Göktürkler-3

GÖKTÜRKLER III

A H M E T TAŞAĞIL

TÜRK TARİH KURUMU

ATATÜRK T Ü R K

KÜLTÜR, T A R İ H

DİL VE TARİH K U R U M U VII. Dizi — S a y ı

YÜKSEK KURUMU Y A Y I N L A R I

b

\60

GÖKTÜRKLER III

A H M E T TAŞAĞIL

T Ü R K

T A R İ H

K U R U M U

2004

B A S I M E V İ

-

A N K A R A

T a$ağı I, Ahmet Göktürkler 111 / Ahmet Taşağıl.— Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2004. ix, 109, [20] s.; 24 cm.— ( A K D T Y K Türk Tarih Kurumu yayınları; VII. Dizi-Sa. 160 ). h

Bibliyografya ve indeks var. ISBN 975 - 16 - 1 1 13 - X (tk.) ISBN 9 7 5 - 1 6 - 1631 - X I.

Gök-Türk Devleti

950.13

ISBN 975-16-1113-X Tk. ISBN 975-16-1631-X Raportör: Prof Dr Özkan İZGİ

Tarih. I. E.a. II. Dizi.

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ GİRİŞ

VII 1

I- K U T L U G KAĞAN V E II. G Ö K - T Ü R K D E V L E T İ N İ N K U R U L U Ş U 1- Bağımsızlık Mücadelesinin Başlaması ve Gelişmesi

8

2- Kutlug'un Ortaya Çıkması

11

3- T o n y u k ı ı k ' u n Ç i n ' d e n Kaçıp Kutlug'a Katılması

12

4- O ğ u z l a r l a Mücadele ve Devlete Bağlanmaları

13

5- Çin'e Karşı Akınlar

14

6- Çinlilerin Karşı tedbirleri

16

7- Kutlug'uıı Ö l ü m ü

17

II- K A P G A N KAĞAN DEVRİ 1- K a p g a n ' ı n Tahta Geçmesi

19

2- K a p g a n ' ı n Politikasının Esasları

20

3- Çin'in Baskı Altına Alınması

21

4- Ç i n ' e Karşı D ü z e n l e n e n Y e n i Akınlar

25

5- Ç i n ' d e Veliaht Değişikliği

26

6- Kapgan'ın Y e n i Bir İdarî Teşkilatlanma Yapması

28

7- Batı Y ö n ü n d e Askerî H a r e k â t

28

8- Yeniden Ç i n ' e Yöneliş

28

9- Tonyukuk Batıda

29

10- Ç i n ' d e Taht Değişikliği ve B u n u n Gök-Türkleri Etkilemesi

30

11- Boyların İsyanı

32

12- Kapgan'ın Pusuya Düşürülmesi ve Ö l ü m ü

35

III- BİLGE KAĞAN DEVRİ 1- Kagan Olmadan Ö n c e Bilge'nin Faaliyetleri

37

2- Kül T e g i n ' i n Faaliyetleri

39

İÇİ NDF.KİI.F-R

VI

3- Bilge'nin Kağan Olması

41

4- Boy İsyanlarının Devam Etmesi ve Tonyukuk'un Devlet İşlerini P l â n l a m a G ö r e v i n e Getirilmesi

43

5- Bilge'nin Ülkeye H a k i m Olması

44

6- Bilge'nin Çin ile Mücadelesi ve Tonyukuk'un Stratejileri

45

7- BİIge'nin Ç i n ' d e k i T ' a n g H a n e d a n ı y l a Dostluk Kurması

48

8- Kül Tegin'in Ö l ü m ü ve Cenaze T ö r e n i

51

9- Bilge'nin Zehirlenmesi ve Ö l ü m ü

52

IV-GÖK-TÜRKI.ERİN S O N U 1- 734-742 Yılları Arasındaki Olaylar

54

2- Yıkılışlarından Sonra G ö k - T ü r k l e r

60

BELGELER

63

BİBLİYOGRAFYA

95

DİZİN BELGELER

101

ÖNSÖZ

D a h a ö n c e y a y ı n l a d ı ğ ı m ı z i k i eserde G ö k - T ü r k t a r i h i n i n 681 y ı l ı n d a n ö n c e k i d u r u m u n u (1, 5 4 2 - 6 3 0 , II, 630-681 yılları a r a s ı ) belgeleriyle d e ğ e r l e n d i r m e y e çalışmıştık. B u incelemelerde özellikle y a y ı n l a n m a m ı ş vesikalar ü z e r i n d e d u r m u ş , sonra kaynaklardaki b ü t ü n b i l g i l e r i b i r araya g e t i r m i ş ve y o r u m l a m ı ş t ı k . A n c a k , b i l i n d i ğ i g i b i G ö k T ü r k l e r i n t a r i h i b a ğ ı m s ı z h a l d e 744 ve b i r k ü t l e h a l i n d e y a ş a m a l a r ı Ş e k l i n d e 941 y ı l m a k a d a r d e v a m e t m i ş t i r . D o l a y ı s ı y l a b u ç a l ı ş m a l a r ı t a m a m l a m a k g e r e k t i ğ i d ü ş ü n c e s i n d e o l d u ğ u m u z d a n II. G ö k - T ü r k D e v l e t i d ö n e m i a d ı n ı v e r d i ğ i m i z s ü r e y i ele a l a n b a z ı m a k a l e l e r i d a h a ö n c e y a y ı n l a m ı ş t ı k . Fakat, ö z e l l i k l e y a y ı n l a n m a m ı ş m e t i n l e r i n T ü r k ç e ' y e kazandırılması, konu b ü t ü n l ü ğ ü n ü n sağlanması açısından bir müstakil eser m e y d a n a g e t i r m e i h t i y a c ı v a r d ı . B u n o k t a d a n h a r e k e t l e 681-744 yılları a r a s ı n ı i n c e l e y e n e l i n i z d e k i ç a l ı ş m a ortaya ç ı k t ı . N e var k i , 7 4 4 ' t e k i bağımsız olarak kesin yıkılışlarından sonra da G ö k - T ü r k l e r l e ilgili b i l g i l e r d e v a m e d i y o r d u . B u s e b e p t e n k ı s a kısa d a olsa k a y n a k l a r d a k i 744 y ı l ı n d a n s o n r a k i b i l g i l e r i t a k i p e d i p b i r araya g e l i r d i k . B ö y l e c e G ö k T ü r k l e r l e i l g i l i b i l g i l e r i n b ü t ü n ü b i r arada t o p l a n m ı ş o l d u . Kaynaklar a ç ı s ı n d a n b a k ı l d ı ğ ı n d a G ö k - T ü r k t a r i h i n i n b u devresi farklılık arz e t m e k t e d i r . Ç ü n k ü , a r t ı k T ü r k k ü l t ü r t a r i h i n i n eti Ö n e m l i a b i d e l e r i n d e n o l a n y a z ı t l a r k a r ş ı m ı z a ç ı k m a k t a ve u f k u m u z a ç ı l m a k t a d ı r . Y a z ı t l a r sayesinde sadece Ç i n k a y n a k l a r ı n a b a ğ l ı k a l m ı y o r u z . A r t ı k iç c e p h e d e n de o l a y l a r ı d e ğ e r l e n d i r m e i m k a n ı b u l u y o r u z . B ö y l e c e ç o k s a y ı d a kişi a d l a r ı n ı n y a l n ı z Ç i n c e t r a n s k r i p s i y o n l a r ı d e ğ i l , a y r ı c a tam T ü r k ç e k a r ş ı l ı ğ ı n ı ö ğ r e n e b i l i y o r u z . D i ğ e r taraftan Ç i n l i l e r i n g e n e l d e taraflı o l a r a k v e r d i ğ i o l a y l a r ı d a h a s a ğ l a m tenkit fırsatı d o ğ d u . N e t i c e d e ö n c e s i n e o r a n l a d a h a z e n g i n b i r d e ğ e r l e n d i r m e n i n ortaya ç ı k t ı ğ ı n ı söyleyebiliriz. 5 5 2 y ı l ı n d a i l k defa b a ğ ı m s ı z l ı k l a r ı n ı k a z a n a n G ö k - T ü r k l e r kısa z a m a n d a K a f k a s l a r d a n K o r e ' y e k a d a r u z a n a n g e n i ş sahaya h a k i m o l d u l a r . A n c a k , taht m ü c a d e l e l e r i ve Ç i n e n t r i k a l a r ı y ü z ü n d e n 5 8 2 ' d e ikiye a y r ı l d ı l a r . D o ğ u d a k i devlet b a z e n kuvvetli, bazen s a r s ı n t ı l a r i ç i n d e

VIII

ÖNSÖZ

6 3 0 ' a k a d a r v a r l ı ğ ı n ı s ü r d ü r d ü . Batı G ö k - T ü r k D e v l e t i ise 6 3 0 ' d a k a r ı ş ı k l ı ğ a s ü r ü k l e n m e s i n e r a ğ m e n 659 yılına k a d a r b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı d e v a m e t t i r d i y s e de b u yıl i ç i n d e Ç i n ' i n h a k i m i y e t i n e g i r m e k z o r u n d a kaldı. H a n e d a n d a n gelen beylerin b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u n u n Ç i n ' e gitmesi ü z e r i n e bir daha t o p a r l a n a m a d ı . Geniş ülke sahasında T ü r g i ş l e r başta o l m a k ü z e r e K a r t u k ve b e n z e r i b o y l a r ö n p l a n a çıktı. D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesinde ö n c e 6 4 8 ' e k a d a r Sİr T a r d u ş l a r , b i r ara Gök-Türk h a n e d a n ı n d a n b i r bey ( C h ' e - p i ) b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı s ü r d ü r d ü ise de s ö z k o n u s u tarihte Ç i n ' d e k i T ' a n g i m p a r a t o r l u ğ u t a m a m e n ü l k e y e h a k i m oldu. Neticede D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesi Çinliler tarafından askerî valiliklere ayrıldı. B u d u r u m ufak i s y a n l a r a r a ğ m e n 679 t a r i h i n e k a d a r d e v a m e t m i ş t i r . S ö z k o n u s u t a r i h t e b a ş l a y a n b a ğ ı m s ı z l ı k i s y a n l a r ı n ı n İse ilk i k i t e ş e b b ü s ü n ü n başarısızlığa u ğ r a m a s ı n a r a ğ m e n 681'de hareketin başına g e ç e n K u t l u g ile h e d e f i n e u l a ş t ı . 682 y ı l ı n d a b a ğ ı m s ı z II. G ö k - T ü r k Devleti k u r u l d u . K u t l u g bağımsızlığı k a z a n d ı k t a n sonra Ç i n ' d e n kaçıp gelen T o n y u k u k ' u n d a k e n d i s i n e k a t ı l m a s ı y l a h ı z l a g ü c ü n ü a r t ı r d ı . T o n y u k u k baş k u m a n d a n olarak o r d u n u n başında idi. Ö n c e Dokuz O ğ u z l a r o l m a k ü z e r e d i ğ e r T ü r k b o y l a r ı K u t l u g ve T o n y u k u k t a r a f ı n d a n devlete b a ğ l a n d ı . A r k a s ı n d a n Ç i n ' e seferler d ü z e n l e n e r e k eski t o p r a k l a r ı ve esir T ü r k l e r i k u r t a r m a y a çalıştı. B i r d i z i p a r l a k z a f e r d e n s o n r a K u t l u g 691 y ı l ı n d a ö l d ü . Y e r i n e k a r d e ş i K a p g a n g e ç t i ve d e v r a l d ı ğ ı d e v l e t i h e r b a k ı m d a n g ü ç l e n d i r m e y e çalıştılar. Ç i n ' d e k a l a n s o n esir T ü r k l e r i k u r t a r d ı . A n c a k , aşırı sert ve z a l i m bir k a r a k t e r e sahip o l u ş u , devlete b a ğ l ı d i ğ e r b o y l a r ı n i s y a n ı n a sebep o l u y o r d u . N i t e k i m b ö y l e b i r i s y a n ı n bastırılmasının sonunda tuzağa düşürülerek öldürüldü. Yerine oğlu İnel g e ç t i ise de K u l l u g ' u n k ü ç ü k o ğ l u K ü l T e g i n b i r i h t i l a l y a p a r a k , o n u tahttan i n d i r d i ve y e r i n e a ğ a b e y i B i l g e ' y i k a ğ a n l ı k m a k a m ı n a o t u r t t u . B a r ı ş sever dost c a n l ı s ı bir karaktere sahip o l a n B i l g e , k a ğ a n l ı ğ ı b o y u n c a Ö n c e b o y l a r ı t e k r a r devlete b a ğ l a m a k suretiyle ü l k e d e İç h u z u r u s a ğ l a m ı ş a r d ı n d a n Ç i n ile iyi b a r ı ş ilişkileri k u r m u ş t u r . O r h u n Y a z ı t l a r ı o n u n z a m a n ı n d a d i k i l m i ş t i r . K e n d i s i b i r devlet a d a m ı ( B u y r u k Ç o r ) t a r a f ı n d a n zehirlenerek ö l d ü r ü l d ü k t e n sonra yerine g e ç e n oğulları devlete eskisi g i b i h a k i m o l a m a m ı ş l a r d ı . N i h a y e t , Ç i n l i l e r i n de t a h r i k i y l e U y g u r , K a r l u k ve B a s m t l g i b i b o y l a r a y a k l a n m ı ş , u z u n m ü c a d e l e l e r d e n s o n r a 744 y ı l ı n d a II. G ö k - T ü r k D e v l e t i n e son v e r i l m i ş t i r .

ÖNSÖZ

IX

D e v l e t l e r i y ı k ı l d ı k t a n sonra G ö k t ü r k h a n e d a n ü y e l e r i n i n b i r k ı s m ı g i d i p Ç i n ' e s ı ğ ı n m ı ş l a r d ı r . B a z ı g r u p l a r d a Ç i n ' i n k u z e y i n d e b u devlete b a ğ l ı o l a r a k v a r l ı k l a r ı n ı s ü r d ü r d ü l e r . 941 y ı l ı n a k a d a r çeşitli i s y a n l a r a katıldıkları gibi yaptıkları k ü ç ü k ç a p t a akınlarla g ü n d e m e geldiler. Eserimizde yukarıda kısaca açıkladığımız gibi k u r u l u ş u n d a n i t i b a r e n II. G ö k - T ü r k D e v l e t i d ö n e m i n i ve y ı k ı l d ı k t a n s o n r a k i d u r u m u n u i n c e l e m e y e çalıştık. D a h a ö n c e k i ç a l ı ş m a l a r ı m ı z d a t a n ı t t ı ğ ı m ı z Ç i n k a y n a k l a r ı b u a r a ş t ı r m a m ı z için d e g e ç e r l i d i r . B u y ü z d e n o n l a r ı y e n i d e n t a n ı t m a y a l ü z u m g ö r m e d i k . F a r k l ı o l a r a k b u defa O r h u n Y a z ı ü a r ı n d a n d a h a fazla y a r a r l a n d ı k . Y i n e d i ğ e r e s e r l e r i m i z d e o l d u ğ u g i b i d a h a ö n c e tercüme edilmemiş, Gök-Türklerle ilgili metinlerin Türkçelerini d e ğ e r l e n d i r m e k ı s m ı n ı n a r k a s ı n d a v e r d i k . T ' u n g T i e n ve VVen-hsien T'ung-k'ao'daki G ö k - T ü r k bölümlerinin tercümelerinin, bu konuda a r a ş t ı r m a yapacak o l a n l a r a y o l g ö s t e r e c e ğ i n i ve b u a ç ı d a n ç o k faydalı olacağını tahmin ediyoruz. Eserimin b a s ı l m a s ı n d a her türlü desteği esirgemeyen T ü r k T a r i h K u r u m u B a ş k a n ı S a y ı n Prof. D r . Y u s u f H a l a ç o ğ l u ' n a ve e m e ğ i g e ç e n diğer K u r u m çalışanlarına teşekkürlerimi sunarım. Prof. D r . A h m e t T a ş a ğ ı l

GIRIŞ Y a k l a ş ı k i k i y ü z yıl s ü r e n G ö k - T ü r k l e r i n siyasi t a r i h i n i d ö r t ana devreye a y ı r m a k m ü m k ü n d ü r . B u n l a r ı I. G ö k - T ü r k D e v l e t i ( 5 4 2 - 5 8 2 ) , D o ğ u ve B a t ı G ö k - T ü r k D e v l e t l e r i ( 5 8 2 - 6 3 0 ) , F e t r e t D e v r i ( 6 3 0 - 6 8 1 ) , n i h a y e t II. G ö k - T ü r k Devleti(682-744) ş e k l i n d e t a n ı m l a y a b i l i r i z . A y r ı c a y ı k ı l ı ş l a r ı n d a n s o n r a k i 941 y ı l ı n a k a d a r o l a n k ı s m ı d a ilave e t m e k g e r e k i r . 5 4 2 - 5 5 2 ve 5 8 2 - 6 3 0 a r a s ı b i r k i t a p t a t o p l a n m ı ş ve y a y ı n l a n m ı ş t ı . A r k a s ı n d a n Fetret D e v r i d e d i ğ i m i z 6 3 0 - 6 8 1 a r a s ı n ı i n c e l e d i k . K o n u n u n t a m a m l a n m a s ı a ç ı s ı n d a n 682 t a r i h i n i n s o n r a s ı n ı n d a ele a l ı n m a s ı gerekiyordu. B u y ü z d e n hazırladığımız bazı makalelerle bu konuda araştırmalarımızı s ü r d ü r d ü k . Ancak, bir b ü t ü n l ü ğ ü n oluşması, ayrıca bazı k a y n a k m e t i n l e r i n i n de T ü r k ç e ' y e k a z a n d ı r ı l m a s ı ve II. G ö k - T ü r k Devletini t a m a m ı y l a ihtiva e d e n g e n i ş bir a r a ş t ı r m a n ı n b u l u n m a m a s ı n ı g ö z ö n ü n e alarak b u eseri m e y d a n a g e t i r m e y e çalıştık. II. G ö k - T ü r k D e v l e t i d ö n e m i k a y n a k l a r ı ve tarihçiliğimiz a ç ı s ı n d a n ö n c e k i d e v i r l e r e g ö r e farklılık arz e t m e k t e d i r . B u farklılığı O r h u n Y a z ı t l a r ı s a ğ l a m a k t a , b i z e adeta iç t e n k i d y a p m a i m k a n ı v e r m e k t e d i r . E n b a ş t a T ü r k ç e k a r ş ı l ı ğ ı n ı tesbit e d e m e d i ğ i m i z b i r ç o k Ç i n c e transkripsiyonun tam karşılıklarını bulabiliyoruz. B u n u n y a n ı n d a devlet t e ş k i l a t ı , k u r u m l a r ı , t o p l u m u n y a p ı s ı , d i n i ve b e n z e r i k o n u l a r d a daha sağlam bilgilere sahip olabiliyoruz. Neticede daha zengin bir bilgi m a n z u m e s i ortaya ç ı k m a k t a d ı r . II. G ö k - T ü r k d e v l e t i n i n k u r u c u s u o l a n K u t l u g ve d ö n e m i n i n i h t i v a eden müstakil bir a r a ş t ı r m a y a y ı n l a n m a m a k l a birlikte tarihimizin İslam öncesi devresinden özellikle G ö k - T ü r k l e r z a m a n ı n ı inceleyen bazı eserlerde kısaca b a h s e d i l m i ş t i r . 1

'R.C.iraud. L' Empire des Turn Celestes, Paris 1960, s.48-49;Hou L i n - p o , T'ang-taî i-ti pien-chung shih-lüe, T ' a i - p c i 1979, s. 14-15; t. Kalesoğlu, Türk Milli Kültürü, İ s t a n b u l 1987, s. 108-110; aynı miiel. Ö l ü m ü n ü n 1250. Y ı l d ö n ü m ü M ü n a s e b e t i y l e Bilge K a ğ a n , Belleten 196, 1985,s.262; Liıı E n hsien, T'u-chüe Yen-chiou, T'ai-pei 1988, s.27; T . J . HaıTıcld, The Perüious Frontier. Massachusetts 1989,s. 147; D.Sinor, Establishment and Dissolution of the Türk Empire, T h e C a m b r i d g e 1990,s.310,311; J.Gernet, A History of Chinese Civilisation, C a m b r i d g e 1990,s.252-256 vd.i R . O ı o u s s c t , Bozkır İmparatorluğu ( T ü r k ç e tr. R . U z m e n ) 1980,s.l 13-116; L i u İ-t'ang, " H s i n T a n g Shu T u - c b ü e c h ü a n k'ao-chu", Pien-cheng Yen chiou-suo nie-pao, /2,T'ai-pei 1981,158-164.

GİRİŞ

Bununla birlikte konuyla ilgili Çin kaynaklarının bazıları Almanca ve T ü r k ç e y e * t e r c ü m e e d i l m i ş t i r . D i ğ e r taraftan K u t l u g h a k k ı n d a e n k ı y m e t l i k a y n a k l a r h i ç ş ü p h e s i z T o n y u k u k , K ü l T c g İ n ve Bilge K a ğ a n Yazıtlarıdır . B u d ö n e m h a k k ı n d a bilgi veren Çİn k a y n a k l a r ı n ı n b a ş ı n d a t a b i İ k i Ç i n t a r i h l e r i n i n ( C h i o u T ' a n g S h u ve i l s i n T a n g Shu) G ö k - T ü r k b ö l ü m l e r i g e l m e k t e d i r . Yıllık n i t e l i ğ i n d e k i i m p a r a t o r l u k b ö l ü m l e r i ve ş a h ı s biyografileri söz k o n u s u G ö k - T ü r k b ö l ü m l e r i n i takviye e d e n m a l u m a t a sahiptir. B u n u n d ı ş ı n d a T ' u n g T i e n " , T ' a n g H u e i - y a o , Ts'e-fu Y ü a n - k u e i , T s u - c h i h T ' u n g - c h i e n " , W e n - h s i e n Tung-k'ao g i b i e s e r l e r de II. G ö k - T ü r k d e v l e t i n i n kuruluşunu a y d ı n l a t a n b i l g i l e r v e r i r l e r . M ü s t a k i l b i r K u t l u g K a ğ a n ve d e v r i n i ele alan i n c e l e m e n i n b u l u n m a y ı ş ı n ı g ö z ö n ü n d e tutarak b a ş l a d ı ğ ı m ı z b u a r a ş t ı r m a d a konuyla ilgili Çin k a y n a k l a r ı n d a k i metinleri t o p l a d ı k t a n sonra, m e t i n l e r d e n h i ç t e r c ü m e e d i l m e m i ş l e r ü z e r i n d e y o ğ u n l a ş a r a k , bunları diğer vesikalarla birlikle değerlendirdik. Türkçe yazılı kitabelerle de m u k a y e s e y i i h m a l e t m e y e r e k K ı ı t l u g K a ğ a n d e v r i n i ve II. G ö k - T ü r k k a ğ a n l ı ğ ı n ı n k u r u l u ş u n u a n l a t m a y a çalıştık. î

4

5

7

8

1 0

d a v l a r ı n silsilesi i y i t a k i p e d i l d i ğ i n d e ortaya ç ı k a n g e r ç e k şu k i : K u t l u g , a s l ı n d a isyana b a ş l a d ı ğ ı n d a Ç i n t a h a k k ü m ü n e k a r ş ı k a l k ı ş ı l a n üçüncü hareketi o l u ş t u r u y o r d u . Kendisinden önceki iki teşebbüs ;

B k / . ü u V . m ' - . H Dit Chintsischtn Naıhrichtn v 158 v d , 2 l 2 . ï d

zur Geukitüt

der Ost-Türktn.l,

Wiesbaden 1958.

s

C h a n n J e n - t ' a n g , O c i u C f l A - T ü r « r t i , T a i - p c i 1968, s. 138-145. •"Bu kitabelerin bazı T ü r k ç e y a y ı n l a n için b k z . H . N . O r k u n , Eski Türk Yazülan, A n k a r a 1987; M . E l g i n , Orhun Abideleri, İstanbul 1981; T . T e k i n , Orhan Yazıtları, Ankara 1988; T . T e k i n , Tunyukuk Yaıüı, A n k a r a 1994. 'fjıki T'ang Kiiabt a d ı m bu kaynak Bej Hanedan(tVu-tai) d ö n e m i n d e 945 yılında l j o u H s ü t a r a f ı n d a n yazılmıştır B u n d a n sonra kısaca C T S olarak göslerilec-cklir(l985 T a i - p c i baskısı) H ı m T'ang a n l a m ı Yeni T'ang Kilabnl\r. W o Yang-hıiy ve Sung C h ı t a r a l ı n d a n 106O yılında tamam lanmışlır. B u n d a n sonra kısaca ItTS olarak gösterilecektir, T ' u n g Tien , 8Ü1 yılında T u Yıı t a r a l ı n d a n yazılmış ansiklopedik hir eserdir, 197, 198 ve 199. Ciltlerde müstakil G ö k - T ü r k b ö l ü m l e r i mevcullur. Kısaca T l ' seklinde g ö s i e r i l m i s ı i t ( 1 9 S 5 Shag-hai baskısı). ' T ' a n g Huei Yao 9GI yılında Wang Hu t a r a l ı n d a n kaleme alınmıştır olarak işaret e d i l m i ş t i r (1948 Shang-hai baskısı).

Eserimizde kıtaca T H Y

'Ts'e-fit Yüan-kuei, 11)05-1013 y ı l l a n a r a s ı n d a ya/ılmış, SI asıl ve 1102 ufak h o l ü m d e n o l u ş a n bir ansiklopc-didirjlOSl T a i - p e i baskısı) Tsu-chih Tung-chien, Ç i n tarihinin en ö n e m l i kronolojik kaynağı olan bu eser 294 cilt halinde 1085 yılında Ssu M a - k u a n g ' ı n b a ş k a n l ı ğ ı m l a hır heyet t a r a l ı n d a n t a m a m l a n m ı ş t ı r . Kısaca T C T C olarak göslcrılmiştir( 1987 Tai-pei baskısı) 9

'"Wen-hsien Tung-k'ao, 1254 yılında yazılmış, ancak I319'da yayınlanabilmiştiı 348 cilde sahip olan bu k a y n a ğ ı n 343. cildi G ö k - T ü r k l e r e ayrılmıştır . Kısaca W I 1 T K olarak gösterilmiştir.

4

GİRİŞ

k u z e y - d o ğ u d a b i r i s y a n ı b a s t ı r d ı . K a r ş ı l ı ğ ı n d a talebi d a h a ö n c e Ç İ n t o p r a k l a r ı n d a y e r l e ş m e k z o r u n d a b ı r a k ı l a n T ü r k l e r i n geri g ö n d e r i l m e s i i d i . A y r ı c a t a r ı m a l e t l e r i ve t o h u m l u k d a r ı i s t e m i ş t i . V e r d i ğ i s ö z ü y e r i n e g e t i r m e y e n T ' a n g s a r a y ı K a p g a n ' ı o y a l a m a siyaseti g ü t t ü . B u n u n ü z e r i n e a t a ğ a k a l k a n K a p g a n , Ç i n ' i n iç i ş l e r i n e k a r ı ş t ı ve tahttan u z a k l a ş t ı r ı l a n esas h a n e d a n ü y e l e r i n i d e s t e k l e d i . D i ğ e r taraftan k u z e y d e k i g ü ç l ü boy K ı r g ı z l a r ve b a t ı d a k i T ü r g i ş l e r ile B a t ı T ü r k i s t a n ' ı n g ü n e y s ı n ı r l a r ı n a u l a ş a n seferler d ü z e n l e t t i r i r k e n k e n d i s i Ç i n ile u ğ r a ş ı y o r d u . Ç i n kaynakları artık K a p g a n ' m liderliğindeki G ö k - T ü r k askeri g ü c ü n ü n yüz yıl ö n c e k i d u r u m u n a , y a n i I. G ö k - T ü r k d e v l e t i n i n k u v v e t i n i n seviyesine yükseldiğini bildirmektedir. 698-705 yılları arasında T'ang i m p a r a t o r l u ğ u n u n k u z e y t o p r a k l a r ı n ı n h e m e n t a m a m ı n ı işgal etti. Fakat, o r a l a r d a y e r l e ş m e k g i b i b i r a m a c ı o l m a d ı ğ ı için a k ı n l a r l a y e t i n i p g e r i d ö n d ü . 705 y ı l m a d o ğ r u Ç i n l i l e r o n u n b ü t ü n t e k l i f l e r i n i k a b u l e t m e k zorunda kaldılarsa da sonradan anlaşmalar bozuldu. B ü t ü n b u b ü y ü k a s k e r i g ü c ü n e r a ğ m e n K a p g a n , h a l k ı n a gayet k ö t ü d a v r a n ı y o r d u . Aşırı sert z a l i m o l m a s ı h e m h a n e d a n ü y e l e r i a r a s ı n d a h e m de devlete b a ğ l ı d i ğ e r b o y l a r a r a s ı n d a h u z u r s u z l u k y a r a t ı y o r d u . Dolayısıyla 708 y ı l ı n d a n s o n r a sık sık isyanlar çıktı. S ö z k o n u s u isyanlar, h e r seferinde k a n l ı b i r ş e k i l d e b a s t ı r ı l ı y o r , neticede devlet a ğ ı r d a r b e l e r a l ı y o r d u . B u a r a d a Ç i n l i l e r de b o ş d u r m u y o r , b o y l a r ı bizzat isyana t a h r i k e d i y o r l a r d ı . D u r m a k b i l m e y e n k a n l ı isyanlar y a z ı t l a r d a B i l g e K a ğ a n t a r a f ı n d a n acı b i r ş e k i l d e dile g e t i r i l m i ş t i r . Ç i n k a y n a k l a r ı da İ s y a n l a r d a n b a h s e d e r l e r ve n e t i c e d e k e n d i l e r i n e k a ç ı p g e l e n bey, boy reisi ve devlet a d a m l a r ı n ı n adlarını bildirirler. Nitekim bu isyanların birinin Kapgan s o n u n d a y e n d i ğ i B a y ı r k u ' l a r ı n arta k a l a n l a r ı n ı n k u r d u ğ u p u s u y a d ü ş ü p ö l d ü r ü l d ü ve o r a d a b u l u n a n Ç i n l i casus o n u n kesik b a ş ı n ı Ç i n başkentine gelirdi. İ s l a m Ö n c e s i T ü r k t a r i h i için ç o k ö n e m l i T ü r k ç e k a y n a k o l m a s ı sebebiyle, O r h u n Y a z ı t l a r ı ile u ğ r a ş a n bir ç o k T ü r k o l o g k i t a b e l e r d e ö n e m l i yer tutan K a p g a n K a ğ a n d e v r i o l a y l a r ı n ı i n c e l e m i ş l e r d i r " . D i ğ e r

" l i u konuda bk/.. t. Kafesoğlu, Türk MÜH Kültürü, İstanbul 1984, s. 108-1 İfi; aynı m ü c f , " Ö l ü m ü n ü n 1250. Yıl d ö n e m i n d e Bilge K a ğ a n " , Belleten, 196. 1985; A . V . G a b a i n . K o k - T ü r k l e r i n t a r i h i n e K u a Bir Bakı*" , D T C F , 11,5.1944; R. G i r a u d , LEmpıre de Turc CeUıtes. Paris 1960; S.G.KIyaılorny, Sur les Colonoies S o g d ı e n n c s de la H a m Asie. UAJbr. X X X I I / 1 - 2 . I 9 G I . J. 95-97.

GİRİŞ

3

b a ş a r ı s ı z l ı ğ a u ğ r a m ı ş t ı . K u t l u g b e l k i b i r a z da o n l a r ı n t e c r ü b e l e r i n d e n faydalanarak farklı b i r strateji u y g u l a d ı . D i ğ e r l e r i g i b i Ç i n ' i n k u z e y i n d e o n l a r a y a k ı n b i r y e r d e d u r m a d ı ve kuzeye a t a l a r ı n ı n eski m e r k e z i Ö t ü k e n ' e gitti- Fakat, b u r a d a k e n d i s i n e d a h a ö n c e k i l e r e o r a n l a d a h a az katılım olmuştu. Ç ü n k ü , milletinin çoğu Çin sınırlarına yakın b ö l g e l e r d e o n l a r ı n baskısı altında yaşıyordu. O n l a r aynı anda g e l e m e m i ş l e r d i . B u n u n l a birlikte Kutlug'un bir başka şansı vardı. O da T o n y u k u k i d i . Tonyukuk, D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesinin Çinlilerin eline d ü ş t ü ğ ü sırada Çin'e gidip yerleşen ailelerdendi. Ç i n ' d e d o ğ m u ş , orada yetişmiş, üstelik oraya g i d e n G ö k - T ü r k h a l k ı n ı teftiş e t m e g ö r e v i n e k a d a r y ü k s e l m i ş t i . Ç i n l i vali b i r ara o n u h a p s e t t i ğ i n d e ise K u t l u g b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı z a t e n i l a n e t m i ş t i . O d a h a s o n r a serbest b ı r a k ı l ı n c a d e r h a l K u t l u g ' u n y a n ı n a k a ç t ı . T o n y u k u k ' u n g e l i ş i n e ç o k s e v i n e n K u t l u g , o n u askeri i ş l e r i n b a ş ı n a getirdi. B u n d a n sonra birlikte hareket ederek, parlak zaferler k a z a n m a y a b a ş l a d ı l a r . İlk ö n c e e k o n o m i k ve a s k e r î a ç ı d a n k a l k ı n m a l a r ı gerekiyordu. Nitekim Dokuz Oğuzları kendilerine bağlayarak k e n d i l e r i n e asker s a ğ l a d ı k l a r ı g i b i yiyecek için hayvan s ü r ü l e r i de e l d e ettiler. A r t ı k g ü ç l e n d i k l e r i İçin s ı r a Ç i n ' e g e l d i ve a r d ı a r d ı n a y a p t ı k l a r ı akınlarla eski h a l k ı n ı ve topraklarım kurtardılar. Bağımsızlığın k a z a n ı l ı ş ı n ı n o n u n c u y ı l ı n d a hastalanan K u t l u g ö l ü n c e y e r i n e k a r d e ş i Kapgan geçti. B ö y l e c e G ö k - T ü r k d e v l e t i n i n y e n i d e n t a n ı İstiklalini k a z a n m a s ı 682 y ı l ı n d a g e r ç e k l e ş i r k e n , d e v l e t i k u r a n K u t l u g e n y a k ı n y a r d ı m c ı s ı T o n y u k u k ile b i r l i k t e k a ğ a n l ı ğ ı a r a d a n g e ç e n o n yıl i ç e r i s i n d e devleti kuvvetli b i r h a l e g e t i r m i ş l e r d i . B u n u n l a b e r a b e r k a ğ a n l ı ğ ı n h e r y ö n ü y l e g e l i ş i p , O r t a Asya'yı t a m a m e n h a k i m i y e t a l t ı n a a l m a s ı , z a m a n ı n d ü n y a s ı içinde en kuvvetlilerinden biri haline gelmesi, o n u n ö l ü m ü n d e n sonra yerine g e ç e c e k o l a n K a p g a n d ö n e m i n d e o l a c a k t ı r . Kapgan devraldığı devletini her bakımdan güçlendirirken p o l i t i k a s ı n ı da s a ğ l a m t e m e l l e r e o t u r t m u ş t u . Ç i n ' d e k i esir T ü r k l e r i k u r t a r m a k , Ç i n ' i s ü r e k l i b a s k ı a l t ı n d a tutarak h e r h a n g i b i r e n t r i k a ç e v i r m e l e r i n i e n g e l l e m e k ve O r t a A s y a ' d a y a ş a y a n b ü t ü n d i ğ e r T ü r k b o y l a r ı n ı devlete b a ğ l a m a k o n u n y ü r ü t t ü ğ ü siyasetin e s a s ı n ı teşkil e d i y o r d u . H ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı n ilk o n b e ş y ı l ı n d a b u p o l i t i k a d a h e d e f i n e u l a ş t ı ğ ı s ö y l e n e b i l i r . O ö n c e T ' a n g h a n e d a n ı ile d o s ü u k k u r m a k istedi. B u n u b i l d i r m e k için de a r d ı a r d ı n a e l ç i l e r g ö n d e r d i . H a t t a o n l a r a d ı n a

GİRİŞ

5

1 2

taraftan b u d e v i r l e i l g i l i bazı Ç i n k a y n a k l a r ı A l m a n c a y a y i n e i k i ö n e m l i eser T ü r k ç e ' y e t e r c ü m e e d i l m i ş * . Ayrıca K a p g a n K a ğ a n d e v r i n d e Gök¬ T ü r k - Ç i n m ü n a s e b e t l e r i , elçilik r a p o r l a r ı ve K a p g a n ' ı n b i y o g r a f i s i n e dayanılarak, tarafımızdan incelenmeye çalışılmıştır . Burada Kapgan K a ğ a n d e v r i n i a n l a t a n b ü t ü n t a r i h i k a y n a k l a r a b a ş v u r a r a k , 24 yıl (692¬ 716) s ü r e s i n c e G ö k - T ü r k d e v l e t i n i n d u r u m u n u i n c e l e m e y i k e n d i m i z e gaye e d i n d i k t e n s o n r a , O r h u n Y a z ı t l a r ı n a b a ğ l ı a r a ş t ı r m a l a r ı n ç o k fazla olduğunu göz ö n ü n e alarak, y o ğ u n l u ğ u m u z u Çin kaynaklarına k a y d ı r d ı k . Fakat, O r h u n Y a z ı t l a r ı ile o n l a r d a n f a y d a l a n m ı ş a r a ş t ı r ı c ı l a r ı n eserleriyle m u k a y e s e e t m e y i i h m a l e t m e d i k . Z a t e n o l a y l a r d a g e ç e n Ç i n c e isim ve ü n v a n l a r ı n tam T ü r k ç e l e r i n i n y a z ı t l a r d a b u l u n m a s ı sebebiyle araştırıcıları bunlara göz atmaya mecbur etmektedir. 1

14

K a p g a n h a k k ı n d a e n ç o k ve t e f e r r u a t l ı b i l g i v e r e n k a y n a k l a r Ç i n kaynakları C T S 1 9 4 A ve H T S 2 1 5 A ' d a kayıtlı b u l u n a n kendi biyografileridir. B u arada G ö k - T ü r k ü l k e s i n e gelmiş olan Çinli elçilerin r a p o r l a r ı n d a n o l u ş a n elçi b i y o g r a f i l e r i de e p e y a y d ı n l a t ı c ı m a l u m a t ihtiva e t m e k t e d i r . T F Y K ve T C T C 'de ise C T S ile H T S ' d e o l m a y a n b a z ı o l a y l a r d a n d a b a h s e d i l m e k t e d i r . B u sebepten d o l a y ı k a y n a k l a r d a k i K a p g a n ' ı n biyografisinden başlayarak, G ö k - T ü r k ülkesine gelmiş olan Çinli devlet adamlarının biyografilerini, sonra imparatorlar b ö l ü m l e r i n d e k i b i l g i l e r i ve İ T , T C T C ile T F Y K ' d a k i i l g i l i b a h i s l e r i ele a l ı p , O r h u n Y a z ı t l a r ı ile m u k a y e s e e d e r e k i n c e l e m e y e çalıştık. Y e r i n e o ğ l u İ n e l ( İ n i İl) K a ğ a n o l d u . Z a t e n 6 9 9 ' d a k i t e ş k i l a t l a n m a d a b a b a s ı o n u K ü ç ü k K a ğ a n tayin e d e r e k , veliaht g ö s t e r m e k i s t e m i ş t i . Fakat, u z u n y ı l l a r d a n b e r i iç İ s y a n l a r a g a r k o l a n devlete h e r h a n g i b i r başarısı b u l u n m a y a n İ n e l K a g a n ' m hakim olması m ü m k ü n d e ğ i l d i . K u t l u g ' u n o ğ l u K ü l T e g i n b i r i h t i l a l y a p a r a k , o n u ve t a r a f t a r l a r ı n ı ö l d ü r d ü . A ğ a b e y i B i l g e ' y i tahta g e ç i r d i . B i l g e a s l ı n d a tahta ç ı k m a y ı k a b u l e t m e k i s t e m e d i ise de K ü l T e g i n ı s r a r e t m i ş t i . Y i n e T o n y u k u k eski g ö r e v i n e ç a ğ r ı l d ı . B u n d a n s o n r a devlete k ü s k ü n o l a n b o y l a r t e k e r teker yeniden b a ğ l a n d ı . Daha ö n c e karışık zamanda ülkeyi terkedip Çin'e

" L i u Mau-lsai, Wiesbaden 1958.

Die

Chinesischen Nachrichten

zur

Geschichte der

" C h a n g J c n - l ' a n g , Dogu Gök-Türkleri, Tai-pei 1968. A . T a ş a ğ ı l , "Kapgan K a ğ a n Devrinde G ö k - T ü r k Arashnnalan Dergisi, sayı 65, 1990, s.503-321. H

- Çin

Ost-Türken

Münasebetleri",

(Tu-ktuoe),\,U,

Türk

Dünyası

6

gidenler geri geldi. B ü g e ' n i n Ç i n ' e yanlış zamanda akın yapmak arzusu T o n y u k u k t a r a f ı n d a n e n g e l l e n d i . Ç ü n k ü , o s ı r a d a G ö k - T ü r k l e r iç s a v a ş l a r y ü z ü n d e n zayıf ve y o r g u n , Ç i n l i l e r ise z e n g i n ve g ü ç l ü y d ü . A s k e r l e r i n b e s l e n i p k u v v e ü e n m e s i ve s a y ı l a r ı n ı n a r t m a s ı için z a m a n a ihtiyaç vardı. G ö k - T ü r k l e r i n kuvvetlenmesini ö n l e m e k İsteyen Çinliler, d o ğ u d a K ı t a n ( C h ' i - t a n ) ( M o ğ o l asıllı b u k a v i m M o ğ o l i s t a n ' ı n d o ğ u s u n u n en k u v v e t l i k a b i l e l e r i n d e n o l u p , b a z e n G ö k - T ü r k l e r e b a ğ l a n ı y o r d u ) ve T a t a b ı ' l a r l a , N i s b e t e n az g ü ç l ü g ö r ü n e n ( H s i ' l e r ) ve ( M o ğ o l asıllı o l u p G ö k - T ü r k l e r i n kuzey b a t ı s ı n d a yaşıyorlardı). Aslında Batıda Beşbalık'taki Basmıllarla işbirliği yaparak Gök-Türklerin merkezini basmayı p l a n l a d ı l a r . Fakat, T o n y u k u k ' u n y e r i n d e u y g u l a d ı ğ ı stratejiyle B i l g e K a ğ a n ve d e v l e t i b u t e h l i k e d e n ç o k rahat k u r t u l d u . Y i n e B i l g e ' n i n ü l k e d e B u d i z m p r o p a g a n d a s ı n ı n y a p ı l m a s ı , ve s u r l u ş e h i r l e r i n i n ş a e d i l m e s i y ö n ü n d e k i tekliflerine, T o n y u k u k devlet m e c l i s i n d e s e b e p l e r i n i a ç ı k l a y a r a k itiraz etti ve k a b u l e t t i r m e d i . B u d i z m 576 y ı l ı n d a T a s p a r K a ğ a n t a r a f ı n d a n t e v e c c ü h ü g ö r m ü ş t ü r . A n c a k G ö k t ü r k l e r i n devlet ve millet halinde B u d i z m e girdiği söylenemez. O n a g ö r e Çinlilerin orduları ç o k k a l a b a l ı k , T ü r k l e r i n n ü f u s u ise a z d ı . B o z k ı r ş a r t l a r ı n d a e n i y i hayat t a r z ı b i r y e r d e s ü r e k l i d u r m a y ı p h a r e k e t e t m e k i d i . K u v v e t l i l e r ise a k ı n y a p a b i l i y o r l a r , zayıflarsa k a ç ı p o r m a n l a r a d a ğ l a r a s a k l a n ı y o r l a r d ı . A y r ı c a Budizm insanları zayıflatıyordu. İnsanların savaşçılık ruhunu a z a l t ı y o r d u . D o l a y ı s ı y l a av p e ş i n d e k o ş a n T ü r k l e r i n y a p ı s ı n a u y m u y o r d u . B ü ğ e , Ç i n k a y n a k l a r ı n d a dost c a n l ı s ı , b a r ı ş sever o l a r a k g e ç e n ilk ve tek G ö k - T ü r k k a ğ a n ı d ı r . A n c a k , o n u n d o s d u k ve b a r ı ş t e k l i f l e r i n e Ç i n l i l e r , o y a l a m a ve e n t r i k a faaliyetleri ile cevap v e r d i l e r . 7 3 1 ' d e k a r d e ş i K ü l T e g i n ö l ü r k e n , 734'te de k e n d i s i ö l d ü r ü l d ü . B i l g e b i r b a k a n ı (Buy­ ruk Ç o r ) t a r a f ı n d a n z e h i r l e n m i ş t i . 7 3 2 ' d e Kül T e g i n a d ı n a B i l g e K a ğ a n t a r a f ı n d a n , 735'te de o n u n o ğ l u t a r a f ı n d a n k i t a b e l e r d i k i l d i . G ü n ü m ü z e u l a ş a n ş a h eser n i t e l i ğ i n d e k i b i l g i l e r b u t a ş l a r a o y m a k suretiyle y a z ı l d ı . Bilge'den sonra devletin başına g e ç e n k a ğ a n l a r devleti idare e d e b i l m e k için y e t e r l i b a ş a r ı y ı g ö s t e r e m e d i . B u sefer k a r ı ş ı k l ı k l a r d e v l e t i n m e r k e z i n d e n b a ş l a m ı ş t ı . K a g a n ' m annesi y a n i B i l g e K a g a n ' ı n h a n ı m ı devlet i ş l e r i n e fazla k a r ı ş ı y o r d u . Ü s t e l i k b a z ı devlet a d a m l a r ı ile g i z l i ittifak k u r m u ş , n e t i c e d e devlet i d a r e s i n d e b ü y ü k h u z u r s u z l u k y a r a t m ı ş t ı . F ı r s a t t a n istifade e d e n U y g u r , B a s m ı l , K a r l u k g i b i b o y l a r isyan e d e r e k k a ğ a n ı ö l d ü r d ü l e r . S o n h a n e d a n ü y e l e r i n i n ç ı r p ı n ı ş l a r ı

GİRİŞ

7

fayda g e t i r m e d i ve n i h a y e t 744 y ı l ı n d a U y g u r l a r , k e s i n o l a r a k II. Gök¬ T ü r k Devletini yıktılar. H a n e d a n d a n gelen beyler gidip Ç i n ' e sığındı. B i r k ı s ı m G ö k - T ü r k h a l k ı e s k i d e n o l d u ğ u g i b i Ç i n ' i n kuzey e y a l e t l e r i n e yerleştirildi. Bunlar T'ang İmparatorluğunun zayıflamasından faydalanarak z a m a n z a m a n isyan e d i p Ç i n ' e a k ı n l a r y a p t ı l a r . B u a k ı n l a r dolayısıyla a d l a r ı k a y n a k l a r a k a y d e d i l d i . Dolayısıyla biz de b ö y l e c e o n l a r ı takip e d e b i l i y o r u z . 941 yılına g e l i n d i ğ i n d e a r t ı k o n l a r ı n s a y ı s ı n ı n ç o k azaldığı için haklarında kayıt tutulmasına gerek duyulmadığı kaynaklarda yazılmıştır. Bundan sonra onlar hakkında haber alamıyoruz.

I K U T L U G K A Ğ A N V E II. G Ö K T Ü R K

DEVLETİNİN

KURULUŞU

1 - B a ğ ı m s ı z l ı k M ü c a d e l e s i n i n B a ş l a m a s ı ve G e l i ş m e s i Elli bir yıl s ü r e n Çin hakimiyeti ve karışıklık d ö n e m i n d e n sonra Doğu Gök¬ T ü r k Devletinin son h ü k ü m d a r ı İl Kağan (Hsie-Iİ)'ın soyundan gelen Kutlug. yaptığı başarılı savaşlar sonucu 682 yılında II. G ö k - T ü r k devletinin bağımsızlığını ilan etti. Böylece II. G ö k - T ü r k devleti k u r u l m u ş , Çin hakimiyetinin baskısı kırıldıktan sonra diğer b ü t ü n T ü r k boyları hürriyetlerine kavuşmuş oluyordu. K u t l u g ü n kazandığı mücadele aslında Çin esaretine karşı başlayan bir hareketin üçüncü aşaması i d i . 679'da p a ü a k veren ilk ayaklanma teşebbüsünün liderleri arasında K u t l u ğ u n adı g ö r ü l m e m e k t e d i r . A-shih-te Feng-chih ile A-shih-tc vVen-fü, A-shih-na Ni-shu-fü'yu kendilerine kağan adayı seçmişlerdi. O n l a r ı n başlattığı ilk isyan hareketi başarısızlığa uğrayınca A-shihtc Wen-fu ikinci bağımsızlık savaşma girişti. Fakat, Çinlilerin hileleri ve baş gösteren yiyecek sıkıntısı bu hareketin hedefine ulaşmasını engelledi. İkinci bağımsızlık t e ş e b b ü s ü n ü n başarısızlığa u ğ r a m a s ı n ı n neticesinde elli d ö r t GökT ü r k reisi teslim o l d u k l a r ı n d a öl tlümlmeyecekl erinde dair söz verilmesine r a ğ m e n , Çin başkenti C h ' a n g - a n ' ı n d o ğ u p a z a r ı n d a idam edildiler. Çinlilerin elinden kendini kurtarmayı başaran Kutlug, Çogay-kıızı (Ts'ungts'ai dağı)'ya sığındı. O n u n bu ınevkiye varışı Gök-Türkler için adeta bir d ö n ü m noktası oldu. Burada kendini Çin baskısından korumak imkanı b u l d u ğ u gibi Dokuz O ğ u z l a r ı n sürülerini yağma etti. B u şekilde kuvvetinin arttığını g ö r ü n c e de bağımsızlığını ilan ederek II. G ö k - T ü r k Devleunî resmen kurdu. K u t l u g ü n h ü k ü m d a r l ı k unvanı kaynaklarda açıkça belirtildiği üzere İlteriş i d i ' . Kendi adı olarak görülen Kutlug da bilindiği gibi eski T ü r k ç e d e çok 1

" T o n y u k u k Yazılı. 1.7.48,50,54.59.61. satırlar, K l i l T e g i n Yazılı, dogu cephesi, 11. Satır, Bilge Kağan yazıtı; dojtu cephesi 10. satır. Iltcrisjn a n l a m ı il-tcrıs. dcvlcli derleyen l o p a r l a y a n d ı r . Bkı. R.Guaud, aynı eser s.7 I, İ.Kafesoğlu, aynı eser, s. 107.

9

G Ö K - T Ü R K L E R III

16

yaygın kullanımı olan bir kelimedir . II. G ö k - T ü r k devletinin kuruluş mücadelesi üç ayrı safhaya ayrılmaktadır. 630 yılında yıkılarak Çin hakimiyetine giren Doğu G ö k - T ü r k devleti, 681'e kadar bu durumunu devam ettirmiştir. Elli yıldan fazla süren bu esaret d ö n e m i 682'de II. G ö k - T ü r k devletinin kurulmasıyla son bulmuştur. B u devrede Doğu G ö k - T ü r k ülkesi çok çeşidi olaylara sahne olmuştu. Çinliler esir aldıkları ya da gidip kendilerine teslim olan yüz binden fazla T ü r k ' ü Çin'in içlerine, özellikle kuzey eyaletlerine yerleştirdiler. Yerleşenlerin nüfuslarının kısa s ü r e d e artması ve 639'da Chieshih-shuai'm isyanı ü z e r i n e kendi ü l k e l e r i n d e yerleşen T ü r k l e r i n gelecekte büyük bir tehlike teşkil edeceğini farkederek, G ö k - T ü r k ülkesine geri g ö n d e r m e k istediler. Ancak, 629 yılından beri Doğu G ö k - T ü r k ülkesinin kuzey taraflarını ellerinde tutan Sir T a r d u ş l a r , kendi siyasi güçlerinin zarar görmesi endişesiyle buna karşı çıktılar. Böylece başlayan mücadeleler 647 yılına kadar sürerken Altay dağları civarında Ch'e-pi adlı G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n gelen bir bey bağımsızlığını ilân etmiş, kendine kağan unvanını almıştı. Sir T a r d u ş l a r ı n gücünü bertaraf eden Çinliler, Uygur, Karluk ve diğer T ü r k boylarını onun üzerine saldırtarak ortadan kaldırdılar. 650 yılma g e l i n d i ğ i n d e Doğu G ö k - T ü r k ülkesi tamamen Çin'deki T a n g h a n e d a n ı n ı n k o n t r o l ü n e girmişti. Doğu GökT ü r k ülkesini baştan başa Çince isimler altında askeri valiliklere ayıran Çinliler, bu şekilde 679 yılına kadar her hangi bir ayaklanma harekeliyle karşılaşmadılar. Çinlilerin bu sağlam k o n n o l ü n ü n temelinde hiç şüphesiz 650 yılında tesis edilen askeri valilikler sistemi yatmakta idi. Gobi Ç ö l ü ' n ü n güneyindeki büyük genel askeri valilikte G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n gelenler bulunuyordu. Adı geçen Çölün kuzeyindeki büyük genel askeri valiliğe ise diğer T ü r k boyları bağlanmıştı. Burada her bir boya özel garnizonluk verilmiş, boy reisleri idareci tayin edilmişti. Güneydeki askeri valilikte ise G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n gelen beyler değişik garnizonların başına askeri vali veya kumandan rütbeleriyle getirilmişti. Bahsettiğimiz küçük parçalara b ö l ü n m e yirmi dokuz yıl G ö k - T ü r k l e r i n bir araya gelip Çin t a h a k k ü m ü n e karşı isyan etmelerini engelledi. 679 yılının kışına gelindiğinde ilk isyan kıvılcımı patlak verdi. Askeri valiliğin idarecilerinden A shih-te VVen-fu ve A-shih-te Feng-chih isimli i k i lider G ö k - T ü r k h ü k ü m d a r ailesine mensup A-shih-na Ni-shu-fu'yu kağan olması için ikna ettiler . 17

' " K u l l u g kelimesinin a n l a m ı w k u l l a n ı m l a r ı için bkz. A. V . Gabain, Eski T ü r k ç e n i n G r a m e r i (Türkçe trc. M . Akalın) A n k a r a 1988,s. 285; A . B o m b a c ı , " Q u l l u g Bolsun", Ural-Altaische Jahrbücher (Wiesbaden) 1,36,3-4, 1965, s. 284-291,11,38 1966,s. 34 vd. ; A . C a f e r o ğ l u , Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İ s t a n b u l 1968,5. 187 ve de B . Ö g e l , Türklerde Devlet Anlayışı, A n k a r a 1982,s. 173-224. Kutlug'un kelime a n l a m ı siyasi iktidar sahibidir. C T S 194 A , s. 5166; H T S 2 1 5 A , s. 6042; T C T C 202. s. 6392; T T 198, 1073b. L 7

10

A H M E T TAŞ A Ğ I L

8

Böylece bağımsızlık savağı başladı' . B u askeri valiliğe dahil yirmi d ö r t eyaletin reisleri hemen onlara katıldı. Sayılarının kısa zamanda yüz bine ulaşıp, geniş bir alana yayılmasından bunun uzun süredir p l a n l a n m ı ş çok organize bir hareket o l d u ğ u sonucunu çıkarabiliyoruz. Çin'deki T a n g h a n e d a n ı imparatoru Kao-tsung hiç beklemediği bu olay karşısında önce şaşırmış, sonra büyük bir ordu hazırlayıp Hsiao Ssu-ye'yi başına kumandan tayin etmişti. Daha önce G ö k - T ü r k ülkesinde bir çok başarılar kazanmış olan Çinli general kendine çok güveniyordu. Ancak, kuzeyde s o ğ u ğ u n fazla o l d u ğ u yerlerde askerlerin derileri çadamaya başlamıştı. Çin ordusunun h a r e k e ü e r i n i y a k ı n d a n takip eden G o k - T ü r k l c r ani bir h ü c u m l a bu orduyu dağıttılar. O n binden fazla Çinli asker savaş m e y d a n ı n d a ö l d ü r ü l d ü . Gök¬ T ü r k l e r daha ileri bir h ü c u m yaptılar. Hatta T i n g eyaletine kadar geldiler. Burayı savunan Çinli kumandan onlarla savaşamayacağını anlayınca bir h i l e ile kendini k u r t a r d ı . 19

20

21

32

Çin imparatoru yeni bir ordu hazırlatarak başına P'ei Hsing-chien'i tayin etti. Üç yüz bin kişiye ulaşan söz konusu ordu Gök-Türkleri m a ğ l u p euneye muvaffak o l d u (Hei-shan'da) \ G ö k - T ü r k liderlerinden A-shih-te Feng-chih esir edildi. Mağlubiyetten sonra k a ğ a n seçilen Ni-shu-ftı bir suikastla ö l d ü r ü l m ü ş , kesik başı Çin'e götürülmüştü. Kurtulanlar Altay Dağlarının d o ğ u s u n d a k i Kurt Dağı (Lang-shan) adlı mevkiye ulaşarak kendilerini koruyabildiler . Ayrı hareket eden diğer Gök-Türk grubu da Yün eyaletinde yenilmişti . n

2

25

28

"Çinlilerin h i / m e t i n d e k i T ü r k beyleri, Çin unvanlar ı alarak Çin K a ğ a n ı n a tabi o l m u ş l a r . Elli yıl hizmet e t m i ş l e r . D o ğ u d a Biikli k a ğ a n ı n a kadar sefer cdivermişlcr, b a t ı d a Demir K a p ı c a kadar sefer edivermitler, Ç i n k a ğ a n ı böylece fetihler y a p m ı ş l a r , ülkeler almışlar. T ü r k millı-ıi şöyle d e m i ş " ' Devlel sahibi bir halk i d i m , devletim nerede? K i m i n için ülkeler Tel hediyorum" der imiş. Böyle deyip Çin k a ğ a n ı n a d ü ş m a n o l m u ş . D ü ş m a n o l m u ş , fa kal kendini iyi d ü z e n e sokup iyi ö r g ü t l e n e m e m i ş , yine Ç i n l i l e r e b a ğ ı m l ı olmuş,. Ç i n halkı bunca hizmel e n i ğ i n i d ü ş ü n m e d e n " T ü r k milletini ö l d ü r e y i m neslini yok edeyim "der imiş.. . " Kül T e g i n Yazıu, d o ğ u cephesi,7,8,9,10. Satırlar; Bilge Kağan Yazıtı, d o ğ u cephesi,7,8,9. satırlar. Ayrıca bkz. T . T e k i n , Orhon Yazıllan, s. 10, 1 1 , 3 8 . 39. " C T S ÜS. i . 2400; H T S 101. i . 3952. H T S 2 1 5 A , s . 6043. " " Ş e h r i n k a p ı l a r ı n ı a ç t ı r ı p , b a y r a k l a r ı n ı saklattırdı. B u d u r u m u g ö r ü n c e ş ü p h e l e n e n Gök¬ T ü r k l e r , ş e h i r d e bir (uzak o l a c a ğ ı n ı d ü ş ü n e r e k girmediler ve geri çekildiler* L i Y ü a n - k u c i bio. C T S 64, s. 2429; H T S 79, s. 3553. ! 0

" C T S 64 aynı yer; I I T S 79 aynı yer. " T u z a k l a A r a b a l a n n içine askerlerini sakladı gelmelerini s a ğ l a d ı k t a n sonra o n l a r ı bozguna u ğ r a t t ı .

ve

Gök-Turklerin

ihtiyatsızca

" K a r a d a ğ a n l a m ı n d a k i bu yer g ü n ü m ü z d e k i Kui-sui ş e h r i n d e b u l u n m a k t a d ı r . " C T S 64, s. 2801 v d ; H T S 108. s. 4086. » C T S 83. s. 2784-785.

yağmaya

G Ö K - T Ü R K L E R III

II

Bu ilk teşebbüsün başarısızlığa u ğ r a m a s ı n a r a ğ m e n hayatta kalabilen A shih-te Wen-fü yeni arayışlar içinde i d i . Yine G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n birini A shih-na Fu-nien'i destekleyerek, kağan ilan ettirdi. Hızla gelişen hadiselerde Kansu'daki eyaleder G ö k - T ü r k h ü c u m l a r ı n a maruz kalmıştı. Çin imparatoru yoğun hazırlıklar içinde bir kaç ordusunu G ö k - T ü r k l e r üzerine g ö n d e r e c e k iken casuslar, A-shih-na Fu-nien ile A-shih-te Wen-fu'nun Karakum kuzeyinde ağır bir kıtlık içine düştükleri haberini getirdi. Bunun ü z e r i n e harekete geçen Çin orduları çıktıkları uzun yürüyüşte Gök-Türkleri bulamadılar. Geri d ö n e r k e n Çin ordusu A-shih-te Wen-fu ile sonucunu alamadığı bir savaş yaptı. Arkasından H e n g Suyu k e n a r ı n d a A-shih-na Fu-nien ile d ö r t Çin ordusu arasında savaş oldu. B u o r d u l a r ı n d ö r d ü n ü de m a ğ l u p etmeyi başaran Fu-nien, Çinli generalleri savaş m e y d a n ı n d a n kaçırtmıştı. Ardı a r d ı n a yenilgiler ü z e r i n e İ m p a r a t o r Kao-tsung, ile ayaklanmayı bastıran P'ei Hsing-chien'i devreye soktu. Adı geçen general soğuk savaş taktiklerini uygulama safhasına koydu. Ö n c e iki lider A-shi-te VVen-fu ile A-shih-na Fu-nien'in arasını açu. Sonra Wen-fu ani bir h ü c u m l a Fu-nien'i m a ğ l u p etti. Böylece bağımsızlık savaşına birlikte başlayan Gök-Türklerin gücü kendi iç çatışmalarından dolayı zayıfladığı gibi askerlerinin çoğu dağılmıştı. Arta kalanlara Çinliler bir darbe İndirmek istiyorlardı. Fakat, zaten sayısı azalan askerlerinin çoğu hastalanınca P'ei Hsing-chien'e teslim olmak istediklerini bildirdiler. Fu-nien'e teslim oldukları takdirde idam edilme­ yeceklerine dair söz vermişti. Ancak verdikleri sözde durmayan Çinliler, onları ve onlarla birlikte gelen elli d ö r t G ö k - T ü r k reisini başkentlerinin d o ğ u pazarında idam ettiler . 27

2 - Kutlug'un Ortaya Ç ı k m a s ı Çin kaynaklarında açık bir şekilde Doğu G ö k - T ü r k Devletinin son h ü k ü m d a r ı İl Kağan (Hsie-li)'m ailesinden geldiği belirtilen^, Kutlug'un ayrıca Gök-Türk h a n e d a n ı n ı n mensup o l d u ğ u A-shih-na kabilesinin soy adını taşıdığına işaret edilmişti . Kağan olmadan, yani bağımsızlık mücadelesine başlamadan önce 650 yılında Çinlilerin tesis ettiği Y ü n - c h u n g (diğer adı Ch'anyü) askeri valisi She-li-yüan-ying'in idaresi altında boy reisliği yapıyordu. Dedesi 29

" B u bilgilerin b u l u n d u ğ u metinler C T S 194 A , s. 5166; H T S 215 A , s. 6043; G T S 64 aynı yer; H T S 108 aynı yer; Liu.I.s. 157,158,210-212. C T S 194 A . s. 5167; H T S 215 A aynı yer; T T 198/1073b; Y V H T K 3 4 3 / 2 6 9 İ D . C T S 194 A , aynı yer. Î 8

2 ,

AI I M E T T A S A Ğ I L

12

ve babası tudunluk™ almışlardı .

(kendisinden

önceki

ataları)

makamlarında

vazife

31

A-shih-na Fu-nien yukarıda bahsettiğimiz gibi 681 yılındaki mücadelesinin başarıya u l a ş a m a m a s ı sonucu Çinli kumandana teslim olmuş sonra kendisiyle birlikte gelen elli d ö r t reis ile ş e h r i n d o ğ u p a z a r ı n d a idam e d i l m i ş l e r d i . O n u n bu mağlubiyeti esnasında ve akabinde dağılan G ö k - T ü r k l e r i n çoğu T s ü n g - t s ' a i (Çogay-kuzı)" d a ğ ı n a sığındılar. Çin askeri g ü ç l e r i n d e n uzakta bulunan bu d a ğ d a kendi varlıklarını koruma imkanı bulmuşlardı. Buradan Karakulu kalesine (Hei-sha-ch'eng) geçerek orada hakimiyetini tesis eden Dokuz O ğ u z l a r ı n sürülerini ve atlarını yağmaladıktan sonra daha da kuvvetlenen Kutlug, kağanlığını k u r d u ğ u n u İlan etti. O n u n kağanlığını ilan edişi, II. GökT i i ı k devletinin resmen kuruluşu ve bağımsızlığını kazanışının göstergesi idi"". Hemen yeni tesis ettiği devleti teşkilatlandırma yoluna gitti ve kardeşleri M o ch'o (Beg-çor)'yu ş a d tayin ederken, Tuo-hsi-fu' ya da yabguluk vazifesi verdi*. 32

M

35

:i7

38

30

3 - T o n y u k u k ' u n Ç i n ' d e n K a ç ı p Kutlug'a K a t ı l m a s ı Bu arada Ch'an-yü askeri valiliğinde teslim olan boyları teftiş etmekle vazifeli (Çinliler adına) A-shih-te YCtan-chen" , vali yardımcısı Wang Pen-li 1

w

E s k i T ü r k l e r d e T u d u n u n v a n ı için bkz. II. Ecsedy, " O l d TurkİC TitleJ o f C h i n c s e O r i g i n " . Açta Orientalia Hungarka, X V I I I . 1 - 2 , 1965, s. 83-91. A Donuk, Eski Türk Devletlerinde Idari-askeri Unvan W Terimler, istanbul 1988, s. 52-54. Tudun u n v a n ı G ö k - T u ı kleı de nezarel. vergi toplama gibi işlere bakanlara verilirdi. " C T S 194 A , s. 5167'de T u d u n - ç o ı ş e k l i n d e k a y d e d i l m i ş belki ö n c e tudunluk y a p m ı ş l a r sonra ( u r l u ğ a yükselmişlerdi. M

B k l . Yukarııla ilgili not. H Y u n g - l s ' a i d a ğ ı n ı n yeri ve Ç o g a y - k u z ı ile bağlantısı ü z e r i n e bkz. G a b a i n . aynı tserj. 272; L i u , aynı eser, II,s. 591; Giraud.s, 171; K . Cz.egledy, Çogay-cjuzı, Q a ı a - q u m . Kök-öng", Açta Orientalia Hungarica,XV,l-$, 1962.S. 55-fit); Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü,*. lOfi. 'Karakun için ayrıca bkz. < iırami, aynı eser, s. 171; Czegledy. ajnıjer. " D o k u z O ğ u z l a r h a k ı n d a daha Fazla bilgi için bkz. E. G Pulleyblank. "Some Rcmark on ihe T o q u z o g h u z Problem". Ural-AUaische Jahrbücher, X X V I I I . 1-2, 1956,*. 34-42; J . H a m i l t o n , T o q u z oguz et ( ) ı ı - u y g u r " , y ü i ı r n û / / l i K j / i ^ u i , 19(12. s. 23-BS ve ile M . M o r i , " O n Ohi-li-I'a (cltchcr/cltebir) a n d G h i - c h i n (Irkin) o f ihe T i e h - l e T r i b e s " M » Asiatica, IS65, ı . 31-59. •"Kul T c g i n Yazın, d o ğ u cephesi. 10-14 satırlar; Bilge K a ğ a n Yazılı, d o ğ u cephesi, 10-12. " K a p g a n Kağan h a k k ı n d a bkz. D. Sinor, " Q a p g a ı ı " , Journal of Üıe Royal Asiatic Society, 1954, s. 174-184; G . Glauson, " A N o l e on Q a p g a n " , Journal of Royal Asiatic Society, 1950, s. 73-77; Donuk, aynı tur, s 28-29 ve de A . T a ş a ğ ı l . " K a p g a n Kağan (692-716)*, Belleten, 218, 1993. s. 51-70. " Ş a d u n v a n ı h a k k ı n d a bkz. Donuk, aynı eser, s. 33-35. " Y a b g u h a k k ı n d a bkz Donuk, aynı eser, 56-63. B u bilgilerin b u l u n d u ğ u Ç i n c e tarihi metinler C T S 194A, aynı yer; 11'IS 215A, aynı yer; T T 198/ayn. yer; V V H T K 343/ aynı yer'de k a y d e d i l m i ş t i r " A - s h i h - l e Yilan-chen T o n y u k u k aynılığı için bkz. M . M o r i . "A-shih-te Y ü a u - e h e n ve T<MfÇf*{, bkm Tetkikleri Erutüüsü Dergisi, V , 1-4, 1973. s. 87-94. , 0

ıs

C . ö K-TÜ R K L E R III

tarafından tutuklanmıştı. Sonra Kutlug Çin'e yağma için akın yaptığı esnada A shih-tc Yüan-chen, s u ç u n u n alTedilmesini ve eski vazifesine iadesini rica etti. Müsaade edilince hapisten kurtulan Tonyukuk boyunun b u l u n d u ğ u yere gitti. Akabinde Kutlug'un yanına sığındı. Tonyukuk, zeki oluşu, planlamacı kişiliği ve askeri işlerdeki bilgisinden dolayı Kutlug tarafından A p a Tarkan (A-po Tarkan) tayin edildi. Böylece askeri işlerin ve atların idaresi işi tamamen onun uhdesine verilmiş bulunuyordu. Zaten Kutlug onu yanına alınca kaynakların ifadesine g ö r e çok sevinmişti. Daha önceki ilk iki bağımsızlık t e ş e b b ü s ü n ü n y a n ı n d a da A shih-te ailesinden liderler vardı. Bu liderler genellikte bilgilerinin d e r i n l i ğ i n d e n dolayı bir d a n ı ş m a n gibi çalışmışlardı. İşte, bu sebepten ö t ü r ü daha önceki hadiseleri y a k ı n d a n takip eden Kutlug, aynı aileden gelen T o n y u k u k ü kendine yardımcı seçmişti. T o n y u k u k ü n yeni kurulan devlete katılmasındaki büyük tesir daha sonra gelişecek olaylarda görülecektir . 15

4 - O ğ u z l a r l a M ü c a d e l e ve Devlete B a ğ l a n m a l a r ı G ö k - T ü r k liderleri devletin içinde birliği sağlamaya çalıştıkları sırada Oğuzların b u l u n d u ğ u yerden bir "kaçak" gelmiş*' ve Tonyukuk'a şöyle bilgi vermişti. ; Dokuz O ğ u z l a r kendilerine yeni kağan seçmişler ve Çin'e general Ku'yu göndermişler, Kılanlara ise T o n g r a Eşim isimli bir şahsı ulaştırmışlardı. Dokuz O ğ u z kağanı sayıları az olan Gök-Türklerin g ü n d e n g ü n e geliştiğini, kuvvetlendiğini, kağanları Kutlug'un çok cesur olduğunu, sözcüleri T o n y u k u k ü n akıllı o l d u ğ u n u , bu iki kişinin var oldukça hem Çinlileri ve Kılanları öldüreceğini, şüphesiz Oğuzları da öldüreceğini ileri s ü r m ü ş t ü " . Sonra şöyle bir teklifte bulundu: Kılanlar d o ğ u d a n Çinliler g ü n e y d e n kendilerinin de kuzeyden saldırarak b ü y ü m e k t e olan G ö k - T ü r k l e r i n onlara bağlı diğer boyların {Türk Sir halkı) m a ğ l u p edilip bir daha asla kuvvetlenmemelerini sağlayabilirlerdi" . B u haberi duyan Tonyukuk endişeye kapılmış idi. Kağana, Çinlilerin, Kutanların ve O ğ u z l a r ı n birleştikleri takdirde kendilerinin çaresiz kalacaklarım b i l d i r d i . Dun mu ı hemen hemen kontrol altına almaları gerekliğini, bir şeyin zayıf iken onu yenmenin kolay o l d u ğ u n u , kuvvetlendiğinde ise onunla m ü c a d e l e etmenin zorlaşacağını ilave etti . Kutlug Kağan, T o n y u k u k ü n tavsiyelerine uyarak, ona "orduyu g ö n ü l ü n c e idare et" dedi. Tonyukuk, Kök Ö n g (Ongin) ırmağını geçerek Ö t ü k e n Dağlarına d o ğ r u ordusunu sevk etmişti. İnekler Gölü ile T o l a Irmağı tarafından Oğuzlar, Gök15

48

47

« C T S 194A, a. y. ; H T S 2 I 5 A , a. y. " T o n y u k u k Yazıtı, 8. salır. " T o n y u k u k Yazıtı, 0,10 sallı lar. " T o n y u k u k Yazılı, 11 satır, " t o n y u k u k Yazılı, 12-13 sam lar ' T o n y u k u k Yazılı, 14 salır.

M

A H M E T TAŞAĞIL

8

T ü r k ordusu ü z e r i n e s a l d ı r d ı l a r ' . O ğ u z l a r ı n k u w e d alu bin kişi iken, T o n y u k u k ü n birliği iki bin kişi idi. Oğuzlar, ağır bir bozguna uğradıkları, gibi geri çekilenleri de ırmağı düşmüşler, bir kısmı savaş m e y d a n ı n d a ölmüştü. Bundan sonra d i ğ e r O ğ u z kütleleri gelip Kutlug Kagan'a itaatlerini bildirdiler'"'. Yeni kurulan II. G ö k - T ü r k devleti, T o n y u k u k ü n yerinde hareketi sonucu büyük bir tehlikeden k u r t u l m u ş t u . 5 • Çin'e Karşı Akınlar Aynı yıl içerisinde Pİng eyaletine h ü c u m eden Kutiug ve Tonyukuk, Ch'anyü askeri valiliğinin topraklarını ele geçirmeye başladılar. Daha da ileri giderek Lan eyaleti askeri valisi Wang Te-mao'yu öldürdüler. B u zafer onların T a n g İ m p a r a t o r l u ğ u n a karşı kazandıkları ilk önemli askeri başarıları i d i . 50

Lan eyaletinden ayrılarak T i n g eyaletine d o ğ r u ilerlediler ve orayı yağmaladılar'' . T a n g i m p a r a t o r l u ğ u söz konusu G ö k - T ü r k h ü c u m l a r ı n a karşı P'ei-p'ing eyaletinin askeri valisi Yüan-kui'i bir ordu ile g ö n d e r d i . Yüan-kui, K ü t l ü ğ ü n ordusuyla savaşmaya cesaret edemedi. Şehrin kapılarını açtırıp, duvarlarına sancak astırın. Herkes saklandığı için şehir boş kalmıştı. Gök¬ T ü r k l e r bu durum da ş e h i r d e tuzak olacağını d ü ş ü n e r e k girmediler ve geri çekildiler. B u arada söz konusu eyaletin Çinli vatandaşlarından L i Chia-yün, G ö k - T ü r k l e r lehine çalışarak gizlice etrafına adam toplamış ve bir teşkilat k u r m u ş t u Yüan-kui onu ö l d ü r ü p adamlarını cezalandırdı . G e r i çekilmelerine r a ğ m e n Gök-Türklerin, özellikle Türklerin yaşadığı K u i eyaletine ve Ch'an-yü askeri valiliğine akınları sürüyordu. Bu valiliği k u ş a u p , Ssu-ma unvanlı valisi Chang Hsing-shih'yı ö l d ü r d ü l e r . Akabinde Wei eyaletine girip askeri valisi L i Ssu-chien'i ortadan kaldırdılar. Gök-Türk hücumlarının ardı arkası kesilmiyordu. Feng eyaleti de G ö k - T ü r k l e r İn akınlarına maruz kalırken b u r a n ı n askeri valisi Ts'ui Chih-pien, Cbiao-na d a ğ ı n d a esir olarak y a k a l a n d ı . 1

52

53

54

Aynı sıralarda T o n y u k u k ü n kumanda ettiği ordulara karşı Çin imparatoru tarafından g ö n d e r i l e n T a i bölgesi askeri valisi Hsie Jen-kui, G ö k - T ü r k ordusunu m a ğ l u p etmeyi başardı. Aslında Tonyukuk daha önce ölmüş o l d u ğ u n u sandığı Hsie Jen-kui'in kumandan vazifesiyle geldiğine i n a n m a m ı ş ,

' " t o n y u k u k Yazıtı, 15 salır. •-Tonyukuk Yazın, 16-17 satırlar. Ayrıta bkz. Kafesoğlu. Türk MUli Kültürü, s. 107 ve de T . T e k i n , Ttınyukuk Yaıüt, s. 5-8. B u bilgi C T S de b u l u n m a m a k l a d ı r , H T S aynı yer, T H Y 94/1691. I T 198/aynı yer; V V H T K 343/aynı yer; T C T C 203, aynı yer. M

" 1 İ T S 215A, a. y. ; T C T C 203. a. y. " I I T S 7 9 , s. 3553. " K u i - c h o u , yani Kuei eyaletinin merkezi Suei-yuan eyaletinde Ituai-lai ş e h r i d i r . " C T S 194A,a. y. ; H T S 215A, a. y.

G Ö K - T Ü R K L E R III

15

Çinlilerin bir hile yaptığını zannetmişti. Fakat adı geçen Çinli general başındaki zırhı (miğfer) çıkarıp G ö k - T ü r k l e r e gösterince onlar da şaşırmışlardı. Tonyukuk ve diğerlerinin şaşkınlığından faydalanan Hsie Jen-kui karşı taarruza geçip Gök-Türkieri m a ğ l u p etti. O n bin G ö k - T ü r k savaş m e y d a n ı n d a hayatını kaybetmiş, yirmi binden fazla esir d ü ş m ü ş , üstelik otuz bin baş hayvan (deve, at, sığır ve koyun) Çinlilerin eline geçmişti. Kendilerini kurtarabilenler geri çekil­ diler . Kazandıkları bu savaşın d e v a m ı n d a Çinlilerin herhangi bir askeri başarıları h a k k ı n d a kaynaklarda bilgi yoknır. Dolayısıyla Çin ordusunun geri çekildiği anlaşılmaktadır. 35

G ö k - T ü r k l e r i n ardı ardına T a n g İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n kuzey sınırlarına akınlar yapmaları üzerine gönderilen Çin ordularını mağlup edip k u m a n d a n l a r ı n ı ö l d ü r m e l e r i ya da esir almaları, T a n g İ m p a r a t o r l u ğ u sarayında büyük bir e n d i ş e d o ğ m a s ı n a sebep olmuştu. Orada yapılan m ü z a k e r e l e r d e Feng eyaletinin G ö k - T ü r k l e r e bırakılması teklif ediliyordu. Ahalisi boşaltılıp g ü n e y e göç ettirilecekti. Ancak T a n g Hsiu-ching isimli devlet a d a m ı söz konusu Feng eyaletinin M . O. kî devirlerden beri Çin toprağı o l d u ğ u n u , sadece Sui h a n e d a n ı n ı n son z a m a n ı n d a Gök-Türklere terkedilip, ahalisinin daha güneydeki L i n g ve Hsia eyalederİne göç ettirildiğini, bundan sonra Çin'in içlerine giren G ö k - T ü r k l e r i n L i n g ve Hsia eyalederini sınır haline getirdiğini söyledi. 649'lu yıllarda Feng eyaletinin yeniden canlandırıldığını ve ahalisinin tekrar boşaltılmasının Çin için zararlı olacağının bildirdi. O n u n görüşleri doğrul tuşunda söz konusu eyaletin boşaltılmasından vazgeçildi . 36

683 yılının sonunda T a n g h a n e d a n ı n ı n sağ muhafızları generali olan Ch'eng YVu-t'ing'e Ch'an-yü büyük genel askeri valiliğini yeniden Çin'e b a ğ l a m a vazifesi veren imparator, kuzey sınırlarında h u m m a l ı bir şekilde savunma hazırlıklarına b a ş l a d ı ' . Bundan birkaç ay ö n c e L a n eyaletine akın yapan Gök¬ T ü r k l e r o r a n ı n Çinli k u m a n d a n ı tarafından geri p ü s k ü r t ü l m ü ş l e r d i . 3

58

684 yılında K ü t l ü ğ ü n bizzat kumanda ettiği ordular Shuo eyaletine akın yaptılar . 685 yılının başında T a i eyaletine giren G ö k - T ü r k l e r i n artık Çin'in daha içlerine uzanmaya başladıkları anlaşılmaktadır. H e r iki eyaletin sivil memurları da y a ğ m a l a n m a k t a n kendilerini kurtaramamışlardı. Onları kurtarmak, G ö k - T ü r k akınlarını durdurmak için oraya giden general Shun-yü C h ü - p ' i n g h e n ü z Hsin eyaletine ulaştığında bozguna uğratıldı ve beş binden 59

5 5

C T S 183, s. 2783; H T S U l . s . 4142; T C T C 203, a. y. ; T T 198/a. y. ; Y V H T K 343/a. y. T H Y 94 a. y. T C T G 2 0 3 , s. 6414. " C T S 77, s. 2672; H T S 98, s. 3904. T G T G 2 0 3 , s. 6415. V n e ve ay larihleri sadece T C T C 203, s. 642U'de kaydedilmiştir. S 0

5 S

5

16

AI I M F T T A Ş A Ğ I L

fazla Çin askeri öldürüldü™. B u yılın sonuna d o ğ r u G ö k - T ü r k akınlarını durduramayan Çinliler, yüksek rütbeli vezirlerden Wei Shih-chia'ya, Yen-jan-tao (kuzeydeki askeri valilik) büyük baş k u m a n d a n ı unvanını vererek, G ö k - T ü r k l e r üzerine yolladılar. Fakat, hiçbir başarı kazanamayan adı geçen kumandan bir yıl sonra geri d ö n d ü . 61

Kutlug liderliğinde G ö k - T ü r k akınları 686 yılında da devam etti. Bu sefer T a n g h a n e d a n ı i m p a r a t o r i ç e W u , büyük general Hei-ch'ih Ch'ang-chih'yı GökT ü r k hücumlarını ö n l e m e k maksadıyla göndermişti. Liaııg-chih mevkiine g e l i n d i ğ i n d e üç binden fazla G ö k - T ü r k ile karşılaştılar. G ö k - T ü r k l e r Çin askerlerini g ö r ü n c e hemen a d a r ı n d a n inmiş, zırhlarını giymişlerdi. Bunlara taarruz eden Hei-ch'ih Ch'ang-chih, onları önce m a ğ l u p edip geri d ö n d ü . Ancak, geceleyin G ö k - T ü r k l e r yine geldiler. B u sefer sayılan çok fazla o l d u ğ u n d a n savaşa cesaret edemeyen Çinli kumandan b u l u n d u ğ u yerin etrafına adamlar g ö n d e r i p k u m ağaç toplattı. Daha sonra bunları k a r a r g a h ı n ı n ortasına yığdırarak büyük bir ateş yakıldı. O esnada güney tarafından rüzgar çıktı. Rüzgarın şiddeti ateşi a r t t ı r d ı ğ ı n d a n Gök-Türkler g ü n e y d e n kurtarma ordusunun geldiğini zannederek, hemen daha geri çekildiler . 62

6 - Ç i n l i l e r i n Karşı Tedbirleri 687 yılının b a ş ı n d a Ch'ang-p'ing'e giren Kudug, yine general Hei-ch'ih Ch'ang-chih k u m a n d a s ı n d a k i Çin ordusu tarafından karşılandı. Birkaç ay sonra Kutlug ve Tonyukuk tekrar Shuo eyaleti topraklarına akın yaptılar. Adı geçen Çinli k u m a n d a n ı n idaresine L i To-cha, Wang Chİu-yen gibi bazı generaller de yardımcı olmak maksadıyla ordularıyla katılmıştı. Kalabalık Çin ordusu bu sefer Gök-Türkleri m a ğ l u p etmeyi başardı. B u g ü n k ü Shan-hsi eyaletinin Shuo vilayeti yakınlarında yapılan savaşta G ö k - T ü r k l e r yenilmişlerdi. Çin ordusu onları kırk li (23,04 km. )'den fazla takip etti ise de her hangi bir saldın yapamadı ' . G ö k - T ü r k ordusu Gobi ç ö l ü n ü n içlerine çekilerek bu mağlubiyetin yaralarını sarmaya başladı. Galibiyetlerini daha da pekiştirmek isteyen Çinliler, bunun sonrasında baş kumandan Hei-ch'ih Ch'ang-chih'nın idaresi altında kuzeye d o ğ r u büyük bir askeri, harekat planlıyorlardı. Fakat, öncü kuvvet olarak g ö n d e r i l e n T s ü a n Pao-pi, Gök-Türkleri yakından takip ediyordu. Arkasından gelen takviye ordusunu beklemeden harekete geçti. O n l a r ı hazırlıksız yakaladığını zannediyordu. Ancak, G ö k - T ü r k l e r onun vaktinden önce h ü c u m edeceğini duydular. Daha Çin ordusu saldırıya b a ş l a m a d a n , ani bir baskınla r

3

" " C T S 194A. a. y. ; H T S 2 I 5 A , a. y . ; T T 198/a. y. ; W H T K 3 4 3 / a . y. " Bu bilgi C T S ' d c ve T C T C ' d e yok. I I T S 21 5A'da vardır. " C T S 77, i . 2672; 1 0 5 98, s 3904. " t ; ' I S 83, s. 3295; H I'S 110, s. 4122; T C T C 203, s. 0642; C h a n g Jen-t'ang. balalı ş e k i l d e ] ITS ile C T S ' d e o l m a d ı ğ ı n ı b i l d i r m e k t e d i r .

CÖK-TÜRK1.ER1I1

17

onları bozguna uğrattılar. Ordusu tamamen yok olan T s ü a n Pao-pi kaçarak ülkesine geri d ö n d ü . B u mağlubiyet T a n g i m p a r a t o r l u ğ u n u n kendisine karşı bağımsızlığını ilan ederek kurtulan ve hızla büyüyüp gelişen Gök-Türk devletini yıkmak konusundaki b ü t ü n u m u t l a r ı n ı s ö n d ü r m ü ş t ü . Ç ü n k ü , 682 yılından başlayarak 687 yılına kadar kaynaklara aksettiği kadarıyla Çin sınırlarına sayısız akınlar yapılmış, bunlara karşı T a n g h a n e d a n ı orduları herhangi bir zafer elde edememişti. B u yılın ortalarında bahsettiğimiz galibiyeti gören Çin imparatoriçesi W u ve devlet adamları bir anda G ö k - T ü r k l e r i n siyasi g ü c ü n ü bertaraf edeceklerini sanmışlardı. U ğ r a n ı l a n bu hayal kırıklığı neticesinde imparatoriçe Wu, T s ü a n Pao-pi'yi cezalandırdı. O n u n baş k u m a n d a n ı He-ch'ih Ch'ang-chih'yı da görevinden azletti. İ m p a r a t o r i ç e Kutlug Kagan'a d u y d u ğ u nefretinden dolayı onun unvanını "kısa ö m ü r l ü Kutlug" (Pu-tsu-lu) şeklinde değiştirdiğini ilan etmiş, böylece intikam almayı d ü ş ü n m ü ş t ü " . 4

Kutlug h a k k ı n d a Çin kaynaklarında 688 yılma ait bilgi b u l u n m a m a k t a d ı r . 689 yılına g e h n d i ğ i n d e Çin imparatoriçesi Vvü, Gök-Türklere karşı yeni ordular hazırlama faaliyetine girişti. Budist rahip Hsie Huai-i, teşekkül edilen ve Hsinp'ing-tao ordusu adı verilen askeri birliğin b a ş k u m a n d a n ı tayin edildi. Kendisine kuzeye büyük sefer yapıp, Gök-Türkteri yenmesi görevi verildi. Adı geçen kumandan, b u g ü n Sui-yüan eyaletinin Ho-lin-ko-er şehrinin güneyindeki T s ü (Mor) I r m a ğ ı n a kadar ilerledi. Fakat, herhangi bir Gök-Türk ordusu ile karşılaşmadı . D ö r t ay sonra yine onların ü z e r i n e sefer d ü z e n l e n d i . Fakat, bu seferlerin neticesi h a k k ı n d a kaynaklarımızda bilgi yoktur. Eğer Çin ordusu galip gelse Çinli tarihçiler kesinlikte bunu zikrederlerdi. 65

7 - Kutlug'un Ö l ü m ü Aynı yıl Tonyukuk, Türgişlerle savaştı. B u olaydan iki yıl sonra hastalanan Kutlug ö l d ü . Çinlilerle on yedi kez, Kılanlarla yedi kez, O ğ u z l a r l a beş kez savaşmıştı . 60

87

Elli yıllık esaret devresinden sonra Kutlug liderliğinde bağımsızlıklanna kavuşan Gök-Türklerin ikinci devle derinin kuruluş mücadelesi üç aşamada gelişmişü. Gobi Çölü'nün güneyinde Çin'e yakın bölgede 679 yılında başlayan ilk ayaklanma kısa zamanda çok geniş bir alana yayılmış değişik mevkilerde bulunan Türk beyleri derhal buna iltihak etmişlerdi. Ancak, üzerlerine gönderilen Çin M

C T S 194A. a. y. ; H T S 215A, a. y. ; T G T C 204, s. 6445-6447; T T 1 9 8 / l i m c ; V V H T K 343/1691c. CTS 183. s. 4742; T C T C 2U4,s. 6460. ^ B ı ı bilgilerin b u l u n d u ğ u yerler C T S 194A, s. 5167, 5168; H T S 215A. a. y. ; T C T C 204, s. 6446; T T 198/a. y. ; V V H T K 343/a. y. " T o n y u k u k Yazıtı 49. satır; Kül T e g i n Yazıtı, d o ğ u cephesi 15-16. Satırlar; Bilge K a ğ a n Yazıtı, doğu cephesi 13-14. Salırlar. fiî

[8

A H M E T TAŞAĞIL

ordusunu mağlup edemeyen Gök-Türk liderlerinden A-shih-na Ni-shu-fu öldürülmüştü. A-shih-te Feng-chih ise car düşmüştü. Hayatını kurtamayı başai'an VVen-fü, Gök-Türk lıanedan ailesinden yeni birini A-shih-na Fu-nien'i reis seçti. Onlai' da uzun süren mücadelelerinden zaferle çıkamadılar. Fakat onların mağlup olup Çin'e götürüldükleri sırada kendini kurtarıp Çogay-kuzı dağına sığınan Kudug, etrafındakilerin sayışım artırarak, Dokuz Oğuzların hayvanlarını yağmalayıp ihtiyacı olan yiyecek ve benzeri malzemeleri temin etti. Bundan sonra kağanlığını ilan edip II. Gök-Türk devletini resmen kurdu. Aruk, sıra Çin'e ağır darbeler vurmaya gelmişti. 691 yılının sonunda ölümüne kadar bütün kuzey Çin'i baştan başa akınlarıyla istila etli. Tonyukuk'un zamanında harekete geçerek Dokuz Oğuzların, Çin ve Kılanlara yaptığı gizli ittifakı çökertmesiyle büyük bir tehlikeden kurtuldu. Ardından Otüken bölgesi ve civarından ve de Altay dağlarına uzanan sahadaki bütün diğer T ü r k boylarını kendine bağladı. 689'da Tonyukuk, daha o zamanlar baudaki Türgişler üzerine dahi sefer teıtiplemişti. 682'de tam bağımsızlığını kazandıktan sonra Kutlug ve Tonyukuk liderliğindeki II. G ö k - T ü r k devleti geçen on yıllık süre Ö t ü k e n bölgesini merkez yaparak etrafındaki d i ğ e r T ü r k boylarını kendine bağladı. Her fırsatta Çin'deki T a n g i m p a r a t o r l u ğ u n a ardı ardına darbeler indirerek, esaret altındaki Türkleri kurtarmaya çalıştı. Çin'in kuzeyi d o ğ u d a n batıya tamamen G ö k - T ü r k akınlarına maruz kalmıştı. Neticede K ü t l ü ğ ü n k u r d u ğ u ve tahtta kaldığı on yıllık s ü r e d e G ö k - T ü r k devleti her açıdan hızla gelişti.

II KAPGAN KAĞAN

DEVRİ

1 - K a p g a n ' ı n Tahta G e ç m e s i 692 yılında G ö k - T ü r k devleti tahtına oturan Kapgan Kağan, II. G ö k - T ü r k devletinin kurucusu Kutlug (Îlterİş)'un ö l ü m ü n d e n sonra h ü k ü m d a r olmuştur. Üzerine devraldığı hızla b ü y ü m e k t e olan devleti ağabeyi gibi, onun bıraktığı yerden başlayarak, her y ö n d e n geliştirmeye devam etmiştir. 552 yılında kumlan I. G ö k - T ü r k Devleti 582'de Doğu ve Batı olmak üzere iki kısma ayrılmıştı. 630 yılında her iki devlet de Çin hakimiyetine girdi. Yaklaşık elli yıl Çin nüfuzunda yaşadıktan sonra Kutlug ve yardımcısı Tonyukuk liderliğinde başlayan isüklal hareketi, kısa bir süre içerisinde yeni tesis edilen devleti güçlendirmeye, Çin esaretindeki T ü r k boylarını kurtarmaya dağınık Türk boylarını bir araya getirmeye çalıştı. Zaferlerle dolu olan kağanlığı 692'de ölümüyle son buldu. Kendi oğullarının yaşı küçük o l d u ğ u için yerine Çin kaynaklarında a d ı n d a n korkuyla bahsedilecek olan kardeşi Kapgan geçti. Kapgan Kagan'ın h ü k ü m d a r l ı ğ ı iki yüz yıl süren Gök-Türk Devleti tarihi içinde 24 yıl gibi uzun sayılabilecek bir kağanlık süresinin teşkil etmektedir. Faaliyetlerinin ö l ü m ü n d e n 18-20 yıl sonra dikilecek olan O r h u n Yazıtlarında gayet açık şekilde anlaulmış olması, onun d ö n e m i n i n şöhretini T ü r k tarihi açısından daha da a r t ı r m a k t a d ı r . B u devre ait b ü t ü n tarihi kaynaklara bakıldığına ortaya çıkan gerçek şudur: Kapgan en çok zafer kazanan, Çin'i en fazla korkulan, o devirde yaşayan bütün Türk topluluklarım hemen hemen idaresi allına alan, devletini çağının en kuvvetlisi yapan kağandır. B u da incelemeye çalıştığımız Kapgan devrinde G ö k - T ü r k devletinin ö n e m i n i göstermektedir. 68

Fatih a n l a m ı n a gelen "Kapgan" onun u n v a n ı d ı r . Ayrıca Tonyukuk'a ait yazıtlarda Bögü olarak da zikredilmiştir . 69

' " K a p g a n kelimesinin a n l a m ı ve tarihi gelişimi için bkz. D . Sinor, "Qapgan", J R A 5 , 1954, s. 174-184; G . C l a u s o n . " A N o l e o n Cjapgan, J R A S , 1956, s. 73-77; A . Donuk, Eski Türk Devletlerindi İdari-Askeri Unvan ve TerinUer, İ s t a n b u l 1988, s. 28-29.

20

A l İM E T T A Ş A G I L

692 yılında Kütlüğün ölümüyle boşalan Gök-Türk kağanlık talıuna Kapgan geçti. Onun Çin kaynaklarında mevcut biyografilerinde kağanlığı zorla ele geçirdiği kaydedilmiştir ". O r h u n Yazıtlarına göre ise durum farklıdır . Yaşı küçük olan Bilge ve Kül Tegin'in yerine töreye uygun olarak tahta geçtiği bildirilmektedir. Aynca diğer Ç i n kaynağı T C T C ' d e Kapgan'ın zorla değil, sadece kendisini kağan ilan etliği bildirilmiştir ' . Gök- Türk tarihi boyunca birkaç defa h ü k ü m d a r ö l d ü ğ ü n d e yerine mutlaka o ğ u l l a r ı n d a n birinin değil, siyasi iktidar g ü c ü n e sahip olanın bir başka ifade ile kuta malik olanın kağan o l d u ğ u görülmektedir. Yaşları küçük olan Bilge ve Kül Tegin'in yerine Kapgan'ın kağan olması son derece tabii kaşılannıalıdır. Ayrıca KTD,16'da ve BKD,14'ıe töre gereğine amcam tahta oturdu denmektedir. Kapgan tahta oturur oturmaz yaptığı ilk iş ağabeyi adına Baz Kağanın balbalını dikmek oldu. 7

71

7 1

2 • Kapgan'ın Politikasının Esasları Kapgan lahta oturduktan sonra, yukarıda belirttiğimiz gibi devleti her y ö n d e n geliştirme politikası izlemeye başladı. 693 yılının 12. ayında Çin'in L i n g eyaletine saldırıp, yağmalar yaptı. Kendisine karşı koymaya çalışan Çinli general L i To-tsu'yu yendi. Bu arada eline geçirdiği Çinli asker ve m e m u r l a r ı n çoğunu ö l d ü r d ü " . G ö k - T ü r k ülkesinin d o ğ u b ö l ü m ü n d e bu olaylar cereyan ederken, batı tarafında Tibetliler ile müttefik olarak Çin'e saldıran G ö k - T ü r k A shih-na Suei-tsu, Çin kumandam Wang Hsiao-chie tarafından 694 yılının 2. ayında m a ğ l u p edildi. Diğer taraftan Suei-ye (Tokmak) şehri k u m a n d a n ı H a n Ssu-chung, on bin kişilik ordusuyla Çin'e akın yapan Ni-shu Erkin'i yendi . 7,1

Kapgan idaresindeki G ö k - T ü r k kuvvederİnin Lİng eyaletini ele geçirip yağma etmeleri üzerine, Çin'deki T a n g h a n e d a n ı n ı n imparatoriçesi Wu, aslen Pai-ma manastırı rahibi olan Hsie Huai-i'yi 18 generalin üzerine b a ş k u m a n d a n tayin ederek, G ö k - T ü ı k l c r e karşı birlikle savaşmalarım emretti. B u generalin

" D o n u k , aynı eser, s. 72. B ö g ü aynca M a n i h c i z m i kabul eden uygur h ü k ü m d a r ı n ı n Unvanıdır. Akıllı, bilge, filozof, dirayetli a n l a m l a r ı n a gelmektedir Ayrıca bkz. Ö. İlgi, Uygurların Siyasi ur Kültürel Tarihi, A n k a r a 1087,1.18-19, ' ° C T S 194A. (s. 5168): ' K a p g a n (Mo-ch'o), Kutlug (Ku-tu-lu)'un k a r d e ş i d i r K u l l u g ö l d ü ğ ü zaman, o n u n oğlu h e n ü z çok g e n ç o l d u ğ u için Kapgan. zorla o n u n lahlını gasli etti ve kendini kağan olarak ilan elti H T S i 1'iA, s. 1:04'; "Kapgan kendini k a ğ a n ilan elti. C " k - T ü r k lalıtını zorla ele geçiri]) senelerce tahtla kaldı.. . " " K ü l T c g i n Yazıtı (haz M . Ergin), Orhun Abideleri. İstanbul 1980, s. 22: "O t ö r e ü z e r i n e amcam k a ğ a n o l u r d u A m c a m k a ğ a n oturarak [ ü r k milletini lanzim etli, besledi. Fakiri zengin kıldı, azı çok kıldı(doğu 17. Satır)". " T C T C 205; aynea bkz. C h a n g Jcn-t'ang, aynı eser, s. 145. Ancak T C T C ' d e tarih hatalı olarak 694 yılı ş e k l i n d e kaydedilmiştir. " B u olayın kesin tarihi sadece H T S 4, s, 94'de vardır. K a p g a n ' ı n lıiyogratisinin b u l u n d u ğ u C T S 194A ve H T S 215A'da ise olayın daha [azla tafsilatı kayıtlıdır. C h a n g J e n - l ' a n g , s 146.

21

OÖK-TÜRK1.F.R III

tayin o l d u ğ u bölge konusunda Çin kaynaklannda ihtilaf vardır. L i n g eyaletinin Shuo-fang yakınında olması sebebiyle H T S 215A (s. 6045)'deki açıklamayı daha doğru buluyoruz . Diğer kaynaklarda verilen isimleri ise, bölgenin değişik garnizon adları şeklinde izah etmenin daha d o ğ r u olacağı kanaatindeyiz. 694 yılının 2. ayında vuku bulan bu tayinden sonra, aynı yılın üçüncü ayında harekete geçen Hsie Huai-i, çıktığı seferde Gök-Türk süvarilerinin sadece bir kısımıyla karşılaştı. Her halde savaşmaya cesaret e d e m e m i ş olmalıdır k i ; esas kuvvetlere ras d a y a m a d ı ğ ı bahanesiyle geri döndü '. Ö t e taraftan H T S 215A'daki Kapgan'ın biyografisinden Çinlilerin bu sırada G ö k - T ü r k l e r e karşı çok uzun bir savunma hattı meydana getirdikleri a n l a ş ı l m a k t a d ı r . 75

71

77

Bu harekattan bir netice alamayan T a n g h a n e d a n ı n ı n i m para tor i çes i, aynı yıl Wang Hsiao-chie'yi "Shuo-fang bölgesi harekat ordusu baş k u m a n d a n ı " tayin etti. B u k u m a n d a n ı n görevi Gök-Türklere karşı savunma hazırlıkları yaptırtmaktı . Böylece az önce bahsettiğimiz Çinli general Hsie Huaİ-i'nin çekingenliği sebebiyle yerine adı geçen general tayin ediliyordu. 78

695 yılında meydana gelen bir diğer olay da, Kapgan'ın Çin'e elçi göndererek, dostluk münasebetleri tesis etmek istemesidir. Söz konusu olay Gök-Türk-Çin m ü n a s e b e t l e r i n e yepyeni bir boyut kazandıracaktır. Kesin tarihini sadece T C T C 205'ten öğrenebildiğimiz Gök-Türk kağanının, bu ani barış teklifinden memnun olan Çin imparatoriçesi, bunu ifade edebilmek için ona "Sol Muhafızları Büyük Generalliği" ve "Ülkeye D ö n e n Dük" gibi bazı Çin unvanlarını takdim etti. Ayrıca 5 bin top ipek sundu . 79

3 - Çin'in Baskı Altına A l ı n m a s ı Bu tarihten sonra hadiseler Kapgan'ın, Çin'deki T a n g h a n e d a n ı karşısında durumunu daha da kuvvetlendirecek şekilde gelişti. Çin'in kuz ey-doğusundaki 7 j

C h a n g C h i - y ü n , Histcrkal Atlas of China, Tai-pei 198ü, s. 45-46; Shuo-fang b u g ü n k ü Sueiyüan eyalel in dedir. " H T S 4, s. 94; C T S 194A.S. s. 5168 ve H T S 215A, s. 6045. ' 2 1 5 A , s. 6045: ".. I m p a r a t o r i ç c W u , Hsie Huai-i'yi Shuo-fang bölgesi harekal ordusu b ü y ü k k o m u t a n ı (ayin ederken, Nci-shih u n v a n l ı Lİ Chao-le, harekal o r d u s u n u n sivil idarecisi (Ch'angshih) tayin e d i l d i . S a r a y ı n kuş işleri ile ilgili memuru Su Wei-lao savaş, b a k a n ı oldu. Shuo-fang bölgesi k o m u ı a n ı C h ' Pi-ming, Y e n men bölgesi k o m u t a n ı L i To-tsu, Eeng-an bölgesi k o m u t a n ı Ch'en Ling-yhı, ! ian-hai (Gobi çölü) bölgesi k o m u t a n ı T ' i e n Y a n g - m i n g ve 18 generale k u m a n d a ederek savunma h a t t ı yaptı. Ç i n ordusu y a h a n c ı l a n n süvarileri ile karşılaştı. Esas kuvvetleri göremeyince geri d ö n d ü l e r . . . " 7

' " H T S 215A, bulunmamaktadır. 7 9

s.

6045;

4.

s.

94

Bu

hadise

hakkında

CTS'de

her

hangi

bir

kayıt

C h a n g Jen-t'ang, bu hadiseyi farklı şekilde t e r c ü m e ederek, G ö k - T ü r k l c r i n Ç i n ' e teslim olduklarını s ö y l e m e k t e d i r , (bkz. s. 155); ancak, teslim olma m a n a s ı n a gelen kelimenin bir başka anlamı da "müttefik o l m a " dır. Ö t e taraftan Ç i n ' e d e v a m l ı a k ı n l a r yapıu, o r d u l a r ı m m a ğ l u p eden Kapgan K a g a n ' u ı birden bire leslim olması için hiçbir sebep b u l u n m a m a k t a d ı r .

22

A H M E T TAŞACII.

Moğol asıllı Ch'i-ıan'lar, tabi oldukları T a n g h a n e d a n ı n a karşı isyan ettiler. 696 yılında (5. ay) aslen Ch'i-tan'ların reisi olup, Çin adına Sung-mo bölgesinde askeri valilik yapan L i Chin-chung ile Kui-ch'eng bölgesi askeri valiliği yapan Sun VVan-lao, Y i n g ilçesine saldırdılar. Askeri barakaları yakıp, yıktılar. Vali Chao Wen-kuei'i ö l d ü r d ü l e r ' " . B u isyanı bastırmakta güçlük çeken Çİn ordusu aciz kalınca vaziyeti çok yakından takip eden Kapgan devreye girdi. Çin için fedakarlık yaparak, Ch'i-tan'ları sindireceğini, ancak karşılığında bazı isteklerinin o l d u ğ u n u İmparatoriçeye bildirdi. O n u n Ç i n ' d e n istekleri gerçekten bir h ü k ü m d a r ı n gütmesi gereken devlet politikası açısından çok m ü h i m d i r . G ö k - T ü r k devletinin bağımsızlığının olmadığı ve devletin Çin hakimiyeti altına düşmüş o l d u ğ u devrede (630-680) Çin'e göç etmiş olan kendi milletine mensup T ü r k boylarını geri almak istiyordu . Sıkışık durumda olan Çin imparatoriçesi, Sol İhtişamlı Muhafız Alayları Generali Yen Chih-vvei'i Kapgan Kagan'a g ö n d e r e r e k , onu "İyi Reform Yapan Kağan" unvanını verip, isteklerini kabul ettiğini bildirdi* . G ö k - T ü r k k a ğ a n ı n ı n isteğinin Çinliler tarafından kabul edilmesi ve bunun kaynaklara yansıması Çin'in ne kadar zor durumda o l d u ğ u n u göstermekledir. B u aynı zamanda Orta Asya'da Kapgan Kagan'ın prestijinin a r t m a s ı n a sebep oldu. 81

2

696 yılı eylülünde Liang eyaletine saldıran G ö k - T ü r k l e r d e n bir grup, önce b u r a n ı n askeri valisi Hsü Ch'in-ming'i esir aldılar. B u vali ordusunu teftiş ettiği sırada şehrin (kale) yakınına aniden pusu kuran Gök-Türkler tarafından yakalanmıştı . 83

Bu arada Kapgan Kağan, Çin ile anlaşıp, Yenisey bölgesini işgal etmekle olan Kırgızların ü z e r i n e y ü r ü d ü . Çin kaynaklarında bulunmayan bu bilgiyi sadece T o n y u k u k ü n yazıtında görmekleyiz* . Kapgan ve Tonyukuk idaresi altındaki G ö k - T ü r k ordusu "kar sökerek, ağaç dallarına tutunarak, bazan a d a r ı y e d e ğ e alarak yolsuz vadilerden K ö g m e n dağını aşıp, Yenisey kaynaklarında Anı I r m a ğ ı kıyısında Kırgızları bastırdı. Han'ı ö l d ü r ü l e n Kırgız ülkesi teslim a l ı n d ı . Sıra üçlü ittifakın son halkası olan O n Oklara (Sarı Türgİş) gelmişti. 1

85

" H T S 4, s. 96: ".. . 696 yılının İndiriri a y ı n d a . C h ' i - t a n ' l a n n reisi olup, Sung-mo askeri valisi L i C h i n - c h u n g ve Kui-ch'eng valisi l o r u n u VVan-lao, Y i n g eyaletine saldırıp, vali C h a o Wen-kui'i öldürdüler.. . " C T S , gös. yer; 1 İ T S ' d e hu konuda her hangi hir malumata r a s t l a n m a m ı ş t ı r . " C T S , gös. Yer; H T S , gös. Yer. Fakal C T S ve H T S ' d e k l imparatorluk b ö l ü m l e r i n d e bu hadiselerden bahsedilmektedir. " Y ı l l ı k l a r d a bulunmayan sçz konusu hadiseyi sadece T C T C 205'dc bulabiliyoruz; ayrıca bkz C h a n g Jen-t'ang. s. 147. " T o n y u k u k I, dogu 3,4,5. Satırlar; Kalesoğlu. Tür* Mitli Kültürü, s. 110. " T o n y u k u k I. kuzey, 2-5, M . E r g i n , s. 56-57; Kafcsoglu.gos . y i r .

GÖK-TÜRKLF.R1I1

2S

Fakat, lam bu sırada Kapgan'ın hatununu ölümü, onun geri d ö n m e s i n e yol a ç ü " . Ç ü n k ü hatunu için yas t ö r e n i n e katılması gerekiyordu. Yukarıda da söylediğimiz gibi, Ch'i-tan isyanının bastırılmasından ve Çin'deki T ü r k boylarının geri d ö n m e s i n d e n soma, Kapgan Kagan'ın şöhreti ve gücü daha da artmıştı. Bu arada İ m p a r a t o r i ç e VVu, kağana özel I! eriş Büyük Ch'an-yü ve M i l l i Davasında Başarılı Kağan unvanlarını takdim ettiğini bildirmek için elçi gönderildi" . Bu unvanın Kapgan'a verildiği haberi daha Kapgan'a bildirilmeden ve elçilik heyeti onun yanına u l a ş m a d a n , 697 senesinin ilk aylarında Kapgan, Çin'in L i n g ve Sheng gibi eyaletlerine saldırdı" . 7

1

Bu mevkileri muhafaza etmekle görevli Çin sınır generallerinin hepsi yenildi. Ahali y a ğ m a l a n m ı ş , bir çoğu ö l d ü r ü l m ü ş , üstelik P'ing ordusu kumandan yardımcısı A n Tao-mai m a ğ l u p o l m u ş t u . 89

T a n g h a n e d a n ı n ı n imparatoriçesi tahu ele geçirişinden sonra devletin önemli mevkilerine kendi aile fertlerini getirmeye çalışıyor, asıl imparatorluk ailesi olan Li'leri uzaklaştırmak İçin çaba sarfediyordu. Bunda da epey başarılı olmuştu ki; gerçek hanedandan sadece iki çocuk kalmıştı. Bu durum Kapgan Kağan tarafından dikkatle takip edildiğinden kısa gamanda i ^ök-Tiırkler ile Çin arasında büyük mücadelelere yol açacaktı. T a b i i ki, Kapgan kendi ülkesi ve milleti menfaatine bir şeyler kazanmayı tasarlıyordu. Söz konusu fırsatı d e ğ e r l e n d i r m e k için T ü r k h ü k ü m d a r ı 698 yılında (5. ay) Çin'e elçi g ö n d e r e r e k , kızının bir T a n g prensiyle evlendirilmesi yolu ile akrabalık kurmayı ve müteffik olmayı teklif etli. Kapgan evlilik teklifinin yanında çok önemli isteklerde b u l u n m u ş t u . O n u n asıl arzusu C ö k - T ü r k devletinin fetret devrinden sonra Çin'in eline geçen ve onlar tarafından valilik haline getirilen (Ch'an-yü-tou-hu-fu) topraklan tekrar devletine bağlamaktı. Üstelik Gök-Türk devletinin sınırları içinde yüz elli yıldan fazla yaşayan S o ğ d l a r ı da geri isliyordu. Diğer taraftan Feng, Sheng, Hsia, Shuo, L i n g ve Tai gibi altı eyalette yaşayan T ü r k boylarını da talep ediyordu. Hatta ekin 90

**Ibnyukuk I, kuzey,?. " G ö n d e r i l e n elçi Y e n C h i h - w c i ' d i r . Ancak o n u n her iki yıllıktaki biyografileri bu olaydan b a l ı ı e m ı c ı n e k l e , sadece bu d o n e m i n m e ş h u r d i ğ e r elçisi T i e n K u e ı - l a o ' n u n G T S 185A ve I I I 197*de bulunan biyografilerinde a d ı ve g ö n d e r i l i ş i zikredilmektedir; hkz, T a s a ğ ı l , s. 310,317,318. s

!i

C["S 194AveHTS2L5A£Öj,yiWir. N T S 4, s. 97 ve 215A. s. 6095; B u konuda C T S ' d e bilgi b u l u n m a m a k l a d ı r . " B u konuda daha fazla bilgi için hkz. PuUcyblank, Sogdian Colonies inner M o n g o l i a , T'oungpao, 1952, X L I , s. 317-356; Klya»ıorny, s. 96-97. 8 0

24

A H M E T TASAĞIL

tarlaları için 100 bin ö l ç e k demir de istemis.tr' .

91

dan, 3 bin takım tarım aleti ve birkaç on bin chin

2

Kapgan K a g a n ü ı Ç i n ' d e n istekleri ve Çinlilerin, buna karşı aldıkları tavrı, Çinli elçi T i e n Kuei-tao'nun biyografisinde bulabilmekteyiz. Y e n Chih-wei'in biyografisinde de epey malumat vardır; ancak T i e n Kuei-tao'nun raporları daha zengin ve ö n e m l i d i r . Kapgan'ın istekleri Çin sarayında uzun uzun m ü z a k e r e edildi. Neticede İ m p a r a t o r i ç e W u ve baş vezir L i Ch'iao söz konusu isteklerin yerine getirilmesinin Çin açısından m ü m k ü n olamayacağına karar verdiler. Bunu k a ğ a n a bildirmek için Harem Ziyaretleri M ü d ü r ü unvanlı T i e n Kuei-tao elçi olarak G ö k - T ü r k ülkesine g ö n d e r i l d i . İsteklerinin reddedildiğini ö ğ r e n e n kağan çok kızarak, elçiye ağır hareketlerde bulundu ve arkasından ö l d ü r m e k için onu tutukladı. Fakat, bu sırada G ö k - T ü r k devlet a d a m l a r ı n d a n Tonyukuk (A-shih-te Y ü a n - c h e n ) elçiyi ö l d ü r m e n i n G ö k - T ü r k - Çin m ü n a s e b e ü e r i açısından iyi olmayacağını söylelerek, onu bu fikrinden vazgeçirdi. Hadisenin bu şekilde neticelenmesinden telaşa kapıları Çinli devlet a d a m l a r ı Yao Shou ve Yang Tsai-ssu evliliğin yerine getirilmesini, tohumluk darı, demir ve tarım aletlerinin gönderilmesini imparatoriçeye tavsiye ettiler . 93

91

Kapgan'ın istediği G ö k - T ü r k ve Soğdlu aileler kuzeye geri gönderildi. Ö t e yandan tarım aletleri, demir ve tohumluk darı da yollanması üzerine Çin elçisi T i e n Kuei-tao geri d ö n m e k ü z e r e serbest bırakıldı. Sadece bu elçinin biyografisinde olan bir kayda g ö r e d ö n ü ş ü sırasında ona merasim yapılmıştı . Kapgan'ın kızıyla evlenecek kişi olarak da İ m p a r a t o r i ç e n i n ailesinden bîri olan W u Yen-hsiou seçildi. Daha önce Gök-Türk ülkesine giden, tercübeli Yen C h i h vvei de adı geçen prense y a r d ı m etmek için vazifelendirildi. B u vazifeye tayin edilmesinden dolayı Y e n Chih-wei'e "Ayin Bakan Yardımcılığı" rütbesi tevcih edilmişti (698 yılı 7. ay) . Heyete askeri vazifeli olarak P'ei Huai-ku da ilave edildi. 95

96

Kapgan'ın kızını gelin almak için yola çıkan Çinli heyet, Karakum (Heisha)'da bulunan güney G ö k - T ü r k merkezine vardı. Çinli heyet Kapgan'ın

" ' D a n miktarı kaynaklarda farklı bildirilmiştir: G T S , 40 binden fa/la slıilı (bir slıih 41 kg); H T S 100 bin hu (bir hu 21,5 ölçek). " C T S ve H T S ' d e k i imparatorlar b ö l ü m ü bu hadiselerden hal ise i m iye i r . Bu konu için aynca bkz. ö . tzgi, " O r t a Asya T ü r k Dev İ d l e r i n i n Çin ile licareti", /. Ü. Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı 9. 1978, s. 101. ' ' T o n y u k u k ile A-shih-te Y ü a n - c h c n ' ı n aynı kisi o l d u ğ u konusunda bkz. M . M o r i , "A-shih-ıe Y ü a n - c h e n ve T o n y u k u k , İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, V, 1-4, 1973, s. 87-93. ^ B u olaylar h a k k ı n d a imparator b ö l ü m l e r i hariç konuyla ilgili b ü t ü n d i ğ e r Ç i n c e kaynaklarda bilgi v a r d ı r . G T S 185Ave H T S 197. 9 5

M

B u olayın en iyi l e f e r r u a ü biyografilerinde mevcuttur.

C T S 77 ve

HTS

100'de kayıtı bulunan Y e n

Chih-wei'in

G Ö K - T Ü R K L E R III

25

huzuruna çıktığında, k a ğ a n onlara "Benim kızımın G ö ğ ü n oğlu L i sülalesinden birisi ile evleneceği şüpheli, şimdi sen buraya Wu ailesinden birisi ile geldin. G ö ğ ü n oğlu olup olmadığı belli değildir. Biz eskiden beri L i ailesiyle müttefikiz, şimdi duyuyorum k i ; G ö ğ ü n o ğ l u n u n (esas Çin i m para loru mm) s oyu yok olmak üzere, sadece iki oğlu var, Ben şimdi askerlerimle üzerinize yürüyerek genç olanı tahta geçireceğim" d e d i . y7

Sonra prens W u Yen-hsio ve yanına gelmiş olanları tutukladı. Refakat gayesi ile gelmiş olan Ayinler Bakan Yardımcısı Y e n Chih-wei'i Çin Kagan'ı ilan etti. 4 - Çin'e Karşı D ü z e n l e n e n Yeni Akınlar Daha sonra ilan ettiği Çin kaganıyla beraber, maiyyetine yüz bin kişi alan Kapgan, Çin kaynaklarının tabiri ile aniden Çin'e saldırdı (698 yılı 7. ay). İlk önce h ü c u m ettiği yerler Ching-nan, P'ing-ti ve Ch'ing vs. o r d u l a r ı n ı n mevzilenmiş o l d u ğ u bölgelerdi. B u arada Ching-nan ordusu k u m a n d a n ı M u jung Hsüan-tse yanındaki beş bin askerle Gök-Türklere teslim olmak zorunda kalmıştı . Bunu tabiken Kapgan, Kuei ve T a n eyaletlerini de yağma etti ''. 98

9

Bu G ö k - T ü r k h ü c u m l a r ı n a karşı, Çİn İmparatoriçesi yeni ö n e m l e r almak zorunda kaldı; imparatorluk ailesi işlerine bakan memur vVu Chung-kuei, "Tien-ping orta ordusu kumandam", sağ ihtişamlı muhafız alayları generali Sha-t'o Chung-i'yi T i e n - p i n g d o ğ u ordusu k u m a n d a n ı olarak tayin edip, 300 bin askerle G ö k - T ü r k ordusuyla savaşmak üzere yola çıkardı. Sağ muhafızları büyük generali Yen Ching-jung, T i e n - p i n g batı ordusunu 150 bin kişi ile idare etmekle görevlendirilmişti. Fakat, yine de neticede 100 bin kişilik G ö k - T ü r k ordusuna, 450 bin kişi ile karşı koymaya çalışan Çin ordusu başarılı olmadı. Çünkü Kapgan, ordusuyla beraber tekrar Heng-you bölgesinden girip, Wei eyaletine saldırdı. Fei-hu ilçesini yerle bir ettikten sonra T i n g eyaletine girdi. Bu eyaletin valisi Sun Yen-kao'yu ö l d ü r d ü . Evleri barakları yakıp, yıktılar. Neticede bölgedeki köyler b o m b o ş kalmıştı. İlerleyen G ö k - T ü r k ordusu karşısında hiçbir şey yapamayan İ m p a r a t o r i ç e Wu, Kapgan'ı yok etmek için başka yollara baş vurmaya başladı. Bundan dolayı Kapgan'ı Öldürene prens unvanı vereceğini ilan edip, onun unvanını da Başı Kesik Ç o r (Chan-ch'o) olarak değiştirdiğini bir fermanla açıkladı. Bilindiği gibi

" C T S 1 9 4 A , s b 5 1 6 9 ; H T S 2 1 5 A , s. 6046. ^ B u olayın kesin larihi sadece imparatorlar b ö l ü m l e r i n d e k a y d e d i l m i ş bkz. G T S 6, s. 127; GTS 194A, s. 5169; ".. . C h i n g - n a n ordusu idarcisi Yü-ling muhafızları generali M u - j u n g H s ü a n - t s e beş bin askerle leslim o l d u . . . "; H T S 215A, s. 5046: ".. . C h i n g - n a n ordusu k u m a n d a n ı Mu-jung H s ü a n - t s e beş bin askerle teslim oldu.. . " " G T S bu konuda y a ğ m a ettiğini, H T S kuşattığını kaydetmektedir. G T S gös. yer: "Aniden Kuei ve T a n eyaletlerini y a ğ m a etti.. . "; H T S gös. yer: . K u e i ve T a n ş e h i r l e r i n i kuşattı.. . "

26

A H M E T TAŞAĞ1L

daha önce Kapgan, Çinliler tarafından Mo-ch'o (Beg Çor) diye anılıyordu. H ü c u m l a r ı n a b ü t ü n hızıyla devam eden Kapgan, Chao eyaletini kuşatarak, baskı altına aldı. B u r a n ı n vali yardımcısı T a n g Po-jo, kalenin etrafını çevirerek müdafaa etmeye çalıştı ise de G ö k - T ü r k l e r kalenin içine girerek vali yardımcısı Kao Juei'i ö l d ü r d ü l e r . T a n g Po-jo, G ö k - T ü r k l e r e teslim olmak zorunda k a l d ı . Arkasından Hsiang eyaletine giren Kapgan, burayı da y a ğ m a etti. 100

Çin içlerine d o ğ r u G ö k - T ü r k akınları b ü t ü n şiddetiyle devam ederken artık imparatoriçeyi T a n g h ü k ü m d a r ı olarak tanımayan Kapgan, Yen Chih-wei ile beraber G ö k - T ü r k ülkesine gelmiş bulunan Çinli memurlara rütbelerine göre üçüncü ve beşinci derecelere ait Çin unvanları ile bu derecelerdeki Çinli m e m u r l a r ı n giydiği elbiseleri verip, Çin'e geri g ö n d e r d i . Gayesi, Çin'e hakim o l d u ğ u n u göstermekti. Ancak, İ m p a r a t o r i ç e bu elbiselere el koyup, memuriyet derecelerini de geçerli saymadı. B u arada Kapgan, Çin imparatoriçe s i ne bir mektup g ö n d e r e r e k , şu sebeplen ileri sürerek onu: Tohumluk olarak g ö n d e r i l e n darılar aslında pişmişti; hediye olarak verilen altının ve g ü m ü ş ü n ayarı çok d ü ş ü k idi; yukarıda da söylediğimiz gibi Çinli elçilere verilen elbiselere el k o n u l m u ş t u , nihayet kızı bir hanedan prensi ile değil de İ m p a r a t o r içenin ailesinden biri ile evlendirilmeye kalkışılmıştı şeklindeki ifadelerle suçladı. İşte, bu sebeplerden dolayı yeniden Çin'e saldıracağını ve H o pei bölgesini ele geçireceğini ilan etti. B u arada Yen Chih-wei'in G ö k - T ü r k ülkesine gelişi sırasında ona askerleriyle refakat etmiş olan Çinli general P'ei Huai-ku'ya vezirlik teklif etli ise kabul ettiremedi. Bunun üzerine onu hapse attırarak ö l d ü r m e y e karar verdi. Fakat, adı geçen general gizlice kaçarak, Çin'e geri d ö n d ü . 1 0 1

5 - Ç i n ' d e Veliaht D e ğ i ş i k l i ğ i Gittikçe artan G ö k - T ü r k baskı ve akınları neticesinde şaşkına d ö n e n İ m p a r a t o r i ç e W u , daha evvel pasif vazifeye tayin ettiği T a n g h a n e d a n ı n a mensup şehzade C h u n g T s u n g ü merkeze çağırarak, ona aktif bir vazife tevcih etti. B u vazife Sarı I r m a ğ ı n kuzeyinin baş k u m a n d a n l ı ğ ı i d i . B i r bakıma Kapgan Kağan, bu vesile ile T a n g h a n e d a n l ı ğ ı n ı n bir başka ifade ile Çin tarihinin en

l 0 U

C h a n g Jen-t'ang, bu olayın C T S ve H T S ' d e o l m a d ı ğ ı n ı söylüyor ise de (bkz. s. 188), a s l ı n d a kaydedilmiştir; hkz. C T S I94A. s. 5169 ve H T S 215A, s. 6046. " " P ' e i H u a i - k u ' n u n biyografisi H T S 197-10a: " Y e n Chih-wei, G ö k - T ü r k l e r e elçiliğe gittiği zaman, H u a i - k u , ona askerleriyle refakat elti. Kapgan, Y e n Ghih-wei'i Çin k a ğ a n ı ilan ettiği zaman, Huai-ku'yu d a idaresi altına almak istedi. Fakat, Huai-ku, onun ö n ü n d e e ğ i l m e k islemedi. B u n u n ü z e r i n e tam ö l d ü r e c e k iken H u a i - k u d u r u m u şöyle izah elti:" f e d a k a r l ı ğ ı m d a n dolayı ö l d ü r m e k a t ı y o r s a n ı z ö l d ü r ü n . Neticede k a ğ a n ö l d ü r m e k t e n vazgeçerek hapse arıtırdı. O l ü n ı ü beklerken h a s t a l a n d ı . D a ğ l a r ı n vadilerin a r a s ı n d a n k a ç a r a k Ping eyaletine vardı.. . ". C h a n g Jen-t'ang kaçış olayının C T S ve H T S ' d e b u l u n m a d ı ğ ı n ı söylüyor ise de (bkz. s. 193) y u k a r ı d a k i metinde g ö r ü l d ü ğ ü gibi olay kaydedilmiştir.

27

G Ö K - T Ü R K L E R III

parlak h a n e d a n ı n ı n yok olmasını Önlemiş oluyordu. Daha sonra iş başına geçecek olan T a n g şehzadeleri yaklaşık iki yüz yıl daha i m p a r a t o r l u ğ u yöneteceklerdir. H e r yönüyle çok hızlı gelişen G ö k - T ü r k akınlarını, sözde veliaht da d u r d u r a m a d ı . Çin'de gelişen bu olayı çok y a k ı n d a n takip eden Kapgan, daha yeni Çin ordusu daha hareket etmeden Chao ve T i n g eyaletlerinin her tarafını yağma edip kadın-erkek 80-90 bin kişiyi ele geçirdi. Sonra Wu-huei-tao denilen askeri bölgeyi de geçerek geri d ö n d ü . Çin kaynakları bu olayı anlatırken Kapgan'ın "neticede başarılı olmadığını ifade etmektedir". Fakat, yukarıda da açıkça g ö r ü l d ü ğ ü gibi ası! hedefine ulaşan Kapgan, hemen hemen bütün kuzey Çin'i istila etmişti. Üstelik generaller Sha-t'o Chung-i ve takviye orduları k u m a n d a n ı L i To-su, G ö k - T ü r k l e r e karşı savaşmak üzere görevlen d irildilerse de gerekli cesarete sahip o l m a d ı k l a r ı n d a n Kapgan'ın karşısına çıkmaktan çekinmişlerdi . 102

103

Sadece T i Jen-chie, bu sırada geri d ö n m e k t e olan G ö k - T ü r k ordularını 100 askerle takibe çıkmış, yine kaynakların ifadesine göre hiçbir netice elde edemeden geri d ö n m ü ş t ü . Yukarıda g ö r ü l d ü ğ ü gibi T a n g h a n e d a n l ı ğ ı n a bağlı ardı ardına büyük darbeler indiren Kapgan, kuvvetini ve şöhretini çok fazla artırmıştı. H T S , Kapgan'ın g ü c ü n ü tarif ederken, artık I. G ö k - T ü r k devletininki kadar o l d u ğ u n u bildirmektedir . Devletin toprakları d o ğ u d a n batıya 10 bin ti (5670 km.) emrindeki askerin mevcudu 400 bin i d i . B u arada G ö k - T ü r k l e r e sığınmış olan Yen Chilı-wei, Kapgan'ın serbest bırakmasıyla Çin'e geri d ö n d ü . Fakat, kendisini affetmeyen İ m p a r a t o i ç e Wu, onu ve b ü t ü n ailesini Öldürerek cezalandırdı (689 yılı 10. Ay) " . 104

105

1 0 6

1

7

İ 0 2

C T S 194A. s. 5169: " İ m p a r a l o r i ç c L u - l u prensini veliaht ilan etli ve Sarı n e h r i n kuzeyinde harekat ordusunu b a ş k u m a n d a n ı tayin elti. O r d u başarılı o l m a d ı . . . " 1 0 3

H T S 215A, s. 61146; "Daha hareket etmeden Kapgan bunu duydu ve Ghao ile T i n g eyaletlerine s a l d ı r ı p , 80-90 bin kişiyi ele g e ç i r d i , hepsini s ü r ü l e r i n i , allın ipekli k u m a ş l a r ı n ı , kızlarını, o ğ u l l a r ı n ı , hepsini alıp gittiler. B ü t ü n generaller arzu etmelerine r a ğ m e n savaşmaya cezaret edemediler Sadece T i Jen-chie, askerleriyle lakip etli. Fakat, başarılı o l m a d ı . " • H T S 2 İ 5 A , s. 6046: " Ç i n ' e karşı k a z a n d ı ğ ı zaferlerden b ü y ü k gurur duyuyor ve daha fazla ihtiraslar besliyordu. C h i c h - l i ve d i ğ e r l e r i n i n z a m a n ı n d a k i gibi kuvvetlenmişti. T o p r a k l a r ı n ı n genişliği 10 bin 1i i d i . B ü t ü n yabancı kavimler onun emirlerini dinliyordu., , " A s k e r l e r i n sayısı sadece T C T C 206, 2009a'da bulunuyor; ayrıca bkz. Ghang |cn-t'ang, s. 150 '""Chang Jen-t'ang. bu olayın G T S ve H T S ' d e o l m a d ı ğ ı n ı söylüyorsa da (bkz. s. 188), C T S 6, s. 128 ve H T S 4, s. 99 Y e n C b i h - w e i ' m d ö n ü ş ü n d e n bahsetmektedir, 105

" " C T S 77, 5a; H T S 100, 8a.

28

AHMETTASAGII.

6 - K a p g a n ' ı n Yenİ Bir İdarî T e ş k i l a t l a n m a Y a p m a s ı Artık, Orta Asya'nın en kuvvetli h ü k ü m d a r ı seviyesine yükselen Kapgan, G ö k - T ü r k ülkesi içinde bazı idari değişikliler yapma yoluna gitti. Bu devletin hızla gelişip, büyümesinin ortaya çıkardığı bir netice idi. 16 yıl önce İlteriş Kutlug liderliğinde, Çin esaretinden kurtulan Gök-Türk devleti kısa zaman içerisinde bir cihan devletine d ö n ü ş m ü ş t ü . İşte, ortaya çıkan bu yeni durum karşısında Kapgan Kağan, kardeşi Tu-hsi-fu'yıı Sol Kanat (doğu) Şad'ı, ağabeyi K ü t l ü ğ ü n oğlu Bilge (Mo-chü)'yi de Sağ Kanat Şad'ı tayin etti. Ayrıca kendi o ğ l u n u her iki taraftaki şadın üzerine "Küçük Kağan" unvanıyla vazifelendirdi. (Diğer adı Bögü, Çince Fu-chü). Böylece kendisini kağanlar kağanı pozisyonuna yükselmiş oluyordu. Küçük Kağan, aynı zanamda C h ü - m i - k ' u n gibi 10 kabile (On Ok) lerin reisi de olmuştu. Ö t e taraftan Çincesi T o - h s i (Geniş Batı) olan bir başka unvana da sahip idi (699 yılı). 7 - Batı Y ö n ü n d e Askerî Harekât G ö k - T ü r k Devleti'nin en büyük d ü ş m a n ı olan Çine karşı d o ğ u d a zaferleri devam ederken, batıda isyan eden Türgişlere karşı da seferlere girişildi. Küçük Kağan (İnel, Bögü), Bilge Şad ve Tonyukuk idaresi altındaki G ö k - T ü r k ordusu Altay Dağlarının aştı, Cungarya (Yarış ovası)'ya vardıktan sonra Bolçu (Urungu g ö l ü n ü n güney-batı kıyısındaVda Türgişleri ağır bir bozguna u ğ r a t t ı ' . Bolçu zaferi neticesinde Türgişlerin b ü t ü n Nu-shih-pi ve To-lu kabileleri yani Balkaş, İli, Isık Göl ve Talaş bölgelerindeki Türkler, Kapgan'ın hakimiyetini tekrar tanıdılar'"''. Daha sonra G ö k - T ü r k l e r akınları M a v e r a ü n n e h i r (Kengü Tarban), Otrar şehri, Arış I r m a ğ ı civarlarına u l a ş t ı . 04

108

Bu arada Bilge, 700 yılında Tangut'lar üzerine sefer d ü z e n l e m i ş çocuklarını, kadınlarını at sürülerini, bütün mallarını ele geçirmişti .

ve

109

8 - Yeniden Ç i n ' e Y ö n e l i ş Lung-you bölgesine akın yapıp, 10 binden fazla at ele geçiren Kapgan Kağan ülkesine geri d ö n d ü " " . B u saldırılar karşısında Çinliler yeni tedbirlere baş vurmak zorunda kaldılar. İleri gelen devlet a d a m l a r ı n d a n Wei Y ü a n - c h u n g (Orhun Yazıtlarında O n g T u t u k ) " , Ling-wu bölgesi harekat ordusu k u m a n d a n ı 1

IQ1

K ü l T c g i n , d o ğ u sl 18-19; Bilge, d o ğ u sı Ki; Tonyukuk I, balı İ t S. '"Kül Tegin, d o ğ u sı 21; Bilge, d o ğ u sı 18; Aynca bk*. F.. Chavannes. Document! sur its Tuokioue Occidentaux, Pahs 1941,1. 283vd. ""KaTcsoglu. Türk Mitli Kültürü, a. 111. BK,D,24. ""CTS l 9 4 A . i . 5 1 7 0 ; H T S 4 , » . 101; 215A. s. 6047. '"Ong Tuluk, Wei Yuan-chung aynılığı için bkz. Kafesoğlu. s I09

112,

G Ö K - T Ü R K L E R III

M

ve An-pei bölgesi büyük genel askeri valisi Hsiang Wan-tan da, T i e n - p i n g bölgesi birinci k o m u t a n ı olarak b ü t ü n Çin o r d u l a r ı m idare etme vazifesini üstlendiler. Çin ordusu Bilge ve Kül Tegin'in de katıldığı bu seferde Kül Tegin, Çinli kumandan O n g T ı ı t u k ü esir alıp Kapgan'a s u n m u ş t u r " . Fakat, başarılı olmayan bu generaller geri d ö n ü n c e akınlarını t a m a m l a m ı ş olan G ö k - T ü r k ordusu kendi topraklarına ulaştı (701). 1

9 - Tony ukuk B a t ı d a Bu sıralarda batıdaki G ö k - T ü r k akınları devam ediyordu. Yaklaşık 25 yıldır T ü r k l e r tarafından idare edilen Baü Türkistan'daki şehir krallıkları buralara ulaşan Arap saldırılarına karşı koyabilmişti" . Yine Tonyukuk, İnel ve Bilge tarafından idare edilen G ö k - T ü r k l e r i n bau orduları Seyhun (Yincü Ö g ü z ) kıyılarına vardı, nehri geçerek, Maveraünnehr'in Kızılkum çölüne daldı. İnel Kağan k u m a n d a s ı n d a k i bir kısım kuvvet burada kalırken, Tonyukuk güneye ilerleyip, T ü r g i ş başbuğu So-ke'nın idaresindeki Soğd halkını ele geçirdi"*. EkTağ'ı da geçen Gök-Türk ordusu Demir Kapı'ya ulaştı (701 yılı)" . 3

5

702 yılının ilkbaharında Y e n ve Hsia eyaletlerine akın yapan Kapgan, 100 bin at ve koyun ele geçirdi. Arkasından Shih-ling'e saldırdıktan soma Ping eyaletini muhasara etti. İ m p a r a l o r i ç e Wu, bir sürü yeni ö n l e m l e r daha almaya çalıştı ise de hazırlanan Çin orduları T ü r k kuvvetlerine karşı çıkanıaya cesaret edemediler. T a i ve Hsin bölgelerine giren G ö k - T ü r k ordusu buralarda da yağmalar y a p t ı " . 6

703 yılına g e l i n d i ğ i n d e Gök-Türk kağanı politikasında değişiklik yaptı. Saldırılarını durdurarak, Çin'e Baga Tarkan'ı elçi olarak g ö n d e r i p , yeni bir evlilik ittifakı teklifinde bulundu. Ancak, bu sefer damat olarak istenilenin sadece T a n g h a n e d a n ı n a mensup değil, ayrıca veliahtın oğlu olması da gerekiyordu. Kapgan'ın gayesi tabii k i T a n g h a n e d a n l ı ğ ı içerisinde çok daha fazla söz sahibi olmak İdi. Geçen defa kötü tecrübelerden dolayı İmparatoriçc,

ll3

IİK,0,2:> KT.D.31, K a f e s o ğ l u , £ Ö j . Yer. ' " C h a v a n n c s , aynı eser.s. 67. " R . G i r a u d . !,'Empire île Turc Célestes, harita 4. " ' H T S 2 I 5 A , s. 6047: ".. . Ertesi yıl, Y e n ve llsia'ya h ü c u m edip 100 bin at ve koyun y a ğ m a etti. Shih-ling'e saldırdı. A r k a s ı n d a n l'ing eyaletini muhasara elti. Y u n g eyaleti valisi Hsie C h i ch'aııg, Shan-lung'a özel elçi olarak gidip, b ü y ü k elçi ü z e r i n e aldı. T s ' a n g , Y i n , Y u , I, H e n g , T i n g , Kuei, T a n ve T i u g gibi d o k u z eyaletin o r d u l a r ı n ı İdare ederek boynuz gibi oldular, ayrıca 1 İsiang Wang. An-pei bölgesi harekal ordusu bas. k o m u l a m o l d u ve b ü t ü n o r d u l a r ı teftiş etti. O r d u l a r iltı leye m c d ı 1er. ( :.k T ürklcı teki ar 'l'ai ve I İsin e saldırdılar t skiden o l d u ğ u gibi ahaliyi ö l d ü r ü p yağma yaptılar. ll1

6

AIIMETTAŞAĞIL

7

bu sefer daha temkinli davranmaya çalıştı" . Hemen veliahtları yanına çağırıp, sarayda bir g ö r ü ş m e yaptı. Neticede Kapgan Kagan'ın teklifi kabul edildi. Kapgan teklifinin k a b u l ü n d e n d u y u d u ğ u memnuniyeti göstermek için ileri gelen devlet a d a m l a r ı n d a n İ-li-t'an-kan'ı bin baş at ile birlikte Çin sarayına gönderdi. Elçi, imparaıoriçeye teklifin kabulünden dolayı Kapgan'ın teşekkürlerini iletti. Su-yü-t'İng (imparatorluk sarayının bahçesinde bir köşkj'de G ö k - T ü r k elçisinin şerefine eğlence tertip edildi. Veliaht, baş vezir ve b ü t ü n saray erkanı ü ç sıra halinde bu eğlencede hazır bulundular. Gök-Türk elçisine bu denli itibar edilmesi Kapgan'ın ve Gök-Türk devletinin Çin nazarındaki üstün yerini açıkça g ö s t e r m e k t e d i r . Bununla birlikte G ö k - T ü r k elçisine bir çok hediyeler sunularak geri u ğ u r l a n d ı . Kapgan da karşı jest yapmakta gecikmedi. 689'da sahte prens olarak Karakum'daki G ö k - T ü r k merkezine gelen Wu Y e n hsiou'yu serbest b ı r a k t ı " . 8

Bu arada G ö k - T ü r k devletine karşı isyan eden Basmıilar tekrar hakimiyet altına a l ı n d ı " . 9

10 - Ç i n ' d e Taht D e ğ i ş i k l i ğ i ve B u n u n G ö k - T ü r k l e r i Etkilemesi Çin'i yaklaşık yirmi yıldan beri idare eden İ m p a r a t o r i ç e Wu, tahtı C h u n g Tsııng'a teıkeıti (705). B u suretle Gök-Türk-Çin m ü n a s e b e d e r i n d e yeni bir devir açıldı. Ç ü n k ü tahta yeni geçen Çin imparatoru farklı tutum içindeydi. Bunun ü z e r i n e tekrar h ü c u m a geçen Kapgan, L i n g eyaletinin Wu-sha kasabasına saldırdı (706 yılı 2. Ay) '"'. B u sırada Ling-wu bölgesi ordusu b a ş k u m a n d a n ı Sha-t'o Chung-i, G ö k - T ü r k ordusuna karşı koymaya çalıştı ise de Çin generallerinin hepsi yenilip, geri çekildiler. Söz konusu savaşlarda Bilge'de önemli rol o y n a d ı ' . B u savaşlar sırasında ölen insanların sayısı h a k k ı n d a Çin yıllıkları C T S ile H T S farklı bilgiler vermektedir. Aynı sırada Çin'de büyük kuraklık oldu. C T S 194A, 6 binden fazla insan'ın ö l d ü ğ ü n ü kaydederken, H T S 215A, bu rakamı birkaç 10 bine ç ı k a r m a k t a d ı r " . Aynı ay içerisinde başka bir 1

12

1

1

' " W . E r b c ı h a r d , Çın Tarihi, s 21 ' daki i m p a r a l o r i ç c W u ' n u n , K a p g a n ' ı n teklifini kabul edip, bir prens g ö n d e r d i ğ i hususundaki fikri balalı o l m a l ı d ı r . Ç ü n k ü kaynaklarda böyle kayıl b u l u n m a d ı ğ ı gibi ayrıca daha sonra lahla geçecek olan İ m p a r a t o r C h u n g T s u n g , bu anlaşmayı reddedecektir (hkz. C T S 194A, s. 5170; H T S 2 1 5 A , s. 6047). " ' Y ı l l ı k l a r d a zikredilmeyen bu bilgi sadece T C T C 207'dc b u l u n m a k t a d ı r . ' " B i l g e , d o ğ u st 25; Kafesoglu, aynı eser, s. 1 IS. C T S 7, t. 143. G ö k - T ü r k l e r i n s a l d ı n tarihini aynı yılın 12. Ayı olarak belirtirken ordusunun kaybını ila 30 bin olarak bildirmektedir. B K D 20 K T D 32-34. I N

Çin

m

I Î !

C T 5 194A, s. 5170; " C h u n g - T s u n g lahla geçli. Kapgan, tekrar L i n g eyaletinin Wu-sha kasabasına saldırdı. Ling-wu ordusu bas; k u m a n d a n ı Sha-t'o Chung-i, onunla karşı karşıya gelip, l i n i n s ü r e savaştı. Subaylar yenilip geri d S n d U k ı 8 binden fazla kişi Cldü. A r k a s ı n d a n Yüan ve H u t ı gibi eyaletlere saldırdı. Lung-you'yu y a ğ m a e d i p . 10 binden fazla koyun ele geçirip gittiler. Sha-t'o Chung-i g ö r e v i n d e n alındı "

G Ö K - T Ü R K L E R III

31

koldan Yüan ve H u e i gibi eyaletlere giren G ö k - T ü r k kuvvetleri Lung-you bölgesini y a ğ m a ettiler. 10 binden fazla at, 10 binden fazla koyun ele geçiren Kapgan, geri d ö n d ü . Bunun ü z e r i n e G ö k - T ü r k saldırılarına karşı bir şey yapamayan Çinli general Sha-ı'o C h u n g - i görevinden alındı. G ö k - T ü r k saldırılarından iyice yılan Çin'in yeni imparatoru, daha Önce kabul edilmiş olan evlilik teklifini reddetti. Üstelik Kapgan'ı ö l d ü r e n e prens ve büyük generallik r ü t b e l e r i n d e n birini tevcih edeceğini ilan etti. İ m p a r a t o r u n bu sırada aldığı karşı tedbirlerden biri de CTS'de belirtilip, HTS'de işaret edilmeyen "imparatorun b ü t ü n memurlara Gök-Türkleri yıkıp ele geçirmek için planlar y a p m a l a r ı n ı emretmesidir . B u emir bundan sonra gelişen G ö k - T ü r k tarihi içinde çok Önemli rol oynayacaktır. Ç ü n k ü birbiri a r d ı n a planlar hazırlayan Çinli devlet adamları; G ö k - T ü r k l e r i n g ü n e y e akın yollarını kesmek için ü ç tane Shou-chiang-ch'eng (teslim alma kalesi) kurulmasını, General Shat'o Chung-i'nin korkak o l d u ğ u için görevden alınmasını, diğer kumandanlara mükafat verilmesini, sınır boylarındaki valilerin çok dikkatli seçilmesini, askerlerin çoğaltılıp, gerekli levazımatın yığılmasını imparatora tavsiye ederek, Gök-Türklere karşı, sefer yapılmasını, ancak daha önce G ö k - T ü r k ülkesi içinde müsait durumun yaratılmasını, öte taraftan kazanılacak süre içerisinde onlara karşı savaşacak ordunun eğitimi fırsatının elde edilebileceğini, diğer taraftan çok geniş çapta bir sefer açılabilmesinin m ü m k ü n olacağını bildirdiler. 123

Evlilik teklifinin reddedilmesine çok kızan Kapgan, Gök-Türk Devleti içerisinde yakaladığı resmi memur sıfatlı Çinli Ts'ang Ssu-yen'i ö l d ü r t t ü . B u şahıs her ne kadar L i u Mau-tsai tarafından elçi olarak gösterilmekte ise d e yıllıklar söz konusu hadiseyi anlatırken genelde kullanılan elçi kelimesinden farklı olarak seyahat eden resmi görevli kişi a n l a m ı n a gelen kelimelerle yazmışlardır . B u da bizi ister istemez adı geçen kişinin casus olduğu konusunda bazı d ü ş ü n c e l e r e sevk etmektedir. Bahis konusu tarihten sonra (705) Gök-Türk ülkesinde sık sık isyanların çıkmış olması, az önce söylediğimiz gibi CTS'de uzun uzun anlaUİan bir raporun imparatora sunulması ve adı geçen şahsın casus o l d u ğ u konusundaki tahminimizi kuvvetlendirmektedir. 124

125

H T S 215A, s. 6945-, "... C h u n g T s u ı ı g tahta g e ç t i ğ i n d e , Kapgan, VVu-sha k a s a b a s ı n a saldırdı. Neticede Ling-wu ordusu bas k u m a n d a n ı Sha-t'o C h u n g - i , onunla savaştı, k a z a n a m a d ı , b i r k a ç o n bin insan oldu. A r k a s ı n d a n G ö k - T i i r k l e r , Y ü a n ve H u e i gibi eyaletlere girip çok m i k ı a r d a a l ve koyun ele geçirdiler..." l 2

* L u Pu adlı vezirin hazırladığı rapor C T S 194A, s. 5170,5171'de kayıtlıdır. B u vezir Ç i n tarihinin İlk devirlerinden itibaren misaller vererek a l ı n m a s ı gereken ö n l e m l e r i imparatora anlatmıştır. Söz konusu r a p o r d a özellikle H u n l a r ile ilgili misaller çok çarpıcıdır, l z t

B k z . Liu,l,s. 406,407. H T S 215A, s. 6047; ".. . Kapgan, H u n g - l u - c h ' i n g u n v a n l ı resmi vazifeli m e m u r (hsing-jen) Ts'ang Ssu-yen'i ö l d ü r d ü . . " l i 5

32

A H M E T TAŞ A Ğ I L

707 yılının 5. Ayında "Sınır Muhafızları Generali" rütbeli C h a n g Jen-tan, Shuo-fang bölgesi baş k u m a n d a n ı oldu. Kendisine kuzey sınırlarının savunması vazifesi v e r i l m i ş t i . Ertesi yıl Çinliler, Sarı nehrin kuzeyinde daha evvel yabancıların gelip, Ç i n ile m ü n a s e b e t tesis ettiği veya teslim olduğu ü ç kaleŞehrin inşasına, eski olanların da tamirine başladılar. G ö k - T ü r k h ü c u m l a r ı n ı n gelmesi muhtemel yollara yığınaklar yapılıp barikatlar kuruldu. Çinliler bu şekilde Kapgan'ın g ü n e y e saldırı yollarını tıkamayı tasarlamışlardı. Bundan sonra T a n g Hsiou-ching, sınırları koruma k u m a n d a n ı olarak, söz konusu mevzilere y e r l e ş t i . 126

127

708 yılının 11. Ayında batıdan da bazı G ö k - T ü r k birliklerinin Çin'e girdiğini görmekteyiz. B u esnada batıdaki G ö k - T ü r k l e r e gönderilen Feng Chiaping adlı kişi de Öldürüldü. Aslında T ü r g i ş l e r e gönderilmiş adı geçen şahsın da casus olma ihtimali kuvvetlidir" . Diğer taraftan An-hsi askeri valisi Çinli k u m a n d a n ı N i o u Shih-chiang ile Türgişler, Hou-shao kalesinde savaştılar, m a ğ l u p olan Çinli vali ö l d ü r ü l d ü . 8

129

11 - B o y l a r ı n İ s y a n ı G ö k - T ü r k devletine karşı isyan hareketine kalkışan boylardan Çiklerin Kem-İrtiş arasında, Azların Isık G ö l ü n ü n batısında 709 yılında itaat altına alındığı Bilge Kağan kitabesinden a n l a ş ı l m a k t a d ı r . B u sırada G ö k - T ü r k ordusunu Bilge Şad idare etmişti. 130

Aynı sıralarda Çin'in imparator değişikliğine sahne o l d u ğ u n u görüyoruz. C h u n g T s u n g ölünce, J u e i Tsung onun yerine tahta geçti. Bu imparatorun tahta geçişinin ilk yılında Kapgan, tekrar Çin'e elçi g ö n d e r e r e k evlilik yoluyla müttefik olmak istedi (711 başları). Fakat, bu defa bir Çin prensesini hatun olarak almak istiyordu. Kapgan'ın teklifi Çin sarayında m ü z a k e r e edildi. Neticede Sung bölgesi prensi Ch'eng-ch'i'nin kızına Chin-shan (Altın dağı-Altay dağları) prensesi u n v a n ı verilerek Gök-Türklere g ö n d e r i l m e s i n e karar verildi. Evlilik teklifinin kabul edilmesinden memnun olan Kapgan, o ğ u l l a r ı n d a n Yangwo-chih Tegin'i ikamet etmek üzere Çin sarayına g ö n d e r d i . B u Tegin, Ç i n sarayına vardığında kendisine yüksek generallik r ü t b e l e r i n d e n biri tevcih

s

' - ü u olayın kesin tarihi sadece H T S 4, s. I07'de h ulun inak ta olup, d i ğ e r kaynaklarca zikredilmemektedir, " ' T a n g Hsiou-ching'in g ö n d e r i l i ş i ve sınırlara yerleştirmesi sadece H T S ' d e kayıtlıdır. C T S ' d e bu konuda bilgi b u l u n m a m a k t a d ı r . " l î u s a l d ı n ve d i ğ e r ilgili hadiseler yalnız H T S 4, s, 110'da zikredilmiştir. D i ğ e r k a y n a k l a r ı n hiç birinde malumat yoktur. H T S , gös. yer. D o ğ u , s. 26; ayrıca bkz. Kafesoğlu, s. 112. Lî

I Z 9

, , ü

58

G Ö K T Ü R K L E R . III

131

e d i l d i . Altık Çin'e karşı yumuşak bir politika izlemeye başladığını g ö r d ü ğ ü m ü z Kapgan'ın Çin'e karşı tavır değişikliğinin sebebi hiç şüphesiz aşağıda bahsedeceğimiz üzere ülkesinde sık sık isyanların çıkması idi. "Altay Dağı (Chin-shan)" prensesinin Gök-Türk ülkesine g ö n d e r i l m e işinde refakatçi olarak H o Feng-yao tayin edildi. G e l i n i g ö t ü r e n heyet, G ö k - T ü r k topraklarına g i r d i ğ i n d e Kağan da onları karşılamak için bir elçilik heyeti göndermişti. İki heyet yolda karşılaştıklarından, Gök-Türk heyetinin başkanı, H o Feng-yao'ya prensesin T a n g h a n e d a n ı n a mensup olmayışından dolayı kızdı. Daha sonra H o Feng-yao ve yanındakiler, Kapgan'ın b u l u n d u ğ u yere ulaşular. Hediyelerin çok sayıda oluşu, elçilerin iyi reverans yapışlarını gören Kapgan, prensesin gerçek olmayışına aldırmadı. Üstelik Çin ile iyi m ü n a s e b e t tesis etmeyi de kabul e t t i . Aslında Kapgan'ın y u m u ş a m a s ı n ı n en büyük sebebi hiç şüphesiz o sıralarda Bayırku ve T ü r g i ş isyanlarının çıkması dolayısıyla devletin içerde çok zor kalması i d i . m

133

Bu sıralarda Suııg Ch'üan, T a n g Hsiou-ching gibi birkaç Çinli general aslen Moğol boylarından olup, Gök-Türklere tabi Hsi'ler ile Ling-hsing'de savaşırken esir düştüler (710 sonlan). Daha sonraları Hsi'ler tarafından GökTürklere teslim edilen bu generaller ö l d ü r ü l d ü . Bundan sonra bölgeninin Sınır Muhafızlığı k u m a n d a n l ı ğ ı görevi Kuo Yüan-chen'a verildi. Kısa süre sonra Juei T s u n g ü n tahttan uzaklaştırılıp, yerine H s ü a n T s u n g ü n geçmesiyle yine Ç i n ' d e imparatorluk değişikliği olmuştu. B u imparator tahta geçer geçmez daha evvel Gök-Türklere yapılmış olan evlilik ittifakını reddetti. Çin'e karşı eski atak ve üstün durumu devam etmeyen Kapgan, ülke içindeki isyanlarla meşgul oluyordu. B u isyanlardan O r h u n Abidelerinde açıkça bahsedilmektedir. 710 yılında isyan eden Kırgızlar, Bilge ve Kül Tegin k u m a n d a s ı n d a k i ordu tarafından K ö g m e n Dağlarının kuzeyinde Songa o r m a n ı n d a ikinci defa m a ğ l u p edildiler . Aynı yıl T o l a Irmağı civartnda yaşayan Bayırku'lar, Türgi-yargın Gölü yakınında yapılan savaşta bozguna u ğ r a t ı l d ı . 711 yılında Türgişler isyan edince, O r h u n Yazıtlarının ifadesiyle üzerlerine y ü r ü n d ü ve yenildiler, reisleri So-ke öldürüldü ''. Arkasından Bars Beg, T ü r g i ş Kağanı tayin edilerek, Bilge'nin kız kardeşiyle evlendirildi, sonra Semerkand'a sefer tertip e d i l d i . 703'te Beşbalık halkının daveti üzerine bu şehir üzerine yürüyen Bilge d ü ş m a n 134

133

13

137

a

'Generallik u n v a n ı n ı n Çincesi, H s i a - w e i - y ü a ı ı - w a i - t a - c h i a n g < h ü n ; d ü r , K a p g a n ' ı n biyografisinde rehine olarak g ö n d e r i l d i ğ i zikredilmiştir. I S 2

HTS

2I5A'daki

B u k o n u h a k k ı n d a k i bilgiler yani prensesin g ö n d e r i l m e s i sadece H T S 123'te bulunan H o Feng-yao'mın biyografisinde b u l u n m a k t a d ı r . 1 ! S

B k z . Kafesoğlu, s. 114. K ü l Tegin, d o ğ u , 35,36; bilge. d o ğ u , 2 6 - 2 7 ; aynca bkz. G i r a u d , s. 175. K ü l T e g i n , d o ğ u , 34; L i u , l , s. 169. B i l g e , d o ğ u , 28; K u l T e g i n , d o ğ u , 3 7 - 3 8 . ' " B i l g e , d o ğ u , 39. 1 M

IS6

l,fi

.'(4

A H M E T TAŞAĞIL

lan (muhtemelen Basmıl) yenip, şehir halkını kurtardı. 713 yılında Karluklar, Kapgan, Bilge ve Kül Tegin'in ortak hareketi n e û c e s i n d e T a m u g Iduk-baş (Tamir ı r m a ğ ı n ı n d o ğ d u ğ u yerVta m a ğ l u p edildiler. Muharebede yenilen Karluklar kaçarak Çin'e s ı ğ ı n d ı l a r . 138

l3y

714 yılı 2. a y d a İnel (İ-nie) Kağan, T u n g - e (Tonra) T e g i n ile H u o - p a İlteber unvanlı Kapgan'ın kız kardeşinin kocası Shih-shih-pi, süvarileriyle beraber Pei-t'ing (Beşbalık'ın kuzeyi)'e saldırdılar. Kuşatma sırasında kalenin y a k ı n m a sokulan T u n g - e T e g i n öldürüldü. B u başarısız hadise üzerine Huo-pa İlteber geri d ö n m e y e cesaret edemedi. Yanma karısı ve oğullarını alıp, Çin'e gitti ve teslim oldu. Bundan çok memnun olan Çin imparatoru, İl tebere "bol Muhafızları Büyük Generallığı"ile Yen-shan bölgesi prensliği, karısına da Altay dağı Chin-shan prensesi u n v a n ı verildi. Diğer taraftan kendilerine 10 tane kadın köle, 10 at ve 5 bin top ipek vb. hediyeler s u n u l m u ş t u . Aynı yılın üçüncü ayında Chi-hsi bölgesi vergi memuru A-shih-na Hsien, T ü r g i ş l e r e saldırıp, reisleri Tou-tan'ı ele g e ç i r d i . 140

141

Kapgan tarafından T a n g h a n e d a n ı n ı n merkezine ikamet etmek için g ö n d e r i l m i ş olan Yang-wo-chih Tegin, Çin'de ö l d ü . Çin imparatoru bir ferman yayınlayarak, hanedana akraba ailelerden en az ü ç kişinin Ölen Tegin'in ailesini ziyaret edip, taz iy eti erini sunmalarını emretti, ö l ü m ü n d e n sonra ailesinin iyi davranışlara mazhar olması, aslında onun Çin'de b u l u n d u ğ u sırada bir rehine gibi değil, aksine gayet itibarlı şekilde yaşadığını göstermektedir. 142

G ö k - T ü r k Kağanı Kapgan, tekrar Çin'e elçi g ö n d e r i p evlilik yolu ile akrabalık teklifinde b u l u n d u ğ u ise de imparator kabul edilip, etmediğini bildirmedi. Diğer taraftan Ç i n kaynaklarının ifadesi ile onun olağanüstü başarılarından korkan" Moğol kabileleri Ch'i-tan ve Hsi'ler de G ö k - T ü r k yüksek hakimiyetini tanıyıp, Kapgan'a b a ğ l a n d ı l a r . Kaynakların ifadesine göre GökT ü r k ordusunun sayısı dışarıda b ü t ü n gailelere r a ğ m e n 400 bin kişiyi bulmuştu. Bir başka deyişle bu kadar yay ç e k e n e sahipti. Fakat, Kapgan'ın halkını çok sert idare etmek gibi büyük bir hatası vardı. Zaten çok yaşlanmıştı. İşte bu sert tutumu devletin başına büyük dertler açıyordu. Boylar arasındaki huzursuzluk gittikçe arttı. O n kabile (on-ok)nin Sol T u - l u boylarının Beş Ç o r ü , Sağ Kanat Beş Nu-shih-pi'lerin Beş Erkini hep beraber Çin'e müttefik olmak için teklifte 143

""Kafcsoglu, aynı yer. a

" K e s i n larih için bkz. C h a n g J e n - l ' a n g , s. 165-166. • * C T S I !)4A,s. 5172; H T S 215A, s. 6048. B u bilgi sadece H'1"S 5. s. 123'te kayıtlıdır; "3. Ayda Chi-hsi vergi m e m u r u A-shih-na-hsien, Balı G ö k - T ü r k (Türgiş), T o u - t a n ' ı ele geçirdi.. " H l

" T e g i n ' i n Ç i n ' d e ö l ü m ü n d e n C T S ' d e b a h s e d i l m i ş iken H T S ' d e zikredilmişin'. ' " A s l ı n d a bu konuda H T S biraz farklı bahsetmekledir; 215A. (s. 6048): ".. Kapgan, Ch'i-tan ve Hsi'ler sert bir şekilde itaati altına aldı.. "

G Ö K - T Ü R K L E R 111

85

bulundular. Karluklar gibi diğer birkaç T ü r k boyu da Çin'e vassal olmak için başvurdular (715 ydı 4. Ay). Çinliler bu tekliflerin hepsini kabul etti. Ancak, kendileri için çok önemli stratejik mevkilerde G ö k - T ü r k ülkesi sınırları İçerisinde o t u r m a l a r ı n ı istedi . T a n g imparatoru böylece G ö k - T ü r k devletini içerden daha iyi yıpratabilme fırsatını elde edecekti. Ortaya çıkan yeni durum karşısında İ m p a r a t o r H s ü a n Tsung, bazı yeni tedbirler de aldı; Çin'e yeni bağlanan kabileleri daha iyi pasifize edebilmek için teşkilatlarını yeniden düzenledi. 144

Bu hadiseler ü z e r i n e Kapgan, Karluk ve diğer boylara defalarca saldırdı. Çin imparatoru da buna karşı b ü t ü n vali ve k u m a n d a n l a r ı n a iki koldan isyancı T ü r k boylarını desteklemelerini emretti. Diğer taraftan tedip edilen boylar arasına Azlar ve İzgiller de katıldı (715) . Aynı yılın b a h a r ı n d a Kapgan'ın Dokuz O ğ u z seferi sırasında yenilen O ğ u z l a r ı n bir kısmı da Çin'e s ı ğ ı n d ı . 143

146

Ardı arkası kesilmeyen isyanlar neticesinde G ö k - T ü r k devletinin gücü oldukça zayıfladı. B u durum G ö k - T ü r k tabiyetinde olan yabancı kavimlere de tesir etti. T u - y ü - h u n ' l a r , Kao-li (Kore)'lerin bir kolu olup aynı zamanda Kapgan'ın d a m a d ı Kao Wen-chien vb. bir çok G ö k - T ü r k vassalı gidip, Çin'e b a ğ l a n d ı . Çin'e sığınanların hepsine özel yüksek Çin unvanları tevcih edilip, generallikler ve düklükler v e r i l d i . G ö k - T ü r k l e r d e n kopmalar bununla da kalmadı Kapgan'ın d a m a d ı A-shih-te-hu-lu aniden Çin'e gitti ve T a n g h a n e d a n ı n a tabi oldu . G ö k - T ü r k h ü k ü m d a r ı ise ülkesinde çıkan isyanları bastırmaya devam ediyordu. Reisleri A-pu-ssu olan Dokuz Kabile'ye (Oğuzlar) saldıran Kapgan, onlarla Chi-pci'de savaştı. Dokuz Kabile yenildi, insanlarım çoğu öldü Dokuz kabile grubuna dahil m a ğ l u p , Ssu-chieh (İzgil) ve diğer bazı boylar da Çin'e bağlandılar. Çin imparatoru bunların reislerinin hepsine idari unvanlar verdi. Bunun gayesi Kapgan'ın himayesinde bağımsız olmayan T ü r k boylarına, bu şekilde artık bağımsız olduklarını hissettirmek i d i . Ancak, yine de kuzey sınırlarında bir sürü yeni ö n e m l e r alarak, herhangi bir G ö k - T ü r k saldırısına karşı teyakkuz halinde olmalarını emretti. 147

148

1411

12 - K a p g a n ' ı n Pusuya D ü ş ü r ü l m e s i ve Ö l ü m ü Çin İ m p a r a t o r u H s ü a n Tsung, Kapgan Kagan'ı tamamen ortadan kaldırmak, ya da eline geçirmek istiyordu. B u maksatla G ö k - T ü r k ülkesinde ü ç I M

H T S 215A, s. 6048; C T S 194A, s. 5173. ' " K ü l T c g i n , kuzey, 3-4. Kal'esoğ]u, s. İl"). G T S gös. yer; H T S gös. yer. ltfi

H ,

H a

B u bilgi sadece C T S ' d e kayıtlıdır (bkz. G ö s . Y e r . ) ; H T S ' d e bulunmamaktad.r. İ m p a r a t o r u n G ü k - T ü r k l e r e karşı d i ğ e r boylara tekrar unvan ve hediyeler s u n m a s ı yalnız H T S 215A, s. 6049'da zikredilmiştir. H ! l

36

A11METTA.ŞAĞII.

ayrı bölgede bulunan ve yukarıda bahsettiğimiz gibi Çin ile daha önce müttefik olan, üstelik çeşitli Ç i n unvanları da alan T ü r k boylarının reislerine yeniden unvan ve hediyeler sunuldu. B u suretle yeniden talüf edilerek, Kapgan'a saldırmak için tahrik ediliyorlardı ™. Böylece Kapgan'a karşı ihanet cephesi tekrar harekete geçmişti. Çin müttefiki Bayırku'lar isyan edince, Kapgan üzerlerine y ü r ü d ü . T o l a Irmağı k e n a r ı n d a yapılan savaşla Bayırkular çok ağır bir bozguna uğradılar. Ancak, Kapgan zaFer k a z a n m a n ı n verdiği mağruriyet İçerisinde çok az sayıda askerle geri d ö n e r k e n Söğüt O r m a n ı n d a savaş artığı Bayırkuların reisi Chie-chih-lüe'nin ani h ü c u m u n a uğrayarak ö l d ü r d ü . Her iki yıllıktaki ifadeden anlaşıldığına g ö r e casus olan Çinli H o Ling-ch'üan, o sırada Bayırkuların y a n ı n d a bulunuyordu. B u şahıs Kapgan'ın kesik başını alıp, Çin başkentine g ö t ü r d ü (716 yılı 6. Ay). 1

1!il

24 yıl s ü r e n parlak zaferlerde dolu bir kağanlık d ö n e m i n i çok hazin bir sonla kapayan Kapgan'ın yerine kendisinin daha evvel Küçük Kağan tayin ettiği oğlu İnel geçti ise de K u d u g ü n oğlu Kül Tegin bir ihtilal yaparak, onu ve b ü t ü n ailesini ortadan kaldırdı; sonra ağabeyi Bilge Şad'ı kağan olarak tahta geçirdi.

l5

° Ç i n İ m para [orunun G ö k - T u r k l c r e karşı d i ğ e r T ü r k boylarına lekrar unvan ve hediyeler s u n m a s ı yalnız H T S 215A, s. 6049'da zikredilmiştir. B u reisin ismi sadece C T S 1194A, s. 5173'de b u l u n m a k l a d ı r . l s ,

III BİLGE KAĞAN

DEVRİ

1 - K a ğ a n O l m a d a n Ö n c e B İ l g e ' n i n Faaliyetleri Bilge, 716 yılından sonra amcası Kapgan'ın ö l ü m ü ü z e r i n e yerine geçen İnerin başarı gösterememesi neticesinde Kül Tegin tarafından yapılan bir ihtilal sayesinde k a ğ a n olabilmişti. Ancak, O r h u n Yazıtlarında kendi adına ve kardeşi adına dikilen kitabelerde de anlattığı gibi devlete hizmeti daha on d ö r t yaşında iken başlamıştı. 683 yılında d o ğ a n Bilge, kendisinden önceki diğer devlet a d a m l a r ı gibi Çin esareti g ö r m e d i ğ i için şanslı idi. Ancak, h e n ü z sekiz yaşında iken babasını kaybetmişti. Kendisinden bir yaş küçük kardeşi ile yelim kalırken töre uyarınca kağanlığı amcası a l m ı ş t ı . Bulundukları siyasi faaliyetleri Kapgan K a ğ a n l a ilgili b ö l ü m d e değerlendirmiştik. Ancak, yine de Bİlge'nin kendi a ğ z ı n d a n anlattığı olaylara temas edebiliriz. 152

Babası ölüp amcasının kağan o l d u ğ u sırada Bilge, prens yani T e g i n (Tigin) unvanını taşıyordu. 14 yaşına geldiğinde yani 697 yılında Tardıış halkı ü z e r i n e Şad olarak tayin edilmişti. T a r d u ş l a r 647'den sonra iyice zayıflamışlardı. Her halde Altay Dağlarının güney eteklerinin batısında İrtİş Irmağı dolaylarında yaşıyorlardı. B u göreve tayininden sonra 716 yılında Kapgan'ın ö l ü m ü n e kadar geçen 19 yıllık süre içerisinde d o ğ u d a San I r m a ğ a ve Shan-tung ovasına, batıda Demir K a p ı y a , K ö g m c n dağlarının kuzeyindeki Kırgız ülkesine toplam yirmibeş sefer etmişler, onlarla üç kez savaşmışlardı. Neticede devletliler devletsiz, kaganlılar kagansızlar kalmışlardı. T o n y u k u k ü n yüksek idaresinde Bilge, amcası k a ğ a n ı n oğlu İnel ile birlikte batı ordulaını idare edeceklerdi. 699 yılında Türgişlerin liderliğindeki b ü t ü n O n - O k halkı yaniden devlete bağlandı. Halta h ü k ü m d a r l a r ı Wu-chih-le ve yabgusu yakalanıp öldürülmüşlerdi. Bilge, Türgişlerin, Batı Gök-Türklerin devamı olması sebebiyle buna çok üzülmekte ve "Türgiş kağanı kendi T ü r k ü m bodunum idi. Bilgisizliği y ü z ü n d e n bize karşı hatalı hareket ettiğinden Kağanları öldü, k u m a n d a n l a r ı , bakanları da beyleri de 153

' " K T . D 16; Ayrıca bkz. Taşagıl, Kapgan, Belleten, 218, s. 53. Iİ5 R. Giraud, U Empire De Turcs, harita, 4.

A H M E T TASAĞ1L

38

154

öldü. O n O k halkı ızdırap gördü" demektedir . Bundan sonra Az'lar Kırgızlar yeniden d ü z e n e s o k u l m u ş l a r d ı . 155

Bilge, 700 yılında Tangut'lara d o ğ r u sefer etmiş, onları mağlubiyete u ğ r a t ı p çocuklarını, kadınlarını, at sürülerini ve b ü t ü n mal varlıklarını ele geçirmiştir . 701 yılında Kapgan Kağan, Ordos bölgesine büyük bir akına kalktığında Kül Tegin'le beraber Bilge'de söz konusu sefere katılmışur. T a n g h a n e d a n ı imparatorunun g ö n d e r d i ğ i elli bin kişilik ordunun k u m a n d a n ı O n g Tutuk (Wei Y ü a n - c h u n g ) on altı yaşındaki Kül Tegin tarafından yakalanarak, Kapgan'a s u n u l m u ş t u r . Bilge, o orduyu orada yok ettiğini s ö y l e m e k t e d i r . 156

157

703 yılında ise Bilge kendine akraba g ö r d ü ğ ü Basmılların Iduk Kut unvanlı İdarecisini kendine vergi vermediği için ü z e r i n e y ü r ü m ü ş ve yeniden vergisini toplamaya devam e t m i ş t i r . lrıs

705 yılında ise daha büyük bir düşmanla Çinli Sha-t'o Chung-i (Saça S c n g ü n ) ile savaşıp, askerlerini orada ö l d ü r m ü ş t ü . Ö l e n askerlerin sayısı on binlerce i d i . 26 yaşma g e l d i ğ i n d e yani 709 yılında daha evvel Tonyukuk tarafından isyanları bastırılıp devlete b a ğ l a n a n Kırgızlar ve Çik'ler ü z e r i n e y ü r ü m e k durumunda kaldı. Ö n c e Yenisey'in kaynaklarından Kem Irmağını geçerek, onlarla Ö r p e n adlı mevkide savaştı. Arkasından A z halkını tekrar itaat ettirdi . B i r yıl sonra ise (710'da) Kırgız'lara d o ğ r u K ö g m e n Dağlarını mızrak batımı yerleri sökerek açmak suretiyle aniden Kırgızları uykuda baskına uğrattı. Songa d a ğ l a r ı n d a yapılan savaşta Kırgızların kağanı ö l d ü r ü l d ü ve bölge tamamen zaptedildi. Aynı yıl Alıay Dağlarını aşarak ve İniş Irmağını geçerek T ü r g i ş l e r ü z e r i n e y ü r ü d ü . O n l a r ı da uykuda bastı. Daha sonra Türgişlerin ordusu ateş ve bora gibi Bilge'nin ü z e r i n e gelmişti. Bolçu'da yapılan savaşta Türgişlerin kağanını, yabgusunu ve şadını ö l d ü r d ü . 159

160

161

162

Bundan sonra 713 yılında Beşbalık'a d o ğ r u sefer eden Bilge, altı kez savaştıktan sonra d ü ş m a n l a r ı n ı (belki Basmıl h ü k ü m d a r ı n ı ) ö l d ü r d ü ve onların z u l m ü n d e n inlediği için kendini davet eden şehir halkını k u r t a r d ı . 163

1 M

1 5 6

1 6 6

I 5 ,

1 5 8

B K , D 16; K T , D , I 8 ; ayrıca T . T e k i n . Orhon Yazüian, B K , D 17; K T , D 20. B K , D, 24. B K , D, 25. B K . D, 25.

I 5 ! ,

B K , D, 25,26; K T D, 32-34. C T S 194A, s. 3170'de 6 b i n ; H T S 2 1 5 A , 6945'de ise bir kaç on bin olarak bildirilmiştir. ' B K , D 26; K T D,37. B K D, 28; K T D 37,38. B K , D, 28.

l f i 0

l e

m

s. « ,

, 5 S

GÖK-TÜRK.LER III

39

714 yılında bu defa isyan eden Kartuklar üzerine y ü r ü n d ü ve T a m ı g (Tamag) Iduk Baş'la (Tamir ırmağının kaynağı) m a ğ l u p edildiler. Ancak. Kartuklar toparlanarak yeniden geldiğinde, Basımllar da harekete geçmişti. Dokuz Oğuzlar dahi d ü ş m a n olmuşlardı. B i r yılda d ö r t kez de onlarla çarpışmak zorunda kaldı. İlk önce T o g u Balık'ta T o l a Irmağı askerler yüzdürülmek suretiyle geçilmiş ve savaşılmış; ikincisi Antargu'da yine yenmiş, üçüncü olarak Çuş Irmağı başında vuruşmuştu. Üçüncü ç a r p ı ş m a d a düşmanları önce Bilge'nin ordusunun salları dağıtılmış, ancak sonra geri püskürtülmüştü. Orada Tongra, Dokuz Oğuz boylarının alplerinden b i r grubu da yendiği vurgulanmıştır. D ö r d ü n c ü savaş Ezgenti Kadız'da meydana geldi ve hepsi mağlup edildi. B u arada 715 yılında Amgı kalesinde kışlandığı sırada kıtlık o l m u ş t u . Bu yılın ilk b a h a r ı n d a Oğuzlara d o ğ r u sefer etti. Sefer esnasında birinci ordu yola çıkmış iken ikinci ordu daha merkezde idi. İşte bu sırada üç Oğuz ordusu baskın yaptı. Oğuzların bir grubu, Bilge ve Kül Tegin'in evini barkını yağmalamaya giderken, diğer askerlerin üzerine saldırdı. Bilge ve Kül Tegin çok zor durumda kalmışlardı. Karargahın başındaki Kül Tegin cansiperane bir savunma ile üzerlerine gelenleri püskürttü. Başlarında böyle sıkıntılı hadiseler geçen Bilge ' T a n r ı güç verdiği için orada mızrakladını, dağıttım. T a n r ı b u y u r d u ğ u için ben çalışıp kazandığım için T ü r k Milleti de öylece kazanmış şüphesiz. Ben erkek kardeşimle beraber, bu kadar önderlik edip çalışmasa ve muvaffak olmasa idim, T ü r k halkı ölecek idi" demektedir. Bundan sonra Oğuzlar, Dokuz Tatarlarla beraber gelmelerine r a ğ m e n Ağu'da yapılan iki savaş neticesinde Bilge ye yenildiler, devletleri zapıedildi'"''. 161

716 yılında Dokuz Oğuzlar yerlerini, yurtlarını terk ederek gidip Çin'e sığındılar"*. Son yıllardaki boy isyanlarından, II. G ö k - T ü r k devletinde merkezi kontrolün tamamen ortadan kalktığı görülmektedir. Bütün ayaklanmaların bastırılmasında Bilge ve Kül T e g i n kardeşler ö n p l â n d a d ı r ve cansiperane bir şekilde devletlerini savunmaktadırlar. 2 - K ü l Tegin'in Faaliyetleri 684 yılında d o ğ d u ğ u anlaşılan Kül Tegin'in savaş alanlarındaki bilinen ilk başarısı 700 yılındaki Kansıı seferi sırasında Ç i n ordusunun k u m a n d a n ı VVei Y ü a n - c h u n g ü n yeğenini canlı yakalayıp eliyle Kapgan'a s u n m a s ı d ı r . Ancak, bundan önce Kül Tegin'in katıldığı diğer askeri faaliyetier olabilir 167

"•*BK,Ü, 29-31; KT.K4..r>.r>. B K , D. 31-34. **BK I) 35. ' K T D, 31.32. ,fii

1 6

40

A H M E T TA5AĞIL

düşüncesindeyiz. Belki göze ç a r p a n belirgin bir h a r e k e ü olmadığı için kaynaklarca zikredilmemiş olabilir. Ayrıca Bilge kendi yazıtında bu hadiseyi 701 ile tarihlemcktedir. Dolayısıyla söz konusu başarının Kül T e g i n tarafından 700¬ 701 yıllarında gerçekleştirildiği sonucuna v a r m a m ı z m ü m k ü n d ü r . Altı Ç u b Soğdaklarına yapılan Kapgan idaresindeki Kül Tegin ve Bilge'nin de katıldığı h ü c u m d a önce onlar bozguna uğratılmıştı. Arkasından Çinli O n g Tutuk yani Weİ Y ü a n - c h u n g elli bin kişilik bir ordu ile üzerine geldi. Her halde atı çarpışmalar e s n a s ı n d a öldü k i ; yaya olarak atılıp, h ü c u m etti ve yakaladığı k u m a n d a n ı n yeğenini k a ğ a n ı n a g ö t ü r d ü . Neticede Çin ordusu orada imha edildi . 168

Kül T e g i n 705 yılında Çinli general Sha-l'o Chung-i ile yapılan savaşa katıldı. Ç a r p ı ş m a l a r sırasında, önce T a d ı k Ç o r ü n boz atına, arkasından Işbara Yamtar'ın boz atına, sonra Yiğen Siliğ Bey'in giyimli don atlarına binerek h ü c u m etmiş, ancak atların hepsi ölmüştü. Hatta Kül Tegin'i zırhından ve kaftanından y ü z d e n fazla okla vurmuşlar, ama y ü z ü n e ve başına d e ğ m e m i ş t i . Neticede adı geçen Çinli k u m a n d a n ı n 80 bin kişilik ordusu da m a ğ l u b edildi "". Bu hadiseden sonra 710 yılından önce T ü r g i Yargım G ö l ü n ü n k e n a r ı n d a Y i r Bayırkuların U l u ğ Erkini ile yapılan savaşta Kül Tegin büyük yararlıklar göstermiş, m a ğ l u p U l u ğ E r k i n az sayıdaki askeriyle kaçıp gitmişti " . Bilge'nin 710 yılındaki Kırgız seferinin a r k a s ı n d a n Türgişler ü z e r i n e yapılan h ü c u m l a r a Kül Tegin bizzat katılarak çok sayıda muvaffakiyet elde etmişti. 1

1

1

Hatta, Az'ların valisini eliyle yakalamak gibi üstün bir başarı daha gösterdi. Mağlup T ü r g i ş l e r i n arta kalanları ö l d ü r ü l d ü , Tabar'da yerleştirildiler. Bundan sonra Demir Kapıya yapılan seferin akabinde Türgişler yine d ü ş m a n olmuşlar ve M a v e r a ü n n e h r ' e d o ğ r u gitmişlerdi. Kül Tegin az sayıda askerle onların p e ş i n d e n g ö n d e r i l d i . G ü c ü n ü n azlığına r a ğ m e n Kül Tegin büyük bir savaş yapmış, A l p Salçı Kır atına binerek çarpışmalara katılmış, neticede T ü r g i ş l e r yine bozguna u ğ r a m ı ş l a r d ı . 171

Bundan sonra Koşu T o l o k (Tutuk) la savaşan ve onun çok sayıda askerini ö l d ü r e n Kül Tegin, 711 yılında patlak veren Karilik isyanlarının bastırılması işlerinde de baş rol oynadı. Karluklarla T a n ı a g Iduk Baş'ta savaştı (714). Onlar yenildikten sonra Az'lar ü z e r i n e y ü r ü n d ü ; çünkü onlar da d ü ş m a n olmuştu. Kara Göl'de Azlarla savaşılmış; A l p Salçı Kır atına binen, Kül Tegin, Az'ların reisi İlteberi canlı yakalamış, boy halkları da ağır bir bozguna uğratmıştı. Boyların isyanları neticesinde II. Gök T ü r k ülkesi tamamen karıştığında Dokuz

l 6 8

K T D,S2. K T , n 33.34. K T , D, 34-40. " ' K T , D, 34-40. l e u

I 7 0

GÖK-TÜRK1.F.R III

•II

O ğ u z boylan da baş kaldırmışlardı. İzgiller m a ğ l u p edilmiş, ancak A l p Salçı Kır atı çarpışmalar esnasında ölmüştü. Dokuz Oğuzlarla bir yılda tam beş kez önce Togu Balık'ta, ikinci Koşulgak'ta Ediz'lerle üçüncü Bolçu'da Oğuzlarla, d ö r d ü n c ü Çuş Başın'da savaşılmış». Bilge bahsinde açıkladığımız gibi Gök¬ T ü r k l e r devlet yöneticileri ve orduları çok zor d u n ı m l a r a düşmüşlerdi. Tongra'lardan bir grup bizzat Kül Tegin tarafından dağıtılmıştı. Beşinci savaş yine Oğuzlarla Ezgenti Kadız'da yapılmış bu da galibiyetle sonuçlanmıştı. Ancak, Oğuzlarla yapılan savaşlar daha uzun süre devam etmişti. Yine Bilge bahsinde belirtiğimiz gibi Oğuzların, karargahı basmaları sırasında onun olağanüstü gayreti neticesinde d ü ş m a n ı n geri p ü s k ü r t ü l m e s i n e yol açmıştı. Neticede onun öksüz kır atına binip hücum etmesi, dokuz eri mızraklaması sayesinde karargah (ordug) kurtarılmış, annelerin, ablaların, prenseslerin diğer hayatta kalanların cariye olması önlenmişti. Bilge'ye g ö r e e ğ e r Kül T e g i n olmasa onların hepsi ölecek i d i . m

Bütün bunlar bize Kül T e g i n hakkında Çin kaynaklarının verdiği "olağanüstü asker, savaşmayı iyi bilir, böyle işlerde m ü k e m m e l d i r " şeklindeki karakter tahliliyle tamamen u y u ş m a k t a d ı r . 173

3 - Bilge'nin K a ğ a n O l m a s ı Kapgan Kagan'ın aşırı sert ve zalimce idaresine Çinlilerin tahrikleri de katılınca, 708'i takib eden yıllarda II. G ö k - T ü r k devletine karşı boy isyanları bir biri ardına patlamıştı. Özellikle 711'den sonra Türgiş, Karluk, Dokuz O ğ u z ve O ğ u z isyanları devleti temelinden sarsmış adeta yok olma noktasına getirmişti. Yukarıda da g ö r ü l d ü ğ ü ü z e r e biri bastırılırken bir başkası başlıyordu. Nihayet bu isyanların birinde Kapgan Kağan, Bayırkuları ağır bir mağlubiyete uğratmış, ancak, d ö n e r k e n tedbirsiz davranarak yanına az asker almış ve arta kalan Bayırkulann saldırısı sonucu Söğüt O r m a n ı nda hayatını kaybetmişti. Sonuçta o sırada Bayırkulann y a n ı n d a olan Çinli casus I i o Liııg-ch'üan, Kapgan'ın kesik başını alıp Çin'e g ö t ü r m ü ş t ü (716 yılı 6. ay). Kapgan'ın ölümü ü z e r i n e boşalan II. G ö k - T ü r k devleti tahtına oğlu İnel (İnie) tahta geçti k i ; o 699 yılından beri "Küçük Kağan" (Hsiao-k'o-han) lık mcvkinde bulunuyordu *. Ancak uzun zamandan beri süre gelen isyanlar ve iç savaşlar devleti temelinden sarsmıştı Zaten İnel Kagan'ın tayin edildiği görevde her hangi bir başarısına rastlanmamakladır. Sadece 714 yılının bahar aylarında Tongra T e g i n ve Huo-pa iltcber İle süvarilerle Beşbalık (Pei-t'iııg )'in kuzeyine saldırmışlar ve T o n g r a T e g i n ö l d ü r ü l m ü ş ; İlteber ise söz konusu başarısızlık 17

" ' K T . Kl-lü. ' " C T S 194A, s. 5173; I I T S 2 1 5 B . s. 6051 " T a ş a ğ ı l , Kapgan.. ., 61,62.

42

A H M E T T AŞ AĞ! L

ü z e r i n e geri d ö n m e y e korkup, Çin'e sığınmıştı, İnel'in ise akıbeti daha d o ğ r u s u merkeze d ö n d ü k t e n sonraki durumu (yani cezalandırılıp, cezalandırılmadığı) belli d e ğ i l d i r " . Halbuki, 699 yılında İnel, çok Önemli bir göreve gelmişti. O vakit Kapgan, kardeşi Tu-hsi-fu-yu Sol kanat (doğu) Şad'ı, ağabeyi K ü t l ü ğ ü n oğlu Bilge'yi Sağ (Batı ) Kanat Şad'ı tayin etmiş, her ikisinin ü z e r i n e de, kendi oğlu İ n e l i Küçük Kağan (bir d i ğ e r adı Fu-chü/Bögü), olarak vazifelendirmişti. O n - O k ' l a n n idarecisi olan İnel, ayrıca T o - h s i (Geniş Batı) anlamlı bir unvana da sahipti. Dolayısıyla İnel'e geleceğin büyük k a ğ a n ı gözüyle bakılmasını isteyen Kapgan, ş i m d i d e n onu hazırlıyordu. A m a , kaynaklardan anladığımıza göre onun savaş m e y d a n l a r ı n d a belirgin bir başarısı yoktu. 5

Devletin her tarafını isyanların sardığı d ö n e m d e İnel başarılı olmadı. Bunun ü z e r i n e Kül Tegin, b ü t ü n boyunu t o p a r l a d ı . Kapgan'm oğlu Küçük Kagan'ı ve ona bağlı olanları saf dışı etti. Sonra ağabeyi Sol Bilge prensi (TsouHsien-wang) Mo-chü-Iien'i yani Bilgeyi tahıa geçirdi. Mo-chü-lien'in h ü k ü m d a r olduktan sonra u n v a n ı Bilge Kağan o l d u ' . 176

1

7

Bilge Kagan'ın Çin kaynaklarındaki adı Mo-chi-lien'dİr. Ancak, o kağan olmadan Önce daha çok Hsiao-sha (Küçük Şad) adıyla anlamıştı. Kaynaklarda karakteri insancıl arkadaşça diye nitelendirilmiştir. Yine b ü t ü n Çin kaynakları onun kendi başarısı ile tahta çıkmadığını kardeşinin sayesinde bunu gerçekleştirdiğini bildirmektedir. Kül Tegin ağabeyinin kağan olmasını sağladıktan sonra kendisi Sol Bilge Prensi (Tsuo Hsien-wang) olup askeri işlerin idaresiyle meşgul o l m u ş t u r . Kapgan ö l d ü k t e n sonra ortaya çıkan taht m ü c a d e l e l e r i n d e "Kül Tegin'in, Kapgan'm idari işlerdeki b ü t ü n vezirlerini ö l d ü r d ü . Kaynaklarda sadece T o n y u k u k ü Bilge'nin kayın pederi olması sebebiyle sağ bıraktı ve tekrar devletle görev verdiği" şeklinde bir ifade v a r d ı r . O sırada 70 yaşından fazla olan Tonyukuk'a, halk tarafından saygı duyuluyordu. II. G ö k - T ü r k Devletinin hızla b ü y ü m e s i n d e büyük rol oynayan Tonyukuk, Kapgan d ö n e m i n d e yukarıda bahsettiğimiz boy isyanlarının bastırılmasında da önemli vazifeler üstlenmişti. Dolayısıyla onun sırf Bilge'nin kayın pederi olması sebebiyle değil, II. Gök-Türk Devleti için gerçekten eşsiz bir şahsiyet olması, halk tarafından çok sevilip saygı duyulması neticesinde hayatına kasdedilmeyip sağ bırakıldığı sonucuna varmak m ü m k ü n d ü r . Zaten daha sonra gelişecek olaylarda T o n y u k u k ü n oynadığı rol ve onun görüşlerine verilen diğer söylediklerimizi desteklemektedir. 170

179

I 7 S

C T S 194A, s. 5172; H T S 215A, s. 6048; Taşağıl, Kapgan . .. 68. " R . C i r a u d , s. 52; Ü u , l , s . 171,223; P. Peliol. L a Kilit- de M o - l c h ' o Q a g h a n et Ses Rapports avec Kül T e g i n , s. 3 0 1 - 3 0 6 , T P , X V , 1 9 1 5 ; A . B o m b a c ı , T h e Husbands o f Princess Hsien-li Bilge, s. 103-123. 6

1 , 7

C T S 194A,s. 5173; H T S 2 1 5 A . . , ; T T 198, 1074c. " * C T S 1 9 4 A . 5 1 7 3 ; H T S 2 1 5 B , 6051; T T 1074, c, 1075 a V V H T K , 26921c. ' " B k z . not 27.

G Ö K - T Ü R K I . E R III

43

4 - Boy İsyanlarının Devam Etmesi ve Tonyukukün Devlet İşlerini Planlama Görevine Getirilmesi II. G ö k - T ü r k devletinde taht değişikliği olmasına r a ğ m e n , boyların isyanları d u r m a d ı . Ülkenin batı tarafında çok ö n e m l i bir alanı kaplayan ve kalabalık bir nüfusa sahip olan T ü r g i ş l e r (Kara Türgiş), 717 yılında Su-lu liderliğinde bağımsızlıkların ilan elliler. Kağanlığını ilan etmeden önce Su-lu, çor unvanını taşıyordu. Bağımsızlığını ilan ettikten sonra başkentini Talaş İ r m a ğ ı n ı n kuzey batısındaki K u z - u l u ş (Balasagun)'a taşıdı ve uzun bir süre M a v e r a ü n n e h i r ' d e n d o ğ r u y a d o ğ r u ilerlemek isleyen Arap kuvvetlerini durdurdu . 1SÖ

181

Bilge, k a ğ a n olduktan sonra devleti yeniden güçlü duruma gelirmiş ve töreleri yeniden uygulanmaya başlamıştır. Devlete hakim olur olmaz mücadeleye devam eden Bilge, Sclenga I r m a ğ ı boyuna ilerleyip Karagan geçidinde Uygurları ağır bir bozguna uğrattı. M a ğ l u p Uygur İlteberi doğuya d o ğ r u kaçıp gitmişti. Uygurların hayvanları özellikle at sürüleri G ö k - T ü r k l e r i n eline geçti (716). Bilge kıtlık sebebiyle uzun süredir açlık çeken halkını bu at süıüsüyle d o y u r m u ş t u . 717 yılında da uzun zamandan beri G ö k - T ü r k l e r e isyan bayrağını açmış olan O ğ u z l a r d a n bir grup kaçıp Çin'e gitti. Bilge onların kaçışına çok ü z ü l m ü ş ve geride kalan mallarını yağmalayıp, kadınlarını, çocuklarını ele g e ç i r m i ş t i . Zaten Çin kaynakları da onun tahta geçtikten sonra Türgişlerin bağımsızlığını ilân ettiğini, Kıtan (Ch'i-tan) ve Tatabıların (Hsi) gidip T a n g h a n e d a n ı n a bağlandıklarını G ö k - T ü r k boylarının ç o ğ u n u n devlete güvenlerini kaybedip ayrıldıklarını bildirmektedir . ısa

183

Boyların çoğu yukarıda belirtildiği gibi yaklaşık on yıldan beri II. G ö k - T ü r k Devleti ile savaş halinde idiler savaşların uzun sürmesi, sıkıntıların devanı etmesi ortak devlete bağlı olan boyların da güvenlerini kaybedip ayrılmalarına sebeb oluyordu. Ayrılanlar bundan sonra kendilerine güvenilir bir h ü k ü m d a r arayacaklardı. İşte böyle bir anda Bilge, çareyi Tonyukuk'u işbaşına getirmekte buldu. Yetmiş yaşından fazla olan ve herkes tarafından h ü r m e t edilen Tonyukuk engin devlet tecrübesine sahipti. O bundan sonra planlayıcı (Mouchu) yani stratejist olacaktı ''. Daha önce boyuna d ö n m ü ş olan Tonyukuk geri çağırılmıştı. 18

IS

° DLT,l,6s,

1 , 1

Kafesoğlu, 133; Salman, Türgişler, A n k a r a 1998, s. 46,47 vd. ; H . A . R. C i b b , Orta Asya'da Arap fütuhatı s. 46, Barthold, Türkistan, s. 243-244. B K D , 36-38. I 8 Î

' " K ı l a n ve T a l a b ı l a n n Ç i n ' e giımeai sadece C T S 194A, T T 1075a W H T K 2691'de v a r d ı r . H T S ' d e yoktur. 1 M

C T S 1 9 4 A . 5 1 7 3 ; H T S 2 1 5 A , 605 l ; T T 1075 a; W H T K 2692c.

•n

A H M E T TAŞAĞIL

T a t a b ı halkının kendisiyle ilişkisini kesmesi ve Çin imparatoruna bağlanması ü z e r i n e 717 yılının yazında sefer düzenleyen Bilge, onları bozguna u ğ r a m . At sürülerini ve bütün mallarını ele geçirdi. Bundan sonra t o p a r l a n ı p giden Tatabılar, Kadırkan Dağlarına yerleştiler . 185

5 - Bilge'nin Ü l k e y e H a k i m O l m a s ı Daha önce T a n g h a n e d a n ı n a bağlanmış olan A-hsi-lan ve Chia-chie-ssu-t'ai ve diğerleri isyan edip G ö k - T ü r k ülkesine geri d ö n d ü l e r . Ö n c e d e n Çin'e teslim olan aileler, g ü n e y e Ch'an-yü askeri valiliğine getiriliyordu. Ch'an-yü Büyük Genel askeri v a l i s i n i n yardımcısı Chaııg Chih-licn, onları kontrol altında tutup, teftiş ediyordu. Adı geçen vali yardımcısı onların silahlarını topladı ve silahsız bir şekilde nehri geçerek g ü n e y e gitmelerine izin veriyordu. Bunun ü z e r i n e yabancılar (teslim olan Gök-Türkler) kızdılar. Daha d o ğ r u s u o n l a r ı n hayat tarzlarını değiştirmek için yay, oklarını vesair silahlarını yaktı. Böylece kısa zaman içinde kültürleri değişecekti. Daha sonra yabancıların ok ve yayla avlanmalarını yasakladı. Chiang H u e i sınırları teftişe gittiğinde ellerinden silahları alınanlar d u n u n u ona şikayet ettiler. Bunun üzerine silahları kendilerine geri verildi. B u faaliyetleri icra eden Chiang Huei, başkente d ö n ü n c e Çin tabiyetine girmiş olanların hepsi isyan ederek, C h a n g Chİh-lien'i yakaladılar. Adı geçen Çinli kumandan hazırlık yapmamış; Ch'ing-kang-ling'de yapılan savaşı kaybetmişti. İsyan edenler onu Gök-Türklere, yani Bilge Kagan'a sunacaklardı. 186

187

Shuo-fang harekat ordusu k u m a n d a n ı H s ü e N a ve General Kuo Chih-lien, onları takip etti. Ta-p'in ilçesine (hsien) varıldığında K u o Chih-lien onları dağıttı. C h a n g Chin-lien'i kaçıran grup dağıldığı gibi Chang Chih-lien serbest kaldı. Mağlup olanlar Hei-shan'da Hu-yen-ku (Karadağ'da Hu-yen vadisine)'ya sığınmışlardı. C h a n g Chih-lien, her ne kadar hayatını kurtarabilmiş ise de başarısızlığından dolayı affedilmeyip, idam edilereK, herkese g ö s t e r i l d i . Fakat, Ç i n ' e "teslim olan aileler" Bilge Kagan'a bağlanınca onun gücü arttı. 188

718 yılında T a t a b ı l a r dağıtıldıktan sonra Bilge, Karluklara yöneldi. O n l a r ı n üzerine kendi gitmeyip, T u d u n Yamtarı göndermişti. Yapılan ç a r p ı ş m a l a r d a

" ' B K , 1), 39,40. ""Yalnız C T 5 I94A, s. 5173. " " C l ı ' a n g - y ü Büyük Genel Askeri Valiliğinin kurulumu için tık*. T a ş a ğ ı l . Gök-Türk il. " " B u hadiseye, G T S 194A, s. 5173 ve 5174'le daha detaylı a n l a t ı l m ı ş , H T S 2 l 5 B ' d e s. 6052 kısaca kaydedilmiştir. Ayrıca T T 1075a; W H T K 2692c.

GÖK-'IURKLERIII

«i

Kartukların idarecisi İlteber unvanlı kişi ölmüş, kardeşi de kaçıp bir kaleye gitmişti . 189

Bundan sonra muhtemelen yine Karluklar üzerine sefer düzenleyen Bilge, kaleye sığınan muhafızın korkup İki, üç kişi ile kaçması dolayısıyla Karluk balkım teslim almışu. O n u n kendi İfadesine g ö r e söz konusu " halk k a ğ a n ı m geldi" diye sevinmiştir. Bilge, onların bu davranışlarına karşı kayıtsız kalmamış, küçük unvanlılara, büyük unvanlar v e r m i ş t i . Böylece 717 yılının sonlarında Karluk problemi II. Gök-Tüı k devleti için hallolmuştu (çözülmüştü). O ğ u z l a r ı n bir kısmı ise yukarıda bahsettiğimiz gibi kaçıp, Çin'e sığınmışlardı. 190

Bilge, tarihi kesin olmayan bir d o ğ u y a d o ğ r u Kök Ö n g Irmağı boyu seferiyle devletin içinde hakimiyetini tamamen sağlıyordu. Kök Ö n g I r m a ğ ı n ı n yatağı (zahmetli bir şekilde) geçilmiş, geceli g ü n d ü z l ü yedi vakitte susuz araziyi aşmış, çorak araziye varıp, öncü askerlerini ö n d e n yollamış Keçen'e kadar ilcrlemişti. Yazıttaki silinmeler dolayısıyla seferin tam mahiyeti anlaşılamamaktadır . 191

6 • Bilge K a ğ a n ııı Ç i n ile M ü c a d e l e s i Ülkesi içinde huzur sağlayan Bilge, g ö z ü n ü artık Çin'e dikti. Çin'i baskı altına almanın gerekliliğine inanıyor, T a n g imparatoruna akınlar ve yağmalar yapmanın planlarını hazırlıyordu. Üstelik yıllar önce Çin'e gidip teslim olan ailelerin geri d ö n m e s i ü z e r i n e gücü artmıştı. Fakat, tecrübeli devlet a d a m ı Tonyukuk buna engel oldu. U z u n ö m r ü n e , yaşadığı olaylara dayanarak, Bilge'yi etkilemeye çalıştı. Tonyukuk'a göre İnsanlar savaşla değil, barışla zenginleşirdi. Ayrıca Çin'e h ü c u m cUnenİn fırsatı doğmamıştı. Hareket edebilecek durumda değillerdi. Bunun y a n ı n d a C ü k - T ü r k askerleri yeni bir araya t o p l a n m ı ş t ı " . Henüz zayıftı ve y o r g u n l a r d ı . Kuvve de nineleri için en az üç yıldan fazla zaman lazımdı. B u süre zarfında askerler beslenip, eski hallerini alabilirlerdi. Ancak, ondan sonra harekete geçebilirlerdi"' . Bunun akabinde Bilge Kağan, şehirlerin etrafını duvar ve surlarla çevirttirmek istedi. Ayrıca tapmaklar da (Budist) inşa ettirecekti. Yani ü l k e d e Bııdİzmin gelişmesini destelemek istiyordu. Yine Tonyukuk devreye girdi ve m ü m k ü n olamayacağım söyledi. Çünkü, T ü r k l e r i n insan ve hane sayıları çok azdı. Daha d o ğ r u s u Çinlilerin yüzde biri bile değildi. Buna r a ğ m e n Çinlilerle savaş m e y d a n l a r ı n a savaşılıyor ve galip geliniyordu. Sular ve otlaklar takip ediliyor, bir yerde sürekli oturuluıııyordu. Avcılık önemli 0

1

" " ' M i , D, 40; G i r a u d , , s. 54; H . .Salman, VII ve X . Asırlar Arasımla Ö n e m l i T ü r k B o y l a r ı n d a n Kartuklar ve K n luk Devimi lurk Dünyası Araştırmaları Dergisi sayı I ; Aralık 10S1 : 17i). B K , D, 41. BK, " G D , I . 1 M

11,1

î

" H T S 2 ] 5 B . 6 0 5 2 ' d e buraya kadar k a y d e d i l m i ş ü r . ™ C T S 1 9 4 A . 5 I 7 4 ; T T 1075a.

A H M E T TAŞAGIL

46

bir meslek idi. Dolayısıyla savaş p r a ü ğ i yapılıyordu. Eğer k u w e d i iseler saldırıp yağmalıyorlar, zayıf oldukları takdirde kaçıp, o r m a n l a r ı n dağların arasına saklanıyorlardı. Çinlilerin askerleri her ne kadar çok ise kullanmışız, faydasız idiler. Yani eğitimsiz, pratiksiz oldukları için savaş m e y d a n l a r ı n d a b i r üstünlük göstereniiyorlardı. G ö k - T ü r k l e r i n askerinin gücü ise büyük ölçüde hayat tarzına dayanmakta i d i . Şayet surlu şehirler inşa edip için de otururlarsa eski gelenekleri değişirdi. Neticede bir kere yüz yüze gelince m a ğ l u p olunur, T a n g h a n e d a n ı tarafından ele geçirilirlerdi. Diğer taraftan ülkede Budizm p r o p a n g a d a s ı n a izin verilmesi ve bu dinin m e t o d l a r ı n ı n uygulanmasına gelince, söz konusu dinin insanları zayıflatması söz konusu idi. Savaş halinde kuvvetli olmak gerekirdi ve Budizm T ü r k l e r i n savaşçı karaktere sahip olmalarını önlerdi. Dolayısıyla G ö k - T ü r k ülkesinde tatbik edilemezdi. Bilge Kağan, onun tavsiyelerini dinledikten sonra derinden etkilendi ve onun stratejilerinin hepsini kabul etti . Böylece Çin'e akın yapmaktan da vazgeçti. Üstelik elçi g ö n d e r e r e k barış yapmayı teklif etti. Fakat T a n g h a n e d a n ı n ı n İ m p a r a t o r u H s ü a n T s u n g bunu kabul etmedi . 195

G ö k - T ü r k l e r i n eski g ü c ü n e kavuştuğunu gören imparator H s ü a n Tsung, onları ortadan k a l d ı r m a k için büyük bir plan yapu (720 yılının kışı). İ m p a r a t o r u n kesin kararı savaşmak i d i . Shuo-fang Bölgesi k u m a n d a n ı Wang C h ü n hazırlanacak b ü t ü n o r d u l a r ı n idaresini üstlenecekti. Batıdan Basııııllar, d o ğ u d a n T a t a b ı l a r ve Kıtanlar h ü c u m ederek, g ü n e y d e n de Çin orduları harekete geçince G ö k - T ü r k orduları tamamen sıkıştırılacaktı . Chİ-lo Suyunun yukarısında bulunan G ö k - T ü r k merkezine baskın yapıp yakalayacaklardı. Çinliler bununla da kalmamış. Kırgızların reisi Kutlug Bilge Kağan ve diğer G ö k - T ü r k muhalifleri Kapgan'ın oğlu Sol Bilge prensi M o Tegin, S a ğ Bilge prensi A-shih-na Bilge Tegin, Yen-shan bölgesi prensi Huo-pa-shih-shih-pi ve bir çok boy ve kişi ile gizli ittifak yapmışlardı. Bunların hepsi Çinlilerle birlikte harekele geçmeyi kabul etmişti. K ı t a n l a n n tutuğu (askeri valisi) L i Shih-huo, Tatabıların idarecisi L i T a - p ü , Basmılların idarecisi ise Altay Dağı bölgesi idarecisi C h ü - m u - k ' ı ı n C h i h - m i çor i d i . 196

197

Çinliler ve müttefiklerinin ordusu 300 bine ulaşmıştı. Söz konusu ordu C h i lııo suyunun yukarılarında toplandı. Çeşidi kollara b ö l ü n ü p Gök-Türklerin üzerine d o ğ r u ilerlenildi. B u esnada T a t a b ı l a r ve Kıtanlar d o ğ u d a n , Basmıllar ise baudan farklı yollardan ayrı ayrı G ö k - T ü r k merkezini basmak üzere hareket etmekle görevlendirilmişlerdi. Bütün bu olaylar karşısında Bilge Kağan korkup e n d i ş e l e n m e y e başlamıştı. Ancak, tecrübeli devlet a d a m ı Tonyukuk hemen

m

C T S 194A, 5174; HTS215B, 6052; T T 1075 a; VVMTK 2693 a. '"Sadece H T S 2 I 5 B . 6052; L T S l 9 4 A ' d a T r d e ve VVMTK'da yoktur. "*CTS I94A. i . 5174. T l " ayn. yer; W H T K ayn. yer H T S 2 I 5 B , 6052. 1 9 7

GÖK-TÜRKLERIII

47

devreye girdi ve ona dedi k i : "Basmıllar şu an Pei-t'ing'(Beşbaİık)de bulunuyor­ lar. T a t a b ı ve Kıtanlar ise d o ğ u d a l a r , aralarındaki mesafe çok uzak. Güçlerini birleştirip birlikte hareket edemezler. H u e i ve C h a n g Chia-Chen arasında anlaşmazlık var. Birlikte hareket edemezler. Eğer gelirlerse üç g ü n Önceden kuzeye d o ğ u çekiliriz. Yiyecek vesair levazımatları biter, geri giderler. Basmıllarm gücü az (hafif) dır. İlk önce onlar varırlarsa savaşırız" . T o n y u k u k ü n d ü ş ü n d ü k l e r i d o ğ r u çıktı. Basmıllar, 721 yılının s o n b a h a r ı n d a tek başlarına d i ğ e r l e r i n d e n ayrı olarak Gök-Türklerin merkezine h ü c u m a kalkıştılar. Çinliler, T a t a b ı ve Kıtanlar h e n ü z v a r m a m ı ş ü . Bunun üzerine korktular ve geri çekildiler . 198

199

Dolayısıyla T a n g İ m p a r a t o r u H s ü a n T s u n g ü n planı daha başta bozul­ muştu. Geri çekilenleri Bilge takip etmek istediğinde Tonyukuk, Gök-Türklerin ordusunun hızlı gitmesini engelledi. Çünkü, halkın bin l i (567 km) gittikten sonra savaşta öleceğini, h e n ü z savaşılıuadığını dolayısıyla en iyi yolun piyade olarak gitmek gerektiğini belirtti. Beşbahk'a d o ğ r u hareket eden ve i k i yüz li ilerleyen orduyu yollara bölerek gizledi. Ö n c e Beşbahk'ı ele geçirdi. Arkasından Basmıllara ani bir baskın yaptı. Beklenmedik bir şekilde h ü c u m a maruz kalan Basmıllarm halkı kaçıp, Beşbahk kalesine sığındı. Kalede hepsini yakalayıp, merkeze geri d ö n d ü . Böylece Çin p l a n ı n ı n bir ayağına darbe indirilmiş oluyordu. Bilge Kağan bu zafer ü z e r i n e rahatlamıştı. Artık hedef Ç i n idi. Ordunun y ö n ü n ü g ü n e y e d o ğ r u çevirdi ve hızla Kansu'daki Ch'ih-t'ing ve Liang-chou'yu ele geçirdiği gibi at ve koyunlar y a ğ m a l a n d ı ; fakat kalelereşehirlere girilmedi. Neticesinde de h ü c u m yerine kendi topraklarını savunmak zorunda kalan Çin İ m p a r a t o r u adı geçen bölgeye askeri vali olarak Y a n g C h i n g shu'yu tayin etti ve yardımcı general L u Kung-li ile Yüan Teng'ı savaşmak üzere onların ü z e r i n e g ö n d e r d i . Tonyukuk, bilgi ve tecrübesini yine kullandı. Askeri vali olarak tayin edilen Y a n g Ching-shu'nun kaleyi iyi savunacağını bu y ü z d e n önce barış teklif etmelerini e ğ e r kabul etmezlerse yani asker çıkarırlarsa savaşarak zafer kazanacaklarını beyan etti. Dolayısıyla Gök-Türkleri kaleye h ü c u m d a n vazgeçirtip, Çinlilerin savaş m e y d a n ı n a çıkmasını bekleyecekti. Çinli kumandanlardan Yüan C h ' e n g ordusuna "Yabancı reisi kollarında tutarken dikkatli olun" diye tavsiyede bulunuyordu. Sonuçta yine T o n y u k u k ü n beklediği oldu. L i Kung-li ordusuyla S han-tan'a vardığında Gök-Türklerin askerleriyle karşılaştı. Yüan Ch'eng da meydan savaşı yapmak ü z e r e harekete geçti. Soğuk rüzgar, kar ve bozuk havalar sebebiyle Çinli askerleri yaylarını ve oklarını kullanamadılar. Derileri çatlamıştı. Çin orduları ağır bir bozguna uğradı. Yüan Ch'eng'ın kendisi savaş m e y d a n ı n d a n tek başına zor kaçabildi. Askeri valilik g ö r e v i n d e n alınan Y a n g Ching-shu'nun yerine ise sivil memurlar

" * C T S aynı yer; H T S aynı yer; T T . 1076b; V V H T K aynı yer. C T S aynı yer. m

A H M E T TAŞAĞ1L

48

(Beyaz elbiseli) L i a n g eyaletine işleri teftiş etme m a k a m ı n a tayin edildiler. B u savaşların kazanılması II. G ö k - T ü r k Devletinin g ü c ü n ü n hızla a r t m a s ı n a y o l açıyordu. Artık Bilge'nin gücü selefi Kapgan Kagan'dan daha fazla bir duruma gelmişti. Fakat, o daha ö n c e k i n i n aksine Çin ile savaşmak istemiyordu. Kendisinin hedefi yazıtından anlaşıldığı gibi ™' ülkesi içinde huzur ve refah temin etmek i d i . 2

7 - Bilge'nin Ç i n ' d e k i T a n g H a n e d a n ı y l a Dostluk K u r m a s ı Yukarıda bahsettiğimiz hedeflerini gerçekleştirmek için Çin'e bir elçilik heyeti g ö n d e r i p , barış teklifinde b u l u n d u . 201

Bilge Kağan, bu savaşlardan kendi yazıtının güney yüzünde bahsetmektedir. Bazı yerleri silik olmasına r a ğ m e n savaşların 720 yılında meydana geldiğini ve onun birinci g ü n on yedi bin, ikinci g ü n piyade o r d u l a r ı n t a m a m ı n ı imha ettiğini anlıyoruz " . O Çin kaynaklarının taraflı olarak kısaca kaydettiği zaferinin a r k a s ı n d a n defalarca düşmanlarını bozguna uğratmıştı. T a n g i m p a r a t o r l u ğ u orduları hiç yerlerinden k ı m ı l d a y a m a m ı ş l a r d ı . 2

2

203

Kıtan ve T a t a b ı l a r m da, II. G ö k - T ü r k devleti hakimiyetini bırakıp, Çin'le anlaşmaları cezasız kalmadı. Ertesi yıl yani 721 kış mevsiminde Kılanlara sefer düzenledi. B i r yıl sonra da 722 ilk b a h a r ı n d a Tatabılarm ü z e r i n d e i d i . Neticede Kıtan ve T a t a b ı reisleri mal varlıkları sürüleri ve kadın ile çocukları GökT ü r k l e r i n eline geçmişti. Yine malcsef bu seferlerin detayları yazıılardaki silinmeler dolayısıyla o k u n a m a d ı ğ ı için fazla bilgi sahibi o l a m ı y o r u z . 204

T a n g imparatoru H s ü a n Tsung, artık II. G ö k - T ü r k Devletinin ve Bilge Kagan'ın g ü c ü n ü kabullenmeye başlamıştı. O n u n barış teklifini bu sefer kabul etmek zorunda kaldı. Üstelik bir Çin prensesi ile evlenme teklifine red cevabı vermedi. G ö k - T ü r k elçisine olağanüstü h ü r m e t gösterdiği gibi hediyeler sunarak geri g ö n d e r d i . 205

725 yılında g e l i n d i ğ i n d e Çin imparatoru d o ğ u d a Budistlerin kutsal bir dağı olan Tai-shan'a ziyarete gidecekti. Devlet sekreteri (chang-shu-ling) unvanlı Chang Yüe'ye G ö k - T ü r k l e r e karşı savunma hazırlıklarının artırmasını planlaması emredildi. Ç ü n k ü imparator doğuya vardığında kuzeyden ve kuzey­ batıdan G ö k - T ü r k l e r saldırabilirdi. B u arada devlet a d a m l a r ı n d a n P'ei Kuang-

! 0 l

TO,

M

' B K , D o ğ u 18-25. CTS 194 A , 5175; H T S 2 1 5 B , < İ 0 5 S ; T T 1076b; V V H T K 2693, BK,G,1. B K , C. 1,2, bazı yerleri maalesef silinmiş d u r u m d a o l d u ğ u için o k u n a m ı y o r . B K , G.S-7.

! 0 J

3 Ü ,

^CTS

194A, aynı yer; H T S aynı yer; T T aynı yer; V V H T K ayni yer.

GÖK-TÜRKLERII!

49

t'ing devreye girerek dağdaki Budist t ö r e n i n i n başarısının önemli bir başarının göstergesi o l d u ğ u n u , e ğ e r hazırlıklar yapılırsa a n l a m ı n ı n kalmayacağını söyledi. Cevaben C h a n g Yüe, G ö k - T ü r k l e r i n her ne kadar barış teklif ettilerse de kendileri ile yapılan bir anlaşmaya g ü v e n m e n i n zor o l d u ğ u n u belirtti. Ayrıca Bilge Kağan dostça insanları seven bir yapıya sahipti. Maiyetindekileri iyi yönetiyordu. Fakat, Kül T e g i n m ü k e m m e l bir savaşçı, iyi bir komutan idi. Tonyukuk İle çok cesur, yaşlı bilgili, tecrübeli olup, varlığı Çin için önemli bir tehlikeydi. B u üç kişi bir biriyle yakın dost idi ve daima ortak hareket ediyorlardı. İ m p a r a t o r u n d o ğ u y a gittiğini duyarlarsa sınırlara tecavüz ederlerdi. Böyle bir durumda sınırlar nasıl korunacaktı. P'ei Kuang-t'ing, hemen GökT ü r k l e r e bir elçi g ö n d e r i l i p , onların büyük vezirinin çağırılmasını teklif etti. Söz konusu vezir rehine olarak imparatorun seferine katılacak dolayısıyla GökT ü r k l e r i n fırsattan istifade edip saldıramayacaklardt. Chang Yüe onun teklifini kabul c t ü ve Yüan Cheıı'ı Bilge Kagan'a g ö n d e r e r e k , impar atorun bu konudaki fikrini beyan etti. Bilge Kağan, resmi bir ziyaret düzenlemiş, hatunu Tonyukuk ve Kül Tegin ile birlikle diğer devlet a d a m l a r ı ile çadırın içinde daire biçiminde oturuyordu; Çinli elçi Yüan Chen'ı karşıladığında derhal evlilik meselelerini g ü n d e m e getirdi. B u konuda oyalandığını d ü ş ü n ü y o r d u . Çinli elçi Yüan Chen'a " Tibetliler köpek neslinden gelmeler, T a n g onlarla evlilik m ü n a s e b e d i ğ i kurdu. Kıtanlar bizim kölemiz gibilerdi. O n l a r da prenses aldı. Sadece biz kenara atıldık, prensesle evlenme konusunda sadece Gok-Türkler eskiden beri (en önce) teklifte bulundular, ama kabul edilmedi, nasıl iş?" Çinli elçi diplomatik bir tavır alarak Kagan'ın G ö ğ ü n o ğ l u n u n oğlu o l d u ğ u n u ifade etti. Ç ü n k ü Bilge daha önce oğlu gibi kabul edilmesini istemişti. Bir oğulun babasından nasıl evlilik teklifinde bulunabileceğini ifade etü. Böylece Bilge'nİn atağını savuşturmayı düşünmüştü. Ancak, Bilge Kağan karşı atakla cevap verdi :"01amaz, iki yabancıya (Kıtan ve Tatabı) da prenses verilerek evlilik ittifakı kuruldu. O n l a r daha önce oğul gibi muamele g ö n n ü ş l e r d i . Ayrıca prenses i m p a r a t o n ı n kızı değil, buna t a h a m m ü l edemem; e ğ e r teklif reddedilirse, b ü t ü n ü l k e m benimle alay eder, bana g ü l e r " dedi. O n u n bu sözleri diplomasi konusunda ne kadar bilgili o l d u ğ u n u göstermektedir. Üstelik Çin'in iç yapısını iyi takip etmiş prensesin imparatorun öz kızı olmadığını öğrenmişti. Ülkesi içinde huzur tesis eden Bilge, bir Çinlİ prensesle de evlenerek b ü t ü n Orta Asya n a z a r ı n d a prestijini yükseltmek istiyordu. Aksİ takdirde bu onun için bir utanç vesilesi olacaktı. Bilge Kagan'ın ısrarlı o l d u ğ u n u iyice anlayan Çinli elçi Yüan Chen, evlilik teklifinin kabulünü sağlayacağına dair garanti verdi. Bunun ü z e r i n e Bilge de büyük vezir A-shih-te İl teberi hediyelerle Çin imparatorunun dini t ö r e n i n e katılmak üzere g ö n d e r m e y i kabul etti. Neticede Çinliler G ö k - T ü r k l e r i n söz konusu t ö r e n dolayısıyla kendilerine her hangi bir zarar vermelerini garanti altına alıyorlardı. A-shih-te İlteberle birlikte gelen

50

Al İM E T TAŞ AĞIL

yabana reislerin hepsi silahlarını kuşanmışlar, yaylı ve oklu idiler. Bazıları imparatorun konvoyunun ö n ü n d e hırsızlıklık yaptı. Bunun ü z e r i n e imparator, nişan aldı ve b i r atışta birini vurdu. İlteber A-shih-te a t ı n d a n aşağı inerek, hırsızlığa kalkışanın kesik başını imparatora sundu ve dedi k i : " Majesteleri maiyetindeki kutsal savaşçılar gibi değil (onlarla mukayese edilemez). G ö k Türkleri T a n r ı gibi vezirler bilemez, insanların arasında yok. " G ö k - T ü r k devlet a d a m ı hırsızlığa kalkışanın başını imparatora sunup, böyle konuşarak prestijini kurtarmaya çalışıyordu. Diğer taraftan imparator ise m ü k e m m e l savaşçı olan silahlı şeflerin ve diğerlerinin her hangi bir yağma hareketine girişmemeleri için onlara göz dağı veriyordu. Karşılığında imparator "aç olup olmadıklarını yiyecek isteyip istemediklerini" sordu. Gök-Türk ilteberİ Ç i n imparatorunu g ö r m e y e yay ve ok ile geldiklerini, on g ü n d ü r yiyecek bulamadıklarını, GökT ü r k reislerinin d o y m a l a r ı n ı n gerekliğini ifade etti. Bundan sonra G ö k T ü r k l e r i n hızla avlanmaları için izin verildi. Ancak, bu arada Çinli devlet a d a m l a r ı n d a Lü Hsiang'ın devreye girip, Gök-Türklet in avlanmalarının Çin'e zarar vereceğini söylemesi üzerine avlanmalarından vazgeçildi ve G ö k - T ü r k l e r konvoyun en ö n ü n d e yer aldılar "'. Doğudaki Tai-shan'a yapılan ziyaret ve t ö r e n d e n d ö n ü l d ü k t e n sonra G ö k - T ü r k l e r için büyük bir ziyafet ve eğlence tertip edildi. Arkasından çok sayıda hediye ile taltif edildikten sonra ülkelerine geri gönderildiler. 21

Bilge Kağan ın, gösterdiği b ü t ü n bu iyi niyete ve güvene r a ğ m e n Çin'deki T a n g h a n e d a n ı n ı n imparatoru H s ü a n T s u n g sözünde d u r m a m ı ş ve nihayetinde G ö k - T ü r k l e r ile evlilik yolu ile akrabalık kurmayı kabul etmemişti. Yani o, Bilge Kağan'ın b ü t ü n barış teşebbüslerinde r a ğ m e n b i r türlü olumlu cevap vermemişti " . 2

7

Bilge Kağan, 697 yılından beri ç o k sayıda iç ve d ı ş savaşta b u l u n m u ş t u . Nihayet 720'ye g e l i n d i ğ i n d e ülkesi içinde boy isyanlarını bastırıp huzuru sağlamıştı. Tecrübeli devlet a d a m ı T o n y u k u k ü n da tavsiyeleri ile Çin'e saldırmanın uzun vadede bir fayda getirmeyeceğini de biliyordu. Ç ü n k ü Ç i n aşırı kalabalık ve iklimi farklı, T ü r k l e r i n yapısına uymayan bir ülke İdi. Çin'i tamamen fethetse dahi orada tutunamayacağını bunun milletine b i r yarar sağlamayacağını biliyordu. 727 yılında Bilge Kağan, büyük veziri Mei-lu-ch'o (Buyruk Çor)'yu Ç i n sarayına g ö n d e r i p , en güzel m e ş h u r allardan otuz baş sundu *. B u şekilde Çinle 20

2tl6

B ı ı bilgiler yani avlanmayla ilgili metinler sadece G T S 104A'da kayıtlıdır. B ü l ü n b u bilgilerin b u l u n d u ğ u metinler T T 1075 b. c. ; W H T K 2695 a,b,c. G T S 194A. s. 5175-5 177 ve de IITB 1158 s. 6052-6055. " • C T S I94A, 1.5177. î 0 ,

G Ö K T Ü R K L E R II!

51

iyi k o m u ş u l u k m ü n a s e b e t l e r i n i devam ettiriyordu ve uzun süreden beri Çin sınırlarında G ö k - T ü r k askeri faaliyeti yoktu. Tibetliler, T a n g i m p a r a t o r l u ğ u n a saldırmak arzusunda idiler. Ancak, tek başlarına hareket etmeye cesaret e d e m e m i ş olmalılar k i ; G ö k - T ü r k i e r e ittifak yapıp, birlikte h ü c u m a kalkmak düşüncesinde idiler. B u m aks ad la Bilge Kagan'a bir mektup yazarak aynı zamanda Çin'e sefer yapmayı teklif ettiler. Bilge, onların teklifini olumlu karşılamadı. Çünkü, T a n g h a n e d a n ı ile dostluk İlişkilerini bozmak istemiyordu. Kabul etmediği gibi Tibet h ü k ü m d a r ı n ı n mektubunu T a n g imparatoruna sundu. H s ü a n Tsung, onun bu hareketinden çok memnun oldu ve g ö n d e r d i ğ i Buyruk Ç o r adlı elçiye Tsu-chen sarayında büyük bir ziyafet verdi, Olağanüstü h ü r m e t gösterilip çok sayıda hediye bağışlandı. Başka önemli bir gelişme daha meydana geldi. Shuo-fang'daki Batı Shuo-chiang- eh'eng adlı yerde karşılıklı pazar kurulacak ve ticaret yapılacaktı. Üstelik her yıl ipekli kumaşlardan yüzbinlere top Gök-Türklere gönderilecekti . 209

8 - K ü l Tegin'in Ö l ü m ü ve Cenaze T ö r e n i 731 yılına g e l d i ğ i n d e II. G ö k - T ü r k devleti büyük bir k a h r a m a n ı n ı kaybetti. B i l g e n i n kardeşi Kül T e g i n vefat etmişti ". O n u n ö l ü m ü ağabeyi Bilge'yi derinden etkilemişti. B u yüzden onun adına diktirdiği kitabesinde "Kardeşim Kül Tegin vefat etti. Kendim yas tuttum. G ö r e n gözlerim g ö r m e z gibi, esen aklım esmez gibi oldu. Kendim düşünceye d a l d ı m . Zaman Tanrısı buyurunca insan oğlu hep ö l ü m ü yaratılmış. Öyle d ü ş ü n d ü m g ö z l e r i m d e n yaş gelse engel olarak, g ö n ü l d e n feryat gelse geri çevirerek yas tuttum. Çok yas tuttum. İki şad başta olmak ü z e r e kardeşlerimin, oğullarımın, beylerimin ve halkımın gözleri kaşları berbat olacak, deyip d ü ş ü n d ü m . Esen aklım esmez gibi oldu. Kendim düşünceye daldım. Zaman T a n r ı s ı buyurunca insan oğlu hep ö l ü m ü yaratılmış. Öyle d ü ş ü n d ü m g ö z l e r i m d e n yaş gelse engel olarak, g ö n ü l d e n feryat gelse geri çevirerek yas tuttum. Çok yas tuttum. İki şad başta olmak üzere kardeşlerimin, oğullarımın, beylerimin ve halkımın gözleri kaşları berbat olacak, deyip düşündüm diyerek ü z ü n t ü s ü n ü belirtmektedir. 21

211

Kül Tegin'in cenaze t ö r e n i n e Gök-Türklerin komşularının hepsinden katılımlar olmuştur. D o ğ u d a Kıtan ve T a t a b ı l a r temsilciler g ö n d e r m i ş l e r d i . Başlarında U d e r vardı. Çin imparatoru ise binlerce ipekli k u m a ş altın ve g ü m ü ş ™ C T S 194A.S. 5177. " " K T . K D "Kül T e g i n K o y u n yılımla, on yedinci g ü n d e vcfaı etti. Dokuzuncu ayın yirmi yedisinde yas l ö r e n i n i l a m a m l a d ı k T ü r b e s i n i , rejimlerini keykellerini ve kiıabe Layım m e n ı ı n u n yılında, yedini ayın y i r m i yedisinde hep bitirdik. Kül T e g i n kendisi kırk yedi y a ş ı n d a i d i Taş ( T ü r b e ustalarını) bunca ressam ve hevkeliraşı T u y g u n F.heber gelirdi. "KT,K,10,1I. 2

A H M E T TAŞAİİIL

32

212

eşya iie birlikte İşiyi L i k e n g y o l l a m ı ş t ı Tatabılar ise h ü k ü m d a r l a r ı n ı n temsilcisi Bökün ile katıldılar. Batı taraftaki uzak k o m ş u l a r d a n Soğdlar, İranlılar ve Buhara şehri h a l k ı n d a n General Nek ve O ğ u l Tarkan g e l m i ş l e r d i . B i l g e n i n d a m a d ı da olan T ü r g i ş (On-ok) K a ğ a n ı n d a n T a m g a c ı ( m ü h ü r d a r ) Makaraç ve O ğ u z Bilge, onları temsilen katılırken Kırgız Kagan'ını T a r d u ş İnançu Ç o r temsil e t m i ş t i . 572 yılında Mukan Kagan'a yapıldığı gibi Kül Tegin'e de büyük bir cenaze töreni düzenlendiği anlaşılmaktadır (1 kasım 731). 213

214

Kül T e g i n için bir abide dikilecekti. Bilge'nin sözleri yazıta Yollug Tegİn tarafından oyma suretiyle yazıldı. Cinden en iyi sanatçılar ve ustalar getirilmiş ; olağanüstü güzel bir türbe inşa ettirilmişti. Ressam ve heykeltraşiara içi süs 1 ettir ildiği gibi heykeller de k o n m u ş t u . 215

Bilge yazdırttığı kitabeyi Gök-Türklerin merkezine yakın bir mevki ve kolay erişilebilir bir yer o l d u ğ u n d a n bulundukları merkezde bir yere d i k m i ş t i . 216

Çin imparatoru yazıta kendi sözlerinin ayrılarak yazılması t ü r b e n i n dikilmesi vesair işlerde için çok kabiliyetli altı usta göndermişti. Yazılan yazıları ve türbe ile heykelleri ipek gibi temiz, zarif olmuştu. Daha önce Gök-Türk ülkesinde böyle güzel yazılar ve eserler olmadığı için Bilge'nin b u n l a r ı g ö r d ü ğ ü n d e hayran kaldığı kardeşinin savaş tasvirlerine bakarken ü z ü l d ü ğ ü bildirilmektedir . 217

9 - Bilge'nin Zehirlenmesi ve Ö l ü m ü Bilge Kağan artık yalnızdı. 697 yılından beri devlet yönetiminde ve savaş m e y d a n l a r ı n d a omuz omuza çarpıştığı Kül Tegin ve Tonyukuk artık yoktu. Zaten Orta Asya'da ona karşı duracak her hangi bir güç de kalmamıştı. Sadece 733 yılında T a t a b ı halkı, Kıtanlardan ayrılmıştı, i l e r halde baş kaldıracaklardı. O n l a r ı n General K u k u m a n d a s ı n d a k i kırk bin kişilik ordularını T ö n g k e r Dağında m a ğ l u p eden Bilge Kağan, otuz bin askerlerini ö l d ü r d ü . B u arada büyük oğlu hastalanıp ölünce General K ü y u balbal olarak d i k t i . 218

3 , 2

Ç i n k a y n a k l a r ı n d a C h a n g C h ' ü - i ve Lü Hsiang cenaze t ö r e n i n e k a t ı l m a k kurban sunmak için g ö n d e r i l d i ğ i bildirmektedir. C T S 194A, 5177; H T S 215B, s. 6054. " » K T . K . 11-12. KT,K,13. K T , G , 11,12. m

: | S

! l 6

O r h u n I r m a ğ ı n ı n eski yatağı y a k ı n l a r ı n d a Koso Ç a y d a m gölü civarında ayağı, yukarı 47. enlem 102. boylam. C T S I 9 4 A . 5 1 7 7 ; H T S 215B, 6094. '"1JK, G 9. Z I ,

L

53

G Ö K - T Ü R K L E R III

11. G ö k - T ü r k Devleti uzun s ü r e d e n beri Çinle karşı barış içinde yazıyordu. Bilge, yeniden bir Çin prensesiyle evlenmek istediğini yineledi. İ m p a r a t o r Hsüan Tsung, kabul edebileceğini bildirince Ko-chie-Ii-pi'yi g ö n d e r i p teşekkür elti ve evlilik işini sürecinin başlanmasını teklif etti ' . 2

9

Bundan sonra beklemedik bir şekilde Bilge, Buyruk Ç o r tarafından zehirlendi . O n u n Bilgemi zehirleyiş sebebi hakkında kaynaklarda hiç bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak, Buyruk Çor bir kaç defa Çin'e elçi alarak gitmişti. Orada Çinlilerden etkilenmiş olabilirdi. Diğer taraftan Bilge yukarıda da söylediğimiz gibi devlet idaresinde ve hayatta Tonyukuk ve Kül Tegin olmadığı için artık yalnızdı. K ı k . ı t kesinlikle her hangi bir kesin sebep gösteremiyoruz. Bilge zehirlendikten sonra hemen ölmedi ve Buyruk Ç o r tarafından zehirlendiğini anladı. Bunun üzerine onu ve bütün ailesi ile işbirlikçilerini öldürdü. Kendisi de 25 kasını 734 talihinde vefat etti . Cenaze töreni ise 735 yılının 22 haziranında yapıldı . Oğlu (İ-jan Kağan) onun için büyük bir cenaze töreni düzenlemişti. Çinden Lisün Tay Sengün kumandasında beş yüz kişi gelmişti. Alun ve gümüşten bol mikdarda getirmişti. Sandal ağacı da gerilmişlerdi. Bütün millet cenaze töreninde saçlarını, kulaklarını kestiği gibi en iyi cins adarını, kara samurlarını, gök sincaplarını (kürklerini) hediye olarak sunmuşlardı . B u kitabe de Yollug Tegin tarannan bir ay dört g ü n d e yazılmıştır *. Süsleme İşlemleri de onun tarafından meydana geti­ rildi. Çin imparatoru, Bİİge'nin cenaze törenine kaUİmak üzere ferman ile L i Ch'üan'i göndermişti. Yine onun da türbesi inşa edildi. Li Jung ise Bİİge'nin yazıuna Çince meuıi yazmak için görevlendirildi . 250

221

222

225

22

225

Bİİge'nin ö l ü m ü ü z e r i n e devlet adamları toplandılar ve onun oğlu Kağan olarak II. G ö k - T ü r k Devleti tahtına oturttular. Yeni Kagan'ın unvanı İ-jan idi.

J!

r

- ' l IT S 21- >B. s. 6054. ^ C T S I94A, aynı yer; H T S 215A. aynı yer. " l ı yılının 10. ayının yirmi allısı. • • -'M o m u z yılının besinci ayının y i r m i yedisi. B K , G , 10-15. Sandal ağacı Ç i n c e m e l ı n d e g e ç m e m e k t e d i r . Sadece Bilge K a ğ a n yazılının Güney y ü z ü n ü n II. S a t ı r ı n d a bildirilmektedir. A n l a m ı c ü m l e n i n d e v a m ı silik o l d u ğ u için anlaşılamamaktadır. ; l

n !

* " B K , CB.1. ' " G T S 194A, aynı yer; H İ S 215B aynı yer.

IV GÖK-TÜRKLERİN

SONU

1 - 734-742 Y ı l l a n A r a s ı n d a k i Olaylar II. G ö k - T ü r k devletinin sonu yani Bilge Kagaıı'ın ö l ü m ü n d e n yıkılışına kadar olan devre müstakil bir çalışma olarak ele alınmadığı gibi çeşidi araştırmalarda sadece birkaç c ü m l e ile değerlendirilmiştir. Bunun sebebi hiç şüphesiz yaklaşık on yıllık d i l i m i n i İhtiva eden 734-744 yılları arası ile ilgili kaynakların az bilgi vermesidir. Bilindiği gibi O r h u n Abidelerindekİ bilgiler Bilge Kagan'ın ölümüyle kesilmektedir. Diğer taraftan her zaman G ö k - T ü r k tarihi h a k k ı n d a zengin malzeme taşıdığını söylediğimiz Çin kaynakları da artık yetersizi eşmektedir. Sadece C T S 194A ve H T S 215B'nın yanında Wang C h u n g ssu adlı bir k u m a n d a n ı n biyografisinde bir sayfayı geçmeyen bilgiler vardır. İ m p a r a t o r kayıtlarında da (Pen-chi) bir cümle bulunmaktadır. Çin kaynaklarında G o k - T ü r k l e r i n bu devresiyle ilgili bilgilerin azalmasının sebebi onların Çin'deki T a n g h a n e d a n ı için bir tehlike olmaktan çıkmaları, daha çok siyasi ve benzeri ilişki kurmalarıdır. Eğer aksi olup savaş vesair hadiseler meydana gelse şüphesiz kaynaklardaki bilgiler çoğalırdı. Zaten 723 yılından sonra II. G ö k - T ü r k devleti ile Çin'deki T a n g h a n e d a n ı arasında barış yapılmış ve uzun sayılabilecek bir süre savaş çıkmamıştı. Kaynaklardaki bilgilerin az olması bize tarihimizin söz konusu devresini incelememe yahut bir iki cümleye geçiştirme hakkı vermemelidir. Bunu d ü ş ü n e r e k konuyla ilgili b ü t ü n bilgilerin Çin kaynaklarından tercümesini yaptıktan sonra d e ğ e r l e n d i r m e y e çalıştık. 682 yılında Kutlug Kağan liderliğinde istiklalini kazanan II. G ö k - T ü r k devleti kısa zamanda yine Orta Asya'nın en büyük devleti seviyesine yükleşmiştİ. O n u n ölümüyle yerine 692 yılında geçen Kapgan yirmi d ö r t yıl h ü k ü m s ü r d ü k t e n ve bir Bayırktı isyanını bastırdıktan sonra m a ğ r u r bir şekilde geri d ö n e r k e n pusuya d ü ş ü r ü l m ü ş ve 716 yılında katledilmişti. Kapgau'ın o ğ l u n u tahttan uzaklaştıran Kül T c g i n , aynı yıl ağabeyi B i l g e n i n kağan olmasını sağladı. Kağanlığının ilk yıllarında çok sayıda boy isyanını bastıran Bilge, 723

55

G Ö K T Ü R K L E R 111

yılına gelindiğinde Çin'i de hem bozguna uğratmış, hem de barış yapmak zorunda bırakmıştı. O u sekiz yıl devleti idare ettikten soma Bilge Kağan bir bakam (Buyruk Çor) tarafından zehirlendi. Ö l m e d e n önce kendisini zehirleyen Buyruk Ç o r ve ortaklarını ö l d ü r t t ü . Kendisi de 25 kasım 734 tarihinde vefat e t d . Defin töreni İse 22 haziran 735'te yapıldı™. B u olayların teferuatı kitabelerde nakledilmesi dolayısıyla bilinmektedir. Kitabelerde bilgiler onun hayatını anlattığı için Bilge'nin ö l ü m ü n d e n sonra tamamen kesilmiştir. Bundan sonrası sadece Çin kaynaklarından takip edilebilmektedir. Î M

227

19

250

Devrin iki önemli Çin kaynağı T a n g h a n e d a n ı n ı n eski* ve y e n i resmi tarihlerinde bulunan G ö k - T ü r k bölümlerindeki kayıdara g ö r e takip etmek m ü m k ü n d ü r . Ayrıca Wang Chung-ssu'nıın adı geçen her iki tarihte bulunan biyografisi bahsettiğimiz metinleri destekleyici malumat taşımaktadır. W H T K ' d a k i metinler de ilk defa tarafımızdan tercüme edilerek değerlendiril­ miştir ". 1

Anlaşıldığına g ö r e Bilge'nin ö l ü m ü üzerine bir araya gelen devlet adamları ittifakla onun o ğ u l l a r ı n d a n İ-jan'ı kağan olarak tahta g e ç i r d i l e r ' . Ancak, onun tahtta kaldığı süre problemlidir. C T S 194A fazla y a ş a m a d a n ö l d ü ğ ü n ü bildirirken, H T S 215B sekiz yıl tahtta kaldığını nakletmektedir. Diğer kaynak T C T C 214 deki bilgilerde de İ-jan Kagan'ın h ü k ü m d a r olduktan kısa bir süre sonra ö l d ü ğ ü yazılıdır. T F Y K 975'de ise 741 yılında Tengri Kagan'ın ö l ü m ü n e işaret e d i l m i ş d r " . 1

2

2

""Kitabelerede bulunmayan bu bilgi i t i n bkz. G T S 194A, s. 5177; H I'S 215B, s. 6054. B i l g e Kağan kitabesi g ü n e y cephesi, 10 salır; B u haılUe h a k k ı n d a lafsilen bkz. R. G i r a u d , L' Empire des Turc Celestes, Paris I960, s. 55,120; L i u Mau-lsai, Die Chinesischen Nachrichten tur Geschichtt der Ost-Türken, II, Wiesbaden 1958, s. 620; L. Bazin, Les Calendries Turcs anciens et médiévaux, L i l l e 1974. ». 183, 244; T . T e k i n . Orhan Yontları. Ankara 1988. s. 55; I. Kafcsoglu. Türk Milli Kültürü, İstanbul 1987, s. 119-120. M 1

m

B K , aynı saur; ayı n a Bazin, aynı eser. 183 vd. ; L i u , I. s. 179, 229; Kafcsoglu, aynı eser, s. 121. C h i o u T a n g S h u . 945 yılında U o u Hsü t a r a l ı n d a n yazıldı. 200 ciltlen m ü t e ş e k k i l olan tıu eser kısaca ( I S ş e k l i n d e gösterilmiştir. B u k a y n a ğ ı n 1 i)8:: yılı T ai pel 1 ing-wen s h u - c h ü vavınevı haskısı kullanılmış ur, " i isin T a n g Shu, 1060 yılında Wıı Yang-hsiou ve S u n g C h i t a r a f ı n d a n on allı yıllık çalışma sırımı u t a m a m l a n m ı ş ve 225 ciltten meydana gelmiştir. Kısaca H T S ş e k l i n d e g ö s t e r i l m i ş , 1985 yılı T a i - p e i Ting-wen S h u - c h ü yayınevinin b a s k ı s ı n d a n fay da tanıtmıştır. n ,

s ,

1 , 1

Ç a l ı ş m a m ı z d a kısaca W H T K olarak gösterilen bu eser M a T u a n - l i n t a r a f ı n d a n 1254 yılımla yazılmış, ancak 1319 yılında yayın lana bilmiş tir. 1935 Shang-hai b a s k ı s ı n d a n faydalanılmış tır. C T S I94A, s. 5177; N T S 215 s. 6054; bazı metinlerin almanca t e r c ü m e l e r i için bkz, l i u , aynı eser,I, s. 179 vd., 229 vd. Î , 7

2

" 2 1 4 , s, 6809. ***TYe-fu Yüan-kııi (kısaca T K Y K ) ve Tsu-chih T ' u n g - c h i e n (kısaca T C T C ) adlı kaynaklardaki bu konuyla ilgili bilgilerin t e r c ü m e l e r i için bkz. G h a n g Jen-t'ang, Doğu Gök-Türkleri, T,ai-pei 1967, s. 184.200-205.

56

AHMETTASAĞ1L

Yedi yıl sonra dahi T e n g r i Kağan başta g ö r ü l d ü ğ ü n e göre H T S 215B'de verilen bilginin yanlış ve karışık olması muhtemeldir. Neticede babasının ö l ü m ü n d e n soma tahta geçirilen I-jan Kağan yakalandığı hastalıktan k u r t u l a m a m ı ş ve fazla yaşayamamıştır. 1-jan Kagan'dan sonra yerine kardeşi II. Gök-Türk devleti tahtına çıktı. Unvanı Bilge Kutlug (Pi-chia Ku-tuo-!u) Kağan idi. Çin'deki T a n g h a n e d a n ı hemen harekete geçerek Sağ Chin-VVü muhafızları generali L i Chih'yı elçi olarak g ö n d e r i p Teng-li (Tengri) Kağan unvanını sundular . Çinlilere g ö r e Teng-li'nin a n l a m ı n ı n "eski hayalında ektiğini biçen (iyi veya kötü hareketler için cezalandırma)" o l d u ğ u bildirilmektedir * . 235

2

6

Teng-li'nin yaşı küçük olduğu için devlet işlerinde pek muktedir olmadığı anlaşılmaktadır. Bu y ü z d e n ü n l ü vezir T o n y u k u k ü n kızı olan annesi Po-fu Hatun devlet işlerinde fazla m ü d a h e l e etmek fırsatı buldu. Hatta vezirlerden Yü-ssu T a r k a n ile işbirliği yaptı. Hedefleri devlet idaresini tam manasıyla konnollerine almak idi. Ancak, onların gizli ittifakına diğer boylar katılmadılar. Ayrıca onların bu tür gizli hareketlerini devletin ileri gelenleri ve boylar dahil herkes duymuştu. 137

Bu sırada II. G ö k - T ü r k Devletinin merkezinde Teng-li, kağan sıfatıyla h ü k ü m d a r l ı k t a h t ı n d a i d i . Devletin d o ğ u s u n u Sol Şad unvanıyla, batısını Sağ Şad unvanıyla iki amcası idare ediyordu . Söz konusu İki kanat idarecisi başarılı yönctimleriyle tanınmışlar ve subayların, k u m a n d a n l a r ı n çoğu özellikle genç ve dinamik olanları tarafından sevilmişlerdi. Dolayısıyla daha çok h ü r m e t ediliyorlardı . 238

239

Kağanın devleti idare edecek vasıflara sahip olmayışı G ö k - T ü r k devletini temelinden sarsmış, ü l k e d e birlik bozulmaya başlamıştı. B u esnada özellikle Kagan'ın annesinin bir vezirle gizli ittifak yapıp devlet idaresini ele geçirmeye çalışması karışıklıkların baş sebebi olarak görülmektedir. Bu arada T a n g h a n e d a n ı n imparatoru H s ü a n Tsung, 740 yılında T e n g li'nin h ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı tanıdı. Amcalarının devlet içinde güçlenmeleri Teng-li ve annesini korkuluyordu. Hakimiyetlerinin sağlamlaştırılması için onları yani Sol ve Sağ Şadları ortadan kaldırmaya karar verdiler. Ö n c e kurdukları komplo ve çevirdikleri entrika ile sağ kanat şadını yani batıdaki amcayı ö l d ü r d ü l e r . î v ,

l i u bilgiler sadece H T S 2 l 5 B ' d c b u l u n m a k t a d ı r . " • G T S l<MA,aynı yer. " ' A d ı gecen vezirin ismi sadece I ITS'dc kaydedilmiştir. C T S 1 !14A, aynı yer; H T S 2 1 5 B , aynı yer; Bu devirde G ö k - T ü r k - Ç i n diplomatik ilişkileri için ayrıca bkz, Kaneko Shuichi, T a n g İ n l c r n a l i o n a l Gorrespondense, Açta Asiatica, 55, li>88, s. 81; T . I layashi, Devclopıueııt a Nomadic Empire, Bulletin Ancient and Orient M u ş t u m , X I , s. I8.t,184. ' " S a d e c e IITS 2 15B, aynı yer. Î 5 6

57

G Ö K T Ü R K L E R III

Askerlerini ve b ü t ü n halkını kendilerine bağladılar. B u hadiseyi duyan d o ğ u d a k i sol kanat şadı P a n Kül Tegin, aynı şeyin kendi başına geleceğini d ü ş ü n d ü . O n l a r ı n kendisine karşı harekete geçmelerini beklemeden derhal Teng-li'ye h ü c u m edip onu ö l d ü r d ü . Boş kalan kağanlık m a k a n ı n a Bilge'nin bir başka o ğ l u n u getirdi. Fakat, F a n Kül Tegin'e kimse destek vermiyordu. Bastmllar fırsattan istifade onu m a ğ l u p ettiler. Yenilen P'an Kül Tegin, kendisine bağlı kuvvetlerin tamamını kaybetti ve tek başına kaçıp uzaklaştı ". Gök-Türk devletinde taht mücadelesi olanca hızıyla acımasızca sürüyordu. F a n Kül Tegin'in tahta geçirdiği kağanı Ku-lııo (Kutlug) Yabgu ö l d ü r ü p , yine Bilge Kagan'ın bir başka o ğ l u n u h ü k ü m d a r yaptı. Aynı Yabgu bir süre sonra yeni kağanı da ö l d ü r ü p kendisini kağan ilan etti . 24

211

Yaklaşık iki yüz yıldan beri kuzeylerini sürekli tehdit eden komşularının bu hale düşmesi Çinlileri harekete geçirdi. İ m p a r a t o r tarafından Sun Lao-nu adlı elçiye özel görev verilerek, Uygur, Karluk ve Basmıl gibi T ü r k boylarının yanına gönderildi. Adı geçen boylara Gök-Türk devletinden ayrılıp, Çin'e bağlanmaları teklif ediliyordu . Çinlilerin bu teşebbüsü Orta Asya T ü r k tarihi için uzun sayılabilecek barış d ö n e m i n i sona erdirdi. Aşağı-yukarı yirmi yıldan beri GökTürklerle Çin arasında önemli bir savaş olmamıştı. 242

Çinlilerin tahrikiyle zaten zayıflamış olan G ö k - T ü r k hakimiyetine karşı Basmıl, Karluk ve Uygurlar a y a k l a n d ı . G ö k - T ü r k Kağanı Ku-tuo (Kutlug) Yabgu'yu ö l d ü r d ü l e r . Ayaklanan üç T ü r k boyu kendi içlerinde önceliği Basmıllara verdi. O n l a r ı n reisi Chie-ıie-i-shih Kağan ilan edildi. S a ğ ve Sol kanat yabguluklarını ise Karluklaıla Uygurlar paylaşmışlardı. Kaynaklarda bel irdi meni es i ne r a ğ m e n batıda olmaları sebebiyle S a ğ kanat y a b g u l u ğ u n u Kartukların almaları muhtemeldir. Doğu yani Sol k a n a d ı n ı n ise Uygurların b u l u n d u ğ u yere yakınlığı sebebiyle onlara ait olması daha uygundur. B u üç boyun reisi beraber Çin'e elçi g ö n d e r d i l e r ; zaten daha önce tahrik edilmişlerdi. H e n ü z bağımsızlıklarını ilk a n ı n d a Çin ile yakın ilişki kurmak istiyorlardı. 243

244

Bu arada T a n g imparatoru kuzeydeki L i n g eyaletine kendisini ispatlamak arzusunu taşıyan b i r kumandan olan Wang C h u n g - s s ü y u tayin etti. Adı geçen kumandan önce Moğol boyları H s i ve Nıı-chie'leıi Sang-kan Irmağı k e n a r ı n d a bozguna uğrattı. Ahalilerinin büyük b i r kısmını ele geçirdi. Bu şekilde Gobi

! W

C T S 194A. s. 5178 " ' T C T C 214 !. 6844; H T S 2I5B, s. 6054. '"Sadece T C T C 214. ı. 6809. "'1ITS 215B, aynı yer; T C T C 215, i . 60. ' " H T S S15B, aynı yer; T C T C 215, aynı yer.

58

A H M E T TAŞAĞIL

2

5

Ç ö l ü n ü kuzeyinde bulunan diğer boylara gözdağı vermek niyetinde idi * . Bunu g ö s t e r m e k için akabinde büyük bir toplantı yaptı. Ku-tuo (Kutlug) Yabgu'nun öldürülmesi sırasında çıkan kaışıklıkları yakından takip eden Wang Chung-ssu, Gobi çölünün ağzına gitmiş, onları korkutmuştu * . Son kağanın ö l d ü r ü l m e s i n d e n sonra Basmıl, Uygur ve Karluklardan kurtulabilen G ö k - T ü r k ahalisi eski Doğu Kanat Şad'ı P'an Kül Tegin'in o ğ l u n u Wu-su-mi-shih (Ozmış) Kağan unvanıyla tahta geçirdiler . 2

6

247

Wang Chung-ssu'nun, G o b i Ç ö l ü n e gelişi Wu-su-mİ-shih(Ozmış) Kagan'ı k o r k u t m u ş t u . Siyasi hakimiyetinin ve askeri g ü c ü n ü n İyice dağıldığını g ö r e n kağan Çin imparatorunu ziyaret edip, ona bağlılığını göstereceğini bildirdi. Fakat, daha sonra söz konusu niyetinden vazgeçince adı geçen Çinli kumandan onu yakalamak ü z e r e harekele geçti. Ancak, kendisi savaşmak yerine müttefikleri Uygur, Karluk ve Basmılları Wu-su-ıui-shilı (Ozıııış)'nın ü z e r i n e saldırın. Mağlup olan Wu-su-mi-shih kaçmaya başladı. Bu sefer Çinli kumandan onun peşine düştü * . Sağ k a n a d ı n d a bulunan kuvvetieri bozguna uğratıp geri döndü. 2

8

Ardı a r d ı n a darbelere m a n ı z kalan Gök-Türk h a n e d a n ı n d a n kompalar ve Çin'e sığınmalar g ö r ü l ü y o r d u . Wu-su-mi-shih (Ozmış)'nın batı kanadı yabgusu A-pu-ssu, Batı Şad'ı Ko-la-to, Kapgan'ın torunu Po-te-chih Tegin, Bilge Kagan'm kızı Ta-lo prenses İ-jan Kagan'ın hanımı Bilge Yü-sai-fu, Teng-li Kagan'ın kızı Yü-chu-kung prenses binden fazla çadır aileyi oluşturan ahali gidip Çİn'e sığındı ''. B u hadise dolayısıyla zaten mahvolmaya yüz tutan GökT ü r k l e r i n nüfusu iyice azalmıştı. T a n g imparatoru H s ü a n Tsung, teslim olanlardan çok memnun kalmış ve Hua-wu-lou adlı köşkte b ü t ü n sığınan GokT ü r k l e r i n şerefine şölen t e r ü p etmiştir. Ayrıca çok sayıda hediyeler sundu (742 yılı) ". Çin İ m p a r a t o r u söz konusu hadiseden memnuniyetini belirtmek için bir de şiir söylemiş, hasat zamanı yiyecek ihtiyaçtan için onlara iki milyon ölçek un v e r d i r t m i ş t i . Bu arada mevkilerine g ö r e unvanlar dahi sunulmuştur. 24

25

2M

Wu-su-mi-shih (Ozmış) Kagan'ın üzerine tekrar h ü c u m a karar veren Wang Chung-ssu, bu sefer Basmıl, Karluk ve Uygurları kullandı. O n a g ö r e uygulanabilecek en iyi plan bu b o y l a m ı birlikte Kagan'a saldırması i d i . To-lo-ssu kalesine karşı harekele geçen üç boy arkasından K ü n Suyunu takip ederek W u ' " C T S 103, s. 3198; H T S 133. s. 4552-4553 n o t 18. I,ü

' " T C T C 215. s. 6860; GTS 194A. aynı yer; HT5 215B. aynı yer. ' " G T S 103 aynı yer; T C T G 215. s. 6860 C T S 103. aynı yer; CTS I94A.S. 5177; Bilge kagan'ın hanımının adı sadece HTS 215B'de s. 6055 de kay alıdır Aynca T C T G 215. M f l

' T F Y K 975,20a; T C T C 215.1. 6853; CTS 194A.I. 5177 H T S 2 l5B,aynı yer; un miktarı VVHTK 289SAVde iki yüz hin ölçek olarak bildirilmişti). ! S ,

59

G Ö K - T Ü R K L E R III

su-mi-shih (Ozmış) Kagan'ı öldürdüler. Böylece Wang Chung-ssu hiç hareket etmeden zafer kazanmış oluyordu. O sadece Çin'in kuzeyinde kale tam iriyle uğraşmış, Çin seddindekİ T a - t ü n g ve Ching-pien kalelerini birleştirecek, gelecekte bu y ö n d e n kuzeyli kavimlerin yapacakları saldırı yolunu kapatmak istemişti ". Wu-su-mi-shih (Ozmış) Kagan'ın kesik başı Çin başkentine götürüldü * . 2

2

3

Başlarına geçen k a ğ a n l a r ı n sırayla öldürülmesi C ö k - T ü r k l e r i n arta kalanlarım hala yıldı ramı y ordu. Sonunda kesik başı Ch'ang-an'a g ö t ü r ü l e n Wusu-mi-shih (Ozmış)'nın oğlu Ku-lung-fu Pai-mei'i kağan seçtiler (744 yılı). Çin imparatoru H s ü a n Tsung, artık Gök-Türkleri kesin bir şekilde ortadan kaldırmak arzusunda idi. Bu yüzden Gök-Türklerin son durumunu gayet iyi bilen kumandan Wang Chung-ssu'yu tekrar onların ü z e r i n e g ö n d e r d i . 294

Çinli general Sa-ho-nei d a ğ ı n a ulaştı. Burada Pai-mci Kagan'ın Sol (doğu) kanadını idare eden A-po Tarkan'a bağlı on bir boyla savaşu ve m a ğ l u p etti. Akabinde Pai-mei Kagan'ın batı k a n a d ı n a y ü k l e n d i " . T a m bu sırada Orta Asya tarihini değiştirecek m ü h i m hadiseler meydana geliyordu. Çin imparatorunun tahrikiyle G ö k - T ü r k devletinin kağanını ö l d ü r e r e k zaafa u ğ r a t a n Basmıl, Kartuk, Uygur gibi T ü r k boylarının arası açılmıştı. Daha önce kağanlığı t a n ı n a n Basmıl reisi Chİeh-tie-i-shih, Uygur ve Kartuklar tarafından öldürüldü. Uygur reisi Ku-li Pei-lo kendini Kutlug Boyla Kül Kağan ilan etti. Arkasından Çin imparatoru H s ü a n Tsung'a elçi g ö n d e r i p durumu bildirdi. Böylece Uygur devleü resmen k u r u l m u ş o l u y o r d u . Artık i k i yüz yıllık tarihi G ö k - T ü r k merkezi Ü t ü k e n bölgesi, Uygurların eline geçmişd. 2

256

745 yılının başlarına gelindiğinde Ötüken'de hakimiyetini iyice s a ğ l a m l a ş m a n Uygur kağanı, son G ö k - T ü r k kağanı Pai-mei'e saldırdı ve mağlup edip ö l d ü r d ü . Pai-mei'in kesik başı babasmmki gibi Çin başkentine g ö t ü r ü l d ü . Hayatta kalabilmeyi hâlâ başaran Bilge Kagan'ın hanımı da son kabilelerle birlikte gidip Çin'e sığındı. 257

J

" H ' I S 133, s. 4553. C T S 103, aynı yer; T C T C 215, s. 6860. B u bilgi sadece T C T G 215'dc kayıtılır; bkz. s. 6855. " H T S 2 1 5 B . i . 6055; T C T C 215, aynı yer. " ' U y g u r devletinin k u r u l u ş u için aynca bkz, C , Mackerras. The Uighur Empnt 744-840, Accardmg to Ihı Tang Dynastk Histories, Canberra 1968, s. 1.2 vd. ; G . Ç a n d a r l ı u g l u , Ötüken Bölgesindeki Büyük Uygur Kağanlığı (isi. üniv, bası Imamıs d o ç e n t l i k tezi), İ s t a n b u l 1972. s. 10-15, 20 vd. ; Ö . İzgi, Uygurların Siyasi ve Kültürel Tarihi (Hukuk Vesikalarına Göre), A n k a r a 1987, s. 14-27. TFYK < 20b; T C T C 215, s. 6863. Î 5 S

2 5 ,

S

Z ! ,

) 7 5

00

AHMEITAŞACIL

2 - Y ı k ı l ı ş l a r ı n d a n Sonra G ö k - T ü r k l e r Pai-mei Kagan'ın Öldürülüp kesik başının Çin'e gölürülnıesiyle G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n ı n siyasi varlığı tamamen sona eriyordu. Zaten hanedana mensup çok sayıda bey gidip Çin'e teslim o l m u ş t u . Öıükeıı bölgesinde yıllardır süren iç savaş neticesi boyların dağıldığı bilinmektedir. Diğer taraftan Uygurlar, Basmıllan m a ğ l u p ederek büyük bir siyasi organizasyon halinde Büyük Uygur Kağanlığı adı verilen devletierini kurdular . Dolayısıyla Gök-Türk h a n e d a n ı n d a n gelen her hangi bir kişinin devleti yeniden canlandırması m ü m k ü n olmazdı. Üstelik uzun süren iç savaş y ü z ü n d e n diğer boyların Gök-Türk h a n e d a n ı n a bağlılığı kaybolmuştu. 230

Bundan sonra bir kaç yüzyıl içinde çok nadir de olsa G ö k - T ü r k ismine kaynaklarda rastlanmaktadır. Söz konusu isimleri kaynaklardan toplayıp aşağıda sunmaya çalışırsak şöyle bir d e ğ e r l e n d i r m e ortaya çıkar: Kapgan Kagan'ın **' torunu olan A-pıı-sse yukarıda da g ö r ü l d ü ğ ü üzere 742 yılının sonlarına d o ğ r u ülkesinde patlak veren iç savaşlar ve diğer kargaşalıklardan dolayı Tcng-li Kagan'ın kı/ı ile giden grupta yer alarak Çin'deki T a n g h a n e d a n ı imparatoruna teslim o l m u ş t u . O n a Çin imparatoru Hsüan-Tsung'a bağlılığından dolayı Shuo-faiıg bölgesi Clıie-tu-fu-shih'lığı (özel vazifeli memur) ve Feng-hsin prensliği unvanlarının tevcih edildiği a n l a ş ı l m a k t a d ı r ' . T a n g h a n e d a n ı n ı k ö k ü n d e n sarsan m e ş h u r A n Lu-shan'ın isyanı s ı r a s ı n d a A-pu-sse da karışıklıktan faydalanıp isyan etmek planları yaptı. Daha sonra Çin sınırlarını terkederek Gobi Ç ö l ü n ü n kuzeyine eski topraklarına geri d ö n d ü . 752 yılının bahar aylarında meydana gelen bu ayaklanmanın akabinde Çin sınırlarına h ü c u m etti " . O n u n bazı yağmalar yaptığı iki yıl sonra Beşbalık askeri valisi Ch'eng Chien-li tarafından esir edildiğini öğreniyoruz *" . Aslında bu hususta çelişkili ifadeler b u l u n m a k t a d ı r . Bazı belgeler Kartukların o sıradaki yabgusunun A-pu-sse'yı tutukladığını, ona bağlı boyların da üç ay ö n c e d e n teslim olduğu şeklinde kayıtlar ihtiva etmektedir . Neticede Çin başkentine 2

200

5

1

262

2 6 3

2

1

2

1

203

, u

b l u MM 29. * 6 9 2 - 7 l l i yıllan a r a s ı n d a II G ö k - T ü r k devletini idare eden Kapgau için bkz. A . T a j a g d , Kapgan K a ğ a n , Beüelen, sayı 217, s. 51-70. C T S 9 , s. 215. " ' S a d e c e G T S 9, s. 225. M

! W

î o i

Y a r ı T ü r k y a n S o ğ d asıllı o l a n ve Çin tarihinin en m e ş h u r a y a k l a n m a l a r ı n d a t ı birini g e r ç e k l e ş t i r e n A n L u - s h a n ' ı n faaliyetleri h a k k ı n d a a v ı n a hkz. E. G . Pulleyhlank, A , Sogdian Colony in Inner M o n g o l i a , Toung-pao, M l . 1951. s. 338-342; aynı m ü e l . . The Background or the Rebellion of An Lu-shan, 1-inulon 1955. " " G T S 9. aynı yer. U T S 5. s. 148. ^ C T S 9, s. 228; H T S 5, s. 150. " • H T S S , s. 149 2 6 4

61

G Ö K T Ü R K L E R III

götürülen A-pu-sse, imparatorun sarayının merdivenlerine s u n u l m u ş ve C h u ch'iou caddesinde idam e d i l m i ş t i r . 267

756 yılında T a n g hizmetine girmiş ve generallik rütbesine yükselmiş olan A-shih-na Ch'eng-ch'ing, isyan edip Y i n g - c h ü a n bölgesine saldırarak ele geçirmiş, şehrin muhafızı Hsie Yüan ve vali yardımcısı P'ang Chien'i esir e t m i ş t i . Fakat, onun akıbeti h a k k ı n d a bilgi sahibi olamıyoruz. Her halde m a ğ l u p olup Çinlilere yakalanmıştır. 764 yılında reislerini ö ğ r e n e m e d i ğ i m i z yine bir grup G ö k - T ü r k , Feng eyaletine hücum ederek muhafız general M a Wang'ı ö l d ü ı t n ü ş l e r d i r . 268

269

Bu tarihten uzun süre sonra Gök-Türklerin Çin sınırlarına tecavüzleri dolayısıyla kaynaklarda zikredilmelerine rastlanmaktadır. 837 yılına gelin­ d i ğ i n d e Chen-wu bölgesinde yaşayan Gök-Türkler, yüz elli çadır halinde isyan ettiler. İsyan sebepleri konusunda bilgi yoktur. Bunlar tarım arazileri ve çiftçilerini yağmaladılar ise de Çinli kumandan L i o u Mien'e m a ğ l u p olup pasifıze edildiler . Aynı bölgede bulunan Gök-Türklerin on yıl sonra yani 847 yılında, tüccarlara ve vergi olarak toplanan pirinçlere saldırıp yağma y a p m a l a r ı n a tesadüf edilmektedir. Yine o b ö l g e n i n idarecisi olan Shih Hsienchung söz konusu G ö k - T ü r k bakiyelerini bozguna uğratmış ve her hangi bir tehlike teşkil etmelerini engellemiş tir . 270

271

Yaklaşık yetmiş sekiz yıl sonra Beş Hanedan d ö n e m i n d e Gök-Türkleri T a n g i m p a r a t o r l u ğ u n u n yıkılıp yerine küçük devletlerin k u r u l d u ğ u anda yine tarih sahnesinde görmekteyiz. Eski ve Yeni Beş hanedan tarihlerinde yazdığına göre 925 yılının bahar başlangıcında G ö k - T ü r k l e r elçi g ö n d e r i p , kendi ülke mallarından sunmuşlardı. İfadelerden anlaşıldığına g ö r e Gök-Türkler, o esnada Çin sınırlarının dışında idiler. Elçi Hun-chie-lou, aynı zamanda Gök-Türklerin reisi o l a b i l i r d i . Aynı yılın kış mevsiminde G ö k - T ü r k l e r H s i , T u - h u n gibi Moğol boylarıyla birlikte yine elçi g ö n d e r m i ş l e r d i . Bahsettiğimiz elçilik heyetlerinin akabinde muhteviyatı enteresan bir kayıt vardır. Buna göre imparator Ming-tsung, Po-ssu-ma-p'o (pi)'yi ziyaret edip G ö k - T ü r k tanrısına kurban s u n m u ş , kuzey geleneklerine göre t ö r e n yapılmasını m ü s a a d e etmiştir. Ertesi yıl G ö k - T ü r k l e r i n başında başka bir reis g ö r ü n d ü ğ ü n d e göre söz konusu 272

273

! 6 ,

G T S 9, s. 228. C T S 10, s. 244. C T S 6 . s . 171. " T C T C 245, s. 7930. " ' T C T C 2 4 8 . s. 8031.

I 6 8

2 O 0

" ' C W T 5 32, s. 440; M W T S 5, s. 48. B u kaynaklardaki bazı metinlerin franşızea t e r c ü m e s i için bkz, J . H a m i l t o n , Les Ouighours a l'époque des Cinq Dynasties, D'après les Documents Chinois, Paris 1955, s. 94-100. " ' H W T S 5, s. 49.

63

A H M E T TAŞAGIL

tören bir cenaze töreni idi ve imparator H u n - c h i e - l o ü n u n ölümü dolayısıyla tören yapılmasına m ü s a a d e etmişti. G ö k - T ü r k l e r i n yeni reisinin adı C h a n g Mu¬ chin idi. O da Çin sarayına vergi s u n m u ş t u " . 931 yılında Çin imparatoru M i n g - t s u n g ü ziyaret eden G ö k - T ü r k elçisinin adı Tu-a-shu i d i " ve büyük ihtimalle o da onların reisi durumunda bulunuyordu. 1

5

934 yılında Gök-Tüı kler İlişki kurdukları Sonraki T a n g h a n e d a n ı yıkılınca Sonraki C h i n h a n e d a n ı kuruldu (936-944). Bu hanedan d ö n e m i n d e 941 yılının s o n b a h a r ı n d a G ö k - T ü r k elçisi H s ü e T u n g - h a İ adı geçen h a n e d a n ı n başkentini ziyaret e t m i ş t i r . 276

941 yılı G ö k - T ü r k l e r i n Çin'e son elçi gönderildikleri tarihtir. 745 yılında son kağanları Pai-mei, Uygurlar tarafından ö l d ü r ü l d ü k t e n sonra Çin'e sığınmak zorunda kalan Gök-Türkler, aradan uzun zaman geçmesine r a ğ m e n benliklerini kaybetmemişler, fırsat b u l d u k ç a ayaklanmışlardır. Beş Hanedan d ö n e m i n d e ise adı geçen tarihe kadar diplomatik ilişkiler k u r d u k l a r ı n a tesadüf ediyoruz. Bu devirde yani 907 yılında T a n g i m p a r a t o r l u ğ u n u n yıkılmasından sonra ortaya çıkan zayıf devletlerde ilişki kurabilecek kadar güçlendikleri anlaşılmaktadır. A m a güçlerinin miktarı ve akıbederi konusunda yeterli bilgi b u l u n m a m a k t a d ı r . Yeni Beş Hanedan Tarihi'nin G ö k - T ü r k l e r hakkındaki son kaydına g ö r e askeri valilerinin hepsini kaybolması sebebiyle ' artık kayıtları tutulamamıştır. 27

Î , 4

m

C W T S 39, s. 543; IIVVTS S, s. 60.

l rWTS 6,5. 63. 6

" M V v T S 8. s 85; C W T S HO. s. 1052 " ' I IVVTS 74. » 913.

BELGELER

I- T i e n T ' u n g 198 1073 b, c "Kutlug (Ku-tuo-lu) , Hsie-li (¡1 Kagan) ailesindendir. O n u n babası aslında Ch'an-yü askeri valiliğinde sağ kanatta, Yün-chııng askeri valiliğinde She-liyüan-ying'in emrinde T u - t u n Ch'o (Tudun Çor) i d i l e r . Fu-nien yenildiği sırada Kutiug kaçarak T s ü n g - ı s ' a i (Çogay kuzı) dağına ulaştı. Burada etrafındakiler in sayısı arttı. Halkının sayısı beş. binden fazla oldu. Aynı zamanda Dokuz O ğ u z l a r ı n (chiou-hsing) at ve koyunlarını yağma ederek (onlardan) çok sayıda elde etti. Gittikçe kuvvetlendi. Neticede kendini kagan ilan etti Kardeşi Mo-ch'o , şad lüo-hsi-iu yabgu oldu. Wen Yen-po'nun fikri d o ğ r u l t u s u n d a nehrin güneyindeki altı eyalete bölünerek yerleştirilen boylardan o l d u ğ u için A-shih-na * Yüan-chen bütün Çin geleneklerini ö ğ r e n m i ş , sınırlardaki ve Çin seddindeki boşluklardan haberdar o l m u ş t u . Ch'an-yü askeri valiliğinde teslim olan boyları teftiş (gözetmekle) görevli b u l u n d u ğ u sırada işten el çektirilmiş ve askeri vali yardımcısı (ch'ang-shih) tarafından hapse atılmıştı. 278

279

2811

2

1

285

Sonradan Kutlug, gelip saldırdığında, eski boyları teftiş etme görevini geri İstedi. (Wang) Pen-li m ü s a a d e edince, kaçıp K ü t l ü ğ ü n yanına sığındı. Kudug onun katılması ü z e r i n e aşırı derecede sevindi. A-p'o Ta-kan (Apa Tarkan/Tarhan) tayin ederek, askerlerin ve a d a r ı n idaresi işini ona verdi. Wei eyaletine h ü c u m edip askeri vali T s ü i Chih-picn'i bozguna uğrattılar. Karşı gelen valiyi ö l d ü r d ü l e r . Wen-ming saltanat devresinin ilk senesi (684 yılı) tekrar Shuo eyaletine saldırıp, sivil m e m u r l a r ı öldürdüler. C h ü i - k u n g devresinin ikinci senesinde (686 yılı) Kutlug, yeniden Shuo, T a i ve benzeri eyaletleri yağmaladı.

2 , l l

E s k i T ü r k l e r d e tudun ve çor i k i ayrı u n v a n d ı r . Bu u n v a n l a r ı n larih gelişimleri ve icra ellikleri vazifeleri h a k k ı n d a bkz A . D o n u k , a. e.. ı 13, 14. 52, 53. K a p g a n K a g a n ' ı n Çin k a y n a k l a r ı n d a k i ismidir. ,Sarı İ r m a k kasded i İm ektedir. 27i>

28l)

2 8 l

T o n y u k u k ' u n a d ı d i ğ e r b ü t ü n kaynaklara A-shih-le seklinde yazılını; o l d u ğ u n d a n h u r a d a k ı metinde hata olduj*u kanaatindeyiz. I in bilgi sadece rastlanmamakladır.

burada

kaydcdilmijlir.

Diğer

kaynaklarda

söz

konusu

kayda

64

AlIMtTI

IASAĞIL

Sol Yü-chuııg-lang generali Shun-yü C h ü - p ' i n g , Yang-ch'ü-tao unvanıyla, P ü Y i n g d i ğ e r l e r i n e kumanda ederek harekete geçti ve Hsin eyaletine vardı. Burada yağmacılarla savaştı. Büyük mağlubiyete uğradı. Beş binden fazla insan öldü. Üçüncü sene K u d u g , tekrar h ü c u m a geçip Ch'ang-p'ing'e girdi. Sağ Yingyang muhafızları büyük generali Hei-ch'ih Ch'ang-chih, onunla savaşarak durdurdu. O yıl sekizinci ayda Shuo eyaletine saldırdılar. Tekrar Ch'ang-chih, Yen-jan-tao büyük baş k u m a n d a n ı olarak Huang-hua-tui adlı mevkide onları büyük bozguna uğrattı. Kırk l i ' den fazla Gök-Türkler dağılarak çölün (Gobi) kuzeyine dağıldılar. Sağ Chien-meıı muhafızleri o r l a - y a r d ı m a generai Ts'uan Pao-pi, on üç bin askere kumanda ederek sınırlardan dışarı çıktı. Zayıf (tedbirsiz) bir şekilde onları takip ederken Kudug tarafından bozguna uğratıldı. Bütün ordu yok oldu. T s ü a n Pao-pi, Hei-ch'ih Ch'ang-chih'nın Gök-Türkleri m a ğ l u p edişini g ö r m ü ş , kendisi de başarı kazanmak istemişti. İ m p a r a t o r i ç e VVu, durumu her ikisinden duymak istediğinde T s ü a n Pao-pi'nin b a ş a n kazanmak için hırslı davranarak, Çin sınırlarından iki bin l i ' den fazla uzaklaştığını, Yüanchen ve diğerlerinin onu hazırlıksız g ö r ü n c e aniden saldırdıklarını, üstelik adam g ö n d e r e r e k G ö k - T ü r k l e r e kendisinin savaşmak için geldiğini bildirdiğini, dolayısıyla onlar tarafından etrafının sarıldığını ö ğ r e n d i . T s ü a n Pao-pi vazifesinden azledilip cezalandırıldı. İ m p a r a t o r i ç e VVu çok kızdığı için K ü t l ü ğ ü n adını Pu-tsu-lu şeklinde ilan etti. Yüan-chen sonra askerlerine kumanda ederek Tu-ch'i-shih (Türgişler) 'lara saldırdı. Savaş alanında askerileri idare etti. T i e n shou saltanat devresinin o r t a s ı n d a (691) Kudug öldü. E S 3

Mo-ch'o (Kapgan) ki, o K u d u g ü n kardeşidir. Kutlug ö l d ü ğ ü zaman onun o ğ l u n u n küçük olması sebebiyle tahtı ele geçirdi. Kendini kağan ilân etti. Ch'ang-shuo saltanat devresinin üçüncü yılmda halkına önderlik ederek L i n g eyaletine saldırdı. Ahaliyi ö l d ü r ü p yağmaladı. İ m p a r a t o r i ç e W u , Pai-ma manastırı rahibi Hsİe Huai-i'yi Shuo-fang-tao'ya g ö n d e r i p , harekat orduları baş k u m a n d a n ı olup on sekiz generalin k u m a n d a n ı olarak saldırmasını emretti. Sonra yağmacılarla (Gök-Türklerle) karşılaşmadı. Birliklerini (ordularım) toplayıp geri d ö n d ü . Mo-ch'o aniden Çin sarayına elçi g ö n d e r d i . İ m p a r a t o r i ç e VVu memnun oldu. O n a sol muhafızları generalliği ve ülkeye d ö n e n (bağlanan) d ü k unvanını sundu. Beş bin top ipek bağışladı. Ertesi yıl tekrar elçi g ö n d e r i p barış teklif etti. Yine kendisine Ch'ien-shan (Değişip m ü k e m m e l olan) Kağan unvanı sunuldu. Wan-suei T ü n g - l ' i e n saltanat devresinin ilk yılında 696 C h ' i tan'ların reisi L i Chin-chung ve Sun Wan-lao isyan eltiler. Ying'deki askeri valiliğe saldırdılar.

2 B 3

M c l i n i n a s l ı n d a " d ö r l bin l i ' d c n fazla" kaydı v a r d ı r . Y u k a r ı d a k i rmıla o l d u ğ u gibi b ü l ü n diğer kaynaklarda kırk l i (bir l i yaklaşık 56? m.) ş e k l i n d e belirtilmişin'. Dclaylısryla kırk l i (birli yaklaşık 507 m.) kaydı daha d o ğ r u o l m a l ı d ı r .

G Ö K T Ü R K L E R III

65

Mo-ch'o elçi g ö n d e r i p Ho-hsi'de Ç i n ' e teslim olmuş ailelerin geri gönderilmesini istedi. Bunun için Ch'i-tan'lara saldımayı teklif ediyordu. Müsaade edildi. Mo-ch'o bunun ü z e r i n e Ch'İ-tan'lara h ü c u m etti. Ch'i-tan'lar m a ğ l u p olup dağıldılar. Arta kalanları teslim oldu. Mo-ch'o, o ahali ve askerleri alınca kuvvedendi. İ m p a r a t o r i ç e VVu, elçi g ö n d e r i p , ona özel İlteriş Büyük Ch'an-yü ve ülkesinde (milli davasında) başarılı kağan unvanını verdi. Ch'eng-li saltanat devresinin ilk yılında (698) Mo-ch'o elçi g ö n d e r i p İ m p a r a t o r i ç e VVu'nun oğlu gibi kabul edilmesini, yine kızının o l d u ğ u n u evlilik yoluyla akrabalık tesis edilmesini teklif etti. Ö n c e d e n Hsien-t'ing saltanat devresinin o r t a s ı n d a (670-673) T ü r k l c r i n d e n gidip Ç i n ' e b a ğ l a n a n bütün boyların çoğu Feng, Sheng, Hsia, Shuo, T a i gibi altı eyalete yerleştirildi. Bunlar Ch'an-yü genel valiliğinin topraklarını oluşturuyordu. Mo-ch'o bunları istedi. Ayrıca aletleri ve tohum talep etti.

GökLing, askeri tarım

İ m p a r a t o r i ç e W u ö n c e kabul etmedi. Mo-ch'o çok kızdı. Ağır hakareder etü. Çin'in elçilerinden T"ien Kuei-tao'yu tutukladı, öldürecekti. Çin sarayı onun askerî g ü c ü n d e n korktu. Yao Shou. Kapgan'ın teklifinin kabul edilmesini söyledi. Neticede Altı Eyaletin bin ç a d ı r d a n fazla ahalisi, kırk bin ölçek tohumluk dan, üç bin tarım aleti gönderildi. Bundan dolayı Mo-ch'o kuvvedendi. Ertesi yıl İ m p a r a t o r i ç e Wu, Wei-wang vvu-ch'eng-ssu-nan'ı ve H u a i yang prensi VVü Yen-hsiou'ya onun kızını gelin olarak kabul etmesini emretti. Yine general Yen Chih-wei'e Ch'un-kuan Shang-shu yardımıcısı u n v a n ı verilerek gönderildi. G ö k - T ü r k merkezine verilmek ü z e r e altınlı İpekli İşlemeli kumaşlar hazırlandı. Heyet onların Hei-sha (Karakum)'daki güney merkezlerine vardı. Mo-ch'o dedi ki: " Benim kızımın L i ailesinden G ö ğ ü n oğlu ile evleneceği şüpheli. Sİz buraya şimdi VVu ailesinin oğlu ile geldiniz. Biz çok eskiden beri olageldiğİ üzere L i ailesi ile müttefikiz. Duydum k i , L i ailesinin G ö ğ ü n o ğ l u n u n soyu yok olmak üzere. Sadece iki oğlu hayatta. Şimdi askerlerimle yardım edip tahta geçireceğim. Bu yüzden Yen-hsiou ve diğerlerini yakalayıp, tutukladı. Arkasından Yen Chih-vvei'i kağan yaptı. Yüz binden fazla askere sahip ordusuyla Çin'in Ching-nan ve P'ing-d, Ch'ing-i gibi o r d u l a r ı n a saldırdı. Ching-nan ordusu k u m a n d a n ı Mu-jung Shan-tse'yı beş bin askerle birlikle esir aldı. İ m p a r a t o r i ç e Wu, Ssu-nung-ch'ing unvanlı VVu Chung-kııei, T'İcn-ping hsi-tao baş k u m a n d a n ı , Y o u eyaleti askerî valisi Chaııg J e n - ı a n , Tien-ping-lung-tao baş kumandam tayin edildiler. Üç yüz binden fazla askere kumanda ederek savaşacaklardı. Sol Juo-lİn-wei generali Yen Ching-jung, T i c n - p i n g batı ordusunun baş kumandam olarak yüz elli bin askerle arkalarından takviyeye g ö n d e r i l d i . Mo-ch'o tekrar H e n g eyaleti yolundan girdi. VVei eyaletine saldırdı. Fei-hu ilçesini işgal etti. Sonra T i n g eyaletine girdi. Valisi

66

AHMK1 T A Ş A G I L

Sun Yen-kao'yu ö l d ü r d ü . Evleri barakaları yakıp yıktı. Ahaliyi yağmaladı. Kadın erkek, büyük küçük hepsini ö l d ü r d ü . İ m p a r a t o r i ç e VVu, çok kızdı ve M o ch'o'nun unvanını değiştirerek Chan-ch'o (Başı Kesik Çor) adını verdi. Kapsan daha da ilerleyip C h a o eyaletini kuşattı. Buranın askeri muhafızı T*ang Po-jo kendisi teslim oldu ise de T s ü - s h i h (vali) kolay teslim olmadı. Karşı çıktı ve ö l d ü r ü l d ü . İ m p a r a t o r i ç e Wu, L u - l i n g prensini veliaht ilân etti. Ho-pei-tao harekat ordusunun birinci k u m a n d a n ı olarak idare etmesini emretti. O r d u h e n ü z harekete g e ç m e d e n Mo-ch'o tarafından yağmalandı. Chao ve T i n g gibi eyaletlerden kadın erkek 80-90 bin İnsan ö l d ü r ü l d ü . Wu-huei-tao yolunu takip edip gitti. Geçtiği yerlerde herkesi ö l d ü r ü y o r d u . Başarı kazanılamadı. Sha-t'o Chung-i ve arka ordusu k u m a n d a n ı L i To-tso ve diğerleri savaşmaya cesaret edemediler. Ho-pei-tao baş k u m a n d a n ı T i Jen-chie yüz bin kişi ile lakip etti. Başarıya ulaşamadı. İkinci yıl Mo-ch'o, kardeşi Tuo-hsi-fu'yu sol kanat idarecisi (şad) , K u t l u ğ u n oğlu Mo-chü'yü sağ kanat idarecisi tayin etti. Her reis iki yüz bindine fazla asker ve at idare ediyordu. Yine kendi oğlu Fu-chü'yü Küçük Kağan tayin etli. Yeri iki şadın ü z e r i n d e i d i . Yine Ch'u-muk ü n ' l a r gibi O n O k l a r ı n kırk binden fazla halkı üzerine reis atanmıştı. Unvanı T o - h s i Kağan oldu. Kendisi yıl sonunda dahi sınırlara saldırıyordu. Chiou-shih saltanat devresinin ilk yılında (700) Lung-shih'ya akın y a p ı p on binden fazla at y a ğ m a etti. İkinci yılında Mo-ch'o, Baga T a r k a n ' ı elçi g ö n d e r d i . Kızını H u a n g T a i ızu'nun oğlu ile evlendirilmesini teklif etti. İmparatoriçe VVu, T"ai-tse'ya Enp'ing prensi C h u n g - c h ü n , İ-hsin prensi Chung-min saraya çağrılıp görüşüldü. Kapgan tekrar elçi olarak büyük veziri İ-li T'aıı-han'ı g ö n d e r i p saraya bin baş at sundu ve teklifin k a b u l ü n d e n dolayı teşekkür etti. İ m p a r a t o r i ç e VVu, Su-yü-t'ing köşkünde, veliaht, baş vezir ve diğer saray erkanı üç sıra halinde hazır bulundular. Elçiye olağanüstü h ü r m e t ve hediyeler sunuldu. C h u n g Tsung tahta çıktı. Mo-ch'o yeniden L i n g eyaletinin Wu-sha ilçesine saldırdı. Ling-wu ordusu baş k u m a n d a n ı Sha-t'o Chung-i karşı çıkıp savaştı. Çinliler yenildi. 6-7 binden fazla insan öldü. Bunu m ü t e a k i p Yüan, Huei gibi eyaletlere girdi. Lung-you bölgesini yağmaladılar. O n binden fazla at yağmalayıp gittiler. Chung-i g ö r e v d e n alındı. C h u n g T s u n g b ü t ü n iç ve dış memurlara Gök-Türkleri yıkma plânını hazırlamalarını emretti. Sağ Pu-ch'üe unvanlı L u Fu imparatora raporla dedi kî: " Bendeniz (veziriniz) duydum k i , Yü z a m a n ı n d a tam barış, huzur vardı. Miao'lar (Güney­ batı Ç i n ' d e ) emirlere karşı geldiler. Y i n (Shang) h a n e d a n ı çok değişti. Kueifaııg'lar misafir olmadı. Eğer Jııııg-li'ler kemli alalarında savaşırlarsa gelmeleri

67

G Ö K - T Ü R K L E R III

uzak olur. H a n imparatoru Kao-ıi, Lou C h i n g ' i n fikrini kabul edip Hunlarla evlilik ittifakı kurdu. H a n e d a n ı n kızı ile evlendi. Ç o k büyük servet gönderildi. M o - t u n ü n gücü vahşiliği arttı. Sınırlara saldırısı d u r m a d ı . Eğer insanlar uzak topraklarda yaşıyorlarsa gelenekleri vahşi olur, zor pasifize edilirler. Majestelerinin k o n t r o l ü n e girerlerse üç nesil teslim olurlar. İ m p a r a t o r u n plânını duymadık. Şimdi Hunlar teslim o l m a d ı . B i z i m ülkemizi taciz ediyorlar. İ m p a r a t o r l u k ( h a ş m e t m e a b hazretleri) buna kızıyor. Savaşçılar, generallerin hepsi hazırlanıyor. Bendeniz Fang Shu'nun k u m a n d a n l ı ğ ı n ı n daha sonrakilere ö r n e k o l d u ğ u n u , C h o u ' n u n Y a (bir müzik aleıi)'sının şarkısının başarısını, C h ' ü - p ' i n g ' i n g ü c ü n ü , Yen-shan'ın şerefini duydum. E ğ e r on bin li d ü ş m a n savuşturuldu ise bu generallerin seçimi ile oldu. C h ü n - c h ' i o u (ilkbahar-yaz) d ö n e m i n d e birinci generallik p l â n l a n d ı . Li-yüe ve Shih-shu adlı eserlerden alındı. C h ' i n ' i n veziri T u Yü vassallık elbisesini giymedi. Sonra Wu'nun şerefine huzur tesis edildi. Biliniyor k i , güçlü ağır kontrol plânının yapılması bir kişi tarafından gerçekleş tir ilmedi. General Sha-ı'o Chung-i ve diğerlerinin şahsiyederi her ne kadar cesurlarsa da uzak p l â n yapamadılar. Süvari generalleri bir yerde (sınırlarda) kaldı. Aslında büyük görev yerine getiremezler. Ayrıca öldürüldü.

kumandanlar

hukuk çerçevesinde

harekete geçtiler.

Generaller

Tsou, Ch'ang-p'ing'i işgal etti. Chao K ü o kıyım yaptı. H u ' l a r Ma-İ'ye gitti. Wang H u e i g ö r e v d e n alınıp cezalandırıldı. Eğer orduyu atarsa (bırakırsa) ceza vardır. B u sebeple genel kaideler geçerlidir. Yakında Ming-sha'ya gidildiğinde baş kumandanlar önce kaçtı. Devletin şerefini d ü ş ü r d ü . Cezalandırılması gerekir. Yine onun orta ordusu zaten yenildi. Birlikler karıştı, oklar zayıfladı. Gönüllü cesur savaşçılar, ö l ü m ü n e savaşırlar, başarı birlikte kaydedilir, o r d u l a r ı n sefere çıkarılmasını, cezalandırma ile ö d ü l l e n d i r m e n i n belli olmasını (açığa çıkarılmasını) , bu takdirde savaşçıların hepsinin d ü ğ ü m halinde (yek vücud olup) d ü ş m a n ı y a k a l a m a n ı n sanatı o l d u ğ u n u tavsiye ediyorum. Bendeniz Man-i'ierin Man-i'lere saldırmasının (Çinli olmayan yabancıların birbirleriyle sav aş t i n i m ası) Çin'in büyük stratejisi o l d u ğ u n u duydum. B u sebeple Batı Ülkeleri idare edildi. Sonra Chih-chih'yı yıku. C h ' a n g Huei, W u sun'ları kullanıp, H s i u n g - n u ' l a r ı bozguna uğrattı. Cesur subayların satın alınmasını (gönüllerinin kazanılmasını) rica ediyorum. Pang ile Fu'nun ortaklığı yabancıları çözdü. Plânlayıp, h ü c u m edip ele geçirdiler, bu boynuz gibi o l m a n ı n gücüdür. Eskiden duydum ki, Hsin-tsou tesis e d i l d i ğ i n d e , sınırın alt tarafına

•İh

A H M E T TAŞ A Ğ I L

k u r u l d u ğ u n d a , eskinin kuralları (tnctodları) ile düzeltti. İnsanları toplayıp sınırlara yığdılar. İçlerinden iyi ( m ü k e m m e l ) askerleri seçtiler. Geri kalanları bıraktılar. Sonra beş kişilik kulübelere ayırdı. Emirler öğretilir, e ğ e r askerî işleri çok iyi pratik ederlerse, y a b a n c ı l a n n tehlikesini incelerlerse yağmacıları yakalarlarsa, bu sebebi e ödüllendirilirler. Yakında savaşırlarsa evleri korumak için, uzakta savaşırlarsa mal, para İçin, sivri uçlu hızla gider, yemin söz işlemez. Saraya vergi olarak kavak-söğüt gibi değersiz şeyler gelir, on yıl geçtikten sonra uzun süre barış olur. Bendeniz duydum k i , H a n h a n e d a n ı Chih-tou'yu selamladı. H u n l a r sınırlardan uzak durdular. Chao, L i Shou ile L i n Hu'ya uzaklara kaçular. Eğer Shuo-farıg'm emniyette, tehlikede oluşu, sınır şehirlerinin kazanması, mağlubiyeti, bin li'lik t o p r a ğ ı n refahının kontrolünü sağlar. B u sınırlardaki eyaletlerin valileri itina ile seçilmezse olmaz. B u insanları kazanır ve görev verir. Askerler t o p l a n d ı ğ ı n d a eğitilip, toprak ekilip darı (tahıl) biriktirilsin, dikkatlice ateş ve duman işareti y ö n t e m i kurulsun (ateş kuleleri) , mızraklar parlatılsın, geldikleri takdirde savaşalım. Giderlerse hazırlıklar yapıp koruyalım. B u eskiden en iyi y ö n t e m d i . Geçen hasat vaktinde güneş ışığı inatçı davrandı. Yeryüzünde hasat yapılmadı. Sınırları k o r u m a m ı z daha avantajlı, zayıf askerleri hareket ettirmeyiz. Memurlar, devlet adamları, ahalinin her biri bu işte (çalışmada) emniyette olur, onların idarecilerini çobanlarını seçelim. O n l a r ı n mecburi vergileri hafifletilsin, işler ihmal edilmesin, asillere özel davranılmasın, sevgili insanların gücü Tai-hsie'leri (park ve bahçelerdeki çardakları) genişletmez (çoğaltmaz) . Topraktan mevsiminde yararlanmak için en iyi neyin hasat edileceği araştırılsın. Sonbaharda ve kışın avlanmak emredilsin böylece askerî birlikler savaş düzenlerini ö ğ r e n i r . B u halde birkaç yıl devam edilirse, savaşmayı bilen cesur insanlar olur, hazine d a ğ l a r gibi birikir. Altın zırhlar sağlam ve keskin olur. Bundan sonra ordu harekete geçer, büyük çölü mahveder, on bin li'yi yıldırımlar çarpar. R ü z g a r iki merkezi s ü p ü r ü r . Tai-lİn'in reisini ö l d ü r ü r . Kaochie'nin ikametine asılır. Vahşiler sarsılıp korkarlar. Beş askerlik arabalardan vazgeçilsin. İ m p a r a t o r , vaktini (havasını, iklimini) beklerse emrindeki vefakar insanlar işini yapar. Dışarıdakileri yerleştirelim, uzaktan gelenleri pasfize edelim, Çin ülkesinin parlaklığıyla d ö r t tarafı (yeryüzünü) barış kaplar. Ben gençken edebi konularda ö ğ r e n i m g ö r d ü m ; askerî işlerde egtilmedim. Farklı o l m a n ı n sanatı, çok kızmanın ö n ü güzeldir. Görevi savsaklayanların yeri doldurulmalıdır. Hafif işler kaba yersiz konuşmalardır. " İ m p a r a t o r , kabul etti ve memnun oldu.

G Ö K - T Ü R K L E R 111

69

Mo-ch'o neticede kendi t o p r a k l a r ı n d a yakaladığı Hung-lu-ch'ing unvanlı Ts'ang Ssu-yen'i ö l d ü r d ü . İ m p a r a t o r , onun yağmacılara karşı d i r e n i ş i n d e n dolayı ö l d ü k t e n sonra Hung-lu-ch'ing unvanını sundu. Yine Sol istihkam generali C h a n g J e n - y ü a n ' e Shuo-fang-tao baş k u m a n d a n ı olarak karşı çıkıp savaşmasını emretti. 711 yılının üçüncü ayında C h a n g J e n - y ü a n üç tane Shuo-chiaııg-ch'eng inşa etti. Ö n c e d e n Shuo-fang ordusu kuzeyde Gök-Türklerlc ırmakla sınırdı. Nehrin sahilinde F u - y ü n - t s ü adlı bir budist tapınağı vardı. G ö k - T ü r k l e r bu t a p ı n a ğ a geliyorlar, kurban kesip şölen düzenliyorlar ve baht diliyorlardı. Atlarını çayırlara bırakıyorlar, askerlerinin erzaklarını topluyorlardı. Nehir buz tuttuktan sonra nehri geçiyorlardı. Mo-ch'o ordusuyla batıya So-ko'ya karşı h ü c u m a geçtiğinde C h a n g Jenyüan çölün güneyindeki toprakların boşaldığını, oraların ele geçirilmesini ü ç tane Shou-chiang-ch'eng (teslim alma kale-şehirleri) yapılmasını, başın arkanın birlikte hareket edeceğini onların güney akın yollarının kesileceğini teklif etti. Bir yıl sonra askerliklerini bitirenlerin insanların da yardımıyla başaracaku. Fuy ü n - t s ü orta kale olmuştu. Doğu ve batı şehirleri ona d ö r t yüz li mesafede idi. Irmak tarafından vapurla desteklenmeye müsait idi. Mesafe kısalmıştı. Üç yüz li den fazla toprak elde delmiş oldu. Niou-t'ou-chao-na-shan d a ğ ı n ı n kuzeyinde 180 tane ateş kulesi yaptırttı. Bundan sonra G ö k - T ü r k l e r hayvanlarını otiatmak için dağı geçemediler. Shuofang'a G ö k - T ü r k akınları artık durdu. Çin sınırlarında bulunan G ö k - T ü r k askerlerinin sayısı azaltıldı. Mo-ch'o, batıya So-ko'ya saldırıp yıktı. Ch'i-tan'lar, Hsi'ler, Sheng-lung saltanat devresinden sonra (697) onun hakimiyetini t a n ı m a k zorunda kalmışlardı. O n u n topraklan d o ğ u d a n batıya on bin liden fazla idi. Yay çeken askerlerinin sayısı d ö r t yüz bin idi. K a ğ a n d a n sonra en kuvvetli olan i d i . Askerî g ü c ü n e güvenerek, halkını zalimce idare ediyordu. Mo-ch'o ihuyarlamıştı. Boylarının çoğu kaçıp dağılmıştı. K'ai-yüan saltanat devresinin ikinci yılında (714) oğlu İ-nie Kagan'ı, T ı ı n g e Tegin'i, kız kardeşinin kocası Ta-pa İlteber Shih-a-shih-p'i'yi Pei-t'ing'i kuşatmak için hafif süvarilerle g ö n d e r d i . Sağ cesur muhafızları generali K u o Ch'ien-kuan kaleyi savunuyordu. Aniden çıkıp kalenin dışında T ü n g - e T e g i n ' i yakaladı ve ö l d ü r d ü . Bunun ü z e r i n e G ö k - T ü r k l e r geri d ö n d ü . Ta-pa İlteber, geri d ö n m e y e cesaret edemedi. Karısını alıp gelip Çin'e teslim oldu. Sol muhafızları generali tayin edildi. Yen-pei bölgesi prensliği sunuldu. Karısına Altay Dağı prensesi unvanı verildi. İ k a m e t i n e bir bölge tahsis edilip on köle, on baş at ve bin parça eşya bağışlandı.

70

AIIMETTASAGIL

Ertesi yıl (715) O n O k boyunun sol kanat şadı Tuo-lu Çor, sağ kanat şadı Beş Nu-shib-pi, Beş Erkin'in oğul ve damatları Kao-lİ (Kore) ' l i Mo-nan-chih, Kao Wen-chicn, Chİa-t'ie Askerî valisi Ssu-t'ai ve diğerleri kendi halklarıyla birbirlerini takip ederek gelip müttefik oldular (Çin'e bağlandılar) . Yaklaşık on bin ç a d ı r d a n fazla olmuşlardı. Onlara nehrin güneyindeki eski t o p r a k l a r ı n d a o t u r m a l a r ı emredildi. Kao VVen-yüan'e Sol Wei-yüan-wai büyük generalliği, Chia-tie askerî valisine Lu-kung bölge d ü k l ü ğ ü verilirken, diğerlerine rütbelerine g ö r e hediye ve unvanlar sunuldu. Kapgan'ın kızının kocası A-shih-te Hu-lu aniden saraya geldi. Kendisine özel karşılama yapıldı. O sonbaharda Mo-ch'o, Dokuz O ğ u z reisi A-ssu-pu (A-pu-ssu) ve diğerleri çölün kuzeyinde savaştılar. Dokuz Oğuzların sayısı azaldı. İnsanlarının çoğu öldü. Ssu-pu, halkıyla gelip teslim oldu. D ö r d ü n c ü yıl (716) Mo-ch'o, zaferin m a ğ r u r i y e u içinde d ö n ü y o r d u . Hazırlıksızdı ve yanında az sayıda asker vardı. Bayırkular pusu k u r m u ş l a r d ı . Söğüt o r m a n ı n ı n içinden reisleri Chie-chih-lüe aniden çıkarak Mo-ch'o'ya saldırdı ve ö l d ü r d ü . O sırada yabancıların içinde olan H o ling-ch'üan, Mo-ch'o'nun kesik kafasını Çin başkentine getirdi. Kudug'un oğlu Kül Tegin eski boyunu çağırıp işbirliği yaptı. Mo-ch'o'nun oğlu Küçük Kagan'ı kardeşlerini ve b ü t ü n akrabalarını ö l d ü r d ü . Sol bilge prensi Mo-chih-lien'i Bilge Kağan unvanıyla tahta geçirdi. Bilge Kağan K'ai-yüan saltanat devresinin d ö r d ü n c ü yılında (716) tahta çıktı. Asıl kendi u n v a n ı Küçük Şad idi. Dostluk, barış yanlısı bir karaktere sahipti. Kendisi ülkeyi Kül Tegin'in başarısı sayesinde elde etmişti. O n a sundu. Kül Tegin kabul etmedi. Bunun sonrasında Sol Bilge prensi oldu. Asker ve atların idaresi işleriyle meşgul olacaktı. Ch'i-tan, Hsi'ler birlikte sınırlara geldiği zaman T ü r g i ş l e r kendi kağanlıklarının ilân etüler. G ö k - T ü r k boylarının ç o ğ u n u n güvenleri kaybolup ayrılmışlardı. Mo-ch'o zamanında idari işler Tonyukuk tarafından plânlanıyordu (plânlama reisi idi). Mo-ch'o'nun emrindeki devlet merkezindeki b ü t ü n unvanlı memurlar Kül Tegin tarafından öldürülmüştü. Tonyukuk kızının Bilge Kağan'la evli olması sebebiyle ö l d ü r ü l m e k t e n alıkonulmuş, boyuna geri d ö n m ü ş t ü . Tekrar idareye (görevine) getirildi. Artık yaşı yetmişten fazlaydı. G ö k - T ü r k l e r ve b ü t ü n d i ğ e r boylar ona saygı gösteriyorlardı. Aniden teslim olan ailelerden A-hsi-lan Chİa-t'ie Ssu-t'ai ve diğerleri H o c h ' ü ' d e isyan edip (Gök-Türk ülkesine) d ö n d ü l e r . Ö n c e d e n g ü n e y e gelip teslim olan aileler Ch'an-yü askarî valiliğine getir iriyorlardı. Sol muhafızları generali Ch'an-yü yardımcı valisi C h a n g Chih-lien onların silah vesair alederinin alıyor, nehri geçmelerini emrediyordu. Gök-Türkler ona çok kızdılar. Yü-shilı-chungch'eng unvanlı Chiang H u e i , sınır bölgelerinin teftiş ediyordu. Okları ve yayları alınan G ö k - T ü r k l e r av yapamadılar. H u e i silahları iade edip geri d ö n d ü . Bu y ü z d e n hepsi isyan etti. C h a n g Chih-lien hazırlıksız idi. Ch'ing-k'ang-ling'de

CÖK-TÜRKLERIİI

71

teslim olan aileler ite savaştı. Büyük bozguna u ğ r a d ı . Chang Chih-lien'i canlı yakaladılar. G ö k - T ü r k l e r e sunacaklardı. Shuo-fang baş k u m a n d a n ı H s ü e N a askerleriyle o n l a n takip edip cezalandırdı. İsyan edenler Ta-p'in ilçesine vardılar. Yine general K u o Chib-lien tarafından h ü c u m a maruz kaldılar. İsyancıların sayısı azaldı. Hei-shan'dakİ Hu-yeıı-ku vadisine dağıldılar. C h a n g Chİlı-lien'i serbest bırakıp gittiler. İmparator, Chang Chih-lien'i başarısızlığından dolayı idam ettirdi. Teslim olan aileleri alınca Bilge güneye akın yapmak plânları yapıyordu. Tonyukıık dedi k i : " T a n g reisi cesur ve bilgili insanları barış ve refah içinde, fırsat doğmazsa, ayrılık çıkmazsa harekete geçİlınemelİ. Bizim milletimiz yeni (henüz) toparlandı. Hasta ve yorgunlar. Beslenmeleri İçin üç seneye veya daha fazlasına ihtiyaç var. O n d a n sonra bakışımızı değiştirir ve harekete geçeriz. " Bilge (Hsiao-sha) yine şehirlerin etrafın surlarla çevirip budist tapınağı yapılmasını İstedi. Tonyukıık dedi k i : "Olmaz, Gök-Türk insan ve hane sayısı Çok az. Çin'in yüzde birine yetişmiyor. Buna r a ğ m e n genelde karşı karşıya gelebiliyoruz (savaşabiliyoruz). Suları odaklan takip ederek, bir yerde uzun süre durmayarak, ikamet ediyonız. Av bizim mesleğimiz. İnsanların hepsi savaşçılığa a n t r e n m a n l ı , bundan dolayı e ğ e r kuvvcdİysek askerlerle akın yapabiliriz. Zayıf olursak d a ğ l a r d a ormanlarda gizleniriz. T ' a n g askeri çok olmasına r a ğ m e n kullanmışız. Eğer surlu şehirleri inşa edersek, eski geleneklerimizi değiştirirsek, bir kere m a ğ l u p olursak avantajımızı kaybeder, T a n g ' a teslim oluruz. Ayrıca Budizm öğretisinin metodları İnsanlara zayıf olmayı öğretir. Kuvvetli o l m a n ı n , silah kullanmalım yolunda faydasızdır. Kurulamaz (inşa edilemez). " Bilge ve diğer devlet adamları onun plân ve stratejilerini derinden kabul etd. Sekizinci yılın kışında (720) Yü-shih-taİ-fu Wang C h ü n , Shuo-fang baş kumandanı olarak batıda Basmılları, d o ğ u d a Hsi'leri, Ch'i-tan'ları iki yabancıyı çağırdı. Ertesi yılın sonbahar başlangıcındaki vakitte, Shuo-fang ordusunun da harekeliyle birkaç yoldan girecekler. Chi-lo Suyu'nun yukarısında Gök-Türklcri bir baskınla yakalaycaklaıdı. Bilge duydu ve çok korktu. Tonyukıık dedi k i : " Basmıllar şimdi Bcşbalık'ta İkİ yabancı d o ğ u ve batı olmak üzere çok uzaktalar. Güçlerini birleşdremezler. Wang C h ü n ' ü n adarı askerleri buraya gelmeyi plânlayamaz. Eğer gelirlerse, onlar varmadan, çadırlarımızı kuzeye üç g ü n l ü k yola naklederiz. T a n g askerinin yiyeceği biter ve geri giderler. Ayrıca Basmılların hafif (güçsüz) olması İyi avantaj, önce geleceklerini duydum. Wang C h ü n ve C h a n g Chia-chen birbirlerine yardım etmezler. İ m p a r a t o r a teklif ettiği şeyler yapılmazsa hareket etmeye cesaret edemezler. Eğer Wang C h ü n ' ü n asker ve adarı gelmezse, Basmıllar yalnız varır.

72

A H M E T TASAĞ1L

Biz de o halde onları bozguna uğratırız. G ü c ü m ü z l e hallederiz. " Basmıllar neticede G ö k - T ü r k merkezine vardılar. Wang C h ü n ve Ch'i-tan, Hsi'ler gelmedi. Basmıllar korkup geri çekildiler. G ö k - T ü r k l e r saldırmak istiyorlardı. Tonyukuk dedi k i : " Bu halk evlerinden bin li ayrıldı. Ö l ü m ü n e savaşırlar. Saldırmak zamanı değil. En iyisi takip edelim. " Pci-t'ing'e iki yüz li kala Tonyukuk ordusunu çeşidi kollara ayırıp ünce Bcşbalık (Pei-t'ing)ı kuşatmaya başladı. U z u n süre takip ettikten sonra çarptı. Basmıllaıın halkının hepsi GökT ü r k l e r tarafından yakalandı. O n l a r ı n reislerinin erkek kız bütün çocukları yakalandı ve geri d ö n ü l d ü . Tonyukuk, askerleriyle ilerledi Ch'ih-t'ing (bugün Kansu'da Lung-hsien'İıı batısında) 'e çıktı. Liang eyaletinin koyun ve atlarını yağmaladı. Y a n g Ching-shu, U a n g eyaleti Askeri valisi (tu-tu), yardımcı general P'an Kuan unvanlı Yüan Ch'eng'e askerleriyle takip edip saldırmaya g ö n d e r d i . Tonyukuk dedi k i : " Y a n g Ching-shu e ğ e r kaleyi savunuyorsa barış, e ğ e r askerleriyle ortaya çıktıysa savaşmamızı emrediyorum. Şimdi zafer kazanabiliriz. Başarı gelmeli. " Yang Ching-shu askerlerini bırakıp Ch'i-tan'lara vardı. Yağmacılarla karşılaştılar. Yüan C h ' e n g askerlerine birbirlerinin elleriyle omuzlarını tutarak ilerlemelerini emretti. Yine de kolları çözüldü. Çok rüzgar ve kar buz oldu. Hepsinin yayları mızrakları düştü. Neticede subaylar bozguna u ğ r a d ı . Yüan C h ' e n g kendini k u r t a r ı p kaçtı. Y a n g Ching-shu'nun bütün asalet unvanları elinden alındı. Liang eyaletinin işlerini beyaz elbiseli (sivil) memurlar idare etti. Bilge Kağan bundan sonra çok kuvvetlendi. Mo-ch'o'nun b ü t ü n halkına sahip oldu. A n i d e n tekrar eliçi g ö n d e r i p barış teklif etti. H s ü a n Tsung'ıııı oğlu olmak isteğinde bulundu. Kabul edildi. Shang prensesi rica etti. İ m p a r a t o r çok h ü r m e t edip hediyeler sundu. G ö n d e r e c e ğ i n i ifade etti. 13. yılda İ m p a r a t o r doğuya teftişe gidecekti. Chung-shu-ling unvanlı Chang Yüe, G ö k - T ü r k l e r e karşı askerî hazırlıkların artırılmasını plânladı. Ping-pu-lang unvanlı P'ei Kuang-l'ing dedi k i : " Feng-shan töreninin icra edilmesi, işlerin yolunda o l d u ğ u n u gösterir. Neden böyle bir şeye gerek var?" Chang Yüe dedi k i : " GökT ü r k l e r her ne kadar barış teklif ettilerse de vahşi kalplilerle zor anlaşılır. Ayrıca Bilge ki, o insancıldır ve insanları sever, halkını öyle idare eder. Kül Tegİn askeri işlerde m ü k e m m e l d i r . Ö n ü n d e hiç kimse yoktur (bu işlerde) . Tonyukuk derinden hareket eder, yaşlı ve güçlüdür. L i C h ' i n g z a m a n ı n d a Çin'e gelenlerdendir. Üç kişi biıieışirlerse hareket etmemizin faydası olmaz (Hİç bir şey işe yaramaz) . B i z i m ülkemizin doğuya gittiğini biliyorlar. O n bin kişi bir sınıra gelirlerse nasıl savunuruz?" Kuang-t'ing- O n a elçi g ö n d e r i p büyük vezirinin İ m p a r a t o r u n konvoyunu takip etmesine çağrılmasını teklif etti. Eğer Gök-Türkler, g ö n d e r m e z l e ı se d o ğ u y a hareket etmenin zor o l d u ğ u n u söyledi. Yüe onun dediklerini kabul etti. Churıg-shuh-chih-shcııg unvanlı Yüan Chen, Hung-Iu-ch'iug yaıdımıcısı liitbesİylc Gök-Türklere gönderildi. O n u n fikrini

G Ö K T Ü R K L E R III

73

açıkladı. Bilge ve h a n ı m ı , Kül Tegin ve Tonyukuk başta olmak ü z e r e diğer devlet a d a m l a r ı çadırın içinde yuvarlak bir halde eğlence tertip etmişlerdi. Bilge, Chen'a dedi k i : " Tibetliler köpek ncsilinden geliyorlar. T ' a n g ile evlilik yaptılar. H s i ve Ch'i-tan'lar, eskiden Gök-Türklerin kölesi i d i . O n l a r da Çin prensesi aldı. G ö k - T ü r k l e r bir kaç defa evlilik teklifinde b u l u n m a l a r ı n a r a ğ m e n evliliğe m ü s a a d e edilmedi. Neden?" Yüan Chen dedi k i : " Kağan imparatorun oğlu oldu. Baba nasıl evlilik ilişkisi kurar? Ayrıca duydum k i , diğer yabancılara verilen kızlar imparatorun kızı değil. Şimdi istediğimiz gerçek mi? Sahte mi? neticede alamazsa ayrıca d o ğ r u yanlış o l d u ğ u n u b ü t ü n yabancılar görecek". Chen söylenenleri imparatora rapor edeceğini kabul etti. Bilge büyük vezir A shih-te İlteberi hediyelerle saraya g ö n d e r d i . Böylece İ m p a r a t o r u n d o ğ u gezisine katıldı. Chia-kuci-tun'a varıldığında, İlteber ve b ü t ü n yabancılar silahlarla girdiler. Yaylı oklu idiler. Bazıları imparatorluk konvoyunun ö n ü n d e hırsızlık yapmaya teşebbüs etdlcr. İ m p a r a t o r yayı alıp vurdu. İlteber a t ı n d a n İnip eliyle hırsızlık y a p a n ı tuttu. Reverans yaparak " Kutsal insanların savaşçı ruhu mukayese edilemez. Eğer g ö ğ ü n kuralları bilinmiyorsa, bu insanların eksikliği. " Kendisi test etti. G ö k - T ü r k l e r e silahlarıyla hızla gitmelerini emretti. Lü Hsiang, imparatora dedi k i : "Baykuşlar ötemez, h e n ü z u ğ u r kuşu değil, yırtıcı kaplan her ne kadar gizlendi ise de yırtıcı hayvan nasıl saygılı olur? Kötü karakter zehir gibi hareket eder. U z u n zaman hizmetinizde olmaları gerekir. Gök- Türkler bu cinstendir. Barış sükunet onlar için adidir. Yakınlıktan anlamazlar. Majesteleri askeri işlere dikkatli baksın, kültürü incelemeyelim, ruhlardan korkarlar, sesi temizleyip (gücü güçle) iyice ö ğ r e t m e k gerekir. Başarılı olamadığı bu sebeple gelip diz ç ö k ü p vassalığını ilan etti. Acele elçi g ö n d e r d i . Majesteleri onun yoksulluğu taklidini kabul ediyor, memurlarla karışmaları, Feng-tan törenine gitmeleri, ipek ve mücevherle buluşmaları, onların zenginleşmesine yol açar, kesinlikle isim verilmemeli (evlenme olmamalı) dİr. B u sebeple imparatorun emriyle seyahata katılsınlar silahları toplansın, imparator cesur sancağın d ö r t tarafı parlıyor. Ruhların becerisi her tarafa ulaşıyor, saygı hürmet gerçekleşmedi. Yine hızla gitmesine izin verildi. Elçiler yay ve mızrakları aldı, ok uçları ö n d e uçarak yarıştılar. Aynı anda vahşi mutluluğu yakaladılar. Kırıntılar dağıldı, h e n ü z almaya cesaret edemedi. Her ne kadar kutsal göğüs açıksa da şeyler vahşi değil, aptal kalp ayrılamıyor. Neticede tüylerinin ü r p e r m e s i artıyor. Eğer bu gibi göğüsten havlarsa nefreti olağanüstü çalarlar. C h i n g C h ' i n g hile y a p ı p , hareket etti, Ho-la çalıp vardı. Geçici cesareti serdeşerek sıkıştırıp temizliği kirliliği azalıyor. Mademki ruh aleminin ölmesine, tepedeki gizli topraklara İzin verildi. Ch'an-yü ince kıyıldı, lekelendi. Nasıl sınırlarda vazifeye geçer? Özel arzum majestelerinin yeniden akrabalık kurmaktan sakınmasıdır. Elçiler sınırlardaki

71

AIIMETTASACI1.

bölünmeyi biliyorlar. Genelde o l d u ğ u gibi kaybedilmez. Aldığı yere d ö n e r , iki g ü n d ü z ü n d ö n d ü ğ ü n e bakılmasıyla, elbisesinin koluyla dokuz evin ü z ü n t ü s ü n ü alır ki, bu çok ümİl edilmektedir. İ m p a r a t o r onun dediklerini kabul etti. Bütün yabancılara ö n d e n hareket etmelerini emretti. Doğu ziyareti bittikten sonra her birine çok sayıda hediye sundu ve geri g ö n d e r d i . Fakat, evlilik yolu ile akrabalık kurmayı kabul etmedi. Bundan sonra yıkıldılar. Kesinlikle haklarında haber duyulmadı.

CTS 194 A s. 5177 O n u n Ölümü ü z e r i n e devlet adamları oğlunu İ-jan Kağan olarak tahta geçirdiler. Tsuııg Cheng-ch'ing, L i C h ' ü a n onun cenaze merasiminde kurban kesmek aynı zamanda İ-jan K a ğ a n ü ı tahta geçişini selamlamak ü z e r e gönderildi. O n u n tapınağının yazıtım dikmek için Shih-kuan ch'i-chü-shu-jan olan L i Jung, onun yazıtına yazması için gönderildi. Fırsatı olmadan İ-jan hastalıktan öldü. Yine onun kardeşi Teng-li Kağan unvanıyla tahta çıktı. Tcng-li, Çin dilinde (Budizm'de) eski hayatında ektiğini biçen (iyi veya kötü hareketler için cezalandırma) e benziyordu. Teng-li'nin yaşı gençti. O n u n annesi ki, o T o ı ı y u k u k ü n kızı idi; onun küçük veziriyle gizlice işbirliği kurdu. Devlet idaresine burnunu soktu. Yabancılar arasında bu durum gizli kalmadı. Teng-li'nin amcası ayrı hallerde asker ve adan idare ediyorlardı. D o ğ u d a k i n i n unvanı Sol Şad, baudakiniıı unvanı Sağ Şad idi. O n u n b ü t ü n çarpışmaları iki şadın emri altında oluyordu. 28. yılda (741) imparator, Sağ Chin-wu generali L i Cbih'yı fermanla g ö n d e r i p Teng-li'nin tahta geçişini tanıdı. Sonra aniden Teng-li annesiyle entrika çevirerek Batı Şad'ını ö l d ü r ü p halkını ele geçirdiler. Sol yanı Doğu Şad'ı aynı felaketin kendi başına geleceğinden korktu. Askerlerini toplayıp Teng-li'ye h ü c u m etti. O n u ö l d ü r d ü . Kendi tahta çıktı unvanı Wu-sıı-mi-shih Kağan idi.

s. 5178 Sol Şad'a ülkesinin insanları tarafından itaat edilmedi. Pa-hsi-mi (Basmıl) boyu ayaklanıp, ona h ü c u m etti. Sol Şad ağır bir yenilgiyle u ğ r a d ı . Tek başına kaçıp uzaklaştı. Ülkesi içinde büyük karışıklık çıktı. Batı Şad'ın h a n ı m ı , oğlu ile Kapgaıı Kagan'ın t o n ı n u Po-te-chih Tegin, Bilge Kagan'ın kızı Ta-lo prenses, İ-jan Kagan'ın küçük hanımı Yü-sai-hı, Tengli Kagau'm kızı Yü-chü-kung prenses ile A-pu-sse İlteber ve diğerleri

G Ö K - T Ü R K L E R III

7f.

kendilerine bağlı boylarıyla birlikte gelip Çin'e teslim oldular. T i e n - p a o saltanat devresinin ilk yılının sekizinci ayında (742) teslim olanlar başkente vardılar. İ m p a r a t o r ö n c e onlara imparator atalarının tapınağına gitmelerini emretti. Sonra sarayda görüştü. A r k a s ı n d a n Hua-wo-lou adlı binada eğlence (ziyafet) tertip etti. İ m p a r a t o r onların yaptığı işlerin hatırasına şiir söyledi. HTS215B s. 6054 Devlet adamları (ülke insanları) hep birlikte onun o ğ l u n u İ-jan olarak tahta geçirdiler.

Kağan

İ-jan Kağan sekiz yıl tahtta kaldıktan sonra öldü. T o p l a m üç kere Çin sarayına elçi g ö n d e r d i . O n u n kardeşi tahta çıktı. Unvanı Pi-chia Ku-tuo-Iu (Bilge Kutlug) Kağan idi. Sağ Chin-wu muhafızları generali L i chih elçi sıfatıyla gönderilip Teng-li Kağan unvanı sunuldu. Ertesi yılın ilk ayında İ-nan-ju'yu elçi olarak Çin sarayına g ö n d e r i p kendi ülke m a l l a r ı n d a n sundu ve dedi ki: "Gök Kağanı, göğü selamlar gibi selamlıyorum. Şimdi yeni yılın hediye sunma ayında göğün oğluna sonsuz (edebi) ö m ü r diliyorum. " Kağan gençti (küçüktü). O n u n annesi ile küçük vezir Yü-ssu Tarkan karışıklık çıkardılar. İdareyi ele geçirmek istiyorlardı. Bütün boylar y a r d ı m etmediler (desteklemediler) . Teng-li'nin amcası sol ve sağ şadlar unvanlar ty la d o ğ u ve batıya ayrılarak askerlerini idare ediyolardı. Subayların genç ve dinamik olanlarının hepsi onların enirinde idi. Kağan ile annesi bir komplo ile Batı Şad'ı ö l d ü r ü p askerlerine el koydular. (Bunun üzerine) sol yani Doğu Şad'ı korktu. Hemen Teng-li'ye saldırıp onu öldürdü. Sol Şad k i , o P'an-ch'üe Tegindir. Akabinde Bilge Kagan'ın o ğ l u n u tahta geçirdi. Aniden Ku-tuo Yabgu tarafından öldürüldü. Kardeşi yerine geçirildi. Kısa bir süre sonra onu da ö l d ü r d ü . Yabgu kendini Kağan ilan eni. Tien-pao saltanat devresinin başında (742) onun büyük boylarından Uygur, Karluk ve Basmıllar, aynı zamanda beraber Y a b g ü y a h ü c u m ettiler. O n u Öldürdüler. Sonra Basmılların reisi Chie-üe-i- shih Kağan ilan edildi, neticede Uygurlar ve Kartuklar sağ ve sol yabguluğu oldular. H e p beraber Çin'e elçi g ö n d e r i p durumu bildirdiler. Devlet adamları P'an Kül Tegin'in oğluna Wu-su-mi-shih Kağan unvanını sundular. O n u n oğlu Ke-la-to, Batı Şad'ı oldu. İ m p a r a t o r itaat etmesini bildirdi ise de onun maiyetindekiler kabul etmediler. Basmıllar ve diğer üç boy

76

A l IM E T T A Ş A Ğ I L

beraberce Wu-su-mi-shih'ya saldırdılar. Mi-shih kaçtı ve uzaklaştı. O n u n batı yabgusu ve uzaklaştı. O n u n batı yabgusu A-pu-sse ve Ke-la-to beş bin çadır insanla gelip Çin'e teslim oldu. Ke-la-to'ya Huai-en prensliği (Wang) sunuldu. 8. 6 0 5 5

3. yılda (744) Basmıl ve diğerleri Wu-su-mi-shih'yi öldürdüler. Kesik başına başkente ulaştırıldı. İ m p a r a t o r atalarının mezarlarının b u l u n d u ğ u t a p ı n a ğ a sunuldu. O n u n kardeşi Pai-mai? T e g i n Ku-lung-fu geçü. Unvanı Pai-mei oldu. Neticede G ö k - T ü r k l e r d e büyük karışıklık çıktı.

Kağan

Devlet a d a m l a r ı Basmılların reisi kağan seçüler. Shuo-fang özel idarecisi Wang C h u n g - s s ü y a onun karışıklığına m ü d a h a l e ederek d ü z e l t m e vazifesi verdi. O da Sha-he-nei-shan'a ulaştı. O n u n Sol A-po T a r k a n ' ı n ı n 11 boyuyla savaşıp bozguna uğrattı. Sadece onun sağ tarafı itaat edilmişti. Ayrıca Karluklara Uygurlar Basmıl Kagan'ını ö l d ü r d ü . Uygur K u - l i Pei-lo'ya o ülkenin idaresi sunuldu. Unvanı Kutlug Bilge Kül Kağan oldu. Ertesi yıl Pai-mei Kağan Öldürülüp başı başkente sunuldu. Bİlge Kagan'ın h a n ı m ı Po-lü Hatun kendine tabi halk ile Çin'e itaat etd. Hua-vvu-lou adlı binada imparator onların şerefine ziyafet tertip elti. B u iş için şiir söyledi. Hatun'a Pin-kuo Fu-jeıı unvanını sundu. Hasat z a m a n ı n d a 2 milyon ölçek un verdi. G ö k - T ü r k l e r sonraki Wei h a n e d a n ı n ı n T a - t ü n g saltanat devresi z a m a n ı n d a başladılar (542, 545, 551 yılları), burada yıkıldılar. Sonradan bazen saraya vergi getirenlerin hepsi Chiou-hsing (Dokuz Oğuz) boyları idiler. Onların topraklarının hepsi Uygurlara geçti. O n l a r ı n batıya ayrılan kabilesi batıda idi k i , onlara Batı Gök-Türkleri dendi. CTS

s.

10S

3198

Wang Chung-ssu, Tien-pao saltanat devresinin İlk yılında (742) aynı zamanda Ling-chou t u - t ü s u (askeri valisi) oldu. Yaz ayında kuzeye saldırdı. H s i , Nu-chie'lere Sang-kan I r m a ğ ı n d a savaşıp onları üç kere yendi. Halklarının büyük kesimini esir aldı (yakaladı) . Çölün kuzeyinde g ü c ü n ü gösterdi. Büyük bir toplânıı yaptıktan sonra geri d ö n d ü . G ö k - T ü r k l e r i n yabgusunda yeni problem çıktığı zaman Chung-ssu, çölün ağzına askerlerini yığarak onu korkuyla sarsu.

G Ö K - T Ü R K L E R 111

77

Wu-su-mi-shih Kağan korktu ve müttefik olmayı teklif etti. Neticede değişip erteledi ve gelmedi. Wang Chung-ssu, Basmıl, Karluk ve Uygur gibi ü ç boyu bir araya getirerek, Wu-su-mi-shih'ya saldırttı. Wu-su-mİ-shih kaçtı. Wang Chungssu askerlerini ileri çıkararak ona h ü c u m etti. O n u n sağ kanadını ele geçirip geri d ö n d ü . O n u n batı yabgusu ile Bilge Hatun, Batı Şad'ı K'e-la-to binden fazla çadır ahali ile Çin sarayına geldiler. B u sebeple Sol Wu-wei büyük generalliği onun u n v a n ı n a ilave edildi. Ertesi yıl Nu-chie'ler ile G ö k - T ü r k l e r i n ahalisine h ü c u m edip bozguna uğrattı. Kendisi Çin sınırlarının dışında barışı tesis etti. Yabancılar girmeye cesaret edemedi. Tien-pao'nun üçüncü yılında (744) Gök-Türk Chiou-hsing (Dokuz Oğuz) Basmıl yabgusu ve diğerleri hep beraber Wu-su-mi-shİh Kagan'a saldırıp o n u öldürdüler. Kesik başı başkente getirildi.

HTS 133 s. 4552 Tien-pao saltanat devresinin ilk yılında kuzeye H s i ve Nu-chie'lere, Sangkan I r m a ğ ı n a saldırıp onları üç karşılaşmada da yendi.

s. 4553 Çölün kuzeyinde g ü c ü n ü gösterdi. Büyük bir toplantı yaptı ve geri d ö n d ü . G ö k - T ü r k l e r d e daha yeni problem mevcut o l d u ğ u n d a Wang Chung-ssu orduyla çölün a ğ z ı n d a n girip onları kontrol altına aldı. Wu-su-mi-shih Kağan teslim olmayı teklif ettiğinde Wang Chung-ssu onun Mu-ts'e ve Lan-shan'a boş alanlara kaçabileceğini d ü ş ü n d ü . Bu sebepten uygulanabilecek en iyi plânı uyguladı. Basmıl, Karluk ve Uygur gibi üç boy To-lo-ssu Kalesine saldırdı. K ü n Suyu'nun içinde yürüyerek Wu-su-mi-shih Kagan'ı ö l d ü r d ü l e r . T a - t ü n g ve Chih-pien kalelerini birleştirdi. Yağmacılar şeddi yağmalamaya cesaret edemesin diye.

CTS 9 s. 218 T i e n - p a o saltanat devresi 3. yıl Dokuz O ğ u z Basmıllar, G ö k - T ü r k Wu-su-mi-shih öldürdüler.

Kagan'a h ü c u m

edip

AIIMETTAŞAĞII.

CTS8 s. 202 Yıl sonunda G ö k - T ü r k Bilge Kağan öldü.

CTS9 s. 213 29. yıl 3. ayda (741 yılı) Tibe! ve G ö k - T ü r k l e r saraya elçi gönderdiler, s.

213

Sonbahar 7. ayda G ö k - T ü r k T c n g - l i Kağan öldü.

CTS 9 s. 215 T i e n - p a o saltanat devresini ilk yılı 8. ay Gök-Türk A-pu-ssu k i , Mo-ch'o (Kapgan) Kagan'tn torunudur. Teng-li Kağan'in kızı ile beraberce kendi taraftarlarıyla gelip teslim oldular. 9. ayda imparator Hııa-vvo-lou adlı binada saray kızlarına Bilge Kagan'ın karısı hatun ve oğul İle kızlarına hizmet ettirildi. Sayısız hediyeler sundu.

CTS 9 s. 225 11. yıl S. ayda (752 yılı) Shııo-fang Chİe-tu-fu-shih' (özel idareci yardımcısı) sı ve Feng-bsin prensi A-pu-ssu ile A n Lu-shan beraberce hareket edemediler (yardımlaşamadılar) . Bunun üzerine onun boyuna liderlik edip çölün kuzeyine d ö n ü p isyan etti.

CTS 10 s. 244 Shih-te saltanat devresi 1. yıl 12 ay (756) Asi general A-shih-na Ch'eng-ch'ing, Y i n g - c h ü a n - c h ü n ' e saldırarak ele geçirdi. T a i - s h o u unvanlı Hsie Yüan ve Ch'ang-shih unvanlı P"ang Chien'İ yakaladı.

G Ö K - T Ü R K L E R III

79

CTS6 s. 171 Kuang-te saltanat devresi 2. yıl 10. ay (764 yılı) Gök-Türkler, öldürüldü.

Feng-chou'ya h ü c u m ettiler. Muhafız

general M a

Wang

HTS5 s. 143 T i e n - p a o 1. yıl 12. ay (742 yılı) Wang Chung-ssu, Gök-Türklere saldırdı.

HTS5 s. 144 2. yıl (743 yılı) Basmıllar, G ö k - T ü r k l e r e saldırdı. Wu-su-mi-shih'yı ö l d ü r d ü l e r . O n u n başını Çin'e sundular. 4. ytl ilk ay (745) Wang Chung-ssu, Gök-Türklerle Sa-he-nei D a ğ ı n d a savaştı. (Gök-Türkleri) Bozguna uğrattı.

HTS5 s. 148 11. yıl 2. ayda (752 yılı) G ö k - T ü r k l e r d e n A-pu-ssu boyu ile sınırlara saldırdı.

HTS5 s. 149 12 yıl 6. ayda (753 yılı) A-pu-ssu tutukladılar.

boyu

teslim

oldu.

9. ayda Karlukların yabgusu,

A-pu-ssu'yu

A H M E T TAŞAGİL

HTS5 s. 150 5. ay Beşbalık (Pei-t'ing) Tu-hu'su Ch'eng Chien-li, A-pu-ssu'yu yakalayıp sundu.

TCTC 245 (Tsu-chih Tüng-chİen) s. 7930 837 yılı Chen-wıı bölgesi Gök-Türkleri, yüz elli çadır halinde isyan ettiler. Vahşice tarım arazilerini ve insanları yağmaladılar. Özel memur (Chie-tu-shİh) L i o u Mien onlara saldırıp bozguna u ğ r a m .

TCTC 248 s. 8031 847 ydı Gök-Türkler, tüccarlara ve vergi olarak t o p l â n a n pirinçlere saldırıp yağma ettiler. Chen-wu özel idarecisi olan Shih Hsien-chung onlara h ü c u m edip bozguna uğrattı.

CWTS 32 (Chiou Wu-tai Shih) s. 446 T u n g - k u a n g 3. yıl 2. ayda (925) G ö k - T ü r k l e r ve Po-hai elçi g ö n d e r i p kendi ülke mallarından sundular.

CWTS 38 s. 525 Tien-ch'eng 2. yıl 6. ay (927 yılı) İ m p a r a t o r M i n g Tsung, Po-ssu-ma-p'o (p'i) 'yi ziyaret etti. tanrısına kurban sundu.

CWTS 39 s. 543 Tien-ch'eng 3. yıl

Gök-Türk

G Ö K - T Ü R K L E R III

81

G ö k - T ü r k l e r i n reisi Chang Mu-chin ve diğerleri saraya gelip vergi sundu. C W T S 80 s. 1052 Tien-fu saltanat devresi 6. yılı (941) Gök-Türkler elçi g ö n d e r i p vergi sundular. H W T S 5 ( H s i n Wu-laİ shih) s. 48 T u n g - k u a n g saltanat devresi 3. yıl 2. ay (926 yılı) Gök-Türklerin reisi Hun-ehie-lou'nun g ö n d e r d i ğ i elçi geldi, s. 49 Kışın 10. ay Hsi, T u - h u n ve Gök-Türklerin g ö n d e r d i ğ i elçiler geldiler. HWTS6 s. 58 Tien-ch'eng saltanat devresi. 2. yıl 6. ay (927 yılı) İmparator, sundu.

Po-ssu-ma-p'o'yu

ziyaret ederek G ö k - T ü r k tanrısına

kurban

s. 60 Tien-ch'eng saltanat devresi 3. yıl (928 yılı) Kışın 10. ayda G ö k - T ü r k elçisi C h a n g Mu-chin geldi. s. 63 Ch'ang-hsin saltanat devresi 2. yıl 2. ay (931 yılı) G ö k - T ü r k elçisi Tu-a-s hu geldi. HWTS8 s. 85 Tien-fu saltanat devresi 6. yıl (941) sonbahar 7. ayda Gök-Türk elçisi Hsüe T u n g - h a i geldi.

BS

A H M E T TASAĞ1L

H W T S 74

s. 913 G ö k - T ü r k l e r i n ülkesinin topraklan, idarecilerini soyları, boyları, isimleri, unvanları, mahalli eşyaları T a n g z a m a n ı n d a yazıldı. T a n g sonuna g e l i n d i ğ i n d e bütün yabancılara saldırılmışU. Boyları azalarak dağıldı. Beş Hanedan (Wu-tai) z a m a n ı n a g e l i n d i ğ i n d e saraya gelip vergi verme tecrübesinde bulundular. T u n g - k u a n g saltanat devresinin üçüncü yılında Hun-chie-lou geldi. T i e n ch'eng saltanat devresinin ikinci yılında reis Chang Mu-chin geldi. Tieıı-fü saltanat devresini 6. yılında H s ü e T u n g - h a i ve diğerleri elçi olarak g ö n d e r i l i p geldiler. T o p l a m d ö r t defa varmışlardı. Bundan başka tekrar (bir daha) gelmediler. Nihayet G ö k - T ü r k l e r z a m a n ı n d a çok azaldılar. Tekrar gelişlerinin hesabı bilinmiyor. O n l a r ı n (kendi) idarecilerinin hepsi kaybolduğu için kayıtları tu t u t a m a d ı . W H T K ( W e n - h s İ e a T ü o g - k ao) 2693/b Mo-chih-lien (Bilge Kağan) öldü. Devlet adamları onun o ğ l u n u İ-jan Kağan olarak tahta geçirdiler. Sekiz yıl sonra Öldü. O n u n kardeşi Pi-chia (Bilge) K u tuo-lu (Kudug) Kağan tahta geçti. Ertesi yıl Çin sarayına elçi g ö n d e r d i . Teng-li u n v a n ı sunuldu. A n i d e n sol şadı P'an-ch'üe T e g i n tarafından ö l d ü r ü l d ü . Bunun üzerine Bilge Kagan'ın oğlu tahta geçti. Yine Kudug Yabgu tarafından ö l d ü r ü l d ü . O n d a n sonra tahta çıkan da öldürüldü. Y a b g ü n u n kendisi Kağan oldu. T i e n - p a o saltanat devresinin başlangıcında onun büyük boyları Uygur, Karilik ve Basmıllar beraberce Yabgu'ya saldırıp onu ö l d ü r d ü l e r . Basmılların reisi Chie-tie-i-shih, k a ğ a n ilan edildi. Neticede Uygur ve Karluklar kendilerini sol ve sağ yabguluklar ilan etmişlerdi. Hepsi aynı anda elçi g ö n d e r i p , Çin'e durumu bildirdiler. Devlet a d a m l a r ı P'an-ch'üe Tegin'in o ğ l u n u VVu-su-mi-shilı Kağan seçtiler. O n u n oğlu Ke-la-to prenses, İ-jan Kagan'ın küçük hanımı Yü-sai-fu, Teng-Iİ Kagan'ın kızı Yü-chü-kung prenses ile A-pu-sse İlteber ve diğerleri kendilerine bağlı boylarıyla birlikte gelip Çin'e teslim oldular. T i e n - p a o saltanat devresinin ilk yılının sekizinci ayında (742) teslim olanlar başkente vardılar. İ m p a r a t o r önce onlara imparator a t a l a n n ı n türbesine gitmelerini emretti. Sonra sarayda

83

G Ö K - T Ü R K L E R III

görüşlü. A r k a s ı n d a n Hııa-wo-lou adlı binada eğlence İ m p a r a t o r onların yaptığı işlerin hatırasına şiir söyledi.

(ziyaret) tertip

etd.

W H T K (Wen-hsİen T ü n g - k ' a o ) 2693/b Tiao-lu saltanat devresinin ilkyılında (679) Ch'an-yü askerî valiliğinde görevli memurlardan G ö k - T ü r k reislerinden A-shih-te Wen-fu, Feng-chih iki boy halkıyla birlikte isyan ettiler. Ni-shu-fu'yu kağan olarak tahta geçirdiler. Y i r m i d ö r t eyalet aynı anda isyana katıldı. Kao Tsung, Hung-!u-ch'ing unvanlı Hsiao Ssu-ye, Sağ Ch'ien-niou generali L i Ying-chia kuvvederiyle asilerle savaşmaya g ö n d e r d i . Askerler yenildi. Ö l e n asker ve subay sayısı onbinden fazla idi. Tekrar Li-pu-shang-shu unvanlı P'ei Hsing-chien, Ting-hsiang harekat ordusu baş k u m a n d a n ı olarak, T a i - p ü shaod-ch'ing unvanlı L i Ssu-wen, Y i n g eyaleti büyük genel askerî valisi C h o u Tao-mou ve diğerleri ü ç yüz binden fazla askerle harekete geçip, asileri bozguna uğrattılar. Ni-shu-fu, maiyetindekiler tarafından ö l d ü r ü l d ü . Feng-chih canlı yakalanıp d ö n ü l d ü . 680 yılında Gök-Türklcr, Iisie-li'nin ağabeyinin oğullar ından gelen A-shihna Fu-nien'i Flsia eyaletinden davet ettiler. Irmağı geçip kağan oldu. Bütün boylar tekrar onu takip etti. Yine P'ei Hsing-chien'e Fu-nien'e saldırması emredildi. Fu-nien zor durumda kaldı. P'ei Hsing-chien bundan faydalanıp Funien'i yakaladı. Başkente getirdi ve şehrin d o ğ u p a z a r ı n d a idam edildi. 681 yılında A-shih-na Ku-tuo-lu Kutlug yeniden İsyan elti. Ku-tuo-lu k i , o (621-630 yılları arasında Doğu G ö k - T ü r k Devleti'ni idare eden il Kağan) Hsie-li'nin neslinden gelmektedir. O n u n babası aslında Ch'an-yü valiğinde sağ kanatta Yün-chung'da She-li Yüan-ying'in maiyetinde reislik (kabile) ve tudun çorluk yapmıştı. Fu-nien yıkılınca K u d u g , mahvolup dağılan boyları çağırıp, Tsung-lin Çogay Kuzı) d a ğ ı n a girdi ve isyan etti. Beş binden fazla insan vardı. Dokuz Oğuzları yağmaladı ve çok sayıda at ve koyun ele geçirdi. Gittikçe (derece derece) kuvvelendi. Zenginleşti ve kendini k a ğ a n ilan etti. Kardeşi Mo-ch'o'yu Şad, Tuo-hsi-fu'yu yabgu tayin elti. Bunun ü z e r i n e Wen Yen-po'nun teklifiyle nehrin güneyine yerleştirilen boylar altı eyalete b ö l ü n d ü . Gittikçe büyüyüp kalabalıklaştılar. A-shih-te Yüan-chen (Tonyukuk) geleneklerinin pratiğini yapmıştı. Sınırlarda boşlukları gerçekleri ve sahtelikleri biliyordu. Ch'an-yü askerî valiliğinde teslim olan aileleri, boylan teftiş etme görevinde b u l u n m u ş t u . İşten el çektirildi. Ch'an-yü askeri vali yardımcısı Wang Pen-li tarafından tutuklandı. Sonra Kutlug akın yaptığında Yüan-chen eski boyları teftiş görevini yeniden istedi. Wang Pen-li kabul etti. Bundan sonra Kutlug'a sığındı. K u d u g onu elde edince fevkalede sevindi. O n u A-p'o (Apa) Tarkan tayin ederek

84

AHMETTASAĞIL

askerlerin, atların idare işini verdi. Wei eyadne saldırdılar. Askeri vali T s ü e i Chih-pien onlarla savaştı ise de neticede ö l d ü r ü l d ü . Weng-ming saltanat devresinin ilk yılında (684) yine Shuo eyaletine girip sivil halkı ö l d ü r ü p yağmaladılar. 686 yılında Kutlug yine Shuo eyaletine ve diğer eyaletlere girdi. Sol Yü-chin-wei-chung generali Shun-yü C h ü - p ' i n g , 2 69 l/c Yang-ch'ü-ıao baş k u m a n d a n ı olarak ve yardımcı general Fu-ying ve diğerleri askerleri sevk edip Hsin eyaletine vardı. Gök-Türklerle büyük bir savaşa tutuştular. Ve büyük bir bozguna uğradılar. Ö l e n insanların sayısı beş bin idi. 687 yılında K u d u g yine Ch'ang-p'ing'e akın yaptı. Sol Ying-yang-wei büyük generali Hei-ch'ih Ch'ang-chih onlarla çarpıştı. O yılın 8. Ayında (ekim) tekrar Shuo eyaletine saldırdığında tekrar Ch'ang-chih, Yen-jan-tao b a ş k u m a n d a n ı olarak onunla savaştı. Huang-hua-tuei'de büyük bir bozguna uğrattı. Arkalarından 4 bin liden fazla takip edip bir kısım insanlarını teslim aldı. Bunun üzerine G ö k - T ü r k l e r dağılarak çölün kuzeyine gittiler. Sağ C h İ e n - m e n generali Wei-chung generali Ts'ııan Pao-pi yine on ü ç bin hafif askerle Çin Ş e d d i n d e n çıktı. Tedbirsiz takip ederken Kutlug tarafından m a ğ l u p edildi. Bütün ordu yok oldu. T s ü a n Pao-pi az sayıda süvariyle kaçıp d ö n d ü . Başlangıçta T s ü a n Pao-pi, C h ' a n g - c h i h ' n ı n Gök-Türkleri m a ğ l u p edişini g ö r m ü ş t ü (kendini göstermek için) arta kalanları takip etmeyi teklif etmişti. İ m p a r a t o r i ç e Wu, Ch'ang-chih ile Pao-pi'nin görüşmesini seslerinden dinledi. Pao-pi, onların başarısını kıskandığı için harekete geçmiş, Çin Ş e d d i n d e n iki bin li den fazla uzaklaşmıştı (ayrılmıştı). Yüan-chen ve diğer boyların hazırlıksız o l d u ğ u n u g ö r d ü . Bunun ü z e r i n e hızla h ü c u m edip yakalamak istedi. Diğer taraftan adam g ö n d e r i p G ö k - T ü r k l e r e durumu bildirdi. Gök-Türkler hazırlıklarını y a p ı p savaşa çıktılar. Dolayısıyla onlar tarafından mağlubiyete uğratıldılar. Ts'ııan Pao-pi'ye işten el çektirildi ve cezalandırıldı. İ m p a r a t o r i ç e çok kızdı ve K u t l u ğ u n adını kısa ö m ü r l ü (Pu-tsu-lu) olarak değiştirdi. Yüanchen (Tonyukuk) sonra askerleriyle Türgişleri cezalandırdı. Fazla zaman g e ç m e d e n ö l ü m l e buluştu. 691 yılında Kutlug öldü.

Mo-ch'o (Kapgan) ki o K ü t l ü ğ ü n küçük kardeşidir. Kutlug Öldüğü zaman onun oğlu (oğulları) gençti (çocuklu) . Bundan dolayı Mo-ch'o tahla geçip kendini kağan ilan etti. Ch'ang-shou saltanat devresinin üçüncü yılında (94) halkıyla Lİtıg eyaletine saldırıp halkı yağmaladı, ö l d ü r d ü . İ m p a r a t o r i ç e Wu, Po-ma manastırı rahibi Hsie Huai-i'yi Tai-shuo-tao harekat ordusu baş kumandam olarak 18 generale kumanda edip savaşmak üzere g ö n d e r d i . Bu kumandan daha Gök-Türklerle karşılaşmadan zafer kazanmış gibi geri d ö n d ü .

G Ö K - T Ü R K L E R ııı

85

Mo-ch'o aniden Çin sarayına adam g ö n d e r d i . İ m p a r a t o r i ç e çok memnun oldu ve ona sol muhafızları generalliği ve ülkeye d ö n e n d ü k (bağlanan) unvanlarını bağışladı. Beş bin parça hediye (eşya) sundu. Ertesi yıl tekrar elçi g ö n d e r i p barış teklif etti. Unvanlarına M ü k e m m e l Kağan unvanını ekledi. 696 yılında Ch'i-tan reisi Li-chin-chung ve Sun Wan-lao birlikte isyan ettiler. Ying ilçesine saldırıp işgal ettiler. Mo-ch'o elçi g ö n d e r i p Ho-hsi'de daha önce teslim olan ailelerin yollanması halinde askerleriyle Ch'i-tan'ları cezalandırcağını bildirdi. Kabul edince Mo-ch'o, Ch'i-tanlara taarruz etti ve Ch'i-tanları d a ğ ı t u . Reislerini yakaladı. Mo-ch'o bundan sonra kuvvetlendi. İ m p a r a t o r i ç e Wu, elçi g ö n d e r i p Mo-ch'o'ya Hsia-tie büyük Ch'an-yü ve Millî davasında başarılı kağan ilân etti. 698 yılında (Ch'eng-li saltanat devresinin ilk yılı) Mo-ch'o temsilci g ö n d e r i p , imparaıoriçenin oğlu olmayı teklif etti. Ayrıca kızı o l d u ğ u n u evlilik yolu ile akraba (müttefik) olmak isteğini bildirdi. Ö n c e d e n Hsien-heng saltanat devresi z a m a n ı n d a (670-673) Gök-Türk boylarının hepsi gelip teslim olmuşlar, Feng, Shcng, Lİng, Hsia, Shuo, T a i gibi altı eyalete yerleştirilmişlerdi. Onlara Chiang-hu (teslim olan aileler) deniyordu. Mo-ch'o yine bu aileleri istedi Ch'an-yü askerî valiliğinin topraklarım ve tohumluk darı ve tarım alederi talep etti. İ m p a r a t o r i ç e VVu, başlangıçta kabul etmedi. Mo-ch'o çok kızdı. Sözle ağır hakaretler etti. Çin elçisi Ssu-pin-ch'ing unvanlı T i e n Kueitao'yu tutukladı. 2692/a Öldürecekti. Saray onun askeri g ü c ü n d e n korktuğu zaman m ü z a k e r e l e r d e sözü alan Yao Shou, onun evlilik yolu ile akrabalık kurma teklifinin kabul edilmesini, altı eyaletin teslim olan b ü t ü n binlerce ailelerinin, kırk bin ölçek tohum ve tarım aletlerinden üç bin takını gönderilmesini teklif ettiler. İ m p a r a t o r i ç e kabul etti. B u sebeple Mo-ch'o çok kuvvetlendi. O yıl Wei prensi VVu-ch'eng Ssu-nan, Huai-yaııg prensi Yen-hsiou'ya onun kızını almasını emretti. You-pao-t'ao generali Yen Chih-wei, yardımcı C h ü n - k u a n - s h a n g - s h u (ayinler bakanı) çok sayıda altın ve ipekli kumaşlarla birlikte Karakum (Heisha)'daki G ö k - T ü r k merkezine g ö n d e r d i . Mo-ch'o, Y e n Chih-vvei'e ve yanındakilere "benim kızım L i ailesi g ö ğ ü n oğlu ile evleneceğinden şüpheliyim, Şimdi VVu ailesinden bir oğul geldi. Gök-Türkler nesillerden beri L i ailesi ile müttefikiz. Duydum k i , G ö ğ ü n o ğ l u n u n soyu azalmış, sadece i k i oğul kalmış. Şimdi askerlerimle harekete geçip, genç olanı tahta geçireceğim. " Müteakiben VVu Yen-hsiou ve diğerlerini tutukladı. Kanunsuz bir şekilde Y e n Chih-wei'i kağan ilân etli. Yüz binden fazla sayıdaki ordusuyla Ching-nan, P'ing-ti, C h ' i n g i gibi ordulara saldırdı. Ching-nan ordusunun sol Yü-chin unvanlı generali M u yüan-tse beş bin kişilik askerleriyle teslim oldu. Gök-Türkler, Kuei ve T ' a n gibi eyaletlere h ü c u m etti. İ m p a r a t o r i ç e VVu, Ssu-nun-ch'ing unvanlı VVu Chung-

86

AHMETTAŞAGtl,

kuei'c T i e n - p i n g - c h u n g - ı a o baş k u m a n d a n ı olarak, Sha-t'o Chung-i'ye T î e n ping-hsi-tao ordusu b a ş k u m a n d a n ı olarak, Y o u eyaleti askeri valisi Chang Jent'an'a, T"ien-ping-tung-tao ordusu baş k u m a n d a n ı olarak üç yüz bin askerle savaşmalarını emretti. Sol Yü-lin-wei generali Yen Ching-jung, T İ c n - p i n g hsi-tao ordusunun takviye ordusu b a ş k u m a n d a n ı tayin edildi. Yüz elli bin kişiye kumanda edip destekleyecekti. Mo-ch'o, mutad o l d u ğ u üzere askerleriyle Wei eyaledne girdi. Sonra Fei-hu ilçesini kuşattı. Aniden T i n g eyaletine saldırıp vali muhafızı Sun Yen-kao'yu ö l d ü r d ü . Küçük-büyük demeden ahaliyi yağmaladı. Evleri yaktı. Herkesi ö l d ü r d ü . İ m p a r a t o r i ç e Wu, çok kızdı. Mo-ch'o'nun unvanını başı kesik çor (Chan Ch'o) olarak değiştirdi. Sonra yine Chao eyaletini kuşattı. Chao eyaleti muhafız yardımcısı (ch'ang-shih) T ' a n g P'o-juo surlardan atlayarak kendini teslim etti. Muhafız ( T s ü - s h i h ) Kao J u c i , karşı gelip teslim olmadı. Neticede ö l d ü r ü l d ü . İ m p a r a t o r i ç e Wu, Lıı-ling prensini veliaht tayin elti. Ho-pei-ıao harekat ordusu baş k u m a n d a n ı olarak savaşmasını e m r e t ü . O r d u h e n ü z hareket etmeden M o ch'o h ü c u m a geçip Chao ve T i n g eyaletlerinin kadın erkek 80-90 bin kişisini yağmaladı. Arkasından Wu-huei-ıao'ya girdi ve geri d ö n d ü . Geçuği yerlerin ahalisinin hepsini ö l d ü r ü y o r d u . Başarı kazanılamadı. Sha-t'o Chuııg-İ ve takviye ordusu baş k u m a n d a n ı L i To-tsuo gibi k u m a n d a n l a r ı n hepsi savaşmaya cesaret edemedi. Görevi alan Ho-pei-lao baş k u m a n d a n ı T i Jen-chie yüz bin kişi ile takibe çıktı ise de onlara yetişemedi. İkinci yıl Mo-ch'o kardeşi Tou-hsi-fu'yu sol kanat idarecisi, Kulluğ un oğlu Mo-chü'yü sağ kanal idarecisi atadı. Her bir reis yirmi binden fazla süvari idare edecekti. Yine kendi oğlu Fu-chü (Bögü) 'yü "Küçük K a ğ a n " tayin edip her ikisinin üzerine oturttu. Yine C h ' u - m u - k ü n gibi on kabileyi idare ve kırk binden fazla insana kumanda edecekti. Unvanı T o - h s i (Geniş Batı) Kağan oldu. Kendisi yıl sonunda dahi Çin'in sınırlarına akın yapıyordu. Chİou-shih saltanat devresinin ilk yılında Lung-you'yu yağmaladılar ve Çin ordusunun a k ı n l a r ı n d a n on hinden fazla atı alıp gittiler. 2692/b Ch'ang-shou saltanat devresinin üçüncü yılında (703) Mo-ch'o, Baga T a r k a n ' ı g ö n d e r i p kızının veliaht ile evlenmesini teklif etmişti. İ m p a r a t o r i ç e Wu, şehzade Nan-en-p'ing prensi C h u n g C h ü n ve İ-hsing prensi C h u n g M i n g ' i saraya çağırıp onu veliaht ilân etti.

ülke

Mo-ch'o, büyük veziri t-li-t'an-han'ı saraya g ö n d e r i p bin baş at ve kendi m a l l a r ı n d a n sundu. Ve evliliğe m ü s a a d e etliği için teşekkür etti.

CÖK-TÜRtU-F.RTII

-İT

İ m para lor içe Su-yü-ı'ing adlı köşkle onun şerefine ziyafet verdi. Veliaht prenseslerle beraber saraydaki memurlarla üç sıra halinde ve i m p a r a t o r i ç e toplanmışlardı. Çok önemli şeyler sunuldu ve gönderildi. C h u n g T s u n g tahta çıkınca Mo-ch'o, L i n g eyaletindeki VVu-sha ilçesine saldırdı. Ling-wu ordusu baş k u m a n d a n ı Sha-t'o Chung-i karşı çıkıp savaştı ve yenildi. Ö l e n l e r i n sayısı altı binden fazla idi. Arkasından G ö k - T ü r k l e r Yüan ve Huei gibi eyaletlere girdiler. Lung-you bölgesinin allarından on binden fazla ele geçirdiler ve gittiler. Sha-t'o Chung-i g ö r e v d e n alındı. Ying-yün saltanat devresinin ikinci yılı (711) üçüncü ayda C h a n g J e n - y ü a n , H o - p e İ ' d e üç tane Shou-chiang-ch'eng inşa etti. Ö n c e d e n Shuo-fang ordusu ile Gök-Türkler arasında nehir sınır idi. Nehrin kuzey kıyısında Fu-yün-ssu adlı bir t a p ı n a k vardı. G ö k - T ü r k l e r akına geçecekleri zaman önce tapınağa gidip kurban kesiyorlar, ziyafet veriyorlar, mutluluk (şans) dileğinde bulunuyorlardı. B u sebeple a d a r ı n ı besliyorlar, nehir d o n d u ğ u sırada geçiyorlardı. Mo-ch'o, b ü t ü n ordusuyla batıya So-ko'ya h ü c u m etti. Chaııg J e n - y ü a n , fırsattan istifade edip onun çölün güneyindeki topraklarını ele geçirmeyi teklif etti ve üç tane teslim alma kalesi (Shou-chiang-ch'eng) yapılmasını istiyordu. Neticede tamamen g ü n e y e akın yolları kesilecekti. Askerlik süreleri bilen eski askerler onun bitmesinin başarısına yardım edeceklerdi. F u - y ü n - t s ü ' d a kaleşehir, d o ğ u d a ve batıda d ö r t yüzli mesafede üç kale yapıldı. Böylece kuzeyde üç yüz lidcn fazla toprak kazanıldı. Niou-t'ou-na d a ğ ı n d a n kuzeye d o ğ r u 180 ateş kulesi inşa edildi. Gök-Türkler otlaklar için dağı aşamadılar. Shuo-fang toprakları y a ğ m a l a n m a d ı . Askerlerinin sayısı on binlerce azaldı. Mo-ch'o batıya So-ko'ya h ü c u m edip yıktı. Ch'i-ıan ve Hsi'ler onun başarılarından sonra ona bağlandılar. O n u n toprakları d o ğ u d a n batıya on bin li den fazla oldu. Yay çeken askerlerinin sayısı d ö r t yüz bin idi. Hsie-li (İl Kağan 621-630)'den sonra en kuvvetli hale geldi. Kendisine güveniyor, halkına sert ve zalim davranıyordu. Mo-ch'o artık yaşlanmıştı. Boyların çoğu korkup dağıldı. K'ai-yüan saltanat devresinin ikinci yılında (714) oğlu İ-nie Kagan'ı, T \ m g e Tegİn'i ve kız kardeşİninİn kocası Ta-pa İlıeber A-shih-pi'yi, süvarilerle Peİt'ing'İ kuşatmaya g ö n d e r d i . Sağ Hsiao-vvei generali K o u Ch'ien-kııan kalenin muhafızı i d i . A n i d e n çıkıp kalenin dışında T ı ı n g - e Tegin'i Öldürdüler. Diğerleri geri çekildi. Ta-pa İlıeber geri d ö n m e y e cesaret edemedi. Karısı ile birlikte gelip Ç i n ' e bağlandı. Sol muhafızları generali ve Yen-pei bölgesi prensliği sunuldu. H a n ı m ı n a ise Chin-shan prensesi u n v a n ı verilmişti. O n tane köle, on d ö n at ve hediyeler verdi. Ertesi yıl (715) O n O k boyunun sol kanad şadı Tuo-lu Çor, sağ kanad şadı Beş Nu-shih-pi Beş erkinin oğul ve damatları, Kao-li M o nan-chih, Kao-wcn-chien, Chia-tie askeri valisi Ssu-t'ai ve diğerleri birbirlerini

BS

AHMETTAŞAGIL

takiben gelip teslim oldular. T o p l a m on bin ç a d ı r d a n fazla idiler. N e h r i n güneyindeki eski t o p r a k l a r ı n d a oturmaları emredildi. Kao VVen-chien Sol Weiyüan-wai büyük generali ve Liao-hsi batı bölgesi d ü k ü tayin edildi. Hsia-tie SsuT a i , özel Sağ Wei-yüan-wai generali Hsia-t'ie askeri valisi, Lou-kung bölgesi d ü k ü oldu. Diğer arta kalan reislere bulundukları mevkiye g ö r e farklı hediyeler ve unvanlar sunuldu. Mo-ch'o'nun kızının kocası A-shih-te H u - l u aniden Çin sarayına gitti. Özel olarak karşılandı. O sonbaharda Mo-ch'o Dokuz O ğ u z reisi A-pu-ssu ve diğerleri ile çölün kuzeyinde savaştı. Dokuz O ğ u z l a r ağır bir yenilgiye uğradılar. İnsanları mahvoldu. Hayvan ve insanlarının çoğu öldü. A pu-ssu halkına liderlik edip gidip Ç i n ' e teslim oldu. D ö r d ü n c ü yılda (716) Kapgan kuzeyde Dokuz O ğ u z l a r a saldırdı. T o l a r m a ğ ı n ı n k e n a r ı n d a savaştılar. Bayırkular ağtr bir bozguna u ğ r a d ı . Mo-ch'o zaferine güvenerek az sayıda askerle d ö n ü y o r d u . Hazırlıksız Bayırku'ların arta kalanlarına liderlik eden Chie-ssu-lüe, Söğüt O r m a n ı n d a gizlendiği yerden çıkarak Mo-ch'o'ya saldırdı. O n u ö l d ü r d ü . O sırada yabancılar içinde bulunan elçi H o Ling-ch'üan, onun kesik başını Çin b a ş k e n t i n e taşıdı. K ü t l ü ğ ü n oğlu Kül T e g i n eski boyunu çağırdı. Mo-ch'o'nun oğlu Küçük Kağanı ve b ü t ü n kardeşlerini arabalarım güvenilir adamlarını ö l d ü r d ü . Sol Hsien-vvang (Bilge Prens) Mo-chih-lien'i Bilge Kağan olarak tahta geçirdi. Bilge Kağan 716 yılında tahta oturdu. Asıl yabancılar arasında unvanı Küçük Şad idi. Dostça bir yapısı vardı. Kül Tegin'in başarısı sayesinde tahtı elde etmişti. Kül Tegin'e ısrar etti ise de o kabul etmedi. Bunun üzerine o Sol Bilge Prensi oldu. Askerleri ve a d a r ı idare edecekti. O zamanlar Hsi'ler ve Ch'i-tan'lar birlikte Çin sınırına b a ğ l a n m a k ü z e r e gelmişlerdi. T ü r g i ş l e r d e n Su-lu kendini kağan ilân etmişlerdi. G ö k - T ü r k boylarının çoğu korkup kaçmışlardı. Mo-ch'o z a m a n ı n d a Tonyukuk, plânlama, strateji reisi i d i . Ö n c e Mo-ch'o'nun maiyetindeki bütün memurlar Kül Tegin tarafından ö l d ü r ü l m ü ş t ü . T o n y u k u k ü n kızı Bilge'nin hanımı idi. B u yüzden ö l d ü r m e m i ş , boyuna d ö n m ü ş t ü . Tekrar idareye getirildi. Yetmiş yaşından fazla idi. Yabancıların hepsi onu sayıp h ü r m e t gösteriyorlardı. A-hsi-lan Hsia-t'ie Ssut'ai ve diğerleri nehrin batısında isyan etuler. Başlangıçta teslim olan aileler (Chiang-hu) güneyde i d i . Sol muhafızları generali Ch'an-yü yardımcı askeri valisi C h a n g Chih-yün, onların silahlarını alarak nehri geçmelerini emrediyordu (müsaade ediyordu) . Yabancılar bu yüzden ondan nefret etuler. Yü-shih-chung-ch'eng unvanlı Chiang Htıei sınırlan teftiş etme m e m u ı n olarak yabancıların İçinde i d i . Yabancılar kendilerinin yaysız ve oksuz o l d u k l a r ı n d a n avlanamadı İdarini şikayet ettiler. Bunun ü z e r i n e silahları iade edip d ö n d ü . Bundan dolayı d ü ş m a n olup karşı geldiler. C h a n g Chih-yün hazırlıksızdı. Teslim olan ailelerle Ch'ing-kan-ling'de

GÖK-TÜRKLERHI

89

savaştı. Fakat, m a ğ l u p oldu. Kendisi de esir düştü. C h a n g Chih-yün kendisinin G ö k - T ü r k l e r e teslim e d i l e c e ğ i n d e n ş ü p h e ve korku duyuyordu, Shuo-fang baş k u m a n d a n ı Hsie N a askerleriyle onları takip edip yendi. Asiler Ta-pin'e vardı. Yine general K u o C h i h - y ü n ' ü n tarafından mağlubiyete uğratıldılar. Asiler perişan oldu. Dağılarak Hei-shan'daki Hu-ycn-ku (vadi) 'ya atıldılar. C h a n g C h i h - y ü n ' ü serbest bıraktılar ve gittiler. İ m p a r a t o r , m a ğ l u p o l u ş u n d a n dolayı C h a n g C h i h - y ü n ' ü idam ettirdi. Bilge Kağan, teslim olan aileleri elde edince g ü n e y e akın yapmak istedi. Tonyukuk dediki:" T a n g reisi cesur ve kuvvetlidir. İnsanları huzur ve refah içindeler. Fırsat d o ğ m a d ı k ç a hareket edemeyiz. Bizim halkımız yeni toplandı. Hasta ve zayıflar. Beslenip kendilerine gelmeleri için üç yıldan fazla zamana ihtiyaç var. Değişimi (gelişmeleri) g ö r ü r ona göre harekete geçeriz. " 2693a Bilge yine şehirlerin etrafına surlar yaptırmak ve Budist mabedleri inşa etmek istedi. Tonyukuk yine dedi k i : " Olmaz. T ü r k l e r i n hane sayısı az. Çin'in yüzde biri bile değil. Genellikle karşı gciebiliyoruz. Suları otlakları takip ederek bir yerde sürekli ikamet etmeyerek yaşıyoruz. Avcılık insanların mesleği. İnsanların hepsi savaşa için eğitimli, kuvvediysek yağmaya giriyoruz. Zayıfsak dağlara, ormanlara saklanıyomz. T a n g askeri her ne kadar çok ise de idaresi faydasız (savaş için) . Eğer surlu şehirler inşa edersek, bir h ü c u m d a kaybedilir. T ' a n g l ı l a n n avantajına olup, ele geçirirler. Ayrıca Budizm insanları Mabedler inşa edilemez"

zayıflatır.

Savaş

alanlarında

faydası

yoktur.

Bilge Kağan ve diğerleri onun dediklerini derinden etkilenip kabul etti. Sekizinci yılın kışında (720) Yü-shih-tai-fu unvanlı Wang C h ü n , Shuo-fang baş k u m a n d a n ı olarak, batıdan Basmıllann, d o ğ u d a n Ch'i-tan, H s i gibi İki yabancının o yılın s o n b a h a r ı n d a hareket ettirilmesini, Shuo-fang ordusunun da ilerlemesiyle G ö k - T ü r k i e r i n Chi-lo suyunun yukarısmdaki merkez otağlarının basılmasını rapor elti. Bilge bunu duyunca çok korktu. Tonyukuk dedi k i : " Basmıllar şimdi Pei-t'ing'de iki yabancı (Liang-fan) d o ğ u d a , birbirlerine çok uzaklar. Güçllerini biri eş liri p hareket edemezler. Wang C h ü n ' ü n askerleri buraya gelemez. Eğer gelirlerse, onlar varmadan çadırlarımızı üç g ü n l ü k yola naklederiz. T ' a n g askerlerinin yiyecekleri biter, geri giderler. Ayrıca Basmıllar hafif (güçlü değiller) Duydum ki, ö n c e d e n gelecekler bu iyi bir avantaj. Wang C h ü n ile C h a n g Chia-chen birbiri ile anlaşamaz. Eğer istedikleri yerine

90

AilMFTTASAĞ"-

getirilmez İse hareket etmeye cesaret edemez. Eğer Wang C h ü n ' ü n eşekleri ve adan gelmez ise Basını Nar yalnız gelirler, saldırıp kolayca ele geçiririz. " Basmıllar neticede G ö k - T ü r k l e r i n merkezine vardı. Wang C h ü n ve İki yabancının askerleri gelmedi. Basmıllar korktu ve geri çekilip gittiler. Gök¬ T ü r k l e r onlara saldırmak istediler. Tonyukuk dedi k i : " Bu halkın evi bin li uzakta sonra s a l d ı n n z . Şimdi saldırma zamanı değil. En iyi onları takip etmektir. Pei-ı'ing'e İki yüz li kalınca Tonyukuk orduyu yollara ayırdı. Ö n c e Peiı'ing'i ele geçirdiler. Sonra Basmıllan m a ğ l u p ettiler. Halklarının kadın erkek hepsi G ö k - T ü r k l e r e esir düştü. Dönüşe geçtiler. Tonyukuk askerleriyle Ch'İht'ing'c girdi. Eyaledn at ve koyunlarını yağmaladı. Yang Ching-shu, I.iang eyaleti askeri valisi, yardımcı general ve P'an-kuan olan Yüan C h ' e n g ' ı GökT ü r k l e r e karşı savaşa g ö n d e r d i . Tonyukuk dedi k i : " Eğer Ching-shu kalede kalıp savunmaya geçti ise barış yaparız. Eğer askerlerinin çıkarıp buraya geldi ise, bu bizim lehimize avantaj savaşalım. Başarı bizim" Chİng-shu'nun emrindeki askerler Ch'i-tan'ların o l d u ğ u yerde asilerle (Gök-Türklerle) karşılaştı. Yüan Ch'eng askerlerine birbirlerinin omuzlarına tutarak savaşmalarım emretti. Sonra çözüldüler. Rüzgar, kar, soğuk y ü z ü n d e n yay ve mızraklar çalışmadı. Neticede subaylar büyük bozguna u ğ r a d ı . Yüan C h ' e n g vücudunu soyup (zırhlarını çıkarıp) kaçlı. Yang Ching-shu g ö r e v d e n alındı, i.iang eyaletinin işleri sivil müfettişlerle idare edildi. Bundan sonra M o ch'o'nun halkına sahip oldu. A n i d e n elçi g ö n d e r i p barış teklif etli. H s ü a n T s u n g ü n oğlu sayılmayı istedi. İ m p a r a t o r kabul etti. Shang prensesi isledi. İ m p a r a t o r çok h ü r m e t gösterdi ve hediye bağışladı. 2693/b 726 yılında imparator doğuyu ziyaret edecekti. Chung-shıı-ling unvanlı Chang Yüe askerlerin sayısının a n ı l a r a k sınırlarda G ö k - T ü r k l e r e karşı hazırlık yapılmasını teklif etti. Ping-pu-lang-chuııg unvanlı P'ci Kuang-t'ing dedi k i : " Feng-shan t ö r e n i n i n yapılması başarımızın kudretimizin işidir. Eğer asker çağırır, sınırlara yığarsak, bu törenin gerçek a n l a m ı n a uymaz. " C h a n g Yüe dedi k i : " G ö k - T ü r k l e r her ne kadar barış teklif ettilerse de vahşi kalplidirler. Bilge Kağan dost canlısı İnsanları seven bir karaktere sahip olsa da onun emrindeki Kül Tegin cesurdur ve m ü k e m m e l savaşçılıkta ö n ü n d e kimse yoktur. Tonyukuk p l â n l a m a ve strateji ü r e t m e d e çok bilgilidir ve kuvvetini a r t ı r m a k t a d ı r . L i C h ' i n g vaktinde Ç i n ' d e yerleştirilenlerdendir. Üçü kalplerini birleştirip hareket ederler. Bizim doğuyu ziyarete gideceğimizi biliyorlar. Çok az ihtimal olsa dahi sınırları nasıl savunuruz?"

CÖK-TÜRKLERIII

91

P'ei Kuang-t'ing, onun büyük vezirinin çağır ilip, onların seferine katılmasını (rehine g i b i ) , e ğ e r kabul etmezlerse hareket edilmeyeceğini söyledi. Yüe, onun sözünü kabul etti. Bunun ü z e r i n e Chımg-shu-chi-sheng unvanlı Yüan Chen'a Hung-lu-ch'ing unvanı verilerek, G ö k - T ü r k l e r e gönderilip, bu fikir açıklandı. Bilge Kağan, h a n ı m ı , Tonyukuk, Kül Tegin ve diğerleri ile birlikte çadırın içinde daire şeklinde oturuyorlardı. Ziyafet tertip etmişlerdi. Bilge dedi ki: " Tibetliler k ö p e k soyundan gelir. T a n g ile evlilik yaptılar. Hsi'ler ve Ch'i-tan'lar eskiden Gök-Türklerin kölesi idi. Onlar da T a n g prensesi aldılar. Gök-Türkler eskiden beri sürekli evlilik yolu ile akrabalık kurmak teklifinde bulundular. Nasıl kabul edilmez?" Yüan C h e n dedi k i : " Kağan imparatorun oğlu, baba oğul nasıl evlilik ilişkisi kurar?" Bilge dedi k i : "İki Yabancı (Hsi ve Ch'i-tan'lar) ya hem Çin soyadı hem de prenses sunuldu. B u duruma göre nasıl olmaz? Ayrıca duydum ki, yabancılara giden prensesler G ö ğ ü n o ğ l u n u n kızları değil, Şimdi istediğimizin gerçek ya da sahte olması fark etmez. Eğer talebimiz yerine getirlmezse, bu bizim için tabilerimizin g ö z ü n d e gerçek eksiklik olur". Yüan durumu imparatora rapor edeceğine söz verdi. Bilge, A-shih-te İl teber'i Çin sarayına hediyelerle g ö n d e r d i . İ m p a r a t o r u n d o ğ u seyahatine katılacaktı. Silahlarıyla hızla ö n d e n gidip avlanmalarına izin verildi. T ö r e n bitince büyük bir ziyafet tertip etti. Hediyeler bağışlandı ve gönderildiler. Fakat, evlilik işi kabul edilmedi. Bundan sonra büyük veziri saraya g ö n d e r d i . Tibetlilerin gizlice a n l a ş m a yaparak sınırlara saldırmak teklifinde bulundular. Mo-chih-lien (Bilge) kabul etmedi ve imparatora bildirdi. İ m p a r a t o r da çok memnun oldu. Fermanla Shuo-fang'daki Batı Teslim A l m a Kalesinde karşılıklı pazar yapmayı kabul etli. Yıl sonunda birkaç on bin parça işlenmiş ipek sundu. Mo-chih-lien (Bilge Kağan) öldü. Devlet adamları onun oğlunu İ-jan Kağan olarak tahta geçirdiler. Sekiz yıl sonra öldü. O n u n kardeşi Pi-chia (Bilge) K u tuo-lu (Kutiug) Kağan tahta geçti. Ertesi yıl Çin sarayına elçi g ö n d e r d i . Teng-li unvanı sunuldu. A n i d e n sol şadı P'an-ch'üe T e g i n tarafından öldürüldü. Bunun ü z e r i n e Bilge Kagan'm oğlu tahta geçti. Yine K u d u g Yabgu tarafından öldürüldü. O n d a n sonra tahta çıkan da ö l d ü r ü l d ü . Yabgu'nun kendisi Kağan oldu. T i e n - p a o saltanat devresinin başlangıcında onun büyük boyları Uygur, Karluk ve Basmıllar beraberce Yabgu'ya saldırıp onu ö l d ü r d ü l e r . Basmılların reİsİ Chie-tie-i-shih, kağan İlan edildi. Neticede Uygur ve Karhıklar kendilerini sol ve sağ yabguluklar ilan etmişlerdi. Hepsi aynı anda elçi g ö n d e r i p , Çin'e durumu bildirdiler.

w

A H M E T TAŞAÖ11.

Devlel a d a m l a r ı P ' a n - c h ü e Tegin'in o ğ l u n u Wu-su-mi-shih O n u n oğlu Ke-la-to, Batı Şad'ı tayin edildi.

Kağan seçtiler.

İ m p a r a t o r u n elçileri ona k e n d i l i ğ i n d e n Çin'e itaat etmesini söyledilerse de Wu-su-mi-shih dinlemedi. O n u n emrindekilerden Basmıllaı ve üç boy Wu-sumi-sbih'ya h ü c u m etdler. Wu-su-mi-shih perişan olup kaçtı. O n u n batı yabgusu A-pıı-ssu ile Ke-la-to beş bin çadır insana liderlik ederek gelip teslim oldular. Ke-la-to, Huai-en prensi oldu. Üç yıl sonra Basmıllar ve diğerleri Wu-su-mishih'yı ö l d ü r ü p kesik başını başkente gelirdiler. İ m p a r a t o r l u k atalarının yattığı yere g ö t ü r ü l ü p sunuldu. O n u n kardeşi Pai-ınei Tegin Wıı-lung-fu Pai-mei Kağan olarak tahta geçti. Neticede G ö k - T ü r k ülkesinde büyük karışıklık çıktı. Devlet adamları Basmıl reisini kağan seçtiler. Fermanla Shuo-fang özel idarecisi (chic-ıu) Wang Chungssu askerlerini hazırladı. O n u n karışıklığının b u l u n d u ğ u Sa-ho-nei d a ğ ı n a ulaştı. O n u n Sol A-po T a r k a n ' ı n a saldırıp II boyunu bozguna uğrattı. Sadece unun kendisi ve sağ tarafı itaat altına alınamamıştı. Sonra Uygur ve Kartuklar, Basmıl kağanını ö l d ü r d ü l e r . Uygur Kutlug Boyla, onun yerine geçti. Unvanı Kutlug Bilge Kül Kağan oldu. Ertesi yıl Pai-mei Kagan'ı ö l d ü r d ü kesik başını ulaştırdı. Bilge Kagan'ın hatunu Po-fü, halkına liderlik ederek gelip kendiliğinden İtaat etli. G ö ğ ü n oğlu (Çin imparatoru) Hua-wo binasında onun ve vezirlerinin şerefine eğlence tertip etti. O İş İçin güzel şiir söyledi. H a t u n a Ping-kuo Fu-jen unvanını sunuldu. İlk yıl yüz bin ölçek darı verildi. G ö k - T ü r k ülkesi Sonraki Wei h a n e d a n ı n ı n T a - t ü n g saltanat devresi z a m a n ı n d a başlayıp burada sona erdi. Bundan sonra bazen vergi getirenlerin hepsi Dokuz O ğ u z boyları idi. Denilir k i , onun topraklarınin hepsini Uygurlara geçli. Başlangıçta onun kabilesinin batıya ayıranları Batı Gök-Türkleri idi.

ÇİN KAYNAKLARI Chioıı T a n g

Shu

I isin T a n g Shu T u n g Tien Tsu-chih Tüııg-chicn Wen-hsien T'nng-k'ao T a n g Huei Yao T ü n g Chih Ts'e-fıı Yiiaıı-Kııei

096IT-I1IA '-tofow « W 'snSunx 'ioSimjaí %m± ' o *O0fTO|0 1H>1 si.iej 'xnciuappao (3Jnı)anon(-nox I -"'s ss|puoiiippv s»10(s] ' 3 ' » u u u n r ^ S 3

' IH3I ! - d 'xiiüiuappao p.injjanorji-no 1 sai .ins siuaurroori -g 'sauiiEAEqo s

re

8961 lad-iE j^ ' u ^ n n / p n njtorj •Svıe.ı-uaf

SUEVO

0861 iad-iej_ 'wtiip /o SUJ/K psuotsijj 'unÀ-iio Sueio 8961 IiiqiiEis; 'ııŞrıpoc; isa^-inj, JnSXn pp3 'nıŞojsjeo 1561 'IX 'txpWS FWUO r™° W^'S

'*>[™± M^mp-ri, j , «0 S W N ^aiiix "V d "Sjaqpoog

'I¿61 isodspng 'roiling vtpnjs "aSug !|-uaisu ssaamij jo spueqsiiH aqx " V 'pequiog 996I'8£ 'Il '5961 9£'I a iizy |rr}J sip Jaqf) " M '8uEg

VAJVHOOAOHIH

96

BİBLİYOGRAFYA

Clauson, G . , T u r k s a n d Wolves,

Studia Orientalia,

Clauson.

Dictionary

G., A n Etymological

XXVIII,2,

Helsinki

1964.

of Pre-thirteenth Century Turkish,

Oxford

1972. C l a u s o n , G . , T h e O r i g i n o f the T u r k i s h A l p h a b e t , Clauson, G . , A N o t e on Qapgan, Cordier, H . .

Hısoıre de la Chine.

Acta Orientalia,

X X X I I , Leyden

Journal of Royal AsiatU Society, Paris

1956.

1922

C z e g l e d y , G . , N o m a d N e p e k V a n d o r fasa N a p k l e t t ö l N a p n y u g a ı i g , B u d a p e s t Czegledy,

G , On

the

Confederations, Czegledy,

Numerical

Composition

Acta Orientalia,

G ,

Edebiyat

of

X X , Budapest

K . , Cogay-quzi, Qara-qum, Kök Ö n g ,

Candarlıoğlu,

the

Ancient

1969.

Turkish

Tribal

1972.

Acta Ortentalta Hungarka,

Ötuken Bölgesindeki Büyük Uygur Kağanlığı

F a k ü l t e s i y a y ı n l a n m a m ı ş d o ç e n t l i k tezi), İ s t a n b u l

Deguignes, J., Histoire Generale des Ihın, des T a r t a r e s O c c i d e m a u x , P a r i s l756-58( Türkçe

{İstanbul

X V , 1-3

Üniversitesi,

1972.

T u r c s , des

Mongol

et des

Donuk, A . , Eski T ü r k D e v l e ü e r i n d e İdari-Askeri

Eberharcl, W.,

Çm Tanhi,

Ankara

Ankara

Ergin,

M.,

Franke, O.,

Orhun Abideleri,

Acta Orientalia,

Acta Orientalia,

İstanbul

XVIII,1965.

X X I , Budapest

1968

1970.

Geschihte des Chinesischen Rekhes,

B e r l i n , 1,1930,11,1936.

G a b a i n . A . M . V . , K ö k u i r l ü e r i n T a r i h i n e K ı s a b i r B a k ı ş , DTCF, H / 5 , 1944, V I 1 I / 3 ,

Gabain, A.M.V., Eski Türkçinin Gnwwri( leTC.M Akalın), Ankara 1988. Gernet, J , A History of Chinese Civilisation. C a m b r i d g e

1990

G i b b , H A R , O r i a / b ^ a / I r a p f H n z n a n r r ü r k ç e tere.) İ s t a n b u l G i r a u d , R.,

L'Empire de Turcs Celestes,

Grousset, R.,

1988.

1942.

Ecsedy, H . , O l d T u r k i s h Titles C h i n e s e O r i g i n , Ecsedy, H „ T r i b e a n d T r i b a l Society,

U n v a n ve T e r i m l e r , İ s t a n b u l

1987.

Çin'in Şimal Komşuları,

Bozkır İmparatorluğu (tere.

1930.

Paris I960.

R.Uzmen) İstanbul

Autres

H.Cahit Yalçın, İstanbul

leıt.

1325h.)

Lberlıard, W..

1970.

1981.

1950.

BİBLİYOGRAFYA

97

Hanıilton, J „ Toquz-oguz et On Uygur, JA 1964. Hamiltoıı, J., Les Ouighours a l'époque des Cinq Dynasties, D'après les Documents Chinois, Paris 1955. Hayashi, T., Development of a Nomadic Empire, Bulletin Ancient and Orient Muséum, XI, 1990 Hirth, F., Nachworte zur Inscrift des Tonyukuk, ATIM, II, Folge 1899. İzgi, Ö., XI. Ytizylia Kadar Ona Asya Devletlerinin Çinle Yaptığı Ticari Münasebetler, TED, IX, 1978. İzgi, Ö., Uygurların Siyasî ve Kültürel 7anfti{Hukuk Vesikalarına Göre), Ankara 1987. Julien, St., Documents Historique sur les Tou-kiouc Extraits du Pien-i-tien, et Traduit du Chinois par, JA, 1864. Julien, St., Documents sur les Tou-kioue, Paris 1877. Kafesoğlıı, İ., Türk Millî Kültürü, Îstanbuh 1987. Kafesoğlu, İ., Eski Türklerde Devlet Meclisiffoy), Türkoloji Kongresi Zabıtları, İstanbul 1980(basılış tarihi). Kafesoğlıı, İ, Ölümünün 1250. Yıldönümü Münasebetiyle Bilge Kağan, Belleten, 196, 1985. Klyastorııy, S.,G,-Livcsic, The Sogdian X X V I , 1 .Budapest 1972.

Inscription of Buğu t Rcvised, Açta Orientatia,

Klyashtorny, S.G., Sur les Colonies Sogdiennes de la Haut Asie. UAJbr, X X X I I / l - 2 , 1961. Klyashtorny, S.G. Orhun Abidelerinde Kengü Kavmi yer Adı, Belleten, 69, 1954. Klyashtorny, S.G., A Propos de Mots Sogd "Barçàkar Buqaracj L'lys" de l'inscniption deKülTegin, CAJ, III, 4, 1958. Klyastorııy, S.G., Orhun Yazıtlarına göre Orta Asya milletlerinin Araplara karsı mücadelelerine dair, Belleten, 104, 1962. Kurat, A . N . , Göktürk Kağanlığı, DTCF.X, 1-2,1952. Laszlo, F„ Dokuz Oğuzlar ve Göktürkler, Ankara 1950. Liaııg Shih-ch'iou, Chinese- English Dictionary, Tai-pei 1986. Ligeti, L., Bilinmeyen İr, Asya(terc. S.Karatay), Ankara 1986.

98

BIBLIYOGRAFYA

Lin En-hsicn,

Tu-chüe Yen-chıou,

T a i - p e i , 1987.

L i u Mao-tsai, Die Chinesischeıı Nachrichten zur Geschichte der O s t - T ü r k e n ( ü - k ü e ) , 2 cild, Wiesbaden

1958.

L i u İ - l ' a ı ı g , A S t u d y o f the G e n e a l o g y o f T ü r k Q a g h a n , Pien-cheııg,7, 1 9 7 6 . Liu İ-t'ang, C h o u S h u T ü - c h ü e C h ü a n K'ao-chu,

Pien-cheng,

Pien-cheng,

12, 1 9 8 1 .

Uu

İ-ı'ang, Suei Shu T ' u - c h ü e C h ü a n K'ao-chu,

üu

İ - t ' a n g , H s m T a n g S h u T ü - c h ü e C h ü a n K a o - c h u , Pttn-e/t*ng,l2,1981.

Liu İ-ı'ang, H s i n T ' a n g Shu H s i T ü - c h ü e C h ü a n K'ao-chu,

12,1981.

Pien-cheng,

14, 1 9 8 3 .

M a c k e r r a s , C , T h e U i g h u r E m p i r e 7 4 4 / 8 4 0 , A c c o r d i n g t o the T ' a n g D y n a s t i c H i s t o r i e s , C a n b e r r a 1968. M o r i , M . , O n the chi-li-fa(eltebir) a n d C h i - c h i n of T ' i e l e Tribes, M o r i , M . , A - s h i h - l e Y ü a n - c h e n ve

Tonyuquq,

Acta Asiahca,

9,

1966.

İslam Tetkikleri Enstilüsü Dergisi,

V,

1973 N e m e t h . G y , D e r V o l k s n a m e T ü r k , KcsA, 11,4,1927. Orkun, H.Namık,

Eski Türk Yazıtları,

Ankara

1987.

Ö g e l . B . . E s k i T ü r k Y a z ı t l a r ı n ı n A p u n m l a n ve F u - l i n P r o b l e m i , Belleten, 3 3 . 1 9 4 5 . Ögel.B.,

Türk Kültür Tarihi,

Ögcl, B T ü r *

Müolojtsi,

Ankara

I, A n k a r a

1962.

1987.

Ö g e l , B . . T ü r k l e r d e Devlet Anlayışı. A n k a r a 1982. P a r k e r , E . H . , A T h o u s a n d Y e a r s o f the T a r t a r s , L o n d o n Pelliot, P., L ' o r i g i n e de T o u - k i o u e ,

1924.

N o m C h i n o i s des l u r e s , TP, X V I , 1 9 1 5 .

P e l l i o t , P . , L a F i l l e d e M o - t c h ' o Q a g h a n et ses r a p p o r t s a v e c K ü l T e g i n , T V . X V , P u l l e y b l a n k , E . G . , A S o g d i a n C o l o n y i n i n n e r M o n g o l i a , TP, X X X X , Pulleyblank, E . G . , Chinese N a m e s for T u r k s J / t O S , L X X V , Pulleyblank,

E . G . . Some Ramarks on

die Toquzoghuz

1915.

1951.

1965. Problem,

UAJhb,

XXVII.1-2,

1956. Pulleyblank, E . G . . T h e Background of ihe Rebellion of A n Lu-shan, L o n d o n R a s o n y , L . , Tarikte

Türklük,

Ankara

1971.

1955.

1-4,

BİBLİYOGRAFYA

gg

Rotours, Des R., Les Grand Fonctionnaires des Provinces en Chine Sous le Dynastie de T'ang, 2 cild. Leyden 1943. Salman, H . , VII. Ve X . Asırlar Arasında Önemli Türk Boylarından Kartuklar ve Karluk Devleti. Türk Dünyası Araştırmaları, 15. Aralık 1981. Salman. H . , Türgısle-r, Ankara 1999. Seclıin, J., Trade, Peace and War Between tlıe Nomadic Altaic and the Agriadtural Chínese, Pien-cheng,1,1970. Shuichi. k . T a ı ı g International Corresponden se. Acta Asiática, 55, 1988. Sinor, D., Hisiorícal Role of the Ture Emipre, Cahier d'histoire Mondiale, 1,1953. Sinor, D., Establishment and Dissolution of the Türk Empire, Cambridge 1990. Sinor, D„ Qapgan, Journal of Royal Asiatic Society, 1954. Şeşen, R., Eski Araplara, Göre Türkler, Türkiyat Mecmuası, X X , 1968. Taşağıl. A . Kapgan Kagan(692-716), Belleten 218. 1993. Tasagıl. A. Gök-Türklerin Sonu ve Belgeleri, Belleten, 236, 1999. Taşağıl, A., Kapgan Kağan Devrinde Gok-Türk - Çin Münasebetleri, Türk Dünyası Arattırmaları Dergisi, 65 1991. Taşağıl, A., Ktıllug Kağan ve 11. Gök-Türk Devletinin Kurulusu, Bir Dergisi, 4. 1994. Tasagıl, A., Gök-Türkler I, Ankara 1995. Taşağıl, A., Gök-Türkler II, Ankara

1999.

Tekin, T. Orhon Yazıtları, Ankara 1988. Tekin, T., Tunyukuk Yazıtı, Ankara 1994. Togan, Z.V.. Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1970.

09

'Ot- '8E 'SE '2E '™FV

-inSiifi tnXne

26 '88 '08-8İ 'Oi 'nd-nss-y

55 '£5 'IS 'OS '9 '-'«D ^ruÀng Zç ' E J E q n g 68 'ft'IL

'9r 'SF '9 ' u ı z ı p n g

68 '6V ' 8 f 'Qf'Ll ' l « p t i g

'£8 'F9 '£9 'F2 "61 'ZI •uaiia-irenA »i-qiqs-v '£8 'SI 11 "6 '8 ' " J - U 3 M » W

15 '05 ' 8 u 3 j ai-qiqs-y 'SI 'Ope 3JÎV) ai-Miqs-V ¿8 'id-qiqs-V '02 'nsı-ısnç Eu-qiqs-y 'E8 '81 '01 '6 '8 '"J-iqs-'N e n - q u i s - y gg 'Sniinjj E i i - q i s - v '!•£ ' U 3 I S H Eu-qiqs-y '£8 'E9 '81 '21 ' i l 'usiu-nj Eu-qiqs-y m

'8i '19 0 t ç , i p f l u a ^ D KM* V 'g i . i • i aSjig Bu-qiqc-y

-68 '28 ' 8 İ ' 9 İ 2 İ 'Oi '65 '55-25 '0S"H

F

'2E '82 '9-E 2 "(«3!|-nq>ow) ueSe){ aSpg ¿ ¿ ' u n i e ^Spg

'11 '(^Iiqen) eu-qiqs-v '82 ' ( ^ E i i i j ] ) l u y

H

16 '68 '88 ' £ i ' I i 'Oi '¿5 'f-S-15

dB

'Sf '62 ' -rv

'8p 'it> ' G r ' « • 'If- 'Ot '8E '££ '82 'OS '^|tg

'28 '9İ ' K '09 '85 '5£ 'ass-nd-y

06 '68 '¿8 '08 ' S i ' I i ' 6 9

26 'ES "9i

'09 'if- 'It- *8£ ' K 'EE '9 "(8111,1-13,1) nqsqiag '28 '£9 '29 '«uauorj uEpatren

"G9 '6S '£1 "(umpei. od-v) «mi-rej. edy 6 £ 'Ope J3A) nftreiuv

02 'UEBE}I Z E g

62 '(ipe aBiog) pd-uy

88 ' 0 İ ' W 'If 'OF '9E 'EE 'f ' i e i r o p i A E g

22 'I8EUI.IT ury

62 ' g 'UE)siî(jnx i l E g 26 ' 9 İ 'ifi

, J 3

2£ '(ipE aSjog) isq-iry

j n

n J , - ^ O 0 ijEg

£2 '1EU1-0E j_ uy

26

8 ¿ '09 'ucqs-tn uy -68 '28 '6¿ '£¿-P¿ '2i 'It 'F9 09-95 *¿»

6 £ 'OP* 3|BM) iSury

9F "6£ '86 > £ OE '9 '(im-Isq-Ej) J l | | l i a » a

0

£E '8sg s j E g 82 'İKÖİ

SEiiiEg

E> '(sıi|n-znjı) u n S E S E i E g

F

'UEp[Ep8os qno un/ 69 '9F 'SE 'iE

't>£ '££ 'S£ '82 '81 '01 '6 '"-rqSEn. ÎBïrV 88 '0¿ '!«.l-nss 3!,l-«!M3

98 '99 '62 ' U K 1 J B J , e 8 e g

-a-

F

-V-

NlZia 13N30

F

UB

SU

1-! .-V

'UBI-ISU.-V

lil/.İN

11)1!

-CChan-ch'o ( Başı kesik Çor), 25, 65, 86 Chang Chia-chen, 47, 71, 89 Chang Chih-lien. 44, 70 Chang Chih-yün, 88, 89 Cltang Hsing-shih, 14 Chang Huei, 67 Changjen-tan, 32 Chang Jen-yüan, 69, 87 Chang Mn-chin, 63, 81, 82 Ch ang-an, 8, 59 Ch'ang-hsin (Çin imparatoııı), 81 Ch'ang-p'ing (Bölge adı), 16, 64, 67, 84 Chang-shih (Unvan), 63. 78, 86 Ch'ang-shoıı (Çin İmparatoru), 64, 84, 86 Chang-shu-ling (Unvan), 48 Chang-yüe, 48, 49, 72, 90, 91 Chan-yii (Yün-chung), 11, 12. 14. 15, 44, 63, 65, 70, 83, 85 Chan-yii (Unvan), 23. 65, 70, 73, 88 Ch'an-yii-tou-hu-ftı, 23 Chao (Eyalet), 26, 27, 66, 68, 86 Chao Küo, 67 Chao Wen-kuei, 22 Ch'eng Chien-li, 60 Clı'eng Wu-t'ing, 15 Ch'eng-ch'i, 32 Ch'eng-li (Çin İmparatoru), 65, 85 Chen-wu (Bölge adı), 61, 80 Ch'e-pi. 9 Chia-kuei-tuıı (Yer adı), 73 Chiang Huei, 44. 70, 88 Chiang-hu (Teslim olan aileler), 85, 88 Chia-chic-ssu-l'ai, 44 Chiao-ııa (Dağ), 14 Chia-t'ie (Bölge adı), 70, 87 Chie-clıih-lüe (Bayırkıı reisi), 36, 70 Chien-mcn, 64, 84 Ch'ien-niou, 83 Chien-shan (Unvan), 64 Chie-ssu-lüe, 88

Chie-üe-i-shih Kağan, 57, 59, 60, 75, 82. 91 Chie-tu-fu-shih (Ünvan), 78 Chie-tu-shih, 80 Chih-chıh. 67 Chi-hsi, 34 Chih-pien (Kale adı), 77 Ch'üVt'ing, 47, 72, 90 Chih-ıou (Han İmparatoru), 68 Chi-luo Suyu, 46,71.89 Chin Hanedanı, 63 Ch'ing. 25 Ching Ciring, 73 Ch'ing-i, 65. 85 Ch'ing-k'ang-ling (Yer adı), 44, 70, 88 Chi-pei (Yer adı), 35 Chie-slıih-shuai, 9 Ch'in (Hanedan), 67 Ching-nan, 25, 65, 65 Ching-pien (Kale adı), 59 Chin-shan (Altay Dağları), 32-34 Chin-shan Prensesi ( Ünvan), 33, 34, 69, 87 Chin-wu, 74, 75 Chiou-shih (Çin İmparatoru), 66, 86 Chou, 67 Chou Tao-mou, 83 Chu-chiou (Cadde adı), 60 Chüi-kung. 63 Chü-mi-kün, 28, 46, 66, 86 Chün-ch'iou (İlkbahar-yaz). 67 ChungTsung, 26, 30. 32, 66, 87 Chung-chün, 66, 86 Chung-ming, 66, 86 Chung-shu-ling (Unvan), 72, 90 Chung-shuh-chih-sheng (Ünvan), 72, 90 Ch'un-kııaıı-slıang-shu (Ünvan), 65, 85 Ch'ü-p'ing, 67, •çÇikler, 32, 38 Çogay-Kuzı (Ts'ung-ts'ai Dağı), 8, 12, 18, 63, 83 Çor (Ünvan), 34, 43, 83 Çungarya, 28

DİZİN

Çuş (Irmak), 39 Çuş Başın (Yer adı), 41 -DDemir Kapı (Yer adı), 29, 37, 40 Doğu Gök-Türk Devleti, 9, 83 Dokuz Oğuzlar, 3, 8, 12, 13, 18, 35, 39, 40, 41, 63, 70, 76, 77, 83, 88, 92 Dokuz Tatarlar, 39 -EEdizler, 41 Ek-tağ (Yer adı), 29 En-p'ing, 66 Ezgenti Kadız (Yer adı), 39, 41 -FFang Shu, 67 Fei-hu (Yer adı), 25, 65, 86 Feng (Eyalet), 14, 15, 23, 61, 65, 85 Feııg Chia-ping, 32 Feııg-chih, 83 Feng-chou (Yer adı), 79 Feng-hsin, 60, 78 Feng-shan (Tören dağı), 72, 90 Feng-tan (Tören adı), 73 Fu-ying, 84 Fu-yün-tsü (Budist tapınağı), 69, 87 -GGobi Çölü, 9, 16, 17, 57, 58, 60, 64 •HHan Hanedanı, 68 Han İmparatoru, 67, Han Ssu-chung, 20 Hei-clı'ih Chang-chih (Büyük general), 16, 17, 64, 84 Hei-shan (Yer adı), 10, 44, 71, 89 Heng Suyu, 11 Heng-you (Bölge adı), 25, 65 Ho-ch'ü (Yer adı), 70

103

Ho Feng-yao, 33, Ho Ling-ch'üan, 36, 41, 70, 88 Ho-hsi (Yer adı), 65, 85 Ho-la, 73 Ho-lin-ko-er (Şehir adı), 17 Ho-pei (Bölge adı), 26, 87 Ho-pei-tao, 66, 86 Hou-shao (Kale adı), 32 Hsia (Eyalet), 15, 23, 29, 65, 83, 85 Hsiang (Eyalet), 26 Hsiang Wan-tan, 29 Hsiao-sha (Küçük Şad), 42, 71 Hsiao-Ssu-ye, 10, 83 Hsiao-wei, 87 Hsia-lie (Bölge adı), 88 Hsia-tie Ssu-T'ai, 88 Hsie Huai-i (Budist rahip), 17, 20, 21, 64, 84 Hsiejen-kui, 14, 15 Hsie Yüan, 61, 78 Hsieıı-heng (Çin imparatoru), 85 Hsien-t'ing (Çin İmparatoru), 65 Hsien-wang (Bilge Prens), 88 Hsiler, 33, 34, 57, 62, 69-71, 73, 76, 77, 81, 87, 88, 89, 91 Hsin (Eyalet), 15, 29, 64, 84 Hsin-p'iııg-tao (Ordu), 17 Hsin-tsou, 67 Hsiung-nular, 67 Hsü Ch'in-ming, 22 Hsüe Na, 44. 71, 89 Hsüe Tüng-hai, 63, 81, 82 Hsüan Tsung (Çin İmparatoru), 33, 35, 46, 47, 48, 50, 51, 53, 56, 58, 59, 72, 90 Huai-en (Yer adı), 76, 92 Huai-yang (Bölge adı), 65, 85 Huang T'ai-tzu, 66 Huang-hua-tui, 64, 84 Hua-wu-lou (Köşk). 58, 75, 76, 78, 83, 92 Huei (Eyalet), 31, 46, 66, 87 Hular, 67 Hun-chie-lou, 62, 63, 81, 82 Hung-lu-ch'ing (Ünvan), 69, 72, 83, 91 Hunlar, 67, 68

DİZİN

11)4

Huo-pa İlleber (Ünvan), 34, 41 Huo-pa-shih-shih-pi, 46 Hu yen-ku (Yeradı), 44. 71, 89

-IIdukKuI (Ünvan), 38 Ink Göl, 28, 32 Işbara Yanıtar, 40

-Iİ-hsing (Bölge adı), 66, 86 İ-jan Kağan, 53. 55, 56, 58. 73-75. 82. 91 İl Kağan (Hsie-li), 8, 11, 63, 83, 87 İli (Nehri), 28. İ-Ii T'an-han, 30, 66, 86 İlieber, 40. 41, 45, 50, 73 İlteriş, 8, 19, 23, 28, 65 İlteriş Büyük Ch'an-yü (Unvan), 65, 85 İnançu Çor, 52 İ-nan-ju, 75 inekler Gölü. 13 İnel. 28. 29, 33, 36, 37, 41, 42 tnd Kağan, 5, 29, 34, 41 İ-nie Kağan, 69, 87 İranlılar. 52 İrtis (Nehir). 32, 37, 38 İşiyi Likeng, 52 İzgiller (Ssu-chieh), 35, 41

-Jjuei Tsung (Çin İmparatoru), 32, 33 Jung-tiler, 66 Juo-lin-wei, 65

-KKadırkan (Dağları), 44 K'ai-yüan (Çin imparatoru), 69, 70, 87 Kamu (Bölge Adı). 11, 39, 47 Kaojuei, 26, 86 Kao Wen-chien, 35, 70, 87, 88 Kao VVen-yüan, 70 Kao-chie (Kabile adı), 68

Kaoliler (Koreliler), 35, 70 Kao-li Mo-nan-chih, 87 Kao-li (Çin İmparatoru), 67 Kao-tsung (Çin İmparatoru), 10, 11, 83 Kapgan, 3, 4, 19-42, 46. 48. 54, 58, 60, 64¬ 66, 70, 74, 78, 84. 88 Kara Göl, 40 Karagan (Geçit), 43 Karakum (Hei-sha-ch'eng), 11, 12, 24, 30, 65, 85 Karlııklar, 6, 34, 35, 39, 40, 41. 44, 45, 57¬ 60, 75-77, 79, 82, 92 Keçen (Yer Adı), 45 Ke-la-to, 75-77, 82, 92 Kem (Nehir), 32, 38 Kırgız, 22, 37, 40, 52 Kırgızlar, 3, 22, 33, 37, 38, 46 Kıtan (Ch'i-tan). 6. 13, 17, 18, 34, 43. 46-49. 51, 52, 64, 65, 69-73, 85. 87, 88, 89, 90,91 Kızılkum (Çöl), 29 Ko-chie-li-pi, 53 Ko-la-to, 58 Kögmen Dağları, 22, 33, 37, 38 Kök Ö n g (İrmak), 13, 45 Ku (Çinli general), 13, 52 Kuang-ie (Çin imparatoru), 79 Kuei (Eyalet), 25 Kui (Eyalet), 14 Kui-ch'eng (Bölge adı), 22 Ku-li Pei-lo (Uygur reisi), 59, 76 Ku-lung-fu Pai-mei, 59, 60, 63, 76 K ü n Suyu, 58,77 Kuo Ch'ien-kuan. 69, 87 KuoChih-lien (Çinli general), 44. 71, Kuo Chih-yün, 89 Kuo Yüan-chen, 33 Kurt Dağı (Lang-shan), 10 Koşu Toıok (Tuluk), 40 Koşulgak (Yer adı), 41 Kuei (Eyalet), 85 Kuei (anglar, 66 Kul, 20

DİZİN

Kutlug, 1-3, 5, 8, 11, 13-20, 28, 36, 42, 46. 54, 63, 64, 66, 70, 75, 76, 82¬ 84. 86 Kutlug Bilge (Kırgız Reisi), 46 Kuılug Bilge Kül Kağan, 76, 92, Kutlug Boyla, 59, 92 Kutlug Yabgu (Ku-tou-lu), 57, 58, 63, 64, 82 Ku-tuo Yabgu, 75,91 Küçük Kağan (Hsiao-k'o-han), 5, 28, 36, 41, 42, 66, 70, 86, 88 Küçük Şad, 70, 88 Kul Tegin, 2, 5, 20, 29, 33, 36-12, 49, 51-54, 70.72, 73, 88, 90, 91

-LLan (Eyalet). 14, 15 Lan-shan (Yer adı), 77 Li (Hanedan), 23, 24, 65, 85 Li Chia-yün, 14 Li Ch'iao (Başyezir). 24 Li Chih, 56, 74, 75 Li Chin-chung, 64, 85 Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li

Ch'ing, (Çin İmparatoru), 72, 90 Chüan, 53, 74 Jung, 53, 74 Shih-huo, 46 Shou (Yer adı), 68 Ssu-chien (Vali), 14 Ssu-wen, 83 T a - p ü (Talabı reisi), 46 To-tsuo, 20, 27, 66, 86 Ying-chia, 83

Liang (Eyalet), 22, 48, 72, 90 Liang-chih (Bölge adı), 16 Liaııg-chou (Yer adı), 47 Liao-hsi (Bölge adı), 87 Li-chin-chung, 22 Li-kung-li (Çinli general), 47 Lin Hu (Yer adı), 68 Ling (Eyalet), 15. 20. 21. 23, 30, 57, 64, 65, 66, 84, 85 Ling-chou-tu-tu (Unvan), 76

11).-,

Ling-hsing (Bölge adı), 33 Ling-wu (Bölge adı), 28, 30, 66. 87 Liou Mien, 61, 80 Li-pu-shang-shu (Ünvan), 83 Lisün Tay Sengün, 53 Li-to-cha, 16 Liu Mau-tsai, 31 Li-yüe. 67 Lou Ching, 66 Lou-kung (Bölge adı), 88 Lu Fu, 66 Lu-kung (Bölge adı), 70 Lu-ling (Bölge adı), 66, 86 Lung-shih, 66 Lung-you (Bölge adı). 28. 30. 66. 86 Lü Hsiang, 50, 73 -MMa Wang, 61. 79 Ma-İ (Yer adı), 67 Makaraç, 52 Man-i'ler, (Çinli olmayan yani yabancılara verilen ad), 67 Maveraünnehir (Kengü Tarban), 28, 29, 40, 43 Miaolar, 66 Ming-sha (Yer adı). 67 Ming-tsung, 62, 63, 80 Mo Tegin, 46 Mo-chih-Iieıı (Bilge Kağan), 70, 88, 91 Mo-ch'o (Kapgan), 12, 26, 63-66, 69, 70, 72, 78, 83-88, 90 Mo-chü. 66, 86 Moğol, 22, 33, 57, 61 Mo-nan-chih, 70 Mo-tun. 67 Mou-chu (Unvan), 43 Mu-jung Hsüan-tse, 25, 65 Mukan Kağan, 52 Mu-ts'e (Yer adı),77 Mu-yüan-tse, 85

Dİ/İN

-NNan-en-p'ing, 86 Nek (General), 52 Niou Shih-chiang, 32 Niou-t'ou-chao-na-shan (Dağ adı), 69, 87 Ni-shu Erkin, 20 Nu-chieler, 57, 76, 77 Nu-shih-pi (Kabile adı), 28, 70, 87 -OOğul Tarkan, 52 Oğuz Bilge, 52 Oğuzlar, 13, 14, 17, 35, 39,41, 43, 45 On ok (Türgişler), 22, 28. 34, 37. 38, 42, 52. 66, 70. 87 Ordos (Bölge adı), 38 Ordug (Karargah), 41 Orhun Abideleri, 33, 54 Orhun Yazıtları, 1, 4, 5. 19, 20, 28, 33, 37 O m Asya. 49, 52, 54. 57, 59, Otrar (Şehir), 28 •Ö-

Örpen (yer adı), 38 Ötuken, 2, 13, 18, 59, 60

-PPai-ma Manastırı. 20, 64. 84 Pai-me (Ünvan). 76, 92 F a n Kuan (Ünvan), 72, 90 F a n Kul Tegin, 57, 58, 75 Fan-chüe Tegin, 75, 82,91, 92 Fang Chien, 61, 66, 78 F e i Hsing-chien, 10, 11, 83 P'ei-Huai-ku, 24, 26 F e i Kuang-t'iııg, 48, 49, 72, 90, 91 P'ei-ping (Eyalet), 14 Ping (Eyalet), 14, 29 Püıg (Ordu). 23 Pin-kuo Fu-jen (Ünvan), 76, 92 Ping-pu-iang-chung (Ünvan), 72, 90 Fing-ıi, 25, 65, 85

Fan-chüe Tegin, 75, 82, 91, 92 Po-hı Hatun, 56, 76, 92 Po-hai, 80 Po-ssu-ma-po, 62, 80, 81 Po-te-chih Tegin, 58, 74 P ü Ying, 64 Pu-tsu-lu (Ünvan), 17, 64, 84 -SSağ Kanal Beş Nu-shih-piler, 28, 34, 70, 87 Sağ Kanat Şadı, 28. 42. 46, 56, 70, 74, 75, 87 Sağ Pu-ch'üe (Ünvan), 66 Sa-ho-nei (Dağ), 59, 92 Sang-kan (Irmak), 57, 76, 77 Sarı İrmak, 26, 32, 37 Selenga (Irmak), 43 Semerkand, 33 Seyhıın (Nehir), 29 Slıa-he-nei-shatı (Yer adı), 76, 79 Shan-hsi (Eyalet), 16 Shang (Bölge adı). 72, 90 Shan-tan (Yer adı), 47 Sha-l'o Chung-i (Saça Sengun), 25. 27, 30, 31.38, 40, 66, 67, 86, 87 Shan-tung (Yer adı), 37 She li-yüan-ying. 11. 63. 83 Sheng (Eyalet), 23. 65. 85 Sheng-lung, (Çin İmparatoru), 69 Shih Hsien-chung. 61, 80 Shih-a-shih-pi, 34, 69 Shih-kuaıı ch'i-chü-shu-jan, 74 Shih-ling, 29 Shih-shu, 67 Shih-te (Çin imparatoru), 78 Shou-chiang-ch'eng (Teslim Alma Kalesi), 31, 51, 87 Shutı-yü Chü-p'iııg, 15, 64, 84 Shuo (Eyalel), 15, 16, 23, 63-65, 84. 85 Shuo-chiang-ch'eııg, 69 Shuo-fang (Bölge adı), 21 , 3 2 . 44. 46, 56, 51, 60. 64, 68, 71, 76, 78, 87, 89, 91, 92 Shuo-fang-tao, 69

DİZİN

107

Sir Tarduşlar, 9 Soğdlar, 23, 29, 52 Soğd (Aileler), 24, 29

Tamgacı (Mühürdar), 52 T a m ı g İduk-baş (Yer adı), 34, 39, 40 Tan (Eyalet), 25, 85

So-ko (Türgiş Başbuğu), 29, 33, 69, 87 Sol Kanal Şadı, 28, 42, 46, 56, 58, 70, 74, 75, 87 Sol Tu-lu Boylan, 34 Songa Dağı, 38 Songa Ormanı, 33 Soğul Ormanı, 36, 41, 70, 88 Ssu-ma (Unvan), 14 Ssu-nung-clı'ing (Ünvan), 65, 85 Ssu-piıı-ch'ing (Ünvan), 85 Ssu-pu, 70 Ssu-l'ai, 70, 87 Suei-ye (Tokmak) Şehri, 20 Sui Hanedanı, 15 Sui-yüaıı (Eyalet), 17 Su-lu, 43, 88 Sun Lao-mı, 57 Sun Wan-lao, 22, 64, 85 Sun Yen-kao, 25, 66, 86 Sung (Bölge adı), 32 Sung Ch'üan, 33 Sung-mo (Bölge adı), 22 Su-yü-t'ing (köşk Adı), 30, 66, 87

T a n g , 2. 3, 6, 14-16, 18, 26, 34, 35, 45, 47, 48, 49, 51, 57, 58, 61, 63, 71, 73, 82, 89, 91

-ŞŞad (Ünvan), 12, 37

-TTabar (Yer adı), 40 Tadık Çor, 40 Tai (Eyalet), 14, 15, 23, 29, 63, 65, 85 T'ai-hsie (Park ve bahçelerdeki çardaklar), 68 Tai-lin, 68 T a i - p ü shoad-ch'ing (Ünvan), 83 Tai-shan (Yer adı), 48, 50 T'ai-shoıı (Ünvan), 78, 84 T'ai-tse, 66 Talaş (Nehir), 28, 43 Ta-lo (Gök-Türk Prensesi). 58, 74

T'ang Hanedanı, 3, 9, 15, 16, 20-23, 26. 27, 29, 33-35, 38, 43-46, 50, 51, 54, 55, 56, 60-63 T'ang Hsiu-ching, 15, 32, 33 T'ang Po-jo, 26, 66, 86 Tanguılar, 28, 38 Ta-pa İlteber, 69, 87 Ta-p'iıı (Bölge adı), 44, 71, 89 Tarduş (Kabile), 37, 52 Taspar, 6 Tatabılar (Ilsiler), 6, 33, 34, 43, 44, 46, 47¬ 49, 51, 52, 69-72, 87, 88, 91 T a - ı ü n g (Çin imparatoru), 76, 92 T a - t ü n g (Kale adı), 59, 77 Tegin (Tigin), 32, 34, 37 Tengri Kağan (Teng-li), 55-57, 58, 60, 74, 75,78, 82,91 T i Jen-chie, 27, 66, 86 Tiao-lu (Çin imparatoru), 83 Tibetliler, 20 ,49, 51, 73, 78, 91 Tien Kuei-tao, 24, 65, 85 Tien-ch'eng (Çin imparatoru), 80-82 T'ien-fu (Çin imparatoru), 81, 82 T'ien-pao (Çin imparatoru), 75-79, 82, 91 T'ien-ping, 25, 29, 65 T'ien-ping-chung-tao, 86 T'ien-ping hsi-iao, 65, 86 T'ien-ping-tung-tao, 65, 86 T'ien-shoıı (Çin İmparatoru), 64 Ting (Eyalet), 10, 14, 25, 27, 65, 66, 86 Ting-hsian, 83 Togıı Balık (Şehir adı), 39, 41 Togu Irmağı, 39 T'o hsi (Geniş Batı), 28, 42 T'o-hsi Kağan, 66, 86 Tola (Irmak), 13, 33, 36, 39, 88 To-lo-ssu (Kale adı), 58, 77

DİZİN

108

To-lu (Kabile adı), 28 Tongra (Kabile adı) 39, 41 Tongra Eşim, 13 Tonyukuk (A-shih-te Yüan-chen), 2, 3, 5, 12-19, 22, 24, 28, 29. 37, 38. 42-47, 49, 50, 52, 53, 56, 70-74. 83, 84, 88-91 Tou-tan (Türgiş. reisi), 34 T ö n g k e r Dağı, 52 Ts'ang Ssu-yeıı, 31, 69 Tsou. 67 T s ü (Mor) Irmağı, 17 T s ü a n Pao-pi, 16, 17, 64, 84 Tsu-chen Saray adı), 51 T s ü e i Chih-pien, 14, 63, 84 Tsung Cheng-ch'ing 74 T s ü - s h i h , 66, 86 T u Yü, 67 Tu-a-shu, 63, 81 Tudunluk, 11, 83 Tuduıı Yamtar, 44 Tudun Çor ( T ü - t ı m Ch'o), 63 T ü n g - e (Tongra Tegin), 34, 69, 87 T ü n g - k u a n g (Çin imparatonı), 80, 81, 82 Tu-hun, 81 Tuo-hsi-fu, 12, 28, 41, 63, 66. 83 Tuo-lu Çor, 70, 87 T ü - h ı m (Kabile adı),62 Tu-hu'su Ch'eng Chien-li, 80 Tu-yii-hunlar, 35 Türgişler (Tu-ch'i-shih), 3, 17, 18, 28, 32-34. 37, 38, 40, 41, 43, 64. 70. 84, 88 Türgiş, kağanı, 33 Türgi-yargın (Göl), 33. 40 Türk Sir Halkı, 13

-UUder (Unvan), 51 Ulıığ Erk (Ünvan), 40 Uygur, 6, 9, 57-60. 75-77, 82, 91, 92 Uygurlar, 43, 57-60, 62, 63, 75, 76, 92

Uygur İlteberi, 43 Uygur Kağanı, 59

-WWang Chiu-yen, 16 Wang Chung-ssu, 54, 55, 57-59, 76, 77, 79, 92 Wang Chün, 46, 71, 72, 89, 90 Wang Hsio-chie, 20, 21 Wang Huei, 67 Wang Pen-Ii, 11. 12, 63, 83 Wang Te-mao, 14 Wan-suei T ü n g - t ' i e n (Çin İmparatoru), 64 Wei (Eyalel), 14, 25, 63. 65, 86 Wei Hanedanı, 76, 92 Wei Shih-chia, 16 Wei Yüan-chung (Ong Tutuk). 28, 29. 38, 39, 40 Wei-chung, 84 Wei-wang wu-ch'eng-ssu-nan, 65 Wei-yuan-wai, 70, 87 Wen Yen-po. 63, 83 Wen-ming, 63, 84 Wu (Sülale), 25, 85 Wu (İmparaloriçe), 16, 17, 20. 23-27, 29, 30, 64-67, 84-86 Wu Chung-kuei, 25, 65, 85 Wu-ch'eng Ssu-nan, 85 Wu-su-mi shih Kağan (Ozmış), 58, 59, 74¬ 77, 79, 82, 92 Wu Ycn-hsiou. 24. 25, 30, 65, 85 Wu-chih-le, 37 Wu-huei-tao (Bölge adı), 27, 66, 86 Wu-lung-fu Pai-mei Kagan, 92 Wu-sha (Kasaba), 30, 66, 87 Wu-şunlar, 67 Wu-wei, 77

-YYa (Bir müzik aleti), 67 Yao Shou, 24, 65, 85 Yabguluk. 12 Yang Ching-shu, 47, 72, 90

DİZİN

Yang Tsai-ssu, 24 Yang-ch'ün-ıao (Unvan), 64, 84 Yang-wu-chih Tegin, 32, 34 Yen (Eyalet), 29 Yen Chih-wei, 22, 24, 25, 26, 27, 65, 85 Yen Ching-jung, 25, 65, 85 Yenisey (Bölge adı), 22, 38 Yen-jan-tao, 16, 64, 84 Yen-pei (Bölge adı), 69, 87 Yen-shan (Bölge adı), 34, 46, 67 Yiğen Siliğ Bey, 40 Yin (Shang) Hanedanı, 66 Ying (Bölge adı), 22, 64, 83, 85 Ying-chüan-chün (Yer adı), 61, 78 Ying-yang (Bölge adı), 64, 84 Ying-yün (Çin imparatoru), 87 Yir Bayırkular, 40

•

Yollug Tegin, 52, 53 Yü, 66 Yüan (Eyalet), 10, 31, 66, 87 Yüan Cheng, 47, 49, 72, 73, 84, 90, 91 Yüan-kui, 14 Yü-chin-wei-chung, 84 Yü-chu-kung, 58, 74, 82 Yü-chung4ang (İdari Bölge), 64 Yün-chung (Bölge adı), 63, 83 Yü-lin-wei, 86 Yü-sai-fu, 74, 82 Yü-shih-chung-ch'eng (Unvan), 70, 88 Yü-shih-tai-fu (Kumandan), 71, 89 Yü-ssu Tarkan, 56, 75

BELGELER

. üj ft"** &&j-g

^

^

*g

ft

*

w *

m

«

*|lm^-r-
W

It***?*!?****?*

*tfywiifisOT^ ^ ä ^ M J t^I?

st*

f r ^ é H i K ^ ^ w ^ n ^ - m ^

Kr íh^ Wffi'« V W * » tt H Ä

m tf-K-K lift ßK-fcfts w ^ w ö ; ^ ^ ^ ^ - < r

S8 W&W « ä ^ « «

*K

« " 1 Hn-tf-W

W K ^ - » m ^ K W - W i r «

ŞgWPgj»»«MWI^»gjgjlg^jgW

H « V

i t W

»

w

w

w

*

»

a § S s j í i É ^ l ? "u* * * * * * * & $

lit- i ^ K

?Ş tM ^ ' s m ^ r ^ H İ ^ ^ i * Îî

*

n

Wn I

€1 ( >VH=1

j

____

XÖ^fr frlIïtaH-MM at»! 14-

'iK ri * í S i w W K « W C * * « . » KH M ÜS ÈS iïj R-HtW ffij J

v> X' KP İt >H«?KSÇfİ5lHr; $ 5 $ s a c

| ¡ iy$ ^

.JŞlifJr^ı!?

^ fit $| i f i ^ ^ ï d ^ ^ i ^ t ^ ' f - ^

fri H ç g ı I

WÄ^Wf^NÑ^iíS K # S t ó

«es*

•niMH-M

EHE t 14-

*1