GOK-TURKLER I AHMET TAŞAĞIL
TÜRK TARİH KURUMU
im
o
"Babam merhum Mehmet Taşağd'ın aziz hatırasına..."
GÖK-TÜRKLER ...
238 downloads
1245 Views
54MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
GOK-TURKLER I AHMET TAŞAĞIL
TÜRK TARİH KURUMU
im
o
"Babam merhum Mehmet Taşağd'ın aziz hatırasına..."
GÖK-TÜRKLER I
ATATÜRK T Ü R K
KTJI.TUR, T A R İ H
DİL VE TARİH K U R U M U VII. D i z i - S a y ı 160
YÜKSEK KURUMU Y A Y I N L A R I
1
GÖK-TÜRKLER I A H M E T TAŞAĞIL
2. Baskı
T Ü R K
T A R İ H
K U R U M U
2003
B A S I M E V İ
A N K A R A
o-t
T aşağı), Ahmet Gök-Türkler / Ahmet Taşağıl.—2. bsk.—Ankara : Türk Tarih Kurumu, 2003. I X , 197, [23] s.; 24 cm.— ( A K D T Y K Türk Tarih Kurumu yayınları; VII. Dizi-Sa. 160') Bibliyografya ve indeks var. ISBN 975 - 16 - 0 6 8 8 - 8 ISBN 9 7 5 - 1 6 - I 1 1 3 - X ( t k . ) 1.
Göktürkler _ Tarih. I. E.a. II. Dizi.
950.13
ISBN 975-16-1113-X Tk. ISBN 975-16-0688-8
Raportörler: Prof. Dr. Ayşe ONAT Prof. Dr. Özkan İZGİ
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ KISALTMALAR GİRİŞ 1- K a y n a k l a r 2- Kaynaklar Ü z e r i n d e
VII IX 1 Çalışmalar
2 5
I. K I S I M I- GÖK-TÜRKLERÎN MENŞEÎ MES'ELESÎ
9
1- Çıktıkları Y e r Mes'elesi ve Asıl Y u r t l a r ı 2- M e n ş e y l e i l g i l i Efsanevî Rivayetler 3- P'ing-liang H u n ' l a r ı ve G ö k - T ü r k l e r l e B a ğ l a n t ı l a r ı
9 10 12
II- DEVLETİN K U R U L U Ş U N D A N Ö N C E GÖK-TÜRKLER
14
1- G ö k - T ü r k l e r i n T a r i h Sahnesine Çıktığı S ı r a d a O r t a Asya'nın Durumu 2- G ö k - T ü r k l e r i n T a r i h Sahnesine Çıkışı III- GÖK-TÜRK DEVLETİNİN K U R U L U Ş U V E GELİŞMESİ 1- B u n u n K a ğ a n Devri (542-552) 2- K a r a Kağan Devri (552-553) I V - G Ö K T Ü R K DEVLETİNİN YÜKSELİŞ DEVRİ 1- M u k a n Kağan D e v r i (553-572) a- Mukan'ın Şahsiyeti 2- Taspar Kağan Devri (572-581) 3- I. G ö k - T ü r k Devleti D ö n e m i n d e Ü l k e n i n Batı Tarafı ve i s t e m i Yabgıı (552-576) 4- Taspar K a g a n ' ı n Ö l ü m ü ve Taht M ü c a d e l e s i
14 14 16 16 18 19 19 26 Ti 31 34
V - GÖK-TÜRK D E V L E T İ N İ N İKİYE A Y R I L M A S I V E DOĞU GÖK-TÜRK DEVLETİ 35 1- I ş b a r a Kağan Devri (582-587) 35 a- Çinli Casus Ch'angSm-shengîn Gök-Turkleri Bölm e Planı 36 b- Işbara'nın Seferleri 38 c- Suî imparatorluğunun Gök-Türkleri Bölmek İçin Hazırladığı Fermanın Etkileri 39 d- Işbara'nın Çin'in Siyasî Üstünlüğünü Kabul Edişi 44 e- Işbara'nın Çin'den Askerî Yardım Alması 46
vı
İÇİNDEKİLER
2- Baga Kağan Devri (587-588) 3- Tou-lan Kağan Devri (588-600) a- Ch 'i-min 'in Siyasî Güç Olarak Ortaya Çıkması b- Tardu- Yang Su Savaşı 4- T ' u - l i ' n i n Ç i n ' d e Kağan O l m a s ı 5- T a r d u ' n u n Askerî G ü c ü n ü n Bertaraf Edilmesi a- Tardu'nun Ch 'İ-m in 'i Ortadan Kaldırm a Teşebbüsü. b- Tardufa Karşı Büyük Askerî Harekâtta loles Boylarının İsyanı 6- T a r d u ' n u n Sonu ve C h ' i - m i n ' i n D o ğ u G ö k - T ü r k Devletinin Kağanı Olması Or Ch i-tan İsyanının Gök-Türk w Çin Askerleriyle Bastırılın ası b- Ch'i-mİn'in Çinlİleşmek İstemesi V I - D O Ğ U GÖK-TÜRK DEVLETİNİN KUVVETLENMESİ 1- Shih-pi Kağan D e v r i (609-619) 2- Ch'u-lo Kağan D e v r i (619-621) 3- İl Kağan Devri (621-630) V I I - D O Ğ U GÖK-TÜRK D E V L E T İ N İ N Z A Y I F L A M A S I VIII- D O Ğ U GÖK-TÜRK DEVLETİNİN YIKILMASI I X - B A T I GÖK-TÜRK DEVLETİ 1- T a r d u ' n u n Batı Alemiyle M ü n a s e b e t l e r i 2- Ch'u-lo Kağan, (Kül T a r d u Şad ve Ta-naİ Tegİn) 3- Batı G ö k - T ü r k Devletinin Yeniden Kuvvetlenmesi ve Yıkılışı (She-kuİ ve T ' u n g Yabgu)
48 50 53 55 56 58 58 59 59 60 61 63 63 69 72 79 82 85 87 88 92
II. K I S I M
METİNLER 1- T ' U N G TİEN
95 95
2- T S ' E - F U YÜAN-KUİ
110
3- T S U - C H İ H T ' U N G - C H l E N
141
SONUÇ
177
BİBLİYOGRAFYA GÖK-TÜRKLERİN SOY KÜTÜĞÜ ÇİN İMPARATORLUKLARI KRONOLOJİSİ DİZİN VESİKALAR
181 185 186 187
ÖNSÖZ İki yüz yıl s ü r e n G ö k - T ü r k tarihini a y d ı n l a t a n k a y n a k l a r ı n en önemlisi hiç ş ü p h e s i z o n l a r ı n k e n d i dilleriyle y a z d ı k l a r ı a b i d e l e r i d i r . A n c a k , bu abidelerdeki b i l g i l e r i n aşağı yukarı t a m a m ı II. G ö k - T ü r k d ö n e m i n e ait de nebilir; ç ü n k ü I. Gök-Türk d ö n e m i (542-630) h a k k ı n d a bilgiler bir i k i cüm leden ibarettir. B u sebebten dolayı O r t a Asya T ü r k tarihini eski ç a ğ l a r d a n m o d e r n zamanlara kadar a y d ı n l a t m a k t a en g e n i ş m a l u m a t a sahip olan Ç i n c e kaynaklar, I. Gök-Türk devri için de ö n plana ç ı k m a k t a d ı r . T ü r k a d ı n ı r e s m î devlet adı şekliyle ilk defa kullanarak tarih sahne sinde zuhur eden G ö k - T ü r k l e r ( T ' u - c h ü e ) h a k k ı n d a Ç i n c e vesikalara dayalı a r a ş t ı r m a l a r , b a t ı d a yaklaşık 235 sene ö n c e b a ş l a m ı ş t ı . B u tarihten sonra m ü t e a d d i t defa yine batılı araştırıcılar, G ö k - T ü r k l e r l c i l g i l i Ç i n c e vesikalar ü z e r i n d e çalıştılar. Ü l k e m i z d e Çin k a y n a k l a r ı n a bağlı i l k a r a ş t ı r m a , b a t ı d a y a p ı l a n d a n i k i yüz sene sonra y a p ı l d ı . 1957 y ı l ı n d a m e r h u m Prof. Dr. B.Ögel, bu husustaki kaynaklara bir başlangıç yapmıştı. M e r h u m hoca 1967 yılında yönettiği bir doktora tezinde de o zamana kadar t e r c ü m e e d i l m e m i ş vesikaları bir Çinli ö ğ r e n c i s i n e ç a l ı ş t ı r t m ı ş t ı . A s l ı n d a batı i l i m aleminde şarkiyatçılar ve T ü r k o l o g l a r a r a s ı n d a O r t a Asya ü z e r i n e a r a ş t ı r m a l a r , her devirde ilgi çekmiştir. B u n u n l a birlikte ge ç e n a s r ı n s o n l a r ı n d a O r h u n A b i d e l e r i n i n o k u n m a s ı , G ö k - T ü r k tarihine karşı olan m e r a k ı çok daha fazla a r t ı r d ı . B u hadiseden sonra kitabeler hak k ı n d a k i incelemeler G ö k - T ü r k tarihi için ö n plana çıkmıştır. Fakat, bu bil gilerin yetersiz o l m a s ı yine de a r a ş t ı r ı c ı l a r ı Ç i n c e vesikalara y ö n e l t i y o r d u . Ç i n c e vesikalardan faydalanmak için mutlaka iyi Ç i n c e b i l m e k gerekiyordu ki; bu da o z a m a n ı n ş a r t l a r ı n d a o l d u k ç a zordu. B u sebeple T ü r k o l o g l a r , kitabelerdeki b i l g i l e r i , Çin kaynakları ile k a r ş ı l a ş t ı r ı r k e n , daha Önce yapılmış t e r c ü m e l e r d e n f a y d a l a n d ı l a r (J.De Guignes, Yakinef, St. J u l i e n ve Chavannes'ın eserleri). Fakat, bu t e r c ü m e l e r d e yapılmış hatalar, T ü r k o l o g l a r tara f ı n d a n da tekrar e d i l i y o r d u . 1958 y ı l ı n d a Wiesbaden'de L i u Mao-tsai'ın, A l m a n c a y a p t ı ğ ı G ö k - T ü r k l e r l e i l g i l i m e t i n l e r i t e r c ü m e s i en iyi kabul e d i l m i ş ve b u tarihten sonra L i u ' n u n eseri k u l l a n ı l m a y a b a ş l a n m ı ş t ı r . Batı G ö k - T ü r k l e r i için de 1903'tcn beri C h a v a n n e s ' ı n eseri k u l l a n ı l ı y o r d u . G ö k - T ü r k l e r l e i l g i l i Ç i n c e metinler ü z e r i n d e çalışmaya b a ş l a d ı ğ ı m ı z d a ö n c e , kaynak d e ğ e r l e r i n i a ş a ğ ı d a b e l i r t t i ğ i m i z , h e n ü z t e r c ü m e e d i l m e m i ş bir çok vesika g ö r d ü k . B u vesikalar 545-630 yılları a r a s ı n a t e k a b ü l ediyordu. B u n u n y a n ı n d a g ü n ü m ü z e kadar yapılan b ü t ü n çalışmalar t e r c ü m e mahiye tinde i d i . S i n o l o g l a r , k e n d i u ğ r a ş t ı k l a r ı vesikaları F r a n s ı z c a , Rusça, A l manca gibi dillere t e r c ü m e e t m i ş l e r d i . A s l ı n d a her Sinolog kendi uğraştığı vesikaları i n c e l e m i ş t i . Neticede ortaya çeşitli k a y n a k l a r ı n t e r c ü m e l e r i çık mıştı. D i ğ e r taraftan b ü t ü n vesikaların bir araya t o p l a n ı p d e ğ e r l e n d i r i l m e s i yapılmamıştı.
VIII
ÖNSÖZ
Bücün b u n l a r ı göz ö n ü n e alarak ö n c e kaynaklar a r a s ı n d a bu zamana ka dar t e r c ü m e e d i l m e m i ş vesikaları t a r a d ı k . Sonra elde ettiğimiz orijinal me tinleri t e r c ü m e ettik. B u eserimizin i k i n c i kısmını o l u ş t u r d u . Diğer taraftan bu zamana kadar b ü t ü n Ç i n c e vesikaların incelenerek, I . G ö k - T ü r k d ö n e miyle i l g i l i bir m o n o g r a f i n i n y a p ı l m a m ı ş o l m a s ı sebebiyle, bu devirle i l gili b ü t ü n vesikaları toplayarak d e ğ e r l e n d i r d i k . Ortaya ç ı k a n bu sentez araş t ı r m a m ı z ı n b i r i n c i k ı s m ı n ı teşkil etti. E s e r i m i n h a z ı r l a n m a s ı s ı r a s ı n d a bu k o n u ü z e r i n e beni sevk eden ve y a r d ı m l a r d a b u l u n a n d a n ı ş m a n hocam P r o f . D r . G ü l ç i n Ç a n d a r h o g l u ' n a te ş e k k ü r etmeyi b i r b o r ç b i l i r i m . Ayrıca teşvik ve tavsiyelerinden dolayı ho cam P r o f . D r . A b d ü l k a d i r D o n u k ' a da ş ü k r a n l a r ı m ı s u n a r ı m .
Ahmet
Taşağıl
KISALTMALAR ATÎM
: A l t t ü r k i s c h e Inschriften Der M o n g o l e i (Petersburg)
Bkz BSOAS
: Bakınız : B u l l e t i n of (London)
the
School
of
Oriental
And
African
Studies
CAJ
: Central Asiatic J o u r n a l (The Hague)
Chavannes CS
: Documents Sur Les Tou-kioue Occidcntaux, Petersburg, (2. baskı Paris 1941) : C h o u Shu (Chou h a n e d a n ı kitabı)
CTS
: C h i u T'ang Shu (Eski T'ang H a n e d a n ı kitabı)
DTCF
: A n k a r a Üniversitesi, D i ! T a r i h ve Coğrafya Fakültesi Dergisi
HTS
: H s i n T'ang Shtı (Yeni T'ang H a n e d a n ı kitabı)
JA
: J o u r n a l Asiatique
Liu
: L i u Mao-tsai, Die Chinesischen Nachrichten /.ur der Ost- T ü r k e n , H I , Wiesbaden, 1958
MSFou
: Memoire de la Societee Finno-ogrienne
1903
(Paris)
P i c n - c h e n g : Kuo-li C h c n g - c h i h pao (Taipei)
Ta-hsüeh
Geschichte
(Helsinki)
Pien-cheng Yen-chiu Suo
PCS
: Pei C h ' i Shu (Kuzey C h ' i H a n e d a n ı kitabı)
PS
: Pei Shih (Kuzey tarihi, kuzey h a n e d a n l a r ı tarihi)
SS
: Sui Shu (Sui H a n e d a n ı kitabı)
TC
: T'ung C h i h
! < lı
: Tsu-chih T'ung-chien
TED
: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, T a r i h Enstitüsü
TFYK
: Tse-fu Yiian-kui
TM
: Türkiyat Mecmuası
TP
: T o u n g Pao
TT
: T'ung T i e n
UAJhb
: Ural-Altaische J a h r b ü c h e r
WHTK
: Wen-hsien
Dergisi
T'ung-k'ao
(Wiesbaden)
nien-
GİRİŞ T ü r k a d ı m tarihte resini devlet adı şekliyle ilk defa kullanarak, bu millete isim verme şerefini kazanan Gök-Türkler h a k k ı n d a araştırmalar, balı ilim aleminde iki yüz sene ö n c e başlamıştır. B u n u n l a birlikte ü l k e m i z d e ise ancak yaklaşık elli yıl önce bu konuda incelemelere teşebbüs edilmiştir. Ülkemizde Gök-Türk (Kök-Türk) diye isimlendirilerek diğer T ü r k toplulukla r ı n d a n ayrılan bu devletin asıl ismi, T ü r k veya T ü r ü k idi. B u isim Çin kaynaklarında iki heceli olarak T'u-chüe şekliyle kaydedilmişti. Gök-Türklerin kendi dilleriyle yazdıkları tarihî vesikaları O r h u n Abidelerinde (Kül Tegin, doğu cephesi, sanr 3 ve Bilge K a ğ a n , d o ğ u cephesi, satır 3) bir yerde G ö k - T ü r k (Kök-Türk) oiarak zikredilmiştir. Buna istinaden W.Bang tarafından 1896 yılında Kök-Türk şekliyle tanıtılmasından beri (Zu den Köktürkischen İnschriften, T P , VII, 1896), Gök-Türk (Kök-Türk) adıyla zikredilmektedir. B u tabir "Gök'e mensup, ilahî T ü r k m a n a s ı n a gelmektedir. (bkz.I.Kafesoğlu, T ü r k Millî Kültürü, İstanbul 1987, s.89). 552 yılında istiklâlini İlân ederek resmen kurulmasıyla birlikte Gök-Türk dev leti kısa zamanda b ü y ü d ü . E n büyük d ü ş m a n l a r ı g ö r d ü k l e r i Moğol Juan-juan'lan tamamen imha edinceye kadar takip ettiler ve sonunda tarihten sildiler. Aynı za manda Kuzey Çin'deki iki devlete siyası alanda büyük ü s t ü n l ü k sağladıkları gibi yıl lık vergiye dahi bağladılar. Güney batıda A k h u n (Eftalit) devletini ortadan kaldıra rak, o z a m a n ı n dünyasının doğusuyla batısının korninikasyonunu sağlayan ipek yolunu ele geçirip dünya ticaretinde söz sahibi oldular. A r k a s ı n d a n Sasanî impara t o r l u ğ u n u baskı altına alıp zayıflattılar. Sonra islâm orduları kuvvetten d ü ş e n Sasanî'leri kolayca yendiler ve İslâmiyet İran t o p r a k l a r ı n d a hızla yayıldı. Bizans dahi uzakta o l m a s ı n a r a ğ m e n Gök-Türk baskısından k u r t u l a m a m ı ş t ı . GÖk-Türk ordu ları, Bizans'a ait kaleleri feth ettiği gibi (Kırım'da Kerç), Azerbaycan ve Kafkaslarda da istilâ hareketlerinde bulundu. 582 yılında Çin entrikaları neticesinde ikiye ayrı lan Gök-Türk devleti 630 yılına kadar Batı ve D o ğ u Gök-Türk devletleri olmak üzere iki kısımda devam etti. Doğu Gök-Türk devleti çok kuvvetli o l d u ğ u d ö n e m l e r geçirdiği gibi 615 yılında Çin imparatorunu Yen-men kalesinde kuşatmayı başardı. B u devlet 627 yılına kadar g ü c ü n ü n zirvesinde devam etmesine r a ğ m e n , şiddetli kışlar neticesinde çıkan kıtlık, k a n u n l a r ı n bozulması ve benzeri sebeplerle kısa za manda zayıfladı ve 630 yılında yıkıldı. Batı Gök-Türk devleti de komşuları üzerinde derin izler bırakarak varlığını 630 yılına kadar s ü r d ü r d ü . B u tarihten sonra hane dan ailesinden gelen beyler küçük devletçikler halinde varlıklarını 658 yılma kadar devam ettirdiler. 682 yılında kurulan ikinci Gök-Türk devleti kısa zamanda toparlandı.Eski gü c ü n e kavuştuktan sonra devrinin en kuvvetli devletlerinden biri haline geldi. 727 yılı civarında Tonyukuk ve 732, 735'te T ü r k kültür tarihinin en ö n e m l i abideleri olan O r h u n Yazıtları dikildi. Ancak, bundan sonra II.Gök-Türk devleti fazla yaşayamadı ve 742-744 yıllarında yıkıldı.
2
A H M E T TAŞAĞIL
542-630 yılları arası Gök-Türk tarihini ele almaya çalıştığımız eserimiz İki kı sımdan müteşekkildir. Birinci kısımda b ü t ü n kaynakların ışığında yukarıdaki tarih ler arasında Gök-Türk tarihini değerlendirdik. İkinci kısımda ise bu zamana kadar, bir başka dile tercümesi yapılmamış olan T'ung Tien, Ts'e-fu Yüan-kui ve Tsu-chih T'ung-chien adlı ü ç m ü h i m kaynağın Gök-Türklerle ilgili b ö l ü m l e r i n i n tercümele rini verdik. 542-630 yılları arasını esas almamızın birinci sebebi O r h u n Abidelerinin, II. Gök-Türk devleü (682-744) h a k k ı n d a nisbeten fazla bilgi vermiş olmasıdır. Diğer taraftan bu d ö n e m e ait kitabelerdeki bilgilerin siyasi tarihi açısından d e ğ e r l e n d i rilmesi R. Giraud tarafından yapılmıştır. Chang Jen-t'ang ise Tsu-chih T'ung-chien ve Ts'e-fu Yüan-kui'deki 618-744 yılları arasına tekabül eden yerlerini t e r c ü m e et miştir. L i u ise b a ş ı n d a n sonuna kadar sadece yıllıklardaki bilgilerin t e r c ü m e s i n i vermişti. Dolayısıyla 545-618 arasında Tsu-chih T'ung-chien ve Ts'e-fu Yüan-kui'in Gök-Türklerle ilgili kısımlarına d o k u n u l m a d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r . Chavannes da yıl lıklardaki Batı Gök-Türk b ö l ü m l e r i n i ve Batı ülkeleri denilen T ü r k i s t a n ' ı n küçük şehir devletçiklerinin t e r c ü m e l e r i n i yapmıştı. T'ung Tien gibi bir eserin tercümesi ise hiç yapılmamıştı. B u n d a n dolayı biz, T ' u n g Tien'de ve de 545-630 yılları arasına tekabül eden metinleri, Tsu-chih T'ung-chien'de ise 545-618 yılları arasındaki vesikaları esas ala rak t e r c ü m e l e r yaptık. B u tercümeler eserimizin ikinci kısmını oluşturdu. Bu zamana kadar teşebbüs edilmemiş bir başka konu ise b ü t ü n vesikaların ışı ğında 542-630 yıllan arasında Gök-Türk tarihinin değerlendirilmesinin yapılmamış olması idi. B u sebepten adı geçen tarihler arasındaki b ü t ü n Çince vesikaları taraya rak, Gök-Türk tarihinin monografisini yapmaya çalıştık. K o n u b ü t ü n l ü ğ ü açısından eksiklik olmaması için Gök-Türkler h a k k ı n d a batı alemindeki kaynaklardan istifade etmiş eserlerden de faydalanarak, Gök-Türklerin batıda Bizans, Sasanî vs. m ü n a s e betleri faaliyetlerini de inceledik.
1-KAYNAKLAR Chou Shu: 629 yılında Ling-hu Te-feng tarafından yazılan bu eser elli ciltten oluşmakta dır. B u yıllık Gök-Türkler h a k k ı n d a bilgi veren ilk kaynak olması sebebiyle de ayrı bir ö n e m e sahiptir. 557-580 yılları arasında h ü k ü m s ü r e n C h o u h a n e d a n ı n ı n yıllı ğıdır. Ancak, Gök-Türklerin 557 öncesi h a k k ı n d a da epey malumat vardır. Ellinci ciltte müstakil Gök-Türk b ö l ü m ü mevcuttur. Burada yabancılar cildinin ilk bölü m ü n ü Gök-Türkler teşkil etmiştir. Efsanevî bilgilerle karışık olarak başlayan GökT ü r k b ö l ü m ü Buram'm kağan oluşuyla ve Çinle ilk siyasî m ü n a s e b e t kurulmasıyla birlikte tarihî vesikaları vermeye başlamaktadır. Bu yıllığın ilk sekiz cildini teşkil eden imparatorlar b ö l ü m l e r i n d e dc Gök-Türk ler h a k k ı n d a malumata tesadüf edilmektedir. Dokuzuncu ciltte prenses A-shih-na'n ı n biyografisinden başlayarak, Gök-Türk ülkesiyle ilgili b ü t ü n Çinli devlet adamla r ı n ı n biyografilerinde çok kıymetli bilgi b u l u n m a k t a d ı r . Özellikle ellinci ciltteki Gök-Türk b ö l ü m ü n d e kayıtlı kısa bazı vesikaların daha genişi söz konusu biyografi lerde mevcuttur. B u çalışmamızda C h o u Shu'nun Ting-wen Shu-chü yayınevi, T'aipei 1987 baskısını kullandık.
GÖK-TÜRKLER
3
Peİ Ch'i Shu: L i Te-lin tarafından yazılmaya başlanan bu eseri, o n u n ö l ü m ü n d e n sonra oğlu L i Po-yüe, 636 yılında tamamlamıştır. Müstakil GÖk-Türk b ö l ü m ü olmayan Pei Ch'i Shu da elli ciltten oluşmuştur. İmparatorlar b ö l ü m l e r i n d e ve şahıs biyografilerinde kısa da olsa Gök-Türklerle İlgili vesikalar vardır. Pei Ch'i h a n e d a n ı 550-576 yıları arasında h ü k ü m s ü r m ü ş t ü r . Kitabımızda Pei Ch'i Shu'nun Ting-wen Shu-chü yayınevi T'ai-pei 1987 baskısından faydalandık. Sui Shu: Seksen beş ciltten oluşan Sui h a n e d a n ı yıllığı Sui Shu 636 yılında z a m a n ı n ü n l ü devlet adamı Wei Cheng tarafından tertip edilerek tamamlanmıştır. Seksen d ö r d ü n c ü ciltte müstakil G o k - I ü r k ve Batı Gok-Turk bölümleri kayıtlı dır. C h o u Shu 50'den daha çok vesika vardır. İ m p a r a t o r l a r b ö l ü m l e r i n d e de Chou Shu'ya g ö r e daha fazla bilgi kayıtlıdır. Şahıs biyografileri ise diğer yıllıklarda ol d u ğ u gibi vesika b a k ı m ı n d a n daha zengindir. Burada Tîng-wen Shu-chü yayınevi T'ai-pei 1987 baskısından faydalandık. Pei-shih: 659 yılında L i Yen-shou tarafından yazılan Pei-shih (Kuzey tarihi) yüz ciltten müteşekkildir. Kuzey-güney h a n e d a n l a r ı (Nan-pei Ch'ao) d ö n e m i n d e 386-618 yıllarına teka bül eden kuzey h a n e d a n l a r ı ; Kuzey Wei, Kuzey C h ' i , C h o u ve Sui h a n e d a n l a r ı dö nemlerini anlatmaktadır. Doksan dokuzuncu ciltteki Gök-Türk b ö l ü m ü C h o u Shu 50 ve Sui Shu 84'ün muhteva b a k ı m ı n d a n aynısıdır. Ancak c ü m l e l e r d e bazen fark lılıklar göze çarpmaktadır. İ m p a r a t o r l a r ve diğer şahıs biyografilerinde farklı bilgi yoktur. Burada Pei-shih'nın Ting-wen Shu-chü yayınevi T'ai-pei 1987 baskısını kul landık. T'ung Tien: Gök-Türk kültür tarihi açısından en zengin malzemeyi bulabildiğimiz T'ung Tien, 801 yılında T u Yu tarafından yazılmış bir tarihi ansiklopedidir. 197, 198 ve 199. ciltlerde müstakil Gök-Türk bölümleri b u l u n m a k t a d ı r . Unvan b a k ı m ı n d a n en zengin Gök-Türk b ö l ü m ü b u r a d a d ı r . Kendisinden sonra yazılacak olan T F Y K ve W H T K gibi ansiklopedilere kaynak oluşturmuştur. Gök-Türk tarihi ile ilgili bilgiler kuruluşlarıyla beraber başlamakla birlikte 618 yılından sonraki malzeme daha bol ve teferruatlıdır. C h o u Shu, Pei C h ' i Shu ve Sui Shu'da mevcut olmayan bilgilerden bahis vardır. C h i u T'arıg Shu, Hsin T'ang Shu gibi T'ang h a n e d a n ı n ı n en önemli kaynaklarından ö n c e yazılmış olması, ona ayrı. bir d e ğ e r katmaktadır. Batılı araştırıcıların bazıları T'ung Tien'deki bilgilere değinmişlerse de hiç kimse tam olarak t e r c ü m e etmemiştir. B u sebeple T'ung Tien İ97'deki Gök-Türk, 199'daki Batı Gök-Türk b ö l ü m l e r i n i n t e r c ü m e s i tezimizin ikinci k ı s m ı n d a verilmiştir. 198. cilt 630 sonrası fetret devrine ve II. Gök-Türk dev letine aittir. B u yüzden söz konusu cildin tercümeleri koyulmamişUr. T'ung Tien'in 1935 yılı Shang-wu yayınevi, Shang-hai baskısı kullanılmıştır. C h i u T'ang Shu: Eski T'ang kitabı adını taşıyan bu yıllık, Beş hanedan (Wu-tai) d ö n e m i n d e 945 yılında L i u H s ü tarafından yazılmıştır. 200 ciltten müteşekkil bu eserin 194. cildi-
A H M E T TAŞAĞIL
4
nirı birinci kısmı D o ğ u ve II. Gök-Türki erine ayrılmıştır. Batı Gök-Türklerinin de vamında diğer küçük T ü r k boylan h a k k ı n d a da bilgi vardır. İ m p a r a t o r l a r b ö l ü m l e r i ve diğer şahıs ve diğer şahıs biyografileri çok zengindir. Aslında Gök-Türklerin menşeyinden bahsetmeyen tek yıllık budur. Ancak, 617 yılı öncesinin Sui h a n e d a n ı yıllığında o l d u ğ u belirtilmiştir. 617-907 yılları arasını ihtiva eden bu yıllıkta, 821'den sonra olaylar daha teferruatlıdır. Konumuz açısından ilgili olan sadece ilk on üç yıl (617-630) İncelenmiş ve değerlendirilmiştir. B u eserin Ting-wen Shu-chü yayınevi 1985 yılı T'ai-pci baskısından faydalanılmıştır. Ts'e-fu Yuan-kui: 1005-1013 yılları arasında yazılmış 31 asıl ve 1102 ufak b ö l ü m d e n oluşmuştur. İ m p a r a t o r u n emri ile Wang Ch'in-Jo ve Yang I başkanlığında bir heyet tarafın dan meydana getirilmiştir. B i n yıllık olaylar, çeşitli sülalelere ait vesikalar konulara göre ayrılarak ansiklopedi şeklinde bir araya getirilmiştir. Vesika ve hacim bakı m ı n d a n en geniş eserdir. B u eserdeki 545-630 yılları arasına tekabül eden bilgileri aradık ve tercüme ettik. Neticede ortaya çıkan Gök-Türklerle ilgili zengin belgeleri araştırmamızın t e r c ü m e kısmına koyduk. B u eserin 1981 yılı, T'ai-wan Chung-hua Shu-chü yayınevi, T'ai-pei baskısı kullanılmıştır. Hsin T'ang Shu: Wo Yang-hsiu ve Sung C h i tarafından on altı yıllık bir çalışma sonucunda ya zılan bu eser 1060 yılında tamamlanmış, 225 ciltten meydana gelmiştir. 215. cildin birinci k ı s m ı n d a Gök-Türkler, ikinci k ı s m ı n d a B a u Gök-Tûrkleri anlanlmışnr. Bu bilgilerin önemli miktarının T'ung T i e n 197'deki Gök-Türk bölü m ü n d e n iktibas edildiği anlaşılmaktadır. Chitı T'ang Shu'dan ayırd edilmesi için daha sonraları Hsin (yeni) yeni ismiyle birlikte zikredilmiştir. B u yıllıkta da konu muzla ilgili olan (617-630) yılları arasındaki bilgileri değerlendirdik. Hsin T'ang Shu, C h i u T'ang Shu'da olmayan bazı bilgileri ihtiva ederken, onda olan bazı bilgilerden ve de biyografilerden bahsetmemetedir. B u eserin 1985 yılı Ting-wen Shu-chü yayınevi, T'ai-pei baskısından faydalanılmıştır. Tsu-chih T'ung-chien: Çin tarihinin en ö n e m l i kronolojik kaynağı olan bu eser 294 cilt halinde Ssu Ma-kuang tarafından 1085 yılında bitirilmiştir. M . O. 403-m. s.959 yılları arasını ih tiva eden çok zengin bilgilerden meydan gelmiştir. Müellif on dokuz yıllık çalışma sırasında 320'den fazla kitaptan faydalanarak, hadiseleri kronolojik sıraya göre dizmiş ve güzel bir üslupla anlatmıştır. Özellikle kaybolan bir çok vesikayı burada bulmamız eserin değerini çok daha artırmaktadır. 545-630 arasına tekabül eden devrede yıllıklarda b u l a m a d ı ğ ı m ı z bir çok vesi kaya burada tesadüf ettiğimiz için bu devre ait kayıtların tercümesini ikinci kısımda verdik. B u eserin 1935-1987 yılı, Hua-shİh yayınevi, T'ai-pei baskısı kullanılmıştır. T'ung Chih: Cheng Ch'iao tarafından 1150 yılında yazılmışur. Gök-Türklere ait çok kısa bir soy kütüğü kısmı vardır. B u eserin de T'ung Tien'den etkilendiği anlaşılmaktadır. Eserimizde 1935 yılı Shang-wu yayınevi, Shang-hai baskısı kullanılmıştır.
GÖK-TÜRKLER
5
Wen-hsien T'ung-k'ao: M a Tuan-lirı tarafından 1254 yılında yazılmış; ancak 1319'da yayın lan a bil m iş tir. 348 ayrı cilde sahip olan bu eserin 343. cildi Gök-Türklerle ilgilidir. T'ung T i en'i kendisine misal alan eserlerdendir. 1935, Shang-wu yayınevi, Shang-haİ baskı sından faydalanılmışur.
2- K A Y N A K L A R ÜZERİNDE ÇALIŞMALAR Batı ilim aleminde her zaman ilgiyle takip edilen şarkiyat araştırmaları, coğrafi keşiflerin yapılması, İlim ve teknikte ilerleme neticesinde XVIII. yüzyıldan itibaren büyük bir hız kazanmıştır. Yeni bulunan yerler, Uzak D o ğ u , Hindistan ve Orta D o ğ u milletleri ü z e r i n e araştırmalar s ü r e r k e n dikkatler Orta Asya T ü r k tarihine çekilmeye başlamıştır. Çin yılhklarmdaki bilgiler bu hususta başı ç e k e r k e n , eski Grek ve L a t i n kaynaklan, daha sonra A r a p ç a ve Farsça eserler b u n l a r ı takip ediyordu. Şarkiyatçılar (Orientalist) büyük bir hızla b u n l a r ı incelemeye koyulmuş lardı. Gök-Türk tarihi ile ilgili Çin kaynaklarına dayalı ilk a r a ş ü r m a 1756-58 yılla r ı n d a , |.De Guignes tarafından Fransa'da yapıldı (Histoire Generale des Huns, des Turcs, des M o n g o l et des Autres Tartares Occidentaux, Paris, 1756-58, 5 cild; T ü r k ç e tere. Hüseyin Cahit Yalçın, istanbul 1325h). Z a m a n ı n ı n ş a r ü a r m d a oldukça iyi sayılan bu eser çok g e ç m e d e n ilmî değerini yitirmiştir. Sinoloji a l a n ı n d a k i ge lişmeler ve diğer araştırmalar, De Guignes'in vardığı neticelerin hatalı o l d u ğ u n u , Çince isimlerin yanlış o k u n d u ğ u n u göstermiştir. Gök-Türk tarihi ü z e r i n e banda yapılan ikinci büyük çalışma, N.Yakinef Biçurin'in "Sobreniye Svediy o Narodah Obitavşih v Sredney A z i i v Drevneye Vremena" (Sanktpeterburg, 1851; 2. baskı 1950 Moskova-Leningrad) adlı eseridir. Daha çok yıllık ve ansİklopedilerdcki Gök-Türk b ö l ü m l e r i n e dayalı olarak yapılan 12. yüzyıla kadar O r t a Asya ile ilgili çalışmada Çince o k u m a h a t a l a r ı n ı n y a n ı n d a Batı GökT ü r k kağanı Tardu'yu 480'li yıllarda yaşamış g ö s t e r m e k gibi bir çok hatalara dü şülmüştür. A n s i k l o p e d i k eserlere dayalı ç a l ı ş m a l a r a bir misâl de St.Julien'in eseri (Documents sur les Tou-kioue, J A , 1874 ve de kitap olarak Paris 1877)'dir. Yakinef ile istişare halinde, 1726 yılında meydana getirilmiş olan Pien-i-üen adlı ansiklope diye bağlı olarak, yıllıklardan iktibaslarla Gök-Türklerle ilgili bilgileri t e r c ü m e ede rek yayınlamıştır. B u eserde de bir çok t e r c ü m e , filolojik ve tarihle ilgili hatalara rastlanmaktadır. X I X . yüzyılın s o n l a r ı n a d o ğ r u O r t a Asya'ya karşı şarkiyatçılar ve diğer i l i m adamları arasındaki ilginin artuğı görülmektedir. B u sıralarda Orta Asya'nın iç ke simlerine gezi kazı ve benzeri araştırma gezilen terdp edilirken, i l i m dünyası bir büyük keşfe daha sahne oldu. 1728 yılında isveçli subay Strahlanbcrg tarafından i l i m alemine ihbar edilen O r h u n Abidelerinin o k u n m a s ı 1893 yılında vuku bul m u ş t u r (W.Thomsen, L'Inscriptions de l'Orkhon dechifrée, M S F O u , V , 1896) GökT ü r k ve T ü r k tarihinin en önemli yazıdan olan bu kitabelerin o k u n m a s ı Gök-Türk araştırmalarında yeni bir çığır açmıştır. Yazıtlardaki özel isimlerin okunup, açığa çıkmasıyla, bir çok Çince ismin, u n v a n ı n T ü r k ç e karşılığını tesbİt etmek m ü m k ü n o l m u ş t u r . Ayrıca II. Gök-Türk devleti d ö n e m i y l e ilgili teferruatlı malumat elde
6
A H M E T T AŞ AĞIL
edilmiştir. B u n d a n birkaç yd sonra Gök-Türk deyimi ilk defa kullanılmıştır. (W. Bang, Ü b e r die Köktürkische Inscrift auf der Süd Seite des Kül Tegin Denkmals, Leipzig 1896). Aslında kitabelerin okunması gibi ö n e m l i bir gelişme Türkologların ç o ğ u n u GÖk-Türkler üzerine araştırma yapmaya sevketmiştir. B u zamana kadar sa dece sinologlar tarafından yapılan araştırmalar ö n planda iken artık Gök-Türklerin kendi dilleriyle yazdıkları kitabeler ö n e m kazanmışür. Ancak kitabeler taşıdıkları b ü t ü n bu kıymetlerine r a ğ m e n yine de Gök-Türk tarihi için yetersiz kalmaktadır. Özellikle 542-630 arasındaki devreye ait kayıtlar son derece azdır. B u n u kitabelerin o k u n m a s ı n ı n a r d ı n d a n yazılan E.Chavannes, "Do cuments sur les Tou-kioue Occidentaux, Petersburg 1903 (2. baskı Paris 1941)" adlı eserden anlamak m ü m k ü n d ü r . Chavannes, Batı Gök-Türkleri h a k k ı n d a vesika lar adlı bu eserinde ağırlığını 627 yılından sonraya vermek ü z e r e yıllıklardaki Batı Gök-Türklerine ve Türkistan'ın küçük şehir devletlerine ait metinlerin tercümesini vermiştir. Chavannes'ın eseri her b a k ı m d a n De Guignes, Yakinef ve Julien'in araş t ı r m a l a r ı n d a n daha d o ğ r u ve sağlam temellere o t u r m u ş t u r . Diğer taraftan Grek kaynaklarındaki Gök-Tûrkler h a k k ı n d a k i bilgilerle mukayese etmiş olması esere ayrı bîr değer katmaktadır. Fakat, Batı Gök-Türkleriyle ilgili vesikalar muhtevalı bu eserde 618 yılı önce sine ait eksik vesikalar vardır. Özellikle Batı Gök-Türk ülkesine gitmiş veya alakalı şahsiyetlerin biyografilerinin tercüme edilmemesi eksikliktir (P'eİ C h ü , Ts'ui P'eng, Wei Chie ve benzeri). Bunun y a n ı n d a kendisinin esas kabul ettiği C h i u T'ang Shu ve Hsin T'ang Shu'dan çok ö n c e yazılmış olan T'ung Tien gibi çok önemli bir eseri tercüme etmemiştir. Kronolojik vesika b a k ı m ı n d a n en zengin eser Tsu-chih T'ungchien'deki bilgileri de t e r c ü m e etmemiştir. Ancak, Chavannes'ın kendisi de yıllık lardaki vesikaların eksik olduklarını g ö r m ü ş ve daha sonra Ts'e-fu Yüan-kui'e dayalı olarak "Notes Additionelles sur les Tou-kioue Occidentaux, Petersburg 1903" adlı eseriyle telafi etmeye çalışmıştır. Burada da 618 yılı öncesi eksiktir. B u tarihten ön ceki vesikalar t e r c ü m e edilmemiştir. Bununla birlikte bazı isimlerin hatalı okun muş olmasına r a ğ m e n yukarıda söylediğimiz gibi Gök-Türk tarihi h a k k ı n d a o za mana kadar yapılmış en iyi çalışmadır. 1915 yılında yine Fransız P.Pelliot, T ü r k İsmi h a k k ı n d a ü ç sayfalık bir makale yayınlamıştır ( L ' Ö r i g i n e de Tou-kioue, N o m Chinois de Turc, T P , X V I , 1915). Gök-Türk tarihi h a k k ı n d a fazla bir şey getirmeyen bu makale, daha çok T ü r k ismi nin Çine e si ve fonetiği üzerinedir. Gök-Türk tarihi h a k k ı n d a Çin kaynaklarına bağlı olarak yapılan en hacimli araştırma L i u Mao-tsai'm eseridir (Die Chinesischen Nachrichten Zur Geschichte der Ost-Türken (T'u-küe), 2 cild, Wiesbaden, 1958). Yıllıklardaki Gök-Türklerle i l gili b ü t ü n metinlerin tercümesi esas alınmış ve Almanca'ya çevrilmiştir. B u konuda yazılanların en m ü k e m m e l i olarak kabul edilen bu eserde vesika eksiklikleri göze ç a r p m a k t a d ı r . H e r şeyden ö n c e Sui Shu'da kayıtlı bir çok biyografi t e r c ü m e edil memiştir. Fakat, bu biyografilerin bazı hadiseleri aydınlatmakta anahtar vazifesi g ö r d ü ğ ü n ü m ü ş a h e d e etmekteyiz. Dolayısıyla bu biyografılerdeki vesikalar başka hiç bir yerde yoktur ve çok önemlidir. Bundan başka Tsu-chih T'ung-chien'dc yıl lıklarda olmayan bir çok vesika vardır. T'ung T i e n özellikle unvan b a k ı m ı n d a n çok zengindir. Büyük bir ansiklopedi olan Ts'e-fu Yüan-kui de yıllıklardan daha zengin malzemeye sahiptir. B u metinlerin tercümesi yapılmamışur.
GOK.-TURKLER
7
B u n u takiben 1960 yılında R. Giraud, O r h u n Abidelerine dayalı olarak II. Gök¬ T ü r k devletini siyasî ve teşkilat y ö n ü n d e n incelemiştir (L'Empire de Turc Celestes, Paris 1960). 1968 yılında Macaristan'da H . Ecsedy, "Trade and War Relations Between the Turks and China in the Second half of the VTth Century" (Acta Orientalia, X X I , Budapest, 1968) adlı makalesiyle 545-589 yılları arasındaki Gök-Türk - Çin ticarî ilişkilerini tetkik etmiştir. Sadece yılhklardaki Gök-Türk b ö l ü m l e r i ve Tsu-chih T'ung-chien'deki bilgiler esas alındığı, biyografiler kullanılmadığı için yetersiz ol d u ğ u noktalar b u l u n m a k t a d ı r . Gök-Türk d ö n e m i hanedan yıllıkları olan C h o u Shu, Sui Shu, Hsin T'ang Shu'daki bilgiler, L i u î-t'ang tarafından Pien-cheng Yenchio Suo dergisinin (Taipei, 1981) 12. sayısında açıklanmaya çalışılmıştır. B u müel lif Sui ve Hsin T'ang Shu'daki Batı Gök-Türk bölümlerinin açıklamalarını aynı der ginin 14. sayısında yapnıışnr(1983). Uygurca ve Moğolca isimlerle Gök-Türk isim lerinin Çincelerİni mukayese ederek neticeye varmak istemiş ise de başarılı olduğu kabul edilemez ç ü n k ü , Uygurca'da kullanılan (Beşir, Hasan gibi) Arapça isimlerle karşılaştırma yaparken, fonetik benzerliklerden çözüm yolları ararken pek çok ha taya düşmüştür. Taiwan'da yapılan bir diğer araştırma L i n En-hsien'in T'u-chüe Yen-chio, Tai pei, 1987 adlı eseridir. L i u Mao-tsai'm eserinden sonra en hacimli eser sayılabilir. Ancak, yazar b ö l ü m l e r e ayırdığı konu başlıklarında sık sık aynı bilgi ve konuları tekrar etmektedir. Bunun yanında yılhklardaki Gök-Türk b ö l ü m l e r i n e bağlı kalmış ve biyografilere, imparatorlar b ö l ü m l e r i n e o l d u k ç a az m ü r a c a a t etmiştir. Ayrıca yapuğı soy kütüğü listesinde eksikler vardır. Gök-Türklerle ilgili Çin kaynaklarına dayalı son araştı i m a J a p o n T. Hayashi ta r a f ı n d a n yayınlanmıştır ("Development of a Nomadic Empire", Bulletin Ancient and Orient Museum, X I , Tokyo, 1990). 618 yılı sonrasını incelemeyi hedefleyen bu makalede, aslında Gök-Türk - Çin ticaret ilişkileri ele alınmaya çalışılmıştır. Ancak, Çin kaynaklarının Sui i m p a r a t o r l u ğ u n u n sonunda isyanlar çıkması (616-617) ve bazı asi Çinli devlet adamlarının Gök-Türklere bağlanmasını Gök-Türklerin kuvvet lenmesinde asıl sebep olarak göstermektedir. Halbuki Çin yıllıkları dahi bu sırada kuzeye çıkan Çİnlİ asi devlet adamlarına kağanın bizzat asker verdiği, Gök-Türklere teslim olan halkın ise dağların vadilerin arasında yaşadığı ve hiç bir askerî faaliyet göstermediklerini anlatmaktadır. Ü l k e m i z d e Gök-Türkler h a k k ı n d a ilk ilmî çalışma A . M . V . G a b a i n tarafından yayınlanmıştır ( K ö k t ü r k l e r i n tarihine kısa bir bakış, D T C F , I I / 5 1944 ve dc VIII/3,1950). Daha ziyade kitabelere bağlı olarak II.Gök-Türk devletinin ele alın maya çalışıldığı bu makalede I. Gök-Türk devleti d ö n e m i n e ait çok kısa malumat vardır. Buna r a ğ m e n Gök-Türklcrin Çinle ilk siyasî temas k u r m a s ı n ı 556 yılına koymak gibi büyük karışıklıklar yapılmıştır. Rus Yakincf ve Fransız Julien'in eserlerine ve arkeolojik kazılara dayalı çalışma lardan faydalanmak suretiyle A.N.Kurat, bir makale yayınlamıştır (Göktürk Kağan lığı, D T C F , X , 1-2, 1952). Bizzat Çince metinlerden faydalanmadığı anlaşılan Kurat, eserlerini kullandığı Julien ve Yakinefin hatalarını tekrar etmiştir. Mesela 545 yılı, 535 olarak gösterilmiş; Tardu 4 8 0 ü yıllarda yaşamış gibi bariz karışıklıklar tekrar edilmiştir. Ayrıca I. GÖk-Türk devleti 552-588 yılları a r a s ı n d a varlığını s ü r d ü r m ü ş olduğu; sonra Doğu Gök-Türkleri anlatılırken Tou-lan Kağan ile Ch'i-min Kağan
8
A H M E T TAŞAÖIL
aynı şahıs olarak belirtilmiş tir. Kao-ch'ang'lılar da yine Yakinef ten iktibaslı ve hatalı olarak Uygurlar olarak izah edilmiştir. Bunlar gibi bir ç o k yanlış tarihlere ve isimlerin karıştırılmasına tesadüf edilmektedir. Ü l k e m i z d e Çince metinlere dayalı ilk Gök-Türk tarihi çalışması B . O g e l tara fından (Doğu G ö k t ü r k l e r i H a k k ı n d a Vesikalar Notlar, Belleten, 81, 1957) yayın l a n m ı ş t a . C h o u Shu ve Sui Shu'daki Gök-Türk b ö l ü m l e r i n i n menşeyle ilgili kısım larındaki efsanevî rivayetler B u m ı n z a m a n ı n a kadar t e r c ü m e edilerek açıklanmış tır. Çok iyi izahatların yapıldığı bu makalede diğer T ü r k boyları, Moğol kabileleri ve Hun'larla olan ortak noktalar mukayese edilerek tesbit edilmiştir. Ogel'in mese leye vakıf o l d u ğ u kolayca anlaşılmaktadır. Ancak C h o u Shu' 50'deki ilk satırda A shih-na kabilesini ilk yenen devletin adı belirtilmeyerek k o m ş u devlet (Lİn-kuo) ifadesi kullanılmıştır. Ogel, burada komşu a n l a m ı n a gelen L i n karakterini devlet adı olarak d ü ş ü n m ü ş sonra yerini aramış ve bulamadığını belirtmiştir. L i u Mao-tsaiin bu geniş t e r c ü m e s i n i n eksiklerini farkeden Ogel, doktora öğ rencisi Changjen-t'ang'a, Tsu-chih T'ung-chien ve Ts'e-fu Yüan-kui'dekİ bilgilerin tercümesini yapUrtmıştır (Doğu Göktürkleri, doktora tezi, özel baskı Taipei, 1968). Chang Jen-t'ang, 618-742 yılları arasına tekabül eden devrede ağırlığı Tsu-chih T'ung-chien olmak üzere bazen Ts'e-fu Yüan-kui'deki belgeleri kullanmak suretiyle Türkçeye t e r c ü m e etmiştir. Burada 542-618 yıllan arasına dokunulmamışta-. T'ang h a n e d a n ı resmen 618 yılında k u r u l m u ş t u r ; Fakat, bunun isyan hareketi bir-iki yıl ö n c e başlamıştı. B u yüzden, 616 yılından itibaren t e r c ü m e l e r e başlamış olması k o n u b ü t ü n l ü ğ ü açısından iyi olacaktı. Ç ü n k ü bu devrede GÖk-Türklerin Çin'e yardımları vardır. T'ang h a n e d a n ı , daha k u r u l d u ğ u sırada yok olmaktan bir GökT ü r k tegini Ta-nai sayesinde kurtulmuştur. Bunlara ait malumat b u l u n m a m a k t a d ı r . Diğer taraftan 618 s o n r a s ı n a ait Ts'e-fu Yüan-kui'deki belgelerin hepsinin tercü mesi verilmemiştir. Üstelik Gök-Türklerİn askeri ve siyasî alanda ü s t ü n oldukları d ö n e m e ait vesikaların verilmemesi de dikkat çekicidir.
I. KISIM I - GÖK-TÜRKLERİN MENŞEİ M E S ELESİ 1 - Çıktıkları Yer Mes'elesi ve Asıl Yurtları Gök-Türklerİn menşeini anlatan kaynakların hepsi efsanelerle karışık bilgilerle başlamaktadır . B u durum araştırıcıların işini daima zorlaştığı gibi daha farklı gö rüşlerin ortaya atılmasına da sebep olmuştur. Genellikle araştırıcılar kendilerinin üzerinde çahşnkları vesikalara göre neticelere varmışlardır. Aslında Gök-Türklerin menşei ile ilgili b ü t ü n kaynak metinleri g ö z ö n ü n e alınsa bile kesin neticeye ulaş mak çok zordur. Metinlerdeki bilgilerin tam olarak değerlendirilmesi, yer isimle rinin tesbiti tarihlemelerinin yapılabilmesi neticesinde kesin bir fikre ulaşmak yine de m ü m k ü n değildir. Gök-Türklerin menşei konusunda ortaya çıkan en belirgin ve isabetli s o n u ç 542 yılına kadar Altay dağlarının güney eteklerinde yaşıyor olmaları, b ü t ü n Çin kaynaklarının ittifakla bildirdiği üzere Hun'lardan gelmeleri ve onların kuzeyinde b u l u n m u ş olmalarıdır. 1
2
Her ne kadar rivayetler ve efsaneler bir takım bilgileri naklediyorlarsa da menşeyle ilgili b ü t ü n vesikaların iyice tetkik edilmesi gerekmektedir. Bundan dolayı bü tün metinlerin tercümesi yapılarak bilgilerin belirli bir şekilde tasnif edilmesi daha uygun düşmektedir. Gök-Türklerin menşei h a k k ı n d a k i kaynaklara topluca baktığımızda göze çar pan ilk büyük özellik H u n l a r m soyundan geldiklerine dair ifadelerdir Dolayısıyla Gök-Türklerin H u n l a r d a n inmeleri h a k k ı n d a hiçbir ş ü p h e yoktur. H u ular a bağ lanma konusunda i k i ayrı kayıt b u l u n m a k t a d ı r . Bunlardan birincisi " H u n ' l a r ı n başka bir soyu (kolu, kabilesi)" ifadesidir. Bundan daha çok Gök-Türklerin Huıı'lara bağlı oldukları sonucu ortaya çıkmaktadır. İkinci kayıt üç ayrı ifade: "Hunlarm kuzey boyu, H u n l a r m kuzey bölgesinde oturma, Suo ülkesi k i , bu bölge H u n ' l a r ı n kuzeyinde bulunuyordu" şeklinde bildirilmektedir . 3
1
5
6
Batı D e n i z i n i n sağında, yani batısında veya yukarısında kuzeyinde oturur l a r d ı . "Batı Denizinin kuzeyi, batı tarafları ile Altay Dağlarının g ü n e y i n d e yaşar7
' M e n ş e y k ilgili b ü t ü n metinlerden sadece CTS 194 Gök. Böl. , s. 5153, efsaneyle b a ş l a m a m a k t a d ı r ; ancak. Gek T ü r k l e r i n daha öncesinin SS 84 t; kayıtlı C c k - l u r k bol. de m e v e u ı c l d u g u m ıçaıet edilmiş tir. CS 19 Yü Wcn-tse bio., s. 454; B u bilgi sadece burada bulun m a k t a d ı r . C S 50 Gök. b ö l , .s., 909; PS 99 Gök.böl. s. 3285; T T 197, 1067 c; TFYIÎ 958, 23a; T C 636, l c ; W H T K 343, 2687a; H T S 215a Gök. böl., s. 6028. B u ifadenin b u l u n d u ğ u yerler; CS aynı yer; PS aynı yer; T T 197 aynı yer; T F Y K 958 23a, 967 8a, b; VVHTK aynı yer. ? H T S 215A Gök. Böl. i . 6028; T F Y K 956, 31a; T T 197, 10S7c. Burada Batı D e n i z i (Msi-hai) tabiri Turfan y a k ı n ı n d a k i Elsin Göl bataklıkları için kullanılmıştır, bkz. S. G . Klyaştorny-V. A . Livsic, "The Sogdian (nscription of B u ğ u t". Açta Orieıılalia, 1972, s. 71. 2
3
1
ü
7
SS 84 Gök. böl., T T 197, T F Y K 956 ve W H T K 343'de Batı Denizi (Hsi-hai)'ııirı kuzeyi gösterilirken, sadece PS 99'de sağ yani batı tarafına işaret edilmiştir. Altay Dağlarının g ü n e y etekleri tabiriyle uyuşması b a k ı m ı n d a n P S ' m n haricindeki kayıtları daha d o ğ r u buluyoruz.
AHMET
10
TASAGİL
lardı" şeklinde kaynakların hemen hepsinin büyük bir ö n e m l e işaret ederek verdik leri bölge genel olarak bakıldığında merkezi oluşturmakladır. Daha sonraları bah sedilecek olan Ö t ü k e n ' i n beş yüz l i (267 km) baüsındaki yer r u h l a r ı n a kurban su nulan yer ile de tamamen uyuşmaktadır. Diğer laraftan arkeolojik araştırmalarda ele geçen malzemeler Altay Dağlarının güney eteklerinin M.S. 450'li yıllardan iti baren Gök-Türklere yurt vazifesini yaptığım teyid etmektedir . 8
9
Netice olarak kaynaklardan açık bir şekilde anlaşıldığı ü z e r e Gök-Türkler, H u n l a r ı n bir kolu i d i . Ö n c e kuzeyde bulunuyorlardı ise de, sonradan Altay Dağla r ı n ı n güney eteklerine yerleştiler. O n l a r ı n yerleştiği bu bölgeyi Turfan'm kuzeyi ve Etsin Göl bataklıklarının bansı ile sınırlayabiliriz. Gök-Türklerin menşeyi mesele sinde Altay dağlarının güney eteklerini merkez olarak kabul ettikten sonra efsanevi bilgilere g e ç m e d e n ö n c e Suo ülkesi tâbirini biraz açarsak; CS'dan itibaren PS, SS, T T , T F Y K v e W H T K g i b i kaynakların ifadesine göre Suo ülkesi H u n l a r ı n kuzeyinde idi. B u kayıttan sonraki bilgiler efsanevîdir. Suo ülkesini B. Oğel, T a b g a ç l a r m ata ları olan So-t'ou kabilesiyle ilgisi o l d u ğ u n u s ö y l e r k e n . L i u Mao-tsai, Moğol Hsienpi kabilesiyle bağlantısı o l d u ğ u n u ileri s ü r m ü ş t ü r . Bize g ö r e tamamen H u n l a r ı n kuzeyi olarak g ö s t e r i l e n b ö l g e n i n Altay d a ğ l a r ı n ı n kuzeyi, Yenisey n e h r i n i n kaynaklarının b u l u n d u ğ u geniş havzanın olması gerekmektedir. B u konu ile ilgili efsanede belirtildiği gibi fazla soğuk olması, Abakan, Tuva, Yenisey gibi nehir lerden bahsedilmesi fikrimizi kuvvetlendirmektedir. H u n l a r ı n o l d u k ç a d o ğ u s u n d a bulunan Moğol Hsİen-pi'ler ve Çin'deki Tabgaç'larla bağlantısı olamayacağı açıktır. Zaten kelimelerin çince yazılışı tamamen farklıdır. 10
11
2 - Menşeyle ilgili Efsanevî Rivayetler Kaynak metinlerimizde karşımıza Gök-Türklerin menşeyi h a k k ı n d a iki efsane ç ı k m a k t a d ı r . Birincisi kurttan t ü r e m e , ikincisi yukarıda bahsettiğimiz Suo ülke sinden neşet etme hadisesidir. Her ne kadar gerçek dışı olaylarla bezenmiş'iseler de, bilgilerin tetkiki için efsanelere göz atmak d u r u m u n d a y ı z . Ç ü n k ü bunlarda ge çen yer isimlerinden ve tarihi şahsiyetlerden bazı ip uçları yakalama imkanı vardır. Ayrıca daha sonra Orta Asya'nın ve z a m a n ı n dünyasının en büyük devleti haline gelen Gök-Türk devletinde efsanelerde geçen kurt (Böri ve A-shih-na) isimlerini taşıyan şahsiyetler olacaktır. Böri ismini taşıyan teginler ve küçük kağanlar vardır. A-shih-na İsimli prenses b u l u n m a k t a d ı r . Dİğer taraftan k a ğ a n l a r ı n muhafız kıta sında bulunanlar, sadece A-shih-na ailesinden geliyordu ve bunlar kendilerine "börü (Çince Ftı-li, bazen Pu-li)" diyorlardı. A-shih-na, bilindiği gibi aynı zamanda Gök-Türk h a n e d a n ı n ı n kabile adıdır. Efsaneye g ö r e A-shîh-na kabilesi Etsin Göl bataklıklarının kuzey tarafında bulunuyor iken komşu bir d e v l e t i n ' saldırısına 12
3
B
B u konu h a k k ı n d a k i en açık bilgi T F Y K 9 6 1 , 21b'de kaydedilmiştir.
9
B u konuda bkz. S. V . Kisclev, Drevnjaja Istoıiya Sibiri, 1951 ve de A . B e r n ş t a m , Socialno-ekonomiçeskiy stroy O r h o n o - E n i s e y ş k i h tyurok V I , V I I , Moskova-Leningrad, 1946'dan naklen A . N . Kurat, Gök-Türk Kağanlığı, D i l ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, X , 1-2, a. 6. ı u
B . Ögel, D o ğ u Göktürkleri, s. 99.
11
L i u , II, s. 489 not 8.
1 2
Efsanelerin kayıtlı o l d u ğ u metinler: C S 50 Gök. böl., PS 87 Gök. böl., SS 84 G ö k . böl.; TT 197 ve T F Y K 3')6 961 dır Ç ı ğ ı r taraftan Orta Asya tarihinde ^ u - s ı ı ı ı , Kae-'.h e ve H c i i n - p i gibi kavimlerde de kurtla ilgili efsanevî rivayetler mevcuttur, bu konuda tafsikn bkz. B. Ogel, Türk Mitolojisi, Ankara, 1987, s, 13, 14, 18, 22-23. l s
Komşu u l k i " t a b ı n kaynaklarda çince r l ı r a k "Lın-ku-.: şeklinde kaydedilmiştir Ayrı-a bkz. L i u , 1, 5. 5. L i n k o m ş u , sınır, kuo ise ülke devlet gibi anlamlara gelmektedir, bkz. L i a n g Shih-ch'iou, Clıinese
[1
CÖK-TÜRKLF.R
uğradı. Mağlup olan kabile tamamen yıkılıp yok oldu. Sadece o n yaşında bir erkek çocuk haricinde insanların hepsi ö l d ü r ü l d ü . Erkek çocuk küçük o l d u ğ u için asker ler ö l d ü r m e y e kıyamadılar, ama kollarını ayaklarını kesip bir bataklığın içine atlı lar. B u esnada bir dişi kurt ortaya çıktı. Çocuğu ede besleyip ölmesini ö n l e d i . Ha yatta kalan çocukla kurt m ü n a s e b e t kurdular, kurt hamile kaldı. B u sırada o komşu ülkenin h ü k ü m d a r ı , ç o c u ğ u n hayatta o l d u ğ u n u duyunca, yeniden adam g ö n d e r e rek ö l d ü r t m e k istedi. Tam o vakitte Kurt ruhlar tarafından haberdar edildi. Gön derilen kişi ç o c u ğ u n y a n ı n d a kurdun o l d u ğ u n u da g ö r ü n c e ikisini beraber öldür mek istedi. Fakat kurt ruhlar tarafından haberdar edildiği için harekete geçerek, Turfan (Kao-ch'ang) ülkesinin kuzey b a t ı s ı n d a k i ' d a ğ a kaçtı. Dağın yukarısında bir mağara vardı. Mağaranın içine vardığında düz geniş ve bol otlu bir yer ile karşı laştı. D ö r t tarafı dağlarla çevrili idi. Kurt burada saklanarak on erkek çocuk do ğ u r d u . O n erkek çocuk büyüyünce dışarıdan evlendiler. Bundan sonra her birinin soyadı oldu. İşle A-shih-na bunlardan biridir. Oğul torun çok sayıda artarak birkaç yüz aileye ulaştılar. Bir kaç nesil geçtikten sonra beraberce m a ğ a r a d a n çıkıp, j ı ı a n juan'lara vassal olarak, Altay Dağlarının güney eteklerinde demir işleriyle uğraştı lar. B u sırada başlarında A-hsien Şad bulunuyordu . Altay Dağlarının şekli miğfere benzediği için miğfere de onların dilinde T'u-chüe d e n i l d i ğ i n d e n onların unvanı bundan sonra T'u-chüe oldu. 4
15
Diğer efsane ise yukarıda da bahsettiğimiz Suo ülkesiyle başlamaktadır: Gök¬ Türkler ö n c e Hunharın kuzeyindeki Suo ülkesinden çıktılar. O boyun büyük insan larına A-p'ang-pu denir; büyük-küçük on yedi kardeş idiler. Onlardan birine İ-chihni-shih-tou derler ki; kurttan d o ğ m a d ı r . A-p'ang-pu ve diğerlerinin karakterleri ap talca o l d u ğ u n d a n onların ülkesi yıkıldı. Nİ-shih-tou'nun çok başka bir havası vardı. Oyleki rüzgar ve y a ğ m u r u devlet hizmetine çağırabilirdi. Yaz ruhunun ve kış ruhu nun kızları olduğu söylenen iki kızla evlendi. Bu k a d ı n l a r d a n birisi hamile kaldı ve d ö r t erkek çocuk d o ğ u r d u . Ç o c u k l a r d a n biri değişip beyaz ö r d e k oldu"'. O n u n ülkesi A - f u suyu ile C h i e n suyu a r a s ı n d a bulunuyordu ve unvanları Ch'i-ku (Kırgız) idi. Onlardan başka birinin ülkesi Ch'u-che (Yenisey) Suyu k e n a r ı n d a İdi. Yine onlardan birisi Clüen-ssu-ch'u-che-shih D a ğ ı n d a (Batı Sayan) oturuyordu. B u büyük o ğ l u n u n adı i d i . D a ğ m yukarılarında A-p'ang-pu neslinden olanlar yaşı yordu. Burada çok kış o l d u ğ u n d a büyük oğul ateş çıkararak onları besledi ve bu şekilde hepsine yardım etti. B u y a r d ı m ı n d a n dolayı büyük ogula reislik sundular. 17
ı s
19
English D k l i o n a r y , T a i p e i 1986, s, 1129; Ö ğ e ) , bunu Liıı ülkesi olarak d u ş u n u p yerini a r a m ı ş ise de, tesbit e d e m e d i ğ i n i belü ınıişıir, bkz. aynı makale, s. 103, 104. 1 4
K u r d u n Elsin Göl b a t a k l ı k l a r ı n d a n kaçtığı yön konusunda sadece C S 50 G ö k . böl., s. 907 de ku zeyi belirtilirken, SS 34 Gök. Böl.. TFYK 956, 31b, T T 197-1067c, PS 87, W H T K 343'daki metinlerde kuzey-balı olarak g e ç m e k t e d i r . Coğrafî a ç ı d a n b a k ı l d ı ğ ı n d a ve CS haricindeki k a y n a k l a r ı n sarihliği yoz ö n ü n e a l ı n d ı ğ ı n d a kuzey batı ifadesinin daha d o ğ r u olacağı anlaşılmaktadır. Aslında Turfan civan Orta Asy.ı Türk tarihi h e y u n c i h ı r devirdi cnemli bir y^re zıhıy. e l m u ş t u r . Tarihi gelişimi için (afetleri bkz F Pelliot, "Kao-tch'ang, Qpço, Hou-tchou et Qara-Khodja, )A, 1912, s. 579-603 ve de M . Ö z e r d i m , "Çin Kaynaklarına G ö r e Çin T ü r k i s t a n ' ı n ı n Şehirleri", D T C F , X , 1-2, 1952, s. 161-162. 1 5
A-hsien Şad'la ilgili bilgi sadece SS 84 Gök. böl., s. 1864 ve PS 99 Gök. Böl. s. 3285'de bulunmak
ladır. 1 6
Bkz. yuk. not 3.
1 7
A-fu S u y u n u n Abakan n e h r i ile ilgisi konusunda bkz. E . H i r t h , Nachıvorte Zuı tnuchrift des Tonjukuk, 42f; L i u 1-t'ang, ' T ' u - c h ü e C h ü a n K'ao-chu", Pieıı-cheng, 12, 1981, s. 42. Ubssa Göl ü ile aynı lığı konusunda bkz. L i u , II, s. 489; O g c l yerini tesbiı e d e m e d i ğ i n i belirtiyor, s. 103. l M
K e m N v h r i ' n i n karşılığı, ayrıca bkz. Ö g e l , aynı yer; Lİu, ayın yer.
1 9
Bkz. L i u , II, 1.490.
A H M E T 1 VŞAĞ1L
Unvanı da Na-tou-liu(lu) Şad idi. Na-iou-liu'nun on karısı vardı. Doğan çocukların hepsi kendi annelerinin kabile isimlerini aldılar. A-shih-na, o n u n en küçük karısı nın oğludur. Na-tou-liu ö l d ü ğ ü zaman on ana oğulları arasından birini reis seçmek istediler. Bunun İçin büyük ağaçların b u l u n d u ğ u bir yerde t o p l a n ı p , ağaçlar tara fından en yükseğe zıplayacak olanın reis olarak seçilmesine karar verdiler, ismi A shih-na olan k a d ı n ı n oğlu gençti ve en yükseğe o atladı (zıpladı). Neticede reislik ona verildi. U n v a n ı A-hsien Şad o l m u ş t u . O n a T'u-men dediler. Boyu kalabalıklasu . 20
3 - P'ing-liang Hun'ları ve Gök-Türklerle Bağlantıları 2
22
2
2
SS ', T T , T F Y K * ve WHTK < gibi kaynaklarda kayıtlı Gök-Türk b ö l ü m l e r i n i n başlangıcını teşkil eden hadise de Gök-Türklerin menşeyini Kan su bölgesindeki P'ing-liang ile irıibatlandırmaktadır. Pek çok araştırıcı bu kaydı kesin doğru kabul e t m i ş ve G ö k - T ü r k l e r i n , P'ing-liang'lı Chü-ch'ü M e n g - h s ü n ' û n ailesinden geldiklerini İleri sürmüşıür ''. 25
2
Bu konuyla ilgili vesikalara göre "Gök-Türkler, ö n c e Kansu'daki P'ing-liang'ın çeşitli H u ' l a r ı n d a t ı d ı r (bu devirde H u adı Hsiung-nu'Iar, yani H u n l a r için kulla nılmaktadır). Soyadları A-shih-na'dır. Tabgaç (T'o-pa, sonra Wei) h ü k ü m d a r ı T'aiwu, 43!) y ı l ı n d a C h ü - c h ' ü ailesinden Mu-chien'i yenilgiye uğrattığı zaman ", liderleri A-shih-na beş yüz aile ile Juan-juan'lara sığındı. B u boyun hepsi Altay Dağ larında ikâmet etli. Altay dağlarının şekli miğfere benzediği için onların dilinde miğfer de T'u-chüe o l d u ğ u n d a n bu onların unvanı oldu". 27
28
2
Burada belirtmemiz gereken dikkat çekici bir nokta W H T K ' d a Chü-ch'ü'leri Tabgaç devleti yerine Moğol kökenli Hsien-pi'lerin devleti Chİn'in yıktığının kay2 0
B u bilgi C S S O G ö k . b ö l , s. 90S; PS 99 Gök. böl., s. 3280; T F Y K 9 5 6 , 30b, 31a, W H T K 343, l a ; T T 197, 1067, 1068'de kayıtlıdır. SS, T C , H T S gibi efsanelerden bahseden metinlerde b u l u n m a k t a d ı r . W. Ebcrhard, mcıışcylc ilgili m e ti illerden çok kısa ve karışık olarak bahsetmektedir. O daha çok hadiseleri Özet olarak ele almış, ansiklopedilerden faydalan iniştir (bkz. Çin'in Şimal Komşuları, Ankara, 1942, s. 86-88). Çin kaynakları, T ü r k a d ı n ı n a n l a m ı n ı miğfer olarak bildiriyorlar ise de Uygurca yazmalar güç-kuvvet m a n a s ı n a geldiğini açığa ç ı k a r m a k t a d ı r (bk, Y. W. K. Müller, Uigurica, II, A P A W , 1911, s. 10, 97 ve de R. Rahmeti Arat, Eski T ü r k Şiiri, Ankara, 1987, s. 388). I ıırk '.dinin anlamı ve tarihi gelişimi için ayrıca bkz Cy Nemeth Der Volksname ' T ü r k ' RCsA, 11. 1, 1927, s. 275-282; L . Bazin, "Notes sur les M o u O ğ u z e l T ü r k ", O r i e n t , V I , 2, 1953, s. 315-322; L K a fesoğlu, "Tarihte T ü r k Adı". R. R . A r a l için. Ankara, 1966. s. 306-319; A y n . M l f . T ü r k Millî K ü l l ü m , s. 4 2 ¬ 44. 2 1
2 2
M
2 1
2 5
84 G ö k . böl., s. 1863. 1 97 1067, l c . 956, 30, a. 343, l a . P'ing-liang, b u g ü n Kansu'da P'ing-liang kasabasının y a k ı n ı n d a b u l u n m a k t a d ı r .
2 i î
B k z . De Guignes, L'Histoire Des Huns..., I I , s. 253-265; O . Franke, G e s c l ü h t e , II, s. 115 vd. 190¬ 194, 111,.264, 296; ayn. mil'., Das Datum der Chinesischen Tempelin-schriftcn von Turfan, T P , 1909, s. 16 vd.; O gel, D o ğ u G ö k l ü r k l e r i s. 90-95; E . Esin, "Gök-Türklerin e c d a d ı n d a n Tsü-k'ü M c n g - h s ü n (m. 367-433) Devrinde Sanat", T ü r k Kültürü, sayı 100, yıl I X , s. 66 vd.; ayn, mlf. Antecedents and develop ment o f Budist and M a n i c h e a ı ı art in Eastern Turkestan and Kansu, istanbul 1967; L i u bu konuda hiç bir yoruma kan İ m a d a n sadece isimleri açıklamaya çalışmıştır, bkz. I, s. 40, II, s. 519. 2
' Söz konusu olavın tarihi bu bilgiyi teferruatıyla veren SS, T l " , T F Y K ve W H T K ' d a verilmemiştir. Diğer taraftan M M Slıû 1A, s. 8 9 , 4 B , s. 93, T C T C 123. >. 3874. 2 8
C h ü - c h ' ü T ü r k ç e asıllı bir kelimenin Ç i n c e yazılışıdır. H u n soylularının b ü y ü k l e r i n e bu unvan verilirdi, bkz. Ogel. Büyük H u n İ m p a r a t o r l u ğ u Tarihi T a r i h i , Ankara. 1981, I I , s. 481. 2 9
Ebcrhard, D a s T o b a reich, s. 7; Ögel, s. 9S.
GÖK-TÜRKLER
13
30
dedilmiş o l m a s ı d ı r . B u hadiselerden bahseden diğer kaynakların T'ai-wu'nun adını açıkça vermis o l m a s ı n d a n , kesin tarihini açıklamasından dolayı W H T K daki ifade doğru b u l u n m a m a k t a d ı r . Zaten sadece C h i n ülkesinin adı ara yazıda geçmek tedir ve açıklayıcı bilgi mevcut değildir. Ancak P'ing-Iiang b ö l g e s i n d e vuku bulan hadiselerde C h i n devletinin de m ü c a d e l e ettiği bilinmektedir . 31
Büyük H u n İ m p a r a t o r l u ğ u n u n zayıflayıp, y ı k ı l ı ş ı n d a n sonra bazı H u n k ü ü e l e r i Çin'e gidip, orada varlıklarını devam ettirdiler. Chao (329-351), Hsia (407-431) ve Kuzey Liang (401-439) Ç i n ' d e T ü r k k ü l t ü r ü n ü devam ettiren devlet lerdir. Lou-lan devletçiği de Turfan civarında tesis edilen bir başka H u n soyundan gelen devlettir . Kaynaklarımızın ifadesi İşte bu Kuzey Liang devletini Gök Türk lerinin menşeyi ile irtiDadandırmaktadır. PS 93'de kayıtlı bulunan Chü-ch'ü Mengh s ü n biyografisinde kayıtlı bulunan bilgilerde Chü-ch'ü Meng-hsün ve oğullarının faaliyetleri anlaulmaktadır. Zamanla u ğ r a n ı l a n başarısızlık neticesinde, bu ailenin bir kısmının Juan-juan'larla birleştiği kayıtlıdır. Ancak çölü g e ç e r k e n halkın çoğu susuzluktan ölmüş, arta kalanlar Shan-shan'da yerleşmişlerdir. Bir kısmı Turfan'da kalmış, bir kısmi da T'u-yü-hun'lara sığmmışnr. Yani Altay d a ğ l a r ı n ı n ismi metinde geçmediği gibi, bu taraflara gittiklerine dair hiç bir kayıt yoktur. B u sebeple j u a n juan'lara sığınmak üzere yola çıkan Chü-ch'ü ailesinin çölü geçtiği söylenemez. Za ten o n l a r ı n çölü geçip Juan-juan'larla birleştiklerini ileri s ü r e n Ogel, bu hadiseye tamamen kendi yorumunu kattığım açıkça belirtmiştir . A r k a s ı n d a n bir kaç yıl sonra söz konusu gurubun reisi Wu-hui, Turfan b ö l g e s i n d e gelişen olaylarda gö r ü l m e k t e , Shan-shan'a ulaştığı açıkça bildirilmektedir . 82
33
34
Netice olarak diyebiliriz ki; P'ing-liang'h Chü-ch'ü ailesinin Gök-Türklerle ilgisi sadece bir rivayettir. Öteki rivayetlerden ö n e geçen fazla kesinlik bir tarafı bulun m a m a k t a d ı r . Altay Dağlan diğer rivayetlerde de Gök-Türklcrin asıl ortaya çıktığı yer olarak belirmektedir. Zaten Wu-htıi ö l d ü k t e n sonra yerine g e ç e n kardeşi A n chou, 460'da Moğol Juan-juan'larla birleşmiştir. Diğer Chü-ch'ü ailesinin kesin ola rak nereden geldiği ve akıbeti bilinememektedir. Ancak, kuzey Ç i n ' d e H u n l a r ı n k u r d u ğ u diğer devletier gibi P'ing-liang bölgesindeki Kuzey Liang devleti ve Turfan civarı tamamen T ü r k kültürü özelliklerini taşıyordu. Gök-Türklerin, H u n l a r d a n geldiği b ü t ü n kaynaklar tarafından açıkça belirtildiği ve aynı kavim oldukları için diğer efsanelerin y a n ı n d a P'ing-liang'daki H u n l a r ı n , Gök-Türklere bağlanması son derece tabiidir. îlk ö n e m l i kaynak olan CS'daki Gök-Türk b ö l ü m ü n d e ve diğer kaynaklar PS, C T S , PCS'da zikredilmemiş olması bunun da bir rivayet o l d u ğ u ko nusundaki fikrimizi desteklemektedir. Menşeyleri konusunda yukarıda açıkladıklarımızı toparladığımızda, Altay Dağ larını, Gök-Türklerin çıktıkları ilk kesin bölge olarak söylemek d o ğ r u olacakur. Hun'larla b a ğ l a n u l a r ı tamamen açıktır. Orta Asya s a h a s ı n d a diğer kavim ve boy larda (Wu-sun, Kao-ch'e ve Moğol'larda) g ö r ü l e n kurtla ilgili efsanenin Gök-Türkierde de daha geniş olarak görülmesi ve enteresan motiflerin b u l u n m a s ı dikkat çe kici bir noktadır. 3 0
W H T K 3 4 3 , aynı yer, B u k o n u d a bkz. Pratike-, II, s. 192-193; W . M . M c G o v e r n , T h e Early Empires o f Central Asia, Chapel IIill-Norıh Carolina, 1939, s. 315-355; Kafesoğlu, T ü r k Millî Kültürü, istanbul, 1987, 66-67. Eberhard, Çin Tarihi, Ankara, 1987, s. 123-153, 164-182; McGovern, aynı yer. Ögcl, aynı makale, s. 94. PS 93 C h ü - c h ' ü M e n g - h s ü n bio., s. 3082-3086; ayrıca Wei Shu 4A, s, 89, 4B, s. 93 ve T C T C 123, s. 3874 vd. 3 1
3 2
3 3
3 4
A H M E T TAŞAĞ1L 5
Na-tou-liu* efsanelerde Gök-Türk, h a n e d a n ı n ı n ilk atası olarak tebarüz eder ken, sonra A-hsien Şad , a r k a s ı n d a n Tu-wu Yabgu gelmektedir. O n u n i k i oğlu B u m ı n (T'u-men) ve İstemi (She-üe-mi, Se-d-mi) tarihi vesikalarla kesinleşen i k i şahsiyettir. 36
37
PS 99 ve SS 84, A-hsien Şad'ı m a ğ a r a d a n çıktıkları ve Juan-juan'lara vassal ol dukları sırada lider olarak g ö s t e r m e k t e iken, CS, T T , W H T K ve T F Y K gibi kaynak lar, o n u o r m a n l ı k yerde seçimin yapıldığı mekanda bildirmekte, hatta B u m ı n ile aynı kişi o l d u ğ u n u söylemektedirler. SS 84 ve PS 99'un Büyük Yabgu (Ta Yehu)'dan bahsetmeleri de e n t e r e s a n d ı r . Büyük yabgu ile T'u-wu Yabgu aynı şahsiyet olarak g ö r ü l m e k t e d i r . H e r i k i kaynağın ifadesine g ö r e Büyük Yabgu z a m a n ı n d a Gök-Türklerin sayısı çok artarak kuvvetlenmişlerdi.
II - DEVLETİN KURULUŞUNDAN ÖNCE GÖK-TÜRKLER 1 •- Gök-Türklerin Tarih Sahnesine Çıktığı Sırada Orta Asya'nın Durumu IV. asrın sonlarına d o ğ r u Moğolistan'ın d o ğ u s u n d a bir güç olarak ortaya çıkan Juan-juan'lar, bazı H u n bakiyesi kütleleri ve Hsien-pi kabilelerini kendilerine bağ ladılar. Yine T ü r k asıllı olup kuzey Çin'de hakim olan T a b g a ç devletinin en büyük rakibi idiler. 551 yılına kadar Orta Asya'nın en büyük devleti olma özelliğini taşıdı lar. Jtıan-juan'ların, GÖk-Türkler tarafından imha edilişinden XIII. yüzyılda Cengiz H a n ' ı n onaya çıkışma kadar Moğollar, bu b ö l g e d e devlet k u r a m a m ı ş l a r d ı r . Juanjuan'ların yıkılışı, tamamen Gök-Türk devletin kuruluşuyla b a ğ l a n ü h d ı r . 386 yılında T ü r k asıllı boylar tarafından Ç i n ' d e tesis edilen T a b g a ç ( T o - p a ) devleti V. asrın ikinci y a n s ı n d a Budizm etkisiyle Türk bozkır kültürü hususiyetlerini kaybetti ve çinlileşerek W e i a d ı m aldı. 534 yılında da d o ğ u ve batı olmak ü z e r e ikiye ayrıldı. Doğu kısmı Gök-Türk devleti kurulmadan iki yıl ö n c e 550'de yıkıldı. Yerine Kuzey C h ' i devleti tesis edildi. Batı W e i devled ise 557 yılında C h o u hane danı olarak değişip ortadan kalktı. 3501i yıllarda Juan-Juan'lardan ayrılarak, M a v e r a ü n n e h i r ve Semerkand havali sinde devlet kuran Akhun'lar, başta bu bölge olmak ü z e r e , Iran ve Afganistan'da, hatta Anadolu'ya uzanan önemli tarihî akınlarda bulundular. Gök-Türk devleti ku r u l d u ğ u sırada, o n l a r ı n güney-batı k o m ş u s u oluyorlardı. Gök-Türk devleti bauya yayılırken, ilk Önce onlara çarptı. Gök-Türk-Sasanî ortak hareketi neticesinde 557 yılında yıkıldılar . 38
2 - Gök-Türklerin Tarih Sahnesine Çıkışı Gök-Türklerin h e n ü z Juan-juan'ları bozguna u ğ r a t ı p istiklâllerini kazanmala r ı n d a n ö n c e k i d u r u m l a r ı n ı çok fazla olmamakla birlikte kaynaklardan ö ğ r e n m e k 3 5
Na-tou-lu'rtun b u l u n d u ğ u metinler, C S 50, s. 908; T T 197, 1068a; T F Y K 956, 31, b; W H T K 343,
2687a. 3 6
A-hsien Şad'ın geçtiği metinler; C S 50, s. 908; SS 84 Gök. böl., s. 1864; PS 99 Gök.böl., s 3285; T T 197, 1068a; T F Y K 956, 31b; W H T K 343, 2687a. 3 7
Tu-wu Yabgu'nun b u l u n d u ğ u yerler, SS 84 Gök. böl. aynı yer; PS 99 G ö k . böl., aynı yer ve de H T S 215A Gök. böl. Ayrıca bkz. Liri En-hsierı, T u - c h ü e Ycn-chüe Yen
s
5
4
6
4
B u bilgi sadece T C T C 175 aynı yer'de mevcuttur.
A H M E T TAŞAĞIL
42
yola çıkan generallerden C h ' i n eyaleti bas k u m a n d a n ı T o u Jung-ting dokuz süvari k u m a n d a n ı n ı idare ederek, otuz bin kişi ile Kao Yüe-yüan'de A-po K a g a n i n karşı sına çıktı. B i r kaç defa yapılan ufak muharebelerde A-po başarısız oldu. Tam büyük bir karşılaşma olacak iken çinli kumandan T o u Jung-ting, Gök-Türklere gereksiz yere fazla askerin ölmemesi için her i k i taraf da bir kuvvetli, cesur kişiyi ortaya çıka rıp, dövüştürsün, kazanan taraf zafer kazanmış sayılsın, m a ğ l u p geri çekilip gitsin diye teklifte bulundu. Teklifi kabul eden GÖk-Türkler kendi adamları kaybetse bile saldırmayacaklarına dair söz verip, hemen bir süvariyi g ö n d e r d i l e r . Fakat, ortaya çıkan Çinli W a n Sui, Gök-Türk'ü yenip kafasını kesti ve geri d ö n d ü , Gök-Türkler sözlerinde durup savaşmadılar ve barış yemini edip gittiler . 250
Gök-Türk devletini b ö l m e planını hazırlayarak, imparatoruna s u n m u ş olan casus-elçi C h ' a n g Sun-sheng, bu sırada T o u Jung-tİng'in ordusunda kanat ordusu ge nerali olarak vazife yapıyordu. Daha sonra A-po'nun yanına elçi sıfatıyla giden bu şahıs, onu Işbara aleyhine kışkırttı. Ö n c e Işbara'nın Çin'e karşı her sefer düzenleyişinde galip geldiğini, A-po'nun h ü c u m a kalkıştığında ise yenildiğini, aslında bunun Gök-Türklerin utancı o l d u ğ u n u söyledi. B u şekilde Işbara'nın kasıtlı olarak A-po'ya yardım etmediğini imâ ediyordu, sonra A-po ile Işbara arasında da rekabet oldu ğ u n u belirtti. Z a m a n ı n zafer g ü n ü o l d u ğ u n u , A-po'nun ise d o ğ u ş t a n yüz karası b u l u n d u ğ u (annesi T ü r k asıllı değil) için Işbara gibi avantajlı olmadığını ileri süre rek, tahrik etmeye çalıştı. A r k a s ı n d a n Işbara'nın mutlaka kuzey tarafa yönelip, A p o ' m ı n hakimiyetini yıkacağından bahsederek onu korkuttu ve Işbara'ya karşı ken dinin k o r u n m a s ı n ı tavsiye etti. Çinli elçinin sözlerinden etkilenen A-po hemen bir adamını Ch'ang Sun-sheng i n b u l u n d u ğ u yere g ö n d e r d i . Burada da A-po'nun Işbara'dan k o p a r ı l m a politika sına Ch'ang Sun-sheng vasıtasıyla devam edilerek: T a r d u misâl gösterildi. Tardu'nıın Sui i m p a r a t o r l u ğ u ile işbirliği içinde olduğu için, Işbara'nın ona h ü c u m a cesa ret e d e m e d i ğ i n i , A-po'nun da aynı yolu seçmesinin gerektiği söylendi. Eğer bu şe kilde başarılı olursa d o ğ u ş t a n yüz karasının ortadan kalkacağı iddia edildi. E n so nunda niye hemen harekete geçmiyorsunuz diye soruldu. Neticede A-po, Ch'ang Sun-shengin sözlerinin hepsinin d o ğ r u o l d u ğ u n a i n a n d ı ve bir elçiyi onunla bera ber Çin sarayına gönderdi *'. 2
Ülkesi ihanetler ve tabiî felaketler sonucunda büyük karışıklıklara gark olan Işbara, A-po'nun da kağanlıktan k o p m a s ı n a m ü s a a d e etmek istemiyordu. Derhal kuzeye onun bölgesine yöneldi. Büyük bir h ü c u m l a A-po'yu ağır yenilgiye u ğ r a t a n Işbara, o n u n T a r d u ' n u n yanma k a ç m a s ı n a engel o l a m a d ı . A n c a k yakaladığı annesini ö l d ü r d ü ve onun boylarını kendine bağladı. Kaynakların ifadesine g ö r e arkasına bakmadan batıya kaçan ve Tardu'nun yanına sığman A-po, burada destek buldu. Tekrar eski topraklarını ele geçirmek için Tardu'nun verdiği askerlerle do ğuya harekete g e ç e n A-po'nun ordusunun sayısı yüz bin kişiyi buldu. Işbara ile sa vaşa tutuştular, defalarca ç a r p ı ş m a yapıldı. Işbara, yine o n u n ordusunu m a ğ l u p etmeyi b a ş a r d ı . 212
2 i 0
SS 39 T o u Jung-ting bio., s. 1151; SS 53 Shih Wan-sui bio-, s. 1354; T C T C 175, s. 5464-5465. Ancak, T o u Jung-ting'in biyografisinde A-po yerine I ş b a r a ' d a n bahsedilmektedir. 2 3 1
2 3 2
SS 51 C h ' a n g Sun-sheng bio., s. 1331; T C T C 175, s. 5465.
SS 51 C h ' n g Sun-sheng bio., s. 1331; SS 84 Gök. böl,, s, 1868; PS 99 Gök. bol., s. 3293; T C T C 175, aynı yer; T F Y K 995, 10b.
GÖK-TÜRKLER
43 2 3 3
Işbara'nın idaresine muhalif olanların arasına T'an-han K a ğ a n da katıldı. Bunun ü z e r i n e T'an-hanin b u l u n d u ğ u yeri de ele geçiren Işbara, onun idare ettiği boyları kendisine bağladı. Mağlup olup yalnız kalan T'an-han, Tardu'nun yanına sığınmak zorunda kaldı. Tşbara'nın kardeşi olan, bir başka boyu idare eden Ti-chinc h ' a ' n ı n da Işbara ile arasında anlaşmazlık bulunuyordu. O da isyan ederek, ken disine bağlı olan boylarla A-po'ya itaat ettiği gibi Askerî g ü c ü n ü o n u n ordusuyla birleş tirdi. Kendilerine Işbara'dan ayrıldıktan sonra Tardu'nun Çin ile m ü n a s e b e t kurma sını misâl alan A-po ve müttefikleri de bu hususta teşebbüse geçtiler. Elçi g ö n d e r dikleri Ç i n ' d e n Işbara'ya karşı kendilerine yardım edilmesini ve siyasî m ü n a s e b e t kurulmasını istediler. H e r ne kadar Işbara'nın kuvvetini kaybetmesi ülkesinde is yanlar çıkması Sui i m p a r a t o r l u ğ u n u n işine geliyordu ise de tamamen ortadan kalkması Çin'in menfaatlerine uygun değildi. Ç ü n k ü Işbara'nın m a ğ l u p olarak ber taraf edilmesi sonucunda kıırulucak yeni bir siyasî güç Çin'e çok daha fazla zarar verebilirdi. B u n u göz ö n ü n e alan Sui imparatoru Wen, A-po'ya y a r d ı m a razı ol madı. Gök-Türk ülkesinde karışık durumun devamını tercih e t t i . 2M
Gök-Türk ülkesinde bu iç mücadeleler s ü r ü p giderken Çin'e saldırmak da ih mal edilmiyordu. 583 yılında (ağustos ayı) Çin'in You eyaleti Gök-Türkler tarafın dan işgal edildi. B u eyaletin muhafazasıyla memur baş kumandan L i Sui karşıla r ı n d a durmaya çalıştı ise de oıı g ü n devam eden savaş neticesinde yenildi. Savaş m e y d a n ı n d a çinlİ subayların dahi çoğu ölmüştü . Aslında daha ö n c e Gök-Türkleri m a ğ l u p etmeyi başarmış ve Moğol kabileleri Ch'i-tan, Hsi ve K'U-rno-hsi'ler, ondan korkarak Çin'e itaat e t m i ş l e r d i . Ağır bozguna u ğ r a y a n L i Sui, çareyi Sa-ch'eng'(kale)a kazmakta buldu. Takip eden GÖk-Türk kuvvetleri bu kaleyi kuşattılar. Sağlam olmayan kale duvarları sebebiyle kaledeki çinliler çarpışmak zorunda kaldı. Sabah g ü n ışımasından akşam karanlığına kadar muharebeler yapılıyordu. Çin or dusunda yiyecek sıkıntısı baş g ö s t e r d i ğ i n d e , bazı Çinliler geceleri gizlice gidip, G ö k - T ü r k l e r d e n hayvan ve darı çaldılar, Gök-Türkler daha sonra bunun farkına vardılar ve hazırlıklar yaparak çinlileri öyle beklediler. Her halde çinliler bir daha gidemediler ki; orduları aç olarak savaşmak zorunda kaldı kaydı v a r d ı r . Neticede Çin savaş arabaları perişan bir şekilde Gök-Türklerin eline geçti. Kumandan L i Sui ve yüzden fazla kişi tekrar kaleye d ö n d ü . Bunların da çoğu yaralı idi. Gök-Türkler, bu çitıli kumandam canlı yakalamak istiyorlardı. Bir elçi g ö n d e r i p teslim olmasını istedilerse de çinli kumandan kabul etmedi. Askerlerine ateşli bir k o n u ş m a yaptıktan sonra ileri atılan L i Sui, Gök-Türkler tarafından oklanarak ö l d ü r ü l d ü " . K u m a n d a n ı n kimliği kaynaklarda belirtilmeyen Gök-Türk ordusu iç karışıklıkların olanca hızıyla devam ettiği bir zamanda dahi Çin'e ağır bir darbe vurmayı başarmış ve zaferle d ö n m ü ş t ü . Lideri kaynaklarda belirtilmeyen bu kuvvetin Işbara'ya bağlı olması muhtemeldir. Zaten diğerlerinin güçlerini sadece Işbara'ya yönelttikleri bilinmektedir. 535
23h
237
23
2 3 8
L i n En-hsien yaptığı soy k ü t ü ğ ü üstesinde T'an-han'dan bahsetmemektedir, b k i . T ' u - c h ü e Yenclıiu, s. 14. 2 3 4
SS Gök. böl., s. 186% PS 99 Gök. böl., s. 8293; T C T C 175, s. 5465.
2 3 5
T C T C 175, s. 5466.
2 3 6
SS 37 Li Sui bio., s. 1123.
2 3 7
T C T C ayın yer.
2 3 8
SS 37 L i Sui bio., aynı yer; T C T C 175 aynı yer.
44
A H M E T TAŞAĞIL 239
B u h ü c u m l a r ü z e r i n e çinli devlet a d a m l a r ı n d a n Kao K u n g , Ning, Yû Ch'ingtse , Yüan eyaletine, Gök-Türklere sürpriz saldın için gönderildiler . 240
241
Gök-Türk ülkesindeki karışıklıklar bir türlü d u r m a d ı ğ ı için bazı T ü r k boyları kopma n o k t a s ı n a gelmişti. Devlete bağlı askerlerin sayısı azaldı. 584 yılının Nisan ayında Su-ni boyu kadm-erkek on binden fazla insanla Çin'e gidip, Sui imparator l u ğ u n a b a ğ l a n d ı . Batı Gök-Türk kağanı Tardu, Çin ile Işbara'ya karşı ittifak yap mayı teklif etti . B u yılın haziran ayında Ta-hsing-tien (saray)'de Kore, T'u-yü-hun ve Gök-Türk (ihtimal Tardu), elçileri için eğlence tertip e d i l d i . 242
243
d-Işbam'nın
Çin'in Siyasî Üstünlüğünü
KabulEdişi:
552 yılında k u r d u ğ u tarihten itibaren her yönüyle Orta Asya'nın en büyük dev let olan Çin'e karşı daima ü s t ü n l ü k kuran Gök-Türk devleti başta Çin entrikaları, tabiî felaketler neticesinde g ü c ü n ü kaybetmişti. Çin'e karşı çok büyük zaferler ka zandığı ve kazanacağı bir sırada T a r d u İhanet ederek, kendisine bağlı kuvvetlerle savaş m e y d a n ı n ı terketmişti. İkinci ihanet y e ğ e n i n d e n geldi. (Jan-kan) Çinli casus Ch'ang Sun-sheng'ın tahrikiyle, Töles boylarının isyan ettiğini söyleyerek, kandır dığı amcasını Ç i n ' d e n geri d ö n d û r t t ü . A-po, T'an-han ve kardeşi Ti-chin-ch'a da karşısına geçtiler. Neticede kanlı bir iç savaş başladı. Buna ilaveten kıtlık ve hasta lık çıkınca devlet bir büyük darbe daha aldı. Otuz yıldan beri Gök-Türklere karşı hiç bir askerî başarısı bulunmayan Çin, casus Ch'ang Sun-sheng'm hazırladığı en trika planı ve tahrik faaliyetleri sonucu birden bire avantajlı duruma geçti. Tam bir k a r m a ş a içine s ü r ü k l e n e n Büyük Gök-Türk devleti siyasî açıdan üçe b ö l ü n m ü ş t ü . Tardu, uzakta batıda müstakil olarak, h ü k ü m s ü r d ü ğ ü İçin, Işbara'nın h ü c u m l a r ı n a maruz kalmadı. Dolayısıyla askerî ve siyasî gücü gittikçe artu. Ç ü n k ü bu esnada A-po, T'an-han ve Ti-chin-ch'a İttifakıyla uğraşmak mecburiyetinde kalan Işbara, sadece Çin'e a k ı n l a r d a bulunabiliyordu. Fakat, Tardu'nun b u l u n d u ğ u yer çok uzaku. Oraya uzanma fırsatını bulamamıştı. Ancak, iç savaşın uzun sürmesi ne ticede Işbara'yı yıldırdı. Kendi hakimiyetinin devamı için dış destek aramaya baş ladı. Gök-Türk geleneğine g ö r e koca ö l d ü k t e n sonra dul kalan üvey anne ile ölenin oğlu veya kardeşi evlenirdi. 580 yılında Taspar K a g a n i n evlendiği Choıı h a n e d a n ı prensesi Ch'İen-chin, o n u n ö l ü m ü ü z e r i n e dul kalmıştı. Işbara, kağan olunca töre lere uygun olarak onunla evlendi. Hatta onun etkisinde kalıp, yeni kurulan Sui ha n e d a n ı n a savaş dahi açmıştı. Askerî ve siyasî gücü azalan Işbara, hatunun Çinli olu ş u n d a n faydalanmayı d ü ş ü n d ü . B u fikre prenses de katıldı ve kendisi Ç i n ' e elçi g ö n d e r e r e k soyadının değiştirilip, Sui ailesinin soyadı Yang-shih'yı almayı rica etti. 2 4 4
(584 kasım) . Prensesin bu mektubundan hayli m e m n u n o l d u ğ u anlaşılan Sui imparatoru Wen, derhal H s ü P'ing-ho'yı elçi olarak g ö n d e r i p , Ch'İen-chin prense2 3 9
SS 41 Kao K u n g ' u n bio.'de bu konuda bilgi b u l u n m a m a k t a d ı r .
2 4 0
SS 40 Yü Ch'ing-tse'nm bio.'de b u konuda bilgi yoktur.
2 4 1
T C T C 175, s. 5467.
2 4 2
T C T C 176, s. 5473; SS 1 i m p . böl., s. 21.
2 4 3
SS 1 i m p . böl., aynı yer.
2 4 4
SS 84 G ö k . böl., s. 1868; PS 99 Gök. böl., s. 3293; T C T C 176, s. 5475.
GÖKTÜRKLER
45 245
sin adını Ta-i (Büyük Gönüllü) şeklinde d e ğ i ş t i r d i . Bu arada Sııi imparatorlu ğ u n u n C h i n bölgesi prensi Kuang sınırlara mevzilenmişti ve Gök-Türklere h ü c u m etmeyi d ü ş ü n ü y o r d u . L a k i n , Gök-Türk h ü k ü m d a r ı n ı n hatununun söz konusu te ş e b b ü s ü n d e n etkilenen imparator, Kuang'a saldırı izni vermedi. Çin ile dostça mü nasebetlerin başlamasını fırsat bilen Işbara bir elçiyle Sui imparatoruna bir mektup yolladı. Işbara bu mektupta "Bu yıl 9. ayın 10. g ü n ü Gökte d o ğ m u ş Büyük GökT ü r k ' d e n , yeryüzünün bilge ve kutsal g ö ğ ü n oğluna; İl Küllüg Şad Baga Işbara Ka ğan, Büyük Sui imparatoruna mektup g ö n d e r i r ; Elçi K'ai-fu unvanlı Hsü P'ing-ho yanımıza ulaştı. T e n e z z ü l d e bulunarak sözle d u r u m u bildirdi. Hepsi duyuldu. İm parator eşimin babası İse kayın pederim olur. Bundan dolayı kızın babası o l d u ğ u için oğul statüsünde olmalıyım. Her ne kadar sınırlan farklı ise de duygular ve dü şünceler aslında bir, şimdi eski akrabalığı yeniden kavuşturalım, oğul oğul, torun torun on bin nesil keslimesin, T a n r ı şahit olsun ki; hiç bir zaman karşı gelinmeye cek, bu ülkenin sahip olduğu koyun ve atların hepsi imparatorun s ü r ü ş ü d ü r . Ora daki b ü t ü n ipekli kumaşlar, b u r a n ı n malıdır. B u nasıl garip karşılanabilir?" dedi. Bu mektupla İyice pekişen dostça ilişkilerin Sui i m p a r a t o r l u ğ u tarafından da devam ettirilmek istenildiği anlaşılıyor. Suİ imparatoru da mukabiİ elçi g ö n d e r e r e k Işbara'ya mektup sundu. Söz konusu mektupta da Çin imparatoru "Büyük Sui gö ğ ü n oğlu İl Küllüg Şad Baga Işbara Kagan'a mektup g ö n d e r i r ; mektubunuzu aldık, büyük samimiyetinizi öğrendik. Mademki, I ş b a r a i u n kayın pederiyim, b u g ü n öteki o ğ u l l a r ı m d a n farklı g ö r m ü y o r u m . Madem k i , eski akrabalık ve h ü r m e t fikrinde, genelin dışında şimdi özel olarak büyük vezir Yü Ch'ing-tse'yı, kızım ve Işbara'yı görmesi için g ö n d e r i y o r u m " dedi . 24fi
Mektuplarla başlayan ve gelişen Gök-Türk-Çin ilişkilerinde aruk akrabalık ku rulma d ö n e m i n e girilmişti. B u çerçevede gönderilen elçi büyük-vezir{başbakan) Yü Ch'ing-tse ve yardımcısı araba süvarileri generali C h ' a n g Sun-sheng, Gök-Türk merkezine vardılar, O t ü k e n ' d e yapılacak törenle Işbara'ya hukuken Sui imparato runun d a m a d ı rütbesi verilecekd. Bunun için hazırlıklar yapan Işbara, askerlerini hediyelerini ve diğer mallarını dizdi. O t u r d u ğ u halde çinlİ elçiyi karşıladı. Ayağı rahatsız olduğu kalkamayacağını, ayrıca baba ve a m c a l a r ı n d a n beri kimsenin insan ların ö n ü n d e egihuediğini belirtti. Çinlİ elçi Yü Ch'ing-tse, o n u azarlayarak kalkma sında ısrar ederken, devreye giren Işbara'nm hatunu Ch'ien-chin prenses" kağanın çok m ü c a d e l e l e r geçirdiğini, ayrıca kurt tabiatlı o l d u ğ u n u söyledi. Neticede yar dımcı elçi Ch'ang Sun-sheng da ısrarlara katıldı. Bu şahıs Gök-Türkler ve Sui'in iki sinin de büyük ülke olduğu için oğlu sayıldığını, o ğ u l u n da babaya saygı göstermesi gerektiğini a ç ı k l a d ı . Daha fazla dayanamayan Işbara eğilerek, imparatorun mektubunu aldı. Sonra başına g ö t ü r d ü . Çok utanmıştı y a n ı n d a k i devlet adamları büyük bir ü z ü n t ü içinde ağlamakta idiler. Bir kere taviz koparmayı başaran Çinli elçi Yü Ch'ing-tse, baskısına devam ederek, I ş b a r a ' n m vassal o l d u ğ u n u ilân etme sini istedi. Buna şaşıran Işbara" nasıl vassal olurum?" diye bağırdı. Küstah tavrını s ü r d ü r e n Yü Ch'ing-tse" Sui ülkesinin vassalı o l d u ğ u n u ilan et, tıpkı bir köleliğin ilânı gibi" dedi. Arkasından Işbara "Sui İ m p a r a t o r u n u n vassalı ve kölesi o l d u ğ u n u , 247
2 4 5
T C T C 1 7 6 , aynı yer; T F Y K 978, 166.
2 4 t i
SS 84 G ö k . böl. s. 1868; PS 99 Gök. böl., s. 3293. T C T C 176, s. 5476; T F Y K 978, 17a-b. S.Jachid, T r a d e , Peace and War Between T h e N o m a d i c Altaic and ihe Agricultural Chinese' Pien-cheng, 1, 1970, s. 75. 1
2 4 7
SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1332; T C T C 175, 5466.
A H M E T TAŞAĞIL
46
elçi Yü C h ' i n g - ı s c i n g ü c ü n ü kabul ettiğini" söyledi. Sonra Yü Ch'ing-tse'ya bin bas at sundu ve kız kardeşiyle evlendirdi *. 34
Işbara'ya Çin imparatorunun d a m a d ı u n v a n ı n ı n verdiği bu t ö r e n hadiseyle i l gili b ü t ü n kaynaklarda teferruatıyla anlatılmıştır. Çin'e karşı çok büyük darbeler indiren Gök-Türk devletinin siyasî platformda Sui h a n e d a n ı n d a n d ü ş ü k seviyede yer alması Çinli tarihçiler tarafından oldukça ö n e m l i bir şekilde g ö s t e r i l m i ş t i r . Gök-Türklerin kazandığı zaferleri çok kısa bir iki kelimeyle ifade eden Çinli tarih yazarları kendi başarılarını daima uzun uzun b ü t ü n detayıyla kaydetmektedirler. 20
Doğu Gök-Türk devletinin h ü k ü m d a r ı Işbara, Sui h a n e d a n ı y l a yakın ilişkiler içerisine girerken, ülke içindeki muhalifleri gittikçe kuvve deniyordu. T'an-han ve Ti-chin-ch'a'nm katılmasıyla A-po'nun gücü bir çığ gibi b ü y ü d ü . Kaynakların "sel gibi büyüdü" diye ifade e t t i ğ i bu güç, devletin merkezi O t ü k e n ' e kadar ulaşmıştı. Batıda da Altay dağları aşılmış Kuca, H a m i ve Ban ülkelerinin b ü t ü n S o ğ d i a ı ı ve Tölcs b o y l a r ı o n a b a ğ l a n m ı ş ve Batı G ö k - T ü r k l e r i diye a d l a n d ı r ı l m a y a başlanmıştı . 250
2 5 1
2 5 2
253
O n l a r ı n hızlı bir şekilde b ü y ü m e l e r i Sui i m p a r a t o r l u ğ u n u n dikkatini çeki yordu. Derhal iyi ilişkiler tesis etmek maksadıyla harekete geçildi. Yüan C h ' i adlı elçi A-po'nun yanma gönderildi. A-po'nun yanına varan elçi ona hediyeler s u n m u ş ve aziz k ı l m ı ş t ı . B u arada Gök-Türk devletine bağlı d o ğ u d a k i Moğol kavimle rinden K'u-mo-hsi'ler, Işbara'nm Çin'e vassal olması üzerine, Çin'e elçi göndermiş ler ve siyasî İlişki kurmak istediklerini bildirmişlerdi. Ancak, cinliler bu tekliflere kesin olarak cevap vermeyip, oyalama yoluna gitmişlerdi . 254
255
e - Işbara'nm
Çin'den Askeri Yardım Alması:
Askerî gücü zayıflayan ve siyasî y ö n d e n Sui i m p a r a t o r l u ğ u n u n tesirine giren Işbara, arnk muhaliflerine karşı d u r a m ı y o r d u . 585 yılının eylül ayında Tardu'nun h ü c u m l a r ı n a maruz kalarak sıkışU. Doğudaki Moğol Ch'i-tan'lar da devletin karışık durumunu fırsat bilerek itaatten vazgeçmişler ve tehlike oluşturmaya başlamışlardı. Bu durumdan kurtulmak için Çin'e elçi g ö n d e r e r e k , kendisine bağlı boylarla Gobi Çölü'nün güneyine geçip, Paİ-lao mıntıkasında bir süre geçici yerleşmek istediğini bildirdi . 256
2 4 8
SS 40'claki Yü Ch'ing-tse'nııı bio., a. 1174'de kız kardeşiyle değil kızıyla e v l e n d i r i l d i ğ i kayde dilmiştir. Ayrıca yine burada I ş b a r a ' n m kardeşi yabgunun (Ch'u-lo-hou)da eğilerek selâm v e r d i ğ i n d e n balısedi İm ektedir. 2 4 9
B u hadiselerin g e n i ş bir şekilde kaydedildikleri yerler SS 84 Gök. b o l , s. 1868; PS 99 G ö k . böl., s.3293-3294; SS 40 Yü Gh'ingt-se b i c , s.1174; SS51 Ch'ang Sun-shcng bio., s.1331; T F Y K 978,17a, b. 2 M
T C T C 1 7 6 , s. 5482.
2 5 1
İki yüz yıl s ü r e n Gök-Türk tarihi içinde m ü h i m roller oynayan S o ğ d ' l u l a r ı n vaziyeti h a k k ı n d a bkz. E.G.Pulleyblank "A Sogdian Colony Inner Mongolia", T P , X X L 1 , 1952, s. 317-356; S.G. Klyastorny," Sur les Colonies Sogdierınes de la Haute Asie", U A J h b , X X X I I , 1-2, 1961, s. 65-97. 2 5 2
B u boylar Ch'i-pi, P'u-lo-ehih, 1-shih, Su-p'o, Na-ho, Wu-huan, H o - k u (Uygur), Ye-shih ve Yü-nihuan, bkz. SS 84 Tölcs. böl., s. 1879. 2 6 3
2 5 4
T C T C 176, aynı yer; SS 84 Batı Gök. böl. 1875; PS 99 B a n Gök. b ö l . s. 3299-3300. SS 1 imp. böl., s. 22; T C T C 176 aynı yer. T F Y K 998, 6b.
2 5 6
SS 84 Gök. böl., s. 1869; PS Gök. böl., s. 3294.
COK-TURKLER
47
Suİ imparatoru Wen, onun bu isteğini kabul ettiği gibi Chin bölgesi prensi Kuang'a askerleriyle Işbara'ya yardım etmesini emretti. Bu prens, Işbara'ya refakat edecek ve elbise, araba ve hizmetçi sunacaku. Gerekli yardımları alan Işbara, batıya yöneldi. A-po'ya saldırıp onu bozguna uğrattıktan sonra karısını ele geçirdi . Bu mağlubiyete uğrayan A-po'nun elinde tuttuğu kendi kendine A-po adını verdiği ül kesi boşaldı. Çinli subaylar da bu savaşta Işbara lehine katkılarda bulunmuşlardı. Neticede Işbara kaybettiği bütün yerlerin ve kuzeyin en ıssız bölgelerinin tekrar hakimi oldu* , 251
58
Eski gücüne tekrar kavuşan Işbara, bir mektupla Çin'e elçi göndererek, yar dımlarından dolayı teşekkür ettiğini, gökte iki güneş olmadığı gibi, yerde de iki hükümdar olmayacağını, Büyük Sui imparatorunun gerçek imparator olduğunu, kendisinin hiç bir zaman Çin'e karşı tehlike oluşturmayacağını, ona hayranlık ve saygı duyduğunu ilelebed bağlı kalacağım bildirdi . Arkasından oğlu Ku-ho-chcn Tegin'İ başkent Ch'ang-an'da ikâmet etmek üzere gönderdi. Ekim ayında bu tegin, Ch'ang-an'a vasıl oldu. Sui imparatoru tesis edilen bu kadar iyi ilişkiye rağmen Işbara'ya halâ şüphe ile bakıyordu. Bunu yayınladığı "Her ne kadar Işbara ile barış akdedümişse de, şimdi vassal olarak kalması daha uygundur" İfadesini ih tiva eden bir fermanından anlıyoruz. Bundan dolayı Çin imparatorunun fermanı sunulmuş olmasına rağmen yine de diğer vassallara verilen özel unvandan tevcih edilmemiştir . 159
260
361
Işbara'nm oğlu K'u-ho-chcn için iç-sarayda eğlence tertip edildi. Bu eğlence sı rasında iınparatoriçeye dahi takdim edilip, kendisine çok fazla hürmet edildi. Bu durumdan çok memnun olan Işbara, bundan sonra her yıl hediye göndermeyi hiç kesmedi . 333
Aruk iyice Sui imparatorluğunun tesirine giren Işbara'ya Çinliler 586 yılının birinci ayında Gök-Türklere takvim (Çin saltanat devresi) sundular. Bu siyasî alanda Çin'e bağlanmanın bir başka işareti idi . 586 yılında Ch'i-tan'lar ile Gök-Türkler arasında meydana gelen savaşları önlemek için Sui imparatoru elçiler göndererek, her iki tarafı azarlayıp çatışmalarını önledi. 586 yılında muhteviyau açık olmayan GÖk-Türk akınlarının Çin sınırlarına uğradığı görülmektedir. Buna göre bu yıldaki söz konusu Gök-Türk akınları yüz elli bin süvariye kumanda eden çinli Wei-chao prensi Fan ve Tu Cheng tarafından önlenmiştir . 263
264
PS 99 Gök. böl., 5. 3294'de ö n c e A-po'nun canlı olarak yakalandığı ifadesi sonra tekrar Ch'u-Ioh o u (Baga Kağan) t a r a f ı n d a n yakalandığı ifadesi vardır. 2 5 0
Bkz. yukanda not 254.
2 5 9
T C T C 176, s. 5483; PS 99 aynı yer; söz konusu m e k t u b u n daha geni? şekli SS 84 G ö k . Böl., s. 1869'da kayıtlıdır. 2 6 0
K'u-ho-chenin ismi SS'da K'u-harı-chen olarak zikredilmiştir.
2 6 1
T F Y K 9 7 0 . 2b; T C T C 176, aynı yer,
2 6 2
T T 197, 1068c; T C T C 176, aynı yer.
2 6 3
SS 1 i m p . b ö l . , s. 23; T C T C 176, s. 5485. L . Bazin, b u hadiseyi hatalı olarak 12 hayvanlı T ü r k takviminin Ç i n l i l e r d e n G ö k - T u r k l e r e g e ç m e s i ş e k l i n d e y o r u m l a m ı ş t ı r , bkz. Les Calendriers A n c ı e n T u r k s Et Mediewaux, L i l l e , 1974, s. 157. B u T ü r k takvimi için ayrıca bkz. O . T u r a n , 12 Hayvanlı T ü r k Takvimi, İstanbul, 1941 ve de Kafesoğlu, T ü r k M i l l i K ü l t ü m , s. 329, 330. 2 6 4
Sui i m p a r a l o r ı m ı ı n ı-lçi g ö n d e r m e s i sadece T F Y K 996, H a ' d a ; C ö k - T ü r k a k ı n l a r ı ve b u n l a r ı n d u r d u r u l m a s ı SS 44 Wei-chao wang bio., s. 1224 ve de SS 54 T u C h e n g bio., s. 1366. L i u bunlardan bahselmcmektedir.
48
A H M E T TAŞAĞIL 26
587 yılının mayıs ayında * o ğ l u n u Çin'e elçi olarak g ö n d e r e n Işbara, H e n g ile Tai eyaletleri a r a s ı n d a kalan bölgede avlanmak için izin istedi. B u n u kabul eden Çin imparatoru elçiyle içki ve yiyecek yolladı. Işbara, Sui imparatorunun g ö n d e r diklerini büyük bir saygıyla kabul ettikten sonra ava çıktı. Bir g ü n d e kendi eliyle on sekiz geyik ö l d ü r m ü ş t ü . B u n l a r ı n bir kısmını İ m p a r a t o r Wen'a s u n d u * . Son bir kaç senedir, bu topraklara akın yapılmadığı, Çinlilerin avcılığı sevmemeleri yüzün den buradaki av hayvanı sayısında artış olmuştur. Diğer taraftan Gök-Türklerin ve öteki Orta Asya'lı kavimlerin nişancılıkta mükemmellikleri zaten biliniyordu. B u n dan dolayı bir g ü n d e on sekiz geyik ö l d ü r d ü ifadesi mübalağalı kabul edilmemeli dir. 2
Av bittikten sonra Tsu-ho garnizonuna varan Işbara, ateşlenerek hastalandı. Bir aydan fazla hasta yattıktan sonra öldü. O n u n ö l ü m ü n d e n dolayı üç g ü n yas ilân eden Çin imparatorunun çok ü z ü l d ü ğ ü anlaşılıyor. B u matem sebebiyle Çin sara yında b ü t ü n işler ü ç g ü n d u r d u r u l m u ş t u . T'ai-ch'ang unvanlı cenazeleri İdare eden çinli de Gök-Türklere gönderilmiş, beş bin top ipek s u n u l m u ş , o n u n defin mera siminde kurban kesilmiştir . 267
2 - Baga Kağan Devri (587-588) Işbara Kağan ö l m e d e n ö n c e , kendinden evvel olageldiği ü z e r e o ğ l u yerine yabguluk vazifesi ifa eden kardeşi Ch'u-Io-hou'yu Doğu Gök-Türk t a h t ı n a vasiyet etti. B u n u yaparken de oğlu Yung-yü-lü'nün zayıf ve ç e k i n g e n o l m a s ı n a sebep gös t e r m i ş t i . Tahta geçemeyip kağan olamayan Yung-yü-lü bu duruma itiraz etmedi. Bilakis a m c a s ı n a destek verdi. Aslında Yabgu Ch'u-lo-hou, k e n d i s i n i n y e ğ e n i tarafından tahta çağrılışında ö n c e ş ü p h e l e n m i ş ti. B u ş ü p h e l e n m e d e n kaynaklana rak amca-yeğen a r a s ı n d a bir i k i mektup teatisi oldu. Gök-Türk tarihi İçin çok önemli d e ğ e r e sahip bu m e k t u p l a r ı n tam tercümesini vererek durumu açıklamayı daha uygun buluyoruz: "Biz Gök-Türkler, M u k a n Kagan'dan beri daima esas kadın lardan d o ğ a n ç o c u k l a r d a n büyük kardeşlerin yerine k ü ç ü k k a r d e ş l e r geçmiştir. Zorla taht gaspedilip, ataların usulleri bir kenara atılıp, saygı gösterilmiyor; sen tahta geçersen ben seni selâmlamaktan korkmam". Yung-yü-lü tekrar elçi g ö n d e r i p Ch'u-lo-hou'ya dedi ki: "amcam ve babam ayrı v ü c u d iseler de birleşmişlerdi. Ben onların çocuğuyum. Fakat, nasıl çocuktan isyan edeceği fikrine düşersiniz? A m c a m gençlere m i tenezzül ediyor? Ayrıca b a b a m ı n emri var. O n u m u çiğneyeceğiz? am camın hiç ş ü p h e etmemesi arzusundayım, bunu ortadan nasıl kaldırabiliriz?" . B u arada Yung-yü-lü k ü ç ü k k a r d e ş i Ju-tan Tegin'i, H o t e n ' i n yeşim taşlarıyla Çin'e g ö n d e r e r e k , bunları sundu . 268
269
2711
Neticede kağan olarak tahta g e ç e n Ch'u-lo-hou yabgu u n v a n ı n ı bıraktı ve ye rine Baga (Mo-ho) Kağan unvanını aldı. Yeğeni Yung-yü-lü ise yabgu o l d u . Yeni kağan da siyasî olarak Çin'in ü s t ü n l ü ğ ü n ü kabul ediyordu. B u n u belirtmek için de 271
2 6 5
SS ! i m p . b ö l ' d e 3 ay; SS 84 G ö k . b ö l / d e 1. ay; T C T C 175'de 2. ay olarak kaydedilmiştir.
2 6 6
SS 84 G ö k . böl., s. 1870; PS G ö k böl., s. 3295; T F Y K 997, 7a.
2 6 7
SS 84 Gök. böl., ayrı. yer; PS 99 Gök. böl., aynı yer; T T 197 aynı yer.
m
T C T C 176, s. 5489; SS 84 Gök. böl., s. 1870; PS 99 Gök. böl., s. 3295.
2 6 9
B u bilgilerin en iyi zaptedildigi yerler T C T C 176, s. 5490; SS 84 Gök. böl., s. 1870'dir.
2 7 1 1
B u bilgi sadece T F Y K 970, l b ' d e kayıdıdır.
2 7 1
Bkz. y u k a r ı d a not 267.
COR-TURKLER
49
hemen elçi g ö n d e r e r e k bağlılığını bildirdi. Sui imparatoru da karşılık olarak araba ve süvari generali Ch'ang Sun-shengi özel elçi sıfatıyla g ö n d e r i p , Baga K a g a n i s e l â m l a d ı , ayrıca davul ve sancak s u n d u . Çinli elçi Baga K a g a n i n y a n ı n a vardığında kağan 582 yılından beri devletin içini kemiren, yıllarca s ü r e n iç sa vaşlarla g ü c ü n ü zayıflatan A-po'yu ortadan kaldırmak için destek istedi. A-po'nun daha ö n c e T a n r ı tarafından cezalandırıldığını 5-6 bin süvariyle dağların vadilerin a r a s ı n d a yaşadığını, o n u yakalayıp, Çin'e sunmak arzusu taşıdığını belirtti *. Sui imparatorunun da uygun görmesiyle bauya A-po'nun b u l u n d u ğ u yere h ü c u m eden Baga Kağan, onu canlı yakaladı. Aslında A-po'nun askerlerinin çoğu gidip, Baga Kagan'a kendileri teslim o l m u ş l a r d ı . Canlı yakalanan A-po'nun ö l d ü r ü l m e s i n e izin için tekrar Sui imparatoruna m ü r a c a a t edildi. B ü t ü n bu hadiseler sırasında Çin imparatoruna yapılan m ü r a c a a t Doğu Gök-Türk d e v l e ü n i n Sui tesirine ne kadar çok girdiğini g ö s t e r m e k t e idi. Bundan sonra A-po'nun akıbetinin ne olacağı ko nusu Çin sarayında müzakereye açıldı. Bazı Çinli devlet adamları canlı olarak Çin sarayına g e ü r ü l i p halka gösterilmesini teklif ederlerken, bazıları da hemen öldürtülmesi tavsiyesinde bulundular. Ancak, Sui imparatoru b u n l a r ı n hiç birinden tat m i n olmadı. Gök-Türklerin iç y ü z ü n ü en iyi tanıyan Ch'ang Sun-sheng'in fikrini almak istedi. Casus Ch'ang Sun-sheng "Eğer Gök-Türkler Çin'e saldıracak oldukla rında, onlara karşı savaşmak gerekeceğini, şimdi kardeşlerin birbirlerini mahvet mek zorunda olduklarını; A-po'nun s u ç u n u n devleti kötü idare edememesi değil, çok kötü ekonomik sıkıntı içinde b u l u n m a s ı n d a n kaynaklandığını, dolayısıyla öyle bir tehlike a n ı n d a A-po'nun varlığının onları uzaklara çekeceğini, ikisinin anlaşma larının bir araya gelmelerinin ise hiç bir zaman m ü m k ü n olmayacağını" söyledi . Devlet a d a m l a r ı n d a n d ü k Kao Kung da "efsanevî Çin İ m p a r t o r u H s ü a n Yüan'den beri kuzey yabancılarının sınırları her zaman taciz ettiğini, o sırada ise Baykal G ö l ü n ü n k e n a r ı n d a çok fakir ve Çin'e bağlı köle d u r u m u n d a o l d u k l a r ı n ı , tarihte hiç bir zaman böyle bir vaziyetin gerçekleştiğinin duyulmadığını, dolayısıyla hayatta kalıp, siyasî olarak varlıklarını s ü r d ü r m e l e r i n i " tavsiye e t t i . Sui imparatoru Ch'ang Sun-sheng ve Kao Kung'un fikirlerini Çin'in menfaatlerine daha uygun bularak kabul etti . 273
27
274
275
276
277
Baga Kağan, 589 yılında batı tarafına d o ğ r u adını ö ğ r e n em ediğim iz bir ülke üzerine d o ğ r u sefere çıku. B u sefer esnasında yapılan bir savaşta a l n ı n d a n okla vu rularak " öldü. Biz A-po tehlikesini ortadan k a l d ı r d ı k t a n sonra Baga K a g a n i n Tardu'yu da yenip devletin birliğini yeniden sağlayacağını d ü ş ü n e r e k , bu komşu ülkenin Batı Gök-Türk devleti olması ihtimali b u l u n d u ğ u n u söylemenin lüzumlu o l d u ğ u n u söylüyoruz. Ancak, kaynaklarımızda bu hususta maalesef yeterli bilgi yoktur. 27
2 7 2
S S 5 1 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1332 ve de bkz. not 269. B u bilgi yani Baga Kagan'ın Ç i n ' d e n deslek istemesi kaydı sadece SS 51 Ch'ang Sıın-sheng bio., s. 1332 de vardır. A-po'nun askerlerinin gidip, Baga'ya teslim olması sadece T C T C 176, s. 5490'da b u l u n m a k t a d ı r . SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1332; T C T C 176, s. 5490. T C T C 176, s. 5490 ve de T T 197, 106Sc'de ayrıca et ve kemik b i r b i r i n i parçalıyor, güveyi kış kırtalım ifadesi vardır. B u m ü z a k e r e l e r i n kaydedildiği yerler: SS 84 G ö k . böl., s. 1871; PS 99 G ö k . böl., s. 3295; T C T C 176, aynı yer; SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., aynı yer; SS 41 Kao K u n g bio., s. 1179-1184'de bu konuda bilgi b u l u n m a m a k t a d ı r . SS 84 C ö k . böl., s. 1871; PS 99 G ö k . böl., aynı yer; T C T C 176, s. 5498. 2 , î
2 7 4
2 7 5
2 7 6
2 7 7
2 , 8
50
A H M E T TASAGIL
Kaynaklarda ifade edildiği üzere Baga (Ch'u-lo-hou) 'nın g ö r ü n ü ş ü diğer Gök¬ T ü r k k a ğ a n l a r ı n d a n çok farklı idi. O uzun yanaklı, sırtı kambur ve açık renk yüzlü idi. B u n u n y a n ı n d a cesur ve akıllı o l d u ğ u da v u r g u l a n m ı ş u r . 279
3 - Tou-lan Kağan Devri (588-600) Baga K a g a n i n beklenmedik ö l ü m ü n d e n sonra devlet adamları yabguluk vazi fesini ifa eden Işbara'nın oğlu Yung-yü-lü'yü tahta geçirdiler. Tahta çıktıktan sonra unvanı Hsİe-chia-ch'i-to-na tou-lan Kağan o l d u . O da Çin ile m ü n a s e b e t l e r i n i iyi derecede tutmak için saraylarına elçi g ö n d e r d i . Kendisine üç bin top mal sunuldu. Her yaz sonunda devamlı Ç i n ' e elçi g ö n d e r e r e k vergi sunuyordu. G ö k - T ü r k devleünin k u r u l u ş u n d a n itibaren ilk defa böyle bir olay vuku bulmuştu. 552 yılın dan hemen sonra Çİn'İ baskı altına alan Gök-Türkler, 585'te Çin siyasî ü s t ü n l ü ğ ü n ü kabul etmişlerdi. Baga Kağan devrinde de d u r u m aynen devam etmiş, nihayet Doğu Gök-Türk devleti Çin'e yıllık vergiye bağlan mı ş u . 280
281
589 yılında Ç i n ' d e ö n e m l i bir hadise meydana geldi, H a n h a n e d a n ı n ı n (m.ö. 206-m.s. 25-220) yıkılışından yaklaşık 360 yıl sonra Çin siyasî olarak birleş lir ildi. B u n u da Gök-Türklerin en büyük rakibi ve komşusu Sui h a n e d a n ı gerçekleştirdi. Güneydeki Ch'en devleti, bu hanedan tarafından ortadan kaldırıldı. Neticede bir birlik haline gelen b ü t ü n Çin ülkesine Sui h a n e d a n ı tamamen hakim oluyordu . Bu savaşlar sırasında Sui h a n e d a n ı n ı n bazı devlet adamları Gök-Türk ordusundan faydalanmayı teklif e t m i ş l e r d i . Fakat, imparator W e n , G ö k - T ü r k l e r i n Çin'in g ü n e y i n d e k i dağları dereleri b i l m e d i ğ i n i ileri s ü r e r e k kabul e t m e d i . K e n d i devleti menfaatleri a ç ı s ı n d a n çok faydalı olan bu teklife karşı çıkmasını, GökTürklerin yağma yapacağı endişesi taşımasına bağlıyoruz. 282
283
Çin tesirine girmiş olan Doğu Gök-Türk devleü h a k k ı n d a 589 ve takip eden yıl larda fazla bilgi b u l u n m a m a k t a d ı r . B u bir bakıma pasifize olmuş, Tou-lan K a g a n i n Çin'e karşı her hangi bir teşebbüse geçmediğinin göstermektedir. Sadece 591 yılı n ı n nisan ayında Çin'e elçi g ö n d e r e r e k yedi adet kıymedi kâse s u n m u ş i d i . Tou-lan iki ay sonra haziranda bir tegini elçi olarak Çin'e g ö n d e r d i . Ertesi yıl bir elçi daha g ö n d e r d i . 2 8 4
286
Ç i n ' d e Ch'en h a n e d a n ı n ı n yıkılıp, hakimiyetin tamamen S u İ i e r e geçmesiyle birlikte, bazı muhalifler kaçıp Gök-Türklere giderek Ta-i prensesin yanma sığındıl a r . Aslen C h o u h a n e d a n ı n ı n d a n gelen ve nihayet Tou-lan K a g a n i a da evlenmiş olan Ta-i, eski adıyla C h i e n - c h i n prenses, kendisinin mensup o l d u ğ u Yü W e n ailesini araştırıp ve Sui h a n e d a n ı aleyhine gizli faaliyetlerde bulunuyordu. Ancak Sui imparatoru bunu duydu ve GÖk-Türklere g ö n d e r d i ğ i hediyelerin miktarını azalttı. Diğer taraftan Ç i n ' d e n bazı bölgelerin dükleri de (P'eng d ü k ü L i u Ch'ang vb.) C h o u asıllı bu prensesi desteklemeye başladı. Başka bir muhalif Yang C h i n de, a8S
2 7 9
2 8 0
T F Y K 997, 2a; SS 84 Gök. böl., aynı yer; PS 99 Gök. böl., aynı yer. T C T C 176, s. 5498; T T 197, 1069a; W H T K 343, 2688b.
2 8 1
SS 84 Gök. böl., s. 1871; PS 99 Gök. böl., s. 3295.
2 8 2
A y n c a bkz. Eberhard, Çin T a r i h i , s. 191 vd.; Cordierc, s. 382-384.
2 8 3
T C T C 1 7 7 , s. 5517.
2 8 4
SS 1 i m p . böl., s. 36; bu bilgi başka yerde yoktur.
2 8 5
SS 2 i m p böl., s. 37; başka yerde b u l u n m a m a k t a d ı r .
2 8 6
İlk sığınan C h ' e n Shu-pao'dur; sadece T C T C 178, s. 5542'de kaydedilmiştir.
GÖKTÜRKLER
51
Sui o r d u l a r ı n a m a ğ l u p olarak, Gök-Türkiere sığınmak zorunda kaldı. B u şahıs Özellikle L i u C h ' a n g i tahrik ederek Sui h a n e d a n ı n a karşı harekete geçirmek isti y o r d u . Neticede Doğu Gök-Türk devleti t o p r a k l a r ı n d a Sui h a n e d a n ı aleyhine bir ittifak kuruldu. B u muhaliflerin b a ş ı n d a da T o u - l a n i n hatunu Ta-İ prenses geçmişti. 287
Doğu Gök-Türk devleti tarihi açısından gelişen bu hadiselerin ayrı bir ö n e m i vardır. B u ö n e m "Tou-lanin da onların fikrine katılması, neticede Çin'e yolladığı yıllık vergiyi kesmesi ve o n u n sınırlarına bir çok defa saldırıda bulun maşıdır" . 585 yılında Çin'in ü s t ü n l ü ğ ü n ü tanıyan D o ğ u Gök-Türk devleti daha sonra iyice pasifıze olmuş, yıllık vergiye dahi bağlanmıştı. Ancak, bu d u r u m u fazla s ü r d ü r m e yen Tou-lan, bu olayı fırsat bilerek, ö n c e vergiyi kestiği gibi Çin'e akınlara dahi baş ladı. 288
Gök-Türklerle olan ilişkilerinde vaziyetin Sui aleyhine d ö n m e s i üzerine, impa rator Wen, harekete geçerek Ch'ang Sun-shengi casusluk yapmak ü z e r e tekrar Gök-Türk ülkesine yolladı. B u casus O t ü k e n ' e vardığında eskiden g ö r d ü ğ ü ilgiyi g ö r e m e d i . K a g a n i n hatunu Ta-İ prenses, ona k ö t ü sözler söyleyip hakaret etti. Kendisine destek arama çalışmalarını devam ettiren prenses, o sırada D o ğ u GökT ü r k merkezinde bulunan Soğd'lu An-Sui-chia'yı Yang C h i n ile işbirliğini geliştir mek için kullanıyordu. B u şekilde ortak planlar yaparak T o u - l a n i etkiliyorlardı. Bununla birlikte A - p o i ı u n neslinden gelen Ni-li Tegin ile de irtibat k u r m u ş , onu da kendi tarafına çekmişti. D u r u m u iyice tetkik eden casus Ch'ang Sun-sheng, Sui i m p a r a t o r l u ğ u merke zine geri d ö n e r e k , gördüklerini ve duyduklarını imparatora rapor elti. imparator Wen, bu sefer Ch'ang Sun-shengi elçi sıfaUyla Tou-lan Kagan'a g ö n d e r d i . Elçi du rumu k a ğ a n a açıklayacak ve de onu etkileyecek i d i . Ancak, Tou-lan, Ch'ang Sunsheng ile hiç ilgilenmeyerek, "biz misafirleri ü l k e m i z d e renklerine bakmadan de ğerlendiririz" dedi ve hiç yüzüne bakmayarak, muhatap olmadı. Tou-lan Kagan'dan hiç yüz bulamayan, Çinli casus-elçi çareyi Gök-Türk devleti meclisi üyelerinden (Toygun,ta-kuan) birine rüşvet vermekte buldu. Rüşveti alan toygun gece toplantı halinde prenses ve müttefiklerini yakalayıp, Tou-lan'a gös terdi. Dolayısıyla prensesin çevirdiği b ü t ü n gizli işler açığa çıkınca, diğer devlet a d a m l a r ı n ı n hepsi, bu durumla alay ettiler. Çok utanan Tou-lan ö n c e An-sui-chia ve a d a m l a r ı n ı hapse attırdı. B u n u ortaya çıkardığı için Ch'ang Sun-sheng'a mükafaüar verdi. B u sayede d ü ş t ü ğ ü zor durumdan kendini kurtarmak istiyordu. Yang Ch'in de tutuklanmıştı. Tou-lan, ayrıca imparator Wen'a balık tutkalı ve su kesta nesi renginde bez g ö n d e r d i . 289
Elçi d ö n ü ş ü n d e faaliyetinden çok m e m n u n kalan imparator tarafından ü ç makam daha terfi ettirilmek suretiyle ödüllendirildi. Tekrar Tou-lan Kagan'a Ta-i prensesin u n v a n ı n ı n kaldırıldığını bildirmek ve prensesin ö l d ü r ü l m e s i için g ö n d e rildi. Tou-lan K a g a n i n kızmasını ö n l e m e k maksadıyla ise d ö r t güzel cariye, dûk2 8 7
SS 84 Gök. böl., s. 187!; PS 99 Gök. böl., s. 3395-3295; B u olayın en iyi t e f e r r u a t ı T C T C 178, s. 5542; SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1332. 2 B S
T C T C 178 aynı yer; SS 67 P'ei C h u Bİo., s. 1578. ayrıca SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio.. aynı yer.
2 a w
SS 84 G ö k . böl., aynı yer; PS 99 Gök. böl., aynı yer.
A H M E T TASAGİL 200
lerden N i u H u n g ile yola çıkarılmıştı . B u arada saray içi b a k a n l a r ı n d a n P'ei C h ü , söz konusu prensesin Tou-lan Kagan'a öldürtülmesİni teklif etmişti . 291
Doğu Gök-Türk ülkesinde Sui h a n e d a n ı aleyhine gelişen bu tehlike ortadan kalktığı sıralarda, ülke içinde başka hadiseler de cereyan ediyordu. Tou-lan Kagani n kardeşi olup gittikçe kuwedenen Ch'in-yü Şad, bir tehlike durumuna gelmişti. O n u n aleyhine kuvvetlenmesinden e n d i ş e l e n e n Tou-lan, üzerine yürüyüp, yaptığı savaşta kardeşini ö l d ü r d ü . Aynı yıl annesinin kardeşi Ju-tan Tegin'i g ö n d e r i p H o ten'in yeşim taşlı a s a l a r ı n d a n sundu. Çin'e geldikten sonra bu tegine K'ang-kuo d ü k l ü ğ ü ve de Shang-chu-kuo unvanı verildi. B u n u takip eden yılda da Gök-Türklere mensup boyların büyük adamları beraberce elçi g ö n d e r e r e k , Çin'e on bin baş at, yirmi bin koyun, beş yüz deve ve beş yüz baş sığır sundular. B u n u takiben bir elçi daha g ö n d e r e n bu boylar, Çin s ı n ı r ı n d a pazar kurmayı ve de Çin ile ticaret yapmayı teklif ettiler. Sui imparatoru Wen, o n l a r ı n isLeklerini kabul ettiğini bildi ren bir ferman y a y ı n l a d ı . B u sayede Gök-Türk devletinin k u r u l u ş u n d a n beri A shih-na soyuna mensup olmayan diğer boylar ilk defa Çin ile siyasî temas kuruyor lardı. B u durum ileri de Çin'in çok işine yarayacak ve bu boyları kullanarak avantaj lar elde edecektir. 593 yılında yukarıda belirtiğimiz hadiseler meydana gelirken, Doğu Gök-Türk devletini tekrar felakete sürükleyecek bir başka olay oluyordu. T'uIİ Kağan u n v a n ı n ı almış olan Baga K a g a n i n oğlu Jan-kan kuzey taraflarda yani Baykal Gölti'nün civarında h ü k ü m sürüyordu. Çin'e elçi g ö n d e r m i ş ve siyasî m ü n a sebet tesis etmek arzusu taşıdığının bildirmişti. Bu şekilde müstakil o l d u ğ u n u ispat etmeye uğraşıyordu. Ç i n ' d e n bir isteği daha vardı; o da evlilik yoluyla müttefik ol mak idi' . 292
293
Beklenmedik bir şekilde orlaya çıkan bu yeni durumdan çinliler yine kurnaz bir şekilde faydalanmak istediler. İleri gelen Sui devlet a d a m l a r ı n d a n P'ei C h ü , im paratorundan aldığı emirler uyarınca T'u-li'nin elçisine "eğer Ta-i prensesi öldü rürse evlilik işinin gerçekleşeceğini" söyledi. Bunu haber alan T'u-li, Tou-lan Kağan aleyhinde muhteviyatını ö g r e n e m e d i g i m İ z iftiralar attı. Halta o n u suçladı. Neti cede çok kızan Tou-lan, Ta-i prensesi ç a d ı r ı n d a ö l d ü r t t ü . A r k a s ı n d a n Çin'e elçi g ö n d e r e r e k , yeni bir prensesle evlenmek istediğini bildirdi. Tou-lan K a g a n i n tek lifi Çin sarayında m ü z a k e r e edilirken, devreye giren Ch'ang Sun-sheng fikirlerini sıraladı. O n u n m ü ş a h a d e s i n e göre: Tou-lan güvenilir değildi ve tekrar Çin'e karşı harekete geçebilirdi. Tardu ile de arasında anlaşmazlık o l d u ğ u n u , o n u n devletini de kendisine bağlamak niyetini taşıdığını, Çin ile evlilik yoluyla müttefik olsa bile, sonuçta yine saldıracağını" belirtip, prensesle evlenirse Sui ile yakınlaşıp güçlene ceğini, T a r d u ve T'u-li'nin o n u n g ü c ü n ü kabul e ı m e k zorunda kalacağını bu se beple güçlenip, Çin'i istilâ edeceğini diğer taraftan T'u-li'nin saygılı o l d u ğ u n u , hem daha ö n c e evlilik işi için m ü r a c a a t ettiğini, ayrıca kolayca g ü n e y e çekilip etki aluna alınabileceğini ve T o u - l a n i n yaratacağı tehlikelere karşı kullanılabileceğini, ica bında Ç i n i dahi savunacağını" söyleyerek vaziyeti İzah etti. İ m p a r a t o r Wen, o n u n bu p l a n ı n d a n ve a ç ı k l a m a l a r ı n d a n pek m e m n u n oldu. O n u T'u-li'ye elçi olarak gönderdiği gibi prenses S h a n g i n da yollanmasını kabul etti . 291
1 9 0
SS 84 G ö k . bol., s. 1872. B u hadiselerin en iyi teferruatı SS 51 Ch'ang Sun-sheng b i o „ s. 1332 ve de T C T C 178, s. 5542, 5543'de anlatılmıştır. Bkz. yukarıda not 287; ayrıca T F Y K 970, l b . ' T C T C 178, s. 5543; SS 84 Gök. bol., s. 1872; PS 99 Gök, böl., aynı yer; T T 197, 1069a; W H T K 3tS, 2688b. T C T C 178, s. 5543; SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1333. 2 9 1
2 9 2
2
J 3
2 9 4
G Ö K-TÜRKLER
53
Tou-lan Kağan eski büyük Gök-Türk devletini yeniden kurmak gayesi taşı yordu. B u n a engel olan kuvvet de Bau Gök-Türk kağanı T a r d u i d i . 582 yılından beri müstakil olarak kağanlığını s ü r d ü r e n Tardu bunda epey başarılı idi. Tou-lan ve Tardu aralarında defalarca savaştılar. B u çarpışmalar sona ermeyince devreye gi ren Sui imparatoru her ikisi arasında mahiyeti bilinemeyen bir anlaşma y a p u r d ı . Daha sonra iki kağan da askerleriyle kendi bölgelerine d ö n d ü . 295
a - Ch'i-min'İn Siyasî Güç Olarak Ortaya Çıkması: 597 yılında T'u-li'nin Çin'e elçi g ö n d e r d i ğ i n i ve bir Sui prensesiyle evlenmek istediğinden yukarıda bahsetmiştik. Gök-Türk ülkesini parçalamayı kendisine gaye edinen Çin imparatoru, derhal bu teklifi kabul etti. H a r e m işleri m ü d ü r ü n e hanedan ailesinden bir kıza alu merasim (liu-li)yi ö ğ r e t m e s i n i emretti. Seçilen bu prensese A n - i u n v a n ı verilmişti. Sui imparatorunun esas niyeti Tou-lan K a g a n i Gök-Türk ü l k e s i n d e n saf dışı etmek i d i . B u n d a n dolayı T'u-li'nin elçisine çok fazla h ü r m e t gösterilen bu t ö r e n d ü z e n l e n d i . B u şekilde T'u-li'ye daha d e ğ e r veril diği gösterilmek istenmişti. 2 9 6
B u n u n l a birlikte imparator W e n , T o u - l a n i n kuvvetinden ç o k çekiniyordu. O n u n kızgınlığını yatıştırmak için de N i u H u n g , Su W e i ve Hu-Iü Hsiao-ch'ing birbiri a r d ı n a elçilik heyetleriyle Tou-lan K a g a n i n yanma g ö n d e r i l d i . Tou-lan Kag a n i a Su Wei evlilik yolu ile müttefik olmak konusunda anlaşular. B u arada S Ş ve P S ' d e k i Gök-Türk b ö l ü m l e r i n d e kaydedilmiş " İ m p a r a t o r kuzey yabancılarını kendi a r a l a r ı n d a ayırmak istiyordu" ifadesinden Sui İ m p a r a t o r u n u n çift taraflı en trika çevirdiğini söylemek m ü m k ü n d ü r . Zaten a r k a s ı n d a n Tou-lan Kağan, üçyüzyetmiş elçilik heyetini Çin sarayına yollamışur. B u bir b a k ı m a aynı sıralarda Doğu Gök-Türk-Sui münasebetlerinin resmî olarak devam ettiğini göstermektedir. Kuzey taraflarından oturan ve halâ reis durumunda olan T'u-li, An-i prenses ile evlendi. Casus elçi Ch'ang Sun-sheng, bu sırada o n u n y a n ı n d a idi. O n a çok zengin Çin he diyeleri sunarak, güneye hareket edip O t ü k e n ' i ele geçirmesini ve D o ğ u Gök-Türk devletinin kağanı olması yolunda teşvikler yapıyordu. B u g e l i ş m e l e r d e n haberdar olan Tou-lan çok kızdı. Çin'e g ö n d e r d i ğ i hediyeleri kesti; kendisinin büyük kağan o l d u ğ u n u , T'u-li gibi olmadığını söyleyerek, Çin'e karşı fevkalâde büyük bir saldı rıya hazırlandı. O n u n bu niyetini ö ğ r e n e n T'u-li, Çin a d ı n a casusluk yaparak acele adam g ö n d e r i p , saldırıyı bildirdi. Z a m a n ı n d a Gök-Türk a k ı n l a r ı n ı n d ü z e n l e n e c e ğini haber alan Çinliler, sınır g a r n i z o n l a r ı n d a hazırlıklar yaptılar. Ertesi yıl(598) T u eyaleti prensi Hsiu, L i n g garnizonuna, onunla savaşmak için çıku. Tou-lan Kagan'm h a r e k â t yolları ü z e r i n d e vaktinden ö n c e gerekli m ü d a f a a tedbirleri alındığı için, Gök-Türkler bu akınlarda fazla başarılı olamadı. 297
299
SM
T'u-li- Sui işbirliğine karşı Çin'i cezalandırmaya kararlı g ö r ü n e n Tou-lan Ka ğan, 599 yılında tekrar harekete geçti. Nisan ayında gelişen bu akınların hedefi Tat'ung kalesi i d i . Ancak, T'u-li yine Çin a d ı n a casusluk yaparak, akın yolunu Suİ İm2 9 5
SS 84 Gök. bol., aynı yer; PS 99 Gök. böl., aynı yer.
2 9 6
T o u - l a n ' ı n Sui imparatoru t a r a f ı n d a n saf dışı edilmek istenilmeki kaydı sadece T C T C 178, s. 5558'de kayıdıdır. 29, j c r ç ' d e H u Lü-ch'ing olarak yazılmıştır, bkz. aynı yer. 2 9 8
84, s. 1872; Su W e i ' i n Tou-lan'la anlaşması için SS 41 Su W e i bio., s. 1187.
2 9 9
99, s. 3296.
A H M E T TASAÖIL
54 300
paratoruna b i l d i r d i . İlerleyen Gök-Türk o r d u l a r ı n a karşı altı Çin k u m a n d a n ı savunma yapmak için g ö n d e r i l d i . Baş k u m a n d a n l a r ı ise H a n bölgesi prensi Liang i d i . Kuzey sınırlarda uzun bir savunma ham meydana getirilmişti. Fakat, Çinli baş k u m a n d a n L i a n g , savaşmaya y a n a ş m a d ı " . B u n u G ö k - T ü r k kuvvetleriyle kar şılaşmaktan çekindi diye yorumlamak m ü m k ü n d ü r . Ç ü n k ü akabinde Tou-lan çok daha fazla avantajlar elde edecekti. 301
3
2
Kendisine karşı h a z ı r l a n a n Çin ordusunun d u r a k l a m a s ı n d a n faydalanan T o u lan, Batı Gök-Türk kağanı Tardu ile ittifak yaptı. O r d u l a r ı n ı birleştirdiler. Müttefik ordu Işbara Kağan z a m a n ı n d a n beri Gök-Türk devletine ve milletine devamlı iha net eden T'u-li'yi cezalandırmak üzere harekete geçti. Çin şeddinin kuzeyinde bir yerde h ü c u m a uğrayan T'u-li ve çinli d a n ı ş m a n ı Ch'ang Sun-sheng ağır bir mağlu biyet alu. T'u-li'nin ağabey, kardeş ve yeğenlerini yakalayan Tou-lan, b u n l a r ı öl d ü r d ü . Arkasından Sarı Irmağı geçen Tardu ve T o u - l a n i n kuvvetleri Wei eyaletine kadar girdi. Mağlup T'u-li'ye bağlı b ü t ü n boylar dağılmışlardı. Yalnız kalan T'u-li, y a n ı n d a Ch'ang Sun-sheng ile beraber beş süvariyle birlikte güneye d o ğ r u kaçülar. Gece yapılan bu kaçış sabaha kadar sürerken, bir kaç yüz süvari toplamayı başardı lar. Yüz li(5V,6 km.)lİk bir mesafeyi yürüyerek aşmışlardı. T'u-li ve yanındakiler m a ğ l u b i y e t l e r i n d e n dolayı Çin imparatorunun tepkisinden korkuyorlardı. Tardu'ya sığındıkları takdirde h a y a d a r m ı n kurtulma imkânı olacağını d ü ş ü n ü y o r l a r d ı . Bu durumu sezen Ch'ang Sun-sheng, bir plan hazırladı. Gizlice Fu-yüan garnizo nuna adam g ö n d e r e r e k , kalenin yükseklerinde işaret ateşi yaktırdı. Birden bire kaleden d ö r t ateşin yükseldiğini g ö r e n T'u-li bunun sebebini çinliye sordu. Ch'ang Sun-sheng cevap olarak kalenin yüksek ve sarp bir yerde o l d u ğ u n u , Çin u s u l ü n e g ö r e uzaktan d ü ş m a n l a r geldiğinde i k i İşaret ateşi, sayıları çok ise üç işaret ateşi, e ğ e r büyük bir k u ş a t m a var ise d ö r t işaret ateşi yakıldığını söyleyip, a r k a l a r ı n d a n gelen askerlerin kaleye yakın olduklarını ve her taraftan sardıklarını belirtti. Bu nun ü z e r i n e e n d i ş e l e n e n T'u-li, yanındakiler İn kaleye girmelerini emretti. Neti cede kurnaz Ch'ang Sun-sheng, kolay bir şekilde T'u-li ve beraberindekileri kaleye sokmuş idi. Kaleye sığındıktan sonra Ch'ang Sun-sheng, T'u-li'nin toygunu Chth-shih'yı Gök-Türk süvarilerinin başında kumandan olarak bıraktıktan sonra T'u-li'yi yanına alarak, hızla b a ş k e n t Ch'ang-an'a d o ğ r u harekete geçti. Haziran ayında sarayda im paratorun huzuruna çıkabildiler. B u hareketinden dolayı mükafat olarak Hsün-wei Piao-ch'i generalliği u n v a n ı n ı tevcih etti. Üstelik Çin'e sığınan Gök-Türkleri gö zetme görevi de tevdi edilmişti. Çin imparatoru, kuzeyde hızla gelişen GÖk-Türk h ü c u m l a r ı n ı d u r d u r m a n ı n zor o l d u ğ u n u anlamıştı. B u sebepten o sırada Çin sarayına gelen T o u - l a n i n elçisi Yın-t'ou Tegin ile T'u-li'nin kendi aralarında anlaşmaların istedi. T'u-li durumu çok iyi anlatınca, Çin imparatoru, ona çok derin h ü r m e t gösterip, hediye sunmakta ga yet c ö m e r t davrandı. 303
B u arada Tou-lan K a g a n i n kardeşi Yü-su-lu , Çin'e gidip sığındı. B u şahıs karısı ve oğullarını bırakarak gelmişti. İ m p a r a t o r , Yü-su-lu ile T'u-li'nin zar oyunu 3 0 0
B u b i l g i sadece T C T C 178, s. 5563ie mevcuttur.
301 X C T C 178. aynı yer ve de SS51 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1333 3 0 2
Kao K u n g , Shou eyaleti garnizonuna (Chad Chung-ch'ing ve W a n g C h e n , Kao kung'a bağlı idiler), Yang Su, L i n g garnizonuna Yen J u n g , You eyaleti garuizo ularıyla irtib ati andırıl mı ştı. 3 0 3
Yû-su-lu'nun adı SS 84 Gök. böl. ve PS 99 Gök. böl.'de Tou-su-lu olarak kaydedilmiştir.
GÖKTÜRKLER
55
oynamalarını emretti. Bu kumar oyunu neticesinde Yü-su-lu bütün değerli eşyala rını kaybetti. Hiç bir şeyi kalmayınca Yü-su-lu, Çin imparatoruna bağlılığını bildir mek zorunda kaldı . TCTC'de ise bu hadise farklı anlatılmaktadır* . Buradaki kayda göre T'u-li ile Çİn sarayına gelen Yü-su-lu'nun etki altında bırakılıp, Çin imparatoruna bağlanması gerekiyordu. Onun etki altına alınması vazifesi impara tor Wen tarafından T'u-li'ye verildi. Neticede Yü-su-lu da Çin imparatoruna bağ landı . 304
06
306
Aynı sıralarda (haziran ayı) sınırlara yığılmış olan Çin kirveden harekete geçti. Kao Kung'un idaresindeki kumandanlardan Chao Chung-ch'ing, üç bin askerle öncü kuvvet olarak yürüyüşe geçti. Tsu-li dağına ulaştığında az sayıda Gök-Türk kuvvetleriyle karşılaştı. Yedi gün durmadan savaşıldı. Mağlup olan Gök-Tüı kler geri Ch'i-fu-po'ya çekildiler. Burada takip eden Çin ordusu tarafından tekrar mağlup edildiler ve binden fazla esir verdiler. On binden fazla sürü hayvanları Çinlilerin eline g e ç t i . Gök-Türk ordusu kendisini toparladı ve Chao Chung-ch'ing'e karşı büyük bir hücum başlattı. Dört gün süren yeni savaşta Çİn ordusu tam yenilmek üzere iken Kao Kung'un takviye kuvvet olarak yetİşmesiyle durum tersine döndü. Tekrar mağlup olan GÖk-Türk kuvvederi geri çekildi. Çin ordusu onları Pai-tao'daki Ch'in-shan'a kadar takip etti. Ancak Çin sınırlarına ulaşıldığında Çin ordusu dışarı çıkmaya cesaret edemedi ve geri döndü. Bu savaşlar esnasında on binden fazla Gök-Türk askeri Çin'e teslim olmak zorunda kalmıştı. Wo-ye'de Tardu ile kar şılaşan Çinli harekât orduları baş kumandanı Tuan Wen-chen , onu mağlup etti . 307
308
b - Tardu-Yang Su Savası: Yang Su'nun başkumandanlığı alunda kalabalık bir Çin Ordusu Tardu'yla sa vaşmak üzere yola çıktı. Tou-lan-Tardu ittifakında Batı Gök-Türk kağanı olmasına rağmen, Tardu'nun ö n planda olduğu görülmektedir. Yang Su, Tardu'nun akınla rını ilk anda durdurduğu için Çin imparatorundan iki bin top ipek ve yüz chin sarı alUn mükâfat aldı. Bu orduda bulunan bütün kumandanlar. Gök-Türklerin aniden kaçıp giden süvarileri için bir plan yaptı. Bu plana göre savaş arabaları ve süvariler birlikte hareket edecekti. Neticede geyik boynuzu gibi düzenlenen savaş arabaları nın ortasında süvariler yer aldı. Kaynakların ifadesi ile geyik boynuzu gibi oldular. Çin ordusunun baş kumandanı Yang Su, bundan tatmin olmamıştı. Bu savaşın zor bir yola benzediğini, ayakla yürüyerek kazanılamayacağını ileri sürdü. Diğer ku mandanlar da buna katıldılar ve bütün orduyu süvari şeklinde hazırladılar. Çin or dusunun bu şekilde düzenlendiğini duyan Tardu, çok memun oldu. Sevincinden atından inip, eğilerek, göğü selâmladı; "bu bana Tanrının bir lütfü" dedi. Yüz bin den fazla hafif süvariyle onların karşısına çıktı. Gök-Türk ordusunun vaziyetini ya kından takip eden çinli kumandanlardan Chou Lou-hou, baş kumandanına "Tar-
3 0 4
SS 81 Gök. böl , s. 1872; PS 99 Gök. böl 3296.
3 0 5
178, s. 5564.
3 0 6
B u olayların en iyi teferruatı SS 84 Gök. böl., s. 1872; PS 99 Gök. böl., s. 3296-3297; SS 51 C h 'ang Sun-sheng b i c , s. 1333-1334; T T 197, 1069a; W H T K 343, 2688b; T F Y K 978, 18a, b, 19a, b'de b u lunmaktadır. 3 0 7
3 0 8
SS 74 C h a o Chung-ch'ing bio., s. 1697; T C T C 178, s. 5564. Bkz. not 305. Tardu'nun mağlubiyeti h a k k ı n d a bkz. SS 60 T u a n Wen-chen bio., s. 1458.
56
A H M E T T AŞAĞI L 309
du'nun ordusunun hazırlıklarını h e n ü z t a m a m l a m a d ı ğ ı n ı , bunu fırsat bilerek hemen savaşın başlatılmasını" ileri sürdü. O n u n bu teklifi derhal kabul edilip, çinli süvariler h ü c u m a geçti. O n l a r ı Yang Su takip etti. Beklenmedik bir saldırıya maruz kalan T a r d u ' n u n ordusu ağır bir yenilgiye u ğ r a d ı . Savaş a l a n ı n d a ağır yaralanan Tardu, kaçmayı başardı. Çarpışmalarda ölenlerin sayısı sayılmayacak kadar çoktu. Arta kalan G ö k - T ü r k l e r b ü y ü k bir ü z ü n t ü i ç i n d e savaş m e y d a n ı n ı terketti . Ağustos ayında Tou-lan ü z e r i n e sürpriz bir h ü c u m yapan Kao Kung, Pai-tao mıntı kası tarafından Gobi Ç ö l ü ' n ü n kuzeyine çıkarak, yeni savaşlar yapmak istiyordu ise de Çin sarayında bazı vezirlerin o n u n aleyhinde imparatora k o n u ş m a l a r ı ü z e r i n e ülkesine geri d ö n d ü . 310
311
4 - T'u-li'nin Çin'de Kağan Olması T a r d u ' n u n Yang su, T o u - I a n i n Kao K u n g tarafından m a ğ l u p edilmesinden sonra Çin'e sığınmış olan T'u-lİ'nin prestiji a r t ü . Artık bir anlamda meydana ona kaldığı için çinliler tarafından kağan ilân edildi. Kağan ilân edildikten sonra Çince fikri sağlam güvenilir a n l a m ı n a gelen T ü r k ç e "I-li-tou Ch'i-min Kağan" şeklinde kaydedilen u n v a n ı a l d ı . B u n d a n sonra T'u-li ö l ü m ü n e kadar kaynaklarda C h ' i min Kağan adıyla zikredilecektir. Daha sonra Çin'de T'ang h a n e d a n ı n ı n kurucula r ı n d a n L i Shih-min a d ı n d a k i "min" adıyla benzerlik gösterdiği için değiştirilerek kaynaklara Ch'i-jen Kağan ismiyle yazılmışur. 312
B u arada kargaşaya sürüklenmiş Gök-Türk devletinden bazı boylar gidip Çin' deki Ch'i-min Kagan'a bağlanmışu. Bunların katılmasıyla Ch'i-min'e bağlı olanların sayısı on bine u l a ş u . Ch'i-min K a g a n i gözetmekle memur olan çinli Ch'ang Sunsheng, bu yeni sığınanları emniyetli bir şekilde yerleştirdi. C ö k - T ü r k l e r , Çin'e gelmekten m e m n u n o l m u ş l a r d ı . B u hadiseler vuku bulurken, C h ' a n g Suns h e n g i n tahrikiyle, Tou-lan'a bağlı boylar büyük bir İsyana kalkışülar. K a n y a ğ m u r suyu gibi aktı. Buna fırsat bilen Çinlilerin teslim olma teklifi, yine de Tou-lan tara fından r e d d e d i l d i . 313
314
M5
Kendisine yapuğı y a r d ı m l a r d a n dolayı Çin imparatoruna minnettar olan C h ' i min Kağan, Çin sarayında yapılan bir nişancılık m ü s a b a k a s ı n d a da bunu gösterdi. M ü k e m m e l nişancılardan on i k i kişi seçilmiş, kendi a r a l a r ı n d a ikiye ayrılmışlardı. Ch'ang Sun-sheng'la aynı guruba d ü ş m e y e n Ch'i-min Kağan, onunla aynı guruba girmek için imparatordan izin istemişti . 316
Ch'i-min Kagan'a katılanların sayısı on b i n i g e ç i n c e çinliler, o n l a r ı kontrol etme endişesi taşımaya başladılar. İ m p a r a t o r Wen, Ch'ang Sun-shengin emrine elli 3 0 9
B u olayların en iyi teferruatı T C T C 178, s. 5564 ve SS 48 Yang Su bio., s. 1285,1286'da kayıtlıdır. Diğer taraftan bk?. SS 65 C h o u Lo-hou bio., s. 1525. L i u , bundan bahsetıu emektedir. 3 1 0
T C T C 178, aynı yer.
3 1 1
T C T C 178, s. 5566.
3 , 2
3 1 3
SS 84 G ö k . böl., s., 1873; PS 99 Gök. böl., s. 3297; T C T C 178, s. 5568. Julien, s. 83 vd. T C T C 178 aynı yer; SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio. aynı yer.
3 1 4
Aynı yer. T C T C 178, s. 5568; SS 84 G ö k böl., s. 1873; PS 99 Gök böl., s. 3297; SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio. aynı yer. 3 , 5
3 1 6
SS 52 H a n H u n g bio., s. 1343; T C T C 178, s. 5568.
GÖKTÜRKLER
57
bin kişi vererek, Gök-Türklerin ikâmet etmesi için Ta-Ii kalesini yapurtu. Shotı eya letinde inşa edilen bu kaleye Ch'i-mİn ve ona bağlı olanlar yerleştirildi. Bu arada Ch'i-mİn'e daha ö n c e s u n u l m u ş olan An-i prenses öldü. Evlilik yoluyla akrabalık ilişkisini kesmek istemeyen çİnliler, hemen I-ch'eng prensesi gelin olarak ona sun dular. Prensesi g ö t ü r m e vazifesini yine Ch'ang Sun-cheng icra etti . Sürekli Ch'i min'in yanında kalan ve onu kontrol altında tutan bu casus elçi, yine GÖk-Türkier h a k k ı n d a raporlar hazırlayıp, imparatora sunmaya devam ediyordu. Bu raporların birinde Ch'i-min'e bağlı olanların sayısının hızla arttığını, kalenin içinde olmala r ı n a r a ğ m e n , halen Tou-lan tarafına gidebileceklerini, s ü k û n e t içinde ikâmet ede meyeceklerini, bu sebepten Wu-yüan'e nakledilmelerinin gerektiğini, bu suretle Sarı nehrin tabii sınır olacağını Hsia ve Sheng eyaletleri arasında d o ğ u d a n bauya nehrin geldiğini, kuzeyden g ü n e y e ise d ö r t yüz li u z u n l u ğ u n d a bir kanalın kazıla rak, etrafı çevrelenen alana Gök-Türklerin yerleştirilmelerini, b ö l g e d e kendi sev dikleri meslekleri olan hayvancılıkla uğraştı M İmalarını tavsiye etti. İ m p a r a t o r , onun hu raporunu da uygun bularak kabul etü. 317
Ch'i-min için bu faaliyetler yapılırken, Sui imparatoru, Tou-lan ve Tardu'ya karşı bir harekat daha başlattı. B u ç a u ş m a l a r d a az sayıda Gök-Türk askeri mağlup edilmiş olmasına r a ğ m e n , kuzey sınırlarında Çinliler daha büyük savunma hazırlık ları almaya devam ediyorlardı. Piyade ve süvarilerden oluşan Çin orduları Hengan'da mevzilcndi. Tou-lan yüz bin süvariden m ü r e k k e p kuvvetiyle hızla gelip, bu orduya saldırdı. Çinli kumandanlardan H a n H u n g , büyük bir yenilgiye u ğ r a d ı . Chao Chung-ch'ing ise kendisine bağlı kuvvetlerle bir kaç bin Gök-Türk askerlerini ö l d ü r d ü . Han Hung, ö n c e kuşaülmış ve ordusunun yarısı ö l d ü r ü l d ü k t e n sonra yine de k u r t u l m u ş t u . Bundan sonra Han H u n g görevinden alındı. 607 yılında kuzeye d o ğ r u teftişe çıkan Çin imparatoru Yang, bu savaştan arta kalan kemikleri g ö r m ü ş , çok üzülmüş ve burada bir Budist tapınağı yapılmasını e m r e t m i ş t i . 51B
319
B ü t ü n bunlar olurken diğer kumandanlardan Yang Su'yu L i n g , H a n Sengshuo'ya da Ch'ing eyaletine savunma için gitme vazifesi verildi. Shih Wan-sui de Y e n ' eyaletinde mevzilendi. Büyük general Weİ Yao-pien, H o eyaletine ç ı k t ı . Tou-lan Kagan'a s a l d ı r m a k ü z e r e h a z ı r l a n a n b u Çİn k u m a n d a n l a r ı daha sınırlarından çıkmadan Tou-lan, kendi emrİndekiler tarafından ö l d ü r ü l d ü (599 yılı sonu 600 başı) . T o u i a n i n bu şekilde ortadan kaldırılmasından sonra Tardıı, Puchia (Bilge?) unvanını alarak, kendini b ü t ü n Gök-Türk devletinin kağanı ilân etti. T a r d u ' n u n bu teşebbüsü de ülkedeki karışıklığı ö n l e y e m e d i ve daha da artırdı. Ch'ang Sun-sheng, yeni bir raporla Ch'i-min'in Gök-Türk ülkesine geri gönderil mesini, Gök-Türk ülkesinde boyların d a ğ ı n ı k bir halde o l d u k l a r ı n ı , Ch'i-min'in oraya gitmesi halinde b ü t ü n boyların gelip, ona bağlanacağını bildirdi, imparato run İzin vermesiyle Ch'İ-min kuzeye Gök-Türk ülkesine gitti ve çok sayıda T ü r k boyu ona itaat etti. raı
351
522
3 , l (
3 1 9
3 M
3 2 1
SS SS SS SS SS
51 Ch'ang Sun-sheng bio. aynı yer. 84 G ö k böl.'dc Shuo eyaleti olarak kaydedilmiştir. 84 ve PS 99'da bilgi mevcut değildir. 2 i m p . böl., s. 44; T C T C 178, s. 5569; SS 84 aynı yer; PS 99 aynı yer. 84 G ö k böl., aynı yer; PS 99 Gök böl., s. 3297; T C T C 179, s. 5571; 33 53 S h i h Wan-sui b i c , s.
1355. 3 2 2
T C T C 178, s. 5568.
58
A H M E T TASAĞIL
5 - Tardu'nun Askeri G ü c ü n ü n Bertaraf Edilmesi 600 yılının haziran ayında Tardu'nun yine Çİn sınırlarına akın yaptığı görül mektedir. Ling-wu ve Ma-i garnizonlarına çinliler yeni yığınaklar yapular. Ling-wu'da C h i n bölgesi prensi Kuang ve Yang Su, Ma-i'de ise H a n prensi Liang ile Shib Wan-sui kumandan olarak vazife almışlardı. B u arada Ch'ang Sun-sheng, Çin'e tes l i m o l m u ş yabancıların k u m a n d a n ı sıfatıyla C h ' i n eyaleti ordusu b a ş k u m a n d a n ı o l d u . C h ' a n g S u n - s h e n g i n bu ordulara katılmasıyla d u r u m birden değişti. Ç ü n k ü Gök-Türk ordusunu ç o k iyi tanıyan bu casus-elçi yeni bir hile d ü ş ü n d ü . Gök-Türk ordusuyla savaşmak yerine o n l a r ı n su kaynaklarına kolayca zehir akıtılırsa, o r d u l a r ı zayıflanlabilirdi. Yine o n u n d ü ş ü n d ü ğ ü gibi yapıldı. Gök-Türklerin askerlerinin bu hayvanlarının su içtiği kaynaklara gizlice zehir akıtıldı, B u sulardan içen Gök-Türk askerlerinin büyük bir kısmı öldüğü gibi, hayvanlarının da çoğu te lef oldu. Perişan olan Gök-Türk halkı zehir akıtma olayından habersiz o l d u ğ u için bunu "göğün suyu b u l a n d ı r d ı ğ ı (zehirlediği)" şeklinde yorumlayarak, gece yola çı kıp oradan uzaklaştılar. B u arada Ch'ang Sun-sheng onları takip etmiş ve binden fazlasını ö l d ü r t m ü ş t ü . Ağır mağlubiyete u ğ r a m ı ş olan Gök-Türk ordusu geri çekiliyorken, çinli kumandanlar takibe çıktı. Yüz li'den fazla s ü r e n bu takip so nunda Gök-Tûrklerden bir kaç bin kişi daha öldürülmüştü. Askerî gücü iyice zayıf layan Tardu, gerilere çekilmişti. G o b i Ç ö l ü ' n û n içine giren Çin ordusu da geri d ö n d ü ' . Çİn ordusu geri d ö n d ü k t e n sonra Shih Wan-sui'in kazandığı başarılar, diğer Çinli devlet adamları tarafından kıskanılmış ve "zaten Gök-Türklerin kendi liklerinden teslim olacakları, Çin sınırlarının kuzeyinde hayvanlarını otlatacakları" iddiasıyla küçümsenmiştir-™. 323
324
32
Yukarıda bahsettiğimiz başarısızlıklara r a ğ m e n Tardu ülkesinde tek hakim ol maya devam ediyordu. 601 yılının Çin sınırlarına tekrar h ü c u m etti. Heng-an mev kiinde çinli kumandan H a n H u n g ' u bozguna u ğ r a t t ı . Bozguna uğrayan Çin ordusunun kemiklerinin yığıldığı yere daha sonra Budist tapınağı yapılacaktır . 327
320
a - Tardu'nun Ch'i-min'i Ortadan Kaldırma Teşebbüsü: Yukarıda çok sayıda Gök-Türk boyunun gidip, Ch'i-mip Kagan'a bağlandığını söylemiştik . O n u n b u l u n d u ğ u Ta-li kalesinde nüfusun aniden artması ü z e r i n e Ch 'ang Sun-sheng buraya onları kontrol alUna almak için gönderildi. B u esnada G o b i Ç ö l ü ' n m d o ğ u s u n d a k i bölgeler Ch'i-min'in idaresi altında i d i . Ü l k e n i n tek hakimi olan Tardu, Ch'i-min varlığını kendi aleyhine tehlike kabul ediyordu. Kardeşinin oğlu tlteber unvanlı şahsı çölün d o ğ u s u n a saldırmak üzere g ö n d e r d i . Ancak, tam bu sırada Çin ordusu harekete geçip, Ilteberin geçeceği yolları kapadı. Yanında az küveti olan tlteber geri d ö n d ü . Neticede bu tehlikeden kurtulan Ch'i-min, Sui im paratoruna teşekkür mektubu g ö n d e r e r e k " Büyük Sui'in bilge imparatorunun za vallı halkını beslediğini, bunu yerin ve g ö ğ ü n bildiğini, b ü t ü n kabilelerin impara3 2 3
SS 53 Shih Wan-sui b i c , s. 1356; T C T C 179 aynı yer.
3 2 4
T C T C 179, s. 5584; SS 53 Shih Wan-sui b i c , aynı yer. Zehir a k ı t m a olayının kaydı SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio aynı yer ve de T C T C 179, s. 5584'te mevcuttur. 3 2 f l
3 2 6
3 2 7
3 2 8
SS 52 H a n H u n g bio., s. 1343; T C T C 179, s. 5588; SS 84 aynı yer; PS 99 aynı yer. Bkz.Nc.tl21. Bkz.123. bkz. 121, 122, 123.
GÖKTÜRKLER
59
tora bağlı o l d u ğ u n u ; diğer boyların da bağlanacağım, hepsinin Pai-lao'ya girip, bu rada yaşayacaklarını at ve koyunların dağları, vadileri d o l d u r a c a ğ ı n ı , Ch'i-min'in kuru ağacın yeniden yeşermesi, kuru kemiğin yeniden edenmesi gibi çok fazla bü yüyeceğini, büyük Sui'in at ve koyun işleriyle iştigal e d e c e ğ i n i " b i l d i r d i Çin i m paratoru o n u n bu mektubundan memnun olmuş ve Chao Chung-ch'ing'i Ch'i-min İçin Ting-hsiang'da kale yapmak üzere vazife 1 en d irmiş ti . 329
330
b - Tardu 'ya Karşı Büyük Askeri Harekât ve Töles Boylarının
İsyanı:
Çinliler, Gök-Tûrk Devletinin tek hakimi olan Tardu (Pu-chia) 'yu devirmek, o n u n yerine Çin'de kendilerinin desteğiyle kağanlığını ilân eden Ch'i-min'i kuzeye yerleştirmek istiyorlardı. B u n u n için iki koldan harekete g e ç m e planı hazırladılar. Birinci koldan daha ö n c e Gök-Türklere karşı bazı başarılar kazanmış olan Yang Su, Yün eyaletine baş kumandan tayin edilerek, y o l l a n d ı . Diğer taraftan Ch'ang Sunsheng, Ch'i-min'e o n u n kuvvetleriyle başka bir yoldan Tardu İle çarpışmak üzere yola ç ı k t i ( 6 0 1 ) . 602 yılının mayıs ayında G ö k - T ü r k l e r d e n A-wu-ssu-li E r k i n ve beraberindeki kuvvetler, g ü n e y e ilerleyip, Ch'i-min'e s a l d ı r d ı l a r . C h ' i - m i n ' i n y a n ı n d a bulunan çinli kumandan Sarı nehrin kuzeyine geçmiş, fırsattan istifade eden E r k i n ani bir hareketle Ch'i-min'i bastırmıştı. Aslında bundan ö n c e Hu-hsie gibi Töles boyları Ch'i-min'e itâat etmişler. Ancak, sonradan bundan vazgeçip, ay rılmışlardı. 331
332
Ch'i-min'i bozguna uğratan, A-wu-ssu-li Erkin, ondan beş-altı bin T ü r k insanını geri almayı başarmış ve iki yüz bin hayvanını ele geçirmişti. Fakat, çinli başkuman dan Yang Su, derhal harekete geçti. Emrindeki b ü t ü n orduları seferber ettiği bu sa vaşta 60 li'den fazla bir alanda d ö n e r e k çarpışmalar oldu. Gök-Türkler kuzeye çe kildi. Gece takibe çıkan Yang Su, o n l a r ı n b u l u n d u ğ u yere yaklaştığında iki kişiyi ö n d e n Gök-Türkleri k a n d ı r m a k için g ö n d e r d i . İki çinliye inanan E r k i n ve adam ları, hazırlıksız bir şekilde Çin ordusuna yakalanıp, ağır bir mağlubeyete uğradılar; Ch'i-min'deri aldıkları hayvan ve İnsanları geri bırakmak zorunda kaldılar . Yang Su'nun emrindeki generallerden silahşor Liang M o , bu çarpışmalarda esas saldırıyı y a p m ı ş t ı . Baş kumandan Yang Su, generaller Chang Ting-ho ve L i u Sheng i farklı yollardan Gök-Türklerin üzerine yollamış, bunlar çok sayıda asker yakalayıp ve ö l d ü r ü p geri d ö n m ü ş l e r d i . Çin ordusu geri d ö n ü n c e Tardu'ya bağlı o l d u ğ u anlaşılan kuvvetler, Ch'i-min'e bir h ü c u m daha yaptılar. Yang Su, bu sefer Fan K u i vasıtasıyla K'u-chie-ku'da onları tekrar yendi *. 333
334
335
33
6 - Tardu'nun Sonu ve Ch'i-min'in Doğu Gök-Türk Devletiııin Kağanı Olması Çin baskısı ve arka arkaya gelen maglubiyeder neticesinde T a r d u ' n u n askeri g ü c ü çok zayıflamıştı. B u n d a n faydalanan Töles boylan birer birer ayaklanmaya 3 2 9
B u bilgiler SS 84 aynı yer; PS 99 aynı yer ve T C T C 179, s. 5572'de b u l u n m a k t a d ı r . SS 74 C h a o Chung-ch'ing bio., s. 1697; T C T C 179 aynı yer. SS 84 aynı yer; PS 99 aynı yer; T C T C 179, s. 5590. SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., 1335; T C T C 179, aynı yer. 333 B u bilgiler SS 48 Yang Su bio., s. 1286; SS 84 aynı yer; PS 99 G ö k böl., 5. 3298; T C T C 179, aynı 3 3 0
3 3 1
3 3 2
yer. 334
ss. 40 Liang M o bio., s. 1165. SS 40 L i a n g M o bio., s. 1165; L i u , bundan bahsetmemektedir. SS 64 C h a n g Ting-ho bio., s. 1509; L i u , burayı t e r c ü m e e t m e m i ş t i r ; ayrıca SS 84 aynı yer; PS 99 aynı yer. 3 3 5
3 3 B
A H M E T TASAĞIL
50
başladılar. Ssu-chie (Izgil), Fu-li (Börü), C h ü - h u n , Hu-sa, A-pa ve P'u-ku gibi daha isimlerini ö ğ r e n e m e d i ğ i m i z ondan fazla Töles boyu a y a k l a n m ı ş t ı BaU GökTürklerinden Ch'u-lo Kağan ve yabgusu T ö l e s i e r t a r a f ı n d a n mağlubiyete uğranlınca, isyanın ö n ü bir türlü alınamadı. D o ğ u d a k i Moğol kabilelerinden K ' u mo-hsi, H s i ve beş boy da harekete geçtiler. Ülkesi karışan Tardu, T ' u - y ü - h u n i a r a s ı ğ ı n d ı . B u n d a n sonra o n u n akıbeti h a k k ı n d a kaynaklarda bilgi bulamıyoruz. Dolayısıyla 603 yılının sonunu Tardu'nun nihayeti olarak kabul etmek durumun dayız. 337
338
339
340
Tardu'nun ortadan kalkmasıyla boş kalan Gök-Türk t a h ü n a , Çin'de onlara tabî olarak yaşayan Ch'i-min oturdu. Ch'ang Sun-shengin refakatinde Gök-Türk ülke sine yönelerek Ta-li kalesinden ayrılmıştı. Ancak Doğu Gök-Türk devletinin mer kezi ö t ü k e n ' e gitmedi. Gobi ç ö l ü n ü n d o ğ u s u n d a Chi-k'ou (çölün ağzı) diye adlan dırılan mevkiye y e r l e ş t i ' . O n u n Ö t ü k e n ' e gitmeyip, Sui h a n e d a n ı n a yakın bir mevkide bulunmasıyla, normal olarak Çin'in daha çok tesirinde kalacak, diğer ta raftan her hangi bir isyanla karşılaşuğmda Çin'e sığınabilecek veya yardım alabile cek i d i . Çinli Ch'ang Sun-shengin askerî desteğiyle güvenli bir şekilde Chi-k'ou'ya yerleşen Ch'i-min Kagan'a, Tardu'nun ortadan kalkmasıyla başı boş kalan boyların çoğu itaat etti. 34
Doğu Gök-Türk devletinin tahuna Çin'e bağlı bir kağan geçmesine r a ğ m e n ül kede b ü t ü n Chi-min'e İtaat etmediği, dolayısıyla Çin'e bağlılığı kabul etmediği an laşılmaktadır. B u n u H a n bölgesi prensi L i a n g i n imparator Yang'a s u n d u ğ u 604 yı lındaki bir rapordan anlıyoruz. Prens, Gök-Türklerin kuvvetlendiğini, Çin'in mu kabil askerî hazırlıklar yapması gerektiğini söylemişti. B u rapor uyarınca hemen askerî hazırlıklara başlandı. Gök-Türkler sık sık h ü c u m a geçip Çin sınırlarına teca vüz ettiler. Gök-Türklere karşı savaşmakla vazifelendirilen prens L i a n g m a ğ l u p edildi. Söz konusu Gök-Türk akınlarının hangi kumandan veya hangi boy tarafın dan yapıldığı kaynaklarda yazılmadığı için bilinememektedir . Yukarıda da bah settiğimiz gibi çinli tarihçiler Gök-Türklerİn kazandığı askerî başarıları bir-iki ka rakterle kısaca ifade ederlerken, Çinlilerin elde ettiği başarıları gayet teferruatıyla zikretmektedirler. Yine aynı yıl Sui imparatoruna isyan eden çİnli kumandanlardan Wang K u i , Gök-Türklere sığınmak istiyordu. Fakat, yolda imparatorun kuvvetleri tarafından ö n ü kesilmiş o da kendini ö l d ü r m ü ş t ü . 342
343
a - Ch'i-tan İsyanının Gök-Türk ve Çın Askerleriyle Bastırılması: M u k a n Kağan z a m a n ı n d a Gök-Türklere tabî olan Moğol asıllı Ch'i-tan'lar, Işbara devrinde devletin zayıflaması neticesinde isyan etmişlerdi. Tou-lan ve Tardu K a ğ a n l a r ı n ortadan kalkması yerlerine Çin destekli zayıf C h i - m i n ' i n D o ğ u GökTürk devleti tahtına oturması üzerine serbest kalan ve kuvvetlenen Ch'i-tan'lar, Çi n i n Yıng eyaletini işgal ettiler. Sui h a n e d a n ı aniden gelişen bu tehlikeli d u r u m u kendi askerleri yerine Gök-Türklerin kin i kullanarak ö n l e m e k İstedi. Ç ü n k ü bir 3 3 7
SS 84 Gök böl., s. 1874; PS 99 aynı yer.
^ S S ö l Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1335. 3 3 9
Aslında Ni-li'nin gösterilmesi karışıklık sonucu olmalıdır.
3 4 0
T C T C 179, s. 5600; SS 84 G ö k b ö l , s. 1874; PS 99 Gök böl., s. 3298.
3 4 1
SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., aynı yer; T C T C 179, aynı yer.
3 4 2
T C T C 180,s. 5605.
3 4 3
T C T C 180, s. 5613.
GOK-TURKI.KR
61
bozkır kavmi olan Ch'i-tan'lar savaş karakteri y ö n ü n d e n Gök-Türklere benziyordu. Zaten Sui i m p a r a t o r l u ğ u n a bağlılığını defalarca bildirmiş olan C h ' i - m i n Kağan derhal yirmi bin asker çıkararak, çinli kumandan W e i Yün-ch'i'nin emrine verdi. Çinli general yirmi bin kişiyi d ö r t ayrı kola ayırdı. İleri harekata başlayan bu ordu uyumlu değildi. Gök-Türk askerleri, çinli generalin taktiklerini b e ğ e n m e m i ş l e r d i . Bu uyumsuzluk devam ederken, kendini tutamayan Ho-kan unvanlı bir Gök-Türk ileri atıldı. Fakat, Ch'i-taniar onu ö l d ü r ü p kesik başını geri yolladılar. Diğer GökT ü r k k u m a n d a n l a r ı buna çok üzüldüler, kesik başa bakamadılar. Çin askerî taktiği ile başarılı olamayınca Wei Yün-ch'i yeni bir plan hazırladı. Ch'İ-tan'ların daha ö n c e Gök-Türklere d u y d u ğ u kinden istifade etmeyi d ü ş ü n e r e k , onlara bir elçi g ö n d e r i p yalanla Gök-Türklerin Kao-li(Kore)ierle ticaret yapmak için L i u kalesine gittiklerini, bu yüzden ö l d ü r ü l d ü k l e r i n i söyledi. B u arada Çinli kumandan kendi sınırlarına d ö n m ü ş t ü . Gök-Türklerin bertaraf edildiğine inanan Ch'i-tan'lar, hazırlıksız bir şekilde 50 li (yaklaşık 28 km) ilerlediler. B u sırada pu suda olan Gök-Türk askerleri hızla bunlara saldırdı. Bozguna uğrayan Ch'i-tan'ların on binden fazlası yakalandı. Reislerinin çoğu ö l d ü r ü l d ü . Ele geçen kızların ve sürülerin yarısı Gök-Türklerin, diğer yarısı Çinlilerin o l m u ş t u 344
b - Ch'i-min'in Çinlileşmek İstemesi: 603 yılının sonunda Doğu Gök-Türk devleti tahtına kesin olarak oturan C h ' i min, Çin'e bağlılığını sürdürüyordu. Bunu daha sonra Sui i m p a r a t o r l u ğ u toprakla rını istilâ eden C h ' i - t a n i a r m bastırılmasına yirmi bin süvari g ö n d e r e r e k göster mişti. Aradan bir kaç yıl geçmesine r a ğ m e n Ch'i-min, Çin'in kuzeyinde kağanlık yapmaya alışamadı. 599-603 yılları arasında Ç i n ' d e yaşadığı devrede Çin kültürü n ü n etkisinde kalmıştı. Bozkırın sert iklimi ve zor hayat şartlarının y a n ı n d a gü neyde sıcak ve nemli hava, kolay hayat tarzı Ch'i-mİn'e çok tesir etmiş; dolayısıyla Çin'e hayranlık duymaya başlamıştı. Kendisinin kağan olması yolunda Çinlilerin uzun zaman verdiği destek ve yardımlar sebebiyle de Ch'i-min'in Çin'e minneattar kaldığını söylemek m ü m k ü n d ü r . Bundan dolayı 607 yılının ilk b a h a r ı n d a Çin sarayına imparatoru ziyarete gel diğinde, Ch'i-min Kağan, Çinliler gibi yaşamak istediğini bildirdi, imparator Yang, o n u n teklifini kabul etmedi. Ertesi g ü n tekrar arzusunu ısrarlı bir şekilde bildiren Ch'i-min'in bu tavrını imparator "Gök-Türklerin aruk tamamen çözülmesi" şek linde yorumladı. Sonra Ch'an-yu n ü n ç ö z ü l d ü ğ ü n ü bunun kendi b a k a n l a r ı n ı n bir başarısı o l d u ğ u n u söyledi. B ü t ü n vezirlerine işlenmiş güzel ipeklerden bol bol bağ ı ş l a d ı . H u n l a r z a m a n ı n a atıfta bulunarak o n l a r ı n yıkılıp Ch'an-yü unvanlı h ü k ü m d a r l a r ı n ı n (Hu-han-ye) çinlileşmesİyle Ch'i-min'in d u r u m u n u aynileştiriyordu. Aynı yılın haziran ayında imparator Yang, kuzey eyaletlerinde keşfe çıktı. Bir ay sonra Ch'i-min Kağan oğlu olan T'uo-t'e Tegin'i imparatorun b u l u n d u ğ u yere g ö n d e r d i . Arkasında da ağabeyinin oğlu Pi-li-chia (Bilge) Tegin'i yine imparatorun konvoyuna g ö n d e r d i . En sonunda tekrar elçi yollayıp, Çin sınırlarına girerek, im paratoru bizzat karşılamak istediğini bildirdi ise de Çin İ m p a r a t o r u bunu kabul etmedi . İ m p a r a t o r Yangin konvoyu Yü-lin mevkiine geldiğinde, Ch'i-min Kağan ve hatunu I-ch'eng prenses seyyar saraya (imparatorun otağı) gelip, o n u ziyaret 34S
346
S 4 4
B u olayın teferruatı T C T C 180, s. 5621,5622'de kayıtlıdır. L i u ' n u n eserinde b u n d a n h a l l e ri il me m ektedir. 3«. g T
3 4 f i
C
T
C
1 8 0 ı
s
5
2 7
T C T C 180, s. 5629; bu bilgi sadece burada mevcuttur.
A H M E T T AŞAĞI L
62
elliler. Ch'i-rnİn, Sui İ m p a r a t o r u n a üç bin baş at sunarken, m e m n u n kalan Çin im paratoru Yang karşılık olarak on i k i bin top ipek sundu* . 47
Ch'i-min K a g a n i n bu davranışlarından iyice cesaretlenen Sui imparatoru, Çin sınırlarından çıkıp, Gök-Türk ülkesine girmeye karar verdi. B u n d a n sonra C h o u c h ü n ' e yöneldi. Kendisinin bu yeni t e ş e b b ü s ü n d e n Ch'i-min'in endişelenebilece ğim göz ö n ü n e alarak, Ch'ang Stın-shengi o n u n yanına yolladı. B u elçi Ch'i-min'in yanma vardığında D o ğ u Gök-Türklerine bağlı boyların reisleri de toplanmıştı. C h 'ang Sun-sheng, bazı boyların İsyan niyetinde olduklarını, dolayısıyla oraya gelecek olan imparatorun tehlikede b u l u n d u ğ u n u ima etti. B u n u n ü z e r i n e Ch'i-min de gerekli tedbirleri aldı. B ü t ü n boylar Yü-lin'den Ch'İ-mİn'in o t a ğ ı n a ü ç b i n l i u z u n l u ğ u n d a bin a d ı m genişliğinde bir yol d ü z e n l e d i . 348
Ch'ang Sun-shengin kendi geçeceği yollan temizleyip, muhafaza aluna alma sından çok m e m n u n olan imparator Yang, ona hayran olmuştu. B u sırada Ch'i-min Kağan, Çin imparatoruna elçiyle mektup g ö n d e r m i ş , çinlileşmek isteğini açıkça bildirmişti. Söz konusu mektupta ö n c e k i imparatorun (Wen) çok büyük iyilikler yaptığını söyleyen Ch'i-min, Gök-Türk ülkesinden kaçarak o n u n yanına sığındığını ölecek iken, beslenip hayat b u l d u ğ u n u , sonra kağan olup, Gök-Türk ülkesine dön d ü ğ ü n ü , şimdi imparatorun vassalını ziyaret ederek şereflendirdiğini, bundan fay dalanarak, boylarına liderlik edip, çinliler gibi giyinmek, yaşamak istediğini belirtti. Fakat, imparator yine kabul etmedi. Eylül ayında Ch'i-min'e cevabî mektup g ö n d e ren imparator Yang, "Gobi ç ö l ü n ü n kuzeyinin tam olarak sakinleşip Çin'e bağlan madığını ileri sürerek, madem iyi nİyedi ve Çin'e bağlı o l d u ğ u n u söylüyor; o halde hala uzaklarda savaşa ihtiyaç var iken neden elbise değiştirip Çinlileşmek istediğini" sordu . 349
Ch'i-min Kağan ile hatunu t-ch'engin Çin'e gelişi sırasında imparator Yang, Shih Yang adlı bir b a k a n ı n ı o n l a r ı karşılamak ü z e r e g ö n d e r d i . C h ' i - m i n ve hatununun gelişinde büyük bir gösteri yapmak isteyen Sui imparatoru, İçinde bir kaç bin insanın oturabileceği büyük bir çadır kurdurdu. B u büyük ç a d ı r d a C h ' i min'in şerefine m u h t e ş e m bir e ğ l e n c e tertip etti. Dans edildi ve müzik çalındı. Gök-Türklerin y a n ı n d a SoğdTular da hayran kalmışlardı. Orada bulunan b ü t ü n yabancılar (Gök-Türk, Soğd, Hsi, K'u-mo-hsi vb.) sığır, koyun, at ve deveden bir kaç on milyon sundular. B u n l a r ı sunarken de birbirleriyle adeta yarış e t m i ş l e r d i . A r k a s ı n d a n t ö r e n s ı r a s ı n d a y i r m i milyon top ipek Ch'i-min'e sunuldu. O n a sunulanlar, diğer sunulanların hepsinden farklı İdİ. Üstelik savaş arabasına koşulan atlardan verilmiş ve o n u n sancağının p r o p a g a n d a s ı yapılmıştı. Ch'i-min'in ismini özel olarak selâmlayan İ m p a r a t o r , onu b ü t ü n prenslerin, beylerin ü s t ü n d e bir yere o t u r t m u ş , özel ilgi göstermişti. D o ğ u Gök-Türk devletini C h ' i - m i n liderliğinde hakimiyeti aluna alan Sui imparatoru Yang, tertip ettiği bu e ğ l e n e sayesinde, o n u n Çin n a z a r ı n d a diğer y a b a n c ı l a r d a n ü s t ü n ve farklı o l d u ğ u n u göstermişti. Esasen o n u n niyeti Ch'i-min sayesinde b ü t ü n kuzey ülkelerini kontrol etmek idi. Fakat, Çin imparatorunun yabancıları Çin t o p r a k l a r ı n a sokması ve yakınlaş ması bazı çinli devlet a d a m l a r ı n m e m n u n etmiyordu. İ m p a r a t o r u n nedimelerin3 4 7
3 4 a
SS 84 G ö k böl., s. 1874; PS 99 G ö k böl., a. 3298; TT197, 1069b; W H T K . 3 4 3 , 2688 S S Ü I Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1336.
3 4 9
T F Y K 999, 7a; b u malumat sadece burada kaydedilmiştir. B u mektubun ü s l u b u h a k k ı n d a bkz. M . M o r i , "Ch'i-min H a k a n ' ı n B i r Çin imparatoruna g ö n d e r d i ğ i m e k t u b u n ü s l u b u ü z e r i n e " , R.IÎ.Arat için, Ankara, 1966, s. 363-371.
63
GÖKTÜRKLER
den H o Ch'ou "Gök-Türklerin, Çin'in boş yerlerini, dağlarının yapısını öğrendikle rini, bu sebepten daha sonra tehlike oluşturacaklarını" İma e t t i . 350
B u e ğ l e n c e t ö r e n l e r i n d e n sonra Gök-Türk topraklarına giren Çin imparato runu karşılamak için Ch'i-min, imparatora bir çadır hazırladı, imparator, onun ça dırını ziyaret ettiğinde, bir kap içkiyi yerlere yatarak h ü r m e t gösterip ona sundu. C h ' i - m i n ' i n ileri gelen a d a m l a r ı da bu esnada yerlere k a p a n m ı ş t ı . Böylesine k a r ş ı l a n m a k t a n çok m e m n u n olan imparator, Büyük H u n i m p a r a t o r l u ğ u d ö n e minde Hu-han-ye ve d ö n e m i n i hatırlatan bir şiir söyledi. Arkasından Ch'i-min ve hatununa birer çömlek altın sundu. Ayrıca çok miktarda renkli elbise, ö r t ü , yatak ve benzeri şeyleri teginler ve daha aşağı r ü t b e l e r d e olanlara, m a k a m l a r ı n a g ö r e farklı olarak verildi. Bundan sonra geri d ö n e n imparatoru, Ch'i-min, Çin sınırla r ı n a kadar takip etti. Sui h a n e d a n ı topraklarına ulaşıldığında imparator, onu geri gönderdi. Ch'i-mİn K a g a n i n çinlileşme isteği bir türlü dinmiyordu. 608 yılında da bu ar zusu yolunda faaliyetlerde bulundu, Ağustos ayında Çin sarayına giden Ch'i-min için Sui imparatoru, Wan-shou-shu'da bir kale yaptırttı. Kalenin içinde ev oda inşaa edilmişti. İçine çin yatakları, perdeleri ve benzeri zengin eşyalar konulup, burada ikamet eden Ch'i-min'in gözü bir nebze boyandı. Aynı yıl H a m i kalesini ele geçir mek isteyen Çin ordusuna yardımcı yollama g ö n d e r m e kararı alan, Ch'İ-min gön dermedi. Bıuııın sebebi de Hami'yi ellerinde bulunduran T ' u - y ü - h u n i a r ı n , küçük oğlu Baga Ş a d ( d a h a sonra II K a g a n ) ' n ı n annesinin ülkesi olmasıydı. Ch'i-min'in gitmemesi ü z e r i n e Hami'liler hazırlık yapmaktan vazgeçtiler. Ancak çinli kuman dan Hsie Shih-hsiung, hazırlıksız yakaladığı şehir ve kaleyi ele geçirdi. H a n hane danı z a m a n ı n d a yapılmış olan eski kaleyi tamir için binden fazla zırhlı muhafız bı rakıp geri d ö n d ü . 3 0 1
609 yılının ilkbaharında tekrar Çin sarayına gelen Ch'i-min'e aşırı h ü r m e t gös terilip, çok miktarda hediye bağışlandı . 352
Bu devrede Kore(Kao-li)'lilerin, Doğu Gök-Türk devletiyle yakınlaşmak için Ch'i-min'e elçi gönderdikleri görülmektedir. Ancak, Ch'i-min, Çin'in aleyhine her hangi bir ittifaka girmeyi reddetmiştir. Kore elçisi daha sonra imparatorun huzu runa geldiğinde Sui imparatoru ona ülkesine gidip, krallarının derhal gelip itaat ettiğini bildirmesini söylemesini istemiş; aksi takdirde Ch'i-min'i üzerine s a l d ı r a c a ğını açıklamıştır . 353
VI - D O Ğ U G Ö K T Ü R K DEVLETİNİN KUVVETLENMESİ 1 - Shih-pi Kağan Devri (609-619) 609 yılının yaz aylarında hastalanan Ch'i-min, daha sonra ö l d ü . O n u n ölü m ü n e Çin imparatoru çok üzülmüş ve üç g ü n yas ilân etmişti. Yerine oğlu Tou-chi m
Ssı
T C T C 180, s. 5632, sadece burada kaydedilmiştir. T
C
T
C
1 8 1 > s
5 6 4 2 ;
s s
6 5
H s i c
shih-hBİung bio., s. 1534.
3 5 2
C h ' i - m i n Kağan Çin'e b a ğ l ı l ı ğ ı n d a n dolayı kaynaklarda epey t e f e r r u a t l ı a n l a t ı l m ı ş ı n ' . O n u n çinlileşme isteği ve d i ğ e r sivasi olayları h a k k ı n d a SS 84 Gök. böl., s. 46; SS i m p . böl-, s. 68,70; 71; SS 4 i m p . böl., s. 84; T C T C 180, s. 5605, 5621. 5627. 5630, 5632. 5633; T C T C 181, s. 5641-5643; T T 197. 10b9b; VVHTK 343, 2688b; T F Y K 980, 4b, 5a'da bilgi b u l u n m a k l a d ı r . 3 5 3
SS 67 P-ei C h ü bio., s. 1582; SS 84 G ö k . böl., 1875; PS 99 G ö k . böl., s. 3299.
64
A H M E T TASAGIL
tahta geçerek, Shih-pï Kağan unvanını aldı. Gök-Türk geleneklerine uygun olarak dul kalan üvey annesi İ-ch'eng prenses ile evlendi ve bunu Çin imparatoruna bil direrek, ilk dış siyasi temasını y a p ü 353i
608 yılında Dogu Gök-Türk kağanı Ch'i-min'in kendisine bağlılığına iyice ina nan imparator Yang dikkatini batıya çevirmişti. Kuzeyde Doğu Gök-Türk devletinin kendisine bağlanması bir anlamda bu taraftan gelebilecek tehlikeleri ortadan kal dırmıştı. A r n k zengin b a ü ülkeleri Sui imparatorunun tek hedefi idi. İşte bu sebep ten dolayı 609 yılında Ch'i-min'in ölüp yerine Shih-pi'nin g e ç m e s i n d e n sonra kay naklarımızda malumat birden bire azalmaktadır. 615 yılma kadar bu durum böyle devam etmekte ise de yine de 613 yılından sonra kısa bilgilere tesadüf etmekteyiz. 613 yılında Ling-wu bölgesinde Sui imparatoruna karşı isyan eden Pai Yû-suo, ö n c e yağmalar yaptı. B i r sürü at ele geçirip kuzeyde Gök-Tûrklerle temasa geçti. Arkasından Lung-you bölgesine tecavüz e t t i Sui i m p a r a t o r l u ğ u n d a da isyanlar başlamıştı. 615 yılının m a r t ı n d a Wei Tao-er ve Wang Hsü-pa'mn, her biri yüzer bin insan ile isyan edip, Shİh-pi Kagan'la m ü n a s e b e t kurdular. Daha sonra Yen ve Shao eyaletlerine saldırdılar . 353b
354
615 yılının ekim ayında imparator Yang, kuzey sınırları teftişe çıkmışu. B u sı rada P'ei Chü, Dogu Gök-Türk kağanı Shih-pi'nin kuvvetinin hızla arttığını ileri sü rerek, bir plan hazırlayıp, imparatoruna sundu. B u plana g ö r e Shih-pi K a g a n i n kardeşi Ch'i-chi Şad, bir Çin prensesiyle evlendirilecek ve "güney tarafının kağanı (Nan-mİen K'o-han)" ilân edilecekti. Fakat, kendisine yapılan bu teklifi Ch'i-chi Şad kabul etmedi. B u plandan haberdar olan Shih-pi Kağan çok sinirlendi. B u arada Shih-pi K a g a n i n Soğd asıllı vezirlerinden Shih-shu-hu-hsi, çok iyi planlar ya parak kağan ü z e r i n d e etkili oluyordu. B u Özelliğinden dolayı Shih-pi tarafından seviliyordu ve yüksek bir makama getirilmiş; s o n u ç t a çok b e ğ e n i l e n bir kişi ol muştu. P'ei C h ü , ona Ma-i'de karşılıklı ticaret yapmayı, pazar kurmayı teklif etti. Soğd asıllı bu şahsa ticaret yapmak fikri cazip geldi. Ma-i şehri y a k ı n m a ticaret yap mak maksadıyla ulaştığında P'ei C h ü tarafından öldürtüldü. Sonra Shih-pi Kagan'a elçi g ö n d e r e r e k "Shih-shu-hu-hsi'nin aslında Shih-pi'ye karşı isyan ettiği için öldü r ü l d ü ğ ü n ü " bildirdi. Ancak, Shih-pİ gerçeği ö ğ r e n m i ş t i . B u sebeple Çin ile olan ilişkilerini kesti. Bir kaç yüz bin süvariyle savaşa hazırlandı. O sırada kuzey eyaletle rinde teftişe çıkmış olan Çin imparatoruna saldıracakü. Fakat, İ-ch'eng prenses acele elçi g ö n d e r e r e k durumu bildirdi. Bunun üzerine hızla geri d ö n e n İmparator, Yen-ınen kalesine sığındı. 35S
Çin topraklarına hızla dalan Shih-pi, Yen-men'da imparator Y a n g i kuşattı. As kerlerden başka kalenin içinde yüz elli sivil insan vardı. Yiyecek stokları ancak yirmi gün dayanabilirdi. Ayrıca Yen-men'da bulunan kalenin kırk bir burcunun otuz do kuzu Gök-Türklerin eline geçti. Hemen kaleye h ü c u m a geçen Gök-Tûrklerin attığı oklar imparatorun b u l u n d u ğ u yere ulaşıyordu. Çok korkan imparator, Chao prensi Kao'ya sarılarak ağlamaya başladı. Kaynakların ifadesine g ö r e ağlamaktan gözleri şişmişti. 3 ;
3
' " SS 84 Gök.böl., s. 1876; PS 99 Gök.böl., s. 3299; T C T C 181, s. 5647Julier,, s. 105 vd. 353b 182, s. 5568; SS 4 imp. böl., s. 84. 354 ^ g X
T
355
C
C
T
T
C
C
1 8 2
s
5
6
9
5
;
s
s
4
i
m
p
;
b
ô
L
>
SS. 67 P'ei C h ü bio., s. 1582; T C T C 182, s. 5697.
GÖKTÜRKLER
65
Çinli devlet adamları bu durumdan kurtulmak için çeşitli tavsiyelerde bulun dular: Sol muhafızları büyük generali Yü Wen-shu kuşatmayı yarıp çıkmayı teklif etti" . Sonra Su Wei kalede kalıp savunmanın daha d o ğ r u olacağını s ö y l e d i . Fan Tsu-k'ai, L i a o ' ( K o r e ' n i n kuzey b a t ı s ı ) d a n y a r d ı m istemenin g e r e k t i ğ i n i ileri s ü r d ü . Hsiao Yü ise Gök-Türklerin g e l e n e ğ i n d e h a t u n l a r ı n ordunun stratejilerini bildiğini, İ - c h ' e n g i n imparatorluk ailesi kızı o l d u ğ u n u , dolayısıyla Çin'in yardımına koşması gerektiğini, elçi gönderilip temasa geçildiğinde mutlaka yardım edeceğini faydası olmazsa, bile hiç bir zararı olmayacağını, diğer taraftan K o r e l i l e r i n , GÖkT ü r k l e r e saldım İmasını tavsiye etti. 6
357
358
Bu arada Sui i m p a r a t o r l u ğ u t o p r a k l a r ı n d a bulunan b ü t ü n diğer askerî ku mandanlara y a r d ı m a gelmeleri için çağrı yapıldı. Neticede İ m p a r a t o r , İ-ch'eng prensese yardım eımesi için acele adam g ö n d e r d i . lilçİ ulaşıp durumu bildirir bil dirmez, Çin asıllı adı geçen hatun harekete geçli. Acele Shih-pİ'ye adam g ö n d e r e rek devletin kuzey taraflarında problem o l d u ğ u n u (İsyan çıktığını) söyledi. Bunun ü z e r i n e kasım ayında kuşatmayı kaldıran Shih-pi ülkesine geri d ö n d ü . O n u n arka sından keşfe çıkan memurlar dağların vadilerin boş o l d u ğ u n u gördüler, imparator ancak bu şekilde kurtuldu. A r k a l a r ı n d a n i k i bin süvarî takibe g ö n d e r i l m i ş , GökT ü r k l e r d e n arta kalan yaşlı ve zayıf iki bin insan ele geçirilmişti , 359
Kısa zamanda eski dinamik g ü c ü n e kavuşan D o ğ u Gök-Türk devleti, Shih-pi Kağan liderliğinde her fırsattan istifade ederek Sui i m p a r a t o r l u ğ u n a saldırıyordu. 616 yılının sonunda da büyük bir akın yapıldı. Daha sonra T'ang h a n e d a n ı n ı n ku rucusu olacak L i Yüan, askerlerinin en iyilerinden iki bin kişi seçerek, onları Gök¬ Türkler gibi besledi. Onlar gibi oturup kalkmayı öğretti. Bunlar az sayıda Gök-Türk askeriyle karşılaştıklarında bir iki ufak başarı kazandılar. Akın şeklinde gelişen Gök-Türk askeri harekâtı daha sonra geri dönmeleriyle son b u l d u . 3tu
Babası Ch'i-mİn'c hiç benzemeyen Shih-pi Kağan, idare ettiği Doğu Gök-Türk devletini eski g ü c ü n e kavuşturmuştu. B u n u n Çin imparatoruna yaptığı kuşatmayı kaldırdığı 615 yılı sonundan itibaren Sui h a n e d a n ı n a karşı sürekli bir baskı kur ması gayet açık şekilde g ö s t e r m e k t e d i r . Yen-men kalesindeki kuşatılma Sui ha n e d a n ı n a çok ağır darbe indirmişti. B u darbenin derinliğini m ü ş a h a d e ettiren hu sus merkezi otoritenin birden bire zayi flaması dır. Eyaletlerdeki çinli prensler, vali ler, d ü k l e r birer birer isyana kalkıştı. Bunların İçinde en önemlisi T'ang d ü k ü L i Yüan'İn isyanıdır. B u şahıs isyana b a ş l a m a d a n ö n c e iki bin kişilik m ü k e m m e l ok atan ve ata binen bir birlik oluşturmuş; sonra b u n l a r ı Gök-Türkler gibi besleyerek, onlar gibi suları otlakları takip ederek, oturup, kalkma, avcılık ve ata binme gibi meziyetleri ö ğ r e t t i r m i ş t İ . Neticede Gök-Türk askerî vasıflarını kazanan bu asker ler ileride ona parlak zaferler elde etmesinde yardımcı olacaktır. Hatta 616 yılında 361
3W
SS. 61 Yü Wen-shu bjo., s. 1467; T C T C 182. s. 5698. 3 5 7
SS 63 Fan Tse-kai bio., s. 1492; T C T C 182, aynı yer .
s s 8
SS. 41 Su Wei bio., s. 1188-1189; T C T C 182, aynı yer.
3
*"^ Ch'i-cbi Şad hadisesinden, imparatorun kuşatılıp k u r t a r ı l m a s ı n a kadar olan d ö n e m i n en iyi te ferruat ve t o p l a m ı T C T C 182, s. 5697'de b u l u n m a k t a d ı r . Ayrıca SS 84 Gök.bö!., s. 1876; PS 99 G ö k . b ö l . s. 3299 ve de SS Yü Shih-chi bio.. L i u ' d a bu konuda bilgi yoktur. 8 8 0
T C T C 183, s. 5717; T F Y K 998,6b.
Mİ - r yashi, The m
T
C
5 7 . ss Gök.böl., s. 1876; PS 99 Gök.böl., s. 3299. B u husus için aynca bkz. T . H a Development of" a Nomadic Empire", Bulletin Ancient and O r i e n t Museum, X I , 1990, s. 137. ^ y j IJÖI^ j ,
G T C
T
C
1 8 3 >
1 S 3
s
a y n l
1 7
e r ;
H
T
S
i
m
p
2
66
A H M E T TAŞ AG IL
Çin'e karsı gelişen sayısız Gök-Türk akınlarından bazı küçük olanları bu birlik tara fından d u r d u r u l m u ş t u . 363
Shih-pi'nin k u m a n d a s ı n d a Gök-Türk o r d u l a r ı n ı n Sui i m p a r a t o r l u ğ u sınırlarını geçip çok sayıda akın yapması, bu h a n e d a n ı n çatırdamasına yol açınışu. Asî Çinli kumandanlar birer birer isyan ediyorlar ve Shih-pi ile temasa geçiyorlardı. Çin im paratorlarının Gök-Türkleri bölmek için uyguladıkları entrika siyaseti gibi Shih-pi de asî Çinli devlet a d a m l a r ı n a destek veriyordu. Fakat, o açıkça destek veriyor, herhangi b i r entrika siyaseti g ü t m ü y o r d u . Söz konusu asî Çinlerin başını L i a n g Shih-tou çekti. Otuz kırk kişi ile bağlı o l d u ğ u yardımcı valiyi ö l d ü r e n bu şahıs kendini vali ilan edip, Gök-Türklerle temasa geçü. Shih-pi Kağan ona kurt başlı sancak sunup, T a r d u Bilge K a ğ a n unvanını verdi. Daha sonra L i a n g Shih-tou, Gök-Türk askerleriyle beraber Sarı nehrin g ü n e y i n d e oturmaya başladı ve Yen-ch'üan eyaletine saldırılar yaptı'™. İki bin süvariyle Lİang Shih-lou'ya b a ğ l a n a n çinli k u m a n d a n l a r d a n Ktıo Tse-ho'ya Wu-li Ş a d u n v a n ı G ö k - T ü r k l e r t a r a f ı n d a n verildi » 361
3
Diğer asî L i u Wu-chotı da elçi g ö n d e r i p , Shih-pi'ye itaat ederek Gök-Türk des teği aldı. Gök-Türk askerleriyle C h i h Pien'i yenip, ö l d ü r e n bu çinli, diğer Sui ku m a n d a n ı Hsiao I" yi Yen-men'a kaçırtmıştı. Neticede Y e n m e n i da ele geçiren L i u Wu-chou, sonra Lu-kung vilayetine sürpriz bir saldırı yaptı. Sui i m p a r a t o r l a r ı n ı n kuzey sarayı olan Feng-yang'a girdi. Ele geçirdiği b ü t ü n saray halkını Gök-Türklere teslim eden L i u Wu-chou'ya Shih-pi karşılık olarak at bağışladı. A r k a s ı n d a n Ma-i bölgesine d ö n m e d e n ö n c e Ting-hsiang gibi ö n e m l i bir mevkiyi daha işgal eden L i u Wıı-chou'ya kurt haşlı sancakla birlikte Ting-yang Kağan unvanını s u n d u . 367
Ma-i ş e h r i n e h ü c u m edecek olan Gök-Türk ordusuna, T'ang h a n e d a n ı n ı n ku rucusu L i Yuan karşı koymak istedi. Ancak onun vazifelendirdiği Kao Chün-ya ile Wang Jen-kung ç a r p ı ş m a l a r d a muvaffak o l a m a d ı l a r . Aynı yıl Chİn-yang, GökT ü r k l e r tarafından işgal edildi. Şehrin kuzey kapısından girip, g ü n e y k a p ı s ı n d a n çıktılar. B u sırada L i Yüan, kalenin b ü t ü n kapıların açtırtmıştı. Gök-Türkler kaleye girmeden geri d ö n d ü l e r . Btı arada başarısız olan Wei ve Chün-ya başlan kesilmek suredyle c e z a l a n d ı r ı l d ı l a r " . Daha sonra L i Yüan tarafından Wang K'ang-ta ku m a n d a s ı n d a Gök-Türklerin üzerine gönderilen ordu da m a ğ l u p oldu; askerlerinin hepsi ö l d ü r ü l d ü . Bu yenilgi ü z e r i n e Chin-yang kalesinde bulunan T'ang ihtilal or dusunu korku kapladı. Muharebe yoluyla kaleden çıkamayacaklarını anlayan L i Yüan, gece bir kısım askerini kalenin dışına çıkarıp, yüksek bir yere sancak astırdı. Bu askerler sonra yüksek sesle davul çaldırtıp, yardım ordusu geliyormuş gibi yaptı lar. Şüpheye kapılan Gök-Türk ordusu şehrin dışında iki g ü n daha kalıp yağma ya parak geri gitti . Böylece bu büyük tehlikeden T'ang h a n e d a n ı n ı n kurucuları kur t u l m u ş oldular. Eğer k u r t u l m a m ı ş olsalar, Çin tarihinin en parlak devleti T'ang h a n e d a n ı belki de tesis edilemezdi. M e
36
370
3 6 3
HTS 1 inip, böl., aynı yer.
3 6 4
Çincesi Ta-ııı Pi-chia K'o-han,
3 6 5
Bu olayın en iyi leferrualı Liang Shih-tou bio., CTS 56, s. 2280-HTS 87, s. 3731'de bulunmakla dır. Ayrıca T C T C 183, s. 5718. 3 6 6
T C T C 183, s 5724.
3 6 7
Liu Wu-chou bio.,CTS55, s. 2253-HTS 55, s. 3717ı T C T C 183, s. 5723.
3 6 8
Liu Wen-ching bio., CTS 57, s. 2291-HTS 88, s. 3734.
3 6 9
T C T C 183, s. 5734.
3 7 0
T C T C 183, s. 5734.
67
GÖKTÜRKLER
Sui h a n e d a n ı yıkılmak üzere iken yukarıda da söylediğimiz gibi Çin'in her ta rafında isyanlar çıkmıştı. B u n l a r ı n içinde T'ang h a n e d a n ı n ı n kurucusu olarak L i Yüan, Gök-Türklerden destek alan rakiplerine karşı fazla bir askerî g ü c e sahip de ğildi. Yardımcılarından L i u Wen-ching, ona kendilerinin de Gök-Türklerden askeri destek istemelerini tavsiye etti. Bunu kabul eden L i Yüan, kendi eliyle bir çok hedi yeler hazırlayıp, Shih-pi Kagan'a g ö n d e r d i . L i u Wen-ching ile kağana ulaştırılan bu hediyelerin y a n ı n d a ona ayrıca" büyük bir ihtilal (gönüllü) ordusu harekete geçir mek istediğini, uzaktan gelip tahttan indirilmeye yardım ederlerse müttefik olacak larını, ancak g ü n e y d e onlara yardım ettikleri takdirde ahaliyi yağma etmemelerini, sert d a v r a n m a l a r ı n ı istediklerini, eğer ittifak yapılırsa Gök-Türklerin ö n ü n e bir sürü altın ve m ü c e v h e r i n serileceğini ve bunlardan istediklerini seçeceklerini" bil dirdi. Shih-pi karşılık olarak"artık Sui h a n e d a n ı n ı n yıkıldığını, T'ang d ü k ü n e yar d ı m etmelerinin kendi menfaatlerine uygun olacağını" söyledi . 371
Shih-pi'nin niyeti öğrenilir öğrenilmez, derhal bir elçilik heyeti daha g ö n d e rildi. Yedi g ü n gibi kısa bir zamanda gidip d ö n e n bu yeni elçi Gök-Türklerden yar d ı m geleceği haberini getirdi. T'ang h a n e d a n ı n ı n kurucusuna bağlı kumandanlar bu yardım haberine çok sevindiler. Aslında Gök-Türk ordusunun t a h r i b a t ı n d a n çekinen imparator, bir türlü kabule cesaret edemiyordu. B u sırada P'eİ C h i ve L i u Wen-chİng, "Tibetlilerin a d a r ı n ı n zayıf, GÖk-Türklerinkinin ise kuvvedi o l d u ğ u n u , askerleri olmazsa bile atlarının kaçırılmaması gerektiği, aksi takdirde pişman ola caklarını" söyleyerek, ısrarla Gök-Türk yardımının gelmesini istediler. Hakimiyetini tesis etmek için Gök-Türk yardımı a l m a n ı n şart o l d u ğ u n u anlayan L i Yüan, "kulak larımızı onların yağmalarına kapayalım, sonra sıkıştırıp icaplarına bakarız" diyerek, Gök-Türk yardımı almayı kabul etti . Bunun ü z e r i n e sonbaharda Gök-Türk yar d ı m ı K'ang-ch'iao-li Tegin ile ulaşn. Beş yüz asker ile iki bin baş at pazar için gel m i ş t i . Gök-Türk askerleriyle karşılaştığında kağanın mektubunu alan müstakbel imparator, sonra K'ang-ch'iao-li Tegİn ve yanındakilere fevkalade bir selâmlama tö reni yaptırdı. Gök-Türklerin g ö n d e r d i ğ i atların m ü k e m m e l olanlarını seçti. Sonra Gök-Türk askerlerinin yansını atlarla beraber b u l u n d u k l a r ı Kuan mevkiinde bı raktı. Çin askerleri Gök-Türk atlarına hayran kalmıştı. Sahte para vererek GökT ü r k askerlerini kandırmayı ve adarı ele geçirmek istiyorlardı. Fakat, L i Yüan "GökT ü r k l e r i n kendilerine güzel atlar verdiklerini kandırıldıklarını anladıkları zaman gelip Çin'e saldıracaklarını ve durdurul anı ayacaklarını" anlatarak vazgeçtirdi. Arka sından kendilerini fakir olarak gösterip, borç almalarını tavsiye etti. Bundan sonra K'ang-ch'iao-li Tegin kuzeye d ö n d ü . Ancak, T'ang h a n e d a n ı n ı n daha çok y a r d ı m a ihtiyacı v a r d ı . L i u Wen-ching tekrar y a r d ı m istemek için Shih-pi Kagan'a gönderildi. B u elçi yola ç ı k m a d a n önce yeni imparator, onunla özel g ö r ü ş m e yapa rak, "Gök-Türkler atlarını otlatırken hububat tarlalarına zarar vermiyorlar, ancak, ahali onlardan çok korkuyor ve etkileniyor, benim e n d i ş e m İse L i u Wu-chou ile birlikte Çin'e saldırmalarıdır. O n u n için yardım askerlerinin sayısı bir kaç yüz kişi den fazla olmasın"dedi. 372
373
Eylül ayında Gök-Türk merkezine varan elçi Shih-pi Kagan'dan asker İsteyip, onunla ittifak yapn. Buna göre Gök-Türk askerleri Ch'ang-an'a girecekler, karşılı3 7 1
L i u Wen-ching bio., C T S 57, s. 2292-HTS 88, s. 3735; T C T C 184, s. 5737. Ayrıca bkz. S, j a c h i d , "Objectives o f warfare iri inner Asia", Pien-cheng, 4, 1973, s. 20. 3 7 2
T C T C 184, s. 5740.
3 7 3
T C T C 184, aynı yer.
68
A H M E T TASAĞIL
gmda Gök-Türk devletine altın, yeşim taşı ve en iyi cins ipekten m a m û l kumaş su nulacaktı. B u a n l a ş m a d a n m e m n u n olan Shih-pi Kağan büyük veziri Chi-shih Tegin'i T'ang h a n e d a n ı n ı n ihtilal ordusuna yardımcı olmak üzere g ö n d e r d i . Ayrıca kuzey bölgelerini T'ang h a n e d a n ı adına koruyacağını b i l d i r d i ' . Yine K'ang-ch'iaoli Tegin ile beş yüz asker ve iki bin baş at sundu. 3
4
371
T'ang i m p a r a t o r l u ğ u n u n k u r u l u ş u n u n sağlanmış "' olmasına r a ğ m e n 618 yı l ı n d a da Gök-Türklere b a ğ l a n a n çinli devlet adamları oldu. Chang C h ' a n g - h s ü n unvanlı Wu-yüan bölgesi vali yardımcısı Shih-pi Kağan i n hakimiyetini tanıdı ve kendisine Ko-li Tegin unvanı v e r i l d i . Diğer T'ang muhaliflerinden Chao Yüan, öteki asiler Hsie C h ü ile L i a n g Shih-tou'yu başkent Ch'ang-an'a saldırmaya ikna etmişti . Fakat, bu yeni ittifak h ü c u m a cesaret edemiyor ve Gök-Türk yardımı isti yordu. B u n u n için Ch'i-ınin'in oğlu Shih-pi K a g a n i n kardeşi olup, devletin doğu sunu idare eden Bagatur Ş a d ' l a temasa geçildi. Bagatur Şad bu teklifi kabul etti ise de T'ang imparatoru m e m u r l a r ı n d a n Yü Wen-hsİn'i g ö n d e r i p , hediye ve ben zeri şeyler sunarak, saldırı niyetinden vazgeçtirdi. Üstelik bu şad, Chang C'anghsün'Ün Çin'e g ö n d e r i l m e s i n e ve Wu-yüan bölgesinin T'ang h a n e d a n ı n a bağlan masını kabul e t m i ş t i . Bunun akabinde T'ang imparatorunun Wu-yüan valisi olan Chang C h ' a n g - h s ü n sahte bir mektupla diğer asiler Hsie C h ü ile L i a n g Shih-tou'nun adı geçen Ş a d l a arasını b o z d u . 376
377
378
379
380
Gök-Türklerin kuvvetten düştüğü devrede, onlara itaatten vazgeçip Çin'e bağ lanan Chİ-tan, Shih-wei, Kao-ch'ang, T'u-yü-hun gibi çinli olmayan b ü t ü n yabancı lar Shih-pi Kagan'a bağlandılar. B u n l a r ı n katılmasıyla Shih-pi K a g a n i n bir milyon dan fazla yay ç e k e n askeri o l m u ş t u . Gök-Türk yardımı sayesinde imparatorlu ğ u n u tesis eden T'ang hanedanıyla Shih-pi Kağan arasında iyi m ü n a s e b e t vardı. B u m ü n a s e b e t daha çok D o ğ u GÖk-Türk devletini ü s t ü n l ü ğ ü şeklinde t e z a h ü r edi y o r d u . Gök-Türk elçilerine Çİn sarayında aşırı h ü k ü m e t gösteriliyor ve şerefle rine eğlenceler tertip ediliyordu. 618 yazının başında Shih-pi Kağan oğlu Kutlug Tegin'i Çin b a ş k e n t i n e g ö n d e r d i ğ i n d e o n u n şerefine Ta-ch'i sarayında bir ziyafet verildi. B u esnada dokuz b ö l ü m d e n (makam) ibaret olan müzik çalınmıştı. Arka sından Gök-Türk heyetinde b u l u n a n l a r ı n r ü t b e l e r i n e g ö r e işlenmiş ipekli kumaş lardan v e r i l d i . B u devirde Ch'ang-an'a gelen Gök-Türk elçileri Çinlilere karşı ga yet gururlu d a v r a n d ı ğ ı halde Çin imparatoru bunlara karşı hiç bir şey yapamı y o r d u . Aksine imparator Kao-tsu, Shİh-pi ile iyi g e ç i n m e politikası takibe gayret 381
382
383
384
S74
T
C
T
C
1 8 4 |
5
5
7
4
0
ı
5
7
4
2
(
5 7 4 9
.
C
T
S
1
9
4
A
G
ö
k
h
ö
l
s
5 1 5 3
.
H
T
S
2 l 5 A G o k . böl., s. 6628.
375 W. Eberhard, Çin T a r i h i , i . 196, 197. 3 7 6
T C T C 185, s. 5787; C h a n g C h ' a n g - h s ü n bio., C T S 57, s. 2301-HTS 88 , s. .3745.
3 7 7
Hsie C h ü bio., C T S 55, s. 2246-2247-HTS 86, s. 3707; T C T C 185 aynı yer. C h a n g J e n - t ' a n g ' ı n , bu ittifakın C T S ile H T S ' d e o l m a d ı ğ ı kaydı h a t a l ı d ı r (bkz., s. 74, not 14). 3 7 8
Asıl ismi To-pi şad olduktan sonra Bagatur (Mo-ho-tu) u n v a n ı n ı almıştır.
3 7 9
Hsie C h ü bio., C T S 55, s. 2246, 2247-HTS 86, s. 3706, 3707. L i u hatalı olarak bu elçiyi Sui hane d a n ı n ı n g ö n d e r d i ğ i n i söylüyorsa da (bkz. 1, s. 405) H T S ve C T S ' d e açıkça T'ang'lılar t a r a f ı n d a n g ö n d e rildiği kayıtlıdır. 3 8 0
B u bilgiler sadece T C T C 185, s. 5787'de mevcuttur.
3 8 1
T C 636, 6727a; W H T K 3 4 3 , 2688c; H T S 215A Gök.bÖk, s. 6028; C T S 194A G ö k . böl., s. 5153. 383 C T S 194AGÖk. böl. s, 5154. C T S 194A Göl. böl., s. 5144; T C T C 185, s. 5792. T C T C 185, s. 5792 bu bilgi sadece burada kaydedilmiştir.
69
GÖKTÜRKLER
sarfediyordu. Shih-pi'nin elçisine mukabil olarak yüksek memurlardan L i Ch'en ile Cheng Yüan-shou'yu Gök-Türk merkezine g ö n d e r d i . Oraya vardıklarında Shih-pi onlara m e ş h u r adardan bir kaç yüz baş s u n d u . Elçilik heyetine şarkıcı kadınlar da dahil edilmişü. Burada evlilik ittifakının kurulması yolunda anlaşmaya varıldı. Shih-pi çok m e m n u n kaldı ve Kutlug Tegin'i tekrar elçi olarak g ö n d e r d i . E k i m ayında Kutlug Tegin'in şerefine yine eğlence t e r ü p edilip, imparatorun yalağına kadar g ö t ü r ü l m e k suretiyle özel iltifat yapıldı. Burada da dokuz kısımlık müzik parçası çalındı' . 385
86
Doğu Gök-Türk devletini çok kısa bir zamanda eski g ü c ü n d e n fazlasına kavuş turan Shih-pi Kağan, Çin'e karşı 619 yılının şubat ayında da bir büyük h ü c u m baslatu. Sarı nehri hiç bir mukavemetle karşılaşmadan geçtikten sonra Hsia eyaletine geldi. Burada T a n g i m p a r a t o r l u ğ u muhalifi Liang Shih-tou da kendi kuvvetleriyle Shih-pi'nin ordusuna katıldı. Diğer muhaliflerden L i u Wıı-chou da bu harekata ka tılmış ve beş yüz süvari yardım a l m ı ş n . C h ü - c h u ile T'ai-yüan arasına büyük bir akın yapılacak iken Shih-pi Kağan ö l d ü . 387
388
3 - Ch'u-lo Kağan Devri (619-621) Shih-pi'nin ani ö l ü m ü ü z e r i n e boş kalan Doğu Gök-Türk devletinin tahtına, oğlu Shih-po-pi çok küçük olduğu için, yerine kardeşi Ilteber Şad, Ch'u-lo Kağan unvanıyla geçti. Yaşının küçüklüğü sebebiyle kağanlık tahtına oturamayan Shih-popi ise amcası tarafından Ni-pu Şad tayin edilip, devletin d o ğ u tarafını idare etmeye başladı. O n u n idare ettiği bölge You eyaletinin kuzeyine tesadüf e mı ekte idi * . 3
9
Shih-pi ö l m e d e n ö n c e bahsettiğimiz büyük h a r e k â t hazırlığında iken, çaresiz kalan T'ang imparatoru, Kao Ching adlı bir elçiyi çok miktarda para ile ona gön dermiş; ancak adı geçen elçi daha Shih-pi'nin yanına varmadan, kağan ö l m ü ş t ü . Bunun ü z e r i n e elçi parayı g ö t ü r m e k t e n vazgeçmiş ve Feng eyaleti hazinesine bırakmışü. Daha sonra bu olayı duyan Gök-Türkler kızdılar ve Çin'e karşı h ü c u m a hazırlandılar. Elçinin yeniden yola çıkıp parayı Gök-Türklere getirmesiyle mesele halledilmiş oldu . 590
Gök-Türklerin yardımına mazhar olan bir diğer T'ang h a n e d a n ı muhalifi Tou Chien-te, Sui h a n e d a n ı prenslerinden Yang Cheng-tao ile işbirliği yapmıştı. GökTürklere bağlı olarak faaliyetlerini s ü r d ü r ü y o r l a r d ı . Aluııcı ayda Shih-pi Kağan'm ö l ü m ü resmen Çin'e bildirildiğinde, T'ang imparatoru Ch'ang-lo kapısında yas tut turdu ve Cheng Te-t'ing adlı elçiyi baş sağlığı için GÖk-Türklcre g ö n d e r d i . Otuz bin lop renkli kumaş sunuldu. Bunun y a n ı n d a imparatorun kendisi de yas tutarak, üç g ü n saraya gelmemiş ve b ü t ü n çinli devlet adamları, haberi getiren Gök-Türk elçi391
3 8 5
L i C h ' e n bio., C T S 60, s. 2347-HTS 78, s. 3522; C T S 62'deki C h e n g Y ü a n - s h o u ' n u n bio.de bu b i l giler b u l u n m a m a k t a d ı r . A j n c a T C T C 186, s. 5815. 8 8 6
T F V K 974, 1 0 a ; T C T C 186, a. 5814.
3 8 7
L i a n g Shih-tou bio., C T S 56, s. 2280-HTS 87 s. 3730, 3731.
3 8 8
C T S 194A Gök. boL aynı yer; H T S 215A G ö k . böl. s. 6028.Aynca bkz. L i u l-t'ang, "Hsin T'ang Shu T'u-chüe C h û a n K'ao-ehu", Pien-cheng, 12. s. 117. 3 8 9
C T S 194 G ö k . böl., aynı yer; H T S 215A G ö k . böl., aynı yen T C T C 187 aynı yer; T T 197, VVHTK343, 2688c. 3 9 0
3 9 1
3760.
1069;
T C T C 187, s. 5848. E n g e n i ş bilgi T C T C 187 s. 5853'de vardır; ayrıca T o u Chien-te bio., C T S 54, s. 2239-HTS 85, s.
70
A H M E T T A Ş A Ğ IL
392
sinin ikâmet ettiği yere giderek taziyctlerini s u n m u ş l a r d ı . Çinli elçinin ülkesine geri d ö n ü ş ü n d e n sonra Ch'u-lo Kağan da elçi g ö n d e r i p , kendi ülke m a l l a r ı n d a n verdi . Çin sarayında Gök-Türklere verilen müzikli ziyafetlere 620 yılında da de vam edildi. Ayrıca r ü t b e l e r i n e g ö r e , Gök-Tûrk elçilik zevatına renkli ipekli kumaş lar hediye edilmişti * . 391
3
4
Ch'u-lo Kağan da ağabeyi gibi T'ang h a n e d a n ı n a karşı muhaliflerini destek leme politikası g ü t m e k niyetinde i d i . B u husustaki niyetini hemen Sui h a n e d a n ı prenslerinden Yang Cheng-tao'yu imparator İlân etmekle g ö s t e r d i . Üstelik kuzey Ç i n ' d e Gök-Türklerle müttefik olan b ü t ü n Çinlilere ona biat etmelerini emretti. Ch'u-lo Kagah'dan sağlam dayanak alan Yang Cheng-tao, kuzey Ç.indeki Ting-hsiang i kendine merkez seçti ve yıkılmış Sui h a n e d a n ı devlet teşkilâtını yeniden k u r d u . Neticede ona bağlananların sayısı on bin kişiye u l a ş u . 395
396
Bu arada daha ö n c e Ç i n ' d e n ayrılarak Gök-Türklere b a ğ l a n a n , ancak sonra kaçan çinli Sun Chin-kang, yakalanarak ö l d ü r ü l d ü . Yang Cheng-tao'nıın Sui im paratoru ilân edilmesinden sonra kendi akibetlerinden e n d i ş e l e n e r e k GökT ü r k l e r d e n hızla kopmaya başlayan d i ğ e r muhalif Çinlilere L i u Wu-chou'da kaulmış, Ma-i'ye k a ç m a k ü z e r e iken, Gök-Türkler t a r a f ı n d a n yakalanarak ö l d ü r ü l müştü ''. O n d a n arta kalanlar o n u n m e m u r u Yüan C h ü n - c h a n g i n emrine veril mişti. Ancak, Gök-Türkler ona tam güvenemiyorlardı. Bundan dolayı yardımcı ba hanesiyle yanına Yü-she Şad'ı askerleriyle bıraktılar . D ö r d ü n c ü ayda vuku bulan bu hadiselerden sonra, beşinci ayda yine Gök-Türk elçilerine T'ang b a ş k e n t i n d e müzikli ziyafet verilmiş, renkli ipekli kumaşlardan r ü t b e l e r i n e göre dağıtılarak, el çilik heyetine sunulmuştu "". Aynı ay içerisinde T'ang muhaliflerinden Wang Shihch'ung'la Ch'u-lo kağan, A-shih-na-chieh-to'yu g ö n d e r m e suretiyle temas kurup, kendi tarafına çekti. M u h a l i f çinüye bin baş at g ö n d e r e n kağan, o n u n akrabaların dan b i r i n i n kızıyla evlenmişti. Ayrıca Wang Shih-ch'ung, G ö k - T ü r k l e r l e ticaret yapmaya da razı o l d u . 397
39
199
4
401
Lİu Wu-chou ö l m e d e n ö n c e T'ang hanedanıyla yaptığı savaş sırasında, Ch'u-lo Kağan, Böri Ş a d i i k i bin süvari ile T'ang ordusunun y a r d ı m ı n a g ö n d e r m i ş t i . As lında L i u Wu-chou da Gök-Türkler ile müttefik İdi. Ch'u-lo Kağan o n u n fazla kuv vetlenmesini istemediği için dengeli politika takip etmiş ve L i u Wu-chou'nun mağ lup olmasın s a g l a m ı ş u . Bundan sonra Chin-p'ing-yang şehrine gelen Ch'u-lo Ka ğan, bu b ö l g e d e bulunan güzel kadınları toplamış, üç g ü n kaldıktan sonra geri d ö n m ü ş t ü . O n u n bu yağma hareketlerine karşı şehrin valisi L i Chung-wen, hiç bir 40î
* * T F Y K 974, 1 0 b ; T C T C , s. 5858. 3 9 3
C T S 1 9 4 A G 6 k . bol., s. 5154; başka yerde b u l u n m a m a k l a d ı r .
3 9 4
T F Y K 974, 10b.
m
C T S 1 9 4 A G ö k . böl., s. 5154; H T S 215A Gök. böl. s. 6029; T C T C 188, a. 5882.
3 9 6
Sui imparatoruna b a ğ l a n a n l a r ı n sayısı C T S 194A aynı yer ve de H T S 215A aynı yer'de mevcuttur .
3 9 7
T C T C 188, s. 5881.
3 9 8
L i u Wu-chou bio., C T S 55, s. 2254 H T S 68, s. 3713; T C T C 188, s. 5878.
3 9 9
Yüan C h ü n - s h a n g bio., C T S 55, s. 2255-HTS 92, s. 3805; T C T C 188, s. 5883. C h a n g Je n - t a n g ' ı n H T S ile CTS'de o l m a d ı ğ ı kaydı hatalıdır, bkz. s. 78. 4110
TFYK 974,10b.
4 0 1
T C T C 188, s. 5884.
4 H Î
C T S 194A Gök. böl., s. 5154; H T S 215A Gök. böl. s. 6029; 188, s. 5884.
71
GOK-TURKLER
şey y a p a m a d ı . Bu arada Ch'u-lo Kağan, L u n Tegİn'i bir kaç yüz askerle çinli valiye yardım etmesi için kalede bıraktı. Sonra Shih-ling (şimdi Shan-hsi'de Yang-ch'ü kalesinin kuzey d o ğ u s u n d a d ı r ) g e ç i d i n e de n ö b e t ç i l e r b ı r a k ı p ü l k e s i n e geri döndü* . 03
Yedinci ayda T'ang i m p a r a t o r l u ğ u askeri kuvvetlerinin Gök-Türklere karşı kü ç ü k de olsa bazı başarılar kazanmaya başladığını görmekteyiz. L i Hsİ-yû ve Tuan Te-ts'ao, hazırlıksız yakaladıkları Gök-Türk askerlerini m a ğ l u p ettiler . Fakat, bu yenilgiler Gök-Türkler ü z e r i n d e hiç bir tesir y a p m a d ı ; dokuzuncu ayda Bagatur Şad, Liang eyaletini işgal edip, b u r a n ı n baş k u m a n d a n ı Yang Kung-jen'ı m a ğ l u p etü. Üstelik bir kaç bin kadın ve erkeği g ö t ü r d ü . 404
405
Shih-pi Kağan z a m a n ı n d a Gök-Türklere bağlanan ve Wo-li Şad u n v a n ı n ı alan L i Tse-ho, 618 yılında T'ang i m p a r a t o r l u ğ u kurulunca b u devlete itaat etmişti, O n u n c u ayda (620) imparator asileri yenerek bazı başarılar kazandı. B u arada GökT ü r k l e r i n içindeki anlaşmazlıkları Çin imparatoruna bildirmek ü z e r e iken GökT ü r k süvarileri o n u n elçisini yakaladı. O n u n bu t e ş e b b ü s ü n e kızan Ch'u-lo Kağan kardeşini hapsetti . T'ang h a n e d a n ı muhalifleri birer birer Çin'e gidip, Kao-lsu'ya teslim olmalarına r a ğ m e n Liang Shih-tou, hâlâ GÖk-Türklere bağlılık ittifakını sür d ü r ü y o r d u . Hatta Ch'u-lo Kagan'ı T'ang i m p a r a t o r l u ğ u n a büyük b i r saldırı yap maya ikna etti ". 406
41
Hazırlanan plana göre Gök-Türk ordusu ve o n u n çinli müttefikleri d ö r t ayrı koldan h ü c u m a geçeceklerdi. Bagatur Şad, Yüan eyaletinden harekete başlayacak iken, Ch'u-lo Kağan, Ping eyaleti yolundan, Ni-pu Şad ile Liang Shih-tou, Yen eya leti yolundan, T'u-li ise Hsİ, K'u-mo-hsi, Ch'i-tan'lara kumanda edecekti. T'u-li'nin ordusu daha sonra Fu-k'ou geçidini aşıp, C h i n ve Chiang b ö l g e l e r i n d e Ch'u-lo Kag a n i n ordusu ile b i r l e ş e c e k t i . Saldırı bölgelerinin genişliği ve k a u l a n l a r ı n fazla oluşu T'ang h a n e d a n ı n ı n ne kadar büyük bir tehlike içinde o l d u ğ u n u göstermek tedir. Öncelikle Ch'u-lo Kağan, Ping eyaletini alıp burada Sui imparatoru ilân ettiği Yang Cheng-tao'yu yerleştirmek istedi. O n u n b u fikrine karşı çıkan Gök-Türk dev let adamları olmuştu. Ancak Kağan, babası Ch'i-min'in Sui desteğiyle tahta çıkabil diğini haurlatıp, b u düşüncesinde ısrar etti . ,ÜS
409
Bütün bu hazırlanan planlar tam uygulama safhasına konulacak iken, daha or dular harekete g e ç m e d e n Ch'u-lo Kağan, çİnlİler tarafından zehirlendi. Bir süre hasta yattı; ö l m e d e n ö n c e kendisini zehirleyenleri hapse atu. Sonra öldü. D o ğ u Gök-Türk devletinin kendisine büyük b i r saldırı yapacağını ö ğ r e n e n T'ang imparatoru Kao-tsu, çok korkmuş, Ch'u-lo Kagan'ı h ü c u m d a n vazgeçirtmek için Cheng Yüan-shou yu elçi olarak ona göndermişti. B u elçinin b ü t ü n yalvarmala rına r a ğ m e n Ch'u-lo Kağan, hazırlığını tamamladığı h ü c u m l a r ı n ı durdurma niye4 n
* En g e n i ş bilgi T C T C 188, s. 5885; CTS 194A, aynı yer; H T S 215A, aynı yer, yalnız burada L u n Tegin'in adı Chü-chıen olarak zikredilmekledir. m
Lİ Hsi-yû bio„ CTS 59, s. 2332 ve de T C T C 188, s. 5885. Clıang Jen-t ang H T S 215A'da bulundu ğ u n u söylüyorsa da (bkz. s. 78, not 68) aslında yoktur. 4 0 8
Sadece T C T C 188, s. Ayrıca bkz. Changjen-t'ang aynı eser, s. 10.
1 D f l
L i Tse-ho bio., C T S 56, s. 2282-HTS 87, s. 3731; T C T C 188, s. 5894.
4 0 7
Liang Shih-tou bio., C T S 56, s. 2280-HTS 87, s. 3731; T C T C 188, aynı yer.
4 0 8
Dipnot bkz. 407.
^ T C f C l S S , s. 5895.
72
AHMET
TAŞAGİL
tinde değildi. Ç a b a l a n başarısız kalan çinli elçi, orada bulunan diğer T'ang muha liflerinden L i u Wu-chou ile gizlice görüştü ve ondan kağanı d u r d u r m a n ı n lek yo lunun o n u ö l d ü r m e k o l d u ğ u n u anladı. Daha sonra elçi C h c n g Yüan-shou gizlice kendi a d a m l a r ı n a kağanı zehirletti . 410
Daha ö n c e 620 yılının 12. ayında Ping eyaletine muhafaza gayesiyle bırakılmış olan L u n Tegin, b u r a n ı n askerî valisi L i u Shİh-jang tarafından bir entrika çevrile rek yakalandı. B u bölgeyi savunma maksadıyla gelen tegin halkı devamlı rahatsız ediyordu. O n u n ortadan kalkmasından imparator Kao-tsu çok memnun o l d u . 411
3 - îl (îllig) Kağan Devri (621-630) Ch'u-Io Kagan'ın ani ö l ü m ü ü z e r i n e yukarıda bahsettiğimiz büyük askerî pla nın hiç başlamadığı g ö r ü l m e k t e d i r . Boşalan Doğu Gök-Türk tahtına geçecek olan kağanın seçiminde Ch'i-min Kağan z a m a n ı n d a n beri Gök-Türk ülkesinde bulunan I-ch'eng hatun ö n e m l i rol oynadı. H e r şeyden ö n c e C h ' u - l o i ı u n oğlu Wo-she Ş a d i zayıf ve çirkin olması sebebiyle tahta geçİrtmeyİp, o n u n yerine C h i-min'in en kü çük oğlu Bagatur Ş a d i destekledi. Shih-pi'nin kardeşi olup devletin d o ğ u kısmını idare eden bu şadın asıl ismi Tou-pİ İdi ve Ch'u-lo'nun da kardeşi oluyordu. B u şad tahta ç ı k u k t a n sonra II (Hsie-li veya Chie-lİ) Kağan unvanını a l d l . Arkasından hemen Çin'e elçi g ö n d e r i p Chiı-lo K a g a n i n ö l ü m ü n ü b i l d i r d i . T'ang İmparatoru Shih-pİ'nin ö l ü m ü n d e yaptığı b ü t ü n yas törenlerini Ch'u-lo için de tekrarladı. 4 1 î
413
îl Kağan (Chie-li veya Hsie-lİ) konuyla ilgili b ü t ü n Çin kaynaklarının ittifakla bildirdiği üzere çok kuvvetli devlet ve ordunun başına geçmişti. Çin asıllı 1-ch'eng hatunla o da evlendi Devletinin g ü c ü n d e n destek alarak başlıca politikası Çin'i baskı alnnda tutmak oldu. B u esnada Gök-Türkler nezdindc bulunan T'ang hane danı muhalifi çinüler, İl Kağan'a sürekli, onun babası C h i - m i n ' i n Sui h a n e d a n ı sa yesinde tahta çıktığını h a m l a t ı y o r ve şimdi dc o h a n e d a n ı n veliahdı Yang Chengtao'yu desteklemesi, bunun için T'ang h a n e d a n ı n ı ortadan kaldırması gerektiğini telkin ediyorlardı. Diğer taraftan T'ang h a n e d a n l ı ğ ı n ı n resmen k u r u l u ş u n d a n bir kaç yıl geçmiş olmasına r a ğ m e n Çin'de durum hâlâ karışıktı. Bundan dolayı GökT ü r k l e r c pek h ü r m e t k â r davranan Kao-tsu verdiği hediye vesair ikramlarla II Kaga n i n oluşturacağı tehlikeleri bertaraf etmeye çalışıyordu. Ancak, Çin 'e karşı baskı politikası gütmeye kesin kararlı olan tl Kağan, onların elçilerine sürekli kibirli dav ranıyor ve de aşırı taleplerde bulunuyordu. 621 yılının ü ç ü n c ü ayında Gök-Türk kuvvetleri Ç i n i n Fen-yin bölgesine ve Shih eyalederine akınlar yaptılar. Fakat, Shih eyaletinin askerî valisi olan Wang Chi, bu h ü c u m l a r ı n bir kısmını önlemeyi b a ş a r d ı . Aslında bunlar Gök-Türklerin ufak çapta akınları İdİ. Esas büyük akın arkadan geliyordu. Nisan ayında Çin şed dini g e ç e n İl K a g a n i n h ü c u m l a r ı Yen-men'a ulaştı. Burada L i Ta-cn tarafından durduruldular . Az sonra Ping eyaleti de Gök-Türk akınlarından kurtulamadı. 414
415
4 1 0
C h e n g Yüan-shou bio. C T S 62, s. 2380-HTS 100, s, 3938.
4 1 1
T C T C 188, s. 5898.
413 - J - J 4 1 a
4,4 4 1 8
T
1 9 7
W
W H T K 343
B u hadiselerin en iyi teferruatı T C T C 188, s. 5896'da b u l u n m a k t a d ı r . 5906-5908; H T S ile CTS'dc b u l u n m a m a k t a d ı r . C
T
C
1 8 9 ı
s
C T S I94A C ö k . böl., s. H T S 215A G ö k . b ö l , s. 6030; T C T C 189. s. 5911. 5912.
73
GÖKTÜRKLER 4 1 6
Ch'u-lo K a ğ a n i zehirleterek ö l ü m ü n e sebebiyet verdirmek s u ç u n d a n Gök¬ Türk merkezinde hapsedilmiş olan Cheng Yüan-shou'yu kurtarmak için L i K u i adlı bir elçi altın ve ipekli kumaşlarla îl K a ğ a n a g ö n d e r i l d i . Altın ve ipekli kumaşlara rağbet etmeyen Kağan, Çin elçisinin yerlere kapanarak kendisini selâmlamasnı is temiş, elçi buna yanaşmayınca, o n u t u t u k l a m ı ş t ı . Diğer elçi sol saray muhafızları baş k u m a n d a n ı unvanlı büyük general Ch'ang-sun Hsün-te'yı da hapse attı. Elçile rinin İl Kağan tarafından birbiri a r d ı n a tutuklanması ü z e r i n e Çin imparatoru da kendi başkentinde bulunan Gök-Türk elçilerini hapse attı. B u sıralarda Çin sınırla r ı n a d o ğ r u gelişen Gök-Türk akınlarının ardı arkası kesilmiyordu. Beşinci ayda tek rar T'ang İ m p a r a t o r l u ğ u t o p r a k l a r ı n a giren Gök-Türkler, L i Shu-liang kumanda sındaki beş Çin ordusunu yendiler. Hatta L i Shu-liang'a savaş sırasında bir ok sap landı ve bir ay sonra ö l d ü . Aynı yılın sekizinci ayında Tai eyaletine giren GökTürkler, kendilerine karşı koymaya çalışan Çin harekat o r d u l a r ı baş k u m a n d a n ı Wang Hsiao-chi'yi bozguna uğrattılar. A r k a s ı n d a n ilerlemeye devam eden GökT ü r k ordusu Kuo-hsien kasabasını k u ş a t ü . İki ay s ü r e n bu k u ş a t m a d a n sonra is tediklerin elde ettikleri anlaşılan Gök-Türkler geri d ö n d ü . 417
418
419
Dokuzuncu ay içerisinde Ping, Liang ve L i n g eyaletleri Gök-Türk h ü c u m l a r ı n a maruz kaldı. Ancak Çin orduları artık savunmada başarılı olmaya b a ş l a m ı ş t ı . Üs telik L i n g eyaleti baş k u m a n d a n ı Yang Shih-tao, Gök-Türkleri yenmeye muvaffak oldu. B u mağlubiyet İl Kağan i n ordusuna fazla bir şey kaybettirmemiş olmalıdır. Ç ü n k ü on birinci ayda gelişen Gök-Türk akınlarında H e n g , Ting, You ve İ gibi böl geler tamamen İstilâ edilmişti. B u akınlara T'ang h a n e d a n ı muhaliflerinden Kao K'ai-tao da iştirak etmişti . 420
421
622 senesinde imparator Kao-tsu, Kagan'a tekrar zengin hediyeler g ö n d e r d i ve bir çinli prensesle evlendirme teklifinde bulundu. İl Kağan, bu teklifi kabul etti ve Çin imparatorunun arzusu d o ğ r u l t u s u n d a hapiste t u t t u ğ u Lİ K u i , Cheng Yüanshou ve Ch'ang-sun Hsün-te'yı serbest b ı r a k t ı . O n chin m i k t a r ı n d a balık tutkalını hediye olarak g ö n d e r i p , i k i ülke arasının bundan sonra tutkalla yapışurılmış gibi yakın olmasını söyledi. B u n u duyan Kao-tsu da onun elçileri Je-han Tegin'i, A-shihna-te'yı ve diğer Gök-Türkleri ülkelerine geri yolladı . 422
429
Aynı sıralarda İl Kağan taaruzlarına devam ediyor ve T'ang muhalifleriyle bir likte . Yen-meni muhasara altına alıyordu. Kuşatma bir ay kadar s ü r d ü ve geri 424
4 1 6
Chang Jen-t'ang her ne kadar Ch'u-lo K a g a n i n sadece ş ü p h e l e n d i ğ i n i söylüyorsa (bkz. s. 14) da Cheng Y ü a n - s h o u ' n u n bio.'de kayıtlı bilgilere g ö r e o n u n a d a m l a r ı t a r a f ı n d a n zehirlendiği kesindir, bk/.. CTS 62, aynı yer-HTS 100, aynı yer. 4 1 7
4 ! 8
L i K u i bio., C T S 60, s. 2350-HTS 78, s. 3525; T C T C 189, s. 5192 T C T C 189, s. 5193; C T S 194A aynı yer; H T S 2 1 5 A , aynı yer.
4 1 9
L i Shu-liang bio., C T S 60, s. 2345-HTS 78, s. 3520; T C T C 189, s. 5920; Changjen-t'ang, C T S ile H T S ' d e o l m a d ı ğ ı m söylüyorsa d a hatalıdır, bkz. s. 81, not 108. 420 T C T C 189, s. 5927; C T S 194A G ö k . b ö l . ' d e yoktur; H T S 215A Gök. b ö l . de ise çok kısa anlatıl mıştır. 4 2 1
T o u Tsung bio., C T S 61, 2367-HTS 95, s. 8846-3847; Wei-ch'ih Cheng-te bio., C T S 68, s. 2495 vd, -HTS 89, s. 3752 vd; T F Y K 985, l a . 4 2 2
C h e n g Yüan-shou bio., C T S 62, s. 2380-HTS 100, s, 3938; T C T C 190, s. 5948; ayrıca C T S 194A aynı yer; H T S 215A aynı yarı. T F Y K 985, aynı yer; T C T C 189, s. 5929. 4 2 î
Kao K'ai-tao bio., C T S 55, 2217-HTS 86, s. 3714; T C T C 189, s. 5940; C h a n g Je n-t'ang hatalı ola rak C T S ile H T S ' d e o l m a d ı ğ ı m söylemektedir. 4 2 4
Kao K'ai-tao bio. C T S 55, s. 2217-HTS 86, s. 3714; Yüan C h ü n - w a n bio., C T S 55, s, 2252, 2253H T S 92, 3804-3805.
71
A l l M E T TAŞ A G I L 15
d ö n d ü l e r * . Tai eyaleti garnizon k u m a n d a n ı L i Ta-en, ö n c e Gök-Türk ülkesinde açlık çıktığından dolayı, zor durumda kaldıklarını, dolayısıyla Ma-i ş e h r i n i n onlar dan geri a l ı n m a s ı n ı n kolay olacağı gerekçesiyle İ m p a r a t o r a teklifte b u l u n m u ş t u . Kao-tsu da T u K u - c h ' e n g i ona yardımcı g ö n d e r d i . Lakin T u Ktı-ch'eng vaktinde buluşması gereken noktaya gidemedi. Yalnız kalan L i Ta-en, İl Kağan ve T'ang ha n e d a n ı muhalifi çinli L i u Hei-ta tarafından kuşatıldı, imparator, bu sefer L i Kaoch'ien'i yardıma g ö n d e r d i . Fakat, yiyeceği tükendiği için kaleden çıkma teşebbü s ü n d e bulunan Lİ Ta-en, Gök-Türkler tarafından ö l d ü r ü l d ü . İkinci ayda başlayıp, d ö r d ü n c ü ayda biten bu hadiselerden sonra Hsin eyaletine giren Gök-Türkler, bü yük general L i Kao-ch'ien tarafından yenilgiye u ğ r a t ı l d ı l a r . Çok geniş bir coğraf yaya yayıldığını anladığımız İl Kağan'in akınları durmuyordu. Altıncı ayda Shant u n g bölgesine akın yapıldı. Yen bölgesi prensi L i İ, Gök-Türkleri durdurmaya çalışu ». 156
427
428
4
Artık T'ang h a n e d a n ı kuvvetlenmeye başlamıştı. Dolayısıyla Gök-Türk akınla rına daha iyi savunma yapma yolunda ö n e m l i adımlar attılar; 622 yılının sekizinci ayında Ping eyaleti büyük baş k u m a n d a n ı L i Shen-fu, Fen n e h r i n i n " d o ğ u s u n d a bulunan Gök-Türkleri yendi. İki bin at ele geçirdiği gibi beş yüz Gök-Türk askeri ö l d ü r m ü ş t ü ' . Aynı sıralarda İl Kağan bizzat kumanda ettiği yüz elli bin kişilik or dusu ile Yen-men geçidini aşarak, Ping eyaleüne akın yaptı. Burada ordusunu iki b ö l ü m e ayırarak, bir b ö l ü m ü n ü Yüan eyaletine g ö n d e r d i . Gök-Türkler, artık Çin'in çok içlerine girmişlerdi. Çinli kumandanlar, Gök-Türklerin d ö n ü ş yollarını kesme teşebbüsünde bulundular . 43
43
432
B u sırada Çin sarayındaki bir m ü z a k e r e d e n İl K a g a n i n Çin'e barış teklif etti ğini ö ğ r e n i y o r u z . Bazı Çinli devlet adamları bu teklifi hemen kabul etmek arzu sunda idiler. Bazıları ise Çin'in çok fazla içlerine girmelerinin iyi bir fırsat oldu ğ u n u ileri s ü r e r e k savaşmak istediler. İ m p a r a t o r da savaşma taraftan idi. Ancak az sonra Lien e y a l e ü n e giren Gök-Türk orduları, Ta-chen geçidini ele geçirdiler. Barış teklif etme sırası T'ang i m p a r a t o r l u ğ u n a gelmişti. Elçi olarak C h e n g Yüan-shou, Kagan'a gönderildi. Ç ü n k ü o sırada Chie-shou ş e h r i n d e n C h i n eyaletine kadar yüz lerce li'lik alanda yarım milyon civarında Gök-Türk süvarisi d o l m u ş t u . T'ang impa r a t o r l u ğ u n u n askerî b a k ı m d a n yapabileceği bir şey kalmamıştı. B u d u r u m göz ö n ü n e alındığında elçi Cheng Yüan-shou'va Gök-Türkler nezdinde yapacak çok şey d ü ş ü y o r d u . Adı g e ç e n elçi b ü t ü n h ü n e r i n i gösterdi. Ö n c e İl K a g a n i anlaşmayı bozmakla suçladı. K a g a n i n etkilendiğini g ö r ü n c e devam ederek "Gök-Türklerin, T'ang i m p a r a t o r l u ğ u topraklarını ele geçirseler bile buralarda yaşayamayacaklarını, ayrıca elde ettikleri ganimetlerin hepsinin, millete gittiğini, kağana bir şey kalma4 2 5
C T S I94A ayı» yer; H T S 215A aynı yer; T C T C 190, aynı yer.
4 2 6
L i u Hei-ta bio., C T S 55, s. 2259-HTS 86, s. 3716; L i K a o c h ' i e n b i o , C T S 57. s. 2298-HTS 88, s. 3740, 3741; T C T C 190, s. 5950. 4 2 7
T C T C 190, s. 5951. T F Y K aynı yer; H T S ' d e mevcuttur.CTS'de bulunmamak ladır.
4 2 8
Shan-tune, T'ai d a ğ l a r ı n ı n d o ğ u s u n d a k i t o p r a k l a r ı n genel adıdır, bkz. C b a n g ]cn-t'ang, s. 83, not 139; C K K C s. 385. 429 T C T C 190 aynı yer; K M » K'ai-lao bio. C T S 55 aynı yer-HTS 86 aynı yer; Yüan Clıün-wan bio. C T S 55 aynı yer-HTS 92 aynı yer. 4 3 0
B u g ü n k ü Slıan-h si'dedir,
4 3 1
T C T C 190, s. 5951; T F Y K aynı yer.
4 3 2
L i Tse-ho bio., C T S 56, s. 2282-HTS 92, s. 3804; T C T C 190, s. 5954; H T S 215A Gök. b ö l , s. 6030.
GÖK-TÜRKLER
75
dığını, o n u n için en iyisinin Çin'le barış yapmak o l d u ğ u n u , bu sayede hem savaş y o r g u n l u ğ u n d a n kurtulacağını, hem de Çin'den gelecek İpekli kumaşlar ve alımla rın hepsinin hazinesine gireceğini, aksi takdirde kağanın kendi kardeşleriyle arası n ı n açılacağını ve felakete uğrayacaklarım" izah etli. O n u n bu açıklamaları kağan üzerinde etkili oldu. Ordusunu topladı ve geri d ö n d ü . 433
i k i ülke a r a s ı n d a barış akdedilmiş o l m a s ı n a r a ğ m e n çinli kumandanlar bazı noktalarda Gök-Türklere taarruz ettiler. Dokuzuncu ayda meydana gelen bu olay larda Yang Shih-tao ve emrindekiler, San-kuan d a ğ ı n d a , Wen Yen-po ve emrin deki generaller H e n g d a ğ ı n d a , A n Hsing-kui ise Kan eyaletinde GÖk-Türkleri ye nilgiye u ğ r a t t ı l a r . Böylece Çinliler, kendi yaptıkları anlaşmayı kendileri bozu yordu. O n birinci ayda ise L i Ta-tsung, L i n g eyaletinde, Yü-she Ş a d i yendi, Yü-she Şad'm Wu-yüan'de idare ettiği topraklar tekrar Çinlilerin eline g e ç t i . 434
435
436
Çinliler bu arkadan saldırılarıyla Gök-Türklerle yapmış oldukları barışı kendi leri bozdular. 623 yılının beşinci ayında L i n eyaletine giren Gök-Türkler, yanlarına T'ang muhaliflerinden Liang Shih-tou yu da almışlardı. Daha sonra yine muhalif lerden Kao Kai-tao ile You eyaletine h ü c u m ettiler. Ancak burada T ' u Ti-ch'i tara fından geri p ü s k ü r t ü l d ü l e r . 437
430
Ma-i şehri çok önemli bir stratejik nıevkiide bulunuyordu . Gök-Türkler elle rinde tuttukları bu şehri sürekli üs olarak kullanıyorlardı. Şehrin idaresi ise GÖk¬ T ü r k askerleri ile T'ang muhalillerindeıı Yüan C h ü n - c h a n g i n elinde idi. Diğer bir muhalif Kao Man-cheng, T'ang h a n e d a n ı n a b a ğ l a n m a k istiyordu. B u n u n içinde gece Yüan C h ü n - c h a n g ' a h ü c u m etmiş, ancak o z a m a n ı n d a haberdar olarak Gök¬ T ü r k ülkesine kaçmıştı. Yüan C h ü n chaııg tekrar Ma-i'yi almak için T u d u ı ı Şad ile birlikte h ü c u m etti ise de y e n i l d i . AInncı ayda cereyan eden bu hadiselerden sonra Gök-Türkler tekrar Yüan Chün-chang'a yardımcı asker vererek, M a - i üzerine gönderdiler. Ancak bu ordu L i Kao-ch'en tarafından yenildi. Arkasından çok geniş ve büyük bir Gök-Türk saldırısı gelmeye başladı. Yüan ve Shou eyalederi Gök-Türkİcrİn eline g e ç e r k e n , imparator Kao-tsu kuzey sınırlarında askeri tedbirler aldı. İlerlemeye devam eden Gök-Türk ordusu sekizinci ayda Chen, Yüan, Shan-ho-chen ve Wei eyaletlerini tamamen istilâ etti ". Büyük çapta gelişen Gök-Türk hücumla r ı n d a n You eyaleti de dokuzuncu ayda nasibini aldı. Kao K'ai-tao da bu sırada yirmi bin Gök-Türk süvarisine kumanda ediyordu . Gök-Türkler bu sırada çok az görü len bir faaliyet icra etliler. Ts'ao P'an-i'yi elçi olarak g ö n d e r i p , imparator Kao-tsu'ya Litt Shilı-jangin kendileriyle işbirliği yaptığını söyleyerek, o n u n idam ettirilmesine sebep oldular . Daha önceki olaylardan dolayı Ma-i şehrinin intikamını almak için onuncu ayda topyekun saldıran İl Kağan, gece kaleden çıkmak isteyen L i Kao-ch'i439
44
441
442
4 , 3
434
T
T C T C 190, s.5955; Cheng Yüan-shou bio., C T S 194A, s. 2380-HTS 100, s. 3938. . ı F
y
K
Q f j 5 >
l a
T
C
T
C
g 0 ı
s
5
9
5
5
4 3 5
T C T C aynı yer; T F Y K aynı yer. Wen Yen-po bio., C T S , s. 2361-HTS 91, s. 3782; T C T C 190, s. 5961; L i Tao-lsung bio., C T S 60. s. 2354-HTS78. Î . 3515; T C T C 190, s. 5961. T u T ı - c h ' i bio., C T S 1 9 9 B ; T C T C 190, s. 5967, 5968. L i n S h i h j a n g bio., C T S 55, s. 2255, 2256-HTS 94, s. 3835. Yüan C h ü n - t h a n g bio., C T S 55, s. 2255-HTS 92, s. 3805; T C T C 190, 5968, 5969. T C T C 1 9 0 , s. 5971. Kao K ai kao bio.. C T S 55, s. 2256-HTS'de Yoktur; T C T C 190, s, 5971. 4 3 6
4 3 7
4 3 S
4 3 9
4 4 0
4 4 1
4 4 2
L i n Shih-jang bio., C T S 55, aynı yer-HTS 94 aynı yer; T C T C 190, s. 5972. C h a ı ı g Jen-t'ang burada da söz konusu bilgilerin H T S ile CTS'de o l m a d ı ğ ı n ı söylüyor.
76
A H M E T T AŞAĞI L
en'in askerlerinin yarısını telef etti. Ancak çinli kumandan kaçmayı başardı. Şehri kuşatmaya devam eden Gök-Türk ordusuna h ü c u m etmek için vazifelendirilen ku mandan L i u Shih-jang korkusundan gelememişti . 443
Ancak bu esnada Çin'e bir elçi g ö n d e r e n İl Kağan, bir çinli prensesle evlenmek istediğini bildirdi. İ m p a r a t o r kuşatmayı kaldırdığı taktirde İl Kagan'a bir prenses vereceğini açıkladı. K a g a n i n hatunu taarruzlara devam edilmesinde ısrar edi yordu. U z u n süredir k u ş a t m a altında bulunan Ma-i'de yiyecek iyice azalmış, şehir deki memurlardan T u Shİh-yüan, baş kumandan Kao Man-chengi ö l d ü r ü p , şehri Gök-Türklere teslim etmişti, GÖk-Türkler prensesle evlenmenin gerçekleşmesi için Ma-i şehrini Çin'e verdiler . Ancak, Gök-Türk saldırıları bu yılın sonuna kadar de vam etti. O n ikinci ayda T i n g eyaleti istila edildi ise de burada bulunan Çin ordusu tarafından geri p ü s k ü r t ü l d ü l e r . 444
445
624 yılında da Gök-Türk o r d u l a r ı Çin t o p r a k l a r ı n d a h ü c u m l a r ı n ı s ü r d ü r ü yordu. Ü ç ü n ç ü ayda Yüan , beşinci ayda Shuo , alnncı ayda T a i eyaletieri GökTürk akınlarına maruz kaldılar. Fakat, adı geçen son eyaletteki W u ş e h r i n d e mağ lup edildiler. Yedinci ayda ise daha büyük bir Gök-Türk akını geldi. Yüan eyaleti tamamen işgal edilmişti. Arkasından L u n g eyaleti de istilâ edildi. Wei-ch'ih Chengte ve Yang Shih-tao birliklerindeki kuvvetler ile bunlara karşı koymaya çalıştı lar. Ancak, Yın-p'an bölgesi de Gök-Türkler tarafından işgal edildi. Diğer taraftan T'u-li Ş a d i n kumanda ettiği kuvvetler Yüan C h ü n - c h a n g ile P i n g eyaletine akın yapü . 446
449
447
4 4 8
461)
451
Yıllardan beri süregelen Gök-Türk saldırılarından kurtulamayan T'ang impara toru Kao-tstı'ya bazı devlet adamları, başkenti Ch'ang-an'dan daha g ü n e y e naklet meyi tavsiye ettiler. Sadece daha sonra imparator olacak olan L i Shih-min, bu fikre itiraz etti. Vezirlerden Hsiao Yû ve bir kaçı da onu destekledi. Neticede İ m p a r a t o r , başkentini daha g ü n e y e taşımaktan vazgeçti . B u ayın sonlarına d o ğ r u Tang ha n e d a n ı muhaliflerinden Yüan C h ü n - c h a n g , Shuo eyaletine Gök-Türklerle beraber akın yaptı. Aynı esnada Kao-tsu, C h i n ve C h ' i prenslerine Gök-Türklerle savaşma emri vermiş ve onlara Lan-ch'ih denilen havuzun yanında ziyafet vermişti . 452
453
Çin'in b ü t ü n kuzey eyalederinden başka ortalarına kadar da uzanan Gök-Türk akınları, sekizinci ayda da devam etti. Yüan, Hsin, Ping ve Sui eyaletlerine büyük akınlar yapıldı. B u akınlara İl Kağan ile Shih-pi'nin oğlu T'u-li Kağan kumanda ediyorlardı. Sui eyaletinde askerî vali vali L i u Ta-chû, onları ö n l e m e y e çalıştı. B u sırada uzun s ü r e n yağmurlar olmuş Çin ordusu gerekli erzak ve levazımaun nak liyle u ğ r a ş m a k zorunda kalmıştı. You eyaleti ö n ü n d e karşı karşıya gelen Çin ve 4 4 3
L i u Shih-jang b i o , C T S 69, s. 2252-HTS 94, s. 3835.
4 4 4
T C T C 190, s. 5973, 5974.
4 4 3
T C T C 190, s. 5975.
44ü T C T C 190, s. 5980; H T S 215A Gök. böl., s. 6033; CTS'de yoktur. 447 4 4 6
T
C
T
C
1
9
0
, .
5
9
8
3
.
H
4 4 9
T C T C 191, s. 5991.
4 5 0
T C T C 191, s. 5989.
451
T
S
3
1
5
A
a
y
m
y
e
r
T C T C 191, s. 5988; H T S 215A Gök. b ö l , s. 6032.
T
C
T
G
5
5 9 8 9
,
C
T
S
1
9
4
A
G
ö
k
b
ö
[
ı s
5
1 5 7
.
H
T
S
215A.
4 5 2
T C T C 191, s. 5990.
4 5 3
T C T C 191, s. 5591 ve de H T S 2 1 5 A G ö k . böl.,aynı yer.
GÖR-TÜRKLER
77
Gök-Türk orduları h e n ü z savaşa t u t u ş m a d a n Çin k u m a n d a n l a r ı n d a n L i Shih-min ileri çıkarak, İl Kağan i anlaşmayı bozmakla suçladı. T'u-li K a g a n i da kendisiyle daha ö n c e and içtiği halde buraya savaşmaya gelmekle itham etti. İki kağan da onun k o n u ş m a l a r ı n d a n etkilendiler. Özellikle T'u-li'nin C h ' i n prensiyle illifak et tiğini d u y m u ş olmak, İl Kagani onun h a k k ı n d a şüpheye sürüklemişti. Sonra Gök-Türk ordusu geri çekildi. İl Kağan geri d ö n m e kararı vermiş olma sına r a ğ m e n , çİnli kumandan yağmur dolayısıyla Gök-Türklerin yaylarmdaki zamk ların eriyeceğini ve iyi kullanamayacaklarını ileri sürerek, kendi yaptığı anlaşmayı kendisi bozdu. Geceleyin Gök-Türklere saldıracaktı ki; Gök-Türkler uyandılar. Bu nun ü z e r i n e T'u-li'yc özel adam g ö n d e r i p , onunla anlaştı. B u sırada İl Kağan sa vaşmak istiyor, fakat, çinlİler tarafından kandırılmış olan T'u-li karşı çıkıyordu. B u gelişmelerden sonra Çin'e karışı İl Kaganin tavrının değiştiğini görüyoruz. T ' a n g imparatoruna elçi g ö n d e r e r e k , barış yapmak istediğini bildirdi. Bunun için de A-shih-na Ssu-mo unvanlı Chia-pi Tegin ve T'u-li K a g a n i yollamıştı. A-shih-na Ssu-mo İl K a g a n i n üvey amcası oluyordu. S o ğ d i u l a r a benzediği için şad olamamış sadece Chia-pİ Tegin unvanıyla kalmıştı. B u tegine Çin'de çok iyi muamele edilmiş, hatta İ m p a r a t o r u n yatağına kadar g ö t ü r ü l m ü ş t ü . Çin'de b u l u n d u ğ u sırada kendi sine Ho-shun prensliği unvanı tevcih e d i l d i ' . B u ay içerisinde P'ei Ghi, Gök-Türk lere elçi olarak g ö n d e r i l d i . Ch'i eyaleti askerî valisi Ghai Shao ', Tu-yang vadi sinde Gök-Türkleri m a ğ l u p ederken, dokuzuncu ayda Sui eyaletinde L i Ta-chü yendiği Gök-Türklerden üç tegini esir a l d ı * . Fakat, Gök-Türk orduları akabinde Kan eyaletine girdi * . Genellikle akın ve yağma karakteri taşıyan bu Gök-Türk h ü cumları s ü r e r k e n , T'ang h a n e d a n ı hakim o l d u ğ u t o p r a k l a r ı n d a kuvvetini iyice arU r m ı ş t ı . Bundan başka yeğeni T'u-li Şad a küsen ve Çin'e karşı uyguladığı baskı p o litikasını terketmeye başlayan İl Kağan, 625 yılının İlk ayında T'u-yü-hun'lar ile ti carî m ü n a s e b e t kurmak için imparator Kao-tsu'ya m ü r a c a a t e t t i . Ü ç ü n c ü ayda Gök-Türkler L u eyaletine saldıracakları haberini yaydılar. B u n u n ü z e r i n e C h i n bölgesi prensi mukavemete hazırlandı. Sonra Gök-Türkler saldırıdan vazgeç t i l e r . D ö r d ü n c ü ayda Liang eyaleti askerî garnizonuna baskı yaptılar. Hatta şehrin dış surların dahi aştılar. Askerî vali L i u C h ü n - c h i e , Gök-Türk h ü c u m l a r ı n ı ö n l e d i . Bundan sonra Gök-Türklerin hızla gelişen a k ı n l a r ı n d a n korunmak için Pekin böl gesinden Shih-ling'e kadar savunma hattı meydana getiren Kao-tsu, yine de İl Ka g a n i n L i n g eyaletine akın yapmasına engel olamadı. Büyük generallerden Chang Chin'i ordu k u m a n d a n ı tayin edip, Gök-Türkler ü z e r i n e g ö n d e r d i ' . Devletini sağlanüaştırıp, kuvvetinin a r t m a s ı n d a n sonra, T'ang imparatoru Kao-tsu, Gök-Türkleri aşağılamak için, bundan sonra mektup yerine ferman yazacağını devlet adamlarına ilân etti. Yedinci ay içinde İl Kağan, Hsiang eyaletine akın yapu. Kagam durdurmak isteyen T a i eyaleti baş k u m a n d a n ı ise Hsin-ch'eng'da Gök-Türkler tarafından mağ lubiyete uğratıldı. 4
4
455
451
7
4
8
459
m
41
4 5 4
4 5 5 4 5 6
T C T C 191, s. 5992, 5993. P'ei Clıi nin elciliği sadece T C T C 191,
,57
T
C
T
C
I
168
T
C
T
C
1 9 ] >a
Q
]
a y n ] y (
y
.
m y e r
r ; ]
.
)
^ T C r c 191, s. 5994. 4
s. 5934'dc mevcuttur:
HTS 215A Gök. böl, s. 6033.
*°-lTYK998,7a. 461 T C T C 191,5.5995.
İ
T
S ;
, erg'de b u l u n m a m a k t a d ı r .
T
r
s i
k
e
c
l
S
'
d e
y o t c u
,.
1
78
A H M E T TAŞ AĞIL
A n i h ü c u m silsilesine sekizinci ayda da devam eden İl Kağan, ö n c e Ping, sonra Lİng, arkasından L u , C h ' i n ve H a n eyaletlerini istilâ etti. Çin imparatoru, L i C h i n g ve Jen K u i gibi kumandanlarla savunma tedbirleri almaya çalıştı ise de yeniden yüz bin kişilik ordusuyla harekete geçen Gök-Türk ordusu, İl Kağan liderliğinde Shuo eyaletinde yağmalar yaptı'"' . B u olaydan az sonra T'aİ-ku mevkiinde Gök-Türk or dularıyla savaşan çinli kumandan Chang Chin, b ü t ü n ordusu yok edilmek suretiyle m a ğ l u p edildi. Fakat, k u m a n d a n ı n kendisi kaçmayı b a ş a r d ı . B u galibiyet esna sında Çin ordusu baş k u m a n d a n ı W e n Yen-po'yu esir alan Gök-Türkler, o n u n önemli bir mevkiide o l d u ğ u n u ö ğ r e n i n c e , kendisine Çin'in askerî vaziyeti hak kında sorular sordular; fakat, yeterli cevap alamadılar. Akabinde Ling-wu mevkii ve de Sui eyaleti İl Kağan tarafından işgal edilmiş, ancak, o sonradan Çin'e elçi gön dererek barış yapmak istediğini bildirip, istilâdan vazgeçmişti . Çok geniş bir alanı işgal eden İl K a g a n i n yaptığı yağmalarla hedefine ulaştığı anlaşılmaktadır. Çin'i tamamen fethetmenin kendi ülkesi menfaatine bir şey getirmeyeceğini d ü ş ü n e r e k geri çekilmişti. 2
4 M
164
İl K a g a n i n geri çekilişinden sonra dokuzuncu ay İçerisinde bazı Gök-Türk bey leri tek başlarına hareket ederek akınlarda bulunuyorlardı. Fakat, küçük çapta ya pılan bu h a r e k â u n çoğu çinliler tarafından durduruldu. Bagatur Şad, Ping eyale tinde bir şehir ele geçirmiş, ancak sonra m a ğ l u p edilmişti. You eyaleti civarındaki Gök-Türkler de yenilip, İki bin kişi esir d ü ş m ü ş t ü . Bununla birlikte Shan ve L i n g eyaletleri, onbirinci ayda da P'eng eyaleti bir kısım Gök-Türk kuvvetleri tarafından İstilâ e d i l d i . 463
Doğu Gök-Türk devletinin en kuvvetli çağlarını yaşadığı 615-626 yılları arasın daki d ö n e m i n son yılına girildiğinde yıllardan beri mutad olan Çin'e akm serisi de vam ediyordu. 627 yılının ikinci ayında Yüan eyaleti h ü c u m a martız k a l ı r k e n , ü ç ü n c ü ayda Liang eyaleti tecavüze uğradı. Daha sonra bu akınlar L i You-liang ta rafından ö n l e n d i . B u arada Gök-Türk ülkesinde bulunan W o Yang-yin adlı Çin el çisi elli adamıyla İl K a g a n i n otağına baskın yapıp, onu ö l d ü r m e k istemişti. Ancak z a m a n ı n d a bundan haberdar olan Gök-Türkler onu yakaladılar . 466
467
D ö r d ü n c ü ayda ö n c e Shuo, Yüan, C h i n g eyaletlerini geçiren İl Kağan, çinli kumandan L i C h i n g ile Hsia-shih m ı n t ı k a s ı n d a savaşu . Geri çekilen Gök-Türk ordusu, Batı H u i eyaletini istilâ e t t i . Beşinci ayda C h ' i n ve L a n eyaletleri, batı Gök-Türk askerî birlikleri tarafından işgal edildi ". Bir ay sonra Çin seddinin dı şındaki Sarı nehir havzasında bir kaç on bin süvariyle karargah kuran Gök-Türklerden Yü-she Şad, Wu-ch'eng kalesini kuşatu. Daha sonra Wei ve L u n g eyaletleri de Gök-Türk a k ı n l a r ı n a maruz k a l d ı . Yedinci ayda ise C h ' i n eyaletinde Chai Shao, m a ğ l u p ettiği Gök-Türklerden bir tegin ve binden fazla asker ö l d ü r m ü ş t ü . 4f,s
469
47
471
472
*
, !
T C T C 19, s. 5996. L i C h i n g bio., C T S 67, s. 2478-HTS 93, s. 3813-3814. Ayrıca bkz. T . Hayashi, aynı makale, s. 138. C T S 194A Gök. böl., s. 5157; H T S 215A, s. 6037; T C T C 191; 5597. T C T C 191, aynı yer.
4 6 3
m
4 K 5
466 T C T C 191, s. 5998; B u olaydan H T S ' d e ç o k az bahsedilmekte ise de CTS'de hiç bilgi yoktur. 4S7 T F Y K 9 8 5 , 2b; T C T C 191, s. 5999.Yıne bu bilgi CTS'de yoktur, H T S ' d e vardır. T C T C 191, s. 6000; C I S ile HTS'de yoktur. L i C h i n g bio., C T S 67, s. 2478. 4 6 8
4 6 9
,7û
T
C
T
C
| 9 1 ı
a y n ]
y e r
. HTS'de kısa şekilde bahsedilmişi ir.
4 . 1
T C T C 191, s. 6007.
4 . 2
T C T C 191, s. 6014, 6016; bu bilgi HTS'de var, ancak CTS'de yoktur.
79
GOK-TURKLER
Sekizinci ayda İl Kağan, T'u-lİ Kağan ile birlikte yüz binden fazla sayıda olan ordularıyla Kao-ling'i ele geçirmişler, Ching eyaletinde İse çinli kumandan Wei-ch'ih Ching-te'ya mağlup olmuşlardı. Hatla bu sırada A-shih-te Wu-mei-ch'o adlı erkin esir düşerken, binden fazla Gök-Türk askeri ö l d ü r ü l d ü . B u mağlubiyeder üzerine İl Kağan, k a r a r g â h ı n ı Wei Suyu k e n a r ı n d a kurdu. Chıh-shih-ssu-li adlı elçiyi Çin o r d u l a r ı n ı n hareketini ö ğ r e n m e k maksadıyla, T'ang i m p a r a t o r l u ğ u t a h t ı n a yeni çıkmış olan T'ai-tsung'a g ö n d e r d i Gök-Türk elçisi Çin sarayına v a r d ı ğ ı n d a kendi ülkesinin g ü c ü n ü övdü. Yenİ imparator, onun bu hareketine kızarak, Gök-Türkleri altın ve ipekli elbiseleri aldıkları halde Çin'e saldırıp anlaşmayı bozmakla suçladı. Arkasından elçiyi tutukladı. Bazı devlet a d a m l a r ı Gök-Türk elçisinin hapse atıl masının d o ğ r u o l m a d ı ğ ı n ı söyledilerse de imparator, o şekilde davranırsa GökTürklerin kendisinin onlardan k o r k t u ğ u n u d ü ş ü n ü r diyerek kabul etmedi. 178
474
Yeni imparator ö n c e kendisi altı veziri ile hızla Wei nehrinin k e n a r ı n a , kağa n ı n b u l u n d u ğ u mıntıkaya geldi. İki taraf karşı karşıya geldiklerinde T'ai-tsung, İl K a g a n i yine anlaşmayı bozmakla suçladı. B u arada kalabalık bir Çin ordusu bek lenmedik bir şekilde ince bir patikadan çıkıp, oraya gelmişti. İ m p a r a t o r , kağanla baş başa kalıp, konuşmaya devam ettiler. Çin imparatoru Gök-Türklerin kendi ül kesi içlerine fazla girdiklerini ve bu yüzden tedirgin oldukları kanaatinde idi. Neti cede İl Kağan ile T'ai-tsung anlaşma yaptılar A n l a ş m a n ı n belli başlı d ö r t ana mad desi vardı. Pien-ch'iao adlı k ö p r ü d e yapılan bu barışta, Çin imparatoru beyaz at kurban ederek and içti. Varılan kararlara göre: Gök-Türkler, cinlilere at sığır verir ken, karşılığında ipek, g ü m ü ş altın vesair malları alacaklardı; Gök-Türk ordusu geri çekildikten sonra her iki taraf bir birine saldırmayacaktı; çİnli esirler İade edile cekti; T'ang hanedanıyla Gök-Türkler yakın dostluk tesis edeceklerdi ". Gök-Türk ler askerî b a k ı m d a n Çin'e nazaran çok daha kuvvetli oldukları halde T'ang hane danıyla kendilerini eşit sayan bir anlaşma yapmışlardı. Ancak, Gök-Türk ordusunun dağınık durumu, Çin imparatorunun g ö z ü n d e n kaçmamışn. Çin'in göz kamaşurıcı m a l l a n hakikaten ileri gelen Gök-Türk beylerini etkilemiş, savaşma arzuları kaybolmuştu. İşte Çin imparatoru bu sebebten Gök-Türklerle eşit şartlarda an laşma yapma cüretini göstermiş ve başarmıştı. T'ang h a n e d a n ı n ı n ileri gelen devlet adamları dahi i m p a r a t o r l a r ı n ı n bu hareketlerinden endişe etmişlerdi. İ m p a r a t o r , ayrıca Gök-Türklerin altın ve ipekli kumaşları alınca geri çekileceklerini ve savaş maya ö n e m vermeyeceklerini biliyordu ''. İl Kağan bir ay sonra yani dokuzuncu ayda, T'ai-tsung'a ü ç bin at İle on bin koyun hediye ederek, anlaşmaya u y d u ğ u n u gösterdi. Bunları kabul etmeyen Çin imparatoru, GÖk-Türkler tarafından götürü len çinlilerüı iadesini istiyordu . 1
47
477
VII - D O Ğ U GÖK-TÜRK DEVLETİNİN ZAYIFİJVMASI Wei nehri k e n a r ı n d a n yapılan anlaşma sonrasında aruk D o ğ u Gök-Türk devle tinin T'ang h a n e d a n ı ü z e r i n d e siyasî ve askerî ü s t ü n l ü ğ ü n ü sona ermişti. T'ang 4 7 3
Wei-ch'ih Cheng-te b i o , C T S 68, s. 2499; T F Y K 985, 2b. İ T ¡ 9 7 , ]069c; C T S 194A Gök. b ö l , s. 5158; H T S 215A Gök. b ö l . s. 6033. B u konuda ayrıca bkz. T'ang Clı'i, "Wei N e h r i Barış A n l a ş m a s ı n a D a i r Araştırmalar," I . U . T a r i h Dergisi, 33, 1980/81, s. 226. B u a n l a ş m a ve teferruatının b u l u n d u ğ u yerler T C T C 191 aynı yer; T F Y K 991, 2a; H T S 2 1 5 A , aynı yer, T T . 197, 1070a. T C T C 192, s. 6021. 4 7 4
4 7 0
4 7 6
4 7 7
80
A l I M E T TAŞACIL
i m p a r a t o r l u ğ u g ü n d e n g ü n e kuvvetini artırıyor iken Doğu Gök-Türk devleti bun dan sonra hızla zayıflamaya başlıyordu. T'ai-tsung'un g ü c ü n ü n a r t m a s ı n a paralel olarak, muhalif cinli devlet adamları birer birer gidip ona teslim oluyorlardı. Bun lardan Yüan C h ü n - c h a n g , 627 yılının beşinci ayında T'ang h a n e d a n ı n a bağlandı. Buna sebep olarak da II K a g a n i n kötü idaresini gösterdi. Yakında yıkılacağını an lamıştı. İl Kağan onu arkasından takip etmiş ise de yakalayamamış askerleriyle hızla kaçmışa . 478
İl Kağan, 621 yılından beri en büyük d ü ş m a n ı Çin'e karşı zaferden zafere koş muştu. Çin t o p r a k l a r ı n d a kendinden evvel hiç bir Gök-Türk k a ğ a n ı n ı n gidemediği kadar ilerilere uzanan geniş çapta akınlar düzenlemişti. Ancak ülke içinde ise ida rede aynı başarıyı g ö s t e r e m e d i ; çok ö n e m l i bir makama getirdiği çinli Chao Teyen'in etkisinde kalmıştı. Çinliler n a z a r ı n d a bile namuslu ve temiz, d ü r ü s t olan Gök-Türk k a n u n l a r ı Ç i n ' d e n farklı i d i . İdarî kanunları ve kuralları Çin'in karmaşık k a n u n l a r ı n ı n y a n ı n d a daha sade ve Gök-Türk yaşayışına uygun i d i . İl K a g a n i n yüksek makama getirdiği çinli kendine g ö r e kanunlar İcad edip, eski adetierin ç o ğ u n u değiştirmişti. Dolayısıyla millet sıkıntılı bir hale geldi. İl K a g a n i n idaresine karşı memnuniyetsizlik d o ğ d u ve hızla arttı. K a g a n i n ikinci büyük hatası S o ğ d ( H u ) asıllılarla yakınlaşması İdi. Dolayısıyla kendi milletinden uzaklaşmış oluyordu. Aslında etkisinde kaldığı Sogd'lular, o n u l ü z u m s u z seferler yapmaya teşvik ve tahrik ediyorlardı. Bunlardan başka Doğu Gök-Türk ülkesi 627 yılında çok büyük bir tabiî felâket yaşadı. Son yıllarda kışları fazla kar yağdığı için hayvanların ç o ğ u telef o l m u ş t u . Uzun süredir yiyecek sıkınusı çekiliyordu. Dolayısıyla düşülen ekonomik sıkıntıdan İl Kağan ağır vergilerle çıkmak istedi. Bu milletini k a ğ a n d a n u z a k l a ş m a n bir başka sebep idi. Boyların çoğu baş kaldırmaya başladı. Doğu Gök-Türk ülkesinde yaşanan bu huzursuzluktan, Çin imparatoru barış anlaşması yapmış o l m a s ı n a r a ğ m e n faydalanmak istedi. Fırsatı k a ç ı r m a m a k için saldırı niyetinde idi. Konuyu devlet a d a m l a r ı n a müzakereye a ç ü ğ ı n d a , Ch'ang-sun Wu-chi adlı vezir bundan vazgeç d rd i . 1 7 9
Bau G ö k - T ü r k l e r d e n T'ung Yabgtı Kaganin zayıflaması üzerine Sir T a r d u ş i a r , I-shih-po Küçük K a g a n i n torunu İ-nan liderliğinde, yetmiş binden fazla aileden müteşekkil boy ile İl Kagan'a itaat e t m i ş t i " . İl K a g a n i n kötü idaresi s ü r ü n c e Uygur (Hui-ho), Bayırku ve Sir T a r d u ş i a r isyan ettiler. B u isyanlar neticesinde Gök-Türk ülkesinde iç savaş başladı. İl Kağan ağabeyinin oğlu Yü-ku Şad'a yüz bin süvariyle bu isyanları basurma görevi verdi. Fakat, bu şad Ma-lie (bugün Kansu'da) d a ğ ı n d a beş bin süvarilik Uygur kuvvetinin pususuna düştü. M a ğ l u p olan Yü-ku, T a n r ı dağ larına kaçarken, askerlerinin ç o ğ u Uygur i a r ı n eline geçip kuvve den meleri ne se bep oldu. B u esnada İl K a g a n i n d ö r t şadı Sir TarduşTar tarafından yenilmiş, kağan hiç bir karşı harekette b u l u n a m a m ı ş t ı . Daha bir yıl ö n c e s i n e kadar Çin'e çok kuv vetli ordularla h ü c u m eden, siyasi y ö n d e n en büyük güç olan Doğu Gök-Türk dev letinde artık kontrol elden çıkmış, tam bir kargaşa h ü k ü m sürüyordu. w
4 7 8
] İTS
Yüan C h ü n - c h a n g bio.. C T S 55, s. 2256-HTS ile CTS'de olmadığını söylüyor, bkz 78 n o l 56.
4 7 9
4 N n
92, î . 3805; T C T C 192,
s.
6035; C h a n g Jen-ı'ang
T C T C 192, s. 6037; C T S 1 9 4 A G ö k . böl-, s. 5158; H T S 215A Gök. b ö l , s. 6033. F T Y K . 9 6 4 , 1b; C T S 1 9 9 B T ö l e s b ö l . s. 5344.
GÖKTÜRKLER
81
627 yılının sonunda ağır bir kış daha Doğu Gök-Türklerini vurdu. Yağan kar dan ovalarda bile her taraf bir metre yüksekliğinde beyaz, ö r t ü ile kaplanmıştı. Za ten iç savaş nedeniyle tamamen dağılmış olan boyların hayvanlarının çoğu soğuk tan öldü. Açlık başlamıştı. Yanında kalan milletini toplayan îl Kağan, Shuo eyaleti nin yakınlarına geldi. B u arada Gök-Türk ülkesine giden Çin elçisi d ö n ü ş ü n d e im paratoruna verdiği raporda" Kuzey yabancılar i n d a kavimlerin kuvveti at ve koyun sayısına g ö r e öğrenilebilinir; şimdi Gök-Türkler de hayvanlar zayıf, halk İse açlık içinde bu devlederinin yıkılacağını gösteriyor; bana g ö r e üç sene içinde GÖk-Türk devleti yıkılacaktır" diye belirtti . Bu arada bazı çinli devlet adamları Gök-Türklere saldırı yapmayı i m p a r a t o r l a r ı n a tavsiye ediyorlardı. Ancak, o kabul etmedi. 628 b a h a r ı n d a İl Kağan'ın hakimiyetine isyan eden boylara Moğol kabileleri Ku-mo-hsi ve Hsi'Ier de katıldı. Kağan, onların isyanını bastırma vazifesini devletin doğu tara fını idare eden yeğeni T'u-li Kagan'a verdi. Ancak, Yü-ku ve diğer şadlar gibi o da asilere m a ğ l u p olarak auyla birlikte tek başına geri d ö n d ü . B u hadiseye çok kızan İl Kağan, T'u-lİ'yi on g ü n hapsettirdi ve kırbaçla dövdü. Neticede İl Kağan, T'u-li ile de arasını açmış bulunuyordu. İl K a ğ a n l a arası bozulan T'u-li, Çin imparatoruyla y a k ı n l a ş t ı . B u gelişmeleri yakından takip eden İ m p a r a t o r T'ai-tsung, T'u-li Kagani n kendisine Çin sarayına gelme teklifi y a p m a s ı n d a n m e m n u n oldu, T'u-li'den as ker isteyen ve alamayan İl Kağan, o n u n ü z e r i n e ordu sevk e t ü . Sıkışık durumda ka lan T'u-li Kağan, Ç i n ' d e n yardım istedi. Gök-Türk kağanı ile Wei nehri k e n a r ı n d a 626 yılının sekizinci ayında yaptığı anlaşmayı bozan T'ai-tsung, T'u-li'yc yardımı ka bul e t t i . Aynı sıralarda Ch'i-tan kavmi de Gök-Türklere isyan ederek, Çin'le müt tefik olmak için T'ang i m p a r a t o r l u ğ u n yanına gittiler. İl Kağan, Ch'i-taniarm geri verildiği takdirde muhaliflerden Liang Slıih-tou yu iade edeceğini bildirdi. O n u n elçisine T'ai-tsung, Liang Shih-tou'nun zaten teslim olmak niyetinde o l d u ğ u n u , C h ' i - t a n i a r ı n ise T ü r k olmadıklarını söyleyerek kabul etmedi. Daha sonra Liang Slıih-tou, çinliler tarafından kuşatıldı. Yardımına gelen Gök-Türkler, Shuo-fang ya k ı n ı n d a yenildiler. B u yenilginin sebebi çok kar olması sebebiyle Gök-Türklerin at ve koyunlarının ölmesi idi. 617 yılından beri Gök-Türk desteğiyle ayakta kalabilen Liang Shih-ıou, yardım gelmeyince sıkıntıya düştü. Neticede e m r İ n d e k i l e r ayak landı. Üvey kardeşi Liang Shih-tou'yu ö l d ü r ü p , T'ang imparatoruna teslim o l d u . 181
Mî
40
484
Ülkesi tamamen karışmış olmasına r a ğ m e n İl Kağan 628 yılının dokuzuncu ayında yine Çin sınırlarına akın yaptı. B u h ü c u m a karşı ö n l e m l e r alması tavsiye edi len Çin imparatoru, Gök-Türk devletinin uzun süre ayakta kalamayacağını, dolayı sıyla savunma tedbirleri a l m a n ı n Çin Seddi'ni tamir etmenin l ü z u m l u olmadığını düşünüyordu " . 4
5
Sir Tarduş'lar iyice kuvvetlenmiş ve diğer T ü r k boylan da onlara bağlanmaya başlamıştı. Neticede İ-nan, kağan seçildi. Bu sırada Çin imparatoru T'ai-tsung, Ch'iao Shih-wangi davul ve sancakla İ-nan'a g ö n d e r i p , Chen-chu Bilge (Pi-chia) Ka ğan unvanıyla s e l â m l a d ı . O l ü k e n ' d e oturmaya başlayan yeni k a ğ a n a P'u ku, (Bugu/Bugut) H s i , T o n r a (T'ung-lo), Ediz (A-tie), Bayırku, Uygur gibi boylar bağlandı. Toprakları d o ğ u d a Moğol Mo-ho'ların bölgesine kadar uzanıyor, banda W i
C h e n g Yûan-shou bio., C T S 62. s. 2380-HTS 100, *. 3937. T C T C 192. s. 6049.
4 s i
41(4
485
T C T C 192, s. 6050, L i a n g Sih-tou b i o , C T S 56, s. 2280-HTS 87, s. 3731; T C T C 192, s.6020. T
C
T
C
!9a, s. 6057; bu bilgi I ITS'cie mevcut olup CTS'de yoktur.
A H M E T TAŞACIL
82
m
Batı Gök-Türkleri, g ü n e y d e ise G o b i çölü sınır o l m u ş t u . Isüklâlini ilân ettikten sonra Sür Tarduş'ların Bilge K a g a n i kendi kardeşi T'ung Tegin'i Çin sarayına elçi olarak g ö n d e r d i . İ m p a r a t o r , onun elçisine değerli bir kılıç ve kırbaç sunarak" ül kesinde büyük suçluları bu kılıçla, küçük suçluları ise kırbaçla cezalandırmasını" söyledi. B u surede yeni tesis edilen küçük kağanlık Çin i m p a r a t o r l u ğ u n u n nüfu zuna girmiş oluyordu. 487
Hadiselerin bu şekilde ceryan etmesinden endişeye kapılan İl Kağan Çin ile dostluk kurmak istediğini bildirdi. Bunun y a n ı n d a bir çinli prensesle evlenmek ar zusunda idi. Fakat, T'ai-tsung, bu teklifi kabul etmek yerine k u m a n d a n l a r ı n d a n L i Ching ile Chang Kung-clıin'e Gök-Türklere h ü c u m etmelerini emretti . Bundan evvel Tai eyaleü valisi Chang Kung-chin imparator T'ai-tsung'a Doğu Gök-Türk dev letinin zayıflamasının sebeblerini ihtiva eden bir rapor hazırladı. Bu rapor Doğu Gök-Türk devletinin çok kısa zamanda kuvvetten nasıl d ü ş t ü ğ ü n ü göstermesi açı sından hayli enterasandır. 488
Birinci sebep İl Kagan'ın aşırı sert ve acımasız bir idare yürütmesi idi. Haksız yere kendisine bağlı ve d ü r ü s t olanları öldürüyor, İki yüzlü aldancı olanlarla yakınlaşıyordu. İkinci sebep başta Sir Tarduş'lar olmak üzere Töles diye a d l a n d ı r ı l a n hane dandan olmayan diğer T ü r k boylarının İsyanıdır. Ü ç ü n c ü sebep de T'u-li Kağan, T'o Şad ile Yü-ku Ş a d l a r ı n suçlanıp ülkeyi terketmek zorunda kalmaları idi. D ö r d ü n c ü sebep, bir kaç sene uzun kış o l m a s ı n d a n sonra bu sene (629) de so ğuklar çok erken basurmışn. Tarım ürünleri ınahvolduğu için hububat sıkıntısı baş göstermişti. Beşinci sebep olarak İl kağan kendi vatandaşlarından uzaklaşıp, Sogd'lulara daha fazla yakınlık g ö s t e r m e y e başlamıştı. Bir çok ö n e m l i görevleri onlara tevdi etmişti; bunlar aslında güvenilmez kişilerdi. Çin orduları ile karşılaşuklarmda sa vaşmayacaklar ve Çin imparatoruna avantaj sağlayacaklardı. Altıncısı da daha ö n c e kuzeye gitmiş Çinlilerin sayısının fazlalığı i d i . Btınlar dağlarda guruplar halinde yaşıyorlardı. Artık T'ang h a n e d a n ı n a destek vermek ni yetinde idiler. T'ang ordusu Çin Seddi'nin dışına ç ı k t ı ğ ı n d a çok rahat yardım edebilirlerdi. 489
VIII - D O Ğ U GÖK-TÜRK DEVLETİNİN YIKILMASI II Kagan'm idaresindeki D o ğ u Gök-Türk devletinde karşı çözülme hareketleri 629 s o n b a h a r ı n d a da hızla devam etti. Dokuz Gök-Türk erkini ü ç e r bin süvariyle 4 8 6
C T S 199B T ö l e s böl., s. 5344; T F Y K ; 964, l b ; T C T C 193, s. 6061, 6062J. Hamilton, "Toquz-oguz". J A . 1964, s. 54 vd.; M . M o r i . " O n ChMİ-fa (elleber) and c h i n ( İ r k i n ) of T i e - l e Tribes, Açla Asİalica, 9, 1965, s. 38^0; O n the Numerical Composition o f the Ancient Turkish tribal Confederations", Acta Orientalia, X X V , 1972,s. 277. 4 8 7
T C T C 193, s. 6065; CTS, H T S .
m
L i C h i n g b i o , C T S 67, s. 2479-HTS 93, s. Chang Kung-ehing b i o , C T S 68, s. 2507; 193, s. 6065¬
6066. 4 8 9
C h a n g Kung-chin bio., C T S 68, s. 2507; T C T C 193, s. 6065; ChangJen-t'ang H T S ile CTS'de o l madığı m söylemektedir, bkz. s. 96 not 339.
GÖKTÜRKLER
83
birlikte, Çin'e gidip imparatora teslim oldular. H e m e n bunun sonrasında Bayırku, P'u-ku, (Bugu/Bugut) Tonra ve K'u-mo-hsi'erin reisleri de imparatora bağlandı lar "". Yedinci ayda cereyan eden b u hadiselerden sonra o n birinci ayda küçük çapta Çin'e yapılan Gök-Tûrk akınları çinli kumandanlar t a r a f ı n d a n ö n l e n d i . L i n g ve Kan-su eyalederinde Gök-Türk orduları m a ğ l u p edilmişti. Aralık ayında da daha ö n c e T'ang imparatoruyla iyi m ü n a s e b e t l e r tesis etmiş olan T'u-li Kağan ile Yü-ku Şad, Çin'e gittiler . Artık devleti için en büyük tehlikeyi savuşturmuş olma n ı n rahatığı içindeki T'ang imparatoru T'ai-lsung, T'u-li K a g a n i n gelişinden ç o k memnun o l m u ş ve de eskiden babası Kao-tsu z a m a n ı n d a Çin milletinin T ü r k mille tinin hakimiyetini kabul etmek zorunda kaldığını, bunun için daima u t a n d ı ğ ı n ı , şimdi ise Gök-Türklerin kendisine tabî olmaya başladığını, bundan g u r u r l a n d ı ğ ı n ı belirtmişti* . 4
491
492
3
Il Kağan ülkesi çok karışuğından beri Çin'in kuzeyinde, bu ülkeye yakın bölge lerde oturmaya başlamıştı. B u arada L i Ching ile L i Shih-chih k u m a n d a s ı n d a k i Çin orduları îl Kagan'a saldırmak için fırsat kolluyorlardı ve devamlı hareket halinde idiler. L i C h i n g gece ani yürüyüş yapmış ve halâ D o ğ u Gök-Türk devletine bağlı Ting-hsiang şehrini ele g e ç i r m i ş t i . Kendi b u l u n d u ğ u b ö l g e n i n çok yakınına ka dar sokulan Çin ordusundan endişeye kapılan İl Kağan, ortağını G o b i Ç ö l ü ' n ü n girişine taşıdı. B u sırada o n u n en yakın a d a m ı K'ang-su ve son Sui imparatorunun eşi sabık imparatoriçe Hsİao, veliaht Yang Cheng-tao ile çinli kumandan L i Ching' in casuslar g ö n d e r m e s i ü z e r i n e gizlice kaçıp, T'ang sarayına g e l d i l e r . 630 yılının b a ş ı n d a cereyan eden b u hadiselerden sonra, İkinci ayda İl Kağan daha ağır bir mağlubiyete u ğ r a d ı . B u m a ğ l u b i y e t t e n sonra Kansu'nun kuzeyindeki T'ie Shan (Demir DağıJ'a kaçu. Burada Çin imparatoruna Chih-shih-ssu-li'yi elçi olarak gön derip, T'ang'a bağlanacağını bildirdi. Bunun ü z e r i n e T'ai-lsung, dış işlerinden so rumlu vezir T'ang Chien başkanlığında bir heyeti İl K a g a n i n b u l u n d u ğ u mevkiye g ö n d e r d i . Elçinin vazifesi İl Kagani sakinleştirmek i d i . B u arada L i Ching'e or dusuyla İl K a g a n i karşılama görevi verildi. B u generale g ö r e İl Kağan, Ç i n ' e itaat etmek konusunda t e r e d d ü t ediyor; odar yeşillenip adar beslendikten sonra kuzeye kaçmaya niye deniyordu. Eğer çölün kuzeyine kaçıp Dokuz Kabile (Dokuz Oğuzlar) sığınırsa o n u yakalamak imkansızdı. B u yüzden süvari kuvvetleriyle ona saldırıp, yakalamak istediler. L i C h i n g İ n ordusu Önden L i Shih-chi'nin ordusu arkadan yola çıktılar. Yın dağlarına yaklaştıklarından bin ç a d ı r d a n fazla Gök-Türk ailesini yaka layıp, yanlarına aldılar. B u arada çinli elçi T'ang Chien ve heyeti İl K a g a n i n yanına ulaşmış, kağan artık kendini rahat hissetmeye başlamıştı. Sisin basürdığı bir sırada ö n c ü Çin kuvvetleri Su Ting-fang idaresinde İl K a g a n i n yedi li (3.5 km) kadar ya k ı n m a v a r d ı . Tam bu esnada II Kağan, Çin ordusunun aniden yaklaştığını farkettİ ve hemen g ü n d e bin li koşabilen a t ı n a binerek kaçtı L i C h i n g ' i n ordusu ka r a r g â h a vardığında Gök-Türkler, tamamen dağılmışlardı. B u karışıklıktan faydala nan elçi T'ang C h i e n kaçmayı başardı. A n i b a s k ı n d a hazırlıksız yakalanan Gök494
495
4 9 6
491
4 9 0
T C T C 193, s. 6066.
4 9 1
Li Ching bio„ CTS 67, s, 2485-HTS 93, s. 3818. | g „067.
T
C
T
C
3
s
4 9 3
T C T C 193, s. 6067.
4 9 4
Li Ching b i c , CTS 67, s. 2479-HTS 93, s. 3814; T C T C 193, s. 6070.
^
T C T C 193. s.6071.
4 9 6
U Ching bio., CTS 6 7 , s. 2485-HTS 93, s. 3818.
4 9 7
T'ang Chien b i c , CTS 58, s. 2307-HTS 89, s. 3760; T C T C 193. 6072.
AHMET TASA&L
84
T ü r k askerlerinin on binden fazlası ö l d ü r ü l m ü ş t ü . 603 yılından beri Gök-Türk ül kesinde bulunan I-ch'eng H a t u n da ö l d ü r ü l e n l e r arasında i d i . O n u n oğlu T'ie-loshih esir olarak yakalandı. Diğer kabile liderlerinin hepsi teslim oldu. General L i Shih-ehi, elli binden fazla Gök-Türk esiriyle geri d ö n d ü . Yin D a ğ ı n d a n Gobi ç ö l ü n e kadar uzanan topraklar, T'ang i m p a r a t o r l u ğ u n a bağlanmıştı ' . 4 18
T'ang h a n e d a n ı n a b a ğ l a n a n Gök-Türk beylerinin sayısı fazlaca artmıştı. T'aitsung, bu Gök-Türk ileri gelenlerini çeşidi unvanlar tevcih etmek suretiyle yerleşti riyordu. Daha ö n c e Çin'e gelip, orada ikâmet eden olan A-shih-na Ssu-mo'ya H u a eyaleti askeri valiliği ve Sağ muhafızları ordusu generalliği rütbesi sunuldu. T'u-li Kağan, Pei-p'ing düklüğü prensi ve bin ailelik Umarın sahibi o l d u * . B u arada Çin'e bağlananlar imparatora T a n r ı (Gök) Kağan olmasını rica ettiler. O da kabul etti. Bundan sonra kuzey kabileleri ile ilgili fermanlarda T a n r ı Kağan u n v a n ı n ı kul lanmaya başladı ". B u arada Ssu-chie (İzgil)'ler kırk bin kişilik boylarıyla Çin'e gidip bağlandılar. Ch'i-min K a g a n i n üvey kardeşi olan Su-ni-shih'ye, Shih-pi Ka ğan, Işbara unvanını vermişti. Lİng eyaletinin kuzey, batısında elli aileden oluşan boyunu idare etmekte idi. T'u-li Kağan, Çin'e tabî olunca, İl Kağan, Işbara'yı kağan tayin etmişti. İşte baskından son anda kuntulan İl Kağan, Işbara'nm yanına sığındı. Aslında T ' u yü-hun'lara kaçmak hiyetİnde idi. Ancak bunu istemeyen Işbara onu Çin'e g ö t ü r m e k istiyordu. B u n u bir türlü içine sindiremeyen İl Kağan, bir gece bir kaç süvariyle kaçarak, bir vadiye saklanmış, daha sonra Işbara iarafmdan yakalan mıştı. Daha sonra çinlİ kumandan Chang Pao-hsiang, ordusu ile K a g a n i n bulun duğu yeri basU. Yakaladığı İl Kagani kendi ülkesi başkenti Ch'ang-an'a g ö n d e r d i . Mart ayı içerisinde İl Kağan, Ch'ang-an'a vasıl oldu. B u sırada Işbara da kendi idare ettiği boyuyla Çin'e b a ğ l a n m a k için Ch'ang-an'a gitti. S o n u ç t a G o b i Ç ö l ü ' n ü n gü neyi tamamen Çin'in hakimiyeti altına girdi. 4
50
501
502
Çin imparatoru, İl Kagani yıllardan beri T'ang h a n e d a n ı n a yaptıklarından do layı azarladı. Ancak Wei nehri k e n a r ı n d a yapılan anlaşmaya uyduğu ve bu tarihten sonra Çin'e saldırmadığı için idamdan affettiğini açıkladı " . Sonra T'ai-p'u bina sında (tahta çıkma vesair t ö r e n l e r i n yapıldığı bina) ikâmet etmesi emredildi. İl Ka ğan neşesiz, isteksiz ve durgundu. Ailesi ve diğer beraberindekiler ağıt yakarak ağ lıyorlar ve yas tutuyorlardı. B u n u n ü z e r i n e t o p r a k l a r ı n d a geyiğin bol o l d u ğ u Kuo eyaletine vali tayin edildi ise de kabul etmedi. Aslında imparator, bu şekilde o n u n tabiî karakterini kaybetmeyeceğini d ü ş ü n m ü ş t ü . Neticede Sol muhafızları generali tayin edilip, avlanması için arazi verildi. Yine de ü z ü n t ü s ü n d e n 634 yılının ilk ayında öldü. Kendi a d a m l a r ı n a defnettirildi. T'u-yü-hun asıllı o n u n eski veziri U l u Toygtın (Hu-lu Ta-kuan) ö l ü m ü ü z e r i n e ü z ü n t ü s ü n d e n boğazını keserek intihar etti ve onunla birlikte g ö m ü l d ü . İl K a g a n i n annesinin evliliği s o n r a s ı n d a Po-ch'ishih hatun ile T ' u - y ü - h u n l a r d a n Gök-Türklere gelmişti. Çİn İ m p a r a t o r u U l u Toygun'un bu hareketine hayran kaldı. Il Kagan'a ö l ü m ü n d e n sonra s u n u l m u ş olan unvanlardan ona da sunuldu . 0
3
504
* * T C T C 193, s.6073. 4 8 8
TFYK.964, Ib; H T S 2 1 5 A G ö k . böl., s. 6034; C T S 194A, s. 5159, T T 197 1070b-c.
5 0 1 1
T C T C 193, s. 6073.
5 0 1
Eki. M . Mor!" O l l The Chi-li-fa and Ssu-chin...", s. 39 vd.
5 0 2
C T S 194A, Gök-böl. s. 5159; H T S 215A Gök. böl., s. 6035; T C T C 193, s. 6074.
5 0 3
T C T C 193, s. 6075; C T S 194A Gök. böl., s. 5160; H T S 215A Gök. böl. 6036.
5 0 4
T T 197, 1070 b.
GÖKTÜRKLER
85
Doğu Gök-Türk devletinin yıkılmasından sonra boş kalan boyların çoğu Otüken'de kağanlığını s ü r d ü r e n Sir T a r d u ş i a r ı n yanına sığındılar. B i r kısmı ise Batı Gök-Türk ülkesine d o ğ r u (Batı Türkistan) yayıldı. Bununla birlikte yüz bin kişiden fazlası Çin'e sığınmıştı. B u n l a r ı n a k ı b e t i n i n ne olacağı konusu T'ang sarayında uzun tartışmalara yol açmıştır. Nihayetinde T'ai-tsung d o ğ u d a You eyaletinden ba tıda L i n g eyaletine kadar uzanan geniş bölgeye yerleştirilmelerini kabul etti. Buna g ö r e eskiden T'u-li'nin idare ettiği topraklar Shun, You, Ch'ang ve H u a olmak üzere d ö r d e ayrılacak ve her bölge için ayrı garnizon kumandanlıkları kurulacaktı. İl K a g a n i n toprakları İse altı ayrı garnizon kumandalıgına b ö l ü n e r e k , sonra kendi arasında d o ğ u d a k i üç garnizon Ting-hsiang, baudaki üç garnizon Yün-chung adıyla idare olunacaktı ' . !
m
I X - B A T I GÖK-TÜRK DEVLETİ Gök-Türk devleti 552 yılında k u r u l d u ğ u n d a B u m ı n Kağan, devletin ban tarafı nın idaresini kardeşi Istemi'ye vermişti. İstemi, yabgıı unvanıyla 576 yılına kadar devletin d o ğ u s u n a bağlı kalarak, baıı kanadını idare eni. B ü t ü n icraatı Ötüken'dekİ merkez adına olan Istemi'nin ö l ü m ü n d e n sonra yerine g e ç e n o ğ l u Tardıı da Önce d o ğ u d a k i büyük kağanlık merkezine bağlılığını s ü r d ü r d ü . 581 yılında Taspar Kagan'ın ö l ü m ü neticesinde başlayan taht mücadelesi merkezi otoriteyi zayıflattı. Bunun y a n ı n d a çinli casus elçi Ch'ang Sun-shcng'ın faaliyederİ de devletin g ü c ü n ü azaltmıştı. Üstelik çinli casus Gök-Türk h a n e d a n ı arasındaki iç çekişmeleri ihtiva eden raporları imparatoru Wen'a sunuyordu. İşbara'nın g ö z ü n e girmeyi başardığı için onunla sürekli avlara çıkmış; bu sayede Gök-Türk ülkesinin dağlarını vadilerini ve boylarının askerî vaziyetini öğrenmişti. Daha da kötüsü Gök-Türk devleti aley hine hanedan arasındaki iç çekişmeleri ö ğ r e n i p imparatora rapor ederek, entrika faaliyetleri yapmasını tavsiye etmesidir. İşte bunun sonucunda başlayan entrika si yaseti Gök-Türk devletinin ikiye ayrılmasına sebep olmuşlur. Taspar (T'a-po) K a g a n i n ölümüyle başlayan taht mücadelesini ve işbara'nın kağan oluşunu, devletin içindeki çekişmeleri yukarıda görmüştük™ '. Devletin için deki huzursuzlukların artmış olması Çin'e olan baskıları d u r d u r m a m ı ş t ı . 582 yı lında Işbara Kağan, C h o u hanedanıyla akraba o l d u ğ u n u , o n u n Sui'ler tarafından yıkılmasını kabullenemediğini ileri sürerek harekete geçmiş ve kendisine bağlı bü tün boyları g ü n e y e sefere davet etmişti. Tahta yeni çıkmış olan Sui imparatoru çok korkmuş, hemen Çin şeddini tamire başlamış, kuzey sınırlarda yığınaklar yapmıştı. K u m a n d a n l a r ı n d a n Yü Ch'ing-tse'yı Ping, Yın Shou'yu da You eyaletine mevzilendirmiş; bir kaç on bin askerle hazırlanmıştı™ . B u esnada devreye giren Ch'ang Sun-sheng, imparatoruna Gök-Tüliderle savaş yerine entrika faaliyeti y a p m a n ı n daha d o ğ r u olacağını tavsiye etti. Ch'ang Sun-sheng'a g ö r e Gök-Türk devletinde d ö r t ayn güç vardı. B u güçler Işbara, Tardu ( T i e n - c h ü e ) , A-po ve Ch'u-lo-hou l i derliklerinde c e p h e l e m u i ş olmalarına r a ğ m e n Çin'e karşı ortak hareket ediyor lardı™". Işbara dışında adı geçen ü ç liderden, o an için en faydalısı T a r d u ile irti bata g e ç m e k idi. Ç ü n k ü daha uzakta ve askerleri kuvvetli idi. Ö n c e onunla temasa 1
7
5 0 5
T C T C 193, s. 6075.
5 0 8
Bkz. y u k a r ı d a s. 54-63.
5 0 7
SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1330; SS 84 Gök. böl., s. 1865; T C T C 175, s. 5450.
m
' • SS 51 Ch'ang sun-sheng b i o , aynı yer; T C T C 175 aynı yer.
A H M E T TASAĞIL
86
geçildikten sonra A-po, Ch'u-lo-hoıı ve Moğol kabileleri Hsi'lerle m ü n a s e b e t ku rulmalı idi. Çok k o r k m u ş ve zor durumda olan Çin imparatoru Ch'ang Sun-sheng'ın bu raporundan çok m e m n u n oldu. Casus elçisini saraya çağırdı. O n u n ağzın dan bir daha raporunda belirttiklerini dinledi. Planı iyice ö ğ r e n d i k t e n sonra he men Yüan Huİ'i kurt başlı sancak ile o esnada Hami'de bulunan Tardu'nun yanına gizlice gönderdi "". Tardu'nun kurt başlı sancağı alması ile birlikte, İşbara İle bağlı lığı sona erdi. Zaten uzun süredir doğudaki merkeze karşı soğuk duran Tardu istik lalini İlân e t ü . Kurt başlı sancak Gök-Türklerde h ü k ü m d a r l ı ğ ı n a l â m e t l e r i n d e n bi ridir. Gök-Türk h ü k ü m d a r l a r ı n ı n otağlarının ö n ü n e kurt başlı sancak dikilirdi "'. Bu şekilde T a r d u bağımsız bir devlet olarak tanındığını anlamış oluyordu. O n u n g ö n d e r d i ğ i mukabil elçiye Çİn sarayında çok h ü r m e t edildi. Hatta o sırada sarayda bulunan Işbara'nın elçisinin o t u r d u ğ u yere göre ü s t ü n d e bir yere oturtularak Batı Gök-Türk devletine daha çok d e ğ e r verildiği g ö s t e r i l d i . Böylece Baü Gök-Türk devletinin prestij olarak daha üstün olduğu vurgulanmak istenmişti. Aslında Çin elçisi Yüan H u i , Tardu'nun nezdine ulaştığında, kendisine hiç itibar e d i l m e m i ş , ancak kurt başlı sancak sunulduktan sonra o l a ğ a n ü s t ü ilgi gösterilerek, çok iyi merasim y a p ı l m ı ş t ı . B u bir b a k ı m a Tardu'nun uzun s ü r e d e n beri böyle bir şey beklediğini ve bunun kendisi için çok önemli o l d u ğ u n u aklımıza getirmekledir. Sancak veya tuğ eski T ü r k devletlerinde çok önemli bir hakimiyet belgesi i d i . 5
5
511
512
5 l î
Bu olay hemen tesirini gösterdi. 582 yılında Işbara'nın liderliğinde gelişen bü yük Gök-Türk a k ı n ı n d a Tardu, Çin içlerine fazla ilerlemek istememiş ve askerlerini toplayarak geri d ö n m ü ş t ü . Bahsedilen askerî h a r e k â t D o ğ u ve Batı Gök-Türk kuvvetlerinin b ö l ü n m e s i n i n kesinleşmesinden ö n c e son birlikte seferleridir. Bun dan sonra devletin d o ğ u k a n a d ı n d a iç karışıklıklar artınca ve A-po hadiseleri dola yısıyla, Tardu ile işbara arasındaki u ç u r u m derinleşmiştir . 5 1 4
515
Bu tarihten sonra Tardu Kağan ın Sui i m p a r a t o r l u ğ u ile arasında iyi m û n a s e bederin geliştiğini söylemek m ü m k ü n d ü r . Tarihi teshil edilemeyen bir elçilik te atisi Batı Gök-Türk Çin ilişkilerinin samimî o l d u ğ u n u göstermektedir. 582 yılının hemen s o n r a s ı n d a Tardu'nun g ö n d e r d i ğ i elçinin şerefine Çin imparatoru Wu-te sarayında av eğlencesi tertip etmişti. B u sırada usta generallerinden Ts'ui P'eng'a ç a u d a bulunan bir güvercine nişan almasını emretti. Usta nişancı bu kumandan at tığı okla kuşu vurdu. Mükâfat olarak, imparatorundan on bin bakır para aldı. Tar du'nun elçisi bu vaziyeti g ö r ü n c e hayran olmuş, d ö n ü ş ü n d e k a ğ a n ı n a anlatmıştı. Ts'ui P'eng'ın nişancılığını merak eden Tardu, tekrar elçi g ö n d e r e r e k , imparator dan onu ülkesine yollamasını g ö r ü ş m e k istediğini bildirdi, imparator W e n da onun bu teklifinden dolayı ö v ü n m ü ş ve Batı Gök-Türk ülkesine göndermişti. Tardu Kağan, on kişilik bir nişancı ekibi hazırlayarak, Ts'ui P'eng'la vahşi b ö l g e l e r d e ava çıknlar. Havada u ç a n kuş topluluğuyla karşılaştıklarında Gök-Türk okçuları attık ları okları isabet etli rem e diler. Ancak Ts'ui P'eng attığı her oku isabet ettirdi; vur5 0 9
SS 51 C h ' a n g Sun-sheng b i o , s. 1331; T C T C 175 aynı yen SS Yüan H u i bio.'de bu bilgi b u l u n mamakladır. 5 1
" T F Y K 9 6 1 , 21a; T T 197, 1068b; CS G ö k . böl., s. 909.
5 1 1
T C T C 175, s. 5451.
5 I S
SS 51 C h ang Sun-sheng bio., aynı yer.
5 1 5
S 1 4
5 1 6
Bu konuda lafsilen bkz. Kafesoglu, s. 256; Donuk. s. 88. T C T C 1 7 5 , s. 5459. likz, y u k a r ı d a s. 51 vd.
GÖKTÜRKLER
87
duğu kuşların hepsi yere düşül. Tardu söz konusu çinli elçinin nişancılığına hayran olmuş ve yüz g ü n d e n fazla alıkoymuştu. Çin imparatoru ipekli k u m a ş l a r d a n hediye g ö n d e r e r e k , onun serbest bırakılmasını sağladı . Fazla büyük bir siyasî ö n e m e sa hip olmasına r a ğ m e n söz konusu elçilikten, Batı Gök-Türk-Sui ilişkilerinin son de rece samimî bir şekilde geliştiğini gösterdiğini söylemek m ü m k ü n d ü r . Diğer taraf tan Tardu'nun alıkoyduğu elçiyi ancak ipekli kumaşlar karşılığında geri g ö n d e r mesi, Çin ü z e r i n d e belirli bir yaptırım g ü c ü n e sahip o l d u ğ u n u belirtmekte ve de siyasî pozisyon olarak daha üstün olduğu neticesini çıkartmaktadır. 516
1 - Tardu'nun Batı Alemiyle Münasebetleri Batı Gök-Türk devleti d o ğ u d a n ayrılarak bağımsızlığını s ü r d ü r ü r k e n , kendisi nin batısında olan iki büyük devletle de mücadeleye devam ediyordu. Daha ö n c e Kerç (Bosforos) kalesinin zaptedilmesinin a r d ı n d a n (576), beş yıl sonra Bizans'ın elinde bulunan Kersonesos kalesi surları ö n ü n d e g ö r ü n m ü ş l e r d i . Bu sıralarda bir başka Gök-Türk ordusu Derbend'i kugata . 517
618
Ban Türkistan sahasında meskun Soğd'ların hemen b ü t ü n krallıkları Tardu' nun hakimiyetine girmişti. 591 yılında Kao-ch'angin d ö r t kalesi yıkılmış, b u r a n ı n h a l k ı n d a n iki bin kişi Çin'e sığınmişü. Geride kalan kralın e ş l e r i n d e n en büyüğü Batı Gök-Türk k a ğ a n ı n ı n kızı idi. Prens Po-ya, Kao-ch'ang kralı oldu. B u n u n üze rine Gök-Tüıkler, ondan kendi geleneklerine uygun olarak (leviratus), T ü r k asıllı üvey anne ile evlenmesini istediler. Po-ya ö n c e kabul etmek istemeyip, direndi ise de Gök-Türkler tarafından kuşatılınca karşı koyamadı ve üvey annesi ile evlendi ". Daha sonra Töles boylarına vassal olarak b a ğ l a n a n Po-ya'nın y a n ı n d a T ö l e s boyla r ı n d a n devlet a d a m ı sürekli önemli bir veziri olarak bulunurdu. Sogd'Iu tüccarlar buralardan geçtiklerinde Töles'lere vergi verirlerdi. Bir ara Kao-ch'ang kralı tama men k ü l t ü r ü n ü değiştirip, çinlileşmek istemiş; ancak T ö l e s l e r d e n k o r k t u ğ u için buna teşebbüs edememişti °. 51
52
Semerkand (K'ang-kuo) kralı da Tardu'nun kızıyla evlenmiş ve o n u n tabiyetine g i r m i ş t i . Su-lè (Kaşgar) ülkesi her yaz Bau Gök-Türklerine yetiştirdikleri ta rım ü r ü n l e r i n d e n ve zengin madenlerinden vergi s u n a r d ı . İ-ta ülkesine Bau GökTürkleri, Chie (Ch'i)-ch'iang isimli birini onları idare etmek için g ö n d e r d i l e r . 521
522
523
Soğd'lularla meskun bu bölgeler tamamen Batı Gök-Türk hakimiyetine girer ken, Sasanî'ler ü z e r i n e de h ü c u m l a r yapılmıştı. 588-589 yıllarında Gök-Türk ordu ları Baktriya ve Toharistan'ı işgal etmişler, Herat'a ulaşmışlardı. Bagdis civarı dahi GÖk-Türklerİn eline g e ç t i . B u sırada iran'da Sasanî i m p a r a t o r l u ğ u t a h t ı n d a A n u 521
5 1 6
B u hadise h a k k ı n d a k i bilgiler sadece SS 54 Ts'ui P e n g bio., s. 1369 1370 de kayıtlıdır. Liıı ve Chavannes'te bu hadiseden bahis yoktur. 5 1 7
Groussel, s. 97; Chavaıınes, s. 233-252.
5 1 6
E l M e s u d î , Mııruc'uz Zeheb, I, s. 132 ve Ibn ül-Esir, El-Kamil Fi't-Tarih, Kahire, 1 3 4 8 h , I , s. 277'den naklen Kaiesoglu, s. 103. Balı ü l k e l e r i n e giden yollar h a k k ı n d a ayrıca bkz. B . O g e l , "Goklürk Y a z ı ü a n n ı n Apurıınları ve Fu-lin Problemi", Belleten, 33, 1945, s. 70-78. 5 1 9
SS 83 Kao-ch'ang böl., s. 1847.
5 2 1
SS 83 Kao-ch'ang böl., s. 1848.
6 2 2
SS 83 K'ap-Ch'ang böl., aynı yer.
Buraya yakın T ô l e s boylan: Pu-lo-ehih, 1-shih, Su-po, VVu-huan, Ho-ku, Ye-shih, Nu-ho idi.
5 2 3
; , 2 4
SS 83 Su-lè böl., s. 1853. S S 8 3 l - l a böl., s. 1854.
BS
A H M E T TASAGIL
sirvan'ın, İstemi Yabgu'nun kızı F â k i m ' d e n d o ğ m a T ü r k z â d e lâkaplı H ü r m ü z hü k ü m s ü r ü y o r d u . F i z i k i g ö r ü n t ü olarak T ü r k l e r e b e n z e d i ğ i için T ü r k o ğ l u ( T ü r k z â d e ) , lâkabıyla m e ş h u r o l m u ş t u . H ü r m ü z ' ü n oğlu Hüsrev Perviz'in h ü kümdarlığı z a m a n ı n d a Batı Gök-Türk askerlerinin Sasanî'lerin iç m ü c a d e l e l e r i n e karıştığı g ö r ü l m e k t e d i r . Özellikle Perviz ile Behram Ç u p i n arasındaki savaşlarda büyük rol oynayan T ü r k askerleri, Behram Ç u p i n ' i n zafer kazanmasını sağlamış lardı. N e h r â v a n nehri k e n a r ı n d a k i çarpışmalarda Perviz'e karşı Behram Ç u p i n ' i n yanında yer almışlardı -"'. Aslında Anuşirvan z a m a n ı n d a , S asanı o r d u l a r ı , Yemen'i fethederken (520) kumandan Vahrîz'in idaresinde T ü r k askerleri bulunuyordu . Daha sonra Behram Ç u p i n , yine m a ğ l u p olmuş ve Tardu Kagan'a sığınmıştır. 655
5
527
Bu sıralarda Toharistan, Kunduz, Belh gibi ülkeler de Batı Gök-Türklerİ tara fından fethedilmiş, Tardu'nun oğlu bir tegin bu bölgeye idareci olarak gönderil m i ş t i . Aynı T a r d u , 598 yılında Bizans imparatoru M a u r İ a k u s ' a yazdığı bir mektupta kendisini yedi ırkın hakimi, yedi iklimin efendisi olarak nitelemiştir. 528
Batı aleminde gayet iyi başarılar elde eden Tardu, 599 yılından sonra Doğu Gök-Türk devletinin iç işlerine karışmış ve yukarıda g ö r d ü ğ ü m ü z gibi, Tou-lan'la işbirliği yapmış onun ö l ü m ü üzerine kendini Pu-chİa unvanıyla b ü t ü n Gök-Türklerİn kağanı ilân etmişti. Fakat, Tou-lan gibi o da Çin entrika ve hilelerinden kurtu lamadı. Töles boyları İsyanı neticesinde ordusu dağılınca, kendisi T'u-yû-hun'lara sığındı. Bundan sonra onun akıbeti h a k k ı n d a hiç bir malumata tesadüf edileme mektedir. Dolayısıyla Ü03 yılını onun sonu olarak kabul etmek uygun olur. Tardu' nun, Doğu Gök-Türk devleu içinde yaptığı mücadeleleri yukarıda anlattığımız İçin burada tekrar anlatmaya lüzum görmedik. 2 - Ch'u-lo Kağan, (Kül Tardu Şad ve Ta-nai Tegin) Tardu'nun ortadan kalkmasıyla boş kalan Batı Gök-Türk devleü tahtına o n u n oğullarından Tu-lu'nun oğlu olduğu anlaşılan C h i ı - l o i ı u n geçuğini m ü ş a h e d e edi yoruz . Aslında 587 yılında A-po, Baga Kağan tarafından yakalandıktan sonra, A l tay Dağlarının g ü n e y batısında bulunan ona bağlı boyların ileri gelenleri, Ymg-su Tegin'in o ğ l u n u Ni-li Kağan unvanı çinli prensesle evlenmiş ve Ta-man Tegin d o ğ m u ş t u . Ta-man Tegin'in d o ğ u m u n d a n sonra Ni-li Kağan öldü. B u n u n üzerine Hsiang-shih prenses, Ni-li'nin kardeşi P'o-shih Tegin ile evlendi. 600 yılında adı ge çen tegin ve çinli eşi Sui i m p a r a t o r l u ğ u merkezi Ch'ang-an'a giderek, Hung-lu-ssu t a p ı n a ğ ı n d a ikâmet etmeye başladılar. B u esnada Tardu, Suİ h a n e d a n ı n a karşı va ziyet aldığı için geri d ö n e m e m i ş l e r d i . 529
A-po, Işbara tarafından daha ilk yenilgiye uğratıldığında Tardu'nun yanına sı ğınmış, ondan destek g ö r m ü ş t ü . O n u n yakalanıp, ortadan k a l k m a s ı n d a n sonra dahi tcginleri Tardu'ya bağlı olarak varlıklarını s ü r d ü r d ü l e r . 593 yılı dolaylarında Sui h a n e d a n ı n a karşı muhalif bir teşkilât kuran Tou-lan K a g a n i n hatunu C h ' i c n -
Chavaıınes, s. 242 vd.i Grousset, aynı yer; Kafesoğlu, aynı yer, Şeşen, aynı makale, s. 11. 5 2 7
Z. V . T o g a n , U m u m î T ü r k Tarihine Giriş, İstanbul 1981, s, 72; Sa'alibî G u r u r M u l û k ül-acem (Farsça tere. Hidayet M a h m u d , Tahran, 1369 h.J'den naklen, Şesen, aynı yer. 5 2 8
Chavaunes, s. 245 vd.; Şesen, s. 12; Kafesoğlu, s. 103.
5 2 9
Ayrıca bkz. Ghavannes, 251; Grousset, s. 97.
89
GÖKTÜRKLER
chin prenses, Ni-li Kağan'la da işbirliği yapmıştı. Ni-li Kağan ve icraatı h a k k ı n d a kaynaklarda bundan başka malumat yoktur . 530
603 yılında Tardu'nun T'u-yü-hun'lara sığınmasıyla ortaya çıkan otorite boşlu ğ u n u N i - l i ' n i n oğlu Ta-man Tegin, Ch'u-lo Kağan unvanıyla doldurmaya çalıştı. Ch'u-lo Kağan, belirli bir mevkide devamlı oturmayarak, Ban Gök-Türk devletini idare ediyordu. İki küçük kağanlık ihdas etti. Biri Taşkent (Shih-kuo) ' i n kuzeyinde bulunuyordu ve b ü t ü n Soğd şehirlerini İdare etmek ü z e r e tesis edilmişti. İkincisi İse Kui-ts'u (Kuca)'nın kuzeyinde k u r u l m u ş ve Ying-p'o adını almıştı. Çok geniş bir sahayı elinde bulunduruyor o l m a s ı n a r a ğ m e n Ch'u-lo devletini iyi idare edemi yordu. B u yüzden boyların çoğu onun idaresine karşı ayaklandılar. S o n u ç t a Töles boyları tarafından ağır bir mağlubiyete u ğ r a t ı l d ı . Aslında ö n c e Töles boylarını m a ğ l u p eden Ch'u-lo Kağan, sonra o n l a r ı n mallarına ağır vergiler koymuştu. Daha sonra Sir T a r d u ş boyunun kendisine isyan e d e c e ğ i n d e n ş ü p h e l e n d i ve kabile reis lerinden bir kaç yüzünü toplayıp, hepsini ö l d ü r d ü . B ü t ü n bunlara dayanamayan Sir Tarduş'lar isyan ettiler. Sir Tarduş'ların reisi Ye-shih, Ch'u-lo'yu bozguna uğrat tıktan sonra kendini "Küçük Kağan" ilân etti. Diğer taraftan Ch'i-pi boyunun lideri Baga (mo-ho) Kağan oldu. Cesarette emsalsiz o l d u ğ u için halkın kalbini çok fazla kazanmışü. Arkasından, H a m i , Koço (Kao-ch'ang) ve Karaşar gibi şehir devletleri ona bağlandı . 531
532
Ch'u-lo ağır mağlubiyete uğradığı sırada Sui İ m p a r a t o r u Y a n g i n batı ülkeleri konusunda en büyük d a n ı ş m a n ı P'ei C h ü , Tun-huang'da bulunuyordu. Ch'u-lo'nun ülkesinin karışıklığa s ü r ü k l e n d i ğ i n i duydu. Ayrıca o n u n annesinin Çin asıllı o l d u ğ u n u da ö ğ r e n m i ş t i . P'ei C h ü ' n ü n tavsiyesi ü z e r i n e Çin imparatoru Ts'ui Chün-su'yu elçi olarak, Ch'u-lo'nun y a n ı n a g ö n d e r d i . Elçi o n u n merkezine vardı ğ ı n d a Ch'u-lo, imparatorun mektubunu almak için ayağa kalkmak istemedi. B u n u n ü z e r i n e elçi Ts'uei Chün-su" Gök-Türklerin aslında bi ülke o l d u ğ u n u , sonradan kendi a r a l a r ı n d a n anlaşmazlığa d ü ş ü p , ikiye ayrıldıklarını, on seneden beri savaşnkları halde birbirlerini yıkamadıklarını, bunun y a n ı n d a D o ğ u Gök-Türk ülkesi h ü k ü m d a r ı Ch'i-min'in yavaş yavaş Batı Gök-Türk ülkesini hakimiyetine almaya baş ladığını, Çh't-min'İn Çİn desteği sayesinde D o ğ u Gök-Türk t a h t ı n d a o t u r d u ğ u n u , Ch'u-lo'nun annesinin aslen çinli olup şu anda Ç i n ' d e b u l u n d u ğ u n u , Ch'u-lo'nun itaat etmemesi halinde öldürüleceğini" söyledi. B u haber ü z e r i n e aniden sarsılan Ch'u-lo büyük bir ü z ü n t ü y e kapıldı ve eğilerek Çin imparatorunun mektubunu aldı. Elçi "Doğu Gök-Türk ülkesinin kuvvetlenmesinin asıl sebebinin, Ch'i-min'in Çin'e itaatinden m e m n u n kalan Çin imparatoru Yang'ın desteği o l d u ğ u n u , şimdi Ch'u-lo'nun, Sui'in d ü ş m a n ı T'u-yü-hun'lara h ü c u m etmesi halinde Çin ile dost olacağım" belirtti. Ch'i-min oğlu Bagatur Şad'ın annesinin aslen T'u-yü-hun'lu ol ması sebebiyle, onlara karşı savaşmak istemiyordu. Neticede Ch'u-lo, Çin elçisinin teklifini kabul ettiği gibi, onunla beraber kan terleyen atlardan Çin imparatoruna hediye g ö n d e r d i . 611 yılında T'u-yü-hun'lar üzerine sefere hazırlanan Çin İ m p a r a t o r u , Wei Çin e'yi Ch'tı-lo'ya elçi olarak g ö n d e r i p , Ta-tou-pa vadisinde kendi ordusuyla birleşmeS 3
° SS 84 B a n Gök. b ö l , s. 1876; PS 99 Balı Gök. böl. s. 3302; T T 199, 1077a; T F Y K 9 5 8 , 23b; T C T C 180, s. 5622. Ayrıca bk2. Lıu t-t'ang "Sui Shu H s i T ' u - c h ü e G h ü a n K'ao-chu", Pien-cheng, 14, 1983, s. 153. s : i l
532
T T 199 aynı yer; T F Y K 958 aynı yer; PS 99 Batı Gök. b ö l , aynı yer; SS 84 Batı Gök. b ö l , aynı yer; T
C
T
C
ıso,
s
. 5Q22; SS 84 Töles b ö l , s. 1880; PS Töles b ö l , s. 3303.
90
A H M E T TA5AĞIL
sini istedi. Ch'u-lo'nun kendisi bunu kabul etmek arzusunda i d i İse de devlet adamları razı olmadı. Bunun ü z e r i n e Ch'u-lo gelemeyeceğini açıkladı. İ m p a r a t o r çok kızdı ve yeni müttefik arama yoluna gitti. Tardu'nun torunu (Tou-lİu, Tu-lu'nun oğlu) olan She-kui, şadlık rütbesiyle batı tarafını idare ediyordu. Ch'u-lo'nun kuvvetten düşmesi ü z e r i n e kağanlığını ilân etmiş, batı taraflarında geniş bir böl genin hakimiyetini elinde bulunduruyordu. Çin'e elçi g ö n d e r e r e k , Sui imparator luğu ile evlilik ittifakı kurmak istemişti. İlk ö n c e She-kui'in teklifini dikkate almayan Çinliler, Ch'u-lo anlaşmayı bo zunca, P'ei C h ü ' n ü n tavsiyesiyle She-kui'in elçileri ile g ö r ü ş m e yaptılar. P'ei Chü'n ü n imparatora açıkladığı raporun esasını Batı Gök-Türk ülkesini ikiye b ö l m e k teşkil ediyordu. Ch'u-lo ve She-kui ayrı ayrı kağan olarak selâmlanacaklar, ikiye ay rılınca güçleri b ö l ü n e c e k ve azalacak sonra Çin'e bağlanacaklardı. She-kui'in elçi sine Ch'u-lo'nun d a v r a n ı ş ı n d a n bahsedildikten sonra She-kui'in askerlerini hare kele geçirip, Ch'u-lo'yu yendiği takdirde evliliğin gerçekleşebileceği belirtildi. Sui imparatoru kendi eliyle bir demet beyaz bambu oku She-kui'e sunulmak üzere elçisine verdi; "bu işin acele hallolması gerekdgini, elçinin vazifesinin ince ok gibi nazik o l d u ğ u n u " söyledi. She-kui'in yanına d ö n m e k üzere Çin başkentinden ayrılan elçinin yolu Ch'u-lo' nun ülkesinden geçiyordu. Yakalanıp Ch'u-lo'nun karşısına çıkarıldıklarında bam buları sevdiğinden dolayı elçileri alıkoyacaktı. Ancak, elçi hileli k o n u ş a r a k , o n u kandırıp oradan kurtuldular ve kendi ülkelerine vardılar. Çin imparatorundan me sajı alır almaz Ch'u-lo'ya sürpriz bir saldırı yapan She-kuİ, o n u ağır bir yenilgiye uğ ram. Ansızın u m m a d ı ğ ı bir h ü c u m a uğrayan Ch'u-lo karısı ve çocuklarını bırakıp, bir kaç b i n süvariyle doğuya kaçacaktı. Fakat, ö n ü kesildiği için Koço (Kao-ch'angj'da bulunan Shih-lo-man d a ğ ı n d a saklandı. Koço kralı Ch'ü-po-ya, derhal du rumu Çin imparatoruna rapor etti. Bütün bunlara r a ğ m e n imparator yine de Ch'ulo'yu canlı ele geçirmek istiyordu. Kuvveti dağıldığı için artık Çin'e hizmet edebi lirdi. P'ei Chü'yü, Ch'u-lo'nun annesi Hsiang-shİh ile onun yanına g ö n d e r d i . Gön derilenler Yü-men-kuan-chin'deki Ch'ang-ch'eng'a vardıklarında, P'ei C h ü bir kaç adamla Ch'u-lo'nun b u l u n d u ğ u yere yollandı. Annesi, o n u n b u l u n d u ğ u yere ulaş tığında Ch'u-lo'yu Çin'e gitmeye ikna etti . 555
Neticede 612 yılının b a ş ı n d a Çin sarayına gelen Ch'u-lo'ya, imparator Yang, çok nazik davrandı. Merasim yapıldı ve şerefine eğlence tertip edildi. Ch'u-lo yer lere kapanmak suretiyle Çin imparatoruna teşekkür etti. Yeryüzünde ender bulu nan yiyeceklerden ve güzel sesli şarkıcılardan hazırlanmıştı. Renkli işlenmiş ipek lerden ve bambulardan yerlere yayıldı. Ch'u-lo'nun gözü kulağı kamaşıp mest ol muştu. Bundan iki ay sonra Ch'u-lo ile Çin'e gitmiş olan halk imparator tarafından üçe b ö l ü n d ü . O n binden fazla savaşamayacak durumda olanlar ayrılarak, Hui-ning' de Ch'u-lo'nun kardeşi Kül Tardu Şad'ın idaresinde ikâmete memur edildi. Ta-nai Tegin'in idaresine bir başka gurup verilip Lu-p'İng'de oturtuldu. Ch'u-lo'nun ken disine beş yüz süvariyle imparatorun teftiş konvoyunu takip etmesi emredildi . 551
5 3 3
T C T C 181, s. 5636; T T 199, 1077b; TFVK 990, 18a, b; SS 84 Balı G ö k . böl., s.1877-1878; PS 99 Batı Gök. böl., s. 3303. 5 3 4
TT 199, 1077a'da Yıng-sııo olarak kaydedilmiştir.
91
GÖKTÜRKLER
613 yılında Kore'lilere karşı başarısından dolayı Ho-sa-na Kağan unvanı verilen Ch'u-lo, Lung-you ve Hui-ning'deki isyanları bastırmaya çalışırken kardeşi Kül Tardu Şad, T'u-yü-hun'lara saldırdı. B o l miktarda mal ele geçirdi ve b u n l a r ı impa ratora sundu . 535
Ho-sa-na Ch'u-lo K a ğ a n ı n , Çin'de özellikle Korelilere kazandığı askeri başarı lardan dolayı prestiji artarken Sui h a n e d a n ı çıkan isyanlar sonucunda zor durumda kaldı. Kısa süre içerisinde yıkıldı. Çıkan karışıklıklardan bir çok çinli prens ve dev let adamı faydalanarak, kendi imparatorluklarını ilân etti. Ch'u-lo'nun kardeşi Kül Tardu Şad, hayvanlarını otlattığı Hui-ning'de "Kül Kağan" unvanıyla istiklâlini İlân etti. Chiang-tou bölgesi karışıklığa d ü ş t ü ğ ü n d e asillerden Yü-wen Hua-chi ile birlik olmaya çalıştı ''. Ancak, o n u n mağlubiyeti ü z e r i n e " , başkent Ch'ang-an'a gelip, yeni kurulan T'ang h a n e d a n ı n ı n imparatoruna itaat etti. B u hareketinden dolayı kendisine Kui-i Wang {Dönen gönüllü Prens) unvanı tevcih edildi. B u arada impa ratora s u n d u ğ u inciler" "için prensin sadakatinin ö n e m l i olduğu, incilerin ö n e m l i olmadığı" gerekçesiyle kabul edilmedi. 53
5
Doğu Gök-Türk devleti kağanı Shih-pi, Ch'u-lo'nun varlığını devam ettirmesini istemiyordu. Tahta çıkması için y a r d ı m d a b u l u n d u ğ u , sonra her türlü baskı altına aldığı T'ang imparatoru Kao-tsu'ya elçi g ö n d e r e r e k , Ch'u-lo'nun ö l d ü r ü l m e s i n i is tediğini bildirdi. Çin imparatoru ö n c e kabul etmek istemedi ise de b ü t ü n vezirle rin" şimdi e ğ e r kabul edilmezse bir kişi hayatta kalır, bir devlet kaybedilir, sonra Çin için büyük problem olurlar" diyerek onu ikna ettiler. İ m p a r a t o r o n u n ölü m ü n ü bir süre daha erteledi ise de çaresiz kaldı. Neticede Ho-sa-na Ch'u-lo, sarayın iç kısımlarına g ö t ü r ü l e r e k burada şerefine içki eğlencesi tertip edildi. B u sırada Shih-pi Kagan'ın elçisine teslim edildi. Elçi de onu ö l d ü r d ü . Hui-ning'de ikâmet eden ve kendim Kül Kağan ilân etmiş olan Kül Tardu Şad'a T'ang h a n e d a n ı , T'u-wu-kou-pa unvanını sundu ve aşırı h ü r m e t gösterdi (618). Buna r a ğ m e n varlığını fazla devam ettiremeyen Kül Kağan, çinli asî kumandanlar tarafından ortadan kaldırıldı. Ch'u-lo ile beraber Çin'e gelen diğer Batı Gök-Türk devlet a d a m ı Ta-nai Tegin, Sui h a n e d a n ı hesabına Kore savaşlarında büyük başarılar kazanmış ve yüksek Çin unvanlarıyla ödüllendirilmişti. Sonra kendisine bağlı boyu ile Lu-kung mevkiinde b ö l ü n e r e k i k â m e t ettirildi. T'ang h a n e d a n ı n ı n kurucusu ihtilale başladığında as kerleriyle ona katıldı. Suİ generali Sang Ming-ho, Ym-ma-ch'üan m ı n t ı k a s ı n d a , T'ang h a n e d a n ı n ı n asî ordusuna büyük bir h ü c u m yapu. T'ang ordusunun büyük bir kısmı kaçarak dağıldı. Sadece Gök-Türk Ta-nai Tegİn bir kaç yüz süvariyle Sui generalinin karşısına çıku. Hazırlıksız yakalanan Sui ordusu ağır bir mağlubiyete uğratıldı. Ta-nai Tegin'in bu başarısı sayesinde dağılmış vaziyetteki T'ang isyan or dusu yeniden kendini toparlayabildi. B u vesileyle Çin tarihinin her y ö n d e n en par lak devleti sayılan T'ang i m p a r a t o r l u ğ u daha kurulurken yıkılmaktan kurtuldu. İ m p a r a t o r l u k tesis edildikten sonra savaşlaıdaki b a ş a r ı s ı n d a n dolayı beş bin top ipek sunuldu. Ayrıca kendisine Shih-shih soyadı tevcih edildi. Bundan sonra yine 618 yılında T'ai-tsung ile üç asî liderinin o r d u l a r ı n ı arka arkaya yendiler. Bunların hepsinde olağanüstü başarıları vardı. Kendisine saray kızlarından ü ç tane ve işlen5 3 5
5 M
SS 84 Tôles böl., s. 1880; T C T C 180, s. 5623.
T C T C 1 8 1 , s . 5658.
5 3 7
T C T C 182, s. 5695; H T S 215B Batı Gök. böl., s. 6056.
\
JK JE fií w ai Üi ÍE p IS Je Vi *E % 4b
Sí
H
z
tt tí
» K
X
S
iHf
£
*
% %
+
H.
*
*
m tt ÍS 3C
*%
ftt Jft te
$ üS vi 3;
#R
£
ÍT s JÜ
>¡¿
n
* *
4E JE ES 5« » í
—
«
w J>
R # i& * A M * SS m •K
-x
JS
% s tt
5S
A
üñ
• &
At ftj!
SU
§ tt
tt
n #
«a n
•tt tt *o tu
S
JJS ja
0
ss
3. JK 74 tf:
f V. n¡
^
^>
»a
tt
s.í at JS A i
M i íi
ta 7).
Jí i j l tt Jft ft flf « ( M Sí tt "ñ tt % 4b a
91
tt
r*
3
13
•
tt
ÍÍ IS M J te 3Í 5. % W 0 JÉt JS 18 fi Sí A 5« I K 3B
«
%
PH. m
» •f? #*
Sí A ?r •JBT — s SE S ^ ?! t t jE. J« *F S í ta
ts SS,Si %
X
* «#
y?
Ka
ü
A
ir,
% %
tt ÍK
#
W JE e tt
%
"a' Sí Tí ES
t£ «E
S
*
+
#*
* 3.
-
a
A i-
tt
*
•#
"5
tt
?T •3 S í 5*: T JS *j íí Si *t 15 . *£ JE Tf JKU 41 % A
JA
E
tt
ífi,
4t
M 14
Jl -t rS, JE
n :*\ p 3
n
J?
E
JE A a 0 3% ü 0 JE •n ft H « ' ÍS H J í ffc tt K Jf tt
í£ JE S í .35 tt H Zfi
*
H M
S Tí
Jfc
SE
n
-y
1
•E l í
ÍH K P
fi
tt
•fi
—
@ Jí
01
#
J8 i - -e
tt
«
tt
tt
3
F¡1
tí
»
Sí í .
as 21!
tt
¡a
ti; r± f! t ft H H # Mi fl S)
jar
<s & tí
JÉ a fE 7V T ÍS íK 'J'
ss
tt £
a
B W >;* 11
i,-
1
% «p
JE
Lt- ¿;
j& A' u « i i ,71 -)¡ fl¡ ~k JS % -iK TU PIE 13 K l'P JE t '"T J i w 4 tí •t- ÍSí -a -tA. X i tt -tat m
c
B ÍK e iS H
* « /í
»
3i 3Í X
•*
if
sí JÉ H A 71 £1 51 Jí] ES JE
* *« í'| 1 $ s
•4-
H
sá 91
í?
tt
*
«
tí
s
*
#
W &
1
U »s
a
%
Si i
| 1.
i «i s
su M
X
1(
á;
#(•1 íb
é
«
:S
*
a
J£ « r t í K f
§
* * «
3PJ
1
til tí
•ití Í7 iS ifií a A íí t£ £1! M Si 15; 31 *> .& ti tt V £ "BU 91 J i •r 3 JS tu
S 5
I it
£ JE
K
ít Si =f
.*!
i A •Sí
tt
te
9
HS
:
íf/
S tu
tt
5t ja
tt
S) A
«1
a
tt
4
—
i
I
%
•i r< iV
-f •fi* W
% 31
1ÎÎ Sí jt
•e
a ît'
PS • u
r,
E-'
jâ
f; Tfti
f tt T i f İT If )/. s;:
&
nü
m
İV W
íií
41
Ijfi]
iri
sili
« •ÍS
_¿
B iff íE 31 Sí "tt
K
* •f.K
1( T-
ff
«
#
î; *J
• '
yi f i
tt
TK İT
ff & Sf •ft H a
«
¥
Ef
JS if IS ¡16, Z * 7; • l E í * Kl
**
r£-
"T"
»
* ft*
**
tt tt
.T!:
Ü
f! fit ıe
«
ft
W. W
w
i-|| --
B
tt íf US «i
« 511
# ta
£ HI
ît W
Yi
rt
tt
*a
iv İR
tt •ıt l'A
*
A
f;
¿
JÍ
SE-tf
16 tt
S 'il'
#
•if
tt
c « i r j t IS "ff ül j í Tí a *sn• aí w 0 % tt ihj -tXi ¡a • «E
«
tt
m
• •
±
Si B İS
B
M
f
«
*
"S Jtt
tt tt tt JS
I
•T îr
e M
* ** JLL.
tt
ÍG Jp
tt A #
+
*
% Jh
«•
İL
*
Sil
A
*
ip •4 Sü &
tt ¿
tt * tt # 9 6
i*
î» w l i f it.
3E jy
«4R
V,
tt tt &
ss ss: «il
P,
» >f
tt
JK w İS
%
İS
tt ~*
u t
M
& S'] DJ
TH
W
1068/a, b, c
Jf K
A T- M K 31 44 T. m 5Í -f. =f tt 4Î
tt
s
Jtt
a.'
i
m •Y
*. Ji ;Î M
fi l i 5:
tt ?v -
T- fi tt K 1'! U
*
A H i: JS •«( 3 İ î i # M i .
i
41
•
tt
* i:
ttî
tt
K
4*
•
îî Sı
tt*a m
K -V
«;
ili ñ 1
i.
tt
«T V
tt
ÎB 7J
± tt) Jt IV
lil M
*'
iff
m
n
tí
ıs
n
•tt
&
T.
1
•e i t fí *itt # tt â t •m
* »
fi
-4; H
«
jp
4ft i t 1K w
tl J î r-'i
TV JS
ili İN
•ff
n, MI ± fl
a
+•]
it
K
m
d?
i * Jtt it w S 7; 2
1 ft
^.
i •H" s-: •y-.Ü A M + M 2k »• ñw A r* ffi Sí J$ •f S f*l É A Wî & 3 fiS£ 4l* fi •m •m fil if w Jf •M Pi r
#
IS ?E se "if" ttm 1$ n if X
* *l
»
*
« ttl îi 1 M :
±
1
tt
ï
*
Si.
(ï ff A 'r TT ÍÍ-. - I (t 15 ¡V