Göktürkler-2

GÖK-TÜRKLER II A H M E T TAŞAĞIL

T Ü R K TARİH KURUMU

"Genç ağabeyini

yaşta

hayata

merhum

aziz haurasına

GÖKTÜRKLER n (Fetret Devri 630*81)

veda

Fevzi "

eden Taşağıl'm

ATATÜRK T Ü R K

KULTUR, T A R İ H

İlli.

VK

TARIM

K U R U M U V H . D i z i - Sayı 1 6 0

YÜKSEK

K U R U M U

Y A Y I N L A R I a

GÖK-TÜRKLER n (Fetret Devri 630-681) A H M E T TAŞAĞIL

OSMANLI

700.

TÜRK

TARİH

DEVLETİ'NİN

K U R U L U Ş YİL D Ö N Ü M Ü

K U R U M U

BASIMEVİ

19 9 9

A N K A R A

Taşağıl, Ahmet Gök-Türkler n (fetret devri 630-681) / Ahmet T a ş a ğ ı i — A n k a r a : Türk T a r i h K u r u m u , 1999. v i i i , 128, [12] s . ; 24 c m - ( A K D T Y K Türk Tarih K u r u m u yayınlan ; V I I . D i z i - Sa. 160") B i b l i y o g r a f y a ve indeks var, I S B N 975 - 16 - 1113 - X ( T k . ) I S B N 975-16-1106-7 1 Göktürkler - Fetret D e v r i . 2. Türkistan - Çin, 7. y.y. I. E. a. I I D i z i . 950.13

ISBN

975-16-1113-XTk.

I S B N 975-16-1106-7 R a p o r t ö r : Prof. D r . Ö Z K A N İ Z G İ

IÇINDEKILER ÖNSÖZ

VII

KISALTMALAR

IX

GİRİŞ

1

1- G ö k - T ü r k T a r i h i n i n 630-681 Yıllan Arasındaki G e n e l K a r a k t e r i

1

2- 630-681 Yıllan Arası G ö k - T ü r k T a r i h i K a y n a k l a n ı m ı D e ğ e r l e n ­ dirilmesi

4

3. 630 Yılından Ö n c e Gök-TÜrkler

5

4- Ç i n l i l e r i n G ö k - T ü r k Ülkesindeki H â k i m i y e t l e r i n i n O r h u n A b i ­ delerine Aksetmesi

10

I- D O Ğ U G Ö K - T Ü R K D E V L E T İ NİN Y I K I L M A S I

13

1- İl K a g a n ' i n Esir Düşmesi ve Ö l ü m ü

13

2- T u - l i Kağan ın Faaliyetleri

16

3- D o ğ u GÖk-Türk D e v l e t i Yıkıldıktan S o n r a M i l l e t i n İ ç i n d e B u ­ lunduğu D u r u m 4-

Çin'e

Giden

19 Gök-Türk

Gruplarının

Yerleştirilmeleri

K o n u s u n d a Uygulanan Politika

20

5- Esir Gök-Türklerin Sarı İ r m a ğ ı n G ü n e y i n d e Yerleştirilmeleri.... 6- C h i e - s h i h - s h u a i ' m

Gök-Türkleri

Bağımsızlığa

24

Kavuşturma

T e ş e b b ü s ü ve G o k - T ü r k l e r i n G e r i G ö n d e r i l m e y e B a ş l a n m a s ı . . . .

25

7- S s u - m o ' n u n Çinliler T a r a f ı n d a n Kağan Yapılması ve İdaresinin Başarısızlığa Uğraması

27

II- D İ Ğ E R T Ü R K B O Y L A R I N I N Ö N P L A N A Ç I K M A S I V E C H ' E Pİ'NİN B A Ğ I M S I Z L I K H A R E K E T İ

32

1- S i r T a r d u ş l a r n ı A s k e r i ve Siyasî G ü c ü ( 6 2 7 - 6 4 7 )

32

2- C h ' e - p i K a g a n ' i n Bağımsızlık T e ş e b b ü s ü

39

3- D i ğ e r Küçük T ü r k Boylarının Ç i n ile M ü n a s e b e t Kurmaları

41

III- D O Ğ U G Ö K - T Ü R K Ü L K E S İ N D E Ç İ N K O N T R O L Ü

48

1- D o ğ u G ö k - T ü r k Ü l k e s i n i n Ç i n l i l e r T a r a f ı n d a n İdari B ö l g e l e r e Ayrılması 2- Ç i n D e v l e t H i z m e t i n e G i r e n T ü r k B e y l e r i

48 50

«-1

IV- ÇİN H Â K İ M İ Y E T İ N E KARŞI B A Ğ I M S I Z L I K H A R E K E T L E R İ N İ N BAŞLAMASI V E GELİŞMESİ

59

V- B A T I G Ö K T Ü R K Ü L K E S İ N İ N PARÇALANIP ÇİN N Ü F U Z U N A GİRMESİ V I - ÇİN H Â K İ M İ Y E T İ N İ T A N I M A Y A N

64 BATI GÖK-TÜRK

BEYLE­

RİNİN M Ü C A D E L E L E R İ

70

1- Batı G ö k - T ü r k Ü l k e s i n d e Çinliler T a r a f ı n d a n İdarî D ü z e n l e m e Yapılması

75

V I I - T Ü R K İ S T A N Ş E H İ R L E R İ N İ N 630-682 Y I L L A R I A R A S I N D A K İ DURUMU

78

VIII- B E L G E L E R

84

1- T ' ı ı n g T i en

84

a - D o ğ u G ö k - T ü r k l e r i ( T u - ç h ü e Slıaııg)

84

b - B a u Gök-Türkleri ( T ' u - c h ü e H s i a )

92

2- H s i n T a n g S h u

98

a- S i r T a ı d u ş l a r

98

SONUÇ

107

KAYNAKLAR

İH

BİBLİYOGRAFYA

U5

DİZİN

H9

BELGELER

ONSOZ D ü n y a d a G;.k-Tıırk larıhı araştırmaları ıkı yuz yıldan 1 t/la b i r s i n e d i r yapıl agel m e ş i n e r a ğ m e n fetret d e v r i adı v e r i l e n 030-682 yıllan a r a s ı n d a k i / a m a n d i l i m i t e f r r r u a ı l ı b i r ş e k i l d e ele a l ı n m a m ı ş t ı r . B u n u n l a b i r l i k t e b u d e v i r l e i l g i l i bazı Ç i n c e k a y n a k m e t i n l e r i batı d i l l e r i n e t e r c ü m e edilmiştir. Araştırıcılar g e n e l l i k l e 542-630 ve 682-744 yılları arasında c e r e y a n e d e n b a ­ ğımsız G ö k - T ü r k d e v l e t l e r i n i n t a r i h l e r i ü z e r i n d e y o ğ u n l a ş m ı ş l a r d ı r . Gök¬ T ü r k hâkimiyetinin batıda ve d o ğ u d a kesintiye uğradığı d ö n e m sadece b i r ­ kaç sayfa ile geçiştirilmiştir. Ikı yüz yıllık G ö k - T ü r k f a t i h t i n b i r b ü t ü n o l a r a k d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z d e -1 yıllık fetret d e v r e s i n i n i h m a l edilişinden dolayı boşlukla kaldığı h i s s e d i l m e k tedll

H a l b u k i , b u /aman suresi i ç i n d e d t G ö k 11 ık larıhı d e v a m e t m i ş i n

G e r e k Doğn Gök- Türk ü l k e s i n d e , g e r e k Batı G ö k - T ü r k ü l k e s i n d e u / u n s ü ­ r e l i bağımsı/hk m ü c a d e l e l e r i o l m u ş , e n kuvvetli v c p a r l a k d e v r i n i yaşayan T a n g İmparatorluğu sıkımdı a n l a r yaşamıştır. I l a l ta. b u m ü c a d e l e l e r i n bazı­ ları Çin Seddi'ıün g ü n e y i n d e T a n g h a n e d a n ı b a ş k e n t i n e yakın v e r l e r d c c e ­ reyan etmiştir. Diğer taraftan 627 yılından İtibaren k u v v e t l e n m e y e başlayan h a n e d a n a m e n s u p o l m a y a n bazı T ürk boyları tarih s a h n e s i n d e ö n e m l i r o l o y n a m a y a başlamışlar, 647 yılından s o n r a h e m e n h e p s i Ç i n ' e elçi g ö n d e r ­ m e k suretiyle siyasi temas kurmuşlardır. 630 yılının başında İI(Hsie-li) Kagan'ırı Ç i n ' e esir düşmesi ile D o ğ u GÖk-TÜrfc D e v l e t i n i n yıkılması ü/erine başsız k a l a n m i l l e t üç g r u b a ayrıldı B i r k ü l l e Sİr Tardıışlara, i k i n c i s i D o ğ u T ü r k i s t a n ' ı n kuzey taraflarına g i d e r ­ k e n , yüz b i n kişilik ö n e m l i b i r külle Ç i n ' e sığındı. Ö n c e bunları kuzey Çin'de dağıtarak eyaletlere ycrlcşlircn T ' a ı ı g h a n e d a n ı 630 yılında Gbie-slıilı-slmai'ın isyanından s o n r a ü l k e l e r i n e g ' - r i g ö n d e r d i . Y i n e Doğu G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n i n yıkılması İle ortaya çıkan Sİr T a r d u ş l a r ı n siyasi g ü c ü 647 yılına k a d a r varlığını sürdürdü. R e i s l e r i n i n B i l g e Kağan unvanını taşıdığı b u boy, G o b i Ç ö l ü ' n ü n k u z e y i n d e k i bütün eski Doğu G ö k - T ü r k D e v l e t i t o p r a k l a n ı n e l d e tutuyordu. 648 yılında A l tay dağlarının k u z e y i n d e ortaya çıkan C h ' e - p i Kağan, b a ş ­ ladığı bağımsızlık m ü c a d e l e s i n d e bazı boyların i h a n e t i y ü z ü n d e n başarılı

ÖNSÖZ

VIII

o l a m a d ı . N e t i c e d e D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesi t a m a m e n Ç i n l i l e r i n k o n t r o l ü a l ­ t ı n a g i r d i . Askerî v a l i l i k l e r tesis e t m e k s u r e t i y l e D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesini d a h a yakından i d a r e e t m e y e başladılar. 650 yılındaki b u idarî d ü z e n l e m e ü z e r i n d e b i r k a ç değişiklik o l m a s ı n a r a ğ m e n 682'de I I . G ö k - T ü r k D e v l e t i k u ­ r u l u n c a y a k a d a r d e v a m etti. 679'da başlayan ilk bağımsızlık h a r e k e t l e r i Ç i n l i ­ l e r t a r a f ı n d a n kanlı b i r şekilde b a s t ı r ı l m a s ı n a r a ğ m e n , Kııtlug (İlteriş) ve T o n y u k u k liderliğindeki m ü c a d e l e 682 yılında h e d e f e ulaştı. B u tarihte b a ­ ğımsızlıklarını k a z a n a n G ö k - T ü r k l e r , 744 yılma k a d a r b u n u sürdürdüler. Batı G ö k - T ü r k D e v l e t i doğuya n a z a r a n farklı b i r g ö r ü n ü m arz e d i y o r d u . O n l a r ö n c e Çin saldırılarından değil, k e n d i h a n e d a n üyelerinin çekişmeleri yüzünden karışıklığa d ü ş t ü l e r . T ' u n g Yabgu Kagau'uı 630 yılında amcası B a ­ ğ a d ı r t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l m e s i ü z e r i n e başlayan iç savaşlar kısa aralıklarla y i r m i yıl sürdü. B i r b i r l e r i y l e ç a r p ı ş a n Batı G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n g e l e n beyler, Çin'deki T ' a n g İ m p a r a t o r l ı ı ğ ı ı ' n d a n destek aramaya çatıştılar. Dolayı­ sıyla b u n d a n y a r a r l a n a n Ç i n l i l e r , e l l e r i n i b u ülkeye u z a t m a fırsatı b u l d u l a r . 650'li yıllarda A-shİh-na Ho-ltı İsimli b i r Batı Gök-Türk beyi Ç i n ' e bağlanmayı k a b u l l e n e m e y e r e k u z u n b i r m ü c a d e l e y e girişti. Ü z e r l e r i n e Çinli, Gök-Türk ve U y g u r l a r d a n oluşan büyük b i r o r d u g ö n d e r e n T ' a n g h a n e d a n ı Batı T ü r ­ kistan'ın ö n e m l i b i r kısmını Ç i n ' e b a ğ l a d ı { 6 5 9 ) . N e t i c e d e Batı G ö k - T ü r k ül­ kesi askeri v a l i l i k l e r e ayrıldı ve b u n d a n s o n r a Çin'in hâkimiyetinde kaldı. İşte b u h a d i s e l e r d e n dolayı G ö k - T ü r k hâkimiyetinin d o ğ u d a ve b a n d a kesintiye uğradığı d e v i r ayrı b i r i n c e l e m e k o n u s u d u r . B u devir k a y n a k l a n b i ­ lindiği ü z e r e büyük ç o ğ u n l u ğ u Ç i n c e ' d i r . B u d i l d e tespit etliğimiz k a y n a k m e t i n l e r i ü z e r i n d e çalışarak G ö k - T ü r k t a r i h i n i n b u m e r h a l e s i n i ele aldık. B e l g e l e r d e bulabildiğimiz b i l g i l e r ışığında konuları tasnif e d i p d e ğ e r l e n d i r ­ meye l a b i t u t t u k . D a h a ö n c e araştırıcılar tarafından t e r c ü m e s i yapılmayan k a y n a k l a r d a k i bazı o ı j i n a l m e t i n l e r i n T ü r k ç e çevirisini d e ğ e r l e n d i r m e kıs­ m ı n ı n s o n u n d a v e r d i k . Bıı k i t a b ı m ı n hazırlanması sırasında m a d d î ve m a ­ nevî y a r d ı m l a r ı n ı e s i r g e m e y e n H o c a m F r o f . D r . G ü l ç i n Ç a ı ı d a r l ı o ğ l u T ı a te­ şekkürlerimi sunarım. A H M E T TAŞAGIL

KI S A I T M A I A R Ukz.

: Bakınız

CS

: C h o u Shu

CTS

: Chİu T a n g

DTCF

: Di] vc T a r i h Coğrafya Fakültesi

HTS

: Hsin T'ang Shu

JA

: Journal Asiatique

Pien-cheng

: Pİen-cheııg Y c n - c h i u - s u o N i e n - p a o

PS

:

SS

: Sui Shu

TC

: T'ung

TCTC

: Tsu-ehili T u i i g - c h i e u

TFYK

: Ts'e-fu Yüan-kui

THY

:

TT

: T u n g Tien

Uajhb

: Ural-Altaische J a h r b ü c h e r (Wiesbaden)

WTT1K

: Weu-hsien

Shu

PeiShih

Chili

F a n g 1 l u i Yao

Tung-k'ao

GIRIŞ 1. G ö k - T ü r k T a r i h i n i n 630-681 Arasındaki G e n e l K a r a k t e r i : G ö k - T ü r k t a r i h i n i n e l l i b i r yıllık d e v r e s i n i i n c e l e m e y e çalıştığımız, hu araştırmamızda ö n c e İlim a l e m i n d e b u z a m a n a k a d a r böyle müstakil b i r ese­ rin yazılmadığı d i k k a t i m i z i çekmişti. D a h a s o n r a k u r u l a c a k o l a n II.Gök-Türk D e v l e l i d e göz ö n ü n e alınarak saltanatın kesintiye u ğ r a m a s ı n d a n dolayı g e ­ n e l l i k l e t a r i h i m i z d e G ö k - T ü r k l e r i ı ı fetret d e v r i adıyla a n ı l m a k l a d ı r . Fetret k e l i m e s i n i n h e r h a n g i b i r saltanatın ya da i d a r e n i n kesintiye uğraması a n l a ­ m ı n a geldiğini d ü ş ü n ü r s e k b u ifade b i r y e r d e d o ğ r u d u r . B u n u n l a b i r l i k t e , 630-681 yılları arasındaki G ö k - T ü r k tarihi kısa z a m a n d i l i m l e r i içerisinde ç o k farklı v o l i l e r d e gelişmiştir. Süz k o n u s u farklılıklar dolayısıyla b u d e v r e s a l h a l a r a ayrılarak i n c e l e m e k o n u s u yapılmıştır. Kaynakların verdiği b i l g i l e r b u safhaların o l u ş t u r u l m a s ı n d a ö n e m l i r o l o y n a m a k l a d ı r . B i r b a k ı m a k a y n a k l a ­ rın taşıdığı b i l g i ç o k l u ğ u ya d a azlığı, y a p m a y a çalıştığımız i n c e l e m e ve tas­ nife yön v e r m e k l e d i r . B u ç a l ı ş m a d a ç o ğ u z a m a n istiklâlin t a m a m e n k a y b o l u ş u n d a n dolayı Gök-Türk D e v l e t i n i n değil, ülkesinin tarihi ele alınmıştır. N e t i c e d e b e y l e r i n , boyların, m i l l e t i n içinde b u l u n d u ğ u d u r u m l e t k i k e d i l m i ş ve gelişen h a d i s e ­ l e r e b e l i r l i n o k t a l a r a ulaşma y o l u n a gidilmiştir. Kısa z a m a n d i l i m l e r i n d e k i farklılığın d o ğ u r d u ğ u çeşitli safhalar, e s e r i m i z d e başlıklar altında anlatıl­ m a k l a d ı r . Fakat, aşağıda d a g ö r ü l e c e ğ i ü z e r e k o n u b a ş l ı k l a r ı n ı n a r a s ı n d a e p e y çeşitlilik vardır. B u n u n sebebi yukarıda açıkladığımız g i b i h.ısınışı/lığın k a y b o l u ş u n d a n k a y n a k l a n a n ü l k e n i n iç karışıklıklara s ü r ü k l e n m e s i ve aynı a n d a b i r b i r i n d e n ayrı h a d i s e l e r i n gelişmesidir. Dolayısıyla e l l i b i r yıllık sü­ rede Gök-Türk ülkesinde cereyan e d e n olavlar h a k k ı n d a o r t a k neticeye var­ m a k çok z o r d u r . 630 yılından s o n r a d a G ö k - T ü r k t a r i h i h e r şeyden ö n c e 582 yılından b e r i süre geldiği ü z e r e d o ğ u d a ve batıda o l m a k ü z e r e i k i ayrı a l a n d a geliş­ meye d e v a m euniştir. B a u G ö k - T ü r k d e v l e l sabası k e n d i siyasi vaziyeti ç e r ç e ­ vesinde olaylara s a h n e o l u r k e n d e v l e t i n laıııamen yıkıldığı Doğu G ö k - T ü r k u f k i s i n i n buyuk b u kısmı Batı G a k l ü r k ülkesine (özellikle T u r f a n civarına) göç etmiş, ö n e m l i kütlesi d e S i r Tarduşlara sığınmıştı. Ç i n ' e g i d e n l e r i n için­ d e n ileri g e l e n beyleri seçen T a n g sarayı i d a r e c i l e r i onları saraylarına m u h a -

2

fız yaptılar. Bazıları Ç i n o r d u s u n d a g e n e r a l d a h i o l d u . Fakat, T a n g İ m p a r a ­ t o r l u ğ u s ı n ı r l a r ı n d a n i ç e r i g i r e n G ö k - T ü r k h a l k ı n ı n akıbeti Çinli devlet adamları a r a s ı n d a u z u n t a r t ı ş m a l a r a s e b e p o l m u ş , n e t i c e d e Çiulileşmelet İ için S a n İ r m a ğ ı n g ü n e y i n d e k i m ü n b i t t o p r a k l a r a yerleştirilmişlerdi. B u m e ­ t o d u n G ö k - T û r k l e r i Ç İ n l i l e ş t İ r m e k maksadıyla ise yaramayacağı, 639 yılın­ d a k i Chie-shih-shuaİ i s y a n ı n d a n ve i k â m e t e t t i r i l e n T ü r k l e r i n n ü f u s u n u n hızla a r t m a s ı n d a n anlaşıldı. G e l e c e k l e d a h a büyük t e h l i k e l e r l e karşılaşmak i s t e m e y e n T ' a ı ı g i m p a r a t o r u , onları G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n g e i c n b i r bey, A - s b i h - n a Ssu-mo liderliğinde Çin Şeddi n i n kuzeyi ile Gobİ Ç ö l ü ' n ü n güneyi ara-sıııda va-ssal b i r kağanlık k u r m a k ü z e r e g ö n d e r d İ ( 6 4 1 ) . 629 yılından b e r i O t ü k e n b ö l g e s i n d e hâkimiyeti e l l e r i n d e tutan Sİr T a r dnşlar. d a h a ö n c e Ç i n ' e g i d e n G o k - T ü r k l e r i n kuzeye g e r i g e l m e s i n i k e n d i is­ tikbâlleri a ç ı s ı n d a n hoş k a r ş ı l a m a d ı l a r . H e r fırsatta onları taciz e d i p . hatta ü z e r l e r i n e g ö n d e r i l e n bazı Ç i n o r d u l a r ı n ı d a h i b o z d u l a r . A n c a k , kağanları B i l g e n i n 645 yılındaki ö l ü m ü n d e n s o n r a oğulları a r a s ı n d a baş g ö s t e r e n iç m ü c a d e l e Ç i n l i l e r i n işine yaradı. 647 yılında t a m a m e n yıkılan S i r T a r d ı ı ş gücü n e t i c e s i n d e b ö l g e t a m e m e n Çinlilerin kontrolü altına g i r d i . Ayın yıllarda A l t a y d a ğ l a r ı n ı k e n d i n e m e r k e z s e ç e n G ö k - T ü r k h a n e d a ­ n ı n d a n g e l e n b i r bey C h ' e - p i , k e m l i n i kağan ilân e d e r e k bağımsız b i r devlet k u r m u ş , etrafındaki K a r i l i k , Kırgız g i b i boyları k e n d i n e bağlamıştı. A n c a k , d a h a s o n r a Çinlilerin U y g u r , K a r l u k g i b i b o y l a r l a temasa g e ç i p , o n u n üze­ rine saldırtmaları ve savaş m e y d a n ı n d a k e n d i b i r l i k l e r i n i n o n a i h a n e t l e r i yü­ z ü n d e n C h ' e - p i K a ğ a n ı n hâkimiyeti s o n a e r d i ve Çin b a ş k e n t i n e g i d e r e k teslim o l d u . 650 yılında D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesini baştan başa m u h t e l i f askerî g a r n i ­ z o n l a r a ayıran Ç i n l i l e r , b u n d a n s o m a d a h a sıkı k o n t r o l e t m e k i s ü y o ı i a ı d ı . Ülke Önce G o b İ Ç ö l ü ' n ü n g ü n e y i n d e ve k u z e y i n d e o l m a k üzere i k i büyük g e ­ n e l askerî valiliğe b ö l ü n d ü . Güneyi t i d e k i ne G ü n e y H u n Devleti misal a l ı n a ­ rak Ch'an-yû Büyük G e n e l Askerî valiliği adı v e r i l d i . B u valilik G ö k - T ü r k h a ­ n e d a n ı n d a n g e l e n b e y l e r b a ş l a r ı n a g e t i r i l m e k s u r e l i y l e küçük g a r n i z o n l u k l a r a ( e y a l e i g i b i ) ayrıldı. R e i s l e r i n e Çin (tavanları sunulmuştu. Ç ö l ü n k u z e ­ y i n d e k i v a l i l i k ise A l t a y d a ğ l a r ı n ı n d o ğ u s u n d a n başlayarak, M o ğ o l i s t a n ' ı n d o ğ u s ı n ı r ı n a k a d a r h e r b i r b o y esas a l ı n m a k kaydıyla g a r n i z o n hıklara b ö ­ l ü n m ü ş , b o y r e i s l e r i Ç i n unvanları v e r i l m e k s u r e t i y l e askerî v a l i l i k ve k u ­ m a n d a n l ı k m a k a m l a r ı n a getirilmişlerdi. G e n e l valiliğin a d ı n a Önce Yctı-jan, s o n r a H a n h a i d e n m i ş t i . N e t i c e d e Çin t a r i h i n d e e n d e r g ö r ü l e n bîr h a d i s e

GİRİŞ

3

m e y d a n a g e l d i . 29 yıl g i b i b i r s ü r e i ç i n d e Ç i n t o p r a k l a r ı n a k u z e y d e n bir-ikİ ufak t e ş e b b ü s d ı ş ı n d a akın yapılmamıştı. O z a m a n a k a d a r i l k d e f a c e r e y a n e d e n b u h a d i s e y i Çinli tarihçiler ö n e m l i b i r kayıt o l a r a k r e s m i t a r i h l e r i n e yazdılar. 679 yılında D o ğ u G ö k - T ü r k ü l k e s i n d e u z u n süren Çin k o n t r o l ü a n i d e n b o z u l d u . A-shih-te F e n g - c h i h ve A-shih-ıe Wen-fıı İsimli i k i i d a r e c i Gök-Türk h a n e d a n ı n d a n g e l e n A-shilı-na Ni-shıı-fıı'yu l i d e r o l m a s ı için i k n a etmişler, arkasından bağımsızlık savaşına başlamışlardı. G o b i Ç ö l ü ' n ü n g ü n e y i n d e k i Ch'an-yü a s k e r i valiliğinde ihtilâl t e ş e b b ü s ü n e girişilmiş ve kısa z a m a n d a b u valiliğe d a h i l 24 e y a l e t i n h e p s i n d e n katılmalar o l m u ş t u . Ç o k g e n i ş a l a n a yayı­ l a n b u a y a k l a n m a d a l i d e r l e r i ü z e r l e r i n e g ö n d e r i l e n Çin o r d u l a r ı n ı m a ğ l u p ettilerse d e d a h a s o n r a o n l a r ı n h i l e l e r i n e e n g e l olamayıp başarısızlığa u ğ r a ­ dılar. Ç i n l i l e r i n e l i n d e n k e n d i n i k u r t a r a n A - s h i h - t e VVen-fıı y i n e G ö k T ü r k h a n e d a n ı n d a n b i r i n i kağan adayı o l a r a k s e ç e r e k , 6 8 1 ' d e i k i n c i t e ş e b b ü s t e b u l u n d u . Y e n i d e n başlayan ihtilâl h a r e k e t i b i r i n c i s i g i b i ç o k kısa z a m a n d a büyüdü ve geniş a l a n a yayıldı. B u sefer kağan o l m a k için seçilen A - s h i h - n a F u - n i e n ile A-shih-te Weıı-fu ö n c e l e r i p a r l a k z a f e r l e r kazandılar. A n c a k , d a h a s o m a yiyecek sıkıntısı İçine düştükleri gİbİ Çinlilerin çevirdikleri e n t r i k a l a r a karşı koyamadılar. N e t i c e d e teslim oldukları t a k d i r d e ö l d ü r ü l m e y e c e k l e r i n e d a i r söz v e r i l i p Ç i n ' e g i t m e l e r i sağlandı. Fakat, v e r d i k l e r i sözde d u r m a y a n Çinliler d a h a s o n r a e l l i d ö r t Gök-Türk r e i s i n i başkentlerinin d o ğ u pazarında i d a m ettiler. B u s o n a y a k l a n m a d a n k u r t u l a n G ö k - T ü r k r e i s l e r i n d e n A - s h i h n a Kutlııg, Çogay-kıızı'ya s ı ğ ı n a r a k varlığını k o r u m a y ı b a ş a r a b i l d i . D a h a s o n r a b u r a d a etrafındakilerin sayısını artırarak, Dokıız-Oğuzlaruı sürülerini yağmaladı. Y e l e r l i g ü c e ulaştığında kağanlığını ilân e d e r e k II. G ö k - T ü r k D c v leıi'ni r e s m e n k u r d u . 630 yılında B a u Gök-Türk D e v l e t i T'ııııg Y a b g u Kağan ın amcası B a g a t u r (arafuıdan ö l d ü r ü l e r e k o r t a d a n kaldırılması n e t i c e s i n d e karışıklığa sürük­ l e n d i . T a h t a g e ç e n kağanlar ülke içinde d ü z e n i sağlayamadıkları g i b i bazıları Çin i m p a r a t o r u n a elçi g ö n d e r e r e k yardım istedilerse d e g e r e k l i desteği ala­ m a d ı l a r . H a n e d a n d a n g e l e n b e y l e r i n i k t i d a r m ü c a d e l e s i s ü r e r k e n 6 3 5 yı­ l ı n d a B a n G ö k - T ü r k ü l k e s i n d e Işbara K a ğ a n , y e n i b i r boy teşkilât l a n masın a g i t t i . O n O k veya O n Şad adlı b o y o r g a n i z a s y o n u ş e k l i n d e ortaya ç ı k a n y e n i d u r u m d a ' l ' o k m a k ( S u i - y c ) m e r k e z k a b u l e d i l d i . D o ğ u s u n a Beş T u o - l u b o y ­ ları, b a t ı s ı n a B e ş Nıı-slıilı-pi boyları yerleştirildi. B u y e n i teşkilatlanmaya r a ğ m e n Batı G ö k T ü r k ülkesinde taht m ü c a d e l e s i d u r m a d ı .

4

GİRİŞ

6 l'.l'da tanı o l a r a k Doğu G ö k - T ü r k ülkesini- h a k i m o l a n T ' a n g h a n e d a n ı . Batı G ö k - T ü r k sahasıyla b u tal i h t e n s o n r a d a h a fazla i l g i l e n m e y e b a ş l a d ı . O r d u l a r ı n ı n başına G ö k - T ü r k l e ı d e n ö n c e d e n g e l i p k e n d i lıizıneüerine g i r e n Türk beylerini

k u m a n d a n o l a r a k tayin e d e n Ç i n l i l e r , H a m i ,

Kao-ch'-

a ı ı g ( T u r f a ı ı ) , K u c a , A k s u , Kaşgar ve H o t e ı ı g i b i D o ğ u T ürkistan'ın ö n e m l i şehir devletçiklerini b i r e r b i r e r ele geçirdiler. Batı Gök-Türklcri t i d e n A - s h i h n a I I o - l u i s i m l i b i r kağan 650Tİ yılların b a ş ı n d a n 658'e k a d a r u z u n s ü r e n m ü c a d e l e s i n e r a ğ m e n Ç i n l i l e r e m a ğ l u p o l m a k t a n kurtulamadı. O n u n y e n i l ­ gisiyle Katı T ü r k i s t a n d a T'aııg İ m p a r a t o r l u ğ u n a bağlanmış o l u y o r d u . T i h e l l i l e r i u Doğu Türkistan'ı istilâları sel>cbiyle Çin'deki T ' a u g h a ı ı e d a m m n Batı G ö k - T ü r k ülkesini k o n t r o l ü z a m a n l a zayıfladı ise d e s e m b o l i k o l a r a k d a 650 yılında Doğu Türkistan'da tesis e t t i k l e r i d ö r t askerî g a r n i z o n u z u n süre d e ­ vanı etmiştir. 2 . 6 3 0 - 6 8 1 Yılları A r a s ı G ö k - T ü r k T a r i h i K a y n a k l a r ı n ı n D e ğ e r l e n d i ­ rilmesi M i l l e t i m i z i n i s m i n i i l k d e f a resmî devlet adı şeklinde k u l l a n m a k s u r e ­ tiyle t a r i h s a h n e s i n e ç ı k a n G ö k - T ü ı k l e r h a k k ı n d a a r a ş t ı r m a l a r Batı i l i m a l e m i n d e X V I I . a s ı n ı o r t a l a r ı n d a başlamıştı. X I X . Yüzyıl d a d a a r a ş t ı r m a l a r d e v a m e t l i . A n c a k , b u yüzyılın s o n u n d a O r h u n ve T o n y u k u k yazıtlarının o k u n m a s ı n ı n başarılması h i ç şüphesiz Gök-Türk t a r i h i n e y e n i b o y u t l a r k a ­ zandırmıştı. Yapılan a r k e o l o j i k kazılarda e l d e e d i l e n b u l u n t u l a r ve yüzlerce m e z a r taşı k i t a b e s i t a r i h i m i z i n b u d e v r e s i n e ait b i l g i l e r i sağlam t e m e l l e r e Oturttuğu g i b i s o n d e r e c e faydalı ışık tutmuştur. Özellikle Ç i n c e şahıs adları ve u n v a n l a r ı n ' T ü r k ç e l e r i n i n a n l a ş ı l m a s ı n d a G ö k - T ü r k h a r f l i m e t i n l e r e n d o ğ r u kaynaktır. A n c a k , bahsettiğimiz yazıtlarda v e r i l e n b i l g i l e r d a h a ç o k yukarıda açıkladığımız Gök- Türk tarihi sınıflamasında s o n devirle(682-744] i l g i l i d i r . B u n u n l a b i r l i k l e Kül Tegİıı ve Bİlge Kağan yazıtlarının d o ğ u c e p h e ­ l e r i n d e I.Gök-Türk D e v l e t i ve o n u n kurucuları hakkında bilgi vardır. İlim a l e m i n d e d e m a l u m olduğu ü z e r e Gök-T'ürk tarihi h a k k ı n d a e n te­ ferruatlı b i l g i bulabildiğimiz k a y n a k l a r Ç i n c e yazılmışın . G e r e k yıllık, g e ­ rekse a n s i k l o p e d i k m a h i y e t t e yazılmış Ç i n kaynakları m u h t e v a b a k ı m ı n d a n G r e k ve islâm ( A r a p , Fars) kaynaklarından ç o k / e n g i n d i r . Dolayısıyla d ü n ­ y a d a g ü n ü m ü z e k a d a r C m c e yazılı kaynaklat

G ö k I ı ı r k tarihi ı l ı ş t ı r m a l a ­

rında tarihçiler tarafından d a i m a ö n p l a n d a tutulmuştur. G ö k - T ü r k l e r h a k ­ k ı n d a çalışan siııologların h e p s i b u n l a r ı sadece batı d i l l e r i n e t e r c ü m e et­ m e k l e k a l m ı ş l a r d ı r . D a h a d o ğ r u s u siııologlar uğraştıkları Ç i n c e b i r i n c i n i

5

GİRİŞ

t e r c ü m e e t m i ş l e r ; bazıları b i r k a ç m e t i n l e d e m u k a y e s e y a p a r a k yayınlamış­ lardır. G ö k - T ü r k t a r i h i n i a n l a t a n bütün k a y n a k l a r göz ö n ü n e alınarak d e ğ e r ­ l e n d i r m e çalışması k i t a p h a l i n d e y a p ı l m a m ı ş t ı r . Fakat, b u n u n bazı m a k a l e ­ l e r d e yapıldığına t e s a d ü f e d i l m e k t e d i r . GÖk-Türk t a r i h i n i n 542-030 yılları arasını ihtiva e d e n m n ı ı o g r a f ı k b i r ç a ­ lışmayı d a h a ö n c e yapmış ve orjiııalliğiıü g ö r d ü ğ ü m ü / bazı b e l g e l e r i T ü r k çcyc l e ı c i ı m e etmiştik. O /aman b u araştırmamızın devamı cilan 630-681 yıl­ ları aıasıııuı kaynaklarından bazılarının batı d i l l e r i n e t e r c ü m e e d i l m e d i ğ i n i ve teferruatlı b i r i n c e l e m e n i n yapılmadığını g ö r d ü k . B u n u n üzerine k o n u y l a i l g i l i Çin kaynaklarındaki b i l g i l e r i taradıktan s o n r a olayların g e l i ş i m i n e g ö r e b i l g i l e r i n sınıflamasını yaptık ve d e ğ e r l e n d i r m e y e çalıştık. Ihı d e v r e y i a n l a t a n Ç i n kaynakları ya/ılış t a r i h l e r i sırasına g ö r e T ı ı ı ı g T i e n , Glıiıı T ' a ı ı g Slııı, T a ı ı g Mııi Yao, Ts'e-fıı Yüaıı-kııi, 1 İsin T ' a ı ı g S h u , T s u c b i h T'ııiig-chien ve vVcn-hsicıı 'F'ııııg-k'ao'dıır. Adlarını zikrettiğimiz eserle­ r i n muhtevaları ve baskılarıyla i l g i l i b i l g i l e r ç a l ı ş m a m ı z ı n s o n u n d a verilmiş­ tir. T 'aııg h a n e d a n ı n ı n yıllıkları m a l z e m e b a k ı m ı n d a n ç o k z e n g i n o l m a k l a b i r l i k l e k r o n o l o j i k ve a n s i k l o p e d i k e s e r l e r o n l a r l a aynı seviyede b i l g i taşı­ m a k t a d ı r . Ç a l ı ş m a m ı z ı n b e l g e l e r k ı s m ı n d a d a h a ö n c e h e r h a n g i b i r batı d i ­ l i n e t e r c ü m e e d i l m e d i ğ i n i göt d ü ğ ü m ü z T ' ı ı n g T i e n adlı e s e r i n G ö k - T ü r k ta­ r i h i n i n 630-1381 yılları arasıyla i l g i l i m e t i n l e r i n i n T ü r k ç e l e r i n i v e r d i k , i l s i n T 'aııg ShuTııııı S i r Tardııştara aiı kısmının y i n e b u z a m a n a k a d a r yapılmayan tam m e t i n tercümesini ilave ettik. 3 . 6 3 0 Yılından Ö n c e G ö k - T ü r k l e r 542 yılından i t i b a r e n k e s i n o l a r a k tarihî b e l g e l e r d e yer a l m a y a başlayan 1

GÖk-Türkleriıı menşeyi efsanelerle karışık b i r h a l d e a n l a t ı l m a k t a d ı r . 5 5 2 yı v

lında G ö k - T ü r k l e r bağımsızlığını k a z a n m a d a n ö n c e O r t a A s y a ' d a hâkimiyet Juan-jııan D e v l e t i m ı r elıııdt ıdı. O z a m a n h e n ü z ıstıkUlıııı i l i n e d e c e k sevi CS 27, Yü VVeınsc bin .s 454 Gök-Türklı-rin Mı ilr ilgili ÇiftC» i l tİMİrıl CS 50.S.907 vd.: İ'S 99,Î.3285 vd.; SS 84.*.l»>3 «d.: T T 197.1067c; TKYK 958 23a vd.: T C 63ü,lı: rd.; WHTK 343.3687a vd. ; HTS 21 5A.S.6028 vd.'da kavı ıh bulunmakladır. 1

1

* ]tıaıı-jııaıı laı hakkında daha İH/IH I ıl^ı için bkz. Vv I b^-rhard. ( m in Sımal k m-ul ıı ı Aııkaıa 1912. s. 100-101; Kan KuochİCU, Pei Wei Yû Jııaıı-jıraıı kııaıı-hsi Yeıı-clıirı. Tai-pei 1988; T. Baıilcld, Tlıe PeıilouB Frouüer, Cambıidge-Massarhııscrs 1992, 120-124: D.Siııor, Tlıe Cflmbridge 1 üsıorv of Early İııııcr A.sia. Cambridge 1990. s. 291 vd.; W, Samoliıı. F.ast Tıııkesıaıı m tlıe- 12 ıh. Ceıııııry. The Hagııc 1964. s. 55 vd.; R.Groııssci. Bozkır İmparatorluğu < Türkçe tere. R.Uiiııeıı), hıaııhııl 1980. s. 80. 81.

6

GİRİŞ

yeye u l a ş a m a m ı ş o l a n G ö k - T ü r k l e r b u devleti- vassallık h a l i n d e bağlı i d i l e r . K a y n a k l a r d a n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e b u devlet z a m a n ı n d a A l l a y d a ğ l a r ı n ı n g ü ­ ney e t e k l e r i n d e yaşayan G ö k - T ü r k l e r d e m i r c i l i k l e iştigal ediyorlardı^. K u z e y Ç i n ' d e ise T ü r k asıllı T a b g a ç ( T ' o - p a ) D e v l e t i B u d i z m ' i n etkisiyle z a m a n l a Ç i u ü l e ş m i ş ve W e i a d ı n ı almıştı. B u devlet 534 yılında d o ğ u ve b a u o l m a k üzere ikiye ayrıldı. 5 5 0 yılında Doğu W e i D e v l e t i h a n e d a n değişikliği ile K u ­ zey Ch'İ adını alırken, B a ü W e i D e v l e t i 557 yılında y e r i n i C h o u D e v l e t i n e b ı ­ raka . 8

Gittikçe k u v v e t l e n e n G ö k - T ü r k l e r , vapukları akınlarda artık Aliay'lardaıı Çin s ı n ı r l a r ı n a ulaşmaya başlamışlardı. O n l a r ı n a k ı n l a r ı n d a n zarar g ö r e n Ç i n l i l e r , 5 4 2 yılında Sui-yüan'de G ö k - T ü r k l e r i m a ğ l u p e d i p g e r i püskürttü­ ler. B u n d a n s o n r a k i yıllarda Çin S e d d i ' n i n dışındaki p a z a r l a r d a i p e k alış-verişi d a h i vapukları b i l d i r i l e n Gök-TürkJeriıı. a n ı k güçlerinin artuğıııı, dolayı­ sıyla Batı W e i D e v l e t i i l e siyasî m ü n a s e b e t k u r d u k l a r ı n ı g ö r ü y o r u z . 5 4 5 yı­ l ı n d a adı g e ç e n Çin D e v l e t i tarafından r e s m e n t a n ı n m a l a r ı n d a n s o n r a GökT ü r k l e r i n b i r a n l a m d a k e n d i l e r i n e p o l i t i k güveni g e l d i . Arkasından T ö l e s b o y l a n ı n m a ğ l u p e d i p k e n d i l e r i n e bağladılar. B u şekilde askerî güçleri artı­ y o r d u . Vassalı olduklaıı Jııaıı-jııaıı Devleti h ü k ü m d a r ı n ı n kızıyla e v l e n m e tek­ l i f i n i n r e d d e d i l m e s i n e ve hakaret e d i l m e s i n e kızan G ö k - T ü t k l e t i n reisi B i l ­ i n i n , 5 5 2 yılında yaptığı a n i baskınla söz k o n u s u d e v l e t i o r t a d a n kaldırdı. A k a b i n d e k e n d i n e İl Kagaıı u n v a n ı n ı a l a r a k r e s m e n G ö k - T ü r k D e v l e t i ' u i k u r d u . B u a r a d a d e v l e t i n i n balı tarafım kardeşi İstemi'ye vermişti. A n c a k k e n d i s i b u n d a n s o n r a fazla yaşamadı, ö l ü n c e y e r i n e oğlu K a r a ( Ç i ı ı c e K ' o - l o d i ğ e r ismi A-i) g e ç ü . B a ü taraflarının i d a r e s i n i hâlâ amcası İstemi, yabgn u n ­ vanıyla s ü r d ü r ü y o r d u . K a r a d a fazla kağanlık y a p m a fırsatım

bulamadı.

553'te J u a n - j u a n ' l a r ı n arta kalanlarına b i r d a r b e i n d i r d i k t e n s o n r a ö l d ü . Çin k a y n a k l a n ı ı d a a d ı n d a n k o r k u i l e b a h s e d i l e n B u m ı n T n d i ğ e r oğlu M u k a n , I.

' Gök-Türklerin hagıuısızlıklanın Luanmadan önceki durumları ve ıneuseyleri hakkında teferruatlı bilgi için bkz, W. Eberhaıd. ayın eser, s. 86-90; B.Ögel, Doğu Cök-Türklcri Hakkında Vesikalar Notlar, Belleten, 81. 1957, s. 89 vd.; Liu Mao-tsai, Die chiııesischen Naclırichteıı Zur Geschichle der Osl-Türkeıı, 1, s. 5 vd.; A.Taşağıl. Gök-Türkler (542-630) (İslaubul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü basılmamış dııkıora teıi) İstanbul 1991, s. 1-17. '' Tahgaetar hakkında tafsiladı bilgi için bki. B.A. Boodberg. "The Language of TVtı.ı Wei", Harward Journal of Asiatic Studies. I. 1936. s. 179 vd.: T'ang Ch'İ, " A Preliminary İnler pre ta lion of lenns from Toba (tabgaç) Language Recorded in the Nan Ch'i Shu" Piencheng.4. 1979;W.Ebcrhai'd. Çin Tarihi, Ankara 1987, s. 161-171; R.Croııssel. aynı eser. s. 76-80: İ.Kafesoglu. Türk Milli Kültürü, İsla ıı bil] 1987, s. 85-88; J.Gerilet. A History of Chinese Civil nation. Cambridge 1990, s. 186-195: BarTıeld. aynı eser. 118-124.

7

GİRİŞ GÖk-Türk

Devleti t a h t ı n a o t u r d u . 572 y ı l ı n a k a d a r k a ğ a n l ı k y a p a n M t ı -

k a r ı ( Ç i n c e yazılışı M u - h a n , Mıı-kaıı d i ğ e r ismi Y e t ı - t o ı ı ) y i n e k a y n a k l a r ı n i f a ­ desiyle Ç i n S e d d i ' n i n

d ı ş ı n d a k i b ü t ü n yerleri G ö k - T ü ı k D e v l e ı i ' n e

bağla-

m ı ş ı ı . Ö n c e ezeli d ü ş m a n l a n J ı ı a ı ı - j u a n ' l a r m k a l ı n t ı l a r ı n ı l a m a n ı e n o r t a d a n k a l d ı r d ı . D a h a s o n r a d o ğ u d a k i M o ğ o l asıllı H s i , K ı t a n ve b e n z e r i k a v i m l e r i ilaati a l t ı n a alarak K o r e ' y e ve Ç i n D e n i z i n i n k u z e y i n e ( L i a o - h a i ) k a d a r s ı n ı r ­ l a r ı n ı u z a t t ı . B a y k a l G ö l ü c i v a r ı n d a k i b ü t ü n b o y l a r ve Yeıüsev* k a y n a k l a r ı n ­ daki Kırgız T ü r k l e r i de G ö k - T ü r k h â k i m i y e t i n i t a n ı d ı . Nihayet T i b e t ' i n d o ­ ğ u s u n d a k i T ' u - y ü - h u n kavmi M ı t k a n i d a r e s i n d e k i o r d u l a r t a r a f ı n d a n m a ğ l u p edildi '. 1

H u s ı r a d a K u z e y Ç i n ' d e h ü k ü m s ü r e n C h o u ve C l ı ' i d e v l e t l e r i G ö k T ü r k l e r l e y a k ı n l a ş a b i l m e k için birbirleriyle yarış e d i y o r l a r d ı . M u k a n , b u iki d e v l e t i n r e k a b e l i n d e n ü l k e s i ç ı k a r l a r ı d o ğ r u l t u s u n d a a z a m i d e r e c e d e fayda­ l a n d ı . K ı z ı n ı n g e l i n o l a r a k g ö n d e r i l m e s i b a h a n e s i y l e h e r i k i Ç i n I '< ı I h a z i n e l e r i n i b o ş a l l u r ı p h e d i y e ve vergi ş e k l i n d e k e ı ı d İ ü l k e s i n e g e t i r t i l . 7

572'de ö l ü n c e k a n l e ş i T a s p a r ( Ç i n c e T a - p o ) k a ğ a n o l d u . H e r y ö n ü y l e büyük bir d e v i e ü n b a ş ı n a g e ç e n Taspar, yeni bir idari t e ş k i l a t l a n m a y o l u n a g i d e r e k , k ü ç ü k k a ğ a n l ı k l a r k u r u p b a ş l a r ı n a k a r d e ş l e r i n i ve y e ğ e n l e r i n i g e ­ lirdi. Kendisi de "Büyük K a ğ a n " oldu. D a h a sonra milletinin

karakterine

u y m a y a n B ı ı d i z m e meyi e t m e k gibi b i r h a t a y a p t ı . Ö n c e kuzey Ç i n ' d e k i d e v ­ letlere o ğ u l l a r ı m diye h i t a p e d e r e k ü s t ü n l ü ğ ü n ü s ü r d ü r ü r k e n yanlış politika y ü z ü n d e n

Ç i n devletleri ü z e r i n d e k i

hâkimiyeti

uyguladığı zayıfladı.

581 d e ö l d ü ğ ü n d e o n u n l a h t a vasiyet e l l i ğ i M ı ı k a n ' u ı o ğ l u T a - l o - p i e n ' i devlet meclisi k a ğ a n o l a r a k t a n ı m a d ı , B i r a r a T a s p a r ' m o ğ l u A ı ı - l o tahta g e ç i r i l d i ise d e e n s o n u n d a meclis K a r a K a ğ a n ı n o ğ l u S h e - l ' u ' y u l ş b a r a K a ğ a n u n v a n ı y l a hükümdar seçd . 8

Tasagıl, ayın eser. 13-15. ' Göfc-Türk tarihinin hu drvıesı hakkımla daha fazla bilgi için bkz. Liu. I. aynı eser. 6 id.. 52 vd.; H Ersrdy, " Trade and Wat Relations Between Turks and China". Acta Orientalia. XXI. 1968. i . 133 vd.: Liu U'aiig. " Chou Shu T W h ü e Chüau Kao-ehu". Pien-rheini. It. 1981, s. 45 vd.: Ö. İlgi. XI. Yüzyıla Kadar Una Asya Türk Deviederİııiıı Cinle Yaptığı Ticari Müııasebellet". T E D . IX. 1978.5 98 vd ; Kalesoglıı. ayın eser. 93-96: Tajagıl. ayın eser. 17-38. " Taspar Kagaıı hakkında hkı. S.O. Klyasıorııv-Livsir. "The Sogdian Inscription of Bııgııı Revised". Acta Orieıılalia. XXVI. Budapest 1972. s. 74 vd.; Ersedy. aynı makale, s. 135 vd. Liıı. aynı eser. [. s. 43 vd.. Eberhard, Çin Taiilıi. . s. 175 vd.;Grousset. 99-101, Liu İ-t'ang, "Sui Shtı T'ıl-chüe Chüaıı K'ao-chu", Pien-cheng, 11. 1981, s. 87; Tasağıl. aynı oş kalması T a r d u ' y u d o ğ u d a k i m e r k e z e y ö n e l t t i . B i l g e Ûnvanini aldı ve i k i yıl (601-603) h e r i k i G ö k - T ü r k Devleıi'ııi b i r l i k t e i d a r e e l t i . Ç i n ' d e k i Suİ h a n e d a n ı b i r t a r a f t a n o n u n o r d u s u n u n su i ç e c e ğ i k a y n a k l a r a z e h i r akıtarak asker ve h a y v a n kaybına y o l a ç a r k e n , diğer taraftan d a T ö l e s boylarını a y a k l a n d ı r m a s o n u c u n d a g ü c ü n ü zayıflattı. Mağlubiyete uğrayacağını ve eski k u v v e t i n i toparlayamayacağını a n l a y a n T a r d ı ı , T i b e t ' i n kuzeydoğusundaki T'u-yü-huııTara sığınarak tarih s a h n e s i n d e n çekildi. B u n d a n s o n r a Balı G ö k - T ü r k D e v l e t i i k t i d a r ı n d a o n u n t o r u n u C h ' u - l o g ö r ü n m e k t e d i r . F a k a t , i d a r e s i n d e basardı o l a n ı a y ı p 6 1 1 ' d e Ç i n ' e s ı ğ m a n Ch'u-lo'nuıı y e r i n e S h e - k u i g e ç t i . Y e n i kagaıı Batı G-ök-Türk Devleti n i n i s h e l e u toparladı ise d e o n u n h a l e f i T ' u ı ı g Y a b g u esas zirveye taşımayı başardı. K u z e y A f g a n i s t a n . Rıızcy-doğıı İ r a n , A z e r b a y c a n , K a f k a s l a r , T o l i a r i s ı a n , Balı G ö k - T ü r k D e v l e t i n i n h â k i m i y e t i n e girmişti, h u kuvvetli z a m a n ı n ı yaşayan D o ğ u G ö k - T ü r k D e v l e t i n i n ü z e r i n e yürüdü. A n c a k , d o ğ u taraflımı kağanı İl ç e k i n d i ğ i için savaş o l m a m ı ş t ı . K e n d i s i n d e n ö n c e k i birçok G ö k - T ü r k kağanı g i b i T ' u ı ı g Y a b g u ' n u n hâkiıııiyeü d e b o y isyanları yüzünden s a r s ı l d ı " . N e t i ­ c e d e a m c a n B a g a t u r tarafından ö l d ü r ü l m e s i y l e Balı G ö k - T ü r k t a m a m e n iç savaşlar sabne o l m a y a başladı k i ; b u h u s u s aşağıda etraflıca i n c e l e n m i ş t i r . 4. Ç i n l i l e r i n G ö k - T ü r k Ü l k e s i n d e k i H â k i m i y e d e r i n i n O r h u n A b i d e l e ­ rine Aksetmesi \ı

-ı it inamızda ele a l m a y a çalıştığımız devre yani 630-681 arasında G ö k -

T ü r k l e r i n bağımsızlıklarını kaybedişleri G ö k - T i i r k ç e yazılı k i t a b e l e r i n e n Ün­ lüleri Toııyukıık, Kül T c g i n ve B i l g e Kagaıı a b i d e l e r i n d e acı b i r şekilde a n l a ­ tılarak m i l l e t i n ders alması için d i l e getirilmiştir. D i l e g e t i r i l i r k e n kullanılan c ü m l e l e r d e G ö k - T ü r k d e v l e t l e r i n i n yıkılış s e b e p l e r i üç ö n e m l i n o k t a d a t o p ­ l a n m a k t a d ı r ' . D e v i e t i n yıkılmasında b i r i n c i d e r e c e d e s o r u m l u o l a r a k başa1

Batı Gök-Türk Devleti hakkında tafsilatlı bilgi için l>U Chavaııııes. ayın eser, s. 22. 50-52 vd, 69-86. 233-252. 256. 263: Ligeti. aynı eser. 87-90; Kafesoghı. ayın eser. 103-105: Groıısset. avın eser. s. 97 vd.. 105; H Ojıel. Göklürk Yazı ilan ılın Apıırımlaıı ve Fu-lin Prohleıni. Belleıeıı. 33. 1945. s. 70-87; R. Şeseıı, ayın makale. II vd.: Z.V.Tngaıı. L'imimi Tiırk Tarihine Girit. İH—lıwl 1980. s 72: U n l-l ang. "Sui Shu Hsi Tu-chüe Chüaa K'ao-rhıı". Pien-cheng, 14. 1983. s. 153 vd.: Grigııast hi. aynı makale, 238-241; N . Tııgaıı, "Hnen-çang'a göre Pevgaıııl>eriıı Çağında Ol la Asya". İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi. [V. 1-2. 1964. 5. 21-64; Siııor, ayın eser, s. 308 vd.; Taşağıl. ayın eser. 164-181. 11

İ.Kafesoglu, aynı eser, s. 105-IOIî.

GİRİŞ

11

rıh kağanlardan s o n r a tahta g e ç e n d i ğ e r k a ğ a n l a r t u t u l u y o r d u . İkinci d e r e ­ c e d e s o r u m l u m i l l e t i d i . M i l l e t d e v l e t i n e karşı v a z i f e l e r i n i y e r i n e g e t i r m e ­ mişti. Ü ç ü n c ü d e r e c e d e tesir e d e n sebep Çinlilerin sürekli çevirdiği e n t r i k a ve uyguladıkları k u r n a z siyaset i d i . K a ğ a n l a r ı n ı n başarısız i d a r e l e r i n e işaret e d i l i r k e n I . G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n i n m u h t e ş e m d ö n e m i n d e n b a h s e d i l d i k t e n s o n r a tahta g e ç e n e r k e k kardeş­ l e r i n ağabeyleri g i b i akıllı o l m a d ı k l a r ı , o ğ u l l a r ı n ı n babaları g i b i akıllı o l m a ­ dıkları için kötü kağanların tahta o t u r d u ğ u vurgulanmıştır. Üstelik b u sırada k u m a n d a n l a r ı n ı n d a akılsız k i m s e l e r olduğu bildirilmiştir

11

.

M i l l e t i n d e v l e t i n e karşı v a z i f e l e r i n i y e r i n e g e t i r m e d i ğ i a u l a u l ı r k e n , bey­ l e r i ve m i l l e t i n itaatkâr değil asî o l d u ğ u için d e v l e t i n zaafa uğradığı açıklanmışür

u

.

Çin entrikaları ve uyguladıkları k u r n a z siyasetine g e l i n c e o n l a r ı n e t k i l i sözlerle ve i p e k l i k u m a ş l a r l a yabancı k a v i m l e r i k e n d i l e r i n e yakınlaştırdığı, d a h a s o n r a bunları a l d a t a r a k , fesat t o h u m l a r ı saçtığı, küçük kardeşle büyük kardeşi, m i l l e t l e kağanı b i r b i r i n e düşürdüğü n e t i c e d e d e v l e t i n yıkılışa gittiği vurgulanmıştı

ır

'. Ayrıca, T ü r k m i l l e t i n i n k e n d i k a ğ a n ı n ı bıraktığı ve Ç i n ' e

bağlandığı için T a n r ı nın o n a ö l ü m verdiği belirtilmiştir"'. Gök-Türk k i t a b e l e r i yukarıda bahsettiğimiz b u üç a n a sebebi açıklarken aslında T ü r k m i l l e t i n e G ö k - T ü r k t a r i h i n i n b u d e v r e s i n i a n l a t m a k suretiyle nasihat e t m e k t e ve g e l e c e k t e aynı hataların t e k r a r e d i l m e m e s i n i i s t e m e k t e ­ d i r l e r . B u d e v r e d e T ü r k b e y l e r i n i n T ü r k adını b ı r a k ı p , Çin ad ve unvanlarını a l a r a k o n l a r a b o y u n e ğ d i k l e r i n i , n e t i c e d e e l l i yıl T ' a n g İ m p a r a t o r l u ğ u ' n a hizmet ettikleri anlatılmıştır

17

. T ü r k m i l l e t i n i n a ç i k e n tokluğu, tok i k e n a ç ­

lığı d ü ş ü n m e d i ğ i dolayısıyla k a ğ a n ı n ı n sözlerini d i n l e m e d i ğ i y u r d u n d a n ay­ rılıp, h a r a p ve b i t k i n düştüğü, k u t l u yurt Ö t ü k e n ' i terk e d i p stı g i b i k a n ı n ı n akıttığını, k e m i k l e r i n i n d a ğ l a r g i b i yığıldığını d e v l e t i n e karşı h a t a yaptığı

Kül Tegiıı Kitabesi, doğu cephesi. 4-6; Bilge Kağan Kitabesi, doğu cephesi. 5. 6 saurlar. Bıı abidelerin bazı Türkçe neşirleri hakkında bkz. II.Namık Orkuıı, Eski Türk Yazıtları, Ankara 1987; T.Tekin, Orhoıı Yazıdan, Ankara 1988; aynı ırıüel., Tunyııkuk Yazılı, Ankara 1994; M.Ergin, Orhun Abideleri. İstanbul 1980. 1:1

1 1

1,1

1 7

Kül Tegiıı Kitabesi, doğu cephesi, 0; Bilge Kagaıı Kitabesi, doğu cephesi , 10. satırlar. Kul Tığın Kitabesi, güney cephesi 5-7; Bilge K i g i n Kılabtsı kuzey cephesi 4-6 saurlar. Toııyukuk Kitabesi. 3. salır. Kül Tegiıı Kitabesi, doğu cephesi. 6. 7; Bilge Kagaıı Kitabesi doğu cephesi, 6, 7. saurlar.

¡•2

GİRİŞ

a ç ı k l a n d ı " . Çin m i l l e t i n i n i y i b i l g e kişiyi y ü r ü t m e d i ğ i , o n u n tadı sözüne k a ­ 1

pılan ç o k sayıda T ü r k i n s a n ı n ı n öldüğü, h i l e k a r ve k u r n a z olduğu için küçük kardeşle büyük kardeşi b i r b i r i n e düşürüp beylerle m i l l e t arasına nifak s o k u p T ü r k D e v l e t i ' n i n yıkılmasına sebep olduğu, üstelik T ü r k m i l l e t i o n a b u k a d a r ç o k h i z m e t ettiği h a l d e h e r z a m a n o n u ö l d ü r ü p y o k e t m e k maksadını taşı­ dığı aniaulmışur '-'. 1

Kül Tecili Ki la besi, güney cephesi, 5-7; Bilge Kağan Kitabesi, kuzey cephesi, 4-6. satırlar. Kul Tegın Kılabdsı J:;£u cephîsı İt) Bilgi Kıgaıı Kılaberri doğu cephesi 9. saürlar.

I. D O G U G O K - T U R K D E V L E T I N I N YıKıLMASı 1. İl K a g a n ' ı n E s i r Düşmesi ve Ö l ü m ü D o ğ u G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n i n s o n h ü k ü m d a r ı İl K a g a n ' ı n i d a r e s i 6 2 6 yı­ lından i t i b a r e n b o z u l m a y a başlamıştı. B u n u n ö n e m l i b i r sebebi h e r şeyden ö n c e Çin ile yapılan W e i N e h r i Barış Anlaşması neticesi b u ülkeye yapılan 1

akınların durması i d i . Diğer taraftan ü l k e n i n d o ğ u kanadını i d a r e e d e n k a ­ ğ a n ı n yeğeni T ' u - l i topladığı v e r g i l e r i artırarak devlete bağlı T ö l e s boyları (Bayırku, S i r T a r d ı ı ş , P ' u - k u vb.) i l e Moğol asıllı boyların h u s u m e t i n i k a ­ zandı. H e p s i isyan e d e r e k üzerlerine g ö n d e r i l e n Gök-Türk D e v l c t i ' n i n o r d u ­ larını m a ğ l u p ettiler. Arkasından b i r e r b i r e r Ç i n ' e g i d e r e k T'aııg I m p a r a t o r luğu'yla m ü n a s e b e t k u r d u l a r * . Boyların isyanlarını bastıramayan Tu-Ü Kağan ile V u - k u Şad'ı c e z a l a n d ı r a n İl Kağan, b u şekilde onları d a k e n d i n d e n u z a k laşurmış ve Ç i n ' e s ı ğ ı n m a l a r ı n a s e b e p o l m u ş t u . B u karışıklara ilâve o l a r a k 3

627 yılı yaz m e v s i m i n d e büyük kat yağması s o n u c u n d a D o ğ u G ö k - T ü r k ü l k e ­ s i n d e büyük kıtlık çıktı, h a l k açlık i ç i n d e b u l u n u y o r d u * . B u n d a n başka İl K a ­ ğan son z a m a n l a r ı n d a Soğd asıllı v e z i r l e r i devlet n e z d i n d e ö n e m l i g ö r e v l e r e getirmişti. B u n l a r G ö k - T ü r k k a n u n l a r ı n ı d e ğ i ş t i r e r e k m i l l e t i n devlete o l a n bağlılığını sarstılar. B i r a n l a m d a m i l l e t i n d e v l e t t e n s o ğ u m a s ı n ı n e n ö n e m l i sebebi b u i d i . N e t i c e d e k u w e d e n e n S i r Tardıışlar, O r h u n ve S e l e n g a ı r m a k ­ 6

ları h a v a l i s i n d e hâkimiyeti e l l e r i n e g e ç i r m i ş l e r , hatta Ç i n i m p a r a t o r u tara­ fından bağımsız kağan o l a r a k tanınmışlardı '. 1

Ülkesi b u h a d i s e l e r l e l a m b i r kargaşa içine s ü r ü k l e n e n İl Kağan kıdık da ç ı k ı n c a k e n d i s i n e bağlı g r u p l a r ı t o p l a y a r a k Ç i n ' i n k u z e y i n e yakın y e r l e r e yaklaşmaya başladı. Gittiği y e r l e r d e sürek avları d ü z e n l e y e r e k b i r az o l s u n ' Bu anlaşma hakkında daha fa/la hilgi için bkz. T'aııjı C h i . "Wei Nehri Barış Anlaşması na Dair Araştırmalar". T D , sayı 3 3 , ¡ 9 8 0 / 8 1 s.215-226 ve de Clıaıı Jen-l'ang. Doğu C.ök-Türkleı i, Tai-pei, 1967, s.43.44. CTS 194A, s. 5158; HTS 215A. s.6034; T C T C 193, s.6066; T H Y 94, s.1689.

s

T C T C 193. s.6070 . Cheng Yüan-shou bio. CTS 62, s.2379-2380; I ITS 100. s.3937-3938. ' Chang Kim-chin bio. CTS 68. s.2506; Bu konuda ayrıra bkz. E.G.Pulleyblaıık, " A Sogdiaıı Colony lıı inner Mongolia", T'ouııg-pao, XLI, 1951. s.323; Chang Jen-l'ang. aynı eser, s.56¬ 57. 3

1

!

Bkz. aş. Sir Tarduslar; T H Y ayın yer; CTS 194A. aynı yer; HTS 215A ayın yer ; T C T C 193. s.6066. Liu İ-l'ang, "Hsin T'ang Shu Tiı-chüe Chüan K'ao-chu", Pieıı-cheug, 12, 1981. s.134 . 6

11

AHMET T AŞAĞI L

m i l l e t i n e y i y e c e k t e m i n e t m e y e çalışıyordu. D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesini u z u n z a m a n d ı r yıkmak i s l e y e n T ' a n g h a n e d a n ı i m p a r a t o r u T ' a i - t s u n g için b u d u ­ r u m , y a n i II K a g a n ' ı u k e n d i t o p r a k l a r ı n a yaklaşması i y i b i r fırsattı. B u n u d e ­ ğ e r l e n d i r m e k maksadıyla g e n e r a l l e r i L i Chiııg i l e L i C h i ' y i ordularıyla Gök¬ T ü r k s ı n ı r l a r ı n a g ö n d e r d i . B u i k i g e n e r a l ordularıyla sürekli hareket h a l i n d e i d i l e r . 11 K a g a n ' a saldırmak için fırsat kolluyorlardı. B u a r a d a gece i l e r i yürü­ yüşe g e ç e n L i C h i n g , G ö k - T ü r k l e r e ait T i ı ı g - h s i a n g şehrini e l e g e ç i r m i ş t i . 7

K e n d i b u l u n d u ğ u b ö l g e n i n ç o k y a k ı n ı n a s o k u l a n Çin o r d u s u n d a n e n d i ş e l e ­ n e n II Kağan, otağını G o b i Ç ö l ü ' n ü n g ü n e y girişine taşıdı. B ü t ü n b u olaylar 630 yılının b a ş ı n d a c e r e y a n e d i y o r d u . Ayın yılın i k i n c i ayında İl Kağan ağır bir yenilgiye uğradı. K e n d i s i K a n s u ' n u n

kuzeyindeki T'ie-shan(Demir

DağO'a kaçtı. A r u k siyasî o t o r i t e s i n i kaybettiğini ve eski g ü c ü n e ulaşmasının imkânsız o l d u ğ u n u a n l a m ı ş t ı . B u n d a n dolayı Ç i n i m p a r a t o r u n a C h i h - s h i h ssu-lİ'yi elçi o l a r a k g ö n d e r i p , T ' a n g h a n e d a n ı n a b a ğ l a n a c a ğ ı n ı b i l d i r d i . T ' a i tsung h e m e n dışişlerinden s o r u m l u vezir T ' a n g C h i e n başkanlığında b i r h e ­ yeti İl K a g a n ' u ı b u l u n d u ğ u

m e v k i y e g ö n d e r d i * . L i C l ü n g ' e ise o r d u s u y l a İl

K a g a n ' l karşılama vazifesi verilmişti. Fakat b u g e n e r a l , İl KagaııTn Çinlileri oyaladığım d ü ş ü n ü y o r ve b a h a r d a o t l a r yeşillenip a t l a n b e s l e n d i k t e n s o n r a kuzeye k e n d i t o p r a k l a r ı n a k a ç a c a ğ ı n ı z a n n e d i y o r d u . O n a g ö r e ç ö l ü g e ç i p d o k u z kabileye ( D o k u z O ğ u z l a r a ) " sığınırsa b i r d a h a o n u y a k a l a m a k imkân­ sız i d i . B u yüzden süvari k u w e d e r i y l e o n a a n i d e n h ü c u m e d i p y a k a l a m a k is­ tediler. L i C h i n g ' i n o r d u s u ö n d e n L i ChiTıin " ordusu arkadan harekete 1

geçti. Y i n d a ğ l a r ı n a yaklaş o k l a r i n d a b i n ç a d ı r d a n fazla G ö k - T ü r k a i l e s i n i y a ­ kalayıp y a n ı n a aldılar. B u a r a d a Çinli elçi T ' a n g C h i e n ve h e y e ü İl K a g a n ' ı n y a n ı n a ulaşmış, kağan a r u k k e n d i n i rahat hissetmeye başlamıştı. Sisli b i r h a ­ vada ö n c ü Çin k u v v e d e n S u Tiııg-fang i d a r e s i n d e Gök-Türklerİn y e d i 11(4,03 k m . ) yakınına s o k u l d u " . K e n d i n i b a n ş elçiliği h e y e t i n i n varması dolayısıyla rahat h i s s e d e n İl K a ğ a n s o n a n d a Çin o r d u s u n u n baskına geldiğini fark e t ü . D e r h a l g ü n d e b i n l i (yaklaşık 576 k m . ) koşabilir diye k a y n a k l a r d a z i k r e d i l e n

Li Chiııg bio.,CTS67, s. 2479-HTS 93. s. 3814; T C T C 193, s. 6070. Lİ Chi bio-, CTS 67. s. 2486-14TS 93, s. 3818; T'ang Chien bio.. CTS 58. s. 2307-HTS 89, s. 3760. I

8

Dokuz Oğuzlar hakkında daha fazla bilgi için hkz. E.G. Pullcyblaıık."Some Rcmarks O n Ihe Toquzoghuz Problem", Uajhb, XXVIII. 1-2.1956, s. 35-42; J.Kamilton."Toquz-ogıız et OııUïgur". Journal Asiatique. 1962, s. 23-63 ve de M.Morí."On Clı i li-fa( El teber/elle bir) aııd Chirhin(İrkin) of lire T'ie-le Tiïbes". Acta Asiática. 1965. s. 31-59. II

l u

11

Li Chi'uiii adı kaynaklarda bazen Li Shih-chi seklinde yazılmıştır. T'ang Chien bio. aynı yer.

İS

GOK-I URKI.ER II (FETRET DEVRİ 630-661)

m e ş h u r arına atlayıp kaçtı. G e r i d e k a l a n G ö k - T ü r k l c r Çin o r d u s u tarafından ağır İm b o z g u n a uğratıldı. Z a t e n gafil avlanmışlar, tuzağa d ü ş m ü ş l e r ve h a ­ zırlıksız yakalanmışlardı. O n b i n d e n fazla G ö k - T ü r k a s k e r i savaş m e y d a n ı n d a c a n vermişti. II Kagan'ıu oğlu T ' i e - l o - c h i h esir o l a r a k yakalandı. O r a d a b u l u ­ n a n d i ğ e r k a b i l e r e i s l e r i n i n h e p s i teslim o l m u ş t u . G e n e r a l L i Clıi e l l i b i n d e n fazla G ö k - T ü r k esiriyle g e r i d ö n e r k e n Y i n D a ğ ı ' n d a n G o b i Ç ö l ü ' n e k a d a r uzanan geniş topraklar tamamen T ' a n g İmparatorluğu i n i n g i r d i ' - . B u n d a n sonra kuzey kabileleri ile ilgili

fermanlarda

hâkimiyetine

Çin i m p a r a t o r u

T'ai-lsuııg " T a n r ı K a ğ a n " u n v a n ı n ı k u l l a n m a y a başladı. B u u n v a n ı n k u l l a ­ nılması T ' a i - l s u n g ' u n D o ğ u Gök- Türk h ü k ü m d a r ı o l a r a k t a n ı n d ı ğ ı n ı gösteri­ yordu. Çİn o r d u s u n u n b a s k ı n ı n d a n s o n a n d a k u r t u l a n İl Kağan yeğeni I ş b a ı a m n y a n m a sığııımışu. O n u n asıl n i y e t i T a ı d ı ı Kagaıı

1 1

g i b i T'u-yü-huıı'lara

kaçmak i d i . Z a t e n o n u n a n n e s i T'u-yü-hııııTardaıı g e l m e i d i . Fakat, yeğeni Işbaı a, o n u Ç i n ' e g ö t ü r m e k i s l i y o r d u . B u n u b i r türlü k a b u l l e n e m e y e n İl K a ­ ğan b i r gece birkaç süvari ile kaçarak b i r vadiye saklanmış, a n c a k d a h a s o m a yeğeni İŞ b a r a t a r a f ı n d a n yakalanmıştı. B u n d a n az s o n r a İl Kagan'ıu b u l u n ­ duğu yeri basan Çinli k u m a n d a n C h a n g P a o - h s i a n g , ele g e ç i l d i ğ i İl Kağan'l k e n d i ülkesi başkenti C h ' a n g - a n ' a canlı o l a r a k g ö t ü r d ü ' . 1

M a r t ayı İçerisinde C h ' a n g - a n ' a varan İl Kagaıı, i m p a r a t o r u n karşısına ç ı ­ karıldı. İ m p a r a t o r T'ai-tsııııg. II K a g a n ' t yıllardan b e r i Ç i n ' e yaptığı saldırı­ l a r d a n dolayı azarladı. A n c a k W e i N e h r i k e n a r ı n d a

yılında yapılan a n ­

laşmaya sadık kalıp s o n r a Ç i n ' e h ü c u m e t m e d i ğ i için İ d a m d a n affettiğini açıkladı. A r k a s ı n d a n T'aİ-pu b i n a s ı n d a (tahta ç ı k m a vesair t ö r e n l e r i n yapıl­ dığı bina) i k â m e t etmesi e m r e d i l d i . İl Kagaıı ç o k büyük üzüntü i ç i n d e i d i . İs­ teksiz ve d u r g u n d u . A i l e s i ve d i ğ e r b e r a b e r i n d e k i l e r ağıl y a k a r a k ağlıyorlar sürekli yas tutuyorlardı. B u n u n üzerine topraklarında geyiğin b o l b u l u n d u ğ u K u o eyaletine vali tayin e d i l d i İse d e k a b u l e t m e d i . Aslında i m p a r a t o r o n u n b u şekilde k e n d i k a r a k t e r i n e u y g u n yaşayacağını ve üzüntüsünü dağıtacağım

T C T C 193. s. 6073 ; CTS 194A ,s. 6159-5160; HTS 2 1 5 A a 6035-6036; I K K ayın yer 603 MIIIi'l.ı Batı Gök-Türk kağanı Tardıı. Töles boylarının isvaııı ve Cin baskıları karcı­ sında dayanamayarak otoritesini kaybetmiş, neticede T'u-yü-huıı'lara sığııımışu. hkz. A.Tasağıl. Gok-Türkler(542-630L s. 103-110. 1 1

' 603 yılında Batı Gök-Türk kağanı Taıdıı. Töles boylarının isyanı ve Çin baskıları karşı­ sında dayanamayarak otoritesini kaybetmiş, neticede T'ıı-yü-tıııııiara sığııımışu, bkz. A.Taşağıl. Gök-Türkler o r g aym yer; HTS aym yer; Ayın zamanda çok meşhur bir yazar olan Wei Cheng bio. CTS 71 s. 2545-2564; HTS 97 s. 3867-3881; TCTC193, s. 1076. Wen Yen-po bio CTS ayıtı yer ; HTS aynı yer. M

:

m

111

AHMET TASAĞII,

y e r i n işleğine g ö r e o n l a r terk e d i l m e m e l i i d i . O n e h r i n güneyinde i k a m e t et­ t i r i l m e l e r i n i teklif e d i y o r d u . Değişip dürüst o l a c a k l a r , o n d a n s o n r a isyan et­ m e y e c e k l e r d i . B u n a r a ğ m e n W e i C h e n g y i n e d e itirazlarını sürdürdü. B u se­ fer W e i h a n e d a n ı z a m a n ı n ı ö r n e k g ö s t e r i y o r d u . O z a m a n W e n Ycıı-po'ıuııı tavsiyesine u y g u n m e t o d l a r uygu l a n m ı ş , fakat, n e t i c e d e hiçbir faydası o l m a ­ mış, üstelik Ç i n ' e zararı d o k u n m u ş t u . S ö z sırası W e n Y e n - p o ' y a g e ç i n c e , o kutsal insanların y a n i i m p a r a t o r u n y o l u n u n kapalı olmayacağını ö ğ r e n m e ­ n i n m i l l e d o l m a d ı ğ ı n ı , b u n l a r ı n G ö k - T ü r k l e ı i n arta kalanları o l d u ğ u n u , p e ­ rişan d u r u m d a Ç i n ' e b a ğ l a n d ı k l a r ı n ı , o n l a r ı n k a b u l e d i l i p k o r u n m a l a r ı n ı , Çin sınırları içindeki t o p r a k l a r a yerleştirilmelerini, Çin'in töresinin ve g e l e ­ n e k l e r i n i n ö ğ r e t i l m e s i n i , h a l k l a r ı n ı d o k u m a c ı l ı ğ ı ve ziraat yapmayı ö ğ r e n ­ m e l e r i n i , c e s u r r e i s l e r i n i n seçilerek saraya m u h a f ı z yapılmalarını, n e t i c e d e k e s i n l i k l e p r o b l e m çıkarmayacaklarını ifade etti " . W e n Y e n - p o f i k r i n i n etkili o l a b i l m e s i ve tavsıy-sının k a b u l e d i l m e s i ıçm G ; ; k T u r k b o y l u n u n n e r e l e r e t e k e r t e k e r yerleştirileceğini a ç ı k l a d ı . İ m p a r a t o r , o n u n s ö y l e d i k l e r i n d e n ,v

İkna o l d u ve W e n Yen-po'nuıı t e k l i f l e r i d o ğ r u l t u s u n d a G ö k - T ü r k l e r e m u ­ a m e l e etmeye başladı. 5. Esir GÖk-Türklerin San Irmağın Güneyinde Yerleştirilmeleri Çin sarayında i m p a r a t o r T ' a i - t s u u g n e z a r e i i n d e yapılan u z u n m ü z a k e r e ­ ler n e t i c e s i n d e W e n Y ' e n - p o ' n u n teklifi u y g u n bulunmuştu. O n u n hazırladığı p l a n a g e r e s a v ı l ı n yüz b i n o l d u ğ u b i l d i r i l e n teslim olmuş G c k - I Ü r k kiit.li.si Ç i n ' d e yeri eş tiri Im eye başlandı. S h u o - f a n g toprakları b u iş için seçildi. Doğu sınırı You-clıotı ° o l d u . B a ­ tıdaki s o n noktaları ise L i n g - c l ı o ı ı " i d i . T u - l i Kağan ın, Doğu G ö k - T ü r k Dev­ leti yıkılmadan ö n c e i d a r e etüği t o p r a k l a r , S l u m \ Y o u ' " , H u a ' ır

r t

ve C h ' a n g * 1

g i b i d o r t a s k e n g a r n ı z o n l u ğ a b o l u n d u . B u v t m g a r n i z o n l a r d a askeri vdılık ler k u r u l d u .

LTS194A aynı yer; HTS215Aayıu yer. " Boyların nerelere ieker leker yerleştir ilet eğilim açıklanması HTS'de yoktur. Ancak, C T S d ; bulunmakladır (bkı. avın yer) Bu konudaki ban Cime melinitim terrıımrsı ı;iu bkı Liu. I. Mill53. 198-202 : Chang Jen-t'aı ig. s. 65-68. " You-tlıoıı'ııuu merkezi, günümüzde Ho-pei eyaletinde Cho şehrinde bulunuyordu. Liııg-chou, bugün Niııg-lısia'daki lJııg-wn şehridir. • Sun-rhoıı. günümüzde Ho-pei eyaletinin Sıın-i şehri. 11

l

I I

You-chou bugünkü NüiR-lısia eyaletinde Yuı-ch'nan-shib şehridir. Hua-fhou, Sui-viiaıı evaleıiuiıı halısında idi. '"Ciı'ang-chou. Kaıısu eyaletinde Ch'iııg-yang-liMeıı şehridir. III

GÖK-TÜRKLER 11 (KETRET DEVRİ 630-68] )

İl K a g a n ' ı n i d a r e ettiği t o p r a k l a r ö n c e ikiye ayrıldı. B u t o p r a k l a r Çin S e d d i ' n i n ktızeyi İle G o b i Çölü arasındaki geniş sahayı k a p l a m a k t a i d i . D o ğ ı ı d a k i n e T i n g - h s i a n g a s k e r i valiliği, batıdakiııe ise V u n - c h u n g askerî valiliği adı v e r i l d i . H e r i k i g a r n i z o n l u k k e n d i içinde üç bölgeye b ö l ü n d ü . Dolayısıyla altı askerî g a r n i z o n l u k d a h a ortaya çıkmış o l u y o r d u . B u a r a d a b a ş k e n t C h ' a n g an'a gelen Gök-Türk kabile reislerinin hepsine Chung-lang(döıdüucü d e ­ r e c e i k i n c i sınıf) generalliği ve b e n z e r i u n v a n l a r s u n u l a r a k taltif e d i l d i l e r . İ m p a r a t o r sarayda k e n d i l e r i n e g ö r e v l e r v e r d i . Ç i n b a ş k e n t i n e b u sıralarda çok sayıda T ü r k ailesi gitmiş ve o r a d a i k â m e t e d e n T ü r k l e r i n sayısı o n b i n i b u l m u ş t u . Fakat, söz k o n u s u a i l e l e r i n T ' a n g b a ş k e n t i n e gidiş s e b e p l e r i T ü r k kabile r e i s l e r i n i n Çin sarayında vazife almaları i d i . A i l e l e r i o n l a r ı n peşlerin­ den gidip. Ch'ang-an'da

B

yaşamaya başlamışlardı

6. C h i e - s h i h - s h u a i T n G ö k - T ü r k l e r i B a ğ ı m s ı z l ı ğ a K a v u ş t u r m a T e ş e b b ü s ü ve G ö k - T ü r k l e r i n G e r i G ö n d e r i l m e y e Başlanması 639 yılının b a h a r ı n d a G ö k - T ü r k l c r d e u Ç i n ' e sığınan T ü r k b e y l e r i n d e n b i r i n i n isyana kalkıştığı g ö r ü l m e k l e d i r . T ' u - l i K a g a n ' ı n kardeşi C l ü e - s b i h sbuai 6 2 9 yılında ağabeyiyle Ç i n ' e gehııişü. Diğer G ö k - T ü r k i l e r i g e l e n l e r i n e Çin unvanları d a ğ ı t ı l ı r k e n C h i e - s b i h - s h u a i ' a d a c h u n g - l a n g g e n e r a l l i ğ i rüt­ besi v e r i l d i . D a h a s o n r a saray muhafızları g e n e r a l l i ğ i n e yükseltildi. Ç a p k ı n b i r k a r a k t e r e sahip olduğu ve b u yüzden ağabeyi tarafından azarlandığı Çin kaynakları tarafından b i l d i r i l m e k t e d i r ' ' ' . 0

T ' u - l i K a g a n ' l a kardeşi Chie-shib-shuai'ın arası b u s e b e p l e açılmış o l m a ­ lıdır. Ç ü n k ü , Chie-shih-shuaİ d a d a h a s o n r a T ' u - l i ' y i h a i n l i k l e s u ç l a m ı ş t ı r . H a t t a d a h a da ileri g i d e r e k o n u i m p a r a t o r T'ai-tsııug'a şikayet etmiştir. T ' u - l i g e r ç e k t e n D o ğ u G ö k - T ü r k Dcvleti'ıüıı Ç i n ' e karşı e n k u v v e t l i o l d u ğ u d ö ­ n e m d e ağabeyi İl Kagaıı'a r a ğ m e n Çinli v e l i a h d Lİ S h i h - m i n ( s o m a d a n i m p a ­ r a t o r T"ai-tsımg) ile anlaşarak d e v l e t i n e İ h a n e t etmişti. N i h a y e t h e n ü z G ö k T ü r k D e v l e t i yıkılmadan b i r h a i n l i k d a h a yapmış, g i d i p T ' a n g h a n e d a n ı n a teslim o l m u ş t u . Clıie-shih-sbuai ağabeyinin b u i h a n e t i n i g ö r m e m i ş i d i . İ m ­ p a r a t o r T a i - t s u ı ı g C h i e - s h i h - s h u a i T n "'' ithamlarını d i k k a t e almadığı g i b i a k ­ sine o n u küçümsedi .

T T 197, 1071b; CTS 194A, s.5163; HTS 215A. s.6038: Bu konuda ayrıca bkz. Chaııjeııtung s 69-71 O Izgı. Çiııllllriu. CckTurk ve UTgurları Yerlıstırme Siyasetleri . I Milli Türko­ loji Kongresi Tebliğleri, İstanbul 1978, s.199-201. W

T C T C 195, s.6147; THY 94 , s.1689. T C T C 195. aynı yer.

5 1

A H MF.T TAŞ AĞIL

26

K e n d i s o y u n d a n g e l e n l e r l e g i z l i i r t i b a t k u r a n C h i e - s h i b - s h u a i kırktan fazla G ö k - T ü r k k a b i l e s e l i y l e g i z l i a n l a ş m a sağlamayı başarmıştı. Yeğeni H o lo-hu'yıı d a k e n d i tarafına ç e k ü . H o - l o - h u , T ' u - l i K a g a n ' ı n oğlu İdi ve o d a Ç i n l i l e r t a r a f ı n d a n m a k a m ve u n v a n l a r l a taltif edilmişti. C h i e - s h i h - s h u a i ' i n g i z l i ittifak k u r d u ğ u kişilerin d a h a ö n c e 630 yılında Çin sarayına g e l i p u n v a n ve m a k a m l a r a l a n G ö k - T ü r k k a b i l e r e i s l e r i veya o n l a r ı n yakınları olduğu a n ­ laşılmakladır. Yapılan p l a n a g ö r e olay şöyle gelişecekti. C h i n p r e n s i L i C h i h , g e c e l e r i ç ı k ı p dolaşıyordu. A n i d e n i l e r i atılıp o n u yakalayacaklardı. C h i o u c h ' e n g - k u n g sarayından s a b a h a karşı ç ı k a c a k , o e s n a d a saray kapısı açık o l a ­ cak ve kapı n ö b e t ç i l e r i ç e k i l e c e k l e r d i . C h i e - s h i h - s h u a i ve arkadaşları b u n d a n f a y d a l a n a r a k saraya g i r e c e k l e r , i m p a r a t o r T'ai-tsuııg'un b u l u n d u ğ u yere g i ­ d i p , o n u esir e d e c e k l e r d i . E ğ e r başarılı o l u r l a r s a H o - l o - h u l i d e r ( k a g a n ) s e ç i leceku. O g e c e C h i e - s h i h - s h u a i T n arkadaşları sarayın civarında g i z l e n i p b e k l e ­ meye başladılar. F a k a t , b u sırada büyük b i r f ı r u n a p a t l a k v e r d i . P r e n s L i C h i h saraydan ç ı k m a d ı . C h i e - s h i h - s h u a i p l a n l a r ı n ı n anlaşılacağını z a n n e d e ­ rek, saraya h ü c u m e d i p T ' a i - t s u n g ' u kaçırmak kararını v e r d i . Saray m u h a f ı z l a n y l a ç a r p ı ş a çarpışa d ö r t s a v u n m a h a t t ı n ı yardılar. O r t a a s k e r i b a r a k a l a r a d a h i ulaşıp saldırdılar. Muhafızlar tam dağılmış i k e n ' T I e r y e r d e h ü c u m e d e n ( C h ' c - t s u n g ) g e n e r a l " ün Vanlı S u n VVu-k'ai saraya yardıma g e l d i . C h i e - s h i h s h u a i ve arkadaşları n e t i c e d e sarayın a h ı r ı n d a n at çalıp kaçmaya başladılar. VVei İ r m a ğ ı n ı g e ç i p , e s k i topraklarına ulaşmak İstiyorlardı. Sınırdaki d e v r i y e ­ ler tarafından öldürüldüler. Sadece H o - l o - h u idam e d i l m e d i . A f f e d i l i p Çin'in içlerindeki L i n g - w a i ' a sürüldü . 112

B u a y a k l a n m a h a r e k e t i kısa s ü r e d e bastırılmış o l m a s ı n a r a ğ m e n T ' a n g h a n e d a n ı n ı n başta i m p a r a t o r T'ai-tsung o l m a k üzere bütün i d a r e c i l e r i n i k o r k u t t u . B ü t ü n v e z i r l e r İ m p a r a t o r a GÖk-Türklerin Ç i n ' d e i k a m e t l e r i n i n K e n d i ülke çıkarları açısından m ü m k ü n o l m a d ı ğ ı n ı b e l i r t t i l e r . D o k u z yıldan b e r i k u z e y Çin ve b a ş k e n t C h ' a n g - a n ' d a i k â m e t e d e n G ö k - T ü r k l e r i n h e r a n T ' a n g İ m p a r a t o r l u ğ u için t e h l i k e teşkil ettiği h i s s e d i l i y o r d u . Arkasından h e ­ m e n G ö k - T ü r k l e r i u Ç i n ' d e n çıkarılabilmesi için hazırlıklara başlandı.

•' HTS 215A. 5.6039 ve de T C T C 195 aynı yer; T H Y 94, 1690; T T aynı yer; WHTK 2690b; Liu. I. 151 vd.. 203 vd.; Cbaııg Jeıı-t'ang. s.106108; Liıı İ-t'aııg, aynı makale, s.149. 2

C.OK-TURKLER II (FETRET DF.VRI 630-681)

27

7. Ssu-mo'nun Çinliler T a r a f ı n d a n K a ğ a n Yapılması ve İdaresinin Başa­ rısızlığa Uğraması Y u k a r ı d a b a h s e t t i ğ i m i z g i b i Chie-shih-shuai'ın b a ğ ı m s ı z l ı k için t e ş e b ­ büste b u l u n m a s ı , Çin'in k u z e y b ö l g e l e r i n e Sarı I r m a ğ ı n g ü n e y i n e yerleştiri­ l e n G ö k - T ü r k boylarının g e l e c e ğ i k o n u s u n d a y e n i planların u y g u l a n m a s ı n a sebep olmuştu. H e r şeyden ö n c e sayısı yüz b i n i g e ç e n Gök-Tüeklerin Ç i n ' d e n uzaklaştırılması g e r e k i y o r d u . Çinli v e z i r l e r i n ç o ğ u 6 3 0 yılında D o ğ u G ö k T ü r k D e v l e t i yıkılıp, h a l k ı n ı n b i r kısmı T ' a ı ı g İ m p a r a t o r h ı ğ u ' n a İlk s ı ­ ğ ı n d ı ğ ı n d a o n l a r ı n yerleştirilmesi k o n u s u n d a m ü z a k e r e l e r yapılırken S a n I r m a ğ ı n g ü n e y i n e Ç i n ' i n i ç l e r i n e k a b u l e d i l m e l e r i n e şiddetle karşı ç ı k m ı ş u . İ m p a r a t o r T'aİ-tsung, büyük ç o ğ u n l u ğ u n görüşleri a k s i n e Ç i n s ı n ı r l a r ı n ı n içine alınmalarını m ü s b e t karşılamış ve kuzey e y a l e t l e r i n e yerleştirmişti. Şimdi g e r i g ö n d e r i l m e l e r i g e r e k i y o r d u . A n c a k , y i n e T'aııg İ m p a r a t o r l u ğtı'nun kontrolü a l ü n d a yaşamalılardı. B u n u n için Çinliliğe ç o k yakın, fakat, G ö k - T ü r k h a n e d a n a i l e s i n d e n g e l e n b i r i seçildi. O n u n a d ı Ssıı-mo i d i . Ssıım o , Doğu Gök-Türk C h ' i - m i n K a g a n T n t o r u n u o l u y o r d u . Babasının ismi T u o - l i o i d i . Ç o k k ü ç ü k yaşta i s i m y a p a n Ssıı-mo, z e k i oluşu, ö n s e z i l e r i n i n doğruluğu sebebiyle amcaları S h i h - p i (609-619) ve C h ' u - l o (619-621) kağan­ lar t a r a f ı n d a n t a k d i r e d i l i p , s e v i l d i . A n c a k asıl ş ö h r e t i n i d e d e s i C h ' i - m i n , T o u - l a n K a g a n ' a isyan e d i p , o n a y e n i l e r e k Ç i n ' e s ı ğ ı n d ı ğ ı n d a y a p t ı ( 5 9 9 ) . C h ' i - m i n , Ç i n ' e s ı ğ ı n ı n c a (o z a m a n S u i h a n e d a n ı ) boyları S s u - m o ' y u o n u n s o y u n d a n geldiği için kağan seçmişlerdi. 603 yılında o z a m a n k i S u i h a n e d a n ı desteğiyle C h ' i - m i n , D o ğ u Gök-Türk ülkesine d ö n ü n c e Ssıı-mo y e r i n i o n a b ı ­ rakır'' . I l ı m d a n s o n r a t e g i n u n v a n ı n ı taşımaya başladı. S s u - m o ' n u n vücud 1

yapısı G Ö k - T ü r k l e ı d e n ç o k Soğdlulara b e n z i y o r d u . B u n d a n dolayı S h i h - p i ve C h ' u - l o kağanlar o n u n G ö k - T ü r k l c r i ı ı m e n s u p o l d u ğ u A-shih-ııa a i l e s i n d e n geldiğine i n a n m a d ı l a r D a h a doğrusu ş ü p h e l e n d i l e r ve o n u h i ç b i r z a m a n n

şadlığa yükseltmediler. Sadece, Chia-pİ T e g i n unvanıyla kaldı, teıiİ e d e m e d i . E ğ e r şad o l a b i l s e y d i askerlere k u m a n d a e d e b i l m e g ü c ü n e e r i ş e c e k t i . Diğer taraftan Ç i n ' d e y e n i tesis e d i l e n T'aııg h a n e d a n ı i l e 618 yılında şahsî temas k u r d u ve d e f a l a r c a elçi g ö n d e r d i . T ' a ı ı g h a n e d a n ı k u r u c u s u K a o - t s u o n u n b u h a r e k e t l e r i n d e n m e m n u n kalıyordu. B u n d a n dolayı o n a H o - s h u n b ö l g e

' ' Ssıı-mo'mııı zeki. ön sezilerinin kuvvetli olması ve Ch'i-min Çin'e sığınınca kağan olması sadece HTS 215A s.6139'da kayıtlıdır. ' Bu konuda ayrıca bkz. Pıılleyblaıık, aynı makale, s.326. r

1

28

AHMET TASAĞIL

prensliği u n v a n ı n ı v e r d i . Ssıı-mo'ının y a n i Clıia-pi T e g i n ' i n Ç i n ile yakınlaş­ m a s ı n d a lıiç şüphesiz şad olamayışının etkisi vardı. 630 yılında i l Kağan m a ğ l u p o l u p Ç i n ' e esir düştüğü sıralarda D o ğ u GÖk-Türk ü l k e s i n d e sadece Ssu-nıo kalmıştı. B ü ı ü n G ö k - T ü r k beyleri ve y u ­ karıda bahseıtiğiıniz b o y l a r k e n d i l i k l e r i n d e n teslim o l m u ş t u . N e t i c e d e o d a Ç i n ' e g e l d i . İ m p a r a t o r T'aİ-tsuııg, o n u n d a h a ö n c e gösterdiği yakınlıktan d o ­ layı k e n d i s i n e s o l muhafızları generalliği ve H u a - c h o u askerî valiliği u n v a n ­ larını s u n d u . D a h a s o n r a H o - ı ı a n ' d a yerleştirilen e s k i İl K a g a n ' d a n k a l m a G ö k - T ü r k l e r İ n i d a r e s i n i o n a v e r d i . A r k a s ı n d a n H u a i - h u a bölgesi ( c i n i n ) prensliği g i b i d a h a yüksek b i r m a k a m a getirildi- "'. 1

yılına k a d a r söz k o n u s u g ö r e v d e k a l a n Ssıı-mo'dan Çinliler, b u ta­ l i h l e farklı b i r şekilde y a r a r l a n m a k İstediler. Çin'in İçlerindeki G.ök T ürkler kuzeye çıkarılacak ve onları i d a r e e d e c e k t i . Ö n c e İ-mi-ni-shu-sse-li-pi Kağan •

m ı v e r i l d i . H u u n v a n l a G ö k - T ü r k l e r i i d a r e e d e c e k t i . F a k a t . Çinliler, o n u

k e n d i l e r i n e yakınlaştırmak İçin İktidarda b u l u n a n T a ı ı g h a n e d a n ı n ı n m e n ­ sup olduğu aile soyadı " L i " y i d e tevcih ettiler. Böylece, T ' a n g h a n e d a n ı n d a n sayılacak ve o n u n İ m p a r a t o r u a d ı n a h ü k ü m s ü r e c e k t i . E ğ e r p l a n tutarsa Doğu Gök-Türk ülkesi u z u n m ü d d e t Çinlilerin k o n t r o l ü n d e olacaktı. Scu-mo, i m p a r a t o r u n e m r i y l e t a m kuzeye g i d e c e k i k e n S i r T al duşlardan ç e k i n d i ğ i n i b u yüzden Ç i n s ı n ı r l a r ı n d a n çıkmaya cesaret e d e m e d i ğ i n i b e ­ l i r t t i . B u n u n ü z e r i n e K u o S s u - p e n özel elçi sıfatıyla S i r T a r d u ş l a r a g ö n d e ­ r i l d i . İ m p a r a t o r yolladığı m e k t u b u n d a Çin'in ülkeleri yıkmak g i b i niyeti o l ­ m a d ı ğ ı n ı , II Kağan ın aç gözlü olduğu için yakalandığını, aslında o n u n t o p ­ raklarını ve i n s a n l a r ı n ı i s t e m e d i ğ i n i , d a h a ö n c e lesliuı o l a n l a r ı n Sarı I r m a ­ ğın g ü n e y i n e b o l o t l u ve güzel puıatiı y e r l e r e sürülerinin faydalanması için y: ı kştirildiğini söylüyordu. Arkasından ilave e d e r i k artık C c k I ııı kleı m sa­ yılarının a r t t ı ğ ı n ı ve yaşadıkları t o p r a k l a r a s ı ğ m a d ı k l a r ı n ı dolayısıyla S s u nıo i n i n kağan o l a r a k eski topraklarına d ö n d ü ğ ü n ü b e l i r t i y o r d u . D a h a s o n r a T at duşlaı ın Gük-Tüı kleı d e n ö n c e Ç i n ' e b a ğ l a n d ı k l a r ı n a işaret e d i y o r ve b u n d a n dolayı G o b İ Ç ö l ü n ü n k u z e y i n i n i d a r e s i n i n Sİr Tardıışlaı ' d a kalması gerektiğini, g ü n e y i n d e ise Ssıı-mo i d a r e s i n d e GÖk-Türklerin h a k i m olmasını

Bu bilgilerin bulunduğu metinler HTS Z 1 M . S.6Î139. CTS I94A. 5164; T l 197, I07lr; C T S 3 . ı.f*:\VHTK2690c'; kültürlerinin değerlendirilmesi kcmusuııda bki. Elıcrbard, 67-70. m

M

' HTS217B.s.6141. "crs 199A. »5346. ,7

46

AHMET TAŞAĞİL

İcrse bağlanıyorlar, b a z a n d a o n l a r zayıf ise bağımsız hareket ediyorlardı. B u e s n a d a ü ç büyük k a b i l e h a l i n d e b u l u n u y o r l a r d ı . B i r i n c i k a b i l e n i n adı M o u l u o i d i . B u n a M o u - t s e d a d e r l e r d i . İkincisinin adı Ch'ih-sstı İdi ve P'o-fiı adını d a taşırdı. Ü ç ü n c ü k a b i l e ise T'a-shih-li adıyla anılıyordu"". K e n d i n i S i r T a r d u ş baskısından k u r t a r a r a k A l t a y dağlarının k u z e y i n e sı­ ğınan C h ' e - p i K a ğ a n , b u r a d a g ü c ü n ü artırmış ve o t u z b i n kişiye ulaşmışU. O d a h a s o n r a e tr a f ı nda ki d i ğ e r boyları k e n d i n e bağlamaya başladı. K a r t u k l a r , Kırgızlarla b i r l i k t e o n a i l k itaat e d e n b o y l a r d a n i d i . 648'i takip e d e n yıllarda C h ' e - p i K a g a n ' ı n ü z e r i n e sefer d ü z e n l e y e n Ç i n l i l e r , aynı sıralarda K a r l u k , U y g u r vesair d i ğ e r T ü r k boylarını k e n d i l e r i n e çevirmeyi b a ş a r ı n c a C h ' e - p i Kağan yalnız kalmıştı. N e t i c e d e yakalanıp Ç i n ' e g ö t ü r ü l d ü . O n u yalnız b ı r a ­ kan K a r l u k l a ı , b u h a d i s e i l e T'aııg i m p a r a t o r u n a itaat cUnişlerdi. 657 yılında üç K a r l u k k a b i l e s i n e Çinliler askerî v a l i l i k l e r v e r d i l e r . M o u l u o k a b i l e s i Yın-shan a s k e r i valiliği, C h ' i h - s s u k a b i l e s i T a - m o a s k e r i valiliği, T a - s h i h - l i k a b i l e s i ise Hsüaıı-ch'ih a s k e r i valiliği yapıldı. K a b i l e l e r i n r e i s l e r i askeri vali (tu-tu) tayin edilmişlerdi. B i r süre s o n r a C h ' i h - s s u k a b i l e s i n e C h i n f u eyaleti adı s u n u l d u . Arkasından b u ü ç K a r l u k kabilesi g ü n e y e d o ğ r u h a ­ r e k e t e t t i . M u h t e l e m c n g e l d i k l e r i yer T a u n d a ğ l a n silsileleri i d i " " . B u n d a n 1

s o n r a Batı G ö k - T ü r k l e r i ve d i ğ e r k ü ç ü k b e y l i k l e r o n l a r d a n k o r k a r o l m u ş ­ lardı " . 1

1

Uygurlar: D a h a s o n r a 745'1İ yıllarda O r t a A s y a ' d a büyük b i r devlet k u r a c a k o l a n U y g u r l a r , b u çalışmada ele aldığımız d e v r e d e oldukça faal i d i l e r . 627 yılından s o n r a D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesinde başlayan b o y isyanlarında Sir T a r d u ş , Bayırku, T o n g r a ve b e n z e r i b o y l a r l a b i r l i k t e U y g u r l a r m ü h i m r o l ­ l e r o y n a m ı ş l a r . Ü z e r l e r i n e g ö n d e r i l e n , yüz b i n kişilik G ö k - T ü r k o r d u s u n u beş b i n kişi i l e m a ğ l u p e t m e y i başarmışlardı. R e i s l e r i PTı-sa'nın b u galibiyeti Adı gecen Karluk kabile isimlerinin açıklama denemesi için bkf. II.Ecsedy, " Uİguıs and Tibetans in Pei-t'ing. 790-791 A.D.". Açla Orieıualia Huııgarica. XVII. Budapest. 1964. s.83, n.13. w

'"" İslâm kaynaklarında ki Karluklarm bulundukları yerler konusunda bkz. W. Muıorsky. Iludud el-âlem(Region of the World). London 1937. s.97, 98. R.Şeşen. İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler \-e Türk Ülkeleri, s.64, 65, 72, 73, 92, 93. mı 5.6143; WHTK 2725a, b; Chavaııııes, 33. 67 ıı2, 854 Karluklar konusunda ayrıca bki. H . Salman. " VII. ve X. Astılar Arasında Karluklaı ve Karluk Devleti". Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 15. 1981. H

T

S

GÖK-TÜRK1.ER 11 (KETRET DEVRİ fi.KHİfi])

47

U y g u r l a r a büyük ş ö h r e t kazandırmıştı. B u n d a n s u m a 6 4 6 yılına k a d a r U y ­ gurların Çin ile d o ğ r u d a n m ü n a s e b e t k u r m a m a s ı n ı n tek s e b e b i n i n ( 6 2 8 - 6 4 6 ) S i r T a r d u ş l a r a bağlı o l d u k l a r ı k o n u s u n u o r t a y a ç ı k a r m a k t a d ı r . Z a t e n S i r T a rduşların reisi kağan unvanını taşıyordu. O n l a r ı n kağanı B i l g e ' n i n 646'da ö l ü m ü Üzerine S i r I ,u duş gücü dağılmaya yüz t u t t u . Uygurların o z a m a n k i reisi Tıı-mİ-tu, onları m a ğ l u p etmişti. Arkasından IIteber unvanlı b u r e i s l e r i ­ n i n liderliğinde Çin İle irtibat k u r d u l a r . O n u n yeğeni VV'u-ho, Kül B a g a T a r ­ kan ve Clıü-lo-po adlı b e y l e r l e ittifak k u r u p , k e n d i s i n i o r t a d a n kaldırdı. F a ­ kat, Ç i n l i l e r k e n d i a d a m l a r ı n ı ö l d ü r e n W u - h o ' y a karşı b i r tuzak hazırlayıp, o n u b e r t a r a f ettiler. Y e r i n e T u - m i - t ü n u n oğlu C h ' i e n ' e g e n e r a l l i k unvanı ve­ ren Çinliler, o n u n d a o ğ l u n u Po-jun S o l cesur muhafızları g e n e r a l i yaptılar. Ayrıca, I l a n - h a i askeri valisi tayin e d e r e k U y g u r k a b i l e l e r i n i idare e t m e s i için vazifelendirmişlerdi. Batı G ö k - T ü r k l e r i n d e ı ı Ho-lıı, Ç i n h â k i m i y e t i n e karşı bağımsızlık m ü c a d e l e s i n e giriştiğinde ü z e r i n e g ö n d e r i l e n S u Ting-faııg k u ­ m a n d a s ı n d a k i o r d u y a Po-jun d a e l l i b i n U y g u r askeriyle katıldı. 6614364 yıl­ ları arasında Po-jun ö l ü n c e kız kardeşi Pi-li-tu y e r i n i aldı. Fakat, o T o n g r a ve B u g u T a r l a birleşip b e r a b e r Çin s ı n ı r l a r ı n a akınlar yaptılar. Ç i n i m p a r a t o r u Kao-ısung o n l a r ı n ü z e r i n e g e n e r a l C h a n g Jen-t'aİ'l g ö n d e r i p m a ğ l u p e t t i . 680 yılı civarında Uygurların başında T u - c h i e - c h i h g ö r ü l m e k t e d i r . 6 8 2 yı­ l ı n d a İlteriş K u t l u g l i d e r l i ğ i n d e II. G ö k T ü r k D e v l e t i b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı k a z a ­ n ı n c a U y g u r l a r d a o n a katıldılar " . K

Uygurların bu devri hakkında bilgi veren Çin kaynaklan CTS 195.1.5195-5198: HTS2I7A. s.6111-6114: THY94. s.1688. 1690. 1691: WHTK 2718. a. 1>. Ba/ılarının Türkçe (ercüıııcleri için hkz.B.Ogel. Uygııılaım Mense Efsanesi. .. s. 19 vd.; aynı müellif, Uygur Devleıi ııin T;şrkkulıı ra Yükseliş Devri ;.331-3 t C . vauJarhoğlu, Ötuken B^l gesindeki Büyük Uygur Kağanlığı (Isı. Univ. yayınlanma m rs doçentlik tezi) İslaııbul 1972. s.12¬ 24. Mori. ayın makale, s. 33 vd.Ü.I/gi. Uygur Kağanlarının T a lig Sülalesi Tarihlerine Güre Soy KiilüklerİLiiu İncelenmesi. Alalürk Üniversitesi Ken-Edebiyal Kaküllesi Araştırma Dergisi, 13. 1985.S.245-261. 7

m . D O Ğ U GÖK-TÜRK ÜLKESINDE ÇIN K O N T R O L Ü 1, D o ğ u GÖk-Türk Ü l k e s i n i n Ç i n l i l e r T a r a f ı n d a n İ d a r i B ö l g e l e r e Ayrıl­ ması C h ' e - p i Kağan ın bağımsızlık t e ş e b b ü s ü n ü n h e m k e n d i s i n e bağlı g r u p l a r h e m d e d i ğ e r T ü r k boylarının i h a n e t i yüzünden başarısızlığa uğraması Doğu G ö k - T ü r k Devleti'niıı t a m a m e n Çin k o n t r o l ü n e g i r m e s i n e yol açmıştı. D o ğ u Gök-Türk Devleri 6'İO yılında yıkılmasına r a ğ m e n kapladığı b ö l g e l e r i n hepsi Çin'in e l i n e g e ç m e m i ş t i . S a d e c e , Çin Şeddi n i n kuzeyi l a m manasıyla V a n g İ m p a r a t o r l u ğ u n u n hâkimiyeti altında i d i . B u g ü n k ü Moğolistan t o p r a k l a ­ rında ve k u z e y i n d e ise Çin'in siyasî ü s t ü n l ü ğ ü n ü t a n ı m a k l a b e r a b e r S i r T a r duşlaı 647'li yıllara k a d a r k e n d i güçlerini d e v a m e t t i r m i ş l e r d i " . H a t t a Çin 1

3

Ş e d d i ' n e u z a n a n a k ı n l a r d a b u l u n m u ş l a r d ı . Sİr T a r d u ş l a r bit b a k ı m a p e r d e oluşturarak, Çin'in d a h a kuzeye ulaşmasını e n g e l l i y o r l a r , d i ğ e r taraftan Gb'epi'yi d e korkutuyorlardı. O n l a r ı n yıkılması G h ' e - p i ' y e b i r a n l a m d a r a h a l n e ­ fes aldırmıştı. A n c a k . Ç i n l i l e r d e r h a l U y g u r , K a r l u k ve b e n z e n T ü r k b o y l a n y l a temasa g e ç m e k ve k e n d i ordularıyla birleştirmek suretiyle C h ' e - p i ' y i sı­ kıştırdılar ve n e t i c e d e o n u etkisiz h a l e g e t i r d i l e r . C h ' e - p i hadisesi dolayısıyla A l tay d a ğ l a r ı n a k a d a r u z a n a n Çin askerî gücü b u h a v a l i n i n coğrafi ve etnik yapısını ö ğ r e n d i . Ayrıca, artık karşılarında büyük b i r güç kalmaması k e n d i l e ­ rinin

rahat d a v r a n m a l a r ı n a s e b e p o l u y o r d u . N e t i c e d e D o ğ u G ö k - T ü r k ülke­

s i n i n k e n d i h â k i m i y e t l e r i n d e idaresi için y e n i b i r politikayı u y g u l a m a y a baş­ ladılar. D a h a ö n c e s ı ğ ı n a n l a r t o p r a ğ a bağlı h a l e g e t i r i l m i ş l e r d i . Y a n i Çin'in i ç i n e g i r e n l e r t a r ı m a başlamışlardı. O n l a r ı n k u z e y i d o ğ u d a n batıya doğru u z a n a n i k i büvük g e n e l a s k e r i valiliğe aynlriı. Güneydekiıüıı adı Vüıı-chııng T u - h ı ı - l ü ' l u ğ u i d i . T u - h u - f u l u k k e n d i İçinde üç ayrı g a ı n i z o ı ı h ı ğ a b ö l ü n ­ m ü ş t ü . B u n l a r ı n adı I.ang-shan tU-tU-fuTllğu(bugün Ç a h a r e y a l e t i n i n , Hıtailai vilayeti b a t ı s ı n d a ) , S a n g - c h ' i e n tu-tu-fu'luğu(bugün S h a n - h s i e y a l e t i n d e Shan-yin vilayeti g ü n e y i n d e ) , Yün-cluıng tu-ıu-iu'luğu(bugün Sııi-yüaıı eyale­ t i n i n K u e i - s u e i vilayetinde) i d i . B u askerî valiliğin g ü n ü m ü z d e k i m e r k e z i H o -

' lıı-tıı(askeri işlere hakan vali) unvanııun iarilıİ gelişimi için bkz. H Ecsedy. O l d " Turkic Tilles of Chinese Origin". Acta Orientalia Hungarka, KVIII, 1965. s,84.

GÖKTÜRKLER II (FETRET DEVRİ G3fHiBI )

Iin4c'e-er ş e h r i d i r . B u n l a r d a n başka S ı ı - n u n g " " g i b i o n dört e y a l e t ( c h o t ı ) d r b u Büyük g e n e l askerî valiliğe d a h i l edilmişti. D a h a s o n r a B a y k a l G ö l ü ' n ü n adını taşıyarak o l a n Yen-jan tu-hu-fu'luğıı ise y e d i lıı-lıı-fu'hıktan müteşekkil i d i . H a n - h a i tu-tu-fıı'luğıı(mcrkczi b u g ü n M o ğ o l i s t a n ' d a K o b d o i l e A l [ay d a ğ l a r ı n ı n d o ğ u u c u n d a

bulunmaktadır)

C h İ n - İ H i i ( b u g ü n Moğolistan'da K a r k a ( K o - e r - k o ) l ı ö l g e s i n d e d i r ) H s i n - l i g i b i askerî v a l i l i k l e r i n dışındakilerin adları k a y n a k l a r d a / İ k i e d i l m e m i ş i n . B u n u n yanında S e l e ı ı g a N e h r i boylarında olduğu t a h m i n e d i l e n Hsieıı-o ve H o - l a n g i b i sekiz eyaleti i ç i n e alıyordu. B u askerî v a l i l i k l e r i n , g a r n i z o n l a r ı n ve d e eyaleÜerin lıepsine T ü r k k a b i l e r e i s l e r i tıı-tıı ve ts'e-sbilı(askeri vali) ünvanıyla tayin e d i l d i l e r GÖ4 yılına g e l i n d i ğ i n d e , 030 yılında yapılmış o l a n v a l i l i k d ü z e n l e m e l e ­ r i n d e değişiklik yapılmaya başlandı; Yen-jan'ın adı Haıı-hai(Baykal G ö l ü ) tu hıı-fıılıığıı ş e k l i n d e değiştirilirken Yün-clnıng tu-hu-fu'luğıı ise Ch'an-yü ıııb u - f t l l u ğ u a* 51834068. HTS 215B'de Meı-p'ai Ta-kaıı şeklinde ya zil inişin-. ' HTS 215ft'de üç kere elçilik heyeti gönderdi, kendi ülke mal km uda ıı sundu. Sonra ev­ lilik lı I lılııı. Iı I'lıl ıııi'I ıı 1 a

1

1

' C;.r unvanı ve tardu gelişilin ıçııı bkz.A.Doııuk I;kı I ııı k Devleti:rinde İdarı-A^kırı Önvaıı re Terimler, İstanbul 1988. s. 13. 14. 1

66

AHMET TAŞAGIL

shilı-pi boyıı o l u ş t u r d u . B e ş büyük e r k i n l i k h a l i n d e tesis e d i l d i l e r " . S u i 1 1

y e ' ( T o k m a k ) n i u batısında oturacaklardı. H e r bir boyu erkin idare ede­ c e k t i " . B u n d a n s o n r a b ü t ü n y e n i teşkilatlanmadan s o n r a ortaya çıkan b o y ­ 1

lara g e n e l o l a r a k O n B o y adını v e r d i l e r . Y e n i d ü z e n l e m e yapılmasına r a ğ m e n ülkesini iyi İdare e d e m e y e n Işbara I Isi-li-shih'ya karşı k ı p ı r d a n m a l a r ç o k g e ç m e d e n başladı. K e n d i m a i y e t i n d e k i T " u n g Tııduıı tarafından baskına m a r u z kalmıştı. Yüz süvariyle karşı çıktı İse d e g a l i p g e l e m e d i . G e r i ç e k i l m e y e başladı. Kardeşi B ö r ü ( P u - l i ) Şad ile K a r a şar'a sığındılar. A-hsİ-chi Kül E r k i n ile T ' u t ı g T ı t d u ı ı devlet a d a m l a r ı n ı t o p ­ lantıya çağırdılar. S o n u ç t a Yü-ku Ş a d kağan seçildi. Işbara H s i - l i - s h i h ise kü­ ç ü k k a ğ a n tayin edilmişti. Fakat, y i n e d e b u t o p l a n t ı d a a l ı n a n k a r a r l a r a uyulmadı. T ' u t ı g T u r l u n ö l d ü r ü l d ü ; Yü-ku Ş a d ise k e n d i e r k i n l e r i n d e n b i r i t a r a f ı n d a n m a ğ l u p e d i l d i . B u fırsatı d e ğ e r l e n d i r e n I ş b a r a H s i - l i - s h i h e s k i topraklarını tekrar ele g e ç i r d i . Y m e d e eski g ü c ü n e ulaşamadı. Batıdaki N u s h i h - p i b o y u Yü-ku Ş a d i k e n d i l e r i n e kağan yaparak o n u tanımadı. Yü-ku Şad ile Işbara Hsİ-lİ-slıİh arasında karşılıklı savaşlar o l d u ise d e b i r b i r l e r i n e üstün­ lük sağlayamadılar. İli Irmağı k e n a r ı n d a t o p l a n a n bütün boylar m ü ş a h a d e l e r yaparak k e n d i a r a l a r ı n d a anlaştılar. B u ı r m a ğ ı n batısı T u o - l u ' n u n o l d u . Yani Yü-ku Şad'a T u O - l u Kağan unvanını v e r e n N u - s h i h - p i ' l e r o n u n e ü afında t o p ­ lanıp, d o ğ u d a n ayrılmışlardı. B u ı r m a ğ ı n d o ğ u s u n d a Işbara H s i - l i - s h i h h a ­ kim olacaktı

1IH

. N e t i c e d e B a n Gök-Türk ülkesi k e n d i içinde i k i devlete ayrıl­

mıştı (638). Tııo-lu Kağan m e r k e z i n i T s u - h o Dağı'nın halısında k u r d u .

Bundan

s o n r a a d ı n a " K u z e y S a r a y ı ( P e i - t ' i n g ) " d e n m e y e başladı. D i ğ e r taraftan Po¬ m a , Kırgız, Gh'u-yüe-shih, B a s m ı l , H u o - h s i n , G h ' u - m u - k ' u n g i b i b o y l a r o n a tabi o l d u . Doğudaki kanadı ele g e ç i r m e k İçin h a r e k e t e g e ç e n Tııo-lu, Işbara Hsİ-Iİ-shih'nin b i r i l t e b e r i y l e g i z l i c e a n l a ş a r a k , o n a saldırdı. M a ğ l u p o l a n Işbara P'a-haıı-na' (Fergaııa)ya kaçu ve o r a d a öldü. G e r i d e kalan o n u n devlet a d a m l a r ı o ğ l u n u İ-ch'u-li-shih-i-p'i Kağan unvanıyla tahta g e ç i r d i l e r . O d a eı lesi yıl ö l ü n c e , b u sefer G h i a - u a Şad'ııı büyük oğlu " " P i - h o - t o " Yabgu'yu 1

kağan seçtiler. Unvanı İ-p'İ Işbara Kağan o l d u . Işbara Kagaıı'a d a v u l ve k u r t ' » ' C T S 194B. » . 5 1 8 4 . '- Erkuı ııııvaııı ye dı£:-ı Tıırk delicileriııdckı tarihi gelişini için bkz. Donuk, avın eser. s. 1

15. * HTS 215B, i . 6059. *' CTS liMB'yegöre kardeşi Clıia-ııa'ııııı oglııflıki aynı yer) dur. '••"CTS l94B'yegöre P'u-|iu Tegin. 1

1

GÖKTÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)

67

başlı sancak g ö n d e r e n T'aırg h a n e d a n ı İ m p a r a t o r u T'ai-tsııııg, o n u kağan o l a r a k tanıdığını ilân etti (641). Sııi-ho s u y u n u n k u z e y i n d e m e r k e z i n i k u r d u . Adına g ü n e y m e r k e z i d e n d i . D o ğ u d a i l i I r m a ğ ı , K u t a , S h a n - s h a n , C h ' i e - m o , T o h a r i s t a n , Karaşar, S h i h ( T a ş k e n t ) , S h i b ( K ı ş ) , H o , W e i ve S e m e r k a n d g i b i bütün ülkeler o n a itaat e l t i . T u o - l u ö n c e Işbara Vabgu'ya s a l d ı r m a m ı ş , k e n d i k u v v e t i n i a r t ı r d ı k t a n s o n r a h ü c u m a geçmişti. H e r i k i kağan d e f a l a r c a savaşmışlar b i r b i r l e r i n e üs­ tünlük sağlayamamışlardı. B u a r a d a ikisi d e Ç i n ' e elçi g ö n d e r e r e k , destek aramışlar. İ m p a r a t o r T a i - tsuug h e r i k i tarafa d a dostça davranmış ve b i r b i r ­ l e r i y l e savaşmamalarını t e ı ı b i h l e m i ş t i . Fakat , T u o - l u i l e r i h a r e k e t e d e v a m e t m i ş , n i h a y e t T a ş k e n t T u d u n ' u ı ı u g ö n d e r e r e k Yabgıı K a ğ a n ' a s a l d ı m p ö l ­ dürtmüştür. B u n d a n sonra o n u n ülkesine de h a k i m o l d u . Nu-shih-pi boyu o n u n hâkimiyetini k a b u l e t m e d i isyan e d e r e k uzaklaştılar. T o h a r i s t a n ' ı e l e g e ç i r e n T u o - l u , H a m i b ö l g e s i n e d a h i akın y a p u . Ç i n l i l e r b u r a d a d e v r e y e girmişler ve o n u n ü z e r i n e Kııo Hsiao-k'o'yı "' g ö n d e r m i ş l e r d i . B u k u m a n d a n 1

1

Önce W u - k u b o y u n a sürpriz b i r saldırı yapıp, m a ğ l u p e t t i . T e h l i k e d e o l d u ­ ğ u n u h i s s e d e n T u o - l u , e t r a f ı n d a k i Ch'u-yüe ve C h ' u - m i boylarının a s k e r l e ­ riyle T a n r ı d a ğ l a r ı n a sığındı. B u a r a d a k u z e y e d o ğ r u h a r e k e t e g e ç e n Kııo H s i a o - k ' o , Cb'u-yüe'lerin e r k i n i n i n şehrini (kale) ele geçirmişti. Arkasından H o - s u o Dağı'na ulaşıp C h ' u - m i b o y u n u d a teslim aldı. B u e s n a d a T u o - l u K a ­ ğan Çin o r d u s u n a karşı duyduğu k i n yüzünden o n l a r ı n elçisi Yüan H s i a o - y o u ' y u ve b e r a b e r i n d e k i l e r i alıkoydu, g e r i g ö n d e r m e d i . Çinli e l ç i l e r e " T a n g i m p a r a t o r U n u i i a s k e r l e r i n i n g ü ç l ü o l d u ğ u n u d u y d u ğ u n u , şimdi k e n d i s i n i n S c m e r k a ı ı d ' a saldıracağını ve k i m i n d a h a kuvvetli o l d u ğ u n u g ö r e c e k l e r i n i " söyledi. S o n r a M a v c r a ü t m e h r ' e d o ğ r u b i r sefere çıktı. Y o l u ü z e r i n d e k i M i k u o ( M a i m a r g h ) ' y u a n i b i r saldırı i l e yıktı. Yakaladığı insanları bağladı, b ü ­ tün z e n g i n l i k l e r i n e e l k o y d u . Fakat, o n u n e m r i n d e k i k u m a n d a n l a r d a n N i ­ şini Ç o r , o n u n b u z a l i m c e h a r e k e t l e r i n e ç o k kızıyordu. O ğ l u H u - l u - w u ' y u T u o - l u ' y a h ü c u m e t t i r d i . N e t i c e d e T u o - l u ' n u n ülkesi büyük b i r karışıklık i ç i n e düştü. K e n d i s i T o h a r i s t a n ' a sığınacaktı. Baş v e z i r i ü l k e s i n e g e r i d ö n ­ m e s i n i tavsiye etti ise d e o k a b u l e t m e y i p a h a l i s i n i toplayıp y o l a çıktı. Ye s u ­ y u n u g e ç i p S h i h - k ı ı o ( T a ş k e n t ) 'ya ulaştı. A n c a k , m a i y e t i n d e k i a h a l i n i n ç o ğ u perişan o l u p dağılmıştı. N i h a y e t K ö - h o - t u n Kalesi'ııe sığınabildi. G e r i d e k a ­ lan az sayıda askerle dağılan balkını t o p l a m a y a çıktı ise d e A - h s i - c h i K ü l E r -

Ruo Hsiao-k'o bio. CTS 83. s. 2773. 2774; HTS 111. 8. 4131, 4132.

AI [MET T AŞAĞI L

68

k i n , o n a a n i b i r baskın düzenleyip, m a ğ l u p e l l i . B u n u n ü z e r i n e Pai-shuİ-hu Kalesİ'ne sığınan T u o - l u o r a d a i k â m e t e başladı. G e r i d e başsız k a l a n N u - s h i b - p i b o y u artık Tuo-lu'yıı kağan o l a r a k başla­ r ı n d a g ö r m e k i s t e m i y o r d u . Çin sarayına elçi g ö n d e r i p , b i l i n i n t a b l a g e ç i ­ r i l m e s i n i r i c a e t t i l e r - " . Çin i m p a r a t o r u W e n W u - y i n ' i özel elçi sıfatıyla yolla­ 1

yarak,

Batı

Gök-Türk

vezirlerinin

Gök-Türk

kağanlık

ailesinden

b i l g e (liyakatli) o l a n b i r i s i n i n kağan seçilmesini e m r e t t i . B u n u n üzerine d e v ­ let adamları e s k i I-ch'u-li-sbih-i-p'i Kagan'ın o ğ l u n u I-p'İ S h e - k u i K a ğ a n ü n vanıyla tahta geçirdiler. I-p'İ S h e - k u i Kağan tahta ç ı k ı n c a y a n ı n d a b u l u n a n ve T u o l u ' n u n T o h a ristan'a g ö t ü r d ü ğ ü m e m u r l a r ı d a k u r t a r a r a k

155

, hepsini Çin'e geri gönderdi.

D a h a s o n r a Nıı-shih-pi b o y u n u n r e i s i n i a s k e r l e r i n e k u m a n d a ettirerek T u o ­ l u ' n u n e n s o n sığındığı ve hâlâ i k â m e t e t m e k t e olduğu P a i - s h u i ( b e l k i A k s u ) K a l e s i ' n e s a l d ı r ı n . O n l a r ı n h ü c u m u sırasında T u o - l u d a v u l ve b o y n u z l a r l a ç o k g ü r ü l t ü ç ı k a r a r a k k a l e d e n çıktı ve çatışmaya g i r d i . N u - s h i h - p i ' l e r şaşır­ mışlar ve k e n d i l e r i n i toparlayamamışlardı. Ç o k sayıda N u - s h i h - p i askeri T u o l u t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l d ü . B u şekilde saklandığı k a l e d e n k u r t u l a n T u o - l u eski i d a r e ettiği b o y u n y a n ı n a g e l d i . A n c a k , o n u b o y u h ü k ü m d a r o l a r a k tanı­ m a d ı . E s k i başarısızlıklarını s e b e p g ö s t e r m i ş l e r d i . D a h a evvel Sahip o l d u ğ u g ü c ü n e ulaşamayacağıııı h a l k ı n ı n k e n d i s i n e karşı eski n e f r e t i n i b i l i y o r d u . B u n d a n dolayı T o h a r i s i a n ' a gitti. B u n d a n s o n r a B a u Gök-T'ıick Devletİ'nde b i r süre tek başına h a k i m o l a n I-p'i S h e - k u i K a ğ a n , Çin b a ş k e n t i n e e l ç i l e r l e h e d i y e g ö n d e r m i ş ve b i r Çin prensesiyle e v l e n m e k isteğini bildirmişti . i m p a r a t o r T'ai-ısuug b u teklifi g e r i çevirdiği g i b i K u c a , H o l e n , Slıu-le ( K a ş g a r ) , Chu-chü-po, Tsımg-ling g i b i beş ü l k e n i n i l a n G ö k - T ü r k l e r i n d e n ayrılarak Ç i n ' e bağlan m a l a r ı n ı i s t e d i . B ö y ­ lece kıı^ıık devletlere b ö l ü n e n Batı G o k - T ü r k ülkesini Çın k o n t r o l ü n e d a h a k o l a y c a s o k a b i l i r d i ^ . Z a t e n b u n d a n s o n r a İ-p'i S b e - k u i ' i n saltanatı f a z l a 1

1

CTS l'HB'dc dumm biraz farklı anlatılmışur: Tuo-lu önceden Ni-sluı Çor'uu mallarını ellerinden almış; akabinde kadelmişıi. Aıadan zaman geçtikten sonra Ni-shu Ger un kil mandanı Hıı-lıı-chıı larafmdau sürpriz bir hııcuma uğradı. Onun ülkesinde büyük bir kargaşalık çıktı. (I41 yılında emrindi kilerden VVıı-lı çor ve dlgîderi Tuo-lu TU tahttan indirmek istiyorlardı. 1 leı bırı Çin e ; l ; ı genderip kağan ola­ rak tahta geçirilmelerim rica tttllir. T Ti tsuııg e lçiyi; bir mektup g-ndererek Bagalur I-p i K i gaıı'm oğlunu İ-p'i She-kui kağan olarak lahta geçirdi. 1 ( 0

''•' Çinli memurların kurtarılma» sadece CTS'de bildirilmiştir. CTS'ye gore kabul etü. l s l

GÖK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)

69

u z u n s ü r m e d i . 64i) yılının s o n u n d a T a l a ş I r m a ğ ı civarında boylarını i d a r e e d e n A-slüh-na I l o - l u o n a karşı isyan e d i p , b ü t ü n sivasî ve a s k e r i g ü c ü n ü e l e geç i r d i

1 5 5

1 M

.

GTS 194 B. s. 5185; HTS215B, s. 6059-6060.

V ı . ÇIN HÂKIMIYETINI T A N ı M A Y A N BATı GÖK-TÜRK BEYI,ERININ MÜCADELELERI I. G ö k - T ü r k D e v i r l i k u r u l d u ğ u z a m a n B ı ı m ı n ' ı u kardeşi İşlemi Yabgıı, ülkenin b a n kısımlarının i d a r e s i n e m e m u r o l a r a k T a n r ı dağlarının k u z e y i n ­ d e k i A k t a ğ ( F . k l a ğ ) ' a g e l m i ş , 576 yılına k a d a r b u balı kanadı y ö n e t m i ş t i . O n u n oğlu T a r d ı ı 582 yılında Çinlilerin teşvikiyle doğudaki m e r k e z d e n ayrı­ lıp b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı ilân etmişti. İşte b ü t ü n Batı G ö k - T ü r k h a n e d a n ı İstemi Yabgıı'ıııııı s o y u n d a n g e l m e k l e d i r . İsıemi'ııin beşinci n e s i l d e n t u r u n u o l a n A-siıih-na H o - l u ' n u n b a b a s ı n ı n adı Ch'ie-yüe'dir. Kağan o l m a d a n ö n c e Yep u - l i Şad u n v a n ı n ı taşıyordu. A - s h i h - n a Pu-chetı g i d i p Ç i n ' e bağlandığı z a ­ m a n T u o 4 u Kağan, o n d a n d o ğ a n boşluğu Y c - p u - l i Şad'ı yabgıı y a p a r a k d o l ­ d u r m a y a çalıştı. B u n u n a k a b i n d e A - s h i h - n a P u - c h e n ' m Ç i n ' e g i t m e d e n i d a r e etliği T a l a ş Irmağı civarını e l d e t u t m a y a başladı. G ü n e y d e k i H s i - c h o u ' d a n kuzeye b i n beş yı'iz lîTik(800 k m ) mesafede b u l u n u y o r d u . Gh'ıı-yüe, C h ' u - m i , Kıı-su, K a r l u k , Nu-shilı-pi g i b i beş b o y u n balkını idare e d i y o r d u . T u o - l u , t a h ­ tım k a y b e d i p T o h a r i s t a n ' a sığınınca ortaya ç ı k a n y e n i kagaıı İ-p'i-she-kui o n u sıkıştırdı. B u n u n s o n u c u n d a l l o - l u ' y a bağlı b ü t ü n

İKiylar

dağılıp perişan o l ­

d u l a r . Yanında sadece C b i h - s h e - t i , C h ' u - m i - k ' u n , l ' o - p i g i b i üç boy kalmıştı, B u n l a r H o - l u ' y a kağanlık t e k l i f e t t i l e r . B u n u d u y a n İ-p'i-she-kui ç o k kızdı. T e h l i k e y i savuşıuramavacağım a n l a y a n Ilo-lıı, Ç i n l i l e r i n desteğini a r a m a y a b a ş l a d ı . Y e n i k a ğ a n ı n yarattığı t e h l i k e y ü z ü n d e n b e l i r l i b i r y e r d e i k â m e t e d e m e y e n 1 lo-ltı, 648 yılında e t r a f ı n d a k a l a n b o y l a r l a Ting-clıou'ya g e l i p Çin i m p a r a t o r u n u n rızasıyla o r a d a o t u r d u . H a t t a S o l cesur m u h a f ı z l a r g e n e r a l ­ liği ve Ya-ch'ih askeri valiliği g i b i u n v a n l a r aldı. K e n d i s i T i n g - c h o u ' d a M o - h o k a l e s i n d e ikâmet e d e r k e n o n a bağlı b o y l a r o havaliye dağılarak yayılmışlar ve k u l ü b e l e r y a p m a y a başlamışlardı. B u n a r a ğ m e n Ilo-lıı, T ' a n g İ m p a r a t o r l u ğ u ' n a iıaat e t m e y i p e k d ü ş ü n m ü y o r d u . Üstelik H s i ve T ' i n g g i b i i k i eyaleti ele g e ç i r e r e k t o p r a k l a r ı n ı g e ı ü ş l e ı m e k a r z u s u taşıyordu. Çinli a s k e r i vali I.uo l l u n g - i b u n u duymuş ve d u r u m u i m p a r a t o r u n a bildirmişti. Y e n i i m p a r a t o r K a o - t s u n g , G b ' i a o P a o - m i n g ' i acele I l o - l u ' m m isyanını ö n l e m e s i için y o l a ç ı ­ kardı. H o - l u ' y a d a h a b e r g ö n d e r i p oğlu H s i - l i e n ' i r e h i n e o l a r a k g ö n d e r m e ­ sini e m r e t t i . H s i - l i e n r e h i n e o l a r a k Çin b a ş k e n t i n e gitmediği g i b i b a b a s ı n a d a batıya çekilmesini tavsiye e t d ( 6 5 1 ) .

GÖK TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 61KMİ81)

71

B a t ı d a T u o - l u Kagan'ııı idare ettiği b ü t ü n eski toprakları ele g e ç i r e n H o ­ lü, m e r k e z i n i Ming-bıılak(Bin P ı n a r ) ' d a tesis etti. K e n d i Işbara Kağan u n v a ­ nını aldı. B u n d a n s o n r a Nu-slıih-pi'İerin ve T u o - l u ' n ı n ı o n b o y u n u i d a r e e t m e g ü c ü n e kavuşmuştu. B u sırada T u o - l u ' n u n b e ş ç o r u vardı: C l ı ' u - m u - k ' u n - l ü Ç o r , Hu-hıw u ( l ) l ı ı ğ ) Ç o r , She-she-ı'i-tun Ç o r , Tu-ch'İ-shih-lıe-lo-shİlı Ç o r , Su-ni-sinlıc h ' u - p a u Ç o r adlarını taşıyolardı. N u - s h i h - p i ' I e r i n ise b e ş e r k i n i vardı . B u n ­ lar A-lısi-cbİ Kül E r k i n , Ko-slıu-cb'üe E r k i n , Pai-sai-kau-tun-sha-po E r k i n , A İısİ-clıie-ni-shu E r k i n , Ko-slııı-c!ı'ıı-pan E r k i n ve Hıı-lu Ç o r Kül k i ; aynı z a ­ m a n d a I l o - l u ' n u n damadı i d i . A-hsİ-chİe K i d E r k i n e n k u v v e t l i l e r i i d i ve iyi yetişmiş a s k e r l e r i n i n sayısı birkaç o n b i n i b u l m u ş t u . İyice g ü ç l e n e n Hsi-lieıı B a g a t u r Yabgu'luğa yük­ s e l d i . Arkasından T i n g - c l ı o ı ı ( B e ş b a l ı k ) 'ya saldırdı. B i r k a ç vilayeti ele g e ç i ­ r i p , b i n l e r c e İnsan ö l d ü r d ü , yağmalar vaptı. Ç e l i ş e n askerî faaliyetlerden H o t u ' n u n m e r k e z d e kaldığını o n l u l a r a ise B a g a t u r Yabgıı üııvanıııı a l a n Hsi-İİe n ' İ n k u m a n d a ettiği atılaşıltnaktadır. H a t t a o n u n k u m a n d a ettiği o r d u l a r T i b e t ' e k a d a r u z a n a n akınlarda b u l u n u y o r d u . Oıııııı b u s e f e r l e r i n e Çinliler büyük bit o r d u hazırlayarak e n g e l o l m a k i s t e d i l e r . Hazırlanan Çin o r d u s u n a e l l i b i n U y g u r d a takviye olması için d a h i l edilmişti '"'. L i a n g C h i e ı ı - f a n g 1

i s i m l i g e n e r a l i n k u m a n d a elliği o r d u y a üstelik T ü r k asıllı Çinli k u m a n d a n C b ' i - p i - h o - l i d e yardımcı k u m a n d a n o l a r a k kaiılnıışlı. B u n u n l a d a y e t i n m e ­ yen Çinliler o l u z b i n kişilik destek o r d u s u d a h a ilâve ettiler. B u a r a d a Çinli devlet a d a m l a r ı n d a n L u o Htıug-i b i r r a p o r hazırlayarak i m p a r a t o r u n a s u n d u . B u r a p o r d a şöyle b i r p l a n i l e r i ' " ' sürüyordu: " Çin'in 7

e m n i y e t l e olması için inanılır k i ; yabancıları k o n t r o l altında l u t u m a n ı n y o l u onları değiştirip, Ç i n ' e a d a p l e e t m e k t i r . H o - l u b i r kaleyi k o r u y o r , kıştan d o ­ layı kar yığıldığı için T ' a ı ı g askeri g e l e m e z d i y o r ; şartlar müsait o l d u ğ u n d a b i r teşebbüste yıkılabilir. İlkbahara k a d a r e r t e l e n s i n , o z a m a n şartlar d e ğ i ş e ­ cek b ü t ü n ülkeye k u m a n d a e d e m e y e c e k , uzaklaşıp k a ç ı p g i d e c e k t i r . Ayrıca askerler aslında Ho-hı'yıı c e z a l a n d ı r a c a k l a r , y i n e C h ' n - n ı i , C h ' u - m i - k ' u n TC diğerleri bağımsız hareket e t m e k İsliyorlar. E ğ e r kalırlar g i r m e z l e r s e t e k r a r H o - l u ile birleşirler. Şimdi kış ağır, rüzgar kuvvetli ise d e a s k e r l e r i n zor şart­ l a r d a n d e n l i n çatlar ve d ö k ü l ü r . H e m s ı n ı r d a a s k e r l e r i n t ı z r k ı u z u n sure

" Bu konurla ayıca bkz. Ûgel." Uygur Devieti'ıüıı ...". s. 341. ' " Bu r»|Kiı CTS liMB'de kaydedil ıtır-m iştir. sı1

72

A H M E T TASAĞIL

sağlanamaz, b u a r a d a y a ğ m a c ı l a n n çetesi yavaş yavaş ö l m e d ö n e m i n e g i r e r . L ü t f e n Clı'ıı-yüe, C h ' u - m i ve d i ğ e r l e r i n i n suçlarını a l i l d i n i z . IIo-lıı ü z e r i n d e d i k k a t i m i z i yoğunlaştıralım. İm felaket o l m a s a ö n c e d e n dalları, yaprakları i d a r e e d e m e z i d i . S h e - p ' i , Clı'ıı-yüe, C h ' u - m i , C h ' i - p i ve d i ğ e r l e r i n i n a s k e r i n e b i r ay süre ile yardım edijı b e s l e m e k arzusundayım. B u n u t a k i b e n büyük o r d u P ' i n g - l u o s u y u n u n yukarısında yardım etmek İçin y e r i n i alır. Yabancılar aç gözlü ve yırtıcı savaşırlar. Ayrıca yabancıların a s k e r l e r i T ' a n g a s k e r l e r i n e yardımcı o l u r l a r . Şİmdİ U y g u r süvarileri ö n e çıkar, T ' a n g a s k e r l e r i onları y a ­ vaşça takip eder. Böylece H o - l u perişan o l u r * " . 1

Yukarıdaki r a p o r d a n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e Ç i n l i l e r , U y g u r ve d i ğ e r T ü r k boylarım k u l l a n a r a k , H o - l u ' y u o r t a d a n kaldıracaklardı. Çin o r d u s u ise fazla kayıp v e r m e m e k için g e r i d e n onları t a k i p e d e c e k l i . Ayrıca Ho-ltı'ya bağlı boyların bazıları i l e temasa g e ç i l e r e k ayartı 1 a r a k l a r ve o n u n i ç e r i d e n v u r a ­ c a k l a r d ı . I "aııg i m p a r a t o r u o n u n d e d i k l e r i n i u y g u n b u l d u ve k u m a n d a l ı l a ­ rın b u r a p o r d o ğ r u l t u s u n d a h a r e k e ! e t m e l e r i n i c m ı e t l i . Ch'ıı-yüe boyu reis­ l e r i C b u - y a - k u ile b i r l i k t e yağma yapacaklardı. I J I O Dağı'na g e l d i k l e r i n d e o n a h ü c u m e d e n l r a n g Q u e n-faııg, onları m a ğ l u p etti. Reisleri öldürüldüğü g i b i d o k u z b i n Ch'u-yüe'niıı başı kesilmiş, altmış k a b i l e reisi yakalaıımışü. 6 5 3 yılına g e l i n d i ğ i n d e Y a o - c h ' i h askeri valiliği lağvedildi. Clı'ıı-yüe lx>yu C l ı i n - m a n - c h o u ' d a yerleştirildi. B u yılın s o n u n d a d a h a ö n c e T o h a r i s t a n ' a sı­ ğ ı n m ı ş o l a n T u o - l u Kağan öldü ve o n u n oğlu C h e n - c h u Y a b g u , H o - l u ' y u y a ­ kalayıp Ç i n ' e sunmayı t e k l i f e l t i . B u şekilde Çinlilerle yakı ulaşabilirdi. A n c a k , Ho-lıı ü z e r i n e yaptığı a k ı n d a g e r i püskürtüldü. B i r yıl s o u r a ( G 5 ' l ) H o - l u ' y a bağlı b o y l a r d a n K a r l u k , C h ' u - m i , C h i h - c h i e ve Ch'ıı-yiie'ler mağlıi[i e d i l d i Ch'u-mu-k'ım'larııı Kalesi ne h ü c u m e d e n C h o u Chİh-tu i s i m l i C i n l i g e n e r a l , orayı ele geçirmiş ve o t u z b i n ölü a s k e r i n sol kulağını kesmişti. H o - l u ü z e r i n e h e r taraftan Çin orduları yürüyordu. S u T i n g - f a n g i s i m l i g e n e r a l , H o - l u ' n u n b i r başka b o y u Sıı-ııİ-hsi'ye Yhıg-sııo Irmağı'nda saldırmış ve ağır b i r b o z g u n a u ğ r a t m ı ş t ı . B u a r a d a Çin orduları baş k u m a n d a n yardımcısı W a n g W e n - l u , GÖk-Türk orduları İle savaşmak İstememiş ve T a - t u K a l e s i ' n i ele geçirip, h a l ­ kını t a m a m e n katletmiş, b ü t ü n h a z i n e l e r i n e ve değerli eşyalarına s a h i p o l ­ muştu

Slıııaıifj Irmağı'ıtııı Koromla vadisi olup Ehi Noı'a aktığı kollusunda hk/.Chavamıes, s 34, 324; Ögel. ayın makale, s. 346. k , h

GÖK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)

73

656 yılında İlan G ö k - T ü r k ülkesine d o ğ r u büyük b i r Çin S e f e r i d a h a d ü ­ z e n l e n d i . G e n e r a l S u Thıg-faııg IIİ b ü l g e s i ( t a o ) harekat o r d u s u b a ş k u m a n ­ danı o l m u ş t u . 650 yılında D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesini çeşitli askerî v a l i l i k l e r e ayıran Ç i n l i l e r , b u v a l i l i k l e r i n o r d u l a r ı n ı d a k a l m ı ş l a r d ı . B u n l a r d a n U y g u r ­ lar, Çİn o r d u s u n d a ç o k ö n e m l i b i r kısmı teşkil ediyorlardı. R e i s l e r i P'o-jun b i r Çinli k u m a n d a n g i b i h i z m e t v e r i y o r d u . Y i n e Çin h i z m e t i n d e b u l u n a n A slıİlı-na P u - c h e n , A l l a y dağları h a v a l i s i n e ilerlemiş e r k i n Neu-tu-lıı ve o n b i n ­ d e n fazla ç a d ı r a h a l i s i o n a teslim olmuştu. Ye-hsi I r m a ğ ı ' n a varan S u T i n g - f a ı ı g . h a f i f süvarilerle h a r e k e t e d i y o r d u . Ch'ıı-mıı-k'un'laıa a n i b i r h ü c u m yapıp y e n d i . B u a r a d a H o - t u ' n u n k e n d i s i yüz b i n Oıı-ok a s k e r i n i toplamış ve S u Tİng-fang'uı karşısına ç ı k m ı ş u . Çinli k u m a n d a n o r d u s u n u n piyade b i r l i k l e r i n i o r t a d a b ı r a k ı p , süvarileri sakladı. D ü ş m a n ı n ı n a s k e r i n i n az o l d u ğ u n u g ö r e n H o - l u h e m e n t a a r r u z a geçınişii. N e var k i ; o y a l a m a çarpışmasının a r d ı n d a n g i z l e n e n süvariler, Gök-Türk o r ­ d u s u n u ı r k a d a n sarıp b o z g u n a uğrattılar. O l u z h i n G ö k - T ü r k a s k e r i y a k a ­ landı ve ö l d ü r ü l d ü . I lo-lu'muı i l e r i g e l e n k u m a n d a n l a r ı n d a n T o n l a T a r k a n ve o n u n g i b i ıkı yuz reis d a h i savaş m e y d a n ı n d a ö l d ü r ü l m ü ş t ü . E r t e s i gün ÇİLI

o r d u s u kuzeye yöneldi. On-oklarıtı beş b o y u n u oluşturan N u - s h i h - p i ' l e r

ile beş Tııo-lıı'lar g i d i p Çin o r d u s u n a l e s l i m o l d u . B a ş k u m a n d a n S u T i n g faııg , l l s i a o Ssu-ye ve U y g u r P'o-jıın'u T a l a ş I r m a ğ ı n a d o ğ r u kaçan G ö k I ü t k l e r ı takıp e t m e s i için g ö n d e r d i . G^rııldugu g i b i Gııı o r d u s u O r t a Asya h a v a l i s i n e g i r i n c e şekil d e ğ i ş t i r m i ş , pİyadelİkteıı ç ı k a r a k süvari h a l i n e g e l ­ mişti. B u n d a b i ç şüphesiz Çin h i z m e t i n e g i r e n T ü r k asıllı k u m a n d a n ve b o y l a m ı büyük etkisi vardı. B u n d a n s o n r a büyük b i r kış o l m u ş , Ç i n o r d u s u n d a y i y e c e k sıkıntısı başlamıştı. S u Ting-faııg b u n u n iyi b i r avantaj o l a r a k planlayıp e m r i n d e k i l e r e şöyle d e d i :"Şimdi sisin karanlığı rüzgarla açılır. G ö k - T ü r k l e r b e n i m İdare e d e m e y e c e ğ i m i z a n n e d i y o r l a r ( d i y o r l a r ) . Sürpriz saldırı b e k l e m i y o r l a r , e r t e ­ lersek uzaklaşırlar. Avantajı g ü n ü n d e k u l l a n a r a k savaşmak, başarıya eşittir; e n İyi p l a n b u d u r " . N e t i c e d e g e c e h a r e k e t e g e ç m e p l a n l a n yapılarak, y o l üzerinde rastlanılan insanların hayvanlarına el k o n u l d u . Böylece yiyecek te­ min edilebildi. Shuang [rmağı'na

l ! W

varıldığında M i - s b e ve P u - c h e n i s i m l i

Çin tarafını t u t a n i k i G ö k - T ü r k b e y i y l c b i r l e ş ü d i . B u a r a d a Ç i n o r d u s u h a l k t a n a l ı n a n y i y e c e k l e r l e d o y m u ş ve m o r a l i yükselmişti. Artık H o - T u ' n i W

,

m

HTS215B,s.liü60.

AHMET T AŞAĞI L

74

m e r k e z i n e i k i yüz li(yaklaşık 110 k m ) kalımşu. G e r e k l i tertibatları alarak yola ç ı k t ı l a r . Clıin-ya D a ğ ı ' ı r a v a r ı l d ı ğ ı n d a

Ho-hı'ıuın

batkının

h e r şeyden

h a b e r s i z o l a r a k ava g i t t i k l e r i n i ö ğ r e n d i l e r . B u fırsat b i l e n S u T i n g - f a n g , az sayıda i n s a n ı n b u l u n d u ğ u

Ho-hı'ıuın

o t a ğ ı n a karşı h a r e k e t e g e ç t i o n

b i n l e r c e insanı yakaladığı g i b i h ü k ü m d a r l ı k a l a m e t l e r i o l a n d a v u l . sancak ve diğer a l e t l e r i n i ele geçirdi"* . 1

İli I r m a ğ ı ' n ı aşarak kaçmayı başaran H o - l u ve Kül Ç o r ' u n m a i y e t i n d e k i a s k e r l e r i n ç o ğ u n u n atları ö l m ü ş t ü . O n l a r ı Çinliler i k i k o l d a n takibe k o y u l ­ m u ş l a r d ı . B i r i n c i k o l d a n Mi-slıe i l e r l e y e r e k İli I r m a ğ ı ' n a vardı. Ch'ıı-yue, C h ' u - m i g i b i b ü t ü n b o y l a r o n u n e m r i n e g i r d i l e r . Slıııaııg I r m a ğ ı n d a k o n a k ­ ladı. H o - l u y i n e Ç i n o r d u s u n u n g e l d i ğ i n i n f a r k ı n a varamadı. Pıı-shih T a r k a ı ı ( T a r h a n ) k i ; o Ho-lıı'ıuın k u m a n d a n l a r ı n d a n İdi. o n u n dağılan b i r l i k l e ­ r i n i toplamayı b a ş a r m ı ş a . Fakat, t e k r a r M i - s h e t a r a f ı n d a n H o - l u ile b a s k ı n a uğradılar. A h a l i s i dağılırken k e n d i s i yine kaçtı. Sııi-ye ( T o k m a k ) ş e h r i n e k a ­ d a r S u Tiııg-faııg o n u t a k i p e t l i . O n a bağlı b ü t ü n boyları t e s l i m aldı. İkinci k o l d a n g e n e r a l H s i a o Ssu-ye h a r e k e t e g e ç m i ş ve Ming-bıılak'a varmıştı. Sııiy e ' ( T o k m a k ) d e d e Çİıı o r d u s u n d a n b i r d a r b e yiyen H o - l u , o ğ l u H s i - l i e n i l e b i r l i k t e S h u - j u Ş a d a s ı ğ ı n m a k istiyorlardı. T a ş k e u t ( S h i h - k ı ı o ) ' i ı ı Su-lııo K a ­ lesine vardılar. Y a n ı n d a k a l a b i l e n insanları açlık içinde i d i . Adı g e ç e n ş e h r i n ( k a l e ) b a k i m i İ-ııie T a r k a n , onları iyi karşıladı. İçki ve y i y e c e k l e r s u n d u . O n a g ü v e n e n H o - l u ş e h r e g i r d i . A k a b i n d e yakalanıp hapse atıldı. T a ş k e n t ' i n h a k i m i S h u - j u Ş a d , H o - l u ' y u o n d a n t e s l i m aldı. Ming-btılak'ıan T a ş k e n t ' e g e l e n Çinli g e n e r a l H s i a o Ssu-ye Ç i n ' e g ö t ü r m e k üzere H o - l u ' y u yakaladı. T a n g İ m p a r a t o r l u ğ u başkenti G h ' a n g - a n ' a g ö t ü r ü l e n H o - l u , d a h a g i t m e d e n k e n d i n i ö l d ü r m e k istemiş, a n c a k Çinliler b u n a m ü s a a d e e t m e m i ş l e r d i . O n u canlı o l a r a k T a n g h a n e d a n ı i m p a r a t o r l a r ı m ı ] a t a l a r ı n ı n m e z a r l a r ı n ı n b u ­ l u n d u ğ u Glıao-liııg'e g ö t ü r d ü l e r . S o n r a ö l d ü r m e y i p hayatını bağışladılar. ()f>9 yıuııda öldüğü z a m a n Doğu G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n i n s o n kağanı İl'in m e ­ zarı y a n m a g ö m ü l d ü . H a t ı r a s ı n a b i r yazıt d i k i l i p havalında yaptıkları y a ­ zıldı

" " CTS I94A. s. 5187; IITS 2I5Ä, 8063. CTS I94B, s. 5187; HTS 215B, s. 6063. 1111

CÛK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)

75

1 . Batı Gök-Türk Ülkesinde Çinliler T a r a f ı n d a n İdarî D ü z e n l e m e Yapılması 650 (aı illinde tam anlamıyla Doğu Gök-Türk ülkesini hâkim iye ileri al­ tına alan Çinliler, orada birçok yeni askeri d ü z e n l e m e l e r yapmışlar ve getir­ dikleri sistemle daha iyi kontrol edebilir hale g e l m i ş l e r d i . Ho-lu n u n yaka­ hîî

lanıp Çin'e esir düşmesiyle Batı Gök-Türk ülkesinde artık hanedandan gelen siyasî otoriteye sahip herhangi bir bey kalmamıştı. Hayatta kalabilenlerin de ç o ğ u Çin hizmetine git inişlerdi. Yapılan yeni düzenlemeye g ö r e Batı Gök-Türk ülkesi ö n c e üç büyük ge­ nel askeri valiliğe ayrıldı. Bunlar K'un-lııııg, Meng-eh'ih ve An-hsi adlarını taşıyorlardı. K'un-ltıng(liug) askerî valiliğine Doğu Türkistan havalisinin da­ hi] o l d u ğ u n u söyleyebiliriz. Meng-eh'ih askerî valiliği ise T a n r ı dağlarının kuzeyindeki geniş sabaları kaplamış olmalıdır. An-hsi askerî valiliği ise T a u n dağlarının batısı yani bir anlamda Maveran i n i c i n i , Buhara, Semerkatıd gibi bölgeleri içine alarak İran'a kadar uzanıyordu. Bu büyük valiliklerin adı al­ tında küçük askerî valilikler ihdas edildi. Buna g ö r e : Ch'u-mu-k'un boyu Fu-yen ııı-hıı-fu'luğu T'u-ch'İ-slüh'larıu Suo-he Mo-he(Baga) boyu Weıı-]u tu-hu-fu'luğu A-li-shilı boyu Hsie-shan tu-hu-fu'luğu Hu-lu-wu boyu Yen-po tu-hu-fu'luğu She-she-t'in boyu Shuang-ho tu-hu-fu'luğu Su-nİ-shih-ch'u-pan lıoyu Ying-po ttı-hu fu'lıığu o l d u " " . Yukarıda a d l a r ı n d a n bahsettiğimiz valiliklere yine Çinliler Batı GökT ü r k hanedan ailesinden gelen beylerden yönetici seçtiler. İstemi'nin be­ şinci nesil torunu A-shih-ııa Mi-she'ya Hsing-hsi-mang Kağan ve Piao-ch'i bü­ yük generalliği unvanları verilip, K'un-lııııg askeri valisi tayin edildi. O n u n gibi yine İstemi'nin torunu olan ve Mi-she'ınn amca oğlu A-shih-na Pu-chen'a Chi-wang-chüe K a ğ a n ve Piao-ch'i büyük generalliği unvanları tevcih edilip, Meng-eh'ih askeri valisi yapıldı. Bu vali ayrıca Beş Nıı-shih-pi İK>yuııu t < a

m

Bkz. yukanda ııol 160 ve 161. Boyların askeri valiliklere göre dağılımı sadece l l'l'S 215B. s. 6063'de kaydedilıııişlir.

AIIMF.T TAŞAGII.

i d a r e e d e c e k t i , i l e r i k i s i n e d e yüzer b i n t o p i p e k l i kumaş s u n u l d u . Lıı C h ' e ı ı g - c h ' İ n g adlı özel elçi ü l k e l e r i n e g i d i p b u n u o n l a r a m a k a m l a r ı n d a tevdi e t t i ( 6 5 9 ' d a n ö n c e ) . A-shilı-ııa M i - s h e i l e Ç i n l i l e r d a h a 63!) yılında temasa g e ç m i ş l e r ve k e n d i s i n e d a v u l ile sancak s u n a r a k H s i - l i - p i T u o - l u Kağan o l a ­ rak t a n ı d ı k l a r ı n ı b i l d i r m i ş l e r d i . A n c a k , a m c a oğlu o l u p k e n d i n d e n yaşça d a h a büyük A-slüh-na P u - c h e n , o n u n y e r i n i a l m a k istemiş ve o r t a d a n k a l ­ d ı r m a k için çeşitli p l a n l a r hazırlamıştı. P ı ı - c h e n ' ı ı ı yarattığı t e h l i k e b ü y ü ­ y ü n c e ülkesindeki i d a r e y i e l d e t u t a m a y a n M i - s h e , Ch'ıı-yüc ve Ch'u-nıi g i b i b o y l a r l a Ç İ n ' e gitmiş ve Sağ C h İ e n - m e u büyük g e n e r a l i tayin edilmişti. O n u n arkasından k e n d i n i T u o - l u Yabgtı ilân e d e n P u - c h e u ' a h a l k İtaat e t m e m i ş o da Ç i n ' e s ı ğ ı n m a k z o r u n d a kalmış ve k e n d i s i n e s o l s a v u n m a büyük g e n e r a l ­ liği unvanı t e v c i h edilmişti. İ l a h a s o n r a M i - s h e , Çin o r d u s u n d a K o r e l i l e r e karşı yapılan savaşlarda başarılar kazandığı için d a h a yüksek b i r g e n e r a l l i k m a k a m ı n a yükseltildi. B u n d a n s o n r a yukarıda bahsettiğimiz g i b i Ho-lu'ntın m a ğ l u p e d i l m e s i sırasında M i - s h e ö n e m l i r o l l e r o y n a d ı . O m m gücü l>ertaraf e d i l i n c e her i k i ­ sine d e s e m b o l i k kağanlık ünvam veren Çinliler, b i r e r büyük g e n e l askeri v a ­ liliğe y ö n e t i c i o l a r a k tayin e t t i l e r . O n l a r a kağanlık unvanı v e r i l m e s i n i n se­ b e b i T ü r k boylarının atlı g e ç e n şahıslara b a ğ l a n m a s ı n ı sağlamak i d i . Ayrıca Çin g e n e r a l l i k unvanları d a verilmişti. Fakat, söz k o n u s u v a l i l e r e tabi o l m a ­ yan h a l k ayaklandı. Ssu-chİe I o u - m a n , Kaşgar, Chu-chü-p'o ve Ho-p'aııg-t'uo g i b i üç şehri y a n ı n a a l a r a k ayaklandı ve H o l c n ' i ele geçirdi. Batı G ö k - T ü r k Ülkesinde d a h a evvel k e n d i h e s a p l a r ı n a başarılı h i z m e d c r g ö r m ü ş o l a n S u Ting-fang'ı g ö n d e r e n Çinliler, Ma-ı'ou-ch*uan'da G60 yılında, isyan e d e n Ssııc h i e T o u - n ı a n ' ı yakalayıp teslim aldılar. 662 yılında Kuca'yı itaat allına a l m a k isteyen Çinliler, k e n d i k u m a n d a n ­ ları S u l l a i - c h e n g ' m y a n ı n a M i - s h e ile Ptı-chcn'ı d a katmıştı. U z u n s ü r e d e n İreri Mi-slıe'yı o r t a d a n kaldırarak Batı G ö k - T ü r k ülkesinde lek h a k i m o l m a k isleyen P u - c h e n , o n u n a l e y h i n e iftira e d e r e k , Çinlilere karşı asilikle suçladı. B u n a i n a n a n S u İ l a İ - c h e n g k u m a n d a n l a r ı n ı toplayarak o n u c e z a l a n d ı r m a k ıçıu m u z ı k e r e açtı. Çinlilerin destekley: ı e k u n v a n l a r sunduğu b u t u n reisler Mi-she'ıun a l e y h i n d e g ö r ü ş b i l d i r d i l e r ve i d a m e d i l m e s i n i sağladılar. M i - s h c ' ya bağlı Sıı-ni-shih ve Pai-sai-kaıı b u n u n ü z e r i n e İsyan e d i p g i t t i l e r . S u H a i ebeng onları arkalarından 666/667 yıllarında ö l d ü .

l a k i p e t m i ş ve sakİııleştirnıişti. P u - c h e n d a

GÖK TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)

77

67i yılında Ban (iök-Türk boy reislerinden A-shih-na Tou-cbİh aslında sadece Fu-yen tU-tu'su iken halkını etrafında toplamaya başladı. Nihayet 677'de kendini "On-ok Kağanı" ilân eni. Tibet'le siyasî temas k i m i n . O n u n bağımsızlığını ilân etmesi üzerine Çinliler derhal harekete geçtiler; ö n c e Üzerlerine ordu göndereceklerdi. Sonradan bundan vazgeçildi. I'o-ssu ve Tashİiı'larla temasa geçilip, onun üzerine gönderildiler. Bu durumdan habersiz bir toplana esnasında baskına uğrayan Toıı-chİh yakalandı. Diğer boyların ileri gelen reislerinin hepsi tutuklanmıştı. Yine onun k u m a n d a n l a r ı n d a n Liehe-fu 679 yılında teslim alınıp d ö n ü l d ü " ' . 1

" ' ' Mi-she i r D l t W tayinlerinden sonra gelişen hadiseler CTS'de kaydrdilıııeııuşıiı. İITS 215B, s. 6064. Konumu/la ilgili bazı mcıinlniıı lerrümesi İçîu bkz. Glıavaııııcs. s. 27-11. 57"fc' l'fıııg Vuıı-wu. ayın eseı, s. .8-80 Uıı t-l sııg. I İsin T aııg Slıu Hr ı T i n lin: c lıııan-k ı c - t h u , Pieıı cheug. 14, 1983, s. 161-226. ,;

:

Vıı. TÜRKISTAN ŞEHIRLERININ 630-682 YıLı A R ı ARASıNDAKI D U R U M U B u a r a ş t ı r m a m ı z d a e l e a l m a y a ç a l ı ş t ı ğ ı m ı z 630-682 yılları a r a s ı n d a k i G ö k - T ü r k ü l k e s i n i n d u r u m u n u i n c e l e r k e n ş ü p h e s i z söz k o n u s u d e v r e d e T ü r k i s t a n ş e h i r l e r i n i n d u r u m u n a b a k m a k g e r e k m e k t e d i r . A n c a k , büyüklü küçüklü I);;ğıı ve Balı I ürkısl m şehiı h rının t a r i h i n i : l u d e ı m e k ayrı v< ge­ niş b i r araştırma k o n u s u d u r . B u s e b e p l e aşağıda 630-082 yılları a r a s ı n d a Batı GÖk- T ü r k ülkesiyle siyasî veya savaş b e n z e r i s e b e p l e r l e bağlantılı o l a n ş e h i r ­ l e r i n d u r u m u i n c e l e n m i ş t i r " ' ' ' . S a d e c e k o n u n u n b ü t ü n l ü ğ ü a ç ı s ı n d a n aşa­ ğ ı d a adı g e ç e n şehirlerin ve ş e h i r devletçiklerinin Ç i n i l e kurdukları m u n a s e İ K - t l e r e temas edilmiştir. 630 yılının başında D o ğ u G ö k - T ü r k Devlcıi'nin yıkılıp Çin t a h a k k ü m ü n e g i r m e s i , ayın s ı r a l a r d a

Batı G ö k - T ü r k

kağanı T'uııg Vabgu'ııun

öldü­

rülmesiyle o r t a y a çıkan taht m ü c a d e l e l e r i n e t i c e s i b u ü l k e n i n d e karışıklık­ lara sürüklenmesi l l a m i ' d e n H a r e z m ' e , İran'a kadar bütün şehir silsilesinin üzerindeki G ö k - T ü r k hâkimiyet p e r d e s i n i n kalkmasına y o l açtı. Serbest k a l a n söz k o n u s u şehirlerin ç o ğ u Ç i n ' d e k i T ' a n g h a n e d a n ı İ m p a r a t o r u n a e l ç i l e r l e h e d i y e l e r g ö n d e r e r e k ilişki k u r m a y a çalıştı. Ç i n i m p a r a t o r u ise b u d u r u m u fırsat b i l e r e k h e p s i n i k e n d i m e t b u u g ö r m e y e başladı. İ ç l e r i n d e n bazıları özellikle K u r a , K a r a ş a r ve K a o - c h ' a n g ç o k zayıf d a o l s a Ç i n h â k i m i y e t i n e karşı d i r e n i n e g ö s t e r d i l e r s e d e 649 yılına k a d a r h e p s i o n l a r ı n i d a r e s i n e g i r ­ m e y e m e c b u r kaldılar. Ç i n l i l e r , T o k m a k , K a r a ş a r . Kaşgar ve Kııea'da d ö r t a s k e r i g a r n i z o n adı v e r i l e n a s k e r i h a t l a r k u r a r a k bölgeyi k o n t r o l a l u n d a tut­ maya çalıştılar *. Üstelik D o ğ u ve Batı Türkistan'ı Ç h ı c e i s i m l e r a l t ı n d a g e ­ lrt

n e l v a l i l i k l e r e ve b u n l a r ı n içinde küçük eyaletlere b ö l d ü l e r .

'*" Doğu ve Balı Tın kıştan şehirlerinin Çince mrıiıılerte, Biıaııs ve İslâm kaynaklarıyla mukayeseli olarak eli alin a incelenmesi Chavaııues tarafından yapılmışın. Ancak, sadece HTS'deki metinleri kullanmışıır(bkz. ayın eser, s. 99-174), "' ' H.Salman. "Çin İ m pa ra torluğu'mı u Balı Ülkelerine Karşı Tesis Elliği Askerî HalfDört Garnizon). Belleten. 211. 1991.1.921-935. J

CÖK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-081)

79

Kao-ch 'ang(Ttııfan): D o ğ u GÖk-Türk D e v l e t i yıkılır yıkılma/ 1)30 y ı l ı n d a K a o - c h ' a n g kralı VVen-ı'ai, Ç i n sarayına g e l d i . Ü l k e s i n e g e r i d ö n e c e k i k e n k e n d i s i n e o l a ğ a ­ nüstü h ü r m e t gösterildi. Ihı a r a d a hanı mı Yü-weıı-shih T ' a n g h a n e d a n ı ailesi ile yakınlaşmak istedi ve k e n d i s i n e Ch'ang-ıe prenses üııvaııı s u n u l d u

1 6 1

.

U z u n z a m a n Batı Gük-Türkleri ile Kao-ch'aııg'ldar i y i ilişkiler i ç i n d e İdi­ ler. Batı T ü r k i s t a n ' d a n Ç i n ' e g i d e n v e r g i h e y e t l e r i n i n y o l u Kao-eh'aııg'daıı geçiyordu. Batı G ö k - T û r k l e r i ile b e r a b e r b u vergi heyederiııi yağma e d i y o r ­ lardı. I lamİ, ö n c e d e n Halt G ö k - T ü r k l e r İ n e bağlı İdi. A n c a k d a h a s o n r a k e n d i bağımsızlıklarını ilân e n i k l e r i n d e Batı G ö k - T ü r k l e r i i l e K a o - c h ' a n g ' h l a r b i r ­ likte 1 l a m i ' y e h ü c u m e d e c e k l e r d i . Çin i m p a r a t o r u T'ai-tsımg devreye g i r d i ve o n u n büyük veziri A-shih-na-chü d u r u m u m ü z a k e r e e t m e k için saraya ç a ğ ­ rıldı. W e n - t ' a i , o n u g ö n d e r m e d i . Arkasından yardımcısı Chü-yung'u yolladı ve s u ç u n u n a f l i m i s l e d i . Sııi h a n e d a n ı n ı n s o n u n d a Ç i n ' d e karışıklık çıktığı z a m a n a h a l i n i n b i r kısım Doğıı G ö k - T ü r k l e r e d i ğ e r b i r kısmı Kao-ch'aııg'a sığınmıştı. Doğu G ö k - T ü r k l e r e s ı ğ ı n a n l a r g e r i getirilmiş, fakaı, K a o - c h ' a n g ' d a o l u r a n l a r VVen-t'aî tarafından g e r i g ö n d e r i l m e m i ş t i . B n a r a d a Batı G ö k T ü r k l e r i n d e n I-pi Ş a d , Karaşar'm üç k a l e s i n i e l e geçirdi, kadın e r k e k a h a l i ­ l e r i n i yağmaladı. K a r aş ar k ı a l ı ( p r e n s i ) , Ç i n ' d e n yardım istediğinde L i T a o yü d u r u m u araştırması için g ö n d e r i l d i . Çinli elçinin gelişinden e n d i ş e d u y a n W e n - t ' a i , h e m e n Ç i n ' e b i r elçi yollamış ve k u s u r u n u n a f f e d i l m e s i n i işlemişti. A n c a k , i m p a r a t o r , o n u n elçisini karşısına alıp azarladı. Ayın s ı r a l a r d a Sür T a r d u ş ' l a r Çin a d ı n a Kao-ch'aııg'a saldıracaklardı; i m p a r a t o r T'ai-tsımg d a b u n a m ü s a a d e etti. W e n - t ' a i , Ç i n sarayına hastalığı b a h a n e s i y l e ziyarete g i t m e y i n c e , sefere çıkmaya k a r a r v e r e n Çinliler, K a o - e h ' a n g ü z e r i n e beş k u m a n d a n i d a r e s i n d e o r d u g ö n d e r d i l e r . Çin o r d u s u çöllük araziye g i r i n c e erzak sıkıntısı ç e k m e y e başlayınca. K a o - c h ' a n g kralı, b u yüzden ve çöldeki d i ğ e r t e h l i k e l e r sebebiyle g e l e m e y e c e ğ i n i düşünüyor, gelseler b i l e n e t i c e d e onları y e n e c e ğ i n i z a n n e d i ­ y o r d u . B u a r a d a k e n d i s i hastalıktan ö l ü n c e o ğ l u C h i h - s h e n g y e r i n e o t u r d u . A k a b i n d e K a o - c h ' a n g ' a ulaşan Çin orduları k a l e l e r i b i r e r b i r e r ele g e ç i r m e y e başladı ve b a ş k e n t i sıkıştırdılar. N e t i c e d e C h i h - s h e n g t e s l i m o l d u . Ç i n o r ­ d u s u tarafından üç lıölge, b e ş vilayet, y i r m i i k i ş e h i r , k a l e ) , sekiz b i n h a n e , o t u z y e d i b i n y e d i yüz nüfus, d ö r t b i n ü ç yüz at yağma e d i l d i . Yağma e d i l e n CTS 198. s. 5294; HTS 221 A. s. 6220.

AHMET T AŞ AĞIL

80

alanın genişliği d o ğ u d a n batıya sekiz yüz l i ( 4 6 0 - 8 k m ) g ü n e y d e n kuzeye beş yüz l i ( 2 8 8 k m . ) i d i . İ m p a r a t o r T ' a i - t s u n g b u n d a n s o n r a o n u n topraklarını batı eyaleti (Hsi-clıou) yaptı. A n - h s i Tu-bu-fu'luğu k u r u l d u ğ u n d a , b u askerî valiliğe d a h i l e d i l m i ş , Çinli a s k e r l e r g a r n i z o n l a r d a b ı r a k ı l m ı ş t ı . Batı G ö k T ü r k l e r i n d e n Y a b g u , Kagan-fiı-tu K a l e s i ' n e s ı ğ ı n m ı ş t ı .

Kao-ch'ang'İdarin

e t k i s i n d e kalarak Ç i n ' e b a ğ l a n d ı . Beşbahk'taki h u bölgeye d e T ' i n g - c b o u adı verildi

166

.

Karaşar (Yen -eh 'i): 632 yılında kralları Lmıg-t'u-ch'İ-chih, Batı GÖk-Türk ülkesinin k a r ı ş m a ­ sını fırsat b i l i p , Çin i l e temas k u r m a k için h a r e k e t e g e ç m i ş ve Çin sarayına elçi g ö n d e r m e y e başlamıştı. Sut h a n e d a n ı yıkıldığı z a u ı a n ( 6 1 7 ) o n l a r ı n çöl y o l u k a p a n m ı ş t ı . Çin ile o l a n tek irtibat y o l u Kao-ch'ang'daıı geçiyordu. T ' u c h ' i - c h i h büyük ç ö l d e n y e n i b i r y o l a ç m a k İsledi ise d e Kao-eh'ang'lılar b u n a kızıp sınırlarını y a ğ m a e t t i l e r . Batı GÖk-Türklerinden B a g a Ş a d , T u o - l u - n u s h i h - p i t a r a f ı n d a n z o r d u r u m a d ü ş ü r ü l d ü ğ ü n d e Ç i n ' e g i t t i . Tuo-ltı t e k r a r o n a saldırdı ve Ç i n ' e elçi g ö n d e r i p d u r u m u n u a n l a t t ı . M e ş h u r a t l a r d a n d a s u n m u ş t u . H s i - l i - s h i h , kağan o l d u ğ u n d a Karaşar'a iyi davrandı. 638 yılında C h ' u - m i , Ch'u-yüe boyları ile K a o - c h ' a n g ' h l a r beş Karaşar K a l e s i ' n i işgal e l t i ­ ler. B i n beş yüz insanı y a ğ m a e d i p evleri yaktılar. 639'da K a o - c h ' a n g ' a k a d a r g e l e n Çin o r d u s u n a destek v e r e n Karaşar'hlar, s o n u ç t a K a o - c h ' a n g krallığı yıkılınca eski ş e h i r l e r i n e kavuştular. Batı G ö k - T ü r k v e z i r l e r i n d e n Kül Ç o r ile T ' u - c h ' i - c h i h a k r a b a i d i l e r , ikisi d e g ü ç l e r i n i birleştirip, Ç i n ' e vergi g ö n d e r m e y i kestiler. A n - h s i askerî valisi o l a n K u o l l s i a o - k ' o , onları c e z a l a n d ı r m a k için i m p a r a t o r d a n i z i n istedi. K a raşar'h bazı devlet adamları k e n d i l i ğ i n d e n Çin o r d u s u n a katıldı. Karaşar'm dört tarafı d a ğ l a r l a çevrili i d i . B u n l a r ı n d ı ş ı n d a su vardı ( h e r h a l d e k a n a l l a r m e v c u t t u ) . Karaşar'lılar b u n a g ü v e n e r e k hazırlık yapmadılar. K u o l l s i a o - k ' o s u y u k e s t i ve ş e h r e h ü c u m e d i l i p ele geçirildi. Karaşar kralı T ' u - c h ' i - c h i h , oğlu ve karısı ile L o - y a n g ' a g ö t ü r ü l d ü . B u r a d a suçları a f f e d i l i p h e r h a n g i b i r cezaya ç a r p U n İm ad dar. Çinli k u m a n d a n K u o l l s i a o - k ' o , Karaşar'dan d ö n d ü k t e n ü ç gün s o n r a Kül Ç o r , o n u n Karaşar kralı yaptığı Lİ-p'o-chun'u tahttan i n d i r d i . Y e r i n e t u d u n ' u k r a l yaptı. Fakat, T'ai-ısuug o n u kral o l a r a k tanımayınca tudım tahttan feragat e l l i . K a r a ş a r h l a r ve Hsie-p'o-a-ua-chih'yı k r a l yaptılar. L i - p o - e h u n , CTS 198, s. fi293; HTS 221 A, s. 6220-6623.

81

GOK-TÜRK1.ER [I (FETRET DEVRİ 630-681)

K u c a ' y a gönderildi ve o r a d a ö l d ü r ü l d ü . Çin o r d u s u n d a vazife a l a n T ü r k asdlı k u r n a n d a n A-slüh-na Slıe-er, Hsie-p'o-a-na-chilı'yı t e s l i m aldı ve ö l d ü r d ü . T ' u eh'i-crıih'nın ağabeyi P'o-chia-li'yi kral yaptı ve Y e n - r h ' i (Karaşar) askeri v a l i ­ liği k u r u l d u , O n u n ö l ü m ü n d e n s o n r a T'U-ch'i-chih.'yı Ç i n ' d e n g e r i isteyen Karaşar'lı devlet adamları o g e l i n c e tekrar k r a l y a p u l a r i ' " . Kıtça: 63ü yılında Çin ile m ü n a s e b e t k u r m a fırsatı b u l a r a k , elçi g ö n d e r e n K u ca'ltlar o e s n a d a at sunmuşlardı. A n c a k , d a h a s o n r a e s k i d e n olduğu g i b i yine Batı G ö k - T ü e k l e r i n e vassal o l d u l a r . K u o H s i a o - k ' o adlı Çinli k u m a n d a n K a ­ raşar'l ele g e ç i r d i ğ i n d e Kuca'yı d a Çin'in e t k i a l a n ı n a s o k t u . A n c a k , Çin sara­ yına vergi g ö n d e r m i y o r i a r d l . Kralları Su-fa-t'ie ö l ü n c e y e r i n e kardeşi H o - l i pu-stıilt-pİ geçti. 6 4 7 yılında Çin sarayına elçi g ö n d e r i p vergi s u n d u l a r . Karaşaı 'ııı ü z e r i n e büyük b i r Çin o r d u s u sevk e d i l i p , b u şehir d ü ş ü n c e Kuca'lılar k o r k t u l a r . Kııca üzerine yapılan i l e r i h a r e k â t t a T ' a n g i m p a r a t o r ­ luğu h i z m e t i n d e b u l u n a n T ü r k asıllı A-sbİb-na She-er şehri e l e geçirdi. K r a l yakalandı İse d e veziri N a - l i gece kaçmayı başardı. B u a r a d a Batı G ö k - T ü r k l e r i n d e n o n b i n d e n fazla kişi o t u m l a b i r araya g e l i p savaştı. Fakat, çinli g e n e r a l ­ l e r k a d e m e k a d e m e i l e r l e y e r e k o n u m a ğ l u p e l t i l e r . N a - l i kaçarken yakalandı. She-er, kralın kardeşi Y a b g u ' y u K ı ı c a kralı yaptı. Y a k a l a n a n Kuca'lı d e v l e t adamları Ç i n ' e g ö t ü r ü l m ü ş l e r d i . İ m p a r a t o r T ' a i - t s u n g , Hoierı, Kaşgar, T o k ­ m a k ve Kııca'da dört askeri g a r n i z o n kurulmasını e m r e d e r e k , b u n d a n s o n r a söz k o n u s u b ö l g e n i n A n - h s i askerî valiliği e m r i n d e i d a r e e d i l e c e ğ i n i ilân etti

. T'ai-tsung'uıı ö l ü m ü n d e n s o n r a Kao-lsııng t a b l a ç ı k ı n c a I l o - l i - p u -

1711

s h i h - p i tekrar K ı ı c a kralı layiıı e d i l d i . V e z i r l e r i N a - l i ile I lo-la-lien'iıı d a h i ü l ­ k e l e r i n e d ö n m e l e r i n e i z i n v e r i l d i . U z u n süre s o n r a kralları Çin sarayına g e l ­ d i ğ i n d e K ı ı c a ' d a y i n e karışıklıklar ç ı k m ı ş t ı . Batı G ö k - T ü ı k l e ı i n d e ı ı

Ho-lu

K a ğ a n ' a bağlılıklarını b i l d i r d i l e r s e d e Çinli k u m a n d a n Y a u g C h o u d u r u m a m ü d a h a l e etti. D a h a s o n r a K u c a askeri valiliği k u r u l d u

1 7 1

.

Kaşgar: 635 yılında Ç i n ' e elçi g ö n d e r i p m e ş h u r a d a r ı n d a n s u n a n Kaşgar'lılar d i ­ ğer T ü r k i s t a n şehirleri g i b i 6 3 0 ' d a Çin i l e temasa g e ç m e k için h e d i y e g ö n ­ d e r m i ş l e r ve k e n d i m e m l e k e t l e r i n d e yetişen m a l l a r d a n getirmişlerdi. T ' a n g

l7

CTS 198, s. 5301-5302; HTS 221A. s. 6228-6230. " B k z . yılkımda not 166. CTS 198. s. 5303-5304; HTS 221A, s. 6230-6232.

1 7 1

A H M E T TASAĞIL

82

h a n e d a n ı i l e m ü n a s e b e t k u r m a l a r ı n d a n ö n c e Batı G ö k - T ü r k h a n e d a n a i l e ­ s i n d e n b i r p r e n s e s İle Kaşgar kralı evlenmişti. 635 yılından s o n r a Ç i n ' e vergi g ö n d e r m e y i h i ç k e s m e d i l e r . A n c a k , 6 8 0 ' d e T i b e d i l e r b i r s ü r e Kaşgar'ı işgal ettiler'".

Hoten: Ö n c e l e r i Batı G ö k - T ü r k l e r e vassal o l a n H o t e n 6 3 2 ' d e Ç i n ' e ü l k e s i n d e b o l m i k t a r d a ç ı k a n yeşim taşlarıyla süslü k e m e r l e r g ö n d e r m i ş , i m p a r a t o r r'aî'tsung b u n d a n ç o k m e m n u n o l u p , o n l a r a cevap vermişti. Ç i n o r d u s u A s b i h - n a S h e - e r k u m a n d a s ı n d a K u c a ' y a h ü c u m etüği sırada endişeye kapılan H o t e n kralı F u - s h e - h s i n , oğluyla o n b i n ü ç yüz baş deve sevk e d e r e k , o n l a r a (Çin o r d u s u n a ) lojisük destek sağlamıştı. K u c a ' n ı n d ü ş m e s i n d e n s o n r a Çin o r d u s u k u m a n d a n l a r ı n ı n g ö n d e r d i ğ i e l l i süvariye t e s l i m o l a n H o t e n Kralı Ç i n sarayına g i t t i . 650 yılında adı g e ç e n k r a l Ç i n İ m p a r a t o r u K a o - t s u n g tar; Lfındaıı sağ cesur m u h a f ı z l a ı l a n g e n e r a l i tayin e d i l d i " . 1

Seınerkand: 631 yılında T a n g İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u ı ı vassalı o l m a k için m ü r a c a a t e d e n S e m c r k a n d Kralı, 635'te aslan, 6 3 7 ' d e gümüş, altın ve b e n z e r i ç u b u k l a r d a n v e r g i o l a r a k s u n d u l a r . T ' a i - t s u n g o n u n ülkesinin ç o k u z a k t a b u l u n m a s ı n a r a ğ m e n h e d i y e g ö n d e r m e s i n i m e m n u n l u k l a k a r ş ı l a m ı ş a . 6 5 0 yılından s o n r a S e m c r k a n d a s k e r i valiliği tesis e d i l d i

m

.

'i aşken d: T a ş k e n d ' l i l e r , 618-649 arasında d e f a l a r c a k e n d i ülke mallarından s u n d u ­ lar. 6 5 8 ' d e o n l a r ı n t o p r a k l a n Ç i n l i l e r tarafından Ta-yüan a s k e r i valiliği y a ­ pıldı

l 7 5

.

Fcrgana: 627-649 yılları a r a s ı n d a kralları C h ' i - p i , Batı G ö k - T ü r k K ' a n B a g a t u r t a ­ rafından ö l d ü r ü l d ü . A - s e - n a " S h u - n i şehri i d a r e e t m e k l e vazifelendirilmişti. 17

A-se-na S h u - n i ö l ü n c e oğlu H o - p o - c b i h , C h ' i - p i ' n i n ağabeyinin oğlu A-le-san'ı k r a l yaptı. O , H u - m e n K a l e s i ' n i , H o - p o - c h i h , K'o-sai K a l e s i ' n i i d a r e e d e c e k m

CTS 198. s. 5305; HTS221A, s. 6233-6234. CTS 198, s. 5305, 5306; HTS 221A. s. 6235. 6236. CTS 198, s. 5310; HTS 221B, s. 6243, 6244. "'HTS 22İB. s. 6246.

17:1

1 7 1

l7;

1,11

Chavaııııes, A-shih-ııa oku muştur (s. 148).

G O K - T Ü R K L E R I I ( F E T R E T D E V R İ 630-681)

83

l e r d i . 6 5 6 ' d a Ç İ n ' e elçi g ö n d e r e n H o - p o - c h i h vergi s u n u n c a İ m p a r a t o r K a o tsuııg b u n a ç o k m e m n u n o l d u . 658 yılında K'o-sai şehri Hsiu-lısıın-clıou v a l i ­ liği p p ı l d ı . A-Ie-san askerî vali tayin edilmişti. B u y d d a n s o n r a h e r yıl Ç i n b a ş k e n t i n e vergi yolladılar

m

.

Hami: 630 yılından Önce G ö k - T ü r k i e r i n t a b i y e t i n d e o l a n H a m i Ş e h r i (kale) n i n reisi h u yılda Gök-'i'nrkler Ç i n h â k i m i y e t i n e g i r i n c e T ' a n g İ m p a r a t o r l u ğ u b a ş k e n t i n e g e l d i . "İl K a g a n ' ı n t a m a m e n o r t a d a n k a l k m a s ı n d a n s o n r a y e d i şehri d e Ç i n ' i n leb'ası o l d u " kaydından e t r a f ı n d a o d e v i r d e e n az y e d i kaieşehriu m e v c u t o l d u ğ u n u anlıyoruz. B u n d a n s o n r a H a m i bölgesi topraklarına Çinliler B a u H a m i Eyaleti ( H s i - i c h o u ) adını vererek k e n d i t o p r a k l a r ı n a kat­ alar

m

.

iriS22IB.v6250. 14. HTS22IB.S 6257.

VIII. B E L G E L E R l-Tung Tien a. Doğu Gök-Turkleri ( T u - c h ü e Shang) T ' u n g T i e n S h a n g 1 9 7 , 1 0 7 0 c : T ' u - l i K a ğ a n , S h e n - p o - p i ' d i r k i ; Shİh-pi K a g a n ' ı n e s a s ( k a n u n i ) k a d ı n ı n d a n d o ğ a n o ğ l u d u r . Ayrıca H s i c - l i ' n i n y e ğ e ­ n i d i r . Sııi h a n e d a n ı n ı n Ta-ye saltanat d e v r e s i n i n o r t a s ı n d a (611) T ' u - l i h e ­ nüz k ü ç ü k yasla i k e n S h i h - p i , o n u N i - p u Şad üııvanıyla d e v l e t i n d o ğ u m e r ­ k e z i n d e k i a s k e r l e r i n i idare e ı m e k ü z e r e g ö n d e r d i . Sııi'in Huai-ııan p r e n s e s i , k u z e y e g i t t i ve o n u n l a e v l e n d i , l i s i e - l i l a h l a ç ı k a ğ ı n d a T ' u - l i kağan o l d u . M e r k e z i You-chou'ııım kuzeyinde i d i . T'u-li devletin doğu kanadında H s i , H s i g i b i o n d a n f a z l a b o y u idare e d i y o r d u . V e r g i l e r i aşırı d e r e c e d e artırdığı için i d a r e s i n d e k i boyların ç o ğ u n u n h u s u m e t i n i kazanmıştı. C h e n - k u a n s a l ­ tanat d e v r e s i n i n başında (627) H s i g i b i diğer b o y l a r g e l i p Ç i n ' e bağlandılar. O n u n h a l k ı n ı k a y b e t m e s i n e kızan H s i e - l i , H s ü e

(hsie) y e n - t ' o ' ( S i r T a r -

dıış)larla savaşması için g ö n d e r d i . Y i n e b i r t a b u r u n u (2500 kişilik) k a y b e t t i . B u n u n ü z e r i n e tutuklandı ve k a m ç ı l a n d ı . T ' u - l i , ö n c e l e r i W u - t e saltanat d e v r e s i z a m a n ı n d a ( 6 1 8 - 6 2 6 yılları) T ' a i tsuııg ile d o s t l u k k u r d u . T'ai-tsııng'la k a l p t e n bağlılık ile anlaşıp, yemiııleşip g i t t i . S o n r a d a n H s i e - l i ' n i n i d a r e s i karıştı. H e m e n T'u-ii'deıı asker istedi. O karşı g e l d i . Ilsie-li tarafından saldırıya uğradı. Ç i n ' e a d a m g ö n d e r e r e k saraya g e l m e k istediğini b i l d i r d i . T a İ - t s u n g , E m i r o r d u s u g e n e r a l i C h o u Kan'a T ' a İ yüaıı'de hazırlık yapıp T ' u - l i ve halkını karşılamasını e m r e t ü . T'u-li kendi halkına liderlik ederek gelip teslim oldu. T'ai-tsung o n u n karşılandığı t ö r e n d e d e r i n h ü r m e t gösterdi. Ç o k iyi y i y e c e k l e r h e d i y e l e r l e t a l t i f e d i l d i . D ö r d ü n c ü yılda Sağ Muhafızları G e n e r a l i üııvanı t e v c i h e d i l i p , Pci-p'hıg p r e n s l i ğ i n e g e t i r i l d i . B ö l g e s i n d e yedi yüz h a n e besleyecekti. O n u n e m ı i ı ı d e k i l e r S h u n eyaletine yerleştirildi. Y i n e S h u n eyaleti a s k e r i valisi o l a ­ rak selâmlandı. Boyların reisleri yabancı t o p r a k l a r a d ö n d ü . T ' a i - t s u n g d e d i k i ; " E s k i d e n d e d e n C h ' i - m i n perişan o l u p asker ve a t l a ­ n ı n kaybettiğinde b i r tek k e n d i s i n i S u i h a n e d a n ı n a a t a b i l d i , Stıi ailesi o n u tahta g e ç i r d i . B u s e b e p l e kuvvetlendiğinde m i n n e t t a r kaldı, asla Ç i n ' e karşı g e l m e d i . B a b a n S h i b - p i ' n i n zamanına gelince o Çin'e zarar verdi. Senin de

GÖKTÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)

85

yaşadığın g i b i k e n d i n d e n s o n r a Ç i n ' e h ü c u m etmediği yaz y o k l u . Gök g e r ç e k felaketi g ö s t e r d i . Büyük afete u ğ r a d ı . S e n i n h a l k ı n karışıp d a ğ ı l d ı . Ç o ğ u ö l d ü . Sen bize g e l i p sığındın. B e n s e n i e s k i d e n C h ' i - m i n ' i n i u işi g i b i kağan ilân ç i m i y o r u m . Ö n c e k i k a n u n l a r değişti. Çin'in u z u n s ü r e e m n i y e t l e o l m a ­ sını i s t i y o r u m . S e n i n a i l e n i l e l e h e d y e r l e ş e c e k , ı ı ı - t u ( a s k c ı î vah) u n v a n ı n ı alarak, b e n i m ülkemin k a n u n l a r ı n a ihtiyaç var. B ü t ü n boy beslenecek, k e n d i aranızda savaşmayacaksınız; e ğ e r karşı g e l i r s e n i z yakalanıp ağır şekilde suç­ lanırsınız". Beşinci yılda (631) saraya çağrıldı P i n g - c h o u ' y a varırken y o l d a hastala­ n ı p ö l d ü ğ ü n d e y i r m i d o k u z yaşında i d i . T'ai-tsııııg o n u n için yas t u t t u . Chııng-shu-shih-lang unvanlı C h ' e n W e n - p e n o n u n yazıtına yazdı. O ğ l u I l o lo-htı y e r i n e g e ç ı i . T'u-lİ'nin kardeşi Ghie-shih-shııaİ, C h e ı ı - k u a ı ı salianaı d e v r e l i n i n başında saraya g i r d i ( 6 2 7 ) . C l u m g - l a n g g e n e r a l i (4. S ı n ı f 2-derece o l d u . O n ü ç ü n c ü y ı l d a ( 6 3 9 ) i m p a r a t o r , ChİU-ch'eng-kung'u ziyaret ettiği sı­ rada gizlice k e n d i b o y u n d a n kırklan fazla kişiyle anlaştı, l l o - l o - h u ile işbirliği y a p a . G e c e l e y i n b e r a b e r c e Çinli a s k e r l e r i n b u l u n d u ğ u yere saldırdılar. D ö n ö n e m l i p e r d e y i aştılar. Ç i n l i l e r p a n i ğ e kapıldı. O k atışlarıyla ortalığı karış­ tırdılar. Muhafızlardan o n l a r c a ö l d ü r d ü l e r . S u n W u - k ' a i asker leriyle i l e r i a ü h p savaştı. S o n r a g e r i ç e k i l m e y e başladılar. W e i S u y u ' n u g e ç m e k ve k e n d i boyiarıyia b i r l e ş m e k için. T a k i p e d e n l e r onları yakaladılar ve Öldürdüler. Iln-lo-hu,

fermanında

L i n g - p i a o ( w a i ) 'a sürüldü.

H s i e - l i y e n i l i n c e o n u n boylarının b i r kısım S i r T a r duş (1 Isie Y e n - t ' o ) ' l a r a sığındı. Bazıları D o ğ u T ü r k i s t a n ( H s i - y ü ) ' a h a r e k e t e t t i . Büyük b i r kısmı d a g e l i p Ç i n ' e teslim o l d u . G e l e n boyların r e i s l e r i n e g e n e r a l l i k v e r i l d i ve sa­ rayda görev aldılar. (Saraydaki rütbelilerin arasında o l d u l a r ) . B e ş kategoriye yüzden fazla kişi ayıılııııştı. 1071a " B e ş i n c i d e r e c e n i n ü z e r i n e ç ı k a n l a r ı n sayısı yüzden fazla i d i . O y l e k i , sa­ ray m u h a f ı z l a r ı n ı n yarısından ç o ğ u o n l a r d a n i d i . S a d e c e G h e - c h i e ' l e r g e l ­ m e d i , i m p a r a t o r f e r m a n l a elçi g ö n d e r i l i p Ç i n ' e iıaat etmeye çağırıldılar. L i a n g - e h o u lıı-tu (askeri vali) su L i T a - l i a n g b u n u n ( y a p ı l a n l a r ı n ) faydalı o l ­ madığını Çin için boşuna m a s r a f o l a c a ğ ı m b e l i r t e r e k i m p a r a l o r a s u n m u ş o l ­ d u ğ u a r z d a ; " B e n d e n i z uzağı p a s i l i z e e t m e k için yakının e m n i y e t t e olması gerektiğini d u y d u m . Çin halkı yeryüzünün asıl k ö k ü ve gövdesidir. B ü t ü n d i ğ e r yabancıların vahşi insanları ve d a l l a n asıl gövdeyi üzmüşlerdir. D a l l a r a

86

AI 1MK1 nVjAĞn.

y a p r a k l a r a h ü r m e t n c ü e s i u z u n süre d o ğ r u dürüst İliç h u z u r o l m a d ı . Şimdiki G ö k - T ü r k l e r i n [ e s l i m o l u ş l a r ı , h e r ne k a d a r yükselliliyorlarsa d a b e n d e n i z o n l a r ı n h a r a p oluşlarını hafife alıyorum ( ö n e m s e m i y o r u m ) . O n l a r ı n kuvvet­ l e n m e s i n d e n k o r k m u y o r u m . Ho-hsİ'nin ( n e h r i n batısı) a h a l i s i y a b a n c ı l a r a karşı m ü d a f a a l a r d a , eyalet ve i l ç e l e r perişan o l d u . H a n e sayısı k a y b e d i l d i . S o n u n d a S u e i karıştığında İnsanların sayısı az o l d u . E ğ e r d a h a d a ç o k çalı­ şılsa zarar v e r m e l e r i e n g e l l e n i r , i t e n d e n i z k a b u l e d i l m e l e r i n i n (Çin t o p r a k ­ larına g i r m e l e r i n i n ) d u r d u r u l m a s ı n ı arz e d i y o r u m . " Ayrıca d e r l e r k i ; "Vahşinin elbisesi (yapısı) sert o l u r . B e n d e n i z , k a b u l e d e m i y o r u m , S u e i Sarayı H a m i ' y i e r k e n ( e s k i d e n ) aldı. S h a u - s h a n , C h ' i e m o ' y u d a i d a r e a l t ı n a aldıktan s o n r a b o ş a ç o k gün h a r c a n d ı . İçerisi b o ş kaldı. N i h a y e t a r t m a d ı . Ç o k e s k i d e n Ch'İtl ve H a n , yakın z a m a n d a S u e i Sarayı'na b a k ı y o r u m , e m n i y e t ve t e h l i k e n i n işaret hazır ( g ö r ü n ü y o r ) . H a m i h e r ne k a d a r vassal o l d u ğ u n u söylese d e u z a k t a ç ö l d e , insanları Çinli d e ğ i l . T o p r a k l a r ı f a z l a k u r u l u ve t u z l u , k e m l i s i d i k i l i p vassal d e v l e t (proteetrate) o l d u . Y u l a r l a b a ğ l a n ı p k a b u l e d i l m e l e r i n i r i c a e d i y o r u m . S ı n ı r ­ ların d ı ş ı n d a ikâmet e t s i n l e r . K o r k u i ç i n d e kalıp, k a n u n l a r a bağlı o l m a l a r ı g e r e k i r . E d e b i y e n vassal o l u r l a r . B o ş u n a uğraşmayı b ı r a k ı p ( ö r t ü p ) g e r ç e k başarıyı alalım. Yakın g ü n l e r d e G ö k - T ü r k l e r ülkeleri m a h v o l u p Saraya g i r d i ­ ler. Yang-tse ve H u a i ı r m a k l a r ı n ı n arasına h a p s e d i l e m e z l e r . G e l e n e k l e r i n i n değişürilmesi için b a ş k e n t e uzak o l m a y a n t o p r a k l a r a yerleştirilmeliler. H e r ııı k a d a r , hoşgörü ile m u a m e l e edilse* d e u z u n süre o l m a n ı n planı değil, her g ö r ü l e n b i r a d a m a b e ş at b a ğ ı ş l a n a r a k , b i r a d a m a elbise, r e i s l e r i n h e p s i n e T a - k u a n ' h k , b o l r e s m î u n v a n ve m a k a m l a r aşırı i s r a f o l u r (boş y a t ı r ı m ) . Çin'in v e r g i l e n ( p a r a s ı ) , kötülerin vahşiliğine g i d e r . O n l a r ı n halkı çok artar. Ç i n ' i n yararına o l m a z . GÖk-Türklerin ç o ğ u teslim o l u p Shuo-faııg t o p r a k l a ­ rına yığıldığından o n l a r ı n b a ş k e n t e g i r e n l e r i 10 b i n aileye yakın i d i . İ m p a r a ­ torluk sınırlarının e m n i y e t i konuşlumda müzakere açtı. Saraydakiler çok u z u n z a m a n d a n b e r i G ö k - T ü r k l e r i n k u v v e t l e r i n e g ü v e n e r e k Ç i n ' i taciz e n i ­ ğini söylediler. Şimdi G ö k onları g e r ç e k t e n cezalandırdı. Çaresiz b i z e sığın­ dılar, aslında b u o n l a r ı n g ö n ü l l ü fikri değildi. B u s e b e p l e o n l a r ı n g e r i d ö ­ n e n l e r i n i b o y l a r a ayıralım. N e h r i n g ü n e y i n d e Y e n ile Yü topraklarına vilayet ve kasabalara dağıtarak yerleş!iıelini. H e p s i n i d o k u m a işlerine m e m u r e d e ­ l i m . B u t a k d i r d e m i l y o n l a r c a Gök-Tüı k Ç i n ' e h a n e ilave e d i l m e sayesiyle fay­ dalı o l u r . h e m d e Çin Şeddi n i n k u z e y i g e n e l d e boşalır. Sadece Chııng-shııl i n g unvanlı Weıı Yeıı-po, H a n h a n e d a n ı n ı n C h i e n - w u zaıııaıııııda(m.s.2. ır

GÖK-TÜRKLEt II (FETRET DEVRİ 630681)

87

56) n e h r i n g ü n e y i n e Huıı'laı i n Wu-yüan-sai-hsia'ya (sınırların İ ç i n ) e yerleşti­ r i l m e l e r i g i b i hazırlık yapılmasını r i c a e n i . B ü t ü n b o y l a r güvenlik altına alı­ nırlar, g e l e n e k l e r i n d e n ayrılmazlar ve d e pasifızc e d i l i r l e r . B i r i n c i s i g e r ç e k ­ ten toprakları boşalır, i k i n c i s i vahşi yapıları değişir. E ğ e r n e h r i n g ü n e y i n d e Yeri ile Yü'ye gönderilirlerse b i r şeyler y a p a b i l m e y i ö ğ r e n i r l e r ( m a r i f e d i o l u r ­ l a r ) , eski alışkanlıklarını d e v a m e t t i r m e z l e r . İ m p a r a t o r k a b u l e d e c e k t i . M i sluı-chİeıı ( i m p a r a t o r l u k s e k t e l e r i ) unvanlı W e i C h e n g d e d i k i : " G ö k - T ü r k l e r e s k i d e n g ü n ü m ü z e k a d a r asla b u n u n g i b i b i r y e n i l g i y e uğratılmadılar. O n u n soyu Ç i n ' e taaruz e t t i . A h a l i y i yağmaladı. M a j e s t e l e r i o n u n t e s l i m o l u ş u n d a onları c e z a l a n d ı r m ı y o r , o h a l d e n e h r i n k u z e y i n e g e r i g ö n d e r e l i m e s k i t o p ­ raklarında oturtalım. Huıılar vahşi insanlardır. B i z i m s o y u m u z a b e n z e m e z l e r 1071/b kuvve d e n d i k l e r i n d e saldırıp yağma y a p a r l a r , zayıf d ü ş t ü k l e r i n d e itaat e d e r l e r . M i n n e t t a r değillerdir. B u o n l a r ı n tabii yapısıdır. Ch'itı, M a n z a m a ­ n ı n d a o n l a r a b u şekilde davranıldı ve zarar g ö r ü l d ü . O s u r ve k a h r a m a n g e ­ n e r a l l e r g ö n d e r i l e r e k m a ğ l u p e d i l d i l e r . N e h r i n güneyindeki vilayet ve kasa­ balara yerleştirildiler. M a j e s t e l e r i ( o n l a r ı ) nasıl n e h r i n güneyindeki t o p r a k ­ l a r a yerleştirir. Ayrıca teslim olanların sayısı şimdi yüz h i n b i r süre s o n r a n ü ­ fusları artacak, b i z i m içimizde rahatsızlık çıkaracaklar, k a l b i n içindeki hasta­ lık g i b i , g e l e c e k l e zararlı o l a c a k l a r . " W e n Y e n - p o d e d i k i : " G ö ğ ü n oğlu her şeye h a k i m d i r . G ö k barındırır, yer taşır. B i z e sığınanları b e s l e m e m i z lazım. Şimdi G ö k - T ü r k l e r yıkıldı arta k a ­ l a n l a r b u n l a r , k a l p l e r i n d e n itaat ettiler. M a j e s t e l e r i m e r h a m e t i n i z i e s i r g e r , atat k a b u l e t m e z s e n i z , y e r i n g ö ğ ü n y o l u ( e r d e m i , töresi) b u değildir. B ü t ü n yabancıların isteği vassal o l m a k t ı r . N e h r i n g ü n e y i n d e ikâmet e t t i r m e k , d e n i ­ l e b i l i r k i ; ö l e n l e r i d i r i l m e k , perişan olanları yaşatmak g i b i d i r . B i z i m ahlakı nıızı gösterir, n e t i c e d e isyan e d e m e y e c e k l e r d i r . " W e i C h e n g yine d e d i k i : " Cbİn h a n e d a n ı z a m a n ı n d a W e i z a m a n ı n da İ h ı b o y l a n b ö l ü n m e k b ö l g e l e r e yerleştirildi. W u pas d i z e e d i l d i k t e n s o n r a Kııo C h i n , C h i a n g T'ııııg, İ m p a r a t o r W u ' y a sınırların dışına k o v m a l a r ı m tav­ siye e t t i ğ i n d e , i m p a r a t o r C h ın ve diğerlerinin sozlt r u n uygulamadı. Birkaç yıl s o n r a neticede I,o ve Ch'aıı bölgeleri yıkıldı. Ö n c e k i h a n e d a n l a r arabaları b a r ı n d ı r ı r d ı , ( ö n c e k i o l a y l a r d a n ibret a l ı n m a l ı d ı r ) Yın h a n e d a n ı (m.Ö.1766¬ 1154) uzakları i n c e l e m i y o r d u . M a j e s t e l e r i Y e n - p o ' n u n s ö z ü n ü tutar n e h r i n g ü n e y i n e g ö n d e r i r s e , rivayet e d i l i r k i ; vahşi hayvan b e s l e n d i ğ i n d e s a h i b i n e zarar v e r i r . "

AHMET T AŞAĞI L

Y e n - p o y i n e d e d i k i : " KuLsal insanların y o l u n d a i n s a n l a r arasında m ü n a ­ sebet k u r u l a m a y a c a k o l m a d ı ğ ı n ı d u y d u m . E s k i i l k b i l g i n e ğ i t i l e m e y e c e k i n ­ san y o k t u r d e d i . G ö k - T ü r k l e r i n a r t a kalanları bize s ı ğ ı n d ı , hayatlarını k u r ­ t a r m a k için; b i z o n l a r ı koruyalım s ı n ı r l a r ı m ı z ı n i ç i n e alalım, b i z i m u s u l l e inimizi

kanın ilanınızı ö ğ r e t e l i m l >irkaç yıl m ınra hepsi tarım halkı o l a c a k l a ) .

unlanıl r e i s l e r i n i s e ç e l i m , saray muhafızı yapalım, m i n n e t t a r k a l a c a k l a r nasıl zarar v e r i r l e r ? Kuang-wıı(m.s. 25-56 arasında h ü k ü m sürmüş H a n h a n e d a n ı İ m p a r a t o r u ) , G ü n e y Ch'ang-yü'lüğünü iç b ö l g e l e r d e k u r d u ğ u n d a 1 [ a n ' i n sı­ nır bekçisi o l d u l a r b i r d e v i r isyan e u ı ı e d i l e r . " İ m p a r a t o r o n u n planını u y g u ­ lamaya k a r a r v e r d i . Shııo-fang t o p r a k l a r ı n d a Y o u - c h o u ' d a n L i n g - c h o u ' y a k a ­ d a r S h u n , Y o n . H u a ve C h a n g g i b i d ö r t eyaletlik nı-lu-fu' (askerî valilik m a ­ k a m l a r ı ) l a r tesis e d i l d i . Ayrıca, H s i e - l i ' n i n toprakları altı eyalete b o l ü n d ü . S o l ' d a T İ n g - h s i a n g Tıı-ııı-fu'hığu , sağda Vun-chuııg Tıı-tu-fu'luğu k u r u l a r a k o n u n boyları idareye başlandı. Chie-shih-shuai'ııı isyanından (639 y ı l ı ) s o n r a T ' a i - t s u n g e n d i ş e l e n m e y e başladı. Y i n e v e z i r l e r i n ç o ğ u G ö k - T ü r k l e r i n Ç i n ' d e o t u r m a l a r ı n ı n u y g u n o l ­ madığını söylediler, n e h r i n k u z e y i n e n a k l e d i l m e l e r i n i t e k l i f ediyorlardı. Sağ muhafızları g e n e r a l i H u a - c h o u tu-tu'su, Hııai-hua bölgesi p r e n s i S s u - m o , İmi-ni-shu-sse-li-pi Kağan yapıldı. L i soyadı s u n u l d u . B ü t ü n boylarıyla m e r k e ­ z i n i n e h r i n k u z e y i n e kurması e m r e d i l d i . Ssu-mo, Hsie-li ailesinin insanıdır. Shih-pi, Gh'u-lo, o n u n Soğdlulara b e n z e m e s i n e d e n i y l e T ü r k olmayıı», A - s h i h - n a a i l e s i n d e n gelişine ş ü p h e i l e baktılar. B u s e b e p l e G h ' u - l o ve H s i e - l i z a m a n l a r ı n d a Chia-pİ T e g i n o l a r a k kaldı. A s k e r l e r e k u m a n d a e d e b i l e n şadlık m e r t e b e s i n e ulaşamadı. VVu-te saltanat d e v r e s i n i n b a ş ı n d a ( 6 1 8 ) birkaç k e r e Çin sarayına g e l d i . K a o - l s u , o n a H o S b u n - c h Ü n p r e n s i unvanıın v e r d i . S o n r a d a n o ülke karışıp b ü t ü n b o y l a r Ç i n ' e b a ğ l a n d ı ğ ı n d a sadece S s u - m o , H s i e - l i ' y i r e d d c ı t i . N i h a y e ­ t i n d e yakalandı.'!"ai-tsung o n u n fedakârlığından m e m n u n h a l d e s o l muhafız generalliğinin y a n ı n d a H s i e - l i ' n i n eski b o y u n u Sarı n e h r i n güneyindeki t o p ­ r a k l a r d a i d a r e e t m e s i n i e m r e t t i . Kırk b i n asker, o n b i n atı vardı. T o p r a ğ ı g ü ­ n e y d e n sarı n e h r e k a d a r uzanıyordu. Başlangıçta kırk b i n asker, o n b i n at i l e Sarı I r m a k ' ı a n kuzeye Pai-tao'ya k a d a r u z a n a n t o p r a k İle P a i - t a o ' n u n k u z e y i n e hareket e d e c e k i k e n S s u - m o , Sir Tardıış'

GÖK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630*81)

89

1071c kırdan korktuğu için Çİn Ş e d d i ' n i n ( s u ı ı r l a r ı n ı n ) dışına ç ı k m a k i s t e m e d i . B u n u n üzerine T ' a i - l s u n g , Ssu-ııung-eiriııg unvanlı

K u o Ssu-pen'l

Sir

Tarduşiara m e k t u p l a g ö n d e r d i ve d e d i k i : " Ö n c e d e n C ö k - T ü r k l e r e y e n i l i n c e H s i e - l i Kağan sadece suçlu i d i . H a l k ı n vahşiliğini gözardı e t t i m . H a l k ı m ı n d e r d i n i savdım, o n u t a l ı u a n i n d i r d i m . O n l a r ı n t o p r a k l a r ı n ı değil i n s a n ve adarını i s u y o n ı m . H s i e - l i ' n i n m a ğ l u p e d i l i p , tahtından i n m e s i n d e n s o n r a yeni kagaıı istedi­ ler, b ü t ü n tesüm o l a n l a r , n e h r i n g ü n e y i n e yerleştirilip, sürülere b a k m a işine m e m u r e d i l d i l e r . Ş i m d i i n s a n l a r ı n ı n sayısı a t l a r ı n ı n k o y u n l a n ı n ıı miktarı hızla a r t m a k l a d ı r . İlkten v e r i l e n söze s o n r a d a n g ü v e n i l m e m e z l i k o l m a z . B u sebeple Gök-Tüı k l e r i n n e h r i g e ç i p tekrar k e n d i topraklarına g i t m e l e r i n i isti­ y o r u m . B e n s i z i n l e i l g i l i planı g ü n l e r , aylar ö n c e s i n d e n yapımı

Şimdi Gök¬

T ü r k l e r i k â m e t e t t i l e r . S o n r a d a n i k a m e t e d e n l e r küçük o l u r l a r . Ö n c e d e n ikamet e d e n l e r büyük o l u r l a r . S e n ç ö l ü n k u z e y i n d e G ö k - T ü r k l e r ç ö l ü n g ü ­ n e y i n d e k e n d i şuurlarınızı k o r u r s u n u z , b o y l a r d a pasifize o l u r . E ğ e r o n u n topraklarına yürürseniz ve k e n d i aranızda savaşırsanız sizi a s k e r l e r i m l e c e z a ­ l a n d ı r ı r ı m . B u şekilde a n l a ş m a yapıldı. Sadece s e n i n z a m a n ı n d a değil oğul ve un •unların z a m a n ı n d a d a geçerlidir. B u n u u z u n z a m a n m u h a f a z a e d i n i z . " N e t i c e d e Miııg-li-pu-slıang-shu unvanlı C h a o - c h ü n p r e n s i Hsİao K ı m g f e r m a n l a h e m e n Ssu-mo'ıııın b o y u n u n olduğu yere gİlli ve n e h r i n k u z e y i n d e b i r s a l o n ( p l a t f o r m ) inşa e d i p , selamladı. Ayrıca d a v u l ve sancak s u n d u . GökT ü r k l e r ve S o ğ d l u l a r b ü t ü n eyaletlere e m i n b i r şekilde yerleşmişlerdi. B u n ­ lara n e h r i g e ç i p k e n d i eski boylarına d ö n m e l e r i e m r e d i l d i . Ayrıca, S o l s a v u n m a g e n e r a l i A-shih-ııa G h u n g , S o l hsieu-ıvang Sağ m u ­ hafızları g e n e r a l i A - s h i h - n a Nİ-sluı Sağ hsieıı-waııg rütbeleriyle İki tarafa g ö ­ revlendirildiler. Sir T a r d u ş l a r , T'ai-tsuııg'un S s u - m o ' y u n e h r i k u z e y e d o ğ r u geçirttiğini duydular. O n u n boylarının çölün kuzeyine g e ç e c e ğ i n d e n endişe ettiler. Hayvanlarını süvarilerini toplayıp savaşmak için b e k l e m e y e başladılar. T*aitsııııg h a b e r g ö n d e r i p savaşı d u r d u r m a l a r ı m b i l d i r d i . Ssu-mo m a i y e t i n d e yüz b i n a h a l i ve kırk b i n yetişmiş askerle (Sarı) n e h r i geçti. İdareyi iyi y a p a m a y a n Ssu-mo halkını k o n t r o l altında tutamadı. H e p s i karşı g e l i p itaat e t m e d i . O n y e d i n c i yıla (643) g e l i n d i ğ i n d e m a i y e t i n d e k i l e -

90

AHMET İASAC-H.

riıı isyan e t m e s i n e t i c e s i n d e n e h r i n g ü n e y i n e geçti. S h e ı ı g ve H s i a e y a l e t l e r i ­ n i n arasına yerleştirilmesini r i c a etti. İ m p a r a t o r m ü s a a d e etti. Ssu-ıno az süvariyle saraya g e l i p Sağ m u h a f ı z l a r ı g e n e r a l l i ğ i u n v a n ı n ı aldı. M ü t e a k i b e n L i a o - t u n g seferine ç ı k a . O k l a v u r u l d u . T'ai-ısııııg k a n ı m ya­ layarak akı a b a o l d u . İyileşmesi için özel u n u gösterdi

1 ıtzla yHşıyamıyıp,

b a ş k e n t e g e l i n d i ğ i n d e o l d u . Ping-pu-shaııg-shu m a k a m ı ve H s i a - c h o u tıı-tu'luğu unvanları v e r i l d i . C h a o - l i n g ' e g ö m ü l d ü . Pai-tao-shan'a h e y k e l i yapıldı. H u a - c h o u ' y a yazıtı d i k i l d i . l 'ımg Den

İ9d fTucbûe

Chımg)

1073a G ö k - T ü r k l e r i n başka b o y u C h ' e - p i İdi k i ; aynı z a m a n d a A - s h i h - n a k a b i l e ­ s i n d e n g e l i y o r d u . Ataları küçük k a ğ a n l a r i d i . M e r k e z i A l t a y D a ğ ı ' m n k u z e ­ y i n d e i d i . I l s i e - l i Kağan y e n i l d i ğ i n d e k u z e y i n b ü t ü n y a b a n c ı boyları o n u "Büyük K a ğ a n " s e ç m e k İstediler. B u d u r u m Sİr Taı dtış'lann kağan o l m a s ı n a tesadüf e t ü ğ i için C h ' e - p i , kağan o l m a y a cesaret e d e m e d i . O z a m a n b ü t ü n boylarına l i d e r l i k e d e r e k o n l a r a itaat etti. G ö z ü p c k olduğu iyi p l a n l a r yaptığı için h a l k ı n ç o ğ u g i d i p o n a ( k e n d i s i n e ) itaat e d i y o r d u . Sİr T a r d u ş ' l a r b u n a kızdılar ve o n u c e z a l a n d ı r a c a k l a r d ı . C h ' e - p i g i z l i c e o n u n planlarını ö ğ r e n d i . E s k i b u l u n d u ğ u yere kaçtı. O n u n toprakları b a ş k e n t t e n o n b i n l i uzaklıkta i d i . M ü k e m m e l a s k e r l e r i n i n sayısı o l u z b i n kişi i d i . K e n d i n i l-chu-ch'e-pi K a ­ ğan ilan ettİ. B a t ı d a k i K a r h ı k l a r ile k u z e y d e k i K ı r g ı z l a r ı n h e p s i o n a itaat e t t i l e r . K e n d i s i S i r T a r d u ş l a ı ı y e n d i k t e n s o n r a oğlu S h a - p o - l o T e g h ı ' i Çin sarayına g ö n d e r d i . Ayrıca k e n d i s i n i n Çİıı sarayına g e l m e s i n e m ü s a a d e e d i l m e s i n i r i c a e t t i . T a i - t s ı ı n g . o n a elçi g ö n d e r i p davet e t t i . N e t i c e d e g e l ı ı ı e d i ( v a z g e ç t i ) . T'ai-tsııng ç o k kızdı. C h e ı ı - k u a n s a h a n a ! d e v r e s i n i n y i r m i ü ç ü n c ü yılında (649)

C e s u r m u h a f ı z l a r (Hsiao-vvci) yardımcı g e n e r a l i K a o K'an'ı, U y g u r .

P'ıı-ku ( B u ğ u ) ve d i ğ e r boyların a s k e r l e r i y l e o n a saldırması için g ö n d e r d i . O n u n r e i s l e r i n d e n Katiıık, Nİ-shu-ch'üe İ l t e b e r ile Pa-sai-fu C h ' u - m u - k ' u n Bagatıır E r k i n g i b i boylar C h ' e - p i ' y e isyan e d i p , hiı b i r l e r i n t a k i p e d e r e k g e l i p Ç i n ' e müttefik o l d u l a r . Y u n g - h u i saltanat devıesiuiıı b i r i n c i yılında (650) K a o K ' a u o r d u s u ile A hsi Dağı na vardı. C h ' e - p i , Çinli k u m a n d a n ı n geldiğini d u y d u . B ü t ü n asker­ l e r i n i savaşa davet etti. I l e p s İ g i t m e d i . Sadece karısı oğlu ve birkaç yüz süvari

GÖK-TÜRKLF.RJ] (FETRET HEVRİ ft-HMiSl)

91

i l e kaçtı. H a l k ı n ı n t a m a m ı t e s l i m o l d u . K a o K ' a n h a f i f süvarilerle Ch'e-pİ'yi takip etti. Yakaladı, b a ş k e n t e g e t i r d i . T a p ı n a ğ a s u n u l d u , ayrıca C h a o - l i n g ' e g ö t ü r ü l d ü . K a o - t s u n g d e f a l a r c a s u ç u n u yüzüne a ç ı k l a d ı k t a n s o n r a hayatını bağışladı. S o l muhafızları generalliğine g e t i r i l d i . C h ' a n g - a n ' d a o t u r m a y a mecbur edildi. O n u n g e n d e k a l a n halkı Yü-tu-chün ( Ö l ü k e n ) D a ğ f n d a i d i . 1-aııg-shan tu-tu'luğu tesis e d i l e r e k o n l a r i d a r e e d i l d i . C h ' e - p i ' n i n büyük t o r u n u H o - m a n - t ' o ö n c e d e n P a - h s i - m i b o y u n u i d a r e e d i y o r d u . C h ' e - p i y e n i l m e d e n ö n c e büyük o ğ l u A n - l o ' y u saraya g ö n d e r m i ş t i . T'ai-tsung çok m e m n u n o l u p o n a Sol savunma generalliği unvanını verip I [sül-li-chou'yu ihdas e d e r e k o r a n ı n a h a l i s i n i n i d a r e s i n i o n a tevcih etmişti. C h ' e - p i yıkıldıktan s o n r a h e p s i vassallıklara b ö l ü n d ü . N e t i c e d e Ch'aıı-yü, H a n - h a i g i b i ıkı t u - h u - h l (büyük g e n e l a s k e r i v r i ı h k ) l u k k u r u l d u . C h ı ı ı v ı ı tu-hu'luğu L a n g - s h a n , Yün-chung, S a n g - k a n g g i b i üç ıu-tu'(askeri v a l i ) l u k Stın u n g g i b i oıı d ö n r l ı o u ' l u k i d a r e e d i y o r d u . İ l a n h a i tu-hu'luğu H a n - h a i , C h i n - h u i , H s i n - l i g i b i y e d i tu-ıu'luk, H s i e n - o , H o - l a n g i b i sekiz c h o u İhtiva e d i y o r d u . H e r b i r i n i n b a ş ı n d a T u - t u ve ts'e-shih (askerî vali yardımcısı, as­ lında e s k i d e n askerî vaü i d i ) b u l u n a r a k i d a r e e d i l e c e k l e r d i . K a o - t s u n g , T'ai-slıaıı'da i b a d e t ettiği sırada L a n g - s b a n tu-tu'su K a r l u k T'u-Iİ ve o t u z d a n fazla reis g e l i p , d a ğ ı n e t e ğ i n d e k i t ö r e n e katıldılar. T ö r e n yazıtına Yımg-lıuİ saltanat d e v r e l i n i n 1073b i

M - . I I H I . U I 11'"-O!

başlayarak y i r m i yıldan fazla k u z e y d e p r o b l e m ç ı k m a d ı ğ ı

yazıldı. T i a o - h ı saltanat d e v r e l i n i n b i r i n c i yılında (679) Ch'aıı-yü'nün i d a r e c i l e ­ r i n d e n G ö k - T ü r k reisi A-shih-te VVcn-fu ve F e n g - c h i h i k i b o y a b e r a b e r l i d e r ­ lik e d e r e k isyana başladılar. Ni-sbıı-fu'yıı kağan yaptılar. Y i r m i dört eyaletin r e i s l e r i isyana katıldı. K a o - t s u n g , H ı ı ı ı g - l ı n h ' i n g üııvaııh H s i a o Ssıı-ve, Sağ Ch'İen-nİıı g e n e r a l i L i Chiııg-chia'yı o n l a r ı y e n m e s i için g ö n d e r d i . İsyancı W e n - f u tarafından m a ğ l u p e d i l d i l e r . A s k e r ve s u b a y l a r d a n o n b i n d e n fazlası ö l d ü . Y i n e f e r m a n l a l . i - p u - s h a n g - s h u unvanlı P'ei Hsiııg-t iıien. T i n g - h s i a n g tao harekat o r d u s u haşkıımaııdam o l u p . T'ai-p'ıı-shao-ch'ing üııvaııh l . i Ssew e n , Yiııg-clıoıı T u - t u ' s u C h o u T a o - w u ve diğerlerini idare e d e r e k o l u z b i n ­ d e n f a z l a askere k u m a n d a e d i p , VV'cn-iu'va saldırılı, büyük b i r b o z g u n a tığ-

92

A H M E T TASAGIL

rattı. N i - s h u - f u m a i y e t i t i d e k i l e r tarafından öldürüldü. F e u g - c h i h yakalandı ve geri d ö n ü l d ü . Yııng-eh'nng saltanat d e v r e s i n i n b i r i n c i y ı l ı ı ı d a ( 6 8 0 ) G ö k T ü r k l e r , H s i e Ü'nin ağabeylerinin o ğ u l l a r ı n d a n A - s h i h - n a F u - n i e n ' i H s i a e y a l e t i n d e n ç a ğ ı ­ rıp n e h r i g e ç i r t e r e k kagaıı yaptılar. B ü t ü n b o y l a r t e k r a r o n a b i a t e t t i . Y e n i ­ d e n P ' e i H s i n g - c h i e n , k u m a n d a n l a r ı İdare e d e r e k o n a saldırdı. F u - n i e n z o r d u r u m u n d a n dolayı h a b e r g ö n d e r i p tesüm o l a c a ğ ı n ı b i l d i r d i . H s i n g - c h i e n , b u n u n ü z e r i n e F u - n i e n ' i yakaladı. B a ş k e n t e g e t i r d i . D o ğ u Pazarı

(Tııng-

shİh)'da i d a m e d i l d i . b. B a n Gök-Tûrkleri (T'u-chüe Hsia) TungUcn

199

1077c B a g a t u r Hou-ch'ü-li-p'i K a ğ a n , ö n c e T ' u n g Yabgıı amcasını küçük kagaıı o l a r a k tayin etmişti. K e n d i n i büyük kagaıı ilân etmişti. Devlet adamları itaat e t m e d i l e r . N u - s h i h - p i b o y u b e r a b e r c e N i - s h u B a g a Şad'ı kagaıı seçti. Nİ-shu k a b u l e t m e d i . T ' u n g Y a b g u ' n u n oğlu I Isi-li T e g i n , B a g a t u r ' u sıkıştırdığında 1078a K'ang-chü'(Semerkaııd)de m a h v o l d u . N i - s h u b u n u n üzerine Hsi-li'yi d a ­ vet etti ve o n u n y e r i n e t a h t a g e ç t i . U n v a n ı 1-p'i-sha-po-lo-lü Yabgıı Kagaıı o l d u . A s k e r i güçlerini t a m a m l a m a d a n ikisi d e Ç i n ' e elçi g ö n d e r i p e v l i l i k tek­ l i f i n d e b u l u n d u l a r . T ' a i - t s u n g m ü s a a d e e t m e d i . H e r b i r i n e k e n d i aralarında savaşmamaları ve boylarını k o r u m a l a r ı söylendi. O n a ö n c e d e n bağlı b ü t ü n batı ülkeleri v e T ö l e s boyları isyan ettiler. D e v l e t i z a m a n l a zayıf düşmüştü. Ssıı Yalıgıı k i ; o e s k i r e i s i n oğlu ve halkın k a l b i n i kazanmıştı. O z a m a n d a Batı tarafının T u o - l u Kagan'ı ile B a g a l u r Kagan'ın kötü i d a r e l e r i yüzünden r e i s l e r i n i n ç o ğ u g e l i p o n a itaat etmişlerdi. Ayrıca a s k e r i n i h a r e k e t e geçirip Bagatııı 'a baskın düzenledi, büyük b i r b o z g u n a uğrattı. Bagatur, Chin-shaıı'a kaçtı. S o m a T u o - l u Kağan tarafından b i r d a r b e d a h a aldı. D e v l e t i n İnsanları Ssıı Yabgu'ya Büyük K a ğ a n l ı k s u n d u l a r . Ssıı Yabgıı Kağan tahta g e ç t i . K u z e y ­ d e k i T ö l e s ' l e r e ve Sİr T a r d u ş ' l a r a büyük b i r sefer d ü z e n l e d i . Fakat y e n i l d i . Ssıı Yalıgu ç o k sert ve iftiracı b i r m i z a c a s a h i p o l d u ğ u n d a n halkını k o n t r o l allında tutamadı.

GÖKTÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)

93

İ l i k a ğ a n vardı k i ; Ssıı Yabgu'ya faydası e n ç o k o l a n i d i . N e t i c e d e K ü ç ü k K a ğ a n l ı k t e v c i h edilmişti. Suçsuz o l d u ğ u h a l d e o n u n a i l e s i n i c e z a l a n d ı r d ı . E m r i n d e k ü e r i n h e p s i şaşırıp i r k i l d i , k o n t r o l ü sağlayamadı. Ssıı Yabgıı, N i shu'daıı ç e k i n i y o r d u . G i z l i p l a n l a r yaptı. B u n u n ü z e r i n e Ni-shtı, Y e n - e h ' i ' ( K a r a s a r ) y e sığındı. B u n d a n s o n r a She-pei Ta-kaıı i l e G ö k - T ü r k N u - s h i h - p i i k i b o y g i z l i c e o n a karşı saldırı planı y a p u l a ı . Ssıı Yabgıı h a f i f süvarilerle K ' a n g - c h ü ' ( S e m e r k a n d ) y e k a ç u . S o n r a öldü. D e v l e t adamları N i - s h u ' y u Y e n c h ' i ' d e n çağırarak tahta geçirdiler. Ornattı T u o - l u o l d u . T u o - l u K a ğ a n , Ni-slıu'dur k i ; aynı z a m a n d a T a - t u ( T a r d u ) Kağan ilân e d i l d i . Babası B a g a Ş a d aslında T ' ı m g Yabgu'ya bağlı i d i . W u - t e saltanat d e v ­ r e s i n i n o r t a s ı n d a (621-622) sık sık b a ş k e n t e g e l m e k t e c r ü b e s i k a z a n m ı ş t ı . T ' a i - t s u n g y a b a n c ı l a r ı hâkimiyeti a l l ı n a aldığı z a m a n d a h a d a yakınlaştı, o n u n l a ağabey kardeş g i b i o l d u . Kagaıı seçildiği z a m a n saraya elçi g ö n d e r i p , müttefik o l m a k isteğini b i l d i r d i . T a i - t s u n g elçi g ö n d e r i p o n a i s i m u n v a n ve d a v u l , sancak s u n d u . C h e n - k u a n i n y e d i n c i y ı l ı ı ı d a ( 6 3 3 ) Ihıııg-lıı-shao-ch'ing unvanlı Ha S h a n - y i u g ö n d e r i l e r e k o n u n ülkesine vardı ve o n a T u n g - h o L o u pa-hsi-li-pi T o - l n Kağan unvanı v e r i l d i . E r t e s i yıl Ni-shıı öldü. O n u n küçük kardeşi T ' ı m g - e Şad tahta g e ç ı i . U n ­ vanı Sba-po-lo-bsi-li-sbih Kağan o l d u . Sha-po-lo-lısi-li-shih K a ğ a n , C h c n - k ı ı a n saltanat d e v r e s i n i n d o k u z u n c u y ı l m d a ( 6 3 f » ) a d a m g ö n d e r e r e k e v l i l i k l e k l i l i n d e b u l u n d u ; beş yüz baş at s u n d u . Saray u z u n süre iyi h ü r m e t g ö s t e r e r e k e t k i l e d i ; fakat, evliliğe m ü s a ­ ade e d i l m e d i . A n i d e n o n u n ülkesi o n b o y a b ö l ü n d ü . H e r b o y b i r kişi tarafından idare e d i l i y o r d u . Unvanları " o n ş a d " i d i . H e r şada b i r o k s u n u l d u . B u sebeple i s i m ­ l e r i n e o n o k d e n d i . Aynı z a m a n d a o n o k sağ ve sol o l m a k ü z e r e i k i yan g r u b a ayrıldı. B i r tarafa beş o k yerleştirildi. O n u n s o l tarafındaki g r u b a b e ş T u o l u ( l i u ) b o y u d e n d i k i ; b e ş büyük çorlıık h a l i n d e tesis edilmişler; b i r ç o r b i r ok i d a r e e d i y o r d u . O n u n sağ tarafındaki g r u b u n unvanı lıeş N u - s h i h - p i i d i ve b e ş büyük e r k i n l i k ş e k l i n d e tesis e d i l m i ş l e r d i

B i r e r k i n b u ; : k i d a r e edı

y o r d u . H e p s i n i n tek unvanı O n O k i d i . B u n d a n s o n r a b i r o k b i r b o y o l a r a k k e n d i n i ilân e n i . Büyük o k u n başı büyük başbuğ o l d u . Beş T u o - l u b o y u S u i ye'niıı d o ğ u s u n d a lıeş N u - s h i h - p i b o y u Sııi-ye'(Tokıııak)ııin halısında ikâmeI e d e r d i . K e n d i l e r i n e o n k a b i l e b o y u ünvaıımı v e r d i l e r .

94

AMME] [ .VŞAĞII

H s i - l i - s h i h , halkını iyi i d a r e e d e m i y o r . B o y l a n ı l ı n İ ç i n d e rahatsızlık b u ­ l u n u y o r d u . K e n d i s i n e bağlı T ' u n g T u d u n tarafından baskınla m a ğ l u p e d i l d i , maiyeü perişan o l u p dağıldı. 1078b H s i - l i - s h i h (-nalındaki yüzden f a z l a süvariyle karşı çıktı. B i r k a ç d e f a kar­ şılıklı ç a u ş ı ı l a r T ' u n g T u d u n k a z a n a m a d ı ve g i t t i . Hsi-li-shİh, o n u n kardeşi B ö r ü Şad'ı t e s l i m aldı ve Y e n - c h ' i ' ( K a r a ş a r ) d e k e n d i n i m u h a f a z a a l u n a aldı. O n u n A - h s i - c h i Kül E r k i n ile T ' u n g T u d u n devlet a d a m l a r ı m topladıktı. V u ­ k u b a d ı büyük k a ğ a n y a p a c a k l a r d ı , Hsı-h-sluh ise Kııçıık K ı g a ı ı o l a : rktı. T ' u n g T u d u n insanları t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l d ü . Yü-ku Ş a d ' m a s k e r l e r i k e n d i e r k i n i tarafından y e n i l d i . H s i - l i - s h i h t e k r a r eski topraklarını e l e g e ç i r d i . Nııs h i h - p i ve C h ' u - y ü c C h ' u - m i ve diğerleri d e Hsİ-li-shih'ya d ö n ü p itaat e t t i l e r . t ) ı ı i k i n c i yılda (038)

batı b o y u n i h a y e t Yü-ku Şad'ı I-p'İ T u o - h l K a ğ a n

unvanıyla t a h t a g e ç i r d i . İ-p'i T u o - l u tahta ç ı k u k l a n s o n r a H s i - l i - s h i h i l e büyük b i r savaş yaptı. İkİ o r d u n u n ç o ğ u ö l d ü . H e r ikisi d e g e r i çekildi. B u n d a n d o ­ layı o r t a d a n ikiye ayrıldı. IH Irmağı'ııııı halısı Tuo-ltı'ya d o ğ u s u H s i - l i - s h i h ' y a ait o l d u . T u o - l u Kağan y i n e m e r k e z i n i Wu-t.sıı-ho D a ğ ı ' n ı n b a t ı s ı n a k u r d u , i s m i n e kuzey m e r k e z i (saray/Pci-t'iııg) d e n d i . C h ü e - y ü e - s h i h , P a - l ı s i - m i ( B a s m ı l ) , Po-nıa, C h i e - k ı ı ( K ı r g ı z ) , H u o - h s i u , C h ' u - m u - k ' u n g i b i bütün ülkeler o n a vassal o l d u . O n ü ç ü n c ü yılda (639) I Isil i - s h i h k e n d i ı ı ı d ı ı n u İ l t e b e r ve Yü-ku Ş a d t a r a f ı n d a n çeşitli d e r t l e r e g a r k o l d u . Hsi-li-shih zayıfladı ve T s ' u - h a n ( F e r g a n a ) y a kaçlı, o r a d a ö l d ü . N u - s b i b p i b o y u Hsi-li-slıilı'ııın kardeşi C h i a - n a ' n i n oğlu P'ıı-pu T e g i n ' i o n u n y e r i n e tahta g e ç i r d i l e r . Unvanı l - p ' i S h a - p ' o - l o (Işbara) Yabgıı Kağan o l d u . İ-p'i-sha-p'o-lo Yabgıı K a ğ a n , t a h t a ç ı k ı n c a m e r k e z i n i S u i - h o S u y u ' u u n k u z e y i n e k u r d u . O n a " G ü n e y M e r k e z i " d e n d i . D o ğ u s u n d a İli n e h r i s ı n ı r o l d u . Kın-ts'e(Kııca), Sbaıı-sbaıı, G h ' i e - m o , T'ıı-hııo-lo, Yeıı-clı'i(Karaşar), S b i l ı - k ı ı o ( T a ş k e ı ı t ) , .Slıih-kuo, H o - k u o , Mıı-kuo, K ' a n g - k ı ı o ( S e t t ı c r k a n d ) g i b i ülkelerin h e p s i o n u n i d a r e s i n i k a b u l e t t i l e r . S o n r a d a n Ç i n ' e elçi g ö n d e r i p vergi s u n d u . T'ai-tsııtıg d a o n a müttefik o l m a k için m e k t u p g ö n d e r d i . Ghen-kuaıı saltanat d e v r e s i n i n o n İK'şinci yılıııda((>l 1) S o l I i ı ı g g e n e r a l i G h a n g T a - s h i h , o n u n b u l u n d u ğ u yere g i t t i ve d a v u l i l e sancak s u n d u . N e t i ­ c e d e T u o - l u Kagaıı ile Yabgıı Kağan karşılıklı savaştılar. M ü t e a k i b e n T u o - l u , Çİn b a ş k e n t i n e a d a m g ö n d e r d i . T*ai-tsııııg yakın d o s t l u k g ö s t e r d i . T u o - l u

GÖK TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)

Kağan n e t i c e d e ç o k k u v v e t l e n d i . Batı b ö l g e l e r i n i n b ü t ü n ülkeleri tekrar g e ­ l i p o n a b a ğ l a n d ı . F a z l a g e ç m e d e n T u o - l u , Shİh-kUO ( T a ş k e n t ) T u d u ı ı ' ı ı Yabgu K a g a n ' a saldırtarak yakalattı ve k e n d i n e g e t i r t t i . S o n r a ö l d ü r ü l d ü . Tuo-lu Kağan o n u n ülkesini t e s l i m aldı. N n - s b i h - p i ' l e r i n k a b i l e l e r i n i n tamamı k a l p l e r i n d e n T u o - l u ' y a itaat e t m e m i ş l e r d i . H e p s i isyan e ı n l e r . T u o - l u y i n e a s k e r l e r i n e k u m a n d a e d e r e k T ' u - h ı ı o - l o ' ( T o h a r i s ı a n ) y a baskın d ü z e n ­ l e y i p , lıozgıına uğrattı. A s k e r g ö n d e r e r e k H a m i ' y e ( l - c h o u ) s a l d ı r t u . Aıı-lısi g e n e l askerî valisi Ktıo H s i a o - k ' o i k i b i n hafıF süvariyle Wıt-kıı'lara sefere çıktı, onları y e n d i . T u o - l u y e n i d e n Ch'ıı-yüe ve C b ' u - m i ve diğerlerini g ö n d e ­ rerek T İ e n - s h a ı ı ( T a n r ı Dağları) V i l a y e t i n i kuşattı. K u o H s i a o - k ' o t e k r a r o n ­ l a r l a çarpıştı, g e r i çekildiler. K ' o , Ch'ıı-yüe e r k i n i n i n o ı u r d ı ı ğ u kaleye i y i ye­ tişmiş a s k e r l e r l e sefer d ü z e n l e y i p ele g e ç i r d i . Ho-sııo D a ğ ı ' n a k a d a r t a k i p e d i p b i n d e n f a z l a baş keşli. C h ' u - m i h a l k ı m teslim aldı ve g e r i d ö n d ü . T u o l u , ö n c e d e n Ni-shıı Ç o r u n mallarını e l l e r i n d e n almış; a k a b i n d e katletmişti. A r a d a n z a m a n g e ç t i k t e n s o n r a Ni-shıı Ç o r ' u m m k u m a n d a m Hıı-lıı-wu tara­ f ı n d a n sürpriz h ü c u m a u ğ r a d ı . O n u n ü l k e s i n d e büyük k a r g a ş a l ı k ç ı k t ı . C h e n - k u a u saltanat d e v r e s i n i n o n b e ş i n c i ( 0 4 1 ) yılında e m i i u d e k i l e r d e n Ch'ü-li Ç o r ve d i ğ e r l e r i T u o - l u ' y u t a h t t a n i n d i r m e k isliyorlardı. H e r b i r i Ç i n ' e elçi g ö n d e r i p kağan o l a r a k l a h t a geçirilmelerini r i c a e l t i l e r . 1078c T a i - t s u ı ı g , elçiyle b i r m e k t u p g ö n d e r e r e k Bagatuı İ p i Kağan ın o ğ l u n u l - p ' i Slıe-kui Kağan o l a r a k tahta geçirdi. İ-p'i-she-kııi Kağan tahta ç ı k t ı , h e m e n Nu-shilı-pi'lerin a s k e r l e r i n i 1'aİ S u v u ' n d a 'Tuo-lu'ya saldırın. ( ' T u o - l u ) K e n d i s i h a l k ı n ı n katılmayacağını b i l i ­ y o r d u . T ' u - l u ı o - l o ' ( T o h a r i s t a n ) y a i l e r l e d i . Çinli e l ç i l e r ' T u o - l u tarafından t u ­ tu klanın ışl a r d ı . Slıe-kui

h e p s i n i güzel

törenle

Cb'aııg-an'a geri

gön­

d e r d i . ' T e k r a r elçi g ö n d e r i p k e n d i ülke m a l l a r ı n d a n vergi s u n d u . E v l i l i k tek­ lifinde b u l u n d u . T'ai-tsung müsaade etti. İmparator f e r m a n l a Ch'iıı-ts'e ( K ı ı c a ) . Y î i - t ' i e n ( H o ı e n ) , S l ı u - l e ( K a ş g a r ) , Chıı-chü-p'o.Ts'uııg-liııg g i b i lx-ş ülkenin ayrılarak h e d i y e l e r l e Çin'in h i z m e t i n e g i r m e s i n i e m r e t t i . T ' a i - t s u n g öldüğü sırada H o - l u isyan e n i . She-kııei'in b o y u o n u n e l i n e g e ç t i . A - s h i h - n a H o - l u k i ; o Ye-pıı-lİ Şad, Slıe-kui T e g i n ' i n oğludur. Ö n c e d e n A s h i h - n a P u - c h e n Ç i n ' e gelmişti. T u o - l u Kağan tahta g e ç t i ğ i n d e o n u y a b g u yaptı. D e v a m ı n d a Pu-chen'ın i d a r e ettiği To-lo-ssıı-ch'uan'ıla i k a m e t e d e r e k , H s i - c h o u d a n kuzeye doğru b i n beş li'lik b i r a l a n d a Cb'u-nıi. Ch'ıı-yüe, Kıı-sıı,

96

A H M E T TAŞ AGIL

K o - l o - l u , N u - s h i h - p i g i b i b e ş k a b i l e n i n halkını i d a r e e d i y o r d u . B u n d a n s o n r a T u o - l u b a u y a T ' u - h u o - l o ' y a g i d i n c e S h e - k u i Kağan asker g ö n d e r i p o n u sıkış­ tırdı. H o - l u b i r y e r d e sürekli İkamet e d e m e d i . C h e n - k u a n saltanat d e v r e s i n i n y i r m i İkinci yılında k e n d i n e bağlı b o y l a r l a T i n g - e h o u ' y a g e l i p i m p a r a t o r u n emriyle o t u r d u . Sonradan Sol Ch'i-wei generalliğine getirildi. Yao-ch'ih t u ­ tu'su o l d u . Y u n g - h u i saltanat d e v r e s i n i n i k i n c i yılında o ğ l u Hsİ-yün i l e b i r l i k t e h a l ­ k ı n a l i d e r l i k e d e r e k b a u y a kaçtı. T u o - l u K a g a n ' ı n e s k i topraklarını işgal e t ü . İ d a r e s i n d e b a u b ö l g e l e r i n i n b ü t ü n şefleri b u l u n u y o r d u . M e r k e z i n i Shuaııg N e h r i ile C h ' i e n - c h ' ü a n a r a s ı n d a tesis etti. U n v a n ı S h a - p o - l o (Işbaı a) Kağan o l d u . T u o - l u ve N u - s h i h - p i ' l e r i n o n k a b i l e s i n i b i r araya g e t i r e r e k i d a r e e d i ­ y o r d u . T o p l a m yüz b i n yetişmiş a s k e r l e r i b u l u n u y o r d u . B u T t ı o - l u ' n u n beş ç o r u vardı: b i r i n e C h ' u - m u - k ' u n Lü Ç o r i k i n c i s i n e Hu-lu-chü Kül Ç o r , b u H o - l u ' n u n kızıyla evlenmişti. Ü ç ü n c ü s ü n e She-she-t'i-ttın Ç o r ; d ö r d ü n c ü s ü n e T'u-ch'i-shih Ho-lo-shih Çor; beşincisine Su-ni-shih-ch'u-pan Çor d e n i r d i . N u - s h i h - p i ' l e r i n b e ş e r k i n i vardı; adları A-bsi-chie-ni-shıı E r k i n e n kuveüileri b u i d i ; K o - s h u - c h ' ü e E r k i n i k i n c i s i , ü ç ü n c ü s ü Pa-sai-kan-tun-sha-po E r k i n , d ö r d ü n c ü s ü A - h s i - c h i c - n i - s h u E r k i n , beşincisi K o - s h u - c h ' u - p a n E r k i n . H e r b i ­ r i n i n b o y u vardı, b i r k a ç o n b i n i y i yetişmiş askere s a h i p İdiler, aynı z a m a n d a h e p s i H o - l u ' y a bağlı İdiler. B a u ülkelerinin h e p s i o n a itaat ettiler. H o - l u ' d a n s o n r a H s i - l i e n B a g a t u r Y a b g u o l d u . D e f a l a r c a Hsi-fan'ın b ü ­ tün boylarını ( b ü t ü n T ü r k i s t a n ş e h i r l e r i n i ) y a ğ m a e t t i . Ayrıca T ' i n g - c h o u ' y a s a l d ı r d ı . Ü ç ü n c ü yılda f e r m a n l a S o l muhafızları g e n e r a l i L i a n g C h i e n g - f a n g , sağ muhafızları g e n e r a l i C h ' i - p i - h o - l i Yen-jan g e n e l askerî valiliğinin b o y l a ­ rından Uygurların e l l i b i n süvarisine k u m a n d a e d e r e k o n u y e n d i . Yaklaşık d o k u z b i n k a d a r baş kesilmiş, altmıştan f a z l a reis yakalanmıştı. D ö r d ü n c ü yılda T u o - l u Kağan ö l d ü ( 6 5 3 ) . O n u n oğlu C h e n - c h u Y a b g u , beş Nu-shİh-pi'lerle H o - l u ' y a saldırmayı t e k l i f e t l i . O n u n m e r k e z i n i yıktı, b i n d e n f a z l a baş kesti. H s i e n - c b ' i n g saltanat d e v r e s i n i n i k i n c i ytimda(Gr>7) Sağ s a v u n m a g e n e ­ rali S u T i n g - f a n g , Yen-jan T u - h u ' s u J e t i Ya-lısiaııg, Yardımcı t u - h u H s i a o Ssuye, S o l H s i a o VVei g e n e r a l i , H a n - h a i tu-tu'su U y g u r P ' o - j u n ve d i ğ e r l e r i n e k u m a n d a e d e r e k saldırdı. B u n u n y a n ı n d a elçi Sağ muhafızları g e n e r a l i A s h i h - n a M i - s h e , S o l muhafızları g e n e r a l i A-shih-ııa P u - c h e n e m n i y e t e a l m a büyük m e m u r u

CÖK-TÜRKLER11 (FETRET DEVRİ Ü30-681)

97

1079a o l d u l a r . Tİng-fang, s e f e r i n d e Ye-hsİ N e h r i ' n İ n batısına vardı. Ho-ltı, H u lıı-vvıı Kül Ç o r ve d i ğ e r l e r i n e k u r n a n d a e d e r e k y i r m i b i n d e n fazla süvari ile hazırlanarak b e k l e m e y e başladı. Titıg-fang, yardımcı baş k u m a n d a n J e n Yahsiaııg ve d i ğ e r l e r i n e k u m a n d a e d e r e k savaştı. GÖk-Türkler büyük b i r b o z ­ g u n a u ğ r a d ı . Büyük b a ş b u ğ l a r ı n d a n T o u - t a ta-kııan ve i k i yüzden fazla kişi k a d e d i l d i . H o - i u ile Kül Ç o r k a ç u l a ı . İli S u y u ' n u g e ç t i l e r a s k e r l e r i n i n a t l a n ­ ılın ç o ğ u Öldü. Ssıı-ye, C h ' î e n - c h ' ü a n ' e vardı. H o - h ı ' ı ı u u e m r i n d e k i l e r i ı ı i n o t u r d u ğ u yere. M i - s b e , İli Suyu'ııa i l e r l e d i . Ch'u-yüe, C h ' u - m i g i b i boyların h e r b i r i g e l i p teslim o l d u . M i - s h e , ayrıca S h u a n g N e h r i ' n e ( E b i N o r ' d a B o r o tola V a d i s i ) vardı. H o - l u ' n u n ö n c e k i a d a m ı P u - s h i h 'l'a-kııan ( T o y g ı m ) d a ğ ı ­ nık b i r l i k l e r i toplamıştı. O n u n l a savaştı. M i - s h e ve P u - c h e n o n u n l a savaşıp, d a ğ ı ı ı ı l a r . Ayrıca S u Tiııg-faııg, Ilo-lıı ya Sııi-ye S u y u n d a h ü c u m e t t i , büyük b o z g u n a uğrattı, llo-lıı i l e Hsi-lİen Shu-jıı Ş a d a kaiılmak İstiyorlardı. S h i h k u o ' ( T a ş k e n t ) n ı ı ı ı S u - t u o Kalesi'ııe vardılar. İnsanları ve atları açlık i ç i n d e i d i l e r . Ş e h r i n reisi İ-ıüe T a - k a ı ı ( İnel T a r k a n / T a ı han?) , içki ve yiyecekle o n ­ ları karşıladı. Ho-ltı o n u n s ö z ü n e i n a n a r a k kaleye g i r d i . Arkasından y a k a l a ­ n a r a k h a p s e alıldı. Hsİao Ssıı-ye, S h i l ı - k u o ' ( T a ş k e ı ı ı ) y a g e l e r e k Shu-jıı Ş a d ' d a n I lo-hı'yu teslim aldı. S o n r a Ho-lıı b a ş k e n t e g ö t ü r ü l d ü . C h a o - t i n g ve T ' a i tu'ya s u n u l d u . O n u n soyu b ö l ü n e r e k K ' u n - l u n g ve Meng-clı'ih g i b i tıı-hıı-fu'luklara ay­ rıldı. O n a ait b ü t ü n ü l k e l e r , e y a l e t l e r e b ö l ü n d ü . B a t ı d a P'o-sse'ya k a d a r h e p s i An-hsİ tu-lııı-fu o l d u . D ö r d ü n c ü yılda Ho-lıı ö l d ü ( ( 5 5 9 ) . C h a o - l i ı ı g ' d e IIsie-li'ıün

m i z a n

y a n m a g ö m ü l ü p taşa o n u n h a t ı r a s ı n a

hayatta i k e n yaptığı işleri yazıldı. A - s h i h - n a M i - s h e k i ; o İ s t e m i ' ı ü n beşinci nesil t o r u n u d u r . B a ş l a n g ı ç t a İstemi " O n Büyük Reis" o l a r a k , yüz b i n askere s a h i p i d i . B a u b ö l g e l e r i n i n b ü t ü n Soğd'lıı ülkelerini sakiııleştirdi, k e n d i üııvanı kagaıı i d i . Unvanları O n k a b i l e (ok) b o y u İdi. M i - s h e aslında G ö k - T ü r k ü l k e s i n d e i k e n B a g a i u r Y a b g u i d i . Gbeıı-kııan saltanat d e v r e s i n i n altıncı y ı l ı n d a ( ö ! i 2 ) f e r m a n l a Huııg-lu-sbao-ch'ing u n ­ vanlı Lioıı Shan-yîn g ö n d e r i l e r e k Hsi-lİ-pi-tuo-lu Kağan unvanı v e r i l e r e k l a b t a geçirildi, d a v u l ve sancak s u n u l d u o n b i n t o p işlenmiş ipek s u n u l d u . O n u n a i l e s i n d e n ağalıeyi P u - c h e n k e n d i n i kağan ilân e t m e k İsledi. B u n u n için M i - s h e ve k a r d e ş y e ğ e n l e r i n d e n y i r m i d e n fazla kişiyi ö l d ü r m e p l a n ı yaptı. M i - s h e , Pıı-chen'la arası açıldığı için G h e n - k u a n saltanat d e v r e s i n i n o n

98

A H M E T TASAG1I.

Ü ç ü n c ü y ı l ı n d a ( 6 3 9 ) C h ' ı ı - y ü e , Ch'u-mİ g i b i k e n d i n e bağlı b o y l a r l a Ç i n ' e g i r d i . S a ğ c h i e n - m e n büyük generalliği (evcili e d i l d i . B u n d a n s o n r a P u - c h e n k e n d i n i T u o - l u Y a b g u Kağan i l a n e t t i . O n u n b o y l a r ı n ı n ç o ğ u itaat e t m e d i , dağılıp kaçtılar. P u - c h e n a i l e s i n i alıp Ç i n ' e g e l d i . S o l s a v u n m a g e n e r a l l i ğ i verildi. M i - s h e s o n r a d a n T'ai-ısııng'un K a o - I İ ( K o r e ) S e f e r İ ' n d e başarılı olduğu İçin P ' i n g - h s i a n g - h s i e n - p o ' l u ğ a g e t i r i l d i . I I s i e n - c h ' i n g saltanat d e v r e s i n i n i k i n c i yılında (657) S a ğ muhafızları g e n e r a l l i ğ i n e yükseltildi. H o - l u ' n u n ye¬ n i l m e s i n i n a k a b i n d e M i - s h e , H s i n g - h s i - m a n g K a ğ a n , ve S a ğ wei g e n e r a l i , K ' u n - l u n g g e n e l askerî valisi ve d e H o - l u ' n u n b e ş T u o - l u b o y u n u m a i y e t i n e aldı. P u - c h e n , C h i - c h u - c h ü e Kağan ve S a ğ w e i g e n e r a l i , M e n g - c h ' i h tıı-bu'sıı ve d e b e ş N u - s h i h - p i b o y u n u i d a r e s i n e aldı. B u yüzden L u Yung-clı'ing ve d i ­ ğ e r l e r i n e o n u n b o y u n u büyük k ü ç ü k l e r i n e g ö r e o r g a n i z e e d i p , yüksek veya düşük d e r e c e l e r v e r i p Ts'e-shİh ya d a d a h a düşük m a k a m l a r v e r i l m e s i e m r e ­ d i l d i . L u n g - s h u o salıanat d e v r e s i n i n ot l a s ı n d a { 6 6 2 ) M i - s h e , P u - c h e n , Pi-haitao b a ş k u m a n d a n ı S u I l a i - e h e n g i l e b e r a l ı e r K u r a ya saldırıp ele g e ç i r d i l e r . P u - c h e n sürekli Mi-she'nın b o y u n u ele g e ç i r m e k i s t i y o r d u . G i z l i c e S u H a i e h e n g ' a Mi-she'nın isyan e t m e k istediğini söyleyip c e z a l a n d ı r ı l m a s ı n ı r i c a e t l i . S u H a i - c h e n g b i n d e n f a z l a subay toplayıp d u r u m u m ü z a k e r e e l l i ğ i n d e b e y l e r öldürülmesi fikrini d e s t e k l e d i l e r ve M i - s h e ö l d ü r ü l d ü . 2. H s i n T a n g S h u a. Sir T a r d u ş l a r Hsin Tang Shu

217B/8.6134

Hsie-yen-tö'(Sir Tardus)lar önceden Hsic boyu halinde ikamet ederler­ k e n , s o m a d a n Y e n - ı ' o ( T a r d u ş ) b o y u n u yıktılar ve o n a s a h i p o l d u l a r . U n v a n ­ ları Hsie-yetı-t'o o l d u . K a b i l e adları İ-li-hsi i d i . B ü t ü n T ö l e s b o y l a n i ç i n d e k a h r a m a n l ı ğ ı e n yüksek o l a n ı o n l a r i d i l e r . G e l e n e k l e r i büyük o r a n d a G ö k T ü r k l c t i e aynı i d i . Batı G ö k Türk C h u - l o K a ğ a n . T o l e s l e n n b u t u n r e i s l e r i n i o l d u r d u . M a ­ iyetleri ( o n l a r a bağlı g u r u p l a r ) etrafa dağıldı ve isyan e l l i l e r . C h ' i - p i - k o - l e n g . I - w ı ı - c h e n - n ı o - h o ( B a g a ) , kağan o l u p , T ' a n - h a n ( T a f g a n ) D a ğ ı ' u d a

(Tanrı

dağlarının d o ğ u u c u ) o t u r d u . S i r Tarduş-lar, İ-hsi-po'ya Ye-hsi Kağan üııvam n i v e r d i l e r . Yen-ıno D a ğ ı ' n a sığındılar. S o n r a G ö k - T ü r k She-kııi Kağan y e ­ n i d e n k u v v e d e n d i . İki b o y kağanlıktan vazgeçip G ö k - T ü r k l e r e vassal o l d u .

GÖKTÜRKLERII (FETRET DEVRİ Ü30-68I |

99

H u i - h o ( U y g u r ) , Pa-yc-ku(Bayırku), A-tic(Ediz?), T'oııgra(T'ung-lo), P'uk u ( B ı ı g ı ı / B u g u t ) , f a i l i s i , Yü-uı-chün ( O t ü k e n ) D a ğ ı n d a k i d o ğ u d a o l a n S h i h - p i K a g a n ' a itaaı ettiler, l - s h i h - p o , batıda A l t a y D a ğ ı ' n d a o t u r a n Y a b g u Kagaıı'(Batı G ö k - T ü r k h ü k ü m d a r ı 1 ü n g Yabgn K a g a u ) a b a ğ l a n d ı . C h e n - k u a n ' l ı ı i k i n c i y ı l n ı d a ( 6 2 8 ) Y a b g u ö l d ü { A s l ı n d a ö l ü m ü 630 yılında fakat, 6 2 8 ' d c büyük isyanlar ç ı k u ) . O n u n ülkesi karıştı. I ı h l h n o ' m i n l o r u n u 1-nan d e r l e r d i . Yetmiş b i n ç a d u i ı k a h a l i s i n e l i d e r l i k e d e r e k Hsic-li(İI) K a ­ g a n ' a katıldı. S o n r a d a n G ö k - T ü r k l c r zayıfladı. I - n a n . H s i e - l i ' y e karşı isyan e d e r e k çarpıştı. O n u zayıflattı. N e t i c e d e k a b i l e l e r i n ç o ğ u Hsie-li'ye karşı is­ yan e l l i . O n a d ö n e n l e r o n u reis s e ç t i l e r . 1-nan, kağan o l m a y a cesaret e d e ­ medi. K i l e s i yıl T'ai-tsııng, Hsie-li'yi(İI Kağan) ele g e ç i r m e planı s.6135 y a p ı y o r k c o Vmı-dı i g e n e r a l i C h ' i a o S h i h - w a n g ' i g i z l i y o l d a n m e k t u p l a d a v u l ve s a n c a k l a g ö n d e r d i , l-nan'a C b e n - c b ı ı Pi-clıia K.ıgan üııvanını s u n d u . İ n a n e m r i k a b u l e t t i . Elçi g ö n d e r i p teşekkür e l l i ve k e n d i ülke m a l l a r ı n d a n s u n d u . M e r k e z i Y ü - t u - c b ü n ( Ö t ü k e ı ı ) Dağı'nda i d i . B a ş k e n t t e n kuzey-batıya 6 l»in l i m e s a f e d e i d i . D o ğ u l a r ı n d a Mo-lıo, b a n l a r ı n d a Y e - h u ( T u n g Y a b g u ) G ö k - T ü r k l e r i , g ü n e y l e r i n d e ç ö l , k u z e y l e r i n d e C h ü - l u n ( K e r u l c n ) suyu vardı. T o p r a k l a r ı n d a k i kalabalık a h a l i o n l a r a b a ğ l a n m ı ş t ı . N e t i c e d e U y g u r g i b i boylar k e n d i l e r i n i g i z l e m e d i l e r ( H e p s i S i r T a r d u ş l a r a vassal o l d u l a r ) . O n u n kardeşi T ' t ı n g T e g i n saraya g e l d i . İ m p a r a t o r k e s k i n bıçak İle d e ğ e r l i (süstü) kırbaç sunarak d e d i k i : " G e l e c e k t e suç işleyen o l u r s a b u n u n l a kırbaçlarsın". I-nan k a b u l e t t i . H s i c - l i (İl) Kağan yıkıldı. B u m l a n dolayı Çin s ı n ı r l a r ı n ı n k u z e y i boşalmıştı. İ-ııaıı b o y u n u yaraş yaraş d o ğ u y a kaydırdı. Toıı-wei-chieıı ( T o g ı ı Balık) Dağı n a u l a ş t ı ( s ı ğ ı n d ı ) . Arkalarında T ı ı - l o ( T o l a ) Suyu'nııu k u ­ z e y i n d e i d i l e r . Şimdi m e s a f e l e r i b a ş k e n t e üç h i n l i i d i ve müsait b i r m e v k i i İdi. D o ğ u l a r ı n d a S h i h - w e i ' l e r , b a t ı l a r ı n d a A l t a y dağları g ü n e y l e r i n d e G ö k lürkleı

k u z e y l e r i n d e Han-haı ( B u r a d a Baykıl G o l ü ) sınırları Ith Y a n i H u ı ı -

l a n n eski t o p r a k l a n i d i . M ü k e m m e l a s k e r l e r i 2 yüz b i n , i k i oğlu T a r d u Şad ile T ' u - l i - s h i h ayrılarak K u z e y b o y u , G ü n e y b o y u l i m a n l a r ı y l a i d a r e e d i y o r ­ lardı. Yedi yıl i ç i n d e sekiz elçiyi Çin sarayına g ö n d e r d i . İ m p a r a t o r s o n r a d a n o n l a r ı n ç o k k u v v e t l e n i p Çin'i taciz e t m e l e r i n d e n k o r k m u ş , o n u n uğramasını arzu e t m i ş , i k i o ğ l u n u küçük kagaıı o l a r a k tanımıştı.

felakete

100

AHMET T AŞAĞI L

O n b e ş i n c i y ı l d a ( 6 4 1 ) İ m p a r a t o r L i S s u - m o ' y u kağan o l a r a k ç ö l ü n g ü ­ n e y i n d e m e r k e z i k u r u l m a k ü z e r e n e h r i g e ç i n m e y e başladığında, İ-nan kızdı h a r a k e t e g e ç m e d i . İ m p a r a t o r Lo-yaııg'ı ziyaret e t t i k t e n s o n r a T a i - s h a n ' a g i ­ d e c e k t i . I - n a n m a i y e ü n d e k i l e r e n i y e t i n i şöyle a ç ı k l a d ı : " G ö ğ ü n o ğ l u T ' a i s h a n ' a g i t t i . O n b i n ( b ü t ü n ü l k e l e r i n ) ülkenin yardımcı a s k e r i h e p s i o r a d a , sınırlar boşaldı. Ssu-mo ele geçirilebilir". Y i n e T a r d t ı Şad'ı i k i yüz b i n askerle çölün g ü n e y i n i kesmesi için g ö n d e r d i . P a i - t a o - c h ' u a n ' d a k a m p k u r d u . B i r as­ k e r e d ö r t at v e r e r e k , a n i d e n S s u - m o ' y a h ü c u m e t t i . S s u - m o , S h t ı o - c h o u ' y a i l e r l e d i , d u r u m u a n l a t t ı . Ayrıca k u m a n d a n l ı k r i c a e t ü . N e t i c e d e Yîn-ehou b a ş k u m a n d a n ı C h a ı ı g C h i e n ' e b ü t ü n boyları ile H s i , H s i , C h ' İ - t a n ( K ı t a n ) b o y l a n v e r e r e k d o ğ u l a r ı n a yolladı. S h u o - c h o u - t a o h a r e k a t o r d u s u b a ş k u ­ m a n d a n ı L i C h i a l t m ı ş b i n h a l k , (piyade) üç b i n süvariyle, S h u o - c h o u ' d a m e v z i l e n d i . L i n g - c h o u - t a o haı-eket o r d u s u b a ş k u m a n d a n ı L i Ta-lİang 40 b i n p i y a d e , 5 b i n süvari İle Liııg-wu'da yığınak yaptı. C b ' i u g - c h o u tao h a r e k a t o r d u s u b a ş k u m a n d a n ı C h a ı ı g Shih-kuî o n y e d i b i n kişiye k u m a n d a e d e r e k Y ü u - c h u n g ' a çıktı. L i a n g - c h o u h a r e k a t o r d u s u b a ş k u m a n d a n ı L i Ilsi-yü o n ­ ları k o n t r o l e t t i . i m p a r a t o r bütün generallere e m r e d e r e k d e d i k i : " Sir Tarduşlar çölü geçtiler. Adarı b i t k i n , a s k e r l e r i n i k u l l a n a c a k l a r . Avantajlarının felakete d ö ­ n ü ş t ü ğ ü n ü g ö r ü y o r u m . Avantajsızlık a c e l e g i t m e z . Ş i m d i asiler S s u - m o ' y a h e m saldırmak n i y e t i n d e değiller h e m d e d ö n m e planları yapmıyorlar. G ü ­ c ü n y e n i l m e s i g e r e k i y o r , b a k a n l a r ve diğerleri savaşmasın O n u n itaat etmesi m u h t e m e l (o sırada) saldıra b i l i n i r d e ". B u a r a d a S i r T a r d u s elçisi g e l d i ve G ö k - T ü r k l e ı i e b a n ş r i c a etti. İmparator dedi k i : " B e n çölün kuzeyini Tarduşların k o n t r o l edeceğini, ç ö l ü n g ü n e y i n i G ö k - T ü r k l e r i n k o n t r o l e d e c e ğ i n i ayarladım. G ö k - T ü r k l e r i n h a b e r i g e l d i , yağma la m işsiniz, a f f e t m i y o r , c e z a l a n d ı r a c a ğ ı m . s. 6136 Sir T a r d u s b a b a n l a anlaşmıştık ve d e d i k k i ; ' ' G ö k - T ü r k l e ı i e barış o l a c a k , e s k i d e n anlaşmıştık, h a l a nasıl rica e d i y o r " . Karşılık v e r i l m e d i . T a r d u Ş a d , Çin S e d d i ' n d e k o n a k l a d ı . Ssu-mo z a t e n g ü n e y e ilerlemişti. T a r d ı ı Ş a d , yakalayamazdı. B u n u n ü z e r i n e a d a m g ö n d e r i p Ç i n Ş e d d i ' n e doğru h a r e k e t e t t i . Karşılaşılacak ( o n u n b u l u n d u ğ u ) yere C h i h a r e k e t e l t i . G h ' i h - k ' o ' y a i l e r l e d i , Gh'ing-shan'ı g e ç t i . Y o l l a r d ö n e m e ç ! i ve uzak o l d u ğ u

CÖK-TÛRKLERII (FETRET DEVRİ 630-681)

IIJİ

için C h i ö l m e ecsareliııi g ö s e teren savaşçı ve hızlı süvarilerle L a - h o ' d a n g e ç e ­ rek Pai-tao'yu ele g e ç i r d i . T a r d u Ş a d yerleşik k a l m a d ı . T a r d ı ı Ş a d e t r a f ı n a baktı. No-cheıı Suyu'ıuı geçti. K e n d i n i d ü z e n l e d i b e k l e m e y e başladı. Ö n c e d e n S i r T a r d u ş l a r , S h a - p o - l o ( I ş b a r a ) ile A-shilı-na-shilı-er'a h ü c u m e t t i k l e r i n d e i k i s i d e h a r e k e t e d e r e k savaş kazanmışlardı. N e t i c e d e süvarileri k u l l a n m a d ı . B e ş kişilik b i r l i k l e r o l u ş t u r d u . B i r i at tutacak, ö n d e k i d ö r t kişi savaşacaktı. E m i r l e d e d i k i : " Kazanırsak süvariler k o v a l a r , y e n i l i n c e ö l ü r l e r . O n u n ailesi ile i n t i k a m ı n ı savaşçıları ile alır". N e t i c e d e savaş o l d u . G ö k - T ü r k a s k e r l e r i acele etti. T a r d u ş l a r zıplayarak k o v d u . C h i onları kurtardı. T a r d u ş ­ lar ı o o k l a n y i a a d a n ö l d ü . O n u n ayrık(zayıf) y e r i n e h ü c u m e d e r e k dağıttı. E t r a f a dağılanları esir olarak yakaladı. Pu-clüang unvanlı I Isie-ch'e e n e r j i k a s k e r l e r e k u m a n d a e d e ­ rek Tardıışların k a ç m a m a l a r ı için ö n c e o n l a r ı n a t l a r ı m ele g e ç i r d i . B i n l e r c e kafa kesti. O n b e ş b i n a l ele g e ç i r d i . T a r d u Şad nıahvolup g i t t i . W a n - c h i e ta­ k i b i bıraktı. Ç ö l ü n kuzeyi yıkılıp teslim a l ı n d ı ğ ı n d a a ş ı n d e r e c e d e k a r l a k a r ­ şılaşıldı. Ç o k sayıda kişinin derisi bozulduğu İçin ö l d ü . Başlangıçta T a r d u ş l a r k a r a s o ğ u ğ a karşı o l a ğ a n ü s t ü dayanıklılık g ö s t e r i y o r l a r d ı . C h i ' n i n z o r d u ­ r u m a düşmesini bekliyorlardı. N e t i c e d e k e n d i s i d e soğuktan m a h v o l d u . C h i d ö n ü p Tiııg-hsiang'a g e l d i ğ i n d e g ö ğ ü n oğlu elçiyle m e k t u p g ö n d e ­ r i p , ölenleri ve başarıları s o r d u . T a r d ı ı ş l a r ı n elçisi hayatta bırakıldığı sırada i m p a r a t o r d ö n e n l e r e d e d i k i : " S e n k e n d i n i n kağan o l d u ğ u n u söylüyorsun, o n l a r ı n gücüyle yenilgiye u ğ r a d ı n . G ö k - T ü r k l e r zayıf i d i l e r . O n l a r ı t o p l a d ı m , r e i s l e r i n i e l e m a n yapıım. Yeryüzünün h a k i m i o l d u m . O n u sana karşı test e l ­ t i m . S o n r a faydası ortaya çıktı. Saygılı i d i k i ; k o r k m a d l . " T a r d u ş l a r elçi g ö n d e r i p suçlarının affını rica e t l i l e r . Ayrıca o n u n i k i n c i b a b a s ı ( a u ı c a s ı ) S h a - p o - l o ü ç b i n at s u n d u ve e v l i l i k t e k l i f i n d e b u l u n d u . İ m ­ p a r a t o r d e d i k i : " S i r T a r d u ş l a r aslında b i r e r k i n İdi. B e n d e o n u tahta g e ç i r ­ d i m . O n u n g ü c ü İl Kağan'ı (Hsie-li) geçti. Sınırları k o r k u t u y o r m u ? " . Evliliğe i z i n v e r m e d i . E r t e s i yıl elçi g ö n d e r e r e k s u n d u ğ u at ve k o y u n sayısını a r ı n d ı . E v l i l i k t e k l i f i n d e ısrar e t t i . İ m p a r a t o r büyük v e z i r İle p l a n y a p a r a k d e d i kİ:" Sir Tardıışların kuvveti azalıyor, b e n b u d u r u m a b a k t ı ğ ı m d a İkİ s. 6137

102

A H M ET T AŞ AG IL

p l a n var. Yüz b i n savaşçı seçip saldırsam soyu azalarak, yüz yılın p l a n ı ; e v l i l i k t e k l i f i n i r e d d e t s e k s ı n ı r l a r d a p r o b l e m çıkacak o t u z yılın planı h a n g i s i faydalı?". F a n g Hsüan-üng d e d i k i : " Şimdi büyük karışıklığa düşenlerin arta k a l a n ­ ları var. Yaralıların yıkılması b i t m e d i . H e r ne k a d a r savaş kazanılmış ise d e t e h l i k e l i y o l a b e n z i y o r . E v l i l i k y o l u y l a ittifak y a p m a k t a n iyisi y o k " . İ m p a r a t o r iyi d e d i . Hsiıı-bsing prenses i l e e v l e n m e s i n e m ü s a a d e etti. T ' u - l i - s h i h büyük -eğlenceye çağrıldı. B ü t ü n v e z i r l e r d i z i l d i . Kıymetli h a z i n e l e r , a l e d e r d ü z e n ­ l e n d i . C h ' i n g - s h a n , P'o-ch'eıı müzikleri ve o n m a k a m d a n oluşan müzikten çalındı. T u - l i - s h İ h başını eğdi, i m p a r a t o r a o n m i l y o n yıl ö m ü r d i l e d i . İ m p a r a t o r , İ-nan'a yakınlık gösteriyordu. İ m p a r a t o r Liııg-clıou'yu ziyaret e d e r e k e v l i l i k işini tamamlayacaktı. İ-nau ç o k sevindi, ö ğ ü n e r e k d i y o r d u k i : " B i z T ö l e s b o y u y u z , i m p a r a t o r benî kağan yaptı. Prenses d a h i veriyor; i m p a r a ­ t o r l u k arabasıyla ziyarete g e l i y o r ; k i m b i z d e n şerefli?". S o n r a v e r g i l e r i arUrdı. K o y u n ve atları çoğaldı. Bazıları İ-nan'a d e d i l e r k i : " Kağan i l e T'aııg'ın ikisi d e b i r ülkenin reisi, nasıl saraya g i d e r , malların çokluğu v e r i l i n c e ü z ü l ü n m e z m i ? " I-nan d e d i k i : " O l m a z , g ö ğ ü n o ğ l u n u n dürüst o l d u ğ u n u d u y d u m . H e r taraf o n a vassal o l d u . B i z i t a b i y e ü n e aldı. Ç ö l ü n k u z e y i n i n reise ihtiyacı var, bizi r e d d e d e r , b u p l a n o l m a z " . E m r i ı ı d e k i l e r söz söylemeye cesaret e d e m e d i ­ ler. İ m p a r a t o r sunulanları k a b u l e b a ş l a d ı ğ ı n d a T a r d u ş l a r h a z i n e l e r i o l m a ­ dığı için s u n u l a c a k şeyleri toplayanı a d dar. Çölü g e ç t i k l e r i n d e at ve su y o k t u . A t ve koyunların ç o ğ u ö l d ü . V e r g i y i k a b u i sonrası d ö n e m d e i m p a r a t o r seya­ hati d u r d u r d u . Hayvanların sayısı Ölümler sebebiyle yarıya i n i n c e d u r u m sa­ rayda m ü z a k e r e e d i l e r e k d e n d i k i : " Yabancı k a v i m l e r Çin'in ağırlığını tartı­ y o r l a r . Şimdi t ö r e n l e r i y a p m a d a n e v l i l i k o l u r s a k o r k a n ı n Çin'in k a l b i n i h a ­ fife a l a c a k l a r " . S o n r a i m p a r a t o r evliliğin r e d d e d i l m e s i n i e m r e t ü . O n u n elçi­ sine teşekkür etti. Bazıları d e d i l e r k i : " Z a t e n m ü s a a d e edilmişti. G ü v e n l e r i k a y b o l u r " . İ m p a r a t o r d e d i k i : " M e m u r l a r vesaiıier p l a n l a m a d ı . E s k i d e n H s i u n g - n u ' I a r kuvvetli i d i . Çin ülkesi karşı g e l e m e d i . Çeyizlerle kızlar Ch'an-yü'ye g e l i n g i t t i . Şimdi k u z e y yabancıları zayıfladı. O n l a r ı k o n t r o l altına a l a b i l i ­ riz. Ayrıca Yeıı-t.'o'lar ( T a r d u ş ) bize saygı gösteriyorlar. Y e n i tahta g e ç t i l e r , bize bağlandılar. Halkı itaat e d i y o r . T ' u n g - l o ve P'u-ku'ların g ü c ü n ü T a r d u ş ' laı k o n t r o l e d i y o r ve isyan e t m i y o r l a r , b i z d e n k o r k u y o r l a r . B i z y i n e o n u n l a e v l e n m e yaparsak Ç i n ' i n d a m a d ı o l u r . İsim ö n e m l i d i r , k u v v e l l i l i k taşır. B ü ­ tün b o y l a r d ö n ü p o n a b a ğ l a n a c a k l a r d ı r . Jııng-ti'ler{kuzeyli ve batılı y a b a n c ı -

108

GÛK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ ü:»-68l)

lar> vahşi k a l p l i d i r l e r . K e n d i l e r i n i güçlü h i s s e d i p , isyan e d e b i l i r l e r . Şimdi ev­ lilik r e d d e d i l d i . Elçiler b ü t ü n k a b i l e l e r e b u n u d u y u r a c a k l a r . H e p s i T a r d u ş lara saldıracaklar, mahvolmaları b e k l e n e b i l i r " . L i S s u - m o , n e t i c e d e saldırıya uğrayıp yağma e d i l d i . Tarduşlar, Tu-Ii-shih'yı Ting-hsİang'a hücum ettirdi. İmparator, L i C h i ' y i Çİn S e d d İ ' n d e n ç ı k ı p , karşı g e l m e s i için g ö n d e r d i . A n i d e n elçi g ö n d e ­ rip, K a o - l i ' l e r l e o l a n savaşta yardımcı kuvvet g ö n d e r m e k istediğini b i l d i r d i . İ m p a r a t o r u n f i k r i b u i d i . O n u n elçisini karşısına alarak d e d i ki:"Kui-yü-mi K a ğ a n , b i z b a b a o ğ u l d o ğ u y a sefer d ü z e n l i y o r u z . S ı n ı r l a r a s a l d u a b i l i r l e r . O n u n için g e l d i l e r " . İ-naıı susku ulaştı, ( t e ş e b b ü s ) p l a n y a p a m a d ı . Elçiyle te­ şekkür etti ve askeri yardımda ısrar etti. s.6138 İ m p a r a t o r m e m n u n i y e t l e c e v a p v e r d i . K a o - l i ' ( K o r e ) l e r e m i r l e r i altın­ d a k i M o - h o ' l a r ( M o ğ o l asıllı b i r boy) sayesinde İ-uan'a h ü r ı n e ü e r e d e r e k b a ­ rış y a p m a k İstediler. İ-nan d ü r ü s t d a v r a n d ı ve o n l a r l a b a r ı ş a y a n a ş m a d ı . S o n r a hastalıktan öldü. İ m p a r a t o r k u r b a n keserek o n u n cenaze işine kauldı. Ö n c e d e n T a r d u ş l a r c a r i y e l e r i n i n o ğ l u Y e - m a n g ' m T u II d i l l i Kağan o l a ­ rak d o ğ u tarafım yeğeninin oğlu P a - e h u o ' n u n , Lü Y a b g u Kağan o l a r a k batı tarafım idare etmesini istediler. Pai-tao'da askeri hizmete g i r d i . Ye-mang g e r ç e k l e n o n u planlıyordu. Devlet a d a m l a r ı n ı n ç o ğ u o n u kıskandı. N e t i c e d e g ö m ü l e c e k i k e n Y e - m a n g b o y u n a d ö n d ü . P a - c h u o a s k e r l e r i n i ayırarak o n a sürpriz saldırı yapu ve o n u ö l d ü r d ü . K e n d i n i Hsie-li-elui-li-shih-hsiı-shao-ıomİ Kağan unvanıyla tahta geçirdi. B u sıralarda k u m a n d a n l a r L i a o ' d a (Çin'in kuzeydoğusunda) i k e n fırsattan istifade sınırlara saldırdı. İ m p a r a t o r , C h i a n g hsia p r e n s i T a o Tsımg'ıı S h u o - c b o u ' y a ıııcvzilenmcsi için g ö n d e r d i . T a i - c h o n tıı-tu'su H s i e VVaıı-ch'e i l e S o l H s i a o - w e i büyük g e n e r a l i A-shilı-ııa S h e - e r ' ı S h e n g - c h o u ' y a m e v z i i e n m e y e g ö n d e r d i . S o l Wıı-hou g e n e r a l i Sa-bu Wtı-jen, L i n g - c l ı o ı ı ' d a m e v z i l e ı ı i r k e n , C h i h - s s u - l i i l e ( i ö k - T ü r k l e r Çin

Seddi'nin

dışında b o y n u z g i b i o l d u l a r . Tarduşlar hazırlıkları ö ğ r e n d i l e r ve g i t t i l e r . P a - c h u o ' n u n hâkimiyet k a r a k t e r i hırslı i d i . Babası z a m a n ı n d a k i değerli v e z i r l e r i n ç o ğ u n u ö l d ü r d ü . Akrabalarını o n l a r ı n yerine v a z i f e l e n d i r d i . Devlet a d a m l a r ı h u z u r l u d e ğ i l l e r d i . Ayrıca A - p ' o Ş a d i l e T ' a n g elçisi M o - h o ' l a r m d o ğ u ü s l e r i n d e b u l u ş l u l a r . K ü ç ü k savaşlar fayda s a ğ l a m a y ı n c a d ö n d ü k l e ­ rinde k o r k a n devlet adamları d e d i l e r k i : " T a ı ı g a s k e r l e r i ulaştı". I lalkı büyük üzüntüye kapıldı. B ü t ü n boyları a z a l m a y a başladı. T o - m i Kağan, o n d a n fazla

104

A H M E T T AŞAĞİ L

süvari i l e kaçıp g i l ü . A-shİh-na S h i h - c h i e n ' e sığınacak i k e n U y g u r l a r tarafın­ d a n ö l d ü r ü l d ü . A i l e s i k a t l i a m a uğratıldı. Elli-altmış b i n a h a l i s i hatı ü l k e l e ­ r i n e s ı ğ ı n d ı . C h e n - c h u - p İ - c h İ a ( B i l g e ) Kağan m a ğ a b e y i n i n o ğ l u T u o - m o chih'yı İ-t'e-wıı-shih Kağan unvanıyla tahta g e ç i r d i l e r . Çin i m p a r a t o r u n a elçi g ö n d e r e r e k d e d i l e r ki:"Aslında O t ü k e n Dağl'na sığınmak istiyoruz". İ m p a r a ­ t o r , Ping-pu-shan-slıu unvanlı Ts'ııİ T u n - l i ile L i C h i ' y e o n l a r ı pasifıze e d i p e m n i y e t e almalarını e m r e t t i . Böylece o n l a r ı n ülkeleri y e n i d e n k u r u l d u . T ö l e s l e r i n b o y l a n , T a r d u ş l a r a bağlanmışlardı. T u o - m o - c h i h yalnız o l m a ­ sına r a ğ m e n v e z i r l e r i o n d a n korkuyorlardı. İ m p a r a t o r , b e k l e n m e d i k b i r sal­ d ı r ı d a n e n d i ş e e d i y o r d u . E m i r l e C h i ve d i ğ e r l e r i n e d e d i kİ:" T e s l i m o l a n l a r s ü k u n e t e kavuşturulmalı, isyan erienelere saldırılına]]". C h i vardığında T ı ı o m o - c h i h ç o k şaşırdı. G i z l i c e savaşmak i s t i y o r d u . D ı ş a r ı d a n t e s l i m o l d u ğ u n u söyledi. C h i . b u n u ö ğ r e n d i . A s k e r l e r i y l e h a r e k e t e g e ç t i . Beş a l u b i n kişi ö l ­ d ü r d ü . Yaslı g e n ç otuz b i n kişi ele geçti. O n u n ülkesi yıkıldı. T u o - m o - c h i h g ö ğ ü n o ğ l u n u n elçi o l a r a k H s i a o Ssu-ye'yi U y g u r l a r a y o l l a ­ dığını d u y d u . K e n d i s i Ssıı-ye'ye t e s l i m o l d u . s.6139 Saraya g e l d i . Sağ muhafızla! ı g e n e r a l i layiıı e d i l d i . İkametgahı için tarla sunuldu. T a r d u ş l a r yıkılmaları yaklaştığında b o y l a r ı n d a n yiyecek i s t e d i l e r . Ç a d ı ­ rın İçine davet ettiler. K a d ı m m i s a f i r l e r i ve k u r i başım g ö r d ü . Kocası farkına varamadı. M i s a f i r l e r y e m e k l e r i n i y e d i l e r . E v l i kadın b o y u n İnsanlarına b e r a ­ b e r c e o n u takip e u ı ı e l c r h t i söyledi. Yü-tu-chün(( l ı ü k e n ) 1 lağı'na vardılar. İki insan g ö r d ü l e r d e d i l e r k i : " B i z r u h ı ı z ( t a n r ı ) S i r Tarduşlar vıkıldı". O n u t a k i p e d e n l e r k o r k t u . Y i n e i l e r l e d i . N e t i c e d e o n u kaylıettileı. S o n u ç t a dağın içinde k a y b o l d u gitti. i m p a r a t o r , Tarduşlat t yıküktatı s o m a C h ' i - p i ve diğerlerini teslim a l m a k i s t i y o r d u . T e k r a r T a o Tstıııg'u A-shih-ııa-she-er ve d i ğ e r l e r i n e k u m a n d a e d e ­ rek boyları ayırıp, saldırmaları için g ö n d e r d i . İ m p a r a t o r , L i n g - c h o u ' y u ziya­ ret e t t i ğ i n d e b ü t ü n g e n e r a l l e r i vazifeye çağırdı. N e t i c e d e T ö l e s l e r i n o n b i r b o y u g ö ğ ü n o ğ l u n a (Çin imparaıoı uııa) itaaı etti. Çin tabiyetinc g i r m e l e r i n i r i c a e t t i l e r . T a o T s u ı ı g ve diğerleri ç ö l ü n k u z e y i n e g e ç i p I arduşlardan a r l a k a l a n A - p ' o T a - k a ı ı ( T a ı k a n / T a r h a n ) b i n d e n fazla baş kesti. İki yüz. l i kuzeye k o v d u . W a ı ı - c h ' e , P e i - l a o ' y a ulaştı. Uygurların bütün r e i s l e r i n e teslim o l m a -

GÛK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)

105

l a n ı n söyledi. İ m p a r a t o r u n seyahat e d e r k e n b u l u n d u ğ u yere birkaç b i n kişiyi bizzaı g ö n d e r e n k a b i l e l e r d e d i l e r k i : " G ö k ( Tanrı) kağanlıkla ş e r e f l e n d i r d i ; nesil n e s i l köle g i b i h i z m e t i n i z d e o l a c a ğ ı z . O l s e k d e (nefret e ı n ı e y e c e ğ i z ) , " İ m p a r a t o r o n l a r ı n topraklarını eyalet ve vilayetlere b ö l d ü . B ö y l e c e k u z e y i n vahşi t o p r a k l a n s ü k u n a kavuştu. B ü t ü n k a b i l e l e r saraya g e l i n c e i m p a r a t o r ö v ü n e r e k d e d i k i : " Sİz g e l d i n i z , f a r e n i n d e l i ğ e g e l m e s i , balığın su kaynağına ulaşması g i b i ; b e n d e r i n d e n sizi k u c a k l ı y o r u m " . Y i n e d e d i k i : " B e n var i k e n yeryüzündeki b ü t ü n y a b a n c ı l a r e m n i y e t t e o l u r . B i n l i ' l i k b i r a l a n d a k u y r u ­ ğumla (elbisesinin) s i n e k l e r i l o p l a r g i b i i d a r e e d e b i l i r i m . " N e t i c e d e başarılar a t a l a r ı n ı n m e z a r ı n ı n o l d u ğ u yere a n l a t ı l d ı . H a l k a üç gün içki zivafeti s u ­ nuldu. Üç sene s o n r a arta k a l a n b o y l a r isyan etti. Sağ e m i r o n l u s u büyük g e n e ­ rali onları t e d i p e n i . Yung-hııi saltanat devresi (650-655) z a m a n ı n a varıldı­ ğ ı n d a T a r d ı ı ş b o y u d a ğ ı n ı k vaziyette h e p s i Ç i n ' e d ö n d ü . Kao-tsııug, onları C h i - t ' a n c h o u ' y a yerleştirerek s ü k u n e t e kavuşturdu.

-js .repp-zEuisiquB ırmpS BpuısıuE ı n - p ı i E p E u - A j p j j i f ı p M u e u n Ş o 3Dun|Ç Jİqqı

ı.iBpiEÜByı

tunos

Hi[Kp

uEXB¡Seq Epinxeptre 3[J3^l|Ui¿)

np.ıns ımzıı . u p p p K D i u n

[pj.i|Sunjjpuo3 i . w b ^KJBm.ıŞn Biiu8zoq .iKjinpJK [ i i g

« t ü y

uA.oin-nss E i i - q p j s - v UJ|,»8 j j s z n

ijtíiujn^

ujAJp J U I A J U U S unu n|o¿ ¡ q o y ıp.iB|

uap.uı^) "nia ı ı i B A j p j e p n | euipÀ ¿[.9 j^9|ap*nnui imfoitreq j j j ' A o q - i m i m q . u z K q KSEABS J A .iE|snuqnq -op auiÀamiS

unii.nio^)

í p i p i q J l

m i l

|J3p|333faS Ipu3^ i l l U J ' t n t l

iqoQ ui.iepto Miqsnp i « [_ J i y mqo

uruuspatánnpnju »puiSJ9|oq t u r n i o ' l ^ M n q i p j E i p i B J O A

£ÍUI.MI£EPUE-3ES JJJZn

ipjuxuoi

U | A 3 p j i q qSEq J,tit/) oAjzn>[ n,3fJnj_-^og J J . I jpnqznÀ dpiusj.iBp'

unuo

i J i m j Hi.M'i I I E S E ^ iiA_oui-nsy Kti-qiqs-y 'Ajq n q U J | J 9 UEpuiuEpjiiEq

i|Jnj

' J e p i t i n á j À J i u . i a p i i o S U J S » ı ı ı ı u o S K I I Ş I I M K E-ziq UIUISIAES u U J p u n x

•^QQ

u j p M p . i n É j T i J À a p i u - u p ^ m ipu-vx . ı j p p . u i s i t i j p [XHsrnqod 1 i.ippniii.nn ıS.IBÎ1 ejc|Xoq U E A B S B A « p u o J A e>||Et| u a p S •jutSJîqn

innruiucpMnrq

>pn 1/190 n9o(j ' l ! l ! Í > aiXiqjqas j ^ i p p ) J J

u

I S I H E J E A 3 p as; ipEj

-8n ESqzisi.iHíBq n J i p J E q pHTiqi rSıısı.nS epurpvf (jt.Q m iEnqs-qrqs-auro 1

npjoX -IME

E|ziq

B p ISIABS uujpunX'HQO U J S J | . I J A auiÀaunS u u q a u LIBS; 3p,u;^

UEIJE.IB] J j Ş l f J - i p . i J l S M U 3 U I . u 9 iuire]Äoq ^-inj,

J J

?!P

J A 11 ' i i . • • i ' i i 1 u E p B J i i o s 1

>|E3UES-

;

qíEq

unif

J U U J J H S J

j p

J S I n u sisji lutsjJBpi j p i u n p s :|'||IWE\ i p r n q K

irep.Sunsi-i«, x

-lA gza JVpWJ j u J J I 4

U I 3 î p U E A E | d o i BUl.lElJEJlJ Bp

.reısnpnsj, Jig I S B J B S I J I •numjJOTj nunJOiBJBduiı 1113 . l o n u B d u n

'ureS«>] u u i q u o a j u o tnrpun

i p j E A 1 • -11 • 111 i n p j B L J ¡ S J i q qWAAin|

- u u i u j ^ n q Q opuiXjzu^ 111111,11103 i q o g

' ^ B o u y

[pjEisiuip;

m ı epuiAerec n i E p j u E q H U E . X j j p í j q iznq i u p 8 uepuuiEpjuEq 'siiuji.ipsji.uA ajapapjXa

K

BpTBJ UJpUiqZll\ ZJUIJ|jJJ]So8 ^ E lE|0

^qzijeq

1 m | • 1' " )

BpB.ıo sıuıuıŞıs s . u r j 1SJI M

j t p i q n u t

iteuqo 2^

J J J z n isoqitu

B

pjXjUipfEq U I B l m ı.ıppıı;')

^-".Í.L'^ííO UJIHKJE>|

U I U 3 J U S >)i(iiA zm|op ^p E J U O S iiEi^ipii^iX Qgg p j i A j f j HJTVj_-5jOQ n3o(] jipj]3(juiun|oq Eqnj9 p | i ^ B J B I O i|3Eq euuBntqEs

^JUX-^ÇO

" " M " S A %°Q sauo n

zıuııâusıpjj B X E I U [ E j p u i i i timing - E I u ı t ı i J 3 i J 5 ( ] n i{Jnx-^90

n v

J.iAJp p ^ E p u i s E i E igg-ogQ

jpstmsipS ep.iBjEjjjm q ^ J B j U » f q u

9 •* 9 o ( j K H S nŞııpıo spuunue u s n t i otîO'SS'j A n

jDuo ujpXjsjji-{ 'Jnpun^uinm ^ B U U I X B K J E I E I L J E S i p i b i

luujp^XizBA ııpp

-uiSi j.ins B|ZBI impitX ipa U J D J S Epunp; i i j A i m i ^ E q iu^> inJanjjnX'^IQO

EpEiııg -qiqs-v

ı p n q E İ E ^ uE.iKSKq

JAI^AJIU q p « (BUIŞEP

re^ı-ım^ J J I Z U - J I - A E S O ; ^ " S n p n ^ B U

IAEUI.reí uní inptiisn|ficq 1113 p i m p a » ) ">[B3UV J3|1IIJ u i E p ¡

UEpio diXvuimp jpzos í j j p p p j j A jjppn;} j p jsı J j p p p p j spjjiujAos

uiqsji

BÀBuqo

rí(E3BUB]íiÍÍEq i n i u . i E p E A B q ıı.i| ı . ı p i ] BuuiEp^BÁy ' . u p i i S t i p

jnuaA a j a p ı p j 3 A ı n n j j u a u 3 i ¡ . i A 3 3 U 3 I U Ş E . I a ı n s j u ı p S preptAws B p r e j l u p u i q znA

i n

n s n q q j i J i >p|ziKiiiiSEq

ıpııj^l

Etiip

BuuEpip.10 u ¡ 3

d q E S

u j p j j p u o 8 J U U 3 | . t 3 z n IS.IBÍJ J u u j p j A A i n j Z E ı ı p >UT

-jtpm^euqistqui!

E3ÀB]o^ n 8 ı ı p ] o ı j ı p . ı

-eq . i i q J Z I U E S . I O i r e u E p n q d i u q u a p J J n í u n z n B|AisiAvpjn;

nsiuipAB-A E U E | B

n q Í I I I J S >¡O3 J A s n u q o n q E u i p i E ^ o s n o i ] l u i u p j A j U O p U U J I A p q B p aŞıppîA 1.1 J ) ) S E

n q

'ZBUlB|4Bq

JBJÍBq

n\\ "lp.1 J|SUI1335 s u . i J l l l J j p p U J ^

EUIUBppïAB

-,iii-nqs-!tvj B i i - i p q s - v u o p 8 i r e p u i u E p a i r e q ^ i n j ^ v i o Q a i - q i q s - y 3A q i q j - 8 i i a . i a j - q p j s - y

nsipS J A

p i i 3 8 spiAnq n p p A 3 u n 3 ireAsi

ua^sB

up

J A

!1!

P!I

1 0

8

u

uvq>re.!doi

Jpupi

Oiftí

IS.IB^ J U I I 3 . I B S J IJI^J

11A

H ! ! nJ" *M suiqEA

EpuqiA 6 ¿ 9 'ilsmiBuqidEA

J i i i j j z n i.ijppiu^i iiEijEJEi

un|B

-inj 'Jarjpxpj a n í s j i q u n z n jjpuo

sına

n q

jE|snui{o i n n r e q j m u p p p i i j j p

j p n i q u K i 1113 n p i o q u E S K q u p i ij.rez ireurez

-oA U 3 | p t A 3 U i U H p p i p u n p i q

B i n p E

1113 . i j . n q n j j j u p j uup>rei

-3.ıBP!

>jn[(ioziu.iE8

Liasse

EAoq

MIAJZ

' s u u p 8 EtiBpAjiu asipsq n q U J U I I J O S J i q

UUJlSIS J J E p i I I M 1 I I " - ] Z O S >pllISJ)|pi H J I 1 L - H O Q t l S o Q

IHI i n

-fU3A

u q JA

JEpEif

njoiE.iEduu U E p j B A u n

rçdjıı

SUEJ^

U13

tqpj pA z n i f o p ' i p i '] 1

J i q j j q JI^I[I[B,\ J.!3>|SK

pn.in

'31311

tsp

A o q i q i S ıŞıp

3uu3|sp.i

3 p

1

\repppdBA

npioAiuEzn

n g

,iBpE>i E i ı ı ı s n Ş o p u ^ u B j s n o ä o p ^ ıiBpunan n 8 o p i i n M . n q S E p A E I J V J K I n p p A j z -n'Ji i p i u n s 3 | . u A ireqB UH[0 SmıuıŞıs 3,1113 ; p ı 8 3 3 u o ,

( 1

BqEp

UEpnniBpjiiEq ^ifil-sjoQ jui>ppuLÍJun8

nnu,n|OQ

J.IJ^SB p i u 8

3 . i E p ı IJE.IE.ILÎE

¡piXnq n ¡ i J D U O

!P!^Juiu

iqof)

3A

jjgAjq

*.u|ni3

iup8

sisJi

spp|EA

JUUjppp|EA

UJÍJSB

u r j EÍEq u E i s E q l u i s a i q n î f J n j ^ - ı ı o y n 8 o ( ¡ u g MEpipAoij KiiisEqjKi; E i u B p i 8 -An

Ai^nqod

3JA,uin J i q

J i q lusÀ

isj^nsu

uiiqniii EpuisiiJEJi

J j p q n j 3 3 i

U3|)|q>uip3 ' j j p p u ^

IIJAJUIJJOS

u u ı ı j j ı ı p u 3 > | spire j p i i i s a i j p i ^.IIIJ^-ÎJO^ I I S O Q

j p u i S j p u q j S E i n p A QG9 " J J i p i J j E J E j j j q t u i t p n S s|KJB]JipiBS s u u j z n -E^j i d - J , q 3 u B | A o q u s n i s q

J A . I I I S A Q 'spqjEyj i . u p i n í ) j j E U I J B ¡ J K . I B ]

j p u p ! pA ¡jp J A J 3 | i p 3 i u ) j j p B B s n t u 3 u i s 3 u n i A n q •)(B3UV

Bpnîj

3

ipius)

BqEp u n u o janrut^

"nSiuiJESEq lABtirejâEq 3Uipu3>| UB|Aoq iqpS Z I S J I ^ J A

id-j^rO " ^ P

III^IBS

>(nuE>i

'IIE8E>J

luiâqzisiuiâBq 3 p u ı A 3 z m | U I U I . I E J Ş E P A E I J V B p u q i A g p 9 JEpj)[l3Ep

EJEJU

JlljAjZEA

UBS

- u j d n Ş o i 'U3>[.IJ|JJII j p u u J u i E s p i s i lAjzınj u u E [ A E q y .1 j p i j p q E . i B i . n n | l u u -3ppıi3\| j E | i i p | 0 dn|3Biu a j a p r i n g j p u i i i j j n s Bsiyj HiyvSVJ,J.3WHV

j j i i n i n p JIAEZ J[Aiqjq

•jpSiunp u i B . w p 3.1 ns u n z n E S I O 3p >p|oqui3s u r / n

isppa

H s p u u a z r j >j.inj_-5(oo U E g u n t i . n S n u o i E . i B d u i i S U E J W ^ i u i q , E p m u n g -IIIE[JIXKZ l u i . u p a A i i u r i p i q -u3op

111^13

iipp3S|oq

M E/IEJSI^.IIVL " 3 O Q u u j p ^ j a q i i

- 8 E S m i it'n< u i u o n

-azn U E p p ü d o i

'ipjjiiy

-[pjE|S[uiJi]$E[uiE|

l a p p n ; ' ) n a p a sisa] i p i p i o z i i i . i E 8 ;.]JI|SB >piAnq u o p

uKisıif.ıtı X

n«g

3A U B I S I ^ . I I I X " 3 O Q ı p p n ı 8 ı ı g

naAmipreq m , u i 3 i s a ^ p i ^ - i n j / W O

N

J«I

nq u u e p i o E p i E p i n u u q UEi^udBX E W U

K

apuu

Mpjı8 m Tip!

E p u q i A g5i> B J i i i u B p t u i o s 3 p p | z i s i 3 X

9

- p n a j B A n u i i s 3 p p E 3 i n u u n z n UIUKSBÎ) q p B n|-ojr B u - t | ¡ q s - v B.IIIOS E I | B ( I ipjBA J3|Xaq u 3 J i S 3 t n i 3 u ı z ı q ii8nuoiB.iEdu.i[ S U B ^ I d ¡ p 3 U B p u i u ^Jiıı^o') EpuisEq

-BpauBq

-]E>| t r a u e p n u d o ]

u n u n p i o uaps p:8si u E p u n q

ı ı Ş n u u i B J B d t u ı S U E ,x

od-nq>i_iq3 3A Suq-Sim^x '.IESSB^ - 1 8 3i3iíqEBj s p j 3 p q

IES.IIJ

1113

BuipB

ispi

d n » [E8ÍI j a s p ı j a i p i u a p S i o q

'nu¡iv ' u a j o j j

'B3ir>i J J U O

ıqı8

'JSjpiu

iiusBuiuiqnq 3puni[¡pi 3Uiu3|A3 3 | S 3 S U 3 j d ı p ı ı ^ )

iiq vp.ia.iapuoä i J p s n u a p p u a ^

u i u u a i A a q VOX-HÖO " « 9 ' i p i s j i p a r i r p

Zo8 3tUJ3p{I313]A3p . l u p i I ^ E p / I B l S i ^ . i n j J A j u i s j : q n ^ ı ı ı j - ^ o y i i B g ' . i 3 | i p i ! 3 ı i 3 p 3 s ıs 3i B ] X I U I E [ U B U I B ] l u i j a p a A n i i p f E q 3 p u i S 3 ) ( | n 6J.9

U 3 ^ j 3 j t i s EXISEAI^ i s s p p B D n u i

¡1-IIIJ-^ÜQ n S o r j BpuipX

niipinisn B p u i s B J B uaiXaq ^Jn.L-vioO

i p E u i J i i p j e p i ı p ı ı s ı r n ı 3 p u i s 3 5 q n î|-nix->lt>o n u g U J U I Ş E J BXBiuiiBpBipis3i

uiaX ng

- i n g 3 A ıpı i q - o n j

-mg

rpu3p

!pJ3|>p33p3 } 3 U i E > [ ! E p t ı n s u Ş o p (v[Eunıox) i n u . a X

ıp« ıııuısi3uıs(] i p j E p p > 3 E j m o B p i i i s n v q U I U ^ Î J B U D I O J )aX

id-qiqs-nm

EuipE

tiiupiEijBJEi

SES

jcpautq

IUEX

-.iiq Xoq 1113A n q U E p . L Í E 3 Á p p 3 J 3 z n ÎJBIU|O |OS 3A S E S E J i i o g - I I I B S J O A o q p B g 1 1 0 E | A i p B u Ş ı p E ( Í 3 A >[o

3.repi nXoq J i q J 3 p i -iiBpE|i))S3i

" O 's(3J3ii-i3A

13Jiq 3Sp.l H3p3

np|oq E Í o q u o i u i S 3 i | | n U B 3 B J J BJBqsj

t]S3|)p3.i39 ISBUJ

Aoq . i i q p i 3 X s p u i s s ^ p i )(.inx-î|Of) i i B g E J U O S u B p m p A

n p i o X m n n - i o n U 3 | ¡ | u i 3 5pppsuB>| p|3pu!S3)||n > ] . i n x ^ 0 n 9 _

dBA33

niuiSq

n i s i q o IIUOASEZ

0

çgg ípaniisA

K

npiinio a u i . i i q i i q S n n s i - p ; , x JOiexedui] ' I E ^ B J i p . i B i . i o A u i p i i q p i i J 3 |

1-t).qi.>

piqESf ItllIJAUIH^Bq UllUO * > | 3 J 3 1 J q 3 q Itlih'.ijM p i m i >|-, - >\\i- •• i J - • i'l

1113 J i q m a i >(BUISB]III>IEX

Epinuo

uiBp3iiEq

J3|Xjq i z E g ' i p E u n q o uip(Bq 3i3|A3p >|BJBXBP3BS

SIIE^

i5pp,ui3

J A J E | j o A u 3 p u o 8 i5|3

)|n]iıııısn 3 i i i . i 3 | j 3 ^ i p i . i K p i q ' t r e a u y niJ3[X3q

U3|38

uEpiiE|)3UEi|

minSiq.ioiB.iBdun

n s i u n a uEp m i . i B p ( i | i i E § E i ) i p u a > (

'siitiqnzoq i p u i q a p i u s a ^ p i

i S 3 3 p J U iS3Ui]n.nip|o U B p u q E . i E i j n i E 3 E g

n3o3

^Jn.L 190

M

[KESUIE UI^IKSE-SJ nSqE^ S ı ı n ^

n p j n n iu,p3iA3(j V " l - ^ ° 0

II

- B d s X ]U3ÍJSB(| n,mn>]EjE>i 3A ipuapjAAníi B | I E ] B I I I 3 E X i3ndE.í B J E p : ı ı Ş O "

601

UE

_

(isírOE9 TOA™ r.™.Laj) H M î i M a n ı - î J o o

z n :

'W* 1 l-l 0

KAYNAKLAR C H O I IS H U : 6 2 9 yılında L i n g - h u T e - f c n g tarafından yazılmışıır. E l l i c i l t t e n müteşek­ k i l d i r . G ö k - T ü r k l e r h a k k ı n d a b i l g i v e r e n i l k k a y n a k o l m a Özelliğine sahip­ t i r . A i t o l d u ğ u C h o u h a n e d a n ı 557-580 yılları a r a s ı n d a K u z e y Ç i n ' d e hü­ küm s ü r m ü ş t ü r . 5 5 7 yılından ö n c e s i h a k k ı n d a d a e p e y b i l g i b u l u n m a k t a ­ d ı r . 50. c i l d i n d e kayıtlı müstakil GÖk-Türk b ö l ü m ü m e v c u t t u r . B u kaynak­ l a r d a k i e n eski t a r i h l i G ö k - T ü r k b ö l ü m ü d ü r . Ç a l ı ş m a m ı z d a C h o u S h u ' n u n T a i - p e i 1987, T i n g - w e n shıı-rhü yayınevinin baskısı kullanılmıştır. SUİ S H U : 6 3 6 yılında W e i C h e n t a r a f ı n d a n terti[ e d i l e n S u l h a n e d a n ı n ı n yıllığı S u i S h u seksen beş c i l t t e n m e y d a n a gelmiştir. 8 4 . c i l t t e müstakil G ö k - T ü r k b ö l ü m ü m e v c u t t u r . 581-618 yıllları arasındaki olayları a n l a t ı r . B u r a d a T a i ­ p e i 1987 T i n g - w e n shu-chü yayınevinin baskısından faydalandık.

PEI SHIH: 6 5 9 yılında L i Y e n - e h o u tarafınflj„ 'oTpparnxeg ' p Q -

saiQx

s

' ¿ 8 6 1 'ïJE^irv-irerjUiBA i p O X P P 3 ' H

T m B

N ' H '"rnuo-

'9961 '6 ' B J p a i s y B p y ' „ s a q u x »f-at.XJP " ! M > ! " 0 P " « ( M q ^ H / ^ H i M D

3 l

P " O ,.'

P J 'P°W-

O E S B

"¿£61 w o p « t n 'ÍPHQM M» J ° u o p ^ J u j a r e - p p n p n n ' ' A 3

'A^SJOUTPJ-

'3861

'£T

'Sii3iTD-ii3i¿

' nq->cn!\| i r é n q g 3nup-n,x ispi " M S ÄtlBJ, u i s j j , ,

1

M

'5861 '£1 'íin3q>UJ|j'„TU|>o« >¡ u E u q g anqa-n.x |SH I S P " S ' m

l

I86T 'ST " 8 u a q > u o i j '„nq>OB,}i s r u p - n j , n q g SUKJ,

UISIT,,

'1861 '31 ' 8 u 3 q > i » ! d "„nq>oi!,a i r e n q g 3 0 q > n , x n q g p n g , , ' ' 1861 ' S I •Suaqj-ujij ' , n q > o « , ^ u e n q g a n q > n , x « M S » ° M O . , ' (

* 9 ¿ 6 l ' ¿ S u a q o - u a i j ^oE/jpsq-qiqs treq-a,^ s m p - n j , 'Sıre,ı-ı nvjM

'SSei'usp^qsaiM ' p i p z (an)i-n x)u33| t

-anx-JSO

J

3

1

P a i q p p s a g j n z u a i q u a q a E f j H 3 q 3 s ı s ş u ı q 3 a i Q 'TSS>OBj\[ n i q ' ¿ 8 6 1 R ^ ! X " n o i q > u a \ a n q a - n j , ' u s i s q - u g uv\B

'9861 " p d - P ^ X ' i r e u o r p i g

qsqSug -OSOUIIQ ' n o i q > q T q s S i r e r j 1

"0Ü6I ' t u ^ s n i y ' . . ^ H - ' P ' ^ O Q M jE]zn3/Dzrqorj '-g ' o p s i n u

"SS6I

'joxa '..$M ? s i r e

E

vonooi, "N'V

^wnş-

T 9 6 I 'S-l ' I I X X X qqf^fi » r V' nBj| ,

a

s

a ï

K[

SJIUOTOQ sa]

3p S3UU3tp8o£

. m g „'"Q'S "AuiaWBAra-

' ¿ 8 6 1 •inqUEiS| ' l u n q r r s i t m p j >unx ' J ' n i g o s s p t g "¿¿81 ' ! ( I 'atiopf-nox saj jtıg s ı u a u ı n a o ç j ' S

1 E

"8fi8l-¿S8I ' H d ' " X Jíig s a . n t u u j p j 'sHisuiKig ' u s i m f s

-usnoiH

l B

d B3nnö9pp30

S 3

9 l i03 J

l

S3|

TOZ-661'S ' 8 ¿ 6 I i n q i r a s j ' u a j S i i c p x JiniM

B

S

E S

lîMSttöa ı f o ı o ^ ı n j .

'I ' . . ^ p s ^ Á I S a u ı ı p t o p a j l u E u n S A f i 3A ^ n j ^ o g ' ! I ! I ! 0 „ ' u

J 3

u

•6fy86"s ' 8 ¿ 6 I ' X I ' 0 3 1 . \^ıapaqascurıj\ t n o i x [Şııde\ a p J Û uıuı.ispajAaQ

H-ipx K s

PH

'uB»q> s:

P »nsEiiAa T , ' Ï I ( I 'SJnojO>JS J

X X X X ' d i '..«lloSuoM u t ı u ı inÀ110103 u e i p S o s v „ ' O 3 ' I ' ^ R M P M '3I6I "Vf'.. r° raK

ı

E I > r

M » n o u p j - o n o H ' O 5 O Q 'SıiE.tpı-oîrşj./d'ıoıııadSS61 ' 2 1 '11X

' J D X Q '..Í'^IM'PS u i u i i r e j s p j j r i x u|3 3-190

EU

UKpreuA»r\j u i ^ / p j ' u n p » Z Q -

T 8 6 1 ' B . i e i j u y '[] 'j ' i q i J K x IISII|.IO]IM«(IUI] u i q ] ijitXng ' ' S 9 6 Ï "«nnrov ' ! M ! - L I B

'81-61 ' S - ! ' A I ' J D X Ü ' , , !

S 3 l l E S

j n

M M W.Ï. n

'

J 3 ^*>^I\ u u e p n S X j x ,

'9561 ' 5 ¿ íXus '!¡.>i.)||.>q ' I . I A . J Q ş ı p ş ı p ı ^ J A í q n i p p s j x u i u iiajAafj .ırıSAj],, ' U

¡1 [

VAJVtinmnaiii

DİZİN - B-

- A -

A-hsi, 40, 90

Bağa Şad, 65, 80, 93

A-hsi-chi Kül Betim, 66.67, 71.94. 96

Bağadır Erkin. 40, 90

A-hsi-rhir-ııi-shu Erkin. 90

Bagaluı Hoıı-ch'ü-li-p'i Kağan. 92

Aksu. 4, 20,109

Bagatııı ı-p'i Kağan. 95

Aklag (F.klag)70

Bagaııır Kagaıı, 92

A-le-san. 82. 83

Bağamı Tcgiıı, 44. 54

A-li-shih. 75

Bağamı Yabgıı. 97

Allay Dağları. 6, 39. 41, 45, 46. 48. 49. 64, 73,

Bagatııı, 3, 4, 10, 44, 64, 82. 109

90. 99. 108

Baumllar. 44. 58. 66. 94

Aıı T'iatwh'r. 40

Ban Hami F.yalelİ (Hsi-i-rhou). 83

An-hsi, 75, 80.81,95,97,

Ban Türkislatı, 4. 9, 20, 78,109

An-lo,7. 58,91

Ban H U , 6

A-p'o Şad. 103

Bayırkıı (Pa-ve-kıı), 13. 33, 43. 44. 46. 99

A-p'ii Tarkan. .39.104

Baykal Gölü, 7. 44, 45. 49,

A-po. 38.

Bcs -or. 65

KaB mâ Shu-ni, 82

Brs Nu-shih pi Boyu. 98

il tUk m Chung. 29.53. 89

Bcs Nu-shih-pi. 3.75

A-shih-ııa Fu-nieıı. 61, 62, 92

Beş Nu-shih-pi. 93

A-shih-ııa Ho-lu, 3, 4, 56, 69, 70, 109

BcsTuo-lıı lloyu. 98

fl ıhltı im Kııılug. 3. 108

Br>Tuı>-lu. 3.65.73.93

A-slıih-ııa Mi-she. 75. 76. 96-98

Resbalık, 45.51,80.90

A-shih-ııa Ni-5hu,29. 89,

Bilge Kağan (11.Gök.), 4

A-shih-ııa Ni-shufu. 3. 59. 61.91

Bilge Kağan. 10.35-37.55.56

A-shih-ııa Pu-rheıı, 70. 73. 74. 95.96 A-shih-ııa She-cr. 35. 38. 50, 81, 82, 101, 103, 104

Bilge, 10. 37, 38, 41, 47, 53, 55. 106 Borotola Vadisi. 97 B M Şad. 44. 66

A-shih-ııa Shih-chieıı. 38. 104

Buğu (P'u-klı. E'n-kıı) (Bııgııl), 41-13, 47

A-slıiiı-ııa Ssıı-mo. 2. 106

Buğu,47

A-shih-ııa Sıı-ııi-shih. 52

Buhara. 75

A-slıih-ııa Toıı-chih. 77

Bunun. 32. 70

A-shih-ııa Weii-fu. 61. 62

Büyük Hini İıtıparslurlııgıı. 29. 45

A-shih-ııa. 21,27. 39. 88.90 A-slıih-na-clıü. 79 A-shih-ıc Feııg-rhih. 3, 59. 61. 80. 91. 108. A-shih-ır Ni-shıı-fıı. 108 A-shih-ır Wm-İiı. 3. 59.91 A-shih-ıc. 49 A-ı'aıı-chih. 45 A-lic (Ediz).99 A/i'ibaycaıı. 10

- C(Jhaıı pao-hsiang. 14 Ch'aıı. 87 Chang Chieıı. 35. 100 Chang J e m ai. 43. 47 Ch'aııg Pan-hsiaug. 15 Clıaııg Shih-hui. 35

DİZİN Chang Shih-kııi. 100

Chİlı-clıie, 72

Chang Ta-shih, 94

Ch'ih-k'o. 100

Ch ang, 24

Chih-pi Tegin. 40

Chang. 8 «

Chih-sheııg, 79

Ch ang-an. 9. 14. 15. 22. 25, 26, 33. 41, 42. 58.

Chih-she-ıi. 70

65,74.91.95

Chİh-shih-ssu-li, 14, 53,54

Ch'ıng-te Prenses, 79

Ch'ih-ssıı, 46

Ch'aııg-yü, 102

Chih-ssu-li, 103

Ch'an-yü Büyük Genel Askeri Valiliği, 2

Chi-li Tudun, 49

Ch'an-yû Tu-hn-fu. 59.91

Ch'i-min, 8, 18. 27,49.52.84, 85

Ch'an-yü, 49

Ch'in, 23, 56, 86, 87

Chao.29

Chin-fu, 46

Chao-chûn. 89

Ching, 61

Chao-lıııg, 53. 57. 74.90.91.97

Ch'ing. 61

Che-chie, 85

Chiııg-hsia. 53

Ch'en Weıı-peıı. 85

Chuıg-shau, 35, 36. 100, 102

Ch'en W m n i g , 60.61,63

Chiıı-hsing. 60

Ch'en. 56

Chuı-huı, 42. 49. 91

Chen-chu Bilge. 99. 104

Chin-ling. 56

Chen-chu Yabgu. 72. 96

Chin-mau-chou, 72

Chen-chu. 33

Chiıı-shaıl. 92

Ch'eug-kuo. 57

Chin-shaıı-lao. 53

' ı. • I . Kagaıı. 2. 32. 39-42. 45. 46, 48. 58. 59,

Chin-va Dağı. 74

90.91108. Chi, 100 Ch'i.7 Chia-na Şad. 66 Chia-na. 94 Chiang T'ung, 87 Chiang. 60 Chiaııg-hsia. 103 Ch'iao Paomiug. 70 Ch'iao Shih-wang, 33. 99 Chiao-ho. 51 Glıia-piTegin. 27. 28.88 Chi-chıı-rhüc Kagau. 98 Chıc-ıııaıı-l'o. 58 Ch'ie-mo. 67. 86. 94 Ch'ieu. 47 Ch'ieiKİı'üan. 96 Ghıen-wiJ. 86

Chin-ya-shan (dağı). 63. 74 Chiou-ch'eug-kung. 26 Ch hpi. 32. 39. 44, 55. 72. 82. 104 Chî-pi-ho-li. 54.71.96.98 Ch'hpi-ko-leng. 98 Ch'i-pi-yn, 44 Ch'i-ıan, 39 Ch'i-tan. 39. 105 Chi-ı'ıcu. 44 Chiu-ch'eııg-kııng. 85 Ghiıı-rhiaııg, 54 Ch'iıı-ıs'e (Kuca). 95 Chi-waııg-chüe Kagaıı, 75 Chou Chlb-tu, 72 Chou Devleti, 6 Chou Fan. 18 Chou Tao-wu. 60.91 Chou. 7

Ghie-shih-shuai. 2. 25-27,30, 58.80.85. 88. 106

Chou-fan, 84

Girie-yüe, 70

Chu-chü-po. 68.95

Chih, 56

Chıı-chü-p'ı». 76

121

DİZİN

- G -

Ch'u-li-sse-pi. 64 C V M B Kağan (B.Gök.). 98 Ch'u-lo, 9,10.27, 32. 33,49. 50.54.88

Gobi Çölü. 2, 3. 8.14. 15. 21.25, 29.34. 42.43. 59,106

Ch'u-lo-hou,8

Güney Boyu, 9 9

Ch'n-mi. 52. 56. 57, 70-72. 74, 76. 80. 94-98

Güney Ch'an-yû'lüğü. 88

Ch'u-mi-k'un, 70, 71

Güney Huıı Devleti, 2, 59

Ch'u-mu-k'uıı LÛ -or, 96 - H•

Clı'u-mu-k'un. 40. 66, 72, 73. 75. 94 Clı'ıı-mıı-k'ıııv-lü -or, 71

Hami. 4. 20,52,67.78, 79. 83.86.95

Chung-laııg generali. 85

Han hanedanı. 88

Chııng-lang. 25

Han Hua, 40

Chuııg-shıı-ling. 86

HaııWei. 52

Ch'u-wu. 45

Han. 23

Chu-ya-kıı. 72

Han, 86,87

Clnı-ya-ku-rlm. 56

Han-hai Tu-hu-luluğu. 91

Ch'u-yûe. 52. 56, 67. 70. 72. 74. 76. 80. 94-98

Hatı-lıai, 2, 49. 96. 99

Ch u-yüe-shih, 66.94

Harczm, 78

Chü-chü-po. 109

Hei-shan. 61

Cb/ü-li -or. 95

He-mau-l'o, 58

-

Ch'ü-li-shih teber, 43

Heng-shui. 62

C!ui4opo 47

Heug-yang-chaııg Prenses, 51

Chü-yung. 79

Ho Chia-nü. 63

Çahar.48

Ho Shun-chüıı, 88

Çogav-ku/ı (Ts'un-is'ai Dağı). 3. 108

Ho, 54,67

h

HCH lııh-ho, 57 - D-

Ho-hsi. 44.86

Demir Dağı (Tie-shun). 9. 14. 19

Ho-hsi. 86

Doğu Pazan. 92

Ho-kııo.94

Doğu Türkistan, 4, 9, 38. 75. 85. 109

Ho-laıı Tu-hu-fu. 44

Doğu Wei Devleti, 6

Ho-laıı. 49. 55.91

Dokuz Oğuzlar. 3.57

Ho-la-(ieıı.81 Ho-li, 44, 55-57

- E -

Ho4i, 57

EbiNor.97

Ho-lin+'e-er. 48. 49.

Fdii (A-tie), 33,44

Ho-li-pu-shih-pi, 81 Ho4o-hıı. 19.25. 26.58.85

. F -

Ho-lu. 47.71-76.81.95.96

Faıtg Hsüan-ling, 36

Ho-nıan-t'o, 91

Fang Hsüan-ling. 36. 102

Ho-uaıı.28, 53

Feng-clıih, 92

Ho-p'aııg-ı'uo, 76

Fergana. 82

Ho-pei. 18

Fıı-rh'ung. 54

Ho-pcxhih. 82. 83

lu-she-hsin. 82

Ho-slııııı. 28

Fıı-yen, 75, 77

Hcnııo Dağı. 67, 95

123

DİZİN

Hotcıt, 4, 52. 6B, 76. 81. 82.109

Hua Ta-chih. 60

H B . 7 . 17.35. 43.70,84. 100

Hua. 24, 88,

Hala Kıı ııg, 29

Hua-chou, 28,88,90

Hsia. 22.31,90

Huai İrmağı. 86

Hsia-tlıou. 53. 90

Huai-hua. 28. 88

Hsia o Kuııg. 89

Huai-lai. 48

Hsiao Ssu-ye, 39, 60.61.63. 73. 74.91, 94,96.

Huaı-ııaıı Prensesi. 16. 84

97. 104 Hfiuıohoıı, 53

Huai-lc-clıüıı. 53 Hu-hsle, 43

Hsi-chie, 44

Hui-ho (Uygur). 99

Hsi-rhou. 70.95

Hui-kui. 45

Hsie Boyu. 98

Hu-lu Çor Kül. 71

Hıie VVan-ch'e, 38, 54,103

Hu-lıı-rhii Kül Çor. 96

Hsie-ch'e, 101

Hu-lu-pö, 62

Hsic-rh'e. 36

Hii-lu-wu Kul Çor. 97

Hsie-li Kağan. 9. 84. 85. 88-90. 92. 97. 99 Hsir-li-rhû-li-shih-lısir-shao-lo-ıııi Kağan, 103 Ifcliauı. 49.91 Hsien-o, 91 Hsir-po-a-na-rhih. 80. 81 Hsie-slıaıı. 75 Hsi-faıı. 96 Hsi-li Tegin. 64. 92 Hsi-licn Bagalıır Yabgu, 71, 96

Hu-lu-wu (Ulug).67. 71.75.95 Hıı pırn Kalesi. 82 Hun. 45.53 Hiuig-thou, 50 Hung-lu-ch'ing, 29, 91 Hiiug-lii-hiiiao-cli'iiig. 93 Hiiiig-waug. 45 Ilımlar. 876 Huo, 60

Hsi-licn Slıu-jıı Şad. 97

Huo-lisiii, 66, 94

Hsi-licn, 70, 74

Hu-sa. 53

Hsİ-li-pi Tuo-lıı Kagaıı. 51, 76, 97 Hsi-li-shih Kagaıı. 80. 94

. Ut -

Hsiug-hsi -ma ııg Kagaıı. 75

i-ch'ciig. 49. 58

Ha iı ı-l isi ııg. 102

l-chii-rli'e-pi Kagan, 90

Hsiıı-k'oıı. 62

t-chu-ch'e-pi, 40

Hsiıı-li. 49. 58

l-ch'u-h-shih-pi Kagau. 68

Hsin-li-chou. 91

i M p O , 33. 98

Hsi-sua. 63

Il Kagau. 6.9. 13. 14-17. 19. 20. 28.33. 34. 42.

Hsiu-hsüıı-rhou. 83

45.49.51-53.57.74.83.101

Hsiuııg-ııu'lar, 102

İl Kiillüg Şad Hsie-shao-tao-mi. 38

Hsi-yüıı. 96

İ1 Oh), 65

Htûan-ch'ih. 46

İli Bölgesi (no). 73

Hsüaıı-^rh'üe. 45

İli İrmağı. 66.67. 74.94

Hsiie-kuo. 53

İli Kagau, 93

Hsüe-yeıı-t'o. 84

İli Suyu. 97

Hu İKiylan. 87

İ-lî-hsi. 32. 98

Hu Tegiıı. 16 Hu (Sogd). 16

lllc ıis Kııllug Kağan. 47 İ-mi-ui-shıı-ııi-sse-li-pi Kagau. 28, 88

DİZİN

123

İnan. 19. 33,34.99, 100, 102, 103

Kao-lsung. 105

İ-nie Ta-kan (mel Tarkan), 97

Kao-ısuug, 41.45.47,49,5*61, 70,81-83,91

İ-p'î Isbara Kağan, 66

Kara Kağan. 6. 7

İ-p'i She-kui, 68, 70,95

Karakum.62, 109

İ pi Şad, 79

Karasar, 20, 32,44, 52,65-67.78-81

l-pi Tuo-lu Kağan. 94

Karka. 49

l-p'i-po-lo-lü Yabgu Kağan, 64

Karilik T'u-li, 91

I I ; -h., |

Karlıık. 108

. Yabgu. 92. 94

İran. 10, 78

Karluk, 2,40,45, 46.48.49,56.70,72,90

Iran. 78

Kasgar, 4.20, 76.78.81.82.109

t-shih, 32

Krrııleıı (Chü-luıı), 34. 99

İ-shih-po. 33.99

Kırgızlar. 2. 7, 40. 42, 44, 45. 46, 66, 90. 94. L08

Isık Gol. 54

Kırım. 8

İstemi, 6. 8, 20. 70,75. 97

Kıtan (Ch'i-tan), 7, 35, 100

Isbara Hsi-li-shili Kağan. 65. 66

Kohdo. 49

Isbara Kağan, 3, 65. 71, 109

K'o-ho-tun Kalesi, 67

t}bara Şad (Sha-po-lo). 52

Ko-lang-fıı-yeıı, 42

Isbara Yabgu, 67

Ko-leng. 32

Isbara (ıl Kağan ın yeğeni). 15

Ko-lo-lu, 96

Isbara. 7. 8. 14. 35. 36

Ko-luıı-i-wu-s)uh Baga. 54

İ-('e-wu-sbih Kağan, 38. 104 M*U-cheıı Baga Kağan. 44. 98, İ-wu-rhrn-mo-ho (Baga), 98 İzgil (Ssu-chie).43. 44.57

Kore. 7,31,37.57 Koreliler. 57. 76 K'tvsai Kalesi. 82.83 Ko-shu-ch'u-pau Erkin. 71, 96 Kuaııg Yı'ni. 23

- J•

Kııaııg-hsi. 60

Jeıı Ya-lısiaııg. 96.97

Kuaııg-wu. 88

Jo-chen Suyu. 35

Kura (Kui-ıse), 4. 20. 52. 54. 56. 67. 68, 76, 78.81.82.94. 109

Jııaıı-juan. 5-7

Ku-chu, 56

Jung-u'ler, 102

Kuci-suei, 48 - K -

n*Tff Un, 42

Kafkaslar. 10

Kııi-sui. 61

Kağan F m u Kalesi. 51, 80

Kui-vu-mi Kagaıı. 103

Kan. 54

K*u-mo-hsi. 17. 35. 43

K'aııg-kuo (Semerkand). 94

K'un-lung. 75. 97

K'ang-su-mi, 44

Kııo C h in. 87

Kausu. 44

Kııo Eyaleü. 15

Kan K an. 90. 91

Kııo Hsiao-k'o. 67

Kaoth'ang. 4. 51,55,57. 78-80

Kııo Hsiao-k'o. 67, 80, 81, 95

Kao-ch Üe. 44

Kııo Ssu-peu. 28. 89

Kao-laııg, 45

Kankan, 42. 44

Kao-li(Kore).98, 103

Ku-su, 56. 70. 95

Kao-lsıı. 28. 50. 88

Kıı-lsaııg. 55

124

DİZİN

Kuzey Afganistan. 8, 10

Liu Po-ying. 57

Kuzey Boyu, 99

Liu Shan, 29

Kuzey Merkezi (Pei-l'ing), 94

Liu Shan-yiıı, 65, 93, 97

Kuzey Sarayı (Pei-l'ing), G6

Liu Shan-yin, 93

KüÂük Deniz, 42

Lo.87

Kül Baga Tarkan. 47

Lo-vzuıg. 80. 100

Kül Çor, 74.80,97

Lu Cheng-ch'ing. 75. 76

Kül Tegin. 4. 10

Lu-kung, 50 l.ung-metı, 60 - L-

Lııııg-ı'u