebie wszystkich z wyjątkiem osób, które uporczywie pomawiano o kradzież, zawsze wypytywał o nieobecnych. Gdy z powodu zbytniej jego uprzejmości jego matka Mammea i żona Memmia, córka byłego konsula Sulpicjusza, wnuczka Katulusa, powtarzały: „W twoich rękach władza cesarska stała się zbyt łagodna, prawie godna pogardy", odpowiadał:

bardziej bezpieczna i długotrwała". Bo nie było dnia, żeby nie zrobił czegoś miłego, jakiejś grzeczności, jakiegoś dobrego uczynku, nie naruszając przy tym skarbu publicznego. Polecił, by wyroki skazujące wydawano rzadko, lecz wobec tych, które już zapadły, nie ustępował. Dochody miast obracał na ich rozbudowę. Pieniądze publiczne pożyczał na cztery procent rocznie, a wielu ludziom udzielał na zakup ziemi nie oprocentowanych pożyczek, które mieli zwracać z otrzymanych plonów. Naczelnikom swojej straży przybocznej nadał godność senatorską, aby byli ludźmi wybitnymi i by za takich ich uważano, co dawniej w ogóle się nie zdarzało albo bardzo rzadko; stąd też, jeśli któryś z cesarzy chciał wyznaczyć następcę naczelnika pretorianów, potajemnie przez wyzwoleńca posyłał mu togę z szerokim obramowaniem, jak pisze o tym w biografii wielu cesarzy Mariusz Maksymus. Aleksander zaś dlatego chciał, by dowódcy pretorianów byli senatorami, żeby jakiś niesenator nie wydawał sądu o senatorze rzymskim. Żołnierzy swoich wszędzie znał tak, że w sypialni miał spisy wykazujące ich liczbę i czas służby; zawsze też kiedy był sam, przeglądał te wykazy, zastanawiając się nad liczbą żołnierzy, ich godnościami i żołdem, aby mieć szczegółowy pogląd na wszystko. Kiedy w obecności żołnierzy załatwiano jakąś sprawę, wymieniał wielu z nich po imieniu. Zapisywał sobie, jeśli należało kogoś przesunąć na wyższe stanowisko, i czytał wszystkie ogłoszenia dotyczące żołnierzy i zgodnie z tym postępował; równocześnie zapisywał dni oraz kto i na czyje polecenie otrzymał awans. Tak bardzo dbał o zaopatrzenie ludu rzymskiego, że chociaż Heliogabal zniszczył zapasy zboża, on kazał złożyć we właściwym miejscu nowe zapasy zakupione za własne pieniądze. Bankierom udzielił największych przywilejów podatkowych, by chętniej przybywali do Rzymu. Rację oliwy przyznaną ludowi przez Sewera, a zmniejszoną przez Heliogabala, który urząd prefekta czuwającego nad zaopatrzeniem powierzał najgorszym łajdakom, przywrócił do dawnej wysokości. Przywrócił wszystkim zniesione przez ezwstydnego cesarza prawo do zawierania małżeństw według dawnego zwyczaju rzymskiego. Przy pomocy machin wzniósł w Rzymie liczne budowle. Zachował przywileje dla Żydów. Chrześcijan tolerował. Kapłanom, kolegium piętnastu mężów i augurom okazywał ta-

ki szacunek, iż pewne sprawy dotyczące świętych obrzędów, przez niego już rozstrzygnięte, pozwolił im na nowo rozpatrzeć i rozwiązać inaczej. Naczelnikom prowincji, o których wiedział, że rzeczywiście, nie zaś drogą intryg zasłużyli na pochwałę, pozwalał zawsze w podróży towarzyszyć sobie w powozie i wspomagał ich darami; mówił bowiem, że złodziei należy wypędzić z państwa i skazać na nędzę, a ludzi nieskazitelnych zatrzymać i wzbogacić. Kiedy lud rzymski prosił go o obniżkę cen żywności, zapytał za pośrednictwem naczelnika kurii, jaki rodzaj obniżki uważają za korzystny dla siebie. Od razu zawołano, że obniżenie cen na mięso wołowe i wieprzowe. Wtedy Aleksander nie zarządził wprawdzie obniżki, ale zabronił zabijać karmiące świnie, prosięta, krowy i cielęta, tak że w ciągu dwóch lat czy niemal roku tyle było mięsa wieprzowego i wołowego, że choć przedtem funt kosztował osiem minutuli7, cena za funt mięsa obu rodzajów spadła do dwóch lub jednej minutuli. Gdy w sprawach, jakie żołnierze wytaczali trybunom, uznał, że któryś z trybunów zawinił, karał go stosownie do wagi popełnionego czynu bez żadnego pobłażania. O wszystkich zawsze wypytywał przez swoich zaufanych ludzi i przez osoby, których nikt nie podejrzewał o te usługi, ponieważ — jak mówił — wszystkich można przekupić. Niewolnicy Aleksandra nosili zawsze szaty niewolników, a wyzwoleńcy szaty ludzi wolno urodzonych. Eunuchów usunął ze służby przy swojej osobie i rozkazał, by służyli jego żonie jako niewolnicy. Chociaż Heliogabal był niewolnikiem eunuchów, Aleksander ograniczył ich liczbę i pozwolił im zajmować się na Palatynie tylko łaźnią dla kobiet. Chociaż Heliogabal wielu eunuchom powierzył urzędy prokuratorów cesarskich i płatników, Aleksander odebrał im nawet dawne godności. Twierdził bowiem, że eunuchowie są trzecim rodzajem ludzi i mężczyźni nie powinni na nich patrzyć ani korzystać z ich usług, najwyżej szlachetnie urodzone kobiety. Kogoś, kto w jego imieniu dawał puste obietnice i wziął od jakiegoś żołnierza sto aureusów, kazał ukrzyżować przy drodze, którą najczęściej przechodzili jego niewolnicy do podmiejskich posiadłości cesarza. Bardzo liczne prowincje cesarskie zamienił w prowincje zarządzane przez namiestników8; prowincje senackie urządził zgodnie z wolą senatu. Nie pozwolił wznosić w Rzymie wspólnych łaźni dla

mężczyzn i kobiet, co wprawdzie już przedtem było zabronione, ale Heliogabal na to pozwalał. Podatki od stręczycieli, nierządnic i młodych ludzi oddających się nierządowi zabronił wnosić do skarbu rezerwowego, przeznaczając je na budowle publiczne, na odnowienie teatru, cyrku, amfiteatru i stadionu. Miał zamiar zabronić mężczyznom uprawiania nierządu, co potem zrobił Filip; obawiał się jednak, by na skutek zakazu publiczna hańba nie zamieniła się w zaspokajanie żądzy w domach prywatnych, ponieważ ludzie miotani namiętnością pragną głównie tego, co niedozwolone i zakazane. Ustanowił przynoszący duże zyski podatek od dochodów krawców, bieliźniarzy, szklarzy, kuśnierzy, ślusarzy, złotników i innych rzemieślników. Z otrzymanych w ten sposób pieniędzy polecił oddać na użytek ludu termy zarówno przez siebie wzniesione, jak dawniej wybudowane; termom publicznym przydzielił także las. Zwiększył ilość oliwy na oświetlenie term, ponieważ przedtem nie otwierano ich przed świtem, a zamykano przed zachodem słońca. Niektórzy historycy pisali, że panowanie Aleksandra było bezkrwawe, co jest niezgodne z prawdą. Żołnierze bowiem z powodu jego surowości nazwali go Sewerem, a był także zbyt srogi, jeśli chodzi o kary za niektóre występki. Odnowił budowle wzniesione przez dawnych cesarzy i sam kazał wznieść wiele nowych; między nimi termy nazwane jego imieniem w pobliżu term Nerona oraz wodociąg zwany teraz akweduktem Aleksandra. W swoich termach na miejscu prywatnych domów, które zakupił, kazał po zburzeniu budowli urządzić gaj. Pierwszy z cesarzy wprowadził nazwę Oceanu dla wanny kąpielowej, ponieważ nie uczynił tego Trajan, który wanny nazywał według poszczególnych dni. Wykończył i ozdobił termy Karakalli i dodał do nich portyki. Pierwszy wprowadził do budowy marmur zwany aleksandryjskim, składający się z dwóch rodzajów marmuru: czerwonego i lakońskiego, i tym gatunkiem marmuru ozdobił dziedzińce na Palatynie. Ściągnąwszy zewsząd artystów kazał wznieść w mieście wiele ogromnych posągów. Wybił olbrzymią ilość monet, po części z elektronu, głównie jednak ze złota, na których był przedstawiony w stroju Aleksandra Wielkiego. Nie zezwalał, by sławne kobiety pierwsze pozdrawiały jego matkę i żonę. Obyczajem dawnych trybunów i konsulów odbywał w Rzymie liczne zgromadzenia.

Trzykrotnie obdarzył lud, trzykrotnie również żołnierzy; zwiększył ilość mięsa rozdawanego ludowi. Odsetki pobierane przez lichwiarzy ograniczył do jednej trzeciej procentu miesięcznie, mając na względzie także ludzi ubogicb. Senatorom uprawiającym lichwę najpierw zabronił przyjmować procenty, chyba że otrzymywali coś w podarunku; później jednak kazał im brać po pół asa, a zniósł dar wdzięczności. Na forum Trajana umieścił zgromadzone zewsząd posągi najwybitniejszych mężów. Wielkim szacunkiem otaczał Paulusa i Ulpiana; jedni twierdzą, że prefektami mianował ich Heliogabal, inni — że sam Aleksander, ponieważ Ulpianus miał być jego doradcą i kierownikiem kancelarii, ale obaj byli podobno pomocnikami Papiniana. Między Polem Marsowym a Saepta9 Agryppy polecił wybudować bazylikę zwaną Aleksandryjską; miała ona szerokość stu, a długość tysiąca stóp i cała wspierała się na kolumnach. Zaskoczony przez śmierć nie mógł jej wykończyć. Odpowiednio ozdobił świątynię Izydy i Serapisa, dodawszy posągi, wazy z delijskiego brązu i wszystko, co było potrzebne do kultu. Matce Mammei okazywał wyjątkową miłość; w Rzymie na Palatynie urządził pokoje imienia Mammei, które lud z powodu nieświadomości nazywa dzisiaj „pod Mammą", a w Bajach pałac z jeziorem, który jeszcze dzisiaj znany jest pod imieniem Mammei. W Bajach wzniósł także inne wspaniałe budowle na cześć swoich krewnych oraz urządził podziw budzące jeziora zasilane wodą z morza. Wszędzie prawie odnowił mosty zbudowane przez Trajana, ponadto zaś wzniósł kilka nowych, ale odbudowanym pozostawił imię Trajana. Aleksander zamierzał ustanowić odpowiednie rodzaje szat dla wszystkich urzędów i godności, aby odróżniano je po ubiorze, a także i dla wszystkich niewolników, aby można ich było rozpoznać wśród ludu, aby żaden się nie buntował i by niewolnicy nie mieszali się z ludźmi wolno urodzonymi. Ulpianus i Paulus niechętnie odnieśli się do tego planu, twierdząc, że dałoby to powód do wielu sporów, gdyby ludzie okazali się skłonni do naruszania prawa. Wtedy Aleksander uznał za wystarczające, aby ekwici rzymscy odróżniali się od senatorów rodzajem purpurowego pasa na tunice. Starcom ze względu na zimno pozwolił używać w obrębie miasta płaszczy od deszczu, chociaż ten rodzaj ubioru noszono zawsze w czasie

podróży albo w czasie deszczu. Kobietom zamężnym zabronił noszenia tych płaszczy w mieście, pozwolił im natomiast używać icb w czasie podróży. Bardziej biegły był w mowie greckiej niż łacińskiej, z wdziękiem wygłaszał wiersze i miał zamiłowanie do muzyki; na astrologii znał się tak dalece, że astrologowie w Rzymie stawiali mu z jego rozkazu pewne pytania i przyznawali, że się od niego uczyli. Dobrze znał się również na wróżeniu z wnętrzności zwierząt, a z lotu ptaków wróżył tak doskonale, że przewyższał nawet hiszpańskich Waskonów i pannońskich augurów. Zajmował się geometrią. W sposób godny podziwu malował, ładnie śpiewał, ale nikt o tym nie wiedział z wyjątkiem synów, którzy przy tym bywali. Wierszem napisał biografie dobrych cesarzy. Grał na cytrze, flecie, organach, a nawet na trąbie, ale jako cesarz nigdy się z tym nie zdradził. Był pierwszym spośród atletów. Wyróżnił się również w sztuce wojskowej prowadząc z chwałą wiele wojen. Trzykrotnie sprawował tylko zwykły konsulat i w pierwszym okresie zawsze dobierał sobie jeszcze inne osoby. Dla złodziei był sędzią niezwykle surowym; nazywał ich „winnymi codziennych zbrodni", karał bardzo surowo i nazywał jedynymi wrogami i nieprzyjaciółmi państwa. Pisarza, który w czasie rady cesarskiej zapisał fałszywie przebieg procesu sądowego, skazał ma wygnanie poleciwszy przeciąć mu ścięgna w palcach, aby już nigdy nie mógł pisać. Kiedyś jeden z ludzi obdarzonych godnościami, nieraz już oskarżany o haniebne życie i kradzieże, ulegając nadmiernej ambicji, ubiegał się o jakieś stanowisko wojskowe. Ponieważ starał się o nie za pośrednictwem zaprzyjaźnionych królów, przyjęto go, niebawem jednak przyłapany został na złodziejstwie w obecności swoich opiekunów; polecono królom przesłuchać go i po udowodnieniu winy skazano. Gdy pytano królów, jaką karę ponoszą u nich złodzieje, odpowiedzieli: „krzyż". Zgodnie z ich odpowiedzią przybito go do krzyża, lak więc ubiegający się o urząd ukarany został za sprawą własnych opiekunów, a Aleksander zachował łagodność, której szczególnie przestrzegał. Na forum boskiego Nerwy, zwanym Transitorium, umieścił ogromne posągi ubóstwionych cesarzy — w postawie stojącej nago lub na koniach — wraz ze wszystkimi tytułami i spiżowymi kolumnami, gdzie w kolejności wymieniono ich czyny; zrobił

to za przykładem Augusta, który kazał ustawiać na swoim forum marmurowe posągi najwybitniejszych mężów dodając do nich wy. kaź ich czynów. Aleksander pragnął uchodzić za Rzymianina, wstydził się bowiem, iż nazywano go Syryjczykiem. Szczególnie w czasie pewnych świąt — jak każe zwyczaj — Antiocheńczycy, Egipcjanie i Aleksandryjczycy zaczepiali go w żartach, nazywając głową synagogi i najwyższym kapłanem 10. Zanim przejdę do wojen, wypraw i zwycięstw Aleksandra, powiem kilka słów o jego życiu codziennym i domowym. Tryb jego życia był taki: najpierw, jeśli mógł, to znaczy jeśli nie spędzał nocy z żoną, w godzinach porannych spełniał obrzędy religijne w swojej domowej kaplicy; miał tam zarówno wizerunki ubóstwionych cesarzy (wybrał jedynie najlepszych), jak i ludzi szczególnie szlachetnych, między nimi Apoloniusza 11, i jak twierdzi historyk jego czasów — Chrystusa, Abrahama, Orfeusza oraz innych ludzi tego rodzaju, a także wizerunki przodków. Jeśli nie mógł tego uczynić, zależnie od miejsca, albo jeździł konno, albo łowił ryby, przechadzał się lub polował. Następnie, o ile pozwalała godzina, sprawom publicznym po.... niewiele poświęcał czasu, ponieważ, jak powiedziałem wyżej, zarówno sprawy związane z wojną, jak i sprawy wewnętrzne rozpatrywali jego przyjaciele, ludzie szlachetni, wierni i nieprzekupni; po rozpatrzeniu zatwierdzał je, jeżeli sam czegoś nowego nie postanowił. Oczywiście, że jeśli to było konieczne, do zajęć przystępował jeszcze przed świtem i przeciągał je do późnych godzin; nigdy nie okazywał niechęci i nigdy nie zasiadał zgryźliwy i zły, twarz miał zawsze spokojną, ze wszystkiego był zadowolony. Miał dużo rozsądku i nikt nie mógł go oszukać, a jeśli ktoś chciał z niego zażartować, spostrzegał to i wymierzał karę. Po załatwieniu spraw publicznych, związanych czy to z wojną, czy z polityką wewnętrzną, sporo czasu poświęcał na lekturę grecką czytając dzieło Platona »O państwie«. Jeśli czytał po łacinie, to najczęściej »O powinnościach« Cycerona i »O rzeczypospolitej«, niekiedy także mówców i poetów, między nimi Serenusa Sammonika 12, którego znał i lubił, oraz Horacego. Czytał również biografię Aleksandra, którego głównie naśladował, chociaż potępiał w nim skłonność do pijaństwa i okrucieństwo wobec przyjaciół, pomimo iż obu

tych wad bronili dobrzy pisarze, którym w wielu wypadkach wierzył. Po lekturze oddawał się ćwiczeniom w palestrze, grze w piłkę, biegom albo łatwiejszym zapasom; potem namaszczony kąpał się. prawie nigdy nie korzystał z kąpieli parowej, zawsze kąpał się w basenie, gdzie pozostawał blisko godzinę; na czczo pił także zimną wodę z wodociągu Klaudiusza w ilości do jednej kwarty. Po wyjściu z kąpieli spożywał dużo mleka i chleba, jajka, a potem wino zmieszane z miodem; tym pokrzepiony czasem udawał się na śniadanie, czasem odkładał posiłek aż do obiadu, częściej jednak jadał śniadanie. Często spożywał potrawę Hadriana, zwaną tetrapharm a c u m, o której mówi w swoim dziele Mariusz Maksymus w biografii Hadriana. Godziny popołudniowe przeznaczał zawsze na podpisywanie i czytanie listów. Obok niego stał sekretarz, urzędnik od przyjmowania i załatwiania podań oraz nadworny historyk; czasem, jeżeli ze względu na zdrowie nie mogli stać, siadali, podczas gdy wszystko odczytywali kopiści i ci, którzy nosili skrzynki. Jeżeli trzeba było coś dodać, Aleksander dodawał własnoręcznie, ale zgodnie ze zdaniem tego, kto wydawał się wymowniejszy. Po odczytaniu listów dopuszczał do siebie wszystkich przyjaciół i z wszystkimi na równi rozmawiał; nigdy nie przyjmował nikogo samego oprócz swego prefekta i Ulpiana, który był jego pomocnikiem z powodu niezwykłego poczucia sprawiedliwości. Kiedy zaś przyjmował kogoś innego, polecał zapraszać Ulpiana. Wergiliusza nazywał Platonem poetów i miał jego wizerunek wraz z wizerunkiem Cycerona w drugim lararium, gdzie znajdowały się wizerunki Achillesa i wybitnych mężów. Sakralną podobiznę Aleksandra Wielkiego umieścił natomiast w większym lararium, wśród ludzi największych, zaliczonych do bogów. Nigdy nie wyrządził Aleksander krzywdy żadnemu przyjacielowi czy towarzyszowi, żadnemu nauczycielowi ani naczelnikowi urzędu. Prefektom zawsze okazywał szacunek, dodając, że ten, kto zasłużył na karę z ręki cesarza, powinien być skazany, a nie uniewinniony. Jeśli jakiemuś urzędnikowi wyznaczał następcę, zawsze dodawał: "Państwo ci dziękuje", i by ów jako człowiek prywatny mógł żyć w sposób godny stosownie do swego stanu, obdarzał go następują-

cymi darami: ziemią, wołami, końmi, zbożem, żelazem, pieniędzmi na budowę domu, marmurami do jego ozdobienia i robotnikami jakich wymagał rodzaj warsztatu. Rzadko komu, poza żołnierzami dawał złoto lub srebro, twierdził bowiem, iż nie godzi się, aby urzędnik zarządzający państwowymi dochodami na przyjemności swoje i swoich bliskich obracał to, co dali mieszkańcy prowincji. Złoto wpłacone jako podatek przez kupców lub przeznaczone na wieniec odsyłał do Rzymu. W Rzymie mianował Aleksander czternastu kuratorów miasta — byli to mężowie wybrani spośród konsulów — którym polecił przysłuchiwać się wraz z prefektem miejskim wszystkim sprawom dotyczącym miasta; w czasie ich rozpatrywania wszyscy lub większość ich musiała być obecna. Utworzył związki wszystkich handlarzy winem, handlarzy owocami, szewców i w ogóle wszelkich rzemiosł; ze swej strony wyznaczył im obrońców i określił, kto jakim sędziom podlega. Aktorom dawał co najwyżej pieniądze, nigdy złota ani srebra. Zniósł wspaniałe stroje, jakie przyznawał Heliogabal, a żołnierzy zwanych „przeznaczonymi na defiladę" przyozdobił niekosztownymi, a za to ładnymi i okazałymi szatami. Niewiele też złota i jedwabiu przeznaczał na dzieła sztuki i na przepych dworski, twierdząc, że władza cesarska opiera się na męstwie, nie na stroju. Na powrót wprowadził grube chlamidy Sewera, nieozdobne tuniki z długimi rękawami i niewielkie płaszcze szkarłatne i purpurowe. Na ucztach Aleksander nie znał złota; puchary miał skromne, ale zawsze wytworne. Wydatki na jego służbę nie przekraczały nigdy wagi dwustu funtów srebra. Karłów, karlice, błaznów, obdarzonych dźwięcznym głosem rozpustników, wszystkich śpiewaków i aktorów pantomimicznych podarował ludowi; tych zaś, którzy okazali się bezużyteczni, oddał po jednym na wyżywienie poszczególnym miastom, aby ten rodzaj żebraków nie był dla nich ciężarem. Eunuchów, utrzymywanych przez Heliogabala dla jego haniebnych celów i wysuwanych na stanowiska, podarował przyjaciołom, dodając, że gdyby nie powrócili do dobrych obyczajów, wolno ich zabić bez sądu. Kazał podać do publicznej wiadomości nazwiska zniesławionych kobiet, których wiele zastał na dworze; wszystkich młodzieńców uprawiających nierząd skazał na wygnanie, a kilku, z któ-

rymi ów sprawca nieszczęść utrzymywał zgubne stosunki, polecił utopić w morzu. Nikt ze służby nie nosił szaty przetykanej złotem, nawet w czasie uczt publicznych. Ucztując w otoczeniu swoich bliskich Aleksander zapraszał Ulpiana albo innych wykształconych ludzi, aby prowadzić z nimi uczone rozmowy, które — jak mówił — pokrzepiały go i bawiły. Gdy sam spożywał posiłek, miał na stole książkę i czytał, najczęściej po grecku. Często jednak czytywał też poetów łacińskich. Wydawane przezeń uczty publiczne były tak samo proste, jak prywatne; powiększała się jedynie ilość miejsc przy stole i liczba biesiadników, czego zresztą nie lubił, mówiąc, że je w teatrze albo w cyrku. Chętnie słuchał mówców i poetów, nie kiedy deklamowali na jego cześć panegiryki — za przykładem Nigra Pescenniusza nazywał to głupotą — lecz gdy wygłaszali mowy albo opiewali wspaniałe czyny przodków, jeszcze chętniej zaś słuchał, gdy ktoś wygłaszał pochwały Aleksandra Wielkiego albo pochwały dawnych dobrych władców lub wielkich mężów Rzymu. Aby słuchać retorów lub poetów greckich i rzymskich często chodził do Ateneum 13. Przysłuchiwał się również mówcom na forum, występującym w procesach, które prowadził on sam lub prefekci miejscy. Przewodniczył na agonie, szczególnie na tak zwanym agonie Herkulesowym14 urządzanym na cześć Aleksandra Wielkiego. Po południu i w godzinach rannych nigdy nie przyjmował nikogo na osobności, ponieważ wiedział, że ludzie zmyślali wiele rzeczy dotyczących jego osoby, w czym celował zwłaszcza Werkoniusz Turynus. Chociaż Aleksander uważał go za krewnego, ten tak o nim wszystko rozpowiadał, bodaj zmyślając, że niesławą okrył jego panowanie, przedstawiając Aleksandra jako głupca, którego on całkowicie opanował i któremu wiele rzeczy tłumaczył; przekonywał wszystkich, że cesarz robi wszystko na jego skinienie. Aleksander przyłapał go wreszcie używając takiego podstępu: posłał doń pewnego człowieka, który jego samego prosił o coś publicznie, od tamtego zaś niby to potajemnie domagał się pomocy, prosząc, by na osobności pomówił o nim z Aleksandrem; w rezultacie Turynus obiecał temu człowiekowi poparcie, mówiąc, że zamienił już z cesarzem kilka słów (w rzeczywistości nic mu nie powiedział), ale że wynik sprawy zależy od tego, czy jeszcze coś uzyska, biorąc pieniądze za pomyślne jej załatwienie. Aleksander polecił zainteresowanemu powtórnie zwrócić się do Turynusa, który, jakby zajęty czymś innym, skinął głową i w dalszym ciągu nic nie powiedział;

kiedy prośba została spełniona, a Turynus w zamian za czcze obietnice otrzymał od zainteresowanego wygórowaną zapłatę, Aleksander polecił oskarżyć Turyna. Na wszystko byli świadkowie, i ci, co widzieli, jak brał pieniądze, i ci, co słyszeli jego obietnice, wobec czego Aleksander kazał na Forum Transitorium przywiązać Turyna do pala i podłożyć ogień z dymiącej słomy i wilgotnego drzewa; Turynus umarł przy słowach herolda: „Sprzedawca dymu ginie od dymu 15". Aby nie wydawało się, że tylko w tej jednej sprawie posunął się do okrucieństwa, przed skazaniem Turyna przeprowadził szczegółowe śledztwo, które wykazało, że w sprawach spornych Turynus za pomyślne załatwienie brał często pieniądze od obu stron, podobnie jak brał je od wszystkich, którzy otrzymywali urzędy lub prowincje. Aleksander uczęszczał na widowiska, ale jeśli chodzi o podarunki dla aktorów, był bardzo oszczędny; twierdził, że aktorów, myśliwych i woźniców należy żywić tak samo, jak naszych niewolników, myśliwych, poganiaczy mułów albo ludzi dostarczających nam przyjemności. Jego uczty, ani zbyt wystawne, ani zbyt skromne, odznaczały się najwyższym wykwintem; niemniej ręczniki dawane gościom bywały proste, częściej przetykane purpurą, nigdy złotem, chociaż tych zaczął już używać Heliogabal, a przed nim, jak twierdzą niektórzy — Hadrian. Codziennie wychodziło na uczty trzydzieści kwart wina na cały dzień, trzydzieści funtów chleba najlepszego gatunku i pięćdziesiąt funtów chleba gorszego gatunku, przeznaczonego do rozdania. Zawsze bowiem własnoręcznie dawał usługującym przy uczcie chleb i część jarzyn, mięsa lub deseru, postępując w tym jak sędziwy ojciec rodziny. Ilość mięsa różnych gatunków była określona na trzydzieści funtów, drobiu na dwa funty. W święta podawano gęś, w czasie kalend styczniowych, święta Radości ku czci Matki Bogów16 i uroczystości Apollińskich17, w czasie Biesiady Jowisza 18, Saturnalii i innych świąt tego rodzaju — bażanta, niekiedy nawet dwa, dodając do tego dwa funty drobiu. Codziennie miał Aleksander zająca, często zdobycz polowania, ale dzielił go z przyjaciółmi, zwłaszcza jeśli wiedział, że sami nie mają. Ludziom bogatym nie posyłał takich darów, natomiast zawsze je od nich przyjmował. Miał również codziennie cztery kwarty słodkiego wina bez pieprzu, a dwie z pieprzem i w ogóle by nie rozwodzić się wymieniając to wszystko, co szczegółowo wyliczył współczesny mu pisarz Gargiliusz 19 — wszystkiego dostarczano mu według przepisu

i zgodnie z obliczeniem. Owoce lubił tak bardzo, iż często podawano mu je jako drugie danie. Stąd zrodziło się nawet żartobliwe powiedzenie, że to danie Aleksandra nie jest drugie (secunda), lecz owocne (fecunda). Jadł bardzo dużo; wina sobie ani nie skąpił, ani nie nadużywał, pijąc jednak sporo. Zawsze pił czystą zimną wodę, latem również z winem zaprawionym różą. Zachował tylko ten jeden rodzaj wina spośród różnych innych przyrządzanych przez Heliogabala. Wspomniałem tutaj o zającach, ponieważ Aleksander jadał je codziennie; w związku z tym powstał żartobliwy utwór poetycki, gdyż zdaniem wielu, kto zje zająca, w ciągu siedmiu dni stanie się piękny. Również Marcjalis 20 tak o tym pisze w epigramie do jakiejś Gelii: „Kiedy przysyłasz mi, Gelio, zająca, zawsze zapewniasz: w ciągu siedmiu dni staniesz się piękny, Marku. Jeśli to prawda, Gelio, jeśli prawdziwe jest twoje zapewnienie, to ty, Gelio, nigdy nie jadłaś zająca21". Lecz te wiersze Marcjalis ułożył przeciw szpetnej kobiecie, natomiast poeta współczesny Aleksandrowi tak o nim pisał: „To, że — jak widzisz — piękny jest nasz władca, który jest z urodzenia Syryjczykiem, sprawiły polowanie i zjedzony zając; od niego wziął wdzięk, jaki mu stale towarzyszy." Kiedy te wiersze przyniósł mu pewien przyjaciel, miał w ten sposób odpowiedzieć na nie po grecku: „Godny pożałowania człowieku, skoro na podstawie tego, co powszechnie mówią, sądzisz, że wasz władca jest piękny, i uważasz to za prawdę, nie gniewam się na ciebie, Chciałbym, żebyś jadał same zające, byś wyzbył się złych cech, stał się człowiekiem pięknego charakteru i uwolnił od żądła zawiści", Ponieważ Aleksander miał przyjaciół wojskowych, żeby zachować ustanowiony przez Trajana zwyczaj picia po drugim daniu do pięciu kielichów wina, dawał przyjaciołom tylko jeden kielich na cześć

Aleksandra Wielkiego, i to nieduży, chyba że ktoś, co można było zrobić, otwarcie zażądałby większego. Miłostkom oddawał się z umiarkowaniem, od przedajnych chłopców stronił tak dalece, że — jak powiedziałem wyżej — chciał wydać prawo nakazujące ich usunięcie. We wszystkich okolicach wzniósł spichrze publiczne, gdzie znosili swoje dobra ci, którzy nie mieli własnych dozorców. Ponadto we wszystkich okolicach, gdzie jeszcze nie było łaźni, zbudował nowe kąpieliska. Wiele z nich nosi do dziś jego imię. Wzniósł także przepiękne domy, które podarował swoim najbardziej nieskazitelnym przyjaciołom. Podatki publiczne obniżył tak znacznie, że ci, którzy za czasów Heliogabala płacili dziesięć aureusów, za jego panowania płacili trzecią część aureusa, to jest jedną trzydziestą całej sumy. Wtedy po raz pierwszy wybito monety wartości pół aureusa, a także, ponieważ podatek obniżył się do trzeciej części aureusa, monety wartości jednej trzeciej. Aleksander zapowiadał, że wprowadzi także monety wartości ćwierć aureusa, skoro mniej już nie można. Te jednak, choć były już wybite, zatrzymał, zwlekając z puszczeniem ich w obieg, do chwili kiedy będzie mógł zmniejszyć podatek; ponieważ nie mógł tego zrobić ze względu na wydatki publiczne, polecił je stopić i bić tylko monety z czystego złota wartości jednej trzeciej aureusa. Kazał przetopić monety wartości dwóch, trzech, czterech, dziesięciu i więcej aureusów, aż do monet wagi funta i wartości stu aureusów, które były pomysłem Heliogabala, i zabronił komukolwiek ich używać (odtąd też nadano monetom nazwę od metalu). Aleksander twierdził bowiem, że jest to przyczyną rozrzutności cesarza, który dając dziesięć albo więcej aureusów w jednej monecie zmuszony jest dawać ich po trzydzieści, pięćdziesiąt i sto, chociaż mógłby dać wiele drobniejszych aureusów z czystego złota. Sam rzadko nosił jedwabne szaty; nigdy nie kładł szaty całej z jedwabiu, nigdy nie podarował nikomu półjedwabnej. Nikomu nie zazdrościł bogactw. Pomagał biednym. Gdy widział, że któryś dostojnik naprawdę jest biedny, że nie roztrwonił majątku, ani nie udaje nędzy, często wiele mu ułatwiał dając ziemię, niewolników, zwierzęta, trzodę, narzędzia rolnicze. Nie pozwalał, by jakaś szata leżała w skarbcu dłużej niż rok i od razu kazał ją wydawać. Sam przeglądał wszelką odzież, którą dawał w darze. Często ważył całe

złoto i srebro. Wraz z odzieżą wojskową posyłał w darze nagolenniki, spodnie i buty. Bardzo surowo pilnował, by najlepszą purpurę — sam jej nie potrzebował — sprzedawano na użytek matron, które mogły albo chciały ją nabyć; purpura ta, zwana dziś aleksandryjską, powszechnie nazywa się purpurą Probusa, ponieważ Aurelius Probus, mający nadzór nad farbiarniami, odkrył ten rodzaj czerwieni. Sam Aleksander często nosił chlamidę szkarłatną. W Rzymie jednak i w miastach Italii zawsze występował w todze. Togę z czerwonym obramowaniem i togę barwnie haftowaną wkładał jedynie jako konsul, i to jedną z tych, które ze świątyni Jowisza otrzymywali także inni pretorzy albo konsulowie. Togę z czerwonym obramowaniem nosił również wtedy, gdy spełniał obrzędy religijne, lecz jako najwyższy kapłan, a nie jako cesarz. Domagał się dobrych szat lnianych, nawet nieprzetykanych purpurą, mówiąc: „Jeśli szaty dlatego robi się z lnu, żeby nie były szorstkie, czy potrzebna jest purpura w lnie?" Za szaleństwo zaś uważał przetykanie ich złotem, ponieważ stawały się nie tylko szorstkie, ale i sztywne. Stale używał przepasek na nogi. Spodnie nosił białe, a nie purpurowe, jak to przedtem było w zwyczaju. Wszystkie drogie kamienie, jakie były, sprzedał, a złoto złożył do skarbca, twierdząc, że drogie kamienie niepotrzebne są mężczyznom, kobiety zaś należące do dworu cesarskiego powinny zadowolić się jedną siatką na włosy, kolczykami, naszyjnikami z pereł i diademem, który wkładały dokonując obrzędów kultowych, jednym płaszczem ozdobionym złotem i szatą zwaną cyklas 22, w której nie było więcej niż sześć uncji złota. Krótko mówiąc, jego własny sposób życia czynił go cenzorem epoki. Jego naśladowali wybitni mężowie, a jego żonę wysoko urodzone kobiety. Ograniczył liczbę służby dworskiej, pozostawiając na poszczególnych stanowiskach tylko tylu ludzi, ilu one wymagały, a folusznicy, krawcy, piekarze, podczaszowie i cała służba obozowa, jaką ustanowił ów potwór, nie otrzymywali stanowisk tylko porcje żywności, i to pojedyncze, najwyżej podwójne. Ponieważ w zastawie stołowej miał nie więcej srebra niż dwieście funtów i mało służby, wydając ucztę otrzymywał od przyjaciół srebro i służących i serwety; tak jest także dzisiaj, jeśli prefekci urządzają ucztę w czasie nieobecności cesarza. W czasie uczt nigdy

nie urządzał dla rozrywki przedstawień scenicznych; z największą przyjemnością natomiast patrzył, jak młode pieski bawią się z prosiętami, jak walczą ze sobą kuropatwy albo fruwają w górę i w dół młode kawki. Miał też na Palatynie pewną rozrywkę, w której najbardziej sobie upodobał i która odwodziła go od trosk publicznych. Kazał tam mianowicie urządzić ptaszarnię, gdzie trzymał pawie, bażanty, kury, kaczki, a nawet kuropatwy, którymi się bardzo cieszył, przede wszystkim zaś gołębie, których miał podobno około dwudziestu tysięcy; żeby ich wyżywienie nie uszczuplało państwowych zapasów zboża, miał opłaconych niewolników, którzy żywili je z dochodów uzyskiwanych ze sprzedaży jaj, kurcząt i gołąbków. Często, zwłaszcza latem, Aleksander razem z ludem korzystał z term za niego i dawniej wybudowanych; powracał na Palatyn w stroju kąpielowym, za całą oznakę władzy cesarskiej mając jedynie purpurowy płaszcz. Nie miał żadnego gońca oprócz własnego niewolnika, twierdząc, iż człowiek wolno urodzony może biegać jedynie na świętych igrzyskach; jego kucharze, piekarze, folusznicy i kąpielowi byli niewolnikami i jeśli któryś umarł, kupował nowego. Za jego czasów jeden tylko lekarz na Palatynie otrzymywał stałe wynagrodzenie; wszyscy pozostali, których liczba dochodziła do sześciu, dostawali po dwa lub trzy chleby, przy czym jeden najlepszego gatunku, a pozostałe innego rodzaju. Kiedy przesuwał sędziów na wyższe stanowiska za przykładem dawnych czasów, jak uczy także Cycero, zaopatrywał ich w srebro i różne niezbędne rzeczy; dlatego właśnie jako namiestnicy prowincji otrzymywali po dwadzieścia funtów srebra, po sześć mulic, po dwa muły, po dwa konie, po dwie szaty, w których występowali na forum, po dwie, które nosili w domu, po jednej kąpielowej, po sto aureusów, po jednym kucharzu i poganiaczu mułów, a jeśli nie mieli żon, po jednej konkubinie, gdyż bez nich nie mogli się obejść. Po złożeniu władzy na prowincji mieli zwrócić mulice, muły, konie, mulników i kucharzy; pozostałe rzeczy, jeśli dobrze sprawowali władzę, mieli zachować dla siebie, jeśli źle — zwrócić w czwórnasób, ponosząc ponadto karę za sprzeniewierzenie pieniędzy państwowych albo za zdzierstwa. Ustanowił Aleksander liczne prawa. Wszystkim senatorom w Rzymie przyznał prawo posiadania posrebrzanych pojazdów i powozów;

uważał, że rzymskie poczucie godności wymaga, aby używali ich senatorowie takiego miasta. Wybranych przez siebie konsulów, zarówno zwyczajnych, jak konsulów suffektów, mianował zgodnie z wolą senatu; ograniczał ich wydatki, ustanowił według dawnego porządku dnie targowe. Kandydatom ubiegającym się o urząd kwestora polecił obdarzać lud z własnych pieniędzy, z tym że po odbyciu kwestury mieli oni otrzymywać preturę, a następnie zarządzać prowincjami. Ustanowił kasjerów, którzy wydawali dary z kasy skarbu, i to bardzo skąpe. Miał zamiar rozdzielać dary w ciągu całego roku, a dar przeznaczony dla ludu przez trzydzieści dni, ale dlaczego tego nie uczynił — nie wiadomo. Kiedy był w mieście, co siedem dni wstępował na Kapitol i odwiedzał świątynie. Chciał wznieść świątynię Chrystusowi i przyjąć go w poczet bogów. Podobno myślał o tym także Hadrian, który we wszystkich miastach kazał wznosić świątynie bez posągów; dziś nazywają się one świątyniami Hadriana23, ponieważ nie mają wizerunków bóstw. Mówią, że Hadrian polecił przygotować je do tego celu, powstrzymali go jednak ci, co pytając o radę wyroczni dowiedzieli się, że jeśli to uczyni, wszyscy staną się chrześcijanami, a inne świątynie opustoszeją. W żartach Aleksander był bardzo pogodny, w rozmowach miły, w czasie uczt tak uprzejmy, że każdy prosił, o co chciał. Złoto gromadził zapobiegliwie, strzegł przezornie, zdobywał usilnie, ale nikogo przy tym nie niszczył. Nie chciał uchodzić za Syryjczyka, lecz za Rzymianina z dziada pradziada i polecił wyrysować drzewo genealogiczne, z którego wynikało, że ród jego pochodził od Metellów24. Ustalił wynagrodzenia dla retorów, gramatyków, lekarzy, wróżbitów, astrologów, mechaników i architektów; wyznaczył im sale wykładowe i polecił przydzielić jako uczniów synów ludzi biednych, lecz wolno urodzonych, zapewniając im wyżywienie. Także w prowincjach wyświadczył dużo dobrego mówcom występującym na forum: wielu, o których wiedział, że bezpłatnie prowadzili sprawy sądowe, zapewnił nawet utrzymanie. Ugruntował dawne i nowe prawa i sam ich bardzo pilnie przestrzegał. Często chodził na widowiska teatralne. Chciał odbudować teatr Marcellusa. Wielu miastom zniszczonym wskutek trzęsienia ziemi przyznał fundusze uzyskane z podatków na odbudowę gmachów publicznych i prywatnych.

W świątyniach składał zawsze nie więcej niż cztery albo pięć funtów srebra, nigdy zaś nie dał ani kawałka, ani blaszki złota, szepcząc wiersz Flakkusa Persjusza25: „Co robi złoto wśród świętych?" Odbywał wyprawy wojenne, o których szczegółowo opowiem we właściwej kolejności. Najpierw jednak wspomnę o jego zwyczaju przemilczania lub ogłaszania pewnych faktów. Utrzymywano w tajemnicy plany wojenne, natomiast do publicznej wiadomości podawano dnie marszu, tak że dwa miesiące wcześniej wydawał edykt, w którym było napisane: „Tego dnia i o tej godzinie wyruszę z miasta i jeśli bogowie pozwolą, zatrzymam się na pierwszym postoju"; następnie kolejno wymieniano miejsca postoju, potem obóz przewidziany na czas dłuższy, punkty zaopatrzenia w żywność i tak dalej, aż do chwili, gdy wojsko miało dotrzeć do kraju barbarzyńców. Odtąd ruchy otoczone już były tajemnicą i wszyscy maszerowali nie wiedząc, dokąd idą, aby barbarzyńcy nie poznali planów Rzymian. Jest rzeczą wiadomą, iż rachuby nigdy go nie zawiodły, chociaż mówił, że nie chce, by służba dworska wyjawiała jego rozporządzenia, jak to było za Heliogabala, gdy eunuchowie wszystko zdradzali za pieniądze. Ludzie ci pragnęli wszystko na dworze otoczyć tajemnicą, by wydawało się, że jedynie oni coś wiedzą, i z tego tytułu móc domagać się albo wdzięczności, albo pieniędzy. Należy jeszcze wspomnieć o podawaniu do publicznej wiadomości rozporządzeń; kiedy chciał jakieś osoby wyznaczyć na zarządców prowincji albo mianować naczelnikami, albo dać im urząd prokuratorów, to jest cesarskich skarbników, podawał do publicznej wiadomości ich imiona, wzywając ludzi, by w wypadku, gdyby któryś z kandydatów miał coś na sumieniu, udowodnili to w sposób nie ulegający wątpliwości; kto nie mógł niczego udowodnić, podlegał karze śmierci. Zdaniem Aleksandra było rzeczą ważną, by tego rodzaju człowiek nie znalazł się wśród zarządców prowincji, którym powierzono majątek i życie jej mieszkańców; to samo czynili chrześcijanie i Żydzi, ogłaszając imiona kapłanów, którym mieli powierzyć jakieś stanowisko. Pomocnikom urzędników przyznał wynagrodzenie, chociaż często powtarzał, iż na wyższe stanowiska należy wysuwać ludzi, którzy potrafią zarządzać państwem samodzielnie, nie uciekając się do pomocy asesorów, i dodawał, że żołnierze mają swoje funkcje, ludzie

uczeni swoje i że każdy powinien robić to, co umie. Znalezione skarby oddawał tym, którzy je odkryli, a jeżeli były znaczne, obdarzał nimi również swoją własną służbę. Sam zastanawiał się i spisywał, co komu wyświadczył; ludzi, którzy o nic go nie prosili albo niewiele żądali, by powiększyć swoje dochody, wzywał do siebie i mówił: „Czemuż to o nic nie prosisz? Czy chcesz, żebym był twoim dłużnikiem? Proś, abyś jako człowiek prywatny nie skarżył się na mnie." W swojej łaskawości przyznawał dobra skazanych, o ile nie przynosiły ujmy jego opinii, ale nigdy nie dawał złota, srebra albo drogich kamieni; wszystko to składał do skarbu. Rozdawał urzędy państwowe, z wyjątkiem stanowisk wojskowych, oraz funkcje związane z jakimś źródłem dochodów. Tak szybko zmieniał skarbników, że żaden nie sprawował swego urzędu nawet przez rok; nawet gdy byli dobrymi urzędnikami, nie cierpiał ich nazywając złem koniecznym. Mianując namiestników, prokonsulów i legatów, nigdy nie robił tego dla ich dobra, kierując się li tylko własnym przekonaniem lub zdaniem senatu. W czasie wypraw tak rozmieszczał żołnierzy, że na postojach otrzymywali żywność i nie nieśli — jak to zwykle bywa — żywności na siedemnaście dni, chyba na terenie kraju barbarzyńskiego, chociaż nawet tam dawał im muły i wielbłądy twierdząc, że bardziej dba o żołnierza niż o siebie samego, ponieważ od nich zależy ocalenie państwa. Chorych, nawet całkiem prostych żołnierzy sam odwiedzał w namiotach, transportował na wozach i dbał o wszystkie ich potrzeby. Jeżeli doznali szczególnych trudów, umieszczał ich po wsiach i po miastach u 'zacniejszych ojców rodzin i dostojniejszych matron, zwracając gospodarzom koszta, jakie ponieśli, bez względu na to, czy żołnierze powrócili do zdrowia, czy zmarli. Kiedy niejaki Owiniusz Kamillus 26, senator ze starej rodziny, lubiący wygody, chciał podnieść bunt i zdobyć władzę, Aleksandrowi doniesiono o tym i od razu przedłożono dowody spisku. Cesarz zaprosił Kamillusa na Palatyn i podziękował mu, że z własnej woli wziął na siebie troskę o państwo, którą obarcza się ludzi wartościowych wbrew ich woli; potem udał się do senatu, tam przerażonego i dręczonego wyrzutami sumienia Kamillusa nazwał współwładcą, wprowadził go na Palatyn, zaprosił na ucztę i przyznał mu odznaki

władzy cesarskiej, wspanialsze nawet od tych, jakich sam używał. Gdy ogłoszono wyprawę przeciw barbarzyńcom, wezwał go, by, jeśli zechce, sam albo z nim razem wyruszył. Sam idąc pieszo, zachęcał go do pokonania trudu. Po przebyciu pięciu tysięcy kroków polecił ociągającemu się Kamillusowi wsiąść na konia; ponieważ zaś po dwóch postojach nawet to go zmęczyło, kazał umieścić go na wozie. Kamillus, czy to ze strachu, czy naprawdę, odrzucił także tę propozycję, a nawet zrezygnował z władzy i gotów był umrzeć, Aleksander więc odesłał go powierzając opiece żołnierzy, którzy jemu samemu szczególnie byli oddani, i polecił mu spokojnie wracać do swych posiadłości, gdzie potem żył jeszcze długo. Później jednak zamordowano go z rozkazu cesarza, a ponieważ Kamillus był żołnierzem, zabili go również żołnierze. Wiem, że historię, którą tutaj przytoczyłem, powszechnie odnosi się do Trajana, ale ani Mariusz Maksymus, ani Fabiusz Marcellinus, ani Aureliusz Werus, ani Stacjusz Walens, którzy opisali całe jego życie, nic o tym w swoich biografiach nie mówią. Natomiast biografowie Septymiusz27, Acholiusz, Enkolpiusz i inni, przeciwnie, opowiedzieli to zdarzenie w związku z osobą Aleksandra. Ja wspomniałem o nim dlatego, że nie chcę, by ktoś w większym stopniu ufał temu, co się powszechnie mówi, niż historii, która w każdym razie uchodzi za prawdziwszą od pogłosek krążących wśród ludu. Nigdy nie pozwolił Aleksander sprzedawać prawa noszenia miecza 28, mówiąc: „Ten, kto kupuje, musi sprzedawać. Nie znoszę ludzi, którzy handlują godnościami, i tych, których nie mogę ukarać, jeśli za nie płacą. Wstydzę się bowiem karać człowieka, który kupił i sprzedał". Najwyższego kapłana, kwindecemwirów i augurów mianowano na polecenie cesarza, z tym że senat musiał ich zatwierdzić. Zdaniem Deksippa 29 Aleksander pojął za żonę córkę niejakiego Makryna, a jego samego mianował Cezarem. Kiedy zaś Makrynus chciał go podstępnie zgładzić, po wykryciu spisku sam został zabity, a żonę Aleksander oddalił. Deksippus twierdzi, że Antoninus Heiiogabal był stryjem Aleksandra, a nie synem siostry jego matki. Gdy chrześcijanie zajęli jakieś miejsce publiczne, a karczmarze sprzeciwiali się temu mówiąc, że ono należy do nich, odpisał, iż lepiej, by na tym miejscu czczono jakkegoś boga, niż żeby oddano je karczmarzom.

Taki więc był w życiu prywatnym i publicznym ów wielki cesarz, gdy podjął wyprawę przeciw Partom; prowadził ją tak karnie, z takim poczuciem własnej wartości, iż rzekłbyś, że przechodzą nie żołnierze, lecz senatorowie. Gdziekolwiek przechodziły legiony, trybunowie milczeli, centurionowie byli skromni, żołnierze grzeczni, na niego samego zaś z powodu tylu tak wielkich zalet mieszkańcy prowincji patrzyli jak na boga. Sami żołnierze kochali młodego cesarza jak brata, syna i ojca; byli porządnie ubrani, dobrze obuci, doskonale uzbrojeni i mieli konie wyposażone w piękne siodła i wędzidła, tak że ktokolwiek ujrzał wojsko Aleksandra, pojmował potęgę państwa rzymskiego. Słowem, dążył do tego, by stać się godnym swego imienia, a nawet przewyższyć sławnego Macedończyka, mówiąc, że powinna być duża różnica między Aleksandrem rzymskim i macedońskim. Sporządził wreszcie dla siebie tarcze pokryte srebrem i złotem oraz stworzył falangę złożoną z trzydziestu tysięcy żołnierzy, których kazał nazywać „żołnierzami falangi" i z którymi dokonał w Persji wielu czynów; falanga ta składała się z sześciu legionów podobnie uzbrojonych, które po wojnie z Persami otrzymywały także większy żołd. W świątyniach złożył wspaniałe dary. Drogie kamienie, które mu ofiarowano, sprzedał, uważając, iż odpowiednie są dla kobiet; drogich kamieni bowiem nie można dać żołnierzom i nie powinien posiadać ich mężczyzna. Kiedy pewien legat podarował mu dla żony dwie pojedyncze, bardzo ciężkie perły niezwykłych rozmiarów, Aleksander polecił je sprzedać. Ponieważ nie można ich było ocenić, ofiarował je jako kolczyki dla Wenus, aby królowa pierwsza nie dała złego przykładu, gdyby używała tego, czego nie można kupić. Za opiekuna miał Ulpiana; matka najpierw sprzeciwiała się temu, później była mu wdzięczna. Aleksander często bronił Ulpiana przed gniewem żołnierzy, osłaniając go swą purpurą i, co było miarą jego wielkości jako cesarza, rządził państwem korzystając głównie z jego rad. Kiedy był przy broni, także w czasie wypraw wojennych, jadł śniadanie i obiad w otwartych namiotach; na oczach wszystkich i ku ogólnej radości spożywał wojskowy posiłek, obchodził z bliska wszystkie namioty, nie pozwolił nikomu oddalać się od oddziałów. Jeśli ktoś zboczył z drogi do czyjejś posiadłości, zależnie od miejsca,

Aleksander kazał go na swoich oczach okładać kijami albo chłostać rózgami, albo skazywał go, albo gdy było to poniżej godności winnego, obrzucał go ciężkimi obelgami, mówiąc: „Czy chcesz, żeby na twoim polu działo się to, co sam robisz drugiemu?" Bardzo często powoływał się na słowa, które usłyszał od jakichś ludzi — Żydów czy chrześcijan — i które zachował w pamięci, i kazał je powtarzać heroldowi, gdy chciał kogoś nawrócić na dobrą drogę: „Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe!" Ta myśl lak bardzo mu się podobała, że kazał wyryć ją na Palatynie i na gmachach publicznych. Kiedy Aleksander dowiedział się, że żołnierz wyrządził krzywdę jakiejś staruszce, usunął go ze służby wojskowej i dał jej za niewolnika, aby ją żywił, ponieważ był z zawodu stelmachem. A gdy żołnierze ubolewali nad takim obrotem sprawy, perswazją i strachem zmusił wszystkich do uległości. Chociaż był surowy i szorstki, panowanie jego nazywano bezkrwawym, gdyż zgodnie z tym, co w księgach opisujących jego czasy mówi historyk grecki Herodian — nie zgładził żadnego senatora. Dla żołnierzy Aleksander był tak surowy, że często odprawiał ze służby wojskowej całe legiony nazywając ich Kwirytami 30. Nigdy też nie bał się wojska, ponieważ nie można mu było zarzucić, że trybunowie albo dowódcy otrzymali kiedykolwiek choć część żołnierskiego żołdu. Mawiał przy tym: „Żołnierza nie należy się obawiać, jeśli jest odziany, uzbrojony, obuty, syty i jeśli ma coś w trzosie"; wiedział bowiem, że nędza doprowadziłaby żołnierzy do całkowitej rozpaczy. Trybunom i dowódcom nie pozwalał mieć żadnej służby oprócz żołnierzy, polecając, by przed trybunem szło ich czterech, przed wodzem sześciu, a przed legatem dziesięciu, i żeby dowódcy przyjęli ich do domów. Aby dać pojęcie o jego surowości, uważam, że należy przytoczyć jedną jego mowę na zgromadzeniu żołnierzy, która ukazuje jego stosunek do spraw wojskowych. Kiedy przybył raz do Antiochii, gdzie doniesiono mu, że żołnierze poświęcają wolny czas na łaźnie, kobiety i przyjemności, kazał ich wszystkich pojmać i wtrącić do więzienia. Gdy się o tym dowiedziano, legion, którego towarzyszy uwięziono, podniósł bunt. Wtedy Aleksander wszedł na mównicę, kazał przyprowadzić wszystkich pojmanych i wobec otaczających mównicę uzbrojonych żołnierzy tak zaczął mówić: „Żołnierze, jeśli nie podo-

bają się wam postępki waszych towarzyszy, to karność przodków rządzi państwem; jeśli ona osłabnie, zginie imię rzymskie i państwo. Za moich rządów nie wolno robić tego, co robiono niedawno za czasów tej nieczystej bestii. Żołnierze rzymscy, wasi koledzy, a moi towarzysze obozowi i towarzysze broni, kochają, piją, kąpią się greckim obyczajem i zaprawiają się do zbytku. Czy mam to dłużej znosić? Czy mam nie wymierzyć im kary śmierci?" Po tych słowach powstało zamieszanie. On zaś zaczął mówić znowu: „Dlaczego nie powstrzymaliście krzyku, którego potrzebujecie na wojnie przeciw wrogom, a nie przeciw waszemu cesarzowi? Z pewnością wasi instruktorzy nauczyli was wydawać go przeciw Sarmatom, Germanom i Persom, a nie przeciw temu, kto przydziela wam zboże otrzymane od mieszkańców prowincji, odzież i żołd. Powstrzymajcie przeto nieprzyjazne okrzyki potrzebne na polach walk, abym was wszystkich dziś nie odesłał jednym otwarciem ust i jednym słowem: Kwiryci — a nawet nie wiadomo, czy Kwiryci. Nie jesteście bowiem godni nawet miana ludu rzymskiego, jeżeli nie znacie rzymskiego prawa". Gdy zaś szemrali coraz gwałtowniej, a nawet grozili mieczami, powiedział: „Opuśćcie dłonie, które powinniście wyciągać przeciw wrogom, jeśli odwaga wam dopisuje, mnie bowiem to nie przeraża. Jeśli zabijecie jednego człowieka, nie uwolnicie się od państwa, senatu ani narodu rzymskiego, który mnie pomści". Ponieważ po tych słowach dalej tak samo szemrali, zawołał: „Kwiryci, odstąpcie i złóżcie broń!" W podziwu godny sposób wszyscy złożyli broń, zdjęli nawet płaszcze wojskowe i skierowali się nie do obozu, lecz do różnych gospod. Wtedy po raz pierwszy zrozumiano, jak wielka mogła być jego surowość. Następnie jego towarzysze i inni z otoczenia cesarza zanieśli sztandary do obozu, a lud zebraną broń odniósł do pałacu cesarskiego. Atoli po trzydziestu dniach, przed wyprawą na Persów, Aleksander, proszony o to, przywrócił zwolnionemu legionowi należne stanowisko i dzięki jego bitności odniósł zwycięstwo; trybunów jego jednak skazał na śmierć, gdyż albo z powodu ich niedbalstwa żołnierze pod Dafne oddawali się rozpuście, albo z powodu ich pobłażliwości wojsko podniosło bunt. Po wielu przygotowaniach wyruszył Aleksander przeciw Persom 81 i pokonał potężnego króla, Artakserksesa. Osobiście obchodził

skrzydła, napominał żołnierzy, poruszał się wystawiony na pociski; bardzo wielu czynów dokonał osobiście, każdego żołnierza sam swymi słowami prowadził do sławy. Rozbił i zmusił do ucieczki siły wielkiego króla, który przybył na wojnę z siedmiuset słoniami, z tysiącem ośmiuset wozami zaopatrzonymi w kosy i wieloma tysiącami jeźdźców, po czym natychmiast powrócił do Antiochii i z łupów zdobytych na Persach wzbogacił swoje wojsko; z jego rozkazu na własność trybunów, wodzów i samych żołnierzy przeszło też wszystko, co zrabowali po wsiach. Wtedy po raz pierwszy Rzymianie mieli perskich niewolników; Aleksander jednak zwrócił ich za okupem, ponieważ królowie perscy nie lubią, by ich poddani komukolwiek służyli. Otrzymany okup Aleksander albo przekazał tym, którzy własnoręcznie pojmali niewolników, albo oddał do skarbca. Potem przybył do Rzymu i po odbyciu wspaniałego tryumfu taką najpierw mowę wygłosił w senacie. Z aktów senatu z dnia 25 września 32: „Pokonaliśmy Persów, senatorowie. Nie wymaga to wielu słów, powinniście tylko wiedzieć, jaka była ich broń, jaki sprzęt wojenny. Przede wszystkim mieli siedemset słoni, na których umieszczono wieżyczki z łucznikami zaopatrzonymi w dużą ilość strzał. Z nich trzydzieści zdobyliśmy, dwieście leży zabitych, osiemnaście uprowadziliśmy. Dalej tysiąc osiemset wozów zaopatrzonych w kosy. Mogliśmy przyprowadzić dwieście wozów bez zwierząt pociągowych, które zostały zabite, ale zaniechaliśmy tego, ponieważ to można sfałszować. Pokonaliśmy sto dwadzieścia tysięcy jeźdźców, a dziesięć tysięcy jeźdźców na opancerzonych koniach, których oni sami nazywają jeźdźcami pancernymi, zabiliśmy w walkach, oddając ich broń naszym żołnierzom. Wielu Persów wzięliśmy do niewoli i sprzedaliśmy. Odzyskaliśmy ziemie leżące między dwiema rzekami, tj. Mezopotamię, o którą nie dbał ów występny potwór. Pokonanego Artakserksesa, króla najpotężniejszego zarówno z prawa, jak i z imienia, zmusiliśmy do ucieczki, którą widziała cała perska ziemia; porzuciwszy sztandary, uciekał tam, gdzie kiedyś niesiono znaki naszych wojsk. Takie są nasze czyny, senatorowie. Nie trzeba wielu słów: żołnierze powracają wzbogaceni, wobec zwycięstwa nikt nie myśli o trudach. Waszą rzeczą jest ustanowić modły dziękczynne, abyśmy się nie wydali bogom niewdzięczni". Okrzyki senatorów: „Aleksandrze Auguście, niech bogo-

wie cię strzegą! Największy zwycięzco Persów, niech bogowie cię strzegą! Naprawdę zasługujesz na przydomek Parlyjskiego, naprawdę zasługujesz na przydomek Perskiego. I my widzimy łupy zdobyte przez ciebie, i my widzimy zwycięstwa. Dzięki młodemu cesarzowi, ojcu ojczyzny, najwyższemu kapłanowi! Dzięki tobie wszędzie spodziewamy się zwycięstw. Zwycięża ten, kto panuje nad żołnierzami. Bogaty jest senat, bogaci żołnierze, bogaty lud rzymski". Po zakończeniu posiedzenia senatu Aleksander udał się na Kapitol, gdzie odprawiwszy religijne obrzędy i złożywszy w świątyni tuniki zdobyte na Persach, tak przemówił: „Zwyciężyłem Persów, Kwiryci. Żołnierzy przyprowadziłem bogatych. Wam obiecuję dar, jutro urządzę igrzyska w cyrku z okazji zwycięstwa nad Persami". Tego dowiedziałem się z roczników i od wielu ludzi. Niektórzy jednak twierdzą, iż Aleksander, zdradzony przez swego niewolnika, nie odniósł zwycięstwa nad królem, lecz uciekł, aby samemu nie ulec. Dla tych, którzy dużo czytali, nie ulega wątpliwości, że jest to sprzeczne ze zdaniem ogółu. Powiadają bowiem, iż utracił wojsko na skutek głodu, zimna i chorób, jak wbrew zdaniu większości twierdzi Herodian. Potem Aleksander opromieniony sławą, w otoczeniu senatu, ekwitów, całego ludu, nadbiegających zewsząd kobiet i dzieci, a zwłaszcza żon żołnierzy, pieszo udał się na Palatyn, chociaż z tyłu posuwał się rydwan tryumfalny zaprzężony w cztery słonie. Ludzie nieśli go na rękach — pozwolono mu iść tylko cztery godziny — i ze wszystkich stron wołano: „Ocalony jest Rzym, ocalone państwo, ponieważ żyje Aleksander." Innego dnia urządził igrzyska w cyrku i w teatrze, a następnie rozdał ludowi rzymskiemu dary. Ustanowił dotacje alimentacyjne imienia Mammei dla dziewcząt i chłopców, podobnie jak Antoninus stworzył dotację imienia Faustyny. Działania wojenne prowadził pomyślnie w Mauretanii Tyngitańskiej Furiusz Celzus, w Ilirii jego krewny, Wariusz Makrynus, w Armenii Juniusz Palmatus; ze wszystkich tych krajów przywieziono Aleksandrowi listy ozdobione laurem. Kiedy w różnym czasie odczytano je w senacie i przed ludem i kiedy nadeszły także upragnione listy z Isaurii, Aleksandrowi nadano wszystkie przydomki. Ludziom zaś, którzy dobrze rządzili państwem, przyznano konsularne

odznaczenia, a biedakom i starcom urzędy kapłańskie i ziemię. Jeńców różnych narodowości podarował przyjaciołom, jeśli pozwalał na to ich wiek dziecięcy lub młodzieńczy, jeżeli zaś jeńcami byli dworzanie królewscy lub ludzie znakomitsi, skierował ich do służby wojskowej na pomniejsze stanowiska. Jedynie łupy zdobyte na wrogach podarował wodzom i żołnierzom pełniącym służbę nadgraniczną, pod warunkiem, że spadkobiercy ich będą nadal pełnili służbę wojskową i że dar ten nigdy nie przejdzie na własność osób prywatnych; twierdził bowiem, iż lepiej będą pełnić służbę wojskową, jeżeli będą bronić także swoich posiadłości. Dodał im również zwierzęta pociągowe i niewolników, by mogli uprawiać ziemię, którą otrzymali, i by z braku ludzi bądź z powodu sędziwego wieku posiadaczy nie porzucono ziemi sąsiadującej z barbarzyńskimi krajami, co uważał za rzecz najbardziej haniebną. Potem żył otoczony wielką miłością ludu i senatu; kiedy wyruszał na wojnę z Germanami, a wszyscy spodziewali się zwycięstwa i zarazem niechętnie go na nią puszczali, odprowadzono go sto i sto pięćdziesiąt tysięcy kroków; najcięższe dla państwa i dla niego samego było to, że Galię rabowali i pustoszyli Germanowie. Wstyd był tym większy, że już po zwycięstwie nad Partami życiu obywateli zagrażał naród, który nawet pośledniejszym cesarzom zawsze dotąd okazywał posłuszeństwo. Podążył przeto szybkim marszem wśród radości żołnierzy. Skoro dowiedział się, że i tam legiony się zbuntowały, polecił je odprawić. Ale Gallowie, z natury nieprzystępni, przebiegli i często groźni dla cesarzy, nie mogli znieść nadmiernej surowości tego człowieka, szczególnie dotkliwej po śmierci Heliogabala. Toteż w czasie działań wojennych prowadzonych szczupłymi siłami w Brytanii czy, jak inni wolą, w Galii, we wsi zwanej Sycylią 33, jacyś żołnierze, to jest głównie ci, którzy doszli do znaczenia dzięki nagrodom Heliogabala, nie mogąc znieść surowego cesarza, na sposób rozbójników zabili Aleksandra bez zgody ogółu. Wielu twierdzi, że Aleksandra zamordowali nowo zaciężni żołnierze przysłani przez Maksymina, których oddano mu na wyszkolenie; wielu jest innego zdaniaPewne jest jednak, że zabili go żołnierze, gdyż jakoby niesłusznie zarzucali wiele jemu samemu jako chłopcu i jego matce, chciwej i żądnej władzy.

Rządził trzynaście lat i dziewięć dni; żył dwadzieścia dziewięć lat, trzy miesiące i siedem dni. Wszystko czynił za radą matki, którą zabito z nim razem. Znaki zapowiadające jego śmierć były następujące: kiedy polecał bogom swój dzień urodzin, skrwawione zwierzę ofiarne uciekło i chociaż Aleksander zachował się jak zwykły obywatel i zmieszał się z ludem, skrwawiło białą szatę, w której stał. Wielkie i stare drzewo laurowe znajdujące się w jego pałacu w mieście, skąd wyruszał na wojnę, nagle się zwaliło. Trzy drzewa figowe rodzące figi zwane aleksandryjskimi niespodziewanie zwaliły się przed jego namiotem, ponieważ namiot wodza był do nich przymocowany. Druidka zawołała w gallickim języku do idącego Aleksandra: „Idź i nie spodziewaj się zwycięstwa ani nie ufaj swemu żołnierzowi". Kiedy wyszedł na mównicę, aby przemawiać i powiedzieć coś wróżącego pomyślność, tak zaczął: „Po zamordowaniu cesarza Heliogabala..." Było to jednak zapowiedzią nieszczęścia, mając bowiem wyruszyć na wojnę i przemawiając do żołnierzy zaczął złowróżbnie. Aleksander bez wahania zlekceważył te wszystkie znaki i wyruszywszy na wojnę został zabity w miejscu wyżej wymienionym w taki sposób: Właśnie w czasie ogólnego posiłku, zgodnie z swoim zwyczajem, to jest w otwartym namiocie, zjadł śniadanie takie samo, jak reszta żołnierzy; nic innego bowiem nie znaleźli żołnierze niszczący namioty. Kiedy odpoczywał po uczcie, około godziny siódmej, ukazał się jeden z Germanów, który pełnił obowiązek żołnierza noszącego tarczę; wszyscy wtedy spali, a czuwał tylko sam cesarz. Aleksander zwrócił się do niego: „Co tu robisz, towarzyszu? Czy przynosisz jakieś wieści o wrogach?" Ów, przerażony, w obawie, że nie będzie mógł usprawiedliwić swego wtargnięcia do namiotu cesarza, udał się do swoich towarzyszy i namówił ich, by zgładzili surowego władcę. Ci, wszedłszy niespodziewanie w dużej liczbie i uzbrojeni, zamordowali bezbronnych i stawiających opór; samego Aleksandra powalili wieloma ciosami. Niektórzy twierdzą, że nic przy tym nie mówiono, a tylko żołnierze wołali: „Wyjdź, odejdź!" I w ten sposób zamordowali najszlachetniejszego młodzieńca..... lecz całe wojskowe wyposażenie, które później Maksyminus zabrał do Germanii, należało do Aleksandra, a było ono bardzo okazałe ze względu na peł-

niących w wojsku służbę Armeńczyków, Osdroenów, Partów i ludzi wszelkich narodowości. Zarówno nieugięty charakter, dzięki któremu zawsze ujarzmiał żołnierzy, jak i następujące fakty wskazują, że Aleksander gardził śmiercią. Astrolog Trazybul, z którym Aleksander pozostawał w zażyłej przyjaźni, przepowiedział mu, iż jest pewne, że nie uniknie śmierci z rąk barbarzyńcy. Aleksander najpierw ucieszył się, ponieważ wierzył, że czeka go śmierć na wojnie godna cesarza, potem zaś zaczął o tym rozprawiać, wskazując, że wszyscy najlepsi mężowie zginęli gwałtowną śmiercią; wymienił samego Aleksandra, którego imię nosił, Pompejusza, Cezara, Demostenesa, Cycerona i innych wybitnych mężów, którym nie dane było umrzeć spokojnie. Miał tyle odwagi, że chciał być zrównany z bogami, gdyby zginął na wojnie. Omylił się jednak: zginął wprawdzie od barbarzyńskiego miecza i z ręki barbarzyńskiego żołnierza noszącego tarczę, ale nie na wojnie, tylko w czasie wojny. Żołnierze, nawet ci, których kiedyś usunął ze służby wojskowej, bardzo boleli nad jego śmiercią i zabili sprawców zbrodni. Naród rzymski zaś i cały senat wraz ze wszystkimi mieszkańcami prowincji nigdy żadnej wiadomości nie przyjął z większym smutkiem i boleścią, zwłaszcza że surowość i prostactwo następcy Aleksandra, Maksymina, który był przede wszystkim żołnierzem (Maksyminowi bowiem i jego synowi powierzono potem władzę), zdawały się zapowiadać na przyszłość nieuniknione nieszczęścia. Senat zaliczył Aleksandra do bogów. W Galii wzniesiono mu kenotaf, w Rzymie wspaniały grobowiec. Ustanowiono dla niego kolegium kapłanów zwanych kapłanami Aleksandra; ustanowiono także święto imienia jego i jego matki, które dziś jeszcze niezwykle uroczyście obchodzi się w Rzymie, w dniu jego urodzin. Niektórzy podają, że przyczyną zamordowania Aleksandra było żądanie jego matki, by zaniechawszy wojny z Germanami dla zadowolenia swojej dumy powrócił na Wschód, co rzekomo wywołało gniew wojska. Wiadomość ta została jednak zmyślona przez zwolenników Maksymina, którzy chcieli uniknąć podejrzeń, że najlepszy cesarz został zamordowany przez swego przyjaciela wbrew prawom ludzkim i boskim. W nim państwo ludu rzymskiego miało władcę, który panował nieco dłużej; po jego śmierci na wyścigi chwytali władzę w ręce — jedni na pół roku, inni na rok, bardzo wielu na dwa lata, najwyżej zaś panowali trzy lata aż do tych cesarzy, którzy rządzili dłużej. Mam na myśli Aureliana i jego następców. Czego się o nich dowie-

działem, napiszę, jeśli mi życia starczy. Ganiono w Aleksandrze następujące wady: nie chciał być Syryjczykiem, kochał złoto, był bardzo podejrzliwy, nałożył wiele podatków, pragnął uchodzić za Aleksandra Wielkiego, był zbyt surowy wobec żołnierzy, troszczył się o osoby prywatne i wszystkie sprawy w państwie załatwiał na własną odpowiedzialność. Wiem oczywiście, że wielu nie znając zupełnie prawdy twierdzi, iż Aleksander otrzymał tytuł Cezara nie od senatu, ale od żołnierzy, a ponadto, że nie był krewnym Heliogabala. Ci, by podzielić moje zdanie, niech czytają historyków tamtych czasów, zwłaszcza Acholiusza34, który podał też itinerarium tego cesarza. Zapytasz może, Konstantynie największy, czemu to Syryjczyk i cudzoziemiec był tak dobrym cesarzem, chociaż tylu jest rodowitych Rzymian, tylu ludzi z innych prowincji, niegodziwych, występnych, okrutnych, nikczemnych, niesprawiedliwych i rozpustnych. Mogę na to odpowiedzieć słowami ludzi szlachetnych, że po pierwsze może urodzić się cesarz dobry z natury — ona bowiem wszędzie jest jedną matką — a po drugie może stać się najlepszym z obawy, że zostanie zamordowany, gdyby był bardzo zły. Ponieważ jednak twojej łagodności i miłości należy wyznać prawdę, opowiem, co czytałem. Znane jest twojej miłości to, co czytałeś u Mariusza Maksymusa, że szczęśliwsze i niejako bezpieczniejsze jest państwo, w którym jest zły cesarz, od tego, w którym są źli przyjaciele cesarza; jeśli bowiem jednego złego człowieka może uczynić lepszym wielu dobrych, to jednak jeden człowiek, choćby dobry, w żaden sposób nie może mieć przewagi nad wieloma złymi. Powiedział lak również Homullus samemu Trajanowi, ponieważ ów twierdził, iż Domicjan był bardzo zły, ale miał szlachetnych przyjaciół. Dlatego też Trajan, który rządy w państwie powierzył najbardziej występnym wyzwoleńcom, bardziej był znienawidzony od niego; łatwiej bowiem jest znieść jednego złego człowieka niż wielu. Trzeba jednak, abym powrócił do tematu: Otóż Aleksander był sam bardzo szlachetny i korzystał z rad matki, kobiety niezwykłej

dobroci. Miał przyjaciół zacnych i godnych czci; nie byli złośliwi, nie kradli, nie byli stronniczy ani podstępni, nie godzili się na zło, nie byli wrogami ludzi dobrych, nie byli rozpustni, nie byli okrutni i nie osaczali go, nie szydzili, nie otaczali go jak głupca, lecz byli zacni, godni szacunku, wstrzemięźliwi i bogobojni, kochali swego cesarza i ani sami go nie wyśmiewali, ani nie chcieli, by był pośmiewiskiem dla innych, niczego nie sprzedawali, nie kłamali, nie zmyślali, nigdy nie zawiedli swego cesarza i kochali go. Ważne było i to, że wśród doradców i urzędników Aleksander nie miał eunuchów; oni sami bowiem gubią cesarzy chcąc, by żyli oni na sposób ludów i królów perskich, i odsuwają ich od ludu i przyjaciół; eunuchowie są pośrednikami, którzy często powtarzają co innego, niż było powiedziane, izolują swego władcę i postępują przede wszystkim tak, by o niczym nie wiedział. Ponieważ ich kupiono i od dziecka byli niewolnikami, cóż mogą wiedzieć o dobru? Tak zresztą mówił sam Aleksander: „Nie pozwolę, by o życiu prefektów, konsulów i senatorów decydowali niewolnicy kupieni za pieniądze." Wiem, cesarzu, na jakie niebezpieczeństwo się narażam mówiąc te słowa wobec władcy, który był powolny w stosunku do takich ludzi. Skoro jednak po ocaleniu państwa zrozumiałeś, jakie zło wyrządzają owi szkodnicy i do jakiego stopnia osaczają panujących, również ty za takich ich uważasz; dlatego nawet zakazałeś im używać chlamidy i odsunąłeś ich od pełnienia obowiązków domowych. Już to jest rzeczą charakterystyczną, że Aleksander nawet na Palatynie nie widywał nikogo oprócz prefekta i Ulpiana, wobec czego nikt nie mógł udzielać fałszywych obietnic w jego imieniu ani źle się wyrażać o nim czy o innych; tak było zwłaszcza po zgładzeniu Turyna, który często obmawiał Aleksandra przedstawiając go jako głupca i szaleńca. W dodatku Aleksander, ilekroć uznał, że jacyś jego przyjaciele i krewni są źli, albo karał ich, albo jeśli ukarać ich nie pozwalała mu dawna przyjaźń lub pokrewieństwo, odsuwał od siebie mówiąc: „Bezpieczeństwo państwa jest mi droższe niż oni . Dowiedz się teraz, jacy mężowie byli jego doradcami: Fabiusz Sąbinus, syn wybitnego męża Sabina, Katon swojej epoki, Domicjusz Ulpianus, doświadczony prawnik, Eliusz Gordian, krewny cesarza Gordiana .... człowiek wybitny; doświadczony prawnik Juliusz Pau-

lus, doskonały mówca Klaudiusz Wenakus i jego krewny, człowiek ogromnej wiedzy, Katyliusz Sewerus; Eliusz Seretnianus, mąż największej zacności, oraz Kwintyliusz Marcellus, najszlachetniejszy człowiek, jakiego znała historia. Kiedy tylu było tych i innych mężów tego rodzaju, o czym złym można było myśleć lub co złego mogło się stać, jeśli oni sprzysięgli się dla dobra? Odsunęła ich wprawdzie gromada ludzi złych, którzy w pierwszych dniach panowania otoczyli Aleksandra, ale gdy ci, dzięki roztropności młodego cesarza, zostali zgładzeni i odsunięci, także owa zacna przyjaźń nabrała mocy. Ci ludzie zrobili z Syryjczyka dobrego władcę; a byli i źli przyjaciele, którzy nawet z cesarzy rzymskiego pochodzenia zrobili w oczach potomnych najgorszych władców, obciążając ich swoimi występkami.

Juliusz Kapitolinus DWAJ MAKSYMINOWIE

172/3 r. – 238 r. Imperator Caesar Gaius Iulius Verus Maxyminus Augustus Aby cię, największy i łaskawy Konstantynie, nie zniechęcał fakt, że o każdym cesarzu i synu cesarza czytasz w oddzielnej księdze, wprowadziłem ograniczenie i w jednej księdze opowiedziałem o dwóch Maksyminach, ojcu i synie. Układ ten, który zgodnie z życzeniem twojej miłości zachował także sławny mąż Tacjusz Cyryllus — przełożył on dzieło greckie na łacinę — zachowam nadal nie tylko w tej jednej księdze, lecz i w wielu następnych z wyjątkiem tych, które obejmują żywoty wielkich cesarzy, liczne bowiem i sławne ich czyny wymagają obszerniejszego opisu. Maksyminus Starszy 1 stał się znany za panowania Aleksandra. Służbę wojskową zaczął pełnić za Sewera. Urodził się we wsi trackiej sąsiadującej z ziemiami barbarzyńców; rodzice jego byli także barbarzyńcami, ojciec — jak mówią — pochodził z kraju Gotów, matka z Alanów. Ojciec miał podobno na imię Mikka, matka — Ababa. Imiona te wyjawił we wczesnej młodości sam Maksyminus, później zaś, skoro doszedł już do władzy cesarskiej, polecił je ukrywać, by nie wiedziano, iż rodzice cesarza byli barbarzyńcami. We wczesnej młodości był Maksyminus pasterzem i „przywódcą band młodych ludzi, ale napadał tylko na rozbójników i bronił swego własnego ludu przed napadami. Służbę wojskową odbywał w konnicy. Odznaczał się silną budową ciała, słynął wśród wszystkich żołnierzy z dzielności, miał piękne męskie rysy, nieokiełznany charakter; był szorstki, dumny i pyszalkowaty, często jednak sprawie-

dliwy. Za panowania Sewera dał się poznać, gdy w dniu urodzin swego młodszego syna, Gety, Sewer urządził igrzyska z udziałem wojska i obiecał nagrody ze srebra, tj. naramienniki, naszyjniki i pasy. Młody Maksyminus, wówczas jeszcze na pół barbarzyńca prawie nie znający łaciny, publicznie w języku trackim poprosił cesarza, aby pozwolił mu walczyć z przeciwnikami, którzy służyli już w wojsku na wyższych stanowiskach. Sewer, podziwiając jego silną budowę, polecił mu najpierw zmierzyć się z posługaczami obozowymi, wybrał jednak najdzielniejszych, by nie wystawiać na szwank karności wojskowej. Maksyminus za jednym zamachem zwyciężył szesnastu posługaczy i otrzymawszy szesnaście drobnych nagród, nie przeznaczonych dla żołnierzy, został wcielony do wojska. Kiedy trzeciego dnia Sewer przyszedł na plac ćwiczeń, zobaczył Maksymina, jak barbarzyńskim zwyczajem tańczył wśród tłumu; od razu rozkazał trybunowi, by go ukarał i nauczył rzymskiej karności. Barbarzyńca, który zrozumiał i przeczuł, że cesarz o nim mówi, że jest mu znany i wśród wielu się wyróżnia, zbliżył się do nóg władcy siedzącego na koniu. Wtedy Sewer pragnąc wypróbować, jak Maksyminus biega, puścił konia cwałem zataczając liczne koła. Gdy sędziwy cesarz był już znużony, a tamten po wielu okrążeniach nie zaprzestał biegu, Sewer powiedział do niego: „Czego chcesz, Traku? Czy chcesz stanąć do walki po zakończeniu biegu?" Maksyminus odpowiedział: „Jeśli taka jest twoja wola, cesarzu". Potem Sewer zsiadł z konia i rozkazał ustawić naprzeciw niego najmłodszych i najdzielniejszych żołnierzy. Maksyminus — jak to było jego zwyczajem — zwyciężył za jednym zamachem siedmiu najdzielniejszych i jedyny ze wszystkich obdarowany został przez Sewera oprócz nagród srebrnych złotym naszyjnikiem; polecono mu też stale przebywać na dworze cesarskim wśród straży przybocznej. Odtąd wyróżniał się wśród żołnierzy, trybunowie go lubili, współtowarzysze natomiast podejrzewali, że uzyskiwał u cesarza wszystko, czego chciał; Sewer zaś nawet mu pomagał nadając stopnie wojskowe, ponieważ był bardzo młody i od wszystkich odbijał wzrostem, silną budową ciała, pięknością, a także wielkością i blaskiem oczu. Wiadomo jest, że często w ciągu dnia wypijał kapitolińską amforę 2 wina i zjadał czterdzieści, czy nawet — jak podaje Kordus 3 — sześćdziesiąt funtów mięsa. Jest rzeczą pewną, iż zawsze unikał jarzyn, prawie zawsze zaś zimnej wody, chyba że musiał pić. Często zbierał swój pot i wlewał w kielichy albo małe naczynia, pokazu-

jąć dwa lub trzy kufle własnego potu. Za rządów Antonina Karakalli Maksyminus długo dowodził oddziałami wojskowymi i osiągnął także inne godności wojskowe. Za czasów Makryna 4, którego z całej duszy nienawidził za morderstwo popełnione na synu jego cesarza, porzucił służbę wojskową, nabył w trackiej wsi, gdzie się urodził, nieruchomości i prowadził handel z Gotami. Szczególną sympatią darzyli go Gotowie, tak jakby był ich ziomkiem. Alanowie, którzy przybyli na brzeg rzeki, po obustronnym wymienieniu darów uznali go za swego przyjaciela. Lecz gdy po zamordowaniu Makryna i jego syna rozeszła się wieść, że Heliogabal jako syn Antonina został cesarzem, Maksyminus, podówczas dojrzały już człowiek, przybył do cesarza prosząc, by Heliogabal miał o nim takie samo zdanie, jak jego dziadek Sewer. Nie mógł jednak mieć żadnego znaczenia w oczach tego występnego człowieka. Mówią bowiem, że Heliogabal robiąc ordynarne żarty odezwał się do niego: „Kiedyś, Maksyminie, doprowadziłeś do zmęczenia szesnastu, dwudziestu i trzydziestu żołnierzy. Możesz to zrobić trzydzieści razy z kobietą". Wobec takich słów okrytego hańbą cesarza Maksyminus chciał porzucić służbę wojskową. Zatrzymali go jednak przyjaciele Heliogabala, nie chcąc, aby ten powiększał jeszcze swą hańbę pozbawiając swe wojsko najdzielniejszego człowieka tych czasów, którego jedni nazywali Herkulesem. inni Achillesem, a jeszcze inni Ajaksem. Za rządów tego bezwstydnika miał Maksyminus tylko godność trybuna .... lecz nigdy w ciągu całych trzech lat nie zbliżył się do jego ręki i nigdy go nie pozdrowił, omijając go, gdzie się dało. Niekiedy zajmował się uprawą roli, niekiedy nic nie robił albo udawał chorego. Gdy po zamordowaniu Heliogabala dowiedział się, że cesarzem ogłoszono Aleksandra, podążył do Rzymu. Aleksander przyjął go z niezwykłą radością i cieszył się razem z nim, oświadczając w senacie, co następuje: „Uciekł do mnie, senatorowie, trybun Maksyminus, któremu dałem prawo noszenia szerokiego obramowania z purpury 5. Nie mógł on służyć w wojsku pod rządami tego występnego zwierzęcia, natomiast za panowania boskiego ojca mojego, Sewera, był mężem znanym wam ze słyszenia". Niezwłocznie mianował Maksymina trybunem czwartego legionu, do którego sam powołał nowozaciężnych, nadając mu tę godność w następujących słowach: „Drogi

i miły Maksyminie, nie powierzyłem ci starych żołnierzy, ponieważ obawiałem się, że nie będziesz mógł ich uwolnić od złych nawyków, jakich nabrali pod dowództwem innych. Masz nowozaciężnych. Spraw, by nauczyli się być żołnierzami, biorąc za wzór twój charakter, twoje męstwo i trudy i przygotuj wielu Maksyminów potrzebnych państwu". Po objęciu legionu Maksyminus od razu zaczął ćwiczenia. Co pięć dni kazał żołnierzom defilować w uzbrojeniu, staczać pozorne walki i robić przegląd mieczy, pancerzy, hełmów, tarcz, tunik i wszelkiej broni; sam nawet przeglądał ich obuwie. Krótko mówiąc, okazał się ojcem dla wojska. Gdy pewni trybuni ganili go mówiąc: „Po co się trudzisz, przeciesz masz już takie stanowisko, że możesz zostać wodzem", miał odpowiedzieć: „Im wyższe będę miał stanowisko, tym więcej będę pracował". Sam ćwiczył żołnierzy w walkach i już jako stary człowiek powalał na ziemię po pięciu, sześciu i siedmiu ludzi. Ponieważ wszyscy mu zazdrościli, pewnego razu jakiś szczególnie wysoki i znany z męstwa, a przez to tym bardziej zuchwały i dumny trybun powiedział mu: „Nie masz się czym chlubić, jeśli jako trybun zwyciężasz własnych żołnierzy". Na to Maksyminus: „Czy chcesz, żebyśmy walczyli?" Gdy przeciwnik się zgodził i szedł mu naprzeciw, Maksyminus uderzywszy go dłonią w pierś powalił go na wznak i powiedział: „Dajcie mi drugiego, ale też trybuna". Odznaczał się również — zdaniem Kordusa — wzrostem przekraczającym, jak się wydawało, osiem stóp i sześć cali; miał tak olbrzymi duży palec u ręki, iż zamiast pierścienia używał bransolety żony. Wśród ludu mówiono, że gołymi rękami ciągnął wozy, a naładowany wóz sam poruszał z miejsca; jeśli konia uderzył pięścią, wybijał mu zęby, jeśli piętą — łamał mu nogi; kruszył wapienne kamienie, łamał mniejsze drzewa; jedni nazywali go Milonem z Krotonu 6, inni Herkulesem, jeszcze inni Anteuszem 7. Aleksander, który potrafił ocenić wielkie zasługi, na swoją własną zgubę postawił na czele wojska męża wyróżniającego się takimi przymiotami; cieszyli się z tego wszędzie wszyscy trybunowie, dowódcy i żołnierze. Maksyminus przywrócił wreszcie należytą dyscyplinę wojskową w całej armii, która za czasów Heliogabala w większości gnuśniała. To było dla Aleksandra najbardziej groźne; był on

wprawdzie, jak powiedziałem, najlepszym cesarzem, ale jego młody wiek od początku pozwalał go lekceważyć. Aleksandra zamordowano bowiem, gdy rozłożywszy się obozem nie opodal jakiegoś miasta w Galii na skutek niespodziewanego buntu żołnierzy uciekał do matki; jedni twierdzą, że zginął z ręki samego Maksymina, inni — że z ręki barbarzyńskich trybunów. Było to już po ogłoszeniu Maksymina cesarzem. Różni ludzie różne podają powody zabójstwa Aleksandra. Według niektórych przyczyniła się do tego Mammea, która żądała, by syn porzucił wojnę w Germanii i podążył na Wschód, co wywołało bunt w wojsku. Jak twierdzą inni, Aleksander był zbyt surowy i chciał legiony w Galii odprawić tak, jak odprawił je na Wschodzie. Po zamordowaniu Aleksandra Maksyminus, który był najwybitniejszym człowiekiem w wojsku, ale nie był jeszcze senatorem, został najpierw bez uchwały senatu obwołany przez wojsko Augustem; do udziału w rządach dopuszczono jego syna, o którym niebawem opowiem, co jest mi wiadome. Maksyminus odznaczał się zawsze taka przebiegłością, że nie tylko panował nad żołnierzami dzięki swojemu męstwu, lecz także zyskiwał ich przywiązanie udzielając im nagród i zapewniając różne korzyści. Nigdy nie pozbawiał nikogo żywności. Wśród jego żołnierzy nie było żadnych rzemieślników ani innych fachowców, jakich zwykle bardzo wielu jest w wojsku. Wojsko ćwiczył często, ale tylko na polowaniach. Jednak pomimo tych zalet tak był okrutny, że jedni nazywali go Cyklopem, inni Buzyrysem8, jeszcze inni Scyronem9, niektórzy Falarisem10, wielu Tyfonem11 lub Gygesem12. Senat tak bardzo obawiał się Maksymina, że kobiety razem z dziećmi składały w świątyniach publiczne i prywatne ofiary, aby Maksyminus nigdy nie zobaczył już Rzymu. Słyszały bowiem, że jednych przybijano do krzyża, drugich zamykano razem z świeżo zabitymi zwierzętami, innych rzucano na pożarcie dzikim bestiom, jeszcze innych chłostano kijami, a wszystko to robiono bez względu na stanowisko ofiary, ponieważ Maksyminus chciał, jak się wydawało, zaprowadzić wszędzie wojskową karność; w ten sam sposób pragnął też uzdrowić prywatne życie obywateli. Takie postępowanie nie było godne cesarza, który chciał, by go kochano. Przekonano go bowiem, że nie

utrzyma władzy inaczej, jak tylko okrucieństwem. Równocześnie obawiał się lekceważenia nobilów z powodu swego niskiego i barbarzyńskiego pochodzenia. Pamiętał, że w Rzymie gardzili nim także niewolnicy nobilów, a zarządcy ich nawet nie zwracali na niego uwagi. Gdy został już cesarzem, lękał się — jak to zwykle bywa z niemądrymi uprzedzeniami — że i w przyszłości ich stosunek do niego nie ulegnie zmianie. Tak duże ma też znaczenie świadomość niskiego pochodzenia. Aby ukryć swoje niskie pochodzenie, kazał Maksyminus zgładzić wszystkich, którzy je znali, między nimi także pewną liczbę przyjaciół, którzy ze względu na jego ubóstwo i biedę ofiarowali mu liczne dary. Nie było na ziemi okrutniejszej od niego istoty, tak bardzo bowiem ufał w swoją siłę, jak gdyby nie można było go zabić. Chociaż więc uważał siebie niemal za nieśmiertelnego z powodu swoich zalet i silnej budowy ciała, pewien aktor wyrecytować miał przy nim w teatrze wiersze greckie, których sens po łacinie był taki: „Kogo nie może zabić jeden człowiek, tego zabić może wielu. Słoń jest wielki, a jednak go się zabija, lew jest silny, a jednak go się zabija, tygrys jest silny, a jednak go się zabija. Strzeż się licznych, jeśli nie boisz się każdego z osobna". Słowa te wypowiedziano w obecności samego cesarza. Gdy Maksyminus zapytał przyjaciół, co mówił ów błazen na scenie, odpowiedziano mu, że deklamował wiersze skierowane przeciw ludziom okrutnym, a on, jako Trak i barbarzyńca, uwierzył. Nie znosił w swoim otoczeniu żadnego nobila, słowem, rządził wzorem Spartaka albo Ateniona13. Ponadto różnymi sposobami kazał zgładzić całą służbę Aleksandra. Niechętnie odnosił się do jego zarządzeń, a z chwilą gdy zaczął podejrzewać także jego przyjaciół i pomocników, stał się jeszcze bardziej okrutny. Chociaż Maksyminus miał takie obyczaje, że żył jak zwierzę, jeszcze bardziej ponury i okrutny stał się na skutek spisku niejakiego Magnusa, byłego konsula, który sam pragnął zdobyć władzę i razem z licznymi żołnierzami i centurionami postanowił zamordować Maksymina. Przebieg spisku był następujący: ponieważ Maksyminus chciał się przeprawić do Germanii po przerzuconym moście, postanowiono, że spiskowcy przejdą z nim razem, po czym most zerwą i otoczywszy go samego w barbarzyńskim kraju — za-

mordują; władzę objąć miał Magnus. Zostawszy cesarzem, Maksyminus zaczął od razu z niezwykłą energią prowadzić rozmaite wojny; szczególnie biegły w sztuce wojskowej, pragnął nadal utrzymać opinię, jaką się cieszył, a przede wszystkim chciał zaćmić sławę Aleksandra, którego sam zabił. Dlatego też jako cesarz codziennie przeprowadzał ćwiczenia żołnierzy i sam zawsze był przy broni, często własnoręcznie i osobiście pokazując wojsku, jak się ćwiczy. A ów spisek wymyślił podobno sam Maksyminus, aby mieć więcej powodów do okrucieństwa. W końcu bez sądu, bez oskarżenia, bez doniesienia, bez obrony kazał zamordować wszystkich spiskowców, konfiskując cały ich majątek, nie mógł się zadowolić nawet śmiercią ponad czterech tysięcy osób. Za czasów Maksymina wybuchł także bunt, ponieważ łucznicy osdroeńscy sprzeniewierzyli mu się z przywiązania i tęsknoty do Aleksandra; wiedzieli bowiem, że to Maksyminus zabił go u nich i nie można ich było przekonać, że było inaczej. Sami przeto obwołali cesarzem i wodzem jednego ze swoich, niejakiego Tytusa, którego Maksyminus zwolnił ze służby wojskowej; odziali go w purpurę, wystroili z królewskim przepychem i otoczyli jako jego żołnierze. Uczynili to zresztą wbrew woli Tytusa. Kiedy Tytus spał we własnym domu, zamordował go jeden z jego przyjaciół imieniem Macedoniusz, który cierpiał nad tym, że Tytus był jego przełożonym; on też zaniósł jego głowę do cesarza. Maksyminus najpierw podziękował Macedoniuszowi, później jednak znienawidził go jako zdrajcę i kazał zgładzić. Z powodu tych wydarzeń z dnia na -dzień sam stawał się coraz bardziej okrutny, tak jak zwierzęta, które zranione jeszcze bardziej się rozdrażniają. Potem z całą armią przeprawił się do Germanii, biorąc ze sobą Maurów, Osdroenów, Partów i tych wszystkich, których prowadził na wojnę Aleksander. Maksyminus wziął ze sobą pomocnicze wojska wschodnie, głównie dlatego, ze lekkozbrojni łucznicy najskuteczniej walczą przeciw Germanom. Aleksander był nad podziw przygotowany do wojny, a Maksyminus podobno wiele do tych przygotowań dodał od siebie. Wkroczywszy do Germanii za Renem trzydzieści do czterdziestu tysięcy kroków w głąb barbarzyńskiego kraju, palił wsie, rabował stada, wynosił łupy, wymordował wielu barbarzyńców; wrócił z żoł-

nierzami, którzy naraz stali się bogaci, wziął do niewoli niezliczonych jeńców i gdyby wszyscy Germanowie nie uciekli na bagna i do lasów, rozciągnąłby władzę Rzymu na całą Germanię. Sam dokonał wielu dzielnych czynów. Wszedł nawet na bagna, gdzie byliby go otoczyli Germanowie, gdyby razem z koniem nie uwolniono go z grzęzawiska. Odznaczał się bowiem taką, barbarzyńcom właściwą zuchwałością, że uważał, iż cesarz zawsze do wszystkiego powinien przyłożyć rękę. Na bagnach stoczył walkę jakby na morzu i wymordował bardzo wielu nieprzyjaciół. Po zwyciężeniu Germanii wysłał do Rzymu, do senatu i ludu listy, które sam podyktował; treść ich była następująca: „Nie mogę, senatorowie, mówić szczegółowo o wszystkim, czego dokonałem. Na obszarze czterdziestu lub pięćdziesięciu tysięcy kroków spaliliśmy osady Germanów, uprowadziliśmy trzody, wzięliśmy jeńców, wymordowaliśmy żołnierzy, walczyliśmy na bagnach. Dotarliśmy aż do lasów i tylko powstrzymała nas głębokość bagien". Zdaniem Eliusza Kordusa była to mowa samego Maksymina, co jest wiarogodne. Cóż bowiem jest w niej takiego, czego nie mógłby powiedzieć barbarzyński żołnierz? Do ludu Maksyminus napisał pismo podobnej treści, lecz z większym szacunkiem; senatu bowiem nienawidził, ponieważ uważał, że senat go lekceważy. Polecił też wymalować obrazy przedstawiające przebieg wojny, które ustawiono przed gmachem senatu, aby mówiły o jego czynach. Po jego śmierci senat kazał je zdjąć i spalić. Maksyminus prowadził również wiele innych wojen, z których zawsze powracał jako znakomity zwycięzca z ogromnymi łupami i jeńcami. Zachowała się jego mowa przesłana do senatu. Oto jej kopia: „W krótkim okresie czasu, senatorowie, prowadziłem więcej wojen, niż którykolwiek z dawniejszych cesarzy. Na ziemię rzymską przyniosłem większe łupy, niż można się było spodziewać. Tylu przyprowadziłem jeńców, że zaledwie wystarczy dla nich ziemi rzymskiej". Pozostała część mowy nie wiąże się z tematem. Po przywróceniu spokoju w Germanii przybył Maksyminus do Sirmium 14, zamierzając rozpocząć wojnę z Sarmatami i pragnąc rozciągnąć panowanie rzymskie na północne obszary sięgające aż do oceanu. Byłby tego dokonał, gdyby mu życia starczyło; tak twierdzi grecki historyk Herodian, który z nienawiści do Aleksandra, jak widać,

bardzo mu sprzyjał. Rzymianie jednak nie mogli znieść okrucieństwa Maksymina, ponieważ werbował donosicieli, nasyłał oskarżycieli, zmyślał przewinienia, kazał mordować niewinnych, skazywał wszystkich, którzy stawali przed sądem, ludzi bogatych zrobił biedakami i jedynym źródłem pieniędzy było dla niego cudze nieszczęście. Bez powodu polecił też zgładzić byłych konsulów i wielu wodzów, jednych wysyłając na wozach bez jedzenia i picia, innych zatrzymując w więzieniu i nie pomijając niczego, co miało znamiona okrucieństwa. Dlatego zorganizowano przeciw niemu spisek. Nie tylko Rzymianie, lecz także wojsko znajdujące się w Afryce (srożył się również wobec żołnierzy) w czasie wielkiego niespodziewanego buntu obwołało cesarzem poważnego starca Gordiana, który był prokonsulem. Przebieg tego spisku był następujący. Żył w Libii skarbnik cesarski, który sprzyjając Maksyminowi wszystkich ograbiał. Wieśniacy i jacyś żołnierze zamordowali go razem z ludźmi, którzy bronili go powodowani szacunkiem dla Maksymina. Kiedy jednak sprawcy zbrodni spostrzegli, że powinni uciec się do bardziej energicznych środków, okryli purpurą prokonsula Gordiana i zmusili go do objęcia władzy. Był to, jak powiedziałem, człowiek godny czci, podeszły w latach i pełen wszelkich zalet, wysłany przez Aleksandra do Afryki na podstawie uchwały senatu. Gordian głośno się sprzeciwiał temu wyborowi i rzucił się na ziemię; oni jednak nastawali na niego z mieczami i wszelaką bronią w ręku. Chociaż najpierw Gordian niechętnie włożył purpurę, to jednak później, kiedy zobaczył, że odmowa nie jest bezpieczna ani dla syna, ani dla jego rodziny, chętnie przyjął władzę cesarską i wraz z synem otrzymał od wszystkich Afrykańczyków w pobliżu miasta Tysdrus 15 przydomek Augusta. Stąd z królewskim orszakiem i przyboczną strażą z rózgami ozdobionymi laurem podążył do Kartaginy. Do senatu w Rzymie wysłał list, który po zabiciu Witaliana, wodza pretorianów, przyjęto z radością z powodu ogólnej nienawiści do Maksymina. Gordian Starszy i Gordian Młodszy otrzymali od senatu tytuły Augustów. Zamordowano następnie wszystkich donosicieli, oskarżycieli i przyjaciół Maksymina. Zginął prefekt miejski Sabinus zabity na oczach ludu. Wobec tych wypadków senat najbardziej obawiając się Maksy-

mina, otwarcie i jawnie uznał go wraz z synem za wrogów. Potem rozesłał listy do wszystkich prowincji, aby przyszły z pomocą wspólnemu ocaleniu i wolności. Słyszeli je wszyscy. Wreszcie wszędzie wymordowano przyjaciół, zarządców, wodzów, trybunów i żołnierzy Maksymina. Publicznemu wrogowi dochowały wierności tylko nieliczne miasta; zdradziwszy bowiem posłów, których do nich wysłano, za pośrednictwem szpiegów szybko doniosły o wszystkim Maksyminowi. Odpis listu senatu brzmi tak: „Senat i lud rzymski, który dzięki cesarzom Gordianom zaczął uwalniać się od najokrutniejszego nikczemnika, prokonsulom, namiestnikom, legatom, wodzom, trybunom, urzędnikom, poszczególnym gminom, municipiom, miastom, osadom i wsiom oznajmia o szczęściu, jakie teraz po raz pierwszy zaczął odczuwać na nowo. Dzięki życzliwości bogów osiągnęliśmy to, że cesarzem został zacny człowiek i poważny senator: prokonsul Gordian; daliśmy mu tytuł Augusta. I nie tylko on, lecz także jego syn Gordian, szlachetny młodzieniec, przyszedł na pomoc państwu. Waszym obowiązkiem jest teraz sprzysiąc się dla ocalenia państwa, dla odparcia zbrodni, dla ścigania tego nikczemnika i jego przyjaciół wszędzie, gdziekolwiek się znajdą. Maksymina natomiast uznaliśmy wraz z jego synem za wrogów". Podaję kopię uchwały senatu. Gdy senat zebrał się w świątyni Kastorów w dniu 26 czerwca, konsul Juniusz Sylanus odczytał otrzymany z Afryki list cesarza Gordiana: „Senatorowie! Młodzieńcy, którym powierzono obronę Afryki, powołali mnie do władzy wbrew mej woli. Chętnie jednak ze względu na was podejmę ten obowiązek. Waszą sprawą jest zdecydować, czego chcecie. Ja bowiem, aż do rozstrzygnięcia przez senat, będę się wahał niepewny i chwiejny". Natychmiast po odczytaniu listu senatorowie zaczęli wołać: „Gordianie Auguście, niech bogowie cię strzegą! Panuj szczęśliwy, panuj zdrowy! Ty nas uwolniłeś! Dzięki tobie ocalone jest państwo! Wszyscy dziękujemy ci". Następnie znowu zabrał głos konsul: „Co postanawiacie, senatorowie, jeśli chodzi o Maksyminów?" Odpowiedzieli: „Wrogowie, wrogowie! Kto ich zabije, zasłuży na nagrodę". Potem znowu konsul powiedział: „Co uważacie za słuszne uczynić z przyjaciółmi Maksymina?" Zawołano: „Wrogowie, wrogowie! Kto ich zabije, zasłuży na nagrodę". I dalej: „Ukrzyżować wroga senatu!

Wymordować wszędzie wrogów senatu! Spalić żywcem nieprzyjaciół senatu! Niech bogowie strzegą was, Gordianów Augustów! Obaj szczęśliwie żyjcie, obaj szczęśliwie panujcie! Dla wnuka Gordiana ustanawiamy preturę, wnukowi Gordiana przyrzekamy konsulat. Wnuk Gordiana niech nosi tytuł Cezara; trzeci Gordian niechaj przyjmie preturę". Kiedy Maksyminus dowiedział się o uchwale senatu, jako człowiek z natury dziki zapłonął takim gniewem, że można było sądzić, iż jest nie człowiekiem, lecz zwierzęciem. To rzucał się na ściany, to padał na ziemię, wydawał dzikie okrzyki, chwytał za miecz, jakby mógł zabić senat, rwał królewskie szaty, kazał chłostać innych, a swojemu młodziutkiemu synowi, jak twierdzą niektórzy, byłby wykłuł oczy, gdyby ten nie był mu ustąpił z drogi. Przyczyną jego gniewu na syna było to, że Maksyminus, kiedy został cesarzem, kazał mu iść do Rzymu; ów jednak zlekceważył polecenie z powodu zbyt wielkiej miłości do ojca. Maksyminus uważał ponadto, że gdyby syn był w Rzymie, senat na nic podobnego by się nie odważył. Płonącego gniewem przyjaciele zabrali do sypialni; kiedy jednak nie mógł pohamować swego szału, pierwszego dnia, by przestać myśleć, upił się podobno tak, że nie wiedział, co się działo. Następnego dnia dopuściwszy przyjaciół, którzy nie mogli go przedtem widzieć, naradzał się, co należało czynić. Milczeli jednak i milczeniem pochwalali czyn senatu. Z narady udał się na zgromadzenie żołnierzy. Na zgromadzeniu mówił dużo przeciw mieszkańcom Afryki i przeciw Gordiauowi, więcej jeszcze przeciw senatowi i zachęcał żołnierzy do pomszczenia wspólnych krzywd. Cała jego mowa miała charakter wojenny, oto jej odpis: „Towarzysze broni, mówię wam o rzeczy znanej. Afrykańczycy złamali wierność. Kiedyż bowiem jej dochowali. Władzę objął Gordian, starzec słaby i bliski śmierci. A owi najdostojniejsi senatorowie, ci którzy i Romulusa, i Cezara zamordowali, ogłosili mnie wrogiem, chociaż w ich obronie walczyłem i dla nich zwyciężałem. I nie tylko mnie, lecz i was, i wszystkich myślących podobnie jak ja. Gordianom, ojcu i synowi, nadali tytuły Augustów. Jeśli więc jesteście mężczyznami i jeżeli macie siły, wyruszymy przeciw senatowi i Afrykańczykom, którym odbierzecie wszystkie ich dobra".

Wypłaciwszy żołd, i to nawet duży, zaczął maszerować z wojskiem w kierunku Rzymu. Gordiana zaczął najpierw niepokoić w Afryce niejaki Kapelianus, który sprawował władzę nad Maurami. Gordian wyznaczył mu następcę. Kiedy wysłał przeciw niemu młodego syna, a ten zginął w niezwykle zaciętej walce, Gordian powiesił się, wiedział bowiem, iż Maksyminus jest silny, Afrykańczycy zaś są słabi i przewrotni. Wtedy Kapelianus stając jako zwycięzca po stronie Maksymina proskrybował i wymordował wszystkich stronników zmarłego Gordiana; nikogo nie oszczędził, przy czym wydawało się, że czynił to ze szczerego przywiązania do Maksymina. Zburzył też miasta, obrabował świątynie, rozdając łupy żołnierzom, wymordował lud i pierwszych obywateli w miastach. Zarazem zaś pozyskał życzliwość żołnierzy, przygotowując sobie drogę do władzy na wypadek śmierci Maksymina. Skoro wiadomość o tym przesłano do Rzymu, senat, obawiając się naturalnego i już teraz nieuniknionego okrucieństwa Maksymina, po śmierci obydwu Gordianów wybrał cesarzami Maksymusa, prefekta miejskiego, który piastował wiele godności, człowieka niskiego rodu, lecz sławnego z cnót, oraz Balbina, odznaczającego się łagodniejszym charakterem. Lud nadał im tytuły Augustów, a równocześnie żołnierze i lud nadali malutkiemu wnukowi Gordiana tytuł Cezara. W ten sposób oparło się państwo przeciw Maksyminowi na trzech cesarzach. Z nich Maksymus wyróżniał się bardziej surowym sposobem życia, powagą mądrości i stałością cnót. Dlatego właśnie senat i Balbinus powierzyli mu prowadzenie wojny przeciw Maksyminowi. Gdy Maksymus wyruszył na wojnę przeciw Maksyminowi, Balbinusa w Rzymie trapiły walki i bunty wewnętrzne 16, zwłaszcza po zamordowaniu ......przez lud za sprawą Gallikana i Mecenasa 17. Zabójcy zostali rozszarpani przez pretorianów, ponieważ Balbinus nie mógł w skuteczny sposób stawić oporu zamieszkom. Wielką część miasta spalono. Wiadomość o śmierci Gordiana i jego syna oraz wieść o zwycięstwie Kapeliana wzmocniła na duchu cesarza Maksymina. Kiedy jednak dowiedział się o drugiej uchwale senatu, na podstawie której ogłoszono cesarzami Maksymusa, Balbina i Gordiana, zrozumiał, że nienawiść o niego jest niezmienna i że naprawdę uznany jest przez wszystkich za wroga.

Z tym większą determinacją wkroczył wreszcie Maksyminus do Italii. Skoro tam dowiedział się, że wysłano przeciw niemu Maksymusa, jeszcze bardziej się srożąc, w regularnym szyku bojowym przybył do Emony 18. Ogół mieszkańców prowincji powziął plan, by po usunięciu wszystkiego, co mogło służyć za pożywienie, schronić się do miast i Maksymina i jego wojsko zmóc głodem. Kiedy Maksyminus rozbił obóz w polu i nie znalazł żadnej żywności, wojsko, uniesione gniewem, że musi cierpieć od głodu w Italii, gdzie po przejściu Alp miało nadzieję odpocząć, początkowo zaczęło szemrać, a następnie otwarcie wyrażać swoje niezadowolenie. Gdy chciał się za to zemścić, jeszcze bardziej rozjątrzył żołnierzy, którzy na stosowny czas odłożyli milczącą nienawiść, by ją w odpowiedniej chwili objawić. Zdaniem wielu pisarzy Emonę znaleziono pustą i wyludnioną, a Maksyminus cieszył się głupio, że całe miasto przed nim ustąpiło. Następnie przybył pod Akwileję19, która, rozstawiwszy żołnierzy dookoła murów, zamknęła bramy i za sprawą byłych konsulów, Menofilusa i Kryspina, przystąpiła do obrony. Maksyminus, który nadaremnie oblegał Akwileję, wysłał posłów do miasta. Lud doszedłby z nimi do porozumienia, gdyby nie sprzeciwili się temu Menofilus i jego kolega twierdząc, iż nawet bóg Belenus 20 obwieścił przez usta haruspików, że Maksyminus musi być pokonany. Podobno dlatego żołnierze Maksymina chełpili się, że walczyć z nimi musiał sam Apollo, a zwycięstwa nie odniósł ani Maksymus, ani senat, lecz bogowie. Niektórzy utrzymują, że żołnierze sami to wymyślili, wstydząc się, że ich, uzbrojonych, pokonali prawie bezbronni. Po zbudowaniu mostu z beczek Maksyminus przeprawił się przez rzekę i zaczął z bliska 21 oblegać Akwileję. Oblężenie było uciążliwe i niebezpieczne, ponieważ mieszkańcy miasta siarką, ogniem i innymi tego rodzaju środkami odpierali żołnierzy: niektórym z oblegających odbierano broń, na innych płonęły szaty, jeszcze inni stracili wzrok, zniszczono nawet machiny oblężnicze. Tymczasem Maksyminus wraz ze swoim młodziutkim synem, którego mianował Cezarem, chodził wokół murów, jakby się go nie imały pociski, i na przemian zwracał się z prośbami to do swoich żołnierzy, to do mieszkańców miasta. Niczego jednak nie dokonał. Okrucieństwo jego

bowiem dało powód do wielu zarzutów, jakie kierowano zarówno przeciw niemu, jak i przeciw jego pięknemu synowi. Maksyminus lękając się, że wojna przeciąga się z powodu gnuśności jego żołnierzy, w najmniej odpowiedniej chwili kazał zamordować swoich wodzów, na skutek czego wojsko zapałało doń jeszcze większą nienawiścią. Ponadto Maksyminowi zaczęło brakować żywności, ponieważ w listach, skierowanych do wszystkich prowincji i strażników portów, senat polecał czuwać, by żadna żywność nie dostała się w jego ręce. Wysłał też wszystkich pretorów i kwestorów, by wszędzie w miastach pełnili straż i bronili ich przed Maksyminem. W rezultacie Maksyminus oblegając miasto doznawał kłopotów obleganego. Tymczasem doniesiono, iż cały świat sprzysiągł się w nienawiści przeciw niemu. Dlatego też żołnierze, którzy obawiali się o swoich bliskich przebywających na górze Albańskiej, wykorzystując chwilę, kiedy Maksyminus odpoczywał po walce i w południe wraz z synem leżał w namiocie, zamordowali ich obu i głowy ich wbite na włócznie pokazali mieszkańcom Akwilei. W pobliskim mieście natychmiast usunięto posągi i wizerunki Maksymina, zamordowano też prefekta jego straży przybocznej i znakomitszych jego przyjaciół. Głowy ich odesłano do Rzymu. Taki koniec Maksyminów godny był okrucieństwa ojca, niegodny — dobroci syna. Po ich śmierci wielka radość zapanowała wśród mieszkańców prowincji, głęboki smutek wśród barbarzyńców. Kiedy zamordowano wrogów państwa, mieszkańcy miasta wpuścili żołnierzy; ci przede wszystkim prosili, aby mogli pomodlić się przed wizerunkiem Maksymusa, Balbina i Gordiana, twierdząc zgodnie, że starsi Gordianowie zaliczeni zostali do bogów. Potem duże zapasy żywności z Akwilei przeniesiono szybko do wygłodzonego obozu. Kiedy żołnierze odpoczęli, następnego dnia przybyli na zgromadzenie i wszyscy złożyli przysięgę na wierność Maksymusowi i Balbinowi, uznając za bogów dwóch poprzednich Gordianów. Trudno powiedzieć, jak wielka była radość, kiedy przez Italię niesiono do Rzymu głowę Maksymina; wszyscy uczestniczyli w ogólnej wesołości. Maksymus, którego wielu uważa za Pupiena 22, z pomocą Germanów przygotowywał się do wojny pod Rawenną. Skoro dowiedział się, że wojsko uznało jego i jego kolegów, a Maksyminów zamordo-

wano, natychmiast rozpuścił pomocnicze wojska Germanów, które przygotował sobie przeciw wrogowi, i wysłał do Rzymu list uwieńczony wawrzynami 23; wywołało to w mieście taką radość, iż wszyscy składali bogom dzięki przy ołtarzach, w świątyniach, kapliczkach i miejscach kultu. Balbinus zaś, człowiek z natury bardzo lękliwy, który drżał nawet na sam dźwięk imienia Maksymina, złożył hekatombę i polecił, by we wszystkich miastach dziękowano bogom podobną ofiarą. Maksymus przybył następnie do Rzymu, udał się do senatu i kiedy mu już podziękowano, wygłosił mowę; później Maksymus, Balbinus i Gordian jako zwycięzcy udali się na Palatyn. Warto wiedzieć, jaka była uchwała senatu i jak wyglądał w mieście dzień, w którym doniesiono o zamordowaniu Maksymina. Przede wszystkim człowiek, którego wysłano z Akwilei do Rzymu, zmieniając konie jechał tak szybko, że przybył do Rzymu czwartego dnia od chwili, gdy opuścił Maksymusa pod Rawenną. Właśnie był to dzień igrzysk, kiedy nagle do teatru, gdzie siedzieli Balbin i Gordian, wszedł goniec i zanim cokolwiek oznajmiono, cały lud zawołał: „Zamordowano Maksymina". Uprzedzony w ten sposób goniec i obecni cesarze dali hasło do publicznych objawów radości, oznajmiając skinieniem, że się do niej przyłączają. Po zakończeniu widowiska wszyscy razem pośpieszyli, aby dopełnić właściwych obrzędów religijnych, po czym cesarze udali się do senatu, a lud na zgromadzenie. Uchwała senatu była następująca. Gdy Balbin August przeczytał w senacie list Maksymusa, senatorowie zaczęli wołać: „Bogowie pomszczą wrogów ludu rzymskiego. Dzięki tobie, najlepszy Jowiszu! Dzięki tobie, czcigodny Apollinie! Dzięki tobie, Maksymusie Auguście! Dzięki tobie, Balbinie Auguście! Boskim Gordianom postanawiamy wznieść świątynie. Wymazane już dawniej imię Maksymina należy teraz wykreślić z pamięci! Głowę wroga publicznego trzeba wrzucić do rzeki! Niechaj nikt nie grzebie jego ciała! Ten, kto groził śmiercią senatowi, zgładzony został tak. jak na to zasłużył. Ten, kto senatowi groził więzami, został zamordowany tak, jak powinien był zginąć. Najzacniejsi cesarze, wam składamy dzięki! Maksymusie, Balbinie, Gordianie, niech bogowie was strzegą! Wszyscy pragniemy obecności zwycięzców, którzy pokonali naszych wrogów. Wszyscy

pragniemy obecności Maksymusa. Balbinie Auguście, niech bogowie cię strzegą! Bieżącemu rokowi przysporzycie blasku swoim konsulatem. Na miejsce Maksymina niechaj wybrany zostanie Gordian!" Potem Kuspidiusz Celerinus zapytany o zdanie tak powiedział: „Senatorowie, po wykreśleniu imienia Maksyminów i po zaliczeniu Gordianów w poczet bogów postanawiamy w podzięce za zwycięstwo wznieść naszym cesarzom Maksymusowi, Balbinowi i Gordianowi posągi ze słoniami, przyznajemy im rydwany triumfalne, posągi konne, pomniki zwycięstwa". Po zakończeniu obrad senatu w całym mieście ustanowiono uroczystości dziękczynne. Zwycięscy cesarze powrócili na Palatyn. O życiu ich opowiem później w innej księdze.

MAKSYMINUS MŁODSZY O pochodzeniu Maksymina mówiłem wyżej. Maksyminus był tak piękny, że kochały go wszystkie rozwiązłe kobiety, niektóre pragnęły nawet począć z nim dziecko. Był tak wysoki, że wydawało się, iż z wiekiem osiągnie wzrost ojca. Zginął w kwiecie młodości mając lat dwadzieścia jeden, według innych — osiemnaście. Wpojono mu podstawowe wiadomości z zakresu literatury greckiej i łacińskiej. Nauczycielem Maksymina był bowiem grecki gramatyk Fabillus, którego wiele epigramów greckich zachowało się przede wszystkim pod wizerunkami młodziutkiego Maksymina. Fabillus opisując chłopca ułożył greckie wiersze na wzór łacińskich wierszy Wergiliusza: „Jak jutrzenka, gdy zwilżona wodą oceanu wynurza święte oblicze i rozprasza ciemności na niebie, taki był sławny młodzieniec noszący to samo imię, co ojciec" 1. Uczył Maksymina również gramatyk łaciński Filemon, prawnik Modestynus 2, mówca Tycjanus, syn Tycjana Starszego, autora pięknych dzieł o prowincjach, którego nazywano współczesną małpą, ponieważ wszystko naśladował. Jego nauczycielem był też sławny wówczas retor grecki Eugamiusz. Zaręczono z Maksyminem Junię Fadyllę, prawnuczkę Antonina; później pojął ją za żonę Toksotiusz, senator z tej samej rodziny, który zginął po złożeniu pretury. Zachowały się nawet jego utwory poetyckie. W jej posiadaniu zaś pozostał wspaniały posag, jaki daje się przy

zaręczynach; według Juniusza Kordusa 3, badacza takich szczegółów, na posąg ten składało się podobno: dziewięć sznurów białych pereł, siatka do włosów z jedenastoma szmaragdami, cztery bransolety z zameczkiem z ametystów, ponadto szaty przetykane złotem, wszelkiego rodzaju szaty królewskie i inne dary będące oznakami zaręczyn. Młody Maksyminus odznaczał się niezwykłą dumą; dlatego chociaż jego ojciec, człowiek bardzo okrutny, wstawał w obecności wielu dostojników, on siadał. Prowadził wesołe życie, był bardzo wstrzemięźliwy w piciu wina, łakomy zaś, gdy chodziło o jedzenie, zwłaszcza dziczyznę; jadał tylko mięso dzika, kaczki, żurawia — wszystko, co można złowić. Z powodu niepospolitej urody zniesławiali go przyjaciele Maksymusa, Balbina i Gordiana, przede wszystkim zaś senatorowie; nie chcieli bowiem, żeby owa piękność, której upadek nastąpił jakby z boskiego zrządzenia, była nieskalana. Nawet w czasie, kiedy obchodził mury Akwilei i razem z ojcem domagał się poddania miasta, nie zarzucano mu niczego innego oprócz rozwiązłości; była ona jednak daleka od jego życia. O szaty dbał Maksyminus tak dalece, że żadna kobieta nie była od niego bardziej wytworna w stroju. Przyjaciołom ojca był bardzo oddany i hojnie ich obdarowywał. Jeśli chodzi o pozdrowienia, był bardzo dumny, wyciągał rękę i pozwalał, by całowano jego kolana, niekiedy także stopy. Nigdy nie pozwalał na to Maksyminus starszy, który mówił: „Niech bogowie nie dopuszczą, by ktokolwiek z wolno urodzonych całował moje stopy". Ponieważ wracamy do Maksymina starszego, nie należy pominąć pewnego wesołego szczegółu. Ponieważ Maksyminus, jak powiedziałem, miał prawie osiem i pół stopy wzrostu, jacyś ludzie położyli w gaju między Akwileją i Arcją jego obuwie cesarskie, które w istocie większe było od stopy człowieka o wymiar śladu. Stąd w odniesieniu do ludzi wysokich i do niczego nie przydatnych rozpowszechniło się powiedzenie: „but Maksymina". Powiedziałem o tym dlatego, aby czytelnicy znający Kordusa, nie sądzili, że pominąłem coś, co należy do tematu. Powracam jednak do syna. Aleksander Aureliusz4 tak pisał o młodzieńcu do swojej matki, Mammei, pragnąc dać mu za żonę swoją siostrę, Teoklię: „Matko moja! Gdyby Maksyminus starszy, nasz najlepszy wódz, nie miał w sobie pewnych cech barbarzyńskich, oddałbym za żonę Maksymi-

nowi młodszemu twoją Teoklię. Obawiam się jednak, że moja siostra przyzwyczajona do greckiej wytworności nie będzie mogła znieść barbarzyńskiego teścia, chociaż — jak się wydaje — sam młodzieniec jest piękny, wykształcony i nawykły do greckiej elegancji. Tak myślę, ale pytam cię o radę, by wiedzieć, czy wolisz mieć za zięcia Maksymina, syna Maksymina starszego, czy Mesallę, który pochodzi ze znakomitego rodu, jest wspaniałym mówcą, człowiekiem wykształconym, i jeśli się nie mylę, w razie wojny dzielnie ją będzie prowadził". Tak napisał Aleksander o Maksyminie. Nic więcej nie mogę o nim dodać. Aby nie wydawało się, że coś pominąłem, przytaczam także list Maksymina ojca, z czasów gdy był już cesarzem; mówi on, że również dlatego dał tytuł cesarza swemu synowi, by zobaczyć — na obrazie albo w rzeczywistości — jak wyglądał Maksyminus młodszy w purpurze. List brzmiał tak: „Pozwoliłem dać memu Maksyminowi tytuł cesarza zarówno ze względu na uczucie, jakie ojciec winien synowi, jak i w tym celu, aby naród rzymski i ów z dawien dawna istniejący senat przysiągł, że nie miał nigdy piękniejszego władcy". Za przykładem Ptolemeuszów młodzieniec używał złotego pancerza; używał też srebrnego oraz pozłacanej tarczy ozdobionej drogimi kamieniami i pozłacanej włóczni. Kazał sporządzić srebrne i złote miecze i różne inne przedmioty mogące dodać mu blasku. Polecił wykonać szyszak i przyłbicę z drogich kamieni. Wszystkie te szczegóły warto poznać i przekazać. Kto zaś chce się dowiedzieć o innych sprawach, dotyczących miłostek, o jakie pomawiał go Kordus, niech przeczyta tego autora. Ja kończę na tym księgę, aby — jak gdyby zmuszony publicznym nakazem — przejść do innych spraw. Następujące znaki zapowiadały władzę Maksymina: Gdy spał, wąż otoczył jego głowę; zasadzona przez niego winorośl w ciągu roku wydała ogromne czerwone grona i dziwnie urosła. Tarcza jego rozbłysła w słońcu. Mała dzida rozłupana została przez piorun tak, że pękła cała wzdłuż żelaznego grota i rozpadła się na dwie części. Kiedyś haruspikowie przepowiedzieli, że będzie panować dwóch cesarzy z jednego domu pod tym samym imieniem, ale władza ich będzie krótkotrwała. Wielu ludzi widziało, że pancerz jego ojca pokrył się cały nie rdzą — jak to zwykle bywa — lecz barwą purpurową. Znaki zapo-

Juliusz Kapitolinus TRZEJ GORDIANOWIE Idąc za przykładem wielu historyków miałem wprawdzie zamiar, dostojny Auguście, przekazać twojej łaskawości dzieło ułożone w ten sposób, że każdemu cesarzowi poświęcona byłaby jedna księga; sam bowiem widziałem bądź dowiedziałem się z lektury, iż wielu pisarzy w ten sposób postępowało. Wydało mi się jednak zbyteczne zarówno twoją łaskawość trudzić czytaniem wielu ksiąg, jak i poświęcać swój własny wysiłek większej ilości zwojów. Dlatego w jedną księgę połączyłem trzech Gordianów mając na względzie i swój własny trud, i twoją lekturę, abyś nie był zmuszony, rozwijając wiele zwojów, czytać niemal jednej historii. Przystąpię jednak już do tematu, by nie wydawało się, że ja, który uniknąłem długich ksiąg i wielu słów, w rzeczywistości nie uchroniłem się przed tym, a tylko udaję zwięzłość. Gordianów było trzech, a nie dwóch, jak twierdzą nieświadomi rzeczy historycy; "mogli dowiedzieć się o tym ci, którzy sumiennie — jeśli nawet krótko — badali wszystkie sprawy, ponieważ mówi o tym Arrian, autor historii greckiej, i Deksippus, również pisarz grecki. Z tych trzech Gordian starszy, tj. pierwszy, urodził się z ojca Mecjusza Marullusa i matki Ulpii Gordiany. Ród ze strony ojca wywodził od Grakchów, ze strony matki od cesarza Trajana; jego ojciec, dziadek i pradziadek byli konsulami; konsulami byli także teść, obaj dziadkowie żony i dwóch jej pradziadków. Sam Gordian był konsulem bardzo bogatym i wpływowym, w Rzymie należał do niego dom Pompejusza, a w prowincjach miał więcej dóbr ziemskich, niż inni prywatni posiadacze. Po odbyciu konsulatu, który sprawował razem z Aleksandrem, na podstawie uchwały senatu wysłany został do Afryki jako prokonsul.

Zanim przejdę do panowania Gordiana, powiem kilka słów o jego charakterze. Kiedy ów Gordian był młodzieńcem, pisał utwory poetyckie; wszystkie one się zachowały i mają takie tytuły, jak utwory Cycerona: «Marius», «Aratus», «Alcyone», «Uxorius» i «Nilus». 1 Pisał je dlatego, że poematy Cycerona wydawały się przestarzałe. Oprócz tego, tak jak Wergiliusz napisał «Eneidę», Stacjusz 2 «Achilleidę», a wielu innych3 «Aleksandriadę», Gordian napisał «Antoniniadę», to jest w kwiecistych wierszach w trzydziestu księgach opisał życie, wojny oraz działalność publiczną i prywatną Antonina Piusa i Antonina Marka. Tym zajmował się jako chłopiec. Skoro dorósł, wygłaszał mowy na fikcyjne tematy w Ateneum4 w obecności ówczesnych cesarzy. Kwestura Gordiana była wspaniała. W okresie swego edylatu wydał dla ludu rzymskiego dwanaście widowisk, to jest co miesiąc jedno, przy czym niekiedy kazał występować pięciuset parom gladiatorów, nigdy zaś mniej niż stu pięćdziesięciu parom. Polecił, żeby w ciągu jednego dnia wystąpiło sto lwic i w ciągu jednego dnia tysiąc niedźwiedzi. Zachował się pamiętny las wymalowany przez Gordiana w ozdobionym dziobami okrętów domu Pompejusza, który należał także do jego ojca i pradziadka; w tym domu w czasach Filipa 5 mieścił się wasz skarb. Na obrazie jeszcze teraz widać dwieście łosi i jeleni z Brytanii, trzydzieści dzikich koni, sto dzikich owiec, dziesięć łosi, sto byków cypryjskich, trzysta czerwonych strusi mauryjskich, trzydzieści baranów, sto pięćdziesiąt dzików, dwieście ibisów, dwieście dzikich kóz. Wszystko to pozwolił zabrać ludowi w dzień widowiska, które urządził jako szóste. Był Gordian znakomitym pretorem. Najpierw miał władzę sądowniczą; potem objął pierwszy konsulat razem z Antoninem Karakallą, drugi z Aleksandrem. Gordian miał dwoje dzieci, syna konsula, który wraz z nim otrzymał przydomek Augusta (zginął w czasie wojny w Afryce w pobliżu Kartaginy), i córkę Mecję Faustynę; poślubiła ona konsula Juniusza Balbusa. Jako konsul Gordian przewyższył innych współczesnych mu konsulów; zazdrościł mu nawet Antoninus, który podziwiał jego purpurą bramowane togi, jego szeroki purpurowy pas, jego igrzyska wspanialsze od cesarskich. Jako pierwszy prywatny Rzymianin miał własną tunikę haftowaną w gałązki palmowe 6 i haftowaną togę, ponieważ przedtem cesarze otrzy-

mywali je z Kapitolu albo z Palatynu. Za zgodą cesarzy przydzielił stronnictwom w cyrku sto koni sycylijskich i sto koni kapadockich. Dlatego lubił go lud, który zawsze wzrusza się takimi darami. Jak mówi Kordus, we wszystkich miastach Kampanii, Etrurii, Umbrii, Flaminii i Picenum Gordian na własny koszt wystawiał czterodniowe widowiska teatralne i urządził Juwenalia7. Napisał również prozą pochwały wszystkich Antoninów, jacy byli przed nim. Takie było jego uwielbienie dla Antoninów, że zdaniem wielu przybrał sobie imię Antonina, a zdaniem większości — imię Antoniusza. Pewne jest, że, kiedy według rzymskiego zwyczaju zgłaszał swego syna Gordiana u prefekta skarbu i wprowadzał jego imię do aktów publicznych, zaszczycił go przydomkiem Antonina. Po odbyciu konsulatu został Gordian prokonsulem Afryki, ponieważ starali się o to wszyscy, którzy godnością prokonsula chcieli uświetnić panowanie Aleksandra nawet w Afryce. Zachował się list samego Aleksandra, w którym dziękuje on senatorom, że na prokonsula Afryki wyznaczyli Gordiana. Oto kopia tego listu: „Nie mogliście, senatorowie, sprawić mi większej radości i przyjemności; wysłaliście bowiem do Afryki jako prokonsola Antonina Gordiana, męża szlachetnego, wielkodusznego, wymownego, sprawiedliwego, umiarkowanego, dobrego" itd. Ze słów tych wynika jasno, jakim człowiekiem był wtedy Gordian. Mieszkańcy Afryki kochali go tak, jak żadnego z poprzednich prokonsulów; jedni nazywali go Scypionem, inni Katonem, wielu Mucjuszem, Rutiliuszem albo Leliuszem.8 Zachował się ich okrzyk zanotowany przez Juniusza 9. Kiedy pewnego dnia Gordian odczytywał dekret cesarski i zaczął od prokonsulów Scypionów, zawołano: „Nowemu Scypionowi, prawdziwemu Scypionowi, prokonsulowi Gordianowi". Te i inne tego rodzaju słowa słyszał często. Odznaczał się rzymską postawą, a siwizna dodawała mu dostojeństwa i wspaniałości; twarz miał dosyć szeroką, raczej czerwoną niż białą; spojrzeniem i wyrazem twarzy budził szacunek. Był trochę zbyt tęgi. Odznaczał się tak umiarkowanym charakterem, iż nie umiano wymienić ani jednego uczynku, który wskazywałby na jego chciwość, bezwstyd lub brak umiaru. Szczególnie oddany swoim bliskim, niezwykle kochał syna i wnuka, a w sposób pełen czci córkę

i wnuczkę. Teściowi swojemu, Anniuszowi Sewerowi, okazywał taki szacunek, że czuł się synem w jego rodzinie, nigdy razem z nim się nie kąpał, nigdy nie siadał w jego obecności, nim został pretorem. Kiedy był konsulem, stale przebywał w jego domu albo, jeśli mieszkał w domu Pompejańskim, odwiedzał go rano lub wieczorem. Wino pił z umiarem, w jedzeniu był jeszcze bardziej umiarkowany, w stroju wytworny. Bardzo lubił się kąpać; w lecie kąpał się cztery lub pięć razy w ciągu dnia, w zimie dwa. Spał bardzo dużo; jeśli nawet jadł w triklinium u przyjaciół, zasypiał nie wstydząc się tego. Wydawało się, że czynił to z powodu swych naturalnych skłonności, a nie z opilstwa i zbytku. Lecz dobry charakter nic mu nie pomógł. Albowiem człowiek ten, godny czci z powodu sposobu życia, obcujący stale z Platonem, z Arystotelesem, Cyceronem, Wergiliuszem i innymi dawnymi ludźmi, nie zakończył życia tak, jak na to zasługiwał. Mianowicie w czasach Maksymina, człowieka srogiego i okrutnego, Gordian, już po dodaniu mu przez senat legata spośród konsulów, zarządzał Afryką jako prokonsul. Otóż pewien skarbnik cesarski gnębił wtedy wielu Afrykańczyków bardziej, niż pozwalał na to sam Maksyminus, skazując wielu na proskrypcje, wielu mordując i roszcząc sobie większe prawo do wszystkiego niż prokurator cesarski; prokonsul i legat powstrzymywali go, ale on groził zagładą nobilom i byłym konsulom. Afrykańczycy, nie mogąc znieść nadmiernych krzywd, zamordowali najpierw owego skarbnika, a przyłączyła się do nich większość żołnierzy. Zgładziwszy go, gdy już cały świat płonął nienawiścią do Maksymina, zaczęli zastanawiać się, w jaki sposób uśmierzyć zamieszki, które powstały między zwolennikami Maksymina a wieśniakami. Wówczas pewien człowiek imieniem Maurycjusz, wpływowy dekurion afrykański, zwracając się do pospólstwa miejskiego i wiejskiego wygłosił w pobliżu Tysdrus w swojej posiadłości wspaniałą mowę, przemawiając jakby na zgromadzeniu: „Dziękujmy bogom nieśmiertelnym, obywatele, że dali nam sposobność, którą musimy wykorzystać — sposobność do przemyślanego wystąpienia przeciw temu szaleńcowi Maksyminowi. Skoro bowiem zgładziliśmy prokuratora cesarskiego, podobnego do niego charakterem i sposobem życia, nie możemy czuć się bezpieczni, jeśli nie obie-

rzemy innego cesarza. Niedaleko znajduje się człowiek wielkiej zacności, prokonsul, z synem, byłym konsulem i legatem; obu im ów zbrodniarz groził śmiercią. Dlatego, o ile uznacie to za słuszne, zdjąwszy purpurę ze sztandarów ogłosimy ich cesarzami i według rzymskiego zwyczaju wręczywszy im odznaki zatwierdzimy ich władzę." Wtedy zaczęto wołać: „Słusznie! Sprawiedliwie! Gordianie Auguście, niech bogowie cię strzegą! Rządź szczęśliwie! Sprawuj władzę razem z synem!" Dokonawszy tego poszli szybko do miasta Tysdrus; dostojnego starca znaleźli odpoczywającego w łóżku po załatwieniu spraw sądowych. Okryty purpurą — rzucił się na ziemię; podniesiono go, chociaż się wzbraniał. Ponieważ starzec nie mógł uczynić nic innego, a chciał uniknąć niebezpieczeństwa, które mogło grozić ze strony sprzymierzeńców Maksymina, a było nie do uniknięcia ze strony jego własnych zwolenników, pozwolił ogłosić się cesarzem. Gordian miał już wtedy osiemdziesiąt lat i, jak poprzednio mówiłem, zarządzał bardzo wielu prowincjami. Dzięki swoim czynom zjednał sobie taką przychylność ludu rzymskiego, iż wydawało się, że pod każdym względem godny jest władzy cesarskiej. Nawet o zamordowaniu skarbnika nic przedtem nie wiedział. Skoro się jednak o tym dowiedział, bliski już śmierci i bardziej bojąc się o syna, wolał mieć godziwy powód do śmierci, niż znaleźć się w więzieniu Maksymina. Po ogłoszeniu więc Gordiana cesarzem młodzieńcy, którzy byli sprawcami tego czynu, obalili posągi Maksymina, zniszczyli jego wizerunki i w miejscach publicznych wymazali jego imię. Samemu Gordianowi nadali przydomek Afrykańskiego. Niektórzy twierdzą, że przydomek „Afrykański" nadano mu nie dlatego, że zaczął panować w Afryce, lecz dlatego, że wywodził ród od rodziny Scypionów. Z wielu dzieł dowiaduję się, że tego Gordiana i jego syna równocześnie obwołano cesarzami i nadano im przydomek Antoninów, według innych — Antoniuszów. Przybyli oni potem do Kartaginy z królewskim orszakiem i rózgami ozdobionymi laurem; zdaniem Deksippa, autora «Historii Grecji», syn, jako legat ojca na wzór Scypionów, wyposażony został jednakową władzą. Następnie wysłano do Rzymu poselstwo z listem, w którym Gordianowie donosili, co się stało w Afryce. Poselstwo przyjął z radością pierwszy sena-

tor Walerian, późniejszy cesarz. Wysłał listy do przyjaciół nobilów, aby jako ludzie wpływowi uznali to, co się stało, i z dotychczasowych przyjaciół stali się jeszcze większymi przyjaciółmi. Senat jednak z taką radością przyjął cesarzy obwołanych przeciw Maksyminowi, że nie tylko uznał fakt dokonany, lecz wybrał także dwudziestu mężów, wśród nich Maksymusa czy też Pupienusa i Klodiusza Balbina. Obaj zostali cesarzami, gdy w Afryce zamordowano obydwóch Gordianów. Owych dwudziestu mężów senat wybrał po to, aby przydzielić im dzielnice Italii, których należało strzec przeciw Maksyminowi w obronie Gordianów. Wtedy przybyły do Rzymu poselstwa od Maksymina obiecując puszczenie w niepamięć minionych wypadków. Zwyciężyło jednak poselstwo Gordianów, gdyż obiecywało wszelkie dobra; jemu też zaufano, ponieważ obiecywało duży żołd dla żołnierzy, a dla ludu ziemię i dary pieniężne. O tyle bardziej wierzono Gordianom niż Maksyminom, że najodważniejsi żołnierze i kwestor zamordowali z rozkazu senatu niejakiego Witaliana, który stał na czele gwardii pretoriańskiej; postępował on bowiem okrutnie i przedtem, a wtedy jeszcze bardziej obawiano się jego bezwzględności, miłej Maksyminowi i zgodnej z jego charakterem. O śmierci Witaliana opowiadają, co następuje. Sfałszowano list Maksymina, zapieczętowany jakoby jego własnym sygnetem, i wysłano z kwestorem żołnierzy, którzy mieli ten list zanieść dodając, że oprócz listu mają mu coś powiedzieć na osobności. Udali się więc do odległego portyku i kiedy Witalianus dopytywał się, co mu mieli powiedzieć na osobności, zachęcili go, aby najpierw obejrzał pieczęć na liście. Kiedy się jej przypatrywał, zamordowali go. Żołnierzy przekonano następnie, że Witalianus został zabity z rozkazu Maksymina, po czym w obozie Gordianów wystawiono na widok publiczny list i głowę Witaliana. Chodziło o to, by uchwałę senatu, na której podstawie Gordianów obwołano cesarzami, a Maksymina wrogiem, rozpowszechnić na piśmie. W dniu posiedzenia senatu nie przepisanym prawem, ale specjalnie zapowiedzianym, konsul, z którym umówiono się już w domu, przybył do kurii z pretorami, edylami i trybunami ludowymi. Prefekt miejski, który już coś podejrzewał i który nie otrzymał oficjalnego listu, wstrzymał się od udziału w zebraniu. To okazało się korzystne.

Konsul bowiem przed zwykłymi okrzykami, zanim powiedziano coś pomyślnego dla Maksymina, tak przemówił: „Senatorowie, obu Gordianów, ojca i syna, byłych konsulów, pierwszego — waszego prokonsula, drugiego — waszego legata, ogłoszono cesarzami na wielkim zgromadzeniu w Afryce. Dziękujemy przeto młodzieży tysdrytańskiej, dziękujemy ludowi kartagińskiemu zawsze wiernemu. Uwolnili nas bowiem od strasznego potwora, od tego dzikiego zwierzęcia. Dlaczego słuchacie z lękiem? Dlaczego rozglądacie się wokół? Dlaczego się wahacie? Przecież macie to, czego zawsze sobie życzyliście. Maksyminus uznany jest za wroga. Bogowie sprawią, że przestanie już istnieć, a my, radośni, będziemy świadkami szczęśliwej starości i roztropności Gordiana, męstwa i stałości młodzieńca". Po tych słowach przeczytał list Gordianów wysłany do senatu i do niego samego. Wtedy senatorowie zaczęli wołać: „Bogom dzięki! Jesteśmy uwolnieni od wrogów! Obyśmy się całkiem uwolnili! Wszyscy uważamy Maksymina za wroga! Maksymina wraz z synem przeznaczamy na ofiarę bogom podziemnym. Gordianom nadajemy tytuł Augustów. Gordianów uznajemy za cesarzy. Cesarzy z woli senatu niech strzegą bogowie! Obyśmy zobaczyli zwycięstwo szlachetnych cesarzy! Oby Rzym ujrzał naszych cesarzy! Kto zgładzi wrogów publicznych, zasłuży na nagrodę". Juniusz Kordus twierdzi, że była to tajna uchwała senatu. Powiem pokrótce, jaka jest ta uchwała i dlaczego tak została nazwana. Sposób podejmowania tajnej uchwały senatu nie różni się od sposobu, w jaki dzisiaj twoja łaskawość, zwoławszy na bardziej poufne obrady starszyznę, wydaje zarządzenia, które nie powinny być podane do publicznej wiadomości. Zwykle nawet składacie w takim wypadku przysięgę, aby ktoś, nim sprawa zostanie dokonana, czegoś nie usłyszał ani nie zauważył. Zwyczaj ten zrodziły u przodków przymusowe sytuacje w życiu państwowym; gdy zagrażał jakiś gwałt ze strony wrogów, który zmuszał do podjęcia nikczemnych planów lub zarządzenia czegoś, o czym nie można było wcześniej mówić, niż zostało dokonane, albo jeśli nie chciano, by jakieś sprawy doszły do wiadomości przyjaciół — wówczas zapadała tajna uchwała senatu. W obradach tych nie uczestniczyli ani sekretarze, ani niewolnicy państwowi, ani urzędnicy sporządzający spisy majątkowe; senatorowie brali na siebie i pełnili obowiązki wszystkich urzędników spo-

rządzających spisy i sekretarzy, aby coś przypadkiem na jaw nie wyszło. Senat powziął więc tajną uchwałę, żeby wiadomość o tej sprawie nie dotarła do Maksymina. Ale Maksyminus od razu dowiedział się o wszystkim, tak że nawet otrzymał odpis tajnej uchwały senatu, co się przedtem nigdy nie zdarzyło; tak postępują tylko ludzie, którzy wstydzą się, że inni za ich pośrednictwem nie dowiadują się o tym, co oni sami wiedzą, i którzy czują się poniżeni, jeżeli nie zdradzą powierzonych im tajemnic. Zachował się wreszcie list Maksymina do prefekta miejskiego tej treści: „Przeczytałem tajną uchwałę senatu dotyczącą tych naszych cesarzy, o której podjęciu ty, jako prefekt miejski, nic może nie wiedziałeś, bo nie byłeś obecny. Kopię jej wysłałem do ciebie, abyś wiedział, w jaki sposób masz rządzić państwem rzymskim". Trudno opowiedzieć, jakie było zaniepokojenie Maksymina, kiedy usłyszał, że sprzeniewierzyła mu się Afryka. Dowiedziawszy się o uchwale senatu rzucał się na ściany, rozrywał szaty, chwytał za miecz, jakby wszystkich mógł wymordować, krótko mówiąc, wydawało się, że jest szalony. Prefekt miejski po otrzymaniu bardzo ostrego listu wygłosił mowę do ludu i żołnierzy oznajmiając, że Maksyminus został już zamordowany. Radość z tego była jeszcze większa; od razu też zburzono posągi i wizerunki człowieka uznanego za wroga. Senat skorzystał z władzy, jakiej powinien był użyć w obliczu zagrażającej wojny. Kazał bowiem zgładzić donosicieli, oskarżycieli i zarządców, cały ten osad Maksyminiańskiej tyranii. Ale i tego było mało, co za stosowne uznał senat. Lud orzekł, by zamordowanych wleczono i wrzucono do kanału ściekowego. Wtedy także obito kijem, zamordowano i pozostawiono na miejscu publicznym prefekta miejskiego, byłego konsula, Sabinusa. Dowiedziawszy się o tym, Maksyminus niezwłocznie zachęcił żołnierzy tego rodzaju mową: „Uświęceni przysięgą towarzysze, co więcej — towarzysze, z którymi razem składałem przysięgę, z których większość razem ze mną pełni służbę wojskową! Kiedy my bronimy majestatu rzymskiego przed Germanami, kiedy uwalniamy Ilirykum od barbarzyńców, oddziały afrykańskie okazały punicką wierność 10. Mianowały bowiem cesarzami dwóch Gordianów, z których jeden cierpi na uwiąd starczy i nie może nawet wstać, a drugi tonie

w zbytku i też zniedołężniał jak starzec. Aby ten czyn Afrykańczyków nie przeszedł bez echa, ów szlachetny senat zgodził się na to, ci, których dziatwę naszym orężem bronimy, wybrali przeciw nam dwudziestu mężów, a wszyscy głosowali jak przeciw wrogom. Postępujcie więc, jak przystoi mężczyznom. Trzeba śpieszyć do Rzymu. Powołano bowiem przeciw nam dwudziestu mężów konsularnych; należy im stawić opór: ja będę energicznie działał, a wy będziecie pomyślnie walczyć". W czasie tej mowy Maksyminus zauważył, że żołnierze byli obojętni i brak im było zapału. Od razu przeto napisał do syna, który postępował daleko w tyle, aby się pośpieszył, by żołnierze w czasie jego nieobecności czegoś przeciw niemu nie uplanowali. Juniusz Kordus przytacza taki list: „Mój towarzysz Tynchaniusz donosi ci o wydarzeniach w Afryce i Rzymie, o których się dowiedziałem. Donosi ci, jakie są nastroje żołnierzy. Proszę, byś się pośpieszył, jak tylko możesz, by tłum żołnierzy nie dopuścił się, jak zwykle, jakichś poważniejszych wykroczeń. Czego się obawiam, dowiesz się od człowieka, którego ci posłałem". Tymczasem w Afryce niejaki Kapelianus 11, zawsze w życiu prywatnym wrogi Gordianowi i jako wysłużony żołnierz zwolniony przez samego cesarza, w czasie gdy z rozkazu Maksymina zarządzał już Maurami, po wyznaczeniu mu przez Gordiana następcy zebrał Maurów, naprędce wystawił oddział żołnierzy i podążył przeciw obu Gordianom do Kartaginy. Cały lud Kartaginy z punicką przewrotnością opowiedział się po jego stronie. Gordian jednak, pragnąc spróbować wojennego szczęścia, wysłał przeciw Kapelianowi i stronnikom Maksymina swojego syna, starszego już człowieka, liczącego czterdzieści sześć lat, który, jak mówiłem, był wtedy jego legatem. O charakterze jego napiszę w odpowiednim miejscu. Ponieważ jednak w sprawach wojskowych Kapelianus odznaczał się dużą śmiałością, a Gordianowi młodszemu brakowało praktyki i w ogóle rozleniwił go zbytek, w jakim żyli nobilowie, bitwę z Kapelianem przegrał i w tej samej wojnie zginął. Podobno w wojnie poległo tak wielu stronników Gordiana, że długo szukano ciała Gordiana młodszego i nie można go było znaleźć. Zerwała się oprócz tego wielka burza, co w Afryce jest rzadkością, i przed bitwą rozproszyła wojsko Gordiana, tak że żołnierze stali

się niezdolni do walki; dzięki temu Kapelian łatwiej zwyciężył. Wiadomość o tym doszła do Gordiana starszego. Nie miał on w Afryce żadnego oparcia, dręczył go lęk przed Maksyminem oraz wiarołomność Afrykańczyków, a Kapelianus nacierał coraz zajadlej. W końcu smutek zmęczył umysł i serce Gordiana, tak że na sznurze życie zakończył. Taki był koniec obydwu Gordianów; obu senat nadał tytuł Augustów, a później zaliczył ich do bogów.

GORDIAN MŁODSZY Gordian młodszy, ów syn Gordiana starszego, prokonsula Afryki, który razem z ojcem otrzymał i od Afrykańczyków, i od senatu tytuł Augusta, słynął z wykształcenia i charakteru, nie mówiąc już o jego znakomitym pochodzeniu; zdaniem niektórych, wywodził ród od Antoninów, zdaniem większości — od Antoniuszów. W każdym razie inni na potwierdzenie szlachectwa jego rodu przytaczają fakt, że Gordian starszy otrzymał przydomek Afrykańskiego, tj. przydomek Scypionów, że był właścicielem domu Pompejusza w Rzymie, że zawsze dawano mu przydomek Antoninów, a on sam chciał, by senat nazywał jego syna Antoniuszem. Szczegóły te, jak się wydaje, określają pochodzenie. Ja jednak podzielam zdanie Juniusza Kordusa, który twierdzi, że Gordianowie zawdzięczają swoje znakomite pochodzenie tym wszystkim rodzinom. Pierwszy, który urodził się ojcu, był synem Fabii Orestilli, prawnuczki Antonina. Dlatego wydawało się, że był spokrewniony także z rodziną Cezarów. Od razu w pierwszych dniach po przyjściu na świat nazwano go Antoninem. Wkrótce nadano mu imię Antoniusza w senacie, a potem powszechnie zaczęto go nazywać Gordianem. W czasie studiów wiele się po nim spodziewano; piękność Gordiana była uderzająca, pamięć miał wspaniałą; odznaczał się też niezwykłą dobrocią, do tego stopnia, że zawsze, ilekroć w szkole chłostano którego z chłopców, nie mógł powstrzymać łez. Serenusowi Sammonikowi, wielkiemu przyjacielowi ojca i swemu nauczycielowi, Gordian młodszy był tak miły i drogi, że ów umierając pozostawił mu wszystkie dzieła swego ojca, Serena Sammonika; obliczano je

na sześćdziesiąt dwa tysiące tomów. Przez to Gordian stał się sławny. Obdarowany bowiem tak znakomitą i tak wiele dzieł liczącą biblioteką, zasłynął dzięki swej wspaniałej wiedzy. Kwesturę uzyskał za poparciem Heliogabala, ponieważ przed wyuzdanym cesarzem chwalono wesołość młodzieńca, nie zdrożną jednak i nie haniebną. Stanowisko pretora miejskiego otrzymał za sprawą Aleksandra. Jako pretor miejski tak znakomicie sprawował władzę sądowniczą, że od razu osiągnął konsulat, który ojciec otrzymał późno. W czasach Maksymina czy też tego samego Aleksandra, wysłany jako legat ojca na czas jego prokonsulatu, wypełnił polecenie i tam miały miejsce wydarzenia, o których wyżej mówiłem. Gordian bardzo lubił wino, zawsze jednak czymś zaprawione: albo różą, albo mastyksową żywicą, albo piołunem i innymi przyprawami, szczególnie miłymi podniebieniu. W jedzeniu tak był wstrzemięźliwy, że w okamgnieniu kończył czy to śniadanie, jeśli je jadł, czy też obiad. Bardzo pożądał kobiet. Miał podobno dwadzieścia dwie konkubiny dla siebie przeznaczone. Pozostawił po trzech lub czterech synów z każdej. Nazywano go współczesnym Priamem 1. Często żartowano z tych jego wrodzonych skłonności, nazywając go nie Priamem, ale Priapem 2. Żył w wygodach — w ogrodach, w łaźniach, w najbardziej uroczych gajach. Ojciec dobrze o tym wiedział i często powtarzał, że syn będąc kiedyś u szczytu sławy szybko umrze. Prowadząc takie życie dorównywał jednak męstwem ludziom szlachetnym, zawsze był wśród najwybitniejszych obywateli i nie zabrakło jego doradczego głosu w sprawach państwowych. Wreszcie senat z największą skwapliwością nadał mu tytuł Augusta i złożył w nim wspólną wszystkim nadzieję. Ubiór jego był bardzo wykwintny. Lubili go niewolnicy i wszyscy bliscy. Zdaniem Kordusa nigdy nie chciał się ożenić. W przeciwieństwie do Kordusa Deksippus uważa, iż jego synem był Gordian trzeci, który później razem z Balbinem i Pupienem czy też Maksymusem w bardzo młodym wieku osiągnął władzę. Kiedy Gordian starszy pytał kiedyś astrologa o horoskop Gordiana młodszego, astrolog ów miał powiedzieć, że będzie on synem i ojcem cesarza i sam zostanie cesarzem. Gdy Gordian starszy zaczął się śmiać, astrolog — jak mówią — pokazał mu konstelację i podyk-

tował to, co było napisane w starych księgach, by udowodnić, że powiedział prawdę. Człowiek ten z niezachwianą pewnością i zgodnie z prawdą przepowiedział starcowi i młodzieńcowi dzień, rodzaj śmierci i miejsce, gdzie mieli zginąć. Później Gordian starszy, już jako cesarz, kiedy się jeszcze niczego nie obawiał, opowiadać miał to wszystko w Afryce, mówiąc nawet o śmierci swojej i syna i o rodzaju tej śmierci. Oprócz tego starzec, widząc syna, bardzo często recytował te wiersze: Los pokaże go ziemi, lecz mu na niej zostać Nie dozwoli. Zbyt wielkiej, według bogów, chwały Doszłaby Roma, gdyby dar taki był trwały.3

Zachowały się wypowiedzi Gordiana młodszego prozą i wierszem, powtarzane dzisiaj przez jego krewnych, nie wspaniałe i nie najgorsze, lecz mierne, co wskazuje, że należą one do człowieka utalentowanego, ale prowadzącego wesoły tryb życia i zaniedbującego własne zdolności. Niezwykle lubił Gordian owoce i jarzyny; jeśli idzie o inne rodzaje pożywienia, był bardzo wstrzemięźliwy, stale natomiast spożywał w dużych ilościach świeże owoce. Bardzo lubił także zimną wodę i latem chętnie ją pił, i to w jak największych ilościach. Był wysoki i tęgi. Dlatego chętnie używał zimnej wody. Tych rzeczy godnych wzmianki dowiedziałem się o Gordianie młodszym. Nie powinienem bowiem podawać szczegółów, śmiesznie i głupio zmyślonych przez Juniusza Kordusa, który mówi o rozkoszach, jakim Gordian rzekomo oddawał się w domu, i o innych poniżających rzeczach. Kto chciałby je poznać, niech czyta samego Kordusa, który opowiada, jakich niewolników miał każdy z cesarzy, jakich przyjaciół, ile płaszczy i ile chlamid. Znajomość tych rzeczy na nic się nie przydaje. Historiografowie bowiem powinni mówić w historii albo o tym, czego trzeba unikać, albo o tym, o co należy się ubiegać. Moim zdaniem nie należało pomijać tego, co wyczytałem u Wulkacjusza Terencjana, który sam napisał historię sobie współczesną, ponieważ wydaje się to osobliwe. Autor ów pisze mianowicie, że Gordian starszy do tego stopnia przypominał wyglądem zewnętrznym Augusta, iż — jak

się wydawało — miał jego głos, oblicze i wzrost; syn wydawał się najbardziej podobny do Pompejusza, chociaż twierdzą, że Pompejusz nie był otyły; wnuk natomiast, którego wizerunki jeszcze teraz oglądamy, był odbiciem Scypiona Azjatyckiego. Uznałem, że tego szczegółu nie należy pomijać milczeniem, ponieważ budzi dla niego podziw.

GORDIAN TRZECI Po śmierci obu Gordianów zaniepokojony senat, jeszcze bardziej obawiając się Maksymina, dwom spośród dwudziestu mężów, których wybrał dla obrony państwa, tj. Pupienowi czy też Maksymusowi i Klodiuszowi Balbinowi, obu byłym konsulom, nadał tytuły Augustów. Wtedy lud i żołnierze zwrócili się do małego Gordiana, mającego zdaniem wielu jedenaście, według niektórych trzynaście, a jak twierdzi Juniusz Kordus szesnaście lat (Kordus mówi bowiem, że ów umarł w dwudziestym drugim roku życia), z prośbą, aby pozwolił nazywać siebie Cezarem; porwano go do senatu, a następnie zaprowadzono na zgromadzenie, okryto cesarskimi szatami i ogłoszono Cezarem. Gordian trzeci był, zdaniem wielu pisarzy, synem córki Gordiana, według jednego lub dwóch — bo więcej takich nie mogłem znaleźć — synem tego syna Gordiana, który zginął w Afryce. Zostawszy Cezarem wychowywał się u matki; kiedy po zamordowaniu Maksyminów także Maksymus i Balbinus, którzy rządzili przez dwa lata, zginęli w czasie buntu żołnierzy, młody Gordian mający dotąd tytuł Cezara został przez żołnierzy, lud, senat i wszystkie ludy, z oznakami niezwykłej miłości, z ogromnym zapałem i wdzięcznością, obwołany Augustem. Kochano go z powodu zasług dziadka i wuja czy też ojca; oni obaj bowiem chwycili za broń przeciw Maksyminowi w obronie senatu i ludu rzymskiego i zginęli bądź śmiercią żołnierską, bądź zesłaną przez los. Potem do gmachu senatu przybyli weterani, aby dowiedzieć się, co się stało. Dwaj z nich, którzy weszli na Kapitol, w czasie gdy obradował tam senat, przed samym ołtarzem zamordowani zostali przez Gallikana, jednego z konsulów, i Mecenasa, jednego z wodzów; tak zaczęła się wojna domowa, po-

nieważ nawet senatorowie byli uzbrojeni, a weterani nie wiedzieli, że młody Gordian sam jeden objął władzę. Deksippus twierdzi, że Gordian trzeci był dzieckiem syna Gordiana. Później jednak, gdy i weterani upewnili się, że panującym jest sam Gordian, utrwalono pokój między ludem, żołnierzami i weteranami. Chłopcu Gordianowi zaofiarowano konsulat i tak zakończyła się wojna domowa. Zapowiedzią jego niedługiego panowania było zaćmienie słońca, tak iż sądzono, że noc zapadła i nic nie można było robić bez zapalonych świateł. Potem lud rzymski oddał się rozkoszom i przyjemnościom, aby złagodzić okrucieństwo popełnionych czynów. Za konsulatu Wenustusa i Sabinusa powstało w Afryce pod wodzą Sabiniana stronnictwo wymierzone przeciw Gordianowi trzeciemu; za sprawą namiestnika Mauretanii sprzysiężeni obiegli Sabiniana, a Gordian go poskromił, tak że wszyscy przybyli do Kartaginy, aby go wydać, przyznali się do winy i prosili o wybaczenie zbrodni. Gdy w Afryce nastąpił już koniec niepokojów, za konsulatu Pompejana i drugiego już konsulatu Gordiana wybuchła wojna z Persami. Wtedy młody Gordian, zanim wyruszył na wojnę, pojął za żonę córkę uczonego męża Timisiteusa 1 uznając, że ten z racji swojej wymowy godzien jest wejść do rodziny, i od razu mianował go prefektem. Od tej chwili władza jego nie wydawała się już tak dziecinna i godna pogardy, skoro wybitny teść wspomagał go radami, a on sam stosownie do wieku trochę zmądrzał i przestał być igraszką w rękach eunuchów i dworskich służących matki, wykorzystujących jego nieświadomość czy pobłażliwość. Zachował się list teścia do niego i samego Gordiana do teścia; z listów tych widać, że dzięki pomocy teścia Gordian zaczął rządzić roztropniej i sumienniej. Oto ich brzmienie: „Timisiteus, teść i prefekt, pozdrawia syna, pana i Augusta. Mój czcigodny synu, miło stwierdzić, że uniknęliśmy dotkliwej hańby naszych czasów, tego, by wszystko sprzedawali eunuchowie i twoi rzekomi przyjaciele, którzy w rzeczywistości byli twoimi zaciętymi wrogami; im bardziej tobie samemu milsza jest poprawa, tym bardziej jest pewne, że — jeśli miałeś jakieś wady — nie były one wrodzone. Nikt bowiem nie mógł tego znieść, że godności wojskowe rozdawano na polecenie eunuchów, że odmawiano nagrody za trudy, że mordowano

albo uwalniano wedle upodobania i zapłaty ludzi, którzy na to nie zasłużyli, że opustoszał skarb, że ci, którzy z największą przewrotnością codziennie cię odwiedzali, wszczynali intrygi, by cię oszukać; zanim z tobą odbyli naradę, najpierw sami, najgorsi, radzili nad losem dobrych, szlachetnych odsuwali, tych, których należało oddalić, protegowali, a w końcu wszystkie twoje słowa sprzedawali. Dzięki więc bogom, że zgodnie z twoją wolą sprawy te uległy poprawie. Przyjemnie jest być teściem dobrego cesarza, który wszystko bada, wszystko chce wiedzieć i który usunął ludzi, co przedtem widzieli w nim tylko przedmiot przetargu." List Gordiana do teścia: „Cesarz Gordian August pozdrawia Timisiteusa, ojca i prefekta. Gdyby wszechpotężni bogowie nie strzegli państwa rzymskiego, także teraz przekupieni eunuchowie sprzedaliby mnie jakby na licytacji. Teraz dopiero rozumiem, że ani Felicjona nie należało stawiać na czele pretorianów, ani Serapammonowi powierzać czwartego legionu, i żeby wszystko wyliczyć — wielu rzeczy, które robiłem, nie powinienem był robić. Lecz bogom niech będą dzięki, że nauczyłem się tego, o czym w moim odosobnieniu wiedzieć nie mogłem; wtajemniczyłeś mnie w te sprawy ty, który niczego nie sprzedajesz. Cóż bowiem miałem robić, jak długo matka mnie oszukiwała i naradziwszy się z Gaudianem, Rewerendusem i Montanem pewnych ludzi albo chwaliła, albo ganiła, i potwierdzała to, co powiedziała, opierając się na ich zmowie, jakby byli świadkami. Chciałbym, mój ojcze, abyś usłyszał prawdę. Nieszczęśliwy jest cesarz, wobec którego prawdę się przemilcza. Kto sam nie może się pojawiać w miejscach publicznych, musi słuchać i zatwierdzać to, co usłyszał, lub to, co wielu ludzi potwierdziło". Z przytoczonych listów wynika, że młodzieniec poprawił się i stał się lepszy dzięki radom teścia. Niektórzy twierdzą, że istniał także list Timisiteusa po grecku, ale był tej samej treści. Tak wielkie zaś miała znaczenie jego powaga i zacność, że nawet z Gordiana, człowieka, pomijając jego pochodzenie, zupełnie nieznanego, zrobił cesarza sławnego czynami. Za panowania Gordiana nastąpiło trzęsienie ziemi tak silne, ze miasta wraz z mieszkańcami ginęły zapadając się pod ziemię. Z tego powodu w całym Rzymie i całym świecie składano uroczyście

wspaniałe ofiary. Kordus powiada, że po zbadaniu ksiąg sybillińskich i wykonaniu wszystkiego, co w tym wypadku wydawało się zalecone, zło trapiące świat zostało zażegnane. Gdy minęło trzęsienie ziemi, za konsulatu Pretekstata i Attyka Gordian otworzył świątynię bliźniaczego Janusa (był to znak wypowiedzenia wojny) i wyruszył przeciw Persom z ogromnym wojskiem i tak wielką ilością złota, że używając bądź wojsk pomocniczych, bądź własnych żołnierzy, łatwo ich pokonał. Pomaszerował do Mezji i w tejże wyprawie zniszczył, zmusił do ucieczki, wypędził i odparł wrogów, którzy znajdowali się w Tracji. Stąd przez Syrię podążył do Antiochii, która była już zajęta przez Persów. Tam stoczył wiele walk i odparłszy króla perskiego Sapora odniósł zwycięstwo. Potem zdobył Artaksansę, Antiochię, Karre i Nisibis, które wszystkie znajdowały się pod panowaniem Persów. Król perski tak bardzo bał się cesarza Gordiana, że choć dysponował wojskiem swoim i naszym, sam z własnej woli wycofał załogi z naszych miast, miasta oddał nietknięte ich obywatelom i niczego, co do nich należało, nie naruszył. Ale tego wszystkiego dokonał Timisiteus, w jednej osobie teść i prefekt Gordiana. W końcu w wyniku bojów Gordiana Persowie, których obawiano się już w Italii, powrócili w granice swego królestwa i państwo rzymskie zatrzymało cały Wschód. Zachowała się mowa Gordiana do senatu; pisząc w niej o tym, czego dokonał, bardzo dziękuje Timisiteusowi, swojemu prefektowi i teściowi. Podaję jej część, abyś mógł z niej poznać prawdę. „Po czynach, senatorowie, dokonanych w czasie drogi i tych, których dokonywano wszędzie — a każdy z nich był godny tryumfu — od głów Antiocheńczyków, poddanych już perskiemu jarzmu, oddaliliśmy — by pokrótce wiele powiedzieć — Persów, perskiego króla i perskie prawa. Zwróciliśmy imperium rzymskiemu Karre i inne miasta. Dotarliśmy do Nisibis i — jeśli bogowie będą nam sprzyjać — dojdziemy aż do Ktezyfontu. Oby tylko zdrowy był Timisiteus, prefekt i ojciec mój, pod którego dowództwem i zarządem dokonaliśmy tych czynów i dokonamy reszty. Do was należy więc ustanowić modły dziękczynne, polecić nas bogom, dziękować Timisiteusowi". Po przeczytaniu tych słów w senacie Gordianowi, jako zwycięzcy Persów, przyznano kwadrygę zaprzężoną w słonie, aby odbył tryumf z po-

wodu zwycięstwa nad Persami, Timisiteusowi zaś wóz zaprzężony w sześć koni, rydwan triumfalny i napis: „Timisiteusowi, wybitnemu mężowi, ojcu cesarzy, naczelnikowi pretorianów i całego miasta, obrońcy państwa odwzajemnia się senat i lud rzymski". Lecz to powodzenie nie mogło trwać zbyt długo. Timisiteus bowiem umarł, czy to — jak wielu twierdzi — na skutek podstępu Filipa2, który po nim został naczelnikiem gwardii cesarskiej, czy też — jak mówią inni — z powodu choroby; spadkobiercą swoim uczynił państwo rzymskie, tak iż cokolwiek było jego własnością, powiększyło dochody miasta; człowiek ten tak rządził państwem, że nigdy żadne miasto nadgraniczne nie było lepiej zaopatrzone, każde mogło utrzymać wojsko narodu rzymskiego i cesarza i na cały rok miało zapasy octu, zboża, słoniny, jęczmienia i plew. Inne mniejsze miasta miały zapasy na trzydzieści dni, jeszcze inne na czterdzieści, niektóre na dwa miesiące, te, które miały najmniej — na piętnaście dni. Timisiteus, gdy był prefektem, zawsze oglądał broń żołnierzy. Nie pozwalał żadnemu starcowi służyć w wojsku, żadnemu młodzieńcowi przyjmować żywności. Obchodził wszystkie żołnierskie obozy i fosy. Zwykle w nocy odwiedzał straże. Miłością darzyli go wszyscy, ponieważ kochał państwo i cesarza. Trybuni i wodzowie tak dalece się go obawiali i tak go kochali, że ani nie chcieli się dopuszczać wykroczeń, ani ich nie popełniali. Podobno Filip z wielu powodów bardzo bał się Timisiteusa i dlatego przy pomocy lekarzy przygotował taką zasadzkę na jego życie: Kiedy Timisiteus cierpiał na rozstrój żołądka i lekarze polecili mu- dla wstrzymania biegunki wypić pewien napój, po zamianie napoju, jaki przygotowano, dano mu podobno inny, przez który dostał jeszcze większego rozstroju i tak umarł. Po śmierci Timisiteusa, za konsulatu Arriana i Papusa, dowódcą pretorianów na jego miejsce wyznaczony został Filip Arab, człowiek nisko urodzony. To nieoczekiwane i niezwykłe wyróżnienie nie zadowoliło go i natychmiast z pomocą żołnierzy urządził zasadzkę na Gordiana, który przybrał go za ojca. Zasadzka była taka: Timisiteus, jak powiedziałem, tyle miał wszędzie zapasów, że zaopatrzenie żołnierzy rzymskich nie mogło zawieść. Ale na skutek podstępu Filipa okręty z żywnością skierowano najpierw w inną stronę. Na-

stępnie żołnierzy zaprowadzono w okolicę, gdzie nie mogli zaopatrzyć się w żywność. Wskutek tego wojsko, które nie rozumiało, że Filip omotał młodzieńca swymi intrygami, od razu wrogo ustosunkowało się do Gordiana. Ponadto Filip rozpowszechniał wśród żołnierzy opinię, że Gordian jest młodzieniaszkiem, który nie może kierować państwem, że lepiej jest, by władzę sprawował ten, kto potrafi rządzić żołnierzami i państwem. Przekupił również dowódców i doprowadził do tego, że jawnie domagano się, by Filip objął władzę. Przyjaciele Gordiana początkowo stawiali gwałtowny opór, lecz gdy żołnierzy zmógł głód, ci władzę cesarską powierzyli Filipowi polecając, aby rządził razem z samym Gordianem jako jego opiekun. Po przyjęciu władzy, z jednej strony Filip z największą dumą odnosił się do Gordiana, z drugiej zaś ów przypominał, że jest cesarzem, potomkiem cesarzy i mężem z najlepszej rodziny i nie mógł znieść niegodziwości człowieka niskiego rodu. Toteż w obecności prefekta Mecjusza Gordiana, swego krewnego, żalił się w trybunale wobec wodzów i żołnierzy, spodziewając się, iż Filipowi będzie można odebrać władzę. Skargą tą jednak niczego nie osiągnął, chociaż obwiniał Filipa, że ten okazał się wobec niego niewdzięczny i nie pamiętał o wyświadczonych mu dobrodziejstwach. Chociaż prosił żołnierzy i otwarcie zwracał się do wodzów, na skutek intryg Filipa utracił już dawny autorytet. Wreszcie, kiedy spostrzegł, że jest lekceważony, prosił, by przynajmniej równo podzielili się władzą. Nie uzyskał i tego. Następnie prosił, by uznano go za Cezara, ale i tego nie osiągnął. Ubiegał się też o stanowisko prefekta przy Filipie. Odmówiono mu. Ostatnią jego prośbą było, żeby Filip uznał go za wodza i pozwolił mu żyć. Na to Filip niemal się zgodził; sam milczał, za pośrednictwem przyjaciół załatwiając wszystko skinieniem i radami. Potem jednak rozważył, że miłość ludu rzymskiego i senatu, miłość całej Afryki i Syrii oraz całego państwa rzymskiego do Gordiana, który, wysoko urodzony, był wnukiem i synem cesarzy, a całe państwo uwolnił od uciążliwych wojen, może doprowadzić do oddania mu władzy cesarskiej z chwilą, gdy żołnierze, teraz wygłodzeni i pałający na niego gniewem, kiedyś znowu obdarzą go życzliwością. Toteż kazał krzyczącego Gordiana odprowadzić,

obnażyć i zamordować. Wprawdzie najpierw wykonanie rozkazu odłożono, ale później wypełniono go, jak polecił. W ten sposób Filip nie legalnie, ale podstępem osiągnął władzę. Gordian panował sześć lat. W tym samym czasie król Scytów Argunt 3, ośmielony wiadomością o śmierci Timisiteusa, według którego rad rządzono państwem, pustoszył królestwa ludów sąsiadujących z Rzymem, Filip zaś, nie chcąc, aby się wydawało, że osiągną) władzę okrucieństwem, wysłał do Rzymu list, w którym donosił, że Gordian umarł z powodu choroby, a on sam został wybrany przez wszystkich żołnierzy. W dodatku więc korzystając z nieświadomości senatorów oszukano i senat, który po ogłoszeniu Filipa cesarzem i przyznaniu mu tytułu Augusta zaliczył młodego Gordiana do bogów. Był młodzieńcem wesołym, pięknym, godnym miłości i przez wszystkich kochanym, w życiu miłym i bardzo wykształconym — krótko mówiąc do sprawowania władzy nie brakowało mu niczego prócz odpowiedniego wieku. Przed spiskiem Filipa lud, senat i żołnierze kochali go tak, jak nikogo z cesarzy. Kordus mówi, że wszyscy żołnierze nazywali go synem, synem nazywał go cały senat, cały lud zaś swoją rozkoszą. Nawet Filip, chociaż kazał Gordiana zamordować, nie usunął jego wizerunków, nie zburzył posągów ani nie wymazał jego imienia, nazywając go zawsze „boskim" nawet wobec żołnierzy, z którymi uknuł intrygę, oddając mu cześć z powagą i z właściwą cudzoziemcowi przebiegłością. Do dziś istnieje dom Gordianów, który ów Gordian bardzo pięknie ozdobił. Stoi przy drodze do Preneste, galeria ma w czterech rzędach dwieście kolumn jednakowej wielkości, z których pięćdziesiąt jest z marmuru karystejskiego, pięćdziesiąt z klaudiańskiego, pięćdziesiąt z synnadejskiego i pięćdziesiąt z numidyjskiego. Są tam trzy krużganki mające po sto stóp długości i inne pomieszczenia stosowne dla takiej budowli; są termy, jakich oprócz Rzymu nie było wtedy nigdzie na świecie. Posiadłość tę przyznał senat rodzinie Gordiana, aby jego potomkowie, zawsze, gdy zechcą, spędzali tam czas wolny od klientów, poselstw i zajęć publicznych. Budowli po Gordianie nie ma w Rzymie żadnych oprócz pewnych wodotrysków i łaźni. Łaźnie jednak należały do ludzi prywatnych i na użytek prywatny zostały przez niego urządzone. Na Polu Marsowym u stóp

wzgórza wzniósł portyk na tysiąc stóp, tak by z drugiej strony powstał równie wielki portyk na tysiąc stóp, oddalony od tamtego o pięćset stóp; wolna przestrzeń miała być po obu stronach wysadzana laurem, mirtem i bukszpanem, w środku zaś wybrukowana i po bokach na całej długości tysiąca stóp ozdobiona kolumnami i rzeźbami, tworząc miejsce przechadzek; na końcu miała się znajdować hala na pięćset stóp. Ponadto zamierzał razem z Timisiteusem wybudować za halą termy letnie swego imienia, a zimowe założyć tam, gdzie zaczynały się portyki, żeby ani ogrody, ani portyk nie były bezużyteczne. Lecz teraz wszystko to zostało zajęte przez posiadłości, ogrody i budynki ludzi prywatnych. Za czasów Gordiana trzymano w Rzymie trzydzieści dwa słonie, z których dwanaście przysłał sam, dziesięć zaś Aleksander, dziesięć łosi, dziesięć tygrysów, sześćdziesiąt oswojonych lwów, trzydzieści oswojonych lampartów, dziesięć hien, tysiąc par gladiatorów żywionych przez skarb cesarski, sześć hipopotamowi jednego nosorożca, dziesięć kosmatych lwów, dziesięć żyraf, dwadzieścia dzikich osłów, czterdzieści dzikich koni i mnóstwo różnych innych zwierząt tego rodzaju, Filip albo przeznaczył je na uroczystości sekularne 4, albo zabił. Wszystkie zwierzęta obłaskawione, a także dzikie przygotowywał na uroczystość triumfu nad Persami, lecz powszechne życzenie nie miało znaczenia. Filip bowiem dostarczył je wszystkie na igrzyska sekularne, widowiska i przedstawienia cyrkowe, gdy uroczyście obchodził tysiączny rok w czasie konsulatu swego i swego syna. Kordus pisze, że to samo, co tradycja mówi o Gajuszu Cezarze, miało miejsce także w wypadku Gordiana. Wszyscy bowiem, którzy porwali się na niego z mieczem (a było ich podobno dziewięciu), później, po zamordowaniu Filipów, zabili się podobno sami, tymi samymi mieczami, którymi zgładzili jego. Taki więc był żywot trzech Gordianów; wszyscy otrzymali tytuł Augusta; dwóch zamordowano w Afryce, trzeciego na granicy perskiej. W pobliżu twierdzy Cyrcezjum na granicy perskiej żołnierze wznieśli Gordianowi grobowiec, na którym umieścili następujący napis w języku greckim, łacińskim, perskim, żydowskim i egipskim, by wszyscy mogli go przeczytać: „Boskiemu Gordianowi, zwycięzcy Persów, zwycięzcy Gotów, zwycięzcy Sarmatów, obrońcy Rzymian

przed zamieszkami, zwycięzcy Germanów, lecz nie — zwycięzcy Filipów". Dodano to, jak się zdaje, dlatego, że wycofał się pokonany przez Alanów w bezładnej walce na równinie pod Filippi, a zarazem wydawało się, że został zamordowany przez Filipów. Powiadają, że Licyniusz5, osiągnąwszy władzę, zniszczył ten napis, ponieważ chciał, by się wydawało, że ród swój wywodzi od Filipów. To wszystko, wielki Konstantynie, przedstawiłem w tym celu, abyś mógł poznać sprawy, jakie wydawały się godne poznania.

Juliusz Kapitolinus MAKSYMUS I BALBINUS

Balbinus

Kiedy po zamordowaniu w Afryce Gordiana starszego z synem Maksyminus szalejąc szedł do Rzymu, by zemścić się za nadanie Gordianom tytułu Augustów, wystraszony senat w dniu siódmym czerwca, w czasie igrzysk ku czci Apollina, przybył spiesznie do świątyni Konkordii, szukając pomocy przeciw wściekłości tego nędznika. Kiedy więc dwaj byli konsulowie i ludzie wybitni, Maksymus i Balbinus, jeden cieszący się sławą z powodu dobroci i męstwa, drugi — z powodu surowości (Maksymusa przeważna część historyków pomija milczeniem i wprowadza zamiast niego imię Pupiena, chociaż Deksippus i Arrian twierdzą, że po śmierci Gordianów wybrano przeciw Maksyminowi Maksymusa i Balbina), weszli do gmachu senatu wyrazem twarzy zdradzając lęk przed przybyciem Maksymina, a konsul mówił o innych sprawach, ten, kto pierwszy miał zabrać głos, tak zaczął: „Zajmujecie się drobiazgami i w tak niespokojnych czasach rozważamy w senacie sprawy niemal babskie. Czy mamy radzić nad odbudową świątyń, ozdobieniem bazyliki, nad termami Tytusa i budową amfiteatru, w chwili gdy grozi nam Maksyminus, którego przedtem razem ze mną ogłosiliście wrogiem, i gdy zamordowano obu Gordianów, którzy byli naszą ostoją? Teraz nikt nam nie udzieli pomocy, byśmy mogli swobodnie odetchnąć. Obierzcie więc, senatorowie, cesarzy! Dlaczego się ociągacie? Każdy z was się boi. Oby nie napadnięto nas bardziej przejętych lękiem

niż odwagą". Kiedy potem wśród powszechnego milczenia głos zabrał starszy i z powodu zasług, odwagi i surowości sławniejszy Maksymus, wskazując, że należy wybrać dwóch cesarzy, Wetiusz Sabinus z rodu Ulpiuszów, poprosiwszy konsula, aby udzielił mu głosu i pozwolił przerwać mowę Maksymusa, tak zaczął: „Wiem z doświadczenia, senatorowie, że wobec groźby przewrotu powinniśmy wykazać jednomyślność, podejmując uchwały błyskawicznie, bez rozstrząsania i powstrzymując się od nadmiaru słów i wniosków, gdy sprawy naglą. Niech każdy ma na względzie swoje życie, niech myśli o żonie i dzieciach, o majątku odziedziczonym po dziadach i ojcach. Temu wszystkiemu zagraża Maksyminus, człowiek z natury szalony, dziki i straszny; tym bardziej dziki, że jego sprawa wydaje mu się dostatecznie słuszna. On w regularnym szyku bojowym, rozbijając wszędzie obozy, dąży do Rzymu, a wy tracicie dzień na posiedzeniu i naradach. Powiem krótko: należy wybrać cesarza, a nawet dwóch cesarzy, by jeden troszczył się o sprawy wewnętrzne, drugi o sprawy związane z wojną, by jeden pozostał w Rzymie, a drugi wyruszył z wojskiem i zagrodził drogę rozbójnikom. Ja wymienię cesarzy, wy zaś, jeśli uznacie za stosowne, zatwierdzicie wybór, chyba że wskażecie lepszych. Mam więc na myśli Maksymusa i Balbina; pierwszy z nich jest tak wybitnym wojskowym, że chwałą męstwa opromienił szlachectwo swego rodu, drugi jest człowiekiem tak znanym ze szlachetności, że zarówno łagodność charakteru, jak zacność życia, którą od wczesnego dzieciństwa zawsze w swoich zamiłowaniach i twórczości1 okazywał — czynią go dla państwa niezbędnym. Oto mój wniosek, senatorowie, bardziej może niebezpieczny dla mnie niż dla was, lecz i dla was nie dość bezpieczny, jeśli ich lub innych nie obierzecie za cesarzy." Na te słowa senatorowie zgodnie zawołali: „Słusznie, sprawiedliwie. Zgadzamy się wszyscy z wnioskiem Sabinusa. Maksymusie i Balbinie, Augustowie, niech bogowie was strzegą! Bogowie uczynili was cesarzami. Niech bogowie was strzegą! Wy uwolnicie senat od łotrów! Warn powierzamy wojnę z rozbójnikami. Wróg nas wszystkich, Maksyminus, niech zginie wraz z synem! Wy ścigajcie wroga publicznego! Niech ta uchwała senatu przyniesie wam szczęście! O, szczęśliwe państwo pod waszą władzą! Mężnie wykonajcie zadanie, które powierzył wam senat! Chętnie przyjmijcie jego polecenia!" Wśród takich i tym podobnych okrzyków Maksymus i Balbinus obwołani

zostali cesarzami. Wyszedłszy z senatu, najpierw udali się na Kapitol, gdzie złożyli ofiarę. Potem zwołali lud przed mównicę. Kiedy tam wygłaszali mowę o postanowieniu senatu i swoim wyborze, lud rzymski i żołnierze, którzy właśnie przybyli, zawołali: „Wszyscy prosimy, żeby Cordiana mianowano Cezarem". Gordian ten był wnukiem Gordiana ze strony córki. Miał czternaście lat, jak twierdzi większość pisarzy. Gordiana natychmiast porwano i na podstawie nowego rodzaju uchwały senatu, która zapadła tego samego dnia, wprowadzono do kurii i ogłoszono Cezarem. Pierwszym aktem panowania cesarzy był wniosek o zaliczenie obydwu Gordianów w poczet bogów. Niektórzy twierdzą, że ubóstwiono jednego z nich, oczywiście starszego. Ja jednak pamiętam, że w obszernym dziele Juniusza Kordusa czytałem, że obydwu wyniesiono między bogów. O ile starszy zakończył życie wieszając się, o tyle młodszy poległ na wojnie. On też zasłużył na większy szacunek, ponieważ życie wydarła mu wojna. Po tych wnioskach urząd prefekta miejskiego powierzono Sabinusowi, człowiekowi poważnemu i podobnemu pod względem charakteru do Maksymusa, stanowisko dowódcy pretorianów — Pinariuszowi Walensowi. Lecz zanim opiszę ich czyny, uważam za stosowne powiedzieć coś o ich charakterze i pochodzeniu, nie tak, jak opisywał to wszystko Juniusz Kordus, ale tak, jak uczynił to Swetoniusz Trankwillus 2 i Waleriusz Marcellinus. O ile Kuriusz Fortunatianus, który całą tę historię opisał, poruszył niewiele spraw, o tyle Kordus tak wiele, iż zanotował nawet bardzo dużo szczegółów mało pochlebnych. Ojciec Maksymusa, również Maksymus, był człowiekiem z ludu, według zdania jednych — kowalem, według innych — stelmachem. Syna Maksymusa urodziła mu żona imieniem Prima. Miał czterech braci i cztery siostry. Wszyscy oni umarli w wieku dojrzewania. Podobno po urodzeniu się Maksymusa w izbie, która posiadała wąskie impluwium, orzeł porzucił duży kawał wołowego mięsa; ponieważ leżącego mięsa nikt nie śmiał dotknąć wskutek zabobonnego lęku, orzeł zabrał je i zaniósł do najbliższej kaplicy Jowisza Prestes. Wydawało się w owym czasie, iż nie był to żaden znak wieszczy, ale uzyskanie władzy wykazało, że stało się to nie bez przyczyny. Całe dzieciństwo spędził Maksymus w domu stryja Pinariusza; kiedy został cesarzem, od razu wyniósł Pinariusza na stanowisko pre-

fekta cesarskiej straży przybocznej. Nauce gramatyki i retoryki poświęcał niewiele czasu; stale natomiast uczył się męstwa i żołnierskiej surowości. Wreszcie został trybunem wojskowym i sprawował wiele funkcji, po czym dzięki pieniężnej pomocy Pescennii Marcelliny, która uznała go za syna i wychowywała, uzyskał preturę. Następnie był prokonsulem w Bitynii, potem w Grecji i po raz trzeci w Galii Narboneńskiej. Wysłany ponadto jako legat do Ilirykum rozgromił Sarmatów, a przeniesiony stamtąd nad Ren, dość szczęśliwie prowadził walki przeciw Germanom. Potem uznano go za najbardziej roztropnego, przemyślnego i surowego prefekta miejskiego. Dlatego senat powierzył władzę cesarską jemu, człowiekowi nie znanego rodu, co było niezgodne z prawem; wszyscy bowiem przyznali, że w senacie nie było wtedy nikogo bardziej odpowiedniego, komu można by było nadać tutuł cesarza. Ponieważ większość ludzi pragnie także poznać sprawy mniej ważne, powiem, że Maksymus bardzo lubił jeść, wino pił z umiarem, zbyt rzadko oddawał się miłostkom, w domu i na forum był zawsze surowy, tak że nadano mu przydomek Ponurego. Wyraz twarzy miał bardzo poważny i przebiegły; był wysokiego wzrostu, bardzo zdrowy fizycznie; obyczaje miał godne pogardy, ale pomimo tego odznaczał się sprawiedliwością i nigdy, aż do końca swojej działalności, nie był nieludzki ani bezwzględny. Kiedy go proszono, zawsze przebaczał i nie gniewał się nigdy, chyba że wypadało, by się gniewał. Nigdy nie przystępował do żadnych stronnictw, w sądach swoich był stanowczy i innym nie wierzył bardziej niż sobie. Dlatego senat otaczał go miłością, a lud się go obawiał. Znając jego surową prefekturę lud widział, że władza cesarska jeszcze bardziej może wzmóc jego surowość. Balbinus był człowiekiem znakomitego pochodzenia, dwukrotnym konsulem i zarządcą licznych prowincji. Miał pod cywilnym zarządem Azję, Afrykę, Bitynię, Galację, Pont, Tracje i Galie, niekiedy dowodził wojskiem. W sprawach wojskowych mniej miał do powiedzenia niż w sprawach cywilnych. Jednak dzięki dobroci, nadzwyczajnej zacności i skromności zjednał sobie wielką sympatię. Ród swój, jak sam mówił, wywodził z bardzo starej rodziny od Balbusa Korneliusza Teofanesa3, który za poparciem Gnejusza Pompejusza

uzyskał obywatelstwo rzymskie, ponieważ był bardzo znany w swojej ojczyźnie, a równocześnie pisał historię. Balbinus był również wysokiego wzrostu, miał okazały, rzucający się w oczy wygląd i zbytnio oddawał się rozkoszom. Pomagało mu wielkie bogactwo, był bowiem zamożny dzięki majątkowi odziedziczonemu po przodkach i sam zgromadził wiele bogactw dzięki spadkom. Słynął z wymowy i twórczością swoją wyróżniał się wśród współczesnych poetów, namiętnie pił, jadł i oddawał się miłostkom, wytwornie się ubierał i nie brakowało mu niczego, co zjednywa przychylność ludu. Lubił go także senat. Tego dowiedziałem się o życiu Maksymusa i Balbina. Niektórzy w ogóle uważali, że podobnie jak Salustiusz porównywał Katona i Cezara, tak samo ich należy ze sobą zestawiać i jednego nazywali surowym, drugiego łagodnym, tego dobrym, tamtego stałym, jednego skrzętnym, drugiego opływającym we wszelkie dobra. Tyle o charakterze i pochodzeniu Maksymusa i Balbina. Przyznano im tedy wszystkie zaszczyty i odznaki należne cesarzom, otrzymali władzę trybunów i prokonsulów, urząd najwyższego kapłana, a także tytuł ojca ojczyzny, po czym objęli rządy. Lecz kiedy dopełniali obrzędów religijnych na Kapitolu, lud rzymski sprzeciwił się władzy Maksymusa. Przeciętni ludzie bowiem obawiali się jego surowości, która — jak sądzili — bardzo pożądana przez senat, ich napełniała wyjątkową odrazą. Dlatego, jak powiedziałem, domagali się, by cesarzem został młodziutki Gordian. Od razu go też mianowano; nie wcześniej pozwolono Maksymusowi i Balbinowi w otoczeniu żołnierzy udać się na Palatyn, aż wnuka Gordiana ogłoszono Cezarem. Dopiero potem nastąpiły uroczyste ofiary, urządzono igrzyska w teatrze i w cyrku, a także występy gladiatorów i Maksymus, złożywszy śluby na Kapitolu, wyruszył z wielkim wojskiem na wojnę przeciw Maksyminowi. Pretorianie pozostali w Rzymie. Trzeba krótko wspomnieć, skąd pochodził zwyczaj, że cesarze wyruszając na wojnę urządzali igrzyska z występami gladiatorów i polowania. Zdaniem wielu pisarzy, dawni Rzymianie składali tę ofiarę przeciw wrogom, by Nemezis, to jest jakaś siła losu, nasyciła się krwią obywateli przelaną w takich pozornych walkach. Inni piszą — i to uważam za bardziej prawdopodobne — że Rzymianie mając wy-

ruszyć na wojnę musieli oglądać walkę, rany, broń i musieli nadzy walczyć między sobą, aby w czasie wojny nie obawiali się uzbrojonych wrogów i nie zlękli się ran i krwi. Gdy Maksymus wyruszył na wojnę, w Rzymie pozostali pretorianie. Między nimi i ludem wybuchły takie waśnie, że doszło do wojny domowej; ogromna część miasta Rzymu została spalona, świątynie znieważone, wszystkie ulice splamione krwią, ponieważ Balbinus, człowiek zbyt łagodny, nie umiał uspokoić zamieszek. Przyszedł nawet na miejsce publiczne, każdego brał za ręce i o mały włos nie ugodzono go kamieniem. Inni mówią, że uderzono go nawet kijem. I nie byłby uspokoił zamieszek, gdyby nie przyprowadził ludowi małego Gordiana odzianego w purpurę, którego postawił na barkach wysokiego człowieka. Na widok Gordiana lud i żołnierze tak dalece się uspokoili, że przez miłość do niego doszło do zgody. Nigdy nikogo w tej epoce tak nie kochano jak jego, z powodu zasług dziadka i stryja, którzy zginęli w Afryce walcząc w obronie ludu rzymskiego przeciw Maksyminowi. Tak wielkie znaczenie ma u Rzymian pamięć szlachetnych czynów. Kiedy Maksymus wyruszył na wojnę, senat wysłał do wszystkich okolic byłych konsulów, pretorów, kwestorów, edylów i trybunów, polecając każdemu miastu przygotować żywność i broń oraz wały i mury obronne, by Maksyminus musiał oblegać miasto po mieście. Wtedy także polecono zwieźć wszystko z pól do miast, żeby wróg publiczny niczego nie znalazł. Ponadto rozesłano wywiadowców i napisano do wszystkich prowincji, polecając za wroga uważać każdego, ktokolwiek udzieliłby pomocy Maksyminowi. Tymczasem w Rzymie powtórnie wybuchła zwada między ludem i żołnierzami. Kiedy Balbinus wydał tysiąc bezskutecznych zarządzeń nie znajdując żadnego posłuchu, weterani wraz z samymi pretorianami wycofali się do obozu pretorianów. Lud zaczął ich oblegać. Nic jednak nie zmusiłoby ich do porozumienia, gdyby lud nie przeciął rur doprowadzających wodę. Zanim jednak rozeszła się wiadomość, że żołnierze wracają uspokojeni, w mieście pozrzucano z domów dachówki i wyrzucono wszystkie sprzęty z mieszkań. Dlatego większa część miasta i wiele dobytku uległo zagładzie. Z żołnierzami bowiem połączyli się rozbójnicy, niszcząc wszystko, co mogli znaleźć.

W czasie tych wypadków w Rzymie, Maksymus czy też Pupienus z dużym nakładem trudu szykował się do walki pod Rawenną, ponieważ bardzo obawiał się Maksymina i często powtarzał, że prowadzi wojnę nie przeciw człowiekowi, lecz przeciw Cyklopowi. Maksyminus pokonany został pod Akwileją, zginął bowiem z rąk własnych żołnierzy. Głowę jego i syna przyniesiono do Rawenny, a Maksymus odesłał ją do Rzymu. Nie należy tutaj pominąć milczeniem przywiązania mieszkańców Akwilei do Rzymian; podobno nawet kobietom obcięli włosy, by mieć cięciwy do wypuszczania strzał. Balbinus, który jeszcze więcej obawiał się Maksymina, ucieszył się tak bardzo, że natychmiast, gdy przyniesiono głowę Maksymina, złożył hekatombę. Hekatomba jest ofiarą polegającą na tym, że w jednym miejscu buduje się sto ołtarzy z murawy i przy nich zabija się sto świń i sto owiec. Jeśli ofiarę składają cesarze, zabija się sto lwów, sto orłów i po sto innych zwierząt tego rodzaju. Podobno ofiarę taką złożyli kiedyś Grecy dręczeni zarazą, a pewne jest, że uroczyście składało ją wielu cesarzy. Po dokonaniu tego Balbinus z największą radością oczekiwał Maksymusa wracającego spod Rawenny z wojskiem i nie uszczuplonymi zasobami. Maksymina zwyciężyli bowiem mieszkańcy Akwilei i nieliczni przebywający tam żołnierze oraz byli konsulowie, Kryspinus i Menofilus, wysłani przez senat. Sam Maksymus po to zbliżył się do Akwilei, by pozostawić cały obszar aż do Alp bezpieczny i nietknięty oraz aby poskromić resztki barbarzyńców sprzyjających Maksyminowi, gdyby się tacy znaleźli. Ponadto też wysłano do niego jako posłów dwudziestu senatorów, których imiona podaje Kordus; było wśród nich czterech byłych konsulów, ośmiu byłych pretorów i ośmiu byłych kwestorów z wieńcami i uchwałą senatu, na mocy której przyznano Maksymusowi złote posągi konne. Z tego właśnie powodu rozgniewał się Balbinus, twierdząc, że Maksymus mniej się od niego natrudził, ponieważ on sam uśmierzył tak niebezpieczne zamieszki wewnętrzne, a tamten bezczynnie siedział pod Rawenną. Maksymusowi jednak, który wyruszył przeciw Maksyminowi, ufano tak bardzo, że uwierzono nawet w zwycięstwo, o którym on sam nic nie wiedział. Maksymus przejął więc wojsko Maksymina i szedł do Rzymu ze wspaniałym i licznym orszakiem,

żołnierze zaś martwili się, że zgubili cesarza, którego sami wybrali, i mają wodzów wybranych przez senat. Nie można było ukryć smutku widocznego na twarzach poszczególnych żołnierzy, a już poprzednio nie liczono się ze słowami, chociaż Maksymus często powtarzał żołnierzom, że powinni zapomnieć o przeszłości, przyznał im wysoki żołd i rozesłał posiłki w okolice przez nich wskazane. Nie zdołano jednak uspokoić umysłów żołnierzy raz przepojonych nienawiścią. Kiedy w końcu usłyszeli okrzyki senatu, które ich rozdrażniły, stali się jeszcze zawziętszymi przeciwnikami Maksymusa i Balbina ustawicznie rozmyślając, kogo powinni obrać na cesarzy. Uchwała senatu, która ich poruszyła, miała następującą formę. Kiedy naprzeciw wkraczającego do Rzymu Maksymusa wyszli Balbinus, Gordian, senat i lud rzymski, pierwszą przyczyną rozdrażnienia żołnierzy były okrzyki, jakie wszyscy wznosili. Następnie udano się do senatu, gdzie po uroczystościach, jakie zwykle się odbywają, powiedziano: „Tak postępują rozumnie wybrani władcy. Tak giną cesarze wybrani przez ludzi niedoświadczonych" — chociaż było wiadomo, że Maksyminus został wyniesiony przez żołnierzy, Balbinus zaś i Maksymus przez senatorów. Kiedy żołnierze to usłyszeli, zaczęli jeszcze bardziej burzyć się przeciw senatowi, ponieważ wydawało się, że senat tryumfuje nad wojskiem. Balbinus i Maksymus rządzili miastem z dużym umiarkowaniem ku zadowoleniu senatu i ludu rzymskiego. Wiele spraw powierzono senatowi. Cesarze wydawali najlepsze prawa. Spokojnie wysłuchiwali spraw. Doskonale zarządzali sprawami wojskowymi. Kiedy przygotowano już wyprawę Maksymusa przeciw Partom, Balbina przeciw Germanom, a młodziutki Gordian pozostał w Rzymie, żołnierze szukając sposobności do zamordowania cesarzy i początkowo nie mogąc jej znaleźć, gdyż Maksymusa i Balbina otaczali Germanowie, z dnia na dzień stawali się groźniejsi. Były wprawdzie nieporozumienia między Balbinem i Maksymusem, ale ukryte i raczej je wyczuwano, niż dostrzegano, ponieważ Balbinus gardził niskim pochodzeniem Maksymusa, a Maksymus lekceważył Balbina jako człowieka słabego. To właśnie stanowiło dogodną sposobność dla wojska, które zdawało sobie sprawę, że poróżnionych

cesarzy nietrudno będzie zgładzić. Toteż kiedy wielu żołnierzy i dworzan zajętych było widowiskiem w teatrze, a na Palatynie pozostali jedynie obaj cesarze z Germanami, dokonano na nich napadu. Skoro tylko wśród zamieszania wywołanego przez żołnierzy zawiadomiono Maksymusa, że jeżeli chce ujść przed tłumem i zamieszkami, musi posłać po Germanów, którzy byli właśnie razem z Balbinem w innej części Palatynu, Maksymus zwrócił się do Balbina z prośbą o pomoc. Balbinus jednak podejrzewając, iż Maksymus, który sam chciał rządzić, potrzebuje Germanów przeciw niemu, początkowo zwodził go; potem doszło do sprzeczki. W czasie tego zamieszania i sporu cesarzy nadeszli żołnierze, zdarli z obu królewskie szaty, nie szczędząc zniewag wyprowadzili ich z Palatynu i bardzo już poturbowanych chcieli wlec przez środek miasta do obozu. Kiedy jednak dowiedzieli się, że Germanowie nadchodzą z odsieczą, obydwóch zamordowali i pozostawili na środku drogi. Tymczasem Gordian, obdarzony już wcześniej tytułem Cezara, obwołany został przez wojsko cesarzem, tj. Augustem, ponieważ naigrawający się z senatu i ludu żołnierze nie mieli w danej chwili nikogo innego. Natychmiast też wycofali się do obozu. Germanowie, nie mając już oczywiście o co walczyć, po zamordowaniu ich cesarzy, udali się za miasto do swoich. Taki był koniec dobrych cesarzy, niegodny ich życia i charakteru. Nie było bowiem nikogo dzielniejszego od Maksymusa (czy Pupiena) ani nikogo dobrotliwszego od Balbina. Można to oczywiście zrozumieć. Senat bowiem nie wybrałby ludzi złych, ponieważ miał tę możliwość. Do tego dołącza się fakt, iż byli wypróbowani na wielu urzędach i stanowiskach, ponieważ jeden, dwukrotny konsul i prefekt, drugi konsul i prefekt doszli do władzy jako starcy mili senatowi, a także ludowi, który już trochę obawiał się Maksymusa. Te wiadomości o Maksymusie zaczerpnąłem po większej części od greckiego historyka, Herodiana 4. Jednak zdaniem wielu pisarzy Maksymina pod Akwileją pokonał nie Maksymus, lecz cesarz Pupienus i jego właśnie zamordowano razem z Balbinem; pisarze ci pomijają imię Maksymusa. Tak wielka jest zaś niewiedza lub samowola spierających się historyków, że wielu chce, by Maksymusem nazywano człowieka, który nosił imię Pupiena, chociaż Herodian, biograf czasów sobie współczesnych, wymienia Maksymusa, nie Pupiena; także według pisarza greckiego

Deksippusa po śmierci obu Gordianów cesarzami-przeciwnikami Maksymina obwołano Maksymusa i Balbina i Maksymus, a nie Pupienus, pokonał Maksymina. Do tego dołącza się niewiedza historyków, którzy twierdzą, iż naczelnikiem pretorianów był mały Gordian; wielu ludzi nie wie, że często niesiono go na ramionach, by pokazać go żołnierzom. Maksymus i Balbinus sprawowali władzę przez jeden rok, podczas gdy Maksyminus z synem rządził według jednych trzy lata, według innych dwa. Jeszcze teraz w Rzymie w dzielnicy Karinę5 pokazują wielki i wspaniały dom Balbina, znajdujący się dotąd w posiadaniu jego rodziny. Maksymus, którego wielu uważa za Pupiena, był bardzo ubogi, lecz niezwykle mężny. Za rządów Maksymusa i Balbina Karpowie walczyli przeciw Mężom. Zaczęła się też wojna ze Scytami. W tym czasie upadła Histria, czy jak mówi Deksippus, państwo Histrów. Deksippus dosyć chwali Balbina twierdząc, że odważnie wyszedł naprzeciw żołnierzy i został zamordowany, ponieważ nie obawiał się śmierci. Jego zdaniem, Balbinus był wszechstronnie wykształcony. Co do Maksymusa natomiast uważał, że nie był on człowiekiem, za jakiego miała go większość Greków. Dodaje również, że mieszkańcy Akwilei tak bardzo nienawidzili Maksymina, iż z włosów swoich kobiet sporządzili cięciwy do łuków i w ten sposób wypuszczali strzały. Zdaniem Deksippusa i Herodiana, którzy opisali dzieje tych cesarzy, Maksymusa i Balbina wybrał senat przeciw Maksyminowi, po śmierci obydwu Gordianów w Afryce; razem z nimi wybrano także trzeciego — małego Gordiana. Lecz u większości pisarzy rzymskich nie znajduję imienia Maksymusa i dowiaduję się, że razem z Balbinem cesarzem był Pupienus; mówią nawet, że właśnie Pupienus walczył z Maksyminem pod Akwileją, chociaż wspomniani historycy dodają, że Maksymus bynajmniej nie walczył przeciw Maksyminowi, lecz przebywał pod Rawenną i tam dowiedział się o odniesionym zwycięstwie; mnie się wydaje, że Pupienus i Maksymus są tą samą osobą. Dlatego przytaczam także list gratulacyjny, który ówczesny konsul napisał do Pupiena i Balbina dając wyraz swojej radości, że po rządach niegodziwych łotrów przywrócili oni państwo do dawnego stanu: „Klaudiusz Julianus śle pozdrowienia Augustom Pupienowi

i Balbinowi. Skoro tylko z uchwały senatu, którą przekazał mi mój kolega, znakomity Celzus Elianus (choć jeszcze nie z waszego boskiego listu), dowiedziałem się, że wy, najzacniejsi władcy i niezwyciężeni Augustowie, z woli Najlepszego i Największego Jowisza i z woli bogów nieśmiertelnych, na podstawie orzeczenia senatu i za zgodą wszystkich ludzi, podjęliście się bronić państwa przed zbrodnią niegodziwego łotra i rządzić według praw rzymskich — gratulowałem miastu Rzymowi, dla którego ocalenia was wybrano, gratulowałem senatowi, któremu przez wzgląd na opinię, jaką miał o was, przywróciliście dawną godność, gratulowałem Italii, której bronicie głównie przed spustoszeniem przez wrogów, gratulowałem prowincjom szarpanym nienasyconą chciwością tyranów, którym przywróciliście nadzieję na ocalenie, wreszcie samym legionom i wojskom pomocniczym, które wszędzie na ziemi czczą już wasze oblicza, ponieważ wyzbywszy się dawnej hańby teraz w waszej osobie otrzymali wzór godny rzymskiego cesarstwa. Dlatego żaden głos nie będzie dość silny, żadna mowa tak pomyślnie wypowiedziana, żaden talent tak płodny, by zdołał godnie wyrazić powszechne szczęście. Jak wielkie ono było i jakiego rodzaju, mogliśmy przekonać się od razu na początku waszego panowania: przywróciliście prawo rzymskie, sprawiedliwość, którą nam odebrano, i łagodność, której już w ogóle nie było, życie i obyczaje, wolność i nadzieję na następców i spadkobierców. Trudno jest wszystko wyliczyć, a cóż dopiero z odpowiednią godnością opisać. Jak bowiem mogę powiedzieć czy opisać, że powróciliście nam życie, na które ów zbrodniczy łotr, rozesławszy wszędzie po prowincjach oprawców, godził wyznając, iż jest oburzony na cały stan? Jako przeciętny człowiek, widząc takich Augustów i władców rodzaju ludzkiego, nie mogę wyrazić nie tylko powszechnego szczęścia, ale nawet radości mego własnego serca; pragnąłbym, żeby ze względu na cały swój dotychczasowy tryb życia ocenili oni mój charakter i skromność tak, jak czynili to moi dawni cenzorowie. Chociaż ufam świadectwu, jakie dali mi już dawniejsi cesarze, wasz sąd, jako poważniejszy, przyniósłby mi jeszcze większą chwałę. Niech bogowie obdarzą i dalej obdarzają tym szczęściem świat rzymski. Kiedy bowiem na was patrzę, niczego innego nie mogę pragnąć, jak tylko tego, o co podobno błagał bogów zwycięzca Kartaginy 6, to jest, aby mógł oca-

lić państwo w tej sytuacji, w jakiej wówczas się znalazło, ponieważ nie było nikogo lepszego od niego. Ja także proszę, by państwa, którego los był do tej pory niepewny, strzegli pod waszą władzą w stanie, jaki wyście mu zapewnili". List ten potwierdza, że Pupienus był tym samym człowiekiem, którego większość nazywała Maksymusem, chociaż u pisarzy greckich w tych czasach niełatwo znaleźć imię Pupiena, a u łacińskich imię Maksymusa i to, czego dokonano w walce z Maksyminem, raz przypisują Pupienowi, kiedy indziej zaś Maksyrnusowi.

Trebeliusz Polion DWAJ WALERIANOWIE1 „Saperowi królowi królów 2 lub jedynemu królowi. Gdybym wiedział, że Rzymian będzie można kiedyś całkowicie pokonać, wraz z tobą cieszyłbym się ze zwycięstwa, którym się cblubisz. Ponieważ jednak wskutek przeznaczenia czy z powodu męstwa ów naród jest potęgą, uwaiżaj, by się to przeciw tobie i twoim potomkom nie obróciło, że sędziwego cesarza, i to zdradą, wziąłeś do niewoli. Pomyśl, jak wielkie narody, które często pokonywały Rzymian, z wrogów stały się ich poddanymi. Istotnie słyszeliśmy, że Gallowie ich zwyciężyli i spalili to wielkie miasto 3. W rzeczywistości są niewolnikami Rzymian.4 A mieszkańcy Afryki? Czy ich nie pokonali? Teraz są niewolnikami Rzymian. Nie będę wspominał dawniejszych i może mniej ważnych przykładów. Mitrydates, król Pontu, zawładnął całą Azją. W rzeczywistości został pokonany5, a Azja należy do Rzymian. Jeżeli pytasz o moją radę: korzystaj ze sposobności zawarcia pokoju i zwróć Waleriana jego ziomkom. Ja życzę szczęścia twemu powodzeniu, jeśli będziesz umiał je wykorzystać". Welenus, król Kaduzyjczyków6, tak napisał: „Z radością dowiedziałem się, że zwrócono mi wojska nietknięte i nieuszczuplone. Nie cieszę się jednak zbytnio, że wzięto do niewoli Waleriana, cesarza cesarzy. Bardziej byłbym zadowolony, gdyby go oddano. Rzymianie bowiem pokonani — stają się groźniejsi. Postępuj więc, jak przystoi człowiekowi roztropnemu, i nie daj się ponieść szczęściu, które zawiodło już wielu ludzi. Walerian ma syna cesarza i wnuka Cezara; a co mówić o całym państwie rzymskim, które jak jeden mąż przeciw tobie powstanie? Zwróć przeto Waleriana i zawrzyj z Rzymianami pokój, korzystny i dla nas ze względu na ludy Pontu."

Artawasdes, król Armeńczyków 7, wysłał do Sapora list tej treści: „Podzielam twoją sławę, lecz obawiam się, czy nie zwyciężyłeś tak samo, jak spowodowałeś wojnę. Zwrotu Waleriana domaga się syn, wnuk i wodzowie rzymscy, cala Galia, cała Afryka, Hiszpania i Italia, wszystkie ludy zamieszkujące Ilirykum, Wschód i Pont, które żyją w zgodzie z Rzymianami albo są ich poddanymi. Wziąłeś więc jednego starca do niewoli, lecz wszystkie ludy świata uczyniłeś swoimi zaciętymi wrogami, może także naszymi wrogami, ponieważ wysłaliśmy posiłki, jesteśmy waszymi sąsiadami i zawsze mamy kłopoty, ilekroć wy walczycie między sobą." Baktrowie, Hiberowie, Albanowie i Tauroscytowie nie przyjęli listu Sapora i napisali do wodzów rzymskich, obiecując pomoc w celu uwolnienia Waleriana z niewoli. Ponieważ jednak Walerian starzał się u Persów, Palmireńczyk Odenatus8 zebrawszy wojsko przywrócił niemal dawny stan rzymskiego posiadania. Zdobył skarbiec króla, a także konkubiny, które królowie partyjscy uważają za cenniejsze od skarbów. Dlatego Sapor obawiając się wodzów rzymskich, ze svrachu przed Ballistą i Odenatem czym prędzej wycofał się do swego królestwa. Taki był tymczasem koniec wojny z Persami. O Walerianie warto wiedzieć, co następuje: Życie jego godne pochwały przez lat siedemdziesiąt stało się tak znane, że kiedy chwalebnie sprawując powierzone sobie funkcje przeszedł już wszystkie zaszczytne stanowiska i urzędy, został cesarzem nie, jak to się zwykle dzieje, w czasie pośpiesznie zebranego zgromadzenia ludu ani nie na pełnym zgiełku zebraniu żołnierzy, lecz dzięki swoim zasługom i jakby na mocy jednomyślnej uchwały całego świata. Słowem, gdyby wszystkim dano możność wypowiedzenia się, kogo chcieliby mieć za cesarza, nikt inny nie zostałby wybrany. Abyś wiedział, jak wielkie było znaczenie zasług Waleriana dla państwa, przytoczę uchwały senatu, z których każdy może wywnioskować, co myślał o nim zawsze ów najdostojniejszy stan. Za konsulatu dwóch Decjuszy w dniu 27 października9 senat zgromadzony w świątyni Kastorów odbywał posiedzenie w związku z listem cesarza i poszczególni senatorowie kolejno wypowiadali się co do tego, komu należy powierzyć urząd cenzora, Decjusze bowiem uzależnili

wybór od woli najdostojniejszego senatu. Gdy tylko pretor zapytał: „Co myślicie, senatorowie, o wyborze cenzora?" i zwrócił się z tym pytaniem do pierwszego na liście senatorów (było to w czasie nieobecności Waleriana, który przebywał wtedy razem z Decjuszem na wyprawie wojennej), wszyscy zaniechawszy zwyczaju kolejnego zabierania głosu, jednogłośnie zawołali: „Życie Waleriana samo jest cenzurą. Niechaj wszystkich nas sądzi ten, kto jest lepszy od wszystkich. Ten niech wydaje sąd o senacie, kto sam nie ma nic na sumieniu. Niech ten decyduje o naszym życiu, komu nic nie można zarzucić. Walerian od wczesnego dzieciństwa był cenzorem. Walerian w ciągu całego swojego życia był cenzorem. Był senatorem doświadczonym, senatorem rozważnym, senatorem pełnym powagi. Przyjacielem dobrych, nieprzyjacielem tyranów. Wrogiem zbrodni, wrogiem występków. Wszyscy uznajemy go za cenzora. Wszyscy chcemy go naśladować. Pochodzi z najprzedniejszego rodu. Jest spokrewniony ze znakomitymi ludźmi. Życie prowadzi nienaganne. Słynie ze swej wiedzy, ma wyjątkowy charakter. Jest wzorem dawnych obyczajów". Powtórzywszy te słowa wielokrotnie, dodali: „Wszyscy" i rozeszli się. Gdy Decjusz dowiedział się o tej uchwale senatu, zwołał wszystkich dworzan, polecił poprosić także samego Waleriana i odczytawszy uchwałę na zgromadzeniu najwybitniejszych mężów powiedział: „Walerianie, szczęśliwy z powodu tego zgodnego postanowienia całego senatu, a co więcej, z powodu myśli i uczuć ludzi całego świata. Przyjmij cenzurę, którą daje ci państwo rzymskie. Ty jeden zasłużyłeś na to, by wydawać sąd o obyczajach wszystkich ludzi, o naszych obyczajach. Ty osądzisz, kto powinien pozostać w senacie. Przywrócisz dawne znaczenie ekwitom. Określisz granice naszego majątku. Zabezpieczysz nasze dochody, wyznaczysz je i określisz, przeprowadzisz spis majątku należącego do państwa. Zostaniesz upoważniony do spisania praw. Będziesz musiał rozstrzygać o randze żołnierzy. Będziesz myślał o wojsku. Będziesz oceniał nasz Palatyn, sędziów i najwybitniejszych prefektów. Będziesz wreszcie wydawał sąd o wszystkich z wyjątkiem prefekta miasta Rzymu, zwyczajnych konsulów, króla ofiarniczego 10 i najstarszej z Westalek, o ile ta pozostanie nieskalana. Ci zaś, których sądzić nie mo-

żesz, będą się starali tobie przypodobać". Tak powiedział Decjusz. Mowa Waleriana była następująca: „Proszę, najdostojniejszy cesarzu, abyś nie nakładał na mnie obowiązku sądzenia ludu, żołnierzy, senatu, wszystkich sędziów na całej ziemi, trybunów i dowódców. Są to bowiem obowiązki, które usprawiedliwiają wasz tytuł Augustów. Urząd cenzora pozostawał stale w waszych rękach, nie może go pełnić człowiek prywatny. Proszę was przeto o zwolnienie mnie z tego urzędu, nie sprosta mu bowiem moje życie, nie sprosta moja śmiałość, a czasy są mu tak przeciwne, że natura ludzka nie pragnie urzędu cenzora". Mógłbym przytoczyć wiele innych uchwał senatu i opinii cesarzy o Walerianie, gdybyście większości ich nie znali i gdybym się nie wstydził zbytnio wychwalać człowieka, którego zgubiła jakaś fatalna konieczność. Teraz wracam do Waleriana młodszego. Walerian młodszy był synem innej matki niż Galienus. Bardzo piękny, zasługiwał na uznanie z powodu skromności, był, jak na swój wiek, bardzo wykształcony, miał z gruntu dobry charakter i daleki był od rozwiązłości brata. Tytuł Cezara nadał mu nieobecny ojciec, a brat — jak mówi Celestinus — tytuł Augusta. W życiu Waleriana młodszego na wzmiankę zasługuje jedynie to, że pochodził ze znakomitego rodu, odebrał bardzo staranne wychowanie i zginął w sposób godny pożałowania. Ponieważ wiem, że wielu ludzi, którzy czytają napis na grobowcu cesarza Waleriana, błądzi uważając, że złożono tam szczątki Waleriana wziętego do niewoli przez Persów, by zapobiec pomyłce, uznałem, iż należy napisać, że tego Waleriana pochowano w pobliżu Mediolanu, dodając z polecenia Klaudiusza napis: „Cesarz Walerian". Uważam, że nie należy dochodzić innych szczegółów dotyczących bądź to Waleriana starszego, bądź młodszego. Ponieważ zaś obawiam się, bym nie przekroczył rozmiaru zwoju, gdybym do tej księgi dołączył biografię Galiena, syna Waleriana, o którym już dużo mówiłem, lub Salonina, także syna Galiena, zwanego również Galienem — przejdę do drugiej księgi. Zawsze bowiem miałem na względzie was i sławę, której niczego nie możemy odmówić.

Trebeliusz Polion DWAJ GALIENOWIE Po wzięciu do niewoli Waleriana (od czegóż bowiem zacząć biografię Galiena, jeśli nie przede wszystkim od tego nieszczęścia, które zaciążyło na jego życiu), gdy los państwa był niepewny, gdy Odenatus objął już władzę nad Wschodem, a Galienus cieszył się, dowiedziawszy się o niewoli ojca — wszędzie zaczęły krążyć wojska, wszędzie szemrali niezadowoleni dowódcy i wszystkich ogarnął wielki smutek na myśl, że Walerian, cesarz rzymski, przebywa w niewoli perskiej jak niewolnik. Powszechny smutek był tym większy, iż Galienus, objąwszy władzę, tak zniszczył państwo przez swój tryb życia, jak jego ojciec wskutek swego przeznaczenia. Przeto za konsulatu Galiena i Woluzjana 1 Makrianus i Ballista2 połączyli swe siły i zwołali resztki wojska, ponieważ zaś władza Rzymu na Wschodzie była zachwiana, zastanawiali się, kogo wynieść na cesarza; Galienus zachowywał się tak obojętnie, że wobec wojska nawet o nim nie wspomniano. Postanowiono wreszcie, by cesarzami ogłosić Makriana wraz z synami i żeby oni wzięli na siebie obronę państwa. Tak więc władzę powierzono Makrianowi. Przyczyny oddania władzy jemu i jego synom były następujące: po pierwsze, żadnego z wodzów nie uważano wtedy za roztropniejszego i odpowiedniejszego do rządzenia państwem; po wtóre Makrianus był bardzo bogaty i mógł z własnych zasobów pokrywać wydatki publiczne. Do tego dołączał się fakt, że jego synowie, niezwykle dzielni młodzieńcy, z całym zapałem przynaglali do wojny, by dać przykład legionom, jak należy wypełniać obowiązki żołnierskie. Makrianus .... prosił zewsząd o pomoc .... zająwszy okolice .... jakie sam.... postanowił, tak że umocnił swoją władzę. Następnie tak przygotował się do wojny, iż gotów był na wszystko, co można było przeciw niemu obmyślić. Tenże Makrianus wyznaczył Pizona 3, jednego z nobilów i pierwszych senatorów, na zarządcę prowincji Achai; zamierzał w ten sposób pognębić Walensa, który zarządzał prowincją z władzą prokonsula. Walens jednak dowiedziawszy się, że Pizon maszeruje przeciw niemu, ogłosił się cesarzem. Wobec tego Piizon wycofał się do Tesalii. Tam Walens posłał wielu żołnierzy, którzy zamordowali Pizona. Jego także obwołano poprzednio cesarzem z przydomkiem „Tesalski". Kiedy zapanował już spokój, Makrianus pozostawiwszy jednego z synów na Wschodzie, najpierw

przybył do Azji, a stąd podążył do Ilirykum. W Ilirykum, mając ze sobą jednego z synów i prowadząc trzydzieści tysięcy żołnierzy, stoczył walkę z Domicjanem, dowódcą Aureolusa, który ogłosił się cesarzem jako przeciwnik Galiena. Został jednak wraz z synem Makrianem pokonany, a całe wojsko poddało się cesarzowi Aureolusowi. Gdy tymczasem wśród zamętu, jaki ogarnął państwo i świat cały, Odenatus dowiedział się, że Makriana wraz z synem zamordowano, że cesarzem został Aureolus, a Galienus działa zbyt opieszale, spieszno mu było — jeśli los pozwoli — wziąć do niewoli wraz z wojskiem drugiego syna Makriana. Lecz ci, którzy byli z synem Makriana, Kwietusem, myśleli tak samo, jak Odenatus; za sprawą Ballisty, prefekta Makriana, zamordowali młodzieńca i wyrzuciwszy jego ciało za wał, wszyscy poddali się Odenatowi. W ten sposób Odenatus został władcą niemal całego Wschodu, podczas gdy w Ilirykum rządził Aureolus, a w Rzymie Galienus. Ten sam Ballista kazał zgładzić razem z Kwietusem i strażnikiem skarbców wielu mieszkańców Emesy4, do których zbiegli żołnierze Makriana, tak że miasto przestało niemal istnieć. Tymczasem Odenatus, jakby był stronnikiem Galiena, spowodował, że Galienowi donoszono o wszystkim zgodnie z prawdą. Ale Galienus, dowiedziawszy się, że Makriana i jego synów zamordowano, oddawał się przyjemnościom i rozkoszom, jakby już był pewny swej władzy i jakby ojciec powrócił z niewoli. Urządzał igrzyska w cyrku, widowiska w teatrze, igrzyska gymniczne, łowieckie zabawy i walki gladiatorów, wzywając lud do radości i oklasków jak w dniach zwycięstw. Sam pod pozorem, ze czci w ten sposób ojca, chociaż niewola Waleriana smutkiem napełniała większość ludzi, cieszył się niezmiernie, że ojca zawiodło umiłowanie męstwa. Wiadomo zaś było, iż Galienus nie mógł znieść surowości ojca i pragnął uwolnić się od ojcowskiej powagi, jaka ciążyła nad jego głową. W tym samym czasie Emilianus ogłosił się cesarzem w Egipcie i zająwszy spichrze, wiele miast nękał głodem. Jednakże wódz Galiena, Teodotus, stoczywszy z nim walkę, wziął go do niewoli i żywego odesłał do Galiena, pozbawiwszy go odznak władzy cesarskiej. Egipt oddano potem pod władzę Teodota, a Emiliana uduszono w więzieniu. Srożono się także wobec żołnierzy tebańskich i wielu z nich zamordowano. Ponieważ Galienus nadal tkwił w zbytku i niegodziwościach, oddając się zabawom i rozpuście i rządząc państwem zupełnie jak dzie-

ci, kiedy bawią się we władców, Gallowie, którzy z natury nie mogą znieść cesarzy lekkomyślnych, pozbawionych właściwego Rzymianom męstwa i żyjących w zbytku, za zgodą wojsk skarżących się, że cesarz oddaje się rozkoszom, powołali na cesarza Postumusa. Przeciw niemu to poprowadził wojsko sam Galienus; kiedy zaczął oblegać miasto, w którym znajdował się Postumus, a którego Gallowie dzielnie bronili, i objeżdżał mury — został ugodzony strzałą. Postumus rządził przez siedem lat i skutecznie bronił Galie przed otaczającymi je barbarzyńcami. Galienus, zmuszony tymi niepowodzeniami, zawarł pokój z Aureolusem; chciał pokonać Postumusa i wdając się w rozmaite oblężenia i bitwy, ze zmiennym szczęściem prowadził z nim długotrwałą wojnę. Do tych niepowodzeń dołączyło się jeszcze wtargnięcie Scytów5 do Bitynii, gdzie najeźdźcy zniszczyli miasta, podpalając w końcu i pustosząc Astakum, zwane później Nikomedią. Wreszcie jakby na skutek sprzysiężenia całego świata — niepokój panował bowiem we wszystkich częściach imperium — również na Sycylii wybuchł jakiś bunt niewolników, gdyż grasowali tam rozbójnicy, których z trudem pokonano. Wszystko to działo się na skutek pogardy dla Galiena. Nic bowiem w takim stopniu nie skłania ludzi złych do zuchwałości, a szlachetnych do nadziei na lepszą przyszłość, jak lęk przed złym cesarzem albo pogarda dla rozwiązłego. Za konsulatu Galiena i Fauzjanatf wśród tylu klęsk wojennych nastąpiło też bardzo silne trzęsienie ziemi i ciemności panowały przez wiele dni. Słyszano ponadto grzmoty, które dochodziły z ziemi, a nie z nieba. Trzęsienie ziemi pochłonęło wiele budowli wraz z mieszkańcami, wielu ludzi umarło ze strachu. Katastrofa ta była jeszcze groźniejsza w miastach Azji. Trzęsienie ziemi nastąpiło zarówno w Rzymie, jak w Libii. W wielu miejscach utworzyły się w ziemi szczeliny, a w rowach pojawiła się słona woda. Wiele miast zalało morze. Zasięgnąwszy przeto rady z ksiąg Sybilińskich zwrócono się do bogów z prośbą o pomoc i zgodnie z zaleceniem złożono ofiarę Jowiszowi Zbawcy. Mianowicie i w Rzymie, i w miastach achajskich wybuchła tak straszna zaraza, że w ciągu jednego dnia umierało na tę samą chorobę pięć tysięcy ludzi. Gdy los nas tak nękał, kiedy państwo rzymskie pustoszyły — tu trzęsienie ziemi, tam tworzące się w ziemi rozpadliny, a w różnych okolicach zaraza, kiedy Walerian przebywał w niewoli, a większą część Gallów oblegano,'kiedy Odenatus rozpoczął wojnę, Aureolus uciskał Ilirykum, a Emilianus zajął Egipt — część Gotów ....

które to imię, jak powiedziano wyżej, nadano Gotom, po zajęciu Tracji spustoszyła Macedonię, obiegła Tesalonikę i nigdzie nie było nawet nikłej nadziei na pokój. Wszystko to, jak już wielekroć mówiłem, działo się na skutek pogardy dla Galiena, człowieka jak najbardziej wyuzdanego i nie cofającego się przed żadną hańbą, jeśli czuł się bezpieczny. Przeciw tym samym Gotom walczono w Achai pod dowództwem Marcjanusa. Pokonani przez Achajczyków Gotowie wycofali się. Scytowie stanowiący część Gotów pustoszyli Azję. Zrabowano także i spalono świątynię Diany w Efezie 7; budowla ta była sławna wśród wszystkich ludów. Wstyd mi wyjawić, co Galienus, jakby żartując z nieszczęść ludzkich, powtarzał często, gdy to wszystko się działo. Kiedy doniesiono mu, że odpadł Egipt, miał podobno powiedzieć: „Cóż, czy nie możemy istnieć bez egipskiego płótna?" A kiedy się dowiedział, że Azja padła ofiarą klęsk żywiołowych i najazdu Scytów, rzekł: „Czy nie możemy żyć bez soli wapiennej ?" Po utracie Galii miał się roześmiać i powiedzieć: „Czy bez atrebackich8 płaszczy państwo nie może być bezpieczne?" Tak żartem kwitował utratę wszystkich części imperium, jakby tracił marną służbę. Aby żadnego nieszczęścia nie zabrakło w czasie panowania Galiena, sławne z walk morskich miasto Bizancjum, klucz do Morza Czarnego, wojska jego spustoszyły tak doszczętnie, że nikt nie pozostał przy życiu 9. Dlatego w Bizancjum nie ma już żadnego starożytnego rodu, a jeśli ktoś pochodzi ze starej i znakomitej rodziny, to tylko dlatego, że znajdował się wówczas w podróży lub odbywał służbę wojskowa. Galienus rozpoczął wojnę z Postumusem, mając przy sobie Aureolusa i wodza Klaudiusza, późniejszego cesarza, założyciela rodu naszego Gezara Konstancjusza. Ponieważ Postuma wspierały liczne wojska Celtów i Franków, wyruszył on na wojnę razem z Wiktorynem, z którym podzielił się władzą cesarską. W wyniku wielu, ze zmiennym szczęściem staczanych walk zwycięstwo odniósł Galienus. Odznaczył się przy tym nieoczekiwanym męstwem, graniczącym z zuchwałością, ponieważ bardzo go nieraz drażniły doznawane zniewagi. W końcu wyruszył, by zemścić się na Bizantyjczykach. Sądził, że go nie wpuszczą za mury, kiedy go jednak nazajutrz wpuścili, kazał wszystkich — bezbronnych — żołnierzy otoczyć zbrojnymi i wymordował, łamiąc w ten sposób zawarte przymierze. W tym samym czasie w Azji Scytowie, pokonani dzięki męstwu i dowództwu wodzów rzymskich, wycofali się do granic własnego państwa. Po wy-

mordowaniu żołnierzy w Bizancjum Galienus, jakby dokonał wielkiego czynu, szybkim marszem pośpieszył do Rzymu i zwoławszy senat uroczyście obchodził Decennalia 10 wynajdując nowe rodzaje igrzysk i procesji oraz oddając się wyszukanym przyjemnościom. Najpierw udał się na Kapitol w otoczeniu ubranych w togi senatorów i ekwitów; przodem szli żołnierze w białych szatach, cały lud, niemal wszyscy niewolnicy i kobiety z woskowymi pochodniami i latarniami. Z każdej strony szło po sto białych wołów, które miały rogi przepasane złotymi wstęgami i mieniły się od barwnych jedwabi narzuconych na grzbiety; po obu stronach szło także po dwieście białych owiec i dziesięć słoni, które były wówczas w Rzymie, tysiąc dwustu wspaniale ubranych gladiatorów, matrony w szatach przetykanych złotem, dwieście rozmaitych obłaskawionych zwierząt jak najokazalej przybranych, wozy z komediantami i wszelkiego rodzaju aktorami, pięściarze, walczący dla zabawy miękkimi skórzanymi piłkami. Wszyscy żartownisie przedstawiali mit o Cyklopie, pokazując rzeczy godne podziwu i wywołujące zdumienie. Wszystkie ulice Rzymu rozbrzmiewały zabawą, zgiełkiem i oklaskami. Pośrodku sam Galienus, odziany w barwnie haftowaną togę i tunikę haftowaną w gałązki palmowe, szedł na Kapitol — jak mówiliśmy — w otoczeniu senatorów i wszystkich kapłanów w togach bramowanych purpurą. Z obu stron niesiono po pięćset pozłacanych włóczni i po sto sztandarów. Oprócz sztandarów należących do bractw, niesiono chorągwie z wyobrażonymi na nich smokami, posągi ze świątyń i znaki wszystkich legionów. Szli też ludzie udający różne narodowości: Gotów, Sarmatów, Franków i Persów; prowadzono ich w grupach liczących nie mniej niż dwieście osób. Niemądry Galienus uważał, że urządzając ów pochód szydzi z ludu rzymskiego, lecz — jak to jest charakterystyczne dla dowcipu Rzymian — jedni okazywali przychylność Postumusowi, inni Regalianowi, jeszcze inni Aureolusowi lub Emilianowi, inni znowu Saturninowi 11, ponieważ mówiono, że ten ostatni już panuje. Równocześnie bardzo użalano się nad losem ojca Galiena, którego syn opuścił rezygnując z zemsty i którego dopiero obcy wodzowie pomścili. Galienus jednak nie wzruszał się tym, bo rozkosze znieczuliły jego serce, i wypytywał swoje otoczenie: „Co mamy dziś na śniadanie? Jakie przygotowano przyjemności? Co będzie jutro w teatrze i jakie będą igrzyska?" Tak więc odbywszy drogę na Kapitol i uroczyście złożywszy hekatomby powrócił do pałacu, a po zakończeniu biesiad

i uczt następne dni przeznaczył na przyjemności publiczne. Nie należy pominąć dobrze znanego żartu. Kiedy bowiem w orszaku prowadzono jako jeńców grupę Persów (rzecz warta śmiechu), między Persów wmieszali się jacyś żartownisie, którzy dokładnie wszystko obserwowali i otwierając ze zdziwienia usta przyglądali się twarzy każdego człowieka. Gdy pytano ich, co robią z taką zręcznością, odpowiedzieli: „szukamy ojca cesarza". Kiedy Galienus dowiedział się o tym żarcie, nie wzruszył się pod wpływem wstydu ani smutku, ani miłości do ojca i kazał błaznów żywcem spalić. Lud przejął się tym bardziej, niżby można sądzić, a dla żołnierzy było to tak bolesne, że wkrótce potem odpłacili mu za to. Za konsulatu Galiena i Saturnina król Palmiry, Odenatus, głównie dlatego uzyskał władzę nad całym Wschodem, że męstwem swoim dowiódł, iż zasługuje na oznaki takiej godności; Galienus bowiem albo nic nie robił, albo robił rzeczy wyuzdane, bezsensowne lub śmieszne. By pomścić Waleriana, czego syn zaniedbał, od razu wy- powiedział wojnę Persom. Od razu też zajął Nisibis i Karre, ponieważ mieszkańcy tych miast, oburzeni na Galiena, poddali mu się. Mimo wszystko Odenatus nie okazywał Galienowi braku szacunku. Posłał mu wziętych do niewoli satrapów, by jego wyszydzić, a podkreślić własne zasługi. Kiedy przyprowadzono ich do Rzymu, Galienus odbył tryumf (chociaż zwycięstwo odniósł Odenatus), nie wspominając przy tym o ojcu, którego nie zaliczyłby do bogów, gdyby go do tego nie zmuszono. Dowiedział się bowiem, że Walerian umarł, choć Walerian jeszcze wtedy żył, a wiadomość o jego śmierci była nieprawdziwa. Odenatus zaś okrążył koło Ktezyfonu liczne wojska Partów i zniszczywszy wokół całą okolicę, wymordował niezliczoną ilość ludzi. Kiedy jednak wszyscy satrapowie przybyli tam spiesznie ze wszystkich części kraju w celu podjęcia wspólnej obrony, nastąpiły długotrwałe walki toczone ze zmiennym szczęściem; trwalsze było jednak zwycięstwo Rzymian. Ponieważ jedynym celem Odenata było oswobodzenie Waleriana, znakomity wódz parł codziennie naprzód, ale na obcej ziemi musiał się borykać z trudnościami terenu. Gdy w Persji rozgrywały się te wypadki, Scytowie wtargnęli do Kapadocji12. Pomimo zdobycia kilku miast, wobec długo i ze zmiennym szczęściem prowadzonej wojny wycofali się do Bitynii. Żołnierze zaczęli więc znowu myśleć o wyborze nowego cesarza. Galienus, nie mogąc ich ułagodzić ani pozyskać z powrotem ich względów, swoim zwyczajem kazał ich wszystkich wymordować. Kiedy żołnierze szukali kogoś godnego władzy cesarskiej, Galienus był

w Atenach archontem, to jest najwyższym urzędnikiem, z próżności bowiem chciał się znaleźć na liście obywateli ateńskich i uczestniczyć we wszystkich uroczystościach religijnych. Tego nie dokazał ani Hadrian 13 u szczytu powodzenia, ani Antoninus w okresie długotrwałego pokoju, chociaż obaj tak znakomicie znali literaturę grecką, że zdaniem wybitnych mężów ustępowali tylko niewielu najbardziej uczonym. Ponadto Galienus pragnął, żeby go zaliczono do członków areopagu, chociaż niemal zupełnie lekceważył sprawy państwowe. nie można bowiem zaprzeczyć, że Galienus sławny był z wymowy, zdolności poetyckich i znajomości wszystkich sztuk. Jest autorem epitalamium, które wyróżniło się wśród utworów stu poetów. Kiedy łączył związkiem małżeńskim dzieci swoich braci i wszyscy poeci greccy i łacińscy przez wiele dni wygłaszali epitalamia, on trzymając dłonie narzeczonych wypowiedzieć miał — jak twierdzą niektórzy, kilkakrotnie — takie słowa: „Idźcie, dzieci, i trudźcie się razem z całego serca; niechaj wasze szepty słodsze będą od gruchania gołębic, ramiona chwytliwsze od bluszczu, a pocałunki liczniejsze od muszli na morskim wybrzeżu". Za długo byłoby przytaczać jego wiersze i mowy, którymi wyróżnił się zarówno wśród współczesnych sobie poetów, jak mówców. Czego innego jednak domagamy się od cesarza, a czego innego żądamy od mówcy lub poety. Chwalebnie jednak wspomina się pewien szlachetny czyn Galiena. Kiedy bowiem za konsulatu Waleriana, swego brata, i Lucyllusa, swego krewnego, dowiedział się, że Odenatus pokonał Persów i przywrócił pod władzę Rzymu Nisibis i Karre, że do nas należy cała Mezopotamia, że w końcu Odenatus dotarł aż do Ktezyfonu, król uciekł, a satrapów wzięto do niewoli i wielu Persów zginęło — nadał Odenatowi tytuł Augusta14 i dopuściwszy go do współudziału w rządach, kazał wybić na jego cześć monetę, która wyobrażała wziętych do niewoli Persów. Senat, miasto i wszyscy ludzie z radością przyjęli to postanowienie. Galienus był ponadto człowiekiem niezwykle dowcipnym; dla wykazania tego dowcipu niech mi wolno będzie przytoczyć kilka przykładów. Kiedy raz kazał wypuścić na arenę wielkiego byka i myśliwy, który miał go zabić, nie mógł tego dokonać, chociaż byka wyprowadzano dziesięć razy, Galienus posłał myśliwemu wieniec; wszystkim, którzy szeptem pytali, czemu tego niezaradnego głupca obdarzono wieńcem, kazał powiedzieć przez naczelnika kurii: „Trudno jest tyle razy nie zabić byka". Gdy jakiś kupiec sprzedał żonie Galiena drogie kamienie ze szkła zamiast prawdziwych, a ona,

gdy rzecz wyszła na jaw, chciała, by go ukarano, Galienus kazał porwać sprzedawcę pod pozorem, że zostanie rzucony lwu na pożarcie, po czym polecił wypuścić z klatki koguta; ponieważ wszystkich zdziwiła ta komedia, polecił oznajmić przez naczelnika kurii: „Dopuścił się oszustwa i sam go doświadczył". Następnie kupca uwolnił. Kiedy Odenatus zajęty był wojną z Persami, a Galienus — jak to było jego zwyczajem — poświęcał czas na największe błahostki, Scytowie zbudowawszy okręty, dotarli do Heraklei 15 i unosząc łupy powrócili stamtąd do swojego kraju, chociaż wielu z nich zginęło na skutek rozbicia się okrętów lub uległo w walce na morzu. W tym samym czasie Odenatus został podstępnie zamordowany przez swego kuzyna; wraz z nim zginął jego syn Herodes, którego Odenatus ogłosił cesarzem. Ponieważ jego pozostali przy życiu synowie, Herenianus i Timolaus, byli jeszcze mali, władzę objęła żona Odenata, Zenobia. Nie jak kobieta, bez śladu zniewieściałości sprawowała ona rządy długo i nie tylko lepiej od Galiena — od niego każda kobieta rządziłaby lepiej — ale nawet energiczniej i sprawniej od wielu cesarzy. Gdy Galienus dowiedział się o zamordowaniu Odenata, przygotował wojnę przeciw Persom, aby pomścić — za późno, co prawda — ojca, i zebrawszy żołnierzy za pośrednictwem dowódcy Herakliana, kontynuował działania biegłego wodza. Kiedy jednak Heraklian wyruszył przeciw Persom, pokonany przez Palmireńczyków stracił wszystkich zaciężnych żołnierzy, ponieważ Zenobia, z godną mężczyzny energią, rządziła Palmirą i większą częścią Wschodu. Tymczasem Scytowie płynąc przez Morze Czarne dotarli do Dunaju i wyrządzili wiele szkód na terytorium rzymskim 16 Na wieść o tym Galienus powierzył odnowienie i umocnienie miast Bizantyjczykom, Kleodamowi i Atenajosowi; walki toczyły się koło Pontu, gdzie wodzowie bizantyjscy pokonali barbarzyńców. Także Gotowie pokonani zostali na morzu przez wodza Weneriana, chociaż on sam zginął śmiercią żołnierską. Potem Gotowie spustoszyli Cyzyk i Azję, a następnie całą Achaję; zwyciężyli ich Ateńczycy pod dowództwem Deksippusa 17, historyka tych czasów. Wypędzeni stad błąkali się Gotowie po Epirze, Macedonii i Beocji. Tymczasem Galienus zaniepokojony trochę niepowodzeniami, jakie spadały na państwo, zaatakował ich, gdy błąkali się po Ilirykum i dzięki przypadkowi wielu z nich wymordował. Na wiadomość o tym Scytowie sporządzili obwarowanie z wozów i usiłowali uciec przez górę Gessaces 18. Wówczas to Marcjanus wszystkich Scytów w walkach prowadzonych ze zmien-

nym szczęściem wojny.

....

co

wszystkich

Scytów

skłoniło

do

wznowienia

Jakie było oddanie wodza Herakliana dla państwa. Marcjanus i Weraklianus nie mogąc jednak znieść całej niegodziwości Galiena, powzięli plan, by jeden z nich objął władzę .... i, jak powiem we właściwym miejscu, wybrano Klaudiusza, człowieka ze wszystkich najszlachetniejszego, który nie brał udziału w ich planie; wszyscy zaś tak go szanowali, iż wydawało się, że w istocie godzien jest władzy, co się później potwierdziło. Był to bowiem Klaudiusz, od którego wywodzi się ród Konstanojusza, Cezara odznaczającego się wielką czujnością. Towarzyszem Marcjana i Herakliana w ich zabiegach o władzę był pewien Cezoniusz czy też Cekropiusz, wódz Dalmatów, który pomagał im niezwykle zręcznie i roztropnie. Ponieważ jednak nie mogli objąć władzy za życia Galiena, doszli do wniosku, że muszą zgładzić go podstępem, by zmęczone już niepowodzeniami państwo uwolnić od tej haniebnej zakały, że muszą go odsunąć od rządów nad ludźmi, by państwo zaprzedane w niewolę teatrowi i cyrkowi uchronić od zguby grożącej mu wśród ciągłych pokus i przyjemności. Obmyślili więc tego rodzaju podstęp: Galienus, skłócony z Aureolusem, który siłą zagarnął władzę, codziennie spodziewał się przybycia tego w zamieszaniu wybranego cesarza, co było dla niego rzeczą ciężką i trudną do zniesienia. Marcjanus i Cekropiusz, wiedząc o tym, polecili nagle donieść Galienowi, że Aureolus już nadchodzi. Ponieważ żołnierze uważali tę wiadomość za pewną, Galienus wyruszył do walki i wtedy został zabity przez nasłanych morderców. Zginał podobno od włóczni Cekropiusza, wodza Dalmatów, w pobliżu Mediolanu, gdzie niebawem zabito jego brata, Waleriana; wielu twierdzi, że ów Walerian był Augustem, wielu, że był Cezarem, inni zaś, że nie był ani jednym, ani drugim. Nie jest to prawdopodobne, jako że już po wzięciu do niewoli Waleriana 19 ma urzędowej liście znalazłem napis: „Za konsulatu cesarza Waleriana". Jakiż to inny mógł być Walerian, jeśli nie brat Galiena? Jego ród nie ulega wątpliwości, nie ma tylko dostatecznej pewności co do jego stanowiska albo, jak zaczęli mówić inni, co do godności. Po zamordowaniu Galiena w wojsku, które liczyło na łupy i ogólne zniszczenie, wybuchł wielki bunt; żołnierze twierdzili, że usunięto cesarza dla nich wygodnego, nieodzownego, dzielnego i umiejącego skutecznie wzbudzać nienawiść. Dlatego cesarze postanowili zwykłym sposobem uspokoić gniew jego żołnierzy. Kiedy za pośrednictwem

Marcjana obiecano im i kiedy już otrzymali po dwieście aureusów (zasoby skarbców były bowiem pod ręką), na podstawie wyroku żołnierzy wprowadzili do urzędowego kalendarza nazwisko Galiena jako pretendenta. Po uspokojeniu żołnierzy władzę objął Klaudiusz, człowiek zacny i słusznie godny szacunku, drogi wszystkim ludziom szlachetnym, przyjaciel ojczyzny, przyjaciel praw, lubiany przez senat i dobrze znany ludowi. Takie było życie Galiena krótko przeze mnie opisane; zrodzony dla zmysłowości i rozkoszy, dnie i noce tracił na biesiady i nierząd, pozwalając, by niemal dwudziestu pretendentów20 pustoszyło całe imperium i by nawet kobiety rządziły lepiej od niego. Nie należy też pomijać pożałowania godnego wyrafinowania Galiena. Wiosną kazał budować sypialnie z róż. Wznosił twierdze z owoców. Przez trzy lata przechowywał winne grona. W czasie głębokiej zimy dostarczał melonów. Uczył, jak trzymać przez cały rok moszcz winny. Zawsze dostarczał zielonych fig i świeżych owoców prosto z drzewa w miesiącach, w których zazwyczaj ich nie ma. Stoły nakrywał złotymi obrusami. Naczynia kazał sporządzać ze złota i drogich kamieni. Włosy posypywał złotymi opiłkami. Często występował w koronie. W Rzymie, gdzie zawsze widywano cesarzy w togach, ukazywał się w purpurowej chlamidzie ze sprzączkami ze złota i drogich kamieni. Miał męską tunikę purpurową i złotą z długimi rękawami. Używał pasa wysadzanego drogimi kamieniami. Trzewiki zawiązywał paskami z drogich kamieni, ponieważ buty nazywał sieciami. Ucztował publicznie. Przychylność ludu zdobywał podarkami. Senatorom rozdawał datki siedząc. Do swej rady przybocznej zapraszał matrony i tym, które całowały jego ręjkę, dawał po cztery aureusy ze swoim imieniem. Kiedy Galienus dowiedział się, że jego ojciec Walerian dostał się do niewoli, powiedział: „Wiedziałem, że ojciec jest człowiekiem śmiertelnym", ponieważ najwybitniejszy z filozofów na wieść o stracie syna powiedzieć miał podobno: „Wiedziałem, że urodziłem się człowiekiem śmiertelnym" 21. Niemniej znalazł się taki Anniusz Kornikula, który kłamliwie wychwalał Galiena jako cesarza odznaczającego się stałym charakterem; ale jeszcze gorszy był ten, kto mu wierzył. Galienus często wychodził przy dźwiękach fletu, a wracał przy dźwiękach organów, ponieważ rozkazywał, żeby mu przy wyjściu

i powrocie grano. Latem kąpał się w ciągu dnia sześć lub siedem razy, zimą dwa lub trzy razy. Pił zawsze ze złotych pucharów, ponieważ szklanymi gardził mówiąc, że nie ma od nich nic bardziej pospolitego. Ciągle zmieniał gatunki win i nigdy w czasie jednej uczty nie pił dwóch pucharów jednego gatunku. W jego jadalniach przy uczcie często leżały konkubiny. Zawsze miał w pobliżu drugi stół przeznaczony dla błaznów i aktorów. Gdy szedł do ogrodów zwanych jego imieniem, postępowała za nim cała służba pałacowa. Szli także prefekci i wszyscy urzędnicy. Brali udział w ucztach i pływaniu; kąpali się razem z cesarzem. Często dopuszczano także kobiety; z cesarzem przebywały piękne i młode, z nimi — brzydkie i stare. Chociaż Galienus cały świat prowadził do zguby, mówił, że żartuje. Szczególnym okrucieństwem odznaczał się w stosunku do żołnierzy; jednego dnia potrafił zgładzić trzy i cztery tysiące żołnierzy. Kazał wykonać większy od Kolosa posąg, przedstawiający go jako boga Słońca; posąg ten zaginął, zanim go wykończono. Zaczęty — był tak wielki, że zdawał się dwukrotnie przewyższać Kolosa. Galienus chciał go umieścić na szczycie Wzgórza Eskwilińskiego; miał trzymać włócznię, po której rękojeści dziecko mogłoby wejść na wierzchołek. Klaudiuszowi i Aurelianowi wydawało się to niedorzecznością, zwłaszcza że kazał również zrobić konie i rydwan odpowiednie do wielkości posągu i umieścić je na bardzo wysokiej bazie. Portyk Flaminiusza zamierzał doprowadzić aż do mostu Mulwijskiego, tak by powstało cztery lub, zdaniem innych, pięć rzędów kolumn; pierwszy rząd miał mieć słupy, a przed nimi kolumny z posągami, drugi, trzeci i następne po cztery szeregi kolumn. Zbyt długo byłoby opisywać wszystkie jego pomysły. Kto chce je poznać, niech czyta Palfuriusza Surę, który napisał kronikę jego życia. My przejdźmy teraz do Salonina. SALONINUS GALIENUS

Saloninus Galienus 1 był synem Galiena, a wnukiem Waleriana; nie wiemy o nim nic, co by warto było zapisać, pominąwszy to, że pochodził ze znakomitego rodu, otrzymał cesarskie wychowanie i za-

mordowano go nie dla niego samego, ale z powodu jego ojca. Imię Salonina jest bardzo niepewne. Wielu bowiem historyków nazywa go Galienem, a wielu Saloninem. Ci, którzy obstają przy Saloninie, twierdzą, iż nazywał się tak dlatego, że urodził się w Salonae 2; ci zaś, co opowiadają się za Galienem, mówią, że nadano mu to imię ze względu na ojca i dziada, niegdyś wybitnego w państwie męża. U stóp wzgórza Romulusa, to jest w miejscu, gdzie zaczyna się Święta Droga, między świątynią Faustyny i Westy, przy łuku Fabiana, do tej pory stoi posąg, na którym znajduje się napis: „Galienowi młodszemu" z dodatkiem „Saloninowi". Stąd można poznać jego imię. Dość dobrze wiadomo, że Galienus panował dłużej niż dziesięć lat. Dodaję to, ponieważ wielu twierdzi, iż zginął on w dziewiątym roku swego panowania. O innych buntach, do jakich doszło za jego rządów, opowiem we właściwym miejscu, ponieważ dwudziestu3 pretendentów postanowiłem umieścić w jednym zwoju; niewiele bowiem można o nich napisać, a już w biografii Galiena dużo o nich powiedziałem. W tej księdze wystarczy tymczasem powiedzieć o Galienie, co następuje. Wiele szczegółów umieściłem już bowiem w biografii Waleriana, inne podam w księdze, którą zatytułuję: «Trzydziestu pretendentów»; wydaje mi się, że nie warto tego kilkakrotnie powtarzać. W dodatku pewne szczegóły pominąłem celowo, by nie ujawniać wielu rzeczy, które mogłyby obrazić jego następców. Sam bowiem wiesz, jak walczą tacy ludzie z tymi, którzy napisali coś o ich przodkach. Sądzę, że wiesz, co mówi Marek Tulliusz w «Hortensjuszu» 4 napisanym na wzór «Protreptyku» 5. Przytoczę jednak jedno wydarzenie, które stało się przyczyną powszechnej wesołości, ale zapoczątkowało nowy zwyczaj. Opowiadają, że kiedy wiele osób pełniących służbę wojskową przybyło raz na ucztę i w chwili jej rozpoczęcia zdjęło swoje pasy, mały Saloninus czy też Galienus porwał im złote pasy wysadzane perłami; ponieważ trudno było szukać w pałacu Palatyńskim czegoś, co zginęło, wojskowi w milczeniu znieśli swoją stratę, ale następnym razem, zaproszeni na ucztę, zasiedli w pasach. Kiedy pytano ich, dlaczego nie zdejmują pasów, odpowiedzieli podobno: „Nosimy je z powodu Salonina". Stąd pochodzi zwyczaj, że potem zasiadali z cesarzem do uczty przepasani. Nie mogę zaprzeczyć, że wielu ludziom wydaje się, iż początek tego

zwyczaju jest inny; do śniadania żołnierskiego zwanego p r a nd i u m — inaczej parandium (przygotowanie), jako że przygotowuje ono do walki — żołnierze przystępowali w pasach. Dowodem tego jest, że i z cesarzem biesiadują przepasani. Przytoczyłem te szczegóły, gdyż wydawały mi się godne wzmianki i poznania. Przejdźmy teraz do dwudziestu pretendentów, którzy w czasach Galiena pojawili się na skutek pogardy dla złego cesarza. Należy o nich powiedzieć krótko i zwięźle. Po większej części bowiem nie zasługują nawet na to, by ich imiona wypełniły księgę, chociaż wydaje się, że niektórym nie brakowało męstwa, a także wiele dobrego wyświadczyli państwu. Tak różne są zdania o imieniu Salonina, że kto chce być najbliższy prawdy, niech powie, że imię to wziął po swojej matce Saloninie, którą niezwykle kochał. Galienus darzył też miłością córkę barbarzyńskiego króla, Piparę 6. Wraz ze swoim otoczeniem posypywał włosy złotym proszkiem. Przekazy dotyczące lat panowania Galiena i Waleriana są tak dalece niepewne, że choć nie ulega wątpliwości, iż panowali oni piętnaście lat (to znaczy Galienus panował do piętnastego roku, Waleriana zaś wzięto do niewoli w szóstym roku jego rządów) — jedni piszą, że Galienus panował dziewięć lat, inni zaś, że prawie dziesięć, wiadomo natomiast, że Galienus uroczyście obchodził w Rzymie Decennalia 7, po Decennaliach pokonał Gotów, zawarł pokój z Odenatem, zaczął porozumiewać się z Aureolusem, walczył przeciw Postumusowi i Lolianowi8 i dokonał wielu czynów, świadczących o jego męstwie; ale jeszcze więcej jego postępków przyniosło mu hańbę. Mówią, że nocami stale odwiedzał szynki i obcował ze stręczycielami, aktorami i błaznami.

Trebeliusz Polion TRZYDZIESTU PRETENDENTÓW Już po napisaniu większej liczby ksiąg stylem odbiegającym od stylu przyjętego w dziełach historycznych, nie uczonym, lecz pospolitym, dochodzę do okresu, w którym w latach, gdy państwem rządzili Galienus i Walerian, trzydziestu1 pretendentów ubiegało się o władzę. Waleriana bowiem pochłaniały ważne i nieuniknione problemy wojny z Persami, a Galienem pogardzali nie tylko mężczyźni, ale nawet kobiety, jak to wykażę we właściwych miejscach. Ponieważ jednak ci ludzie, którzy przybywali spiesznie z różnych stron świata, by dojść do władzy, są tak nieznani, że uczeni nie mogą ani wiele o nich powiedzieć, ani dokładniej zbadać ich dziejów, następnie ponieważ wszyscy historycy, jacy pisali po grecku i po łacinie, niektórych z nich pominęli nie wymieniając nawet ich imion, a w końcu ponieważ większość pisarzy w tak różny sposób wyjawiła pewne dotyczące ich szczegóły — połączyłem ich w jedną książeczkę, i to krótką, zwłaszcza że sporo mówi się o nich w biografii Waleriana i Galiena i dostatecznie wiadomo, że nie należy tego powtarzać.

CYRIADES Cyriades2 był człowiekiem bogatym i szlachetnie urodzonym; uciekając przed ojcem Cyriadesem (zacny starzec zadręczał się rozwiązłością i nikczemnymi obyczajami syna) zrabował wielką część złota i niezmierną ilość srebra i udał się do Persji. Stamtąd połączywszy się i sprzymierzywszy z królem Saporem 3, którego zachęcał do wypowiedzenia wojny Rzymianom, sprowadził na tery-

torium rzymskie najpierw Odomastesa4, a następnie Sapora. Po zdobyciu Antiochii i Cezarei Cyriades uzyskał przydomek Cezariańskiego. Potem obwołano go Augustem; gdy cały Wschód drżał z obawy przed jego siłą czy też zuchwałością, Cyriades — czemu inni historycy zaprzeczają — zgładził swojego ojca; sam zginął zamordowany podstępnie przez swoich towarzyszy, w czasie gdy Walerian wyruszał już na wojnę z Persami. O Cyriadesie nic więcej godnego pamięci nie przeszło do historii. Pisano o nim ze względu na jego sławną ucieczkę, zabójstwo ojca, okrutne rządy i niezwykłą rozrzutność.

POSTUMUS Był to mąż dzielny w czasie wojny, zrównoważony w czasie pokoju i w ciągu całego życia tak szanowany, że Galienus jemu właśnie powierzył swego syna Salonina, mianowanego zarządcą Galii, aby był strażnikiem jego życia i obyczajów i uczył go wypełniania obowiązków cesarskich. Później, zdaniem wielu historyków, Postumus złamał wiarę (co jednak nie jest zgodne z jego charakterem) i po zamordowaniu Salonina sam objął władzę. Inni zgodniej z prawdą podają, że Gallowie obwołali cesarzem tego, kto dobrze wywiązał się z powierzonego sobie zadania 5 i nasławszy żołnierzy zabili młodzieńca, ponieważ z całej duszy nienawidzili Galiena i nie mogli ścierpieć, że rządzi nimi dziecko. Kiedy go zamordowano, całe wojsko i wszyscy Gallowie z radością uznali Postumusa za cesarza; on zaś w ciągu siedmiu lat pokazał, że potrafi odbudować Galie, podczas gdy Galienus oddawał się przyjemnościom, tracił czas w szynkach i starzał się w miłości do barbarzynki 6. Galienus prowadził przeciw niemu wojnę w czasie, kiedy sam już nosił ranę od strzały7. Wielkie było w sercach wszystkich ludów gallickich przywiązanie do Postumusa, który zmusiwszy do ustąpienia wszystkie szczepy germańskie przywrócił imperium rzymskiemu dawne bezpieczeństwo. Ponieważ jednak rządy jego były niezwykle surowe, Gallowie, jak zawsze żądni przewrotu, zamordowali go nasławszy nań Loliana. Jeśli ktoś pyta o zasługi Postumusa, niech zapozna

się z opinią Waleriana, który w liście do Gallów pisał: „Dowódcą obszaru nadgranicznego nad Renem i namiestnikiem Galii mianowałem Postumusa, męża jak najbardziej godnego surowości Gallów. W jego obecności nie zginie żołnierz w obozie, bezpieczne są prawa na forum, procesy w sądach, godność w senacie. On będzie strzegł własności każdego człowieka. Męża takiego nade wszystko podziwiam; prawdziwie zasługuje on na to, by być cesarzem. Spodziewam się, że będziecie mi za niego dziękować. Jeśli zdanie, jakie mam o nim, okaże się zawodne, wiedzcie, że trudno jest znaleźć człowieka, którego można by chwalić bez zastrzeżeń. Jego synowi, imieniem Postumus, powierzyłem urząd trybuna w kraju Wokontiów8; j'est wprawdzie młodzieńcem, ale okaże się godny charakteru ojca".

POSTUMUS MŁODSZY9

O nim prawie nic nie ma do powiedzenia, z wyjątkiem tego, że mianowany przez ojca Cezarem, a następnie uczczony tytułem Augusta, zamordowany został podobno razem z ojcem, w chwili gdy Lolianus, wybrany na miejsce Postumusa, przyjął władzę ofiarowaną mu przez Gallów. W swoich deklamacjach Postumus młodszy odznaczał się tak doskonałym stylem (to jest jedyna rzecz godna o nim wzmianki), iż jego »Kontrowersje« włączono podobno do »Kontrowersji« Kwintyliana,10 którego na pierwszy rzut oka, po przeczytaniu bodaj jednego rozdziału, trzeba uznać za najbardziej utalentowanego mówcę rzymskiego.

LOLIAN 11

Postumus, mąż dzielniejszy od innych, zamordowany został podczas owego buntu w Galii, mimo że w czasach, gdy Galia chyliła się do upadku z powodu rozrzutności i wyuzdania Galiena, przywrócił władzy rzymskiej jej dawne znaczenie. Lolian był wprawdzie bardzo mężny, ale wobec odnowienia wojny, ze względu na swoje siły lie cieszył się już u Gallów odpowiednią powagą. Zabity zaś został

przez Wiktoryna 12, syna Witruwii czy też Wiktorii. Później nazwano ją „matką obozu" 13 i nadano jej tytuł Augusty, ponieważ z własnej woli, uchylając się od ogromu odpowiedzialności, najpierw przekazała władzę Mariuszowi, a następnie Tetrykowi i jego synowi. I Lolian jednak miał p'ewne zasługi wobec państwa. Odbudował bowiem wiele miast gallickich, a także wiele twierdz, które Postumus wzniósł w ciągu siedmiu lat na ziemi barbarzyńców, a które po jego śmierci zostały zburzone i spalone w czasie niespodziewanego napadu Germanów. Potem został zamordowany przez własnych żołnierzy, bo był zbyt gorliwy w działaniu. Tak więc, gdy Galien prowadził państwo do zguby, obrońcami imienia rzymskiego w Galii stali się najpierw Postumus, potem Lolian i Wiktorynus, a wreszcie Tetrykus (bo o Mariuszu nie będę mówił). Uważam, że ich wszystkich zesłali bogowie, by w czasach, gdy ów niegodziwiec uwikłał się w nieszczęścia, będące wynikiem niesłychanego zbytku, Germanowie nie mogli zawładnąć terytorium rzymskim. Gdyby Germanowie wtargnęli wówczas tak jak Gotowie i Persowie, ludy znajdujące się na terytorium rzymskim sprzysięgłyby się między sobą i nastąpiłby koniec dostojnego imperium rzymskiego. Prywatne życie Loliana, podobnie jak i życie Postumusa, jest w wielu szczegółach niejasne, ponieważ wsławili się męstwem, a nie powagą swego stanowiska.

WIKTORYNUS Kiedy Postumus starszy zobaczył, że napierające siły Galiena są liczne i że potrzebna jest pomoc nie tylko żołnierzy, lecz także drugiego cesarza, powołał do współudziału we władzy Wiktoryna 14, człowieka odznaczającego się żołnierską energią, by razem z nim walczyć przeciw Galienowi. I choć wspierani przez niezliczone pomocnicze wojska Germanów długo prowadzili wojnę, zostali zwyciężeni. Wobec śmierci Loliana u władzy pozostał jedynie Wiktorynus, ale ponieważ przynosił hańbę związkom małżeńskim żołnierzy i dowódców, na skutek uknutej intrygi zginął w Agryppinie 15 z ręki pewnego pisarza, którego żonę zhańbił. Wtedy Witruwia czy też Wiktoria,

którą nazwano „matką obozu", ogłosiła Gezarem swego syna Wiktoryna; i jego jednak, jeszcze jako chłopca, zgładzono, kiedy koło Agryppiny zamordowano jego ojca. O Wiktorynie wielu pisarzy mówi obszernie, ponieważ był bardzo dzielny i wyjąwszy jego rozwiązłość, był najlepszym cesarzem. Uważam jednak za wystarczające przytoczyć wyjątek z książki niejakiego Juliusza Ateriana 16, gdzie tak mówi się o Wiktorynie: „Sądzę, że nikogo nie należy stawiać wyżej od Wiktoryna, który rządził Galiami po śmierci Juliusza Postumusa; ani Trajan nie przewyższał go męstwem, ani Antonin17 łagodnością, ani Nerwa powagą, ani Wespazjan gospodarnością w zarządzaniu skarbem, ani Pertinaks czy Sewer surowością całego życia i karnością wojskowa. Tym wszystkim cechom odebrała jednak wartość chęć użycia i pragnienie obcowania z kobietami, tak że nikt nie ośmieliłby się pisać o zaletach tego człowieka; wszyscy bowiem są zdania, iż zasłużył na karę". Ponieważ taka jest opinia historyków o Wiktorynie, wydaje mi się, że dosyć powiedziałem o jego charakterze.

WIKTORYNUS MŁODSZY18 Nie napisano o nim nic ponadto, że był wnukiem Wiktorii i synem Wiktoryna, a Cezarem ogłosił go ojciec czy też babka w tej samej godzinie, w której zamordowano Wiktoryna, i że rozgniewani żołnierze od razu go zabili. W pobliżu Agryppiny znajdują się zresztą skromne grobowce ze zwykłego marmuru, na których umieszczono jednowierszowy napis: „Tutaj pochowani są dwaj Wiktorynowie ubiegający się o władzę".

MARIUSZ Kiedy zamordowano Wiktoryna, Loliana i Postumusa, przez trzy dni panował Mariusz 19, który podobno był kowalem. Nie wiem, co by jeszcze można o nim powiedzieć, poza tym, że sławy przysporzyło mu niezwykle krótkie panowanie. To samo bowiem, co Marek

Tulliusz20 powiedział kiedyś żartem o owym konsulu, który swój urząd konsula suffekta sprawował przez sześć godzin południowych: „Mieliśmy konsula tak srogiego i surowego, że za jego urzędowania nikt nie jadł śniadania ani obiadu i nikt nie spał" — można by, jak się wydaje, powiedzieć o Mariuszu, który jednego dnia został cesarzem, drugiego wydawało się, że panuje, a trzeciego został zamordowany. Mariusz był człowiekiem energicznym i do władzy cesarskiej wzniósł się po stopniach kariery wojskowej; większość nazywała go Mamuriuszem, niektórzy Weturiuszem21, oczywiście jako kowala. Powiedziałem jednak o nim zbyt wiele; wystarczy dodać, że niczyje ręce silniej nie uderzały ani nie biły, ponieważ wydawało się, że miał w palcach nie żyły, ale ścięgna. Podobno palcem wskazującym odpychał nadjeżdżające wozy, a jednym palcem powalał na ziemię nawet najsilniejszych ludzi, zadając im taki ból, jakby uderzył drzewem albo tępym żelazem. Wiele przedmiotów miażdżył uderzeniem dwóch palców. Zamordował Mariusza pewien żołnierz, który kiedyś był w jego warsztacie i którym Mariusz pogardzał, czy to wtedy, czy też kiedy był wodzem albo kiedy objął władzę cesarską. Zabójca miał powiedzieć: „Ten miecz sam wykonałeś". Pierwsza mowa Mariusza była podobno taka: „Towarzysze, wiem, że można mi zarzucić, iż dawniej zajmowałem się rzemiosłem, czego wszyscy byliście świadkami. Lecz niech każdy mówi, co chce. Obym zawsze obrabiał żelazo, a nie tracił sił przy winie, wśród kwiatów, z kobietami i w szynkach, jak robi Galienus, niegodny swego ojca i znakomitego rodu. Niech zarzucają mi mój zawód kowala, byleby tylko obce ludy na skutek poniesionych klęsk poznały, że obrabiałem żelazo. Będę dążył do tego, by cała Alamania 22 i cała Germania, i inne pograniczne ludy uważały naród rzymski za lud okuty żelazem i aby szczególnie żelaza się w nas obawiały. Chciałbym, żebyście zastanowili się nad tym, że przecież wy sami obwołaliście cesarzem człowieka, który zawsze umiał tylko jedno: obrabiać żelazo. Mówię tak, ponieważ wiem, że ów wyuzdany niegodziwiec nie może mi zarzucić niczego poza tym, że wyrabiałem miecze i broń."

INGENUUS

Za konsulatu Tuskusa i Bassusa,23 kiedy Galien spędzał czas na ucztach i włóczył się po szynkach, kiedy żył ze stręczycielami, aktorami i nierządnicami i nieustannie nurzając się w rozpuście zatracał dobre cechy swego charakteru, legiony w Mezji za zgodą pozostałych wojsk w Panonii obwołały cesarzem Ingenuusa, który był wówczas zarządcą obu Panonii. Wydaje się, że nigdy jeszcze żołnierze nie okazali takiej troski o sprawy publiczne, ponieważ w obliczu groźby sarmackiej wybrali cesarza, który dzięki swej dzielności mógł pomóc znękanemu państwu. On sam zaś dlatego chwycił władzę w swoje ręce, że nie chciał się narazić na podejrzenia cesarzy, był bowiem bardzo dzielny, państwu potrzebny i lubiany przez żołnierzy, co bardzo niepokoi panujących. Ale Galienus, o ile był niekczemnym próżniakiem, o tyle, gdy konieczność go zmuszała, stawał się szybki, dzielny, gwałtowny i okrutny; w końcu, po walce zwyciężył Ingenuusa 24, a zamordowawszy go wywarł jeszcze swoją wściekłość na wszystkich Mezyjczykach, tak żołnierzach, jak zwykłych mieszkańcach. W swoim okrucieństwie nie oszczędził nikogo — bezwzględny i dziki do tego stopnia, że wiele miast pozbawił mieszkańców płci męskiej. Po zdobyciu miasta Ingenuus podobno utopił się 25 i w ten sposób zakończył życie, nie chcąc wpaść w ręce okrutnego tyrana. Zachował się list Galiena, pisany do Celera Weriana, dowodzący jego niezwykłego okrucieństwa. Załączam go, by wszyscy wiedzieli, że ten wyuzdany człowiek był bardzo okrutny, jeśli tego wymagała konieczność: „Galienus pozdrawia Weriana. Nie zadowolisz mnie, jeżeli polecisz wymordować tylko żołnierzy, którzy mogą zginąć też przypadkiem na wojnie. Trzeba zgładzić wszystkich mieszkańców płci męskiej, jeśli tylko bez ściągnięcia na nas zarzutów można wymordować starców i chłopców. Zabić należy każdego, kto wykazał złą wolę, każdego, kto się źle wyrażał o mnie, synu Waleriana, ojcu i bratu tylu cesarzy. Ingenuus został cesarzem. Niszcz, morduj, zabijaj! Zrozum mój stan, unieś się takim samym gniewem jak ja, który własnoręcznie napisałem te słowa."

REGALIANUS

Takie było przeznaczenie państwa, że w czasach Galiena każdy, kto mógł, rwał się do władzy. Wreszcie obwołano cesarzem Regaliana 26 sprawującego dowództwo w Ilirykum; do uzyskania władzy dopomogli mu Mezyjczycy, którzy zostali pokonani razem z Ingenuusem i których krewnych Galienus okrutnie prześladował. Regalianus wielekroć dzielnie potykał się z Sarmatami, ale za sprawą Roksolanów27 i sprzysiężonych z nimi żołnierzy i on został zamordowany; do jego śmierci przyczynili się także mieszkańcy prowincji, którzy obawiali się, by Galienus nie dopuścił się tym razem jeszcze gorszych okrucieństw. Może wyda się rzeczą dziwną, jeśli opowiem, jaki był początek jego władzy. Władzę cesarską bowiem uzyskał na skutek osobliwego żartu. Kiedy razu pewnego biesiadowali z nim jacyś żołnierze, wstał zastępca trybuna i powiedział: „Od czego wydaje się pochodzić imię Regalianus?" Inny odpowiedział od razu: „Wydaje się, że od słowa regnum (królestwo)." Wtedy obecny tam retor zaczął zgodnie z regułami gramatyki odmieniać i powtarzać: „Rex, regis, regi Regalianus". Na to żołnierze, jako ludzie skłonni wprowadzać w czyn to, co myślą, zawołali: „A więc może być królem?" A inny: „Może więc nami rządzić?" I jeszcze inny: „Bóg dał ci imię króla!" Cóż więcej? Po tych słowach, kiedy Regalianus wyszedł następnego dnia rano, żołnierze pierwszego szeregu pozdrowili go jako cesarza. W ten sposób podstęp połączony z żartem przyniósł mu to, co innym przynosi albo odwaga, albo sąd ogółu. Nie można jednak zaprzeczyć, że Regalianus był doświadczonym wojskowym i już przedtem ściągnął na siebie podejrzenia Galiena, ponieważ wydawał się być godny władzy cesarskiej; pochodził z Dacji i był podobno krewnym samego Decebala 28. Zachował się list boskiego Klaudiusza29, który jeszcze jako człowiek prywatny dziękuje Regalianowi, dowódcy w Ilirykum, za odzyskanie tego kraju, w chwili, gdy z powodu opieszałości Galiena wszystko chyliło się do upadku. Uważam, że należy przytoczyć ów list znaleziony wśród jego własnoręcznych pism, ponieważ miał charakter publiczny: „Klaudiusz serdecznie pozdrawia Regaliana. O, szczęśliwe państwo, które zasłużyło na to, by mieć w obozie wojennym takiego

człowieka jak ty! O, szczęśliwy Galienus, choć ani o pomyślnych, ani o niepomyślnych wypadkach nikt nie donosi mu zgodnie z prawdą. Bonitus i Celzus, przyboczni naszego cesarza, donieśli mi, jak 30 się zachowałeś w czasie bitwy pod Skupi , ile walk i jak szybko stoczyłeś w ciągu jednego dnia! Godny byłbyś tryumfu, gdyby to były dawne czasy. Ale po cóż tyle słów? Chciałbym, abyś przez pamięć o pewnym człowieku bardziej ostrożnie odnosił zwycięstwa. Chciałbym, żebyś mi przysłał łuki sarmackie i dwa płaszcze, ale ze sprzączkami, ponieważ sam takie posłałem." List ten wskazuje, jaką opinię o Regalianie miał Klaudiusz, którego zdanie w owych czasach było niewątpliwie najpoważniejsze. Regalianus awansował nie za sprawą Galiena, lecz jego ojca, Waleriana, podobnie jak Klaudiusz, Makrianus, Ingenuus, Postumus i Aureolus; zamordowano ich wszystkich już jako panujących, chociaż zasłużyli na to, by być cesarzami. Jeśli idzie o cesarza Waleriana, godne podziwu było, że wszyscy, których mianował dowódcami, doszli później do władzy cesarskiej na podstawie opinii żołnierzy; stało się też jasne, że sędziwy cesarz tak dobierał wodzów dla państwa, jak tego wymagała pomyślność Rzymu pod rządami dobrego władcy, gdyby los dalej na taką pomyślność zezwolił. I gdyby ci, którzy chwycili władzę w swoje ręce, mogli byli rządzić, albo gdyby jego syn nie był się zbyt długo utrzymał przy władzy, państwo nasze zachowałoby się w kwitnącym stanie. Los jednak uważał, że na wiele może sobie pozwolić i dlatego razem z Walerianem zabrał dobrych cesarzy, a Galiena dłużej, niż należało, pozostawił państwu.

AUREOLUS Aureolus31, który także dowodził wojskami w Ilirii i — jak wszyscy w tym czasie — pełen był pogardy dla Galiena, objął władzę zmuszony do tego przez żołnierzy. Kiedy Makrianus wraz ze swoim synem Makrianem maszerował z licznymi siłami przeciw Galienowi, Aureolus wziął jego wojsko do niewoli i częściowo przekupił, zobowiązując je sobie do wierności. Gdy był już potężnym cesarzem i gdy Galienus na próżno usiłował pokonać dzielnego męża,

zawarł z nim pokój, zamierzając walczyć przeciw Postumusowi. Wiele na ten temat już powiedziano i wiele trzeba jeszcze powiedzieć. Tego właśnie Aureolusa, już po zamordowaniu Galiena, zabił Klaudiusz, stoczywszy z nim walkę przy moście, który obecnie nazywa się mostem Aureolusa i jako pretendentowi kazał mu tam wznieść skromny grobowiec. Do dziś zachował się wierszowany grecki napis: „Po wielu walkach stoczonych z pretendentem Klaudiusz, już szczęśliwy i zgodnie ze sprawiedliwością pozostały przy życiu zwycięzca, obdarza Aureolusa grobowcem, darem śmiertelnych; chętnie pozostawiłby go przy życiu, gdyby nie życzenie znakomitych żołnierzy, którzy słusznie pozbawili życia wszystkich niegodnych i jeszcze bardziej niegodnego Aureolusa. Łagodny jest jednak ten, kto zachowując szczątki poświęca Aureolusowi grobowiec i jego imieniem nazywa most." By wiernie oddać powyższe wiersze, przytoczyłem je w tłumaczeniu jakiegoś gramatyka — nie dlatego, żeby nie można ich było lepiej przełożyć, lecz by zachować wierność historyczną; jej, jak sądzę, powinienem strzec przede wszystkim, a o piękny styl w ogóle nie dbam. Postanowiłem bowiem przedstawić wam treść, a nie słowa, głównie z powodu wielkiej ilości materiału zawartego w żywotach trzydziestu pretendentów razem zebranych.

MAKRIANUS Po

wzięciu do niewoli Waleriana, który przez długi czas był w państwie najsławniejszym cesarzem, najdzielniejszym wodzem, a w. końcu najnieszczęśliwszym ze wszystkich ludzi, bądź dlatego że jako starzec umarł u Persów, bądź dlatego że pozostawił niegodnych siebie następców, jego prefekt, Ballista, i najwybitniejszy z wodzów, Makrianus, spostrzegli, że Galienus zasługuje na pogardę, a i żołnierze oglądali się za nowym władcą. Zebrali się tedy w oznaczonym miejscu zastanawiając się, co należy robić. Pewne było, że skoro Galienus był daleko, a Aureolus przywłaszczył sobie władzę, należy wybrać nowego cesarza, i to możliwie najlepszego, aby nie pojawił się jakiś pretendent. Oto słowa Ballisty, jakie podaje Meo-

niusz Astianaks, który uczestniczył w tej naradzie: „Ze względu na mój wiek, zawód i dążenia, daleki jestem od zamiaru objęcia władzy cesarskiej, ale nie mogę zaprzeczyć, że pragnę dobrego cesarza. Kto jednak mógłby zająć miejsce Waleriana, jeśli nie ktoś taki jak ty — dzielny, stałego charakteru, prawy, doświadczony w sprawach publicznych i, co jest dla władcy szczególnie ważne — bogaty. Zajmij więc miejsce należne twoim zasługom. Ja będę twoim prefektem, jak długo zechcesz. Ty możesz tak dobrze rządzić państwem, iż całe imperium będzie się cieszyć, że zostałeś cesarzem". Na to Makrianus: „Przyznaję, Ballisto, że nie nadaremno powierza się władzę człowiekowi roztropnemu. Chętnie szedłbym z pomocą państwu i odsunął tego szubrawca od władzy nad prawami, ale wiek mi na to nie pozwala. Jestem starcem, nie mogę na przykład jeździć konno, muszę się częściej kąpać, bardziej wybrednie jeść i jako człowiek bogaty wycofałem się już z czynnej służby wojskowej. Należy szukać łudzi młodych, i to nie jednego, ale dwóch lub trzech szczególnie dzielnych kandydatów, którzy w różnych częściach imperium przywróciliby do dawnego stanu państwo, doprowadzone do upadku na skutek losu Waleriana i trybu życia Galiena." Po tych słowach Ballista zrozumiał, że Makrianus robi wszystko, by widziano, że ma na myśli swoich synów, toteż podjął: „Powierzamy państwo twojej roztropności. Daj więc swoich synów, Makriana i Kwietusa, dzielnych młodzieńców, których Walerian mianował kiedyś trybunami; za panowania Galiena nie mogą być bezpieczni, gdyż są szlachetni." Wtedy Makrianus widząc, że go zrozumiano, rzekł: „Ulegam i dam z moich własnych pieniędzy podwójny dar żołnierzom. Ty tylko okazuj mi gorliwość jako prefekt i dostarczaj żywności, gdy zajdzie tego potrzeba. Ja zaś dokażę, że Galienus, ta najnikczemniejsza ze wszystkich kobieta, pozna dowódców swego ojca". Tak więc Makrianus razem z dwoma swoimi synami, Makrianem i Kwietusem, został za zgodą wszystkich żołnierzy cesarzem i niechając, skoro tylko to było możliwe, spraw na Wschodzie, od razu wyruszył przeciw Galienowi. Chociaż prowadził ze sobą czterdzieści pięć tysięcy żołnierzy, w walce z wojskami Aureolusa, stoczonej w Ilirii czy też na pograniczu Tracji, został pokonany i zginął razem z synem. W końcu w ręce Aureolusa dostało się trzydzieści tysięcy żołnierzy. Poko-

nał zaś Makriana najdzielniejszy i najbardziej energiczny wódz Aureolusa — Doraicjan, który utrzymywał, że jego ród wywodzi się od cesarza Domicjana i Domitilli. Nie godzi się, jak sądzę, pomijać milczeniem opinii Waleriana o Makrianie, którą ów zamieścił w mowie wysłanej do senatu z granic Persji. Wyjątek z mowy boskiego Waleriana: „Prowadząc, senatorowie, wojnę z Persami, całe państwo, a nawet sprawy wojskowe, powierzyłem Makrianowi. Wobec was jest on wierny, mnie oddany, żołnierze go kochają i boją się go. Skoro tylko sprawa będzie tego wymagała, zacznie działać razem z wojskami. Nie są to dla nas, senatorowie, rzeczy nowe lub niespodziewane. Makrianus bowiem już jako chłopiec w Italii, jako młodzieniaszek w Galii, jako młodzieniec w Tracji, jako człowiek dojrzały w Afryce, wreszcie jako starzejący się człowiek w Ilirykum i Dalmacji, dał nam dowody męstwa, poczynając sobie dzielnie w różnych bitwach i świecąc przykładem dla innych. Należy też dodać, że ma młodych synów. Zasługuje, by być naszym towarzyszem w Rzymie, godny jest naszej przyjaźni..." i tak dalej.

MAKRIANUS MŁODSZY O Makrianie młodszym wiele już powiedziałem mówiąc o panowaniu jego ojca. Można sądzić, że nie zostałby on nigdy cesarzem, gdyby nie zaufano roztropności jego ojca. O jego męstwie w okresie, kiedy był młodzieńcem, opowiadają wiele rzeczy godnych podziwu. Cóż jednak wobec przeznaczenia lub na wojnie znaczy męstwo jednego człowieka. Ów energiczny Makrianus razem ze swym roztropnym ojcem (dzięki jego zasługom zaczął panować) został zwyciężony przez Domicjana i, jak powiedziałem wyżej, stracił trzydzieści tysięcy żołnierzy. Ze znakomitego rodu pochodziła jego matka, ojciec był tylko dzielny i znał się na rzemiośle wojennym; od najniższej rangi w wojsku z wielką chwałą doszedł do stanowiska najwyższego dowódcy.

KWIETUS

Kwietus, jak powiedziałem, był synem Makriana. Na podstawie opinii Ballisty został cesarzem razem z ojcem i bratem. Jednakże Odenatus, który od dawna już panował na Wschodzie, dowiedział się, że Aureolus zwyciężył Makrianusa, ojca Kwietusa i Makrianusa, brata Kwietusa i że żołnierze przeszli pod władzę Aureolusa. Udając tedy, że broni stronników Galiena, zamordował młodzieńca, a z nim razem Ballistę, sprawującego przez długi czas urząd prefekta. Młody Kwietus zaś był najbardziej godny władzy cesarskiej w Rzymie, bo wydawało się, że jest prawdziwym synem i bratem Makrianów, którzy we dwóch potrafili w tak rozpaczliwym położeniu rządzić państwem. Myślę, że mówiąc o rodzinie Makrianów, która do dzisiaj zachowała znaczenie, nie powinienem pomijać pewnego charakterystycznego szczegółu. Mianowicie pierścienie i srebrne naczynia mężczyzn, a siatki do włosów, bransolety, pierścionki i wszelkiego rodzaju ozdoby kobiet opatrzone były zawsze rzeźbionym wizerunkiem Aleksandra Wielkiego Macedońskiego; do dzisiaj w posiadaniu tej rodziny są tuniki, lamowane szaty i płaszcze matron, na których znajduje się wizerunek Aleksandra wykonany z różnobarwnych nici. Bardzo niedawno widzieliśmy, jak pochodzący z tego samego rodu Korneliusz Macer. wydając ucztę w świątyni Herkulesa, przepijał do kapłana czarą z elektronu 32, na której w środku wyrzeźbiona była twarz Aleksandra, na obwodzie zaś przedstawiono całą jego historię w maleńkich, drobnych płaskorzeźbach; czarę tę kazał potem podać kolejno wszystkim biesiadnikom wielbiącym wielkiego męża. Podałem ten szczegół dlatego, że podobno ludzie, noszący wizerunek Aleksandra wykonany w złocie lub srebrze, doznają jego pomocy w każdym swoim przedsięwzięciu. ODENATUS

Gdyby król Palmiry Odenatus 33 nie objął rządów w czasie, gdy po wzięciu Waleriana do niewoli siły państwa rzymskiego były nadwerężone, władza Rzymu na Wschodzie byłaby upadła. Dlatego przyjąwszy najpierw tytuł króla, zebrał wojsko i wyruszył przeciw Per-

som. Towarzyszyła mu żona Zenobia, starszy syn imieniem Herodes oraz młodsi synowie, Herenian i Timolaus. Najpierw zdobył Nisibis 34 i znaczną część Wschodu wraz z całą Mezopotamią, a następnie zwyciężywszy samego króla zmusił go do ucieczki. W końcu, ścigając Sapora i jego synów aż do Ktezyfontu35, wziął do niewoli konkubiny, zdobył wielkie łupy i wrócił na Wschód; spodziewał się, że będzie mógł pokonać Makriana, który zaczął panować jako przeciwnik Galiena. Jednakże Makrianus wyruszył już przedtem przeciw Aureolusowi i Galienowi. Po zamordowaniu Makriana Odenatus kazał zabić jego syna, Kwietusa, natomiast Ballista — jak podaje wielu historyków — bojąc się, że sam zginie, przywłaszczył sobie władzę. Kiedy Odenatus po większej części uporządkował już sprawy na Wschodzie i po powrocie z Persji obwołany został cesarzem razem ze swoim synem Heradesem, obu ich zgładził kuzyn Odenata, Meoniusz, który sam z kolei objął władzę. Sądzę, że bóg, który po śmierci Waleriana nie chciał zachować przy życiu Odenata, rozgniewał się na państwo. Odenatus bowiem wraz z żoną Zenobia byłby odbudował nie tylko Wschód, który już przedtem przywrócił do dawnego stanu, ale i wszystkie pozostałe części świata. Był to mąż dzielny w walce i, jak twierdzi większość pisarzy, zawsze słynął jako niezwykły myśliwy: od wczesnej młodości w pocie czoła polował na lwy, lamparty i niedźwiedzie, i inne leśne zwierzęta, uważając to za obowiązek mężczyzny; ciągle przebywał w lasach i górach, znosząc upał, deszcze i wszelkie niewygody związane z przyjemnością polowania. Tak zahartowany łatwo znosił słońce i kurz w czasie wojen z Persami. Do tego samego przyzwyczajona była jego żona, zdaniem wielu pisarzy podobno dzielniejsza od męża; była też kobietą najszlachetniejszą i, jak twierdzi Korneliusz Kapitoli/ nus 36, ze wszystkich kobiet Wschodu najpiękniejszą.

HERODES Herodes nie był synem Zenobii, lecz pierwszej żony Odenata; władzę otrzymał razem z ojcem. Był człowiekiem jak najbardziej zniewieściałym i żył w pelni przepychu wschodniego i greckiego;

miał haftowane i pozłacane namioty i wszystkie inne przedmioty perskiego zbytku. Odenatus, znając jego skłonności i kierując się uczuciem ojcowskiej pobłażliwości, oddał mu wszystkie konkubiny królewskie, bogactwa i gemmy, jakie zdobył. Zenobia odnosiła się do Herodesa jak macocha, co jeszcze bardziej zalecało go ojcu. Nic więcej nie można o Herodesie powiedzieć. MEONIUSZ Meoniusz był kuzynem Odenata; nie czym innym powodowany, jak tylko zgubną nienawiścią, zabił najlepszego z cesarzy, chociaż oprócz syna Herodesa niczego mu nie mógł zarzucić. Podobno najpierw porozumiał się z Zenobią, która nie mogła znieść, że pasierb Herodes został ogłoszony cesarzem wcześniej, niż jej synowie Herenian i Timolaus. Ale i sam Meoniusz był skończonym łotrem. Dlatego, kiedy przez pomyłkę obwołano go cesarzem, w krótkim czasie zamordowali go żołnierze, na co zasłużył sobie swoimi występkami. BALLISTA Historycy podają w wątpliwość, czy Ballista w ogóle panował. Wielu bowiem twierdzi, że gdy Odenatus zamordował Kwietusa, Ballista uzyskał przebaczenie i jednak był cesarzem, ponieważ nie zawierzył ani Galienowi, ani Aureolusowi, ani Odenatowi. Inni dodają, iż zamordowano go jako człowieka prywatnego w jego własnej posiadłości, którą kupił w pobliżu Dafne 37. Zdaniem wielu pisarzy przybrał purpurę, aby panować na sposób rzymski, dowodził wojskiem i obiecał wiele darów z własnych funduszy; zamordowali go zaś ludzie nasłani przez Aureolusa w celu porwania syna Makrianowego, Kwietusa, którego Aureolus nazywał swoją zdobyczą. Ballista był człowiekiem wybitnym i doskonale umiał rządzić państwem; odznaczał się energią w realizowaniu swoich planów, sława otaczała jego wyprawy wojenne, a dostawy żywności były przedmiotem Jego szczególnej troski. Walerian tak go lubił, że w pewnym liście wydał o nim takie świadectwo: „Walerian pozdrawia Ragoniusza

Klarusa, prefekta Ilirii i Galii. Jeżeli jesteś człowiekiem prawym i rozsądnym — a wiem, mój krewniaku Klarusie, że jesteś — naśladuj rozporządzenia Ballisty. Według nich kształtuj podległe sobie państwo. Czy widzisz, że nie nakłada on ciężarów na mieszkańców prowincji, że konie każe trzymać tam, gdzie są pastwiska, że żywność dla żołnierzy poleca dostarczać tym, którzy mają zboże? Że żadnego mieszkańca prowincji ani właściciela nie zmusza, by ów dawał zboże, jeśli go nie ma, albo żywił konia, jeżeli nie może go wypasać. Nie ma bowiem lepszego sposobu aprowizacji, jak zbierać w odpowiednich miejscach to, co się tam rodzi, aby nie obciążać państwa przewozem ani wydatkami. W zboże obfituje Galacja, pełno go jest w Tracji, pełno w ilirii. Tam należy umieścić piechotę, chociaż w Tracji także jazda może przezimować bez szkody dla mieszkańców prowincji, ponieważ z pól zbiera się tam dużo siana. Wino, słoninę i inne rodzaje pożywienia muszą dawać mieszkańcy okolic, w których jest ich rzeczywiście pod dostatkiem. To wszystko są rady Ballisty, on bowiem kazał z każdej prowincji dostarczać tylko jednego rodzaju żywności, tego mianowicie, w jaki ona obfituje, a żołnierzy kazał stamtąd usuwać. Była to ustawa powszechnie obowiązująca." Zachował się także inny list, w którym Walerian dziękuje Balliście, mówiąc, że dał mu on wskazówki, jak rządzić państwem. Równocześnie wyraża radość, że dzięki jego radom nie miał żadnego nadliczbowego, to jest wolnego od służby trybuna, żadnego przybocznego, który by rzeczywiście czegoś nie robił, żadnego żołnierza, który by naprawdę nie walczył. Takiego człowieka, gdy leżał w swoim namiocie, zabić miał podobno prosty żołnierz dla pozyskania względów Odenata i Galiena. Sam nie dotarłem do całej prawdy o Balliście, ponieważ współcześni mu historycy wiele napisali o jego prefekturze, a bardzo mało o panowaniu.

WALENS Walens był żołnierzem, a równocześnie jaśniał sławą cnót obywatelskich; jako prokonsul zarządzał Achają, ponieważ ten zaszczytny urząd otrzymał wtedy od Galiena. Makrianus bardzo się obawiał

Walensa po części dlatego, że znał dobrą opinię, jaką ten pod każdym względem cieszył się w życiu, po części zaś dlatego, że zazdroszcząc mu jego cnót widział w nim swojego wroga. Wysławszy tedy Pizona, człowieka pochodzącego ze znakomitej wówczas rodziny konsularnej, polecił Walensa zabić. Walens, choć był niezwykle ostrożny i przewidujący, wziął władzę w swoje ręce, ponieważ sądził, że inaczej nie da sobie rady; wkrótce potem zamordowali go żołnierze.

WALENS STARSZY Słusznie przyszło mi na myśl, bym mówiąc o tym Walensie, powiedział także coś o Walensie, którego zamordowano za czasów dawniejszych cesarzy. Podobno był on bratem babki tego Walensa, który doszedł do władzy za czasów Galiena. Inni twierdzą, że był tylko jego stryjem. Ale los ich obu był jednakowy. I tamtego bowiem zamordowano po kilkudniowym panowaniu w Ilirykum.

PIZON Makrianus wysłał go, by zamordował Walensa; skoro jednak Pizon zobaczył, że tamten przewidziawszy, co nastąpi, rządził już jako cesarz, wycofał się do Tesalii i tam wraz z kilku swoimi zwolennikami zagarnął władzę, przyjmując przydomek Tesalskiego; zginął śmiercią gwałtowną. Pizon był człowiekiem niezwykłej zacności i w swoim czasie nazywano go Frugi; pochodził podobno z owej sławnej rodziny Pizonów, do której wszedł Cyceron38, by uzyskać przywileje nobilów. Pizon był bardzo lubiany przez wszystkich cesarzy. Wreszcie sam Walens, który podobno nasłał na niego morderców, miał jakoby powiedzieć, że wobec bogów podziemnych nie zdoła się usprawiedliwić z zamordowania Pizona, chociaż ów był jego wrogiem; państwo rzymskie nie miało bowiem nikogo, kto mógłby się z nim równać. Aby można było zdać sobie sprawę z jego wielkości, chętnie podaję dotyczącą Pizona uchwałę senatu: „Gdy siódmego dnia przed

Kalendami czerwca doniesiono, że Walens zamordował Pizona, a samego Walensa zabili jego żołnierze, Areliusz Fuskus, były konsul, który miał prawo zabierać głos jako pierwszy i który zajął miejsce Waleriana, powiedział: «Konsulu, pytaj o zdanie». Kiedy jego zapytano o zdanie, rzekł: «Przyznaję Pizonowi cześć boską, senatorowie, i spodziewam się, że potwierdzą to nasi cesarze Galienus, Walerian i Saloninus. Nigdy bowiem nie było człowieka większej szlachetności i bardziej niewzruszonych zasad»". Inni, po nim zapytani o zdanie, postanowili wznieść Pizonowi posąg między posągami tryumfatorów oraz przyznać mu czterokonny rydwan. Posąg można jeszcze oglądać, natomiast przyznaną mu kwadrygę ustawiono z zamiarem przeniesienia jej na inne miejsce i dotąd jej nie przywrócono. Stała bowiem tam, gdzie zbudowano termy Dioklecjana, których imię miało być zarówno wieczne jak i otoczone szacunkiem.

EMILIAN39 Cechą Egipcjan jest, że podobnie jak ludzie szaleni i niespełna rozumu, nawet z najbłahszego powodu stają się bardzo niebezpieczni dla państwa. Często bowiem nie oddane pozdrowienie, odmowa miejsca w łaźni, odebranie mięsa i jarzyn, obuwie noszone przez niewolników i inne tego rodzaju przyczyny skłaniały ich do buntu grożącego państwu największym niebezpieczeństwem, tak że wysyłano przeciw nim uzbrojone wojska. Kiedy więc pewnego dnia niewolnik jakiegoś zarządcy, sprawującego wtedy władzę nad Aleksandrią, zabity został przez żołnierza, któremu powiedział, że ma lepsze od niego sandały, zgromadzony tłum, kierując się właściwą mu ślepą nienawiścią, przybył pod dom wodza Emiliana i z wściekłością zaatakował go wszystkimi środkami dostępnymi buntownikom. Obrzucono go kamieniami, ugodzono mieczem — nie brakło żadnej broni używanej w czasie zamieszek. Zmusiło to Emiliana do objęcia władzy, ponieważ widział, że tak czy owak musi zginąć. Z wojskiem znajdującym się w Egipcie połączyła go przede wszystkim nienawiść do Galiena. Emilianowi nie brakło zapału do zarządzania sprawami państwa; przewędrował bowiem okrąg Teb i cały Egipt i dzięki swej

stanowczości połączonej z męstwem, na ile mógł, odparł ludy barbarzyńskie. Wreszcie w uznaniu jego zasług nazywano go Aleksandrem lub Aleksandrynusem (bo imię uważa się za niepewne). Karę poniósł w chwili, gdy przygotowywał wyprawę na Indie i z rozkazu Galiena wysłano przeciw niemu wodza Teodota 40; opowiadają, że podobnie jak dawniej jeńcy uduszony został w więzieniu.41 Mówiąc o Egipcie, nie powinienem, jak sądzę, przemilczeć także czynu Galiena, o którym donoszą dawni historycy. Kiedy Galienus chciał przyznać Teodotowi władzę prokonsula, zabronili mu tego kapłani, twierdząc, że nie wolno wprowadzać do Aleksandrii rózg konsularnych. Jak wiemy, wspomniał o tym także Cyceron, gdy przemawiał przeciw Gabiniuszowi 42. Nawet teraz istnieje pamięć o tej wyroczni, która często się powtarzała. Dlatego wasz krewny, Herenniusz Celzus, skoro pragnie konsulatu, powinien wiedzieć, iż jego życzenie nie może się spełnić. Mianowicie na złotej kolumnie w pobliżu Memfis znajduje się podobno napis w języku egipskim głoszący, że Egipt dopiero wtedy będzie wolny, gdy przyjdą tam rzymskie rózgi i togi bramowane purpurą. Wiadomość tę znajdujemy u gramatyka Prokulusa 43, najbardziej uczonego męża swoich czasów, tam gdzie mówi o obcych krajach.

SATURNINUS Saturninus był najlepszym wodzem w czasach Galiena, lecz wybrał go w rzeczywistości Walerian. Władzę przyjął Saturninus z rąk wojska, ponieważ nie mógł znieść rozwiązłości Galiena, spędzającego noce w miejscach publicznych, a żołnierzami dowodził podając im za przykład nie swego cesarza, lecz siebie. Był on mężem niezwykłej mądrości, wyjątkowej powagi i zacnego życia, a jego zwycięstwa znane były wszędzie, nawet barbarzyńcom. Tego dnia, kiedy żołnierze odziali go w płaszcz cesarski, Saturninus zwołał zgromadzenie, na którym miał powiedzieć: „Towarzysze, straciliście dobrego wodza i wybraliście złego cesarza". Ponieważ w czasie swego panowania wykazał wiele energii, a równocześnie zbyt ostro i surowo obchodził się z żołnierzami, ci sami, którzy zrobili go cesarzem, w końcu go za-

mordowali. Saturninus odznaczał się tym, że kazał żołnierzom zasiadać do uczty w grubych płaszczach w zimie, a lekkich w lecie, by nie obnażali dolnych części ciała.

TETRYKUS STARSZY Po zamordowaniu Wiktoryna wraz z synem matka jego Wiktoria czy też Witruwia zachęciła do objęcia władzy Tetryka44, senatora ludu rzymskiego sprawującego funkcję zarządcy w Galii, ponieważ, jak wielu pisarzy twierdzi, był on jej krewnym; sprawiła, że nadano mu tytuł Augusta, a syna jego ogłosiła Cezarem. Chociaż Tetrykus miał często szczęśliwą rękę i długo panował, w końcu został pokonany przez Aureliana, nie mogąc bowiem znieść bezczelności i zuchwałości swoich żołnierzy, dobrowolnie poddał się temu niezwykle surowemu i srogiemu cesarzowi. Przytaczają wiersz, jaki od razu napisał do Aureliana: „Niezwyciężony władco, wybaw mnie z tych nieszczęść" 45. Ponieważ jednak Aurelian niełatwo mógł się pogodzić z myślą o szczerym, łagodnym i pokojowym postępowaniu wobec Tetryka. w czasie tryumfu prowadził tego senatora ludu rzymskiego, byłego konsula i prawowitego zarządcę całej Galii razem z Zenobią, żoną Odenata, i jego młodszymi synami, Herenianem i Timolausem. Zbyt surowy mąż przezwyciężył się jednak pod wpływem wstydu i człowieka, nad którym odbył tryumf, mianował namiestnikiem całej Italii 46, tj. Kampanii, Samnium, Lukanii, Brucjum, Apulii, Kalabrii, Etrurii oraz Umbrii, Picenum i okręgu przy Via Flaminia, jak również wszystkich okolic dostarczających zboża; pozwolił Tetrykowi nie tylko żyć, lecz nawet zachować najwyższą godność, i sam nazywał go często kolegą, niekiedy towarzyszem walki, czasem cesarzem.

TETRYKUS MŁODSZY Wiktoria ogłosiła go jako dziecko Cezarem, kiedy ją samą żołnierze nazwali matką obozu. Prowadzony wraz z ojcem w czasie tryumfu, piastował później wszystkie zaszczytne godności, należne senatorom;

nie roztrwonił majątku odziedziczonego po ojcu, który przekazał swoim spadkobiercom, i jak mówi Areliusz Fuskus, zawsze się wyróżniał. Dziadek mój opowiadał, że Tetrykus był jego przyjacielem i że Aurelian, a później inni cesarze nikogo nie cenili bardziej od niego. Do dziś wspaniały dom Tetryków stoi na górze Celius 47 między dwoma gajami, naprzeciw świątyni Izydy wzniesionej przez Metellusa 48; znajduje się tam malowidło przedstawiające Aureliana w chwili, gdy wręcza obu Tetrykom togę bramowaną purpurą i przyznaje im godność senatorską, a otrzymuje od nich berło, wieniec i długą szatę; malowidło to jest mozaiką. Ponieważ obaj Tetrykowie poświęcili je Aurelianowi, zaprosili go podobno na ucztę.

TREBELIANUS Jacy pretendenci wystąpili jeszcze za panowania Galiena, wstyd mi dalej mówić, ze względu na występki tego nikczemnika. Cechowało go bowiem takie wyuzdanie, że zasłużył sobie na liczne bunty, i takie okrucieństwo, że słusznie go się obawiano. Okrutnie postąpił też wobec Trebeliana 49, który został cesarzem w Isaurii 50, ponieważ Isauryjczycy sami szukali sobie wodza. Chociaż inni nazywali go arcyrozbójnikiem, on sam ogłosił się cesarzem. Kazał także bić monetę. W Isaurii na szczycie góry wybudował pałac. Trebeliarius udał się w głąb kraju, w bezpieczne okolice w Isaurii, gdzie chroniły go trudno dostępne góry, i przez pewien czas panował wśród Cylicjan. Atoli wódz Galiena, Kamsisoleus, z pochodzenia Egipcjanin, brat owego Teodota, który wziął do niewoli Emiliana, wyprowadził go na równinę, gdzie Trebeliana pokonano i zabito. Ale Isauryjczyków, którzy obawiali się wściekłości Galiena, cesarz nie mógł potem nawet łagodnością nakłonić do zejścia na równinę. Zresztą od czasów Trebeliana uważa się ich za barbarzyńców. Pomimo że okolica zamieszkana przez Isauryjczyków znajduje się w środku terytorium rzymskiego, otaczają ją — jakby tam biegła granica — niezwykłe straże: broni ją położenie, nie ludzie. Isauryjczycy nie mają okazałej postawy, nie imponują męstwem, słabo władają bronią, wykazują mało rozwagi w podejmowaniu planów; bezpieczni są tylko

dlatego, że nie można do nich dotrzeć, ponieważ mieszkają w miejscach wysoko położonych. Nawet boski Klaudiusz nie nakłonił ich do tego, by opuścili swoje siedziby i osiedlili się w Cylicji. Całą Isaurię miał zamiar oddać w posiadanie jednemu ze swych największych przyjaciół, żeby później nie stała się zarzewiem buntu.

HERENIANUS Odenatus umierając pozostawił dwóch małych synów, Hereniana i jego brata Timolausa. W ich to imieniu Zenobia 51, przywłaszczywszy sobie władzę, rządziła państwem dłużej, niż przystało kobiecie, pokazując chłopców odzianych w purpurę cesarską i dopuszczając ich do zgromadzeń ludowych. Sama brała w nich udział na równi z mężczyznami głosząc między innymi, iż założycielkami jej rodu są Dydona 52, Semiramida 53 i Kleopatra 54. O śmierci Hereniana i Timolausa nie ma pewnych wiadomości, wiele bowiem pisarzy twierdzi, że zginęli z ręki Aureliana, wielu zaś, że umarli śmiercią naturalną, ponieważ potomkowie Zenobii jeszcze teraz żyją w Rzymie wśród nobilów.

TIMOLAUS Uważam, że o Timolausie warto wiedzieć to samo, co powiedziałem o jego bracie. Jedno, co go od brata różniło, to zapał do nauk uprawianych przez Rzymian; podobno w krótkim czasie przyswoił sobie wszystkie wskazówki nauczyciela gramatyki, który mógł nawet zrobić z niego najwybitniejszego z rzymskich retorów.

CELZUS Zajęto już część Galii, Wschodu, a także część Pontu, Tracji i Hirii, Galienus zaś dalej trawił życie w szynkach, łaźniach i lupanarach, kiedy za sprawą Wibiusza Pasjena, prokonsula Afryki, i Fabiusza

Pomponiana, dowódcy na granicy libijskiej. Afrykańczycy obwołali cesarzem Celzusa55 przyozdabiając go peplosem bogini Celestis56. Cełzus, złożywszy urząd trybuna, żył jako człowiek prywatny w swojej posiadłości w Afryce; odznaczał się jednak taką sprawiedliwością i tak silną budową ciała, że wydawało się, iż godny jest władzy cesarskiej. Był synem niejakiej Galieny, krewnej cesarza Galiena, a zamordowano go w siódmym dniu panowania i dlatego trudno go zaliczać nawet do nieznanych cesarzy. Ciało Celzusa oddano psom ma pożarcie, ponieważ domagali się tego mieszkańcy Sykki57, którzy dochowali wierności Galienowi, a jego wizerunek, ku radości ludu, przybito do krzyża (był to nowy rodzaj kary), aby wydawało się, że to jego samego przybito do pala.

ZENOBIA Zabrakło już zupełnie wstydu, jeśli w osłabionym państwie doszło do tego, że nawet kobiety rządziły doskonale, podczas gdy Galienus postępował w sposób jak najbardziej nikczemny. Cudzoziemka Zenobia 58, o której wiele już powiedziałem i która chełpiła się tym, że pochodzi od Kleopatry i Ptolemeuszów, sprawowała władzę dłużej, niż pozwalała na to jej płeć; mianowicie po śmierci swego męża Odenata, w imieniu synów Hereniana i Timolausa, zarzuciła na ramiona płaszcz cesarski, przywdziała strój Dydony i ozdobiła głowę diademem. Tak więc jeszcze za rządów Galiena dumna ta kobieta osiągnęła władzę królewską, ponieważ Klaudiusz był zajęty walką z Gotami. Dopiero Aurelian z trudem ją pokonał, poprowadził w swoim orszaku tryumfalnym i podporządkował prawom rzymskim. Zachował się jego list, który świadczy o wzięciu do niewoli tej kobiety. Kiedy bowiem niektórzy ludzie zarzucali Aurelianowi, że on, mąż tak dzielny, odbywa tryumf nad kobietą jakby nad jakimś wodzem, Aurelian w liście wysłanym do senatu i ludu rzymskiego bronił się tak to uzasadniając: „Dowiaduję się, senatorowie, że zarzucają mi, iż postąpiłem w sposób niegodny mężczyzny, odbywając triumf nad Zenobią. Ci jednak, którzy mnie ganią, nie znaleźliby dla mnie dość słów pochwały, gdyby wiedzieli, jaką kobietą jest Zenobią, jak roz-

sądna jest w swoich planach i konsekwentna w rozporządzeniach, jak twarda wobec żołnierzy, jak w razie konieczności szczodra, a bezwzględna, gdy surowość tego wymaga. Mogę powiedzieć, że jej zasługą jest, iż Odenatus zwyciężył Persów i zmusiwszy do ucieczki Sapora dotarł aż do Ktezyfonu. Mogę dodać, że ludy Wschodu i Egiptu tak dalece obawiały się tej kobiety, że ani Arabowie, ani Saraceni, ani Armeńczycy nie wszczynali żadnych buntów. Nie oszczędziłbym jej, gdybym nie wiedział, że okazała państwu rzymskiemu dużą pomoc, zachowując bądź dla siebie, bądź dla swoich synów władzę nad Wschodem. Ci przeto, którym nic się nie podoba, niech zachowają swoje złośliwości dla siebie. Jeżeli bowiem nie przynosi zaszczytu zwycięstwo i tryumf nad kobietą, cóż powiedzą o Galienie, którym pogardzając, Zenobia dobrze rządziła państwem. Co powiedzą o zacnym i czcigodnym wodzu, o boskim Klaudiuszu, który — jak twierdzą — pozwolił jej sprawować władzę, ponieważ sam zajęty był wyprawami na Gotów? Postąpił rozważnie i rozsądnie, dzięki temu bowiem, że ona strzegła wschodnich granic imperium, on bezpieczniej mógł dokonać tego, co przedsięwziął". Przytoczony list jest dowodem, co myślał Aurelian o Zenobii. Zenobia odznaczała się taką skromnością, że obcowała z mężem tylko po to, by mieć dzieci. Kiedy raz spędziła z nim noc, później powstrzymywała się od stosunku czekając na okres menstruacji, aby przekonać się, czy była ciężarna; jeżeli nie, dawała mu powtórnie możliwość poczęcia dzieci. Żyła w królewskim przepychu. Cześć oddawano jej raczej na sposób perski, również uczty urządzała według zwyczaju królów perskich. Obyczajem cesarzy rzymskich uczestniczyła w zgromadzeniach w hełmie i purpurowym pasie; z dolnego brzegu pasa zwisały drogie kamienie, a środek spięty był sprzączką w kształcie ślimaka, jakiej używają kobiety. Ramiona miała często obnażone, twarz śniadą, ciemnej barwy, oczy czarne, niezwykle żywe. Odznaczała się wspaniałymi zaletami ducha i niewiarygodną pięknością. Zęby miała tak białe, że wielu ludzi sądziło, iż zamiast zębów ma perły; głos donośny i męski. Gdy to było konieczne, postępowała z surowością właściwą tyranom, a gdy wymagała tego sprawiedliwość, zdobywała się na łagodność dobrych cesarzy. Była hojna w sposób rozsądny, skarbów strzegła z niezwykłą jak na kobietę skrupulatnością. Używała zwykłego po-

jazdu, rzadko pojazdu dla kobiet, częściej konia. Podobno często maszerowała razem z piechotą po trzy i cztery tysiące kroków. Polowała z namiętnością właściwą Hiszpanom. Często piła razem z wodzami, chociaż kiedy indziej powstrzymywała się od picia. Piła także z Persami i Armeńczykami, chcąc ich pod tym względem przewyższyć. W czasie uczt używała złotych naczyń wysadzanych drogimi kamieniami, które kiedyś należały do Kleopatry. Do usług trzymała starszych wiekiem eunuchów, bardzo rzadko dziewczęta. Synom kazała mówić po łacinie, toteż po grecku mówili z trudnością albo rzadko. Sama nie znała tak dobrze języka łacińskiego, lecz mówiła nim przezwyciężywszy wstyd; mówiła też doskonale po egipsku. Historię Aleksandrii i Wschodu znała tak dobrze, że podobno sporządziła jej wyciąg. Historię Rzymu czytała po grecku. Kiedy Aurelian wziął ją do niewoli, przyprowadzono ją przed jego oblicze, a on zapytał: „I cóż, Zenobio? Odważyłaś się szydzić z cesarzy rzymskich?" Ona zaś miała odpowiedzieć: „Uznaję cię za cesarza, bo zwyciężasz; nie uznawałam Galiena, Aureolusa i innych. Uważając, że Wiktoria jest do mnie podobna, chciałam, by dzieliła ze mną władzę, gdyby okoliczności na to pozwoliły." W czasie triumfu prowadzono Zenobię otoczoną takim przepychem, że lud rzymski nigdy nie widział nic świetniejszego. Przede wszystkim ozdobiono ją drogimi kamieniami, tak ogromnymi, że aż uginała się pod ich ciężarem. Podobno ta dzielna kobieta bardzo często przystawała, mówiąc, że nie może unieść ciężaru tych ozdób. Oprócz tego złotymi łańcuchami skuto jej nogi, a srebrnymi ręce, jak również na szyi nie zabrakło złotego łańcucha, który niósł perski błazen. Aurelian darował jej życie i Zenobia jak rzymska matrona żyła podobno razem z dziećmi w posiadłości zwanej dzisiaj Zenobia, którą otrzymała w Tiburze, niedaleko pałacu Hadriana i miejsca, które nazywa się Konchę.

WIKTORIA Nie byłoby również rzeczą godną pisać o Witruwii czy też Wiktorii, gdyby zwyczaje Galiena nie spowodowały, że nawet kobiety uznane zostały za godne wzmianki. Kiedy bowiem Wiktoria zobaczy-

la, że żołnierze zabili jej syna i wnuka, a następnie zamordowano także Postumusa, Loliana i Mariusza, którego żołnierze obwołali cesarzem, zachęciła do objęcia władzy wspomnianego wyżej Tetryka. Wiktoria zawsze odważała się na czyny godne mężczyzny, ponadto zaś znana była ze swego tytułu, gdyż nazywała się matką obozu. Bito z jej wizerunkiem pieniądze spiżowe, złote i srebrne; monety te jeszcze dziś istnieją u Trewirów 59. Wiktoria nie żyła długo. Zamordowano ją bowiem (jak twierdzi większość pisarzy) lub zmarła z woli przeznaczenia (jak utrzymują inni) za panowania Tetryka. Tyle, jak się wydaje, należy powiedzieć o trzydziestu pretendentach. Omówiłem ich razem w jednym zwoju, bo gdybym opowiadał wszystko o każdym z osobna, rzecz stałaby się odstręczająco nudna i nieznośna dla czytelnika. Teraz wracam do cesarza Klaudiusza. Wydaje mi się, że jego życie zasługuje na oddzielną, chociaż krótką księgę; powinienem też dodać biografię jego niezwykłego brata, wspominając przynajmniej pokrótce o tak zacnej i znakomitej rodzinie. Żywoty kobiet celowo umieściłem w środku, żeby wyszydzić Galiena, najgorszego potwora, jakiego znosiło państwo rzymskie. Mam też zamiar dodać teraz, niejako poza przewidzianą liczbą, życiorysy dwóch pretendentów, którzy żyli w innych czasach (jeden za Maksymina, drugi za Klaudiusza), aby księga obejmowała trzydziestu mężów ubiegających się o władzę. Kiedy otrzymasz już całą księgę, proszę, byś miał dobro na uwadze i zechciał dodać ich do swego zwoju. Ja zamierzałem dodać ich po Klaudiuszu i Aurelianie do tych, którzy byli między Tacytem i Dioklecjanem, podobnie jak do tego zwoju dodałem Walensa starszego. Przed błędem uchroniło mnie twoje staranne wykształcenie i pamięć historii. Dziękuję ci przeto, że mój tytuł uzupełniła łaskawość twojej wiedzy. Nikt w świątyni Pokoju nie powie, że między pretendentami umieściłem kobiety (oczywiście jako pretendentki), ponieważ zwykle spotykają mnie śmiechy i żarty. Mają pełną liczbę pretendentów przekazaną z tajemnic historii w moim dziele. Dodam bowiem żywot Tytusa i Cenzoryna, z których jeden, jak powiedziałem, żył za panowania Maksymina, drugi —za Klaudiusza; obydwu zamordowali ci sami żołnierze, którzy odziali ich w purpurę.

TYTUS Pisze Deksippus, a nie pomija tego milczeniem Herodian ani inni, którzy takie dzieła przekazali do czytania potomnym, że Tytus, trybun Maurów, którego Maksyminus pozostawił wśród ludzi nie piastujących żadnych stanowisk, objął władzę — zdaniem wymienionych historyków — z obawy przed gwałtowną śmiercią, a zdaniem większości — wbrew swej woli i zmuszony do tego przez wojsko. Zamordowany zaś został przez własnych żołnierzy w kilka dni po pomszczeniu buntu, jaki były konsul Magnus przygotował przeciw Maksyminowi. Władzę cesarską sprawował Tytus przez sześć miesięcy. Jego stosunek do państwa, tak w sprawach wewnętrznych jak zewnętrznych, był godny pochwały, on sam jednak nie miał szczęścia jako panujący. Inni twierdzą, że cesarzem obwołali Tytusa łucznicy armeńscy oddani Aleksandrowi, do których Maksyminus żywił niechęć i nienawiść. Nie dziw się, że tak różne są zdania o człowieku, którego imię zaledwie jest znane. Żoną Tytusa była Kalpurnia, zacna i czcigodna kobieta z rodu Cezoninów, to jest Pizonów 61; nasi przodkowie czcili ją jako kapłankę zaślubioną jednemu tylko mężowi, jako jedną z najświątobliwszych kobiet, a jej posąg z marmuru i złota do dzisiaj oglądamy w świątyni Wenery. Kalpurnia miała podobno perły Kleopatry i srebrną stufuntową misę, wielokrotnie wspominaną przez poetów, na której przedstawiona była historia przodków Kalpurnii. Wydaje mi się jednak, że poszedłem dalej, niż wymagał temat. Dlaczego to robię? Wiedza z natury jest gadatliwa. Dlatego wracam do Cenzoryna; był to człowiek wybitny, ale mówią, że przez siedem dni sprawował władzę nie tyle z pożytkiem, co ze szkodą dla państwa.

CENZORYNUS Cenzorynus był żołnierzem i od dawna piastował w senacie różne godności. Dwukrotnie był konsulem, dwukrotnie prefektem pretorianów, trzykrotnie prefektem miasta, czterokrotnie prokonsulem, trzykrotnie legatem z władzą konsula, dwukrotnie legatem z władzą pretora, czterokrotnie legatem z władzą edyla, trzykrotnie le-

gatem z władzą kwestora; pełnił także obowiązki nadzwyczajnego posła do Persji i Sarmacji. Kiedy po złożeniu tych wszystkich godności, już jako starzec pędził życie w swojej posiadłości, obwołany został cesarzem; z powodu rany, jaką otrzymał w czasie wojny Waleriana z Persami, kulał na jedną nogę i błazny w żartach nazwały go Ponieważ jednak postępowanie jego nacechowane Klaudiuszem.62 było bezwzględnością, a żołnierze nie mogli znieść jego surowych zasad, ci sami, którzy wynieśli go na cesarza, zamordowali go. Grobowiec Cenzoryna znajduje się w pobliżu Bononii; wyryto tam dużymi literami wszystkie jego godności, a w ostatnim wierszu dopisano: „Szczęśliwy we wszystkich poczynaniach, najnieszczęśliwszy jako cesarz." Istnieje jeszcze jego rodzina znana pod imieniem Cenzorynów; jedna jej część z nienawiści do wszystkiego, co rzymskie, udała się do Tracji, druga do Bitynii. Zachował się także ich wspaniały dom sąsiadujący z domem Flawiuszów 63, który miał być kiedyś własnością cesarza Tytusa. Masz przeto pełną liczbę trzydziestu pretendentów, ty, który mówiłeś to samo, co złośliwi, ale z życzliwości. Daj teraz, komu chcesz, tę książeczkę, napisaną nie tyle pięknie, ile zgodnie z prawdą. A wydaje mi się, że nie obiecywałem pięknego stylu, lecz treść, bo książeczki, jakie wydałem o życiu cesarzy, dyktuję, a nie piszę; dyktuję je zresztą z pośpiechem, do którego — jeżeli albo ja coś obiecam, albo ty o coś prosisz — tak przynaglasz, że nie mogę odetchnąć.

Trebeliusz Polion BOSKI KLAUDIUSZ

214 r. – 270 r. Imperator Caesar Marcus Aurelius Valerius Claudius Augustus Doszedłem do cesarza Klaudiusza 1, którego żywot ze względu na Cezara Konstancjusza muszę starannie opisać. Nie mogłem się od tego uchylić, ponieważ o innych cesarzach i panujących, wyniesionych na krótki czas do władzy, pisałem w księdze poświęconej trzydziestu pretendentom. Obejmuje ona teraz również Zenobię wywodzącą ród od Kleopatry 2 oraz Wiktorię, chcąc bowiem porównać te kobiety z Galienem silą rzeczy musiałem napisać także ich biografie. Nie można było przeto pominąć milczeniem cesarza, który pozostawił tak znakomite potomstwo3, który dzięki swojemu męstwu zakończył wojnę z Gotami 4 i jako zwycięzca położył kres klęskom nękającym państwo, a wreszcie usunął od steru rządów Galiena, cesarza-potwora; sam wprawdzie nie był twórcą tego planu, ale z woli przeznaczenia panować miał dla dobra rodzaju ludzkiego. Gdyby wreszcie Klaudiusz żył dłużej, swoimi zaletami, energią i zdolnością przewidywania przypomniałby nam Scypionów, Kamillusów i wszystkich naszych sławnych przodków. Nie mogę zaprzeczyć, że czas panowania Klaudiusza był krótki, lecz krótki byłby nawet wtedy, gdyby ów wybitny mąż mógł sprawować władzę tak długo, na jak długo starcza życia ludzkiego. Co nie było w nim godne podziwu ? Czym się nie wyróżnił ? Czy nie na-

leżało go cenić wyżej od tych, którzy odbywali triumfy w najdawniejszych czasach? Złączyły się w Klaudiuszu męstwo Trajana, sprawiedliwość Antonina, umiarkowanie Augusta i dobre cechy znakomitych cesarzy, tak że nie on brał przykład z innych, ale — gdyby ich w ogóle nie było — sam dla drugich byłby przykładem. Najbardziej uczeni astrologowie twierdzą, że człowiek może żyć najdłużej sto dwadzieścia lat; nikomu, jak mówią, nie dane jest żyć dłużej. Dodają przy tym, że jedynie Mojżesz nazywany w księgach Judejczyków przyjacielem boga, żył sto dwadzieścia pięć lat; kiedy zaś skarżył się, że umrze młodo, nieznane ponoć bóstwo odpowiedziało mu, iż nikt nie będzie żył dłużej. Niezwykłe i godne podziwu życie Klaudiusza wskazuje, że nawet gdyby żył sto dwadzieścia pięć lat, nie należałoby oczekiwać jego śmierci jako koniecznej, jak mówi Cyceron o Scypionie 5. Jaką bowiem wspaniałą cechą charakteru nie odznaczał się ów człowiek w życiu prywatnym i publicznym? Kochał rodziców. Cóż w tym dziwnego? Kochał braci. To już może być godne podziwu. Kochał krewnych. Rzecz w naszych czasach granicząca z cudem. Nikomu nie zazdrościł, ścigał ludzi złych. Sędziów winnych kradzieży karał otwarcie i publicznie. Dla głupich był pobłażliwy, jakby nie przywiązywał do tego wagi. Wydawał rozumne prawa. Tak dobrze sprawował rządy, że jego syna wybrali na cesarza najwybitniejsi ludzie w państwie. Opowiedział się za nim także senat ulepszony przez Klaudiusza. Ktoś może uważa, że mówię tak, by pozyskać łaski Cezara Konstancjusza; twoje poczucie sprawiedliwości i moje życie świadczą jednak, że nigdy nie pomyślałem, nie powiedziałem ani nie uczyniłem niczego dla pozyskania sobie czyjejś życzliwości. Mówię o cesarzu Klaudiuszu, ponieważ jego życie, prawość i wszystko, czego w państwie dokonał, zapewniły mu taką sławę u potomnych, że senat i lud rzymski uczcił go po śmierci nowymi zaszczytami. Zgodnie z wolą całego senatu umieszczono w kurii rzymskiej jego podobiznę w kształcie popiersia w złotym medalionie (clipeus albo, jak mówią gramatycy, clipeum), który jeszcze teraz można oglądać. Na Kapitolu przed świątynią Jowisza Najlepszego i Największego lud rzymski wzniósł dla niego własnym kosztem złoty posąg na dziesięć stóp wysoki, czego przedtem dla nikogo nie uczynił. Dla niego zgodnie z życzeniem ludzi całego świata ustawiono na Rostrach kolumnę, a na szczycie jego posąg o wadze tysiąca pięciuset funtów srebra, w tunice haftowanej w gałązki palmowe. Klaudiusz, jak gdyby pamiętając o przyszłości, powiększył dom Flawiuszow 6

który należał do Wespazjana i Tytusa, bo nie chcę wymieniać Domicjana. Zakończył też w krótkim czasie wojnę z Gotami. Schlebiał mu przeto senat, schlebiał lud rzymski, schlebiały ludy obce i prowincje; wszystkie stany, ludzie każdego wieku i wszystkie państwa uczciły dobrego cesarza posągami, sztandarami, wieńcami, świątyniami, łukami, ołtarzami i kaplicami. Warto, by ci, którzy naśladują dobrych cesarzy, oraz wszyscy ludzie dowiedzieli się, co senat uchwalił w stosunku do tego człowieka; dzięki temu będą mogli poznać, jaka była o nim powszechna opinia. Kiedy dziewiątego dnia przed Kalendami kwietnia, w świątyni Wielkiej Matki7, w dniu święta przelewania krwi doniesiono, że Klaudiusz został cesarzem, a senat nie mógł się zebrać, by odprawić przewidziane uroczystości, senatorowie włożywszy togi udali się do świątyni Apollina i po odczytaniu listu cesarza Klaudiusza wznieśli na jego cześć następujące okrzyki: „Auguście Klaudiuszu, niech bogowie cię strzegą" — sześćdziesiąt razy; „Klaudiuszu Auguście, pragnęliśmy zawsze, abyś ty lub ktoś podobny do ciebie został cesarzem" — czterdzieści razy; „Klaudiuszu Auguście, ciebie potrzebowało państwo" — czterdzieści razy; „Klaudiuszu Auguście, ty jesteś naszym bratem, ojcem, przyjacielem, dobrym senatorem, prawdziwym cesarzem" — osiemdziesiąt razy; „Klaudiuszu Auguście, uwolnij nas od Aureolusa" — pięć razy; „Klaudiuszu Auguście, broń nas przed Palmireńczykami" — pięć razy; „Klaudiuszu Auguście, uwolnij nas od Zenobii i Witruwii" — siedem razy; „Klaudiuszu Auguście, Tetrykus niczego nie dokonał" — siedem razy. Zaraz po obraniu go cesarzem Klaudiusz starł się z Aureolusem, który był tym niebezpieczniejszy dla państwa, że cieszył się względami Galiena, odsunął go od steru rządów i w edyktach wydanych do ludu oraz w mowach wygłoszonych do senatu nazwał go tyranem. W dodatku, kiedy Aureolus prosił i błagał go o przymierze, surowy i pełen powagi cesarz zamiast go wysłuchać dał mu taką pogardliwą odpowiedź: „O to trzeba było prosić Galiena, który żył i bał się tak samo jak ty." Wreszcie za sprawą swoich żołnierzy, w pobliżu Mediolanu, Aureolus znalazł śmierć godną swego życia i charakteru. Wprawdzie nawet jego niektórzy historycy usiłowali chwalić, lecz czynili to w sposób śmieszny. Gallus Antipater, niewolnica zaszczytów i hańba historyków, tak zaczął o Aureolusie: „Doszedłem w opowiadaniu do cesarza, który ma właściwe dla siebie imię".

Wielka to oczywiście zaleta wziąć imię od złota8. Ale wiem, że imię to bardzo często nadaje się dzielnie walczącym gladiatorom. Także twój ostatni spis igrzysk zawiera to imię w wykazie aktorów. Wracam jednak do Klaudiusza. Jak powiedziałem wyżej, ci Gotowie, którzy zbiegli w czasie, gdy poskromił ich Marcjanus 9, i ci, którym Klaudiusz, w obawie, by nie stało się to, co się już raz zdarzyło, nie pozwolił wtargnąć powtórnie, zachęcili wszystkie swoje szczepy do zdobycia łupów na Rzymianach10. Tak więc różne ludy Scytów, Peucynowie, Greutyngowie, Austrogotowie, Terwingowie, Wizowie, Gepedowie, a także Celtowie i Erulowie wiedzeni żądzą łupów wtargnęli na terytorium Rzymu i dokonali wielu spustoszeń. Klaudiusz zajęty był wówczas innymi sprawami i, jak przystało na wodza, przygotowywał się do tej wojny, którą ostatecznie zakończył 11, tak iż wydawało się, że czyn dobrego cesarza opóźnił przeznaczenie Rzymu; ja sądzę, że dzięki temu wzrosła również sława Klaudiusza, a zwycięstwo jego stało się jeszcze sławniejsze na całym świecie. Było wtedy trzysta dwadzieścia tysięcy zbrojnych. Niech teraz ten, kto mnie oskarża o pochlebstwo, powie, że Klaudiusz nie zasłużył na miłość. Trzysta dwadzieścia tysięcy zbrojnych! Jaki Kserkses miał takie wojsko? W jakim opowiadaniu zmyślono taką liczbę? Jaki poeta ją podał? Było trzysta dwadzieścia tysięcy żołnierzy. Dodaj do tego niewolników, służbę, tabor, wodę wypitą z rzek, zużyte drzewo, dodaj, że trudziła się sama ziemia, która przyjęła taką chmarę wojsk barbarzyńskich. Zachował się list Klaudiusza do senatu, przeznaczony do odczytania przed ludem, gdzie Klaudiusz podaje liczbę wrogów. Oto jego treść: „Cesarz Klaudiusz pozdrawia senat i lud rzymski." — Podobno sam podyktował ten list; nie przytaczam słów kierownika kancelarii. — „Z podziwem wysłuchajcie, senatorowie, prawdy. Na ziemię rzymską weszło trzysta dwadzieścia tysięcy uzbrojonych barbarzyńców. Jeśli odniosę nad nimi zwycięstwo, wy odwdzięczycie mi się za moje zasługi; jeżeli nie zwyciężę, wiedzcie, że pierwszy po Galienie chcę walczyć. Całe państwo jest wyczerpane. Podejmujemy walkę po Walerianie, Ingenuusie, Regalianie, Lolianie, Postumusie, Celzusie i po tysiącu innych, którzy z pogardy dla takiego cesarza sprzeniewierzyli się państwu. Nie mamy za dużo tarcz,

mieczy ani pocisków. Tetrykus włada Galiami i Hiszpaniami stanowiącymi siłę państwa, a wszystkich łuczników — wstyd powiedzieć — ma Zenobia. Czegokolwiek dokonamy, rzecz będzie dostatecznie wielka." Dzięki wrodzonemu męstwu Klaudiusz pokonał tych barbarzyńców, w krótkim czasie zniszczył ich i zaledwie niektórym pozwolił wrócić do ojczyzny. Pytam, jaką nagrodą za tak wielkie zwycięstwo jest medalion w gmachu senatu? Jaką nagrodą jest jeden złoty posąg? Enniusz mówi o Scypionie: „Jaki posąg wzniesie ci naród rzymski, jaką kolumnę, aby mówiła o twoich czynach? 12" Możemy powiedzieć, że Flawiuszowi Klaudiuszowi, jedynemu cesarzowi na ziemi, przynoszą rozgłos nie kolumny i nie posągi, lecz wielkość jego sławy. Barbarzyńcy mieli także dwa tysiące okrętów, to jest dwa razy tyle, co cała Grecja i cała Tesalia, gdy te usiłowały kiedyś zdobyć miasta Azji13. Tamtą jednak liczbę zmyślił poeta, tę podaje prawdziwa historia. Czy przeto my, historycy, schlebiamy Klaudiuszowi, który dwa tysiące barbarzyńskich okrętów i trzysta dwadzieścia tysięcy zbrojnych pokonał, ujarzmił i zniszczył, a tabor, jaki tylko ta liczba żołnierzy mogła dla siebie przysposobić i przygotować, albo kazał spalić, albo wraz z całą służbą oddał w niewolę Rzymianom? Mówi o tym list samego Klaudiusza pisany do broniącego Ilirii Juniusza Brokchusa: „Klaudiusz pozdrawia Brokchusa. Rozgromiliśmy trzysta dwadzieścia tysięcy Gotów, zatopiliśmy dwa tysiące okrętów. Rzeki schowały się pod ich tarczami, a miecze i lance pokryły wszystkie brzegi. Nie widać pól zasłanych kośćmi, nie ma ani jednej wolnej drogi, porzucono także ogromny tabor. Wzięliśmy do niewoli tyle kobiet, że każdy zwycięski żołnierz może sobie wziąć dwie albo i trzy niewiasty. Oby państwo nie musiało było znosić panowania Galiena! Oby nie musiało było znosić władzy wielu tyranów! Jak potężne by się stało, gdyby ocaleli żołnierze, których wygubiły liczne wojny, gdyby ocalały legiony, które wymordował Galienus, zły zwycięzca! Atoli teraz dla ocalenia państwa rzymskiego zbieram starannie szczątki rozbitej nawy państwowej". Walczono bowiem w kraju Mężów i wiele walk stoczono pod Marcjanopolis 14. Zginęło wielu żołnierzy z rozbitych statków, wielu królów i szlachetnie urodzone kobiety różnych

ludów wzięto do niewoli; prowincje rzymskie zapełnili barbarzyńscy niewolnicy i scytyjscy rolnicy. Gotowie stali się osadnikami na obszarze graniczącym z barbarzyńcami. Nie było okolicy, która nie miałaby niewolnika Gota w pełnej — że tak powiem — tryumfu niewoli. Czy przodkowie nasi widzieli kiedy woły i owce barbarzyńców? A owe sławne klacze celtyckie? To wszystko jest częścią sławy Klaudiusza. Klaudiusz obdarzył państwo bezpieczeństwem i obfitością bogactw. Staczano oprócz tego bitwy w Bizancjum, gdyż pozostali jeszcze przy życiu Bizantyjczycy dzielnie walczyli. Walczono koło Tesaloniki, ponieważ Tesalczyków w czasie nieobecności Klaudiusza obiegli barbarzyńcy. Walczono w różnych stronach i wszędzie pod dowództwem Klaudiusza Gotowie zostali pokonani, tak iż wydawało się, że Klaudiusz umacniał bezpieczeństwo państwa dla przyszłego wnuka, Cezara Konstancjusza. Szczęśliwie przyszło mi na myśl, że należy powiedzieć o wyroczni, jaką Klaudiusz otrzymał podobno w Komagenie 13; wszyscy bowiem powinni wiedzieć, że ród jego powstał z woli bogów dla uszczęśliwienia państwa. Kiedy już jako cesarz zapytał mianowicie, jak długo będzie panował, wyrocznia odpowiedziała: „Ty, co teraz rządzisz ziemią ojczystą i władasz światem, pośredniku między bogami i ludźmi, dzięki swoim potomkom przeżyjesz starców; rządzić będą bowiem twoi synowie i władzę królewską przekażą z kolei swoim dzieciom". Tak samo kiedy zapytał o swój los wyroczni w Apeninach, otrzymał odpowiedź: „Tylko trzecie lato zobaczy go panującego w Lacjum" 16; kiedy zapytał o swoich potomków, wyrocznia odpowiedziała: „Im nie wyjawię ani kresu, ani czasu ich władzy 17". A kiedy znów zapytał o brata Kwintillusa, z którym chciał dzielić rządy, odpowiedź brzmiała: „Los tylko ukaże go światu".18 Przytoczyłem te wyrocznie, by dla wszystkich stało się jasne, że Konstancjusz, mąż boskiego pochodzenia, najzacniejszy Cezar, sam pochodzi z rodu Augustów i od niego wywodzić się będzie wielu Augustów; pomyślnie bowiem jako Auguści sprawować będą władzę Dioklecjan, Maksymianus i jego brat Galeriusz. W czasie gdy boski Klaudiusz prowadził te działania, Palmireńczycy pod dowództwem Saby i Timagenesa rozpoczęli wojnę przeciw Egipcjanom, którzy pokonali ich dzięki wytrwałości i niezmor-

dowanej, bez przerwy prowadzonej walce. Wódz Egipcjan Probatus zginąi jednak na skutek zasadzki Timagenesa, wszyscy zaś Egipcjanie poddali się cesarzowi rzymskiemu, składając przysięgę na wierność nieobecnemu Klaudiuszowi. Za konsulatu Antiochiana i Orfita życzliwość bogów jeszcze bardziej wzmogła powodzenie Klaudiusza. Gdy bowiem liczne pozostałe ludy barbarzyńskie skupiły się w okolicach Hemimontum, głód i zaraza tak im dokuczyły, że Klaudiusz pogardził już zwycięstwem nad nimi. Zakończono wreszcie tę zaciętą wojnę i barbarzyńcy przestali być postrachem Rzymian. Do mówienia prawdy skłania mnie rzetelność, a zarazem pragnienie, by ci, co chcą mnie uważać za pochlebcę, wiedzieli, iż nie przemilczam faktów, o których każe mówić historia. W czasie, kiedy odniesiono już zupełne zwycięstwo, wielu żołnierzy Klaudiusza, odurzonych powodzeniem, które osłabia nawet umysły mędrców, ruszyło na rabunek; nie pomyśleli, że nawet najmniejszy oddziałek może im się dać we znaki, gdy zajęci łupami nie będą zwracali na nic uwagi. Dlatego już w momencie zwycięstwa garstka barbarzyńców i uciekinierów wymordowała prawie dwa tysiące żołnierzy. Na wieść o tym Klaudiusz, zebrawszy wojsko, schwytał wszystkich okazujących chęć wznowienia wojny i uwięził, po czym odesłał ich do Rzymu, gdzie mieli być przeznaczeni na igrzyska publiczne. W ten sposób szkodę przez los czy żołnierzy zawinioną naprawiło męstwo dobrego cesarza i nie tylko wroga zwyciężono, ale i ukarano. W tej wojnie, jak długo ją prowadzono, szczególnym męstwem wyróżniła się jazda Dalmatów, ponieważ z tej prowincji pochodził podobno Klaudiusz; według innych był Dardanem i wywodził swój ród od Ilosa, króla Trojan, a nawet od samego Dardanosa 19. W tym samym czasie Scytowie dotarli także w pobliże Krety i usiłowali spustoszyć Cypr; pokonano ich jednak, ponieważ wojsku wszędzie jednakowo dokuczała zaraza. Najbardziej przybrała na sile po zakończeniu wojny z Gotami, kiedy i Klaudiusz dotknięty chorobą opuścił ludzi i odszedł do nieba, które należało się jego zasługom. Gdy odszedł już do bogów i do gwiazd, władzę przekazaną mu zgodnie z wolą wszystkich objął jego brat Kwintyllus, mąż zacny i prawdziwy, że tak powiem, brat swego brata; władzę tę otrzymał nie drogą dziedziczenia, lecz dzięki swym zaletom. Kwintyllus zo-

stałby zresztą władcą nawet, gdyby nie był bratem cesarza Klaudiusza. Za czasów Kwintyllusa barbarzyńcy, jacy się jeszcze ostali, usiłowali zniszczyć Anchialus, a także zawładnąć miastem Nikopolis. Zostali jednak pokonani dzięki męstwu mieszkańców prowincji. Sam Kwintyllus z powodu krótkiego panowania nie mógł dokonać niczego godnego swej władzy; mianowicie w siedemnastym dniu panowania zamordowano go tak jak Galbę i Pertinaksa, ponieważ okazał się twardy i surowy wobec żołnierzy i obiecywał, że będzie prawdziwym cesarzem. Deksippus nie mówi wprawdzie, że Kwintyllus został zamordowany, tylko że umarł. Nie dodaje jednak, że umarł na skutek choroby, więc chyba uważał to za wątpliwe. Ponieważ mówiłem o sprawach wojennych, należy przynajmniej krótko powiedzieć o pochodzeniu i rodzie Klaudiusza, aby nie wydawało się, że pominąłem to, co trzeba wiedzieć. Klaudiusz, Kwintyllus i Kryspus byli braćmi. Córką Kryspusa była Klaudia. Klaudia i Eutropiusz, znakomity mąż z rodu Dardanów, byli rodzicami Cezara Konstancjusza. Były także siostry; jedna z nich imieniem Konstantyna, żona trybuna w Asyrii, umarła młodo. O przodkach Klaudiusza wiemy mało, bo większość pisarzy przekazała sprzeczne wiadomości. (Sam Klaudiusz wyróżniał się powagą charakteru, niezwykłym sposobem życia i niespotykaną czystością obyczajów; wino pijał z umiarem, chętnie natomiast jadał; był wysokiego wzrostu, oczy miał błyszczące, twarz szeroką i pełną, a palce tak silne, że często uderzeniem pięści wybijał zęby koniom i mułom. Uczynił to także jako młodzieniec, kiedy pełnił służbę wojskową i dla zabawy popisywał się na Polu Marsowym walką z najsilniejszymi przeciwnikami. Mianowicie rozgniewany na przeciwnika, który zamiast za pas, chwycił go za genitalia, jednym uderzeniem pięści wybił mu wszystkie zęby — prosząc potem o przebaczenie, ponieważ w ten sposób pomścił wstyd, jakiego doznał. Ówczesny cesarz Decjusz20, w którego obecności to się stało, pochwalił publicznie dzielność i skromność Klaudiusza, a kiedy zgromadzeni żołnierze obdarzyli go naramiennikami i naszyjnikami, polecił mu wycofać się ze starcia, w obawie, by nie dopuścił się okrucieństwa większego, niż wymagała ta walka. Sam Klaudiusz nie miał dzieci. Kwintyllus pozostawił dwóch synów, a Kryspus — jak powiedziałem — córkę.

Przejdźmy teraz do opinii, jakie różni cesarze wydali o Klaudiuszu; już z tych opinii widać było, że kiedyś zostanie on cesarzem. List Waleriana do Zosymiona, zarządcy Syrii: „Na trybuna najdzielniejszego i najbardziej oddanego piątego legionu Marsa wyznaczyłem Klaudiusza, męża pochodzącego z Ilirii, którego należy cenić wyżej od najbardziej oddanych i najmężniejszych trybunów z dawnych czasów. Jako zapłatę z mojego prywatnego skarbca dasz mu rocznie trzy tysiące korcy zboża, sześć tysięcy korcy jęczmienia, dwa tysiące funtów słoniny, trzy tysiące pięćset kwart starego wina, sto pięćdziesiąt kwart dobrego oleju, sześćset kwart gorszego oleju, dwadzieścia korcy soli, sto pięćdziesiąt funtów wosku, siana, plew, octu, jarzyn i zieleniny, ile trzeba, trzydzieści sztuk skór przeznaczonych na namioty, sześć mułów rocznie, trzy konie rocznie, dziesięć wielbłądzic rocznie, dziewięć mulic rocznie, pięćdziesiąt funtów srebra rocznie w wyrobach, sto pięćdziesiąt monet filipejskich z moim wizerunkiem rocznie, a jako dar noworoczny czterdzieści siedem tych samych monet i sto sześćdziesiąt monet wartości trzeciej części asa. Dalej dasz mu jedenaście funtów srebra w naczyniach do picia, kielichach i naczyniach kuchennych, dwie na rok czerwone tuniki żołnierskie, dwa na rok płaszcze wojskowe, dwie srebrne klamry pozłacane, jedną klamrę złotą ze szpilką cypryjską; jeden srebrny pozłacany pas, pierścień z dwoma drogimi kamieniami o wadze jednej uncji, naramiennik o wadze siedmiu uncji, naszyjnik ważący funt, jeden pozłacany hełm, dwie tarcze inkrustowane złotem i jeden pancerz do zwrotu; dwie dzidy heraklejskie, dwie małe dzidy, dwa sierpy, cztery kosy. Jednego kucharza i jednego mulnika, których ma zwrócić, i dwie piękne kobiety spośród branek. Jedną białą szatę półjedwabną ozdobioną purpurą girbitańską21 i jedna z odwiniętymi rękawami ozdobioną purpurą mauryjską. Jednego pisarza i jednego murarza, których także miał zwrócić; dwie pary cypryjskich nakryć na sofy, dwie koszule bez ozdób, dwa męskie pasy, jedną togę i jedną tunikę z szerokim purpurowym obramowaniem, które miał zwrócić. Dwóch myśliwych jako towarzyszy, jednego stelmacha, jednego strażnika, jednego woziwodę, jednego rybaka i jednego cukiernika; tysiąc funtów drzewa dziennie, jeśli jest go dużo, jeśli zaś nie, tyle, ile i kiedy będzie; cztery szufle wysuszonego

drzewa dziennie; jednego kąpielowego i drzewo do łaźni, jeżeli zaś tego nie będzie, niech kąpie się w łaźni publicznej. Pozostałe drobiazgi, których nie można spisać, dasz mu w odpowiedniej ilości, ale tak, żeby niczego nie przeliczać na pieniądze; jeśli zaś gdzieś czegoś zabraknie, można mu tego nie dostarczać i niech nie żąda ekwiwalentu w pieniądzach. To wszystko umyślnie dałem Klaudiuszowi, jakby był nie trybunem, lecz wodzem, ponieważ jest takim człowiekiem, że należałoby mu dać jeszcze więcej". Istnieje również inny list Waleriana do dowódcy pretorianów, Ablawiusza Mureny, gdzie między innymi czytamy: „Przestań się skarżyć, że Klaudiusz dotąd jest trybunem i nie otrzymał dowództwa nad wojskiem, na co, jak mówisz, żali się także senat i lud. Został wodzem, i to wodzem całej Ilirii. Dowodzi wojskami w Tracji, Mezji, Dalmacji, Panonii i Dacji. Dzięki opinii, jaką mam o nim, ten wybitny mąż może spodziewać się także konsulatu, a jeśli będzie mu to odpowiadało, otrzyma, gdy zechce, dowództwo nad pretorianami. Wiesz, oczywiście, że przyznałem mu takie wynagrodzenie, jakie ma prefekt Egiptu, dałem mu tyle szat, ile prokonsulowi Afryki, tyle srebra, ile otrzymuje zarządca kopalni w Ilirii, tyle służby, ile sam sobie przyznaję w każdym mieście — wszystko po to, aby wiedziano, co myślę o tym znakomitym mężu." Zachował się też list Decjusza o Klaudiuszu: „Decjusz pozdrawia Mesallę, namiestnika Achai." Między innymi czytamy tam: „Naszemu trybunowi Klaudiuszowi, najszlachetniejszemu młodzieńcowi, najdzielniejszemu żołnierzowi i wypróbowanemu obywatelowi, niezbędnemu dla obozu, senatu i państwa, polecam udać się do Termopil, powierzając mu opiekę nad Peloponezyjczykami, ponieważ wiem, że tych wszystkich obowiązków, jakie na niego nakładam, nikt nie będzie wykonywał lepiej od niego. Dasz mu dwustu żołnierzy z okręgu Dardanii22, stu żołnierzy pancernych, sześćdziesięciu jeźdźców, sześćdziesięciu łuczników kreteńskich i tysiąc dobrze uzbrojonych nowozaciężnych. Słuszną jest rzeczą powierzyć mu nowych żołnierzy, nie znajdzie się bowiem nikt bardziej od niego oddany, nikt dzielniejszy i poważniejszy." A oto list Galiena, któremu wywiadowcy donieśli, że Klaudiusz oburzony jest jego zbyt rozwiązłym trybem życia: „Najbardziej do-

tknęła mnie w twoim piśmie wiadomość, że Klaudiusz, mój krewny i przyjaciel, bardzo się na mnie oburza z powodu rozmaitych plotek, jakie do niego dotarły. Proszę cię przeto, mój Wenustusie, jeśli jesteś mi wierny, spraw, żeby Gratus i Herenianus zdołali go przebłagać; boję się, by sprawy nie przybrały gorszego obrotu, bo żołnierze w Dacji, którzy już się burzą, nic jeszcze o tym nie wiedzą. Sam wysłałem dla niego dary, a ty spowoduj, aby chętnie je przyjął. Ponadto należy się starać, by nie spostrzegł, że ja o tym wiem, by nie sadził, że się na niego gniewam, i nie powziął z konieczności jakichś nieodwołalnych kroków. Posłałem mu dwie czary wysadzane drogimi kamieniami wagi trzech funtów, dwa złote puchary wagi trzech funtów wysadzane drogimi kamieniami, srebrny dysk z ornamentem z bluszczu wagi dwudziestu funtów, misę srebrną z ornamentem z winnej latorośli wagi trzydziestu funtów, srebrną paterę z ornamentem z bluszczu wagi dwudziestu trzech funtów, srebrne naczynie na ryby wagi dwudziestu funtów, dwa srebrne dzbany inkrustowane złotem wagi sześciu funtów, mniejsze naczynia srebrne wagi dwudziestu pięciu funtów, dziesięć pucharów egipskich i wykonanych gdzie indziej, dwie wspaniałe chlamidy bramowane, szesnaście różnych szat, białą szatę półjedwabną, jedną taśmę do bramowania szat wagi trzech uncji, trzy pary miękkich partyjskich pantofli ze swoich własnych, dziesięć krótkich szat dalmackich23, jedną chlamidę dardańską24, wykonaną na wzór płaszcza, jeden płaszcz iliryjski, jeden płaszcz z kapturem, dwa kaptury włochate, cztery chustki sareptańskie 25, sto pięćdziesiąt aureusów z wizerunkiem Waleriana, trzysta monet wartości trzeciej części asa z wizerunkiem Salonina". Zanim Klaudiusz doszedł do władzy, także senat miał o nim doskonałą opinię. Kiedy bowiem doniesiono, że razem z Marcjanusem dzielnie walczył przeciw ludom w Ilirykum, senat wzniósł okrzyki: „Klaudiuszu, najdzielniejszy wodzu, bądź pozdrowiony! Cześć twoim cnotom, cześć twemu poświęceniu! Wszyscy postanawiamy wznieść Klaudiuszowi posąg! Wszyscy chcemy Klaudiusza mieć za konsula, tak postępuje ten, kto kocha państwo i cesarzy, tak postępowali dawni żołnierze! Klaudiuszu, bądź szczęśliwy z powodu opinii, jaką mają o tobie cesarze, bądź szczęśliwy z powodu swoich cnót! Nasz

konsulu i prefekcie! Żyj, Waleriuszu, i niechaj kocha cię cesarz!" Zbyt dużo trzeba by pisać o wielu zaszczytach, na które ów mąż zasłużył; nie powinienem jednak pominąć milczeniem jednego, a mianowicie, że senat i lud taką miłością darzył go przed objęciem władzy, w czasie panowania i po śmierci, iż nie ulega wątpliwości, że nie kochano tak ani Trajana, ani Antoninów, ani żadnego innego cesarza.

Flawiusz Wopiskus z Syrakuz BOSKI AURELIAN

214 r. – 275 r. Imperator Caesar Lucius Domitius Aurelianus Augustus W czasie Hilariów 1, kiedy wszystko, cokolwiek się robi i mówi, powinno mieć charakter świąteczny, po zakończeniu uroczystości, prefekt miejski, Juniusz Tyberianus 2, mąż — by go wymienić z należytym szacunkiem — pełen godności, zaprosił mnie do swego pojazdu, który był także jego pojazdem urzędowym. Tam, uwolniony już od spraw i zajęć publicznych, rozpoczął długą, od Palatynu aż do ogrodów Wariusza trwającą rozmowę, w czasie której szczególnie dużo mówił o życiu cesarzy. Gdy przybyliśmy do świątyni boga Słońca poświęconej przez cesarza Aureliana, Tryberianus, który poniekąd od niego wyprowadzał swój ród, zapytał mnie, kto opisał jego żywot. Kiedy mu odpowiedziałem, że żaden z pisarzy łacińskich a niewielu z greckich, jakich czytałem, ów zacny mąż zaczął się skarżyć i żalić: „A wiec i my dobrze znamy, i przyszłe pokolenia znać będą Tersytesa, Synona3 i inne starożytne bajeczne postacie, a nic nie będą wiedziały o boskim Aurelianie, najsławniejszym władcy i najsurowszym cesarzu, który przywrócił panowanie Rzymu nad całym światem? Niech bóg odwróci od nas to szaleństwo! Przecież, o ile wiem, mamy dziennik tego sławnego męża i spisaną przez niego historię wojen; chciałbym, abyś te wiadomości zebrał i ułożył chronologicznie, dodając szczegóły dotyczące jego życia. Z właściwą sobie skrzętnością dowiesz się wszystkiego z ksiąg kroniki pisanej na płótnie4, tam bowiem polecił zapisać to, co codziennie robił. Postaram się,

by przyniesiono ci ją z Biblioteki Ulpiańskiej 5. Pragnąłbym, abyś napisał prawdę o Aurelianie, o ile możesz to zrobić". Posłuchałem, mój Ulpianie6, tych poleceń, otrzymałem księgi greckie oraz wziąłem do rąk wszystko, co mi było potrzebne; zaczerpnięte z nich wiadomości, godne upamiętnienia, zebrałem w jedną książeczkę. Chciałbym, abyś moje dziełko uznał za dobre, a jeżeli nie będziesz z niego zadowolony, przeczytaj dzieła pisarzy greckich oraz zażądaj starej kroniki, która Biblioteka Ulpiańska dostarczy ci, kiedy tylko zechcesz. Ponieważ w czasie tej drogi rozmawialiśmy także o Trebeliuszu Polionie, który upamiętnił zarówno sławnych, jak i nieznanych cesarzy od obu Filipów aż do boskiego Klaudiusza i jego brata Kwintyllusa, Tyberianus dodał, że Polion wiele rzeczy opisał nudno i pobieżnie, na co ja odpowiedziałem, że jeśli idzie o historię, to nie było pisarza, który by czegoś nie zełgał, i podałem, gdzie można przy pomocy wyraźnych świadectw udowodnić to Liwiuszowi, Salustiuszowi, Korneliuszowi Tacytowi, wreszcie Trogusowi. Tyberianus zgodził się ze mną i wyciągając rękę powiedział żartobliwie: „Pisz, jak ci się podoba. Mów bezpiecznie, co chcesz, a za towarzyszy kłamstw będziesz miał historyków, których styl podziwiamy". Nie będę wplatał do wstępu wielu bezwartościowych szczegółów, które budzą niechęć czytelnika. Zdaniem większości pisarzy boski Aurelian pochodził z nieznanej rodziny w Sirmium7, zdaniem innych — z Dacji Ripensis8. Ja natomiast przypominam sobie, że czytałem autora, który twierdzi, iż Aurelian urodził się w Mezji. Zdarza się mianowicie, że często nie wiemy, gdzie urodzili się ludzie, którzy pochodząc z niskiego rodu, przeważnie sami zmyślają potem miejsce swego urodzenia, aby olśnić potomność jego wspaniałością. Kiedy jednak opisuje się czyny wielkich cesarzy, nie jest rzeczą najważniejszą wiedzieć, gdzie się każdy urodził, lecz jaką rolę odegrał w państwie. Czy Platona bardziej podnosi to, że był Ateńczykiem, czy to, że zajaśniał niezrównanym darem umysłu? Czy Arystoteles ze Stagiry i Zenon z Elei albo Anacharsis ze Scytii9 mają być mniejsi przez to, że pochodzili z maleńkich miejscowości, chociaż sławę zapewniały im wszystkie cnoty właściwe filozofom? Podejmuję jednak wątek: Aurelian był synem ubogich rodziców. Od wczesnego dzieciństwa odznaczał się bardzo żywym usposobieniem i słynął z siły fizycznej; nie opuścił żadnego dnia, chociaż był to

dzień świąteczny lub wolny od zajęć, by nie ćwiczyć się w strzelaniu z łuku, rzucie oszczepem lub władaniu jakąś inną bronią. Kal10 likrates z Tyru , niewątpliwie najbardziej uczony pisarz grecki, twierdzi, że matka Aureliana była kapłanką w świątyni boga Słońca, znajdującej się w posiadłości, gdzie mieszkali jej rodzice; miała ona pewien dar wieszczy, tak że pewnego razu, kiedy łajać swego męża ganiła jego głupotę i nikczemność, rzuciła mu słowa: „Oto ojciec cesarza". Wynika z tego, że owa kobieta znała przeznaczenie. Ten sam Kallikrates podaje takie oto znaki zapowiadające przyszłe panowanie Aureliana: najpierw gdy jeszcze był dzieckiem, jego miednicę do mycia opasał wąż, pozostał tak przez dłuższy czas i nie można go było zabić; sama matka, widząc to, nie pozwoliła go zabić, ponieważ był to wąż domowy. Dalej Kallikrates dodaje, że podobno matka-kapłanka zrobiła dla syna powijaki z purpurowej szaty, którą ówczesny cesarz ofiarował Słońcu. Wspomina także, iż Aureliana owiniętego w powijaki uniósł z kołyski orzeł i nie wyrządzając mu szkody położył go na ołtarzu w pobliżu kapliczki, na którym przypadkiem nie było ognia. Twierdzi też, że u matki Aureliana urodziło się cielę niezwykłej wielkości, białe, ale z purpurowymi plamami, które na jednym boku tworzyły słowo „Witaj", a na drugim wieniec. Pamiętam, że u tego samego autora czytałem wiele szczegółów zbytecznych; między innymi dodał on i to, że kiedy Aurelian się urodził, na podwórzu u jego matki wyrosły piękne róże, które miały zapach róż i złote kwiaty. Także później, kiedy Aurelian pełnił już służbę wojskową, dużo wieszczych znaków zapowiadało jego przyszłą władzę, co potwierdziła rzeczywistość. Gdy z powodu rany nie mógł wsiąść na konia i na rydwanie wjeżdżał do Antiochii, rozciągnięta na jego cześć purpurowa zasłona spadła i okryła mu ramiona. A kiedy chciał przesiąść się na konia — w mieście z niechęcią patrzano na używanie pojazdów — przyprowadzono mu konia cesarskiego, na którego w pośpiechu wsiadł. Spostrzegłszy omyłkę, przesiadł się na własnego. Ponadto, gdy przybył jako poseł do Persji, ofiarowano mu w darze czarę, jaką zwykle król Persów daje cesarzom; był na niej wyrzeźbiony bóg Słońca w takiej postaci, w jakiej oddawano mu cześć w świątyni, gdzie kapłanką była jego matka, Podarowano mu również ogromnego słonia; Aurelian ofiarował go

następnie cesarzowi, ale jedyny ze wszystkich ludzi prywatnych był posiadaczem słonia 11. Pomińmy jednak tego rodzaju szczegóły. Aurelian z pięknością fizyczną łączył męski wdzięk; był wysokiego wzrostu, bardzo silny i muskularny. Trochę zbyt łapczywie pił i jadł; rzadko folgował swoim namiętnościom. Odznaczał się wielką surowością i niezwykłą dyscypliną i chętnie sięgał do miecza. Ponieważ w wojsku było dwóch trybunów Aurelianów — on i drugi, który dostał się do niewoli razem z Walerianem — żołnierze nadali mu przydomek „Z mieczem w ręku"; gdy ktoś pytał, który Aurelian czegoś dokonał lub coś zrobił, dodawano: „Aurelian z mieczem w ręku", i w ten sposób ich rozróżniano. Jako człowiek prywatny Aurelian dokonał wielu niezwykłych czynów. W Ilirykum sam z trzystuosobową załogą pokonał wdzierających się Sarmatów. Kronikarz czasów cesarstwa Teokliusz opowiada, że w czasie wojny z Sarmatami Aurelian własnoręcznie zamordował jednego dnia czterdziestu ośmiu ludzi, a w ciągu wielu innych dni ponad dziewięciuset pięćdziesięciu, tak że nawet chłopcy układali na jego cześć piosenki i tańce wojenne, które wykonywali w czasie świąt: „Tysiąc, tysiąc, tysiąc ludzi pozbawiłem życia. Ja, jeden człowiek, pozbawiłem życia tysiąc ludzi. Ten, kto zabił tysiąc ludzi, niech wypije tysiąc pucharów. Nikt nie ma tyle wina, ile krwi przelał ten człowiek." Wiem, że są to szczegóły bez znaczenia, uważałem jednak, że nie należy ich przemilczać, ponieważ wyżej wymieniony autor włączył te piosenki do swego dzieła w takim brzmieniu, jakie miały po łacinie. Jako trybun szóstego legionu Gallikańskiego, Aurelian rozgromił pod Mogontiakum12 Franków, którzy robili wypady i włóczyli się po całej Galii; zabił wtedy siedmiuset barbarzyńców, a trzystu pojmał i sprzedał w niewolę. Dlatego znowu ułożono o nim piosenkę: „Za jednym razem zamordowałem tysiąc Sarmatów, za jednym razem zabiłem tysiąc Franków, szukam teraz tysiąca Persów". Żołnierze, jak mówiłem, tak go się bali, że gdy raz z niebywałą surowością ukarał jakieś obozowe wykroczenie, nikt z jego podwładnych nie popełnił już potem żadnego przestępstwa. Jedyny ze wszystkich dowódców tak oto ukarał żołnierza, który dopuścił się cudzołóstwa z żoną gospodarza: kazał zgiąć wierzchołki dwóch drzew, przywią-

zać je do nóg żołnierza i nagle puścić, tak że ów, rozerwany, zawisł po obu stronach. Kara ta przejęła wszystkich wielkim strachem. Z okresu, kiedy pełnił służbę wojskową, zachował się następujący list Aureliana do jego zastępcy: „Jeżeli chcesz być trybunem, a co więcej, jeśli chcesz zachować życie, powstrzymuj żołnierzy od występków. Niech nikt nie kradnie cudzego drobiu ani nie tyka owcy. Niech nie zabiera winogron, nie niszczy zasiewów, nie żąda od nikogo oliwy, soli, drzewa. Niech zadowala się żywnością, jaką ma. Niech czerpie z łupów zdobytych na wrogach, a nie z łez mieszkańców prowincji. Broń ma być wyczyszczona, żelazo lśniące, buty mocne, żołnierz, który ma nową odzież, niech nie używa starej. Żołd niech trzyma przy sobie, a nie wydaje go w szynku. Niech nosi łańcuch, naramienniki i pierścień. Niech czyści swoje konie, zwykłego i jucznego, i nie sprzedaje paszy dla zwierząt; o muła niech dbają wszyscy jako o własność centurii. Niech jeden drugiemu będzie posłuszny jak żołnierz, a nie jak niewolnik. Lekarze niech ich leczą bezpłatnie. Żołnierze niech nic nie dają wróżbitom. Niech skromnie zachowują się w gospodach. Kto wywoła spór, ma być wychłostany". Znalazłem niedawno w Bibliotece Ulpiańskiej w starej kronice list boskiego Waleriana o cesarzu Aurelianie; wypada przytoczyć go dosłownie: „Walerian August pozdrawia konsula Antonina Gallusa. W poufnym liście obwiniasz mnie o to, że mego syna Galiena oddałem pod opiekę Postumusa, a nie Aureliana, chociaż i wojsko, i chłopca należało powierzyć surowszemu; nie myślałbyś tak dłużej, gdybyś lepiej znał surowość Aureliana; jest pozbawiony umiaru, gwałtowny i ponury, i zupełnie nie przystosowany do naszych czasów. Biorę zaś wszystkich na świadków, że nawet ja się bałem, by także wobec mego syna nie okazał się zbyt okrutny, gdyby ów, z natury skłonny do żartów, pozwolił sobie na jakąś lekkomyślność." Przytoczony list dowodzi, jak bardzo surowy był Aurelian, skoro nawet Walerian twierdzi, że się go obawiał. Zachował się również inny list Waleriana, zawierający pochwały Aureliana. Wydobyłem go z dokumentów prefektury miejskiej (bo kiedy Aurelian przybył do Rzymu, ustanowiono nagrody stosownie do jego godności). Kopia listu: „Walerian August pozdrawia prefekta miejskiego Cejoniusza Albina. Chciałbym wprawdzie, żeby

wszystkim najbardziej państwu oddanym mężom przyznano o wiele większe wynagrodzenie, niż tego wymaga ich stanowisko, zwłaszcza, gdy ich życie godne jest tego zaszczytu (nagroda za zasługi powinna howiem być niezależna od piastowanej godności); wskutek surowości społeczeństwa nikt jednak nie może otrzymać z danin prowincji więcej, niż na to pozwala godność jego stanu. Aurelianowi, człowiekowi niezwykle dzielnemu, poleciliśmy, by doglądał wszystkich obozów i zaprowadził w nich porządek; jak stwierdza całe wojsko, my i państwo, zawdzięczamy mu tak wiele, że niemal nie sposób go godnie czy nadto hojnie obdarować. Czy coś przyćmiewa jego sławę? Czy nie należy go porównać z Korwinami 13 i Scypionami? On uwolnił Ilirię, przywrócił porządek w Galii; on jako wódz świeci wszystkim przykładem. Nic ponadto nie mogę już przyznać tak wybitnemu mężowi, by odwdzięczyć mu się za spełniony obowiązek. Nie pozwala na to państwo, którym kierować należy rozsądnie i dobrze. Dlatego racz, najdroższy kuzynie, przydzielać wyżej wymienionemu mężowi, jak długo będzie w Rzymie, szesnaście bochenków dobrego chleba żołnierskiego, czterdzieści bochenków żołnierskiego chleba obozowego, dwadzieścia 14 kwart wina stołowego, pół wieprzka, dwa koguty, trzydzieści funtów wieprzowiny, czterdzieści funtów wołowiny, pół kwarty oleju, jako też pół kwarty marynaty rybnej, pół kwarty soli, dostateczną ilość zieleniny i jarzyn. Ponieważ należy mu dać coś więcej, dopóki pozostanie w Rzymie, wyznacz mu dodatkową ilość paszy, a jemu samemu wydzielaj na codzienne wydatki po dwa aureusy antoniniańskie 15, po pięćdziesiąt drobnych srebrnych monet filipejskich16 i po sto denarów brązowych. Resztę dostarczą mu prefekci skarbu". Szczegóły te mogą się komuś wydać błahe i niepoważne, lecz moja dociekliwość przed niczym się nie cofa. Tak więc Aurelian wielokrotnie sprawował dowództwo, wiele razy był trybunem i blisko czterdzieści razy w różnych okolicznościach zastępował wodzów i trybunów. Objął nawet stanowisko zajmowane dotąd przez Ulpiusza Krynitusa 17 (ten, jak sam mówił, pochodził z rodu Trajana, był w istocie człowiekiem bardzo dzielnym i podobnym do Trajana i przedstawiony jest wraz z Aurelianem na obrazie w świątyni boga Słońca, a Walerian zamierzał mu nawet powierzyć stanowisko Ceza-

ra), dowodził wojskiem, przywracał dawne granice i rozdzielał łupy żołnierzom; Trację hojnie zaopatrzył w woły, konie i niewolników, kupionych i wziętych do niewoli; zdobycze umieścił na Palatynie; w prywatnej wiejskiej posiadłości Waleriana zgromadził pięciuset niewolników, dwa tysiące krów, tysiąc klaczy, dziesięć tysięcy owiec i piętnaście tysięcy kóz. Kiedy Walerian zasiadł w termach w Bizancjum, Ulpiusz Krynitus publicznie mu dziękował, mówiąc, że Walerian miał o nim dobrą opinię, skoro na zastępcę wyznaczył mu Aureliana. Dlatego postanowił go adoptować. Warto zapoznać się z listem dotyczącym Aureliana i z samą adopcją. List Waleriana do Aureliana brzmi: „Gdyby był ktoś inny, najmilszy Aurelianie, kto mógłby objąć stanowisko Ulpiusza Krynita, porównywałbym jego męstwo i zapobiegliwość z twoją. Teraz, ponieważ nie mogłem znaleźć nikogo lepszego od ciebie,18 ty podejmij się prowadzenia wojny od strony Nikopolis,19 by nie stanęła nam na przeszkodzie choroba Krynita. Zrób, co jest w twojej mocy. Powiem krótko: Do ciebie będzie należeć dowództwo nad wojskiem. Masz trzystu łuczników iturejskich, sześciuset armeńskich, stu pięćdziesięciu arabskich, dwustu saraceńskich i czterystu żołnierzy z wojsk pomocniczych w Mezopotamii; masz trzeci legion Szczęśliwy i ośmiuset pancernych jeźdźców. Będzie z tobą Hariomundus, Haldagates, Hildomundus, Chariowiskus. We wszystkich obozach prefekci przygotowali potrzebne zapasy żywności. Twoim zadaniem jest — stosownie do twych zalet i zręczności — rozłożyć obozy zimowe i letnie tam, gdzie ci niczego nie zabraknie; ponadto musisz się dowiedzieć, gdzie znajduje się tabor nieprzyjacielski, jacy naprawdę są wrogowie i ilu ich jest, aby na darmo nie zużywać żywności i nie tracić broni, od tego bowiem zależy przebieg wojny. Ja z bożą pomocą spodziewam się po tobie tyle, ile państwo mogłoby się spodziewać po Trajanie, gdyby żył. Nie ustępuje ci bowiem ten, na czyje miejsce i stanowisko cię wybrałem. Możesz się spodziewać, ze od 22 maja obejmiesz na koszt publiczny razem z tymże Ulpiuszem Krynitusem konsulat na rok następny na miejsce Galiena i Waleriana. Należy bowiem pomagać ludziom ubogim, a najbardziej tym, którzy są biedni, chociaż długo żyją w państwie". Także ten ust dowodzi, jakim człowiekiem był Aurelian; i rzeczywiście nikt

nigdy nie doszedł do najwyższej władzy, kto by od najwcześniejszej młodości nie piął się w górę po stopniach cnoty. List dotyczący konsulatu: „Walerian August pozdrawia prefekta skarbu Eliusza Ksyfidiusza. Aurelianowi, któremu powierzyłem konsulat, ze względu na jego ubóstwo (pomimo to jest wielki, większy od innych), daj na urządzenie igrzysk w cyrku trzysta aureusów antoniniańskich, trzy tysiące drobnych srebrnych monet filipejskich, pięćdziesiąt milionów sesterców brązowych, dziesięć wspaniałych tunik męskich, dwadzieścia lnianych tunik egipskich, dwie pary cypryjskich obrusów, dziesięć dywanów afrykańskich, dziesięć kobiercy mauryjskich, sto wieprzy i sto owiec. Polecisz mu też, żeby na koszt publiczny wydał ucztę dla senatorów i ekwitów rzymskich i żeby złożył na ofiarę dwoje większych zwierząt i cztery mniejsze." Ponieważ wspomniałem, że powiem także kilka słów o adopcji tak wielkiego cesarza, proszę nie brać mi za złe i nie uważać tego za gadulstwo, że dla ścisłości postanowiłem podać szczegóły zaczerpnięte z ksiąg Acholiusza 20, który był mistrzem ceremonii cesarza Waleriana; w dziewiątej księdze jego urzędowego dziennika czytamy: Kiedy Walerian August w obecności wojska i służby dworskiej oraz w otoczeniu zwyczajnego konsula, Nummiusza Tuskusa, prefekta pretorianów Bebiusza Makra, namiestnika Wschodu, Kwintusa Anchariusza, z lewej zaś mając dowódcę wojsk na granicy scytyjskiej, Awulniusza Saturnina, przyszłego zarządcę Egiptu, Murencjusza Maurycjusza, dowódcę wojsk na granicy wschodniej, Juliusza Tryfona, prefekta czuwającego nad dostawą zboża dla Wschodu, Mecjusza Brundizinusa, dowódcę wojsk na granicy Ilirii i Tracji, Ulpiusza Krynita i dowódcę wojsk na granicy retyckiej, Fulwiusza Bojusa — zasiadł w termach w Bizancjum, tak powiedział: „Państwo dziękuje ci, Aurelianie, za to, że wyzwoliłeś je spod władzy Gotów. Dzięki tobie mamy obfite łupy, mamy sławę i wszystko, co przyczynia się do wzrostu pomyślności Rzymu. W nagrodę za swoje czyny przyjmij przeto cztery wieńce za zdobycie murów, pięć za zdobycie wałów, dwa za walkę stoczoną na morzu, dwa za ocalenie życia obywatelom, dziesięć włóczni bez grotów, cztery dwubarwne sztandary, cztery czerwone tuniki noszone przez wodzów, dwa płaszcze prokonsularne, togę bramowaną purpurą, tunikę haftowaną w gałązki pal-

mowę, haftowaną togę, długą szatę z odwijanymi rękawami oraz krzesło z kości słoniowej. Dzisiaj desygnuję cię na konsula, a do senatu napiszę, aby przyznał ci laskę i rózgi." Cesarz bowiem zwykle nie daje tych odznak, ale otrzymuje je od senatu, gdy zostaje konsulem. Po tych słowach Waleriana Aurelian wstał i zbliżył się do jego rąk dziękując w słowach żołnierskich; uważam, że należy je przytoczyć w brzmieniu dosłownym. Aurelian tak przemówił: „Walerianie, władco, cesarzu i Auguście! Po to tego wszystkiego dokonałem, po to cierpliwie znosiłem rany i po to narażałem konie i towarzyszy na zmęczenie, żeby zasłużyć na wdzięczność państwa i spokój sumienia. Ty jednak uczyniłeś więcej! Dlatego jestem ci wdzięczny za twoją dobroć i przyjmuję konsulat, który mi dajesz. Niech bóg niezawodny sprawi, żeby senat to samo postanowił". Kiedy mu wszyscy wokół dziękowali, wstał Ulpiusz Krynitus i taką wygłosił mowę: „Za naszych przodków, Walerianie Auguście, wszyscy najlepsi przybierali sobie za synów najdzielniejszych mężów, aby płodność przybranego potomstwa uświetniła rody starzejące się lub pozbawione dziedziców z powodu związków małżeńskich; było to także chętnie widziane w mojej rodzinie. Uznałem przeto, że ów zwyczaj, za którym poszedł Kokcejusz Nerwa, adoptując Trajana, Ulpiusz Trajan adoptując Hadriana, Hadrian adoptując Antonina, a następnie inni za ich przykładem, należy przywrócić i tak samo adoptować Aureliana, który dzięki powadze twej opinii został moim zastępcą. Rozkaż więc, żeby się to dokonało na mocy prawa i by spadkobiercą religijnych uprawnień, imienia, majątku i wszystkich praw konsula Ulpiusza Krynita został Aurelian, który zgodnie z twoją wolą niebawem sam będzie konsulem." Zbyt długo pisać o wszystkim. I Walerian bowiem dziękował Krynitowi, i adopcję przeprowadzono zgodnie ze zwyczajem. Pamiętam, że czytałem w jakimś dziele greckim (a moim zdaniem nie należy tego pomijać milczeniem), iż Walerian polecił Krynitowi adoptować Aureliana przede wszystkim dlatego, że ów był biedny. Ale myślę, że tę kwestię należy pozostawić nie rozstrzygniętą. Ponieważ wyżej przytoczyłem list, na podstawie którego Aurelianowi przyznano pieniądze, potrzebne do objęcia konsulatu, uważałem, że

należy też powiedzieć, dlaczego wspomniałem o tej z pozoru bez znaczenia sprawie. Dopiero co widzieliśmy, jak o objęciu konsulatu przez Furiusza Placyda oznajmiono w cyrku z taką okazałością, że wydawało się, iż woźnicom dawano nie nagrody, lecz majątki; dostali półjedwabne tuniki, lniane szaty ze złotymi lub jedwabnymi przepaskami, a nawet konie, chociaż ludzie uczciwi utyskiwali z tego powodu. Do tego bowiem doszło, że teraz konsulat zależy od bogac|w, a nie od wartości ludzi; w każdym razie przyznając ten urząd z uwagi na zalety jakiegoś człowieka, nie można go przy tym ograbiać. Zanikła uczciwość tamtych czasów i będzie zanikać dalej na skutek coraz usilniejszych starań o względy ludu. Lecz także tę kwestię pozostawię nie rozstrzygniętą, jak to jest moim zwyczajem. Takim to uznaniem i tyloma darami wspierano Aureliana, który tak bardzo wyróżniał się w czasach Klaudiusza, że po jego śmierci, gdy zamordowano także brata Klaudiuszowego, Kwintyllusa, sam jeden objął władzę; przedtem jednak zabił Aureolusa, z którym Galienus zawarł pokój. W tej sprawie historycy, nawet greccy, bardzo się między sobą różnią: zdaniem jednych Aurelian zamordował Aureolusa wbrew woli Klaudiusza, zdaniem innych zgodnie z jego wolą i poleceniem; jedni twierdzą, że Aurelian zabił go, gdy był już cesarzem, inni zaś, że zrobił to jako człowiek prywatny. I te kwestie pozostawię nie rozstrzygnięte; odpowiedzi szukać należy u tych, którzy na ten temat pisali. Pewne jest jednak, że boski Klaudiusz nie komu innemu, ale Aurelianowi powierzył prowadzenie całej wojny przeciw Meotydom 21. Zachował się list, który swoim zwyczajem, ze względu na jego wiarogodność, uznałem za wart przytoczenia, zwłaszcza że, jak widzę, to samo robili inni autorzy roczników: „Flawiusz Klaudiusz pozdrawia swego Waleriusza Aureliana. Państwo nasze żąda od ciebie spełnienia zwykłego obowiązku. Weź go na siebie! Czemu się ociągasz. Chcę, byś był wodzem wojska i trybunów. Trzeba pokonać Gotów i odpędzić ich od granic Tracji. Gdy ty przeciw nim walczyłeś, uciekli, a teraz wielu z nich niepokoi Hemimontum 22 i Europę. Oddaję pod twoją władzę wszystkie wojska w Tracji i Ilirii, i cały obszar graniczny; okaż nam swoje zwykłe męstwo. Z tobą będzie także mój

brat Kwintyllus, który przyjdzie ci na pomoc. Ja, zajęty innymi sprawami, całą tę wojnę powierzam twojemu męstwu. Wysiałem dziesięć koni, dwa pancerze i inny rynsztunek, którym z konieczności musi osłaniać się ten, kto wyrusza na wojnę". Korzystając tedy z walk pomyślnie stoczonych pod dowództwem Klaudiusza, Aurelian przywrócił państwu spokój i od razu, jak wyżej wspominałem, sam został cesarzem za zgodą wszystkich legionów. Za rządów Klaudiusza, przed uzyskaniem władzy cesarskiej, Aurelian dowodził w rzeczywistości całą jazda, ponieważ jej dowódcy, którzy walczyli w sposób nieprzemyślany bez rozkazu Klaudiusza, popadli w niełaskę. W tym samym czasie Aurelian prowadził również zacięte walki przeciw Swebom i Sarmatom i odniósł wspaniałe zwycięstwo. Za jego czasów natomiast Rzymianie popełnili błąd i sami ponieśli klęskę w walce z Markomanami 23. Kiedy ci bowiem nagle przystąpili do ataku, Aurelian zamiast spotkać ich od czoła, starał się nacierać od tyłu, wskutek czego cała okolica Mediolanu została poważnie zniszczona. Później pokonano jednak także Markomanów. Wtedy wszakże, ze strachu przed Markomanami, którzy wszystko pustoszyli, w Rzymie wybuchły wielkie zamieszki, gdyż obawiano się powszechnie, aby nie powtórzyło się to, co zaszło za panowania Galiena. Dlatego zbadano także księgi Sybilińskie znane z dobrodziejstw wyświadczonych państwu i znaleziono w nich polecenie, żeby w określonych miejscach złożyć ofiary, by barbarzyńcy nie mogli tamtędy przejść. Spełniono te polecenia dokonując różnego rodzaju ceremonii i w ten sposób zatrzymano barbarzyńców; gdy potem błąkali się w rozsypce, Aurelian wszystkich wymordował. Uważam za słuszne podać brzmienie samej uchwały senatu, na mocy której ów najdostojniejszy stan polecił zbadać księgi. Dnia jedenastego stycznia pretor miejski Fulwiusz Sabinus powiedział: „Podaję wam do wiadomości, senatorowie, polecenie kapłanów i list cesarza Aureliana; każą oni zbadać księgi przeznaczenia, w których zawarta jest nadzieja zakończenia wojny dzięki świętej władzy bogów. Wiecie bowiem sami, że ilekroć istniały jakieś poważniejsze powody do niepokoju, zawsze je badano i nie wcześniej następował koniec nieszczęść publicznych, aż odniosła skutek powaga ofiar według ich polecenia złożonych." Wstał wtedy Ulpiusz

Sylanus, który miał prawo pierwszy zabierać głos, i tak powiedział: „Zbyt późno, senatorowie, szukamy sposobu ocalenia państwa, późno zwracamy się do tego, co nakazuje nam przeznaczenie; postępujemy jak ludzie słabi, którzy dopiero w największej rozpaczy posyłają po najlepszych lekarzy, jakby mężowie bardziej doświadczeni mogli okazać im większą troskliwość, chociaż zawsze lepiej jest zapobiegać chorobom. Pamiętacie, senatorowie, iż ja w obecności tego oto stanu często powtarzałem, że już wtedy, kiedy po raz pierwszy doniesiono o napadzie Markomanów, należało zastanowić się nad orzeczeniami Sybilli, skorzystać z dobrodziejstw Apollina, usłuchać poleceń nieśmiertelnych bogów; niektórzy jednak sprzeciwiali się temu, i to sprzeciwiali się w sposób niesłychanie przewrotny, ponieważ schlebiając cesarzowi Aurelianowi mówili, że tak wielkie jest jego męstwo, iż nie trzeba radzić się bogów — tak jakby ów wielki mąż sam ich nie czcił i nie pokładał w nich nadziei. Cóż więcej? Słyszeliśmy list, w którym prosił bogów o pomoc, a to nigdy nikomu nie przynosi hańby. Oby bogowie wspomogli tego dzielnego męża! Nuże kapłani, teraz dzięki pomocy bogów oczyszczeni, nieskazitelni, dostojni, w nastroju i ubiorze stosownym do świętych obrzędów, wejdźcie do świątyni, przystrójcie krzesła laurem, osłoniętymi dłońmi otwórzcie księgi, badajcie losy państwa, które są wieczne. Zapowiedzcie chłopcom, których rodzice jeszcze żyją 24, że będą śpiewać pieśń. My zaś poniesiemy koszty uroczystości i przygotowania ofiar, a na polach ogłosimy święto Ambarwaliów 25." Po mowie Ulpiusza Sylana zabrało jeszcze głos wielu senatorów pytanych o zdanie; za długo byłoby przytaczać ich wypowiedzi. Z kolei jedni wyciągnęli ręce, inni przyłączyli się do grupy głosujących, a większość wyraziła swą zgodę ustnie i w ten sposób zapadła uchwała. Następnie udano się do świątyni, zbadano księgi, wyjaśniono treść wierszy, przeprowadzono w mieście obrzędy oczyszczalne, odśpiewano pieśni, urządzono uroczyste Amburbium 26, zapowiedziano Ambarwalia i tak dopełniono wszystkich obrzędów zaleconych przez wyrocznię. Ze względu na wiarogodność przytaczam również list Aureliana dotyczący ksiąg sybillińskich: „Dziwię się, dostojni senatorowie, że tak długo zwlekaliście z otwarciem ksiąg sybillińskich, jakbyście prowadzili dysputy w kościele chrześcijan, a nie w świą-

tyni wszystkich bogów. Niechże więc teraz czystość kapłanów i uroczyste ceremonie wspomogą cesarza, borykającego się z przeciwnościami losu. Zbadajcie święte księgi, odprawcie nakazane obrzędy. Chętnie poniosę wszelkie koszty, dam jeńców każdej narodowości, wszystkie najwspanialsze zwierzęta, nie odmawiam niczego, bo nie uwłacza mi zwycięstwo odniesione z pomocą bogów. Tak nasi przodkowie zaczynali i kończyli wiele wojen. Bez względu na to, ile trzeba będzie pieniędzy, w liście do prefekta skarbu poleciłem je wypłacić. Ponadto rozporządzacie skarbem publicznym, bardziej pełnym, niż bym tego pragnął." Ponieważ Aurelian, zgromadziwszy swoje wojsko, chciał walczyć równocześnie ze wszystkimi wrogami, poniósł taką klęskę pod Placencją 27, że państwo rzymskie omal nie przestało istnieć. Przyczyną tego niebezpieczeństwa było wiarołomstwo i przebiegłość, charakterystyczna dla barbarzyńców, którzy wywołali te zamieszki. Ponieważ nie mogli walczyć w otwartym polu, pochowali się w gęstych lasach i gdy zapadł zmrok, stamtąd niepokoili naszych żołnierzy. Rzymianie nie odnieśliby w końcu zwycięstwa, gdyby dzięki boskiej pomocy, której doznano po zbadaniu ksiąg i złożeniu ofiar, jakieś cudowne znaki i prorocze sny nie wywołały zamieszania wśród wrogów. Po zakończeniu wojny z Markomanami Aurelian, z natury dosyć porywczy, podążył do Rzymu pełen gniewu i żądny zemsty, do której sposobności dostarczało mu zuchwalstwo buntowników. Ten skądinąd najlepszy człowiek okrutnie wykorzystał swą władzę, ponieważ wymordował sprawców buntu i krwawo stłumił zamieszki, którym należało położyć kres w sposób łagodniejszy. Mordowano także niektórych wybitnych senatorów, jeśli tylko jeden lekkomyślny lub podły świadek zarzucił im jakieś błahe przewinienie, które łagodniejszy cesarz w ogóle zlekceważyłby. Po co mówić więcej? Wielkie to było już wtedy panowanie i nie na próżno wiązano z nim dalsze nadzieje, lecz sam Aurelian rzucił na nie cień smutnej niesławy. Najlepszy cesarz przestał być kochany, a zaczęto go się obawiać; jedni twierdzili, że takiego władcy nie należy sobie życzyć, tylko trzeba go nienawidzić; zdaniem innych był wprawdzie dobrym lekarzem, ale obrał złą metodę leczenia. Gdy Aurelian spostrzegł, że to wszystko może powtórnie doprowadzić do wypadków, jakie

miały miejsce za rządów Galiena, zwołał senat i na mocy jego uchwały rozszerzył mury Rzymu. Nie od razu jednak powiększono pomerium 28, lecz później. Pomerium bowiem może rozszerzyć tylko ten cesarz, który wzbogaci państwo rzymskie przyłączając jakąś część ziemi barbarzyńskiej. Powiększył je August, Trajan i Neron; za panowania Nerona nazwą państwa rzymskiego objęte zostały Pontus Polemoniakus 29 i Alpy Kotyjskie 30. Załatwiwszy przeto sprawę fortyfikacji oraz stosunków w Rzymie i państwie, wyruszył Aurelian przeciw Palmireńczykom tj. przeciw Zenobii, która w imieniu swych synów rządziła na Wschodzie. Po drodze zakończył wiele ważnych wojen. Pokonał barbarzyńców, którzy zaatakowali go w Tracji i Ilirii, a po drugiej stronie Dunaju zabił nawet gockiego dowódcę imieniem Kannabas czy też Kannabaudes, mającego pod sobą pięć tysięcy ludzi. Stąd przez Bizancjum przeszedł do Bitynii, którą zajął bez walki. Wiele jest wspaniałych czynów i sławnych powiedzeń Aureliana, lecz w obawie, by nie znudzić czytelnika, nie mogę i nie chcę wszystkich przytaczać w tej księdze. Żeby jednak można było zrozumieć jego charakter i męstwo, o kilku należy wspomnieć. Kiedy przybył pod Tyanę 31 i spostrzegł, że bramy miast są zamknięte, rozgniewany miał powiedzieć: „Nie zostawię w tym mieście żywego psa". Ponieważ żołnierze w nadziei uzyskania łupów z całą zajadłością atakowali miasto, a niejaki Heraklammon ze strachu, by nie zabito go razem z innymi, zdradził swoją ojczyznę — Tyana została zdobyta. Aurelian jako cesarz ukazał od razu dwie zasadnicze cechy swego usposobienia: jedną była surowość, drugą łagodność. Jako rozumny zwycięzca kazał zgładzić Heraklammona, ponieważ ten zdradził swoją ojczyznę; ale kiedy żołnierze, zgodnie z zapowiedzią cesarza, że nie pozostawi w Tyanie żywego psa, domagali się zniszczenia miasta, odrzekł: „Powiedziałem, że nie zostawię w tym mieście żywego psa; zabijcie wszystkie psy". Wspaniałe były słowa Aureliana, wspanialszy jeszcze czyn żołnierzy. Mianowicie ów żart cesarza, z powodu którego żołnierzom odmówiono łupu, a miasto ocalało, całe wojsko przyjęło tak, jakby je sowicie obdarzono. List w sprawie Heraklammona: „Aurelian August pozdrawia Maliusza Chilona. Pozwoliłem zgładzić człowieka, któremu poniekąd zawdzięczam zdobycie

Tyany. Nie mogłem lubić zdrajcy i łatwo się z tym pogodziłem, że żołnierze go zamordowali, bo człowiek, który nie oszczędził własnej ojczyzny, nie mógł również mnie dochować wierności. Ze wszystkich, których oblegaliśmy, jego jednego przyjęła ziemia. Nie mogę zaprzeczyć, że Heraklammon był człowiekiem bogatym, ale jego majątek oddałem dzieciom, aby nikt mi nie zarzucił, że dla pieniędzy pozwoliłem zgładzić bogatego człowieka." Miasto zdobyto w dziwny sposób. Kiedy bowiem Heraklammon pokazał Aurelianowi wzniesienie tworzące jakby naturalny wał obronny, na które Aurelian mógł wejść w pełnym stroju, cesarz udał się tam i w pysznej purpurowej chlamidzie ukazał się równocześnie obywatelom znajdującym się w mieście i żołnierzom pozostałym na zewnątrz murów; i tak, jakby na murach pojawiło się całe wojsko Aureliana, miasto zostało wzięte. Nie należy pominąć milczeniem wydarzenia, które ma związek ze sławą tego czcigodnego męża. Podobno bowiem Aurelian rzeczywiście myślał i mówił o zburzeniu miasta, ale kiedy wracał do namiotu, stanął przy nim nagle Apoloniusz z Tyany32, mędrzec wielkiej sławy i powagi, stary filozof, prawdziwy przyjaciel bogów, sam powszechnie czczony jak bóstwo; zjawił się w postaci, w jakiej go przedstawiano, i po łacinie, by Panończyk zrozumiał, tak przemówił: „Aurelianie, jeśli chcesz zwyciężyć, nie myśl o wymordowaniu moich obywateli! Aurelianie, jeśli chcesz panować, powstrzymaj się od rzezi niewinnych! Aurelianie, jeśli chcesz żyć, postępuj łagodnie!" Aurelian znał twarz czcigodnego filozofa i widział jego wizerunek w wielu świątyniach. Przerażony, natychmiast obiecał mu poświęcić obraz, posągi i świątynię i porzucił zgubne zamysły. Dowiedziałem się o tym od ludzi poważnych, a że to samo przeczytałem w księgach Biblioteki Ulpiańskiej 33, uwierzyłem ze względu na powagę, jaką cieszył się Apoloniusz. Nie było bowiem na świecie nic świętszego, czcigodniejszego, nic cenniejszego i bliższego bogom od tego męża. On zmarłym przywracał życie, wiele z tego, co czynił i mówił, miało cechy nadludzkie. Kto chce te sprawy poznać, niech czyta dzieła greckich autorów poświęcone jego życiu. Ja sam, jeśli mi życia starczy i nie zabraknie życzliwości tego męża34, krótko bodaj opiszę jego czyny — nie dlatego, że potrzebują one daru mojej wymowy, ale dla-

tego, że wszyscy powinni sławić to, co godne jest w nim podziwu. Po zdobyciu Tyany Aurelian obiecał wszystkim bezkarność i stoczywszy krótką walkę pod Dafne 35 zajął Antiochię; stwierdzono, że od tej pory, słuchając poleceń czcigodnego męża Apoloniusza, stał się bardziej ludzki i łagodniejszy. Później stoczono pod Emesą 36 wielką bitwę o władzę z Zenobią i jej sprzymierzeńcem Zabą. Kiedy umęczeni jeźdźcy Aureliana niemal już ustąpili i zwrócili się do ucieczki, nagle pod wpływem siły nadprzyrodzonej (co potem wyszło na jaw) piechota ich, zachęcona przez jakąś boską postać, zatrzymała się i przywróciła porządek także wśród jeźdźców, Zenobię i Zabę zmuszono do ucieczki i odniesiono całkowite zwycięstwo. Przywróciwszy dawny stan rzeczy na Wschodzie, Aurelian jako zwycięzca wszedł do Emesy i od razu udał się do świątyni Heliogabala, aby złożyć ofiary, dopełniając niejako zwykłego obowiązku. Tam właśnie zobaczył to samo bóstwo, którego pomocy doznał w czasie walki. Dlatego i tam odnowił świątynie Słońca 37 i złożył wielkie dary, i także w Rzymie wybudował mu świątynię. O jej uroczystym poświęceniu opowiem we właściwym miejscu. Po tych wydarzeniach Aurelian skręcił do Palmiry, żeby jej zdobyciem zakończyć wojenne trudy. W czasie marszu doznał jednak wielu niepowodzeń, ponieważ rozbójnicy syryjscy na ogół wrogo odnosili się do jego wojska, a w czasie oblężenia tak się narażał, że został nawet ugodzony strzałą. Zachował się list, jaki Aurelian wysłał do Mukapora; szczerzej, niż na to godność cesarza pozwala, żali się tam na uciążliwość tej wojny: „Rzymianie mówią, że prowadzę wojnę przeciw kobiecie, tak jakbym walczył z samą Zenobią i jej siłami. Tymczasem wrogów jest wielu — jakbym miał walczyć z mężczyzną, a nie z kobietą — i są jeszcze gorsi z powodu lęku i świadomości winy. Nie da się powiedzieć, ile mają strzał, jak są przygotowani do wojny, ile mają pocisków i kamieni; nie ma kawałka muru, gdzie by nie stały dwie lub trzy machiny; machiny te wyrzucają nawet płomienie. Po cóż więcej mówić? Zenobia boi się jak kobieta, walczy jak ci, co obawiają się kary. Lecz wierzę, że bogowie rzeczywiście pomogą państwu rzymskiemu; nigdy bowiem nie opuszczali nas w naszych przedsięwzięciach". Wreszcie wyczer-

pany i znużony niepowodzeniami wysiał Aurelian do Zenobii list, żądając, by się poddała, i obiecując, że daruje jej życie. Podaję kopię tego listu: „Aurelian, cesarz rzymski i władca Wschodu, pozdrawia Zenobię i wszystkich, których łączy z nią wojna. Powinniście byli dobrowolnie zrobić to, co teraz rozkazuję wam w liście. Polecam ci się poddać, Zenobio, i obiecuję darować ci życie, pod warunkiem, że wraz z bliskimi będziesz żyła tam, gdzie umieszczę cię zgodnie z postanowieniem najdostojniejszego senatu. Do skarbu rzymskiego złóżcie drogie kamienie, złoto, srebro, jedwabie, konie i wielbłądy. Palmireńczycy pozostaną przy swoich prawach". Otrzymawszy list, Zenobia odpisała dumniej i zuchwałej, niż pozwalała na to jej sytuacja; myślę, że chciała w ten sposób przerazić przeciwnika. Przytaczam także słowa jej listu: „Zenobia, królowa Wschodu, pozdrawia Aureliana Augusta. Nikt prócz ciebie nie domagał się dotąd tego, czego żądasz w liście. Na wojnie można osiągnąć coś tylko męstwem. Chcesz, żebym się poddała, jakbyś nie wiedział, że królowa Kleopatra wolała umrzeć niż żyć obdarzona jakąkolwiek godnością. Nie brak nam pomocniczych wojsk perskich, których się właśnie spodziewamy, po naszej stronie są Saraceni i Armeńczycy. Rozbójnicy syryjscy zwyciężyli twoje wojsko, Aurelianie, więc co będzie, jeśli zewsząd nadejdą spodziewane posiłki? Zaiste wyrzekniesz się dumy, z jaką teraz każesz mi się poddać, jakbyś był zwycięzcą całego świata". Nikomachus twierdzi, że list ten, podyktowany przez samą Zenobię, przetłumaczył z języka syryjskiego na grecki, ponieważ list Aureliana napisany był po grecku. Otrzymawszy list Zenobii Aurelian nie zawstydził się, lecz rozgniewał i natychmiast zebrawszy wojsko i wodzów otoczył Palmirę ze wszystkich stron; dzielny mąż wszystko starannie przygotował, niczego nie zaniedbał. Nie tylko odciął pomocnicze wojska przysłane przez Persów, ale przekupił także oddziały Saracenów i Armeńczyków i przeciągnął je na swoją stronę bądź siłą, bądź łagodnością. W końcu przy pomocy znacznych sił zwyciężył tę najpotężniejszą kobietę. Pokonana Zenobia podążyła do Persji uciekając na wielbłądach zwanych dromaderami, ale po drodze wysłani za nią jeźdźcy schwytali ją i oddali Aurelianowi. Zwycięski Aurelian, na-

rzuciwszy jarzmo Zenobii, Persom, Armeńczykom i Saracenom, objął już w posiadanie cały Wschód i w sprawach, jakie się w tym czasie wyłaniały, prowadził rokowania dumne i zuchwałe. Wtedy to przyniesiono owe szaty ozdobione drogimi kamieniami, które oglądamy w świątyni Słońca, perskie sztandary ze smokami i diademy oraz ten rodzaj purpury, jakiego później nigdy nie ofiarował żaden lud i nie widziało rzymskie imperium. Chcę o tym powiedzieć przynajmniej kilka słów. Pamiętacie, że w świątyni Jowisza Najlepszego Największego na Kapitolu był krótki purpurowy płaszcz z wełny; kiedy matrony w towarzystwie samego Aureliana umieściły obok purpurowe szaty ofiarowane od siebie, wydawało się, że te w porównaniu z jego wspaniałym blaskiem zszarzały jak popiół. Podobno płaszcz ten, sprowadzony z głębi Indii, ofiarował Aurelianowi król perski, pisząc: „Przyjmij purpurę, jaka jest u nas". Nie była to jednak prawda. Później bowiem Aurelian, Probus, a ostatnio Dioklecjan, choć wysłali najgorliwszych farbiarzy i jak najgorliwiej szukali, nie mogli już znaleźć takiej purpury. Otrzymuje się ją podobno ze szkarłatu indyjskiego, jeśli go się starannie przygotuje. Lecz powróćmy do tematu. Wielki powstał zgiełk wśród żołnierzy, którzy jednogłośnie żądali kary dla Zenobii. Aurelian uważając za rzecz niegodną skazać na śmierć kobietę, skoro zgładził już wielu z tych, za których sprawą Zenobia rozpoczęła, przygotowała i prowadziła wojnę, postanowił zachować tę kobietę i poprowadzić w orszaku tryumfalnym, aby lud rzymski zobaczył ją na własne oczy. Za okrucieństwo uważano, że wśród zamordowanych znalazł się filozof Longinus38, który podobno uczył Zenobię literatury greckiej. Aurelian tylko dlatego miał go kazać zgładzić, że wspomniany już, zbyt zuchwały list podyktowała podobno za jego radą, chociaż list był napisany w języku syryjskim. Zaprowadziwszy pokój na Wschodzie Aurelian jako zwycięzca powrócił do Europy i tam pokonał wojska Karpów39; kiedy w czasie jego nieobecności senat nadał mu przydomek „Karpijski", powiedział podobno żartem: „Pozostaje tylko, senatorowie, żebyście nazwali mnie także Carpisculus (jak wiadomo, carpisculum jest to rodzaj obuwia), ów przydomek wydawał się haniebny, ponieważ Aurelian

miał już wtedy przydomki: Gotyjski, Sarmacki, Armeński, Partyjski i Adiabeński. Rzadko się zdarza, co więcej, trudno, by Syryjczycy dochowali wierności; kiedy Aurelian był zajęty sprawami w Europie, Palmireńczycy, których już pokonano i rozbito, znowu z zajadłością porwali za broń. Razem z sześciuset łucznikami zamordowali także Sandariona, pozostawionego tam przez Aureliana na czele załogi, przygotowując w ten sposób władzę dla Achilleusa, jakiegoś krewnego Zenobii. Aurelian, przygotowany do działań wojennych, wrócił z Rodope i zburzył miasto, które na to zasłużyło. Okrucieństwo albo, jak mówią niektórzy, surowość Aureliana, stało się tak jawne, że na dowód warto przytoczyć jego list, który jest przyznaniem się cesarza do najbardziej nieludzkiego i szaleńczego czynu. Oto jego kopia: „Aurelian August do Cerroniusza Bassusa. Należy powstrzymać miecze żołnierzy. Dosyć już zgładzono Palmireńczyków i wymordowano. Nie oszczędziliśmy kobiet, wymordowaliśmy dzieci, wyrżnęliśmy starców, zabiliśmy rolników. Komu w końcu pozostawimy ziemię i miasto? Należy oszczędzić tych, którzy ocaleli. Sądzę bowiem, że kara wymierzona tylu obywatelom doprowadziła do opamiętania garstkę pozostałą przy życiu. Chcę przywrócić dawny wygląd świątyni boga Słońca, którą splądrowali w Palmirze chorążowie trzeciego legionu wraz z trębaczami i żołnierzem niosącym sztandar ze smokiem. Masz trzysta funtów złota ze szkatułek Zenobii, tysiąc osiemset funtów srebra z dóbr Palmireńczyków i drogie kamienie należące do królowej. Każ za nie upiększyć świątynię, a sprawisz tym największą radość mnie i bogom nieśmiertelnym. Ja napiszę do senatu z prośbą o przysłanie kapłana, który by poświęcił świątynię". List ten dowodzi, jak widzimy, że okrucieństwo surowego cesarza zostało nasycone. Czując się wreszcie bardziej bezpieczny, Aurelian powrócił znowu do Europy i dzięki swemu znanemu męstwu rozbił wszystkich wrogów, którzy się tam jeszcze błąkali. W czasie, kiedy Aurelian dokonywał wielkich czynów w Tracjach i całej Europie, niejaki Firmus, który nie miał nawet żadnych odznak władzy cesarskiej, wystąpił z roszczeniami do Egiptu, jakby ten kraj był wolnym państwem. Aurelian natychmiast zwrócił się przeciw niemu i także wtedy nie

opuściło go zwykłe szczęście. Od razu odzyskał Egipt, a ponieważ z natury był gwałtowny, zemścił się na Firmusie za jego zamiary i uniesiony gniewem na Tetryka, który do tej pory władał Galiami, podążył na Zachód; kiedy sam Tetrykus wydał swoje wojsko, ponieważ nie mógł znieść jego zbrodni, Aurelian objął władzę nad oddanymi mu legionami. Tak więc Aurelian, władca całego świata, który przywrócił pokój na Wschodzie, w Galiach i wszędzie na ziemi, jako zwycięzca pomaszerował do Rzymu, aby na oczach Rzymian odbyć tryumf nad Zenobią i Tetrykiem, to jest nad Wschodem i Zachodem. Nie będzie odstępstwem od tematu opis tryumfu Aureliana. Był bowiem szczególnie okazały. Były trzy rydwany królewskie; wśród nich jeden Odenata, misternie ozdobiony srebrem, złotem i drogimi kamieniami i zbudowany z wielu części; drugi, podarowany Aurelianowi przez króla Persów i wykonany równie kunsztownie; wreszcie trzeci, który kazała zrobić dla siebie Zenobia, spodziewając się, że na nim zobaczy Rzym. Nie omyliła się, ponieważ wjechała na nim do Rzymu — pokonana, w triumfalnym orszaku zwycięzcy. Był jeszcze jeden rydwan zaprzężony w cztery jelenie, który należał podobno do króla Gotów. Na nim, zdaniem wielu historyków, wjechał Aurelian na Kapitol, aby zabić tam jelenie, które zabrał razem z rydwanem i złożył na ofiarę Jowiszowi Najlepszemu Największemu. Szło dwadzieścia słoni, obłaskawione zwierzęta z Libii, dwieście sztuk różnych zwierząt z Palestyny. Aurelian podarował je natychmiast ludziom prywatnym, by wyżywieniem ich nie obciążać skarbu państwa. Prowadzono kolejno cztery tygrysy, żyrafy, łosie i inne tego rodzaju zwierzęta, osiemset par gladiatorów, a ponadto jeńców ludów barbarzyńskich. Byli tam Blemmiowie, Aksomici, Arabowie z Arabii Szczęśliwej, Indowie, Baktrianowie, Hiberowie, Saraceni i Persowie, każdy z własnymi darami; jako jeńcy ze związanymi rękami szli Gotowie, Alanowie, Roksolanowie, Sarmaci, Frankowie, Swebowie, Wandalowie i Germanowie. Wśród nich byli także pozostali przy życiu pierwsi obywatele Palmiry oraz zbuntowani Egipcjanie. Prowadzono też dziesięć kobiet. Aurelian wziął je do niewoli, kiedy walczyły wśród Gotów przebrane za mężczyzn, chociaż wiele innych kobiet zginęło; napis głosił, że pochodziły one z rodu Ama-

zonek. Niesiono napisy zawierające imiona wszystkich ludów. "Wśród orszaku znajdował się Tetrykus, ubrany w purpurową chlamidę, żółtą tunikę i gallickie spodnie, mając przy sobie syna, którego w Galii ogłosił cesarzem. Szła Zenobia ozdobiona drogimi kamieniami i złotymi łańcuchami, które inni podtrzymywali. Niesiono złote wieńce ze wszystkich miast, a nazwy ich wymieniały wysoko umieszczone napisy. Wspaniałości dodały tryumfowi sam lud rzymski, sztandary bractw i obozów, żołnierze odziani w pancerze, królewskie bogactwa, całe wojsko i senat — chociaż ten trochę smutny, ponieważ senatorowie widzieli, że to nad nimi odbywa się tryumf. Wystarczy powiedzieć, że dopiero o godzinie dziewiątej orszak dotarł do Kapitolu, a późno na Palatyn. W dniach następnych urządzono igrzyska w teatrze i w cyrku, polowania, walki gladiatorów i walki morskie, w których lud znajduje upodobanie. Nie należy, jak sądzę, pomijać tego, o czym pamięta lud i o czym donoszą wiarogodni historycy, a mianowicie, że Aurelian, wyruszając na Wschód, obiecał ludowi dwufuntowe wieńce, jeżeli powróci jako zwycięzca. Ponieważ lud spodziewał się wieńców złotych, a takich Aurelian dać ani nie mógł, ani nie chciał, kazał zrobić wieńce z chlebów zwanych teraz pszennymi i podarował je poszczególnym ludziom, z tym, by każdy w ciągu całego życia otrzymywał codziennie własny chleb pszenny i prawo to przekazał swoim potomkom. Aurelian rozdzielił również między lud mięso wieprzowe, które rozdziela się także dzisiaj. Wydał bardzo wiele pożytecznych praw. Ustanowił urzędy kapłańskie, wybudował świątynię Słońca i ustanowił kolegium kapłanów40, przeznaczył także pieniądze na naprawę dachów i wspomógł rzemieślników. Po dokonaniu tego wyruszył do Galii i uwolnił Windelików od oblegających ich barbarzyńców. Potem wrócił do Ilirii i zebrawszy wojsko raczej silne niż liczne wypowiedział wojnę Persom (odniósł już nad nimi jedno wspaniałe zwycięstwo, wówczas gdy pokonał Zenobię). Lecz w czasie marszu, na skutek podstępu swojego sekretarza, został zabity przez Mukapora pod Cenofrurium, na postoju między Herakleją i Bizancjum. Teraz, aby tak ważne wydarzenie nie uszło niczyjej uwagi, opowiem krótko, dlaczego i w jaki sposób go zamordowano. Aurelian,

czemu nie można zaprzeczyć, był cesarzem surowym, okrutnym i żądnym krwi. Kiedy posunął swoje okrucieństwo do tego, że bez ważnego czy choćby dostatecznego powodu, zamordował także swoją siostrzenicę, od razu ściągnął na siebie nienawiść swoich krewnych. Otóż zdarzyło się — jak to nieraz wskutek zrządzenia losu bywa — że groźbami usposobił do siebie wrogo niejakiego Mnesteusa, który był jego tajnym sekretarzem czy, jak twierdzą inni, wyzwoleńcem, i którego nie wiedzieć już o co podejrzewał. Mnesteus wiedział, że Aurelian nie zwykł na próżno grozić ani też, jeśli groził — przebaczać. Sporządził więc listę nazwisk pomieszawszy nazwiska ludzi, do których Aurelian rzeczywiście żywił urazę, z tymi, wobec których nie miał żadnych złych zamiarów; dodał także własne nazwisko, aby wywołany niepokój uczynić bardziej wiarogodnym. Listę przeczytał ludziom, których imiona zawierała, dodając, że Aurelian kazał ich wszystkich wymordować; niechże więc ratują swoje życie, jeżeli są mężczyznami. Ci, co zasłużyli na niełaskę Aureliana, wpadli w przerażenie, niewinni boleli, że mimo wyświadczonych mu dobrodziejstw, przysług i zasług, Aurelian okazał się niewdzięczny; dlatego w czasie marszu, w wyżej wspomnianym miejscu, niespodziewanie napadli na cesarza i zabili go. Taki był koniec Aureliana, cesarza raczej niezbędnego, niż dobrego. Kiedy po jego śmierci sprawa wyszła na jaw, zabójcy wznieśli mu wielki grobowiec i świątynię. Mnesteusa zaś wbito potem na pal, a ciało rzucono na pożarcie zwierzętom, o czym świadczą marmurowe posągi wzniesione po obu stronach w tym samym miejscu, gdzie na kolumnach ustawiono posągi dla boskiego Aureliana. Senat bolał nad jego śmiercią, bardziej jednak cierpiał nad nią lud rzymski, który zwykł był nazywać Aureliana wychowawcą senatorów. Panował sześć lat bez kilku dni i ponieważ dokonał wielkich czynów, zaliczono go w poczet bogów. Nie powinienem pomijać milczeniem wiadomości przekazanych przez historyków, ponieważ sprawy te dotyczą Aureliana. Zdaniem wielu pisarzy Kwintyllus, brat Klaudiusza, który był wówczas dowódcą załogi w Italii, na wieść o śmierci Klaudiusza, wziął władzę w swoje ręce. Później jednak, gdy było już wiadomo, że panuje Aurelian, całe wojsko go opuściło, a kiedy przemawiał przeciw Aurelianowi i nie znalazł posłuchu

u żołnierzy, podciął sobie żyły i umarł w dwudziestym dniu swego panowania. Aurelian doszczętnie zmiótł z tego świata wszystko, cokolwiek miało związek ze zbrodnią, złą wolą i zgubnymi praktykami i podstępami. Moim zdaniem, do tematu należy i to, że Zenobia sprawowała swoją władzę w imieniu syna Waballatusa, a nie Timolausa i Hereniana. Za panowania Aureliana doszło też do wojny menniczych 41, której sprawcą był skarbnik Felicissimus. Aurelian stłumił ją z całą bezwzględnością i surowością, zgładziwszy siedem tysięcy własnych żołnierzy; mówi o tym w liście do trzykrotnego konsula Ulpiusza Krynitusa, który przedtem adoptował Aureliana: „Aurelian August do ojca Ulpiusza. Jakby jakimś zrządzeniem losów wszystkie wojny, jakie prowadzę, i wszystkie zamieszki stają się coraz bardziej uciążliwe; tak i wewnętrzny bunt przerodził się dla mnie w ciężką wojnę. Pracownicy mennic za poduszczeniem Felicissimusa, najgorszego z niewolników, któremu powierzyłem zarząd nad skarbem, okazali buntownicze nastroje. Zostali poskromieni, przy czym zginęło siedem tysięcy wioślarzy, żołnierzy znajdujących się na brzegu i w obozie 42, oraz Daków. Jak widać, bogowie nieśmiertelni żadnego zwycięstwa nie dali mi bez trudu." Aurelian mianował Tetryka, nad którym odbył tryumf, namiestnikiem 43 Lukanii, a syn jego pozostał dalej w senacie. Wzniósł Aurelian wspaniałą świątynię boga Słońca. Mury Rzymu rozszerzył tak, że obwód miasta wynosił prawie pięćdziesiąt tysięcy kroków. Bardzo surowo karał oskarżycieli i donosicieli. Dla bezpieczeństwa ludzi prywatnych kazał raz na zawsze spalić na forum Trajana tablice zawierające wykaz długów. Za jego rządów uchwalona została także za przykładem Ateńczyków amnestia dotycząca przewinień o charakterze państwowym. O przykładzie podobnym wspomina również Cyceron w «Filipikach».44 Złodziei na prowincji, oskarżonych o zdzierstwa i sprzeniewierzenie pieniędzy państwowych, ścigał surowiej niż żołnierzy, wymierzając im wysokie kary i skazując na tortury. W świątyni boga Słońca złożył wiele złota i drogich kamieni. Kiedy zobaczył, że spustoszono Ilirię i zniszczono Mezję, opuścił utworzoną przez Trajana prowincję Dację Zadunajską, zabierając stamtąd wojsko i mieszkańców; stracił bowiem nadzieję, by mógł ją utrzymać. Usu-

niętą ludność osiedlił w Mezji i nazwał Dacją tę jej część, która teraz rozdziela obie Mezje. Aurelian odznaczał się podobno takim okrucieństwem, że wielu senatorom wmawiał ich rzekomy udział w intrygach, mających na celu zawiązanie spisku lub samowolne objęcie władzy, by tym łatwiej ich potem zgładzić. Niektórzy dodają, że zamordował syna siostry, a nie córkę, wielu zaś — że syna. Nacechowane głęboką powagą postępowanie czcigodnego senatu i usiłowania rozumnych żołnierzy dowodzą, jak trudno jest wybrać na miejsce dobrego cesarza nowego władcę; kiedy bowiem zamordowano surowego cesarza, wojsko zwróciło się do senatu w sprawie wyboru panującego, uważając, że nie należy wybierać nikogo z tych, którzy zamordowali tak dobrego władcę. Lecz senat sprawę wyboru przekazał z powrotem wojsku, wiedząc, iż żołnierze niechętnie godzą się na cesarzy wybranych przez senat. Wreszcie za trzecim razem dokonano wyboru; dlatego przez sześć miesięcy imperium rzymskie nie miało cesarza i pozostali wszyscy ci sami zarządcy, których wyznaczył albo senat, albo Aurelian, tylko prokonsulem Azji wybrano Falkoniusza Probusa na miejsce Aureliusza Fuskusa. Warto przytoczyć list wojska do senatu: „Szczęśliwi zwycięzcy i dzielni żołnierze do senatu i ludu rzymskiego. Cesarz nasz, Aurelian, zginął przez zdradę jednego człowieka i przez błąd popełniony przez dobrych i złych. Zaliczcie go do bogów, zacni senatorowie, i ze swej strony przyślijcie jakiegoś godnego waszym zdaniem cesarza. Nie pozwolimy bowiem, by panował nad nami ktoś, kto albo popełnił błąd, albo dopuścił się występku". Odpisano zgodnie z uchwałą senatu. Kiedy na trzy dni przed nonami lutego najdostojniejszy senat zebrał się w kurii Pompiliusza 45, konsul Aureliusz Gordian powiedział: „Przedstawiamy wam, senatorowie, list wojska, które pomyślnie odnosi zwycięstwa". Po odczytaniu listu Aureliusz Tacyt, senator, który pierwszy miał prawo głosu, tak przemówił (jego właśnie po śmierci AurelianS wszyscy zgodnie obwołali cesarzem): „Słuszne i godziwe byłoby, senatorowie, gdyby z woli bogów nieśmiertelnych dobrych cesarzy nie mógł dosięgnąć miecz i gdyby żyli oni dłużej, a ci, co w posępnych duszach snuli plany niegodziwych zbrodni, nie mieli nad nimi żadnej władzy. Wtedy bowiem żyłby także cesarz Aurelian; nie było dzielniejszego ani użyteczniejszego

odeń człowieka. Za panowania Klaudiusza, po nieszczęściach Waleriana i niepowodzeniach Galiena, państwo nasze zaczęło oddychać swobodniej; do dawnego stanu powróciło za panowania Aureliana, który wszędzie na świecie odnosił zwycięstwa. On dał nam Galie, uwolnił Italię, zdjął z Windelików jarzmo barbarzyńskiej niewoli. Dzięki jego zwycięstwom odzyskano Ilirykum, prawom rzymskim poddano na powrót Tracje. On przywrócił pod naszą władzę Wschód uciskany — o wstydzie! — jarzmem kobiety, on również pokonał, zmusił do ucieczki i ujarzmił Persów, cieszących się dotąd ze śmierci Waleriana. Jego czcili Saracenowie, Blemmiowie, Aksomici, Baktrianowie, Serowie, Hiberowie, Albanowie i Armeńczycy, a także ludy Indii, niemal jak obecnego na ziemi boga. Dary, zdobyte przez niego na ludach barbarzyńskich, zapełniły Kapitol. Jedna świątynia posiada dzięki hojności Aureliana piętnaście tysięcy funtów złota, wszystkie przybytki w mieście błyszczą od jego darów. Dlatego, senatorowie, samych bogów słusznie oskarżam, że pozwolili zginąć takiemu cesarzowi, chyba że chcieli mieć go wśród siebie. Stawiam przeto wniosek, by przyznać mu cześć boską, i sądzę, że wy wszyscy to uczynicie. Uważam, że sprawę wyboru cesarza należy powierzyć wojsku. Bo jeśli nie uczynimy zadość postanowieniu wyrażonemu w ich liście, wybrany znajdzie się w niebezpieczeństwie, a wybierającego znienawidzą." Wniosek Tacyta zatwierdzono. Ponieważ jednak kilkakrotnie wracano do tej sprawy46, na podstawie uchwały senatu cesarzem został Tacyt, o czym powiem w jego biografii. Aurelian pozostawił tylko jedną córkę, której potomkowie do dziś jeszcze żyją w Rzymie. Ten bowiem Aurelian, który teraz żyje na Sycylii, prokonsul Cylicji i senator, najgodniejszy wśród ludzi swego stanu i życiem swoim zasługujący na szacunek, jest jej wnukiem. Po cóż mówić, że chociaż tylu mieliśmy Cezarów, tak niewielu z nich było dobrymi cesarzami. Publiczny wykaz zawiera przecież imiona władców, którzy kolejno nosili purpurę cesarską, od Augusta do Dioklecjana i Maksymiana. Najlepsi wśród nich, to sam August, Flawiusz Wespazjan, Flawiusz Tytus, Kokcejusz Nerwa, boski Trajan, boski Hadrian, Pius i Marek Antoninowie, Sewer Afrykańczyk, Aleksander, syn Mammei, boski Klaudiusz i boski Aurelian. Waleriana bowiem, chociaż był najlepszym cesarzem, nieszczęście odsunęło

od wszystkich. Zobacz, proszę, jak niewielu jest dobrych cesarzy; słusznie też powiedział pewien aktor mimiczny, błazen z czasów tegoż Klaudiusza, że „dobrych cesarzy można spisać i wyryć na jednym pierścieniu". A przeciwnie — jak długi jest szereg złych cesarzy. Jeśli nawet pominiemy Witeliuszów, Kaligulów i Neronów, któż by zniósł Maksyminów i Filipów i te męty 47 w wielkiej liczbie panujących, jeszcze nie uporządkowanej. Powinienem jednak wyłączyć Decjuszów48, których życie i śmierć można porównać ze starożytnymi Decjuszami 49. Często zadaje się pytanie, co czyni cesarzy złymi; przede wszystkim, mój przyjacielu, samowola, następnie bogactwa, oprócz tego niegodziwi przyjaciele, przeklęte otoczenie, chciwi eunuchowie, dworacy głupi albo wstrętni i — czemu nie można zaprzeczyć — nieznajomość spraw publicznych. Słyszałem przecież od mego ojca, że cesarz Dioklecjan jeszcze jako człowiek prywatny powiedział, że najtrudniej jest dobrze rządzić. Zbierze się cztery albo pięć osób i podejmuje jeden plan mający na celu oszukanie cesarza, mówią mu, na co powinien się zgodzić. Cesarz, zamknięty w domu, nie zna prawdy. Musi przyjmować do wiadomości tylko to, co tamci mu powiedzą; mianuje sędziami ludzi, którzy nie powinni nimi być, odsuwa od spraw państwowych tych, których powinien zatrzymać. Co do tego dodać? Sam Dioklecjan mówił: „Sprzedadzą nawet dobrego, ostrożnego i najlepszego cesarza". Są to słowa Dioklecjana. Przytoczyłem je, żebyś wiedział, że nie ma nic trudniejszego, niż być dobrym cesarzem. Wielu wprawdzie nie zalicza Aureliana ani do dobrych, ani do złych cesarzy, ponieważ brakowało mu łagodności, najważniejszej cechy dobrych władców. Werkoniusz Herenianus, według świadectwa Asklepiodota, naczelnik pretorianów za Dioklecjana, często powtarzał, że Dioklecjan, ganiać surowość Maksymiana, mówił niejednokrotnie, iż Aurelian powinien był raczej być wodzem niż cesarzem. Nie podobała się bowiem Dioklecjanowi jego zbyt wielka surowość. Dziwne może wyda się to, co podobno opowiedział Asklepiodot swemu doradcy, Celzynowi, a czego dowiedział się od Dioklecjana, ale sąd o tym wydadzą potomni. Opowiadał mianowicie, że pewnego razu Aurelian zasięgnął rady gallickich Druidek, chcąc

się dowiedzieć, czy władza cesarska pozostanie w rękach jego potomków; Druidki miały odpowiedzieć, że w państwie niczyje imię nie będzie w przyszłości tak sławne, jak imię potomków Klaudiusza. I właśnie cesarzem jest pochodzący z tego rodu Konstancjusz, a sądzę, że jego potomkowie osiągną sławę, jaką zapowiedziały Druidki. Wzmiankę o tym zamieszczam w biografii Aureliana, ponieważ on radził się kapłanek i jemu udzielono tej odpowiedzi. Aurelian ustanowił daninę, którą Egipt miał składać miastu Rzymowi w postaci szkła, papirusu, lnu i pakuł, oraz wyznaczył stałe podatki w naturze. Zamierzał wybudować w dzielnicy Zatybrzańskiej termy zimowe, gdyż dał się tam odczuwać brak zimnej wody. Nad morzem w Ostii zaczął budować forum noszące jego imię; później wzniesiono tam gmach sądowy. Uczciwie i z umiarem wzbogacił swoich przyjaciół, by dzięki skromnym zasobom uniknęli zarówno nieszczęść będących wynikiem ubóstwa, jak i zazdrości, którą budzi bogactwo. Szat całych z jedwabiu ani sam nie miał w swojej garderobie, ani nie pozwolił używać innym. Kiedy zaś żona prosiła go, by nosił jedyny, jaki posiadał, purpurowy płaszcz jedwabny, odpowiedział: „Tkanina nie powinna mieć wartości złota". Wtedy bowiem funt jedwabiu miał wartość funta złota. Aurelian zamierzał zabronić używania złota przy budowie sklepień oraz przy sporządzaniu tunik i wyrobów skórzanych i srebrnych; twierdził bowiem, że wprawdzie więcej jest w naturze złota niż srebra, ale złoto ginie, ponieważ używa go się do różnych blaszek, tkanin i stopów, natomiast ze srebra korzysta się w sposób właściwy. Dał możność używania złotych naczyń i pucharów tym, którzy tego chcieli. Pozwolił osobom prywatnym mieć wozy ozdabiane srebrem, chociaż przedtem pojazdy zdobiono brązem lub kością słoniową. Zgodził się też, ażeby matrony miały tuniki i inne szaty purpurowe, choć przedtem miały różnobarwne, a często koloru opalu. Pierwszy zezwolił prostym żołnierzom na noszenie złotych sprzączek, choć dotąd mieli srebrne. Pierwszy też dał żołnierzom szaty ozdobione jedwabnymi przepaskami — dawniej bowiem otrzymywali tylko proste, purpurowe — jednym jednobarwne, innym dwubarwne, jeszcze innym trójkolorowe aż do pięciobarwnych, takich, jak dziś szaty lniane.

Bochenki chleba przeznaczane dla miasta Rzymu z daniny Egiptu powiększył Aurelian o uncję, jak sam chwali się w pewnym liście wysłanym do prefekta miejskiego, mającego pieczę nad dostawą zboża: „Aurelian August do Flawiusza Arabiana czuwającego nad dostawą zboża. Ze wszystkiego, czym z wolą bogów wspomogłem państwo rzymskie, największą moją zasługą jest to, że o uncję powiększyłem każdy rodzaj żywności przeznaczonej dla miasta. Aby tak było stale, zbudowałem w Egipcie nowe okręty kupieckie, przeznaczone do żeglugi po Nilu, a w Rzymie nowe statki przeznaczone do żeglugi na rzece. Zabudowałem brzegi Tybru, przekopałem mielizny na wzdętym dnie jego koryta, złożyłem ofiary bogom i bogini Perennitas, poświęciłem posąg życiodajnej Cerery. Teraz, najmilszy Arabianie, twoim obowiązkiem jest starać się, by moje postanowienia nie były daremne. Nic bowiem nie napawa większą radością niż syty lud rzymski". Postanowił Aurelian dawać ludowi rzymskiemu bezpłatnie wino, tak jak za darmo dostarczano oliwy, chleba i wieprzowiny; postanowienie to miało obowiązywać stale. W Etrurii wzdłuż Via Aurelia aż do Alp Nadmorskich rozciągają się wielkie żyzne pola i lasy. Aurelian zamierzał wykupić te nieuprawne obszary od właścicieli, którzy chcieliby je sprzedać, po czym zamierzał osiedlić tam niewolników wraz z rodzinami i zasadzić na wzgórzach winną latorośl, żeby całe otrzymywane z niej wino dostawał lud rzymski, a skarb nie miał z tego żadnego dochodu. Sporządzono spis beczek, kadzi, statków i prac. Atoli wielu historyków twierdzi, że Aureliana uprzedzono, by tego nie czynił; zdaniem innych, nie pozwolił mu na to jego własny prefekt pretorianów, który miał mu powiedzieć: „Jeżeli damy ludowi rzymskiemu wino, to pozostanie jeszcze dać mu kurczęta i gęsi." Dowodem, iż Aurelian rzeczywiście tak myślał, a co więcej, kazał to zrobić lub nawet w pewnej mierze uczynił, jest fakt, że w portykach świątyni Słońca przechowywano wina należące do prywatnego skarbu cesarza; miano je wydawać ludowi nie bezpłatnie, lecz za pieniądze. Należy jednak wiedzieć, że Aurelian trzykrotnie ofiarował ludowi rzymskiemu podarki, ponadto zaś rozdawał białe tuniki z długimi rękawami sprowadzone z różnych prowincji i czysto lniane z Afryki i Egiptu; sam zaś po raz pierwszy dał ludowi chusteczki do nosa, którymi lud powiewał na znak życzliwości.

Gdy Aurelian przebywał w Rzymie, nie chciał mieszkać na Palatynie i wolał ogrody Salustiusza 50, bądź ogrody Domicji51. W ogrodach Salustiusza ozdobił portyk długości tysiąca stóp, gdzie ćwiczył się w jeździe konnej, chociaż nie miał dobrego zdrowia. Niewolników i służących, którzy popełnili jakieś wykroczenia, kazał zabijać w swojej obecności; większość utrzymuje, że robił to w celu okazania surowości, inni — że z zamiłowania do okrucieństwa. Swoją niewolnicę, która dopuściła się cudzołóstwa ze wspólniewolnikiem, skazał na śmierć. Wielu swoich domowych niewolników, którzy popełnili wykroczenia, przekazał sadom publicznym, aby przesłuchano ich zgodnie z prawem. Chciał przywrócić senat czy też raczej zgromadzenie matron 52; pierwszymi miały być w nim te, które z polecenia senatu sprawowały obowiązki kapłanek. Wszystkim mężczyznom zabronił nosić obuwie purpurowe, żółte, białe i barwy bluszczu; kobietom je pozostawił. Senatorom pozwolił mieć gońców ubranych podobnie jak jego posłańcy. Kobietom wolno urodzonym zabronił być konkubinami. Liczbę eunuchów ustanowił stosownie do dochodów, jakie mieli senatorowie, ponieważ doszli oni do wielkich bogactw. Żadne ze srebrnych naczyń Aureliana nie ważyło nigdy więcej jak trzydzieści funtów. Uczty kazał sporządzać najczęściej z pieczonych mięs. Bardzo lubił czerwone wino. Aurelian, gdy był chory, nigdy nie wzywał lekarza, lecz leczył się sam, przede wszystkim powstrzymując się od jedzenia. Żonie i córce ofiarowywał co roku podarki z okazji świąt Sigillariów 53, tak samo jak człowiek prywatny. Kiedy był już cesarzem, dawał swoim niewolnikom takie same szaty jak wtedy, gdy był człowiekiem prywatnym; wyjątek robił dla dwóch starców, Antystiusza i Gillona, którym okazywał takie względy, jakby byli wyzwoleńcami; po jego śmierci, zgodnie z wolą senatu, obaj zostali wyzwoleni. Aurelian rzadko oddawał się przyjemnościom — ale nad podziw zachwycał się aktorami mimicznymi, najbardziej zaś żarłokiem, który jadł tak dużo, że jednego dnia przed stołem Aureliana zjadł całego dzika, sto chlebów, barana i prosię, a wypił, posługując się naczyniem do nalewania wina, przeszło beczkę. Okres panowania Aureliana, jeśli pominie się pewne zamieszki wewnątrz kraju, był bardzo szczęśliwy. Lud rzymski kochał tego władcę, a senat go się obawiał.

Flawiusz Wopiskus z Syrakuz TACYT 1 Kapłani, którzy mieli możność spisywania historii, opowiedzieli o wydarzeniach, jakie nastąpiły po śmierci Romulusa, kiedy władza miasta Rzymu była jeszcze młoda; zaczęło się wtedy bezkrólewie, w czasie którego po śmierci dobrego władcy szukano drugiego dobrego króla. Tak samo po śmierci Aureliana przez całych sześć miesięcy między senatem i wojskiem rzymskim trwało nie pełne nienawiści i zgubne w następstwach, lecz przyjazne i świadome odpowiedzialności współzawodnictwo. Zabiegi te jednak pod wieloma względami różniły się od tamtych starań. Przede wszystkim, kiedy po śmierci Romulusa zaczęło się bezkrólewie, mianowano regentów i cały ów rok podzielono między stu senatorów, tak aby każdy z nich jako regent sprawował władzę najwyżej przez pięć, cztery lub trzy dni. Bezkrólewie trwało przeszło rok, ponieważ chodziło o to, by nikt z senatorów piastujących jednakową godność nie był pozbawiony panowania nad Rzymem. Ponadto, gdy zaczęło się bezkrólewie, regenci pełnili swe funkcje jednocześnie z konsulami i trybunami wojskowymi obdarzonymi władzą konsularną i nigdy się nie zdarzyło, by w państwie rzymskim stanowisko to pozostało nie obsadzone i by nie wybrano regenta przynajmniej na dwa lub trzy dni. Wiem, że można by mi zarzucić, iż za czasów naszych przodków przez cztery lata nie było w państwie urzędów kurulnych. Byli jednak trybunowie ludowi z władzą trybuńską stanowiącą najważniejszą część władzy cesarskiej. Nie przekazano natomiast wiadomości, że nie było wtedy regentów; mianowicie wiarygodniejsi historycy wyjaśnili, że interreksowie wybierali konsulów, ci zaś mieli zwoływać zgromadzenie, które wybierało pozostałych urzędników.

Tak przeto, co było rzeczą rzadką i trudną, senat i lud rzymski pozwolił, żeby państwo nie miało przez sześć miesięcy cesarza, podczas gdy szukano nowego odpowiedniego władcy. Jaka zgoda panowała wówczas wśród żołnierzy! Jaki spokój wśród ludu! Jak pełna godności była powaga senatu! Nigdzie nie pojawił się żaden samowładca, całym państwem rządziła opinia senatu, żołnierzy i ludu rzymskiego. Ponieważ postępowali w sposób prawy, nie lękali się ani cesarza, ani trybuna, tylko — co jest w życiu najlepsze — bali się samych siebie. Należy powiedzieć o przyczynie tak pomyślnej zwłoki w wyborze cesarza, szczególnie zaś trzeba o niej wspomnieć w pamiętnikach o charakterze publicznym; przyszłe pokolenia powinny podziwiać to ludzkie umiarkowanie, aby ci, którzy pragną władzy, wiedzieli, że nie należy jej zagarniać, ale trzeba na nią zasłużyć. Po zdradzieckim zamordowaniu Aureliana — jak to opisałem w poprzedniej księdze — na skutek podstępu niegodziwego niewolnika i pomyłki żołnierzy (dla nich bowiem największe znaczenie mają pierwsze lepsze kłamstwa, nawet wtedy gdy słuchają ich tylko zagniewani, w większości pijani i prawie zawsze pozbawieni rozwagi), gdy wszyscy zaczęli znowu rozsądnie myśleć, a wojsko w surowy sposób zmusiło tamtych do milczenia — zaczęto zastanawiać się, czy ktoś z nich wszystkich powinien zostać cesarzem. Wtedy wojsko, szybko zazwyczaj dokonywające wyboru cesarza, powodowane nienawiścią do obecnych, wysłało do senatu list z prośbą, by wybrał on cesarza spośród swego stanu; o liście tym wspomniałem już w poprzedniej księdze. Senat zaś, ponieważ wiedział, że powołani przez niego cesarze nie znajdują uznania w oczach żołnierzy, z powrotem przekazał sprawę wojsku. Ponieważ powtarzało się to kilkakrotnie, minęło sześć miesięcy bezkrólewia. Warto jednak wiedzieć, w jaki sposób Tacyta wybrano cesarzem. Kiedy w dniu dwudziestym piątym września najdostojniejsi senatorowie zebrali się w kurii Pompiliańskiej 2, konsul Weliusz Kornificjusz Gordian powiedział: „Zwrócę się do was, senatorowie, w sprawie, z którą zwracałem się kilkakrotnie; trzeba wybrać cesarza, ponieważ wojsko — rzecz oczywista — nie może bez niego dłużej istnieć, a równocześnie zmusza nas do tego konieczność. Podobno Germanowie przerwali granicę po tamtej stronie Renu, zajmując miasta silne,

sławne, bogate i potężne. Chociaż nie ma jeszcze wiadomości o niepokojach wśród Persów, przypomnijcie sobie, że Syryjczycy są tak lekkomyślni, iż chętniej znoszą nawet rządy kobiet niż naszą sprawiedliwą władzę. A cóż powiedzieć o Afryce, Ilirii, o Egipcie i wojskach z tych wszystkich części imperium? Jak długo waszym zdaniem możemy istnieć bez cesarza? Dlatego, senatorowie, przystąpcie do działania i mianujcie cesarza. Wojsko bowiem albo zgodzi się na cesarza, którego wybierzecie, albo wybierze innego, jeśli tego odrzuci." Po tych słowach, gdy chciał zabrać głos Tacyt, były konsul, który miał prawo przemawiać jako pierwszy (nie wiadomo, jaka miała być treść jego wypowiedzi), wszyscy senatorowie zawołali: „Tacycie Auguście, niech cię bóg strzeże! Ciebie wybieramy, ciebie mianujemy cesarzem, tobie powierzamy troskę o państwo i cały świat. Na podstawie uchwały senatu przyjmij władzę, na którą zasłużyłeś swoim stanowiskiem, trybem życia i charakterem. Pierwszy z senatorów słusznie zostaje wybrany Augustem. Słusznie zostaje wybrany cesarzem mąż, który ma prawo pierwszy zabierać głos w senacie. Kto panuje lepiej niż człowiek poważny? Kto panuje lepiej niż człowiek wykształcony? Niech ten wybór okaże się dobry, szczęśliwy i pożyteczny! Długo byłeś człowiekiem prywatnym. Wiesz, jak powinieneś panować, ponieważ sam znosiłeś władzę innych cesarzy. Wiesz, jak masz rządzić, ponieważ wydawałeś sąd o innych władcach". Tacyt zaś odpowiedział: „Dziwię się, senatorowie, że na miejsce dzielnego cesarza Aureliana chcecie uczynić władcą starca. Oto człowiek, który może rzucać pociski i posługiwać się włócznią, używać tarczy i często jeździć konno, by na swoim przykładzie uczyć żołnierzy! Z trudem wypełniam obowiązki senatora, z trudem zabieram głos, do czego mnie zmusza moje stanowisko. Przyjrzyjcie się dokładnie, jakiego, w jakim wieku człowieka wysyłacie z sypialni i domowego zacisza na mrozy i upały. Czy uważacie, że żołnierze uznają za cesarza starca. Zastanówcie się, abyście nie dali państwu władcy, jakiego nie chcielibyście mu dać, i aby to jedno nie zaczęło mi być przeszkodą, że wybraliście mnie jednomyślnie." Po tych słowach nastąpiły okrzyki senatu: „Trajan jako starzec doszedł do władzy" — powiedzieli dziesięć razy; „Hadrian jako sta-

rzec doszedł do władzy" — powtórzyli dziesięć razy: „Antoninus jako starzec doszedł do władzy" — powiedzieli dziesięć razy; „Ty powiedziałeś: siwa broda króla rzymskiego"3 — powtórzyli dziesięć razy. „Czy ktoś rządzi lepiej od starca" — powiedzieli dziesięć razy. „Mianujemy cię cesarzem, a nie żołnierzem" — powtórzyli dwadzieścia razy. „Ty rozkazuj, żołnierze niech walczą" — powiedzieli trzydzieści razy. „Odznaczasz się roztropnością i masz dobrego brata" — powtórzyli dziesięć razy. „Sewer powiedział, że rządzi głowa, nie nogi" — powiedzieli trzydzieści razy. „Wybieramy twój umysł, a nie twoje ciało" — powtórzyli dwadzieścia razy. „Tacycie Auguście, niech bogowie cię strzegą!" Potem wszystkich kolejno pytano o zdanie, ponadto zaś senator i były konsul Mecjusz Faltoniusz Nikomachus, który siedział za Tacytem, powiedział, co następuje: „Zaiste, senatorowie, ten znakomity stan zawsze sprawiedliwie i mądrze troszczył się o państwo i nigdy od żadnego ludu na świecie nie oczekiwano głębszej niż od nas rozwagi. Nigdy jednak w tym czcigodnym miejscu nie wypowiedziano poważniejszej i rozsądniejszej myśli. Cesarzem wybraliśmy męża starszego wiekiem, który troszczy się o wszystkich jak ojciec. Nie trzeba obawiać się z jego strony żadnego niedojrzałego, przedwczesnego lub okrutnego czynu. Należy spodziewać się, że całe jego postępowanie będzie poważne, pełne godności i prorocze, jak gdyby nakazywało je samo państwo. Tacyt bowiem wie, jakiego sobie zawsze życzył cesarza, i nie może wobec nas postępować inaczej, niż sam tego chciał i pragnął. Gdybyśmy chcieli się raz jeszcze zastanowić nad tymi dawnymi cesarzami-zbrodniarzami — mam na myśli Neronów, Heliogabalów i Kommodusów czy też raczej Inkommodusów4 — zobaczylibyście, że złe cechy charakteru, jakimi się odznaczali, nie w większym stopniu były ich wadami jako ludzi niż wadami ich młodości. Niech bogowie nas strzegą przed nadawaniem tytułu cesarza i ojca ojczyzny dzieciom i niedorosłym młodzieńcom, których ręce, gdy się podpisują, podtrzymują nauczyciele i których do przyznawania konsulatu zachęcają słodycze, kółka i inne zabawki dziecięcego wieku. Jakaż to korzyść mieć złego cesarza, który nie umie troszczyć się o sławę, nie wie, czym jest państwo, lęka się guwernera i ogląda za niańką, znosi szturchańce i groźby nauczycieli, a konsulami, wodzami i sę-

dziami mianuje ludzi, których życia, zasług, wieku, rodu i czynów nie zna? Lecz po cóż mówić dłużej, senatorowie? Cieszmy się raczej, że mamy sędziwego cesarza, zamiast ciągle mówić o czasach więcej niż godnych pożałowania dla tych, co je musieli przeżywać. Dziękuję przeto bogom nieśmiertelnym i w imieniu całego państwa żywię dla nich wdzięczność, a do ciebie, Tacycie Auguście, zwracam się z prośbą, błagając cię i zaklinając oraz w obronie praw naszej wspólnej ojczyzny domagając się otwarcie, byś swoich małych synów nie czynił spadkobiercami państwa rzymskiego; byś — jeżeli śmierć cię zbyt szybko zabierze — nie opuścił państwa, senatorów i ludu rzymskiego, tak jak swojej posiadłości, swoich dzierżawców i niewolników. Dlatego rozejrzyj się, naśladuj Nerwę, Trajana i Hadriana. Wielką to sławę przynosi umierającemu cesarzowi, że bardziej kocha państwo niż synów." Mowa ta wzruszyła do głębi zarówno Tacyta, jak wszystkich senatorów; od razu też zaczęli wołać: „Wszyscy, wszyscy!" Następnie wyruszono na Pole Marsowe, gdzie Tacyt wstąpił na mównicę, a prefekt miejski Eliusz Cezetianus tak przemówił: „Najzacniejsi żołnierze i wy, najczcigodniejsi Kwiryci, oto macie cesarza, którego senat wybrał zgodnie z życzeniem wszystkich wojsk; mówię o Tacycie, najdostojniejszym mężu, który, jak dotąd przychodził państwu z pomocą swoimi radami, tak teraz niech pomaga mu rozkazami i uchwałami." Lud zaś zawołał: „Szczęśliwy Tacycie Auguście, niech bogowie cię strzegą" — i wzniósł inne, zwykłe w takiej sytuacji okrzyki. Nie należy tutaj przemilczeć tego, o czym pisało wielu historyków, a mianowicie, że Tacyta ogłoszono cesarzem w czasie jego nieobecności, w czasie gdy przebywał w Kampanii. Jest to zgodne z prawdą i nie mogę tego ukrywać. Kiedy bowiem rozeszły się pogłoski, że jemu należy powierzyć władzę cesarską, wyjechał z Rzymu i przez dwa miesiące przebywał w Bajach. Lecz sprowadzony stamtąd, jako człowiek prywatny, obecny był przy podejmowaniu wspomnianej uchwały senatu i rzeczywiście sprzeciwiał się przyjęciu władzy. Aby ktoś nie sądził, że ślepo zaufałem któremuś z greckich lub łacińskich pisarzy, ma jako dowód w Bibliotece Ulpiańskiej 5, w szóstej szafie, księgę z kości słoniowej 6, gdzie zapisana jest owa uchwa-

ła senatu, podpisana własnoręcznie przez Tacyta. Przez długi bowiem czas uchwały senatu dotyczące cesarzy zapisywano w księgach z kości słoniowej. Następnie udał się Tacyt do żołnierzy. Tam, kiedy wszedł na mównicę, dowódca pretorianów, Mezjusz Gallikanus, wygłosił następującą mowę: „Najzacniejsi towarzysze broni, senat dał wam cesarza, o jakiego prosiliście; ów najszlachetniejszy stan usłuchał poleceń i woli żołnierzy. Więcej nie mogę już do was mówić w obecności cesarza. Godnie się przeto zachowując słuchajcie, co powie ten, kto ma nas mieć w opiece." Po tych słowach zabrał głos Tacyt August: „Także Trajan doszedł do władzy jako starzec, ale jego wybrał jeden człowiek, a mnie, najzacniejsi towarzysze broni, najpierw uznaliście za godnego tego tytułu wy, którzy umiecie zatwierdzać cesarzy, potem zaś to samo uczynił najznakomitszy senat. Będę się troszczył, starał i dokażę tego, że nie zabraknie wam — j'eśli nie dzielnych czynów, to przynajmniej planów godnych was i cesarza". Potem według zwyczaju Tacyt obiecał żołd i dar i wygłosił pierwszą mowę do senatu: „Obym mógł, senatorowie, tak rządzić państwem, aby stało się wiadome, że wybraliście mnie, ponieważ we wszystkim postanowiłem liczyć się z waszymi uchwałami i waszą władzą. Wy przeto macie nakazywać i zatwierdzać to, co wydaje się godne was, karnego wojska i ludu rzymskiego." W tej samej mowie zarządził wzniesienie na Kapitolu złotego posągu na cześć Aureliana oraz srebrnych posągów w gmachu senatu, świątyni Słońca i na forum boskiego Trajana. Złotego posągu jednak nie wzniesiono, poświęcono natomiast posągi srebrne. W tej samej mowie zarządził także, aby każdy, kto, pełniąc jakiś urząd lub jako człowiek prywatny, dodaje do srebra spiżu, do złota srebra lub do spiżu ołowiu, podlegał karze śmierci połączonej z konfiskatą majątku. Polecił również, by niewolników nie przesłuchiwano w gardłowych sprawach panów nawet w procesach o obrazę majestatu. Dodał, że każdy powinien mieć w domu wizerunek Aureliana. Kazał wznieść świątynię ku czci ubóstwionych cesarzy; miały się tam znajdować posągi dobrych władców, którym w dniu ich urodzin, w święta Pariliów7, w dniu Kalend styczniowych oraz w święta Wotów 8 miano składać ofiary. W tej samej mowie prosił o konsulat dla swego brata Flo-

riana, ale nie uzyskał go, ponieważ senat zatwierdził już zastępczych konsulów na przeciąg całego roku. Podobno Tacyt bardzo cieszył się z wolności senatu, z tego, że odmówiono mu konsulatu, o który prosił dla brata. Miał nawet powiedzieć: „Senat dobrze wie, kogo zrobił cesarzem". Tacyt oddał państwu swój majątek w wysokości dwustu osiemdziesięciu milionów sesterców, ulokowany w przedsiębiorstwach przynoszących dochód. Pieniądze zgromadzone w domu obrócił na żołd dla żołnierzy. Togi i tuniki nosił takie same jak wtedy, gdy był człowiekiem prywatnym. Nie pozwolił, by wewnątrz miasta stały domy zajezdne; tego rozporządzenia nie mógł jednak utrzymać przez dłuższy czas. Wszystkie termy polecił zamykać o zmroku, aby w nocy nie dochodziło tam do żadnych burd. Korneliusza Tacyta, autora «Historii cesarzy», o którym mówił, że jest jego krewnym, kazał umieścić we wszystkich bibliotekach; aby zaś dzieło nie uległo zniszczeniu z powodu niedbalstwa czytelników, polecił je co roku przepisywać na koszt publiczny w dziesięciu kopiach i umieszczać w bibliotekach. Zabronił wszystkim mężczyznom noszenia szat jedwabnych. Kazał zburzyć swój dom i na jego miejscu wzniósł własnym kosztem termy publiczne. Mieszkańcom Ostii podarował ze swego majątku sto kolumn numidyjskich wysokich na dwadzieścia trzy stopy. Posiadłości w Mauretanii przeznaczył na reperację dachu Kapitolu. Srebra stołowe, które posiadał jako człowiek prywatny, ofiarował organizatorom uczt urządzanych w świątyniach. Wszystkich niewolników obojga płci przebywających w mieście wyzwolił, jednak w liczbie poniżej stu, aby nie wydawało się, że przekracza prawo Kaniniusza 9. Tacyt prowadził bardzo oszczędny tryb życia; w ciągu całego dnia nigdy nie wypił kwarty wina, a często wypijał mniej niż ćwiartkę. Na ucztę wystarczał jeden kogut, do którego kazał podawać wędzoną głowę wieprzową i jajka. Ze wszystkich jarzyn podawanych w obfitości najwięcej zjadał sałaty, twierdząc, że przez tę rozrzutność w wydatkach kupuje sen. Lubił potrawy o smaku gorzkawym. Kąpał się rzadko i dlatego jako starzec miał więcej siły. Zachwycał się różnobarwnością i kunsztownym wykonaniem wyrobów szklanych. Chleb jadł zawsze suchy z solą i innymi przyprawami. Doskonale znał się na rzemiosłach, bardzo lubił marmury, był miłośnikiem

elegancji właściwej senatorowi i polowań. Do stołu kazał podawać tylko produkty wiejskie, a bażanta jedynie w dniu urodzin własnych i swoich bliskich oraz w najbardziej uroczyste święta. Swoje zwierzęta ofiarne odsyłał zawsze do domu i kazał je zjadać swoim domownikom. Żonie nie pozwolił używać drogich kamieni. Zabronił także noszenia szat bramowanych złotem. Sam podobno zachęcił Aureliana, by kazał usunąć złoto z szat, sklepień i skór. Mówią o wielu czynach Tacyta, ale długo byłoby je opisywać. Jeśli ktoś chce poznać wszelkie szczegóły dotyczące tego cesarza, niech czyta Swetoniusza Optatiana, który napisał obszerną biografię Tacyta. Jako starzec Tacyt, ku zdziwieniu wszystkich, czytał drobne litery i nie było nocy, by czegoś nie napisał albo nie przeczytał, z wyjątkiem nocy następującej po Kalendach. Nie należy pomijać milczeniem ani zatajać, jak wielka była stąd radość senatu, że troska o wybór cesarza znowu przypadła w udziale temu najznakomitszemu stanowi. Ustanowiono nabożeństwa dziękczynne, obiecano złożyć hekatombę, a nawet poszczególni senatorowie pisali o tym do swoich bliskich i nie tylko do bliskich, lecz także do ludzi obcych; ponadto zaś wysłano na prowincję listy, by wszyscy sprzymierzeńcy i wszystkie narody wiedziały, że w państwie rzymskim przywrócono dawne stosunki i cesarzy wybiera senat; że — co więcej — sam senat ma władzę cesarza i senat też należy prosić o prawa; że kornie będą go błagać barbarzyńscy królowie, a on ma rozpatrywać sprawy pokoju i wojny. Aby niczego nie pominąć, umieściłem też na końcu książki liczne tego rodzaju listy; sądzę, że będą one czytane chętnie i bez znudzenia. Zostawszy cesarzem, Tacyt postarał się przede wszystkim zgładzić wszystkich morderców Aureliana, zarówno dobrych, jak złych, chociaż Aureliana już pomszczono. Ponieważ od strony Meotydy10 wtargnęli liczni barbarzyńcy, powstrzymał ich swoim męstwem i rozwagą. Sami zaś mieszkańcy Meotydy zgromadzili się pod pozorem, że na wezwanie Aureliana przybyli na wojnę z Persami, by w razie konieczności udzielić pomocy naszym żołnierzom. Cyceron mówi 11, że wspanialszą jest rzeczą opowiedzieć, w jaki sposób ktoś sprawował konsulat, niż jak go objął. Atoli jeśli idzie o Tacyta, wspaniałe było, że z taką chwałą objął władzę; ponieważ zaś krótko panował, niczego

wielkiego nie dokonał. Zamordowano go, jak mówią, w wyniku spisku uknutego przez żołnierzy w szóstym miesiącu panowania; zdaniem innych umarł z powodu choroby. Jest jednak wiadome, że Tacyt zgnębiony intrygami stracił odwagę i upadł na duchu. On również polecił nazwać wrzesień T a c i t u s, ponieważ w tym miesiącu się urodził i otrzymał władzę cesarską. Następcą jego został brat Florian 12, o którym należy powiedzieć kilka słów. Florian był rodzonym bratem Tacyta. Po jego śmierci przyjął władzę nie na podstawie uchwały senatu, lecz samowolnie, jak gdyby była to władza dziedziczna; wiedział bowiem, że Tacyt uroczyście obiecał w senacie, iż kiedy bliski będzie śmierci, powierzy władzę nie swoim synom, lecz jakiemuś najlepszemu, jego zdaniem, mężowi. Zresztą Florian panował zaledwie dwa miesiące; zamordowali go żołnierze w Tarsos 13, kiedy dowiedzieli się, że cesarzem został Probus, którego wybrało całe wojsko. Probus zaś cieszył się w wojsku taką powagą, że głosował za nim senat, wybrali go żołnierze, a także lud rzymski okrzykami domagał się jego wyboru. Florian naśladował nawet zwyczaje brata, ale nie zawsze. Rozważny Tacyt ganił w nim rozrzutność, a również sama żądza panowania wskazuje, że Florian miał inny od brata charakter. Tak więc z jednego domu było dwóch cesarzy; panowali — pierwszy sześć miesięcy, drugi zaledwie dwa, niby jacyś interreksowie między Aurelianem a Probusem, ogłoszeni po bezkrólewiu cesarzami. W Interamnie14 były dwa marmurowe posągi Tacyta i Floriana wysokie na trzydzieści stóp, ponieważ tam, na ich własnej ziemi, wybudowano dla nich kenotafy; powalone uderzeniem pioruna, zostały jednak zdruzgotane i leżały rozbite na kawałki. W tym czasie haruspikowie przepowiedzieli, że kiedyś z ich rodziny, w linii bądź męskiej, bądź żeńskiej, wyjdzie cesarz rzymski, który Partom i Persom wyznaczy sędziów, rozciągnie rzymskie prawa na Franków i Alamanów, nie pozostawi w całej Afryce ani jednego barbarzyńcy, ustanowi namiestnika w Taprobane 15, wyśle prokonsula na wyspę Juwernę16, będzie sędzią dla wszystkich Sarmatów, ujarzmi wszystkie ludy i zawładnie całą ziemią, jaką oblewa Ocean, później jednak z powrotem odda władzę senatowi i będzie żył według dawnych praw; sam dożyje stu dwudziestu lat i umrze nie pozo-

stawiając spadkobiercy. Powiedzieli, że cesarz ten będzie panował po upływie tysiąca łat od chwili, kiedy uderzył piorun i rozbite zostały posągi. Niewielka była umiejętność haruspików, którzy obiecywali, że taki cesarz będzie panował za tysiąc lat, gdy już nie pozostanie niemal nikt, kto by pamiętał tę wyrocznię; gdyby przepowiedzieli, że obejmie władzę za sto lat, kłamstwa ich mogłyby wyjść na jaw. Uważałem jednak, że powinienem w moim dziełku przytoczyć te szczegóły, aby ktoś, czytając mnie, nie sądził, że ja o tym nie czytałem. W ciągu sześciu zaledwie miesięcy Tacyt obdarował lud rzymski 17. Wizerunek jego umieszczono w domu Kwintyliuszów; na jednym obrazie przedstawiony był na pięć sposobów: w todze, w chlamidzie, w zbroi, w płaszczu i w stroju myśliwskim. Pewien epigramatyk wyśmiewając się z tego obrazu napisał między innymi; „Nie poznaję starca w zbroi ani w chlamidzie, lecz poznaję w todze." Florian i Tacyt mieli wielu synów, myślę, że ich potomkowie oczekują roku tysiącznego. Napisano na nich wiele epigramów, w których wyśmiano haruspików obiecujących im władzę. Tyle godnych wzmianki szczegółów dowiedziałem się, o ile pamiętam, o życiu Tacyta i Floriana. Teraz powinienem przystąpić do biografii Probusa, męża wyróżniającego się zarówno w życiu prywatnym, jak publicznym, którego należy stawiać wyżej od Aureliana, Trajana, Hadriana, Antoninów, Aleksandra i Klaudiusza, ci bowiem odznaczali się różnymi zaletami, w nim zaś skupiły się wszystkie równocześnie. Po śmierci Tacyta Probus został cesarzem z woli wszystkich dobrych ludzi i usunąwszy ludy barbarzyńskie, a także wielu spośród samowładców, jacy pojawili się w jego czasach, rządził światem, na którym panował całkowity spokój. Mówiono o nim, że nazywano by go Probusem (Prawym), nawet gdyby nie nosił tego imienia. Zdaniem wielu ludzi, władcę tego obiecały także księgi sybillińskie. Gdyby żył dłużej, na ziemi nie byłoby barbarzyńców. Uważałem, że o Probusie należy wspomnieć wcześniej, w biografii innych władców, aby z wyroku losu jakiś dzień, godzina lub chwila nie wzięły na mnie odwetu i bym nie umarł nie powiedziawszy nic o Probusie. Teraz, skoro spełniłem moje życzenie, kończę ten zwój, uważając, iż zadośćuczyniłem mojemu pragnieniu i chęci.

Znaki zapowiadające panowanie Tacyta były następujące: Jakiś szaleniec w świątyni Sylwana, wyprężywszy członki, zawołał: „Tacita purpura, tacita purpur a"; powtarzało się to w ciągu siedmiu dni. Zapewne — dopiero później uznano, że był to znak wieszczy. Wino, jakie Tacyt miał wylać na ofiarę w świątyni Herkulesa z przydomkiem Fundanius, stało się nagle purpurowe. W roku, w którym Tacyt otrzymał władzę, winna latorośl rodząca białe owoce aminiańskie — wydała czerwone. Bardzo wiele rzeczy przybrało barwę purpurową. Takie zaś znaki zapowiedziały jego śmierć: Otworzył się grobowiec ojca, ponieważ rozpadły się drzwi, Tacytowi i Florianowi ukazał się za dnia cień matki, jakby żywej, gdyż byli podobno synami dwóch różnych ojców. W lararium, czy to z powodu trzęsienia ziemi, czy to przez przypadek, pospadały wszystkie posążki bogów. Czczony przez nich obraz Apollina, zawieszony na znacznej wysokości, znaleziono leżący na łóżku, choć nikt go nie dotykał. Lecz dokąd mam jeszcze mówić? Są tacy, którzy opowiedzieli o tych sprawach. My zachowajmy miejsce dla Probusa i jego wspaniałych czynów. Ponieważ obiecałem, że przytoczę pewne listy obrazujące radość senatu po obraniu Tacyta cesarzem, zakończę moją biografię tym dodatkiem. Listy o charakterze państwowym: „Najdostojniejszy senat pozdrawia senat Kartaginy. To, co może być dla państwa rzymskiego i dla świata dobre, pomyślne, szczęśliwe i zbawienne, tj. prawo nadawania władzy cesarskiej, prawo obwoływania cesarzy i mianowania Augustów, wróciło do nas. Do nas przeto zwracajcie się z ważnymi sprawami. Do pretora miejskiego będzie można odwoływać się we wszystkich sprawach, z którymi zwracano się do prokonsulów i zwykłych sędziów. Uważamy, że także wy odzyskacie swoje dawne znaczenie, ponieważ w państwie pierwszy jest ten stan, który odzyskując z powrotem swoją władzę strzeże praw, jakie mają inni". Inny list: „Najdostojniejszy senat pozdrawia senat Trewirów. Sądzimy, że cieszycie się, ponieważ jesteście i zawsze byliście wolni. Do senatu wróciło prawo wyboru cesarza, a równocześnie ustanowiono prawo odwoływania się we wszelkich sprawach do prefekta miejskiego." W ten sposób napisano do mieszkańców Antiochii, Akwilei, Mediolanu, Aleksandrii, Tesaloniki, Koryntu i Aten.

Prywatne listy były takie: „Autroniusz Tyberianus pozdrawia ojca Autroniusza Justusa. Teraz, czcigodny ojcze, przystoi ci uczestniczyć w posiedzeniach najdostojniejszego senatu i głos tam zabierać, ponieważ tak bardzo wzrosła powaga najdostojniejszego stanu, że w państwie wróciły dawne stosunki; my ustanawiamy władców, my obwołujemy cesarzy, my wreszcie mianujemy Augustów. Staraj się przeto odzyskać zdrowie, byś mógł uczestniczyć w posiedzeniach dawnego senatu. Z powrotem otrzymaliśmy władzę prokonsularną, wszystkim władzom i urzędom przywrócono prawo odwoływania się do prefekta miejskiego." Inny list: „Klaudiusz Sapilianus pozdrawia stryja Cerejusza Mecjanusa. Otrzymaliśmy, dostojny ojcze, to, czegośmy zawsze pragnęli. Senat odzyskał stanowisko. My mianujemy cesarzy, naszemu stanowi podlegają urzędy. Wdzięczni jesteśmy wojsku rzymskiemu, rzeczywiście rzymskiemu; ono bowiem przywróciło nam władzę, którą zawsze sprawowaliśmy. Nie oddalaj się do Bajów i Puteoli; przyjedź do Rzymu, idź do senatu. Szczęśliwy jest Rzym, szczęśliwe całe państwo! Ustanawiamy cesarzy, mianujemy władców. My, którzy zaczynamy ich mianować, możemy im również przeszkodzić w objęciu władzy. Mądremu wystarczy to, co powiedziałem". Zbyt długo byłoby przytaczać wszystkie listy, jakie znalazłem i przeczytałem. Powiem tylko tyle, że senatorowie dali się unieść takiej radości, iż po domach wszyscy zabijali na ofiarę białe zwierzęta, często odsłaniali wizerunki przodków, zasiadali w białych szatach, wydawali wystawne uczty i uważali, że powróciły dawne czasy.

Flawiusz Wopiskus z Syrakuz PROBUS 1

232 r. – 282 r. Imperator Caesar Marcus Aurelius Probus Augustus Słuszną zasadę głosili w swoich pismach historycy Salustiusz Kryspus, Marek Kato i Geliusz, a mianowicie, że wsizelkie cnoty ludzkie nabierają takiego blasku, jakiego użyczyły im talenty autorów opisujących czyny poszczególnych ludzi. Dlatego Aleksander Wielki Macedoński, kiedy przybył do grobu Achillesa, westchnął ciężko i powiedział: „Szczęśliwy młodzieńcze, który znalazłeś takiego piewcę twoich cnót" 2; dał do zrozumienia, że ma na myśli Homera, który uczynił Achillesa tak wielkim w dążeniu do cnoty, jak sam był wielki dzięki swemu talentowi. Zapytasz może, mój Celzynie8, do czego odnoszą się te słowa. Z braku historyków nic już prawie nie wiemy o cesarzu Probusie, za którego panowania na Wschodzie, na Zachodzie, na Południu i Północy oraz we wszystkich częściach świata przywrócono całkowity spokój. Zaginęła — o wstydzie! — historia wielkiego i wybitnego męża, jakiego nie znają ani wojny punickie, ani przerażeni Gallowie, ani buntownicy w Poncie, ani podstępni Hiszpanie. Lecz ja, który niedawno zbadałem biografię Aureliana, w miarę możności przedstawiłem jego żywot oraz nakreśliłem biografię Tacyta i Floriana — nie omieszkam zająć się czynami Probusa, ponieważ, o ile życia mi starczy, mam zamiar opowiedzieć o wszystkich pozostałych cesarzach, aż do Maksymiana i Dioklecjana. Nie obiecuję tu krasomówczych popisów i pięknego stylu, ale opowieść o czynach, którym nie pozwolę

zaginąć. Aby cię, najdroższy przyjacielu, czymś w błąd nie wprowadzić, korzystałem przede wszystkim z ksiąg znajdujących się w Bibliotece Ulpiańskiej (w moich czasach mieściła się ona w termach Dioklecjana), jak również z książek biblioteki w domu Tyberiusza4; ko5 rzystałem także ze spisów pisarzy w Porfirowym portyku, z protokołów posiedzeń senatu i dziennika urzędowego. Ponieważ, gromadząc wiadomości o czynach tak wybitnego męża, w dużym stopniu pomagałem sobie dziennikiem Turdulusa Gallikana, człowieka szlachetnego i zacnego, nie powinienem pominąć milczeniem dobrodziejstwa wyświadczonego mi przez zaprzyjaźnionego starca. Kto wreszcie wiedziałby coś o Gnejuszu Pompejuszu, którego blaskiem sławy opromieniły trzy tryumfy: w wojnie przeciw korsarzom, przeciw Sertoriuszowi i Mitrydatesowi, którego wiele wspaniałych czynów wyniosło na szczyty — gdyby nie pisali o nim Marek Cyceron i Tytus Liwiusz? Czyż ciemności nie pochłonęłyby i nie okryły Publiusza Scypiona Afrykańskiego, a nawet wszystkich Scypionów, czy to Lucjuszów, czy Nazyków, gdyby nie znaleźli się zarówno znakomici, jak i nieznani historycy, którzy upamiętnili ich czyny? Zbyt długo byłoby wymieniać wszystkie tego rodzaju przykłady, jakie należałoby przypomnieć, nawet gdybym ja milczał. Pragnę tylko, żeby stwierdzono, iż opracowałem temat, który ktoś — jeśli zechce — może przedstawić piękniej w bardziej podniosłym stylu. Ja zresztą pisząc biografie cesarzy i opisując czas ich panowania, nie miałem zamiaru naśladować Salustiuszów, Liwiuszów, Tacytów, Trogusów i innych najwymowniejszych pisarzy, tylko Mariusza Maksymusa, Swetoniusza Trankwillusa, Fabiusza Marcellina, Gargiliusza Marcjalisa, Juliusza Kapitolina, Eliusza Lampridiusza i tych wszystkich, którzy upamiętnili takie i podobne szczegóły w sposób nie tyle wymowny, co zgodny z prawdą. Jestem bowiem jednym z ludzi żądnych wiedzy, czemu nie mogę zaprzeczyć, a pobudzacie mnie wy, którzy chociaż wiecie dużo, chcecie wiedzieć jeszcze więcej. Aby nie mówić zbyt długo o tym, co dotyczy mego zamiaru, z gorliwością zabiorę się do życiorysu wielkiego i sławnego cesarza, jakiemu równego nie zna nasza historia. Probus urodził się w Panonii, w mieście Sirmium. Matka jego pochodziła ze znakomitszego rodu niż ojciec. Probus miał skromny majątek, nielicznych krewnych. Z zalet charakteru słynął w tym samym stopniu jako człowiek prywatny, co jako najszlachetniejszy

cesarz. Według niektórych historyków ojciec Probusa miał na imię Maksymus; ponieważ jako dowódca centurii chwalebnie spełniał swoje obowiązki, uzyskał stanowisko trybuna i zakończył życie w Egipcie, pozostawiając żonę, syna i córkę. Zdaniem wielu, Probus był krewnym najlepszego i najzacniejszego cesarza Klaudiusza; ponieważ jednak pisze o tym tylko jeden grecki historyk, pozostawimy tę rzecz nie rozstrzygniętą. Powiem jedynie to, co, o ile pamiętam, przeczytałem w dzienniku, a mianowicie, że Probusa pochowała jego siostra Klaudia. W młodości Probus tak dalece wsławił się siłą fizyczną, iż z woli Waleriana, będąc niemal jeszcze chłopcem, otrzymał trybunat. Zachował się list Waleriana do Galiena, w którym Walerian chwali młodzieńca i stawia go wszystkim za przykład. Widać stąd, że wszystkie cnoty osiągnąć może w wieku dojrzałym tylko ten, kto już jako chłopiec wyrósł w szlachetnej ich szkole i nie splamił się żadnym haniebnym czynem. List Waleriana: „Walerian ojciec pozdrawia syna Galiena, August pozdrawia Augusta. Idąc za swoim własnym zdaniem, jakie zawsze miałem o Probusie od najwcześniejszej jego młodości, oraz za zdaniem wszystkich ludzi dobrych, którzy nazywają go mężem godnym swego imienia, powierzyłem mu urząd trybuna, dałem sześć kohort Saracenów i powierzyłem pomocnicze wojska Gallów wraz z oddziałem Persów ofiarowanym nam na własność przez Syryjczyka Artabassisa. Proszę cię, najdroższy synu, abyś tego młodzieńca, którego wszyscy chłopcy powinni naśladować, otaczał szacunkiem, jakiego wymagają jego cnoty i zasługi." Inny list dotyczący Probusa, pisany do dowódcy pretorianów z poleceniem wydania" mu deputatu: „Walerian August do Mulwiusza Gallikana, dowódcy pretorianów. Dziwisz się może, że wbrew zasadzie boskiego Hadriana mianowałem trybunem człowieka bardzo młodego; lecz nie będziesz się dłużej dziwił, jeśli zastanowisz się nad Probusem. Jest to rzeczywiście prawy młodzieniec. Kiedy myślę o nim, nic innego prócz jego imienia nie przychodzi mi do głowy; gdyby nazywał się inaczej, miałby taki przydomek. Ponieważ posiada skromny majątek, aby godność jego wspomagały dochody, każ mu dać dwie czerwone tuniki, dwa gallickie płaszcze ze sprzączkami, dwie spodnie tuniki z przepaskami, srebrny lśniący jak lustro półmisek wagi dziesięciu funtów, sto aureusów antoniańskich, tysiąc srebrnych monet aure-

liańskich i dziesięć tysięcy miedzianych monet filipejskich6: zarazem jako dzienny deputat.... funtów wołowiny, sześć funtów wieprzowiny, dziesięć funtów mięsa koziego, jednego koguta na dwa dni, jedną kwartę oliwy na dwa dni, dziesięć kwart dziennie starego wina oraz słoninę, a sucharów, octu, soli, jarzyn i drzewa — ile trzeba. Każ mu ponadto dostarczać kwater, jak trybunom legionów". Powyższe sprawy wyjaśniają listy. Teraz to, co można było wydobyć z dziennika: Kiedy w czasie wojny z Sarmatami Probus, już jako trybun, przeszedł Dunaj i dokonał wielu dzielnych czynów, publicznie na zgromadzeniu obdarowano go czterema włóczniami bez grotów 7, dwoma wieńcami za zdobycie wału, jednym wieńcem obywatelskim, czterema białymi sztandarami, dwoma złotymi naramiennikami, jednym złotym naszyjnikiem i jedną czarą ofiarną wagi pięciu funtów. Wtedy to właśnie Probus uwolnił z rąk Kwadów Waleriusza Flakcynusa, młodzieńca ze znakomitego rodu, krewnego Waleriana. Dlatego Walerian ofiarował mu wieniec obywatelski. Oto słowa Waleriana wypowiedziane na zgromadzeniu: „Przyjmij, Probusie, nagrodę za zasługi wobec państwa, przyjmij wieniec obywatelski za zasługi wobec krewnego." Wtedy także Walerian powierzył mu dodatkowo dowództwo nad trzecim legionem z następującym świadectwem. List dotyczący trzeciego legionu: „Patrząc na twoje czyny, najdroższy Probusie, odnoszę wrażenie, że zbyt późno powierzyłem ci liczniejsze wojska i dlatego też teraz szybko ci je przekazuję. Weź pod swoją opiekę trzeci legion zwany Szczęśliwym, który dotąd powierzałem tylko dowódcom starszym wiekiem. Mnie samemu powierzono go w czasie, gdy ten, kto mi go oddawał, z radością widział, że mam białe włosy. Jeśli o ciebie idzie, nie czekam na ten wiek, ponieważ cnoty opromieniają cię blaskiem, a twój charakter użycza ci siły. Kazałem ci dać potrójne szaty, podwoiłem żołd i przyznałem ci chorążego." Zbyt wiele miejsca zajęłoby wyliczanie czynów, których mąż tak wielki dokonał jeszcze jako człowiek prywatny za Waleriana, Galiena, Aureliana i Klaudiusza — ile razy wdarł się na mur, przerwał wał, w walce wręcz zabił wroga, ile razy zasłużył na dary cesarzy i dzięki swemu męstwu przywrócił państwo do dawnego stanu.

Z listu Galiena wysłanego do trybunów dowiadujemy się, kim był Probus: „Galienus August do trybunów wojsk iliryjskich. Chociaż ojca mojego wtrąciła do niewoli losem przeznaczona i nieuchronna wojna z Persami, mam jednak krewnego, Aureliusza Probusa, i dzięki jego wysiłkom mógłbym być bezpieczny. Gdyby on był przy mnie, nigdy by ów tyran, niegodny nawet wzmianki, nie przywłaszczył sobie władzy. Dlatego pragnę, abyście wszyscy słuchali rad człowieka, którego uznał zarówno mój ojciec, jak i senat". Może się wydawać, że opinia zniewieściałego cesarza Galiena nie ma wielkiego znaczenia; nie można jednak zaprzeczyć, że wszyscy nikczemnicy szukali tylko jego opieki, uważając, że cnoty Probusa najlepiej ich osłonią. Ale niech będzie, wyłączmy list Galiena. Jaka była opinia Aureliana? Powierzył on Probusowi dziesiąty legion, najlepszych żołnierzy swojej armii, z którymi sam dokonał wielkich czynów, i wydał mu takie świadectwo: „Aurelian August pozdrawia Probusa. Abyś wiedział, jak bardzo cię cenię, weź mój legion dziesiąty, który powierzył mi Klaudiusz. Są to żołnierze, którzy nie potrafią mieć innych dowódców niż przyszłych cesarzy, uważając to za zapowiedź swego powodzenia." Z tych słów zrozumiano, że Aurelian, który był człowiekiem rozsądnym i przewidującym, zamierzał, na wypadek gdyby mu się coś stało, uczynić cesarzem Probusa. Zbyt długo byłoby przytaczać opinie Klaudiusza i Tacyta o Probusie. chociaż podobno Tacyt, kiedy przekazywano mu władzę, powiedział w senacie, że cesarzem powinien zostać Probus. Nie znalazłem jednak samej uchwały senatu. Tacyt jako cesarz napisał do Probusa taki pierwszy list: „Tacyt August do Probusa. Senat, kierując się życzeniem doświadczonych żołnierzy, mnie wprawdzie mianował cesarzem, powinieneś jednak wiedzieć, że teraz jeszcze bardziej państwo oparło się na twoich barkach. Wszyscy wiemy, jakim jesteś człowiekiem. Wie o tym senat. Pomagaj mi przeto w trudach, do swoich domowników zalicz państwo, jak to zwykle czynisz. Przyznając ci dowództwo nad całym Wschodem, zwiększyłem ci pięciokrotnie żołd, podwoiłem odznaczenia żołnierskie, postanowiłem, że razem ze mną będziesz konsulem na rok najbliższy; w nagrodę za twoją dzielność czeka cię bowiem haftowana w gałązki palmowe tunika z Kapitolu." Niektórzy twierdzą, że słowa

Tacyta: „Czeka na ciebie haftowana w gałązki palmowe tunika z Kapitolu" — były dla Probusa zapowiedzią władzy cesarskiej. Lecz tak zawsze pisano do wszystkich konsulów. Żołnierze zawsze kochali Probusa. Probus nigdy nie tolerował ich wykroczeń. Często także odwodził Aureliana od zbytniego okrucieństwa. Sam odwiedzał poszczególne manipuły, przeglądał odzież i obuwie, a jeśli były jakieś łupy, dzielił je tak, że dla siebie zostawiał tylko broń i zbroję. Kiedy raz znaleziono konia obrabowanego żołnierza (nie wiadomo, czy spośród Alanów, czy z jakiegoś innego szczepu), a koń ów nie był ani piękny, ani duży, ale, jak mówili jeńcy, mógł podobno biec przez osiem lub dziesięć dni po sto mil dziennie, i gdy wszyscy uważali, że Probus zachowa zwierzę dla siebie, on od razu powiedział: „Ten koń należy się raczej żołnierzowi, który będzie uciekał, niż żołnierzowi dzielnemu." Następnie kazał żołnierzom wrzucić do urny losy z ich imionami; konia miał otrzymać ten, kto wyciągnie los. Ponieważ w wojsku było czterech innych żołnierzy imieniem Probus, przypadek chciał, że pierwszy wypadł los z imieniem Probusa, chociaż losu z imieniem wodza nie wrzucono do urny. Kiedy owych czterech żołnierzy spierało się między sobą i każdy bronił losu mając siebie na względzie, Probus kazał po raz drugi wstrząsnąć urną. Ale i tym razem wypadł los z imieniem Probusa. Kiedy zrobił to po raz trzeci i czwarty, również za czwartym razem wypadło imię Probusa. Wówczas całe wojsko ofiarowało konia wodzowi, ponieważ pragnęli tego także ci żołnierze, których imiona wylosowano. Bardzo dzielnie walczył Probus w Afryce przeciw Marmarydom, których zwyciężył; z Libii przeszedł do Kartaginy, którą uwolnil od buntowników. Niezwykłą walkę stoczył w Afryce z niejakim Aradionem; zabił go, ale ponieważ wiedział, że był to mąż dzielny i zacięty, uczcił go wielkim grobowcem. Grobowiec ten do dziś stoi na szczycie wzgórza wysokiego na dwieście stóp, usypanego z ziemi przez żołnierzy, którym Probus nigdy nie pozwolił próżnować w bezczynności. W Egipcie w wielu miastach zachowały się budowle, które kazał wznosić swoim żołnierzom. Na Nilu zrobił tak wiele 8, że jedyny powiększył ilość zboża dostarczanego Rzymowi. Wykorzystując pracę żołnierzy budował mosty, świątynie, portyki i bazy-

liki; rozszerzył ujścia wielu rzek, osuszył liczne bagna i na ich miejscu założył pola uprawne. Najpierw z powodzeniem, później bez zastanowienia, tak że omal nie dostał się do niewoli, walczył przeciw Palmireńczykom, którzy bronili Egiptu jako zwolennicy Odenata i Kleopatry, potem jednak wzmocniwszy swoje siły podbił i oddał pod władzę Aureliana Egipt i większą część Wschodu. Ponieważ odznaczał się tylu wspaniałymi zaletami charakteru, z chwilą gdy Tacyt z woli losu rozstał się z życiem, a Florian zagarnął władzę, wszystkie wojska na Wschodzie obwołały Probusa cesarzem. Opowieść o tym, w jaki sposób Probus został cesarzem, nie jest ani niestosowna, ani w złym stylu. Gdy wieść o tych wypadkach dotarła do armii, początkowo żołnierze mieli zamiar uprzedzić wojska znajdujące się w Italii, aby senat po raz drugi nie mianował cesarza. Kiedy jednak zaczęli rozprawiać, kto powinien zostać cesarzem, i kiedy na placu trybunowie przemawiali kolejno do poszczególnych manipułów, twierdząc, że należy szukać władcy dzielnego, bogobojnego, skromnego, łagodnego i szlachetnego (a powtarzano to, jak zwykle, na wielu zebraniach) — nagle, jak gdyby wskutek boskiego zrządzenia, ze wszystkich stron rozległy się głosy: „Probusie Auguście, niech bogowie cię strzegą!" Potem zgromadziwszy się, wznieśli mównicę z murawy i obwołali Probusa cesarzem. Ozdobili go także purpurowym płaszczem, przyniesionym z posągu znajdującego się w świątyni, a następnie wbrew jego woli odprowadzili go do pałacu, chociaż się wzbraniał i wciąż powtarzał: „Nie wyjdzie wam to na korzyść, żołnierze: nie będziecie się ze mną dobrze obchodzić, ponieważ nie umiem wam schlebiać." Pierwszy jego list skierowany do Kapitona, dowódcy pretorianów, brzmiał tak: „Nigdy nie pragnąłem władzy cesarskiej i przyjąłem ją niechętnie. Nie wolno mi nie przyjąć rzeczy najbardziej znienawidzonej. Muszę grać rolę, jaką narzucili mi żołnierze. Ciebie, Kapitonie, proszę, abyś razem ze mną cieszył się bezpieczeństwem państwa i przygotował wszędzie dla żołnierzy zboże, żywność i wszystko, co trzeba. Jeśli dobrze będziesz wszystkim zarządzał, ja postaram się, o ile jest to w mojej mocy, obejść się bez drugiego prefekta". Żołnierze, dowiedziawszy się, że Probus został cesarzem, zamordowali Floriana, który zagarnął władzę, jak gdyby była ona dziedziczna; wiedzieli bowiem, że nikt

nie może godniej panować niż Probus. Tak więc bez żadnego przymusu powierzono mu władzę nad całym światem, zgodnie z wolą żołnierzy i senatu. Ponieważ wspomniałem o senacie, trzeba wiedzieć, co Probus napisał do senatu i co mu ów najznakomitszy stan odpisał. Pierwsza mowa Probusa do senatu: „Słusznie i dobrze się stało, senatorowie, że poprzedniego roku wy sami raczyliście wyznaczyć światu cesarza 9, i to jednego spośród was, którzy jesteście, zawsze byliście i w osobach waszych potomków będziecie przywódcami świata. Gdybyż i Florian chciał był tego oczekiwać i nie był objął władzy jak dziedzictwa! Gdybyż i wasz czcigodny stan mianował był cesarzem jego albo kogoś innego! Teraz, ponieważ Florian zagarnął władzę, żołnierze mnie nadali tytuł Augusta, a co więcej, rozsądniejsi zemścili się na nim za to, że go sobie przywłaszczył. Proszę, byście wydali sąd o moich zasługach, a ja uczynię, co mi rozkazać raczycie." Także uchwała senatu: W dniu trzecim lutego w świątyni Konkordii konsul Eliusz Skorpianus powiedział między innymi: „Słyszeliście, senatorowie, list Aureliusza Waleriusza Probusa. Co o nim myślicie?" Wtedy zawołano: „Probusie Auguście, niech bogowie cię strzegą! Niegdyś godny, dzielny, sprawiedliwy i dobry dowódca, dobry wódz, wzorowy żołnierz, wzorowy dowódca! Niech bogowie cię strzegą! Panuj szczęśliwie, obrońco państwa, panuj szczęśliwie, mistrzu sztuki wojennej! Niech bogowie mają w opiece ciebie i twoich bliskich! Także senat przedtem cię wybrał. Wiekiem młodszy od Tacyta, przewyższasz go pod innymi względami. Dziękujemy ci, że przyjąłeś władzę. Broń nas, broń państwa! Słusznie powierzamy ci tych, których przedtem ocaliłeś. Masz przydomki: Frankoński, Gotyjski, Sarmacki, Partyjski, masz wszystko. Także dawniej byłeś zawsze godny władzy, godny tryumfu. Żyj szczęśliwy, panuj szczęśliwie!" Po tych słowach przemówił Manliusz Stacjanus, który zabierał wtedy głos jako pierwszy: „Dziękujemy, senatorowie, bogom nieśmiertelnym, a przede wszystkim Najlepszemu Jowiszowi, że dali nam takiego władcę, jakiego zawsze pragnęliśmy. Jeśli się dobrze zastanowimy, nie powinniśmy szukać ani Aureliana, ani Aleksandra, ani Antoninów, ani Trajana, ani Klaudiusza. W tym jednym cesa-

rzu bowiem skupiły się wszystkie zalety: znajomość spraw wojskowych, łagodny charakter, zasługujące na szacunek życie, przykład, jak należy rządzić państwem, i zapowiedź wszelkich cnót. Czy jest jakaś część świata, której by on nie poznał jako zwycięzca? Świadkami jego zwycięstw są Marmarydowie, pokonani na ziemi Afrykańskiej, Frankowie pobici wśród bezdroży i bagien, Germanowie i Alamanowie odepchnięci daleko od brzegów Renu. A co mam powiedzieć o Sarmatach, Gotach, Partach i Persach, i o całym obszarze Pontu? Wszędzie świeże są dowody męstwa Probusa. Zbyt długo opowiadać, ilu królów potężnych ludów zmusił do ucieczki, ilu wodzów zabił własnoręcznie, ile broni zdobył jako człowiek prywatny. Napisy umieszczone na publicznych pomnikach świadczą, jak dziękowali mu dawniejsi cesarze. O dobrzy bogowie, ile razy obdarowano go żołnierskimi darami! Na jakie pochwały zasłużył od żołnierzy! Jako młodzieniec otrzymał trybunat, a niedługo potem — dowództwo nad legionami. Jowiszu Najlepszy Największy, królowo Junono i ty opiekunko cnót, Minerwo, ty, bogini Zgody na świecie, i ty rzymska Wiktorio, sprawcie, by dla dobra senatu, ludu rzymskiego, żołnierzy, sprzymierzeńców i obcych ludów Probus panował tak, jak pełnił służbę wojskową! Ponieważ życzenia wszystkich są zgodne, proponuję przyznać mu tytuły cesarza, Cezara i Augusta. Ponadto władzę prokonsularną, dostojny tytuł ojca ojczyzny, urząd najwyższego kapłana, prawo wysuwania trzech wniosków w senacie 10 i władzę trybuna." Po tych słowach zawołano: „Wszyscy, wszyscy się zgadzamy." Po przyjęciu tej uchwały przez senat Probus w drugiej mowie polecił senatorom, aby sami rozpatrywali sprawy, z jakimi odwoływano się od najwyższych sędziów, by wybrali prokonsulów, prokonsulom wyznaczyli legatów, namiestnikom przyznali prawa pretorów i własnymi uchwałami senatu zatwierdzili wydane przez niego prawa. Od razu też w różny sposób ukarał pozostałych przy życiu zabójców Aureliana — łagodniej jednak i bardziej umiarkowanie, niż przedtem ukarało ich wojsko, a później Tacyt. Następnie zwrócił się przeciw tym, którzy zastawiali sidła na Tacyta. Oszczędził natomiast sprzymierzeńców Floriana, ponieważ wydawało się, że stanęli oni nie po stronie jakiegoś samowładcy, lecz brata swego cesarza.

Potem objął dowództwo nad wszystkimi wojskami europejskimi, które obwołały Floriana cesarzem i zamordowały go. Dopełniwszy tego podążył z wielkim wojskiem do Galii, gdzie po zabiciu Postumusa wszędzie wybuchły zamieszki, a po zamordowaniu Aureliana wtargnęli Germanowie. Tam stoczył Probus tak pomyślne walki, że odebrał barbarzyńcom sześćdziesiąt najsławniejszych miast w Galii, a nadto wszystkie łupy, które oprócz bogactwa przyniosły im sławę. Ponieważ wrogowie bezpiecznie wałęsali się na naszym brzegu, a nawet po całej Galii, wymordował prawie czterdzieści tysięcy spośród tych, co zajęli ziemię rzymską, a pozostałych zmusił do ustąpienia za rzekę Nekar i obszar Alby. Łupów wyniósł tyle, ile barbarzyńcy zabrali Rzymianom. Naprzeciw miast rzymskich założył na ziemi barbarzyńców obozy i umieścił w nich żołnierzy. Wszystkim żołnierzom za Renem, tym oczywiście, których pozostawił na posterunkach, przydzielił ziemię, spichrze, domy i zboże. Nigdy nie ociągano się z walką, codziennie przynosząc Probusowi głowy barbarzyńców — jedną za jednego aureusa — aż przybyło do niego dziewięciu przywódców różnych plemion i rzuciło mu się do stóp. Probus najpierw zażądał od mich zakładników, których natychmiast dostarczyli, potem zboża, a wreszcie także i krów i owiec. Podobno surowo zabronił im używania mieczy, polecając czekać na obronę ze strony Rzymian, gdyby musieli się przed kimś bronić. Wydawało się jednak, że byłoby to możliwe tylko wtedy, gdyby rozszerzono granice rzymskie i cała Germania stała się prowincją. Szczególnie jednak za zgodą samych przywódców pomszczono się na wrogach, którzy nierzetelnie zwrócili łupy. Przyjął też Probus szesnaście tysięcy nowozaciężnych, których rozrzucił po wszystkich prowincjach, tak by do oddziałów lub wojsk granicznych włączyć po pięćdziesięciu lub sześćdziesięciu ludzi; powinno się bowiem, jak twierdził, nie widzieć, ale odczuwać, że Rzymianom pomagają pomocnicze wojska barbarzyńskie. Uporządkowawszy sprawy w Galii, taki oto list przysłał Probus do senatu: „Dziękuję bogom nieśmiertelnym, senatorowie, że potwierdzili wasz sąd o mnie. Cała Germania, jak długa, została ujarzmiona, dziewięciu królów różnych narodów, pokonanych i kornie błagających, upadło do moich, a właściwie do waszych stóp. Już

wszyscy barbarzyńcy dla was orzą, sieją i walczą z dalekimi ludami. Zgodnie z waszym zwyczajem ustanówcie przeto nabożeństwo dziękczynne. Zginęło bowiem czterdzieści tysięcy wrogów, poddało mi się szesnaście tysięcy uzbrojonych żołnierzy, siedemdziesiąt najsławniejszych miast oswobodziłem z niewoli wrogów, uwolniłem całą Galię. Złote wieńce, jakie przyznały mi wszystkie miasta Galii, ofiarowałem waszej, senatorowie, łaskawości. Waszymi rękami poświęćcie je Jowiszowi Najlepszemu Największemu i innym nieśmiertelnym bogom i boginiom. Odebrano wszystkie łupy a ponadto wzięto inne, i to większe od zagarniętych poprzednio. Barbarzyńskie woły orzą gallicką rolę, pojmane zwierzęta Germanów kładą karki w jarzmo naszych rolników. Trzody różnych ludów pasą się, by nas wyżywić, konie chowają się dla naszej jazdy, spichrze pełne są barbarzyńskiego zboża. Cóż jeszcze? Wrogom pozostawiliśmy tylko ziemię, sami zaś posiadamy całą resztę. Chciałem, senatorowie, mianować nowego namiestnika Germanii, ale odłożyłem tę sprawę do czasu, gdy spełnią się nasze dalsze życzenia. Sądzę, że należy odłożyć ją do chwili, aż opatrzność boska pełniejszym szczęściem obdarzy nasze wojska." Następnie Probus podążył do Ilirii. Zanim tam przybył, zaprowadził w Recji taki spokój, że nie pozostawił tam nawet śladu jakichś obaw. W Ilirii rozgromił Sarmatów i inne tamtejsze ludy, odbierając im niemal bez wojny wszystko, co zrabowali. Potem pomaszerował przez Tracje i albo zmusił do poddania się, albo nakłonił do przyjaźni wszystkie szczepy getyckie, przerażone sławą jego czynów i przygniecione wielkością jego starożytnego imienia. Dokonawszy tego, udał się na Wschód. Po drodze wziął do niewoli i zabił pewnego niezwykle groźnego rozbójnika, Palfueriusza, dzięki czemu uwolnił całą Isaurię i przywrócił prawa rzymskie tamtejszym ludom i miastom. W celu wzbudzenia strachu lub okazania przychylności barbarzyńcom sąsiadującym z Isaurami wkroczył na ich tereny. Przechodząc tamtędy, powiedział: „Łatwiej jest nie wpuścić rozbójników do tego kraju, niż ich stąd usunąć". Wszystkie trudno dostępne obszary ofiarował na własność weteranom, z poleceniem, by ich dzieci, to jest chłopcy, wstępowali do wojska od osiemnastego roku życia począwszy i by nigdy nie uczyli się rozboju, Zaprowadziwszy wreszcie spokój we, wszystkich częściach Pam-

filii i pozostałych prowincjach, położonych w pobliżu Isaurii, podążył Probus na Wschód. Podbił także Blemmiów, a jeńców stamtąd wziętych odesłał do Rzymu, gdzie stali się przedmiotem niezwykłego widowiska, które podziwiał lud rzymski. Ponadto przywrócił władzę Rzymu nad wyrwanymi z niewoli barbarzyńskiej miastami Koptos i Ptolemais. Tyle na tym zyskał, że Partowie wysłali do niego posłów, którzy wyznali swoją obawę i prosili o pokój. Probus przyjął ich dosyć dumnie i jeszcze bardziej przerażonych odesłał do domu. Odrzuciwszy dary przysłane przez króla, taki podobno list napisał do Narseusa 11: „Dziwię się, że tak mało przysłałeś z tego, co w przyszłości będzie nasze. Zatrzymaj sobie tymczasem wszystko, czym się cieszysz. Jeśli zechcemy to posiadać, wiemy, w jaki sposób powinniśmy się do tego zabrać." Otrzymawszy ten list Narseus bardzo się przeraził, głównie dlatego, iż dowiedział się, że Koptos i Ptolemais, które dawniej należały do Blemmiów, zostały uwolnione, i ci, którzy byli postrachem ludów, zostali doszczętnie rozgromieni. Po zawarciu pokoju z Persami powrócił Probus do Tracji i osiedlił na ziemi rzymskiej sto tysięcy Bastarnów; wszyscy oni dochowali mu wierności. Kiedy jednak przesiedlił tam równocześnie wielu mieszkańców z innych szczepów, to jest Gepedów, Greutungów i Wandalów, ci złamali wiarę, a ponieważ Probus zajęty był walką z pretendentami do władzy, grasowali na lądzie i na okrętach niemal po całym świecie; niemało też szkody przynieśli sławie Rzymu. Probus ujarzmił ich w różnych okresach czasu, odnosząc nad nimi rozmaite zwycięstwa; nieliczni wrócili do domu, wsławiwszy się tym, że uszli z jego rąk. Takich czynów dokonał Probus, jeśli chodzi o barbarzyńców. Za jego czasów wybuchły jednak także poważne zamieszki wywołane przez pretendentów. W rozmaitego rodzaju walkach, dzięki znanemu męstwu, pokonał Saturnina, który zagarnął władzę na Wschodzie. Gdy odniósł nad nim zwycięstwo, na Wschodzie zapanował taki spokój, że — jak powszechnie mówiono — nikt nie słyszał nawet buntujących się myszy. Gdy następnie władzę zagarnęli Prokulus i Bonozus, przebywający w pobliżu Agryppiny w Galii, roszcząc sobie pretensje do wszystkich prowincji Brytanii, Hiszpanii i Galii Zaalpejskiej, Probus pokonał ich z pomocą barbarzyńców. Abyś nie pytał więcej o Saturnina, Prokulusa czy Bo-

nozusa, poświęcę im osobną k&ięgę; opowiem o nich krótko, jak się godzi, a raczej jak wymaga tego konieczność. Jedno oczywiście trzeba wiedzieć, a mianowicie, że wszyscy Germanowie, wezwani na pomoc przez Prokulusa, woleli służyć Probusowi, niż sprawować władzę razem z Bonozusem i Prokulusem. Probus pozwolił wszystkim Galiom, Hiszpanom i Brytannom hodować winną latorośl i wyrabiać wino. Sam, wybrawszy winną latorośl, zasadził ją na wykopanej rękami żołnierzy górze Alma w Ilirii w pobliżu Sirmium. Dostarczał także Rzymianom znacznych przyjemności i rozdawał pieniądze na zboże. Odbył tryumf nad Germanami i Blemmiami; przed orszakiem tryumfalnym prowadził oddziały żołnierzy wszystkich ludów, każdy w liczbie około pięćdziesięciu ludzi. W cyrku urządził wspaniałe polowanie, a lud zabrał wszystkie zwierzęta. Było to takie widowisko: Potężne drzewa, wyrwane z korzeniami przez żołnierzy, przybito do belek połączonych na krzyż, na to rzucono ziemię i cały cyrk, jak zasadzony las, pokrył się świeżą zielenią. Następnie wszystkimi wejściami wpuszczono tysiąc strusi, tysiąc jeleni, tysiąc dzików, łanie, dzikie kozy, dzikie owce i inne roślinożerne zwierzęta, jakie tylko można było wychować lub znaleźć. Potem wpuszczono lud i każdy upolował sobie to, co chciał. Drugiego dnia polecił Probus wypuścić równocześnie sto lwów z grzywami, które swoim rykiem podobnym do grzmotów napełniły cyrk. Wszystkie zabito przy tylnych drzwiach i ich śmierć nie stała się wielkim widowiskiem, ponieważ zwierzęta nie wpadły z taką gwałtownością, z jaką zwykle opuszczają klatki. Zabito przy tym strzałami wiele lwów, które nie chciały atakować. Następnie wypuszczono sto lampartów libijskich, potem sto syryjskich, sto lwic i trzysta niedźwiedzi naraz. Pewne jest, że widok tych wszystkich zwierząt był raczej wspaniały niż przyjemny. Wypuszczono też trzydzieści par gladiatorów; wśród nich walczyli liczni Blemmiowie, których prowadzono w czasie tryumfu, wielu Germanów i Sarmatów, a także niektórzy rozbójnicy isauryjscy. Po zakończeniu igrzysk Probus przygotowywał się do wojny z Persami; w drodze przez Ilirię zginął z rąk własnych żołnierzy, którzy zastawili na niego zasadzkę. Zamordowano go z następujących przyczyn: Nigdy nie pozwalał żołnierzom na bezczynność, wznosząc ich

rękami wiele budowli; mówił, że żołnierz nie powinien zjadać chleba za darmo. Dodawał też przykre dla nich, a gdyby się kiedykolwiek spełniły — zbawienne dla państwa słowa, że niedługo żołnierze będą niepotrzebni. Co myślał, gdy to mówił? Czy nie rzucił już sobie do stóp wszystkich barbarzyńskich ludów i nie oddał całego świata we władanie Rzymu? „Wkrótce — powiedział — nie będziemy potrzebowali żołnierzy." Czy innymi słowy nie znaczyło to, że nie będzie już rzymskich żołnierzy? Że państwo bezpiecznie zawładnie całą ziemią i wszystko stanie się jego własnością? Że świat nie będzie wyrabiał broni ani dostarczał zboża, że woły będzie się hodować dla pługa i konie będą się rodzić dla pokoju? Że nie będzie żadnych wojen ani niewoli, wszędzie zapanuje pokój i wszędzie pojawią się rzymskie prawa i nasi urzędnicy? Kierując się sympatią dla najlepszego cesarza mówię dłużej, niż tego wymaga proza. Dlatego wspomnę jeszcze o tym, co szczególnie przyśpieszyło śmierć wybitnego męża. Gdy przybył do Sirmium, chcąc użyźnić rodzinną ziemię i poszerzyć jej granice, skierował do osuszenia pewnego bagna wiele tysięcy żołnierzy naraz; mieli oni wykopać ogromny rów, który po przeprowadzeniu kanału do rzeki Sawus miał osuszyć okolicę z korzyścią dla mieszkańców Sirmium. Zaniepokojeni tym żołnierze zamordowali go w piątym roku jego panowania, w chwili, gdy uciekał do wysokiej, żelazem okutej wieży, którą sam kazał wznieść jako strażnicę. Potem jednak żołnierze, wszyscy razem, wybudowali mu na wysoko ułożonej murawie wielki grobowiec z takim w marmurze wyrytym napisem: „Tutaj pochowany został cesarz Probus, człowiek rzeczywiście zacny, zwycięzca nad wszystkimi barbarzyńskimi ludami, a także nad pretendentami do władzy". Kiedy porównuję Probusa z innymi cesarzami i niemal wszystkimi wodzami rzymskimi, jak byli dzielni, łagodni, mądrzy i godni podziwu, uważam, że mąż ten był albo im równy, albo — jeśli nie staje temu na przeszkodzie szaleńcza zazdrość — lepszy od nich. W ciągu pięciu lat swego panowania sam jeden prowadził na całym świecie tyle wojen, że można się dziwić, jak sprostał tym wszystkim orężnym rozprawom. Wiele czynów dokonał osobiście; wychował najsławniejszych wodzów. Z jego szkoły wyszli Karus, Dioklecjan, Kon-

stancjusz, Asklepiodot, Hannibalianus, Leonides, Cekropiusz, Pizonianus, Herenianus, Gaudiosus, Ursynianus i inni, których podziwiali nasi przodkowie; paru z nich stało się dobrymi cesarzami. Niech kto chce, porówna teraz dwadzieścia lat rządów Trajana i Hadriana i prawie tyleż lat rządów Antoninów. Bo cóż będę mówił o Auguście, którego panowaniu ledwie może dorównać długość życia ludzkiego? Złych cesarzy pomijam milczeniem. Już same sławne słowa Probusa wskazują, czego spodziewał się dokonać, jeśli powiedział, że wkrótce żołnierze będą niepotrzebni. Probus, pewny siebie, nie obawiał się ani barbarzyńców, ani pretendentów. Jakie szczęście opromieniłoby świat, gdyby za jego rządów nie było żołnierzy! Żaden mieszkaniec prowincji nie dawałby zboża, z kas cesarskich nie wypłacano by żołdu, państwo miałoby stały skarb, cesarz nie miałby wydatków, właściciele nic by nie płacili. Obiecywał prawdziwie złoty wiek! Nie byłoby w przyszłości żadnych obozów, nigdzie nie musiano by słuchać dźwięku rogu, nie trzeba by było wyrabiać broni. Ów tłum żołnierzy, który teraz niepokoi państwo wojnami domowymi, orałby ziemię, oddawał się naukom, kształcił w różnych sztukach, żeglował po morzu. Dodaj, że nikt nie ginąłby na wojnie. O dobrzy bogowie, czym was tak bardzo 'obraziło państwo rzymskie, że zabraliście mu takiego władcę? Niech odejdą ci, co przygotowują żołnierzy do wojen domowych, zbroją prawice braci przeciw braciom, zachęcają dzieci do zadawania ran ojcom i odmawiają Probusowi apoteozy, chociaż nasi cesarze słusznie uznali, że należy go uwiecznić na wizerunkach, obdarzyć świątyniami i uczcić igrzyskami w cyrku. Potomkowie Probusa, czy to z powodu nienawiści, czy z lęku przed zazdrością, uciekli z Rzymu i osiedlili się w Italii, w pobliżu Werony, jeziora Benakus i Larius oraz w okolicach. Nie mogę oczywiście pominąć faktu, że kiedy w wizerunek Probusa znajdujący się w okolicy Werony uderzył piorun, a toga cesarza bramowana purpurą zmieniła barwę, haruspikowie orzekli, że potomkowie tej rodziny będą się cieszyli w senacie taką sławą, iż wszyscy obejmą najwyższe urzędy. Dotąd jednak nie widzieliśmy żadnego z nich, ale przed potomkami wydaje się rozciągać wieczność. Nie tylko senat przyjął z bólem wiadomość o śmierci Probusa, ale i lud. Kiedy doniesiono,

że cesarzem został Karus, mąż wprawdzie szlachetny, lecz bardzo różniący się charakterem od Probusa, senat i lud wpadł w przerażenie; powodem tego był jego syn Karynus, który zawsze żył w sposób jak najbardziej haniebny. Każdy obawiał się zbyt surowego cesarza, ale jeszcze bardziej lękano się niegodziwego następcy. Oto, czego dowiedziałem się o Probusie lub co uznałem za godne pamięci. Teraz w innej, krótkiej księdze opowiem o Firmusie, Saturninie, Bonozusie i Prokulusie. Nie godzi się bowiem łączyć czwórki pretendentów ze szlachetnym cesarzem. Później, jeśli życia mi starczy, zacznę pisać o Karusie i jego synach.

Flawiusz Wopiskus z Syrakuz FIRMUS, SATURNINUS, PROKULUS I BONOZUS Wiem, że większość historyków albo pominęła milczeniem, albo tylko mimochodem wspomniała o pomniejszych pretendentach do władzy. Swetoniusz Trankwillus, autor znakomity i bezstronny, pominął milczeniem Antoniusza i Windeksa 1, ograniczywszy się do pobieżnej wzmianki; podobnie postąpił Mariusz Maksymus, który Awidiusza, żyjącego w czasach Marka, oraz Albina i Nigra współczesnych Sewerowi, włączył nie do ich biografii, lecz do żywotów innych cesarzy. Nie dziwimy się Swetoniuszowi, którego cechowało umiłowanie zwięzłości. A czy Mariusz Maksymus, człowiek najwymowniejszy ze wszystkich, który uwikłał się w swoich dziełach w szczegóły mityczno-historyczne, zniżył się do takich opisów i troski o drobiazgi? Natomiast Trebeliusz Polion tak gorliwie i pedantycznie opisywał dobrych i złych cesarzy, że jedną krótką księgą objął nawet trzydziestu pretendentów, którzy żyli w czasach" Waleriana i Galiena, i nieco wcześniejszych lub późniejszych cesarzy. Dlatego i dla mnie — skoro opowiedziałem już o Aurelianie, Tacycie i Florianie, oraz o wielkim i wybitnym cesarzu Probusie, a mam jeszcze mówić o Karusie, Karynusie i Numerianie — przedmiotem nie tak wielkiej, ale i niemałej troski stało się to, aby nie pominąć milczeniem Saturnina, Bonozusa, Prokulusa i Firmusa. Wiesz, mój Bassusie2, jaki spór wybuchł niedawno między mną a miłośnikiem historii Markiem Fontejuszem. Fontejusz utrzymywał, że Firmus, który w czasach Aureliana opanował Egipt, był łotrzykiem, a nie cesarzem; ja zaś i razem ze mną Rufiusz Celzus, Cejoniusz Julianus i Fabiusz Sozjanus, przeciwnie, twierdzili, że Firmus

nosił purpurę i na wybitej monecie nazywany jest Augustem. Sewer Archoncjusz przyniósł monety z jego wizerunkiem i na podstawie greckich i egipskich ksiąg udowodnił, że Firmus nazywał się w swoich edyktach samowładcą. Marek Fontejusz występując przeciwko mnie miał tylko jeden powód: twierdził mianowicie, że Aurelian w swoim edykcie nie napisał, że zabił pretendenta, ale że uwolnił państwo od jakiegoś łotrzyka — jakby tak sławny cesarz, mając na względzie własną godność, mógł nazwać pretendentem człowieka nikczemnego albo jakby wybitni władcy nie nazywali zawsze rozbójnikami tych, którzy sięgali po purpurę i zostali przez nich zabici. Ja sam, zanim dowiedziałem się wszystkiego o Firmusie, w biografii Aureliana nie zaliczałem go do tych, którzy nosili purpurę, lecz potraktowałem go jak rozbójnika; mówię o tym dlatego, by ktoś nie sądził, że zapomniałem o własnych słowach. Aby jednak nie powiększać objętości księgi, która miała być bardzo krótka, przejdźmy do Firmusa. Ojczyzną Firmusa była Seleucja3, chociaż większość historyków greckich wymienia inną, nie wiedząc, że równocześnie było trzech Firmusów: jeden z nich był prefektem Egiptu, drugi dowódcą na granicy afrykańskiej i prokonsulem, trzeci zaś przyjacielem i towarzyszem Zenobii; ten, podniecony szaleństwem Egipcjan, dotarł do Aleksandrii, gdzie Aurelian z powodzeniem, jakie zwykle towarzyszyło jego męstwu, zadał mu druzgocącą klęskę. Wiele mówiono o bogactwach Firmusa. Podobno zbudował dom ze szklanych kwadratów spojonych smołą ziemną i innego rodzaju żywicami i miał tak dużo książek, że często powtarzał publicznie, iż może wyżywić wojsko papierem i klejem. Pozostawał w ścisłym przymierzu i z Blemmiami4 i z Saracenami. Często wysyłał do Indii okręty handlowe. Posiadał podobno dwa zęby słonia długie na dziesięć stóp; Aurelian, dodawszy dwa inne, postanowił zrobić z nich tron, na którym miał być umieszczony posąg Jowisza w postawie siedzącej, wykonany ze złota i drogich kamieni, w szacie w rodzaju togi bramowanej purpurą. Według rady wyroczni w Apeninach posąg ten miał stanąć w świątyni Słońca 5; Firmus chciał, żeby nazywano go Jowiszem-Konsulem lub Jowiszem Doradzającym. Później jednak te same zęby Karynus podarował jakiejś kobiecie, a ona podobno kazała z nich sporządzić łoże. Pomijam ją milczeniem, ponieważ teraz imię jej jest

znane, a nie będzie żadnego pożytku, jeśli będą je znać późniejsze pokolenia. W ten sposób, za sprawą najgorszego z cesarzy, dar indyjski, poświęcony Jowiszowi Najlepszemu i Największemu, stał się niejako i narzędziem, i ceną rozpusty. Firmus był wysokiego wzrostu, oczy miał wysadzone na zewnątrz, włosy kędzierzawe, czoło pokryte bliznami, twarz bardzo ciemną, całe ciało białe, lecz pokryte włosami i kosmate; dlatego wielu nazywało go Cyklopem. Jadł dużo mięsa, podobno zjadał w ciągu dnia strusia. Pił mało wina, a dużo wody. Miał bardzo zdecydowany charakter. Muskuły — tak twarde, że pokonałby Trytana 6, o którym wspomina Warron. Utrzymał nawet kowadło, które położono mu na piersi i w które inni bez przerwy uderzali, podczas gdy on sam, pochylony i przygięty w tył, wsparty na rękach, raczej wisiał niż leżał. Kiedyś przy piciu Firmus miał spór z wodzami Aureliana, którzy chcieli wystawić go na próbę. Gdy mianowicie jeden z chorążych imieniem Burburus, znany pijak, wezwał Firmusa do picia, ów wypił dwa pełne wiadra wina i później w ciągu całej uczty był trzeźwy. Gdy Burburus powiedział do niego: „Dlaczego nie wypiłeś osadu?" — Firmus odrzekł: „Głupcze, nie pije się ziemi." Mówię o rzeczach błahych, chociaż powinienem mówić o ważniejszych. Firmus objął władzę jako przeciwnik Aureliana, aby bronić pozostałych stronników Zenobii. Aurelian jednak pokonał go w drodze powrotnej z Tracji. Wielu twierdzi, że Firmus się powiesił. Co innego mówi w swoich edyktach Aurelian; po zwycięstwie kazał bowiem wydać w Rzymie następujący edykt: „Aurelian August pozdrawia oddany mu lud rzymski. Zaprowadziwszy pokój wśród ludów na całym świecie, jak daleko się on rozciąga, zmusiłem do ucieczki, oblegałem, wydałem na tortury i zgładziłem także Firmusa, rozbójnika egipskiego, który podniósł bunt w czasie zamieszek wywołanych przez barbarzyńców i — by więcej o nim nie mówić — gromadził resztki wojsk bezecnej kobiety 7. Możecie się już Kwiryci, potomkowie Romulusa, niczego nie obawiać. Zboże, którego dostawę wstrzymał ów niegodziwy łotr, napływać będzie bez przeszkód. Bądźcie w zgodzie z senatem, w przyjaźni z ekwitami, w dobrych stosunkach z pretorianami. Ja sprawię, by Rzym nie miał żadnego powodu do niepokoju. Chcę, żebyście mieli czas na igrzyska i widowiska

cyrkowe. Niech do mnie należą obowiązki, wy oddawajcie się przyjemnościom. Dlatego, najzacniejsi Kwiryci..." i tak dalej. Wypadało, byś wiedział, że tyle dowiedziałem się o Firmusie. Ale są to tylko rzeczy godne wzmianki. Bo jeśli chcesz wiedzieć, jakie szczegóły przytacza o nim Aureliusz Festiwus, wyzwoleniec Aureliana, powinieneś go przeczytać, zwłaszcza że opowiada, iż ów Firmus pływał wśród krokodyli namaszczony ich tłuszczem, kierował słoniem, siedział na hipopotamie i siedząc jechał na «ogromnych strusiach, jakby się unosił w powietrzu. Lecz jaki pożytek dają takie wiadomości, skoro i Liwiusz, i Salustiusz milczeniem pomijają drobne szczegóły dotyczące ludzi, których życie podjęli się opisać. Nie wiemy przecież, jakie muły miał Klodiusz 8 ani jakie mulice Tytus Anniusz Milon9, nie wiemy, czy Katylina dosiadał etruskiego, czy sardyńskiego konia, ani jakiej purpury używał do swej chlamidy Pompejusz. Dlatego zakończę biografię Firmusa i przejdę do Saturnina, który rościł sobie prawo do władzy cesarskiej jako przeciwnik Probusa na Wschodzie. Saturninus 10 pochodził z plemienia Gallów, ludzi niespokojnych, zawsze spragnionych prawa wyboru cesarza lub władzy. Ponieważ wydawało się, że Saturninus jest mężem wybitnym, Aurelian powierzył mu wspólne z innymi wodzami dowództwo na wschodniej granicy, rozsądnie nakazując mu, by nigdy nie zjawiał się w Egipcie. Jak widzimy, Aurelian, człowiek bardzo przezorny, brał pod uwagę charakter Gallów i obawiał się, by i otoczenie nie skłoniło Saturnina do tego, do czego skłaniała go natura, gdyby zobaczył, że w państwie doszło do zamieszek. Egipcjanie, jak dobrze wiesz, są niestali, szaleni, pyszałkowaci, niesprawiedliwi, kłamliwi i niezależni; żądni nowości, dają temu wyraz nawet w piosenkach śpiewanych publicznie. Układają wiersze, piszą epigramy, są matematykami, wieszczbiarzami, lekarzami. Znajdują się wśród nich chrześcijanie, Samarytanie i inni, którym teraźniejszość, mimo niezwykłej swobody, zawsze się nie podoba. Aby ktoś z Egipcjan nie oburzył się na mnie i nie sądził, że pogląd, jaki wyłożyłem, jest moim własnym, przytoczę list Hadriana wyjęty z dzieła jego wyzwoleńca, Flegona; list ten całkowicie odsłania życie Egipcjan. „Hadrian August pozdrawia konsula Serwiana. Stwierdziłem, że

cały Egipt, który mi zachwalasz, najdroższy Serwianie, jest lekkomyślny, niestały i każdej chwili gotów wierzyć pogłoskom. Tam ci, którzy oddają cześć Serapisowi, są chrześcijanami, a ci, którzy nazywają się biskupami Chrystusa, są oddani Serapisowi. Każdy przełożony synagogi żydowskiej, każdy Samarytanin, każdy kapłan chrześcijański jest astrologiem, wróżbitą i zajmuje się namaszczaniem. Samego patriarchę, kiedy przybył do Egiptu, jedni zmuszali, by czcił Serapisa, inni Chrystusa. Jest to rodzaj ludzi bardzo buntowniczych, kłamliwych, niesprawiedliwych. Państwo ich jest zasobne, bogate, urodzajne i nikt nie żyje tam bez pracy. Jedni topią szkło, inni wyrabiają papier, można przyjąć, że każdy jest na pewno tkaczem lub zna jakieś rzemiosło. Pracują u nich chorzy na podagrę, eunuchowie, ślepi, nawet chorzy na cheragrę nie żyją bez pracy. Jedynym ich bogiem jest pieniądz. Czczą go chrześcijanie, Żydzi i wszystkie narody. Oby to państwo, które dzięki swej urodzajnej ziemi i wielkości powinno zajmować pierwsze miejsce w Egipcie, miało lepsze obyczaje. Wszystko mu wybaczyłem, przywróciłem dawne przywileje i nadałem nowe, tak że obywatele dziękowali mi w czasie mego pobytu. W końcu, ledwie stamtąd wyjechałem, wiele mówili przeciw mojemu synowi, Werusowi, a sądzę, że dowiedziałeś się, co mówili o Antinousie 11 Niczego im nie życzę oprócz tego, by żywili się swoimi kurczętami, które wstyd mówić, w jaki sposób zapładniają. Przesłałem ci różnobarwne kolorowe puchary, jakie ofiarował mi kapłan świątyni z myślą o tobie i mojej siostrze. Chciałbym, żebyś używał ich w czasie uczt w dni świąteczne. Uważaj jednak, by nie korzystał z nich do woli nasz Afrykańczyk 12." Aurelian, mając takie zdanie o Egipcjanach, polecił, by Saturninus nie odwiedzał Egiptu, i uczynił to wykazując mądrość wieszcza. Skoro tylko bowiem Egipcjanie zobaczyli, że przybywa do nich człowiek obdarzony wysoką godnością, od razu wznieśli okrzyk: „Saturninie Auguście, niech bogowie cię strzegą." Saturninus, człowiek mądry, czemu nie można zaprzeczyć, uciekł wkrótce z Aleksandrii i powrócił do Palestyny. Gdy tam zaczął się jednak zastanawiać, że nie jest dla niego rzeczą bezpieczną prowadzić dalej życie człowieka prywatnego, po zdjęciu purpury z posągu Wenus, w obecności otaczających go żołnierzy, odziano go w długą szatę i oddano

mu cześć jako cesarzowi. Słyszałem, jak dziadek mój często powtarzał, że był obecny w chwili, gdy Saturninowi oddano cześć jako władcy. „Płakał — mówił — i rzekł: jeśli nie wyrażam się zuchwale, to państwo straciło niezbędnego człowieka. Ja odbudowałem Galie, ja przywróciłem Rzymowi Afrykę, którą zawładnęli Maurowie, ja zaprowadziłem spokój w Hiszpaniach. Lecz jaki z tego pożytek? Wszystko to poszło na marne, skoro raz uzyskałem godność cesarską." Kiedy ci, co odziali Saturnina w purpurę, dodawali mu odwagi czy to do życia, czy do panowania, tak przemówił: „Nie wiecie, przyjaciele, jakim złem jest władza cesarska. Zewsząd grożą miecze na włosku wiszące nad głową, wszędzie włócznie i lance. Lęk budzą sami strażnicy, niepokój — towarzysze. Nie sprawia przyjemności jedzenie, nie dodają powagi podróże, nie budzą uznania wojny i broń nie wznieca zapału. Dodajcie, że w jakimkolwiek wieku jest cesarz, zawsze ma mu się to za złe. Jest ktoś starcem? Wydaje się niezdatny do rządzenia, Jest młodzieńcem? Dodaje się do tego, że jest szalony. Czy mam mówić, że wszyscy lubią Probusa? Jeśli pragniecie, żebym był rywalem tego, któremu chętnie ustąpię i któremu chcę służyć jako wódz, narażacie mnie na nieuchronną śmierć. Ale na wypadek śmierci mam pociechę: sam nie mogę zginąć." Marek Salwidienus twierdzi, że istotnie taka była jego mowa. Saturninus był rzeczywiście dosyć wykształcony,w Afryce bowiem poświęcał się retoryce, a w Rzymie uczęszczał do szkół dla nauczycieli. Aby nie iść za daleko, muszę mówić o sprawach szczególnie Saturnina dotyczących. Niektórzy popełniają błąd sądząc, że jest on tym samym Saturninem, który przyjął władzę za czasów Galiena; tymczasem był to ktoś zupełnie inny, a zamordowano go, chociaż Probus nie chciał go ukarać. Podobno Probus często wysyłał do Saturnina listy pełne łagodności i obiecywał mu łaskę, ale towarzyszący mu żołnierze byli nieufni. Wreszcie, osaczony w jakimś obozie, wbrew woli Probusa zamordowany został przez ludzi, których Probus przysłał. Zbyt długo byłoby przytaczać wszystkie błahe szczegóły; niechęć budzi opisywanie, jakiego był wzrostu, jaką miał budowę, jaką pięknością się odznaczał, co pił i co jadł. Niechaj inni mówią o tym, co jako przykład nie ma prawie żadnej wartości. My wróćmy do tego, co należy powiedzieć.

Ojczyzną Prokulusa była miejscowość Albingaunum, położona w Alpach Nadmorskich. Pochodził on ze znakomitego domu, ale jego przodkowie byli rozbójnikami; stąd też był dość zasobny w bydło, niewolników i rzeczy, które oni zrabowali. Podobno w czasie, kiedy zagarnął władzę, uzbroił dwa tysiące własnych niewolników. Żoną jego była dziewczyna imieniem Samso, która pchnęła go do tego szaleńczego czynu; imię to nadano jej później, ponieważ dawniej nazywała się Wituryga. Synem Prokulusa był Herenianus; jemu też, jak mówił, byłby przekazał władzę, gdyby ów miał skończone pięć lat. Prokulus, czemu nie można zaprzeczyć, był człowiekiem. . . ,13 jak również bardzo dzielnym; sam przyzwyczajony do rozbojów, pędził zawsze życie z bronią w ręku. Był bowiem trybunem w wielu legionach i dokonał dzielnych czynów. Ponieważ wszelkie najdrobniejsze szczegóły są miłe i mają pewien wdzięk, gdy się je czyta, nie należy przemilczeć tego, czym on sam chwali się w pewnym liście; list ów lepiej przytoczyć, niż obszernie o nim mówić: "Prokulus pozdrawia krewnego Mecjana. Z Sarmacji zabrałem sto dziewcząt. W ciągu każdej nocy miałem stosunek z dziesięcioma. Wszystkie, o ile zdołałem, uczyniłem kobietami w ciągu piętnastu dni." Chwali, jak widzisz, czyn głupi i zdrożny i myśli, że jeśli spotęguje i pomnoży swe zbrodnie, to będzie uchodził za dzielnego człowieka. Po uzyskaniu urzędów wojskowych Prokulus postępował niegodziwie i zuchwale, mimo to jednak odznaczał się dzielnością. Powołany został do władzy za zachętą mieszkańców Lugdunum 14, których Aurelian, jak się wydawało, bardzo osłabił, i którzy ogrojnnie obawiali się Probusa; a stało się to, jak opowiada Onesimus 15, niemal dla zabawy i żartem. Wiadomości tej nie znalazłem u żadnego innego pisarza. Mianowicie gdy w czasie jakiejś uczty bawiono się w „rozbójników" i Prokulusowi dziesięć razy wypadło być ich cesarzem, pewien znany błazen zawołał: „Bądź pozdrowiony, Auguście", przyniósł purpurową wełnę, okrył jego ramiona i oddał mu hołd. W rezultacie wtajemniczonych ogarnął strach, a Prokulus próbował pozyskać wojsko i objąć władzę. W niejednej sprawie pomógł Galiom. Z niemałą dla siebie sławą rozbił bowiem Alamanów, nazywanych wtedy ciągle jeszcze Germanami, z którymi walczył jedynie na sposób rozbójnika. Probtis zmusił jednak Prokulusa do ucieczki na krańce

ziemi, a kiedy ów pragnął przyjść z pomocą Frankom (mówił bowiem, że od nich wywodzi się jego ród), pokonał go i zabił; zdradzili zaś Prokulusa sami Frankowie, którzy mają zwyczaj, śmiejąc się, łamać wierność. Potomkowie Prokulusa jeszcze teraz żyją w pobliżu Albingaunum; zazwyczaj mówią żartem, że nie chcą być ani cesarzami, ani rozbójnikami. Takich godnych wzmianki szczegółów dowiedziałem się, o ile pamiętam, o Prokulusie. Przejdźmy do Bonozusa, o którym zebrałem znacznie mniej wiadomości. Bonozus urodził się w Hiszpanii; z pochodzenia był Brytańczykiem, ale jego matka była Galijką. Sam mówił, że był synem retora, od innych dowiedziałem się, że nauczyciela nauk początkowych. Jako mały chłopiec stracił ojca, a wychowany przez matkę, bardzo dzielną kobietę, nie otrzymał żadnego wykształcenia. Najpierw służył w wojsku wśród zwykłych żołnierzy, następnie w jeździe; dowodził centuriami, piastował urząd trybuna, był dowódcą na granicy z Recją. Pił jak nikt z ludzi. Aurelian często mówił o nim: „Urodził się nie po to, żeby żyć, ale żeby pić." Mimo to, dla jego dzielności, długo otaczał go szacunkiem. Ilekroć skądsiś przybywali posłowie ludów barbarzyńskich, Bonozus dawał im pić, tak że się upijali, a on dzięki winu, wszystkiego się od nich dowiadywał. Sam bez względu na to, ile wypił, był zawsze spokojny i trzeźwy i, jak mówi Onesimus, autor biografii Probusa, po wypiciu wina jeszcze bardziej rozsądny. Odznaczał się ponadto dziwną cechą: tyle oddawał moczu, ile wypił, i nigdy nie miał obciążonego brzucha, żołądka ani pęcherza. Kiedy pewnego razu Germanowie spalili na Renie rzymskie galery, Bonozus z obawy przed karą przywłaszczył sobie władzę cesarską i piastował ją dłużej, niż na to zasługiwał. Pokonany przez Probusa w długiej i uciążliwej walce, zakończył życie wieszając się; wtedy powstał żart, że wisi amfora, nie człowiek. Bonozus pozostawił dwóch synów; Probus obydwu oszczędził, okazując także szacunek żonie Bonozusa, której do śmierci wypłacał pensję. Była podobno — i tego zdania był także mój dziadek — niedościgłym wzorem kobiety; pochodziła z zacnego rodu ze szczepu Gotów. Aurelian dał ją za żonę Bonozusowi, aby przez niego dowiedzieć się wszystkiego od Gotów. Była to bowiem dziewczyna z królewskiego rodu. Zachował się list do legata Tracji w sprawie tych zaślubin i darów, jakie Aurelian

z okazji zaślubin kazał dać Bonozusowi. Przytaczam ten list: „Auręlian August pozdrawia Galoniusza Awita. W poprzednim liście pisałem, abyś gotyjskie kobiety ze znakomitych rodów umieścił w pobliżu Peryntu, ustanowiwszy dla nich przydziały żywności, tak aby nie otrzymywały ich pojedynczo, lecz żeby w jednej uczcie uczestniczyło ich siedem. Jeśli bowiem każda dostanie przydział oddzielnie, kobiety otrzymają za mało, a państwo straci za dużo. Teraz jednak, ponieważ postanowiłem dać Bonozusowi za żonę Hunilę, dasz jej wszystko, co każę, według niżej załączonego krótkiego spisu; urządzisz także uroczyste zaślubiny na koszt publiczny." Krótki był spis darów: „Półjedwabne tuniki wraz z płaszczami koloru purpurowego z odcieniem fioletu, półjedwabną tunikę bramowaną złotem wagi jednego funta, dwie spodnie tuniki z podwójnym pasem i inne szaty, jakie przystoją matronie. Jej samej dasz sto aureusów filipejskich, tysiąc srebrnych monet antoniniańskich, dziesięć tysięcy sesterców brązowych." Tyle, pamiętam, przeczytałem o Bonozusie. Mogłem wprawdzie pominąć biografie tych, o których nikt nie pytał; chcąc jednak, żeby dzieło moje było całkowicie wiarygodne, pomyślałem, że i to, czego się o nich dowiedziałem, należało zapisać. Pozostali mi Karus, Karynus i Numerian. O Dioklecjanie bowiem i jego następcach powinienem napisać w bardziej wzniosłym stylu.

Flawiusz Wopiskus z Syrakuz KARUS, KARYNUS I NUMERIANUS Śmierć Probusa jest dostatecznym dowodem, że państwem kieruje przeznaczenie i bądź wynosi je na szczyty, bądź strąca w przepaść. Ponieważ państwo, przez długi czas albo wywyższane, albo gnębione, na skutek różnych zamieszek zniosło już niemal wszystkie zmiany, które są udziałem jednego śmiertelnego człowieka, wywołane czy to przez niepokoje, czy przez powodzenie — wydawało się, że po różnych nieszczęściach będzie wreszcie bezpieczne, cieszące się trwałą pomyślnością po śmierci gwałtownego cesarza Aureliana, gdy zgodnie z wolą senatu i ludu Probus z umiarkowaniem wydawał prawa i rządził. Kiedy jednak żołnierzy podniecił zgubny w skutkach gniew i zamordowali wybitnego władcę, wielkie nieszczęście, podobne do rozbicia okrętu lub pożaru, zmieniło powszechne nadzieje w taką rozpacz, iż wszyscy obawiali się Domicjanów, Witeliuszów 1 i Neronów. Ponieważ nie było wiadomo, jakim charakterem będzie odznaczał się przyszły cesarz, większa była obawa niż nadzieja, szczególnie w tym państwie, które dotknięte ranami ze smutkiem znosiło wzięcie do niewoli Waleriana, wyuzdanie Galiena, a także władzę trzydziestu pretendentów mszczących się za pomordowanych obywateli. Jeśli chcielibyśmy przypomnieć, jak różne koleje losu przechodziło państwo rzymskie od założenia miasta, zobaczymy, że żadne inne nie było bardziej potężne w okresie powodzenia, a bardziej udręczone w czasie nieszczęść. Zacznę od Romulusa, prawdziwego ojca i założyciela państwa: jak wielkie szczęście przypadło w udziale jemu, który państwo założył, zorganizował i wzmocnił, jedyny zaś ze wszy-

stkich założycieli pozostawił miasto ukończone! Co mam mówić następnie o Numie? Ów wprowadzając obrzędy religijne uczynił bezpiecznym państwo, które rozbrzmiewało wojnami i odniosło wiele tryumfów. Było ono silne aż do czasów Tarkwiniusza Pysznego, ale narażone na niepokoje z powodu charakteru królów, zemściło się na samym sobie nie bez poważnego zniszczenia. Wzrastało następnie aż do wojny z Galiami; wtedy jednak, jak gdyby zatopione w czasie rozbicia okrętu, gdy miasto z wyjątkiem zamku zostało zdobyte, więcej odczuło zła, niż doznało powodzeń. Potem powróciło państwo do pierwotnego stanu, lecz tylko do chwili, kiedy zaczęły je dręczyć wojny punickie i lęk przed Pyrrusem, do tego stopnia, że w obawie o swoje serce doznało wszystkich nieszczęść, jakie są udziałem ludzi. Wzrosło państwo w potęgę po pokonaniu Kartaginy 2, gdy rozszerzyło swą władzę za morza; trapione jednak niezgodami wśród sprzymierzeńców, kiedy zaniknęła świadomość pomyślności, starzało się dręczone wojnami domowymi aż do czasów Augusta. August je odnowił, o ile można było je odnowić, gdy przestała istnieć wolność. Chociaż wewnątrz wiele było smutku, państwo nasze było potężne w oczach ludów obcych. Później, zniósłszy tylu Neronów, podniosło głowę dzięki Wespazjanowi. Nie cieszyło się całkowitym szczęściem za panowania Tytusa, raniło je okrucieństwo Domicjana. Dzięki Nerwie i Trajanowi, aż do rządów Marka, było bardziej szczęśliwe niż zwykle, potem nękały je obłąkanie i okrucieństwo Kommodusa. Po jego śmierci państwo nie doznało niczego dobrego aż do Aleksandra, syna Mammei, z wyjątkiem pełnych dbałości rządów Sewera 3. Zbyt długą rzeczą byłoby pisać o wszystkim, co nastąpiło później. Nie mogło bowiem państwo cieszyć się rządami cesarza Waleriana i przez lat piętnaście znosiło Galiena. Los, lubiący zmienność i będący niemal zawsze nieprzyjacielem sprawiedliwości, pozazdrościł Klaudiuszowi długiego panowania. W taki bowiem sposób zamordowano Aureliana, usunięto Tacyta, pozbawiono życia Probusa, że stało się jasne, iż nic nie jest bardziej miłe dla losu jak to, że na skutek różnorodnych wydarzeń zmianie ulegają sprawy publiczne. Lecz jak długo powstrzymywać mnie będą od właściwego tematu skargi i nieszczęścia dawnych czasów? Przejdźmy do Karusa 4, człowieka, że się tak

wyrażę, przeciętnego, którego raczej należy zaliczyć do dobrych niż do złych cesarzy; byłby on jeszcze o wiele lepszy, gdyby nie pozostawił jako spadkobiercy Karynusa. Większość historyków w sposób tak wątpliwy podaje ojczyznę Karusa, że ze względu na wielką różnorodność zdań nie mogę powiedzieć, jaka była jego prawdziwa ojczyzna. Zdaniem Onesimusa bowiem, autora starannie napisanej biografii Probusa, Karus urodził się i wykształcił w Rzymie, a rodzice jego byli Iliryjczykami. Fabiusz Cerylianus jednak, który z wielką znajomością tematu opisał czasy Karusa, Karynusa i Numeriana, dodaje, że Karus urodził się nie w Rzymie, lecz w Ilirii, a rodzice jego byli nie Panończykami, ale Punijczykami. Pamiętam, że w jakimś dzienniku przeczytałem, że Karus był Mediolańczykiem, lecz zapisany był na liście senatu miasta Akwilei5. Sam Karus, czemu nie można zaprzeczyć, chciał uchodzić za Rzymianina; wskazuje na to list, jaki będąc prokonsulem napisał do swego legata, kiedy zachęcał go do starannego wypełniania obowiązków. List Karusa: „Marek Aureliusz Karus, prokonsul Cylicji, do swego legata Juniusza. Nasi przodkowie, owi pierwsi obywatele rzymscy, w wybieraniu legatów taki mieli zwyczaj, że swój własny charakter stawiali za wzór tym, którym powierzali sprawy państwowe. Ja zaś nie zrobiłbym inaczej nawet wtedy, gdyby tak nie było; i nie postąpiłem inaczej, jeśli przy twojej pomocy nie popełnię błędu. Postępuj przeto tak, abyśmy nie różnili się od naszych przodków, to jest od Rzymian." Jak widzisz, w całym liście chce Karus dać do zrozumienia, że jego przodkowie byli Rzymianami. Także mowa Karusa do senatu wskazuje ma takie jego pochodzenie. Skoro tylko wybrano go cesarzem, w ten sposób napisał do senatorów. Między innymi czytamy: „Cieszyć się należy, senatorowie, że cesarzem został człowiek z waszego stanu, a także z waszego rodu. Dlatego dążyć będę do tego, aby nie wydawało się, że cesarze obcego pochodzenia są lepsi niż cesarze spośród was." Również z tego miejsca jasno wynika, że Karus chciał, by uważano, że jest Rzymianinem, to jest, że urodził się w Rzymie. Karus piastował urzędy cywilne i wojskowe, jak wskazują napisy na jego posągach; mianowany przez Probusa naczelnikiem pretorianów pozyskał sobie taką

miłość żołnierzy, że kiedy zamordowano Probusa, wybitnego cesarza, jedyny wydawał się najbardziej godny władzy. Nie uszedł mojej uwagi fakt, że bardzo wielu pisarzy podejrzewało i nawet zapisało w rocznikach, iż Probusa zamordowano na skutek intryg Karusa; nie pozwalają jednak w to wierzyć ani dobrodziejstwa Probusa wobec Karusa, ani charakter Karusa, ponieważ w sposób bardzo okrutny i konsekwentny pomścił jego śmierć. Na to zaś, co Probus myślał o Karusie, wskazuje list wysłany do senatu w sprawie przyznania mu zaszczytów: „Probus August pozdrawia najmilszy dla niego senat". Między innymi czytamy: „Szczęśliwe byłoby nasze państwo, gdybym więcej takich ludzi jak Karus i większość z was obarczył sprawami publicznymi. Dlatego uważam, że mężowi odznaczającemu się charakterem dawnych Rzymian należy przyznać posąg konny (jeśli to ustanowicie) oraz na koszt publiczny wybudować dla niego dom z marmurów, ofiarowanych przeze mnie. Trzeba bowiem, abyśmy wynagrodzili prawość takiego człowieka" i tak dalej. Nie będę wprowadzał szczegółów bardzo drobnych i takich, które można znaleźć u innych pisarzy. Skoro tylko Karus objął władze, rozpoczął za zgodą wszystkich żołnierzy wojnę z Persami, przygotowaną już przez Probusa; synom przyznał tytuły Cezarów, z tym że Karynusa wraz z wybranymi ludźmi przeznaczył do obrony Galii, z sobą zaś zabrał Numeriana, młodzieńca odznaczającego się rzadkimi zaletami charakteru i bardzo wymownego. Często jednak — jak mówią — nazywał siebie nieszczęśliwym z tego powodu, że Karynusa wysłał jako władcę do Galii i że Numerian nie doszedł jeszcze do odpowiedniego wieku, aby mógł powierzyć mu władzę nad Galią; Galia bowiem wymagała władcy odznaczającego się bardzo zrównoważonym charakterem. Lecz o tym opowiem innym razem. Zachował się list Karusa, w którym Karus skarżył się swojemu prefektowi na charakter Karyna; stąd wynika, że prawdę mówi Onesinius, iż Karus miał zamiar odebrać Karynowi władzę Cezara. O tym jednak muszę napisać, jak wspomniałem, kiedy indziej, a mianowicie w biografii samego Karyna. Teraz wrócę do kolejnego opisywania wydarzeń. Karus, zakończywszy wojnę z Sarmatami, jaką prowadził, po więk-

szej części dzięki doskonałemu przygotowaniu i wszystkim siłom zebranym przez Probusa, wyruszył przeciw Persom, a kiedy nikt nie stawiał mu oporu, zajął Mezopotamię i dotarł aż do Ktezyfontu6: ponieważ zaś Persowie byli zajęci zamieszkami wewnętrznymi, uzyskał tytuł władcy Persów. Gdy zaś, żądny sławy, szczególnie pod naciskiem swego prefekta (ów bowiem, chcąc sam panować, pragnął zguby jego i synów) posunął się za daleko, umarł, jak twierdzą jedni, z powodu choroby, a jak mówi większość, zabity został przez piorun. Nie można zaprzeczyć, że w tym czasie, gdy zakończył życie, dał się słyszeć tak potężny grzmot, iż wielu ludzi umarło podobno z samego strachu. Umarł przeto, gdy był chory i leżał w namiocie; wtedy zerwała się wielka burza ze strasznymi błyskawicami i groźniejszymi jeszcze grzmotami, jak już mówiłem. Juliusz Kalpurniusz, który zwykle dyktował historykowi cesarskiemu, napisał taki list do prefekta miejskiego o śmierci Karusa. Między innymi czytamy w nim: „Kiedy — mówi — Karus, nasz naprawdę drogi cesarz, był chory, nagle zerwała się burza z tak potężnym wichrem, że wszystko pogrążyło się w ciemności i jeden drugiego nie poznawał; potem ustawicznie następowały błyskawice i grzmoty, tak jakby pioruny z ognistego nieba, i odebrały nam wszystkim świadomość rzeczywistości. Nagle zaczęto wołać, zwłaszcza po tym grzmocie, który wszystkich przejął lękiem, że umarł cesarz. Do tego jeszcze pokojowi, bolejąc nad jego śmiercią, podpalili namiot. Skądkolwiek ta wiadomość pochodzi, powstała pogłoska, że Karus zginął od pioruna, chociaż (o ile możemy to wiedzieć) pewne jest, że umarł na skutek choroby". List powyższy załączyłem, ponieważ bardzo wielu ludzi mówi, iż jest to jakaś siła przeznaczenia, że rzymski cesarz nie może dojść do Ktezyfontu; Karus zaś dlatego zginął od pioruna, że chciał przekroczyć granice ustanowione przez los. Lecz niech tchórzostwo, które powinno być zdeptane przez męstwo, dla siebie zachowa swoje sztuczki. Można oczywiście i będzie można, jak dowiódł najzacniejszy cesarz Maksymian, zwyciężyć Persów i przejść poza ich granice; jak sądzę, stanie się tak w przyszłości, jeśli nie zaniedbamy obiecanej nam życzliwości bóstw. Na fakt, że Karus był dobrym cesarzem, wskazują zarówno jego liczne czyny, jak również to, że natychmiast,

kiedy objął władzę, w umiejętny sposób rozdzielając działania wojenne pokonał Sarmatów, tak dalece rozzuchwalonych śmiercią Probusa, że grozili, iż wkroczą nie tylko do Ilirii, lecz także do Tracji i Italii; w ciągu bardzo niewielu dni zapewnił bezpieczeństwo Panoniom wymordowawszy szesnaście tysięcy Sarmatów i wziąwszy do niewoli dwadzieścia tysięcy kobiet i mężczyzn. Sądzę, że dosyć powiedziałem o Karusie. Przejdźmy do Numeria7 na . Jak się wydaje, jego historia związana jest bardziej z ojcem i stała się więcej godna podziwu z powodu jego teścia. Chociaż Karynus był starszy wiekiem i wcześniej od Numeriana ogłoszono go Cezarem, trzeba jednak, abym najpierw powiedział o Numerianie, który został następcą po śmierci ojca, a potem o Karynie; jego zgładził, stoczywszy z nim walkę, August Dioklecjan, mąż dla państwa niezbędny. Numerian, syn Karusa, miał niezwykły charakter i rzeczywiście godny był władzy; wyróżniał się także wymową do tego stopnia, że jako chłopiec deklamował publicznie, a za znakomite uważano jego pisma, bardziej jednak stosowne do deklamacji niż harmonizujące ze stylem Cycerona. Utwory poetyckie pisał podobno takie, że przewyższył wszystkich poetów sobie współczesnych. Współzaautorem »Halieutika«, wodniczył z Olympiuszem Nemezjanem8, »Kynegetika« i »Nautika«, który stał się bardzo sławny we wszystkich koloniach; przewyższył także Aureliusza Apollinarisa 9, autora utworów jambicznych (ów opisał dzieje jego ojca), a po wydaniu tego, co recytował, zasłonił go jakby promieniem słońca. Mowa Numeriana wysłana do senatu odznaczała się podobno wspaniałym stylem. Dlatego poświęcono mu posąg nie jako Cezarowi, lecz jako mówcy; miał on być umieszczony w Bibliotece Ulpiańskiej z napisem: „Cezarowi Numerianowi, najwspanialszemu mówcy współczesnemu." Numerian towarzyszył ojcu w czasie wojny z Persami. Po jego śmierci, gdy zaczął cierpieć na chorobę oczu (na ten rodzaj choroby był szczególnie podatny z powodu zmęczenia długą bezsennością) i noszono go w lektyce, został zamordowany na skutek intrygi swojego teścia Apra, który usiłował objąć władzę. Kiedy przez bardzo wiele dni żołnierze pytali o zdrowie cesarza, Aper zaś powiedział

na zgromadzeniu, że nie można go zobaczyć, ponieważ chore oczy chroni przed wiatrem i słońcem, a sprawa wydała się z powodu zapachu rozkładającego się ciała — wszyscy rzucili się na Apra; intryga jego nie mogła się ukryć, a jego samego wyciągnęli przed sztandary i główną kwaterę w obozie. Wtedy odbyło się wielkie zgromadzenie; zbudowano także mównicę. Gdy zaczęto zastanawiać się, kto będzie najbardziej sprawiedliwym mścicielem Numeriana i kogo dać państwu jako dobrego cesarza, wszyscy kierując się jednomyślnością zesłaną przez bogów obwołali Augustem Dioklecjana 10 dowodzącego wtedy żołnierzami straży przybocznej (mówiono o nim, że miał wiele znaków zapowiadających władzę). Dioklecjan był mężem znakomitym, roztropnym; kochał państwo i swoich bliskich; był przygotowany na wszystko, czego wymagały okoliczności; postępował zawsze w sposób skryty, niekiedy jednak zbyt zuchwały, ale dzięki roztropności i nadmiernemu uporowi tłumił podniety niespokojnego serca. Skoro Dioklecjan wszedł na mównicę i obwołano go Augustem oraz zapytano, w jaki sposób zamordowano Numeriana, wskazując na dowódcę pretorianów, Apra, przebił go wyciągniętym mieczem mówiąc: „Oto jest sprawca śmierci Numeriana." W ten sposób Aper, który żył w sposób haniebny i działał przy pomocy niegodziwych planów, poniósł śmierć godną swego charakteru. Dziadek mój opowiadał, że był obecny na zgromadzeniu, kiedy Aper zginął z ręki Dioklecjana. Twierdził, że Dioklecjan, kiedy go zabił, wypowiedział następujące słowa: „Bądź dumny, Aprze, giniesz z ręki wielkiego Eneasza 11." Dziwię się, że tak wyraził się żołnierz, chociaż oczywiście wiem, iż większość żołnierzy używa greckich lub łacińskich powiedzeń komediopisarzy i poetów. Sami wreszcie komediopisarze, wprowadzając na scenę żołnierzy, każą im używać dawnych powiedzeń. Bowiem „Jesteś zającem, a szukasz zwierzyny" jest to powiedzenie Liwiusza Andronika 12, a wiele innych ułożyli Plaut i Cecyliusz 13. Moim zdaniem przytoczenie odpowiedniego dla tego miejsca krótkiego opowiadania o Auguście Dioklecjanie nie będzie ani czymś zbyt wyjątkowym, ani zbyt pospolitym; wydarzenie owo było dla niego zapowiedzią władzy cesarskiej. Dziadek mój mówił, że dowiedział się o tym od samego Dioklecjana. „Kiedy — rzekł — Dioklecjan, pia-

stując jeszcze niższe stanowiska wojskowe, zatrzymał się w Galii w kraju Tungrów 14, w jakiejś gospodzie, i z pewną kobietą, Druidką, robił rachunek za swoje codzienne pożywienie, ona powiedziała: «Dioklecjanie, jesteś zbyt skąpy i zbyt oszczędny.« Wówczas Dioklecjan odpowiedział podobno żartem, nie poważnie: »Wtedy będę szczodry, gdy zostanę cesarzem.« Po tych słowach Druidka miała odpowiedzieć: «Dioklecjanie, nie żartuj, cesarzem bowiem będziesz wtedy, gdy zabijesz dzika. 15«" Dioklecjan zawsze pożądał w duchu władzy cesarskiej; wiedział o tym Maksymianus i mój dziadek, któremu sam opowiedział o słowach Druidki. Jednak ponieważ był skryty, uśmiechał się i milczał. W czasie polowań, skoro tylko nadarzyła się sposobność, zawsze własnoręcznie zabijał dziki. Kiedy wreszcie objął władzę Aurelian, Probus, Tacyt i Karus, Dioklecjan powiedział: „Stale zabijam dziki, lecz kto inny korzysta ze zwierzyny." Powszechnie znane były podobno jego słowa, wypowiedziane wtedy, gdy zabił naczelnika pretorianów, Apra: „Wreszcie zabiłem dzika przeznaczonego mi losem." Jak mówił mój dziadek, sam Dioklecjan twierdził, że nie miał żadnego innego powodu, by własnoręcznie zabić Apra, oprócz tego, by spełnić słowa Druidki i zapewnić sobie władzę. Nie chciałby bowiem, przynajmniej w pierwszych dniach panowania, stać się znanym ze swego okrucieństwa, gdyby konieczność nie popchnęła go do tego strasznego zabójstwa. Powiedziałem już o Karusie i Numerianie. Pozostał mi Karynus 16, człowiek ze wszystkich najbardziej zniesławiony, cudzołożnik, często uwodziciel młodzieży (wstyd mówić, co pisze o nim Onesimus), sam także w zły sposób korzystający z przyjemności, na jakie pozwalała mu jego płeć. Kiedy Karynus jako Cezar (przyznano mu władzę nad Galiami i Italią, Ilirią, Hiszpaniami, Brytaniami i Afryką), pozostawiony przez ojca, sprawował władzę Cezara, ale pod warunkiem, żeby czynił wszystko, co należy do obowiązków Augusta, splamił swoje imię wielkimi występkami i bardzo haniebnymi czynami, usunął najlepszych przyjaciół, wybrał i zatrzymał wszystkich najgorszych, a prefektem miasta mianował jednego ze swoich odźwiernych; nigdy nie można było ani myśleć, ani mówić o czynie bardziej niegodnym. Naczelnika pretorianów, którego miał, kazał zamordować. Na jego

miejsce mianował Matronianusa, dawnego poplecznika, jednego ze swoich pisarzy; Matronianus pomagał mu i był wtajemniczony w jego sprośne czyny i rozkosze. Wbrew woli ojca został Karynus konsulem. Do senatu wysłał dumny list. Dobra senatorów obiecał ludowi miasta Rzymu, tak jakby ludowi rzymskiemu. Miał dziewięć żon (żenił się i rzucał je), a większość z nich, kiedy były ciężarne, wypędził. Palatyn zapełnił aktorami, nierządnicami, kuglarzami, śpiewakami i stręczycielami. Miał tak wielki wstręt do podpisywania, że używał do tego pewnego niegodziwego człowieka, z którym zawsze w południe żartował i którego często łajał, ponieważ dobrze naśladował charakter jego pisma. Karynus miał drogie kamienie w trzewikach, używał tylko sprzączek wysadzanych drogimi kamieniami, a także pasa obficie nimi ozdobionego. Większość mieszkańców Ilirii nazywała go królem. Nigdy nie wyszedł naprzeciw prefektom ani konsulom. Najwięcej względów okazywał ludziom niegodziwym i zawsze zapraszał ich na uczty. Na biesiadach, jakie urządzał, kazał podawać często sto funtów drobiu, sto funtów ryb, tysiąc funtów różnego mięsa. Polecił nalewać bardzo dużo wina. Pływał wśród owoców i melonów. Różami sprowadzanymi z Mediolanu zaściełał sale jadalne i sypialnie. Korzystał z łaźni tak zimnych, jak zwykle są pomieszczenia znajdujące się pod ziemią, i stale chłodzonych śniegiem. Gdy zimą przybył do pewnej okolicy, gdzie w źródle była letnia woda, jak to zazwyczaj zgodnie z naturą wydaje się w tej porze roku, i zanurzył się w sadzawce, powiedział podobno do kąpielowych: „Przygotowaliście mi wodę, jak dla kobiety". Słowa te powtarzano jako najsławniejsze jego powiedzenie. Ojciec słuchał o postępkach Karyna i wołał: „On nie jest moim synem!" Postanowił wreszcie na jego miejsce powołać Konstancjusza 17, który później został Cezarem, a wtedy zarządzał prowincją Dalmacją (wówczas wydawało się, że nie ma człowieka od niego lepszego); jego zaś postanowił zgładzić, jak mówi Onesimus. Zbyt długą rzeczą byłoby opowiadać więcej o rozrzutności Karyna. Kto pragnie te sprawy poznać dokładnie, niech czyta także Fulwiusza Asprianusa, opisującego tak szczegółowo wszystkie jego czyny, że budzi to wstręt. Skoro Karynus dowiedział się, że ojca zabił piorun, brata zamor-

dowal teść, a Dioklecjana obwołano Augustem, popełniał większe jeszcze występki i zbrodnie, ponieważ był już całkowicie swobodny i dzięki śmierci swoich bliskich wolny od hamulców rodzinnej miłości. Nie zabrakło mu jednak siły ducha, by rościć sobie prawo do władzy. W wielu bowiem bitwach walczył przeciw Dioklecjanowi, lecz zwyciężony zginął w ostatniej, stoczonej pod Margus.18 Taki był koniec trzech cesarzy: Karusa, Numeriana i Karyna. Po nich dali bogowie jako cesarzy Dioklecjana i Maksymiana, dodając do tak wybitnych mężów Galeriusza i Konstancjusza 19; jeden z nich urodził się, by zmyć hańbę, jakiej doznali Rzymianie z powodu wzięcia do niewoli Waleriana, drugi — by pod prawa rzymskie przywrócić Galie. Ci czterej byli władcami świata dzielnymi, mądrymi, dobrotliwymi i nadzwyczaj szlachetnymi, jednomyślnymi, jeśli chodziło o państwo; darzyli wielkim szacunkiem senat rzymski, odznaczali się umiarkowaniem, byli życzliwi dla ludu, przezacni, poważni, bogobojni, słowem — byli takimi cesarzami, jakich zawsze sobie życzyliśmy. Biografię ich napisał w poszczególnych księgach Klaudiusz Eusteniusz, sprawujący za Dioklecjana urząd sekretarza; wspomniałem o tym dlatego, by ktoś nie wymagał takiego dzieła ode mnie, zwłaszcza że o cesarzach za ich życia nie mówi się w sposób wolny od nagany. Panowanie Karusa, Karyna i Numeriana tym się szczególniej upamiętniło, że wydano dla ludu rzymskiego igrzyska uświetnione nowymi widowiskami; oglądaliśmy sceny z nich wymalowane na Palatynie w pobliżu portyku Stabuli. Kazano bowiem wystąpić akrobacie na linie, unoszącemu się na koturnach jakby na wietrze, akrobacie wspinającemu się po ścianie, który przebiegał wzdłuż ściany wymijając niedźwiedzia, niedźwiedziom odgrywającym mim, stu trębaczom grającym równocześnie, stu grającym na rogach, stu fletnistom, stu fletnistom towarzyszącym chórowi, tysiącu aktorów pantomimu i zapaśnikom. Urządzono zapadnię sceniczną, która stanęła w płomieniach, a od niej zapaliła się scena; scenę odbudował później Dioklecjan wspanialszą. Zewsząd zwołano aktorów. Wydano także igrzyska z okazji zwycięstwa nad Sarmatami, od których nie ma nic milszego, wystawiono mit o Cyklopie 20. Artystów greckich, zapaśników, aktorów i muzyków obdarowano złotem i srebrem, a także jedwabnymi szatami. Nie wiem, w jakim stopniu to wszystko zasługuje na wdzięczność u ludu, nie ma jednak żadnego znaczenia w oczach dobrych cesarzy. Przytacza się wreszcie słowa Dioklecjana, wypowiedziane wtedy,

kiedy pewien jego urzędnik skarbu chwalił sposób wydawania igrzysk przez Karusa, twierdząc, że bardzo podobają mu się tacy cesarze, ponieważ urządzają widowiska w teatrze i cyrku. „Karus — powiedział — dobrze został wyśmiany w czasie swego panowania." Kiedy Dioklecjan urządził igrzyska, zgromadziwszy ludzi ze wszystkich narodów, bardzo był oszczędny w swej hojności, twierdził bowiem, że igrzyska powinny być skromniejsze, ponieważ patrzy na nie cenzor. Niech to miejsce przeczyta Juniusz Mesalla, którego ośmielam się swobodnie oskarżać. Ów bowiem majątek swój rozdał aktorom, odmówił go spadkobiercom, tunikę matki podarował aktorce, płaszcz ojca aktorowi; tak było naprawdę, ponieważ aktor tragiczny używał zamiast długiej sukni — złotego i purpurowego płaszcza jego babki. Jeszcze dotąd wyszyte jest imię żony Mesalli na purpurowym płaszczu fletnisty towarzyszącego chórowi, którym ów cieszy się tak jak łupem zdobytym na nobilach. Czy mam mówić o lnianych szatach sprowadzanych z Egiptu? Czy mam mówić o szatach z Tyru i Sydonu, tak delikatnych, że aż przezroczystych, mieniących się purpurą, słynnych dlatego, że były bardzo trudne do haftowania? Mesalla rozdawał także w darze szaty z grubego sukna, sprowadzane od Atrebatów21, z Kanuzjum22 i Afryki — bogactwa niewidziane dawniej na scenie. Napisałem o tym tylko dlatego, by tych, którzy będą w przyszłości wydawać igrzyska, zawstydzić, ażeby nie rozdawali majątku swego aktorom i błaznom, wykluczywszy prawych spadkobierców. Masz, mój przyjacielu, w darze moje dziełko. Ujrzało ono światło dzienne (jak to często powtarzałem) nie ze względu na styl, lecz na ciekawą treść; uczyniłem tak przede wszystkim dlatego, aby jeżeli ktoś, odznaczając się pięknym stylem, chciałby opisać czyny cesarzy, nie szukał materiału, ale moje książeczki miał za pomocników swej wymowy. Ciebie proszę, żebyś był zadowolony i przekonany, że chciałem napisać tak dobrze, jak tylko mogłem.

PRZYPISY (Daty, o ile nie podano inaczej, odnoszą się do naszej ery.)

HADRIAN 1

Mariusz Maksymus (III w.) — autor biografii cesarzy od Nerwy do Heliogabala; był kontynuatorem i naśladowcą Swetoniusza. Z jego dzieła zachowały się fragmenty. 2 W 101 r. 3 W 105 r. 4 Wzmianka o konsulacie, który równocześnie piastowali Suburanus i Serwianus, jest błędna: Serwianus sprawował konsulat po raz drugi z Surą w 102 r., a Suburanus (Suranus) był drugi raz konsulem w 104 r. Hadrian objął preturę ok. 106 r. 5 W 108 r. 6 Aurum coronarium. W czasach najdawniejszych nazywano tak złoto, z którego sporządzano wieńce dla triumfatorów (coronae triumphales, coronae aureae); później zamiast złota wpłacano określoną sumę pieniężną. Początkowo było to świadczenie dobrowolne, potem — przymusowe. W czasach cesarstwa powód do ściągania go dawały wojny zwycięsko zakończone przez cesarzy, adopcje, objęcie władzy itp. 7 A. Korneliusz Palma — konsul w latach 99 i 109, namiestnik Syrii; Palma był osobistym wrogiem Hadriana. 8 L. Publiliusz Celzus — piastował konsulat w 113 r. za panowania Trajana; Trajan bardzo go cenił i kazał wznieść na jego cześć posąg. Celzus był wrogiem Hadriana. 9 K. Awidiusz Nigrynus — były konsul, przypuszczalnie brał udział w spisku przeciw Hadrianowi. 10 Kw. Luzjusz Kwietus — był konsulem (prawdopodobnie tylko konsulem suffectus) za panowania Trajana w 116 lub 117 r.; cieszył się wielką życzliwością i względami cesarza. Za Hadriana został oskarżony o udział w spisku na życie cesarza i zamordowany przypuszczalnie w czasie podróży, którą odbywał z Mauretanii do Rzymu. 11 Urząd prefekta Egiptu powstał w okresie cesarstwa; stanowisko uważano za

zaszczytne, ponieważ prefekt Egiptu zarządzał tą prowincją jako własnością cesarza. Cesarz czerpał z Egiptu olbrzymie dochody; stamtąd też sprowadzano 1/3 całej ilości zboża potrzebnej miastu, co dawało cesarzowi możność zaopatrywania w zboże rzymskiego plebsu miejskiego. 12 Congiarium — podarki dla ludu lub wojska pierwotnie w postaci wina i oliwy, później także pieniędzy. 13

Aureus — złota moneta rzymska z czasów cesarstwa, zwana także denarem. Były to zasiłki (alimenta) udzielane przez państwo najbiedniejszym dzieciom. Zwyczaj ten ustalił się w I w. (w okresie wcześniejszym państwo udzielało takiej pomocy tylko sporadycznie); za przykładem Nerwy poszli Trajan, Hadrian i Antoninus Pius. Obok fundacji cesarskich istniały również fundacje ludzi prywatnych. Dzieci utrzymywane przez państwo nazywały się alimentarii pucii et puellae. 15 W 119 r. 16 Por. przypisy 7—10. 17 Apis — święty byk posiadający szczególne znaki, poświęcony Ozyrysowi i czczony zwłaszcza w Memfis. W czasach Hadriana był widocznie zwyczaj, że Apisa starano się — przynajmniej na pewien czas — zatrzymać w tej okolicy, gdzie go znaleziono. 18 Filip — ojciec Aleksandra Wielkiego. 19 Dionizja w marcu 125 r. 20 Później nazywano je po prostu świątyniami Hadriana; były ośrodkiem kultu cesarzy z kultem samego Hadriana włącznie. 21 Antiuous — piękny młodzieniec rodem z Bitynii, ulubieniec Hadriana. 22 Saturnalia — święta ku czci Saturna obchodzone w grudniu; obchody cechowała szczególna wesołość i swawola, kiedy indziej niedopuszczalna. W czasie Saturnaliów obdarzano się rozmaitymi drobnymi podarkami. Sigillaria — ostatnie dwa dni Saturnaliów. Nazwa pochodzi stąd, że obdarzano się wtedy, a szczególnie obdarzano dzieci, figurkami (sigilla) z gliny, wosku albo gipsu, przedstawiającymi postacie ludzi lub bogów. 23 Panteon — świątynia ku czci wszystkich bogów. Wzniesiona na Polu Marsowym przez Agryppę, ulegała kilkakrotnie pożarom i przebudowie; ostateczną formę nadał jej zapewne Apollodor z Damaszku, architekt Hadriana. Jest to połączenie prostokątnego portyku kolumnowego z rotundą pokrytą kopułą. 24 Saepta lulia — budowla wzniesiona przez Cezara na polu Marsowym, miejsce zgromadzeń ludowych; w czasach cesarstwa była ulubionym miejscem przechadzek Rzymian. 25 Bona Dea — pierwotnie przydomek Fauny; później Rzymianie czcili Dohrj Boginię jako bóstwo samodzielne, córkę lub żonę Fauna. 26 Hadrianotherae — miasto w Myzji (Azja Mn.) na drodze między Miletopolis i Pergamonem. 27 Od najdawniejszych czasów istniał w Rzymie zwyczaj, że kobietom i małoletnim oraz ludziom nienormalnym w wypadkach, gdy z jakiegoś powodu (np. 14

śmierć ojca, wyzwolenie) stawali się prawnie niezależnymi, wyznaczano opiekunów. Głównym zadaniem opiekuna było administrowanie i ochrona majątku podopiecznego. W czasach cesarstwa opiekunów wyznaczali kousulowie lub pretor, któremu tę sprawę specjalnie powierzono. ELIUSZ 1

Fawencja — miasto położone przy Via Aemilia między Forum Corneli (obecnie Imola) i Forum Livi (obecnie Forli); założone przez Rzymian w okresie walk z Galiami, prawdopodobnie ok. 57/58 r. przed n.e. 2 W okresie cesarstwa (od 30 r. przed n.e.) były to uroczyste ofiary składane za pomyślność cesarza i rodziny cesarskiej. Od czasów Tyberiusza składano je corocznie w dniu 3 stycznia. 3 M. Gawiusz Apicjusz — słynny rzymski smakosz z czasów Augusta i Tiberiusza; przypisuje mu się rozprawę O sztuce kulinarnej. 4

P. Owidiusz Nazo — najwybitniejszy elegik rzymski, obok Wergilego i Horacego największy poeta epoki augustowskiej. Twórczość swoją rozpoczął od elegii erotycznych Amores w 3 księgach, o których mowa jest w tekście. 5 M. Waleriusz Marcjalis (40—102 r.) — najwybitniejszy epigramatyk rzymski, właściwy twórca epigramu satyrycznego, autor 15 ksiąg epigramów o najrozmaitszej tematyce; wśród nich na pierwszy plan wysuwają się epigramy satyryczne. 6 P. Wergiliusz Maro (70—19 r. przed n.e.) — najwybitniejszy przedstawiciel epiki rzymskiej, twórca narodowej epopei rzymskiej Eneidy, autor sielanek i poematu o uprawie roli pt. Georgiki. Eneida stała się klasycznym wzorem epopei dla następców Wergiliusza. ANTONINUS PIUS 1

W 86 r.

2

Lanuwium — stare miasto latyńskie, na pld. wsch. od Rzymu.

3

Lorium — miejscowość na płn. zach. od Rzymu.

4

Najdawniejsza stopa procentowa, ustanowiona przypuszczalnie przez prawo XII tablic, wynosiła 10%; w późniejszym okresie republikańskim pobierano często 12%, w r. 54 przed n.e. stopa procentowa mogła wynosić 4%, a podniesienie jej do 8% stało się przedmiotem komentarzy. 5

Tralles — bogate miasto handlowe w Karii, było ośrodkiem kultu Zeusa z przydomkiem Lagasios. 6

Cyzyk (Kyzikos) — miasto na płd. cyplu wyspy Arktonesos w Propontydzie, kolonia Milezyjczyków. 7

138 r.

8

Por. Hadrian 6, przyp. 6. Por. Hadrian 7, przyp. 12.

9

10

Por. Hadrian 7, przyp. 14. Pakorus — król Armenii. 12 Lazjowie — lud mieszkający w Kolchidzie. 13 Prawdopodobnie chodzi o Abgara VIII, króla Osroene, który panował mniej więcej w latach 165—167; znany tylko z monet. 14 Apoloniusz — filozof stoicki, nauczyciel Marka i Werusa; ojczyzną jego był Chalcedon, wg Kasjusza Diona — Nikomedia. Chalkis jest pomyłką. 15 M. Waleriusz Homullus — konsul w 152 r.; starał się wzbudzić w Piusie podejrzenia w stosunku do matki Marka, Lucylli. 16 Pomyłka; prawdopodobnie autor miał na myśli sławnego prawnika Jawolenusa Pryskusa; ten jednak był współczesnym Pliniusza, starszym od niego, i trudno przypuszczać, by Pius mógł zasięgać jego rady. 11

MAREK ANTONINUS FILOZOF (AURELIUSZ) 1

W 121 r. Lupiae (Lopiae) — miejscowość w Kalabrii, na płd. od Brundizjum. 3 Tyb. Klaudiusz Attykus Herodes, konsul w 143 r.; najwybitniejszy mówca grecki w II w. W Atenach miał szkołę skupiającą liczne grono uczniów. 4 M. Korneliusz Fronto — znany mówca i pisarz rzymski z II w. 5 Zgodnie z obowiązującym zwyczajem cesarz musiał witać pocałunkiem senatorów i najwybitniejszych członków stanu ekwitów. 6 Stowarzyszenie kapłanów ku czci Marsa, istniejące w Rzymie od najdawniejszych czasów. 7 Najważniejsze ze świąt ruchomych w kalendarzu rzymskim. 8 W tekście luka. Chodzi o zerwanie zaręczyn z córką Lucjusza Cejoniusza Kommodusa, o których wyraźnie jest mowa w rozdz. 4: „Togę męską włożył w piętnastym roku życia i od razu zaręczono z nim zgodnie z wolą Hadriana córkę Lucjusza Cejoniusza Kommodusa", oraz w biografii Werusa w rozdz. 2, gdzie autor pisze, że Marek Antoninus ożenił się z córką Antonina Piusa. 9 Tzw. seviri equitum Romanorum — sześciu przywódców stanu ekwitów. Byli to zwykle młodzi mężczyźni z rodów senatorskich nie dopuszczeni jeszcze do senatu, czasem członkowie rodziny cesarskiej; nazywano ich też principes iuventutis i trossuli (por. Kommodus 1). Godność tę otrzymywali od cesarza. 10 Ius quintae relationis: nowy cesarz, obejmując władzę, z reguły upoważniony był specjalną uchwałą senatu do przedstawiania na posiedzeniach senatu określonej liczby projektów różnych zarządzeń; jego propozycje miały pierwszeństwo przed innymi. Liczba projektów była różna, ale przypuszczalnie nie przekraczała pięciu. 11 Chodzi tu o fundację alimentacyjną dla dzieci bez środków do życia, ustanowioną przez Marka Aurelego na cześć Faustyny Młodszej. 12 Wologezus III — król Partów; panował w latach 148—190. 13 W świątyni Saturna przechowywano skarb państwa; za czasów cesarstwa 2

pieczę nad nim sprawowali pretorowie, byli pretorowie, kwestorowie, a nawet prefekci. 14 Prawo Pletoriusza wydane przed 191 r. przed n.e. chroniło przed oszustwem, jako małoletnie, osoby, które nie ukończyły jeszcze 25 lat życia; osoby te powinny były zgłaszać się do pretora, ponieważ on sprawował nad nimi opiekę. 15 Tzw. Lectisternium; wg zwyczaju rzymskiego w czasie świąt urządzano też ucztę dla bogów: przy stole zastawionym potrawami ustawiano sofę, na której spoczywały wizerunki bogów ozdobione, podobnie jak ludzie w czasie biesiady, wieńcami. Pierwsze Lectisternium urządzono w r. 399 przed n.e.; trwało ono 8 dni. 16 Bukolowie — ludność pasterska zamieszkująca płn. zach. część delty Nilu w okolicy Aleksandrii. 17 Tj. w misteriach eleuzyńskich; w misteriach tych mogli brać udział tylko wtajemniczeni, którzy nie splamili się żadnym grzechem, a zwłaszcza nieuczciwym lub okrutnym stosunkiem do ludzi. Jeśli wtajemniczony obarczony był grzechem i pomimo to, wprowadziwszy w błąd kapłana, uczestniczył w misteriach, czekała go nieunikniona kara i zguba za sprawą bogini. 18 W oryginale gra słów: ter Tullus — Tertullus.

WERUS 1

W 130 r. Por. Eliusz 2, przyp. 1. 3 Nikomedes — były niewolnik. Na dworze cesarskim bardzo go ceniono; piastował urzędy przewidziane prawem dla ekwitów. 4 Zawodnicy dzielili się na cztery stronnictwa (factiones): Zielonych, Niebieskich, Białych i Czerwonych; nazwa pochodziła od barw, jakie nosili zawodnicy. 5 Przy jednym stole było zasadniczo dziewięć miejsc dla biesiadników, ale zwykle dopuszczano tylko 7 lub 8 osób. Jeśli biesiadników było więcej niż dziewięciu, ustawiano inne stoły. 6 Por. przyp. 4. 7 Azyniusz Kwadratus — napisał historię Rzymu od założenia miasta do czasów Aleksandra Sewera. 8 Altinum — miasto w płn. wsch. części Italii, przy szlaku handlowym prowadzącym z Patawium do Akwilei, niedaleko od ujścia rzeki Plavis. 9 Wbrew temu, co mówi autor, biografia Marka Antonina (rozdz. 15) przytacza tę pogłoskę. 2

AWIDIUSZ KASJUSZ 1

Chodzi o spisek przeciw Juliuszowi Cezarowi, do którego należeli m.in. G. Kasjusz Longinus i G. Kasjusz Parmeusis. Obaj brali udział w zamordowaniu Cezara w Idy marcowe 44 r.

2

Aluzja do L. Sergiusza Katyliny, który powziął plan zamordowania Cycerona i nasłał mu morderców do domu; plan nie udał się, ponieważ Cycerona ostrzeżono. 3

Emiliusz Partenianus — biograf (lub historyk) skądinąd nieznany.

4

Dafne — przedmieście Antiochii, stolicy Syrii.

5

Por. Marek Aur. 21, przyp. 16.

6

O buncie tym nic bliższego nie wiadomo.

7

Arria Fadylla — córka Marka Aurelego, ur. ok. 150 r.

8

Horacy, Pieśni I, 17.

9

Klaudiusz Pompejanus — zięć Marka Aurelego, konsul w 173 r.

KOMMODUS ANTONINUS 1

Por. Antoninus Pius 1, przyp. 2. Tj. 31 sierpnia 161 r. 3 Centumcellae — miejscowość na wybrzeżu w płd. części Etrurii. 4 Nazwa ta oznaczała pierwotnie jazdę rzymską i wywodzi się prawdopodobnie od zdobytego kiedyś przez jazdę miasta Trossulum; w II w. przed n.e. nie rozumiano już jednak znaczenia tego słowa. Por. Marek Aur. 6, przyp. 9. 5 W Rzymie sądy odbywały się publicznie, na rynkach lub w bazylikach; w okresie cesarstwa cesarz był najwyższą instancją we wszystkich sprawach tak cywilnych, jak karnych. 6 W 176 r. 7 Spisek ten zawiązano prawdopodobnie w końcu 182 r. Kwadratus był zapewne wnukiem siostry Marka, Lucylla zaś starszą siostrą Kommodusa i żoną Lucjusza Werusa, a po jego śmierci Klaudiusza Pompejanusa. 8 Tygidiusz Perennis — wpływowy dowódca pretorianów (gwardii cesarskiej) na dworze Kommodusa, później zamordowany; co do okoliczności towarzyszących jego śmierci źródła starożytne nie są zgodne. 9 Kleander — z pochodzenia Frygijczyk, do Rzymu dostał się jako niewolnik. Później wyzwolony, jako pokojowy (cubicularius) cesarza wywierał duży wpływ na bieg spraw państwowych. Prefektem mianowany został po 186 r. 10 Tunika z białego jedwabiu przetykanego złotymi nićmi, z długimi rękawami, sięgająca do kolan. 2

11

Trankwillus — G. Swetoniusz Trankwillus (ok. 75—160) — najwybitniejszy przedstawiciel biografii w Rzymie, autor historycznych życiorysów cesarzy od Juliusza Cezara do Domicjana włącznie. 12 Mowa o buncie w Galii w 186 r. Na czele zbuntowanych stanął żołnierz imieniem Maternus, który zgromadził wokół siebie żołnierzy i zbiegów i pustoszył kraj. Pokonany przez Pescenniusza Nigra, uciekł do Italii i usiłował zamordować Kommodusa, został jednak schwytany i skazany na śmierć. 13 Acdes Vectilianae — szkoła gladiatorów w pobliżu Koloseum.

14

Libityna była boginią pogrzebów; w jej świątyni załatwiano sprawy z przedsiębiorcami pogrzebowymi, którymi byli niemal wyłącznie wyzwoleńcy i niewolnicy. Dlatego przeniesienie szyszaku cesarza przez bramę świątyni uważano za zły znak. 15 Późniejszy cesarz Helwiusz Pertinaks. 16 Prawdopodobnie donosiciel. HELWIUSZ PERTINAKS 1

1 sierpnia 126 r.

2

A. Sulpicjusz Apollinaris (II w.) — gramatyk z Kartaginy, nauczyciel Pertinaksa i Aulusa Geliusza, domniemany autor metrycznych streszczeń Eneidy Wergiliusza oraz komedii Plauta i Terencjusza. 3

W okresie poprzedzającym konsulat musiał przebywać w Syrii.

4

L. Antystiusz Burrus — szwagier Kommodusa.

5

Arriusz Antoninus — skądinąd nieznany.

6

Inaczej — Tanith, bogini opiekująca się Kartaginą; w okresie cesarstwa czczono ją pod imieniem Caelestis Afrorum Dea. 7

W tekście luka.

8

31 grudnia 192 r.

9

Por. Marek Ant. 6, przyp. 10.

10

Por. Hadrian 7, przyp. 14.

11

Vada Sabatia — miasto w Ligurii (płn. Italia), na wybrzeżu Morza Tyrreń-

skiego. 12

Ateneum — rodzaj zakładu naukowego finansowanego przez państwo. Założone przez Hadriana, posiadało doskonałych nauczycieli filozofii, retoryki, gramatyki i prawa; odbywały się tam również recytacje retorów i poetów. DIDIUSZ JULIANUS 1

Niżsi urzędnicy istniejący w Rzymie od czasów Augusta; urząd ten był pierwszym stopniem w karierze urzędniczej. 2 Albis — obecnie Elba. SEWER 1

Leptis Magna — miasto na płn. wybrzeżu Afryki, założone przez Fenicjan (obecnie Tripolis); od czasów Trajana kolonia rzymska. Najznakomitszym rodem w Leptis był ród Septymiuszów Sewerów, z którego pochodził cesarz. 2 W 146 r. 3 Prawo noszenia tuniki ozdobionej szerokim purpurowym pasem, który biegł od kroku w dół, było wyłącznym przywilejem stanu senatorskiego.

4

Hispania Baetica — prowincja rzymska w płn. Hiszpanii, po obu stronach rzeki Baetis (obecnie Guadalquivir). 5

Gallia Lugdunensis — płn. część Galii na zach. brzegu Sekwany; stolicą jej było miasto Lugdunum (obecnie Lyon). 6

Julia Domna — starsza córka Juliusza Basjana, kapłana boga Heliogabala w Emesie w Syrii.

7

Interamna — miejscowość nad rzeką Nar w płd. Umbrii.

8

Mowa o późniejszym cesarzu; wiadomość ta jest niewątpliwie zmyślona.

9

Najzaszczytniejszy rodzaj pogrzebu urządzanego na koszt państwa.

10

Por. Antoninus Pius 3, przyp. 6.

11

Neapol w Palestynie — miasto założone przez Wespazjaua po wojnie z Żydami.

12

Tj. August, który ustanowił przy prefekcie Egiptu urzędnika, zawiadującego wyznaczonymi przez cesarza dziedzinami sądownictwa. Urzędował on w Aleksandrii i miał tytuł iuridicus Alexandriae. 13

Tzw. posąg Memnona, w rzeczywistości posąg faraona Amenofisa III w Tebach w Egipcie. O wschodzie słońca miał on wydawać tony podobne do dźwięku struny; wyobrażano sobie, że w ten sposób wita ukazanie się Eos — Jutrzenki. 14 Biograf połączył tutaj edykt wieczysty (edictum perpetuum) Salwiusza Juliana, wybitnego prawnika z czasów Hadriana, i rozporządzenia (acta) Didiusza Juliana. Rozporządzenia zostały rzeczywiście anulowane, edykt wieczysty natomiast pozostał w mocy. 15 Septizonium — portyk na płd.-wsch. zboczu Wzgórza Palatyńskiego. 16 Eliusz Maurus — bliżej nieznany autor biografii cesarzy, cytowany jako źródło przez Scriptores Historiae Augustae. 17

Przezwisko cesarza pochodzi od nazwy długiego płaszcza gallickiego bez rękawów (caracalla), który od jego czasów stał się modny w Rzymie. 18 Cyprys, poświęcony bogu podziemi, Plutonowi, związany był z obrzędami pogrzebowymi; dlatego Sewer uważał to za znak złowróżbny. 19 Bellona — siostra Marsa, bogini wojny; w jej świątyni na Polu Marsowym senat przyjmował sprawozdania swych zwycięskich wodzów i zagranicznych posłów.

PESCENNIUSZ NIGER 1

Był nim niejaki Eklektus. Zboże przywożono do Rzymu przede wszystkim z Afryki. 3 Przez Afrykę rozumie autor nie część świata, lecz prowincję rzymską, utworzoną po zburzeniu Kartaginy w 146 r. przed n.e. 4 G. Juliusz Windeks — namiestnik prowincji Galia Lugdunensis; w 68 r. podniósł bunt przeciw Neronowi, stłumiony przez namiestnika Górnej Germanu, L. Werginiusza Rufusa. 2

5

G. Kalpurniusz Pizon — przywódca spisku przeciw Neronowi, zawiązanego w 65 r.

6

L. Antoniusz Saturninus — zarządca Górnej Germanii; w 88 r. za panowania Domicjana podniósł bunt stając na czele dwóch legionów, został jednak pokonany i skazany na śmierć. 7 G. Mariusz — wybitny wódz rzymski epoki republikańskiej, sławny zwycięzca Cymbrów i Teutonów.

KLODIUSZ ALBINUS 1

Herodian (II/III w.) — autor Historii następców Marka Aurelego w 8 ks., obejmującej biografie cesarzy od śmierci Marka Aurelego do śmierci Maksymina. 2 Kommodus kazał sportretować swoją konkubinę, Marcję, w stroju Amazonki; podobny wizerunek umieszczony był na pieczęci. 3 Eliusz Juniusz Kordus — nieznany bliżej biograf, cytowany często przez historyków jako ich źródło, autor biografii pomniejszych cesarzy do Maksymusa i Balbina. 4 Apulejusz z Madaury (II w.) — autor fantastycznej powieści obyczajowej Metamorfozy, pism filozoficznych i mów. Nie wiemy, czy Apulejusz napisał jakieś opowieści milezyjskie. Tytuł taki miał zbiór nowel Arystydesa z II w. przed n.e., których treścią były miłosne przygody bohaterów. Prawdopodobnie biograf określa w ten sposób literacki rodzaj Metamorfoz Apulejusza, które opowiadały o awanturniczych przygodach Lucjusza zamienionego w osła. 5 Biograf ma zapewne na myśli Krassusa, który został pokonany w walce z Partami w 53 r. przed n.e. ANTONINUS KARAKALLA 1

Por. Hadrian 17, przyp. 22. Malaria, której ataki powtarzały się co czwarty (febris quartana) lub co trzeci dzień (febris tertiana). 3 Ruiny term Antoninów, zwanych też termami Karakalli, zachowały się do dziś dnia; użyty w oryginale termin cella soliaris, którego znaczenie nie jest pewne, odnosi się albo do frigidarium, albo do hallu wejściowego, gdzie znajdował się duży basen pływacki. Sklepienie hallu podtrzymywał rodzaj kraty wykonanej z żelaznych nitowanych belek. Znaczna jej część zachowała się w odkopanych ruinach. 2

ANTONINUS GETA 1 2

W 189 r. Kw. Serenus Sammonikus — być może syn lekarza, Serena Sammonika, stra-

conego przez Karakallę w 212 r., autor wierszowanego traktatu De medicina praecepta. 3 W oryginale: anser, apruna, anas; pullus, perdix, pavus, porcellus, piscis, perna; phasianus, farrata, ficus.

OPILIUSZ MAKRYNUS 1

Por. Klodiusz Albinus 5, przyp. 3. W tekście luka. 3 Por. Pertinaks 4, przyp. 6. 4 Aureliusz Wiktor Piniusz — skądinąd nie znany (źródło, być może, zmyślone). 5 Emesa — miasto w środkowej Syrii nad Orontesem. 6 Mezentius — mityczny król Caere w Etrurii, który razem z Turnusem walczyć miał przeciw Eneaszowi. Karę stosowaną przez niego opisuje Wergiliusz w Eneidzie VIII 485—488. 7 Połowa cytatu wzięta jest z Eneidy XII 275 i odnosi się do Arkadyjczyka zabitego przez Tolumniusza; druga połowa pochodzi z Eneidy VII 654 i odnosi się do Lauzusa, syna Mezentiusa. 8 Po łacinie macellum. 2

DIADUMENUS ANTONINUS 1

Congiarium z reguły związane było z różnymi uroczystymi momentami w życiu cesarzy, jak wstąpienie na tron, adopcja, otrzymanie przydomku, święto rodzinne itp. Stąd Makrynus mógł w ogóle o darze nie wspominać, ponieważ dla żołnierzy było jasne, że cesarz rozda congiarium. 2 Stanowisko to nie istniało w czasie, gdy przytoczony list miał być pisany. Duces stali na czele wojsk stacjonujących na granicach; urząd ten stworzono w końcu III w., kiedy w prowincjach oddzielono władzę cywilną od wojskowej. 3 Werg., En. IV, 272—276. 4 Loliusz Urbikus — skądinąd nie znany. ANTONINUS HELIOGABAL 1

Biograf posługuje się tu grą słów: varius znaczy różny, rozmaity. Tj. Matki Bogów, bogini Kybele. 3 Tj. posągu Pallady; wg legendy Eneasz przeniósł go z Troi do Rzymu. 4 Chodzi o święte tarcze przechowywane pod opieką Saliów. Wg legendy jedna z nich spadła z nieba; król Numa chcąc zabezpieczyć ją przed kradzieżą kazał sporządzić jedenaście identycznych tarcz, by nie można było rozpoznać prawdziwej, której posiadanie miało gwarantować istnienie Rzymu. 2

5

Heliogabal zamierzał połączyć wszystkie kulty i uczynić siebie głównym bóstwem Rzymu. 6 Wiadomość ta nie jest poświadczona w żadnym innym źródle; wg rozdz. 12 kobietą, która weszła do senatu, była Meza Waria. 7 Senaculum, co oznacza właściwie miejsce, w którym senatorowie czekali przed zaczęciem obrad; nazwę tę nadano zgromadzeniu matron przypuszczalnie po to, by stworzyć pozór, że ma ono jakieś znaczenie polityczne. Zgromadzenie matron (conventus matronalis) istniało od wczesnego okresu republiki. 8 Salambo — bogini semicka zbliżona charakterem do Afrodyty i Tanith-Caelestis. 9 Laodycea — miasto na wybrzeżu Syrii. Uważano, że znajdujący się tam posąg Diany (utożsamianej z Artemidą) był oryginalnym posągiem, który Orestes, zgodnie z wyrocznią Apollina, zabrał niegdyś ze świątyni Artemidy w Taurydzie. 10 Luka w tekście. Szczegółów tych nie ma w biografii Diadumena. 11 Aureliusz Zotikus — atleta sprowadzony ze Smyrny na rozkaz Heliogabala miał ojca kucharza (po gr. mageiros), stąd jego przezwisko. 12 Wzniesiona przez Heliogabala świątynia Dawnej Nadziei znajdowała się we wsch. części miasta; podobnie jak świątynia na Palatynie, tzw. Eliogabalium, poświęcona była czci boga Heliogabala (Słońca). 13 Folles aeris: od czasów Dioklecjana nazywano tak drobne monety miedziane z małą domieszką srebra, wartości dwóch denarów. Biograf wprowadza tu termin sobie współczesny. 14 W ten sposób obraził gości traktując ich jak zwierzęta.

ALEKSANDER SEWER 1

Arka Cezarea (albo Cezarea) — miasto w Syrii na zach. stoku gór Libanu. Por. Marek Aur. 6, przyp. 10. 3 W Praeneste znajdowała się świątynia Fortuny z przydomkiem Primigenia, słynna z wyroczni. W świątyni przechowywano drewniane tabliczki z wyrytymi na nich starymi literami; na podstawie jednej z nich, wyciągniętej przez chłopca w drodze losowania, udzielano odpowiedzi na pytania zadane wyroczni. 4 Opowiadanie to jest zapewne zmyślone przez autora. 5 Acholiusz — dwukrotnie jeszcze cytowany w biografii Aleksandra Sewera oraz w biografii Aureliana, gdzie nazwany jest „mistrzem ceremonii" (magister admissionum) przy audiencjach cesarza Waleriana. Nic więcej o nim nie wiemy; być może nazwisko to jest wymysłem biografa. 6 Por. Marek Aur. 27, przyp. 17. 7 Minutulus — drobna srebrna moneta obiegowa w III w.; odpowiadała dawnemu denarowi, ale jej wartość nabywcza była mniejsza. 8 Za cesarstwa do czasów Dioklecjana prowincje dzieliły się na cesarskie (pro2

vinciae principis — tutaj nazwane legatoriae) i senackie (provinciae senatus — tutaj nazwane proconsulares); na dużą trudność napotyka natomiast objaśnienie użytego w oryginale terminu provinciae praesidiales (oddane tu przez „zarządzane przez namiestników"), ponieważ terminu praeses w odniesieniu do prowincji używano w potrójnym znaczeniu: 1. ogólnie — namiestnik, 2. — namiestnik cywilny w odróżnieniu od dowódcy wojskowego, od czasu, gdy w prowincjach podzielono władzę na cywilną i wojskową (ponieważ jednak rozdzielenie władzy nastąpiło dopiero u schyłku III w., wątpliwe jest, czy termin ten mógł być używany w takim znaczeniu już za Aleksandra Sewera), oraz 3. — zarządca mniejszych prowincji cesarskich w przeciwieństwie do legata w prowincjach senatorskich. 9

Saepta — Por. Hadrian 19, przyp. 24.

10

Aluzja do urzędu najwyższego kapłana boga Heliogabala w Emesie; urząd ten był dziedziczny w rodzinie matki Aleksandra Sewera. 11

Apoloniusz z Tyany (I w.) — filozof pitagorejski i cudotwórca.

12

Por. Antoninus Geta 5, przyp. 2.

13

Por. Pertinahs 11, przyp. 12.

14

Nic bliższego o takim agonie nie wiemy; przypuszczalnie były to zawody atletyczne.

15

Fumum vendere (sprzedawać dym) — tyle co „zbywać kogoś czczymi obietnicami".

16

Święto to obchodzono 25 marca.

17

Uroczystości ku czci Apollina trwały od 6 do 13 lipca; uświetniano je głównie przedstawieniami teatralnymi. 18

Święto Jowisza przypadało dwa razy w roku, 13 września i 13 listopada; autor ma na myśli pierwsze z nich, obchodzone jako rocznica założenia świątyni Jowisza na Kapitolu. 19 Kw. Gargiliusz Marcjalis (III w.) — autor biografii Aleksandra Sewera oraz dzieła o rolnictwie. 20

Por. Eliusz 5, przyp. 5. Gra słów: l e p u s — zając i l e p o s — wdzięk. W Rzymie wierzono, że kto zje zająca, w ciągu kilku dni wypięknieje (o przesądzie tym wspomina również Pliniusz, Hist. nat. XXVIII 260). 22 Cyclas (z gr.) — wytworna szata dam rzymskich. 23 Por. Hadrian 13, przyp. 20. 24 Genealogia ta była wymyślona przez samego Aleksandra Sewera. 25 Au. Persjusz Flakkus (34—64) — autor zbiorku satyr obejmującego 6 utworów; cytowany jest wiersz II 69. 21

26

Owiniusz Kamillus — skądinąd nieznany. Fabiusz Marcellinus, Aureliusz Werus, Stacjusz Walens, Septymiusz — nazwiska skądinąd nieznane, prawdopodobnie wymyślone przez autora, który cytując fikcyjne źródła chciał nadać większą wagę swojej relacji. 28 Chodzi o prawo wymierzania kary śmierci. Teoretycznie należało ono do 27

cesarza lub senatu; w III w. cesarz przyznał to prawo wszystkim zarządcom prowincji. 29

P. Herenniusz Deksippus z Aten (III w.) — historyk i retor grecki, m.in. autor Kroniki, która obejmowała okres od czasów mitycznych do 268 r.; często cytowany jako źródło w późniejszych biografiach tego zbioru. 30 Nazwa „Kwiryci" oznaczała m. in. obywateli cywilnych w przeciwieństwie do żołnierzy; w tym znaczeniu użyta jest tutaj. 31 Artakserkses — król perski, założyciel nowej dynastii Sassanidów (od 226 r.). W 230 r. wyprawił się do Mezopotamii, a ponieważ zagrażał również Syrii i Kapadocji, Aleksander zmuszony był rozpocząć z nim wojnę. 32 233 r. 33 Wiadomość nieścisła: wg Kasjusza Diona miejscowość o nazwie Sycylia znajdowała się w Brytanii, a nie w Galii, cesarz zaś zamordowany został w pobliżu Moguncji. 34 Por. przyp. 5. DWAJ MAKSYMINOWIE 1

Maksyminus Starszy — G. Juliusz Werus Maksyminus (Trak). Wg większości komentatorów chodzi tu o amforę o przeciętnej wielkości, której objętość wynosiła 25 litrów. Amfory takie przechowywano na Kapitelu jako wzór; wiele amfor zaopatrywano w napisy informujące, że objętość ich odpowiada normie amfory kapitolińskiej. Inni zwracają uwagę na fakt, że określenia tego nie można rozumieć dosłownie; trudno sobie przecież wyobrazić, żeby cesarz wypijał 25 litrów dziennie. Biograf posługując się tak dokładnym na pozór określeniem chciał przekonać czytelnika o wiarygodności swojej informacji, w rzeczywistości jednak nasuwa się przypuszczenie, że podana przez niego wiadomość jest jego własnym wymysłem. (Por. E. Hohl: Uber die Glaubwurdigkeit der Historia Augusta, s. 9.) 3 Por. Klodiusz Albinus 5, przyp. 3. 4 W latach 217—218. 5 Oznaka stanu senatorskiego. 6 Milon z Krotonu — atleta grecki (VI/V w. przed n.e.), słynący z niezwykłej siły fizycznej. 2

7

Anteusz — gigant, syn Posejdona i Gai, przy zetknięciu się ze swą matką Gają (Ziemią) odzyskiwał siły. Herakles, chcąc go pokonać, musiał unieść go w powietrze i udusić. 8 Buzyrys — mityczny król Egiptu; składał krwawe ofiary Zeusowi i w tym celu kazał zabijać każdego cudzoziemca, który przybył do jego kraju. 9 Scyron — legendarny rozbójnik z wybrzeża w pobliżu granicy Attyki i Megary, pokonany przez Tezeusza. 10 11

Falaris — okrutny tyran miasta Akragas na Sycylii (570—554 p.n.e.) Tyfon — jeden z gigantów, syn Gai; odznaczał się ogromnym wzrostem

i niezwykłą siłą. Z Tyfonem walczył Zeus, który najpierw zranił go dotkliwie, a następnie przywalił wyspą Sycylią. Ilekroć Tyfon stara się wydobyć z tego więzienia, ziemia sycylijska drży, a przez krater Etny bucha płomień z paszczy pokonanego potwora. 12 Gyges (lub Gyas) — sturęki gigant, syn Gai i Uranosa. 13 Spartakus — Trak z pochodzenia, nauczyciel fechtunku w szkole gladiatorów, w latach 74—71 p.n.e. przywódca powstania niewolników. Atenion — pasterz, przywódca zbuntowanych niewolników na Sycylii w r. 104 p.n.e.; w 101 lub 100 pokonał go konsul Maniusz Akwilinus. 14 Sirmium — miasto w Panonii nad rzeką Savus (obecnie Mitrovica). 15 Tysdrus — miasto w Afryce, między Tapsos i Teane. 16 Opis tych walk i zamieszek znajduje się w biografii Maksymusa i Balbina 9—10. Dalszy ciąg tekstu w oryginale jest niejasny (occisis praecipue... per populum Gallicano et Maecenate); niektórzy wydawcy uważają, że tekst jest w tym miejscu zepsuty i uzupełniają: occisis praecipue duobus praetorianis a Gallicano et Maecenate et instigantibus contra praetorianos [per] populum. Inni, jak E. Hohl, uważają, że w tym miejscu jest luka. Wersję wg wydania Hohla przyjęłam w przekładzie. 17 Gallikanus i Mecenas — senatorowie. 18 Emona — miasto nad górną Sawą. 19 Akwileja — miasto nad północnym Adriatykiem. 20 Belenus (Belemus) — bóstwo celtyckie czczone w Norykum i Akwilei; dopatrywano się w nim podobieństwa do Apollina. 21

Sytuację tę jasno przedstawia Herodian (8, 4 i n.). Maksyminus, przeszedłszy z wojskiem rzekę Sontius. zajął opuszczone przez mieszkańców przedmieścia Akwilei. Wojsko zatrzymało się poza zasięgiem strzał z łuku i dopiero następnego dnia podeszło pod mury. Dlatego biograf pisze: „zaczął oblegać z bliska". 22 Por. biografię Maksymusa i Balbina; autor jej raz uważa, że obydwa imiona odnoszą się do tej samej osoby, innym razem waha się, jeśli chodzi o ich identyfikację (szczególnie rozdz. l, 15, 16, 18). U Aureliusza Wiktora (Caes. XXVI— XXVII) i u Eutropiusza (IX 2) oraz przypuszczalnie w ich źródle występuje wszędzie imię Pupienus (por. też rozdz. 33 tej biografii), w źródłach greckich natomiast Maksymus. W istocie cesarz nazywał się M. Klodiusz Pupienus Maksymus. 23 W Rzymie do oficjalnego sprawozdania o ważniejszym zwycięstwie dołączano wieniec laurowy.

MAKSYMINUS MŁODSZY 1

W oryg. dwa pierwsze wiersze pochodzą z Eneidy (VIII 589 i 591); trzeciego wiersza nie ma w Eneidzie. 2

Modestynus — przypuszczalnie Herenniusz Modestynus, prawnik i uczeń Ulpiana.

3

Por. Klodiusz Albinus 5, przyp. 3.

4

Aleksander Aureliusz — Aleksander Sewer. P. Aleksander Sewer 49, przyp. 29. 6 Arrian — Flawiusz Arrian z Nikomedii w Bitynii (95—175), autor kilku pism geograficznych, wojskowych i historycznych, m.in. Wyprawy Aleksandra. 7 Por. Maksyminowie 24, przyp. 22. 5

TRZEJ GORDIANOWIE 1

Cyceron wspomina swój poemat epicki o Mariuszu w De legibus (I 2) i w De divinatione (l 106); tytuł Aratus odnosi się do jego przekładu dzieła Aratosa Phainómena, a fragment z Alcyone zachował się u Noniusza Marcellusa. O dwóch pozostałych poematach nic nie wiemy. 2 Stacjusz — poeta z I w., autor dwóch epopei: Tebaidy w 12 księgach opisującej wyprawę siedmiu przeciwko Tebom i nie dokończonej (2 ks.) Achilleidy, której treścią miały być dzieje Achillesa. 3 Dzieje Aleksandra opisywali przede wszystkim historycy: Kallistenes (IV w. przed n.e.), Arrian (II w.), Kurcjusz Rufus (I w.) poświęcili mu dzieła monograficzne, Plutarch biografię i dwie mowy, a Diodor i Trogus większe partie w swoich dziełach historycznych. Z poetów o Aleksandrze W. pisali tylko epicy, Arrian i Soteriakos (II w.); poematy ich nie zachowały się. 4 P. Pertinaks 11, przyp. 12. 5 W czasach Filipa Araba, panującego od 244 do 249 r. 6 Purpurowa toga haftowana złotem (toga picta) była w okresie republiki szatą, w której zwycięski wódz odbywał tryumf; pod nią wkładał tunikę haftowaną w gałązki palmowe (tunica palmata). 7 Juwenalia — igrzyska sceniczne; pierwszy urządził je Neron, gdy po raz pierwszy zgolił brodę i stał się młodzieńcem (iuvenis). Juwenalia połączone z polowaniem na dzikie zwierzęta urządził także Domicjan. 8 Kw. Mucjusz Scewola — konsul w 95 r. przed n.e., znany prawnik i nauczyciel Gycerona, zarządca Azji w r. 98; uchodził za wzór sprawiedliwego zarządcy. P. Rutiliusz Rufus — konsul w 105 r. przed n.e., przyjaciel Scewoli i jego legat w Azji. G. Leliusz Sapiens — konsul w 140 r. przed n.e., przyjaciel Scypiona Afrykańskiego Młodszego. 9 Tj. przez Eliusza Juniusza Kordusa; por. Klodiusz Albinus 5, przyp. 3. 10 Wiarołomność Kartagińczyków była w starożytności przysłowiowa. 11 Kapelianus — skądinąd nie znany; był namiestnikiem Numidii.

GORDIAN MŁODSZY 1

Priam — syn Laomedonta i Strymo, ostatni król Troi, był ojcem pięćdziesięciu synów i kilkunastu córek. 2 Priap — bóg płodności. 3 Przytoczone wiersze pochodzą z Eneidy (VI 869—871), gdzie odnoszą się do siostrzeńca Augusta, Marcellusa, który był przewidziany na jego następcę, ale umarł w 23 r. przed n.e. U Historyków cesarstwa rzymskiego wiersze te przytoczone są jeszcze raz w odniesieniu do Eliusza Werusa, adoptowanego syna Hadriana (Eliusz 4).

GORDIAN TRZECI 1

W tekście oryg. występuje imię Misiteus; poprawna jego forma brzmi jednak G. Furiusz Sabiniusz Akwila Timisiteus. Odznaczał się wykształceniem i wymową; był prefektem gwardii cesarskiej. Biograf niewątpliwie słusznie przypisuje mu sukcesy w wojnie z Persami (rozdz. 27). Córką jego była Furia Sabinia Trankwillina. 2 Filip — M. Juliusz Filip Arab był następcą Timisiteusa, a po śmierci Gordiana cesarzem (244—249). Zarzut, że Filip był winien śmierci Gordiana, jest nie uzasadniony. 3 Owego Argunta należy przypuszczalnie identyfikować z przywódcą Gotów, Argaitusem; być może chodzi tu o nową próbę inwazji barbarzyńskiej, powstrzymanej chwilowo przez Gordiana i Timisiteusa w czasie ich marszu na Wschód. 4 Uroczystości sekularne (ludi saeculares) — uroczystości związane z rozpoczęciem nowego wieku; trwały trzy dni. 5 Licyniusz — Waleriusz Licynianus Licyniusz, cesarz rzymski (308—324).

MAKSYMUS I BALBINUS 1

Por. rozdz. 7 tejże biografii, z którego dowiadujemy się, że Balbinus wyróżniał się wśród współczesnych poetów; żaden z jego utworów nie zachował się. 2 P. Kommodus 10, przyp. 11. 3 Biograf pomieszał tutaj prawdopodobnie dwa nazwiska: L. Korneliusza Balbusa z Gades i Teofanesa z Mityleny. Pierwszy z nich walczył pod dowództwem Pompejusza w Hiszpanii, gdzie otrzymał obywatelstwo rzymskie; później był wiernym zwolennikiem Cezara i stał się sławny dzięki mowie Cycerona Pro Balbo. Teofanes towarzyszył Pompejuszowi w czasie jego wyprawy przeciw Mitrydatesowi i opisał tę wojnę; w r. 62 otrzymał w nagrodę obywatelstwo rzymskie. Pomieszanie imion tłumaczyć się może tym, że Teofanes adoptował Balbusa.

4

P. Klodiusz Albinus 1, przyp. 1. Karine (Carinae) — dzielnica na zachodnim stoku Wzgórza Eskwilińskiego. 6 Scypion Afrykański Młodszy.

5

DWAJ WALERIANOWIE 1

Początek biografii Walerianów zaginął. Sapor — Sapor I, król perski, panował w latach 240-273; używał tytułu króla królów, co poświadczają monety i inskrypcje. 3 Gallowie napadli na Rzym w 390 r. przed n.e. 4 Podbój Galii przez Cezara ukończony został w 56 r. przed n.e. 5 Mitrydates VI, król Pontu (120—63 przed n.e.), pokonany został przez Pompejusza w 64 r. 6 Kaduzyjczycy — lud zamieszkujący południowo-zachodnie wybrzeże Morza Kaspijskiego; nazywano ich także Gelami. 7 Trzech królów armeńskich o tym imieniu panowało w II i I w. przed n.e. oraz w I w.n.e.; nie słyszymy natomiast o nich w III w. Biograf albo używa tutaj znanego imienia jedynie po to, by cytowany przez niego list wydał się bardziej wiarogodny, albo też ma na myśli Artawasdesa Mamikonejskiego, który sprawował rządy w imieniu młodego Tiridatesa III, po śmierci jego brata Chosroesa, ok. 250 r. 8 Odenatus — Septymiusz Odenatus, syn Septymiusza Hajranesa; pochodził ze znanej w Palmirze rodziny. Od Galiena otrzymał tytuł „wodza Wschodu" (dux orientis), następnie tytuł imperatora i dowództwo nad armią rzymską stacjonującą na Wschodzie. Jako najwyższy władca Palmiry tytułował się nawet królem królów. 9 W 251 r. 10 Król ofiarniczy (rex sacrorum) — tytuł kapłana, który po zniesieniu władzy królewskiej sprawował w Rzymie pewne funkcje religijne, należące poprzednio do obowiązków króla. Król ofiarniczy wybierany był spośród patrycjuszy przez najwyższego kapłana i sprawował swój urząd dożywotnio; urząd ten przetrwał do czasów późnego cesarstwa. 2

DWAJ GALIENOWIE 1

W 261 r. Makrianus był za czasów Waleriana głównym dowódcą w wojnie z Persami, później — jednym z 30 pretendentów ubiegających się o władzę. Ballista — za czasów Waleriana prefekt pretorianów, potem jeden z 30 pretendentów. 3 Pizon, Walens, Domicjan, Aureolus, Emilianus i Postumus — późniejsi pretendenci do władzy cesarskiej. 4 Emesa — miasto w Syrii, na wschód od rzeki Orontes. 5 Historycy cesarstwa rzymskiego używają często nazwy „Scytowie" w odniesieniu do Gotów; wspomniana tutaj inwazja nastąpiła, być może, w 258 r. 2

6

Wg inskrypcji (GIL XIV 5367) imię to brzmiało: Fausianus; rękopis P ma: Faustianus. 7 Słynna świątynia Diany w Efezie, spalona przez Herostratesa w 356 r. przed n.e., została następnie odbudowana. Wspomniana tu inwazja nastąpiła w 263 r. 8 Atrebaci — lud w płn. Galii. 9 Przyczyna zburzenia Bizancjum przez żołnierzy Galiena jest nieznana. 10 Decenualia (decennia) — święto z okazji dziesięciolecia panowania cesarza; po raz pierwszy obchodził je August. 11 Regalian... Saturnin — późniejsi pretendenci do władzy cesarskiej. 12 W 264 r. 13 Hadrian był w Atenach archontem, ale przed objęciem władzy; wraz z Markiem Aurelim został też zaproszony do wzięcia udziału w misteriach eleuzyńskich. 14 Nie ma żadnego dowodu na to, że Odenatus otrzymał tytuł Augusta od Galiena. 15 Herakleja — miasto na płn. brzegu Bitynii. 16 Biograf mówi tu o wielkiej inwazji germańskiego plemienia Erulów w 267 r. 17 P. Aleksander Sewer 49, przyp. 29. 18 Góra o tej nazwie jest nieznana; biograf ma może na myśli Rhodope w Tracji. 19 Tj. ojca Galiena. 20 Rękopisy podają tu oraz w rozdz. 19 i 21 liczbę 20, a nie 30 pretendentów. Prawdopodobnie autor miał pierwotnie zamiar pisać tylko o 20 pretendentach. Liczbę 20 powiększył później do 30 przypuszczalnie przez analogię do trzydziestu tyranów w Atenach. Obecny zbiór obejmuje 32 nazwiska. W rzeczywistości za czasów Galiena wystąpiło 9 pretendentów (Postumus, Lolianus, Mariusz, Ingenuus, Regalianus, Aureolus, Makrianus i jego dwóch synów); Walens Starszy ubiegał się o władzę za czasów Decjusza, a Wiktorynus i Tetrykus za czasów Klaudiusza i Aureliana. Wśród pozostałych znajdują się nazwiska dwóch kobiet oraz tych pretendentów, którzy nigdy nie otrzymali władzy cesarskiej, a wreszcie kilka nazwisk najprawdopodobniej wymyślonych przez autora (Saturninus, Trebelianus, Celzus). 21 Wypowiedź tę niektórzy pisarze starożytni przypisują Anaksagorasowi, inni Ksenofontowi. Parafraza jej znajduje się u Enniusza (frg. 312, Yahlen), od którego przejął ją Seneka (Cons. ad Polyb. 11, 2).

SALONINUS GALIENUS 1

Saloninus Galienus — młodszy syn Galiena; jak wskazują inskrypcje i monety, pełne jego imię brzmiało: P. Licyniusz Korneliusz Saloninus Walerianus. Tytuł Cezara otrzymał po śmierci starszego brata Waleriana, w 258 r 2 Salonae — miejscowość na wybrzeżu Dalmacji; w rzeczywistości imię Saloninus pochodzi od imienia jego matki, Kornelii Saloniny (por. rozdz. 21). 3 P. Dwaj Galienowie 16, przyp. 20.

4

Zaginione dzieło Cycerona. Zaginione dzieło Arystotelesa, będące zachętą do studiowania filozofii. 6 Pipara — córka króla Markomanów, z którym Galieuus zawarł układ odstępując mu część Panonii. 7 P. Dwaj Galienowie 7, przyp. 10. 8 Postumus i Lolian — pretendenci do władzy cesarskiej za czasów Galiena. 5

TRZYDZIESTU PRETENDENTÓW 1

Por. Dwaj Galienowie 16, przyp. 20. Cyriades — chodzi zapewne o awanturnika Mareadesa (Mariadesa), rodem z Antiochii Syryjskiej; Mareades, skazany na wygnanie, sprowadził do Syrii armię Sapora, która zajęła i zrabowała Antiochię; później Sapor skazał go na śmierć. Brak dowodów, że Cyriades był kiedykolwiek ogłoszony Cezarem lub Augustem. 3 P. Dwaj Walerianowie l, przyp. 2. 4 Imię podane mylnie; prawdopodobnie chodzi o Oromastesa, syna i następcę Sapora. 5 Zdanie to w oryginale nie jest jasne; chodzi zapewne o to, że Postumu» dobrze wypełniał obowiązki, jakie Galienus nałożył na niego, powierzając mu opiekę nad Saloninem. 8 Tj. Pipary; por. Sal. Gal. 21, przyp. 6. 7 Galienus został ranny, gdy oblegał w Galii miasto, w którym znajdował się Postumus (autor biografii nie podaje nazwy tego miasta, por. Dwaj Galienowie 4). 8 Wokontiowie — lud w Galii Narbońskiej. 9 Poza szczegółami podanymi w tej biografii nic więcej o nim nie wiemy. 10 Kwintylian — Marek Fabiusz Kwintylian (35—95), pisarz rzymski, autor stawnego dzieła Wyksztalcenie mówcy. Pod jego nazwiskiem zachowały się dwa zbiory deklamacji, czyli mów szkolnych — Declamationes maiores i Declamationes minores albo Controversiae — Kwintylian jednak nie jest ich autorem. 11 Lolian — w pełnym, poprawnym brzmieniu: G. Ulpiusz Korneliusz Lolianus Augustus; podniósł bunt przeciw Postumusowi, lecz został przez niego pokonany. 12 Wiktoryn — M. Piawoniusz Wiktorynus Augustns; dowódca w armii Postumusa. Podana w tej biografii oraz w biografii Galiena (7) wiadomość, że Postumus mianował go swoim współrządcą, jest prawdopodobnie fałszywa; jak wynika bowiem z innych źródeł, otrzymał on władzę po Mariuszu na dwa lata (270—271), a więc za czasów Klaudiusza. 13 Tytułu „matki obozu", przyznanego po raz pierwszy Faustynie, żonie Marka Aurelego, używały z reguły późniejsze cesarzowe. 14 P. przyp. 12. 15 Agryppina — Colonia Agryppina, obecnie Kolonia. 16 Nazwisko prawdopodobnie wymyślone przez biografa. 17 Antonin — Antoninus Pius. 2

18

Wiktorynus Młodszy — syn Wiktoryna Starszego; biograf wprowadza g« prawdopodobnie tylko po to, by powiększyć liczbę pretendentów. 19 Mariusz — M. Aureliusz Mariusz August; w rzeczywistości otrzymał władsę cesarską przed Wiktorynem. Chociaż biograf podaje, że Mariusz panował tylko trzy dni, liczba monet wybita przez niego wskazuje na dłuższy okres sprawowania władzy. 20 Marek Tulliusz — Cyceron. 21 Mamuriusz Weturiusz — legendarny fałszerz tarcz (ancilia). Por. Heliogabal 3 przyp. 4. Imię Mamuriusza Weturiusza włączone zostało do pieśni Saliów w nagrodę za jego pracę. 22 Alamania — nazwa ta weszła w użycie dopiero z pocz. III w. n.e.; obejmowano nią plemiona germańskie zamieszkujące między górnym Renem i górnym Dunajem. Pisarze starożytni nazywają te ludy bądź Alamanami, bądź Germanami. 23 W 258 r. 24 Walka ta rozegrała się w Panonii pod Mursą lub Sirmium. 25 Wg innego źródła (Zonaras XII 24) został zamordowany w czasie ucieczki przez własnych żołnierzy. 26 Regalian — na monetach występuje jako Regalianus Augustus. 27 Roksolanowie — lud zamieszkały u ujścia Dunaju. 28 Decebal — budzący postrach król Daków, którego w 107 r. po dwóch wojnach pokonał Trajan. 29 Klaudiusz — cesarz rzymski w latach 268—270. 30 Skupi — prawdopodobnie obecne Skoplje w Jugosławii. 31 Aureolus — dowódca jazdy Galiena, która przyczyniła się w znacznym stopniu do jego zwycięstwa w walce z Ingenuusem. W 268 r. ogłosił się cesarzem i udał się do Mediolanu. Tam oblegał go Galienus, który sam zginął w czasie oblężenia. Po jego śmierci Aureolus poddał się Klaudiuszowi, wkrótce jednak podniósł nowy bunt, w czasie którego został zamordowany przez własnych żołnierzy. 32 Elektron — stop złota ze srebrem. 33 P. Dwaj Walerianowie 4, przyp. 8. 34 Nisibis — miasto w Mezopotamii nad rzeką Mygdonios; u schyłku cesarstwa było jedną z głównych twierdz rzymskich na Wschodzie. 35 Ktezyfon — miasto w Babilonii na lewym brzegu rzeki Tygrys. 36 Korneliusz Kapitolinus — skądinąd nieznany; nazwisko, być może, wymyślone przez biografa. 37 Dafne — zapewne przedmieście Antiochii Syryjskiej. 38 Górka Cycerona, Tullia, poślubiła G. Kalpurniusza Pizona Frugi. 39 Emilian — L. Mnsjusz Emilianus (był prefektem Egiptu jeszcze w październiku 259 r.) 40 Teodot — Aureliusz Teodotus (był prefektem Egiptu w sierpniu 262 r.). 41 Np. Jugurta i Wercyngetoryks, uduszeni w rzymskim więzieniu Tulliamim.

42

Aulus Gabiniusz jako namiestnik Syrii bez upoważnienia senatu osadził na tronie egipskim króla Ptolemeusza Auletesa; otrzymał za to 10000 talentów. Po powrocie do Rzymu został oskarżony o zdzierstwa i przekupstwo. Wspomniana mowa Cycerona nie zachowała się. 43 Chodzi tu może o Eutychiusza Prokulusa lub o Proklosa, autora Chreslomatii; najprawdopodobniej jednak nazwisko to jest wymysłem biografa. 44 Tetryk — G. Pius Ezuwiusz Tetryk August. 45 Wergiliusz, Eneida VI, 365. 46 W oryginale corrector Italiae — tytuł ustanowionych przez Trajana urzędników, którzy z ramienia cesarza kontrolowali gospodarkę samorządów miejskich. 47 Góra Cełius1 — wzgórze w płd.-wsch. części Rzymu, między Eskwilinem i Awentynem. 48 Tzw. Iseum Metellinum — świątynia Izydy w płn. stronie wzgórza, wzniesiona przez jakiegoś nieznanego nam Metellusa. 49 Trebeliaria znamy tylko z tej biografi; wiadomość, że był cesarzem, jest mało prawdopodobna. 50 Isauria — górzysty kraj w Azji Mniejszej, na płn.-zach. od Cylicji. Isaurowie niepokoili sąsiadów ustawicznymi napadami i brali udział w korsarskich wyprawach Cylicyjczyków. 51 Zenobia — Septymia Zenobia, żona Odenata. 52 Dydona — córka króla Tyru, Mutto lub Belusa, mityczna założycielka i królowa Kartaginy. 53 Semiramida — małżonka i następczyni Ninosa, króla Asyrii. Tradycja przypisywała jej założenie wielu miast, m.in. Babilonu, i wzniesienie szeregu wspaniałych budowli; „wiszące ogrody" Semiramidy zaliczano do siedmiu cudów świata. 54 Kleopatra — Kleopatra VII Wielka (69—30 przed n.e.), córka Ptolemeusza XI Auletesa; po jego śmierci objęła władzę w Egipcie razem ze swym bratem, Ptolemeuszem XII Dionizosem. 55 Skądinąd nic o Celzusie nie wiemy; nazwisko prawdopodobnie wymyślone przez biografa. 56 P. Pertinaks, 4, przyp. 6. 67 Sykka — miasto w Numidii nad rzeką Bagradas, kolonia rzymska. 58 P. przyp. 51. 59 Trewirowie — szczep germański osiadły po obu brzegach dolnej Mozeli; Stolicą ich była Augusta Trevirorum, obecnie Trier. 60 Świątynia wybudowana przez Wespazjana na płn.-wsch. od Forum Romanurn; znajdowała się przy niej biblioteka, która prawdopodobnie była miejscem spotkań krytyków. 61 L. Kalpurniusz Pizo Cezoninus był konsulem w 148 r. przed n.e.; jeden z jego potomków był konsulem w 58 r. przed n.e. i teściem Cezara. Nie mamy jednak dowodów, że ród ten istniał jeszcze w III w. Wspomniana tutaj Kalpurnia jest prawdopodobnie postacią wymyśloną przez biografa.

62

Gra słów: Klaudiusz — imię cesarza i claudus—kulawy, chromy. Był to pierwotnie prywatny dom Wespazjana, który świątynię rodu Flawiuszów; znajdował się na Wzgórzu Kwirynalskim. 63

Domicjan

zamienił

na

BOSKI KLAUDIUSZ 1

Klaudiusz — M. Aureliusz Klaudiusz August (Klaudiusz Gotikus) panował w latach 268—270. 2 P. Trzydziestu pretendentów 27, przyp. 51 i 54. 3 Biograf twierdzi (rozdz. 13), że Klaudiusz spokrewniony był z późniejszym cesarzem Konstancjuszem Chlorusem. Wiadomość o pokrewieństwie między obu cesarzami jest prawdopodobnie zmyślona, z jednej strony bowiem nic nie wiemy o innych członkach rodziny Klaudiusza (z wyjątkiem jego brata Kwintillusa), z drugiej strony zaś ani źródła historyczne, ani inskrypc.jp nie są zgodne co do stopnia tego pokrewieństwa. Wymyślono je zapewne w interesie dynastii, aby wykazać, że Konstancjusz miał wybitnych przodków. 4 Klaudiusz pokonał Gotów w 269 r. pod Naissus; po zwycięstwie otrzymał przydomek „Gocki" (Gothicus). 5 O Scypionie Afrykańskim Młodszym (mowa W obronie Milona 16). 6 P. Trzydziestu pretendentów 33, przyp. 63. 7 Świątynia ta znajdowała się na Wzgórzu Palatyńskim. 8 Biograf ironicznie odnosi się do tej wypowiedzi wykorzystującej grę słów; aurum — złoto i aureolus — złoty. 9 Za panowania Galiena (Por. Dwaj Galienowie 6 i 13). 10 W rozdz. 6—11 biograf opisuje wielką inwazję Gotów w latach 269—270. 11 Chodzi o zwycięstwo Klaudiusza nad Gotami, por. przyp. 4. 12 Przytoczone słowa pochodzą prawdopodobnie z poematu Enniusza Scypio, zawierającego pochwałę Scypiona Starszego; obydwa wiersze są niemetryczne i nie są dokładnym cytatem. 13 W czasach wojny trojańskiej. 14 Marcjanopolis — stolica Mezji założona przez Trajana, obecnie Preslav w Bułgarii. 15 Komagena — miasto w Norikum nad Dunajem, obecnie Tulln. 16 Wergiliusz, Eneida I, 265. 17 Wergiliusz Eneida I, 278. 18 Wergiliusz, Eneida VI, 669. 19 Dardanos — mityczny protoplasta Trojan. 20 Panował w latach 249—251. 21 Girba — miasto na wyspie tejże nazwy (zwanej także Meninks), w zatoce Małej Syrty blisko brzegów Afryki, znane z wyrabianej tam purpury. 22 Dardania — górzysta kraina w górnym biegu rzeki Margus, między Mezją i Macedonią, obfitująca w pastwiska i kopalnie.

23

P. Kommodus 8, przyp. 10. Tj. pochodzącą z Dardanii; por. przyp. 22. 25 Sarepta — miejscowość w pobliżu Sydonu w Feiiicji, znana z wyrabianej tam purpury. 24

BOSKI AURELIAN 1

Święto obchodzone 25 marca ku czci Wielkiej Matki Bogów, kalendarz rzymski znał jeszcze Hilaria jesienne urządzane 3 listopada (por. przyp. 2). 2 Juniusz Tyberianus był prefektem miejskim dwukrotnie, raz od 18 II 291 do 3 VIII 292, drugi raz od 12 IX 303 do 4 I 304 r. Uczeni zgodni są co do tego, że biografie Poliona napisane zostały po r. 292, toteż pierwszy okres prefektury Tyberiana nie może wchodzić w rachubę. Ponieważ jednak i drugi jej okres nie obejmuje miesiąca marca, w którym odbywały się Hilaria, pozostaje tylko jedna alternatywa: albo autor mówi tu o mało znanych Hilariach jesiennych (3 listopada), albo jego opowiadanie jest fikcją literacką, chociaż Tyberianus jest postacią historyczną. 3 Tersytes — jeden z uczestników wojny trojańskiej, buntował wojsko greckie przeciw Agamemnonowi. — Synon — nakłonił Trojan, by wprowadzili do miasta drewnianego konia kryjącego w swym wnętrzu wojowników greckich. 4 Źródło prawdopodobnie zmyślone przez autora, na wzór pochodzących z I w. przed n.e. libri lintei, które zawierały spisy urzędników i cytowane były przez annalistów G. Licyniusza Macera i Eliusza Tuberona. 5 Biblioteka Ulpiańska znajdowała się na forum Trajana; wzmianki o niej pojawiają się kilkakrotnie w różnych biografiach zbioru. 6 Poprawka wprowadzona przez Mommsena i przyjęta przez wydawcę D. Magie, ponieważ tekst w rękopisie jest zepsuty; Ulpianus jest postacią zupełnie nieznaną. 7 Sirmium — miasto w Panonii nad rzeką Sawus, obecnie Mitrovica. 8 Dacja Ripensis — nowa prowincja utworzona przez Aureliana (por. rozdz. 39). 9 Anacharsis ze Scytii przybył do Grecji i żył w Atenach za czasów Solona; przypisywano mu listy i rozmaite sentencje filozoficzno-moralne. Późniejsza tradycja zaliczyła go do siedmiu mędrców. 10 Kallikrates z Tyru — nazwisko skądinąd nieznane; prawdopodobnie wymyślone przez autora. 11 Wg Juwenalisa (XII, 106—107) słoń nie mógł być w Rzymie własnością człowieka prywatnego: Caesaris armentum, nulli servire paratum privato. Posiadaczem słonia był Aurelian do chwili ofiarowania go cesarzowi. 12 Mogontiakum — obecnie Moguncja. 13 M. Waleriusz Korwus (Korwinus) — sześciokrotny konsul w latach 348 — —299 przed n.e., zwycięzca Wolsków i Samnitów. Z późniejszych przedstawicieli tego rodu szczególnie wyróżnił się w czasach Augusta M. Waleriusz Mesalla Korwinus — wódz, mówca i pisarz.

14

W oryginale: sextarios quadraginta; sextarius — 1/2 kwarty. Wątpliwe, by w czasie, kiedy te „listy" były pisane, mogły się jeszcze znajdować w obiegu złote monety wybite przez któregoś z Antoninów. Nazwy Antoninianus używano zwykle w odniesieniu do nowej monety srebrnej wprowadzonej przez Karakallę i późniejszych cesarzy III w.; nie ma podstaw do przypuszczenia, że kiedykolwiek łączono tę nazwę z aureusem. 16 Nazwy Philippeus używano na oznaczenie aureusa, Ani małe monety srebrne (minutuli), ani monety brązowe (Philippei) nie mają żadnego związku z Filipem Macedońskim; nie mamy także powodu przypuszczać, że nazwę swą wzięły od Filipa Araba, ponieważ nie przeprowadził on żadnej reformy monetarnej. Prawdopodobnie biograf używa nazw monet bez istotnego rozeznania, po to tylko, by nadać swoim wywodom pozór większej uczoności. 17 Ulpiusz Krynitus — wymieniony dwukrotnie w biografii Aureliana, ale skądinąd nieznany. 18 Przyjmuję tekst wg wydania E. Hohla: te cum non meliorem. 19 Nikopolis — miasto na płd-zacb. wybrzeżu Epiru. 20 P. Aleksander Sewer 14, przyp. 5. 21 Meotydzi — inaczej Erulowie; Meotydami nazywano ich dlatego, że przyszli znad Morza Meockiego (obecnie Morze Azowskie). 22 Hemimontum — jedna z sześciu prowincji, na które Dioklecjan podzielił Trację w 297 r. Biograf antycypuje użycie tej nazwy. 23 Chodzi tu o Alamanów i Jutungów, którzy zaatakowali Italię w zimie 270/271 r. 24 Zgodnie z rytuałem rzymskim w uroczystościach religijnych nie mogły brać udziału sieroty. 25 Ambarwalia — majowe święto związane z kultem Marsa i Cerery. Główną ceremonią była procesja, w której prowadzono zwierzęta ofiarne (świnię, owcę i wołu) i obchodzono dokoła ager Romanus, tj. obszar otaczający granicę miasta. Celem uroczystości było „oczyszczenie" pól. 26 Amburbium — święto obchodzone prawdopodobnie 2 lutego, mające na celu „oczyszczenie" miasta. Procesja, w której prowadzono takie same zwierzęfa ofiarne jak w czasie Ambarwaliów, obchodziła granice miasta. 27 Placencja — miasto w płn. Italii, blisko ujścia Trebii do Padu. 28 Pomerium — linia stanowiąca granicę miasta wyznaczona kamiennymi słupkami; miała także znaczenie sakralne. Pierwotne pomerium, wyznaczone wg tradycji przez Romulusa, ulegało zmianom w czasach historycznych. W epoce cesarstwa poszerzali je August, Klaudiusz i Wespazjan, natomiast nie wiemy nic o wspomnianym tutaj rozszerzeniu go przez Nerona. 29 Królestwo Polemona I i jego następców obejmowało środkową część Pontu ze stolicą w Polemonion; przyłączone do Rzymu w 63 r., wcielone zostało najpierw do prowincji Galacji, później do Kapadocji. 30 Alpy Kotyjskie — część Alp ciągnąca się od Eburodonum (obecnie Embrum) do Segusio, na dzisiejszym pograniczu francusko-włoskim. Nazwa pochodzi od imię15

nią króla Kottiusa, który sprawował władzę nad tym obszarem za panowania Augusta. 31 Tyana — miasto w Kapadocji u podnóża góry Taurus. 32 Apoloniusz z Tyany — filozof neopitagorejski z I w., uważany przez współczesnych za cudotwórcę. 33 P. przyp. 5. 34 Tj. Apoloniusza. 35 Dafne — przedmieście Antiochii Syryjskiej. Wg Zosimosa (I, 50—56), u którego znajduje się najdokładniejszy opis wojny przeciw Zenobii, wspomniana tu bitwa rozegrała się nad Orontesem. 36 Pod Emesą (p. Dwaj Galienowie 3, przyp. 4) Aurelian odniósł decydujące zwycięstwo nad Zenobią. 37 Chodzi o restaurację świątyń boga słońca w Emesie i Palmirze. 38 Longinus — Kasjusz Longinus, filozof neoplatoński, retor i filolog; prz«z długi czas był nauczycielem w Atenach, później przebywał na dworze Zenobii. Z jego dzieł zachowały się tylko fragmenty Retoryki (dawniej przypisywano mu też traktat O wznioslości). 39 Karpowie — plemię dackie osiadłe nad dolnym Dunajem. 40 W 274 r. Aurelian wybudował w Rzymie na campus Agrippae wspaniałą świątynię ku czci Słońca Niezwyciężonego (Sol Invictus), którego kult jako najwyższego opiekuna imperium wprowadził do Rzymu. Przy świątyni utworzył kolegium kapłanów (pontifices Solis) na wzór dawnego kolegium pontyfików, nazywanych odtąd dla odróżnienia pontifices maiores. 41 Był to bunt niewolników i rzemieślników zatrudnionych w mennicy, data jego jest niepewna; wybuchł albo w 270/271 r. w czasie inwazji Germanów, albo w r. 274. Przy stłumieniu go zginęło ok. 7000 ludzi. 42 W oryginale lembarii, riparenses i castriani; są to terminy używane w IV w. w odniesieniu do wojsk stacjonujących w stałych garnizonach wzdłuż brzegu Dunaju lub w warowniach nadgranicznych. 43 P. Trzydziestu pretendentów 24, przyp. 46. 44 Filipiki — mowy polityczne Cycerona wygłoszone przeciw Antoniuszowi w 43 r. przed n.e. W Filipice I, 1 mówi Cyceron o postanowieniu senatu z 17 marca 44 r., na podstawie którego wszystkim uczestnikom zamachu na Cezara udzielono amnestii. 45 Tutaj oraz w biografii Tacyta (3,2) biograf używa tej nazwy w odniesieniu do curia lulia, tj. gmachu senatu, którego budowa, rozpoczęta za Cezara, ukończona została ostatecznie dopiero za Augusta w 29 r. przed n.e. Trudno rozstrzygnąć, czy nazwa ta jest tylko wymysłem autora, czy też chodzi tu o jakąś próbę przypisania najstarszego gmachu senatu w Rzymie Numie Pompiliuszowi zamiast Tullnsowi Hostiliuszowi. Najstarszym gmachem senatu była bowiem tzw. curia Hostilia. 46 Por. rozdz. 40 tej biografii. 47 Epitet ten odnosi się do Galiena (por. Dwaj Galienowie 1).

48

G. Mezjusz Trajan Decjusz panował w latach 249—251; jego biografia nie zachowała się w naszym zbiorze. 49 Chodzi tutaj o trzech przedstawicieli tego rodu, którzy wg legendy ofiarowali swoje życie bogom podziemnym w zamian za odniesienie zwycięstwa: Publiusz Decjusz Mus zginął w walce z Latynami w 340 przed n.e., jego syn o tym samym imieniu w bitwie z Galiami pod Sentinum w 295, a jego wnuk w bitwie pod Auskulum w 279 r. przed n.e. 50 Ogrody te, założone przez historyka Salustiusza, znajdowały się na północnym stoku Wzgórza Kwirynalskiego; od czasów Tyberiusza przeszły prawdopodobnie na własność cesarzy. 51 Ogrody Domicji leżały na prawym brzegu Tybru; prawdopodobnie były własnością Domicji, ciotki Nerona, a córki L. Domicjusza Ahenobarby, konsula w 16 r., i Antonii Starszej. Później wybudowano na ich terenach mauzoleum Hadriana. 52 P. Heliogabal 4, przyp. 7 53 P. Hadrian 17, przyp. 22.

TACYT 1

Marek Klaudiusz Tacyt August panował w latach 275—276. Por. Aurelian 12, przyp. 45. 3 En. VI, 809—810. 4 Gra słów: incommodus — niedogodny, uciążliwy; biograf używa tego przymiotnika jako imienia własnego na oznaczenie „złych" cesarzy, do których tradycja senatorska zaliczała m.in. Nerona, Heliogabala i Kommodusa. 5 Por. Aurelian 1, przyp. 5. 6 Niewątpliwie źródło wymyślone przez autora, podobnie jak „kronika pisana na płótnie" (libri lintei); por. Aurelian l, przyp. 4. 7 Święto Pariliów — obchodzone 21 kwietnia, początkowo jako święto na cześć dawnego bóstwa pasterskiego imieniem Pales, później jako rocznica założenia Rzymu. 8 Święto Wotów (votorum nuncupatio) — obchodzone 3 stycznia; urzędnicy i kapłani składali w tym dniu ofiary za pomyślność cesarzy. 9 Prawo Kaniniusza (lex Fufia Caninia) z 2 r. przed n.e. przewidywało, że w obrębie jednego gospodarstwa można było wyzwolić najwyżej stu niewolników. 10 Meotyda — Morze Azowskie; por. Aurelian 16, przyp. 21. 11 W mowie in Pisonem 3. 12 M. Anniusz Florian August. 13 Tarsos — jedno z głównych miast w Cylicji. 14 Interamna — por. Sewer 6, przyp. 7. 15 Taprobane — miejscowość na Cejlonie. 16 Juwerna — Irlandia. 17 Tacyt panował tylko sześć miesięcy, por. rozdz. 13. 2

PROBUS 1

Marek Aureliusz Probus August panował w latach 276—282. Anegdotę tę przytacza Plutarch w biografii Aleksandra (15,4), Arrian w Anabazie Aleksandra (I 12, 1), Cyceron w mowie w obronie Archiasza (24). 3 ów Celzynus jest dla nas postacią nieznaną. 4 O bibliotece tej wspomina także Fronton (Epist. ad M, Caes. IV, 5), Geliusz (XIII 20,1) oraz biograf Antonina Piusa. 5 Portyk ten wg inskrypcji znajdował się na Forum Trajana. 6 Por. Aurelian 9, przyp. 16. 7 Włócznia bez grotu, tzw. hasta pura, była zaszczytną odznaką za męstwo. 8 Probus kazał naprawić i doprowadzić do porządku kanały i urządzenia wodne pochodzące z czasów Augusta, dzięki czemu uzyskiwano większe plony. 9 Tj. Tacyta. 10 Por. Marek Antoninus 6, przyp. 10. 11 List ten jest wymysłem biografa, ponieważ Narseus był królem Persów w latach 293—302, w tym czasie zaś panował Bahram II. 2

FIRMUS, SATURNINUS, PROKULUS I BONOZUS 1

Windeks — G. Juliusz Windeks, namiestnik północnej Galii w czasach Nerona, w 67 r. wystąpił zbrojnie przeciw cesarzowi z zamiarem wprowadzenia na tron Galby; pokonany przez wojska Nerona, odebrał sobie życie. 2 Postać nieznana. 3 Miast tej nazwy było kilka; nie wiadomo, o które tutaj chodzi. 4 Blemmiowie — koczowniczy lud w Nubii. 5 Por. Aurelian 35, przyp. 40. 6 Trytanus był gladiatorem, a jego syn, również Trytanus, żołnierzem w wojsku Pompejusza; obaj słynęli z niezwykłej siły fizycznej. 7 Tj. Zenobii. 8 P. Klodiusz Pulcher, trybun ludowy w 58 r., przeciwnik Cycerona, zabity został W czasie bójki ze zwolennikami swego wroga, T. Anniusża Milona w 52 r. przed n.e. 9 T. Anniusz Papinianus Milon — trybun ludowy w 57 r. przed n.e. 10 Juliusz Saturninus August. 11 Por. Hadrian 14, przyp. 21. 12 Osoba nieznana i prawdopodobnie wymyślona przez autora. 13 Luka w tekście. 14 Lugdunum — Lyon. 15 Źródło to, kilkakrotnie cytowane w zbiorze, jest prawdopodobnie wymyślone przez biografów; niektórzy badacze identyfikują Onesimusa z wymienionym w Księdze Suda Onasimosem, historykiem, sofistą i autorem enkomiów, żyjącym w czasach Konstantyna.

KARUS, KARYNUS I NUMERIANUS 1

A. Witeliusz — konsul w 48 r., w styczniu 69 r. został obwołany cesarzem przez legiony w Germanii. 2 Kartagina została ostatecznie podbita i zburzona w 146 r. przed n.e. 3 Chodzi o Septymiusza Sewera. 4 M. Aureliusz Karus August panował w latach 282—283. 5 Por. Dwaj Maksyminowie 21, przyp. 19. 6 Karus zdobył to miasto. 7 M. Aureliusz Numeriusz Numerian August panował w latach 283—284. 8 M. Aureliusz Olympiusz Nemezjanus — poeta z III w., autor bukolik; z wymienionych tutaj utworów zachowało się tylko 325 wierszy z poematu pt. Cynegetika. 9 Nic o nim nie wiemy. 10 G. Aureliusz Waleriusz Dioklecjan panował w latach 284—305. 11 Cytat z Eneidy X, 830. 12 Cytat ten pochodzi z komedii Terencjusza Eunuch, w. 426; ponieważ jednak Terencjusz powiedzenie to nazywa „dawnym" (vetus dictum), mógł je zaczerpnąć z jakiejś komedii Liwiusza Andronika. 13 Cecyliusz Stacjusz — komediopisarz współczesny Enniuszowi (ok. 219— —166 r. przed n.e.) 14 Tungrowie — lud zamieszkały we wsch. części dzisiejszej Belgii. 15 Dzik — po łac. oper. 16 M. Aureliusz Karynus August panował w latach 283—285. 17 Tj. Konstancjusza I Chlorusa. 18 Margus — obecnie Morawa. 19 Galeriusz i Konstancjusz — późniejsi cesarze rzymscy. 20 Mit o Cyklopie Polifemie przedstawiony w formie pantomimu. 21 P. Dwaj Gallienowie 6, przyp. 8. 22 Kanuzjum — miejscowość w Apulii słynącej z doskonałej wełny.