Histerik bilinç

Saffet Murat Tura

•">"-;* ••>

Histerik Bilinç Saffet Murat Tura 1955 yılında Akyazı'da doğdu. 1980 yılında Cerrahpaşa Tıp Fakültesi'nden mezun otdu. Bir süre fizyoloji üzerine çalıştıktan sonra 1986 yılında İstanbul Tıp Fakültesi'nde psikiyatri uzmanlığını tamamladı. Analitik yönelimli psikoterapi üzerinde çalışmalar yaptı. 1990 yılında Imago Psikoterapi Merkezini kurdu. Yurtiçinde ve yurtdışında yayımlanan bilimsel çalışmalannın dışında felsefe ve politika konularında yazıları yayımlandı. Metis "Ötekini Dinlemek" dizisinin editörü olan Tura'nın, Freud'dan Lacan'a Psikanaliz (Kanat, 3. basım, 2006), Cünümüzde Psikoterapi (Metis 2001) ve Şeyh ve Arzu (Metis 2002) adlı kitapları bulunmaktadır.

feo • f'tı

Metis Yayınları '" İpek Sokak 5, 34433 Beyoğlu, İstanbul Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519 e-posta: [email protected] www.metiskitap.com •. ' , . Histerik Bilinç Saffet Murat Tura

; . . ';- ,," '' '

© Saffet Murat Tura, 2007 © Metis Yayınları, 2007

:

\

Birinci Basım: Nisan 2007

„

Yayıma Hazırlayan: Tuncay Birkan Kapak Resmi: Giovanni Battista Podesta, "Büyük bir dehşete kapılıyorum", karışık teknik, 51x30 cm. Kapak Tasarımı: Emine Bora Dizgi ve Baskı öncesi Hazırlık: Metis Yayıncılık Ltd. Baskı ve Cilt: Yaylacık Matbaacılık Ltd. Fatih Sanayi Sitesi No. 12/197-203 Topkapı, İstanbul Tel: 212 5678003

ISBN-13: 978-975-342-607-7

Saffet A/lurat Tura Histerik Bilinç

İçindekiler

Teşekkür

9

Birinci Kısım

• • ',

;

l ı

f • • •' *>' ' r' '•#

•

UZLAŞIMSAL YOL 1 Giriş

'(

f ı;1

13

•""*;• ' '' '

2 Beyin-Bilinç Problemi 22 3 Bir Fenomenai Bilinç Hastalığı: "Gizemli" Histeri 39 4 Bilinçsiz ve Bilinçdışı 55 5 Beyin ve Psikolojisi

72

6 Loş Bilgi 92 7 Duygular 114 8 Deney ve Sezgi

139

9 Birinci Kısmın Değerlendirilmesi 156

İkinci Kısım TEORİK YOL 10 Madde ve Bilinç 161

A

'^

'

11 Birinci Varsayım: Bir Doğa Olayı Olarak Fenomenai Bilinç Nasıl Mümkündür? 168 12 ikinci Varsayım: Özgür İrade

190

13 Üçüncü Varsayım: Bilinç ve Zaman 221 14 Ne Yaptık: Genel Bir Değerlendirme 228 Sonsöz 229 Kaynakça 231

Teşekkür

Boğaziçi Üniversitesi Felsefe Bölümü'nden Gürol Irzık değerli vaktini ayırarak kitabın ilk taslaklarını okudu; hem önemli katkılarda bulundu hem de önemli eleştiriler getirdi. CERN'den yüksek enerji fizikçisi Kerem Cankoçak'la bilinç problemim ele alırken kuantum mekaniğini nasıl kavramamız gerektiğini tartışmak benim için çok verimli oldu. Marmara Üniversitesi Psikiyatri Bölümü'nden Evren Asena da beni geceler boyu sabırla dinledi ve değerli fikirleriyle tezlerimi olgunlaştırmamda önemli bir rol oynadı. Metis Yayınlarından Müge Gürsoy Sökmen, Tuncay Birkan ve Haluk Banşcan'la yaptığımız tartışmalar kitabın mantıki tutarlılığını sağlamamda, neyi nasıl anlatmam gerektiği konusunda eşsiz bir rehber oldu. Bütün bu değerli insanlara çok şey borçluyum. Sanırım onları tammıyor olsaydım kitap bu halini asla alamazdı. Hepsine çok teşekkür ediyorum. Ama bütün bu katkılara rağmen kitapta bazı hatalar varsa sorumluluğu elbette bana ait. Haberleşme Notu: Bilinç bilimiyle ilgili olarak yazışmak isteyenler mesajlarını şu adrese gönderebilirler: [email protected]

) • 1 .

Giriş

••;.->.,

-::•+}*•

'X

ALBERT CAMUS Sisiphos Efsanesi'nâe. "herkes kendi yükünü yeniden bulur" diyor. Ne kadar haklı. İIkgençlik yularımda bilinç problemiyle hiç karşılaşmamış olsaydım, belki daha mutlu bir yaşamım olurdu, diye düşünüyorum bazen. Nedir bu problemi bu kadar sancılı, bu kadar sakıncalı yapan? Sancılı; çünkü bilinç bir sınır ihlalidir. Bu kitapta bilincin doğa bilimi tarafından ele alınabilir bir olgu, bir doğa olayı olarak düşünülebilmesini sağlamayı hedefleyen öncü çabalara katkıda bulunmayı amaçlıyorum. Belki benim donanımımı aşan bir amaç bu. Çünkü son on beşyirmi yıla gelene kadar bilinci bir doğa olayı olarak incelenebilir, araştırılabilir ve açıklanabilir bir kavram, doğabilimsel bir teori nesnesi haline dönüştürmemize imkân verecek ciddi çalışmalar yapılmadı. Bugün bilinç konusunda yaşadığımız güçlük belki bir zamanlar ilk kimyacıların atom kavramını felsefeden bilimsel bir kavrama devşirme aşamasında yaşadıkları güçlüklere benzetilebilir. Bilinç konusundaki geri kalmışlığımızın sebepleri üzerinde durmayalım; ama sonuç böyle oldu. Gerçi son zamanlarda önemli adımlar atılıyor; Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere'de bilinç bilimine (science of consciousness) giderek artan bir ilgi var. Ama henüz çok yeni bu çabalar; bilim öncesi bir aşamada. Dolayısıyla üzerinde anlaşılmış, tanımı ve anlamı belirlenmiş net bir kavramdan hareket etmek, bu kavramla çalışmak şansından yoksunum. Demek ki üstlendiğim amaç gereği bu kavramı oluşturmaya katkida bulunmak gibi zor bir ödevi de zımnen kabullenmiş oluyorum. Bu kitapta hemen herkesin kolayca anlayabileceği şekilde ifade etmeme rağmen konu zor aslında. Bilinci bilimsel olarak ele ge-

14

HİSTERİK BİLİNÇ

lir bir kavrama dönüştürmek için felsefe, psikoloji, psikanalitik teori, fizik, sinirbilim, fizyoloji, biyoloji, bilgisayar bilimi, klinik nöroloji ve psikiyatri gibi alanlar arasında çalışmak ve bazı peşin hükümlerden sıyrılmak gerekti. Şüphesiz bütün bu alanlar kendi başlarına uzmanlık gerektiren alanlar. Öyleyse kimse benden her konunun uzmanı olmamı beklemeyecektir herhalde, en azından bunu talep etme hakkına sahip olmalıyım bu kitapta; bazı kaçınılmaz hatalarım olacak. Yukarıda da söylediğim gibi tanımı kesin olarak verilmiş, bilimsel bir bilinç kavramı sunarak başlayamayacağını çalışmaya. Çünkü böyle bir kavram yok şimdilik. Kavram, bilincin bir doğa olayı olarak nasıl ele alınması gerektiğiyle ilgili tezimi şekillendirirken öncelikle felsefeden hareket ederek, psikiyatri, psikoloji ve diğer disiplinler arasında gidip gelirken, aşama aşama oluşacak. Öyleyse bilinçle ilgili vereceğim her bir tanım bir sonraki adıma hazırlanmamıza hizmet ettiği ölçüde yeterli olmakla yükümlü sadece. Nihai tanımaysa kitabı bitirdiğinizde ulaşmış olacaksınız; yani bir doğa olayı olarak bilincin doğa bilimi tarafından nasıl ele alınabileceği konusundaki tezimi tamamladığımda. İki kısımdan oluşan bu kitabın merkezi tezini 11. Bölüm'de ileri sürdüm. İlk kısımda felsefeden başlayarak psikiyatri, psikanaliz, psikoloji, nöroloji, sinirbilim, fizyoloji ve biyoloji arasında sizin için de keyifli olacağını sandığım bir yolculuğa çıkacak, ilginç klinik vakalar göreceğiz. Esas tezlerim daha sonra, ikinci kısımda gelecek. Ama ilk kısmın da kendi içinde önemsenmesi gereken tezleri olacak, kaçınılmaz yan yollara gireceğim. Modern sinirbilime dayanarak bazı psikanalitik kavramları yorumlamaya, açıklamaya çalışacağım. Üstelik bilinci daha baştan bir doğa olayı gibi kabul ederek başlamama rağmen bu varsayımı bile sorgulamaya çalışacağım kitapta; bilinç bir doğa olayı olmayabilir mi? Kitap yer yer felsefi düşünme tarzlarına benzeyen, bilimde pek alışık olmadığımız uzun akıl yürütmelere yer veriyor. Üstelik kitabın tamamı bazı önemli deneysel verilerle desteklense de bütünüyle uzun bir akıl yürütmeden oluşuyor. Felsefeyi andıran ya da daha İyisi "deneysel felsefe" diyebileceğimiz bir düşünce tarzı bulacaksınız kitapta. Bilinç biliminin henüz kurulma aşamasında olduğunu, henüz netleşmiş, üzerinde hemen herkesin anlaştığı bir kavra-

15

mın bile olmadığmı düşünürseniz kaçınılmaz ve bağışlanabilir bir yöntem bu. Bu aşamada bilincin doğabilimsel bir nesne olarak nasıl ele alınabileceğini bildiren tezlerimin doğruluk değeri, hatta bilimsel değeri bile ikinci derecede önemli. Doğruysalar sevinirim tabii. Ama esas önemli olan bu kitabın tezlerinden çok, amacını gerçekleştirmek. Bu tezler yanlış olsa bile birilerine bilincin bir doğa olayı olarak düşünülebileceğini ve düşünülmesi gerektiğini anlatacak. Ben elimden geleni yaptım, diye düşünüyorum.

Şimdi kitabın bilinci ne bakımdan ele aldığını, hangi problemi çözmeye çalıştığını biraz daha ayrıntılı anlatmak istiyorum. Öncelikle şunu söyleyeyim; bu noktaya kadar sürekli bilinç kelimesini kullanmama rağmen aslında bilincin fenomenal yapısını, yanifenomenal bilinci konu edineceğim daha çok. Fenomenal bilinç geniş ölçüde dilsel (deklaratif) Özelliklere dayanan farkındalık bilincini (ya da bazılarının tercih ettiği terimle ulaşılabilir bilinci [access consciousness]) de temellendiren, bilincin biz insanlara özgü olduğunu sandığımız, ama muhtemelen pek çok biyolojik türle, en azından bazı memelilerle paylaştığımız bir yönünü öne çıkaran bir kavram. Bu kavramdan ne anlamamız gerektiğinin de ilk giriş tanımım vereceğim aşağıda. Daha önce de belirttiğim gibi kitap içinde aşama aşama olgunlaşacak bu tanım. Günümüze gelene kadar bilincin fenomenal doğasıyla ilgili çalışmalar daha çok felsefenin alanında kalmıştı. Ama kitapta da görüleceği gibi aslında fenomenal bilinç psikiyatrinin doğal konusudur zaten. Histeri olguları da bu saptamanın en açık örneklerinden birini oluşturur. O halde fenomenal bilincin ilk tanımlarından birini, kitapta daha ayrıntılı bir şekilde ele alacağım bu klinik olguları biraz olsun tanıtırken kullanarak vermeyi deneyeyim. Mesela "histerik körlük" admı verdiğimiz bir klinik durumda hasta aniden görme yeteneğini kaybeder; kör olduğunu, hiçbir şey görmediğini söyler. Oysa yaptığımız nörolojik muayene ve beyin görüntüleme incelemeleri hastanm ne gözünde ne görme sinirinde ne de beyninin görme merkezlerinde saptanabilir bir bozukluk olduğunu ortaya koyar. Yani tıbben hastanın görmesini engelleyen

16

HİSTERİK BİLİNÇ

hiçbir organik bozukluk saptanamaz. İşin ilginç taraflarından biri de bu tür hastaların telkine yatkın olmaları, tıbben etkili olmayan ancak inandıkları veya etkili olduğuna ikna edildikleri "yöntemlerle" iyileştirilebilmeleridir. Mesela bir keresinde konuşma yetisini kaybetmiş bir histerik hastayı, onu etkili bir tedavi uygulayacağıma ikna edip ağzına % 0,9'luk tuzlu su (serum fizyolojik) enjekte ederek "tedavi etmiştim". Din hocaları, şeyhler, papazlar, hatta şamanlar bu gibi konularda tıptan çok daha gelişmiş "tedavi" tekniklerine sahiptir. Muhtemelen histerinin çok yaygın olduğu bir dönemde ve coğrafyada yaşamış olan Hazreti İsa da böyle yöntemler kullanıyordu. Bu gibi histerik tablolarda hem hastaların öznel yakınmalarını açıklayacak organik bir bozukluğun saptanamıyor olması hem de telkinle ve tıbben etkisiz, uydurma yöntemlerle "iyileştirilebilmeleri" pek çok hekimin histerik hastaların yalan söylediğine, rol yaptığına inanmalarına yol açmıştır. Bu anlayış da kaçınılmaz olarak hastaya kötü muameleyi beraberinde getirir. Oysa aynı kanaati paylaşmayan, bu hastaların sahiden de kendilerini kör, sağır, dilsiz, felçli sandıklarını, hatta iç dünyalarının, fenomenai bilinçlerinin böyle kurulduğunu kabul eden hekimler de vardır. Bunlardan en çok tanınanı Sigmund Freud'dur. Kaldı ki bugün çok gelişmiş işlevsel beyin görüntüleme teknikleri sayesinde bu hastaların beyinlerinin histerik nöbet sırasında normalden farklı çalıştığını saptamaya başladık; kitapta bu konuya döneceğim. Peki ama nasıl oluyor da bu hastaların ilgili duyu organları ve sinirler aracılığıyla beyinlerine ulaşan görsel, işitsel vs. enformasyonlar fenomenai iç dünyalarında görüntü, ses vs. şeklinde yaşantılara "dönüşmüyor(?)"? Bu açıdan bakınca histeri bir iç yaşantı, bir fenomenai bilinç hastalığı olarak karşımıza çıkıyor. Mesela histerik körlüğü olan bir hastanın/