Herman Pleij
Het gilde van de Blauwe Schuit Literatuur, volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen opnieuw inge...
24 downloads
2001 Views
25MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
Herman Pleij
Het gilde van de Blauwe Schuit Literatuur, volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen opnieuw ingeleid door de auteur
3 a
Amsterdam Academic Archive
het gilde van de blauwe schuit
Het Amsterdam Academic Archive is een initiatief van Amsterdam University Press. In de serie verschijnen (populair-)wetenschappelijke publicaties die niet meer leverbaar zijn, maar waarnaar nog wel vraag is in binnen- en buitenland. Relevante delen van deze publicaties zijn ook in te zien in het repository van Amsterdam University Press: www.aup.nl/repository. Achter in dit boek vindt u een overzicht van titels die in 2005 zijn verschenen.
Herman Pleij
Het gilde van de Blauwe Schuit Literatuur, volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen opnieuw ingeleid door de auteur
3 a Amsterdam Academic Archive
Voor deze editie van Het gilde van de blauwe schuit is gebruik gemaakt van de tweede druk uit 1983, uitgegeven door Meulenhoff te Amsterdam (isbn 90 2900 550 5). Omslagontwerp: René Staelenberg, Amsterdam isbn 978 90 8964 170 0 nur 684 © 2009 Herman Pleij c/o Amsterdam University Press, Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jO het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 kb Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.
ten geleide Dit boek is mijn proefschrift uit 1979, opnieuw uitgegeven op basis van de uitgebreide herdruk van 1983. Beide drukken verschenen bij de literaire uitgeverij Meulenhoff, wat al meteen de nodige verwarring gaf – het was toen nog niet zo gebruikelijk dat dissertaties langs die weg verspreid werden. Ging het soms om moderne literatuur over literatuur van vroeger? Of erger nog, dacht de auteur dat hij zich met heuse schrijvers kon meten? Aan de andere kant stoof de wetenschap ook op. Kennelijk was hier geen sprake van een academisch vertoog. Daarnaast struikelde men graag over de onvermijdelijke interdisciplinariteit van het werk. Is een dergelijke interdisciplinaire aanpak inmiddels de meest gewenste binnen de geesteswetenschappen – en waar eigenlijk niet ? – aan het einde van de jaren zeventig bleek het nog erg wennen. Iemand die zo te werk ging moest wel in overmoed sneuvelen. Of dacht hij soms dat hij alles wist en kon? Maar het hardst kwam de historische benadering van literatuur aan. Literatuur was mooi of niet. Ging het om literatuur van vroeger, dan had de onderzoeker als voornaamste taak de historische smetstof van zo’n tekst af te krabben, om deze vervolgens boven de tijd uit te tillen. Teksten die zo’n behandeling niet meer verdroegen, waren kennelijk niet berekend op de eeuwigheid. Een enkel literair meesterwerk daarentegen trotseerde deze wasbeurt en kon derhalve opgenomen worden in de canon van de Nederlandse literatuur. Vervolgens was het de taak van de leraar Nederlands om de aldus vrijgemaakte teksten binnenboord te houden, en liever nog voorgoed in het hart van de leerlingen op te sluiten.1 Om zulke waarderingen uit later tijd was het mij echter niet te doen. Ik wilde het hebben over de betekenis van literatuur (of wat daarvoor moest doorgaan) in de tijd van de eerste verspreiding. Praten over esthetiek kon bijgevolg alleen in de termen van toen. Vond het publiek destijds zo’n tekst mooi of niet, en op grond waarvan dan? En welke eisen stelde dat publiek nog meer aan een tekst die verzonnen leek? Zulke vragen over intentie, effect, werking en publiek waren toen nog geen gemeengoed. Een vermaard criticus van de Volkskrant maakte zich een leven lang spreekbuis van de gekwetste literatuurliefhebbers. Ik hield niet van literatuur, liet hij weten, ook nog menigmaal daarna. Om zijn gelijk meteen te vernagelen merkte hij in zijn bespreking triomfantelijk op, dat in titel en ondertitel van mijn boek zelfs het hele woord ‘literatuur’ ontbrak. Dat was een curieuze vergissing, van hem wel te verstaan. De titel van het boek luidde namelijk: Het Gilde van de Blauwe Schuit. Literatuur, volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen. En dat is altijd zo geweest en gebleven. Mijn veronderstelde afkeer van echte literatuur zou ook volgen uit het soort teksten dat ik bestudeerde. Inderdaad gaat het in dit boek hoofdzakelijk om de vergeten en soms ook subversieve literatuur van de late Middeleeuwen en vroegmoderne tijd. Vooral het repertoire van de volksfeesten komt uitvoerig ter sprake, in het bijzonder rond het carnaval of de vastenavond zoals men toen zei. Dit gelegenheidsre-
pertoire bestaat uit voordrachtsteksten, liederen, spelletjes en toneelstukken. Die kunnen voor literatuur doorgaan, omdat ze met behulp van bijzondere taalmiddelen de verbeelding en fantasie ruim baan geven. Dat we dergelijke teksten nu nauwelijks of in het geheel niet tot de literatuur rekenen, is niet aan de orde. Mijn doelstelling was om vast te stellen hoe ‘literaire’ middelen en fictie destijds bedoeld waren en werkten. Tot mijn verbazing bleken er heel wat van dat soort feestteksten te zijn, die door moderne nuffigheid in hoge mate buiten beschouwing gebleven waren. Toch was duidelijk dat ze grote groepen van de bevolking geraakt hadden. Behoorden zulke teksten dan niet tot het domein van de literatuurhistoricus? Bovendien bleken zottenfeestteksten en carnavalskrakers zowel naar bedoeling als naar werking nauwelijks overeen te stemmen met de huidige equivalenten daarvan. Een signaal daarvoor was al, dat menige tekst van dit kaliber in de loop van de zestiende eeuw op de lijsten van verboden boeken belandde. Verder waren de auteurs nogal eens rederijkers, wat ook al af te leiden viel uit de vormgeving. Zij vertegenwoordigden de betere kringen uit de stedelijke samenleving en konden zonder meer tot de vernieuwers van de literatuur in de volkstaal gerekend worden. Ik had dus zeker niet van doen met louter volksvermaak waarvoor de artistieke en intellectuele elites van toen de neus optrokken. Eerder het tegendeel – en dat werd uiteindelijk mijn voornaamste punt: de meeste van deze teksten hadden een maatschappelijk doel dat zowel hoog als laag aanging, terwijl sommige zelfs een min of meer revolutionair karakter droegen. De feesten die ze begeleidden en stimuleerden, schortten tijdelijk de bestaande orde op door waarden, normen en gedragspatronen voor de duur van het feest buiten werking te stellen of zelfs om te keren. Het zelfgeschapen vacuüm werd vervolgens gevuld met rolverwisselingen, travestieën, vermommingen, alternatieve rechtsgedingen en uitbanningsrituelen die alles ridiculiseerden wat de feestende gemeenschap het afgelopen jaar dwarsgezeten had. Na enige dagen werd de chaos weer opgeheven en keerde men terug naar de vertrouwde orde. Opgelucht en wel. Door al die feestelijke handelingen, verpakt in heftig eetspektakel en uitbundig drankgebruik, bevrijdde men zich van angsten, woede en ergernissen. Dit is wel aangeduid als de ventielfunctie. Existentiële vrees voor seks, honger, kou en duivel – heel confronterend, ook voor gezeten burgers – werd bezworen door gespeelde personificaties daarvan de stad uit te jagen. Vooral door het uitbundige gebruik van eten en drank daarbij werd gedemonstreerd dat men zo in het normale leven niet kon bestaan. Tot zover werkten de feesten regressief, waarbij ritueel en tekst de feestvierders impliciet aanspoorden om de bestaande orde weer met verfrist gemoed te hervatten, juist door middel van de chaos van het tegendeel. Dat verklaarde waarom stedelijke en ook landelijke machthebbers van harte meededen en de feestelijkheden ruimschoots subsidieerden. Maar in de loop van de vijftiende eeuw bleek het hierbij niet te blijven. Het gecreëerde machtsvacuüm, vooral benut door de zonen van de voor-
aanstaande burgers die optraden als feestaanvoerders, werd meer en meer aangegrepen om te experimenteren met een nieuwe orde. Na al die bezweringen van angsten en andere obsessies keerden de feestvierders niet terug naar de bestaande orde. Door middel van hun rituelen brachten ze een omgekeerde wereld in praktijk, die niet zozeer het tegendeel van de bestaande orde was maar eerder het omgekeerde van een gewenste orde. Die nieuwe orde kenmerkte zich volgens mij door de pogingen om een samenhangende burgermoraal te vestigen, als bezegeling van de sinds de veertiende eeuw verworven burgermacht in de Vlaamse en Brabantse steden. Door zich te buiten te gaan aan loze leegloperij, vreten en zuipen maakten de feestvierders duidelijk dat het burgerbestaan beheerst diende te worden door een primaire zucht naar arbeid, nut, matigheid, controle en pragmatiek. De bundeling van dergelijke deugden, afzonderlijk al eerder nagestreefd in diverse milieus en andere culturen, was nieuw en werd tot dwingende richtlijn verheven van het stedelijke leven. Stadsbewoners zaten te springen om de bezegeling en uitbreiding van de macht met behulp van een adequate moraal. Voor de aanmaak en het propageren daarvan bleek literatuur uitermate geschikt, niet in de laatste plaats vanwege het publieke karakter daarvan. Al die teks-ten hoorden bij openbaar spektakel. Ook schriftelijke versies, eerst handgeschreven en later in druk, waren allereerst bedoeld als repertoire, en soms ook als aandenken aan de voorbije feestelijkheden. Door die nieuwe intenties raakten deze feesten en de bijbehorende teksten vanaf het einde van de vijftiende eeuw steeds meer in diskrediet. Het vertier zelf werd kortweg verboden dan wel ingekapseld door vertoningen, die de elite de gelegenheid moesten geven om zich te onderscheiden van de massa en die onder controle stonden van de stedelijke overheid. Daarbij veranderden de deelnemers aan de publieke feestrituelen in toeschouwers, terwijl vorm en inhoud navenante aanpassingen ondergingen. De feesten van de massa werden verdacht en dat leidde tot een onderdrukking van volkscultuur in het algemeen. Daarom stonden nog op de beruchte Index van verboden boeken uit 1570 teksten, die aan dat oude volksspektakel herinnerden en daartoe mogelijk nog zouden kunnen aanzetten. Om deze conclusies te kunnen trekken moest ik mij op de terreinen begeven van historici, kunstwetenschappers, sociologen en etnologen. Dat viel destijds niet mee, zowel vanwege de heersende argwaan in buurmans hof over een loslopende medioneerlandicus als door mijn gebrek aan ervaring. In het nawoord bij de tweede druk, waarin vooral nieuw materiaal gepresenteerd werd, bracht ik mijn avonturen min of meer principieel ter sprake, onder nadrukkelijke erkenning van de betoonde naïveteit. Inmiddels is interdisciplinair onderzoek toonaangevend geworden in de geesteswetenschappen. Niet alleen proberen historisch letterkundigen hun teksten beter te begrijpen met behulp van historische informatie - historici van allerlei aard doen evengoed hun voordeel met literaire bronnen. Niet de minste attractie lag in de verlengde jongensdroom van het ontdekkingen doen. Na de postzegels en de stripboeken uit mijn jeugd bleek er een macht aan
feestteksten op te sporen te zijn uit de veertiende tot de zeventiende eeuw, die geheel onbekend was of nimmer bestudeerd. Die teksten lagen verspreid in bibliotheken over de hele wereld. Samen met mijn toenmalige collega Rob Resoort ben ik vol vuur op zoek gegaan, om daarvan minstens zo opgewonden verslag te doen.2 Die uitbreiding van de Nederlandse literatuur in de genoemde eeuwen door ons werk heeft hoe dan ook tot de verbeelding gesproken. Mede door de ingrijpende verruimingen van het bibliografische onderzoek dankzij de digitalisering zijn nadien nog veel meer schatten opgedolven uit openbaar bezit. Daarnaast is de (cultuur)historische benadering van wat vroeger (ook) onder literatuur verstaan werd of daarvoor zou kunnen doorgaan vanzelfsprekend geworden. Hoe ik tot die historische aanpak was gekomen, of beter gezegd bewogen, heb ik laten doorschemeren in een schets van de vernieuwende tekstwetenschap van mijn (virtuele) leermeester Wytze Hellinga, ooit begonnen als hoogleraar Nederlandse Taalkunde aan de Universiteit van Amsterdam.3 Pas achteraf realiseerde ik me hoezeer ik geïnspireerd was door zijn historische tekstinterpretatie op de vierkante millimeter. In ieder geval heb ik de lijn van de historische benadering, opgezet door hem, verder toegepast op andere teksten die men in de late Middeleeuwen ‘literatuur’ vond maar waarop later neergekeken werd. Daaruit zijn nog twee boeken voortgekomen. Door anderen is wel opgemerkt dat deze twee werken en mijn proefschrift tezamen een soort drieluik vormen, en daar zit wel wat in. Alledrie hebben ze één tekst of thema als uitgangspunt en proberen ze vragen te beantwoorden rond intentie en effect. In de Sneeuwpoppen van 1511 gaat het om een typisch rederijkersgedicht van een Brusselse auteur van aanzien, Jan Smeken.4 De tekst bestaat uit het quasi-verslag van een sneeuwpoppenfestival in het genoemde jaar. Dat heeft werkelijk plaatsgevonden in Brussel, maar Smeken gebruikt het festijn als springplank voor zijn eigen visies op lering en vermaak, die hij giet in een moderne kunsttaal. Op die manier creëert hij een unieke confrontatie tussen publiek spektakel en elitaire vormgeving, die overigens ook al aanwezig is in de sneeuwpoppen zelf. Sommige poppen beantwoorden aan de meest elitaire kunstopvattingen, onder verwerking van antieke thema’s. Zelfs de hand van meesterschilder Jan Gossaert bleek daarbij geholpen te hebben. Het boek is van 1988, een herdruk verscheen in 1998. Het drieluik is voltooid met Dromen van Cocagne uit 1997, meermalen ongewijzigd herdrukt in diverse formaten en ook vertaald in het Duits en Engels.5 De aanleiding wordt hier gevormd door twee rijmteksten en een prozatekst over Cocagne, vanaf de zestiende eeuw beter bekend als Luilekkerland. Met die naamsverandering zijn ook de bedoelingen en het publiek anders geworden. De literaire fantasie is toen in dienst geplaatst van de opvoeding van jongeren. Door een omgekeerde wereld op te voeren van ongekende overvloed en baldadigheid kon gewaarschuwd worden voor zulk gedrag in werkelijkheid. De oorspronkelijke rijmteksten over Cocagne zochten echter voor een volwassen publiek. De teksten provoceerden met riskante gedachten
over aardse genietingen, ingegeven door actuele ketterijen zoals die vooral in het hertogdom Brabant woedden. Het Gilde van de Blauwe Schuit is eveneens gesponnen rond één tekst, ontstaan in het begin van de vijftiende eeuw.6 Algauw bleek hoezeer deze feesttekst op verschillende tradities steunde. De tekst was veel meer literatuur dan het zich op het eerste gezicht deed aanzien. En de onbekend gebleven auteur moest daarom veel meer geschoold zijn dan men zou denken. Doordat de tekst zich in een handschrift bevond met minne- en raadselteksten, werd het literaire milieu nog eens bevestigd: teksten ter vermaak bij voorname bruiloften en partijen, die niet misstaan zouden hebben in een hofcultuur maar waarschijnlijk eerder bijeengebracht waren ten dienste van de nieuwe stedelijke aristocratieën en de gegoede burgerij. De tekst al in 1871 uitgegeven, als onderdeel van een bundel veel hoger gewaardeerde teksten onder de veelzeggende titel Van vrouwen ende van minne, quasi-middelnederlands dat de carnavalsvoordracht die er toch ook tussenstaat in het geheel niet dekt.7 Sindsdien is er nauwelijks wat over gezegd, totdat de historicus D.Th. Enklaar er enkele artikelen aan wijdde, later gebundeld onder de titel Varende luyden.8 Al uit deze benaming wordt duidelijk, dat hij in de tekst over de Blauwe Schuit en andere teksten van dien aard werkelijkheidsbeschrijvingen wilde zien. Voor de literaire tradities en de achterliggende spelvormen toonde hij nauwelijks belangstelling. Voor hem was duidelijk dat hier een echt doordraaiersgilde stond geportretteerd, terwijl het juist ging om een omgekeerde wereld waarin zulke sujetten gespeeld werden door de feestgangers. De tekst van over de Blauwe Schuit paste in het genre van de oorkondeparodie, dat al in de Latijnse literatuur van de Middeleeuwen beoefend werd, vooral rond de kerkelijke zottenfeesten. De tekst bevatte reglementen van een gilde van de Blauwe Schuit en was er volgens de regels van het genre van meet af aan op uit om de indruk te wekken over een echt gilde te gaan. Het literaire spel draaide om een feestgilde dat op tijdelijke basis actief werd gedurende de vastenavondvieringen. Die constatering, ook ondersteund door de laatste regels van de tekst, noodzaakte me mij uitvoerig te verdiepen in aard en betekenis van het laatmiddeleeuwse carnaval. Alleen binnen die context zou ik mijn tekst beter kunnen begrijpen, ook geholpen door al dat andere feestrepertoire dat ik op het spoor kwam. Het bezorgde me in het zuiden meteen de reputatie van carnavalsdeskundige. Daar heb ik op zijn zachtst gezegd nogal mee geworsteld, ook omdat het feest me privé niet zo aansprak – en dat voelde de ware feestganger meteen aan.9 Maar het ging me dus om het plaatsen van onbekend feestrepertoire binnen de laatmiddeleeuwse samenleving waarvoor het bestemd was. Waarom schreef men zulke teksten, hoe voerde men ze op en welke invloeden oefenden ze uit? Op die vragen heb ik geprobeerd antwoord te geven. Over verschillende aspecten, ook als het om de kern gaat, denk ik inmiddels wat anders, mede doordat er nog meer teksten van dit type tevoorschijn gekomen zijn. Hiervoor kan ik gelukkig verwijzen naar mijn betrekkelijk recente handboek over de literatuur van de vijftiende en zestiende eeuw, Het gevleugelde woord.10 Daarin komt het gelegenheidsrepertoire uitvoerig ter
sprake, tezamen met al die andere vergeten, genegeerde en subversieve teksten uit die tijd. Daarbij verwijs ik met enige uitvoerigheid naar actuele secundaire literatuur hierover en naar menige nieuwe teksteditie. Maar hoe dan ook blijft duidelijk, dat ik het tot de taken van de literatuurhistoricus reken om ook teksten die wij nu niet meer mooi vinden nadrukkelijk te bestuderen in het kader van hun betekenis, intenties en effecten in de eigen tijd. Herman Pleij, Bussum, 19 juni 2009’
1 Vergelijk H. Pleij, ‘Weerkaatste emoties? Over het genieten van oudere teksten’, in: W. van den Berg e.a. (red.), Mooi meegenomen? Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde. Amsterdam, 1997, p. 115-118. 2 Zie de lijst van mijn publicaties achterin en: H.Pleij, Komt een vrouwtje bij de drukker…Over gezichtsveranderingen van de literatuur uit de late middeleeuwen. Amsterdam, 2008, p. 309-331. 3 H. Pleij, ‘De omgang met teksten op de wijze van Wytze Gerbens Hellinga’, in: id., Komt een vrouwtje bij de drukker… (2008), p. 278-308. 4 H. Pleij, De sneeuwpoppen van 1511. Literatuur en stadscultuur tussen middeleeuwen en moderne tijd. Amsterdam, 1988. 5 H. Pleij, Dromen van Cocagne. Middeleeuwse fantasieën over het volmaakte leven. Amsterdam, 1997. 6 Tegelijkertijd met de studie verscheen ook een afzonderlijke teksteditie: H. Pleij (ed.), De Blauwe Schuit. Muiderberg, 1979. 7 E. Verwijs (ed.), Van vrouwen ende van minne; middelnederlandsche gedichten uit de XIVde en XVde eeuw. Groningen, 1871. 8 D.Th. Enklaar, Varende luyden. Studiën over de middeleeuwse groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden. Assen, 1956. 9 Een ervaring daarmee staat beschreven in: H. Pleij, ‘De middeleeuwen als pretpark?’, in: M. Mathijsen (red.), Hartstocht in contrapunt. Amsterdam, 2002, p. 92-107. 10 H. Pleij, Het gevleugelde woord. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur, 1400 – 1560. Amsterdam, 2007.
Inhoud
IN LEIDING II
7
MIDDELEEUWSE FEESTEN
De heidense erfenis I 5 Kerkelijke zottenfeesten 22 Stedelijke spotpraktijken 27 De jongelingen-charivari 32 Vastelavondpret 46 De betekenis van de vastelavondviering III
5I
RET VASTELAVOND-REPERTOIRE
Vastelavondteksten 63 Dramatische monologen 8 I Spotmandementen 86 De quasi-orde 97 De kenmerken van het spotmandement in de Blauwe Schuit 108 Geladen namen I I 7 IV
VAN STANDENIDEOLOGIE NAAR BURGERMORAAL
Vastelavond en kritiek 127 Standenideologie 132 Veranderingen in de standenideologie 138 Afbraak van de standenideologie 147 Wat de burger weten moet 156 Standenteksten 163 De ironische standensatire 177 V
HET GILDE VAN DE BLAUWE SCHUlT
Ret schip als voertuig naar de ondergang 187 De drie standen als passagiers van de Blauwe Schuit Wie nog meer mee mogen 2 10 Wie uitgesloten zijn van de tocht 2 I 7 De betekenis van de tekst over een gilde van de Blauwe Schuit 225
198
NABESCHOUWING BIJ DE TWEEDE DRUK
Ret boek 237 De kritieken 242 Nieuwe literatuur en bronnen 250 Beknopte literatuuropgave bij de nabeschouwing BIJLAGE
Blauwe Schuit 257 Van den Langhen Waghen 265 Eedt van Meester Oom 268 Mandement van Bacchus 273 Spotsermoen over Sint-Niemand 276 N OTEN
281
GEBRUIKTE LITERATUUR
2g8
255
I
Inleiding
In een nogal voddig handschrift uit de vijftiende eeuw, dat bewaard wordt op de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, komt een tekst voor die bestaat uit de berijmde statuten van een zogenaamd gilde van de Blauwe Schuit. 1 Het grootste gedeelte van de bijna driehonderd versregels is gewijd aan een omschrijving van de leden die men voor ogen heeft, ook door de niet gewenste aanhang te typeren. Over de doe Ie in den van het gilde wordt weinig gezegd. Deze liggen kennelijk voldoende opgesloten in de herhaalde aanduiding dat het 'van de Blauwe Schuit' is. Het eerst wordt de adel tot het gilde uitgenodigd, van hoog tot laag (r. 1135). Er wordt daarbij gedacht aan hen die steeds berooider raken omdat ze naar hun oorspronkelijke stand willen blijven leven. Ze verpachten en verkopen hun land bij stukjes en beetjes. Datzelfde gebeurt met hun goederen, die ze naar de lommerd brengen. Steeds meer gaan ze kopen en uitgeven op krediet. Hun geld vergooien ze aan dobbelen, drank en vrouwen. Dank zij hen zal het gil de blijven floreren! Met verschuldigd eerbetoon zuIlen ook de geestelijke hoogwaardigheidsbekleders opgenomen worden (r. 36-49). Het gaat dan om abten en andere kerkelijke leiders, die de opbrengsten van hun klooster voor eigen plezier aanwenden. En dat bestaat uit brassen en achter mooie vrouwen aanzitten. De wereldlijke geestelijkheid, op het niveau van pastoors en kapelaans, doet niet veel anders (r. 50-71). Maagden en getrouwde vrouwen worden permanent belaagd, terwijl ze verder dag en nacht drinken en dobbelen. Wanneer ze geldgebrek hebben, trekken ze naar Rome om te handelen in prebenden. Meestal loopt dat uiteindelijk in hun nadeel af, en ze zuIlen derhalve zeker lid worden van het gilde. Maar laten we vooral de lagere reguliere geestelijkheid niet vergeten (r. 72-85). Iedereen kent de bedelmonniken die de opbrengst van het hun toegewezen gebied verzuipen met vrouwen. Ze lichten hun klooster op en drijven prive-ondernemingen met het afnemen van de biecht en het verstrekken van absolutie tegen concurrerende prijzen. Ze zuIlen een vaste kern van het gilde vormen. De burgers uit de stad met hun verwende zoontjes mogen niet ontbreken (r. 86-123). Het gaat vooral om diejongelingen. Ze denken niet aan hun toekomst maar verbrassen zorgeloos het erfdeel der vaderen. Ze voeren niets uit, op dobbelen, drinken en de vrouwenjacht na. Van hard werken en investeren hebben ze nog nooit gehoord. Ze zijn typisch voorbestemd om het gilde tot grote bloei te brengen. 7
Natuurlijk zullen er ook allerlei vrouwen lid zijn (r. 124-159). Abdissen, nonnen en begijnen kunnen er genoeg mannen van hun gading vinden. Want dat is toch wat ze zoeken, al doen ze dan huichelachtig voorkomen of ze aIleen maar de geestelijke liefde nastreven. Zulk soelaas kan het gilde ook bieden aan oude vrijsters en gehuwde vrouwen die het moeten stellen met bejaarde echtgenoten. In de Blauwe Schuit zullen ze naar believen vrienden kunnen uitzoeken, die graag bereid zijn om hun leed te stillen. Zo zal de basis van het gil de van de Blauwe Schuit gevormd zijn uit verarmde adel, verlopen geestelijken, potverterende rijkeluiszoontjes en geile vrouwen. Maar er is nog plaats voor meer. Van harte welkom zijn ook ambachtslieden en middenstanders, die hun winst verzuipen in plaats van investeringen te doen in onroerend goed (r. 160-167). Datzelfde geldt voor mannelijk en vrouwelijk dienstpersoneel, dat het loon verspeelt of dat liever met vrienden aan de zwier gaat in plaats van zich te wijden aan huishoudelijke taken (r. 168-190). Riennee is een eerste reeks van uitnodigingen om in het gilde van de Blauwe Schuit te komen voltooid. De bij elke groep herhaalde invitatie heeft overigens een wat dubieus karakter. Dat zit niet aIleen in de genoemde voorwaarden voor het lidmaatschap. De 'uitnodigingen' hebben ook een voorspellend karakter: wanneer je je naar het aangegeven patroon gedraagt, zul je zeker lid worden en blijven. Ret tweede gedeelte van de tekst opent een juridisch aandoende discussie over wie nu precies wel en wie zeker niet bedoeld wordt, met pogingen om algemene karakter- en gedragstrekken van de gewenste en voorbestemde leden te geven (r. 191 -2 I I). Overweegt dwaasheid boven wijsheid in je gedrag, dan zulje zeker lid zijn. Maar nadrukkelijk moet vastgesteld worden dat dit niet geldt voor moordenaars, brandstichters, dieven, zeerovers, verraders, beurssnijders en zwervers met besmettelijke ziekten. Die zullen zeker niet toegelaten worden. am geen misverstanden te doen ontstaan wordt daarbij nog gepreciseerd wat onder een moordenaar en dief verstaan moet worden (r. 212-234). Eenzelfde nadere omschrijving voIgt met betrekking tot amoureuze vrouwen (r. 235-253). Prostitutie en incest horen niet in het gilde thuis, maar de gewenste leden van het vrouwelijk geslacht dienen weI erotische belangstelling te hebben voor hun mannelijke medeleden, al moet dat beperkt blijven tot nooit meer dan twee. Na deze aanvulling op en precise ring van de lijst der 'genodigden' voIgt het derde en laatste deel van de tekst. Daarin worden eerst uitvoerig status en ontstaan van deze reglementen toegelicht en becommentarieerd (r. 254274)· Ze zuBen tot in eeuwigheid gelden. Maar elk lid kan zich ervan ontslagen achten wanneer zijn dwaasheid in wijsheid zal verkeren of wanneer hij trouwt dan wel in goede doen raakt. Verder wordt naar aanleiding van de zegeling opgemerkt-het is nu duidelijk dat we met de voorstelling van een echte oorkonde te maken heb8
ben-dat het zilver van de stempel verkocht is, en dat de opbrengst is gebruikt voor een braspartij naar bekend recept (r. 275-279). Ten slotte volgen in oorkondestijl gegevens die samenhangen met de uitvaardiging van de oorkonde (r. 280-297). Deze yond plaats op vastelavond van het jaar 1413. De regels zijn opgesteld door zekere Jacob van Oestvoren uit reeds bestaande rechtsdocumenten. Daarbij wordt mete en vermeld onder welke omstandigheden die beoorkondiging geschiedde. Het was tijdens een toernooi te Oostpolder, waar een niet nader omschreven groep Brabanders lansen hief (en brak) tegen een groep uit Hoedekenskerke, in aanwezigheid van vrouwen, die daarin een eerbetoon konden zien. In het algemeen stellen we nogmaals vast dat de kwaliteiten waara an de opgeroepen (en 'voorspelde') leden dienen te voldoen van negatieve aard zijn, aangenomen dat de laatmiddeleeuwse zedencodex arbeid, monogamie, soberheid en devotie positief waardeert. De oorkonder, wiens naam vermoedelijk door het ontbreken van het begin van de tekst onbekend blijft, wenst zich een vrolijk gezelschap toe van naar rang en stand onderscheiden drinkers, dobbelaars, mannen- en vrouwenjagers alsook maatschappelijk drijfhout dat uit de koers van een geordend leven is geraakt. En juist de vastelavond lijkt het aangewezen tijdstip am dat kenbaar te maken. Men kan niet beweren dat deze tekst over een gilde van de Blauwe Schuit (in het vervolg BS) onopgemerkt is gebleven of te weinig aandacht heeft gekregen in de Nederlandse literatuurgeschiedenis. Integendeel, niet aileen is de tekst in de negentiende eeuw liefst vijfkeer uitgegeven, oak buiten onze grenzen wordt er herhaaldelijk aan gerefereerd. 2 Dat heeft BS vooral te danken aan de promo tie tot voorloper van Brants Narrenschiffin de monumentale uitgave van Zarncke uit 1854, waar hij oak als zodanig in het voorwerk is uitgegeven. 3 Die be scheid en faam krijgt een nieuwe impuls wanneer de zogenaamde Narr~nschuit van Jeroen Bosch in 1914 opduikt. Wordt er aanvankelijkeerst een relatie gelegd met Brants Narrenschiff-alleen de naamgeving van het schilderij getuigt daar al van -dan spitst men tach gauw de inspiratie van de schilder toe op een verschijnsel dichter bij huis: Jeroen Bosch zou geschilderd hebben wat BS beschreef, namelijk uitgelaten gedrag van halfverwilderde stedelingen, bohemiens, die tijdelijk de maatschappij aan hun laars lapten am er later weer gelouterd in terug te keren teneinde een brave burger te worden. Dat wordt aarzelend gesuggereerd in 1923 - het schilderij hangt dan vijfjaar in het Louvre-maar het beeld wordt uitgebouwd en met vlotte pen in de vakpers gebracht (en daarbuiten!) door de historic us Enklaar.4 En zijn pleziervaartuig koerst nag steeds voornamelijk op het kompas van Brant en Bosch, die dit frivole verschijnsel dat vooral bij de vas telavondviering de kop zou opsteken, aangegrepen zouden hebben tot eigen verbeeldingen. Dat verschijnsel van het zich manifesterende gilde van de Blauwe Schuit meende Enklaar nu direct gerapporteerd te vinden in de tekst die het onderwerp van deze studie is.
9
Maar een tekst als onderwerp voor een studie geeft niet zonder meer vanzelfsprekende uitgangspunten aan. De mededeling dat men zich ten doel wenst te stellen om de tekst te interpreteren, is niet bevredigend. Er is immers een bredere doelstelling nodig om een kader te krijgen waarin men zo'n interpretatie kan plaatsen. Interpreteren zonder meer is een eindeloos bedrijf, waarvan de grenzen bepaald worden door het uithoudingsvermogen van. de onderzoeker. Men kan zich ongelimiteerd blijven afvragen waarom de schuit in BS zo nodig blauw moet zijn. Steeds nieuwe gegevens zijn daarover te vinden, een in principe eindeloze reeks. Wanneer nu een breder verband ontbreekt, dat de grenzen van het onderzoek naar 'zo'n vraagstelling hypothetisch aangeeft, dan kan de onderzoeker ten slotte niet anders dan uitgeput of verveeld ophouden. 5 Een nader uitgangspunt voor een studie over BS zou gevormd kunnen worden door bestaande no ties over de tekst. Zoals hierboven kort aangegeyen is, zijn die er in groten getale. Dat kan bijvoorbeeld betekenen dat men de relatie met Brant en Bosch aan een verder onderzoek onderwerpt. Men is dan op het spoor gezet van literaire en iconografische tradities. Langs die lijnen kan verder vastgesteld worden dat er een verband is, beter gezegd een reeks verbanden tussen tientallen zo niet honderden verbeeldingen van die aard. Die liggen op de raakpunten van verschillende tradities in de vormgeving van geschreven en gesproken teksten, beeldende kunst en feestgebruiken, in wis~elwerking met lokale behoeften van een variabel publiek. Die tradities vindt men op het terrein van een met diepere betekenis geladen aanpak van zonden, schepen, zotheid, gilden en de standen. En men kan vervolgens die veranderende behoeften van dat publiek nog eens in verband brengen met de sociale en culturele ambities van een nieuwe stand aan het eind van de middeleeuwen, die der burgerij. Maar ook hier ontbreekt een eigen doelstelling. De leidraad bestaat immers uit een mengelmoes van eerdere, al dan niet geexpliciteerde doelstellingen. En de daaruit voortgekomen resultaten worden weerlegd, verbeterd of aangevuld. Maar de eigen uitspraken vormen te zamen een onsamenhangend geheel van willekeurige aard, omdat ze zich in steeds wisselende onderzoektradities bewegen. 6 Er zal dus een eigen doelstelling moeten zijn. Die kan van velerlei aard zijn. Men kan zich voornemen om de tekst als letterkundig produkt te onderzoeken. In hoeverre en op grond waarvan behoort dit taaldocument tot de literatuur? Deze vraag kan verbonden worden met huidige opvattingen over literatuur, maar men zal hem vooral willen toetsen aan opvattingen daarover in de tijd van ontstaan van de tekst. En zelfs op elk moment tussen heden en verleden, waarin de tekst geconsumeerd is of zou kunnen zijn. Als doel kan ook geformuleerd worden dat men de tekst onderzoekt als hist?:ische bron, al~ vastelavondtekst, als schrijfoefening voor een leerlingkopnst. Inderdaad IS het aantal doelstellingen in principe ongelimiteerd. Op grond waarvan wordt de ene doelstelling boven de andere verkozen? 10
We kon:en op hachelijk terrein. Is daar niet het wa'ardenvrije onderzoek, dat gedlcteerd wordt door de vragen die het verleden-hier bij monde van een tekst-ons stelt? Is er niet het zuiver wetenschappelijk onderzoek? Het veri eden vraagt ons niets en een tekst kan niets vragen. Wij zijn het die vragen. En we doen dat op grond van de behoeften die we zelfin onze eigen tijd voelen, veronderstellen of zelfs creeren. Het is zeer ongebruikelijk in de historische literatuurstudie om hierover nader uit te weiden, terwijl toch in feite elke studie stilzwijgend daar begint. Er verschijnen nogal wat tekstedities met de aangekondigde doelstelling om een breder publiek, van gelnteresseerde leken, in staat te stellen van de gepresenteerde tekst kennis te nemen. Men probeert aldus een behoefte te creeren zonder aan te geven op grond waarvan dat bredere publiek dan verondersteld wordt zo'n behoefte te hebben of te gaan ontwikkelen. Waarom moe ten ze zo nodig van die oude teksten kennis nemen? Omdat ze mooi zijn, interessant en leuk, horen we de tekstbezorgers denken, zonder dat ze dat overigens hardop zeggen in hun tekstedities. Voor zover meetbaar reageert dat publiek overigens navenant: we blijven (aankomende) vakgenoten en scholieren bedienen. De vraag dient zeer nadrukkelijk gesteld op grond van welke eigentijdse noodzaken men een onderzoeksdoelstelling formuleert. Over die eigentijdse noodzaken kan men vervolgens twisten, maar de omschrijving ervan geeft hoe dan ook een richting aan het onderzoek, die leidt tot bepaalde vraagstellingen en hypothesevorming ten aanzien van het materiaal dat met zo'n leidraad in de hand blootgelegd kan worden. En de tijdgenoot, vakgenoot of niet, kan op elk niveau meedelen dat de doelstelling hem niet zint of interesseert, bijvoorbeeld vanwege de irrelevantie voor nu. Het spreekt vanzelf dat men vervolgens, ook wanneer men de doelstelling wel onderschrijft, de werkwijze kan betwisten en de verder gevolgde methoden bij de hypothesevorming en de oplossing der vragen. Maar iedereen weet waar hij aan toe is. De doelstelling van deze studie bestaat uit een onderzoek naar defunctie van de tekst met de berijmde statu ten van een gilde van de Blauwe Schuit in de tijd waarin hij ontstond en gebruikt werd. Literatuur opinieert. Door teksten te lezen of ernaar te luisteren vormt men zich meningen en ideeen, al dan niet bewust, over de eigen werkelijkheid en de gewenste of vermeende inrichting daarvan. En omgekeerd ontstaan op grond van zulke concepten over een verlangde of verwenste werkelijkheid teksten die dat proberen uit te drukken, te bevorderen of tegen te houden. Zowel teksten als ideeen leveren hun bijdrage aan een historisch veranderingsproces. Deze studie begint bij de eigentijdse noodzaak om die rol van literaire teksten in dat veranderingsproces te onderzoeken. De keuze van de tekst is bepaald door de brede doe Is telling om zich met de functie-vraag bezig te houden in verband met als literair aangeduide teksten. Juist een tekst als BS lijkt zo'n ingrijpende functie gehad te hebben bij de opbouw, begeleiding en regulering van de nieuwe vorm van samenleyen zoals die zich in de loop van de middeleeuwen ontwikkelde. Hoewel het I I
niet de bedoeling is om hier de feitelijke onderzoeksgang aan te geven, vereist deze vooronderstelling toch enige toelichting. Immers, hoe komt men op dat idee? Er is een sterke traditie vanuit de negentiende eeuw om de middeleeuwen te overvallen met de behoefte om aan het geordende leven van de eigen werkelijkheid te ontvluchten. Dat uit zich vooral in het aanwijzen van getuigenissen uit die tijd over ongebonden zwerversleven, zoals dat zou blijken uit teksten en afbeeldingen daarvan. Door de ogen van vele negentiende- en twintigste-eeuwse onderzoekers zien we vaganten en 'varende luyden' onbezorgd de spot drijven met een maatschappij die zij zouden verfoeien, drinkend, dobbelend en jagend achter de vrouwen. En de behoeften om zo'n beeld te schetsen hebben veel te maken met tijd, omstandigheden en werkelijkheidsbeleving van de betrokken onderzoekers, alsook met een zekere onderzoekstraditie die het historisch bedrijf als zodanig vestigt. 7 Door de achtergronden van zulke onuitgesproken uitgangspunten te overwegen, krijgt men een houvast voor het eigen onderzoek. Zoals gezegd begint dat bij de functie-vraag. Dan ontstaan in dit geval onmiddellijk vragen ten aanzien van de betekenis van al die teksten en afbeeldingen die dat ongebonden zwerversleven zouden weerspiegelen. Propageren ze zo'n leven dan ook? Hebben we te maken met verbeeldingen van en voor buitenmaatschappelijken, die elkaar, soms cynisch, geneugten en ellende van het zwerversleven voor ogen houden? Maar waarom voorspellen ze zichzelf dan steeds een miserabel einde in hel of gasthuis, en in ieder geval op een plek die ver buiten de geordende maatschappij ligt en waar het allesbehalve prettig toeven is? Langs deze lijn, geYnspireerd door de functie-vraag, komt men dan tot een eerste hypothesevorming, zoals die hierboven al werd aangegeven: functioneerde een tekst als BS niet eerder in het kader van de opbouw van een nieuwe moraal zoals de burgerij die aan het eind van de middeleeuwen moest vestigen ter bescherming en uitbreiding van haar belangen? Deze eerste opening van de functie-vraag met be trekking tot BS leidt naar de in ten tie achter de tekst in verband met de behoeften van het publiek, en de wisselwerking daartussen. Een eerste aanknopingspunt is gelegen in de presentatie van de tekst als bestemd voordevastelavondviering. Hoofdstuk II behandelt dan ook de betekenis van die laatmiddeleeuwse vastelavondvie ring zoals die zich in het bijzonder afspeelde onder de burgerij in de steden. En daarbij zal naar voren komen dat zulke festiviteiten niet aileen de gelegenheid schiepen om eens flink stoom af te blazen vanuit de ontstane spanningen in het geordende leven. Ze dienen eveneens, zo niet meer, een actievere ambitie, namelijk die van het ontwerpen en testen van nieuwe regels. Hoofdstuk III probeert zowel plaats als herkomst van de gebruikte teksten bij deze vastelavondviering nader te bepalen. De overlevering van die teksten vormt daarbij een groot probleem. Het vastelavondrepertoire heeft een sterk geYmproviseerd karakter. Wanneer zulke teksten genoteerd worden of zelfs gedrukt, verandert doorgaans de oorspronkelijke intentie: men I2
wil een breder publiek bereiken, en nu niet meer direct in verb and met de e.igenlijke ~eestvieri~g zelf. Het repertoire van de feesten blijkt eigen traditIes te vestlgen voor mhoud en vorm van teksten die de band met de vastelavondviering verliezen. Omgekeerd kunnen andere teksten en concepten uit andere tradities benut worden bij de vastelavondviering, al dan niet aangepast daaraan. Spotmandement en spotgilde, beide gerepresenteerd door BS, komen uit oudere tradities maar ze vinden in de stedelijke vastelavondviering een nieuwe toe passing. Vooral met be trekking tot de mandementvorm wordt dit nader uitgewerkt in verband met BS. Hoofdstuk IV begint bij de ideeIe concepten achter de tekst. Die liggen in de eerste plaats bij de ontwikkelingen in de middeleeuwse standenideologie ten gevolge van de opkomst van de nieuwe stand der burgerij, waarin deze ideologie niet had voorzien. Zij wordt geleidelijk afgebroken en vervangen door een praktische handelsmoraal. Die komt onder meer tot stand met behulp van ironische standensatiren, die goed aansluiten bij -en sams identiek zijn met-de teksten waarvan de stedelijke vastelavondviering zich bediende. Hoofdstuk v tenslotte concentreert zich op het eigenlijke uitgangspunt. Na noties te hebben verzameld en opgesteld over de functie van de vas telavondviering, de tradities in de vormgeving van het repertoire daarbij en de ambities van de burgerij op zoek naar een nieuwe moraal, kunnen deze toegespitst worden op BS. In hoeverre valt de functie van deze tekst nu vanuit de verzamelde achtergronden te bepalen? Stuk voor stuk worden de opgeroepen leden behandeld. De slotparagraaf probeert dan een samengesteld verklaringsmodel te geven. BS propageert de wijsheid boven de dwaasheid in termen van een handelsmoraal in opbouw, die wijsheid adverteert als het vermogen omje materieel te kunnen handhaven. En het misleidende van de tekst voor ons is, dat hij dat doet op de wijze van de ironie, in de traditie van de vastelavondviering: het omgekeerde doen, zeggen of tonen van wat in feite bedoeld wordt, teneinde een naar laatmiddeleeuwse opvatting zo doordringend mogelijke manier van hekelen te ontwerpen. Een extra complicatie daarbij is dat BS die ironie niet volhoudt, of met andere woorden: van tijd tot tijd breekt de hekeling zonder omwegen door. Na deze uiteenzetting kan het werk beginnen. De kaarten zijn geschud en de lezers zijn ingelicht over het spel dat gespeeld zal worden. Wanneer ze liever iets anders spelen, dan moe ten hier onze wegen scheiden. Voor de deelnemers die benieuwd zijn hoe het uitpakt, volgen nog enkele praktische spelregeis in de noot die nu voIgt. 8
C. van de Passe, ~ maandfibrutJri (met vastelavondvennaak); e:x: Amsterdam, Rijksprentenkabinet
II
Middeleeuwse feesten
De heidense erfenis De middeleeuwse vaste!avondviering-de feesten zijn vanaf de zeventiende eeuw in hun verdere ontwikkeling beter bekend onder de naam carnaval -omvat een periode die grofweg kan lopen van Sint-Maarten (I I november) tot Pasen.! Daarin liggen allerlei hoogtepunten, met eigen naamgeving en herkomst, die niettemin zowe! naar organisatie als gebruik de kenmerken bevatten van wat zich in feite toespitst op de drie dagen voor Aswoensdag: de tijdelijke omkering van de bestaande verhoudingen in de samenleving en in elk organisme dat daarvan dee! uitmaakt. Als zodanig is de vastelavond in de late midde!eeuwen een unificerende verzamelaanduiding geworden voor nog in naam ten dele onderscheiden gewoonten en gebruiken, die elk afzonderlijk gecompliceerde relaties onderhouden met de Germaanse en klassieke overlevering alsook met ritueel en kalender van de christelijke Kerk. In een Duits vastelavondspel van Hans Sachs uit 1540 roept de gepersonifieerde Fasznacht dan ook uit dat hij twee a drie maanden de vrije hand denkt te hebben. 2 Vanaf het begin van de tiende eeuw zijn er gedocumenteerde berichten bewaard, vaak opgesteld door tegenstanders, over georganiseerd feestelijk gedrag in de genoemde periode, met sterk overheersende kenmerken van rolverwisseling en schertsend be doe Ide overaccentuering of contrastering van het gedrag dat bij de aangenomen rol zou behoren. Dat begint in de kloosters bij de laagstgeplaatsten, de scholieren, maar het breidt zich snel uit over kathedralen en kapittelkerken, ook hier eerst als feest voor koorknapen en subdiakenen in de onderste regionen van de kerke!ijke hierarchie. Maar al snel slaan de feestelijkheden over naar aile rangen binnen de Kerk, met toenemende belangstelling en deelname van leken, in die mate dat het zwaartepunt vanaf de dertiende eeuw op straat en bij de stede!ijke burgerij komt te liggen. Bij die verschuiving nemen uit agrarische levensvormen afkomstige lentegebruiken toe, waarbij zich gei:nstitutionaliseerde spot voegt met organisatievormen die eigen zijn geworden aan de zich ontwikkelende stad. Die vormen komen voort uit de nieuwe stand der burgerij met een eigen moraal in opbouw. Deze moraal nu is bij de fees ten in het geding: de be spotting en tijdelijke omkering van datgene wat deze moraal ambieerde en creeerde, vormde een wezenlijke bijdrage tot de opbouw en handhaving ervan, al zal men, in het goed gezelschap van menig middeleeuwer, in eerste instantie geneigd zijn de gigantische bedreigingen van morele afbraak op zich af te zien komen.
De kerkelijke spotpraktijken worden door middeleeuwse geleerden onveranderlijk in verband gebracht met uitspattingen die uit de klassieke oudheid bekend waren. Ze noemen daarbij de Kalendae (nieuwjaarsfeesten) en de Saturnalia (enige dagen in de derde week van december). Beide feesten had den zich met de uitbreiding van het rijk ruim over Gallie verspreid, en bovendien waren beschrijvingen en ensceneringen ervan goed bewaard bij menige Romeinse schrijver die tot het middeleeuwse erfgoed ging behoren. Tacitus, Lucianus en Plautus geven ruim inzicht in de praktijken der Saturnalia. Dat was het feest van kinderen en vooral slaven, waarbij de rolomkering centraal stond. Ge.durende enige dagen konden ze de baas spelen, terwijl de gebruikelijke gezaghebbers zich in hun rol dienden te verplaatsen, bij voorkeur ter gelegenheid van een feestmaal. Bovendien werd een spotkoning gekozen. Tacitus geeft de indruk dat dit koningsspel de kern van het feest is. Zelfs in het leger werd met behulp van lootjes een tijdelijke heerser aangewezen. Plautus beschrijft hoe de slaven elkaar ook begiftigen met spottitels en nauwgezet de etiquette imiteren van hun meesters bij de maaltijd, onder andere door denkbeeldige dienaars bevelen te geven. Ook naar sekse werd van rol gewisseld, vooral in de zin van vermommingen als vrouw. 3 Travestie, braspartijen en het omkeren van de hierarchie bepalen eveneens de nieuwjaarsfeesten. Minder duidelijk is in hoeverre men hierbij ook een aanvoerder van de feesten placht te kiezen, al is incidenteel wel sprake van een 'rex bibendi'. 4 Er ligt in de datum van dit feest, I januari, weI enige grond om van hieruit een directe relatie te veronderstellen met het kerkelijk zottenfeest uit de middeleeuwen, dat in aanzet zich eveneens vanuit deze datum ontwikkelde. Maar daarnaast blijft een verband tussen het voor de Saturnalia typerende koningsfeest en de dominus festi van het zottenfeest evenzeer van betekenis. 5 Hoe de kerstening van deze feesten in de eerste eeuwen van het christendom verloopt en in hoeverre er dan sprake is van vermenging met agrarische culten van Germaans-Keltische oorsprong blijft vrij duister. In het Oostromeinse Rijk bestaan de Kalendae tameHjk ongeschonden voort. Bisschop Asterius van Amaseia (in Klein-Azie) wijdt in 400 een preek aan dit in zijn tijd nog volop bloeiende feest. Hij keurt het sterk af, want het voldoet niet aan wat voor hem de basiskenmerken van een volksfeest zijn: iedereen moet weten wat er precies gevierd wordt en iedereen moet aan het feest meedoen. In de suggestie dat het waarom van de feesten als zodanig voor menigeen onduidelijk is, blijkt toch al een zekere ontworteling van de Romeinse traditie, tenzij we moe ten lezen dat de bisschop aid us zo'n ontwikkeling denkt te kunnen bevorderen. Voor hem is het kerstfeest, dat naar zijn zeggen in tijd er ongeveer mee samenvalt, een echt volksfeest. Daar wordt tenminste niet gebedeld met nieuwjaarswensen door beroepsentertainers. Verder spreekt hij schande van de vermommingen, vooral die als vrouw, met aangepaste falsetstem, de cadeaus die men elkaar zomaar geeft, en het geld dat gezinshoofden over de balk smijten terwijl hun gezin hongerend thuis moet blijven. Aparte aandacht heeft hij ten slotte voor de wijze waarop het hoogste gezag belachelijk gemaakt wordt en door het slijk gehaald. 6 Mag voor het Oostromeinse Rijk van de middeleeuwen gelden dat de_~
-L6
spotfeesten in hoge mate klassiek gelnspireerd blijven, in het Westen is de Germaans-Keltische traditie van overwegend belang. Niettemin blijven ook nadat de kerkelijke zottenfeesten opgegaan zijn in een meer algemene vastelavondviering-al komen namen van die feesten tot in de zeventiende eeuw afzonderlijk voor-vijftiende- en zestiende-eeuwse humanisten het geheel beschouwen als nog steeds de erfenis der klassieken. Ze spreken bij voorkeur van Bacchanalia, soms ook Lupercalia, terwijl Saturnalia en Kalendae eveneens genoemd blijven. Theodoricus Gresemundus geeft in een Latijnse strijddialoog van 1495 precies de weg aan: de Bacchanalia zijn van Griekenland via de Romeinse Lupercalia en Saturnalia-naar zijn eigen ervaring nog steeds in Italie gevierd-ten slotte in Duitsland gekomen. 7 Petrus Mosellanus spreekt in 15 I 8 iets voorzichtiger van de 'christelijke imitatie der Bacchanalia'. Hij voert in een van zijn dialogen voor schoolgebruik een scholier op die van zijn meester drie dagen vrij heeft gekregen om zulke feesten te gaan vieren, voorzien echter van de waarschuwing om daarbij niet gemaskerd over de straat te gaan zoals de handwerkslieden doen. 8 Al wordt niet helemaal duidelijk welk feest Mosellanus nu precies voor ogen staat, de aanduiding drie dagen wijst wel sterk naar de eigenlijke vastelavondviering in de dagen voor Aswoensdag. Getuigenissen van deze aard horen we verder in de zestiende eeuw herhaaldelijk: vastelavond is een christelijke navolging van de Bacchanalia, aangevoerd door een aangepaste Bacchus. Een augustijner pater, Ignatius Ertl, verklaart in die lijn heel eenvoudig de Duitse term Fasznacht als on tIe end aan Fasz, drinkvat. Een Latijns vastelavondspel voor scholieren van Macropedius uit 1540 heet Bassarus, hetgeen een andere naam is voor Bacchus. Ook teksten in de volkstaal kunnen volstaan met deze eenvoudige identificatie van eigentijds vastelavondvermaak met de klassieke feesten, in de eerste plaats die van humanisten die ook in de volkstaal schreven, als Sebastiaan Brant, Sebastiaan Franck en nog in de zeventiende eeuw Petrus Scriverius. Maar ook buiten hun kring ontmoeten we Bacchus als vastelavondkoning. Ais zodanig laat de Brugse rederijker Edewaerd de Dene hem meermalen optreden in enige gelegenheidsteksten in zijn Testament rhetoricael, voltooid in 1561. We kennen zelfs een feesttekst waarin Bacchus zijn bevelen uitvaardigt voor zijn onderdanen ter gelegenheid van de 'versworen Maendach, ende den Vastenavont naestcomende', welke in 1580, toen deze tekst gedrukt werd, vielen op I I januari en 16 februari zoalsde titelpagina vermeldt-de generaliserende identificatie van in oorsprong verschillende feesten vindt hier zijn uitdrukking in de overkoepelende Bacchus. 9 Toch dekken deze voor de hand liggende verklaringen van middeleeuwse geleerden en latere humanisten voor eigentijds feestvermaak tussen Kerstmis (soms Sint-Maarten) en Pasen bij lange na niet wat andere bronnen, verhalen de en niet-verhalende, blootleggen. Er is veel meer aan de hand dan aIleen een 'christelijke imitatie', zelfs sterker: wanneer we vastelavondgebruiken willen onderzoeken ter be paling van de betekenis van teksten als die over de Blauwe Schuit, liggen de eerste aanknopingspunten bij agrarische culten van Germaans-Keltische oorsprong en de ritualisering daarvan door de christelijke Kerk.
Die culten zijn overigens aIleen naar de vorm tot op zekere hoogte te onderscheiden van rituelen die naar inhoud op zichzelf ook tot de klassieke cultuur behoren. Uitgangspunt vormen vruchtbaarheidsrituelen bij de beleving van het opnieuw ontwaken van de natuur na de winter. Men spreekt weI van het 'apertum': na een periode van afsluiting gaat de natuur weer open. 10 Dat gaat gepaard met het uitdrijven van de demonen die de natuur met win terse verschrikkingen gevangen houden, met reiniging van ziekten en zonden en vooral met handelingen in woord en daad die de nieuwe vruchtbaarheid moe ten bevorderen. De varierende vormen waarin dit zich uit laten onderscheidingen toe naar Germaans-Keltische ofklassieke oorsprongen. Maar veellijkt al bij de vroegste berichten sterk gecontamineerd, met name in de verering van laat-klassieke respectievelijk vroegmiddeleeuwse vruchtbaarheidsgodinnen als Nerthus, Isis en Nehalennia. Voor de Kerk blijft het aIlemaal eenvoudig heidens. In 743 verbiedt het Concilie van Leptines bij Binche de 'spurcali in Februario', omdat het feesten zouden zijn ter ere van een heidense godheid. Een preek uit diezelfde tijd, rond 750, heeft het hier ook over. Of je nu meent in februari de winter uit te drijven of dat je dan gore grappen uithaalt, in be ide gevaIlen ben je een heiden en geen christen. II In februari komen nogal wat feesten voor waarbij vrouwen een hoofdrol spelen, als resultaat van rolverwisseling. Maria-Lichtmis of MariaReiniging op 2 februari staat vrouwen toe om op die dag zelf een man te kiezen, evenals de schrikkeldag 29 februari. Dat staat in verband met het vruchtbaarheidsritueel der klassieke Lupercalia en Spurcalia in die maand, met spot en rolverwisseling tussen de seksen. Meisjes werden door vermomde jongens met twijgen geslagen, bij voorkeur op de genitalien. De ontwikkeling van het begrip lichtmis geeft voldoende aan waar de accenten van dit feest kwamen te liggen aan het eind van de middeleeuwen. Overigens was men zich in de middeleeuwen zelf terdege bewust van de kersteningsprocedure van wat in oorsprong heidense gebruiken moesten heten. In Jacobus de Voragines heiligenlegenden uit het midden van de dertiende eeuw wordt de naam van het feest van Maria-Lichtmis herleid op het rondvoeren van brandende fakkels in de klassieke oudheid bij offerplechtigheden. Dat deden ze toen (naar de N ederlandse bewerking van 1480) 'voer dye sielen hoer voervaderen dat si hem goedertieren souden sijn'. Wat moetje daar nu mee aan? 'Ende om dattet swaer is oude ghewoenten te laten soe verkeerde sergius die paus dese ghewoente ten besten'. AIle christenen zuIlen op deze dag brandende kaarsen dragen ter ere van Maria, 'dat dus die feeste bliven soude staende mer dat mense in een ander meninghe do en soude' .12 Lawaai, vuur en vermommingen als angstaanjagende demonen of dieren zijn typisch vormen van Germaanse riten. Ze zijn het vroegst te verbinden met het inwijdingsritueel der oude, geheime mannenbonden. Deze bond en verbeeldden in aIlerlei vermomming de do de voorvaderen die spijs en drank komen afhalen op gezette tijden en die bovendien wetsovertreders straffen. In ruil voor de neergezette offers geven ze vruchtbaarheid. Hun optreden gaat gepaard met geraas, ketelmuziek, drinkgelagen en een zeker 'steelrecht' wanneer niet voldoende duidelijk is hoe en waar de offers zich ophouden. 13 Met dat lawaai verjagen ze de winterdemonen, die ze in on18
derlinge rolverdeling ten dele ook zelfkunnen voorstellen. Hun instrument~:ium van rooster~, ketels, ,,:?rken, pannen en dergelijke vinden we terug bIJ de vastelavondvierders, blJvoorbeeld zoals Breugel die wilde voorstellen op zijn Strijd tussen de Carnaval en de Vasten. Ook duivels bedienen zich hiervan, als gelijksoortige vertegenwoordigers van de wereld der doden, waar alles omgekeerd zou geschieden. De vermomming tot duivel of nar heeft sterk de voorkeur bij de vastelavondviering. In hun gedrag luisteren ze naar de regels van een omgekeerde wereld voor de duur van het feest, en als zodanig spelen ze de erfgenamen van de gedemoniseerde vooroudergeesten. En hun strijd klinkt nog na in het vuurwerk van de oudejaarsviering. Naast het geluid heeft ook het vuur een reinigende rol. In een vastelavondspel van 1540 noemt Hans Sachs de eigenschappen der Fasznacht op, en daarbij hoort ook het aanstichten van grote vuren. Op de tweede zondag der vasten in 1496 dansen te Metz voorname dames en heren rond een VUUr. 14 De duivel in de winter- en lentefeesten is een gekerstende demon. Dat stelt Augustinus al vast wanneer hij de gebruikelijke vermommingen als duivelswerk kwalificeert, immers door zich te vermommen wist de duivel Eva te verleiden. 15 Steeds vinden we die duivels terug. In Keulen wordt in 1441 een waard bestraft omdat hij met anderen op vastelavond in processie was rondgetrokken met een reliekschrijn waarop een duivel gemonteerd was. Gebruikelijker is de vermomming tot duivel. De Amsterdamse magistratuurverbiedt in 1461 om opstraat te lopen 'mannoch wijff, knecht noch maged 't sij voor momme ofte voor duyvel'. De Neurenbergse vastelavondomlopen, waarvan uitvoerige beschrijvingen met illustraties bewaard zijn vanaf het begin van de zestiende eeuw, geven telkens zulke duivels te zien, vaak gegroepeerd rol]d in de stoet meegetrokken scheepswagens die de hel voorstellen. 16 'Der tufel hat das spiel erdacht', roept Brant uit in het hoofdstuk in zijn NarrenschifJ van 1494 dat de vastelavondnarren behandelt. En hij wordt bijgevallen door menig ander humanist. 17 In Limburg krijgen twee personen in 1569 een boete omdat ze op Onnozele-kinderendag, 28 december, gemaskerd hebben rondgelopen, verkleed als duivels. 18 Deze kerkelijke feestdag gaf ook al heel vroeg aanleiding tot rolverwisselingsfeesten, waarbij dan weer de duivel als gekerstende voorouderdemon binnensluipt. Hoezeer uitdrijving en afsterven als geritualiseerde lentegebruiken de overkoepelende vastelavondviering blijven bepalen getuigt nog een Franse spottekst uit 1605. De gepersonifieerde Vastelavond roept tijdens een tegen hem gevoerd proces uit dat zijn volgelingen, de feestgangers, schreeuwen als 'verdoemde zielen die geheel buiten zinnen zijn'. Dat sluit aan bij wat Aubanus in 1520 daarover meldt. Hij schrijft dat ze zich zo te buiten gaan aan drank en spelen, dat het wel lijkt alsof ze de volgende dag zuHen sterven, en derhalve alles nog een keer gedaan willen hebben. 19 De winter moet verdreven worden opdat de zomer haar werk kan doen. Maar hij is een wrede tiran. In een fragmentarisch bewaard toneeispeI uit de eerste helft van de vijftiende eeuw treedt hij op als Koning Winter, geassisteerd door zijn neef, de Baljuw van de Sneeuw. Zonder aanzien des 19
persoons teisteren ze arm en rijk, en het is niet toevallig dat hun gedrag in dit opzicht analoog is aan dat van de in die tijd nog veel populairdere, egaliserende Dood. 20 Andere teksten beschrijven de strijd tussen Zomer en Winter in termen van een demonisch tweegevecht, bij voorkeur als een steekspe!. 21 Het meest uitgewerkt vinden we de organisatie en macht van het rijk van Koning Winter in een gedrukte spottekst uit 1560. In een mandement deelt hij mee wat er zoal van hem te vrezen valt, en hij noemt het zijn 'Ordinantie, Statuut ende eewich Edict des alder Donckerluchtichsten ende onverwinnelijcksten Kalijffe, Ringhelant Curtdach geseyt de Winter, de Coutste van dien name, altijt vermeerder des slijcx'. 22 Het is een typische vastelavondtekst, en naar analogie daarvan vinden we dan eenzelfde tweestrijd ook opgehangen aan de Vasten en de Vastelavond, alweer bij voorkeur verbeeld in een steekspe!. Dat is het meest bekend van het al eerder genoemde schilderij van Breugel, maar vele prenten en schilderijen voor en na hem geven de vertrouwdheid met dit thema aan. Al in de dertiende eeuw beschrijft een Franse tekst uitvoerigdeze tweestrijd, en vele vastelavondspelen nemen zo'n vechtpartij of twistgesprek over. 23 De vruchtbaarheid kan bevorderd worden door offers neer te zetten, die de vermomden zo nodig zullen 'stelen'. Het zich laten trakteren ofhet zich verschaffen van eet- en drinkwaar speelt een grote rol in de lentefeesten. Een Gents feestreglement voor de vastelavond van 1526 neemt zelfs een verbodsbepaling op die aangeeft hoezeer een gebruik was gegroeid of gehandhaafd om inderdaad min of meer dreigend op straat iets van voorbijgangers te eisen: 'Item dat ooc eenyeghelic hem verdraghe de landslieden ende andere van buuten, tzij met waren, provanden oft anderssins ter stedewaerts commende, yet te heesschene, nemene oft te doen gheven, up de correctie van scepenen'. 24 Een Zutfense verbodsbepaling richt zich ook tegen dat soort gebruiken, wanneer er gesteld wordt dat 'nymant des Vastelaevends urn me de huesen noch straeten en soelen gaen schatten noch bydden'. Vives beschrijft dit in zijn instructieboek over de opvoeding van jonge meisjes, als af te keuren vermaak uiteraard. Gemaskerden dansen voor rijke huizen, bestormen deze en eisen eten en drinken. Dat hij dit een nieuwigheid noemt, moet betekenen dat hij het niet zondermeer in een klassieke traditie kan plaatsen. Het gebeurde namelijk overa!' Rond het midden van de zestiende eeuw raast in Gent de ezelpaus-oorspronkelijk een kerkelijke spotfiguur-door de straten en laat overal zijn merktekens achter. Met zijn volgelingen bestormt hij de huizen om eten en drinken te eisen, 'al vastenavondsche wijze'. 25 De Germaanse traditie is hierin sterk aanwezig. We begrijpen een opmerking in een spotprognosticatie (quasijaarvoorspelling) uit 1528 nu ook beter, wanneer daar staat onder de maand februari: 'Tsal dan ooc goet zijn teten te gaen in riker lieden husen propter wiltbraet ende ander spise'. Ook het Latijnse vastelavondspel Bassarus uit 1540 draait om het schertsenderwijs stelen van een maaltijd. 26 We vinden de schenkingen ten slotte ook terug in de wijze waarop stadsbesturen en andere overheidslichamen de feestvierders en hun aanvoerders steeds ontvangen, namelijk met overvloedige wijn en soms maaltijden. Daarvoor retourneren deze in dank de opvoering van kluchtige vastelavondspelen, en wanneer zo'n spel de Broek van Priapus heet zoals in Kapelle 20
-I "fttubit e~binanttetfi
z
mJtff tf ttlbk!Hl!llfrtllanbtllalbetonlltt.
",dicfti o€aftp~ 1Ilfn8~tllII1t1lJf~ttfi 1M" ~r"Qf~lntrrl ;tbitlli'O, (ctIPdJc tonorl1DUDi Jon btutlJOp plnrm COU't(rif J»n nat wolcbfl etc. tiff b,n anD"," WOOVlmfl tilt rrp06d, ..abn at1faIJl'UtUC~' ,,)op~tdt ""'("D~" bp .brlrklfur 8~mutc~lu'k
(nOr plt1.pranfomtrlfn
3ltfnglle:o Iant.
Titelpagina van he! spotmandcment van Calcph Ringhelanl, de koning van de winlCr (1560); ex: Brussd, Koninklijkc Bibliotheck
oS
op Zuid-Beveland op vastelavond 1564, dan vinden we zelfs nog iets terug van de verwachte vruchtbaarheidsgaven. De Abdij van Vrouwen-Park te Rotselaar deelde in de late middeleeuwen jaarlijks op de voorlaatste dag der vastelavond brood, spek en bier uit aan jongeren, hetgeen ten slotte tot een enorme braspartij en wanorde leidde. 27 Directer is het vruchtbaarheidsritueel herkenbaar in het planten van levensbomen, met name de meiboom. Ook dit ging met parodieen, zang en dans gepaard, vaak in die mate dat er nogal wat verbodsbepalingen voorkomen. Het planten van bomen vinden we binnen de gehele vastelavondviering in overkoepelende zin. In Veurne is het in 1453 zelfs een scholierenbisschop, behorend bij de decemberfeesten, die de meiboom plant. En in Rijssel krijgen in 1396 typische straatfeestvierders in de wijken, met zelf gecreeerde quasi-koninkrijken, het verbod om bomen te planten in hun domeinen. In Gent wordt in het algemeen voor de nieuwjaarsviering van 1567 gewaarschuwd tegen het planten van bomen, kennelijk vanwege de gebruikelijke onrust en de opstootjes daarbij. Ten slotte spelen bomen, van hazelaar tot bloeiende bonenstruik, een centrale rol in feestliederen waarin bij voorkeur verdwaasde verliefden ronddansen. 28 Ruw gezien vinden we uitingen van allerlei inheemse natuurgebruiken terug in een grote verscheidenheid van laat-middeleeuwse feesten, die nogal eens met vastelavond aangeduid kunnen worden, maar die ook zonder dat sterk onderling overeenkomende trekken vertonen. In hoeverre die Germaanse gebruiken contaminaties vertonen met een klassieke erfenis voor ze een laat-middeleeuwse stadscultuur binnenkomen, is onduidelijk. Maar een sterk Germaanse aanzet ligt in de cultische mannenbonden, die in een omgekeerde wereld eisen stellen aan de levenden, waarbij ze corrigerend wensen op te treden om de zonden naar hun inzicht schoon te wassen. Dat treffen we in toenemende mate in de laat-middeleeuwse vastelavondvie ring aan. Daarbij spelen lawaai, vuur, vruchtbaarheid, en reductie van de 'oude tijd' in aardse termen vol erotiek en scatologie een begeleidende roi. Voor we daar verder op kunnen ingaan, dient echter eerst de christelijke bijdrage nader besproken te worden. Dat ligt te meer voor de hand daar we over de kerkelijke spotpraktijken vrij vroeg, gedateerd en gelokaliseerd, informatie krijgen. Kerkelijke zottenfeesten Binnen de Kerk ontwikkelen zich spelvormen en feestelijke gebruiken die in menig opzicht verwantschap vertonen met de hiervoor beschreven heidense gewoonten. Ais nieuw kan gelden dat er een relatie gelegd is met christelijke instellingen en gebruiken. De kerkelijke discipline wordt tijdelijk opgeheYen, of beter gezegd vervangen door een quasi-discipline naar alternatief ontwerp. Het vroegst bekend zijn de feesten der koorknapen, ook wel scholieren, die op Onnozele-kinderendag (28 december) een kinderbisschop kiezen in kloost~rs oo~ wel een kinderabt. Soms gebeurt dat al op 6 december, de clag van Smt-Nrcolaas, waarbij zijn quasi-bewind zich dan uitstrekt over de gehele maand december. Hij wordt officieel gekozen, bekleed met staf en 22
mijter, en in processie naar het altaar geleid. Daarbij zingt men het Magnificat, met nadruk op de regeis 'Deposuit potentes de sede: et exaltavit humiles' (Hij he eft de machtigen van hun troon gezet, en de geringen heeft hij verheven). De andere koorknapen nemen plaats op de zetels der kanunniken. Vaak had zijn mijter beIlen en eindigde de stafin een zotskolf. Hij zegt gebeden, wordt bewierookt en geeft de zegen. Zelfkiest hij een hofhouding, met een eigen zangmeester en kapelaan. Maar elke handeling kan een accent krijgen, soms aIleen omdat het eenjongetje is die haarverricht, maar ook door de wierook te vervangen door brandende schoenzolen, de liturgische teksten door obsceen gebrabbel in macaronilatijn, en te zingen met giIlende falsetstem. Verder komen aIlerlei spelvormen voor met een sterk competitie-element, dat zo gerealiseerd werd dat de tijdelijke machthebbers altijd wonnen. Dat leverde hun geschenken op ofhet voorrecht om een werkelijke machthebber met emmers water te overgieten dan weI hem het achterwerk te ontbloten. Tot in de zeventiende eeuw horen we over kinderbisschop en kinderabt, maar dan bevindt het feest zich al eeuwen op straat. Hij trekt met zijn gevolg dagen rond, wordt plechtig ontvangen door de wereldlijke overheid-meestal stadsmagistraturen-en het gezelschap ontvangt wijn in ruil voor de opvoering van kluchtige spelen. 29 Herkennen we in de schenkingen, reinigingsrituelen en de gehele omkering ais zodanig vee I van wat we hiervoor bespraken, van be lang is evenzeer de vanaf het eerste begin centrale feestaanvoerder, de dominus festi. Hij heerst als een koning, over een zelf gecreeerd rijk, met eigen hofhouding, wetten en een uitvoerende macht. Daarbij vindt binnen de kerkelijke hierarchie, in de beslotenheid van klooster of kerk, een tamelijk complete rolverwisseling plaats. Dat dit centrale aspect van het feest een voedingsbodem in de klassieke oudheid heeft, met name in de Saturnalia en Kalendae, mag geen twijfel lijden. Maar evenzeer geldt dat de uitingsvormen meer aan de Germaanse lentegebruiken ontleend lijken. In de Nederlanden ontmoeten we de kinderbisschop al vroeg op straat. Een echte kloosterling is eigenlijk aIleen de kinderbisschop in de abdij te Watten. In 1236 staat de kasteelheer van St.-Omaars hem en zijn volgelingen toe om te vissen in zijn domeinen, ter gelegenheid van 28 december, Onnozele-kinderendag. 30 AIle andere vermeldingen van deze autoriteit laten hem zien als exponent van een stedelijke feestcultuur, ge"inspireerd door tradities onder de plaatselijke schoolkinderen maar graag benut door de rest van de stad om in aangepaste vormen mee te doen. Die verbreding had zich al eerder voorgedaan binnen de Kerk. De aartsbisschop van Salzburg verbiedt in 1274 het Onnozele-kinderenfeest dat massaal binnen de Kerk gevierd werd door de gehele geesteIijkheid. Het moet de Kerk uit, en dan nog mogen alleenjongeren van beneden de zestienjaar meedoen. 31 Ais hoogwaardigheidsbekleder gaat de kinderbisschop steeds plechtig op bezoek bij ambtgenoten. Herhaaldelijk ontmoeten we hem en zijn gevolg in de Hollandse en Henegouwse grafelijkheidsrekeningen, vanaf 1343, op data die aangeven dat zijn bewind niet aIleen de gehele maand december kon duren maar ook een gedeelte van januari. Met zang en spel beantwoorden hij en zijn gevolg de vriendelijke gaven in geld en wijn. Bij deze gelegenheden vinden we meteen getuigenissen van samenvloeiing met andere feest23
gebruiken. De scholieren van Haarlem presenteren zich in de rekeningen over 1358- 1359 op vastelavond met hun 'koning'. Die van 's-Gravenhage komen omstreeks 1415 ook op die datum, en ze hebben niet aIleen een 'koning' maar zelfs een 'koningin' bij zich. 32 Vrijwel aIle steden en dorpen in de Nederlanden vermelden, voor zover er rekeningen bewaard zijn, het rondtrekken van de scholierenbisschop vanaf de veertiende eeuw. Ze overschrijden daarbij graag de gemeentegrenzen. In Aalst wordt hij op Sint-Nicolaasdag gekozen. Per ezelleidt men hem naar de schoolkapel, waar hij een schertsmis opdraagt. Daarna trakteert hij, en dat laatste was aanleiding voor de anderen om er zorg voor te dragen dat het jaarlijks te kiezen kind uit de gegoede kringen der burgerij kwam, zoals ook van elders bekend is. Te Brussel regeert hij officieel van Sint-Nicolaasavond tot de dag na Onnozele-kinderen. Maar ook injanuari komen we hem elders nog herhaaldelijk tegen, vooral op dagen die in oorsprong verbonden waren met andere feestgebruiken, zoals Verzworen Maandag na Driekoningen. En we hebben al gezien dat zelfs de eigenlijke vas tela yond hem nog naar voren kon brengen. 33 Vermenging met andere groepen van de stadsbevolking vindt al even snel plaats. Dat zijn vooral de geestelijken, verbonden aan de plaatselijke kerken en kloosters, die in opzet hun eigen feesten had den van vergelijkbare aard, maar binnen de stad al snel pacteren. De kapelaans uit Leuven komen met hun 'kardinaal' in 1455 op bezoek bij de kinderbisschop van Brussel. Daarnaast roeren ook de wereldlijke geledingen zich, zoals in Veurne anno 1482, waar de jongensbisschop te zamen met de Prins der plaatselijke rederijkers een beloning krijgt voor het opvoeren van esbattementen. 34 Het is een ontwikkeling die in geheel West-Europa in de vijftiende eeuw op stedelijk niveau voltooid is. In de tijd tussen Sint-Maarten en Pasen-maar de maand mei kon nog een aanleiding geven-wordt door aIlerlei groepen naar de macht gegrepen. Daarbij worden er quasi-rijken gesticht, waarbij men zelfs het raadhuis kon bestormen en de werkelijke ambtsdragers gevangenzetten. 35 Maar eerst nog meer over de kerkelijke zottenfeesten, al is het op zichzelf van betekenis dat we die in de Nederlanden slechts kennen uit stedelijk perspectief.36 In Europees verband horen we daar het eerst over- buiten de kinderbisschop die al eerder bekend is-in een lang traktaat van Johannes Belethus uit het eind van de twaalfde eeuw. In dit tot in de zestiende eeuw steeds weer in Europa verspreide werk komen ook de kerkelijke spotpraktijken aan bod. Ais kanunnik te Amiens beschrijft hij van nabij de handelingen van de schertsliturgie zoals verschillende groeperingen binnen de Kerk die in de dagen tussen Kerstmis en nieuwjaar opvoerden. Vierden de koorknapen hun feest op Onnozele-kinderen, de diakenen kozen daarvoor Stephanusdag, de subdiakenen Besnijdenisdag, en de priesters de dag van SintJohannes. Belethus' onderscheid lijkt echter in hoge mate theorie, mogelijk in een beginstadium aldus binnen de beslotenheid van grote kathedralen gerealise.erd. Kleinere kerkgemeenschappen geven een algemener zottenfee.st ~e Zlen, met de nadruk op een dominerende rol van de lagere geestelijkheld In het algemeen, zoals vicarissen en kapelaans te zamen met de koor24
knapen. Ook de duur van de feesten lijkt zich doorgaans niet te beperken tot een dag of een bepaalde dag, met buiten de dagen in de genoemde week vooral Driekoningen en de eigenlijke vastelavond. Maar zelfs Witte Donderdag kon nog vermaak van geestelijken bieden. Al in de twaalfde eeuw trekt in Reims een stoet geestelijken naar de kerk, ieder met een haring- het vastenvoedsel bij uitstek-aan een touwtje achter zich aan. Men probeerde nu op elkaars haring te trappen, waarbij het de kunst was om de eigen haring voor zo'n aanval te behoeden. In Doornik kon de zottenbisschop in bedrijf zijn van 28 december tot Driekoningen, soms tot vastelavond zoals blijkt uit stedelijke ordonnanties van 1451 en 1464- Daarbij varieert de naamgeving eveneens aanzienlijk per plaats. Zottenfeest lijkt de voorkeur te hebben, maar daarnaast komt ook ezelsfeest voor, alsook de aanduiding festum baculi, naar de staf (baculum) van de koorleider van de kathedraal. Te Parijs in de Notre-Dame werd deze op nieuwjaarsdag plechtig overgedragen aan de uit de subdiakenen gekozen leider der feestelijkheden. Die leider ontmoeten we in de bronnen in samensteIlingen uit enerzijds zot en ezel en anderzijds de hogere rangen in de kerkelijke hierarch ie, als paus, kardinaal, bisschop en abt. 37 Op zichzelf is dit een bevestiging dat Belethus' onderscheid der fees ten een sterk theoretisch karakter heeft, immers aIleen de reeds besproken kinder- of scholierenbisschop geeft de relatie met een specifieke stand aan. Te verwachten analogieen als diakenbisschop of subdiakenpaus blijven achterwege, terwijl de voorkomende namen geen specifiekere onderscheidingen naar het soort feest bevatten. De parodie op de kerkelijke gebruiken bepaalt de gang der feestelijkheden, in het kader van wat ook hier de kern uitmaakt: het omkeren van de rangen, waarbij de aangenomen rol in burleske zin word t opgevoerd. Voor enig inzicht in deze praktijken beschikken we over veel meer dan rekeningen aIleen. Het zijn nu vooral enige bewaarde 'feestprogramma's' alsook veelvuldige verbodsbepalingen en een enkele, beargumenteerde reactie daarop. De rekeningen laten zien, evenals bij de kinderbisschop, dat ook het zottenfeest al snel haar quasi-vorsten in contact brengt met de wereldlijke overheid, en daarmee in het bredere verband van de stedelijke feestactiviteiten in het algemeen. Ze worden plechtig ontvangen op raadhuizen, krijgen eten en drinken aangeboden, spelen esbattementen en wagenspelen, en trekken daarmee rond van plaats tot plaats. Dat daarbij vermenging met de lekenbevolking optreedt, lijkt onvermijdelijk. 38 Maar het zottenfeest is begonnen binnen de Kerk. U it Sens is een Missel des Fous bewaard, vol spotliederen en parodierende teksten ten dienste van de schertsmis. En ook uit Beauvais kennen we zoiets. Er is daar al een processie over straat naar de kerk, waar elk onderdeel van de mis steeds met een boer beeindigd werd. Het klapstuk was dan het 'Ite, missa est', waarna de celebrant driemaal boerde, hetgeen vervolgens door zijn kudde geretourneerd werd. In St.-Omaars ligt omstreeks 1264 het accent op de zalving van de nieuwe bisschop en het zingen van de mis met lange uithalen in falsetstem. De zottenabt te Viviers resideerde in 1365 tijdens een massaal drinkgelag, waar zelfs de echte bisschop hem zijn eer moest betonen. Daarna zongen in de kerk twee groepen in een onbegrijpelijk koeterwaals tegen elkaar in, 25
onder gejuich, gehuil, gefluit en druk gebaar van anderen. Dat ging net zolang door tot een der partijen het opgaf. Daarna diende iedereen de zottenabt bij het verla ten van de kerk te volgen, op straffe van het uittrekken van de broek, zodat iedereen als een gek de kerk uitrende. Dit begon al met Sint-Nicolaasavond, en tot aan Kerstmis hield men dagelijks een processie door de stad. Daarna werd de zottenabt vervangen door een zottenbisschop-de eerste moet gezien zijn regeringstijd weI de erfgenaam van de scholierenbisschop zijn-en bij die gelegenheid werden de feestvierders vereerd met schertsaflaten, die in macaronitaal werden voorgelezen. 39 In 1445 dringt een brief van de Parijse theologische faculteit aan bisschoppen en kanunniken aan op de uitvoering van al eerder uitgevaardigde verbodsbepalingen. Ze geven nog eens een stemmige beschrijving van wat er zoal gebeurt. De priesters dragen maskers tijdens de mis, ze dansen in het koor verkleed als vrouwen, koppelaars of speellieden, en ze zingen schandelijke liederen. Op het altaar eten ze zwarte pudding en vette worsten terwijl de celebrant be zig is waarschijnlijk op zijn manier. De dobbelstenen rollen en de wierook wordt gestookt van oude schoenzolen. Ook rennen en springen ze door de kerk. En dan gaan ze naar buiten in hun vermommingen. Met karren en wagens trekken ze door de stad en geven schaamteloze voorstellingen, waarmee ze de lachlust van het publiek opwekken, dat ook verder uitgedaagd wordt met smerige liedjes en obscene gebaren. Vooral daarom zijn sommigen kennelijk zelfs naakt. En de heren theologen besluiten hun brief zuinig met de vermelding dat ze het ergste nog niet willen noemen. Dat doet denken aan de beperkende maatregelen die men het jaar daarvoor in Sens getroffen had. Er mogen in het vervolg slechts drle emmers water over de leider der zotten, de precentor stultorum, uitgestort worden bij de vespers, en ook de onderdompeling op Sint-Johannesdag dient te worden besnoeid. Verbodsbepalingen van lokale aard zijn er al meteen met de opkomst van de feesten zelf. Ze monden uit in algemenere verboden, zoals die van het Concilie van Bazel in 1435, waarin kortweg aIle vertoningen uit de kerk gebannen worden. Dit wordt voor Frankrijk omgezet in een aantal kerkelijke wetten (1438), die het parlement kon doen uitvoeren. Daarop sluit de bovengenoemde brief van de Parijse theologen aan.40 Van inmenging van leken en de stad als zodanig is voortdurend en in toenemende mate sprake. Te Doornik yond de verkiezing van de zottenbisschop plaats op een schavot voor de kathedraal, ten aanschouwen van de verzamelde stadsbevolking. Deze moest bij acclamatie instemmen met de keuze uit de hulpkapelaans die door de nota belen der stad verricht werd. Ook het bisschopskostuum drukte deze lekeninbreng uit, daar de mijter van de zottenbisschop bellen had en de staf eindigde in de zotskolf of marot, attributen van de wereldse zot. En natuurlijk trok hij dan rond door de stad, met de gebruikelijke grappen en grollen, onder het uitspreken van zegeningen. Het wekt bij deze procedure geen verwondering dat in 1497 de geestelijkheid in Doornik geen zin meer heeft om mee te doen. De burgerij neemt het feest nu geheel over en kiest burgers in hun rollen. Maar dat wordt geen succes, want in 1501 staakt men deze feestelijkheden geheel. Men ziet zo'n annexa tie weI meer, bijvoorbeeld wanneer in 1470 rederijkers uit Ghistele met hun ezelpaus naar Oudenburg trekken of als boogschutters in Veurne
26
in 1460 ?P vastelavond een bisschop blijken te hebben. 41 In Rijssel wordt de zottenbisschop zozeer een wereldlijk machthebber dat hij als een soort st~delijke .feestcom~issaris processies en toneelvoorstellingen organiseert. Ult 1463 IS een seneus rechtsdocument bewaard dat niets meer is dan een folder waarin hij, onder begeleidende prijsopgave, bij overheid en andere instellingen adverteert als een showbureau voor feesten en partijen!42 Deinze heeft in 1402 al twee ezelbisschoppen, een 'van der keercken' en een 'van der stede'. En de ezelpaus te Gent een eeuw later bestormt met zijn gezellen de rijkeluishuizen om getrakteerd te worden op eten en drinken. De kroniek vermeldt dat dit 'al vastenavondsche wijze' geschiedde. Een feestprogramrna van de Gentse vastelavondviering in 1535 spreekt trouwens van een ezelkoning en een ezelmevrouw. 43 Zo zien we de kerkelijke zottenfeesten in de loop van de veertiende en vijftiende eeuw opgaan in een stedelijke feestcultuur en langzaam verdwijnen. De geestelijkheid, in klooster en Kerk, gaat vastelavond vieren, onder gebruik van die naam, en ook dat begint op enige schaal in de vijftiende eeuw.44 Juist daar ligt al een aanknopingspunt om te twijfelen aan de vaak geuite veronderstelling-en sterker dan dat-dat wereldse zottengebruiken in de stad en zelfs de gehele vastelavondviering zonder meer een adaptatie zouden zijn van oudere kerkelijke gebruiken. 45 Maar er was reeds een wijdvertakte feestcultuur onder boeren en burgers. Daarop hebben en hadden de kerkelijke zottenfeesten invloed, en daaraan gaan de geestelijken steeds meer meedoen.Maar wat gebeurde er dan op het platteland en in de steden, dat niet zonder meer uit de kerkelijke spotpraktijken verklaard kan worden? Komt de vastelavondviering dan niet uit de Kerk?
Stedelijke spotpraktijken De gedachte dat de burgerij de feesten der geestelijken annexeert en omvormt tot eigen spotpraktijken en uitspattingen in de gedaante van wereldse zottenfeesten en een vastelavondviering in het algemeen, is zeer verleidelijk wanneer men geconfronteerd wordt met enige zottenfeesten in de Nederlanden uit de zestiende eeuw. Er zijn sterke overeenkomsten. Maar gaan die gemeenschappelijk niet terug op de oudere Germaanse, agrarische culten? Steeds dreigt de eenzijdigheid der middeleeuwse bronnen met hun overvloed aan gekleurde informatie over de ontwikkelingen binnen de Kerk en van de Kerk in de wereld ons te verblinden. Pas een tot bloei gekomen stad met eigen sociale en culturele instellingen die niet meer voortkomen uit de Kerk, laat systematisch eigen sporen na in rekeningen, rechtsdocumenten en kronieken. Daarvoor is er slechts incidentele informatie uit een andere hoek en vanuit andere belangen. Van stedelijke zottenfeesten horen we uitvoerig als er een vast instituut is dat ze draagt, organiseert, verslaat en feestprogramma's en teksten bewaart. In de steden der Nederlanden kunnen dat pas de rederijkerskamers zijn, zoals die zich in de loop van de vijftiende eeuw vestigen. Eerdere instituten-gilden, broederschappen-nemen niet in die mate de verantwoordelijkheid voor een strakke organisatie van stedelijke activiteiten op zich en hebben bovendien nog geen geschreven culturele traditie die uit
27
meer bestaat dan ledenlijsten en reglementen. Het achtdaagse Brusselse zottenfeest van 155 I is door de plaatselijke rederijkerij georganiseerd, onder deelname van collega's uit geheel Brabant-de meeste rederijkerskamers hadden een vaste zot in dienst. De stedelijke bevolking is verder in de eerste plaats toeschouwer, al krijgt zij incidenteel bij enkele onderdelen een rol toegewezen. Er is een dominus festi, die steeds op een ezel rondrijdt. Hij heet Meester Oom of Oomken, en wordt aangeduid als de koning der zotten. Zijn spotnaam refereert aan de lommerd als toevluchtsoord voor zotten naar burgerlijk begrip, namelijk zij die zich materieel niet weten te handhaven. Hij wordt ingezworen als koning onder luide bijval van de verzamelde toeschouwers, die hem daarna op verschillende punten gehoorzaamheid moe ten beloven. Er zijn wedstrijden onder de uit alle windstreken samengestroomde zotten, onder andere naar aanleiding van de gekste binnenkomst. Over de gehele stad worden grappen en grollen vertoond -de zotten zwermen uit 'in alle straten ende wycken van bruessele' -en er is een spottoernooi op de Grote Markt, op houten huppelpaardjes. Ze bezoeken in processie de kerk en begeleiden daar, in de St.-Goedele, de celebrant met snerpende falsetstemmen. Ten slotte is er op de genoemde markt een quasirechtszitting, waar de zotten voor hun vermeende zonden worden berecht. Het geheel is omkleed en omspoeld met open bare braspartijen. 46 N og retoricaler ingebed is het Leidse zottenfeest van 1596. De teksten zijn verzameld en uitgegeven als die van een landjuweel of refreinfeest. Er is een uitnodigings-'chaerte' en de bijdragen der zotten zijn geordend naar de rederijkerskamer van herkomst. Op die kaart staat weI dat men ervoor dient te waken zich niet te misdragen, nader uitgewerkt in een in de verzamelbundel bewaard verbod om op het toneel al te dol tekeer te gaan en stinkende attributen te gebruiken. Aan dat laatste wordt nog eens gerefereerd wanneer een der feestaanvoerders, Jonker Mors, de zot van Gouda eraan herinnert bij diens cadeau aan Vrouw Lors, een andere spotautoriteit, verwant aan de Franse Mere Sotte: 'Maer tis bedongen, niet te stincken.' In de uitgesproken en gespeelde teksten overheerst dan ook de scatologie. Elke zot heeft een geschenk bij zich dat veelvuldig in verband staat met de stoelgang: pispot, wc-bril, en ook 'Mosselschelpen om den Naers me te schrappen'. Juist in deze nadrukkelijke strontfolklore zullen we nog het duidelijkst de inheemse lentegebruiken terugvinden. 47 Gentse zottenfeesten uit de eerste helft van de zestiende eeuw vertonen geen waarneembare band met de plaatselijke rederijkerij en toch getuigen de bewaarde documenten van een dermate doorgevoerde en verfijnde organisatie dat een lange voorgeschiedenis vermoed kan worden. Op 24 februari 1526 doet in Gent de 'keysere van Overschelde' zijn plechtige intree, ter gelegenheid van de vastelavondviering. Deze spotautoriteit, die zijn naam ontleent aan een buurtschap bij Gent, voert diverse benoemingen uit tot patriarch, kardinaal en koning, terwijl hij talloze vazallen begiftigt met de heerschappij over straten en wijken van Gent alsook met het recht op jacht en andere vormen van vruchtgebruik. Daarna onthaalt hij ze op een enorm banket. Liefst tweeendertig 'heren' en drie 'adellijke dames' passeren de revue. Over de wijze waarop zij optraden zijn we goed ingelicht door een be-
28
Tilelpagina van dr: vr:n.amelbu ndr:l mr:I leksten van hr:t Leidse zour:nfeest van 1596; r:x: Leidr:n, Univr:rsitr:iubibliotheek
waard feestprogramma voor deze geiegenheid, met de titel een ghenouchelic vastena/JOnt spel, waaruit eens te meer blijkt dat we met georganiseerd vasteiavondvennaak te doen hebben. In dat stuk worth met name de volgorde binnen hun stoet door de stad geregeld, geheel naar de etiquette, opdat de hoogwaardigheidsbekleders onderling geen onenigheid daarover zullen krijgen. Daarna voigt nog een aantal bepalingen die een goede voortgang der feestelijkheden moeten garanderen. Ze worden gepresenteerd als vallend onder de wetgevende en uitvoerende macht van de genoemde spotkeizer, met delegeringen aan de door hem bevestigde wijkvorsten en andere vazallen, maar ze zijn n~ettemin volstrekt serieus. Men mag geen voorbijgangers aanhouden om eten en drinken van hen te eisen-kenneiij k een belangrijk punt want het wordt later nag cens herhaald -, het is verboden wapens Ie dragen tenzij in houten imitatie, er mogen geen vuren ontstoken worden in andennans wijk na zonsondergangen vennommingen zijn in het algemeen uit den boze. 48 De vastelavondtijd te Gent getuigt al eerder van act iviteiten van zulke wij kvorsten. In 149'2 krijgt de 'Vastenavondheer van den Poldere' cen geldbedrag van de slad 'ten ondcrhoudc van zijnen state'. Verbodsbepalingen van 1494sprekenover 'vastelavond heeren' die overal hun banieren uitsteken. Op I maart 1503 krijgt de eerder genoemde vorst zelfs een bedrag ter
'9
hand gesteld door de werkelijke overheid met de motivatie dat dit de huur zou zijn voor het stadhuis, dat immers tijdens zijn bewind in de heerlijkheid van de quasi-vorst lag. En in 1529 is er sprake van de 'geboorte' van een wijkvorst die titels krijgt als 'Prinche vander Verkensmaert, en de Dolphin vander Cammerstraete, Potestaet vanden Vridachmaert, Dominateur vander langher Munte, ende Raedsheere vanden Plaetskine'. Zijn doopnaam luidt Nabugodonozor, naar de Babylonische koning die in de middeleeuwen de prefiguratie is van de zot of de geestelijk gestoorde. In een spotmandement informeert later de 'ezele conijnc vander Velstraete' namens zijn raad zijn onderdanen over een geschil dat hij heeft met 'mijnder ezeler vrouwe mevrouwe van Cattay', en zelfs hier is niet helemaal zeker of er niet een werkelijk geschil over de organisatie van het feest uitgevochten wordt. 49 De besproken verbodsbepalingen uit het feestprogramma herinneren in menig opzicht aan de inheemse lentegebruiken, in de verwijzingen naar vuur, vermommingen en het steelrecht. Anderzijds zijn in de naamgeving der 'autoriteiten' wel sporen te vinden van inspiratie uit het kerkelijke zottenfeest. Hoewel wereldlijke rangen overwegen komen ook geestelijke rangen voor als patriarch, deken en kardinaal, terwijl eveneens de toevoeging ezel in die richting lijkt te wijzen, zij het met een nadrukkelijke gebruiksuitbreiding als verbastering van edele. 50 Van groter belang is het inzicht dat we krijgen in een dominerende rol van wijkvorsten. Met hun raad en verdere onderdanen voeren ze het bewind over een eigen, tijdelijk territorium, en ze beschikken daarvoor over een zekere, wettelijke macht en de machtsmiddelen die daarbij horen. Dat doet denken aan de mannenbonden uit de Germaanse overlevering, die in naam van de voorvaderen een tijdelijke macht uitoefenen, waarbij ze corrigerend optreden. Wereldse spotautoriteiten van die aard komen we ook elders in ae Nederlanden bij herhaling tegen, doorgaans in het kader van de vastelavondviering en bij voorkeur gebonden aan wijken of buurtschappen van grotere woongemeenschappen. 5 ! In Aalst zijn het in 1434 en 1435 de vijf buurtschappen die ieder met een eigen organisatie bij vastelavond esbattementen opvoeren. De stadsrekeningen van Geraardsbergen noemen in dat verband vanaf I 493 'diverschen vastenavond heeren', ook weI neutraler met 'ghezellen' aangeduid. Een van die heren is de 'prince damours'. Ze krijgen geld van de overheid om hun regering luister bij te zetten. Veurne heeft in 1469 een 'Roi de Pumpotte' en deze krijgt in die hoedanigheid een zestal kannen wijn. Axel betaalt vanaf 1532 verschillende keren een 'mijnheer van de Drooghen', die bij vastelavond met zijn gezellen spelen opvoerde. 52 Er blijkt een zekere voorkeur om de spotvorsten van eigennamen te voorzien die de aard van hun wezen of bedrijf-en derhalve dat van hun volgelingen-suggereert: zuipen, vrijen en vooral 'niets meer hebben'. Datzelfde Axel kent in de genoemde periode een 'mijnheer van Allegebreke', een 'mijnen heere Toutluyfault' en een 'heer Luttel in de handt' , alsook een 'conync van de mooren'. Het naburige Hulst heeft eveneens in de vastelavondperiode diverse koningen met hofhouding en onderdanen te onderhouden. De magistratuur schenkt vanaf 1525 steeds geld 'thulpen zijnder costen voor diversche ghenoughte', nu eens aan de 'heere van Commerker-
30
cke', dan weer aan 'mijn heere van Allegebreke' of aan 'mijnen heere van Zeldenrijc'.53 Rijssel kende op dit terrein een enorme organisatie, al vanaf het eind der veertiende eeuw. De stad is opgedeeld in liefst honderd zeven buurtgezelschappen, 'sottes et belles compaignies', georganiseerd als vorstendommen en geleid door heersers met spottitulatuur. Jaarlijks vinden in elke wijk op kruispunten in de open lucht de doopplechtigheden der nieuwe vorsten plaats. Verder zijn er toernooien en rijmwedstrijden, afgewisseld met toneelstukjes. 54 Met allerlei lokale en culturele varianten vinden we het tijdelijke spotrijk telkens terug. Doornik heeft vanaf I 330 eenjaarlijks feest dat bijna schaamteloos de ambities en idealen van de rijk geworden bovenlaag der burgerij onthult. De kern blijft echter onveranderd de tijdelijke heerschappij in een spotrijk. Men vormt eenendertig koninkrijken, en de vorsten daarvoor worden gekozen uit de rijke burgers van de stad. Ze krijgen een spottitulatuur, en kiezen de namen van Arthurs ridders en de vazallen van Karel de Grote. Run primus inter pares heet Galahad. Ret feestgedrag bestaat vervolgensuit een getrouwe nabootsing van de hoofse ridderidealen zoals zij die wensten te zien, met gigantische banketten en toernooien. 55 Zo'n toespitsing op ridderidealen zien we voortdurend, zij het doorgaans meer in parodierende dan in imiterende zin. WeI zeer kluchtig is Reer Ghybe, die van de veertiende tot de zeventiende eeuw allerlei festiviteiten, inclusief kermissen, te Poperinge opluisterde met zijn hovelingen, de Keikoppen. Rij bereed een ezel, droeg een keukenspit als lans, lepels als sporen en zijn harnas bestond uit potten en pannen. Zo'n uitmonstering is sterk verwant aan voorstellingen van de gepersonifieerde Vastelavond die ten strijde trekt tegen de Vasten. 56 We hoeven nu de verwondering van een zeventiende-eeuwse kroniekschrijver,Johannes Maestertius, nietmeerte delen, wanneer hij over' oeroude' spotfeesten spreekt, die nog steeds in de buurtschap Rooch-Castelle bij Dendermonde gevierd worden. Ze vallen in een traditie die voor hem, in 1646, niet meer actueel is. Jaarlijks, op de donderdag na Pinksteren, wordt er feestgevierd 'alwaer geckelijcke Ampten worden uytgereyckt'. Ook worden 'jacht op sprinkhanen' en het recht op 'visserij van de Castellenberg' verpacht. Van belang is nu dat Maestertius heeft genoteerd hoezeer de vergeven ambten samenhangen met een hekeling door de gemeenschap van overtreders van de door haar opgestelde zedencodex. Ret optreden van de spotvorsten gaat namelijk gepaard met correcties van zonden en overtredingen uit het normale leven: '[. .. ] isser yemandt die syn goet verquist, ofte in dienst vande gemeene saeck meer uytgeeft als hy brenght in rekeninge, die wordt dan aldaer Rentmeester [... ] gemaeckt; die in een gewichtige saeck geeft lachwaerdigen raedt, Raetsman, soo voorts. '57 Dat heeft iets van een publiek vonnis, met als variant op de geschetste traditie dat de spotautoriteit aspecten krijgt van een negatieve uitverkorenheid. Rij bestraft niet anderen, maar beeldt zijn eigen bestraffing uit door de gei'nstitutionaliseerde omkering van zijn gebleken tekorten in het normale leven. Maar dat aspect is ook al aanwezig in de middeleeuwse zotten met bellen en ezelsoren, en de uitbeelding van duivels en demonen die verdreven moeten wor31
den. De Dendennondse variant ligt in de verschuiving van de verbeelding van de bedreigingen en tekorten in algemenere zin naar die van eigen gebreken van persoonlijke aard.
De jongelingen-charivari Het 'koninkrijkje spelen' komt in geheel West-Europa voor. Bartholomaeus Sastrow schrijft onder 1550 in zij n dagboek hoe in Spiers en omgeving op nieuwjaar orDriekoningen de gewoonte bestond om een koning te kiezen en een gehele hofhouding om hem heen inclusier de nar, door middel van het trekken van lootjes. Hij verteh dan verder hoe het datjaar bij hem thuis toeging in de familiekring, aangevuld met vrienden onder wie zich ook een jonge Nederlandse edelman beyond die enthousiast meedeed. Ze vestigen op de genoemde wijze een koninkrij k en bezoeken nu elke zondag tussen Driekoningen en de vasten twee or drie a ndere koninkrijken aan huis, waar ze vermomd dansen, schransen en vrijen op de muziek van door henzelr meegevoerde speellieden.~8 De wijk is hier vervangen door het gezin en de straa t door het huis, hetgeen erop wijst dat hier van een aristocratische v~nn sprake is. Oak is de band met de Driekoningenviering nadrukkelijk
De maand januari, met Driekoningen; prent naar Hans BoI, tweede helft van de
zesliende eeuw; ex: Darmstadt, Hessische Landesmuseum
aanwezig, een christelijke feestdag die, zoals steeds gebeurt, de nieuwe kapstok wordt voor al langer bestaande inheemse gebruiken. Het kiezen van een koning op die dag of op de avond ervoor (Dertienavond) met behulp van lootjes, bonen ofkoningsbriefjes geschiedt in de middeleeuwen blijkens geschreven bronnen vanaf de dertiende eeuw, en zelfs onder aIle omstandigheden: de overwinteraars op Nova Zembla aan het eind van de zestiende eeuw hebben op die dag de bootsman als koning. Ze zetten hem met een papieren kroon en een pook als scepter op een ton, die voor zijn zetel moet doorgaan. Het banket bestaat uit warme spekkoek. 59 Voor zover de korte vermeldingen uit kronieken en rekeningen zo'n conclusie toe laten, hebben we doorgaans te maken met huiselijke varianten en uitlopers van de in het vorige hoofdstuk beschreven bredere koninkrijksfeesten op straat- en wijkniveau. Dat laatste aspect vinden we weer voIledig terug in de Engelse variant, die bekend staat als het feest van de Lord of Misrule. Een zestiende-eeuwse bron bericht hoe de wildebrassen van een dorp een aanvoerder kiezen die ze de naam van Lord of Misrule geven. Hij wordt gekroond en bekleed met koninklijke bevoegdheden, die hij onmiddeIlijk benut door een hofhouding te creeren, een lijfwacht te kiezen en gunsten uit te delen aan zijn nieuwe onderdanen. Vervolgens trekken ze rond met stokpaarden, doedelzakken, draken en trommels, dat aIles om te dansen. Het gezelschap doet ook de kerk aan en daar gaan ze tijdens de dienst tekeer als duivels. Daarna zetten ze het op een zuipen en vreten voor de kerk, de gehele nacht door. Daarbij dringen ze voorbijgangers onderscheidingstekens van hun heer op-rare plaatjes-en wanneer deze weigeren, worden ze uitgescholden en bespot. Nogmaals, het zijn kinderen van de duivel, besluit de kroniekschrijver. Nadrukkelijk wordt hier, als in andere berichten over de Lord of Misrulefeesten, gesteld dat het gaat om jongelingen die nog niet een eigen gevestigde plaats in de samenleving hebben. Ze gaan zich verder op de reeds van het vasteland bekende wijzen te buiten. 60 Het aandeel van adolescenten blijkt beslissend wanneer we proberen tot de oorsprong van deze straatfeesten met hun spotkoningen door te dringen. Aanleiding en functie liggen bij de belangen die jongelingen op het platteland en later in de stad wensen te behartigen, en bij het profijt dat de gemeenschap als geheel daarvan dacht te trekken. Daartoe treden deze jongelingen in het spoor van de Germaanse mannenbonden die de voorvaderen representeerden ter castigatie en zuiveringvan het eigen leefverband, dat aldus gereinigd steeds tot nieuwe bloei kon komen. De vroegste berichten over hun activiteiten vinden we in Frankrijk. De verspreiding van de gebruiken der wijkvorsten in de lage landen-voornamelijk in Vlaanderen en de Franse Nederlanden-wijst al in die richting. Daar sluit het gebruik van enige Franse spotnamen als Pumpotte en Toutluyfault in Nederlandstalig gebied bij aan. En inderdaad kent Frankrijk over vele eeuwen een wijdverbreid optreden van wereldse spotautoriteiten, zelfs georganiseerd in meer permanente gezelschappen die gedomineerd worden door jongeren. In 1598 verblijft de jonge Zwitserse humanist Thomas Platter enige dagen in de Languedoc, in een dorpje genaamd Uzes. In zijn dagboek
33
maakt hij wat notities over een hem onbekend verschijnsel. Hij heeft gezien en gehoord hoe ongetrouwde jongelingen uit een buurtschap pasgetrouwde echtparen in bepaalde omstandigheden blootstellen aan charivari, letterlijk 'ketelmuziek'. Ze doen dat wanneer een jongeman een oude weduwe trouwt of andersom een bejaarde weduwnaar een jong meisje weet te veroveren. Met ketels, vorken, lepels, trommels, fluiten en trompetten verzamelen ze zich voor het huis van het nieuwe echtpaar en beginnen om middernacht een afgrijselijk concert, met gegil en gejoel. Daarbij weten ze ook stank te verspreiden die een ieder naar de neus doet grijpen. Dit herhalen ze zo nodig elke nacht, tot het echtpaar hen afkoopt met een geldsom. Zulk optreden gaf nogal eens aanleiding tot ongeregeldheden. Daarmee sluit Thomas zijn dagboekaantekening af 61 Uit een recent onderzoek mag blijken hoe lang de traditie der charivari al in Frankrijk bekend is. 62 De kern van dit 'volksgericht' bestaat uit een rumoerige, gemaskerde demonstratie, opgezet om iemand die de normen binnen een gemeenschap heeft overtreden publiek te vernederen. Het gaat daarbij vooral om huwelijks- en gezinszaken. Al uit de twaalfde eeuw zijn er gegevens over organisaties van ongetrouwde mann en op het platteland, van dien aard dat het vermoeden gewettigd is dat de gebruiken al veel ouder zijn. Ze dragen namen als Bachelleries of Abbayes de laJeunesse. Bij allerlei gelegenheden treden ze op, vooral in de vastelavondperiode wanneer ze een koning of andere spotaanvoerder kiezen. In het begin van de vasten branden ze vuren, en springen en dansen om vruchtbaarheid op te wekken in vrouw en akker. Op Allerzielen luiden ze de klokken voor de overleden voorvaderen. Maar hun voornaamste activiteiten ontplooien ze als zedenmeesters met een verregaande jurisdictie, die loopt van opsporingsbevoegdheid tot en met het vonnis. Voor het huis van een huwbaar meisje dat zich huns inziens oneerbaar heeft gedragen, planten ze meibomen of stinkende struiken. Op diezelfde voet treden ze op tegen voorgenomen huwelijken, tijdens huwelijkssluitingen en ook daarna als de gang van zaken binnen een huwelijk voor hen aanleiding was tot ongenoegen. De normen die ze voor hun acties aanleggen zijn steeds te verbinden met hun specifieke belangen, die uitmonden in de bescherming en cultivering van een zo ruim en eerbaar mogelijke teeltkeus. De huwbare meisjes in de buurt dienen met vruchtbaarheidsrituelen onder het goedkeurend oogvan de aangeroepen voorvaderen voorbereid te worden op hun gezinstaak binnen de gemeenschap. Alles wat dit bedreigt, wordt aan de kaak gesteld. En dat zijn dan niet alleen overspelige meisjes en oude grijsaards die hun een huwbaar meisje ontnemen. Ook de weduwe verstoort het plan door een jongeling te verleiden-met geld naar men vanzelfsprekend aannam-daar deze vroeg of laat door de natuur gedwongen zou worden om een jong meisje van zijn soort te onteren. Bovendien moest ook de overleden echtgenoot gewroken worden. Er zijn gevallen bekend waarbij tijdens de charivari een pop werd meegevoerd die de schim van deze echtgenoot moest voorstellen. En natuurlijk worden vreemdelingen, van buiten, die hun oog laten vallen op de wijkmaagden eveneens aangepakt. Hevige kritiek concentreert zich ten slotte op de pantoffelheld, die de gewenste orde verstoort door zich binnen zijn huwelijk te laten reduceren tot iemand die niet gekozen heeft,
34
maar die een betreurenswaardige keuze van een vrouw lijkt te zijn. In Lyon komen in de zestiende eeuw situaties voor waar zulke mannen bijeengedre· Yen worden en averechts op een ezel moeten plaatsnemen. Onder gejoel worden ze door de stad gevoerd. Ook zitten ze wei in wagens, en onderweg krijgen ze slaag met keukengerei(!) en trappen in de geslachtsdelen. 6' Ketels, keukengerei in het algemeen, bellen, tamboerijnen, ratels en hooms behoren tot het strafarsenaal van de jongelingen, die zich bovendien als duivel, demon of dier gemaskerd hebben. Opvallend is dat hun gedrag ten slotte steeds af te kopen is met geld of drank. Wei zeker is dit een reminiscentie aan de offers die de schimmen der voorvaderen plegen op te eisen, maar er lijkt loch ook mee te spelen dat aldus de aard van hun jurisdictie naar de wens van de gehele gemeenschap duidelijk geaccentu· eerd werd als morele castigatie van incidentele aard, die streefde naar een gezonde huwelijks· en gezinspolitiek in het belang van de gehele gemeen· schap.
Henne ntaster ('pantofTelheld'); ex: Amsterdam, Rijksprenten kabinet
Deze plattelandsgebruiken dringen door in de stad. Ook daar bevorderen ze de eenheid en organisatie van woongemeenschappen, want steeds zullen we zulk collectief optreden aantrefTen op het niveau van de wijk of de buurtschap. Maar deze zijn nu deel van en gericht op een groter geheel dat een belangengemeenschap ontwikkelt, die zich niet alleen gaat onderscheiden van het platteland maar zich daar in toenemende mate tegen gaat afzetten. Burgerlijke idealen en ambities komen in het geding, en met name de frustraties daarvan. Ret laakbare palet van overtredingen wordt uitgebreid en gevangen onder de noemer zotheid, dat wi! zeggen: het door intellectueel onvermogen-domheid, onnozelheid-falen in de eisen die de stadsbevolking zich gaat stellen. Die eisen komen steeds meer te liggen in het perspectief van een handelsmoraal: wie geld, goederen en arbeidspotentieel verkeerd beheert, moet door de gemeenschap gecorrigeerd worden. De vastelavondtijd wordt de aangewezen periode voor zulke zuiveringen. 64 Als naam voor de spotautoriteiten en hun tijdelijke rijken neemt de aanduiding Malgouvert (malgouvernement, slecht beheer) sterk toe. De leden van de gelegenheidsverenigingen zijn nu ook niet meer alleenjongelingen, gezien de stedelijke verbreding van hun optreden. Wel blijft in de naamgeving der gezelschappen de oorsprong als jongerenbond doorklinken. In Parijs opereren vanaf rond 1400 de Enfants-Sans-Souci, in Dijon gaat aan het eind van de vijftiende eeuw de Infanterie Dijonnaise van start. Dat hun oorsprong verder ligt bij een landelijke huwelijksmoraal geven de Cornards te Rouaan met hun naam te kennen: ze ontlenen deze aan de hoorndragers. Overigens blijft de huwelijksmoraal op stedelijk niveau weI aan de orde, zij het ook hier in bredere zin. Tweede huwelijken worden in het algemeen verdacht, alsook weduwen en weduwnaars van elke leeftijd, terwijl eveneens de aandacht uitgaat naar bedreigingen door de man van de huwelijksband in de vorm van overspel of het slaan van hun vrouw in de maand mei. Maar eveneens groeit in de stad de belangsteIling voor de dominante, oudere vrouw, en dan niet zozeer door haar slappe echtgenoot aan te pakken, maar vooral door haar zelf te ridiculiseren en verdacht te maken. 65 Tevens is trefTend dat de stedelijke verenigingen zo nadrukkelijk het element van het roIlenspel verder ontwikkelen. Daarbij moet niet aIleen gedacht worden aan het opzetten van complete, alternatieve koninkrijken met een uitgebreide hierarchie maar vooral aan de identificatie met het af te keuren gedrag. Op het platteland speelt de vermomming als voorvaderdemon of duivel een centrale rol, in de stad komt het accent te liggen bij de bespottelijke voorsteIling van het berooid of gehoornd raken zelf. Men presenteert zich als de zot, die ongewenst gedrag in kleding en gebaar uitdrukt, op grond waarvan hij verdreven dient te worden uit de gemeenschap. Bij voorkeur gebeurt dat in vormen van toneelspel, waarbij als zot gepersonifieerde ondeugden en ongemakken in sotties worden getoond, onder aanvoering van een Prince des sots en vooral een Mere Sotte. In de loop van de zestiende eeuw krijgen de charivari zelfs een politiek karakter, dat uitstijgt boven de traditionele rol van het bewaken van een groepsmoraal. Immers ook de feitelijke gezagsdragers kunnen zich schuldig maken aan malgouvernement. En de charivari gaan suggereren dat de verbanning 36
van gedrag zich tevens dient uit te strekken over de personen die zulk gedrag vertonen. De verbodsbepalingen van overheidswege nemen dan ook in deze tijd toe. 66 Het kost weinig moeite om allerlei aspecten van deze gebruiken te verbinden met Germaanse vruchtbaarheidsculten en het optreden van de mannenbonden. De stedelijke gelegenheidsverenigingen met hun jongerenkern bewaren en cultiveren de erfenis van de Germaanse voorvaderen in relatie met de veranderende belangengemeenschappen waarvan zij dee! uitmaken. Daarbij speelt niet aIleen de sociaal-economische ontplooiing van de stad een rol, maar ook de feestkalender van de Kerk en de bijbehorende gebruiken. Voor een deel wortelen beide in dezelfde traditie, maar de invloed der klassieke feesten is toch vooral een verschijnsel bij de kerkelijke spotpraktijken. Als zodanig hebben deze op grond van hun eigen ontwikkeling de jongelingenrituelen bei:nvloed, met name bij hun overgang van platteland naar stad. Daar toonde de zottenpaus zich immers aan het publiek met zijn volgelingen, buiten de beslotenheid der muren van kerk of klooster. We zullen dan vooral aan de kinderbisschop moeten denken, zoals hij rondtrok met zijn volgelingen. Maar er kan geen sprake zijn van de opvatting die Petit de J ulleville, geYnspireerd door de achttiende-eeuwse studie van Du Tilliot over het kerkelijke zottenfeest, in een veelgeciteerde stelregel vastlegde: 'La confrerie des sots, c'est la Fete des Fous secularisee.' Deze gedachte beheerst ook de studies na hem, doorgaans voorzien van het toegevoegde gezag van Chambers.67 Davis heeft met haar systematisch bronnen- en archiefonderzoek in Frankrijk laten zien hoezeer het wereldse zottenfeest met name in de charivari rond huwelijkszaken een eigen ontwikkeling heeft gehad. Dat wordt bevestigd door het optreden van spotkoningen in Franse steden voordat daar sprake is van kerkelijke spotvorsten als de ezelpaus en dergelijke. 68 Het mag duidelijk zijn dat de stedelijke spotpraktijken in de Nederlanden in het perspectief van de ontwikkeling der charivari van platteland naar stad staan, onder samensmelting met de kerkelijke feesten die in de loop van de vijftiende eeuw definitief verboden worden binnen de Kerk. Dat laat zich niet aIleen aflezen aan de sterk overeenkomende gebruiken als vermommingen, lawaai, vuren en lastig vallen van voorbijgangers. Het blijkt met name uit het buurtschaps- en wijkkarakter alsook uit de namen der spotkoningen met hun hierarchie. Evenals in Frankrijk benoemen ze de misdragingen van de gemeenschap die de aanleiding vormen voor spot en agressie. Ghybe en zijn Keikoppen staan te Ghistele voor de zotheid, de Prince damours te Geraardsbergen is de autoriteit voor huwelijkszaken, en Axel en Hulst personifieren de laakbare berooidheid (het malgouvernement) met de heren Allegebrek, Luttel in de handt en Zeldenrijc, waarbij Oomken van het Brusselse feest uit 155 I zich aansluit. En waarschijnlijk herinnert de conync van de mooren in Axel aan de gedemoniseerde voorvadergeesten. 69 In hoeverre is hier nu ook zo'n kern vanjongelingen te onderscheiden die, gesanctioneerd door de buurt, hun belangen verheffen tot het be lang van de gemeenschap als geheel? De betrokkenheid van jongeren is in ieder geval
37
aanwezig bij de verwaterende kinderbisschopsfeesten. Op het eerste gezicht lijkt jongerentumult in de steden inderdaad een aftreksel van het koorknapenfeest. Maar bij nader inzien laat zich ook hier weer een typische samenvloeiing betrappen: inheemse gebruiken van het platteland en de besloten kerkelijke feesten treffen elkaar in de stad, en de verwarring, voor ons, ontstaat vooral wanneer daar de kerkelijke kalender de wijzer van het feestuurwerk wordt. Zoals we zullen zien worden de dagen voor de vasten dientengevolge het tijdstip voor de inheemse lentegebruiken en we zagen al dat Driekoningen een aanleiding gaat vormen voor koningsfeesten. Op die manier grijpen de jongelingen Onnozele-kinderendag aan, en de stedelijke vermeldingen-naast verbodsbepalingen-van rumoer op die dag kunnen niet zomaar met het kinderbisschopsfeest in verband gebracht worden. Het duidelijkst in dat opzicht zijn de steeds herhaalde Hallegeboden te Brugge tegen de ongeregeldheden op straat tijdens deze dag. De strekking daarvan wijst vee I meer naar het agressieve optreden van jongelingenbenden dan naar de kinderbisschop met zijn koorknapen. 70 Ook de Haagse en Haarlemse scholieren suggereren meer het gedrag van de inheemse jongerenculten dan van het kerkelijke kinderfeest. Ze hebben een koning, en ze 'eisen' geschenken op vastelavond. 71 De Hagenaars hebben bovendien nog een koningin, en die moet wei gemodelleerd zijn naar de Mere Sotte-uiteraard een verklede man-van de Franse stedelijke spotgezelschappen. In Haarlem bestond daarbij een gelegenheidsvereniging van jongelingen, die in de zestiende eeuw door de magistratuur verboden wordt. Dat laatste loopt al parallel met het gepolitiseerde karakter van de Franse verenigingen en de bijbehorende reactie van de overheid, maar hun naam verklapt de overeenkomst directer: 'Den heer ende gerechte gebieden die jonge gesellen, die hem noemen 't jonge convent, dat zij voortmeer zulcke vergaderinge, tzij abdye, proostdye,jonge convent offhoe sijt mogen noemen, niet en maecken, noch in sulcken schijn niet meer en vergaderen [ ... ]'. Blijkens een aantekening wordt hier in 1557 een reeds eerder verbod van I 54~ herhaald. 72 Dit is een direct bewijs voor georganiseerde jongelingenactiviteit in de Nederlanden, naar het model der Franse verenigingen die zich bij voorkeur eveneens presenteerden als abdij of iets soortgelijks. En de poging om hun bijeenkomsten te beletten duidt toch wei op politieke vrees, niet meer op de correctie van uitwassen op straat. Een kern van jongelingen blijkt eveneens op andere plaatsen, zij het dat de meeste getuigenissen over de stedelijke spotfeesten uit rekeningen komen die slechts incidenteel een nadere omschrijving van de begunstigden bevatten. Op vastelavond maken de rekeningen van Tielt vanaf 1460 sams melding van "t jonghe gheselscip' dat 'hier achter strate groote ghenouchte maect van dansene ende stekene up sleden ende anders'. Een gegeven uit de meergenoemde rekeningen van Axel brengt het verband tussen de spotkoni?g der wijkfeesten en de jongelingen tot stand: op vastelavond speelt mlJnheer van Allegebrek met zijn 'jonghers' in 15351 I 536 het vastelavondspel. Ook in Aalst worden de feesten der vijf buurtschappen aangevoerd door dejongelui. Daar heten ze de Jonge Gesellen, en verschillende vastelavondvieringen rond het midden van de vijftiende eeuw luisterden ze op met wagenspelen, waarbij de stedelijke magistratuur en andere notabelen 38
«i
L--_ _ _ _ _
~
Vondtn /-limu/! lasltrt (circa 1550), litelpaginaj ex: \Volfcnbuuc:l, Herrog
Augusl-Bibliolhek
aanwezig waren. Rotselaar vertoont aan het eind van de middeleeuwen de 'grave van Lockeren', ook wei de 'heer van Vastelavont', en hij voert jongelingen aan, die gekleed als zotten en gewapend met houten zwaarden de omgeving terroriseren. Jaarlijks worden ze bedacht met 'geschenken' -brood, spek en bier-aan de poort van de Abdij van Vrouwen-Park, hetgeen braspartijen en ongeregeldheden met zich meebracht. 73 In dit verband hoort ook de 'droge jonker' thuis. Met zijn volgelingen trekt een spotautoriteit van die naam rond, en ze treden op met allerlei entertainment, in dorpen, wijken der steden, maar ook aan adellijke hoven. Steeds wordt dit personage over geheel Vlaanderen met zijn gezelschap genoemd in de vijftiende en zestiende eeuw. Er zijn aanwijzingen dat de naam bij uitbreiding de aanduiding wordt voor beroepsentertainers in het gevolg van rondtrekkende overheidsfunctionarissen. Maar in oorsprong refereert de naam direct aan de jongelingen, en het adjectief droge moet staan in het perspectief van de bekende personificatie van te hekelen misstanden, al is niet zonder meer duidelijk welke. Waarschijnlijk is zowel het berooid zijn als de huwelijksproblematiek aanwezig, in de zin van droog zijn van goederen en potentie. Dat laatste vinden we in 'drogerd' en 'droochscote' als aanduidingen voor een impotente minnaar. 74 Dat het om jongeren gaat voIgt ook uit het optreden van' 't guIde van den Drooghen', dat aldus omschreven deelneemt aan een steekspel op het ijs in Gent anna 1510. Ze winnen daarbij een prijs, terwijl andere prijzen gaan naar verenigingen die getypeerd worden naar hun wijk van herkomst. Gevoegd bij de al eerder besproken gegevens over de Gentse wijkfeesten in de vastelavondperiode mag een kern van jongelingen hierbij nu weI vaststaan. 75 Ten slotte moeten verbodsbepalingen ook steeds het lastig vallen van anderen op straat (volwassenen?) verbieden. 76 Een extra bevestiging geeft 'mijnheer van de Drooghen' uit Axel, op vastelavond anna 15321 I 533. Dat is een wijkvorst, uit het milieu van de heren van Allegebrek en dergelijken aldaar, van wie hiervoor al bleek datjongeren de basis vormden. In engere zin getuigt een aantal teksten en tekstpassages in de late middeleeuwen direct van jongeren-charivari in de Nederlanden. Later zullen meer teksten verklaard kunnen worden uit een concept met een eigen literaire ontwikkeling, waaraan deze gebruiken hun bijdrage hebben geleverd en die op hun beurt die gebruiken verbreed en veranderd hebben. Maar eerst de directe getuigenissen. Een concrete referentie lijkt de aflaatkramer te geven in de opening van zijn verhaal in Chaucers Canterbury Tales, wanneer hij spreekt over een vereniging van jongelingen die eertijds in Vlaanderen huishield. Ze leidden een zondig leven en sloegen vuile taal uit, waarbij ze muziek maakten, dobbelden en zopen. Ze vereerden de duivel, vloekten ontzettend en ze permitteerden zich om de spot te drijven met .de zonden van anderen! Ook gingen ze zich te buiten aan meisjes. Maar bovenal was hun vraatzucht en onmatigheid berucht. 77 Dat beeld geeft Chaucer de aflaatkramer in de mond, die het als feitelijke waarneming verstrekt. We kunnen het niet voorzichtig genoeg zeggen. Geeft Chaucer, als elke auteur, reeds een al dan niet opzettelijke vertekening van de werkelijkheid
40
Discussie tusscn eenjongelingen cen getrouwde ma n over het huwelijk; titeJpagina van cen afzonderl ijke tekst uit: Vandt n Hinntn laslere (circa 1550); ex: Wolfenbiittd , Herlog August-Bibliot hek
op grond van de bredere context van zijn verhaal, de veronderstelde verlangens van het door hem geambieerde publiek en bovenal zijn eigen ideologie, in dit geval ontstaat bovendien een dubbele bodem wanneer we vaststellen dat Chaucer zijn pelgrims mede typeert uit wat ze vertellen. De aflaatkramer is in de Prologue van het werk zorgvuldig getypeerd als een verwijfde homoseksueel die met valse relikwieen zowel pastoors als leken oplicht. 78 Hij opent zijn verhaal met de beschrijving van de Vlaamse vereniging als een afzichtelijk gezelschap, dat verder geen rol meer speelt, en derhalve aan de oppervlakte niets meer lijkt te doen dan het verstrekken van een anekdotisch aanbod met de zonden van dronkenschap en vraatzucht, waarop hij verder moduleert. Maar verbonden met wat we al weten over deze bedrieglijke aflaatkramer confronteert het ons nader met zijn problemen. Als homoseksueel, met verwijfde manierljes, is hij een typisch slachtoffer van charivari. 79 Dat opt red en van jongelingen geschiedde v66r de zestiende eeuw in hoge mate met instemming van de gemeenschap als geheel, wier solidariteit door deze opstootjes tegen indringers en overtreders van de groepsmoraal versterkt werd. De aflaatkramer schildert ze als duivels, die dronken smerige ontucht met dansmeisjes bedrijven en godbetert dan nog de zonden van anderen durven te ridiculiseren! Bovendien plaatst hij ze veilig over de grenzen-in Vlaanderen-dus hfj heeft er verder niets mee te maken, en hij doet alsof er sprake was van een eenmalige vereniging die geruime tijd geheel Vlaanderen teisterde. We hebben gezien dat er rond 1400 tientallen 'verenigingen' van deze aard in de Vlaamse steden en dorpen gevormd werden, in het kader van de vastelavondviering of bij andere gelegenheden die de ongetrouwden in een buurtschap noopten tot optreden. Chaucer laat de aflaatkramer zichzelf nader typeren door hem, de aartsbedrieger, de situatie te laten vertekenen die hij als homoseksueel van nabij moest kennen: het slachtoffer zijn van de charivari der in Engeland in die tijd zeer verbreide en populaire Lord-of-Misrule-manifestaties, die eenzelfde karakter hadden. 80 Het is niet uitgesloten dat Chaucer hiermee tevens de in vergelijkbaar krasse taal gestelde bezwaren van kerkelijke zijde tegen deze gebruiken belachelijk maakt. Die gebruiken werden immers door de gemeenschap als zodanig getolereerd en bevorderd. En hij maakt ze belachelijk omdat de geestelijkheid hypocriet is, vol veinzerij ten aanzien van gedrag en deugden die ze de kudde voorhield-dat is de voornaamste teneur van de satire, gericht tegen de Kerk. 81 De officiele bezwaren van de Kerk tegen de jongelingen-charivari zijn even hypocriet als de verontwaardiging van de aflaatkramer: ze verdienen juist zelf in hoge mate een geregelde afstraffing van het yolk dat ze misleiden en bedriegen, bij monde van die 'verdomde' jongelingen. In meer concepten die tot een literaire vormgeving hebben geleid, komt de ervaring van het optreden der jongelingen te pas. Te Haarlem gaven hun 'vergaderingen' in de zestiende eeuw aanleiding tot een rigoureus verbod door de overheid. In een lange revue van standen-vaak niet meer dan beroepen of tot 'stand' gepromoveerde overtreders-worden ze derhalve opgevoerd in een Haarlems zinnespel van omstreeks 1560 als rijp voor de 42
'UngJeiche Liebe'; uit: Thuys deT!QTluyntn (153 1), C4T.;ex:
's-Gravenhage, KoninkJijke Bibliotheek hel. £en Haarlems publiek zal zich moeilijk kunnen onttrekken aan de associatie met het 'jonge convent' wanneer de duivel spreekt over de 'jonge conventualen, dees straeyonckers', en ze zuBen ermee inslemmen a! naar gelang de stadspolitiek hen zinde. 82 Een laat-zestiende·eeuws bruiloftsspel biedt in spelvonn een spolmandement aan waarbij de zojuist gehuwde door de als oorkonder optredende spotautoriteit J onckheyt uit de 'nacie' gesto· ten wordt. De datumregel bevestigt de aard van dit gezelschap nog eens: 'Gegeven in ' t Hoff van onse jonge juechden [ . .. ]. 'SJ Daarmee is niet zonder meer een werkelijke procedure beschreven die door dejongelingenvereni· gingen toegepast kon worden-misschien weI. Maar wei is zeker dal de referentie aan een op de huwelijkspolitiek betrokken groep ongehuwde jongelingen verondersteld werd Ie beantwoorden aan de ervaringen van hel publiek daaromtrenl. De wereld hestond uit gehuwden en ongehuwden , en het evenwicht en contact daartusscn diende gemarkeerd, bewaakt en begeleid te worden door de nog niet gevestigde jonge mannen. Een interpretatie van hun praktijken len behoeve van de gemeenschap vinden we in een volksliedje uil het zogenaamde Antwerps Liedboek van 1544, dat als zeer raadselachtig beschouwd is: Vanden boonkenrY' Het thema, her· haald aan het slot van e1ke strofe, omvat de verdwazing die de geur van bloeiende bonen aansticht met betrekking tol de liefde, bij man en vrouw. In een tiental strofen worden dan de diverse groepen die dil aangaat door· genomen, waarbij onmiddell ijk opval! dat allerlei typen vrouwen-die in . elk opzicht de overhand hebben-op hun gedrag inzake liefde en huwelijk sterk aangevallen worden, lerwijl mannen meer bek lagenswaard ige slacht· 43
offers zijn. Hoe dan ook is de huwelijks- en gezinspolitiek in het geding, vanuit het perspectief der ongetrouwde jongelingen. Aan hun praktijken herinnert ook het steeds terugkerende refreintje: 'Als die boonen bloeyen,lGhi coemt hem veel te by.' Dat betekent: pas op voor de geuren van de bloeiende bonenstruik, want die geeft verkeerde gedachten en daden in bij liefde en huwelijk. De zangers van en de luisteraars naar dit liedje zullen weinig moeite hebben om daarbij te denken aan de stinkende struiken en bomen die men in hun tijd voor de huizen plaatste van de overtreders van de groepsmoraal inzake de liefde, zeker wanneer deze vervolgens in het lied aan de kaak gesteld worden. Eerst zijn het hoertjes die onnozele mannen in het verderf weten te storten. Daarna wordt meegeleefd met de ~onghers van quaden lucke', dus de jongelingen die het kwaad getroffen hebben. Dan wordt nogmaals uitvoerig stilgestaan bij lichtzinnige meisjes en koketterende juffertjes die aan alles be halve een serieus huwelijk denken. En weer verschijnt dan een beklagenswaardige jongeling die erin trapt en trouwt met zo'n pokdalige hoer! Zulke onnozele mannen verdienen een stevige les, bijvoorbeeld door ze twee ezelsoren aan te meten. Hierop volgen de kwalijke grijsaard met zijnjonge vrouwtje en het afzichtelijke oude wijf dat zich een jonggezel heeft aangeschaft. Ook de geestelijken moeten het ontgelden, met name de ongeordende begijnen en begarden die het koren plat paren zodat de wereld vol bastaardkinderen is. En ten slotte nog een uitval tegen weduwen in het algemeen, die zo nodig een man moeten hebben: ze horen ook thuis in het zottenprieel. Bijna volgens plan zijn de groepen hier afgewerkt die in werkelijkheid eeuwenlang het slachtoffer der charivari konden zijn, op het platteland en in de stad: de lichtzinnige, oneerbare meisjes, de onnozele pantoffelhelden die een verkeerd huwelijk had den gesloten, de geile bejaarden die een jong kind wegroven, en beluste weduwen in het algemeen. In combinatie met de geurende bonenstruik krijgen we dan een sterk moraliserend volkslied, geent op de praktijk van de jongelingen-charivari. Een aspect van het concept achter de tekst over een gilde van de Blauwe Schuit (BS) bestaat uit de voor tijdgenoten zichtbare herinnering aan de jongelingenbonden zoals die in de stad opgenomen waren in de vastelavondwijkfeesten met hun spotvorsten. Die is het sterkst aanwezig in de verzekering dat de gegeven regels en voorrechten tot in eeuwigheid voor de gildebroeders zullen gelden, evenwel met de onmiddellijke toevoeging: 'Tot dat si hem anders saten', dat wil zeggen: totdat ze een ander leven gaan leiden. En de volgende regels leggen dat nader uit: 'Datsi onse ghilde moghen laten/In wysheit of in huwelic/Of dat si werden te ryc'. Ais lid worden ze dus verondersteld zot, ongetrouwd en berooid te zijn; wijziging in die situatie heft het lidmaatschap automatisch op. Daarmee is zowel de herinnering aan de jongelingenkern der wijkfeesten gegeven als het voornaamste object van de stedelijke spotfeesten, het malgouvernement, ten gevolge van zotheid, dat tot de totale berooidheid leidt. Ais 'onse quade regiment' vinden we dit centrale begrip van de Franse spotfeesten letterlijk in onze tekst terug, terwijl daarvoor reeds de leden als 'kinderen' omschreyen werden 'Die wi heten van den quaden beleden'. Ook een typering als
44
'Ungleiche Liebe'; uit: Thuys tier !ortuynt"
( 153 1), E2r.;ex:
's-Graveohage, K onin klij ke Bibliotheek
'oose verloren kinderen' in het begin van de tekst, die niet aan hun toekomst denken en alles er doordraaien, verwijst d irect naar de al eerder in Frankrijk bekende stedelijke adapta tie der jongelingenactiviteiten, de in meerdere plaatsen bekende Enfants-Sans-Souci. Dat 00$ gilde in dit perspectief onder meer belangstelling heefl voor bejaarde maagden d ie geen man kunnen vinden, jonge vrouwen die niet aan hun trekken komen bij oude mannen, en voor jonge dienstmeisjes die liever aan de zwier gaan in plaats van weg te kwijncn in het huishouden, steml overeen met de huwelijksbekommemissen die vorm krijgen in de wijkfeesten. ~ Maar de tekst is zeker niet het oprichtingsstatuut van ecn jongelingenpretvereniging, of welke vereniging dan ook binnen een laat-middeleeuwse stad. De herinnering aan hun optreden in de stedelijke variant op de vastelavondvorsten functioneert binnen een groter concept, dat op de wijze van de literatuur nog veel meer elementen uit de werkelijkheid omvat en vervormt, met aan een literaire traditie ontleende middelen. De voorstelling van een quasi-rijk mel spotvorsten heeft een enorrne carriere gemaakt in de literaluur van de middeleeuwen vanaf de elfde eeuw, die in dil opzichl een eigen traditie heeft gevorrnd. Hoe deze van loepassing geacht kon worden op een veranderende werkelijkheid, moet bij elke tekst afzonderlijk vastgesteld worden, alsook de mate waarin deze zelf d ie veranderingen in de werkelijkheid bevorderde dan wei tegenhield. Oat een Blauwe-Schuitgilde in de literatuur vorm gedt aan de frustra ties en morele ambities van middeleeuwse samenlevingsverbanden zoals dejongelingenbonden dal ook deden op hun manier, blijkt direct uit de wijze 45
waarop zo'n papieren gilde van die naam gehanteerd wordt in Utrecht anna 1446.86 In de bekende vorm van een spotmandement wordt zekere Evert op vastelavond opgenomen in een vereniging van doordraaiers, vanouds 'uter Blauwer Schuyt'. De tekst, verder in het Latijn, komt voor in een aktenboek, en parodieert een erboven staande serieuze oorkonde waarin deze Evert van Stoutenburg aangesteld wordt als portier van de St.-Paulusabdij. De aanleiding voor de parodie ligt nu ongetwijfeld in de omstandigheden die de serieuze akte vermeldt over de carriere van Evert. Hij is het slachtoffer van een ongelukkige liefde, want de schone Vernaelken de Leydecster heeft hem geweigerd, zodat hij radeloos het klooster is ingevlucht. En daar schiet de parodie toe, op het geeigende tijdstip van de vastelavond. De onnozele sukkel die de vrouwen niet aankan, wordt flink te grazen genomen, zoaIs dat op straat ook kon gebeuren. En wie toch nog denkt dat hij echt opgenomen werd in een roeivereniging van kloosterlingen, mag zelf besluiten waarom het nieuwe lid dan ingeschreven wordt onder de naam Evert die Leydecker, terwijl hij toch Evert van Stoutenburg heet. Een Stoutenburg die in de Iiefde faalt omdat hij de vrouwen niet aankan en dan jankend het klooster invlucht, zo'njongeling krijgt de naam van het meisje dat hem verwierp. Kwetsender kan het niet. En wellicht is er tevens sprake van een obscene toespeling op Everts onvermogen om deze Vernaelken naar behoren te dekken. Doch tegelijkertijd drukt zo'n spotvorm het belang uit dat een gemeenschap hechtte aan de door haaropgestelde huwelijkspolitiek. Overtreders daarvan worden afgestraft, soms lijfelijk door de jongelingen-charivari, maar ook in andere, aangepaste vormen. In een van die vormen blijkt men zich te kunnen bedienen van het ook in ruimere zin voorkomende concept van een gilde van de Blauwe Schuit. Vastelavondpret Veel van de tot nu toe besproken gebruiken gaan tegen het eind van de middeleeuwen op het niveau van de stad vallen onder de overkoepelende aanduiding vastelavond, waarvan het zwaartepunt ligt in de week voor het begin van de vasten. 87 Binnen deze stedelijke gebruiken blijft de erfenis van inheemse lentegebruiken domineren, die overigens al in een vroeg stadium contaminatieverschijnselen vertonen met een traditie van verwante gebruiken uit de klassieke oudheid. Later, vanaf de tiende eeuw, komen met name Saturnalia en Kalendae nog eens de middeleeuwen binnen via de voor een deel daarop geente kerkelijke zottenfeesten, die opgaan in de stedelijke vastelavondviering. Ten slotte kan men ook veronderstellen dat de hardnekkige herleiding door geleerden en humanisten van elk georganiseerd vertier op klassieke gebruiken, een zekere 'verklassieking' daarvan in de hand gewerkt heeft, vooral wanneer het op humanistenniveau in scholen en kerken gevierd werd. ~~n zou dit kunnen vergelijken met de wijze waarop negentiende- en twmtlgste-eeu7"se carnaval~gebruiken zo vaak tot stand zijn gekomen. Op grond van natlOnale en reglonale sentimenten probeert men de verdwenen erfenis der voorvaderen weer nieuw leven in te blazen, en men voert oude gebruiken opnieuw in, met een sterke voorkeur voor wat specifiek inheems
46
e~ gebonden aan de eil?en regio zou zijn. Zo regisseert men de eigen nostalgIe, en suggereert de eigen gemeenschap dat aldus een onverbrekelijke en onveranderlijke band het heden bindt met het verleden, onder het goedkeurend oog van het voorgeslacht. Kenmerken van huidige carnavalsvieringen zijn derhalve in principe onbruikbaar voor een onderzoek naar de middeleeuwse vastelavondviering, hoewel de verleiding om dat te doen zeer groot is gezien de talrijke overeenkomsten: ze kunnen steeds het produkt zijn van nostalgische herinvoering. Een wat extreem voorbeeld daarvan is het gegeven dat sinds de Tweede Wereldoorlog in Heerlenjaarlijks bij de carnavalsviering een blauwe schuit op wielen wordt rondgereden. Uiteraard is dat verschijnsel onbruikbaar voor een onderzoek naar de betekenis van een tekst over een gilde van de Blauwe Schuit in de late middeleeuwen. 88 Dat effect moeten de interpretaties van geleerden en humanisten, vooral in eigen kring, ook op de feesten gehad hebben, met andere woorden: op het oog klassieke kenmerken-men denke vooral aan de scholieren- en koorknapenfeesten - kunnen weI eens het resultaat zijn van de geleerdheid der meesters, en niet de uitmonding van een duizend jaar oude traditie. En dat lijkt zeker te volgen uit de in de Renaissance toenemende gewoonte om Bacchus op te voeren, en zonder meer de eigentijdse gebruiken met Bacchanalia en Saturnalia aan te duiden. 89
De in vI oed van de christelijke Kerk op de inheemse lentegebruiken is ingrijpender dan die van de klassieke oudheid. En ook anders. De klassieke oudheid is in de middeleeuwen inderdaad een erfenis-zonder dat daarmee gesuggereerd mag worden dat men de klassieke oudheid als een afgesloten periode beschouwde. Maar instituties en doctrines uit het Romeinse Rijk zijn vervangen-en ten dele opgenomen-door het nieuwe bolwerk van het christendom. En dat is dagelijks aanwezig op elk niveau van het bestaan, ook in sociaal en politiek opzicht. De lentegebruiken worden verbonden met de feestkalender van de Kerk en de daarmee samenhangende gebruiken. En als zo'n samenhang niet aanwezig is, dan wordt hij gemaakt, zoals bleek uit het kaarsenfeest uit de klassieke oudheid dat Maria-Lichtmis wordt. 90 Dat gebeurt zo intensief dat men menig feestgebruik als volstrekt christelijk in oorsprong is gaan zien. Geschikte heiligendagen in de periode van winter naar zomer worden de kapstok voor rollenspel, vermommingen en vruchtbaarheidsritueel. Vooral Sint-Maarten, Sint-Nicolaas, Onnozele-kinderen en Driekoningen lenen zich daarvoor, omdat de christelijke achtergrond van deze dagen goede aanknopingspunten bood voor de genoemde gebruiken. Dat geldt met name voor de periode die voorafgaat aan de vasten. Afhankelijk van de paasdatum viel deze doorgaans in de maand februari, die het hoogtepunt vormde van de vruchtbaarheidsrituelen. De kerkelijke vasten als peri ode van inkeer en boete liet zich goed voegen na het extroverte vertier dat de aarde tot nieuw leven moest opwekken. Deze innige omarming van een kerkelijke en inheemse cultus, die elkaar als het ware lijken op te roepen, vindt haar uitdrukking in de Nederlandse be naming vastenavond. Die suggereert zonder meer de band met de vasten, en geen andere, 47
in de zin van een introductie op die vasten, met eigen kenmerken. In Middelnederlandse bronnen komt echter meer de spelling vastelavont voor, en daarmee is de relatie met de oorspronkelijke vruchtbaarheidsrituelen gegeven, want het eerste deel van deze samenstelling is langs etymologische weg slechts te verklaren uit termen die 'vruchtbaarheid' benoemen, en mogelijk mede 'onzinnigheid bedrijven'. De spellingvastenavond, evenals de alles vervangende term carnaval vanaf de zeventiende eeuw, getuigt van de toenemende christelijke verklaring en ervaring van de oorspronkelijk inheemse lentegebruiken. 91 Een aantal kenmerken van de vastelavondviering is al aan de orde gekomen bij de bespreking van de afzonderlijke gebruiken en festiviteiten die daarin nog te herkennen zijn. Geraas, ketelmuziek, braspartijen, inzamelen van gaven ('steelrecht'), planten van bomen zijn steeds aanwezig. Vermommingen, vooral door het dragen van maskers, appelleren naar herkomst op twee onderscheiden manieren aan de omgekeerde wereld. In de uitgebeelde duivels, demonen en dieren herkennen we de ten dele gekerstende voorvadergeesten en inheemse goden van de Germaanse mannenbonden. Maar de laat-middeleeuwse stad laat eveneens verkleedpartijen zien waarin de rol van een andere 'stand' wordt aangenomen, en dan moe ten we in de eerste plaats denken aan een erfenis uit de klassieke oudheid via de kerkelijke spotpraktijken. En ook de omgekeerde wereld krijgt een eigen hierarchie, die leidt tot complete koninkrijken die het tijdelijk bewind voeren over een wijk van de stad, onder aanvoering van de vastelavondheren. Hun vertoon omvat ook de organisatie van steekspelen en toernooien. Die vloeien overigens niet alleen voort uit het quasi-adellijke vertoon, ondersteund door de zichook bij andere gelegenheden manifesterende ambities van de gezeten burger. 92 Ret steekspel in de vastelavondtijd sluit eveneens aan bij de verbeeldingen van de strijd tussen Zomer en Winter, en die tussen de Vasten en de Vastelavond. Het thema strijd neemt hoe dan ook een centrale plaats in bij de vastelavond. 93 In termen van een steekspel wordt dan beschreven hoe de zomer de winter zal verdrijven: 'De coninck van Oosten salder teghen steken,/En doyen de Vriesen met grooter seghen', zegt een zestiende-eeuws refrein, met al evenzeer bij de vastelavond behorende komische woordverbastering en dubbelzinnigheden, in 'Oosten' (ook 'oogsttijd', voor 'zomer'), 'doyen' en 'vriesen' .94 Men zou kunnen veronderstellen dat het voorkomen van zowel serieuze als komische steekspelen binnen de vastelavondviering uit deze tweeledige inspiratie te verklaren valt. In ieder geval treffen we be ide typen in de laatmiddeleeuwse stad aan, waarbij vooral jongelingen zich overgeven aan spotsteekspelen, terwijl de gezeten burgerij te zamen met stadsadel en ook adel van buiten een compleet serieus toernooi opzet binnen de stad. Uit geheel West-Europa komen getuigenissen van zulke activiteiten. Een kroniekschrijver meldt een serieus steekspel in de vastelavondtijd te Neurenb~rg anna 1446, en hij voegt daaraantoe dat de burgers zich zo rijk hadden Ultgerust dat het zich niet van een adellijk toernooi onderscheidde.95 In 's-Hertogenbosch wordtjaarlijks op de markt zand gestrooid voor het steekspel op vastelavond; een rekeningpost uit 1497/8 lijkt te suggereren 48
dat dit een traditioneel gebruik was. Tielt kent vanafhet einde der veertiende eeuw in deze peri ode burgerlijke steekspelen. Een Brugse rekening over 13 0 5 geeft een voorbeeld van de wijze waarop daarbij het competitieelement gerealiseerd werd. Er worden kosten vermeld ter gelegenheid van 'grote vastenavonde, van den iosterers porters ende Oesterlinghe die josterden up die maret', dus poorters tegen de in Brugge gevestigde handelsnatie der oosterlingen, uit het Oostzeegebied. 96 Over het algemeen was hierbij eveneens adel betrokken. In 1392 kent datzelfde Brugge een toernooi, op 1 1 maart, dat aangevoerd werd door de Heer van Gruuthuse, en er is in deze tijd zelfs een permanent toernooigezelschap in de stad. Het heet de Witte Beer, bestaat uit ridders en notabelen en houdt bij voorkeur op de vastelavond serieuze steekspelen. 97 Ook Brussel en Mechelen melden dit vanaf 1447, onder aanwezigheid en deelname van de hoogste landsadel, tot aan de soeverein toe. 98 De deelname van jongelingen lijkt verbonden te moeten worden met de spottoernooien en -steekspelen die eveneens bij de vastelavondviering thuishoren. In Tielt steken jongelingen tegen elkaar, gezeten op sleden, hetgeen in 1460 en 1461 in de rekeningen opgetekend staat. Zo'n steekspel voor jongeren wordt ook gehouden te Gent, op 14 januari 1510, en wel op het ijs van de onder water gezette Vrijdagmarkt: het 'guIde van den Drooghen' wint daarbij een prijs. Ook te Neurenberg yond zoiets plaats. Felix Platter, een medisch student uit Bazel, ziet bij de vastelavond in 1553 te Montpellier hoe jonge mannen elkaar bestrijden met sinaasappelen, waarbij ze manden dragen als schild. Een spotbewapening voeren ook de al meergenoemde jongeren te Rotselaar: gekleed als zot en voorzien van houten zwaarden terroriseren ze de omgeving onder aanvoering van hun heer. De volgelingen van de Engelse Lord of Misrule houden spottoernooien op houten stokpaardjes. 99 Maar los van de geexpliciteerde vermelding vanjongerendeelname blijken spotvormen van het toernooi tijdens vastelavond een wezenlijk onderdeel van de feestviering uit te maken. Men bestrijdt elkaar op stokpaarden, sled en, schaatsen of in boten, met een uitrusting die de gebruikelijke in deze parodieert. Ais lans vindt men hengels, palen, lange stokken, zelfs hooivorken en krukken, en schilden en helmen zijn van stro of riet. Rond het midden van de veertiende eeuw betaalt de graaf van Holland in de vastelavondtijd te Mechelen 'den ghesellen [ ... ] die up houten paerden staken'. 's-Gravenhage geeft aan het eind van de veertiende eeuw op vastelavond het beeld van steekspelen in de vijver vanuit schuiten. De gezellen van de schepenkamer te Geraardsbergen voeren in 14161I417 een boertig steekspel op bij dezelfde gelegenheid. Waarschijnlijk moe ten we hier denken aan jonge juristen of hun dienstpersoneel, die naar Frans model georganiseerd de vastelavondviering luister bijzetten: in Franse steden vormden zij incidenteel de Basoche, een organisatie die al snel samenvloeit met de andere stedelijke spotgezelschappen. 1oo In de literatuur en beeldende kunst van de middeleeuwen bestaat een lange traditie in het allegorisch gebruik van het steekspel. Die lijkt te beginnen bij de voorstelling van de deugden en ondeugden, die elkaar als ridders bestrij49
den. Vooral marginale illustraties in handschriften geven eindeloze variaties op dit geallegoriseerde thema, dat in sterk satirische zin gebruikt wordt. 101 Een aantal teksten spreekt concreet over boerentoernooien met vastelavond die een potsierlijke aanblik zouden geven. Of hier een werkelijkheid, met een oordeel vanuit stedelijk perspectief, wordt weergegeven dan weI populaire verbeeldingen van dien aard zoals die op vastelavond voorkwamen, is niet altijd duidelijk. Men verkleedde zich immers graag als zot of boer. 102 Sebastiaan Brant onderscheidt in een in 1495 aan zijn Narrenschifftoegevoegd kapittel-het komt niet in de Nederlandse vertaling voor-de vastelavondnarren, onder wie hij boeren en handwerkslieden rekent die steken en speren breken, vloekend en wel want het lukt ze nauwelijks. Het is een lachwekkende vertoning. Wittenweilers Ring, een parodistisch epos van omstreeks 1400 waarin boeren zich als quasi-hoofse ridders gedragen, kent daardoor ook een uitvoerig beschreven boerentoernooi, met harken, bijenkorven en biezen manden als bewapening. Ais vastelavondtekst richt dit epos zich zowel tegen boeren als tegen de adellijke ambities der stadsbewoners. 103 Ook een vastelavondspel van Hans Sachs uit 1540 spreekt van zulke boertigheden. Daarbij wordt ook het ringsteken genoemd, als pendant van het adellijke toernooi. 104 Het zou onjuist zijn om te menen dat spot en ernst volstrekt gescheiden publiek en deelnemers hebben. Al lijken jongelingen vooral actief bij de spotvormen, notabelen en adel manifesteerden zich toch ook op dit vlak. In Neurenberg werd in 1491 een spottoernooi gehouden, waarbij de deelnemers gewapend waren met strooien helmen en schilden, en krukken als lans. Onder hen beyond zich ook adel, aangevoerd door de Roomskoning zelf met zijn hofnarren. Dat het toernooi buiten de vastelavondtijd viel, namelijk eind juni, lijkt hiervoor van geen betekenis. Eenzelfde schouwspelleverde Brugge op bij de vastelavond van 1394: er was een parodistisch steekspel, onder aanwezigheid van hertog Filips de Stoute, en het werd opgevoerd door Jan van Hulst en zijn gezellen. Deze vormden met elkaar een broederschap, waarvan verschillende literaire en muzikale activiteiten bekend zijn, en die dan ook de basis vormde voor een latere rederijkerskamer, die van de Heilige Geest. 105 Nadrukkelijk blijkt hieruit dat het spottoernooi het karakter van een vastelavondspel heeft, dat opgevoerd wordt door min of meer professionele 'acteurs'. Dat de spot hierbij verwant zal zijn aan de satire die uit de teksten over een boerentoernooi spreekt-of zelfs aan de nog ruimer geallegoriseerde toepassing van het thema-lijkt weI duidelijk. Aan zo'n spotvorm refereert de tekst over een gilde van de Blauwe Schuit (BS) in de omstandigheden die vermeld worden bij de uitvaardiging van de statu ten van dat gilde op vastelavond. Te Oestpolre staken en braken Brabanders de speer tegen een groep uit Hoedekenskerke. Wanneer we vasthouden aan de herinnering van een jongelingenbond op stedelijk niveau die de tekst bevat, dan moet hier eveneens sprake zijn van een he rinnering aan de satirische nabootsing van een toernooi door voor een deel als b?e~enkinkels vermomde stedelingen. Roepen de genoemde plaatsnamen dlt mderdaad op, wat doen dan die vrouwen erbij in wier eer de speren gebroken worden? En van welke aard is de satire? 50
Tot nu toe hebben we vooral de voornaamste uiterlijke kenmerken van de vastelavondviering en haar deelaspecten besproken, waardoor jongelingenbond en toernooi geplaatst konden worden in een tekst die zichzelf zo nadrukkelijk tot een produkt van de vastelavond verklaart. Daarmee mocht meteen naar voren komen dat deze tekst geen vastelavondgebruiken rapporteert ofweerspiegelt, maar dat hij voor een deel gebruik maakt van de ervaringen die een laat-middeleeuws stadspubliek heeft met de vastelavondviering, mogelijk om ze met deze tekst een al dan niet soortgelijke ervaring te bezorgen bij diezelfde gelegenheid. Waarom dat gebeurt en hoe zich dat voegt bij andere, meer Iiterair-historische aspecten van het achterliggende concept, moet nu verder uitgewerkt worden. De betekenis van de vastelavondviering De aanvoerders der vastelavondfestiviteiten zijn afkomstig uit de betere kringen binnen de stad. De meest praktische reden daarvoor is dat hun tijdelijk heerserschap een kostbare zaak was, die hen niet aIleen langdurig aan het arbeidsproces onttrok maar die vooral noopte tot ook uit eigen zak te bekostigen vertoon, met name het banket voor de onderdanen. 106 Met hun volgelingen worden de vastelavondheren ontvangen door werkelijke overheidslichamen, die hen begiftigen met geschenken. Soms krijgen ze van het stadsbestuur een soort subsidie om hun rijk te onderhouden. 107 De adel, tot de hoogste toe, trekt naar de stad om deel te nemen aan de feesttoernooien, ook de spotvormen daarvan. Andere vastelavondspelen worden uitgevoerd door de meest vooraanstaande burgers van de stad, zoals het geval was bij de opvoeringen van Gengenbachs Die X. Alter. Het werd in 1500 gespeeld 'von etlichen ersamen und geschickten Burgeren eir loblichen stat Basel' .108 De stedelijke feestverenigingen in Frankrijk tellen onder hun leden de hoogste gezagdragers. Zo werd ookjaarlijks de abt van Malgouverne te Macon gekozen uit de beste families van de stad, die te zamen het patriciaat vormden. 109 Ook destedelijke inmenging bij de kerkelijke fe~sten laat zien dat dit op het hoogste niveau gebeurde, zoals nota belen die de zottenbisschop gaan aanwijzen. In het algemeen kan men vaststellen dat de gezeten burgerij, van patriciaat tot de gilden, aangevuld met adel en ondersteund door plaatselijke organisaties als de rederijkerskamers en broederschappen, de vastelavondactiviteiten draagt en organiseert. 110 Hoe valt dit echter te rijmen met de talloze verbodsbepalingen van lichamen die op allerlei manier zelf bij de feesten betrokken zijn? En op grond waarvan lijkt daartegenover een gemeenschap te tolereren, of zelfs te activeren, wat op ons afkomt ais gelnstitutionaliseerd slempen en brassen, travestie, naaktloperij, bestormen van de huizen der gegoeden en overheidsgebouwen, en zelfs als een soort straatterreur met eigen 'snelrecht'? N u is het duidelijk, op grand van de externe gegevens, dat er geen sprake is van een wetgevende en uitvoerende macht enerzijds, die de uitspattingen van tot een andere stand behorende minderheden anderzijds kapittelt en vervoigt. Allen zijn in principe bij de stedelijke vastelavondviering betrokken, zodat het moet gaan am uitwassen bij de reaiisering van feestgebruiken die als zodanig beantwoorden aan de behoeften en verlangens van de gemeenschap in het algemeen.
De feestreglementen en verboden maken vooral bezwaar tegen vermommingen en lastig vallen van voorbijgangers. Dat wijst op de anonieme straatterreur vanjongelingen, als erfenis van gewoonten uit een agrarische gemeenschap. De formuleringen laten ook duidelijk zien dat het om misdragingen gaat van een deel der feestvierders, in het onderscheid met de voorbijgangers die het moe ten ontgelden. Men kan nu veronderstellen dat de jongelingenerfenis van het platteland binnen de stad leidt tot agressie die niet meer gezien kan worden als de vertaling van de belangen der gehele gemeenschap, integendeel, de stad gaat zich bedreigd voelen door de veranderende rolopvatting der jongeren, waartoe die stad zelf aanleiding heeft gegeven. Op het platteland bewaakten ze, gesanctioneerd door de gemeenschap, hun teeltkeus, die diende te bestaan uit eerbare maagden. In de stad verbreden zich hun taken tot castigatie van de zotheden die tot armoede leiden, maar daarmee raakt tevens de band met hun specifieke belangen als jongelingen zoek. De jongelingenbond wordt een stedelijke pretvereniging, waaraan ook volwassenen gaan deelnemen, tot uit de hoogste kringen. Daarmee verliezen de tijdelijke machthebbers van het platte land hun roi. De stedelijke belangen zijn gevestigd in handelsnaties, gilden, ambtenarenorganisaties, rederijkerskamers en geestelijke broederschappen, alsook in een gecentraliseerde, stedelijke rechtspraak waaraan jongelingen nog geen deel hebben. Dezelfde instituties zijn ook de organisatoren van de tijdelijk omgekeerde wereld, die de bedreigingen en frustraties van de stedelijke samenleving als geheel omzet in spotrituelen, die haar uiteindelijk ondersteunen en sterker maken. De stad heeft de jongelingen van hun plattelandsmacht beroofd. Ze worden gereduceerd tot snotapen zonder maatschappelijke betekenis op welk vlak dan ook. De adaptatie van agrarische gebruiken door de stad geeft steeds dit beeld te zien van informele machthebbers die hun posities moe ten afstaan aan de nieuwe instellingen van die stad. III Met be trekking tot jongelingen uit zich dat in de late middeleeuwen op twee manieren. Moraliserende teksten vertonen een vanaf het begin der vijftiende eeuw sterk toenemende aandacht voor zich misdragende jongelingen, die potverterend en zonder aan de toekomst te denken aan de zwier gaan: het model voor deze kritiek wordt naar middeleeuws gebruik ontleendaan de para bel van de verloren zoon.112 En in directere zin treft de feestvierende stad maatregelen tegen hun aan straatterreur verwante optreden, dat geen herkenbaar maatschappelijke functies meer bezit, daar deze door andere instituten zijn overgenomen. Maar de vastelavondviering, met haar centrale kenmerken van rolverwisseling en ridiculisering van de bestaande orde en regels, is een noodzakelijk instituut voor de zich ontwikkelende stad in de late middeleeuwen. Gresemundus voert in I495 in een Latijns traktaat een voor- en een tegenstander op van de vastelavondviering. De voorstander betoogt dat de boog niet altijd gespannen kan zijn en dat vertier nodig is om de inspanningen van lichaam en geest weer in evenwicht te brengen. Immers, het lichaam heeft toch ook slaap en rust nodig tegenover de dagelijkse activiteiten. Een bewijs voor het juiste van deze opvatting ziet hij ten slotte in het feit dat zulk vertier verspreid is over alle tijden en volkeren. 11
52
Deze motivering heeft in de middeleeuwen een bijna topistisch karakter. De conflicten in het midden van de vijftiende eeuw in Frankrijk met betrekking tot ~en definitief verbod van de kerkelijke spotpraktijken binnen de ~erk, leIdt ook tot een verd~diging hiervan, onder verwijzing naar de hlerboven door Gresemundus omschreven ventielfunctie. De brief is gericht aan de theologische faculteit te Parijs: 'Wij vieren het feest niet in ernst, maar louter als scherts, om ons als onze voorouders te vermaken, opdat onze aangeboren zotheid tenminste eenmaal per jaar kan uitrazen. Wijnvaten zouden barsten, wanneer niet geregeld de sponningen geopend worden om lucht te krijgen. Wij zijn niet anders dan slecht gevoegde vaten en tonnen, waaruit de wijn der wijsheid dreigt weg te lopen wanneer wij haar aileen maar met oI:1afgebroken vroomheid en vrees voor God zouden bewaken. Ze moet plaats hebben om niet te vervluchtigen. Derhalve geven we ons emge dagen over aan zotheden, om daarna met des te meer ijver naar de dienst van God te kunnen terugkeren.'1l4 De vergelijking met barstende wijnvaten heeft zeker een topistisch karakter. Ruusbroecs biograaf Pomerius (tI46g) vertelt hoe diens welsprekendheid op de koorheren te Groenendaal werkte als de most vanjonge wijn die met zijn felheid de duigen van het vat doet stukspringen. lI5 Aan het eind van de zestiende eeuw stelt Claude de Rubys in zijn geschiedenis van Lyon de noodzaak van zo'n ventielfunctie voor een stedelijke samenleving nog eens aan de orde. Je moet het yolk van tijd tot tijd toestaan om de zot uit te hangen en pret te maken, want als ze die kans niet krijgen, gaan ze broeden waardoor ze opstandige gedachten kunnen ontwikkelen. Hij zegt dit met name omdat deze gewoonten aan het verdwijnen zijn, hetgeenje volgens hem al kunt zien aan het toenemende kroegbezoek. Bij deze ventielfunctie sluiten zich de behoeften van de kerkelijke kalender aan. Zoals de arme er was om de rijke in de gelegenheid te stellen de hemel te verwerven, zo was de vastelavondviering nodig om zinvol te kunnen boeten met goede werken in de vasten.l!6 Deze opvattingen getuigen hoe dan ook van de wens tot handha ving van de status quo, en de erkenning dat georganiseerde losbandigheid daartoe een bijdrage vormt, zelfs een noodzakelijke voorwaarde is. Men gaat echter voorbij aan het verschijnsel dat juist de status quo binnen de laat-middeleeuwse stad allesbehalve een vastliggende zaak is. De aangehaalde auteurs refereren aan een statisch wereldbeeld, dat het produkt is van de middeleeuwse standenideologie. J uist deze standenideologie schoot te kort voor een zich binnen de stad ontwikkelende nieuwe stand. Daarin had het systeem niet voorzien en daarin kon het systeem oak niet vaarzien. Deze nieuwe stand wordt gevormd door de burgerij. En deze nieuwe gemeenschap van de stad heeft geen leefregels zoals die in overvloed voor adel, geestelijkheid en boeren ontworpen waren, geen cultuur en geen verleden. Ze moet zich die zelf scheppen binnen een aantal nieuwe instituties. Daarbij kijkt ze naar de adel en ze kijkt naar de boeren, op zoek naar een orde die haar belangen reguleert. De overkoepelende vastelavondviering krijgt hierbij een duidelijk maatschappelijke functie, en dan niet zozeer in de door geestelijken aangeprezen ordebevestigende zin, maar veeleer als hulpmid-
53
del bij het vestigen van eigen instituties en leefregels. In de eerste 'plaats test het feest de nieuwe regels en instituties, door ze in een omgekeerde wereld tijdelijk te ontkennen. Zulk afwijkend gedrag toont de bruikbaarheid van die regels aan, verduidelijkt ze en smeedt de groep die ze, gemotiveerder, aanvaardt hechter aaneen: 'Der Umzug, das Kostilm, die narrischen Lebensformen, die spielen sozusagen eine Anti-Welt, die durch ihre Existenz erst recht die Existenz der realen Welt betont und (wenn sie ganz sich im Narrischen ausspielen kann) zu einer Beleuchtung, zu einer Erhohung, zu einer Vorfestigung der realen Formen filhrt.'I17 En ten tweede worden overtreders van de nieuwe normen ofweI bedreigers van de nieuwe belangen hardhandig buiten de gemeenschap geplaatst, door ze, in de traditie van de charivari, openbaar te laten boeten voor hun zonden, die doorgaans in termen van zotheid de weg zouden hebben gewezen naar de totale berooidheid. Die zonden zijn burgerlijke overtredingen geworden die het nieuwe stedelijke groepsbelang kunnen schaden. En niets maakt een groep zonder eigen tradities hechter dan het creeren van gemeenschappeIijke belagers buiten die groep.lIS Zulke bedreigers kunnen in oorsprong ver buiten de stadswallen liggen. Het Duitse vastelavondspel richt zich veelvuldig tegen Turken, joden en boeren, waarbij naar de oudste tradities van het volksfeest de te verdrijven figuren door een deel van de feestvierders zelf uitgebeeld worden. En de angsten daarvoor worden bezworen met de humor die het instellen van een omgekeerde wereld mogelijk maakte. In Frankrijk vaardigt de abt der Cornards te Rouaan in 1536 een spotordonnantie uit, volgens welke iedere man voortaan voor een periode van honderd een jaar twee vrouwen mag hebben. Ais reden wordt opgegeven dat, nu de Turken eropuit zijn de christenen de zee in te drijven, deze het best gunstig gestemd kunnen worden door alvast polygaam te worden. llg Binnen de stad moe ten zij het ontgelden die de nieuwe regels ter waarborging van een nieuw produktieverband schenden of in gevaar brengen, te zamen met de daarvan afgeleide moraal. Jongelingen en oude vrouwen, be ide groepen omkleed met geritualiseerde macht in de agrarische samenIeving, worden in de stad overbodig en Iijken een gevaar. Van oudsher horen daar ook de schenders bij van een gezond gezinsleven, maar nu in burgeroptiek. Nieuw, en deze voorgaande groepen sterk overschaduwend, zijn zij die zich schuldig maken aan quaet regiment, waardoor ze aan lager wal raken. Maar voordat verder besproken wordt hoe die vastelavondkritiek geuit werd, verdient eerst nog de bezwering van collectieve angsten de aandacht, aangezien dat evenzeer de betekenis van de vastelavondviering bepaalt. Ook die angsten vallen onder de bedreigingen waartegen de nieuwe gemeenschap zich collectief gaat beschermen, met behulp van de wapens die de vastelavondviering haar bood. De dood, duivel, kou, hongersnood, seksualiteit worden bezworen met de rituelen van de omgekeerde wereid. Ook ten aanzien van deze punten bezaten adel, geestelijkheid en boeren van oudsher eigen vormen en tradities, zoals een hoofse Iiefdesideologie, gebedsoefening en ascese, en inheemse uitdrijvingsrituelen. De zich ontwikkelen54
d~ burgercultuur vindt een richtpunt in de omgekeerde wereld, die zij wlsselend voorstelt als de gouden tijd, luilekkerland of de hel, maar altijd als een wereld waaruit het gewenste eigen gedrag afgeleid kan worden. De vastelavond realiseert tijdelijk die omgekeerde wereld. 120 De genoemde collectieve angsten worden gereduceerd tot tastbare en hanteerbare grootheden, door ze te ridiculiseren in teksten vol met de raadsels, wartaal en leugens die in de omgekeerde wereld de normale communicatie vervangen. 121 Kou, hongersnood, de jaarlijkse verschrikkingen van de winter staan centraal in de stedelijke spotcultuur. Het kost enige moeite om ons te verplaatsen in de collectieve angsten daarvoor vanuit centraal verwarmde woningen en een landbouweconomie die niet meer beslissend afhankelijk is van goede of slechte jaargetijden. Ten aanzien van angst voor de dood kost zo'n verplaatsing ons veel minder moeite. Pest en oorlog laten zich gemakkelijk transplanteren als de kanker, natuur- en verkeersrampen van onze dagen. We hebben op z'n minst het gevoel dat we een beeld kunnen hebben van de middeleeuwse doodsangst. Dat missen we met betrekking tot de middeleeuwse kou. IJspret, oliebollen, pekel op de weg en doodgevroren vogeltjes staan die beeldvorming in de weg. Vee I vastelavondteksten, en ook de namen der wijkvorsten, drukken de kleinering en ridiculisering van deze angsten uit. Ze spreken in vrolijke termen over Koning Winter, die stoute baas met zijn nare streken, en over de Heren van Commerkerken, Bijsterveld, Royghem en dergelijke. Hele spotorden worden ons in de literatuur gepresenteerd, waarin de leden elkaar vinden in honger, dorst, koude en naaktheid die onveranderlijk leiden tot de suggestie van georganiseerde vrolijkheid op weg naar het einde. 122 Wanneer we metaforen, spotnamen, eufemismen en dubbelzinnigheden echter weghalen, blijft precies over wat de naderende kou kon betekenen in het leven van een gewone burger aan het eind van de middeleeuwen: verpaupering, armentafels, faillissement, doodvriezen, het verlies van de verworven plaats in de stedelijke samenleving, zwerven langs de wegen. Of niet, als God je goed gezind was. Maar het betekende hoe dan ook angst. En deze angst moet bezworen worden in rituelen te zamen met anderen die deze angst met je delen. Of ze moet gerationaliseerd worden als de gerechte straf voor zotheid die tot te vermijden en te corrigeren fouten heeft geleid. Humor is ook los van de vastelavondviering al het wapen in het algemeen waarmee dood en duivel in de burgerlijke cultuur bestreden worden. Als aanschouwelijke wezens worden ze gekleineerd en bespot, niet omdat ze bespottelijk en klein zijn, maar om er greep op te krijgen en ze te bezweren. Bij voorkeur gebeurt dat op een podium, in collectieve manifestaties. In menig paasspel is de duivel een radeloze komiek, stinkende wind en latend, die bijvoorbeeld een notoire vagant diens welverdiende plaats in de hel ontzegt uit vrees dat hij des duivels moeder zal verleiden! 123 De Brugse rederijker Anthonis de Roovere laat de Dood filiaal houden bij een mol, en met z'n allen (!) gaat men daar als gelijken feestvieren. Er is overigens aIle reden om deze tekst, Vander mollenfeeste, voor een vastelavondtekst te houden. 124 In andere teksten komt de Dood voor als een redelijke figuur, die dan weI komt meedelen dat het zover is, maar die toch ontvanke-
55
lijk blijkt voor menselijke argumenten en uitstel geeft. Samen laten Dood en Duivel zich voor de gek houden door een oubollig boerenechtpaar, met Gods hulp, in het Esbattement van den Appelboom. Ze krijgen zelfs ruzie met elkaar nu hun bedrijf is stilgelegd, beiden geparkeerd in de wonderboom van het echtpaar waaruit ze niet los kunnen. 125 Ook in het eufemiserend bezweren van collectieve angsten hebben de vastelavondfestiviteiten een maatschappelijke functie, die de stad cultiveert. De wijze waarop dat gebeurt kenmerkt zich door een overdadig gebruik van termen en metaforen van scabreuze en scatologische aard. In verband met de seksualiteit kwam dat hiervoor al ter sprake. Voor de nieuwe burgercultuur in oprichting is deze omgeven met de mystiek van de Kerk en de ongrijpbare liefdesideologie van de adel. Daarnaast had de Kerk niet afgelaten in een aanhoudende stroom van preken en exempelen te schilderen hoezeer de duivel de vrouw tot zijn instrument had weten te maken door haar als lustobject te presenteren, vol verleidingskunsten. De stedelijke feestvormen vertalen deze beladen seksualiteit in huis-, tuin- en keukentermen om er een sociaal karakter aan te geven, waarmee ze losgemaakt werd uit duistere diepten en mystieke verten. En dat gebeurt weer met een overdaad aan scabreuze metaforiek, die mooi aansluit bij de diepere wortels van de vastelavondviering, de inheemse vruchtbaarheidsriten. Het vastelavondspellijkt soms niet meer dan een lange aaneenschakeling van raadselachtige seksgrappen, die ook aan de oppervlakte al een sociale functie hebben: ze dwingen de feestvierders als het ware tot de oplossing van zulke raadsels, en dat betrekt ze bij het gebeuren en versterkt ze in hun onderlinge band. 126 Hoezeer de erotische metaforiek inherent is aan de spotfeesten blijkt al uit de modeltekst die Johannes de Garlandia opneemt in zijn ars poetica, bekend als de Parisiana Poetria, van omstreeks 1220. Deze tekst is bestemd voor het feest van de kinderbisschop, en de titelluidt De licencia puerorum. De tekst is hoe dan ook nogal duister, en dat beantwoordt aan het vereiste raadselkarakter van zulke gelegenheidsteksten. Niettemin is duidelijk dat de stok (baculum) een centrale rol speelt, in dubbele zin. Hij is het teken van waardigheid dat overgedragen wordt aan de tijdelijke heerser ter bevestiging van zijn macht, maar uit de tekst blijkt tevens de stok voor penis te staan die als een wapen gehanteerd wordt. 127 Deze tekst verdient speciale aandacht, aangezien hij als model in een leerboek voor het bewerken van teksten voorkomt: zo hoort het dus, bij die gelegenheid. Het heeft weinig zin om een demonstratieve bloemlezing te geven van de vrolijke scabreusheid die vastelavondteksten over ons uitstorten. Het hoort bij het feestpatroon en het appelleert aan de verwachtingen van de feestvierders. De nog nader te bespreken spotmandementen, spotprognosticaties, spotsermoenen en spotrecepten-alle typische vormen van vastelavondvermaak-voldoen overvloedig aan deze vraag, overigens vaak in vormen die wellicht de tijdgenoot maar in ieder geval ons voor raadsels plaatst. Dat geldt evenzeer voor de scatologie. Er stijgt een dikke walm van 56
T wee winden latende du iveis, op de ti teipagi na van: Der IX QUQts/t11 worachtight his/oritT! (1528); ex: Gem, Universiteitsbibliotheek
winden en stront uit de genoemde teksten op. Die is niet in het perspectief van de eufemiserende bezwering van collectieve angsten te plaatsen. Zoals de seksualiteit ten dele moet de scatologie in zij n geheel begrepen worden als reductie-instrument van aan te pakken idealen en angsten, dat ontleend is aan de inheemse uitdrijvingsrituelen van de winter. Immers, bij het afsterven van de oude tijd hoarde lawaai en ,getier. Daardoor kon de nieuwe tijd geboren worden. AI het bestaande dat zich voor de burger op een verheven plan bevond, diende verlaagd, veraardst, gedenigreerd, vervloekt en vemietigd te worden: 'Le rabaissemem est enfin Ie principe artistique essentiel du realisme grotesque: toutes les chases sacrees et elevees y sont reinterpretees sur Ie plan materiel et corporel.'128 Vit die voedingsbodem zijn seks- en strontgrappen ontstaan, en ze krijgen een eigen functie binnen de feestv ierende stad op zoek naar instituties, als raadsels en eufemiserende angstenbezweerders. Oat de duivel, als typische representant van verderfen ondergang, stinkend en winden latend over hel middeleeuwse podium ijlt, stemt hiermee overeen. Bovendien verleent het ' t gewenste humorvolle karakter aan zijn optreden. Beelzebub laat in het Redentiner Osterspiel (1464) bij de begroeting van zijn meester Lucifer twee enorme scheten. 129 Het optreden der spotvorsten gaat evenzeer gepaard met strontfolklore. Een stedelijk spotgezelschap in Chauny luistert naar de naam Francs-Peleurs, de 'Vrijmoedige Schetenlaters'. In een tekst die behoort bij het Brusselse zoUenfeesl van 1551 worden de nieuwe onderdanen van spotkoning Domken ingezworen door de grimer van hel recente rijk, met de aanprijzing; 'Sleckt nu al u vingeren int gal en custse dan'. Een andere lekst, bij diezelfde gelegenheid, laat de koning zelf aan het woord, minzaam zijn onderdane n groetend met 'een Populaire albeelding van eel'l schijlerj uil: Dyt hystorunrndefabulen ron Esopus (1485), 86 V.j ex: 's-Gravenhage, Museum Meermanno
minlijck saluyt al tsamen, et schetera', met de zo geliefde, komische verbastering in scabreuze richting, als taal van de omgekeerde wereld. En waarschijnlijk laat hij hierbij zelf een scheet, want die waren zeer geliefd in het middeleeuwse gelegenheidstheater. 130 De spotvorst Bacchus, die blijkens een ordonnantie voor zijn rijk op Verzworen Maandag en vastelavond van 1580 regeert, ontvangt als eersten aan zijn hof Engelse schijtebroeken die door het eten van hutspot met wortelen de diarreuze gevolgen daarvan spottenderwijs aan 'Jacob ende Claes de brockere' hebben voorgelegd, en de naam van deze broertjes moet wei refereren aan constipatie: 'brocken' zijn volumineuze drollen. Overigens hebben ze nog meer met name genoemde personen lastig gevaIlen, en het is aan Bacchus om hierover recht te spreken-de genoemde namen hebben ongetwijfeld ook min of meer raadselachtige lokale dimensies, in een wijk van Antwerpen an no 1580.131 Collega Ringhelant, wiens ordonnantien we uit een druk van 1560 kennen, opent onmiddeIlijk met een relatie tussen de gevolgen van zijn hardvochtig bewind -als koning van de winter brengt hij ijzige kou-en het veelvuldig 'schilderen van de kamer', zoals laat-middeleeuwse spotteksten graag faecalische prestaties mogen aanduiden. 132 Vaak worden kou en gebrek in vastelavondteksten verbonden met toegenomen faecalisch gedrag, hetgeen wel zeer overdadig gebeurt in de spotprognosticaties-parodieen op jaarvoorspellingen in druk-waarvan we er een achttal in druk uit de zestiende eeuw kennen. De quasi-voorspellingen voor de maanden en seizoenen nodigen hiertoe uit bij de beschrijving van winter en de overgang naar de zomer. Dat dan juist hierbij weer over stront gesproken moet worden, laat bovendien zien hoezeer zulke metaforiek de oude tijd het riool helpt indrijven. De Vremde prenosticatien, geschreven door Herry Aelwarich Voirstel voor het jaar I 528-reeds deze summiere gegeyens ontleend aan de titelpagina staan vol komische verbasteringen-voorsPelt voor de lente in een aan de astrologie ontleende terminologie dat Poyer weer te voorschijn zal komen uit het huis van Luttel Weelden 'met vele stinckende nevelen ex Poortegale [= spottoponiem voor anus], met sommige vochticheden daeruit descenderende ende met veel vuylder winden ex culum [= uit de anus] also mijn vrou Protele bescrijft in 't XII ende xx capittel' .133 En dan maakt 'Protele' nog een grap met de naam van de zeer beroemde vrouwelijke arts, dacht men, Trotula, die verbasterd wordt tot 'preutelaarster', in casu een vochtige windenlaatster. 134 Deze vastelavondtekst beschrijft hier zelfs vrij direct de geboorte van de nieuwe tijd in termen van de ondergang van de oude, met kou, armoede en stank. Spotsermoenen, al evenzeer in oorsprong gebonden aan de vastelavond, bieden binnen het genoemde kader weer nieuwe variatiemogelijkheden. 135 Graag laat men de quasi-prediker in zijn preek het heiligenleven opvoeren van een zielig beest of een schijn-heilige, waarbij steeds aIle ernst en verhevenheid van de serieuze preek omgekeerd kon worden tot sterk aards vertoon onder begeleiding van seks- en strontmetaforiek. Leven, mirakelen en lijden van de martelaar Sanctus Drincatibus zijn in een vroeg-zestiendeeeuwse vastelavondpreek omhangen met faecalien. De woorden van het in
59
,
Dil (.f oon dm saj/sloel, in het zwaar bt.schadigde, Amste rda mse repertoire.Hs., I A 20; Amsterdam, Universiteitsbibliotheek
brabbellatijn uitgesproken openingsgebed worden de kudde-men denke daarbij ~~n de verzamelde feestvierders-nadrukkelijk in het hart gegrift 'al sauden ZIJ u wederom ten eersgate uutvallen'. Vervolgens dient men zich te spiegelen aan het voorbeeldig leven van de heilige, die het drinken tot nobel doel verheven had en daardoor ten slotte de marteldood stierf. Aan het eind van zijn leven zwom hij in zijn eigen stront: naar middeleeuwse opvatting leidde drankgebruik steeds tot darmklachten; daaraan refereert aan het slot ook de spotabsolutie die de quasi-kerkgangers krijgen: 'Absolvat vulgat, dats tavont theersgat nat'. Hij is zo vies dat niemand hem na zijn dood wil begraven. En uitvoerig schetst de preek de wijze waarop men uit deze geurige impasse weet te komen, een passage die een vroeg-twintigsteeeuwse uitgever van deze tekst als 'te onkiesch' heeft weggelaten. Wil men deze heilige vereren, door zijn graf te bezoeken, dan dient men navenant gedrag te vertonen: 'Zo wie drijnct, dat hij zijn brouc onneert,lDie zoude hebben voor zijn beghin/Veertich daghen aflaets', waarbij de 'aflaet' weer de bij deze gelegenheden zo geliefde mogelijkheid van woordspeling biedt. 136 Een andere vastelavondpreek stelt de scatologie zo mogelijk nog centralef. De tekst is ten dele bewaard in een zwaar beschadigd vijftiende-eeuws papieren handschrift, dat allerlei repertoire lijkt te bevatten voor het middeleeuwse volksfeest. In haar opgeschreven vorm heeft de preek een titel gekregen die het genre binnen dit repertoire-boek onmiddellijk aangeeft: dit es van den scijtstoel, hetgeen niet alleen naar scatologie verwijst maar tevens naar het feestelijk aIternatief van de preekstoel. De prediker begint met het aanhalen van Sinte Tsnottolf (druipneus), en we zitten meteen in de gebruikelijke winterfolklore, met de personificatie van een in die tijd heersend ongemak dat verdreven dient te worden. Deze heilige blijkt een specialist te zijn op het gebied van het reinigen der aars na de stoelgang. In zijn geschriften spreekt hij over 'eender moschelsculpen,lDats sculpus strepus vegheratus.!Wats dat in dutschen? mochdy vraghen.!Dats dat ghijder u ertsgat mede suIt vaghen'. En dan begint een geleerde verhandeling over aard en bruikbaarheid van andere voorwerpen voor datzelfde doel: hooi, de zottenkei, een sneeuwvlok. Helaas breekt de tekst dan af, maar inmiddels mag voldoende duidelijk zijn hoezeer de strontfolklore in het vastelavondfeestpatroon thuishoort. 137 Vrijwel elke tekst die we, op andere gronden, met de vastelavondviering in verband kunnen brengen, bevat de raadselachtige metaforiek rond seks- en strontfolklore. Het oplossen van zulke raadsels smeedt de feestvierders hechter aaneen, in een gezamenlijk ritueel dat angsten ridiculiseert en bezweert, en in het algemeen hogere waarden reduceert en grijpbaar maakt. Maar daarbovenuit zijn we, in de late middeleeuwen, getuige van een stedelijke spelvorm die beantwoordt aan-of geschikt gemaakt is voor -de noodzaak tot zelfregulering op elk niveau van de nieuwe stand der burgerij die niet in de oude orde van het feodale bouwwerk onder te brengen viel. Bij dit feest vestigt ze haar eigen regels en instellingen door ze in een omgekeerde wereld te testen. Dat uit zich het duidelijkst in de spelvormen rond het malgouvernement of quaet regiment. Daarmee heeft de 61
vastelavondvieri ng in de steelen niet a ileen maar een regressief effect, zoals uit het commenlaar der theologen e n humanislen lijkl Ie volgen. Steeds zal men menen dat ten dele en op een bcpaalde plaats wei te kunnen vaststellen. Maar in algemenere zin geldt meer dat een nieuwe orde met behulp van dit feest beproefd en gevonden weni. Het feest heert een regressier karakter voor zover en voor zolang oude waarden een plaats von den in de nieuwe burgermoraal. Wanneer dal niet of niet meer het geval is, bcvordert het ju ist het tot stand komen van de nieuwe zedencodex. En hoe dan ook speelt de middeleeuwse vastelavondviering een centrale rol bij het ontstaan van een burgercultuur. 1Sl
Populaire afbee lding ... an ccn sc.hijter, uit: D« dUrm palkys ( 15'20), I '2 .... j ex: 's-Gravenhage, K oninklij ke Bi b liot heek
III
Het Vastelavond-repertoire
Vastelavondteksten Bij de vastelavondviering hoort een rijk arsenaal aan spelvormen, en de meeste daarvan bedienen zich van teksten. Het optreden der spotautoriteiten geeft zulke vormen te zien. Naast serieuze en komische steekspelen horen we ook herhaaldelijk van het optreden van zwaarddansers, goochelaars, muzikanten, kortom van al het entertainment dat de late middeleeuwen te bieden hadden.! In hoeverre de aard van hun optreden in verband te brengen is met de specifieke kenmerken van de vastelavondviering valt moeilijk vast te stellen: ze duiken eenvoudig bij elke vorm van gelnstitutionaliseerd vertier op. Wanneer er teksten gebruikt worden, zijn er meer mogelijkheden. Uit de rekeningen rijst het beeld op van spotautoriteiten en hun gevolg, ofhet nu de kinderbisschop is of een wijkvorst, die als tegenprestatie voor betoonde eer spelen of spelletjes opvoeren, of omgekeerd om zulks te verwerven een voorstelling geven. Niet nader omschreven 'gezellen' krijgen geld uitbetaald te Deventer op vastelavond 1470, omdat ze 'spoelden van lysken dat sie enen man hebben wolde die nae de harnasche roecke'.2 Die teksten kunnen bestaan uit liederen en komische voordrachten, maar ook uit complete toneelstukken. Contemporaine beschrijvingen vermelden, vooral bij de schildering der gebruikelijke banketten, hoe men hierbij spotvoordrachten en spotpreken placht te houden, met tableaux-vivants, waarbij het geheel tot werkelijk dramatische gebeurtenissen kon uitgroeien. En om het feestverband hechter te maken hoorden woordspelingen en raadsels al evenzeer hierbij thuis. 3 Maar het beste bewijs vormen natuurlijk de teksten zelf. Ze hebben doorgaans een sterk geImproviseerd karakter, en van het publiek werd verwacht dat het een spontane rol meespeelde. Zulke teksten zijn sterk aan een bepaalde situatie gebonden en ze lenen zich slecht voor transport in handschrift of druk. Ze zijn dan ook slechts incidenteel bewaard. Het middeleeuwse volksfeest heeft een uitgesproken lokaal karakter, en de teksten bevatten veel referenties aan slechts op een bepaald moment in een bepaalde plaats voor een bepaald publiek te begrijpen zaken. Het is zelfs de voorwaarde voor een volksfeest. Het saamhorigheidsgevoel van de groep wordt bevorderd door toespelingen te maken op aileen voor die groep bekende verschijnselen. En het effect wordt nog versterkt wanneer daarbij geridiculiseerd wordt wat de verzamelde menigte als geheel dwars kan zitten in het normale leven. Daarbij hoort ook de erotiek, die zo'n grote
63
plaats inneemt in het feestprogramma. De seksgrappen worden in raadselachtige vorm gelanceerd, de groep wordt als het ware gedwongen om gezamenlijk mee te raden of zelfs mee te doen. Zulke teksten, die voor de feestvierende menigte uitgaan van een bekend plan -de komische omkering van elk kerkelijk en maatschappelijk verschijnsel-, kunnen in hoge mate tijdens het feest worden ingevuld. Maar in een enkel geval treffen we ze aan in een handschrift dat de aard lijkt te hebben van een soort repertoire-boek voor feesten en partijen.4 En dan nog is de status van zo'n tekst in de bron onduidelijk. Wat representeren ze nu eigenlijk, repertoire om gebruikt te worden door de beroepsentertainer die bij deze feesten optrad of de opgeschreven herinneringen van een deelnemer? Wat dit betreft zijn gedrukte boekjes met zulke teksten duidelijker-en vooral in deze vorm kennen we de meeste vastelavondteksten. Ze bevatten een adaptatie van gespeelde of voorgedragen teksten voor een leespubliek, dat niet tot de feestvierende groep behoord hoeft te hebben. Derhalve is vee I veranderd, niet aIleen de lokale referenties maar vooral alles wat het lezen kon bemoeilijken omdat het gebonden was aan een levende voorstelling. Om daarvan overtuigd te raken leze men slechts zorgvuldig het begin van het enig bekende exemplaarvan de oudste druk van de Elckerlijc van omstreeks 1495, onmiskenbaar een dramatische tekst: 'Hier beghint een schoen boecxken ghemaect in een maniere van enen spele oft batimente op Elckerlijck'. De uitgever weet heel goed dat we niet op of voor het podium staan, maar rustig met een boekje in een hoekje zitten. En daarom heeft hij zijn maatregelen getroffen. 5 Niettemin blijft bij die aanpassing de veronderstelling aanwezig dat het leespubliek weet tegen welk decor het de tekst moet plaatsen. Op dit punt hebben we een merkwaardig gegeven in de door de Antwerpse drukker Jan van Ghelen verstrekte uitleg met betrekking tot een, helaas niet bewaarde, spotprognosticatie, die niet door zijn publiek begrepen is. Het gaat om zijn uitgave van de Pantagruelsche prophetie, ongetwijfeld een komische vastelavondprofetie, in de traditie van Rabelais' Pantagrueline Prognostication van 1533. 6 Nu was de serieuze profetie met al zijn symbolen voor politieke machtsverhoudingen al tamelijk raadselachtig, zodat een parodie daarop wel zeer afhankelijk moet zijn van een feestelijk groepsgebeuren, waarin de kring op aanwijzing van de acteur de raadsels oplost. De kloof tussen deze situatie en een gedrukt leesboek met zo'n tekst is door Van Ghelen onderschat: 'Beminde Leser, vreesende dat ghy grootelijcken mocht verschrict oft verbaest zijn, oft te seer u hooft breken om te verstaen de verborghen secreten, ende wonderlijcke misterien, van der Pantagruelsche prophetie, de welcke wy corts hebben laten uutgaen in druc, annex ende met de Pantagruelsche Prognosticatie soo eest dat wy ghedacht hebben, al hier in desen (tot verlichtinghe uwer herten) een Iuttel verclaers van dien te doene.' En daarop voIgt zijn explicatie, achteraf, heel toepasselijk als bijlage bij een eenvoudiger tekst van het volksfeest, een spotmandement. 7 Ondanks deze complicaties kunnen we in een grote verscheidenheid van teksten ee?- oorsprong in de vastelavondviering aanwijzen. Als echte toneelstukken ZlJn een aantal tafelspelen en kluchten, en ook een Latijns school64
drama, hiermee in verband te brengen. 8 Ret eigenlijke vastelavondspel zoals dat in Duitsland overvloedig bewaard is uit de vijftiende en zestiende eeuw kennen wij slechts incidenteel, en dan nog aantoonbaar uit het Duits vertaald. 9 Toch zegt dat op zichzelf niets, alweer in verband met de aard van de spelen zelf en de geringe kans op overlevering: de Duitse spelen komen in overgrote meerderheid uit Neurenberg, en hoe juist daarvandaan al die spelen bewaard zijn, behoeft verklaring. Dat er van elders zo weinig of niets is, spreekt bijna vanzelf. Ten slotte zitten we met vele titels uit de genoemde rekeningen, zonder dat we nu iets meer dan dat hebben. Ook vastelavondteksten zonder uitgeschreven rollen-door de geadapteerde vorm waarin ze bewaard zijn is niet zonder meer duidelijk welk genre ze in oorsprong vertegenwoordigen - zijn er maar incidenteel, steeds bij de gratie van de carriere tot repertoire voor een beroepsentertainer, tot gedrukt leesboek of als gelegenheidstekst van een beroemd auteur die bij de rest van diens werk ingevoegd werd. Zo vinden we vastelavondteksten in het werk van Edewaerd de Dene, Jan van Rout en Matthijs Castelein. 1O Dat geeft mete en aan hoezeer de feesttraditie in gezeten burgerkring wortelt, want de genoemde auteurs vertegenwoordigen de stedelijke elitecultuur in de overgang van rederijkerij naar renaissance. Ret duidelijkst blijkt dat uit de wijze waarop Caste Ie in zijn gelegenheidsteksten presenteert, namelijk als modellen in zijn handleiding voor het beoefenen van de dichtkunst, de Const van rhetoriken. De teksten, die na elkaar volgen, demonstreren ieder een bepaalde dichtvorm, maar ook naar de inhoud hebben ze een exemplarisch karakter, dat in de titel geadstrueerd wordt met de toevoegingen 'Kinderdach. Lecture' en 'Ooc kinder lectuere'. Dat refereert aan het feest van de kinderbisschop, maar gezien de inhoud van de teksten nu geheel gelncorporeerd in een stedelijke vastelavondviering, gedomineerd door volwassenen: het zijn forse satiren, tegen de standen die hun plicht verzaken en tegen de vrouwen. Er zijn maar enkele teksten bewaard die verbonden kunnen worden met concrete stedelijke zottenfeesten. We kennen ze van het Bruss.else zottenfeest van 155 I en het Leidse zottenfeest van 1596 - in het laatste geval is het karakter van de bundel geheel gelijk te stellen aan de bekende bundeling van bijdragen aan rederijkersfeesten in het algemeen in de zestiende eeuw. Beide boekjes verraden een organisatie en gang van zaken bij deze fees ten zoals in een vorig hoofdstuk geschetst. Onder supervisie van de plaatselijke rederijkerij zijn quasi-rijken met een quasi-hofhouding ingesteld, waaraan de feestvierders schatplichtig zijn, in ruil waarvoor ze vermaakt worden en zich kunnen vermaken met komische omkeringen van het dagelijkse leven, gebed in raadselachtige stront- en seksgrappen. l l Met name de in druk, als leesboek, bewaarde teksten van het Brusselse zottenfeest verraden nog sterk het groepskarakter van het feest, dat in een dramatische vorm tot uiting komt, met participatie van aIle feestvierders. De eerste tekst, Dit is den Eedt van Meester Dom met vier ooren, Prince der dooren, bestaat uit een toneelstukje met drie rollen. De voornaamste is die van de griffier van het nieuw ingestelde zottenrijk, die de nieuwe koning moet zalven en de eed afnemen, sterk verwant aan de Franse 'griphier' uit de 65
------.~-
_u.. ; .~
ClEen rt~oon alJlOwere lJt
ftolitDa~anoltjn eji fa..
IIootl"er• .,iU'd./!IjdI(;OIIlter,;ma
Toneeltekst geproduceerd a ls Ic:esboek: Em 5c/won amQfUlSt His/om van Sandrijfl endt LanslODl (c irca 1570), titelpagina; ex: Mtinchc:n, Bayerische Staatsbibliothek
sott~es en de org~nisatie van de Societe Joyeuse. 12 Dan is er natuurlijk de komng zelf, terwlJI de derde rol de toeschouwers is opgedrongen, die steeds als onderdanen van het nieuwe rijk worden toegesproken. Aan het slot moeten ze antwoord geven op de vraag of ze de nieuwe wetten zullen onderhouden. Daarbij wordt alles geparodieerd wat in het echt bij zulke gelegenheden aan de orde komt. In de tweede tekst komt uitsluitend de koning aan het woord, en hij vaardigt een mandement uit inzake de munteenheid van zijn rijk. In werkelijkheid verschenen zulke muntevaluaties van de overheid jaarlijks, maar in het quasi-rijk wordt het volgens recept verbasterd tot 'vallende wasie'. De parodierende verhaspeling van bekende begrippen, vaak in scabreuze richting, behoort immers tot de voornaamste humoristische procedes van het zottenbewind. 13 We kunnen veel teksten aanwijzen die de kenmerken vertonen van de vastelavondviering, waaraan ze tevens direct of indirect refereren. Het voornaamste kenmerk ligt in het hanteren van stijlmiddelen die corresponderen met de gebruiken van het feest. Daar staat gearticuleerd nabootsen en omkeren centraal, en op de wijze van de literatuur wordt dat uitgedrukt in het gebruik van parodie en ironie. 14 Het materiaal waarop dat toegepast wordt, bestaat uit de communicatievormen waarin de geregelde maatschappij zich manifesteert ten overstaan van de gemiddelde burger aan het eind van de middeleeuwen: de ordonnantie, de preek, de wetenschappelijke verhandeling. Het tijdelijke spotrijk ontwerpt haar eigen communicatievormen, naar het model van die uit de werkelijke wereld, waarbij parodie en ironie de satirische doeleinden van de teksten realiseren. Spotsermoenen, spotmandementen, spotwetten, spotvonnissen, spotrecepten, spotprognosticaties vertonen in allerlei gradaties de band met een oorspronkelijk vastelavondgebeuren, in die zin dat ze bij zo'n gelegenheid gerealiseerd werden op dramatische wijze. Dat kon gaan van een simpele personificatie tot een volwaardige dramatische monoloog, opgevoerd door een zot met zijn marot.
Het spotsermoen kwam al ter sprake als transporteur van faecalische humor. In verband met de vastelavondviering-de meest gangbare Duitse term blijft Fasznachtpredigt-kende het een ruime verbreiding in de Westeuropese literatuur. 15 Doch steeds moet daarbij aangetekend worden dat de teksten een breder publiek kunnen krijgen bij het middeleeuwse volksfeest in het algemeen. En anderzijds komen ze in een min of meer autonome litera ire traditie te staan die los van de directe band met feestelijkheden zulke teksten opleverde. Zoals later zal blijken ligt de kiem voor de literaire traditie van veel van deze spotteksten in de Latijnse satiren uit de twaalfde eeuw, welke daar overigens binnen kloostermuren ontstaan zijn in het kader van de beschreven kerkelijke spotfeesten. 16 Bruiloften en partijen vormden kennelijk al langer een aantrekkelijke mogelijkheid tot het opvoeren van spotsermoenen, in een orale feestcultuur, of spotredevoeringen in het algemeen. In Tiel hielden de plaatselijke kooplieden in de elfde eeuw op hoge feestdagen drinkgelagen waarbij schandelijke praatjes werden voorgedragen, 'turpes sermones ad excitandum risum' .17 Waarom de kooplieden zo nodig met elkaar wilden l~chen op feest67
dagen is in een vorig hoofdstuk reeds becommentarieerd, waarbij duidelijk kon worden dat de aanleiding daartoe inderdaad in het 'turpe' (schandelijke) moest liggen. Ze passen hun eufemiserende zelfreiniging echter bij elke voorkomende gelegenheid toe. Van het Franse spotsermoen, het sermon joyeux, is bekend dat het nogal eens in de schouwburg opgevoerd werd als voorproefje bij een misteriespel, zonder dat daarbij bepaalde feestelijkheden een rol speelden. 18 Want drama was het zonder meer. In de rekeningen van Kamerijk over I537 wordt een met name genoemde acteur betaald 'ayant ce jour preschie sur un tonneau en recreant Ie peuple' .19 Hiermee zijn toch, heel kort, drie voorwaarden voor drama genoemd: personage, podium, publiek. De acteur is verkleed als predikant en maakt voor hij begint te preken een kruisteken. Hij gebruikt vee 1 Latijn, om te beginnen in de opening ais hij, zogenaamd, zijn thema citeert uit de bijbel. Maar zijn Latijn is brabbellatijn: 'Non scriptum est in libro Nullorum, De uno Nullo Willecommorum', begint een zestiende-eeuws spotsermoen, met een referentie aan het in de parodie geliefkoosde thema van Sint-Nemo (niemand), die als Niemand alles kan!20 Daarna kondigt de predikant minzaam aan de tekst te zullen uitleggen aan zijn 'ongheminde vriendekens overal' die als publiek voor hem staan. In het kader van de feestelijkheden wordt de verheven zalving en geleerdheid van de priester op de preekstoel naar qeneden gehaald en geherinterpreteerd op aards en lichamelijk niveau. De moraal wordt omgekeerd, want het thema van de preek is dat men zich laveloos moet drinken om het hemelrijk te verwerven. De predikant vertelt een illustratief verhaaltje-het exempel uit de serieuze preek-over een persoon die gebarsten is van het drinken. Geheel in het zwart geklede engelen voerden zijn ziel onder het hemeIrijk waar het zeer donker was: 'Peijnst wat blijscepe dat men daer mochte maken'. Het is hierbij duideIijk hoe eenvoudig deze omkeringstechniek toch de traditionele moraal blijft verkondigen van zuipen is zonde, aIleen gebeurt het op de bijzondere manier van de ironie. En dat ligt geheel in de Iijn van wat over het sociaal effect van de feesten in het algemeen is opgemerkt. Verder verleent de predikant veelvuldig aflaten en geeft zijn zegen en de absolutie. Een preek gewijd aan het martelaarschap van de Heilige Haring (!) besluit vriendelijk met de volgende 'Publikumsbeschimpfung'. 'Ende van my dees benedictie ontfaet, Neten en luysen in u Iieden hooft ghesaeyt U schoens in sticx, de cousen ontnayt Clapooren [druipers] en masselen [zweren] voor u schene De hoeste, den bulst [rochel], den cancker, de spene [aambeien].' Ook wordt met de ban gedreigd wanneer men zich niet in de kroeg zal begeven, die overigens met 'kercke' wordt aangeduid, een 'ledeghe plaets' (komische verbastering van 'heleghe').21 Andere teksten dreigen met de paus wannee~ je weigert overspel te plegen of permanent de liefde te bedrijyen voordat Je oud wordt. 22 Daarmee zijn de thema's van de bewaarde teksten wel genoemd. Naastenliefde en matigheid worden geherinterpreteerd als aanbevelingen tot seks en zuipen in termen van stront en gedemonstreerd aan het leven en lijden van spotheiligen.
68
Maar waar liggen nu nog aanwijzingen binnen deze teksten voor zo'n dramatische opvoering? Om te beginnen zien we in verschillende teksten de predikant directe vragen tot het publiek rich ten. Zijn we geneigd deze van retorische aard te achten, dan moet toch weer gememoreerd worden dat uit de Eedt van Meester Gam van het Brusselse zottenfeest weI degelijk blijkt dat het publiek metja en neen moest antwoorden. In het sermoen gewijd aan de heilige Reinhuut (,geheel leeg', zowel in verband met bezit als met de drinkbeker) van de Oudenaardse priester en rederijker Matthijs Castelein vinden we vragen als 'Gheraedt waer?', 'Maer hoe zulzy varen meught ghy peinsen?', 'Weetdy waer hy maerschalck af is?'.23 Het publiek krijgt de 'tnogelijkheid om antwoord te geven op tamelijk raadselachtige vragen, en deze interactie smeedt de groep aaneen in een feestritueel. Dat wordt nader uitgewerkt in directe opdrachten die de predikant zijn publiek geeft, dat daarmee steeds actiever een rol gaat meespelen. Ze moe ten op de knieen vallen en bidden, en aan het slot klinkt het 'Segt Amen wi en sullen niet bedijen' (we zullen ons niet verbeteren). Aan de andere kant biedt de rol van predikant vele mogelijkheden in gebaar en stembuiging. De veel voorkomende spotheilige in de bewaarde teksten wordt nogal eens direct toegesproken, en in een geval wordt de heilige zelfs in de directe rede opgevoerd door de predikant. Het als mogelijk repertoire-boek al genoemde Amsterdamse handschrift bevat naast de 'scijtstoel' nog een spotpreek, ook incompleet, gewijd aan de heilige Alij't de Gans, waarmee tevens de relatie met het volksfeest gelegd is: het was een volksgebruik om met Sint-Maarten een gebraden gans te eten. De predikant beweent de marteldood van Alijt derhalve uitvoerig en hij laat haar zelf aan het woord: 'Men verworghet mynen hals, Myn plumen worden my afghepluct, Myn dermen worden my utghetruct, Men tsnet my af voetten ende handen. '24 Dit biedt bijzondere mogelijkheden aan de acteur die dit spotsermoen opvoert. Anderzijds kan men moeilijk ontkennen dat de meeste van deze teksten in hun fixatie in handschrift of druk literaire parodieen geworden zijn, die aIleen door de directe rede nog herinneren aan de herkomst van het genre. Maar in hun nieuwe (voor )leesvorm ontbrekenjuist in hoge mate die elementen die inzicht zouden kunnen geven in de dramatische aspecten. Moeten we spreken van voordracht of opvoering van het spotsermoen tijdens de vastelavondviering? Hoe dan ook horen de teksten daar oorspronkelijk thuis. Verschillende vertonen nog de kenmerken van de lokale referenties in het met name noemen van allerlei personen, waar weinig grappigs aan is, tenzij men er als (voormalig) feestganger iets mee kan verbinden. En over het algemeen geldt dat de teksten veel raadselachtige grappen bevatten, zeker de twee in het Amsterdamse handschrift. En ook dat geeft weer een aanwijzing. Ais 'repertoire' staan deze twee teksten nog het dichtst bij een vertoning, terwijl de gedrukte teksten daar het verst van af zijn gedreven.
69
Tot de komische opvoeringen bij de vastelavondviering hoorde eveneens het spotrecept, gepresenteerd door een kwakzaiver. In deze medische burleske is de situatie die van een oplichtende koopman in geneeswaar die bij zijn publiek geen gehoor vindt. Deze scene is op zichzelf zeer verbreid in de geschiedenis van het westerse drama, te beginnen bij de koopman in zaiven en reukwaren met zijn knecht in de vroegste paasdrama's. De snoevende kwakzaiver wordt een geIiefkoosde figuur op het middeleeuwse podium, bij voorkeur als allegorie op de verleidingskunsten van de duivel maarook weI op de wonderverrichtlngen van Jezus die recepten uitschrijft voor het eeuwige leven. 25 Via tafelspel en spel van zinnen van de rederijkers Ioopt deze traditie Iangs de zeventiende-eeuwse klucht naar het achttiende-eeuwse bIijspel. Maar in de middeleeuwen bIijft er een aparte variant van deze scene ais een dramatische monoloog bij feesten en partijen, waarbij de elementen waar het voIksfeest om vraagt versterkt worden: de afbraak van een zich als geleerde presenterende autoriteit met raadselachtige stront- en seksfoikiore, die zich speciaal op zijn recepten richt. In dit opzicht begint de scene bij Rutebeufs Dit de l' Erberie uit het midden van de dertiende eeuw, waarvan nog in 1950 bij een vertaling met commentaar in een wetenschappelijk tijdschrift enkele regels weggelaten worden vanwege hun smakeloze karakter.26 Nu zijn de scatologische hoogstanden van Rutebeuf in deze tekst zeker verbluffend, al bIijft nog menige versregel onduidelijk. Spotrecepten zijn ook bekend in Duitsland van Hans FoIz en in Engeland van Robert Henryson. Een anonieme Middeinederlandse prozatekst moet eveneens tot dit genre gerekend worden. De tekst refereert direct aan een gebruik bij vastelavond en verraadt bovendien in de opening de herkomst: 'N u hoert merkeliken toe, ais of ghi doef waert ende siet wel toe met blinden oghen, ende hout u mont toe met vele Iachens'. Behaive de opmerking dat het ondenkbaar is dat iemand ooit zoiets opschrijft anders dan om het (weer) voor te dragen, ligt er eveneens een sterke aanwijzing voor het voIksfeest in de absurde omkering van de Iogica, hetgeen tot het komisch procede van de gehele tekst behoort. De tekst is verder gevuld met een nonsensrecept, met ais ingredienten onder andere 'die galle van een moIensteen, dat inghewant van een aenbilt, dat smeer van een roestich hoefyser, ende drie ellen beghinen veest [begijnenwinden],. 27 Totaal onbekend is een achttal zogenaamde spotprognosticaties, aIle gedrukt in de zestiende eeuw. 28 Ze bespotten de jaarlijks in groten getale verschijnende almanakken, die ook of bijna uitsluitend voorspellingen (prognosticaties) bevatten voor het komende jaar, over weer, oogst, ziekten, politieke ontwikkelingen en dergelijke. Maar daar blijft het niet bij. Het doel is niet zozeer spot met de praktijken van de astrologie ais weI de exploitatie van weer een elitair verschijnsel uit de dageIijkse realiteit in het kader van de ongebreideide grappenmakerij van het middeleeuwse voIks~eest. Veel van de humor, juist weer op het obscene en scatologische vlak, is In het geheel niet meer met kritiek op de astrologie te verbinden maar weI met de ~isen van de feestvierders. En toch zal men in deze alleraardigste leesboekJes met hun aantrekkelijke titelhoutsneden niet gauw de neerslag
70
Spotprognosticatie: Vmnde /mnoslicalitTI L... ] bi mi ~Itr Herry (Uiwarich IJQtrSlei (15118), titdpagina; ex: Leiden, Bibliotheca Thysiana
,
SpotprognO$ti
~ \'
(_
rI
gericht tot zijn duivelse helpers, met de opdracht om verse zielen op aarde le verzamelen. Even later keren dezen terug met vertegenwoordigers van a llerlei standen die zonden en ondeugden hebben begaan, in toenemende mate weer naar burgerlijk perspectief. Van het rederijkerstoneel kennen we twee late uitlopers van deze scene als volledige zinnespelen, opgevoerd te Haarlem omstreeks 1560. Seide bestaan voomamelijk uit een lange monoloog waarin Lucirer zij n knechten instrueert per mandement, met gedetailleerde signalementen van de te betrappen zondaars. 19 Niet aileen op het niveau van de elite-literatuur der rederijkers komt het spotmandement de Renaissance binnen. Nog later zagen we dat al aan de AITfUJlUlk van den Duyvel uit '737. Vrijwel zonder d irect moraliserende bedoelingen ontstaat een andere traditie van verstrooiingsteksten die niet zonder meer met actuele reeslelijkheden in verband te brengen zijn. Het gaat om een hele verzameling van gedrukte mandementen, privileges, parlementsverslagen en wetten in de tweede hem van de zeventiende eeuw, rond het thema van de strijd om de broek. Feminarius en Homo Masculino betwisten elkaar vanui t hun quasi-rijken de absolute macht over de andere sekse, waarb ij de mogelijkheden van het genre tot op de bodem benut worden zander dat daarbij op enige directe wijze een dimensie van moraliserende achtergrond geopend wordt. Het lijkt vennaaksliteratuur zonder meer,
De zielen in de he!. Vit: Bonaventura, &Nc van die vier (Hfeninghtn (1499), I 3 v.; ex: San Marino (Cal. ), Hunt ington Library
waarmee niet gezegd is dat er niet een sterk opinierende invloed van zulk vermaak kan uitgaan op het publiek waarop het gericht is. Van dezelfde aard zijn verordeningen van het Neuzengilde, bekend vanafhet begin der zeventiende eeuw en vooral in de achttiende eeuw een gewild schertsnummer in almanakken. 80 Hiertegenover staan spotmandementen als het Mandement van Bacchusuit 1580 , weliswaar voor de druk aangepast als leestekst, maar niettemin met nog vele sporen van direct gebruik bij de vastelavondviering en verwante feesten zoals hiervoor besproken is. We zouden aan de hand van een handschrift van omstreeks 1700 (?) nog kunnen zien hoe dicht zo'n gedrukte tekst bij het eigenlijke repertoire staat. Het placcaet van m~'n heer den vasten, slechts bewaarcl op een sterk beduimeld papiertje in het stadsarchief van Kortrijk, moet wei een speeltekst zijn voor de vastelavondviering. Genoteerd is de uitvoerige spottitulatuur van de soeverein der vasten, en de begroetingsformule aan de onderdanen van zijn rijk. Ais dan de eigenlijke instructies voor de feestviering moe ten beginnen, breekt de tekst af met een et cetera-teken: kennelijk liet men dit afhangen van plaats en omstandigheden waar de soeverein zich als feestaanvoerder presenteerde. 81 Een groot aantal Franse spotmandementen, gedrukt vanaf het begin der zestiende eeuw tot ver in de zeventiende eeuw, moet in relatie gebracht worden met de activiteiten van de SocietesJoyeuses in verschillende steden. Sommige zijn zelfs gedrukt op perkament, als uitvloeisel van de quasiofficiele status die ze pretenderen. 82 Doch ook deze teksten bewegen zich tussen de polen van repertoire zonder meer, om te lezen en te gebruiken, behorend bij feestactiviteiten van een werkelijk gezelschap op een bepaald tijdstip, en van spotteksten los van deze directe band die voortkomen uit een literaire traditie die haar wortels he eft in zulke feesten. Het eerste type wordt vertegenwoordigd door Les Triomphes de l'abbaye des conards uit 1587. Dit boek bevat een groot aantal stukken van parodistische aard, voornamelijk quasi-officiele documenten, die door het gelijknamige gezelschap te Rouaan in de loop van de zestiende eeuw bij processies en ander feestvertoon, vooral bij de vastelavondviering, gebruikt werden, zoals, vaak met datum, bij menig stuk aangegeven wordt. Ais zodanig is het een soort gecumuleerd feestprogramma, dat nu ook als leesboek kan fungeren. 83 Aan de andere kant staat het Privilege des Enfants Sans-Soucy, uit het begin van de zeventiende eeuw, dat met een werkelijk gezelschap van die naam niets meer uitstaande heeft. 84 Het bevat de bekende voorstelling van een quasi-orde die zich op het zuipen heeft toegelegd. De uitvaardiger van het privilege is Bacchus, en hij kondigt de stichting van de Ordre du Tonneau aan, waarbij hij allerlei personen met functies binnen deze orde bekleedt. Maar de meeste spotteksten liggen hier tussenin. Ook een nadere analyse laat niet toe vast te stellen in hoeverre zij voortkomen uit een literaire traditie dan wel actuele feestvieringen representeren. Gegevens daarvoor zouden uit archiefonderzoek moe ten komen, en dan nog heeft men bronnen nodig die inzicht geven in wat er zoal bij de feesten gebeurde, want informatie over datum en plaats is niet voldoende. In ieder geval behandelen de teksten de thema's van de laat-middeleeuwse zottenfeesten, opgehangen 95
aan steeds weer nieuwe spotorden. 85 Drinken en dobbelen worden aanhoudend geYnstitutionaliseerd, slechts overtroffen door mandementen, privileges, wetten en processtukken die afwijkingen van de heersende huwelijksmoraal van quasi-instemming voorzien. Daarbij wordt het bestaan van hoorndragers gelegaliseerd alsook de wens om twee vrouwen te bezitten, terwijl klachten van vrouwen tegen de 'Privileges et Fidelitez des Chastrez', de orde der castraten, op juridische wijze weerlegd worden. Tevens worden er instructies uitgevaardigd hoe men met oplichten en stelen aan geld en eten kan komen, een uitvloeisel van het vastelavondgedrag waarbij de feestvierders alles in het werk stellen om geschenken en voedsel van voorbijgangers en uit huizen der rijken te bemachtigen. 86 Geheel buiten dit probleemveld van al dan niet bij actuele feestelijkheden gebruikte of te gebruiken teksten liggen de serieuze overheidsstukken, die de bezigheden en het feestprogramma van een spotgezelschap of de vastelavondviering in het algemeen nader omschrijven. Aangezien ze vrolijke zaken regelen en ook weI op rijm staan, vertonen ze op het eerste gezicht nogal wat overeenkomst met de spotmandementen. Maar dat is eigenlijk al meteen uitgesloten wanneer ze uitgevaardigd zijn door historische personen die vanuit een werkelijke macht ageren. Zo greep Filips de Goede in met een mandement ten gunste van de geestelijken van zijn hofkapel, die sinds het Concilie van Bazel van 1435 in toenemende mate belemmerd werden bij het houden van hun kerkelijk zottenfeest. Op 27 december 1454-de gebruikelijke datum voor dat feest-staat hij hen in een berijmde oorkonde toe om weer openlijk hun feesten te vieren, hetgeen in een soortgelijk stuk van kerkelijke zijde in 1482 bevestigd werd, bij monde van Jean d' Amboise, bisschop en hertog van Langres. 87 Het Gentse reglement voor de vastelavondviering in 1526, bewaard in het stadsarchief aldaar onder de titel een ghenouchelic vastenavont spel, werd al gebruikt als bron bij het overzicht van stedelijke feestactiviteiten. 88 De rechtvaardiging daarvoor ligt in het serieuze karakter van dit overheidsdocument. Dat geldt ook voor een rechtsdocument bij deze feesten, gedateerd 15 februari 1538, dat de regeling van een geschil tussen twee vastelavondwijkvorsten bevat. Aangezien ze voor de duur van de feesten zekere door de werkelijke overheid gedelegeerde bevoegdheden bezaten met betrekking tot de organisatie van het vertier binnen hun wijk, konden er conflicten ontstaan tussen de wijkvorsten onderling. In dit geval gaat het om de vraag of men zonder toestemming van de lokale wijkvorst in elkaars wijken met vastelavondspelen mag optreden. Toch geeft de geeiste genoegdoening-de aanbieding met fluit- en trommelspel van een karper en een emmer mosselen-weer een spottend tintje aan de wijze waarop het geschil geregeld werd. 89 Het spotmandement in de Westeuropese literatuur vormt een literair genre dat haar basis heeft in speelteksten van het middeleeuwse volksfeest in al haar vormen, beginnend bij de parodieen op de pauselijke decreten van het kerkelijk zottenfeest en de correspondentie tussen duivel en paus. Onderscheidt het zich als zodanig van serieuze overheidsverordeningen met be-
96
tre~king tot de orga~isatie van zulke fees ten, dan is de marge niettemin zeer klem wanneer de wIJkvorsten vanuit hun tijdelijke bevoegdheden aan het regelen slaan. Daarbij vormt met name de aard van vee I overgeleverde spotmandementen - gedrukte leesboekjes-doorgaans een onoverkomelijk bezwaar voor een juiste plaatsbepaling van zo'n tekst: is hij (ooit) gebruikt als speeltekst, bestaat hij uit een adaptatie daarvan of is hij een produkt van de liteniire traditie buiten de eigenlijke feestelijkheden om?
De quasi-orde Het spotmandement impliceert automatisch een ins tan tie die de verordeningen uitvaardigt. Deze staat in de regel aan het hoofd van het quasi-rijk dat we van de stedelijke vastelavondfeesten kennen. Maar ook wordt hij gepresenteerd als leider, begunstiger of patroon van een orde of gilde dat de beoefening van een of meer ondeugden tot haar taak heeft gemaakt. Al naar gelang de tekst dichter in verband gebracht kan worden met werkelijke feestactiviteiten neemt de mogelijkheid toe dat zo'n spotgilde inderdaad tot de vormgevingen van het feest behoorde, dat wil zeggen als een tijdelijke verbeelding van de feestvierders, die in hun normale doen deel uitmaken van de geordende maatschappij. Maar evenzeer, zo niet vaker, ontmoeten we de voorstelling van een spotorde of spotgilde louter als allegorie in de vorm van een papieren parodie op werkelijke instellingen, met op ironische wijze geuite, satirische oogmerken. Is er in deze gevallen van een werkelijk feestgebeuren al geen sprake meer, de gedachte dat zulke teksten het doen en laten van werkelijke gilden, met amorele doeleinden, weerspiegelen gaat geheel voorbij aan de traditie waarin deze liggen en de vorm waartoe dat geleid heeft. Reeds het spotmandement van Surianus uit 1209 heeft aanleiding gegeyen tot het aanhoudende misverstand dat zulke spotmandementen rechtshandelingen bevatten van werkelijke organisaties. In dit geval achtte men het bestaan van een strak georganiseerde vagantenorde bewezen. 90 Maar ook elders heeft men steeds weer aan deze ironische spotteksten van zottenfeest en vastelavond werkelijke organisaties willen verbinden van frivole aard en met een permanent karakter. 91 Inderdaad lijken het schertsrijk en de schertsbewindvoerders in sommige teksten net echt. Dat was ook de bedoeling, en zo presenteerden ze zich in vermomming aan hun medeburgers in stad en land voor de duur van de feestelijkheden. Het middeleeuwse feestwezen parodieert steeds op deze wijze, in handelingen en tekst, de kerkelijke en wereldlijke instituties. Maar die alternatieve organisaties vormen niet meer dan een tijdelijke schijnwereld, bevolkt door dezelfde personen die aldus spanningen ventileren en de organisatie van hun echte wereld testen en versterken. 92 Het bestaan van een vagantenorde met vaste reglementen als een wijdvertakte, Europese organisatie van rondzwervende studenten en geestelijken acht men, op deze voet, ook bewezen door een tekst uit de Carmina burana van omstreeks 1200, die derhalve weI aangeduid wordt met de verzonnen titel Ordo vagorum. In feite is het niets anders dan de literaire exponent van het bekende type parodie op geestelijke instellingen, in dit geval de kloosterorde en haar regel. J uist in de tijd van ontstaan'Schoten de nieuwe
97
kloosterorden als paddestoelen uit de grond, de een met nog fraaiere regels dan de andere. En de Ordo vagorum-tekst staat zeker niet aIleen als parodie op deze nieuwe kloosterregels. 93 In de loop van de dertiende eeuw worden zulke teksten een rage. Ze vormen het bewijs dat de spotfeesten niet aIleen ventileren, maar juist ook nieuwe vormen helpen ontwikkelen, door het tegengestelde daarvan te testen. De spot op de kloosterregels geeft geen antwoord op spanningen die een eeuwenoud instituut van tijd tot tijd kon opwerpen, ze richt zich juist op iets nieuws in de eigen tijd, en dat helpt ze daarmee opbouwen. De beroemdste voorstelling van een quasi-orde is die in de Speculum stultorum van Nigel van Longchamps-ook weI Nigel Wireker-, geschreven tussen 1179 en 1 180. Tot in de zestiende eeuw blijft dit werk een veelgebruikte inspiratiebron. Burnellus de ezel wil hogerop in de maatschappij en besluit na een aantal mislukkingen zich terug te trekken in een geestelijke orde. Bij nader onderzoek vindt hij er geen geschikt genoeg, zodat hij zelf dan maar een orde sticht. De regel is gebaseerd op de aantrekkelijkste items uit de bestaande orderegels, zoals het paardrijden der tempeliers, vrijdags vlees eten van de dominicanen, een mis per maand van de franciscanen, ongelimiteerde conversatie van weer een andere orde, tot ten slotte het recht op een vrouw dat ontleend kan worden aan de eerste orde terwereld, die van Adam en Eva. Dat zal de regel zijn van Burnellus' orde, een iron ische kritiek op de extravagantie in uiterlijk en gedrag van de reeds bestaande en nieuw gestichte kloosterorden. 94 L' ordre de bel ayse-de orde van neem er je gemak maar van - behoort tot de Anglo-Normandische literatuur en is ontstaan omstreeks 1300. De opzet is precies dezelfde. 95 De regel van deze pretorde bestaat uit elementen ontleend aan de regels van verschillende serieuze orden, en wel zodanig geselecteerd en gecombineerd dat het weer resulteert in scherpe, ironische kritiek op zulke orden. In Frankrijk is er Rutebeufs satire op de orderegels, speciaal die der jakobijnen, van 1259, Des regles. 96 Ook Rabelais laat Gargantua een nieuw klooster stichten, met een geheel unieke regel die eropuit is om vooral aan de erotische verlangens van de broeders en zusters tegemoet te komen. De regel kan samengevat worden in een zin: 'Doe wat u aanstaat'.97 Het Engelse Land of Cokaygne uit het begin van de veertiende eeuw beschrijft, anders dan de overige Europese luilekkerlandteksten, voornamelijk een aldaar gevestigde abdij. De opsomming van de leefgewoonten betekent evenzoveel kritiek op de bestaande stichtingen. 98 Hem Selphartes Regel uit het begin van de vijftiende (?) eeuw laat hen die van het pad der deugd raken per schip in het klooster Eigen Wil belanden, waar de broeders naar een omgekeerde regelleven. Ze dragen de namen van gepersonifieerde zonden en ondeugden, spreken niet graag over God en ze vloeken bij het leven. Toch onderscheidt de tekst zich van de tot nu toe genoemde door het achterwege blijven van ironie. Het beeld wordt direct gegeven als iets afschrikwekkends en aan het slot wordt overwogen hoe men mensen voo~ zo'n rampzalig lot moet behoeden. De andere teksten prijzen het alternatleve gedrag van harte aan, en nodigen diverse groeperingen in de maatschappij dringend uit zich bij hen te voegen, waarmee ze de satire op de wijze van de ironie presenteren. 98
In die zin wordt het genre ook nog door humanisten als Matthias Flacius Illyricus geapprecieerd. De door hem in 1556 uitgegeven Regula b. Libertini uit de dertiende eeuw geeft het gedrag aan voor de broeders die zich geschaard hebben onder het patroonschap van de Heilige Libertinus, wiens naam naar ongebonden liederlijkheid verwijst. De abt is aan de drank, de abdis danst, de proost is een brasser en de portier een inhalige schraper, terwijl de koorheren lopen te pronken in hun weelderige kledij. Ze beginnen allen de dag met een goede dronk, om vervolgens over te gaan op gokken en dobbelen. En iedereen kan toetreden, met uitzondering van die ezels die's ochtends vroeg opstaan. 99 Vanden co vente uit het handschrift Van Hulthem vertegenwoordigt het type van de kloosterparodie in onze literatuur, met de variant dat de auteur zijn satire in het bijzonder op de realiteit van jongere zonen ofbastaards uit een adellijk geslacht richt. Dezen vielen buiten de prijzen bij de verdeling van vaders erfschat en zagen in het kloosterleven een mogelijkheid om met vette prebenden hun leven op grote voet te continueren. Daarbij is in de parodie gedacht aan regel en leven der minderbroeders.100 Een bredere uitwerking van de schijnorde geeft de orde van' Aernouts arme Broederen', uit het midden van de vijftiende eeuw. Een vrij letterlijke Duitse vertaling van hun regel heet veelbetekenend Der boiffen orden. De parodie op kloosterregels, met name die der minderbroeders, is duidelijk, maar de nieuwe orde is breder van opzet. Er is sprake van de 'Rabauwen Oorden' en 'der Rabauwen Reghel', en dat betekent dat zij die buiten de geordende samenleving staan en hun brood op eerloze wijze Iangs de wegen verdienen tot de gewenste aanhangers behoren. 101 De tekst rekent op sterk ironische wijze met zulke buitenmaatschappelijken af, in de traditie van gebruiken en technieken van het zottenfeest. Al in een inleidend tekstje op de eigenIijke regel spoort de schijn-heilige 'sinte Magher van Gecxhuysen' de broeders tot ondeugden en kwaadaardigheid aan ten einde 'vrolijc' te kunnen zijn. Maar de aard van die 'vrolijkheid' mag voor de goede verstaander al blijken uit zijn naam. De regel zelf, door genoemde heilige ingesteld, schrijft voor dat om te beginnen de gewone kleren moe ten worden verzopen in de kroeg. Dan moet de broeder alles wat goed is haten, aIle deugd verla ten, vloeken, lui zijn, vleien, vreten en schransen, en vooral: 'Nemmermeer en suldy werck bestaen,/Maer ghy moet u gheneren met ledich gaen'. Ze hebben dan ook versleten kleren en ze verrekken van de honger en de kou. Dat wordt mede uitgedrukt in hun (spot)namen, als Hol-kake, Ruym-schotel, Druyp-neuse, Grooten hongher, Seldensat, Klipper-tant en dergelijke. Daarin herkennen we de preoccupaties van het stedelijke volksfeest, naast de centrale aandacht voor de dwaasheid die tot quaet regiment leidt, de totale berooidheid. Wanneer een van de broeders toevallig bezit vormt, dient hij het onmiddellijk op te zuipen: 'Hy en hout den Eedt der Oorden niet voorwaer,lMaer hy is buy ten zijnen reghel ghetreden'. Dit staat in een van de andere teksten rond deze orde, die technieken beschrijft om aan eten en drinken te komen, vooral door argeloze huisvrouwen op te lichten. Het geheel wekt sterk de indruk dat een bepaalde, criminele levenswijze gepropa-
99
geerd wordt, maar in feite maken deze teksten op ironische wijze een bestaand zwerversproletariaat belachelijk door te suggereren dat zo'n leven onder patroonschap van de magere heilige vrije keus is, ingegeven door dwaasheid. De beschrijving van hun oplichterspraktijken lijkt daarbij een alarmerende betekenis te hebben. 102 Sterk verwant aan de beschreven spotorden in Vanden covente en Hern Selphartes Regel is het 'zober Convent' waartoe De ghenoeghlijcke Pelgrimagie ofte Bevaert tot sinte Heb-niet, diemen doet met het Schip van Armoede ten slotte leidt. Potentiele pelgrims worden aangespoord zo snel mogelijk geld en goederen erdoor te jagen: 'Spoeyt u gheringhe [vlug], t'Schip wil van landen' luidt de stokregel aan het slot van elke strofe. Wie het berooidst eruitziet, met versleten kleren en schoenen en met lang haar, zal het hoogste aanzien genieten. De reisfolder beschrijft dan de route, die vanaf Deurslagh via Smachtenburgh, Droevendael en Hongheryen voert naar Kranckentroost, waar in het genoemde klooster prior Poyer staat te wachten, geassisteerd door subprior Droog nap, procurator Geldeloos, portier Spaer-bec en nog veel meer broeders, die in hun naam het eindstation van hun levenswandel uitdragen. En dan voIgt voor de laatste keer de stokregel met de aansporing om haast te maken. I03 In deze tekst is de directe satire op de regels der bedelorden, waarmee het genre in de twaalfde eeuw begint, zo goed als verdwenen. Binnen de dimensies van het kerkelijk zottenfeest was dat actueel, maar de latere stedelijke vastelavondvieringen hebben hun eigen bekommernis, en die ligt in de eerste plaats bij het normeren van gedrag dat de opkomende welvaart van de stadsburger garandeert en beschermt, zo niet uitbreidt. Daarbij nemen spaarzin, kapitaals- en goederenvergaring, en hard werken een centrale plaats in. Wie daaraan nog niet voldoet, maar ook wie daaraan niet kan voldoen, is het slachtoffer van de betreurenswaardige dwaasheid die tot quaet regiment heeft geleid, een in beginsel corrigeerbare ondeugd: 'Onachsaemheyt is de moeder ende voetster van armoede', zegt een in 1549 gedrukt spreekwoordenboek. I04 Wie zich niet laat corrigeren, kan dan weten waar hij uitkomt. Sommige teksten hanteren de vertrouwde ironie der zottenfeesten en gebruiken nog tot in de zeventiende eeuw de spotorde als zelfgekozen organisatie van zulke dwazen. Andere teksten laten ironie en spotorde varen en schilderen rechttoe rechtaan dwaasheden en eindbestemmingen als het gasthuis en Narragonia. IOS De voornaamste concretisering van niet werken en potverteren wordt, op dit niveau, gevonden in de talloze zuipersorden waarop de Westeuropese literatuur ons vanaf de vijftiende eeuw in toenemende mate vergast. Voor die tijd komen we de quasi-orde van geestelijken die zich onder meer bedrinken incidenteel tegen, als satirische vorm voor een van de vele misstanden waaraan de reguliere geestelijkheid zich schuldig zou maken. Maar in stedelijk perspectief groeit de drank uit tot aanleiding voor en exponent van de dwaasheid die de burger het materiele belang uit het oog doet verliezen. En de orden die zulke dwazen daarbij vormen, natuurlijk onder com~ando van Bacchus, wor;Ien nu meer gericht naar het model van de geestelijke broederschappen III de steden en van de gilden aldaar zonder meer. Een roo
voorbode van deze ontwikkeling troffen we al aan in verschiIlende teksten van Eustache Deschamps uit de tweede helft van de veertiende eeuw, met zijn orde der benevelden en zijn soeverein der kroeglopers, terwijl een reminiscentie aan het vermaak van geestelijken nog te vinden bleek in het Latijnse spotmandement dat zekere Andreas Toblar in 1467 opneemt in een zuipersorde. 106 De laat-vijftiende-eeuwse Fraternity of drinkers, een rijmtekst, heeft voorzien in de stichting van een hospitaal voor de leden en geeft daarmee al onomwonden hun eindbestemming aan. En met het noemen van schuldenaars en pantoffelhelden als voornaamste aanhangers zijn meteen mikpunten van de vastelavond overgenomen, zoals die ze ten dele erfde van de charivari der jongelingen. 107 Sterk onder invloed van de Reformatie heeft Duitsland een complete 'Trunkenheitsliteratur' opgeleverd waarin van quasi-orde en spotmandement kwistig-maar niet uitsluitend-gebruik wordt gemaakt, zoals Hieronymus Bocks Der vollen bruder orden van omstreeks 1540, de Trinkerorden uit diezelfde tijd, en vooral Der Zudrincker und Prasser Cesat;;;e, Ordnung und Instruction die vanaf omstreeks 1512- 15 13 de gehele zestiende eeuw doorgedrukt wordt. Steeds komt de structuur voor van een oproep aan potentiele leden, die zich kunnen kwalificeren voor opname door zich over te geven aan de zonden en ondeugden die de stedelijke welvaart bedreigen. 108 Het Mandement van Bacchus, gedrukt in 1580, bevat rechtshandelingen van de soeverein van een quasi-rijk dat om drinken draait. Dat de tekst nog dicht bij feitelijke feestelijkheden moet staan, lijkt ook te volgen uit dit dominerende karakter van zo'n quasi-rijk met de feestvierders als onderdanen, tegenover spotorde, -gilde of -broederschap als een meer literaire vorm. Dat blijkt immers ook uit het vorstendom van Meester Oom in de Eedt van 1552, waarvan we met zekerheid mogen aannemen dat het als basisvorm van stedelijk vertier ook het Brusselse zottenfeest van 1551 bepaalde. 109 Daarmee is niet in tegenspraak datJan van den Berghes Leenhof der Childen (1564) en Pers' Suyp-Stadt (1624) eveneens het quasi-rijk als uitgangspunt hebben genomen, terwijl ze zo duidelijk los van actuele feestelijkheden staan. Beide auteurs tiIlen deze vorm nadrukkelijk op in een traditie van elite-literatuur, onder expliciete verwijzing daarnaar. 110 Die kloof is niet aanwezig in de teksten die voor hun satire de spotorde gebruiken, van de vijftiende tot de zeventiende eeuw. Ais literaire aIlegorieen sluiten ze op afstand stilzwijgend aan bij de voorsteIlingen en gebruiken van de stedelijke spelvormen, zonder die direct te reflecteren. WeI zeer vaag zijn de grenzen geworden van de broederschap in Van Bacchus alder dronckaerts Codt. De leden krijgen aanwijzingen hoe hij vereerd dient te worden, en weI door aIle deugd en eer te laten varen, eigendom en bezit te verteren en het werken aan vrouwen over te laten. Daarmee zijn de bekende dwaasheden weer aanbevolen en de bestemming kan aan het slot van de tekst nauwelijks meer als een verrassing aankomen, te weten het 'huys van Nobis' -een aanduiding voor de hel als duivelse herberg-waar ze tot in lengte van dagen zwavel en pek kunnen drinken als 'der booser gheesten gheck' .111 Vanden Abt van Amfra, Heer tot Kannenbergh geeft de statuten van een spotorde die aanvankelijk nog lonkt naar de kloosterorde maar 101
halverwege ook als 'gilde' aangeduid blijkt te kunnen worden. De oorkonder heet Claes van Nobis, en het zuipen is het doel waarnaar de uitgenodigde leden dienen te streven, hoe meer hoe beter en hoe hoger je in de orde geeerd zult worden. Dat drukt de naam van de abt al tweemaal uit, wanneer we 'Amfra' inderdaad kunnen opvatten als een verwijzing naar 'amfora', de drinkbeker.1I2 Is de zuipersorde de voornaamste exponent van de dwaasheid die tot quaet regiment leidt, daarnaast komen ook andere concretiseringen voor. De eenvoudigste is een organisatie van dwazen zonder meer, waarbij de gewenste eigenschappen van de broeders corresponderen met de zonden en ondeugden waarvan de samenleving zich wenst te bevrijden. Ook dat laatste wordt in toenemende mate geconcretiseerd, onder gelijktijdige vervaging van aard en kenmerken van de broederschap als zodanig. John Lydgate voert in de eerste helft van de vijftiende eeuw een zottenorde op in A tale of thre-score folys and thre, in een latere redactie bekend als de Order of Fools.1l3 Ligt zijn inspiratie ongetwijfeld bij een Anglo-Normandische tekst die een opsomming van dwaasheden geeft, Lydgate personifieert ze en laat ze een orde vormen. Deze allegorisering mist echter elke ironie, zoals we die tot nu toe steeds aantroffen bij het aanwerven van leden en het aansporen tot bepaald wangedrag. Zijn orde is gesticht door het literaire prototype van de dwaasheid, Marcolphus, onder patroonschap van Bacchus en Venus. Vervolgens beschrijft hij drieenzestig dwazen, getypeerd naar hun zonde, over wie hij Gods vloek afroept. Daarmee bespreekt hij zondaars, naar de maat van de tien geboden, en God zal zich over hen ontfermen. Het perspectief van de stedelijke vastelavondviering en de nieuwe burgerlijke belangen ontbreekt. Er is nog geen sprake van overtreders van door de burgerij uitgezette normen, over wie die burgerij zich zelf wenst te ontfermen door ze op ironische wijze af te voeren. Die omwenteling heeft weI plaatsgevonden in Sebastiaan Brants NarrenI 494, waar zonden en ondeugden naar burgerlijk perspectief gerelateerd worden aan dwaasheid, die te vermijden en te corrigeren va It. Ze worden belichaamd in narren die gezamenlijk in karren en schepen weggevoerd worden, om de samenleving van hun last te bevrijden. J uist op het punt van de quasi-orde-vorming en de georganiseerde reis naar Narragonia vertoont de tekst weinig coherentie. Deze voorstellingen, zo nauw verbonden met de vormgevingen van de vastelavondviering, heeft Brant naar de achtergrond verplaatst in zijn leesboek, dat al even duidelijk drijft op de illustraties bij elke als nar gepersonifieerde ondeugd waar het om gaat. Daarmee is ook de ironie goeddeels verdwenen, die immers vooral functioneert bij spelvormen of de directe reminiscentie daaraan.1I4 Die ironie is nog volop aanwezig in typische voordrachtsteksten uit het besloten milieu van de universiteit, parodieen op de jaarlijks te houden disputaties die als afsluiting daarvan uitgesproken werden, in een verhaspeld Latijn vermengd met allerlei woorden uit de volkstaal. Ais zodanig staan zij op een lijn met de spotsermoenen en spotmandementen van de vastelavond, aIleen het milieu verschilt. Maar evenzeer als deze testen zij de
schiff van
I02
Het gilde van Sint-Lorts, de schijnheilige personificatie van het bedrog; uit: Vall Nyeuvonl, Loosheil erule ?rac/ike (circa I YlO), resp. A 5 r. en A 6 v.; ex: 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek
regels van hun milieu, de universitaire samenleving, en bieden de gclegenheid om sloom af te blazen. Kort voor 1489 hieJd Jodocus Gallus aan de universiteit van Heidelberg zo'n redevoering, die in het genoemde jaar gedrukt werd onder de titel M onopolium t l socittas vulgo dts LichtschiJJs, ingele id door de tocnmalige rector Jacob Wimpheling. Centraal staat de behandeling van de kwaliteiten die nodig zijn om opgenomen te worden in hel schip der verdocmden, het 'navis pcreuntium' of'Lichtschiff. AJleriei maatschappclijk d rijfhout kan daar ongelimiteerd plezier komen maken, en te zamen vormen zij een vrolijk gezclschap vagebonden aangevoerd door een 'bellenkoning', hetgeen wei een verwijzing moel zijn naar de narrenuitrusting. Vooral gesjeesde studenten komen in aanmerking om dit schip te bevolken, betoog~ de redenaar, waannee hij laat zien dat de tekst inderdaad de universitaire frustraties kanal iseert. Maar later blijkt de universiteit ook in cen stad te liggen, wanneer de ondeugden van middenstanders ter sprake komen. Toch heeft ook in deze tekst de broederschap als dominerende vonn in hoge mate plaats gemaakt voor een a lgemenere isola tie van ironisch beha ndelde ondeugden, die ge'identificeerd worden met de beoefenaars daa rvan, geplaatsl op het schip dat naar de ondergang vaart. En datzelfde trerren we aan in enige andere spotredevocringen van deze aard. ll~ De tamclijk concrete voorstelling van een orde als parodie op bestaande kloosterstichtingen, ten einde binnen de traditie van de gebruiken van het kerkclijk zottenfee st kritiek uit Ie oefenen , vonnt cen eigen literaire traditie rond orde, broederschap of gilde, onder handhaving van de satirische bedoclingen. Maar steeds blijft mogclij k dat deze traditionele vonngevingeen .,,;;o .fW
n1.etl
9,'~ ___~rt- nit
",-,HI
...... ~II?(... ~ ~ .. "''7
. r".,
~($;"'. ~F';;;-~"'~
~ 'll.., ~,.. ""'~7 1' t;..,.;;
",.-: "'~-"'"
sIi. . ,... (:w..... ,~ ~ #v" r~lF f ,...9.-1..;.;f. .... m.,.9.rlt-.... !i- .... ~,n. +~ -""'1 ~... .!JtI