Gazneliler Devleti Tarihi

ATATÜRK KÜLTÜR, DİL V E TARİH YÜKSEK K U R U M U T Ü R K T A R İ H K U R U M U Y A Y I N L A R I X X I V . D i z i — S a . 11

GAZNELİLER DEVLETİ TARİHİ

Prof. D r . ERDOĞAN

MERÇİL

*4 I

T Ü R K

T A R İ H

K U R U M U

B A S I M E V İ — A N K A R A

1 9 8 9

*

GAZNELİLER DEVLETİ TARİHÎ

ATATÜRK KÜLTÜR, DİL V E TARİH YÜKSEK KURUMU T Ü R K T A R İ H K U R U M U Y A Y I N L A R I X X I V . D i z i — S a . 11

GAZNELİLER DEVLETİ TARİHİ

Prof. D r . ERDOĞAN

T Ü R K

T A R İ H

K U R U M U

MERÇlL

B A S I M E V İ

19 8 9

—

A N K A R A

İÇİNDEKİLER — ÖNSÖZ

IX-X

— GAZNELİLER DEVLETİ'NlN

KURULUŞ

Alptegin ve Gazne Şehrini E l e Geçirmesi Ebû İshak İbrahim'in Hükümdarlığı Bilgetegin'in Hükümdarlığı Böritegin'in Hükümdarlığı — SEBÜKTEGİN'İN

HÜKÜMDARLIĞI

DEVRİ

1-7 1-5 5-6 6 6-7 7-12

Scbüktegin'in H i n d i s t a n Seferleri 8-9 Sebüktugin ve Sâmânî Devleti 9-12 İsmail'in Hükümdarlığı ve Mahmûd'uıı Gazneliler Tahtına Geçmesi 12-13 — SULTAN

MAHMÛD

Mahmûd'un Doğumu ve Gençliği .Sultan Mahmûd'un Sâmânîler ile Münasebeti Sistân Seferi — H l N D SEFERLERİ

ISBN 975-16-0189-4

13-51 13-14 14-16 16 16-28

Birinci H i n d İkinci " Üçüncü " Dördüncü " Beşinci " Altmcı " Yedinci " Sekizinci " Dokuzuncu " Gmmeu "

Seferi " " " " " " " " "

17 17 17-18 18-19 19 19-20 20 20-21 21-22 22

Onbirinci " Onikinei " Onüçüncü " Ondördüncü" Onbeşinci " Onaltıncı " O n y edinci "

" " " " " " "

22 22-23 24-25 25 25-26 26-27 27-28

V

İÇİNDEKİLER

I

— S U L T A N MAHMÛD DEVRİNİN ÖTEKİ O L A Y L A R I Sistân'ın Zabtı

İÇİNDEKİLER

28-51 28-29

Şehzade Ismâil b.Nûh'un Sâmânî D e v l e t i ' n i D i r i l t m e Teşebbüsü . 29-31 Sultân Mahmûd ve K a r a h a n h l a r 31-36 Hârezm'iu Zabtı 36-37 Sultan Mahmûd ve Oğuzlar 37-39 Gûr Bölgesinin Zabtı 39 Kusdâr Bölgesinin İtaat A k m a Alınması Gareistân'ın Zabtı Nîşâbûr Şehrinde Kıtlık Sultan Mahmûd ve Ziyârîler Sultan Mahmûd ve Büveyhîler Sultan Mahmûd'un Afganlar'a Karş! Seferleri Sultan Mahmûd ve Mekrân Hâkimleri Sultan Mahmûd'un Dinî Cephesi Abbasî Halifeleri ile Münasebetler Sultan Mahmûd ve H a c c

42-45 45 45.46 46-47 47-48 48

Sultan Mahmûd'un Ölümü ve Şahsiyeti — SULTAN

MUHAMMED

B . MAHMÛD

DEVRİ

Mes'ûd'un Tahtı E l e Geçirmek İçin Yaptığı Hazırlıklar — SULTAN

MES'ÛD

Yaptığı İlk İşler Sultan Mes'ûd'un Gazne'ye Gelmesi ve B u r a d a k i F a a l i y e t l e r i . . Debûsiye Savaşı Batıdaki Olaylar Hârezmşâh H a r u n ' u n İstiklâlini İlân E t m e s i H a r u n ' u n öldürülmesi A h m e d Yınaltegin'in İsyanı Kirmân'ın E l d e n Çıkması Sultan Mes'ûd'un Türkmenlere Karşı Harekete Geçmesi Sultan'ın Dihistân ve Taberistân Seferi Gazneliler'in Nesâ Yenilgisi Sultan Mes'ûd'un Türkmenlere Karşı Tedbirler Alması Alâüddevle M u h a m m e d Kakuyî'nin İsyanları ve Batı'daki Olaylar Selçuklular'm Harekete Geçmesi ve A l m a n Tedbirler Sultan Mes'ûd'un H a n s i Kalesi'ne Seferi Gazneliler'in Talhâb B o z g u n u Selçuklular'm Nîşâbûr'u İşgâli Böritegin Üzerine Sefer U l y a - âbâd Savaşı

40 q _

Böritegin'den Elçi Gelmesi Serahs Savaşı Gazneliler ile Selçuklular Arasında Geçici Barış Sultan Mes'ûd'un Nîşâbûr'a Yürümesi Sultan Mes'ûd'un Serahs'a Hareketi Selçuklular ile Karşılaşma Dandanakan Savaşı Sultan Mes'ûd'un H i n d i s t a n ' a H a r e k e t i ve Ölümü

70 70-71 71-73 73-74 74 74-75 75-76 76-77 77-78

SULTAN

MUHAMMED'İN

4 1

SULTAN

MEVDÜD'UN

4

Sistan Olayları

4

4 0

1

VII

İKİNCİ

SALTANATI

SALTANATI

78-81 79-80

H i n d i s t a n Olayları Gazneli - Selçuklu Münasebetleri

80 80

Sultan Mevdûd'un Ölümü

81

S U L T A N I I . MES'ÛD

81

SULTAN

A L İ B . I . MES'ÛD

81

48-51

SULTAN

ABDÜRREŞİD

51-54

Tuğrul B o z a n ve Gazneli Tahtını E l e Geçirmesi

52-54

S U L T A N FERRUHZÂD SULTAN

5 4

.

7 7

5 4

.

5 6

56-58 58-59 59-60 60 60-61 61 61-62 62 62-63 63-64 64 65 65-66 66-67 67-68 68 68-69 69-70

Hindistan

B . MAHMÛD

82-83 82-83 83

İ B R A H İ M B . MES'ÛD Seferleri

83-85 84-85

SULTAN

I I I . MES'ÛD

85

SULTAN

ŞİRZÂD

86

SULTAN

ARSLANŞÂH

86-87

S U L T A N B E H R A M ŞÂH B . I I I . MES'ÛD

87-90

Gazneli - Gûrlu Mücadelesi

89-90

SULTAN

HUSREV

ŞÂH

90-91

SULTAN

HUSREV

MELİK

V E GAZNELİ D E V L E T İ ' N İ N

SONU

81

G A Z N E L İ L E R D E V R İ K Ü L T Ü R V E İMAR F A A L İ Y E T L E R İ

92-94

Kültür

92-93

İmâr Faaliyetleri

93-94

G A Z N E L İ L E R D E V R İ ÖNEMLİ O L A Y L A R KRONOLOJİSİ BİBLİYOGRAFYA HARİTA DİZİN

95-102 103-105 107 109

ÖNSÖZ Türkler t a r i h boyunca yayıldıkları sahalarda b i r b i r i ardına birçok devletler k u r d u l a r . B u devlet k u r m a geleneğini İslâm dinini k a b u l ettikten sonra da sürdürdüler. İşte b u devrede k u r u l a n i l k Müslüman - Türk Devletleri'nden birisi de Gazneliler (963-1186) i d i . B u devlet başlangıçta " G a z n e " şehrinde k u r u l d u ve i l k idarecileri seçim ile işbaşına geldi. D a h a sonra Sebüktegin ile başlayan hanedanın hüküm sürmesiyle artık saltanat babadan oğula geçer oldu. Gazneliler D e v l e t i ' n i n yıldızı Sebüktegin'den itibaren parlamaya başladı. N i t e k i m birçok Türk devletlerinde olduğu gibi, Gazneli­ ler de sür'atle hâkimiyet sahalarını genişleterek H i n d i s t a n kıtasının kuze­ yinde güründüler. Sebüktegin ile H i n d i s t a n ' a başlayan akınlar oğlu Mahmûd zamanında da devam etti. B u akınlar Gazneli Devleti için b i r an'ane hâlini almıştı. Sultan Mahmûd devrinde Gazneliler Devleti en parlak ve k u d r e t l i günlerini yaşadı. O n u n hükümdarlık süresi içinde Gazneli sınırları doğuda K u z e y H i n d i s t a n ' a , batıda ise Azerbaycan hudutlarına kadar uzanıyordu. S u l t a n Mahmûd ölmeden önce A n a d o l u ve Mısır'ı d a ele geçirmeyi tasarlamıştı. Sultan Mahmûd'un yerine geçen oğlu Mes'ûd babası gibi parlak b i r idareci değildi. Mes'ûd devrinde (1030-1040) Gazneliler'e r a k i p yeni b i r k u v v e t i n , Selçuklular'm ortaya çıktığını görüyoruz. Sultan Mes'ûd'un h a ­ taları sebebiyle Gazneliler ile Selçuklular arasında başlayan mücadelede dönüm noktası Dandanakan savaşı (1040) i d i . Selçuklular b u savaştan sonra sür'atle zirveye çıkarken Gazneliler'in yıldızı sönüyordu. A n c a k Gazneliler D e v l e t i , yenilgiye rağmen, Sebüktegin ve Mahmûd devrinde atılan sağlam temeller sebebiyle varlıklarını devam ettirdiler ve Selçuklu hücumlarını önlemeye muvaffak oldular. B u n d a belki de Selçuklular'm İslâm'ın o zaman­ k i merkezi Bağdat'a ve A n a d o l u ' y u y u r t edinmek maksadıyla batı yönüne yönelmeleri etkili olmuştu. Gazneli - Selçuklu mücadelesi 1059 yılında b i r barış ile noktalandı. D a h a sonra Selçuklu sultam Sencer Gazneli Devleti'nin işlerine birkaç kez müdahale etmek fırsatını b u l d u . Sultan Behramşâh'm çö­ ken nüfuzunu yeniden elde etmek için yaptığı girişimler Gûrlular'm Gazne­ liler'e karşı harekete geçmesine y o l açtı. Ayrıca Büyük Selçuklu Devleti'nin b u sırada yıkılmasıyla (1157) ortaya çıkan otorite boşluğunun doğuda Gûrlular tarafından doldurulması Gazneliler D e v l e t i ' n i n sonunu hazırladı. Öte taraftan Sultan Mahmûd öldüğünde Gazneliler devrin en geniş ve en muntazam devlet yapısına sahipti. B u mükemmel Gazneli devlet teşkilâtı

X

ÖNSÖZ

daha sonra k u r u l a n Türk devletlerine örnek oldu. Meşhur Selçuklu. v e » , . Nfrâm Ül-Mülk eseri SiyasetnâmSnin birçok yerinde G a z n e l , teşkda mdan S e r vermişti. O r d . P r o f . F . Köprülü de "Abbasî ve Gaznehler'ın birçok an'anelerine vâris olan Selçuklular.." diyerek a y n , göruşu s a v u n m a k t a ^ R a h m e t l i hoeam Prof. D r . î. Kafesoğlu d a b u husûsda" Gaznclı T u r k devleti Selçuklulara ve dolayısıyla sonraki bütün Türk - İslam siyası teşek­ küllerine örnek olmuş durumdadır." demektedir. Gazneli D e v l e t i t a r i h i üzerinde gerek batıda gerekse doğuda birçok araştn-ma yaptlmış, makale ve k i t a i l a r yayınlanmıştır. B u n a m u k a b i l Gazneliler konusunda türkçede müstakil b i r eser y o k t u r . B u Gaznehler Devleti'ne b e l k i de H i n d i s t a n t a r i h i içinde y e r verilmesiyle ılgdı olmalıdır, t k i n e i b i r i h t i m a l de Selçuklular ile alâkah olduğu derecede Gaznehler t a r i h , söz konusu edilmiştir. N i t e k i m O r d . Prof. Y . H . B a y u r uç eıldlık Hastan Tarihi adlı eserinin I . eildinde Gazneliler'e u z u n b i r yer ayırmıştır (s.127-244) B u n u n dışında İslâm Ansiklopedisi'™ Gazneliler tle i l g i l i maddelerinde en d i k k a t i çekeni P r o f . D r . Kafesoğlu'nun "Mahmûd Gaznevı maddesıdn. Müstakil b i r kitabın yokluğunu gözönünde t u t a r a k kaleme aldığımız b u eser, gerek d e v r i n kaynakları gerekse araştırmalara dayanarak, geniş halk kirieLine ve öğrencilere b i r Türk devleti Gaznehler'ın t a r i h i m ana hatlarıyla tanıtmak için hazırlanmıştır. B u arada eserde zaman zaman görülen M Jı v e y a i k i yıllı t a r i h l e r i n , Hicrî senelerin Milâdîye Çevrilmesinden kaynaklandığım da belirtmek i s t e r i m . Aynca b u eserin bastmı sırasında her türlü kolaylığı gösteren başta Türk T a r i h K u r u m u Başkanı sayın P r o f . Dr Yaşar Yücel o l m a k üzere öteki görevlilere teşekkürü b i r borç bılınm. Prof. D r . Erdoğan Merçil i s t a n b u l 1989

GAZNELİLER DEVLETİ'NİN KURULUŞ D E V R İ X I . yüzyılın i l k yarısının büyük Müslümân - Türk devletlerinden b i r i ­ si olan G a z n e l i l e r ' i n , kuruluşu sırasında Sâmânîler (819-1005) ile müşte­ rek b i r k a d e r i m e v c u t t u ve b u devletin içinden çıkmıştı. Devlete adını vermiş olan Gazne şehri, her nekadar Sâmânî toprakları içinde değilse de, sonradan geliştikleri saha b u devletin mîrâsı üzerinde bulunmaktaydı. Gazne bugün A f ­ ganistán D e v l e t i hududları içinde olup, başkent K a b i l ' i n güney batısındadır. Denizden yüksekliği 2220 metredir ve müstahkem b i r şehirdir. Ayrıca H i n ­ distan'a giden tek y o l üzerinde olduğu için stratejik bakımından önemi büyüktür. B u şehre hâkim oluş Gazneliler tarihine y ö n vermiş, H i n d top­ luluklarında islâmı kökleştirmek görevi de b u sülâleye düşmüştür. B u dev­ lete "Sebükteginîler" denildiği g i b i , S u l t a n Mahmûd'un lakabı Yemînü'd Devle'den dolayı "Yeminîler" adı ile de meşhurdu. X . yüzyılda Mâverâünnehir ve H o r a s a n , merkezi B u h a r a olan Sâmânî D e v l e t i tarafından idare edilmekteydi. B u devletin emirleri k e n d i soylarını Sasanî kahramanı Behrâm Cubin'e k a d a r çıkaran Soğd menşeli mahallî b i r hanedan olup, ailenin k u r u c u s u , Sâmân - Hudâ adında B e l h bölgesinden bir d i h k a n (mahallî toprak sahibi) i d i . Türkler, A r a p istilâsı sırasında esa­ sen H o r a s a n ve Mâverâünnehir'de bulunuyorlardı ve Arablar'ın gelişinden sonra d a b u bölgelerde yaşayışlarına devam ettiler. Ayrıca Türkler Abbasî hilâfeti zamanından (749-1258) i t i b a r e n , b u devlette olduğu g i b i , öteki devletlerin ordusunda ve idarî kademelerinde görev almışlardı. N i t e k i m daha kuruluş devresinden itibaren Sâmânîler'in hüküm sürdüğü bölgelerde Türk şehirleri ve nüfusu bulunmaktaydı. 819 yılında Semerkand v a l i s i olarak t a y i n edilen Nûh b . E s e d ' i n arazisi içinde Türk şehirleri vardı. Y i n e Sâmânî­ ler'den Y a h y a ' y a düşen Şaş şehrinin halkı ise, Oğuzlar ve Halaçlar'a mensup müslümân Türkler i d i . Tabiatıyla Sâmânîler de öteki devletler gibi yaparak Türkleri ordularına aldılar, onlara çeşitli askerî görevler ve devlet hizmetinde yer verdiler. B u şekilde görev alan Taş, Bcgtüzün, Fâikü'l-Hassa, Horasan vâliliği yapan ve Kuhistân'ı elinde bulunduran Sîmcûrîler gibi Türk k u m a n d a n ve aileler yavaş yavaş önemli mevkilere yükselerek Sâmânî D e v l e t i ' n i n kaderine hâkim olmuşlardı. Alptegin ve Gazne Şehrini E l e Geçirmesi işte b u Türk kumandanlarından birisi de Gazne D e v l e t i ' n i kuracak olan A l p t e g i n ' d i r . A l p t e g i n t a h m i n e n miladî 880-881 yıllarında doğmuştur. O, Sâmânî emîri A h m e d b . Ismâil (907-914)'e köle (gulâm) olarak satılmış ve onun hassa askerleri arasına d a h i l edilmiştir. A l p t e g i n , " son derece itimada F. 1

ERDOĞAN

MERÇÎL GAZNELİLER DEVLETİ

şayan, vefalı, rey ve tedbir sahibi, emri altındaki askerleri seven, civanmerd, t u z u ve ekmeği b o l , A l l a h k o r k u s u olan b i r i s i i d i " . Netice olarak o Sâmânîl e r ' i n t a k d i r ettikleri bütün vasıflara sahibdi. B u sebeble yavaş yavaş temayüz eden A l p t e g i n ' i Emîr Nasr b. A h m e d (914-943) azat etti. D a h a sonra Sâmânîler'in başına geçen Nûh b . N a s r (943-954), ona bazı b i r l i k l e r i n kumandasını vermişti. B u n d a n sonra A l p t e g i n ' i n m e v k i i n i n hâcibü'l-hüccâblığa (bütün saray idaresinin başı) yükseldiğini görüyoruz. Nûh'un ölümünden sonra Sâmânî emîri olan genç yaştaki oğlu Abdülmelik (954-961) üzerinde onun büyük nüfuzu vardı. Artık b u devrede A l p t e g i n , Sâmânî siyasetinde a k t i f b i r r o l almağa başlamıştı, ö t e taraftan H o r a s a n sipehsâlârı (Horasan ordusu kumandanı) Ebû S a ' i d B e k r b. Mâlik maiyyetindekilere kötü davranmış ve onların ihtiyaçlarını t a m olarak karşılamamıştı. B u sebeble memnun o l m a ­ yanlar B e k r b. Mâlik'e k i n bağlayarak B u h a r a ' y a döndüler ve Emîr Abdülmelik'e b u d u r u m d a n şikâyetçi oldular. B e k r b. Mâlik Aralık 956 tarihinde B u h a r a ' y a çağrılarak öldürüldü. O n u n öldürülmesinde A l p t e g i n önemli b i r rol oynamıştı. H o r a s a n sipehsâlârlığına ise Ebû Mansûr M u h a m m e d b. A b dürrezak t a y i n e d i l d i . B u olaydan sonra Emîr Abdülmelik'e her istediğini yaptırabilen A l p ­ tegin, b u sırada vezîr olan Ebû Mansûr Yûsuf b. İshak'ın devlet işlerini kötü idare ettiğini i l e r i sürdü. Emîr Abdülmelik vezîri azletti ve onun ye­ rine Ebû M u h a m m e d el-Bel'amî'yi b u göreve t a y i n e t t i . Bel'amî, islâm tarihçisi ve müfessiri T a b e r i (839-923)'nin meşhur tarihî eseri Tarih el - Umem t>e'/-Mü/ûfc'u Farsçaya çeviren zâttır. B u tercüme y e n i Farsçanın bilinen en eski tarihî eseridir. B u sebebten Bel'amî tarihçiler yönünden de meşhur b i r şahsiyettir. A n c a k vezirliğe Beramî'nin t a y i n i n d e n sonra Emîr Abdülm e l i k ' i n , ilerde Alptegin'den gelebilecek tehlikeleri sezdiği ve ona karşı davranışının değiştiği anlaşılıyor. A l p t e g i n b u d u r u m u hissetmiş ve Emîr'in meclislerine az gitmeye başlamıştır. N i t e k i m Abdülmelik, o n u başkentten uzaklaştırmak maksadıyla, B e l h eyâleti âmilliğine (âmil; vergi t a h s i l eden memur) gitmesini emr etti. A l p t e g i n ise hâcibü'l-hüccâblıktan sonra, daha aşağı rütbedeki b i r görevi k a b u l etmeyerek, âmil olamayacağını ileri sürdü. Emîr Abdülmelik k e n d i t e k l i f i n i n r e d edilmesi karşısında o n u devletin en yüksek askeri m e v k i i olan H o r a s a n sipehsâlârlığına t a y i n etmeye mecbur kaldı. F a k a t A l p t e g i n ' i n yerine hâcib olarak yine onun b i r kölesi (gulâmı) getirilmişti. Böylece onun s a r a y d a k i nüfûzu devam ediyordu. A l p t e g i n 10 Şubat 961 tarihinde Nîşâbûr'a gelerek y e n i görevine başladı. A l p t e g i n s a r a y d a k i nüfûzu sebebiyle devlet merkezinde yapılan işlerden haberdar i d i . Ayrıca o, Vezîr Bel'amî ile devlet işlerini yürütmede beraberce hareket etmek husûsunda anlaşmıştı. Bel'amî vezirliğe A l p t e g i n sayesinde getiril­ miş olduğundan b u anlaşmaya t a m manasıyla uyduğu anlaşılıyor. A l p t e g i n yeni görevine başladıktan b i r müddet sonra Emîr Abdülme­ l i k a t t a n düşerek öldü (Kasım 961). Vezîr Bel'amî derhal Alptegin'e b i r mek-

TARİHİ

3

tup yazarak d u r u m u b i l d i r d i ve Sâmânî tahtı için en uygun adayın k i m oldu­ ğunu sordu. A l p t e g i n ölen Abdülmelik'in oğullarından b i r i s i n i n t a h t a geçi­ rilmesini tavsiye etti. Bel'amî b u n a u y a r a k Abdülmelik'in oğlu Nasr'ı t a h ­ t a o t u r t t u ise de, o ancak b i r gün emîr olarak k a l a b i l d i . B u sırada Sâmânî sarayında A l p t e g i n ' i n hâkimiyetinden ve her işe müdahale eden elinden k u r ­ t u l m a y a k a r a r veren y e n i b i r grup o r t a y a çıkmıştı. N i t e k i m Sâmânî hânedan mensupları ve ordu Mansûr b. Nûh'a sadakat y e m i n i yaparak tahta geçirdiler. A l p t e g i n ise k e n d i adayını zorla t a h t a çıkarmaya k a r a r v e r d i . B u maksatla da Ebû Mansûr M u h a m m e d b. Abdürrczâk'a b i r elçi göndererek, onu H o r a ­ san'a kendi yerine bırakacağını ve i t t i f a k yapmak istediğini haber verdi. F a k a t aradaki fesadcılar d a Mansur b. N u h ' a , " A l p t e g i n ' i öldürmedikçe, p a d i ­ şahlıkta müstakil olamazsın, fermanın yürümez : E l l i yıldır Horasan'a o p a ­ dişahlık ediyor, servet ve zenginlik yığıyor; askerler, hep onun sözüne k u ­ lak veriyorlar. O n u yakalarsan, senin hazinelerin dolar, gönlün huzura k a v u ­ şur" demekteydiler. B u sözler Emîr Mansûr i». N û f ı ' u u harekete geçmesine sebep oldu. N i t e k i m A l p t e g i n ' i n elçisi Ebû Mansûr b. Abdürrezzak'ın yanında i k e n Sâmânî başkenti B u h u r a ' d a n gelen b i r mektup A l p t e g i n ' i n görevden azlini ve yerine Ebû Mansûr'un t a y i n i n i b i l d i r m e k t e y d i . Ayrıca bu mektubda Ebû Mansûr'a A l p t e g i n ' i Ceyhun nehrinden geçirmemesi ve icabında savaş­ ması emrediliyordu. A l p t e g i n Aralık 961 tarihinde Nîşâbûr'dan ayrdarak B u h a r a üzerine yürüdü. Ebû Mansûr b. Abdürrezak, A l p t e g i n ' i n peşinden k u v v e t gönderdi. A l p t e g i n ' i n B u h a r a ' d a kendisine karşı koyabilecek k u v ­ v e t i hazırlıksız y a k a l a m a k için hızlı hareket ettiği anlaşılıyor. O Ceyhun kenarına ulaştığı sırada, B u h a r a ' d a n A l p t e g i n ' i n b i r gasıb (bir şeyi zor veya hile ile alan) olduğu hakkında emrindeki bazı subaylarına mektublar geldi. A l p t e g i n bunları görünce, ordusunun içinde de kendisine karşı b i r hareket olabileceğini sezdi. B u sebebten B u h a r a üzerine yürümekten vazgeçerek k e n d i has gulamları ile Belh'e çekilerek b u şehri aldı. A l p t e g i n b u sırada emrindekilere, " . . . Eğer bundan sonra yiyeceğim b i r ekmek varsa, geri k a l a n ömrümü hoş geçireyim, ahir ömrümde kılıcımı Müslümanlara karşı değil, kâfirlere karşı çekeyim k i , ahiret sevabını bulayım. . . . Z i r a , ben H i n d i s t a n ' a gidip, gazâ ve cihat ile meşgul olacağım; eğer öldürülürsem şe­ hit o l u r u m ; eğer İslâmı yüceltmeye muvaffak olursam, cenneti, aziz ve celil olan Tanrı'nın hoşnudluğunu umarım" demişti. N i t e k i m o Belh'e v a r m c a etraf ülkelere haberler göndererek, her k i m gazâ niyetinde ise toplansınlar diye b i r - i k i ay orada ikamet etmeye, ondan sonra d a H i n d i s t a n ' a doğru y o l a çıkma­ y a karar v e r d i . A n c a k Alptegin'e karşı olanlar Sâmânî emîri Mansûr'u onu y a ­ kalamaları için b i r ordu göndermeye i k n a ettiler. Emîr Mansûr onun ardından Eş'as b. M u h a m m e d kumandasında onaltıbin kişilik b i r ordu yolladı. A l p t e g i n b u d u r u m d a harekete geçerek, B e l h ile H u l m arasındaki, H u l m geçitinde yer t u t t u . O n u n idaresinde b u sırada ikibinikiyüz Türk gulamı ve gazâ için gelen sekizyüz de atlı vardı. Sâmânî ordusu ile A l p t e g i n arasındaki savaşı, bera-

4

ERDOĞAN

MERÇİL

berinde az b i r k u v v e t bulunmasına rağmen, Hulnı geçitini başarıyla t u t a n A l p t e g i n kazandı ( N i s a n 962). A l p t e g i n daha sonra H i n d i s t a n ' a y a p a c a ­ ğı seferler için u y g u n b i r üs olan Gazne şehrine yürüdü. B e l k i de o, b u h a ­ reketiyle Sâmânî D e v l e t i ' n i n güney hudutlarında h a k i k a t t e bağımsız, fakat görünüşte Sâmânîler'e tâbi b i r grup Türk gulâmı örnek almış olmalıdır. Söz gelişi Türk kumandanlarından K a r a t e g i n ölüm t a r i h i 933 yılına k a d a r Büst ve R u h h a c bölgesinde b u şekilde yaşamış ve ölümünden sonra da kölelerinden b i r grup Büst'de vâli olarak onun yerine geçmişlerdi. A l p t e g i n b u n d a n sonra beraberindeki küçük k u v v e t i y l e y o l u n a devam e t t i . B u yürüyüşü sırasında o, Bâmiyân hâkimi Şîr Bârik'i ve K a b i l ' i n H i n d u şâhî hükümdarını itaat altına alarak Gazne'ye geldi. A l p t e g i n buranın hâkimi Ebû B e k r Levîk (veya Enük)'i şehrin kalesinde dört aylık b i r kuşatmadan son­ r a mağlub ederek G a z n e ' y i ele geçirdi (12 Ocak 963). Meşhur Selçuklu veziri N i z a m ül - Mülk'ün eseri Siy ûse^ûme'den anlaşıldığına göre A l p t e g i n ' i n G a z n e ' y i ele geçirmesinde h a l k a adâletle davranması önemli r o l oynamıştı. O kuşatma sırasında dellallar ile askere, h a l k t a n birşey aldıkları zaman ancak para ile satın almalarını ve aksine hareket edenlerin asılacağını, i l a n ettirmişti. "Birgün A l p t e g i n ' i n gözü ansızın b i r t o r b a saman ile b i r tavuğu terkesine asmış olarak gelen, kendisine âit, b i r gulâma ilişti. 'Şu gulâmı be­ n i m yanıma getiriniz' dedi. Gulâmı önüne getirdikleri zaman, ondan ' b u b i r t o r b a saman ile b u tavuğu nereden aldın?.' diye sordu. Gulâm - ' K ö y l ü b i r adamdan aldım' dedi. A l p t e g i n - ' H e r a y y i r m i s i aylık, otuz dinarı ekmek bedeli olmak üzere elli dinar alıyorsun. Niçin p a r a ile satın almıyorsun?' dedi ve derhal cellada gulâmın asılmasını emretti. H e m e n orada y o l u n başında gulâmı o saman torbası ile b i r l i k t e astılar, tavuğu d a b o y n u n a bağladılar. Sonra A l p t e g i n emretti dellallar, ' b i r kimseden haksız yere b i r şey alan herhangi b i r k i m s e n i n cezası b u d u r ' diye i l a n e t t i l e r . . . Ayrıca A l p t e g i n şehirlilere zulüm yapıl­ masına hiç müsaade etmezdi. Gazne halkı b u emniyet ve adaleti gördükleri zaman, 'ister Türk, ister T a c i k olsun, bize adâleti ve insafı olan, canımız, malımız, kadın ve çocuğumuz için kendisinden e m i n bulunduğumuz b u p a ­ dişah lâzımdır' dediler. O z a m a n şehrin kapısını açtılar." A l p t e g i n b u şehirde kendi hâkimiyetini i l a n ettiği g i b i Gazneliler D e v l e t i ' n i n de temelini atmış oldu. Gazne hâkimi Ebû B e k r Levîk'in Hindû olması muhtemeldir. A n c a k b u isim türkçe " E n ü k " ( h a y v a n y a v r u s u , arslan, sırtlan, k u r t , köpek yavruları) manasında d a okunmuş ve onun Türk olabileceği i h t i m a l i de i l e r i sürülmüş­ tür. Ebû B e k r Levîk, G a z n e ' y i k a y b e t t i k t e n sonra Kabûl Şâhları'nm y a n m a sığındı. Gazne şehrinin bulunduğu Afganistan'ın güney bölgesinde Türkler'in varlığının, islâmiyetin i l k yıllarından daha eski devrelere k a d a r inmesi müm­ kündür. Büyük b i r ihtimalle Türk oldukları kabûl edilen Kuşanlar ve daha

GA'ZNELİ L E H Ü E V L E T t T A R İ H t

sonra E f t a l i t l e r (Akhunlar) b u bölgeye hâkim olmuşlardı. Kuşanlar ın.ö. I . yüzyılın ortalarından itibaren başladıkları A f g a n i s t a n ' a hâkim olma müca­ delesini t a h m i n e n m.s. 40 yılında kazanmışlardı. Kuşan D e v l e t i topraklarını H i n d i s t a n ' a kadar genişletti. Onların Afgaııistân'daki üstünlüğü A k h u n l a r tarafından sona erdirildi (m.s. V . yüzyılın sonu), i l k islâmî devre içinde kuzeyde Toharistân ve Bedahşau'dan güneydeki Büst'e k a d a r olan saha içinde Türk an'anesine u y g u n olarak konar - göçer yaşayışlarını devam ettirmiş b u l u n a n Halaç Türkleri E f t a l i t l e r ' i n torunları olarak C e y h u n ' u n kuzeyinden gelmiş sonra da Doğu Afganistân'ın b u bölgesinde kalmış Türk topluluklarıdır. İslâm orduları İran ve K u z e y H i n d i s t a n ' a doğru ilerledikçe daha E m e vîler zamanından (661-750) başlayarak Türkler ile karşılaşmışlardı. Emevîler'den Mervân'ın halifeliği zamanında (684-685), Sistân valiliğine t a y i n edilen Abdülazîz b. A b d u l l a h , Büst ve Kâbü'in y e r l i hükümdarına karşı yaptı­ ğı seferde (m. 684), onun ordusunda Türkler'e tesadüf etmişti. A r a p l a r gel­ diği v a k i t Afganistan'ın batısında H a m u n gölü etrafında ve Belucistân hududunda d a bazı Türk kabileleri yaşamakta i d i . T a h m i n e n 850 yılma kadar K a b i l ' d e Türk olan Kabûl - Şuhlar hanedanı hüküm sürmüş ve adı geçen b u hanedan I X . yüzyılın başında H o r a s a n vâlisi A b d u l l a h b. Tâhir'e yıllık haraç olarak i k i b i n kişilik Oğuz esirlerinden b i r grup göndermişti. Y i n e Abbasî halifesi Mansûr zamanında (754-775), Zâbulistân hâkimi Zûnbil, Sistân'ın müslümân valisine yıllık haraç olarak develer, Türk çadır ve esirler yollamıştı. B u örneklerden anlaşdacağı üzere, Gazneliler devrinden önce de Afganistan bölgesinde Türk toplulukları bulunmaktaydı ve Gazneliler D e v l e t i t a b i i k i , büyük ölçüde b u t p p l u l u k l a r a dayanıyordu. N i t e k i m Halaçlar daha sonra Gazneliler ordusunda önemli b i r k u v v e t olarak yer almışlardı. A l p t e g i n ' i n G a z n e ' y i ele geçirmesinden hemen sonra Sâmânî emîri Mansûr b . Nûh, Ebû Ca'fer kumandasında yirmibeşbin kişilik b i r o r d u y u ona karşı gönderdi. A l p t e g i n b u Sâmânî ordusunu Gazne kapdarı önünde mağlub etti, Ebû Ca'fer çekilmeye mecbur kaldı. Emîr Mansûr bundan sonra A l p t e g i n ile arasını düzeltmek maksadıyla zabt ettiği ülkelerin idaresini ona veren bir ferman gönderdi. A l p t e g i n daha sonra Büst'ü ve Kabûl - Şâhlar'ın ülkesinin bir kısmını zabt etti ve H i n d i s t a n ' a seferlere başladı. O n u n başarıları ve H i n ­ distan'a akınlara başlamasının H o r a s a n ve Mâverâünnchir'de duyulmasıyla b u bölgelerden adamlar A l p t e g i n ' i n yanına gelmeye başladdar. Böylece onun emrindeki askerlerin sayısı süratle arttı, önce altıbine ulaştı, H i n d i s ­ t a n ' a yaptığı seferler sırasında ise ordunun sayısı o n b i r b i u atlı ve beşbin y a y a d a n oluşuyordu. A n c a k A l p t e g i n k e n d i hükümdarlığında uzun b o y l u saltanat süremedi. O 13 Eylül 963 tarihinde öldü. Ebû İshak İbrahim'in hükümdarlığı A l p t e k i n ' i n yerine oğlu Ebû İshak İbrâhîm geçmişti. A n c a k İbrahim Gazneliler D e v l e t i ' n i idarede babası kadar k u d r e t l i ve başarılı olamadı. Ordu

6

ERDOĞAN

MERÇİL

onun kontrolundan çıkmış, Sebüktegin onun zamanında Halaçlar'm b i r i s y a ­ nını bastırmıştır. İbrahim'in b u zayıf d u r u m u n d a n yararlanan sâbık Gazne hâkimi Ebû B e k r Levîk, muhtemelen 964 yılı sonunda, Gazne'ye ilerlemiş ve onu mağlub ederek eski ülkesini tekrar ele geçirmişti, lbrâhîm B u h a r a ' y a kaçmak ve Sâmânî e m i r i Mansûr b. Nûh'dan yardım istemek zorunda kaldı, lbrâhîm Sâmânîler'den istediği yardımı alarak büyük b i r kuvvetle geri döndü. B u kez G a z n e ' y i terke mecbur k a l a n Ebû B e k r Levîk olmuştu (26 Eylül 965). İbrahim tekrar Gazne'ye g i r d i . A n c a k b u yardım suretiyle Sâmânîler b u bölge üzerinde, hiç olmazsa ismen, hâkimiyet kurmuş oldular, lbrâ­ hîm de Gazne'de uzun müddet hüküm süremedi ve 12 Kasım 966'da öldü. Bilgetegin'in Hükümdarlığı İbrâhîm'in y e r i n i alacak oğlu y o k t u . Türk emîr ve k u m a n d a n l a r A l p tegin'in b i r kölesi, hâcibi ve muhafız k u v v e t i n i n kumandanı olan B i l g e tegin'i kendilerine hükümdar olarak seçtiler. O , Sâmânîler'in merkezi B u h a ­ r a ' y a haber gönderdi ve bağlılığını bildirerek Türkler'in r e y i ile seçilmiş olduğunu ifade e t t i . A n c a k B u h a r a ' d a k i Sâmânî kumandanlarından Fâik, Gazne'de bağımsızlık içinde bırakılmış olan Türkler'in b u topluluğuna şid­ detle karşı i d i . B u bakımdan doğrudan doğruya kontrolü ele geçirmek için Gazne üzerine b i r ordu gönderdi. Bilgetegin b u Sâmânî ordusunu mağlub et­ t i ve b i r daha da B u h a r a ' d a n Gazne'ye ordu gönderilmedi. Bilgetegin meşhur b i r askerdi. O özel hayatının temizliği ve adaleti dolayısıyla halkının say­ gısını kazanmıştı. O n yıllık b i r saltanattan sonra Gerdîz kalesi kuşatma­ sıyla meşgul bulunduğu b i r sırada, kaleden atılan b i r o k u n can alıcı b i r nok­ t a y a gelmesi, B i l g e t e g i n ' i n ölümüne sebeb oldu (975). Böritegin'in Hükümdarlığı Bilgetegin'in yerine A l p t e g i n ' i n diğer b i r kölesi Böritegin geçti. A n ­ cak çok geçmeden o halkı kendisinden nefret ettirecek b i r idare şekli gös­ t e r d i . B u sebepten Gazne halkı Levîk'i k e n d i hükümdarları olmak üzere davet ettiler. Levîk, Kabûl - Şâhlar'dan yardım alarak derhal Gazne üze­ rine ilerledi. Sebüktegin b u sırada, muhtemelen, Hindukuşlar üzerinde müs­ t a h k e m b i r dağ kalesi olan Pervân'da bulunmaktaydı ve kumandası altın­ d a k i beşyüz gulâm ile istilâcıları karşılayarak mağlub e t t i . Ebû B e k r Levîk esir alınarak öldürüldü. D e v l e t i yönetmekte başarısız k a l a n Böritegin ise görevinden uzaklaştırıldı. O n u n yerine yine Türkler'in seçimiyle Sebüktegin Gazne'de t a h t a çıkarddı (20 N i s a n 977). B u seçim sırasında Türk b e y l e r i , aramızdan b i r i n i seçelim ve onu k e n d i emîrimiz yapalım, f i k r i n i öne sürdüler. Toplantıya katılanların hepsi, işin doğrusu b u d u r , diyerek büyük ve önde gelen gulâmların adlarını verdiler. A n c a k beyler adayların her birine b i r k u s u r buldular. N i h a y e t Sebüktegin'in adına sıra geldi. O z a m a n hepsi sustu. Yalnız b i r şahıs "Sebüktegin'in b i r

G A Z N E L l L E R DEVLETİ

TARÎHl

7

kusuru vardır, o da ondan daha eski gıılâmlar vardır. Y o k s a onun insanlık, yiğitlik, i y i h u y l u l u k bakımlarından hiç ayakbağı y o k t u r . . . O n u efendimiz A l p t e g i n yetiştirmiştir. O n u n davranışına sahiptir, h e r b i r i m i z i n çapını ve yerini tanır. Şimdi sizler daha i y i b i l i r s i n i z . " dedi. Toplantıya katılan beyler Sebüklegiıı'i emîr y a p m a k işinde birleştiler. Sebüktegin ise "eğer çare yoksa, ben şu şartla b u görevi üzerime alırım : Sizlerden her k i m bana muhalefette bulunursa veya bana karşı isyan eder ve benim vereceğim hükümde ihmâl gösterirse sizin hepiniz benim ile tek kâlp olunuz ve onu öldürünüz" dedi. Bütün beyler b u hususta söz verip y e m i n ettiler. D a h a sonra onlar Sebüktegin'i A l p t e g i n ' i n minderine o t u r t t u l a r , onu emîr olarak selamladılar ve sa­ çı olarak altın ve gümüş saçtılar. SEBÜKTEGİN'İN HÜKÜMDARLIĞI B u i s m i n Sübek - ordu z a b i t i olarak okuması gerektiği ileri sürülmekteyse de, i l i m dünyasınca genel olarak k a b u l edilen okunuşu, Sevük - Sebük şeklindedir. B u kelime sev kökünden türemiş olup, sevgili, sevilen m a n a smdadır. Sebüktegin tahminen 943 tarihinde doğdu. O n u n oğlu Mahmûd'a nasihatlarda bulunduğu Pend - ııâıne'yu ] >

.

;

i u

Onüçüııe.ü H i n d seferi sırasında Kalineâr Râeâsı Ganda mağlup edil­ miş ise de, kesin olarak itaat altına alınamamıştı. B u sebebten Sultan M a h ­ mûd m . 1022 yılında G a n d a ' y a karşı harekete geçti ve önce ona bağlı olan Gvalior râeâsı Arcan'ın üzerine yürüdü. Gvalior (Gvvalior) kayalar üzerine inşa edilmiş, zaptedilmesi güç b i r kale i d i . Mahmûd burayı kuşatmış, fakat Gazneli ordusunun kaleye i l k hücumu hiçbir sonuç vermemişti. Kuşatma­ nın dördüncü günü direnmenin faydasızlığını anlayan Gvalior Râeâsı, S u l t a n ' a tâbi olmak ve otuzbeş f i l vermek şartıyla barış teklifinde b u l u n d u . Sultan onun b u teklifini kabûl etti. Böylece i k i taraf anlaşmış ve A r c a n da Mahmûd'a tâbi olmuştu.

.

bu (ntail

m

u

m

f

dan öldürülmüştü ( E k i m 1019).

^ I ^ r l e bir ^ ^ T ^ S l , e r l reisi Kâlincar Râeâsı G a n d a nvayete ^ ^ ^ S î i b i n atlı ve altıyüzkn-k filden oluşan rine doğru ilerledi. İki taraf karşılaştığı zaman, S u l t a n Mahmûd

S

^

ö

n

c

S

c

^

k—etleo r t l u s u

Sultan, G v a l i o r ' d a n sonra Kalineâr üzerine yürüdü. B u şehir de çok şarjı kayalar üzerine inşâ edilmişti. Rivâyete göre; içinde beşyüzbin insan, y i r m i b i u h a y v a n ve beşyüz f i l barınabilmekteydi. Sultan Mahmûd b u k a l e y i kuşattı ve diğer yerlerle olan bağlantılarını kesti. Gazneli ordusunun şid­ detli hücumlarından k o r k a n ve karşı koyamayacağını anlayan G a n d a barış tek­ lif etmeye karar verdi. O böylece üç. yıl önce hâin diyerek savaştığı ve öl­ dürttüğü K a n a v e râeâsı Racyapâl'ıu durumuna düşmüş oluyordu. Neticede yıllık haraç, hediyeler ve üçyüz f i l karşılığında barış istedi. Sultan bu şart­ l a n kabûl ederek kuşatmayı kaldırdı. T a k d i m edilen hediyelerden b i r i de K u m r u ' y a benzer b i r kuştu. Kuşun özelliklerinden b i r i de zehirli b i r yemek getirildiğinde gözlerinden yaşlar boşanması ve akan yaşların taş haline gel­ mesiydi. B u taşlar büyük yaralara sürülüp üzerine konulduğunda yaranın

G A Z N E L t L E R DEVLETİ 26

ERDOĞAN

MERÇÎL

kaynamam ve iyileşmesini sağhyordu G a n d a ayrıca M a h m u d u öven bı şnr Çalarak göndermişti. Snltan b u şiiri çok beğendi ve G a n d a ' y a onbeş kalenin idaresini kendisinde bırakan b i r ferman v e r d i . M a h m u d daha sonra m . M a r t - N i s a n 1023'de Gazne'ye döndü. Onaltmcı Hind Seferi Sultan Mahmûd'un H i n d i s t a n ' a yaptığı en önemli ve meşhur sefer­ lerden b i r i s i , onaltıncısı olan Somnât (Sumnat) seferidir. Somnât H i n d i s t a n n batı sahiiinde Kâthiâvâr yarımadasında b i r şehirdi. B u şehirde k e n d i n e tapdan S i v a ' y a âit meşhur ve k u t s a l b i r p u t l a , b i r t a p m a k b u u n m a k . t a , . B u sebebten H i n t l i l e r Somnât şehrine saygı göstermek!oydder. H u t a ... „ a - a onbin köy vakfedilmiş olup, ayr.ea b i n B r a h m a n , üçyuzelh erkek dahicl ve beşyüz kadın dansçı hizmet etmekteydiler. Orayı ziyarete gel en_ U lerce insan en kıymetli mücevherlerini b u meşhur puta s u n a r l a r d , H i n d i ­ lerin inanışına göre Somnât'daki p u t H i n d ülkelerindeki öteki putların en kudretlisi i d i . 0 âna kadar Sultan Mahmûd'un feth ettiği yerdeki putların ve tapınakların karşılaştıkla» kötü son, onların Somnât putuna karşı gosterdikleri saygısızlık yüzünden olmuştu. Sultan Mahmûd b u n u işittiği zaman, kendisini oraya gitmeye çeken zengin ganimetten başka, b u sahte inançla beraber o meşhur p u t u da yıkmaya 3 v e r d i . B u sayede H i n d l i l e r arasında islâm d i n i n i n yayılması hareketi de çabuklaşmış olacaktı. S u l t a n Mahmûd otuzbin atlı ve yüzlerce gönüllüden olu a n ordusuyla 18 E k i m 1025 tarihinde Gazne'den harekete geçti ve yırmıbır gün sonra tahminen 9 Kasım'da Multân'a ulaştı. B u r a d a ordusunun geçece . Büyük T a r (Thar) çölü için hazırlıklarda bulundu^Gaznelı askerlere y o h a zırhTyapraaları için ellibin dinar para dağıttı. H e r askere yiyecek ve s u y l u t a ş L a s ı için ikişer deve v e r i l d i . Mahmûd ayrıca V " ™ ^ ^ . L r k u n ç çölden rahatlıkla geçebilmek için su yükledi. B u sebeble Gazndı M l m û d ' u n b i r sefer için ordusunun en büyük ihtiyacı »lan ikmâle ne kadar önerTverdiği husûsu d a ortaya çıkmaktadır. S u l t a n Mahmûd 26 Kasım'daıMulân^an ayrdarak meçhul ve korkunç çöle g i r d i . T a r Çölünde önemli i l k durak L o d o r v a L e ş i i d i , Gazneli ordusu b u k a l e y i aldıktan sonra ^ T o n t v a m etti. B i r aylık b i r yürüyüşten sonra çöl geçıld, Aralık İ n kartı da Gazneli ordusu Anhalvâra şehrine ulaştı. Buranın hâkim, şehirden kaçlı. Sultan L a d a su ve yiyecek ihtiyacını tazeledi, sonra da güneye doğru y u m d u , ffinonler onu d u r d u r m a k için Mundher (veya Mudhera)'da y rmıb.n k.ş.yle h u f u m ettilerse de, mağlup olmaktan kurtulamadılar, ü ^ ^ j j halkı ise Sultan'a hiçbir direnme göstermeden itaat ettiler N i h a y e t 6 Ocak S t rihinde S u l t a n ve ordusu Somnât'a ulaştılar Şehrin hâkimi karşı k o y maktansa b i r adaya kaçmayı tercih e t t i . Somnât şehri Gazneli « ^ " « ^ dan kuşatıldı. K a l e d e k i garnizon, B r a h m a n l a r ve gönüllüler tarafından t a k v ye edümişti. B u n l a r , S u l t a n Mahmûd'un ordusuna karşı cesaretle dıremller Gazneli ordusunun 7 Ocak 1026 C u m a gününe raslayan i l k hücumu sıra-

TARİHÎ

27

sında Türkmenler'in ok atmalarındaki ustalık etkisi göstermiş ve şehir d u ­ varları Gazneliler tarafından ele geçirilmişti. F a k a t H i n d l i l e r meşhur putun bulunduğu tapınağa girip dua ettikten sonra son b i r gayretle saldırmışlar ve Gazneli ordusunun ele geçirdiği yerleri tekrar geri almışlardı. E r t e s i Cumar­ tesi sabah. (8 Ocak), Gazneli ordusu büyük b i r istekle hücumu tazeledi. H i n d l i l e r ' i n onları önlemek için gösterdikleri çaba boşa gitmiş, Gazneli or­ dusu o gün Somnât kalesini zabt etmişti. H i n t l i l e r ' i n ne b o l para v a ' d ede­ rek Sultan Mahmûd'u tahribten vazgeçirmek istemeleri, ne de puta y a l v a r m a ­ ları fayda sağlamadı. Sultan tapınağa girdi ve müezzine tapmağın üzerine çıkmasını ve ezan okumasını emretti. T a p m a k t a k i putların hepsini kırıp y a k lıktaı. sonra yok ettiler. O taştan büyük p u t u yerinden sökerek dört parçaya ayırdılar. 15u parçalardan ikisi Gazııc'dc U l u Câmi ve Sultan sarayının kapı­ ları öuüııe konulmuş, öteki ikisi de Mekke ve Medine'ye gönderilmişti. Gaz­ neli ordusu tarafından tapınaktaki hazineler de yağmalandı. B i r tarihçiye güre, ganimetten Sultan'ın payına düşen beşte b i r malın değeri y i r m i m i l y o n dinar i d i . Sultan Mahmûd Somnât'da onbeş günden fazla kalmadı. Gazneli ordu­ sunun dönüşünde rivayete göre; katır, at gibi ikiyüzbin yük hayvanı b u zengin ganimetleri taşımakta i d i . Sultan askerleri ise böyle zengin b i r k a ­ fileye ancak muhafızlık yapacak sayıda idiler. B u sebebten Mahmûd, H i n d l i ­ ler'in yolunu kesmelerini önlemek için dönüşte Mansûra - Pencâb sâhil yönünü tercih etti. N i t e k i m H i n d l i l e r k u v v e t l i b i r orduyla Mahmûd'u yarımadanın kuzeyinde beklemekte idiler. A n c a k Sultan'ın dönüşte başka b i r y o l izlemesi muhtemel bir çatışmayı önledi. Sultan b u ağır yüklere rağmen yine de fetihler­ de bulunmaktan geri kalmadı. Karmatî olan Mansûra hâkimi Hafif, Sultan'ın önünden kaçtı. Gazneli kumandanlar onun ordugâhını bastılar ve birçok taraf­ tarını öldürdüler. Sultan, îndus nehri boyunca Multân'a doğru yürüyüşüne devam e l t i . F a k a t b u bölgenin y e r l i halkı Çatlar sürekli saldırılarla Gaz­ neli ordusuna ağır kayıblar verdirdiler. Sultan Mahmûd u z u n ve yorucu b i r yürüyüşten sonra Gazne'ye ulaştı (2 N i s a n 1026). Sultan Mahmûd'un Somnât seferi ve zafer kazanması haberi İslâm dünyasında büyük sevinç ve heyecan yarattı. B u başarıyı t a k d i r eden Abbasî halîfesi K a d i r Billâh gönderdiği bir mektup ile Sultan'ı tebrik etmiş ve ona "Kehfü'd - Devle ve'î-lslâm" lakabını vermişti. (Kasım - Aralık 1026). Ayrıca Mahmûd b u zaferinden dolayı devrin şairleri tarafından hararetle övülmüş ve tebrik edilmiştir. B u n d a n sonra Mahmûd, şöhreti yüzyıllarca devam eden ef­ sanevî b i r kahraman olmuş, onun hakkında halk tarafından yaratılan çeşitli hikâye ve destanlar ağızdan ağıza dolaşmıştır. Onyedinci H i n d Seferi Sultan Mahmûd son ve onyedinci H i n d seferini Somnât dönüşü sıra­ sında ordusuna saldıran Catlar'ı cezalandırmak ve b u y o l üzerinde güven-

28

ERDOĞAN

G A Z N E L İ L E R D E V L E T İ TAKİ İli

MERÇİL

liği t e m i n etmek için yaptı. Ordusunu haz.rlad.ktan sonra M a r t 1027 de Multân'a doğru ilerledi. îndus nehrinin i k i yakasına h a k i m bulunan Çatlar gayet s a v a ^ ve aynı zamanda usta birer gemiei idiler. Sultan bunlarla nehirde savaşabilmek için Multân'da bindörtyüz gemiden oluşan b i r f d o yaptırdı. B u gemilerin her b i r i n i n önünü ve yanlarını, düşman teknelerin, parçalamaya mahsus olmak üzere, s i v r i çubuklarla teehiz e t t i r d i . H e r gemiye de mürettebattan başka yirmişer okçu ve neftçi yerleştirdi. B u urumdan haberdâr olan Çatlar âile ve servetlerini uzak b i r adaya gönderdiler Onlar sonra d a dörtbin gemiden oluştuğu rivayet edilen filolarını savaşmak üzere hazırladılar. Sultan Mahmûd nehrin yukarı kısımlarım gemilerle kapattığı gibi, i k i kıyısını da filler ve atlılar ile tutmuş i d i . Indus nehri üzerindeki savaşta Çatlar cesur b i r şekilde döğüştülerse de, Mahmûd'un özel/eçhızatlı gemileri karşısında tutunamadılar. Catlar'ın gemileri y a delinerek b a ırddı v e y a yakıldı. Onlardan sahile kaçanlar Türkmen okçularının oklarıyla öl­ dürüldüler. S u l t a n Mahmûd'un C a t l a r ' a karşı intikamı müthiş olmuştu. Gazneli ordusu Catlar'ın âilelerinin ve hazinelerinin bulunduğu adayı d a yağmaladı ve oradakileri esir aldı. Cat tehlikesi b u suretle ortadan kalkmış oldu. Sultan Mahmûd H i n d k u v v e t l e r i n i n başına kumandanımdan A h m e d b. Y m a l - T e g i n ' i t a y i n ettikten sonra Gazne'ye döndü ( H a z i r a n 1027). S u l t a n Mahmûd onyedi H i n d seferi sonunda önce maddî bakımdan k a ­ zançlı çıkmıştı. O n u n b u seferinden elde ettiği ganimetlerle Gazneli D e v ­ leti devrindeki öteki İslâm devletleriyle ölçülemeyecek derecede zengin­ leşmişti. Ayrıca o meşhur gaza seferleriyle H i n d ülkesinde yüzyıllarca sü­ recek olan Türk hâkimiyetinin temelini atmıştı. S U L T A N MAHMÛD D E V R İ N İ N Ö T E K İ

OLAYLARI

Sistân'm Zabtı Sultan Mahmûd 999 yılında Sistân bölgesine yürümüş ve buranın hâ­ k i m i H a l e f yüzbin dinar para karşdığında aman dilemeye mecbur olmuştu^ B u n d a n kısa b i r süre sonra Halef, oğlu T a h i r ile anlaşmazhga duştu H a l e f ın oğlunu mağlup etmek için giriştiği savaş başarısız b i r teşebbüs olarak k a l d ' A n c a k H a l e f b u başarısız teşebbüse rağmen oğlunun onu b i r hile ile ele geçirmeye ve öldürmeye muvaffak olmuştu (1002). H a k i m oğluna karşı zâlimce davranışı onun etrafındakiler arasında b i r k o r k u ve nefret havası estirmişti. B u sebebten T a h i r b . Z e y d başkanlığındaki emirler ve kumandanlar S u l t a n Mahmûd'u kendi hükümdarlar, olması için Sıstan a davet ettiler. „ , S u l t a n Mahmûd için b u kaç.r.lmaz b i r f.rsattı, n i t e k i m derhal Sıstan a yürüdü (Kasım 1002). H a l e f onun hareketini haber aldığı zaman etraf, de­ r i n ve geniş b i r hendekle çevrili müstahkem Tâk kalesine çekıldı. Sultan b u kaleyi kuşattı ve çevresindeki hendeğin doldurulmasını emr e t t i . Gazneli

29

ordusu kaleden atılan taşlara ve üzerlerine yağmur gibi yağan oklara rağmen doldurulan hendeği geçtiler ve fillerin şiddetli saldırısına dayanamayıp kırılan kale kapılarına hücum ettiler. K a l e y i savunanlar onlara karşı cesurca savaştılar. F a k a t Halef, Gazneli ordusundaki fillerin ayakları altında kendi adamlarının ezilişini gördüğü zaman, b u dehşet verici manzaranın yarattığı k o r k u y l a direnmenin faydasızlığmı anladı. O, Sultan'a i t a a t i n i bildirerek k a l e y i teslim etti (21 Aralık 1002). Halef, Mahmûd'un huzuruna getirildiği zaman, onun ayaklarına kapanarak aff diledi, pahalı hediyeler ve değerli inciler t a k d i m etti. Sultan Mahmûd onun hayatını bağışladığı gibi, bütün servetini muhafaza etmesine i z i n verdi ve H a l e f i arzusu üzerine Cûzcân'a gönderdi. Sultan Sistan bölgesini kumandanlarından b i r i n i n idaresine bıra­ karak Gazne'ye döndü. Sultan Mahmûd b i r süre sonra Sistânlılar'ın H a l e f i n kız tarafından torunu olan Ebû B e k r A b d u l l a h idaresinde kendisine karşı ayaklandıkla­ rını haber alarak derhal b u bölgeye yürüdü. Sultan'a b u seferinde kardeşi N a s r , Emîr Altuntaş ve Ebû Abdullâh et-Tâ'î refakat etmekte idiler. Mahmûd K u r b a n Bayramı (m. 10-11 E k i m 1003)'nda Halefâbâd'a geldi. Âsiler onun geldiğini öğrendikleri zaman müstahkem E r k kalesine kapandılar. Sultan ve ordusu k a l e y i kuşattı. Âsiler Gazneli ordusu üzerine b i r çıkış yaptılarsa d a , b u hareket onlar için başarılı olmadı ve tekrar kaleye çekilmek zorun­ da kaldılar. Sultan Mahmûd gece karanlığından yararlanarak ordusunu hücu­ ma geçirdi. Gazneli askerler b u hücum sonunda kalenin istihkamlarını ele geçirmeye muvaffak oldular. Onları istihkamlar üzerinde gören âsiler müt­ hiş b i r paniğe kapıldılar. K a l e n i n içine yayılan Gazneli askerler âsilerin bir çoğunu yakaladılar ve b i r kısmım da öldürdüler. Böylece Sîstân tekrar Gazneliler tarafından itaat altına alınmış oldu. Sultan b u bölgeyi kardeşi Nasr'ın idaresine bırakarak, Gazne'ye dönmek üzere harekete geçti (24 E k i m 1003). Sâbık Emîr H a l e f b . Ahmed'e gelince, 1007 yılına kadar Cûzcân'da yaşadı. Ancak Sultan Mahmûd, b u tarihlerde arasının açık olduğu Karahanlı hükümdarı Nasr b . A l i ile onun mektuplaştığını haber almıştı. B u sebebten Sultau, H a l e f i Gerdîz kalesine yolladı. H a l e f ölüm t a r i h i olan M a r t 1009'a kadar orada yaşadı. Sultan Mahmûd daha sonra onun mirasını oğlu Ebû Hafs'a verdi. Şehzade İsmail b. Nûh'un Sâmânî Devletini Diriltme Teşebhüsü Karahanlılar'dan Nasr b . A l i 999 yılında Sâmânîler'in başkenti B u hara'ya girmiş ve b u hânedanın bütün mensuplarını özkend'e götürmüştü. Sâmânî hanedanı mensuplarından Ismâil b . Nûh b i r süre sonra t u t u k l u olduğu yerden kaçarak atalarının devletini yeniden k u r m a k için teşebbüse geçti. O "Muntasır" lakabı alarak önce Hârezm'e g i t t i . B u r a d a hâlâ Sâmâniler'e sâdık olarak yaşayan birçok soylular ona katıldılar. İsmail el-Muntasır

30

ERDOĞAN

GAZNELÎLER DEVLETİ

MERÇİL

topladığı ordunun kumandanlığını Hâcib A r s l a n B a l u (Yalu) y a verdı. A r s l a n Bal», Karahanlılar'ın B u h a r a v a l i s i Ca'fer T e g i n ' i şehirden çıkartmaya ve esir almaya muvaffak olmuştu. B u h a r a ' d a n kaçanlar yine Karahanlılar i n Semerkand valisi Tegin Hân ile hirleştilerse de, bunlar İsmail ile yaptıkla¬ rı savaşta yenilerek yine kaçmak zorunda k a l d d a r . İsmail el-Muntasır ckrar B u h a r a V a döndü (1000). A n e a k N a s r b . A l i idaresindeki Karahanlılar karşısında b u kez kaçmak zorunda kalanlar İsmâil ve kumandanı A r s l a n B a l u olmuştu. , . » -ı ı ö t e taraftan Ismâil'in Sultan Mahmûd ve kardeşi Nasr ile mücade­ lesi önceleri başardı gibi görüııdüysc de, çok geçmeden b u cephede de hüs­ rana uğradı. O önce Nîşâbûr'a yürümüş ve b u r a y a h a k i m olan Nasr . . 7 Şubat 1001 tarihinde yenerek Herât'a çekilmeye mecbur etmişti. F a k a t S u l ­ t a n Mahmûd hemen t a k v i y e kuvvetleriyle yetişti. İsmâil, Sultanın geldiği­ n i haber aldığı zaman, Cürcan'a kaçmıştı. İsmâil b i r süre ^ . ^ » ° ' rasan'a dönerek Nîşâbûr üzerine yürüdü. N a s r b i r kere daha Nışabur dan çe­ kilmek ve Mahmûd'dan yardım istemek zorunda kaldı. Böylece İsmail b i r kez daha Nîşâbûr'a girdi (21 Eylül 1001). Sultan Mahmûd, kumandanlarından E b u S a ' i d Altuntaş'ı kardeşine yardıma gönderdi. B u sefer Nasr Niş abur şehri üzerine yürüdü ve Ismâil'i mağlup ederek Cürcan'a kaçmaya zorladı Neticede Nasr b u mücadeleden üstün çıkarak tekrar Nîşâbûr'u ele geçirdi. Şehir h a l ­ kı b u duruma çok sevinerek şenlikler tertipledi. İsmai ise b u mağlubiyet ve içine düştüğü sıkıntılı d u r u m u n sebebini başkumandanı A r s l a n B a l u y a yüklemiş ve onu öldürtmüştü. A n c a k İsmail el - Muntasır'm b u t u n b u yenilgi ve talihsizliğine rağmen devletini diriltme mücadelesini kolay bırakacak bir şahıs olmadığı anlaşılıyor. N i t e k i m o Cürcan'dan geri dönerek Sera ıs ı ele geçirmişti. N a s r b u şehir civarında yapılan savaşta onu tekrar mağlup etti ve aralarında Ebu'l-Kasım Sîmcûrî olmak üzere birçok k u m a n d a n l a ­ rını esir ederek Gazne'ye gönderdi (Oeak/Şubat 1002). Ismâılel - Muntasır b u yenilgiden sonra Oğuzlar'm y a n m a sığındı ve onlardan yardım istedi. Onun yanına sığınmış olduğu Oğuzlar artık Selçuklu âiksinm idaresinde i d . B u sıralarda artık yaşlandığı t a h m i n edilen âile reisi Selçuk'un y e r i n i Y a b g u unvanı taşıyan oğlu A r s l a n İsrail almıştı. A r s l a n Y a b g u , İsmâil el - Muntasır'a yardımı k a b u l e t t i . N i t e k i m onun kumandasındaki Oğuzlar İsmâil ile b i r l i k t e harekete geçerek Semerkand civarında Sübaşı T e g i n idaresindeki Karahanlı ordusunu y e n d i . B u y e n i l g i y i haber alan Karahanlı hükümdarı N a s r b . A l i , Oğuzlar ve müttefiki İsmail m üzerine yürüdü. Oğuzlar b i r gece baskınıyla K a r a h a n l d a r ' m h u ordusunu da bozguna uğrattılar. Onların eline çok m i k t a r d a ganimet geçtiği gibi, K a r a h a n İdar'dan onsekiz k u m a n d a m da esir almışlardı (Ağustos 1003). A n c a k İsmail, Oğuzlar'ın Nasr b. A l i ' d e n özür dileyecekleri ve esirleri geri verecekleri ha¬ berinin çıkması üzerine, k e n d i aleyhine Karahanlılar ile anlaşmalarından k o r k a r a k onlardan a y r d d , ve buz tutmuş Ceyhun nehrinden geçerek A m u l şehriT

U

TARİHİ

31

ne geldi (1003/4 yılı kışı). O buradan Sultan Mahmûd'a mektup yazarak yardım istedi. Sultan onun b u arzusunu gâyet i y i karşıladı ve ona lâyık olduğu şekil­ de hediyeler gönderdi. Mahmûd ayrıca M e r v şehri vâlisine ismail'e yardımcı olması için emir v e r d i . F a k a t İsmâil muhtemelen Mahmûd'dan böyle birşey ümid etmediğinden, yardımı beklemeden B u h a r a ' y a ilerlemişti. O n u n Debûsiye'de Karahanlılar'ın B u h a r a vâlisini yenmesi, etrafına kalabalık b i r k u v v e t i n toplanmasına y o l açtı. İsmail'e katılan kuvvetler arasında Oğuzlar'dan da bir grup vardı. B u Oğuz grubunun Selçuklular olduğunda şüphe y o k t u r . İsma­ i l ' i n kuvvetlendiğini gören Nasr b. A l i tekrar onun üzerine yürüdü. İki taraf arasında Semerkand civarındaki savaşta İsmâil ve Oğuzlar, Karahanlılar'ı bir kere daha yendiler (Mayıs 1001). A n c a k İsmâil için h u zaferin sevinci uzun sürmemişti. Oğuzlar elde e t l i k l e r i ganimeti yeterli görerek İsmail'den ayrıldılar ve y u r d l a r m a döndüler. Nasr b. A l i ülkesinden tekrar asker toplaya­ rak İsmâil'in peşine düştü. Karahanlı kuvvetleriyle İsmâil'in kuvvetleri bir kez daha karşı karşıya geldiler. Savaşın başlamasından kısa bir süre i m ­ ce İsmâil'in k u v v e t l e r i arasında bulunan E b u ' l - H a s a n adındaki b i r k u m a n d a n idaresi altındaki beşbin kadar asker ile Karahanlılar tarafına geçti. B u İs­ mâil'in ordusunun çökmesine ve yapılan savaşta hezimete uğramasına sebeb oldu. İsmâil kurtuluşu kaçmakta bulmuş ve Ceyhun nehrini geçerek H o r a ­ san'a girmişti. Sultan Mahmûd onun kendi bölgesi içine geri döndüğünü haber aldı­ ğı zaman, yarattığı karışıklıkları vaktinde önlemek ve yeniden k u v v e t top­ lamasına fırsat vermemek için acele harekete geçmiş ve B e l h şehrine gel­ mişti. Mahmûd, Farîgûn b. M u h a m m e d idaresinde b i r Gazneli ordusunu İsmail'in üzerine gönderdi. İsmâil b u k u v v e t i n takibinden kurtulabilmek için Kuhistân'a gitmişti. Sultan'ın kardeşi Nasr ve A r s l a n Câzib onu takip ettiler. İsmâil de onların korkusundan son olarak B i s t a m ' a kaçmış, daha son­ ra aldığı b i r davet üzerine B u h a r a tarafına yürümüştü. F a k a t sürekli savaş­ m a k t a n ve dolaşmaktan usanmış olan askerleri onu terk ettiler. Böylece y a ­ nında sadece sekiz kişi k a l a n İsmâil, Karahanlılar'ın takibinden k u r t u l ­ mak için M e r v civarındaki çöle girdi ve A r a b İbn B u h e y c ' i n reisi b u l u n d u ­ ğu kabileye sığındı. F a k a t yanına sığınmış olduğu İbn B u h e y c , b u bölgenin âmili Ebû Abdullâh Mâh-rûy'un teşvikiyle onu hâince öldürdü (Ocak 1005). B u suretle hâııedanıuı diriltmeye çalışan son temsilcisinin ölmesiyle Sâmânî Devleti için t a r i h sahnesi perdelerini kapamış oluyordu. Sultan Mahmûd İsmail'in akıbetini haber aldığı zaman, A r s l a n Câzib'i göndererek Ebû A b ­ dullâh ve İbn B u h e y c ' i , onun b u kötü sonuna sebeb olduklarından dolayı öldürtmüş ve Arablar'ın obasını yağmalamıştı. Sultan Mahmûd ve Karahanlılar Karahanlı hükümdarı Nasr b. A l i Buhara'yı zabt ettikten sonra Sul­ tan Mahmûd ile birbirlerine dostluk mesajları gönderdiler. D a h a sonra i k i

GAZNELİLER DEVLETİ 32

ERDOĞAN

TARİHİ

33

MERÇİL

devlet arasında Ceyhun nehrinin hudud olmasını k a b u l ettiler. Ayrıca ara¬ d a k i b u dostluğu kuvvetlendirmek için de Sultan M a h m u d Nasr m kız. ile evlendi. Mahmûd b i r elçi heyetini k e n d i temsilcisi olarak Özkend e yo ladı H u elçi heyeti gelini oradan alarak Horasan'a getirdiler. Nasr b u e l ­ çileri değerli hediyeler ile geriye göndermişti. O n u n verdiği hediyeler araL d a ; değerli madenî eşyalar, misk, atlar ve develer, her iki^cınsden esir­ ler, doğanlar, kürkler ve çeşitli Çin eşyaları bulunmaktaydı (1001). A n c a k K a r a h a n h Nasr ile S u l t a n Mahmûd arasındaki b u dostluk kısa bir süre sonra sona erdi. Çünkü N a s r b. A l i Sâmânîler'in bütün mirasına konmak istiyor ve Horasan'ı ele geçirmek için de fırsat bekliyordu. Sultan Mahmûd'un Multân üzerine gitmesiyle b u fırsat kendiliğinden ortaya çıkmış oldu (1006). Nasr b. A l i Sultan'ın H i n d i s t a n ' d a bulunmasından yararlanarak i k i k o l d a n Horasan'a k u v v e t gönderdi. O n u n kardeşi Ca'fer-Tegin k u m a n d a ­ sındaki b i r k o l B e l h şehrini, Sübaşıtegin idaresindeki ötek, k o l da' Nışabur ve T u s ' u zabtedecekti. N i t e k i m K a r a h a n h k u v v e t l e r i B e l h ve Nışabur u ele geçirdiler. Gazneliler kumandanı A r s l a n Câzib b u durumda Karahanlılar önünden çekilmiş ve Gazne'ye giden yollar t a h k i m edilmişti. Sultan Mahmûd b u d u r u m u öğrendiği zaman Multân'ın uzak bölgele­ rinin itaat altına alınmasını kumandanlarına bırakarak sür'atle Gazne ye döndü, ordusunu Halaçlar ve Afganlar ile t a k v i y e ettikten sonra da B e l h e d o - r u yürüdü. Cafer Tegin onun harekete geçtiğini öğrendiği zaman, b u şeh­ r i "terk ederek Tırmiz'e kaçtı. Mahmûd, A r s l a n Câzib'i ise Sübaşıtegin e karşı göndermişti. Sübaşıtegin kaçmayı tercih ettiyse de, Gazneliler m ehnden kurtulması oldukça güç oldu. O maceralı b i r y o l c u l u k t a n sonra B u hara'ya gelebildi. B u sırada Nasr b . A l i , Gazneliler tarafından sıkıştırılan Sübaşıtegin'i kurtarabilmek için, Ca'fer T e g i n ' i o n i k i b i n kişilik b i r kuvvetle tekrar B e l h üzerine gönderdi. Sultan Mahmûd k u v v e t l e r i m ikiye bölmemek için onun B e l h ' i almasına ses çıkarmadı, fakat Sübaşıtegin i mağlup ettik¬ ten sonra tekrar Belh'e yöneldi. Ca'fer Tegin için B e l h ' i tahliye^edip B u h a r a ' y a kaçmaktan başka çare kalmamıştı. B u suretle S u l t a n M a h m u d Eylül 1006 tarihinde, K a r a h a n h k u v v e t l e r i n i Horasan'dan uzaklaştırmış oluyordu. F a k a t Nasr b. A l i kolay kolay Horasan'dan vazgeçmek^niyetinde de­ ğildi. B u sebeble Karahanlılar'dan H o t a n hâkimi olan Yûsuf K a d i r H a n dan vardım istedi. T a h m i n e n kırk-ellibin kişi civarında bulunan birleşik K a r a ­ h a n h k u v v e t l e r i , Sultan Mahmûd'un "Oğuz Türkleri, Halaçlar, Hınd, Afganlı ve Gazne Türkleri'nden" oluşan orduyla B e l h e y i r m i k m . kadar mesafedeki K a t a r (Keter) ovasında karşdaştı (5 Ocak 1008). B u savaşta Nasr b. A l i kahramanca döğüştü ve hatta galibiyet ibresini kendi lehin, çevirmek üzereydi. F a k a t bizzat Mahmûd'un K a r a h a n h ordusunun mer­ kezine yönelttiği başarılı hücumlar, öteki Gazneli kumandanların da manevi­ yatını yükseltmişti. Onlar da idareleri altındaki birliklerle şiddetle K a r a -

hanlılar üzerine saldırddar. B u savaşta K a r a h a n h ordusunu çökerten sebeblerderı birisi de Sultan Mahmûd'un ordusunun önünde bulunan beşyüz f i l olmuştu. Fillerden b i r i s i n i n K a r a h a n h ordusunun bayraktarını hortumuyla yakalayarak i k i parçaya ayırması, öteki f i l l e r i n de K a r a h a n h süvârilerini atlarından aşağıya alarak ayakları allında ezişi K a r a h a n h ordusunun yenil­ gisini çabuklaştırdı. Maneviyatları bozulan Karahanlılar artık yenilmiş ve kaçmaya başlamışlardı. Gazneli ordusu şiddetli kışa rağmen kaçanları t a k i p etti, onlardan birçoğu esir alındı veya öldürüldü. Gazneliler'in eline büyük ganimet geçti. H i n d i s t a n ' d a Suhpâl'in isyanı Sultan Mahmûd'un daha ileriye gitmesini engellemişti, b u sebeble acele Gazne'ye döndü. B u aynı zamanda Karahanlılar'ın Horasan'ı ele geçirmek için yaptıkları son büyük teşebbüs oldu. l l i g Hân Nasr b. A l i bu yenilgi üzerine ülkesine çekildi ise de, yine M a h ­ mûd ile mücadele için kendisine müttefik arıyordu. N i t e k i m b u maksadla kardeşi Büyük Kağan Togan Hân A h m e d ve Y u s u f K a d i r Hân'a müracaatta bulunmuştu. A n c a k öte taraftan o bağımsızlığını i l a n etmek istiyordu. B u sebebten A h m e d , kardeşi N a s r ' a karşı, Sultan Mahmûd ile b i r dostluk a n ­ laşması yaptı. B u n a çok kızan Nasr b. A l i ' n i n kardeşinin ülkesi Kaşğâr'a sefer teşebbüsü şiddetli kış yüzünden sonuç vermemişti (m. 1011-1012). B u n d a n sonra i k i kardeş aralarındaki anlaşmazlığı çözümlemesi için Sultan Mahmûd'a elçiler gönderdiler. Gazneli Mahmûd i k i kardeşi arasında aracı olmakla beraber onların elçilerini kabûl ettiği sırada kuvvet ve kudretini göstermekten geri kalmadı. N i t e k i m Sultan sarayının ihtişamıyla K a r a h a n h elçilerini etkilemeye çalışmış, onları büyük merasimle ve süslü elbiseli m u ­ hafızları arasında huzuruna kabûl etmişti. l l i g Hân Nasr b . A l i 1013 yılında öldü, onun yerine kardeşi Ebû Mansûr A r s l a n Hân geçti. O Sultan Mahmûd ile i y i komşuluk münasebetlerini devam ettirmek istiyerek b i r anlaşma yaptı. Mansûr A r s l a n Hân, Sultan Mahmûd'a bu maksadla gönderdiği haberde," Senin H i n d gazalarıyla, benim de (Müs­ lüman olmayan) Türkler ile meşgul olarak, birbirimizle mücadeleyi bırak­ mamız hem Müslümanlar'm hem de İslâmiyetin yararınadır." demişti. Böylece her ikisi de 'kâfirlere" karşı gazayla meşgûl oldular, ö t e taraftan Sultan Mahmûd Karahanlılar'ın iç mücadelelerinden ve kendisine hakemlik başvurularından yararlanmak istedi. N i t e k i m o Halîfe e l - K a d i r Billâh'dan bir K a r a h a n h şehri olan Scmerkand'ın kendisine bağışlanması husûsunda bir ferman isteyecek kadar ileri gitmişti. F a k a t Halîfe onun b u arzusunu şiddetle redetmişti (1013). A n c a k Karahanlılar arasındaki saltanat mücadelesi b i t m i y o r d u . Y û ­ suf K a d i r Hân, Mansûr A r s l a n Han'ın büyük kağanlığını tanımayarak taht üzerinde hak iddia e t t i . O bu maksatla Sultan Mahmûd'dan yardım istedi. Sultan Mahmûd bundan sonra Yûsuf K a d i r Hân'a yardım etmek için sefere l'\ 3

34

ERDOĞAN

MERÇÎL

çıktı ve Ceyhun nehrini geçtiyse de daha ileriye gitmeden ger, dondu. B i r gösterişten ileriye gitmeyen b u seferden de anlaşddığma göre, Sultan Hin¬ distan ile mesgûl olduğu b i r sırada Karahanlılar'ın birbirleri ile uğraşmalarını daha uygun bulmuştu. Yûsuf K a d i r Hân ise, onun b u davranışından dolayı h a y a l kırıklığına uğramış, b u Bcbcbtcn MansÛr ile müzakerelere girişerek onunla anlaşmıştı. H e r i k i Karahanlı hükümdarı ordularını birleştirerek Mahmûd'a karşı harekete geçtiler ve H o r a s a n ' a yürüdüler. Sultan Mahmûd b u birleşik Karahanlı ordusunu B e l h civarında yenerek Mâverâünnelıır e geri döndü (m. 1019). B u durumda Yûsuf K a d i r Hân, Mahmûd ile anlaşmayı tercih, etti Öte taraftan Yûsuf'un kardeşi A l i Tegin m . 1020'de Buhara'yı ele ge­ çirdi A l i Tegin ölümüne kadar Gazneliler'in O r t a A s y a ' d a k i isteklerine inatla karşı koymuştu. A n c a k Büyük kağan MansÛr A r s l a n Hân'ın hükümdar­ lıktan vazgeçerek y e r i n i Yûsuf K a d i r Hân'a bırakması, yeni olaylara sebep oldu (1025). Yûsuf K a d i r Hân'a, kardeşleri A l i Tegin ve A h m c d karşı çıktdar. B u durumda Yûsuf K a d i r İlân S u l t a n Mahmûd ile anlaşmak istedi. Sultan Mahmûd yeni komşusu A l i Tegin'e güvenemediğinden bu anlaşma kolaylıkla olmuştu. Sultan i k i n c i kez Ceyhun nehrini geçti ve Semerkand yakınlarına kadar ilerledi. O n u n i k i n c i kez Mâverâünnehir'i geçmesinin başka b i r sebebi de b u bölge halkının A l i T e g i n ' i n zulmünden kendisine şikayette bulunmaları i d i . Sultan Mahmûd ve Yûsuf K a d i r Hân Semerkand civarında buluştular ( M a r t / N i s a n 1025). O devrin b i r kaynağına göre b u tarihî görüşme şöyle olmuştu, İki hükümdar birkaç süvâri ile ortaya geldiler. B i r b i r l e r i n i görünce ıkısı de attan indiler. E m i r Mahmûd önceden hazinedâra, kumaşa sardı olarak verdiği kıymetli b i r mücevheri K a d i r Hân'a teslimini emretti. K a d i r Hân da bera­ berinde b i r mücevher getirmişti, fakat heyecan ve telaş içinde vermeyi u n u t t u . Mahmûd'dan ayrılınca mücevheri hatırladı, maiyyetindekilerden biriyle gön­ derdi, özür diledi ve karargahına döndü. E r t e s i gün Emîr Mahmûd, işlenmiş dîbâdan b i r otağ k u r d u r a r a k ziyafet için her ne lâzımsa hazırlattı; b i r elçi vasıtasıyla K a d i r Hân'ı dâvet etti. K a d i r Hân gelince Mahmûd, sofranın mümkün olduğu kadar muhteşem b i r şekilde hazırlanmasını emretti. E m i r Mahmûd ile Hân aynı sofraya oturdular. Y e m e k yendikten sonra eğlence dâiresine geçtiler; nadide çiçekler, nefis yemekler, mücevherler, sırma işle­ meli kumaşlar, b i l l u r l a r , muhteşem aynalar ve kıymetli eşyalar a yemek salonu donatılmıştı. Kadır Hân b u manzara karşısında hayrette kaldı. B i r müddet oturdular. K a d i r Hân şarap içmedi, çünkü Mâverâünnehır hüküm­ darları ve özellikle Türk hükümdarları arasında şarap içmek adet değildi. B i r a z müzik dinlediler, sonra K a d i r Hân kalktı, Emîr Mahmûd ona çok kıymetli hediyeler t a k d i m e t t i . . . . (Mahmûd), K a d i r Hân'dan büyük hır merasimle ayrıldı, pek çok iltifatlar etti ve özürler diledi. K a d i r H a n ordu­ gâhına dönüp b u kıymetli hediyeleri gözden geçirince hayretler içinde kaldı

C A Z N E L t L E K DEVLETİ

TARİHt

35

ve nasıl karşılık vereceğini bilemedi. Haznedarına hazinenin kapılarım aç­ masını emretti. Oradan çok m i k t a r d a para alarak Türkistan mallarıyla gön­ derdi. . . H e r i k i hükümdar son derece memnun olarak birbirlerinden ayrıl­ dılar.". B u i k i hükümdarın görüşmesinde önemli kararlar alındı. B u karar­ lara göre; A l i T e g i n ' i n hâkim olduğu yerler Yûsuf K a d i r Hân'ın i k i n c i oğlu Yığan (Boğa) Tegin Muhammed'e verilecek, i k i hanedan arasında evlenme y o l u y l a akrabalık tesis edilecekti. Ayrıca Sultan Mahmûd, A l i T e g i n ' i n müt­ tefiki olan A r s l a n Y a b g u ' y u Mâvcrâünnehir ve Türkistan'dan uzaklaştıracaktı. Sultan Mahmûd önce Arslan Y a b g u ' y a karşı harekete geçti. A r s l a n Y a b g u , S u l t a n ' m geldiğini duyunca çöllere kaçmıştı. Sultan Mahmûd bir elçiyle ona şu haberi gönderdi," B i z daima H i n d i s t a n ' a gazaya gidiyoruz. İslâm ülkelerinden bir çok insanlar b u gazalara iştirak etmektedirler. . . Sizden hiç b i r kıtanın böyle bir ilahî saadete n a i l olmaya teşebbüs etme­ miş ve benden b u husûsta ricada bulunmamış olmasından hayret içindeyim. B u n u n l a beraber b i z i m sizinle dostluk k u r m a k arzumuz tamdır. . . ancak şe­ finizin huzurumuza gelmesi g e r e k l i d i r . . . " . A r s l a n Y a b g u b u davet üzere onbin atlı ile yola çıktı ise de, Mahmûd tekrar bir elçi göndererek maksadının kendisiyle görüşmek olduğunu b i l d i r d i . A r s l a n Y a b g u bu kez üçyüz kadar maiyyetiyle Mahmûd'un Semerkand civarındaki ordugâhına geldi. O n u n küçük, fakat sür'atli b i r atı vardı. O b i r büyüğün veya düşmanın y a n m a gittiği zaman, kendisini yakalayacaklarını hisseder etmez b u sür'atli ata binerek kaçmaya muvaffak olmaktaydı. Sultan Mahmûd b u d u r u m u bildiği için daha önceden adamlarına emir vermiş, onlar da b i r bahaneyle A r s l a n Y a b g u ' n u n atını götürmüşlerdi. N i h a y e t ziyafet meclisinde her ikisi arasın­ daki meşhur mülâkattan sonra, Sultan onun önemli b i r kuvvete sahib o l ­ duğunu anlamıştı. Mahmûd kendi ülkesine gelebilecek zararları önlemek için Y a b g u ' y u hileyle t u t u k l a y a r a k H i n d i s t a n ' d a , Keşmir'e giden geçitte bulunan, Kalincâr kalesinde hapsettirdi. A r s l a n Y a b g u ölüm t a r i h i olan 1032 yılına kadar o kalede kalmıştı. Öte taraftan A l i Tegin de S u l t a n ' m hareketini öğrendiği zaman Se­ merkand ve Buhara'yı terk ederek çöllere kaçmıştı. Sultan onu t a k i p için kumandanlarından Bilge T e g i n ' i görevlendirdi. A l i Tegin Gazneli k u v v e t ­ lerin takibinden kurtulmasına rağmen karısı, kızları ve ağırlıkları Bilge Tegin'in eline geçti. Bilge Tegin onları Sernerkând'a getirdi. A n c a k b u başa­ rıya rağmen Sultan Mahmûd müttefiki Yûsuf K a d i r Hân'ın çıkarım düşün­ meden B e l h üzerinden Gazne'ye döndü. Onun yine de A l i T e g i n ' i bütünüyle ortadan kaldırmayı düşünmediğini ve sürekli b i r Karahanlı saltanat müca­ delesi tercih ettiği anlaşılıyor. N i t e k i m S u l t a n ' m Somnât seferi hazırlıkları için Mâverâünnehir'den ayrılmasından hemen sonra, A l i Tegin geri döndü. O Yûsuf K a d i r Hân'ı mağlup ederek tekrar Semerkand ve B u h a r a ' y a hâkim oldu. B u fırsattan y a r a r l a n a n Mahmûd i*e, Huttâl, Saganiyân, Kubadiyân ve Tırmiz gibi şehirleri Gazneli Devleti'ne daha sıkı olarak bağlamaya ça-

36

ERDOĞAN

MERÇÎL

lıştı. B u suretle Sultan Mahmûd, eski Sâmânî D e v l e t i ' n i n mirasını içine alan topraklara bütünüyle hâkim oluyordu. Öte taraftan Karahanlı M u h a m m e d b. Yûsuf (Yığan Tegin), Mahmûd'un kızı Zeyneb ile evlenmek ve kendisine v a ' d edilmiş olan toprakları almak için S u l t a n ' d a n yardım sağlamak üzere Belh'e gelmişti. A n c a k o burada soğuk bir şekilde karşılandı. Mahmûd ona " S i z i n şimdilik geri dönmeniz lâzım. Çünkü biz şimdi Somnat üzerine yürümek istiyoruz, önce b u işi b i ­ t i r e l i m . Siz de Türkistan hanlığını ele geçirin, o zaman b u n u n t e d b i r i n i alı­ rız" demişti. M u h a m m e d b. Yûsuf h a y a l kırıklığına uğramış olarak B e l h şehrini t e r k e t t i . O yardım alamadığı g i b i , Zeyneb ile de evlenememişti. A n c a k bundan sonra Yûsuf K a d i r Hân ve oğullarının talihleri açılmıştı. Onlar önce Özkend'i, sonra da Balasagun'u ele geçirdiler (1026/1027). S u l t a n Mahmûd Somnât seferinden döndükten sonra (1026), Yûsuf K a ­ dir Hân ile görüşmek için F a k i h Ebû B e k r Husayrî'yi M e r v şehrine gönderdi, daha sonra da yardım için o tarafa bir Gazneli ordusu gönderilmiş olma­ lıdır. Neticede A l i Tegin mağlup edilmiş ve Sultan Mahmûd ile b i r barış yapmıştır. B u barışa göre A l i T e g i n ' i n Mâverâünnehir'deki hükümdarlığı tanınıyordu. Yûsuf K a d i r H a n ile Sultan Mahmûd arasındaki dostâne mü­ nasebetler ise devam ediyordu. Hârezm'in Zabtı Öte taraftan S u l t a n Mahmûd her fırsatta Hârezm'i itaat altına a l ­ m a y a çalışmaktaydı. Buranın hâkimi Me'mûnîler'den Ebu'l-Abbâs Me'mûn, Sultan'ın kızkardeşi H u r r e y - i Huttalî (veya H u r r e y - i Kalçı) ile evlenmişse de, Mahmûd'dan k o r k m a k t a ve b u sebeble Gazneliler'e karşı K a r a h a n l d a r ile ittifâk y a p m a k istemekteydi. F a k a t K a r a h a n l d a r onunla görüşmelerde bulunmakla beraber b i r askerî anlaşma y a p m a y a yanaşmıyorlar, daha çok Gazneliler ile onun arasında aracı olmayı tercih ediyorlardı. Me'mûn b u aracılık teklifini k a b u l etti. Mahmûd ise 1016-17 kışında Karahanlılar'a elçi göndererek Hârezmşâh ile b i r anlaşmazlığı olmadığını nâzikâne b i r şekilde bildirmişti. A n c a k S u l t a n , Me'mûn'a da b i r mektup göndermiş ve Hârezmşâh'ı tehdit etmişti. O b u mektubunda, "Aramızda ne şartlarla sulh ve i t t i f a k yapıldığı ve Hârezmşâh'm bize ne kadar borçlu olduğu bilinmekte­ d i r . . . B u r a d a hükümet, icraatında t a m mânâsıyla zaaf ve acz içinde i d i . B u millet beni öfkelendirdiği için hükümdarların iradesine karşı muhalefet gösteren hâinleri cezalandırmak ve y o l göstermek vazifesini yerine getirmek üzere bir müddet Belh'dc kaldım. 100.000 süvarî ve piyade ile 500 f i l t o p l a ­ dım. Aynı zamanda kardeşimizi ve eniştemiz olan E m i r ' i ikaz edeceğiz ve mem­ leketin nasıl idare edildiğini göstereceğiz. Zayıf b i r emîr b u vazifeyi yerine getiremez. A n c a k bizden özür dilendikten sonra Gazne'ye döneceğiz. B u n u n l a beraber aşağıdaki üç şarttan b i r i n i yerine getirmelidir : 1) Vâdettiği gibi itaat etsin ve Sultan adına hutbe okutsun, 2) Bize lâyık olan hediyeler ve

GAZNELİLER DEVLETİ

TARÎHl

37

para göndersin, 3) Bizden merhamet dilemek üzere memleketinden i m a m l a r , iakıhler ve diğer ilerigelenleri göndersin" d i y o r d u . Nihayet Karahanlılar'ın araeıhğ, ile Sultan Mahmûd ile Hârezmşâh arasımla b i r haris yapıldı B u barışa gore; Hârezmşâh, Sultan Mahmûd'a tâbi olacaktı. Ebu'l-Abbâs Me'mûn JNcsa ve l'erûve şehirlerinde hutbeyi Sultan ad.ua o k u t t u . Başkent Gürgenç dışındaki şehirlerde de öyle yapılacaktı. Ayrıca anlaşma gereği; şeyh¬ ler, kadılar ve devletin ilerigelcnleriylc b i r l i k t e Sultan Mahmûd'a seksenbın dinar para ve üçbin at gönderildi. Mahmûd buna memnun olarak Gaz¬ ne ye dondu. Ote taraftan hutbenin Sultan Mahmûd adına okunmaya baş­ laması, H a r e z m ordusu kumandanlar, arasında b i r anlaşmazlığa y o l açmıştı H u t b e n i n okunmasını istemeyenler b u d u r u m u n ülkenin itibarına gölge düşürdüğünü ileri sürdüler. B u kumandanlar arasından B u h a r a h Alptekin ve arkadaşları Me'mûn'u öldürerek (17 M a r t 1017), yerine onyedi y a s m dak, yeğeni Ebu'l-JIâris M u h a m m e d b. A l i ' y i geçirdiler. B u sırada K a r a h a n ­ ldar arasında da b , saltanat mücadelesi başgöstermişti. Sultan Mahmûd ise K a r a h a n h l a r ' m bu iç mücadelesinden ve Yûsuf K a d i r Hân'ın yardım ıstemesm.leu yararlanarak görünüşte eniştesi Me'mûn'un bir intikamcı*! olarak, hak.kalte ise Hârezm'i zaht etmek için harekete geçmek istiyordu. iNıtekım bu maksatla önce Hârezm'e b i r elçi yollandı. M e m u n ' u öldürmüş ohmlann gönderilmesi ve hutbenin tekrar Mahmûd adına okunması istendi. H a r e z m deki isyana önderlik edenler Sultan'ın kızkardeşi H u r r e y - i Kalç.'yı ger, gönderdiler, hattâ beş-alt, kişiyi Me'mûn'un katilleri olarak y a k a l a ­ dılar. Ancak Sultan Mahmûd'a itaat ve hutbeyi onun adına okutmak husu­ sunda harekete geçmediler. Mahmûd'un A l p t e k i n ve öteki önderleri, Öldürmek üzere, kendisine teslimini istemesi, i k i taraf arasında b i r savaşı kaçınılmaz kılmıştı, i l k öncü savaşında; Hârezmliler Gazneli öncülere ağır kavıblar verdirdiler. F a k a t Sultan zamanında yetişerek Gazneli öncü b i r l i k l e r i n i bütünüyle y o k o l m a k t a n kurtardı. Nihayet 3 Temmuz 1017 t a r i h i n d e k i i k i taraf arasındaki savaşta, Sultan Mahmûd'un ordusu A l p t e g i n kumandasın­ daki H a r e z m ordusunu yenerek b u bölgenin başkenti Gürgenç'e girdi. Mahmûd bu suretle H a r e z m bölgesine hâkim oldu ve buradaki Me'nıûnîler hanedanına son verdi, isyanın üç elebaşısı fillere çiğnetildi. Öteki âsiler suçlarının dere­ cesine gore çeşitli cezalara çarptırıldılar. Me'mÛnîler hanedanının bütün mensupları Gazneli ülkesinde muhtelif kalelerde hapsedildi. K a r a h a n l d a r kendi iç mücadelelerinden dolayı bu fiilî d u r u m u k a b u l etmek zorunda k a l ­ dılar Sultan Mahmûd Hârezm'i Hâcib Altuntaş'ın idaresine vererek Gazne'ye dondu. E s i r edilen Hârezmli askerler de zincire vurularak Gazne'ye götürül­ düler. I-akat sonra affedilerek Gazneli ordusuna alındılar ve H i n d i s t a n se­ ferlerinde görev yaptılar. r

Sultan Mahmûd ve Oğuzlar A r s l a n Y a b g u ' n u n Sultan Mahmûd tarafından tutuklanmasına Selçuklu adesımn, muhtemelen, bu sırada aralarında b i r birlik bulunmaması, başka

GAZNEEİLEB DEVLETİ

ERDOĞAN MERÇlL

38

b i r ihtimalle Mahmûd'a kafa tutacak k a d a r k u v v e t l i olmamalarından t e p k i gösteremedikleri anlaşılıyor. B u n a karşılık A r s l a n Y a b g u ' y a

bağlı

dörtbın

cadırhk b i r Oğuz grubunun ilerigelenleri S u l t a n Mahmûd'a, Selçuklular d a n zulüm "örmekte olduklarını ve Mâverâünnehir'de geçim darlığı içinde b u l u n ­ duklarını bildirerek, H o r a s a n ' a geçmelerine müsaade edilmesini r i c a ettder. B i r i d d i a y a göre de, onların Mâverâünnehir'den ayrdmasına Selçuklu aile­ si içindeki önderlik mücadelesi sebeb olmuştu. S u l t a n Mahmûd onlardan özellikle

askerî k u v v e t

olarak

faydalanabileceğini

düşünerek, Tus

vali­

si A r s l a n Câzib'in muhalefetine rağmen, Oğuzlar'm Ceyhun n e h r i m geçmele­ rine müsaade e t t i . Başlarında Yağmur, B u k a , Göktaş ve Kızıl Beyler m b u l u n ­ duğu b u Oğuz grubu Serahs, E b i v e r d ve Ferâve salıralarmda yerleştiler

Ars­

l a n Câzib, Mahmûd'a ok atmamaları için onların baş parmaklarının kesilmesi¬ n i y a h u t d a Ceyhun nehrine atılmaları tavsiyesinde bulunmuştu. S u l t a n onun b u sözlerine hayret etmiş ve " S e n merhametsiz, k a t , yürekli b i r adam ımışs i n " cevabını vermişti. A n c a k olaylar A r s l a n Câzib'e h a k verdirecek şekilde gelişti. Oğuzlar (Türkmenler) y e r l i halkı sıkıntıya düşürmeye başladılar. N i t e k i m 1028 yılı başmda Nesâ, Bâverd ve Ferâve halkı Türkmenler'den S u l t a n M a h m u d a şikâyette b u l u n d u l a r . S u l t a n , A r s l a n Câzib'i Türkmenler üzerine gönder¬ d i . F a k a t A r s l a n Câzib birkaç kez Türkmenler ile karşdaştı ise de b u mü­ cadelede başarı kazanamadı. Halkın d e v a m eden şikayetleri üzerine M a h m u d A r s l a n Câzib'i becerisizlikle i t h a m e t t i . A r s l a n Câzib b u h a k l a t , k a b u l etti ve verdiği cevabda, Türkmenler'in b i r eyâlet ordusunun y e t e r l i olama­ yacağı derecede kuvvetlendiğini bildirerek bizzat Sultan'ı mücadeleye çağ dl. l r

.

moQ\ ••

Sultan Mahmûd hastalığına rağmen harekete geçti (m. 1028), once Tûs'a yürüdü ve A r s l a n Câzib'i gerekli yardımcı kuvvetler ile t a k v i y e ede­ rek Türkmenler üzerine gönderdi. Ferâve kervansarayı (Rıbât-ı Ferave) yakı­ nında i k i t a r a f arasındaki savaşta, A r s l a n Câzib idaresindeki Gaznelı k u v ­ vetleri Türkmenleri ağır b i r yenilgiye uğrattı. Türkmenler'den b u savaşta dörtbin kişi öldürüldü, geri kalanları B a l h a n Dağları'na, D i h i s t a n a ve b i r kısmı d a Kirmân'a kaçtdar. Kirmân'a kaçanlar orada da çok k a k m a y a r a k İsfahan'a geldiler. Isfahan hâkimi Kâkûyîler hanedanından Alauddevle M u h a m m e d b . Düşmenziyâr (1008-1041) onları k e n d i ordusuna asker k a y d e t t i . A n c a k Türkmenler'in b u r a d a k i rahat hayatları çok kısa sürdü. S u l t a n M a h mûd'dan gelen b i r emir üzerine Isfahan hâkimi Alâüddevle Türkmenlere bir t u z a k k u r d u ise de, onun Türk hizmetkârlarından birisi d u r u m u soydaş­ larına b i l d i r d i . B u d u r u m u öğrenen Türkler adı geçen yerden ayrdddar ve y o l ­ ların, kesmeye çalışan Alâüddevle'nin b i r birliğini yenerek A z e r b a y c a n a ve B a l h a n Dağları'na kaçtdar. S u l t a n Mahmûd ölünceye k a d a r içte ve dışta Türkmenler'i t a k i p ettirerek ülkesini onlardan temizledi. F a k a t b u geç.cı b i r süre için olmuş, onun ölümünden sonra yerine geçen oğlu Mes'ûd devrın-

TARİHİ

39

de, Türkmenler tekrar Horasan'a inerek Büyük Selçuklu D e v l e t i ' n i kurmuş­ lardır. Gûr Bölgesinin Zabtı Afganistân'm H e l m e m i vadisi ile Herât arasında bulunan dağlık böl­ geye Gûr veya Gûristân denilir. B u bölgeye hazan Mendîş adı da v e r i l i r . Bazı başarısız k a l a n teşebbüslere rağmen Scbüktegin e t k i sahasını Gûr'un doğusuna kadar uzatmış ve Gûr hâkimi M u h a m m e d b. Sûrî ona tâbi olmuştu. Sebüktegin'in ölümünden sonra İbn Sûrî Gazneliler'e karşı düşmanca dav­ ranmaya başladı. O n u n idaresinde Gûrlular y o l kesmekte, türlü kötülükler yaparak Sultan Mahmûd'un halkını rahatsız etmekte idiler. B u eyâletin Gazneli vâlileri İbn Sûrî üzerine yürüdükleri zaman, o ulaşılmaz dağlık bölgelere sığınarak k u r t u l m a y a muvaffak oluyordu. N i h a ­ yet Sultan Mahmûd m . 1011 yılında bizzat harekete geçti. Öncü olarak i k i büyük emîri Altuntaş ve A r s l a n Câzib'i gönderdi. Sultan kendisi de Büst şehrinden b u bölgeye doğru ilerledi. Gazneli ordusunun geldiğini öğrenen Gûrlular sür'atle dağlara çekilerek, kendilerini savunmaya çalıştılar ve bunda da başarılı oldular, Altuntaş'ı dar boğazlarda sıkıştırarak yendiler. Sultan Mahmûd ordusunun güç d u r u m a düştüğünü öğrenince ağırlıklarını, küçük yaşta olan i k i oğlu Mes'ûd ve M u h a m m e d ile kardeşi Yûsuf'u Z e m i n dâver şehrinde bırakarak sür'atle ilerledi. Gûrlular onun karşısında aynı başarıyı gösteremediler. Gazneli ordusu Gûr bölgesinin başkenti Âhengerân şehrine yürüdü. M u h a m m e d b. Sûrî onbin kişilik ordusuyla S u l t a n ' a karşı k o y m a y a çalıştı. İki taraf arasında öğleye kadar devam eden savaş sırasında, Sultan Mahmûd sahte b i r geri çekilme hareketi yaparak Gûrluları dağlık bölgeden ovaya çekmeyi başardı. B u r a d a da devam eden savaşta Gazneli ordusu Gûrluları mağlup e t t i . İbn Sûrî ve oğlu Şis, Sultan Mahmûd'un eline esir düştüler ve Gazne'ye gönderildiler. A n c a k İbn Sûrî esîr olmaktansa ölmeyi tercih etti ve yüzüğünde gizlediği zehiri içerek öldü. S u l t a n Mahmûd Gûr bölgesini İbn Sûrî'nin, müslüman olan, diğer b i r oğlu Ebû A l i ' y e bıraktı. Ayrıca b u bölgede İslâmiyeti y a y m a k için d i n adamları görevlendirildi. Sonraki yıllarda Gûr bölgesine birkaç sefer daha yapıldı. S u l t a n M a h ­ mûd 1015 yılında, muhtemelen Gûr bölgesinin güney - batısında bulunan Hvâbin'e yürüdü ve bazı kaleleri ele geçirdikten sonra Gazne'ye döndü. Birkaç yıl sonra Sultan Mahmûd, oğlu Mes'ûd'u Gûr'un Teb adı ile meşhur kuzey - b a ­ tı bölgesini itaat altına a l m a k l a görevlendirdi. Mes'ûd 1 Eylül 1020 tarihinde b u bölgeye gitmek için Herât'dan ayrıldı. O Teb bölgesinde birçok kaleleri zabt ettikten sonra buranın hâkimi de i t a a t i n i b i l d i r d i , ayrıca Garcistân tarafında ele geçirdiği bütün kaleleri teslim etmeye söz v e r d i . Mes'ûd, Tûr adındaki başka b i r k a l e y i de b i r hafta süren şiddetli çarpışmalardan sonra zabt ederek Herât'a döndü. B u suretle bütün Gûr bölgesi S u l t a n Mahmûd'un idaresi altına girmiş o l d u .

ERDOĞAN

GAZNKLİLER DEVLETİ

MERÇİL

40

Kusdar Bölgesinin îtaat Altına Alınması K a b a c a bugünkü

^

^

i

^

^

S e £

Hükümdarı Sebüktegin ^ T ^ t ^ ^ ve buranın hükümdarı tegin 977/978 ^ ^ d adtna o k u t m a k şartıyla serbest Inrayıllık haraç vermek ve hutbeyi k e n d i adma, ^ L i m i t i . A n c a k b u bölge h ü k ü m d a r ı ¿ 0 1 1 ^ ı güvenerek S u l t a n Mahmûd aleyhine ^ n W a haracı göndermemişti. M a h m u d aynı y d m i j b J ^ y y

e

y u

y

S u l t a n önce Herât'a ^ v

^

b u , e h r i kuşattı. ^

e

.

£

7

^

^

^

.

^

n —

ü

r

d

ü

a

b

u

l

e t t i k t e n

s

o

n

r

a

ne'ye döndü.

Garcistân'ın Zabtı ••«• » ı i M i k ı ı r ı vadisinde b i r Garcistân, A f g a n Türkistânı içinde ^ ^ " ^ a Sar) denilen ülkedir. Sultan Mahmûd ^ ^ ^ ^ „ tJihçhd Ebû N « d b a k i m i E b û N a s r M u h a m m c d b ^ e t m e s i n i istedi. Şîr de b u n u Utbî'yi elçi olarak gönderdi ve Şir den ta ^ ^ L û i ederek h u t b e y i S u l t a n ^ katdmadığı gibi nın yerine geçen Şîr f ^ t ^ ^ ^ ^ ***** Horasan'ı zabt için de ^ " ^ " l a n İ a n n d a n Altuntaş, A r s l a n Câzıb ve d u r u m u haber aldığı^zaman, üzerine gönderdi. Merv-rûd şehri v a l i s i ^ ^ ^ Î ^ ^ i ^ ^ i ^ ^ ^ Gazneli kuvvetler y o l u n b u t u n g u ^ l i n e çekildiyse l e y e muvaffak oldular. Şîr * < * » ™ ^ < £ ^ d t o esir düştü. O de, burada tutunamayarak sonuçta , öldü. B lucistan'daki Mesteng şehrine g ö n d e r ^ v ^ b ^ y ı ^ ^ e

b

u

b

i

r

k a

s

B u suretle Garcistân 1012 y ı l ı ^ a G a - l ı ^ oldu. S u l t a n Mahmûd b u ^

J

^

^

e s

o

n

^

r

a

o

r

a

d

a

i d a r e s i n e

v e r

Sultan Mahmûd Horasan şehirlerinde ve ^ . ^ ^ J , derecede ağır geçen b i r kış da kıtlığa sebep olmuştu. O d e v r i n tanhç^ U sıraLda sadece ^ ' ^ 7 ^ ^ e

^ ^

m

a

^ T ^ ^ i ^

n

t

^

^

W elde edilememiş b u

^

^

l a l a r d a k i otm ı ş ve insan eti açıkça t a r

ç l k

l l k

^

dı.

T getirildi, kendisine büyük h u r -

Nîşâbûr Şehri'nde Kıtlık

l

§

a r d

s e b e b l e

h

a

l

k

ş

c

h

i

r

m

zinden uzak yerlere ancak silahlı olarak v e y a grublar hâlinde gidebüiyordu. Köpekler ve kediler bütünüyle y o k edilmişlerdi. Gazneli görevliler tarafın­ dan b u işte suçlu olanlar şiddetle cezalandırıldılar, fakat b u da b i r sonuç vermemişti.

Sultan Mahmûd ve Ziyârîler

k a b u l ettiği gibi, ydUk

U ödemeye söz v e r d i . Sol¬ k

41

Sultan Mahmûd b u günlerde şehirdeki görevlilere ve güvenilir kimse­ lere anbardaki hububatın dağıtılması için emirler v e r d i . N i t e k i m anbarl a r d a k i hububat fakirler ve ihtiyacı olanlara dağıtıldı. A n c a k b u d u r u m 1012 yılında mahsul alıncaya k a d a r sürmüştü.

l k

ü

TAİİİIİİ

Gazneliler'in özellikle Cürcân ve Taberistân'a hâkim olan Ziyârîler D e v l e t i ile yakın münasebetleri vardı. B u hânedanın başında bulunan K a bûs b . Vuşmgîr zalimliği yüzünden ordusunun isyanıyla karşdaşmış ve t a h ­ tından uzaklaştırılarak yerine oğlu Felekü'l-Me'âlî Menûçehr geçirilmişti (1012). Sultan Mahmûd ise, Kabûs'un diğer b i r oğlu Dârâ'yı destekle inektey­ d i . Dârâ daha önce babasıyla anlaşmazlığa düşmüş ve Gazne'ye S u l t a n ' m y a ­ nına sığınmıştı. Mahmûd, b u sebeble, o n u desteklemeye karar vermiş ve A r s ­ lan Câzib kumandasındaki b i r orduyu Dârâ'yı Ziyârîler tahtına çıkarmak için göndermişti. F a k a t Menûçehr, Sultan Mahmûd'a tâbi olmak ve yıllık ellibin dinar haraç ödemeyi v a ' d etmek suretiyle tahtında k a l a b i l d i . B u olaydan kı­ sa b i r süre sonra S u l t a n Mahmûd b i r kızını Menûçehr ile evlendirdi (1013). A n c a k b u e v l i l i k Menûçehr'e b i r üstünlük sağlamamış, o d a öteki vasaller gibi zaman zaman Mahmûd'un seferlerine asker göndermiştir. B u seferlerden birinde 1013 yılında S u l t a n Mahmûd, H i n d i s t a n ' d a N a n d a n a ' y a yürü­ düğü sırada, Menûçehr D e y l e m l i askerlerden yardımcı b i r b i r l i k yolladı. Sultan Mahmûd batıya R e y şehrine doğru yürüdüğü zaman, Menûçehr o n u kendi toprakları içinde karşılamış, dörtyüzbin dinar para ödemeye ve G a z ­ neli ordusunun erzak ihtiyacını gidermeye zorlanmıştı. Öte taraftan R e y şehrinin düşmesinden sonra Menûçehr, S u l t a n ' m Gazneli ordusunu kendi ülkesini ele geçirmek için kullanabileceğini düşüne­ rek korkmuş ve b u yüzden Mahmûd'a karşı düşmanca b i r tavır takınmıştı. A y ­ rıca o kendi ülkesinden Gazne'ye giden yolları kapattı, bütün köprüleri ve çevreyi tahrib etti. S u l t a n Mahmûd onun yaptıklarım öğrendiği zaman çok kızdı ve bütün güçlüklere rağmen Gazne'ye dönmeden Menûçehr'e b i r ders ver­ mek istedi. Menûçehr ise S u l t a n ' m k e n d i ülkesine doğru ilerlemesinden çok korkmuş, o n u önleyebilmek ve yerinde kalabilmek için özür dileyerek beşyüzb i n dinar ödemiştir. Mahmûd onun itaatini sağladıktan sonra Gazne'ye döndü (1029). B u n d a n birkaç a y sonra d a , 1029 yılı sonunda, Menûçehr öldü. O n u n yerine geçen oğlu Anûşîrvân da Gazneliler tarafmdan emirliği tanınabilmesi için beşyüzbin dinar para ödemeye mecbur olmuştu.

42

ERDOĞAN

GAZNELÎLER

MERÇİL

Sultan Malunûd ve Büvcyhîler Sultan Mahmûd'un i l k saltanat yıllarında K i r m a n bölgesine Büveyhî hanedanından Bahâ üd - Devle Ebû Nasr Fîrûz (990 1012) hâkimdi. Sultan'ın k u d r e t l i şahsiyeti ve faaliyetleri karşısında tutunamayacağını anlayan ve b u sebebten k o r k u içinde yaşayan Bahâ üd - Devle hediyeler ve elçiler gön­ dererek onunla dostluk kurmuş b i r ittifak tesis etmişti. B u yakınlaşmayı gözönüne alan Sultan Mahmûd'un Büveyhîler'e karşı siyaseti bundan sonra t a m b i r müdahale şeklinde olmadı. A n c a k onun Kirmân'da hâkimiyetini tesis için b i r fırsat beklediği görülmektedir. Mahmûd'un eline b u fırsat Bahâ üd - Devle'nin ölümüyle geçti. Bahâ üd - Devle'nin ölümünden sonra (1012) y e r i n i , Halîfe el - K a d i r Billâh tarafından " S u l t a n üd - D e v l e " unvanı v e r i ­ len ve hükümdarlığı tasdik olunan oğlu Ebû Şucâ (1012-1021) almıştı. A n c a k bir müddet sonra Ebû Şuca'ya Kirmân vâlisi olan kardeşi Ebu'l-Fevâris isyân etti ( m . 1016-1017). Şîrâz civarında i k i kardeş arasında yapılan sa­ vaşta Ebu'l-Fevâris mağlup olarak önce Kirmân'a kaçtı. F a k a t o t a k i p edil­ diğini anladığı zaman yardım istemek için Sultan Mahmûd'un yanına git­ mekten başka çaresi kalmamıştı. B u nedenle Ebû'l-Fevâris önce Büst şehrine gitti. Sultan Malımûd için Kirmân'a müdahale etmek fırsatı doğmuştu. E b u ' I Fevâris'in geldiğini öğrenince Sistân vâlisine haber göndererek onun karşı­ lanmasını emretti. Sistan vâlisi tarafından Ebu'l-Fevâris'e herkesi şaşırta­ cak derecede i k r a m l a r d a b u l u n u l d u . Ebu'l-Fevâris daha sonra Gazne'ye gitti. Sultan Mahmûd o n u istikbâl etti ve i k r a m l a r d a bulundu, kendisine he­ diye olarak altın, gümüş, atlar ve sürüler v e r d i . Ebu'l-Fevâris, Sultan Mahmûd' u n huzûrunda üç a y kaldı. B u r a d a gördüğü itibar başka emirlerin onu kıskan­ malarına dahi sebeb oldu. N i h a y e t Ebu'l-Fevâris Sultan'dan hükümdarlığı ve Kirmân'ı tekrar ele geçirebilmek için yardım istedi. Sultan Mahmûd da k u m a n ­ danlarından ve devletin ileri gelenlerinden Ebû Saîd b . M u h a m m e d et - Tâ'î'yi bir orduyla onun yanına kattığı gibi, para ve silahça da yardımda bulundu. Ebû'l-Fevâris ve Ebû Saîd beraberce Kirmân üzerine yürüdüler. Sul­ tan üd - Devle'nin orada bırakmış olduğu kuvvetler onlara mukavemet ede­ meyeceklerini anladıkları zaman geri çekildiler. Ebu'l-Fevâris b u suretle yeniden Kirmân'a hâkim oldu, oradan Fars bölgesine geçerek Şîrâz'ı da aldı. Ebu'l-Fevâris bundan sonra Gazneli ordusu dönünceye kadar herhangi b i r anlaşmazlığa sebebiyet vermemek ve bunların kendi ülkesini ele geçirmeye çalışmalarını önlemek için Gazneliler'e dürüst davranmaktaydı. F a k a t onlara karşı yine de soğukluğunu hissettirmemeye muvaffak olamadığı anlaşdmaktadır. N i t e k i m , Ebu'l-Fevâris ile Gazneli kumandan Ebû Saîd'in arasının açıldığı o devrin kaynakları t a r a f m d a n d a belirtilmiştir. Çünkü, Ebû Saîd onun yanında daha fazla durmayarak geri dönmüş ve S u l t a n Mahmûd'a onu şikayet etmiştir.

DEVLETİ

TARİHİ

43

E b u ' S v ^ M S - f - ^ , Î " ' - ^ - i n c girmiş olan , " ™ ' ^ r e s i n d e k i Gazneli kuvvetlerin yanından ayrılma - d a n sonra Inraz da kendi endişeli davranış, yüzünden GazneH iÎuÎm darmm yardnuından u . a k kalmış bulunuyordu Nitekm X T r " m 1017/101« t ı • ı v ı «uıuuuyorı,u. Aıtekım E b u 1-1 evârıs İ Ç Î B

C V a r i S

u

S

;

u

S

U

a

M

a

h

m

Û

d

d

. r « . , l u ,S„l,a„ M c u d ™ „ , . u „ , » C , . „ „ U „ , a , a f „ , k » » b t edilecektir. t

t

Ol, „,„.„„„

BaveyblferU™

«„

|,5 ,'

y

k

m i

Mecdu'd-Devle

b

M.rilM

rılmed.g takdirde savaşa hazır olmasın, bildirmişti. Seyyide'nin S u l t m Mahmûd a cevabı ise iUi e,.L-;,>;,i;.. . « ı ? • , j y u e u m auıtan S „ h . „ . ı •• t f ° % « hayatta olsavd,, b u husûsda Sultan böyle emir b u y u r u y o r diyerek endişe içinde olur ne tedbir almak Ç

Sit:,^

t

k

ş i n ı d i

,

u

d

u

bu

:

n

e

r

e

l m

*» °»

s " ! ^

d

pauışanuır ve savaş ışının sonucunun şüpheli olduğunu hiUr

Sultan M»h f.A

P

m

kavn™

...

Î' 1 • Z

m

v

ı

• y « olmaz . Rivayete gore b u cevabtan

7- T e

l k İ İ a t

't™***-

• ,

sonra

^ « k h u hususta başka bir

2 a n "E.cr R f ' karışmadığını sormuştu, bultan E g c r R e y şehrini b.r erkek idare etmiş olsaydı, Nîşâbûr'da devamlı karargah kurmuş bir ordu muhafaza etmek gerekecekU. A n c k Rey'de MrTa d

a % ^ t s r

c

e

B ü v c y h î l c r M R n

H

a

h

a

~

* - —

k

b

*

Seyyide 1028 tarihinde öldüğü zaman oğlu Meedü'd-Devle idareyi tekrar eline aldı. A n c a k o devlet idaresinde tecrübesizdi. B u bak.mdan or İ T | - — - değildi. Neticede D e y l e m l i askerler h a ^ t L r i y e R e y sakın ermı dehşete düşürdüler, hattâ Mecdü'd-Devle'yi dahi teİdit e der B u durumda Mecdü'd-Devle'nin S u l t a n Mahmûd'dan^ardım Î Î m e t U n başka çares, kalmannştı. Diğer b i r rivayete göre de, bu l a v e t . Me dü'd Devienın ordusu yapmışt,. H a n g i taraftan geiirse gelsin Sultan Mahmûd böyle b i r fırsatı sabırsızlıkla bekliyordu. N i t e k i m o Hâcib A l i K a r i b fdareTn k

d

d

na Mecdu d-Dev e y , t u t u k l a m a s m , enir etmişti. Sultan Mahmûd gittikçe bozukn sağlığına rağmen kendisi de harekete geçti ve önce C ü r c a n l gitti B e l k. de o emce buraya gelmekle Mecdü'd-Devle'ye Selçuklulardan ula ma , m u m k u n hır yardım, önlemek istiyordu. Hâcib A n K a r i b May.s 1 t İ m l R e y şehrine geldi. Meedü'd-Devle yanında yüz kişilik bir k u v v e t olduğu h a l 0 2 9

44

ERDOĞAN

MERÇlL G A Z N E L I L E R DEVLETİ

de C a z n e l i ordusunu karşdamaya çıktı. Hâcib A l i o n u ve yanındakileri t u ­ tuklayıp G a z n e l i ordugâhına gönderdi. Sonra da Gazneli subayları y o l l a y a ­ rak R e y şehrinin kapılarını ele geçirdi. B u muvaffakiyet haberini alan S u l ­ t a n Cürcan'dan ayrdarak 26 Mayıs 1029 tarihinde hiçbir mukavemetle karşı­ laşmadan R e y şehrine g i r d i . Mecdü'd-Devle'nin Gazneli k u v v e t l e r i n i karşıla­ m a y a çıkması ve daha sonra S u l t a n ile arasında geçen konuşmalardan çıkara­ bileceğimiz sonuç Mahmûd'u onun davet etmiş olmasıdır. S u l t a n ' m eline R e y şehrinde büyük ganimet geçti. Mecdü'd - Devle ve oğlu Ebû D u l e f ise hapsedil­ mek üzere H i n d i s t a n ' a gönderildi. E l e geçen ganimetler arasında b i r m i l y o n değerinde m a l , beşyüzbin dinar değerinde mücevher, altıbin elbise b u l u n u ­ yordu. S u l t a n Mahmûd ayrıca b u bölgede dinî yönden karışıklıklara sebeb olan Batmîleri cezalandırdı. O Rey'de bulunduğu sırada komşu ülkeler hükümdarları i t a a t l e r i n i bildirmek için onun huzuruna geldiler. A n c a k genel­ l i k l e "Sâllâr" i s m i ile meşhur olan T a r u m , Zencan, E b h e r , Sercihân ve Şehrizûr şehirleri h a k i m i Müsâfîrî hanedanından I I . İbrâhîm b . I I . Merzubân b u görevi yapmamıştı. Mahmûd, I I . İbrahim'i cezalandırmak için onun eski r a k i b i Cüstanî hanedanından el-Merzubân'ı büyük b i r orduyla harekete geçirdi. El-Merzubân, Müsâfirîler'e ait Kazvîn'i aldı ise de, Sultan Gazne'ye döndüğü zaman I I . İbrâhîm b u şehre tekrar sahih oldu. Mahmûd, R e y ve civarındaki bölgenin idaresini oğlu Mes'ûd'a bırakarak Nîşâbûr'a döndü. Mes'ûd beraberinde el - Merzûbân olduğu halde I I . Ibrâhîm'e karşı harekete geçti. I I . îbrâhim önce Sercihân kalesine çekildi ise de, sonra G a z ­ neli k u v v e t l e r i ile savaşı k a b u l etmek zorunda kaldı. Mes'ûd, I I . İbrâhîm'in bazı adamlarım rüşvet ile kandırarak o n u esir a l m a y a muvaffak oldu (13 Eylül 1029). I I . İbrahim'in oğlu ise Gazneliler'e i t a a t i ve yıllık vergi öde­ m e y i kabûl e t t i . Mes'ûd daha sonra Kakuyî hanedanından Hemedân'ı ve Ocak 1030 tarihinde de İsfahan'ı zaptederek Gazneli toprakları içine kattı. S u l t a n Mahmûd b u bölgeleri ele geçirdiği sıralarda b i r k e r v a n I r a k ' d a n H i n d i s t a n ' a gidiyordu. A n c a k N i h çölünde hırsızlar b u kervanı v u r d u l a r ve halkını öldürerek mallarını alddar. ölüler arasında yaşlı b i r kadının da oğlu vardı. Yaşlı kadın b u d u r u m d a n S u l t a n ' m huzûrunda şikayetçi oldu. Sultan Mahmûd, " B u vilâyet başkentten uzaktır, k o r u m a k gerekmiyor, " d e ­ d i . İhtiyar kadın i s e , " O zaman b a k m a n gereken k a d a r vilâyet zabt et. Kıya­ met günü A l l a h ' a hesab vermen gerekecek." dedi. S u l t a n onun b u sözünden acı d u y d u ve i h t i y a r kadının gönlünü almak istedi. S u l t a n daha sonra b i r tellâla emir vererek " N i h çöl'ünden H i n d i s t a n ' a gitmek isteyen herkesin can ve malına k e f i l i m " diye etrafa haber v e r d i r d i . Büyük b i r k e r v a n toplandı. K e r v a n halkı S u l t a n ' d a n muhafız istediler. S u l t a n yüz süvâri ile b i r gulâmı bunların y a n m a kattı. Kervan'ın reisi S u l t a n ' a "Eğer b u muhafız k u v v e t i b i n kişi de olsa azdır. K u f s ve Belûc hırsızları b i n kişiden fazla olarak hırsız­ lığa geliyorlar." dedi. Mahmûd ona " R a h a t o l , ben tedbîrde gâfil değilim."

TARİHİ

45

ded, K e r v a n hareket etti. Sultan ise gulâm'a ne şekilde bir tedbîr alması gerektiğini açıklamıştı. K e r v a n İsfahan'a ulaştığı zaman, S u l t a n ' m gulâmı birkaç y u k m c y v a satın alarak bunları zehirle karıştırdı. Çölde hırsızların yakınlarda olduğu anlaşıldığı zaman, gulâm b i r bahaneyle b u m e y v a l a n o r t a ­ y a çıkardı. B u sırada hırsızlar kervana yetiştiler. Muhafızlar göstermelik bir savaştan sonra kaçtılar. B u d u r u m d a k e r v a n halkından feryadlar yükseldi Onlar hırsızların önünde " M a l sizin olsun, canımızı bağışlayın" diye y a l ­ vardılar. Hırsızlar onların b u güçsüz d u r u m u n u görünce k e r v a n halkının canlarmı bağışladılar. Ote taraftan hırs.zlar çölde mcyvayı görünce, önce b u taze ve güzel m e y v a l a n yemekle meşgûl oldular. Aneak mcyvayı yemeleriyle öl¬ meleri hır ânda oluyordu. B i r müddet sonra Gazneli muhafızlar da geri döndüler ve sag kalan hırsızlar, kdıçtan geçirdiler. Gazneli muhafızlar önceden K i r ­ man vahşi Ebû A l i Hyâs'a da haber vermişlerdi. O da b i r ordu ile ulaştı daha sonra hırsızların evlerine hücum ettiler ve onlardan küçük - büyük herkes, öldürdüler. Böylece o y o l ydlarca b u hırsızlardan temizlenmiş oldu. Sultan Mahmûd'un A f g a n l a r a Karşı Seferleri indus nehri ile Gazne arasındaki dağl.k bölgede yaşayan Afganlar, Sultan Mahmûd un ülkesinin hudud bölgelerine zaman zaman yağma alanlar, y a p m a k t a ve Horasan ile H i n d i s t a n arasındaki kervanları vurmaktaydılar Afganlar ayrıca K a n a v c seferi dönüşü (m. 1019), S u l t a n ' m birliklerine dağ geçitlerinde hücum etmişlerdi. B u sebebten Sultan aynı yılın sonlarında onlara karşı b i r sefer tertibledi. B u sefer sonucunda Afganlar cezalandmldı. Sultan Mahmûd'un daha sonra K a b i l ' i n doğusundaki Nûr ve Kirât v a ­ dilerinin putperest Afganları üzerine hücum ettiğini görüyoruz. Nûr ve Kırat Kâfiristan (bugünkü Nûristân)'da Lamğan'ın kuzeyindeki i k i nehrin i s mıdır Sultan Mahmûd arslana taptıklarım öğrendiği b u bölge halkı arasın­ da i s l a m d i n i n i y a y m a k i s t i y o r d u . N i t e k i m o Mayıs 1020 tarihinde b u böl­ geye yürüdü ve sarp dağlardan ordusunu geçirebilmek için yanına sanatkâr¬ lar aldı ve yollar yaptırdı. Kirât h a k i m i Mahmûd'a itaat ve taraftarların­ dan büyük kısmıyla islâm d i n i n i kabûl etti. Sultan ona hürmetle muamelede bulunmuş ve vassali olarak yerinde bırakmıştı. ^ Nûr vadisi halkı ise, Kirât vadisindekilerin aksine hareket ederek S o l tan a karsı düşmanca davrandılar. Sultan kumandanlarından A l i Karîb'i o bölgeye gönderdi. A l i Karîb b u bölgeyi itaat altına alarak b i r kale yaptır¬ dı ve hır Gazneh garnizonu bırakarak oradan ayrddı. Sultan Mahmûd da b u bölgenin islamlaşması , ı n hocalar t a y i n ettikten sonra Gazne'ye döndü Ç

Sultan Mahmûd ve Mekrân Hâkimleri Mekrân, Umân körfezinin kenarından itibaren S i n d , Kirmân ve B e l u cıstan'm b i r kısmmı içine alan b i r ülke olup, buranın emirleri önceleri Büveyhîler'e tâbi idiler. A n c a k Büveyhîler'in k u v v e t i çökmeye yüz tuttuğu

46

ERDOĞAN

MERÇlL

sırada Mekrân emîri Ma'dân önce Sebüktegin'e, onun ölümünden sonra da Mahmûd'a itaat etmişti. Ma'dân 1025 yılında ölmüş ve i k i oğlu Isâ ve E b u ' I Mu'asker taht için mücadeleye girişmişlerdi. B u mücadeleyi kaybeden E b u ' l Mu'asker ülkeyi terk ederek Sistan'a kaçmaya muvaffak oldu. Sultan Mahmûd'un Somnât seferinden dönüşünde (1026), E b u ' l - M u ' a s ker Gazne'ye gitti ve burada i y i karşdandı. Isâ ise kardeşine yardım edilece­ ğini anlayınca, Sultan'a bağımlı olmak zorunda kaldı. F a k a t b i r süre sonra 1029 yılında, S u l t a n Mahmûd'un Selçuklular ile meşgûl olduğunu gören Isâ, Gaznelilcr'e karşı düşmanca b i r tavır takınarak bağımsızlığını i l a n etti. S u l t a n b u d u r u m u haber aldığı zaman, Isâ'nm üzerine yürümek ve t a h t a E b u ' l - M u ' a s k e r ' i yerleştirmek istedi ise de, ecel b u n u gerçekleştirmesine müsaade etmedi. Sultan Mahmûd'un Dinî Cephesi Sultan Mahmûd Sünnî mezhebe bağlı i d i . Ayrıca o hadis b i l i r , huzûrunda Şâfiî ve Hanefî hukukçuları arasında tertip ettirdiği münazaraları dikkatle dinler ve onlara sualler sorardı. S u l t a n H i n d i s t a n ' d a k i putperest­ lere olduğu kadar İslâm ülkelerinde dinî yönden kargaşalık çıkaran grublara karşı da mücadele etmiştir. S u l t a n Mahmûd Bâtınîliğe göz açtırmamasına rağmen, ülkesi içindeki Kerrâmîler'e gösterdiği yakınlık ile de d i k k a t i çek­ mektedir. Kerrâmiye adını, kurucusu Ebû Abdullâh M u h a m m e d b. Kerrâm (ölümü 869)'dan alan b i r mezhebdir. B u mezheb bilhassa Horasan'da çok taraftar bulmuş, Sebüktegin tarafından da himaye görmüştür. Sultan Mahmûd da Kerrâmîler'e sempati duymaktaydı ve saltanatının i l k yıllarında öteki karışıklık çıkaran grublara karşı onları b i r silah olarak kullanmaktaydı. B u devirde Nîşâbûr'daki Kerrâmîler'in sayısı y i r m i b i n kadar gösterilmekte ve bunlar Horasan'da mühim b i r k u v v e t oluşturmaktaychlar. K a r a h a n l d a r 1006 tarihinde Nîşâbûr'u işgal ettikleri zaman, Kerrâmîler'in şehirdeki kuvvetlerinden ve b i r olay çıkarmalarından korktuklarından onların reisi Ebû B e k r M u h a m m e d b . İshak'ı gözaltına almışlardı. F a k a t Ebû B e k r M u ­ hammed Gazneli orduları yaklaşırken Karahanlılar'ın elinden kurtulmayı bilmiş ve b u sebebten S u l t a n Mahmûd t a r a f m d a n daha çok himâye görmüştü. Fatımî halîfesi el-Hâkim (996-1021) tarafmdan Sultan'a elçilikle gönderi­ len Tahertî adındaki dâi (davet eden)nin yargılanması ve öldürülmesinde Ebû B e k r M u h a m m e d önemli r o l oynamıştı. Ayrıca b u olaydan sonra Ebû B e k r Muhammed'e geniş yetkiler v e r i l d i . O n u n " M e z h e b i b o z u k " dedikleri i d a m edildi veya ağır cezalar v e r i l d i . A n c a k Ebû B e k r M u h a m m e d ve öteki Kerrâmîler'in b u y e t k i l e r i n i kötüye kullanmaları birçok şikâyetlere sebeb oldu. Öte taraftan 1013 yılı içinde hacca gitmiş ve Abbâsî halîfesi el - K a d i r ' i n yakınlığını kazanmış olan Kadı Sa'îd dönüşünde Gazne'ye S u l t a n Mahmûd'un sarayına gelmişti. B u r a d a yapılan dinî b i r münazarada Kadı Sa'îd, Kerrâ­ miye mezhebinin Sünnilik dışında f i k i r l e r i ihtivâ ettiğini ortaya k o y d u . B u -

GAZNET.ÎLER D E V L E T İ

TARİHİ

47

nun uzerme Ebû B e k r M u h a m m e d , Kerrâmî inançlarını redetmekle canını kurtarabildi. B u n d a n sonra Kerrâmîler S u l t a n Mahmûd'un gözünden düş­ tüler. N i t e k i m Sultan Horasan'daki valiler ve mahallî yöneticilere b u mez­ hebin taraflarının araştırılması ve onların câmi ve minberlerden uzaklaş­ tırılması için emir verdi. B u mezhebe açıktan açığa taraftar olanlar cezalandirildi. Abbâsî Halîfeleri ile Münasebetler Sultan Mahmûd başlangıçta Abbâsî D e v l e t i i!e i y i münasebetler için­ de bulunmuş, Sâmânîler tarafından halîfe olarak tanınmamış bulunan e l - K a dir Bıllah'ı halîfe tanımıştı. K a d i r Bilîâh S u k a n ' m b u davranışından memnun olmuş ve ona h i l ' a t ve hediyeler gönderdi. Y i n e Halîfe, İslam dinini y a y m a k ıçm Mahmûd'un putperest Ilintliler'e karşı yaptığı gazaları memnunlukla i z lemış ve Mahmûd'a b u gayretinden dolayı ünvanlar vermişti. Sultan buna karşılık şıî mançh Fatımî Halîfeleri'ne hiç yüz vermedi. Gazneli ülkesinde 1 atımı Halîfesi ile haberleşen gizli b i r teşkilât yakalanmış ve birçok kişi öldürülmüştü. Hattâ Sultan Mahmûd'a Fâtımî elçisi olarak gönderilen T a ­ hertî de idam edilmişti. B u olaydan sonra Abbasî Halîfesi, Mahmûd'a " N i zamu'd-Dîn" ve "Nâsırü'l-llakk" lakablarını verdi. Sultan Mahmûd'un Abbâsî Halîfesi ile arası, Karahanlılar'a ait Semerkand şehrinin fermanının kendisine verilmesini istediği zaman açddı Halife cevabında," B u n u y a p a m a m ve eğer b u işi benim fermanım olmadan y a p m a y a kalkışırsan, bütün dünyayı sana karşı ayaklandırırım." demişti. Sultan Mahmûd dâimâ desteklediği Abbâsî Halîfesi'nden böyle b i r cevab alınca kızmış ve K a d i r Billâh'ın elçisine " B i n f i l ile Bağdad'ı y o k etmek isteğinde olduğunu" söylemişti. A n c a k b i r müddet sonra Halife'den gelen uç h a r f i , b i r m e k t u b u n tefsir edilmesiyle Mahmûd b u davranışmdan dolay, mahcub oldu (1014). ö t e taraftan Halife'den gelen mektup merasimle açıldığı zaman, ,çınde yalnız dua ve "elif, lâm, m i m " harflerinin yazıl, olduğu gö­ rülmüştü. Herkes b u şekildeki b i r mektuba şaşırmış ve b u n u n ne manaya geldiğini anlayamamıştı. Neticede Ebû B e k r Kuhistanî adındaki b i r bilgin bunun K u r ' a n ' d a k i " E l e m t e r e K e y f e " sûresine işaret olduğunu ileri sürer. B u surede Habeşistan hâkimi Necaşî'nin Y e m e n vâlisi olan şahıs tarafmdan K a b e yı yıkmak için gönderilen ve önünde " M a h m û d " adın, taşıyan bir f i l bulunan ordunun başına gelen y o k olmaya işaret vardır. B u n d a n sonra Halîfe ile Sultan Mahmûd'un arasın, açacak b i r olay daha olmuştu. Mekke'ye 1024 yıhnda gönderilen Horasan hacılar.nm basında Hacç Emıri olarak, Nîşâbûr'un ileri gelen âilesi Mikâil oğulları'ndan Hasenek demlen Ebû A l i H a s a n b. M u h a m m e d b u l u n u y o r d u . Hasenek dönüşte çöl y o l u n u tehlikeli bulduğundan Fatımî bölgesi içinde olan Suriye ve F i l i s t i n y o l u n u takip etti. Mısır Fatımî halîfesi ez - Zâhir onu ve öteki hacıları h a ­ raretle karşılamış, onlara hediyeler ve hil'atler vermişti. Abbasî Halîfesi

GAZNELİLEK DEVLETİ TARİHİ

ERDOĞAN MERÇÎL

48

^

t

^

l

^

n

^

J

Z

^

HaLek'in

nellikle Sultan Mahmûd'un verem hastalığından öldüğünü k a b u l ederler. S u l ­ tan Mahmûd dinlenip tedavî olacağı yerde, hareketli hayatına devam etmiş ve bu sebeble sıhhati güu geçtikçe kötüye gitmiştir. Mahmûd 1029/1030 kışını Belh'de geçirdi, fakat b u şehrin havası ona hiç i y i gelmedi. O b u nedenle Gazne'ye döndü ise de (tahminen 22 N i s a n 1030), i k l i m değişikliği de i y i bir netice vermedi. Sultan Mahmûd 30 N i s a n 1030 tarihinde ellidokuz yaşında iken öldü.

olduğunu

^ s ü r e r e k idanunı istedi. Mahmûd b u i d d i a y a son ^ « b ^ bulmuştu. A n c a k elçilerin gidip gelmesinden sonra A b b a s i i n etmek için Fatımî Halîfesi'nin Hasenek'e verdıgı hediye ve b i l atler Z d a d a yoU ndı ve halkın önünde yakıldı (1025). B u olaya son derece cam ^ S a n S u k a n Mahmûd" ölünceye kadar Halîfe'ye karş, içinde gizli bir nefret

O Türk - islâm dünyasının müstesna devlet adamlarından b i r i i d i . Mahmûd öldüğü zaman Gazneli D e v l e t i ; batıda Azerbaycan hududlarmdan doğuda Hindistan'ın Yukarı Ganj vadisine, O r t a - A s y a ' d a Hârezm'den H i n d O k y a n u s ' u sahillerine kadar uzanan çok geniş b i r sahayı kapsıyordu. O H i n d i s t a n ' a yaptığı gazalar sebebiyle " g a z î " lakabıyla ve "putperest H i n d u lar'ın çekici" olarak şöhret kazanmıştı. Sultan Mahmûd; Allâh'dan k o r k a n , zekî, uzak görüşlü, ihtiyatlı ve âdil b i r hükümdardı. N i t e k i m b u özellik­ leriyle ilgili birçok hikayeler t a r i h k i t a b l a r m a geçmişti. Nizânıü'l-Mülk'ün Siyâset - İVamesi'ndeki bir hikâyede geçtiği üzere, o oğlunu dahi yargılamak­ t a n çekinmemişti. B u hikâyeye göre; " B i r tüccar, Sultan Mahmûd'un zulme uğrayanlara adalet dağıttığı yere geldi, Sultan'ın oğlu Mcs'ûd'dan şikâyet etti ve yakındı. E y efendimiz, tüccar b i r adamım. B i r müddettir burada kaldım. K e n d i şehrime dönmek istediğim halde dönemiyorum. Çünkü senin oğlun Mes'ûd benden altmışbin dinarlık eşya ve kumaş satın almıştır. B u eşyanm parasını bana vermiyor. Emîr Mes'ûd'u benimle birlikte Kadı'ya göndermeni isterim, dedi.

b lmistÎ" . S e l k i de nefretin tesiriyle ^b i r müddet sonra Hasanek ı beslemiştir Su u ll tt aa n n bbe ^ a

r

a

s

ı

m

T a C k açacak S i t e y d i . Bütün b u olaylara rağmen Sünnîliğin t a m bastırmak, seferlerinden sonra elde edilen ganimetten B a g d a d a hediyeler g ö z e y e ve fetih-nâmelerinde kendisini b u inancın hır savaşçısı olarak göstermeye d i k k a t etmişti. Sultan Mahmûd ve Hacc I r a k ve Horasan'dan hacca gitmek istemeyenler zaman zaman A r a p ı ı V P K a r m a t f l e r ' i n y o l kesmeleri sebebiyle hac görevim yerine çapulcuların ve ^ nden v

T

Z

J

^

I

r

^

n

M

H

^

o

r

a

s

a

û

g e l e m e r i

başvurdular v e ona

L ' m en büyük hükümdarısın cihad hususundaki gayret ve faa iyetın he " S & Z S L

i s i n i n başkadısı Ebû M u h a m -

Nâs.hî'vi Haec Emîri t a y i n etti. S u l t a n , başkadıya sadaka olanların TİZ' ArTplaİa dağıtmak üzere otuzbin dinar v e r d i . Ayrıca Horasan'dan t^t ^ t L l y Z t i n hazırlanmaları için tellâl dolaştırdı. H a c c a gitmek tteyenl rden büyük b i r kalabalık toplanarak y o l a çatılar Horasanlı hacıla F ^ / d bölgesine "ulaştddan zaman, A r a p l a r tarafından Frnîri Ebû M u h a m m e d onlara beşbin dinar para v e r d i ise de buna razı o l mTd l a - I hacıları t u t u k l a m a y a karar verdiler. A n c a k b u sırada SemerkantT b i r «enein ok atarak reislerini öldürmesi üzerine A r a p ar dağıldılar. B u s J e t l e " w u l a n H o r a s a n hacıları hacca gidip, sağ salim ülkelerine dönmeye muvaffak oldular. Sultan Mabmûd'un ölümü ve Şahsiyeti Sultan Mahmûd hayatının büyük b i r kısmın, savaş

meydanlannda

g i r m i ş , özellikle H i n d i s t a n ' a yapttğı seferler onu çok yormuş ve hastalan­ ma 2

ebeb olmuştu. O d o k t o r l a r m bütün tavsiyelerine rağmen b i r t u r l u

* a l i : etmiyor, b i r hükümdarın yapması gerekli bütün ™^J™

49

£

t i r i y o r d u . O n u n hastalığı hakkında çeşitli rivayetler vardır. Tarihçiler ge

Sultan Mahmûd, b u sözden dolayı kızdı ve üzüldü; b u n u n üzerine oğ­ l u Mes'ûd'a sert b i r haber gönderdi ve "Tüccarın hakkım derhal ulaştırma­ nı isterim; eğer b i r sebep göstereceksen, çabuk k a l k , kendisiyle birlikte K a ­ rar Meclisi'ndc hazır ol, şeriatm gerektirdiğini yerine getirsinler" diye emret­ t i . Tüccar, Kadı Sarayı'na g i t t i . Elçi Mes'ûd'un y a n m a gelerek babasının mesajım v e r d i . Mes'ûd âciz kaldı, hazinedarına, " B a k bakalım hazinede n a k i d ne k a ­ dar altın toplanmıştır" dedi. Hazinedar gitti ve geri geldiği zaman, " Y i r m i b i n dinardan fazla p a r a m y o k " dedi. Mes'ûd," O parayı alınız, tüccara gü­ ttürünüz, geri k a l a n kırkbin dinar için üç gün süre isteyiniz k i , ödeyeyim" dedi. Y i n e Mes'ûd elçiye "Sultan'ın katına arzet k i , y i r m i b i n dinarı n a k i d olarak b u saat ödedim, geri k a l a n kırkbin dinar için üç güne kadar tüccardan aman diledim . . . S u l t a n ne emreder diye ayakta b e k l i y o r u m " dedi. Elçi gidip geldi ve " S u l t a n , Yargı Meclisi'nde hazır ol veya geri k a l a n kırkbin dinarın tamamını tüccara teslim et. Şunu gerçekten b i l k i , b u parayı t a m a ­ mıyla tüccara ödemediğin v e ben onun ağzından 'Mes'ûd hakkımı bana ödedi' sözünü işitmediğim sürece, benim yüzümü b i r daha göremezsin, d i ­ yor' dedi. B u durumda Mes'ûd'un söz söylemeye gücü kalmadı; o her tarafa adam gönderdi ve herkesten borç istedi, i k i n d i namazı v a k t i olduğu zaman,

50

ERDOĞAN MERÇÎL

altmışbin dinarı tüccara ulaştırmıştı. Mes'ûd ve tüccar teşekkür etmek için Sultan'ın katına çıktılar. A n c a k o zaman S u l t a n Mahmûd, Mes'ûd'dan râzı oldu. B u haber dünyanın her tarafına yayılınca, tüccarlar Hıtay'dan, Çin'den ve Mısır'dan Gazne'ye doğru yola koyuldular ve bütün dünyada ne kadar zarif şeyler varsa b u şehre getirmeye başladılar". Sultan Mahmûd'un acele k a r a r vermediği ve ihtiyatlı davrandığı h u ­ susundaki b i r hikaye ise M u h a m m e d A v f i ' n i n Cevâmiü'l-Hikâyet adlı k i t a ­ bında geçmektedir. B u hikayeye göre; "Herât şehrinde o ülkenin meşhurların­ dan b i r bilgin ve onun güzel b i r sarayı vardı. S u l t a n Mahmûd'un Herât'a y a p ­ tığı gezilerden b i r i sırasında, A b d u r r a h m a n Hâk o yaşlı b i l g i n i n sarayında konakladı. A b d u r r a h m a n , Sultan'ın yakın adamlarından i d i . O b i r gün eğlence meclisinde Sultau'a şunları söyledi, ' B e n i m konakladığım saray b i r ihtiyarın mülküdür. B u şahıs halk nazarında kendisini bir bilgin olarak tanıtmıştır. Orada b i r halvet-hâne (yalnız başına oturulup ibâdetle v a k i t geçirilen yer) var, i h t i y a r gece oraya gitmekte ve sabaha kadar dışarı çıkmamaktadır. O n u n orada ne yaptığını sordum. Bütün gece namaz kıldığını söylediler. B i r gece ansızın o halvet-hâneye g i t t i m . O n u b i r şarab testisini ve p u t u halvet - h a ­ nenin önüne koymuş ve p u t u n önüne diz çökmüş ona hizmet ederken gördüm. O p u t u ve şarab testisini aldım ve karar vermesi için Sultan'ın önüne getir­ d i m ' dedi. S u l t a n Mahmûd o anda b u sözlerden acı d u y d u , sonra ' O ihtiyarı h a ­ zır b u l u n d u r u n , b u işte inceden inceye araştırma husûsunu yerine getirelim. A n c a k önce sen elini başıma k o y , bütün olanları doğru söylediğine benim ca­ nım ve başım üzerine y e m i n et. Ondan sonra o husûsta gerekli olanı yerine getirelim' dedi. A b d u r r a h m a n Hâk b u sırada söyledikleri için utanç d u y d u ve 'Se­ n i n can ve başın üzerine y a l a n söyledim' dedi. S u l t a n Mahmûd ' E y civanmerd Sen niçin b u zavallı hakkında böyle d a v r a n d m ' dedi. A b d u r r a h m a n ' o n u n güzel bir sarayı vardı, ben orada konakladım. Eğer b u sözleri söylersem, padişahın dîn husûsunda h a m i y y e t i vardır. D e r h a l onun öldürülmesini b u y u r u r ve o sarayı bana bağışlar' dedi. S u l t a n sabretme k u v v e t i verdiği ve aceleden meydana gelecek dertlerden koruduğu için Allâh'a şükürler e t t i , ayrıca b i r daha da Abdurrahmân Hâk'a itibar etmedi. INizânıü'l-Mülk'ün Siyaset-nâme ainc göre; S u l t a n Mahmûd güzel yüzlü ve yakışıklı değildi. Çekik yüzlü, k u r u (cildli), u z u n b o y l u , kalkık b u r u n l u ve köse i d i . Dâimâ toprak yemesi sebebiyle kırmızı yüzlü i d i . . . . O b i r gün sabah erken has odasında namaz seccadesinde oturmuş, namaz kılmış, önüne ayna ve tarak koymuş, ayetler okuyor ve d u a ediyordu k i , v e z i r i A h m e d b. H a s a n odanın kapısından içeri g i r d i . . . . (Sultan) aynayı yüzüne t u t t u , kendi yüzünü gördü, gülümsedi. A h m e d b . H a s a n ' a , " b u zaman (da) gönlümden ve hatırımdan ne geçtiğini b i l i y o r m u s u n ? " dedi. ,

V e z i r - " E f e n d i m i z daha i y i b i l i r " dedi.

GAZNEl.lr.EK

D K V I . E T f TAHİIIİ

51

Sultan - "Yüzümün güzel olmamasından (dolay,) halkın beni sevmeme¬ sinden k o r k u y o r u m . H a l k , padişah âdetince, güzel yüzü sever" dedi. V e z i r - " E y efendimiz, h a l k m seni sevmesi •Sullan - " N e y a p a y ı m ? " diye sordu.

içi,, b i r iş y a p . . . "

dedi

Vezir - " A l t o n u düşman b i l k i , cümle âlem seni dost e d i n s i n " dedi. Malım u d m , b u söz hoşuna gitti, " B u sözün altında b i r fayda v a r d . r " dedi. Sonra Mahmûd o zaman ata ve ihsan elini açtı. Neticede bütün dünya onu sevdi ve onun övücüsü oldu. Tarihçi İbnü'l-Esîr'e göre, Sultan Mahmûd orta b o y l u , yakışıklı b i r insandı. Güzel b,r sıması vardı, küçük gözlü, kızd s a h d . . Halkına çok i y i V

y

^ " " ' l . ' " ; T f \ ™ ™ ^ « « - « l i . T c u k i d edilecek j ne karşı harekete g e m ve r L ' v l * T lerinden elli k a d a r l dürtm^t/ H ^ Türkmenler Gazneli ordusunda^ ' - T • gelmişlerdi. oğulları babalarının - e r e k etrafa akınla a 1 1 ^ ^"Î^" e

ü

d

^ a S ^ .

,

U

7^

r

W

T

n

l

e

r

u

' ^

İ

S u l

r

d

W

e

d

H

n

n

m

a

r

t

H

H

Ü

~ *

*»*

« R

*y

TÜrWa B

»«eki

İ d a r e s i

» * ^

reİSİerüu D

^

* ^ -

« e sirayet etmiş ^ m a l a r başlamıştı ^ " 1033). Sultan Mes'ûd l

e

r

e

^ , ^ »™°

larındau Ebû Nasr M ^ n hû IdV ^ ^ yerinde b i r görüşle buİZE T *™***' k i vekiline mektup! "y ^ ^ S ' ? ^ - e r i n d e n derhal Z L Z t j f î t ^ " » " Î " sorulduğunda, «Türkmenler bu tedbirden ' t ^ edecekler. K o y u n l a r şimdi s a t ı l s a e W \ A

h

e

b

V C

A^Y^^T^ incimi Î ?• T " ^ engelledi. F a k a t b u Î k e £ki £ Y ^ l

V

^

ş

T

e

A

ö

akınları ve önce Gazneli ordusunda ı T ö t e taraf n R T ı T ler'in i^ ^ [ S a S l 1^ b « olay

d

^

v e z

Ç

k

* » y a m Sultan ' 'an ^

-

^

xı sıu n . ı.ı.ı.ı,,,. 1035 tarihinde öldü. H a r e z m m merkezi Gürgene de çıkan kariş.kl U a r Alûmtaş m adamlar, tarafından önlendi. Nihayet H a r u n .m " H a n d a n L-

SOOJM

" '

E

"*'"

'

' ~ r-:* -—"— n+z : — T . * ^ * a - . i ; ; a z^.-.ir i a i a ı a . i n , cuietl. rım de ümidiiziiğe düşürdü ve G a z n e l i l e r i n yenilgisine sebep oldu. A h m e d b. A l i -Vıştogiıfüı ordusu dağıldı, kendisi yakınlarından bir grup ile Nişar

62

ERDOĞAN MERÇİL

b u r ' a gitti. Böylece 1034 yılı içinde Gazneliler'in Kirmân'daki hâkimiyetleri sona erdi ve burası tekrar Büveyhîler'in eline geçti. Sultan Mes'ud'un Türkmenlere Karşı Harekete Geçmesi S u l t a n Mes'ûd Hârezm meselesinin, Horasan ve R e y civarındaki Türk­ men isyanlarının merkezden çözümlenemeyeceğini anlayınca harekete geç­ meye karar v e r d i . N i t e k i m o 13 Eylül 1034 tarihinde Gazne den ayrdarak Büst şehrine geldi. Ayrıca Horasan Divanı reisi Surî de yazdığı mektuhda Türkmenler'in yaptıklarım b i l d i r i y o r ve Sultan'ın acele H o r a s a n a gelmesini i s t i y o r d u . Sultan daha sonra H e r a t ' a oradan da Serahs şehrine y u r u d u . A n c a k o Türkmenler'in hareketi karşısında ne yapdacağı husûsunda hır karar veremedi ve birkaç gün Serahs'da k a l a r a k o l a y l a r m gelişmesini beklemeyi tercih e t t i . Türkmenler de Tırmiz h u d u d u n d a k i K u b a d i y a n kasabasına gelerek yağmaya ve etrafı tahribe başlachlar. Tırmiz e m i r i Hâcib Beytegm b u n l a r m üzerine yürüdü. Türkmenler kaçarak A n d h u y kasabasına doğru çekildiler, Hâcib Beytegin Şuburgan kasabası civarında onlara yetişti ve orada i k i taraf arasında savaş başladı. B o z u l a n Türkmenleri takıp eden B e y ­ tegin atüan b i r ok ile yaralandı ve aldığı b u y a r a ölümüne sebep oldu. (Aralık 1034). Beytegin'in ölümünden sonra faaliyetlerini daha da artıran ve Serahs civarma sarkmış olan Türkmenler Gazneli ordusunun önünden çekilerek M e r v tarafına gittiler. B u n u haber alan Gazneli k u m a n d a n Nuştegın Hadım kendi gulâm ve askerleri ile M e r v şehrinden onların üzerine y u r u d u . İki t a r a f arasındaki savaşta bozguna uğrayan ve çöllere kaçan Türkmenler olmuştu. Sultan'm Dihistân ve Taberistân Seferi Sultan Mes'ûd b u olaylardan sonra V e z i r i ile b i r görüşme yaptı ve M e r v tarafma giderek kışı orada geçirmeye k a r a r v e r d i . B u k a r a r üzerine hazır¬ lıklara başlandı ise de üçüncü b i r toplantıda Mes'ûd f i k r i n i değiştirdiğini b i l d i r d i . O n a göre; Türkmenler hakkında alman tedbirler yeterlidir ve Nışabur tarafına gitmeye k a r a r vermiştir. B u suretle Batı tarafmda bozulmuş işlerin düzeltilmesi sağlanacak ve Cürcanhlar i k i yıllık ödemedikleri vergiyi göndereceklerdir. V e z i r ve devlet ilerigelenleri b u f i k r i beğenmemekle bera­ ber k a b u l etmek zorunda kaldılar. F a k a t toplantıdan sonra kendi aralarında yaptıkları konuşmalarda b u f i k r i n hatalı olduğunu belirttiler. S u l t a n Mes'ûd Serahs'dan hareketle Nişabur'a geldi ve burada da devlet ilerigelenleriyle b i r toplantı yaptı. V e z i r Horasan'ı b u karışıklık içinde bırakarak Dihistân'a gitmenin doğru olmayacağı görüşünde ısrar ediyordu. A n c a k S u l t a n da k a r a r m d a ısrarlı i d i , onun f i k r i devlet ilerigelenleri t a r a ­ fından çaresiz k a b u l edildi. N i t e k i m Sultan Mes'ûd 25 Ocak 1035 tarihinde Nişabur'dan ayrdarak Cürcan'a ulaştı. Buranın hâkimiyetini elmde t u t a n EbÛ Kâlicâr ve öteki Cürcan reisleri Sultan ve Gazneli ordusunun geldı-

GAZNELÎLER DEVLETİ TARİH t

63

ğini duyunca korkularından kaçmayı tercih ettiler. Sultan daha sonra Gür­ can'dan ayrılarak Esterâbâd ve Sarî şehirlerine uğradı ve oradan Âmül'e ilerledi. Amül reisleri ve halk temsilcileri Sultan'ın huzuruna gelerek itaat­ lerini bildirdiler. Sultan b u itaatten memnun kalarak Âmül'ün haracının bağışlandığını b i l d i r d i . Mes'ûd daha sonra Nâtıl şehrini şiddetli b i r savaştan sonra zabt etti. A n c a k o Nâtd'da gördüğü mukavemetin karşılığını talihsiz Amül halkından çıkarmak maksadıyla şehirden b i r m i l y o n dinarlık b i r h a ­ raç istedi. B u haracı ödemeyen Amül şehri Gazneli askerler tarafından yağ­ malandı. Sultan Âmül'e yaptığı b u seferden dolayı pişman olmuştu. Çünkü o b u seferden bir kâr sağlamamış, ayrıca bölge halkı da bundan zarar görmüştü. Cazneliler'in Nesâ Yenilgisi Sultan Cürcan'a ulaştığı zaman (19 Mayıs 1035), Horasan Divanı reisi Surî'den haberciler gelmişti. B u haberciler Sclçuklular'm Surî'ye göndermiş oldukları mektubları getirdiler. Selçuklular b u mektuhda Horasan'a gelme­ lerinin sebeblerini belirterek bundan sonra Gazneli D e v l e t i ' n i n halkı olacak­ larını, içlerinden b i r i n i sarayda bulunduracaklarını, geri kalanların hüküm­ darın her emrettiği işi y a p m a y a hazır olduklarını bildirerek b u hizmetlerine karşılık Nesâ ve Ferâve şehirlerinin kendilerine verilmesini istiyorlardı. Sultan Mes'ûd bu mektuba çok kızdı ve Türkmenleri Horasan'dan çıkar­ m a k için hazırlıklara başladı. B u arada Mes'ûd Cürcan'dan ayrdarak N i ­ şabur'a gelmiş (2 H a z i r a n 1035) ve Türkmenler üzerine gönderilecek Gazneli ordusuna k o l l e k t i f b i r sistem içinde on k u m a n d a n ve onların başına da Hâcib Beytoğdı t a y i n edilmişti. Böyle b i r kumandanlık sisteminin oluşmasına, tecrübeli ve tecrübesiz kumandanların b i r araya gelmesine Hâcib Beytoğdı itiraz etti ise de, b u i t i r a z Sultan tarafından k a b u l edilmedi. N i h a y e t onbeşL i n atlı ve i k i b i n de saray gulâmından oluşan ve fillerin de yer aldığı Gazneli ordusu Nesâ tarafına hareket etti. B u sefer sırasında Gazneli ordusunun düzeni; Selçuklular'ın pusu k u ­ rarak boş bıraktıkları çadırlar ve h a y v a n l a r a , ganimet elde etmek için, sal­ dırmaları sonucu bozuldu. B u n u i k i n c i b i r hata izledi. Tecrübesiz k u m a n d a n ­ lar Hâcib Beytoğdı'ya haber vermeden, arkalarındaki suya ulaşmak için, emirlerindeki askerleri geriye çektiler. Gazneli ordusunun savaş düzeninin bozulduğunu gören Selçuklular pusudan çıkarak hücum ettiler. B u hücum Gazneli ordusunun kesin yenilgisine ve bütün ağırlıklarını kaybetmesine sebep oldu. Hâcib Beytoğdı ise canını zor kurtardı. Böylece Selçuklular b u Gazneli ordusunu Nesâ yöresinde ağır b i r yenilgiye uğrattılar (29 H a z i r a n 1035). B u sırada Nişabur'da bulunan Sultan Mes'ûd'a önce galibiyet müjdesi gel­ miş, o da şenlikler yapdmasını emretmişti. A n c a k ardından gelen mağlubiyet haberi Sultan'ın neşesini kaçırdı. B u yenilgiden sonra Sultan devlet büyük­ leri ile b i r toplantı yaptı. Toplantı sırasında herkes yenügi için b i r sebep

64

ERDOĞAN

MERÇİL

ararken, Ebû N a s r Mişkan en acı t e n k i d i yaptı. O Sultan'a eğlenceden el çekmesini, ordunun sevgisini kazanmasım, devlet büyüklerinin düşünce ve görüşlerine önem vermesini söyledi. Sultan da onun söylediklerine h a k verdi. D a h a sonra Selçuklular ile yapılan görüşmeler neticesi, Gazneliler D e v l e t i M u s a Y a b g u ' y a Ferâve'yi, Çağrı Bey'e Dihistan'ı ve Tuğrul Bey'e de Nesâ'yı v e r i y o r d u . Selçuklular b u üç vilâyetle yetinecekler ve üç reisten b i r i G a z neli Sultanı'nın huzurunda rehine olarak bulunacaktı. Gazneliler'in b u mağlubiyet haberi üzerine Karahanlılar'dau A l i - T e gin - oğulları harekete geçerek Çağaniyan ve Tırmiz'e doğru ilerlediler. Gazneliler'in b u harekete karşı asker toplamaları ve tedbir almaları, K a r a h a n lılar'ın geriye dönmelerine sebep oldu. Ayrıca, A r s l a n Hân dışında, öteki Karahanlı hanedan mensupları da Selçuklular'm zaferine çok memnun olmuşlar ve onları isyana teşvik eden mektublar göndermeye başlamışlardı. Öte taraftan Selçuklular'm y a m n d a n Nişabur'a dönen G a z n c l i elçisinin kanaati onlara güvenilemeyeceği şeklindedir. B u elçinin işittiğine göre " O n ­ lar kendi aralarında Gazneliler D e v l e t i n i küçümsüyorlardı." Sultan Mes'ud b u bilgiler üzerine, Selçuklular'm hemen harekete geçeceğini t a h m i n etme­ mekle beraber, bazı tedbirler almayı faydalı gördü. A n c a k o h a y v a n l a r a ot bulmanın güçlüğü sebebiyle Nişabur'da kalmanın mümkün olmadığını belirtti. Mes'ûd 25 Eylül 1035 tarihinde Nişabur'dan ayrıldı ve Herat y o l u y ­ la B c l h ' e gitti. Sultan B e l h şehrinde iken A l i Tegin - oğulları'nın başında bulunan Y u s u f ' d a n b i r elçi heyeti geldi. Y u s u f ' u n elçileri olaylar sebebiyle özür dile­ diler. Sultan V e z i r i n de teşvikiyle onların özürlerini k a b u l etmiş ve böylece i k i hanedan arasında b i r barış yapılmıştı. Sultan Mes'ûd'un Türkmenler'e Karşı Tedbirler Alması Sultan Mes'ud Belh'de iken yaptığı işlerden birisi de başta V e z i r olmak üzere Gazneli devlet büyüklerine hü'atler ve hediyeler dağıtması olmuştu. O n u n b u hilatleri dağıtmaktaki gayesinin devlet büyüklerini kendisine bağlamak ve daha i y i iş görmelerini sağlamak olduğu anlaşılıyor. B u işler görüldüğü sırada Horasan bölgesi, Büst, Serahs ve Cüzcanan şehirlerinden gelen m e k t u b l a r d a ; Selçuklular'm tekrar faaliyete geçtikleri, her yerde halkı incittikleri ve birçok kötülükler yaptıkları, eğer b u husûsda yeterli tedbirler alınmadığı takdirde Horasan'ın harab olacağı b i l d i r i l i y o r d u . Sultan Mes'ud bu haber üzerine V e z i r ve öteki devlet büyükleriyle b u k o n u y u görüştü. Neticede Büyük H a c i b Sübaşı'nın onbin atlı ve beşbin piyadeyle H o r a s a n ' a gitmesi ve b u bölgenin acele temizlenmesi kararlaştırıldı. S u l t a n Mes'ûd b u o r d u y u Türkmenler üzerine gönderdikten sonra B e l h ' d e n ayrılarak baş­ kent Gazne'ye döndü (20 Mayıs 1036). O oğlu Şehzâde Mecdûd'u H i n d i s t a n Emîri t a y i n ederek L a h o r ' a göndermişti.

GAZNELİLER

DEVLETİ

TARİHİ

05

Alâüddevlc Muhaınmed Kakuyî'nin İsyanları ve Batı'daki Olaylar Isfahan hâkimi Alâüddevle M u h a m m e d , Sultan Mes'ûd'a tâbi o l m a k t a n vazgeçerek bağımsızlığını elde etmek istemişti (1034). F a k a t müttefiki F e r ­ hat b. M c r d a v i c ' i n ölümüyle, Alâüddevle'nin bağımsızlık ümidi k a y b o l d u . B u durumda o Huzistân'a kaçtı. O n u n b u yokluğu sırasında İsfahan'daki hazineleri Gazneli k u v v e t l e r i tarafından yağmalandı. Gazneliler'in eline geçenler arasında Alâüddevle'nin koruyucusu olduğu meşhur bilgin I b n Sina'nın kütüphanesi de vardı. B u kütüphane daha sonra Gazne'ye n a k l e d i l ­ d i . B i r süre için hareketsiz k a l a n Alâüddevle 1036 yılında geri döndü ise de tekrar başarısızlığa uğrayarak kaçmak zorunda kaldı. O b u mücadele sıra­ sında ordusunu Türkmen yardımcı kuvvetleriyle t a k v i y e ediyordu. Neticede Alâüddevle ile Gazneliler arasında barış yapıldı. Gazneliler'in bu barışı k a b u l etmeleri, gittikçe artan Türkmen baskısı sebebiyle Cibâl bölgesini böyle b i r savaş d u r u m u içinde bırakmak istememelerinden kaynaklanıyordu. N i h a y e t Alâüddevle İsfahan'ı d a i k t a suretiyle Sultan Mes'ûd'dan almaya muvaffak olmuştu (1036 ydı sonu). Selçuklular'm başardarından cesaretlenen I r a k ' d a k i Türkmenler de harekete geçerek R e y şehrine yürüdüler. Onlar yolları üzerinde bulunan Dâmegan ve Sinınan gibi şehirleri yağmaladılar. Gazneli k u m a n d a n Taş Fcrraş fillerin de yer aldığı üçbin kişilik ordusuyla Türkmenler'e karşı hare­ kete geçti, i k i taraf arasında R e y civarındaki savaşı Türkmenler kazandılar. Türkmenler Taş Ferraş'ı esir ettiler ve daha önce kendilerinden öldürülen­ lerin intikamım almak maksadıyla onu parçaladılar. B u başarıdan sonra Türkmenler R e y şehri önünde güründüler. B u r a d a k i Gazneli görevli Ebû Sehl H a m d u y yardım almak ümidi kalmayınca şehri kaderiyle baş başa bırakarak Horasan'a çekildi. Onun gidişiyle Gazneliler'in batıdaki hâkimiyet­ leri de kesin olarak sona eriyordu (Şubat 1038). Alâüddevle M u h a m m e d , Ebû Sehl'in ayrümasından hemen sonra, emrindeki bazı Türkmen yardımcı kuvvetleriyle, R e y şehrini işgâl etti. Selçuklular'm Harekete Geçmesi ve Alman Tedbirler Öte taraftan Sultan Mes'ûd K u r b a n Bayramım (4 E k i m 1036), Gazne'de kutlamış ve ertesi günü t a k i p edilecek hareket hakkında devlet büyükleriyle b i r toplantı yapmıştı. B u toplantıda; S u l t a n ' m beraberinde V e z i r olduğu halde önce Büst tarafına gitmesi, tehlikeli b i r d u r u m meydana çıktığı takdirde H e r a t ' a yönelinmesi, yoksa oraya V c z i r ' i n gönderilmesi kararlaştırıldı. Ayrıca Şehzâde M e v d u d ve Başkumandan A l i Dâyc de k u v v e t l i b i r orduyla Belh'e gidecek ve orada kalacaktı. B u suretle Horasan Gazneli büyükleri ve askerleriyle dolu olacak ve b i r olay ânında hemen müdahale edilecekti. N i t e k i m b u kararlar t a t b i k edildi ve Sultan Mes'ûd 7 E k i m 1036'da Büst'e gitmek üzere Gazne'den ayrıldı. F. 5

66

ERDOĞAN

MERÇÎL

O Büst'e çok yakın b i r yerde konakladığı sırada Selçuklu B e y l e r i ' n i n gönderdiği i k i elçi Gazneli ordugâhına geldiler. Selçuklular, daha önce k e n d i ­ lerine verilen yerlerin idareleri altındaki insanlara yetmediğini ileri sürerek Merv, Seraba ve Bâverd gibi şehirlerin de b u bölgelere ilave edilmesini isti­ yorlardı. B u n a karşılık onlar S u l t a n ' m askerleri olmayı ve her güç işde hazır bulunmayı teklif ediyorlardı. Sultan Selçuklular'ın b u isteklerine çok kız­ mıştı ve derhal savaş ilanına taraftardı. A n c a k V e z i r Selçuklular'ın henüz sükûnet içinde olduğunu, onlara tatlı - sert b i r cevap verilmesini ve gelişecek olaylar sonucu barış veya savaşa karar verilmesini t e k l i f etti. Sultan Vezir'ın b u sözleriyle sakirdeşti ve onun plamnı u y g u n gördü. Selçuklu elçileriyle i k i - üç gün süren görüşmeler sonunda onlara güven veren, fakat oyalayıcı sözler söylendi. B i r müddet sonra Horasan'dan Sultan Mes'ûd'a gelen mektublarda (13 Ocak 1037), Türkmenler'in muhtelif yerlere dağılarak akınlar yaptıkları b i l d i r i l i y o r d u . B u haber S u l t a n Mes'ûd'u çok üzdü, derhal Vezîr'i çağırarak Herât'a gitmesini, Hâcib Sübaşı ve Horasan ordusuyla birleşmesini ve h a ­ zırlıklar tamamlandıktan sonra Türkmenler'in Horasan'dan çıkardmasını emretti. V e z i r emrindeki b i n atlıyla H e r a t ' a doğru yola çıktı. B i r müddet sonra Vezir'den gelen b i r mektubda (19 N i s a n 1037), Horasan'ı Türkmenler'den temizlemek için S u l t a n ' m yazı H e r a t ' d a geçirmesi t e k l i f ediliyordu. Sultan bu f i k r i k a b u l etmemiş " M e r v ve öteki şehirler askerlerimiz ile do­ l u d u r . B u bakımdan H e r a t ' d a bulunmamıza hiç lüzum y o k t u r . " diyerek Büst'den Gazne'ye dönmüştü (28 Mayıs 1037). D a h a sonra V e z i r Gazneli ordusunun hazırlıklarım t a m a m l a y a r a k ciddî tedbirler aldı, H a c i b Subaşı da Merv'e giderek her tarafa b i r şahne gönderdi. B u alman tedbirler neticesi Selçuklular Nesa ve Ferave tarafına çekildiler. Sultan Mes'ûd b u haberden memnun kalarak son d u r u m u görüşmek üzere V e z i r ' i Gazne'ye çağırdı. ö t e taraftan Karahanlılar'dan Buğra H a n M u h a m m e d Gaznelüer aley­ hine Selçukluları teşvike devam ediyor ve istedikleri kadar asker göndere­ ceklerini b i l d i r i y o r d u . Selçuklular'a giden b i r Karahanlı casusunun y a k a l a n ­ masından sonra Sultan Mes'ud ileri gelen devlet adamları ile görüştü ve Karahaulılar'a elçi göndermeye karar v e r d i . Ebû Sadık isimli b i r şahsın başkauhğmdaki elçi heyeti 22 Ağustos 1037 tarihinde Gazne'den ayrıldı. B u elçi heyeti Karahanlı hüiümdarları A r s l a n H a n Süleyman b. Y u s u f ve kardeşi Buğra H a n M u h a m m e d ile birbuçuk y d kadar süren görüşmelerden sonra görevini başarıyla tamamlamış ve Karahanlılar ile S u l t a n Mes'ud arasındaki dostluğu sağlamıştı. Sultan M e s ' u d ' u n H a n s i Kalesine Seferi Sultan Mes'ud K a r a h a n l d a r ' a elçi gönderdikten sonra H i n d i s t a n ' a b i r sefer y a p m a k istediğini açıkladı. V e z i r ve öteki devlet ileri gelenleri Horasan ve Irak-ı A c e m ' i n karışıklık içinde bulunduğu b i r sırada H i n d i s t a n ' a sefer

GAZNELİLER DEVLETÎ

TARİHİ

67

yapmasının doğru olmayacağını belirttiler. Ancak Sultan bu fikirleri ve tavsiyeleri dinlemeyerek H i n d i s t a n ' a gitmekte kararlı olduğunu gösterdi. Ayrıca b u sırada Şehzâde Mevdûd. Başkumandan A l i Dâye ve V e z i r idare­ sinde bir Gazneli ordusu da Selçuklular'ın çıkaracağı '>ir olaya hemen ınüdahele edebilmek için Belli şehrine doğru hareket e t t i . B u n d a n sonra hazırlıkla­ rını t a m a m l a y a n Mes'ud da Kâbil y o l u y l a H i n d i s t a n ' d a k i H a n s i Kalesi'ne gitmek üzere Gazne'den ayrıldı (0 E k i m 1037). Gazneli ordusu Hansi'ye ulaştı ve Çavhanlar'ın elinde bulunan b u müstahkem kalenin eteğinde ordu­ gâh k u r d u . Burası şimdiye kadar zabtedilememiş olması nedeniyle " B â k i r e " kalesi adını taşıyordu. Gazneli ordusu bu k a l e y i kuşattıktan sonra savaşa başladı, fakat kaledekiler şiddetle mukavemet ediyorlardı. Sultan kendi hassa kuvvetlerine bahşiş vererek daha gayretli savaşmalarını sağladı. N i t e ­ k i m bunun faydası görüldü. Gazneli ordusu tarafından beş tünel kazılması sonucu kule duvarı yıkıldı. B u suretle içeri giren Gazneli ordusu H a n s i K a lesi'm" zabtetti (31 Aralık 1037). Sultan Mes'ud'un b u seferi sırasında Gazneliler tarafından başka kale­ ler de zabt edilmiş ve itaat altına alınmıştır. Hansi'd en sonra Gazneli ordusu D e l h i ' n i n yirıniüç m i l kuzeyinde bulunan Sunipat kalesine yöneldi. Buranın h a k i m i Cay D i b a y kurtuluşu kaçmakta b u l d u . S u l t a n ' m emriyle kale yağ­ malandı ve içinde putların bulunduğu mabetler yıkıldı. Gazneliler ordusu daha sonra D e l h i ' n i n yüz m i l kadar doğusundaki R a m p u r olması muhte­ mel şehre doğru ilerledi. Buranın h a k i m i de Sultan'a itaat ettiğini bildiren haber ve hediyeler gönderdi. Sultan onun i t a a t i n i ve hediyeleri k a b u l ederek geriye döndü ve 11 Şubat 1038'de Gazne'ye ulaştı. Gazneliler'in Tulhâb Bozgunu Sultan Mes'ud'un H i n d i s t a n gazasında kazandığı başarının sevinci, Horasan'dan gelen haberler nedeniyle çok kısa sürmüştü. S u l t a n ' m yokluğu sırasında Türkmenler T a l e k a n ve Faryab'ı yağma etmişlerdi. Zarara uğrayan başka yerler de vardı. Belh'de bulunan Gazne ordusunun kış mevsiminde Türkmenler'e karşı harekete geçmesi mümkün olmamıştı. Sultan b u haberi duyunca H i n d i s t a n ' a yaptığı sefer dolayısıyla pişmanlık d u y d u , ö t e taraftan Şehzade Mevdûd ve Başkumandan A l i Daye de Belh'deıı Gazne'ye dönmüş­ lerdi (24 M a r t 1038). Selçuklular ile savaşacak olan Gazneli k u m a n d a n Sübaşı b u sırada Nişab u r ' d a i d i . A n c a k b u k u m a n d a n Selçuklular ile kesin bir savaşa cesaret ede­ miyor, aynı zamanda işi ticarete dökerek askerlere sattığı buğdaydan kazan­ dığı paralarla kesesini dolduruyordu. Sultan Mes'ud b u d u r u m u öğrendiği zaman onu azarlayan ve i h t a r d a bulunan mektublar göndererek savaşa teşvik ediyordu. N i h a y e t bu baskılara dayanamayan Sübaşı Selçuklular ile b i r mey­ dan savaşı yapmak için Sultan'dan i z i n istedi. Sultan Mes'ud Selçuklular'ın d u r u m u hakkında bilgi aldıktan sonra H a c i b Sübaşı'ya b i r meydan savaşı

GAZNELÎLER DEVLETİ

TAUİIft

69

ERDOĞAN MERÇİL 68

harekete

geçti ve Selçuklular ,1>

°

k

a

d

a

r

d

e

v

a

m

e

rmı verdi. Böritegin onun b u kararını öğrendiği zaman, Vezir'e mektup yaza­ rak olaylardan habersiz olduğunu ve Mes'ud'un huzuruna gelmek istediğini bildirdi. Sultan ise Böritegin üzerine bizzat yürümekte kararlı i d i . Nihayet öteki devlet ileri gelenlerinin ve kumandanların tepkisi üzerine Mes'ud, Sipehsalar A l i Dâye'yi onbin kişilik b i r kuvvetle Böritegin üzerine i l u t t e l a n t a r a ­ fına gönderdi (26 E k i m 1038).

d e u şiddetli

Ş3h Melik H«.e*n> b o l g e . m . u y m e d d o . k o n a . y Selçukl.-!"'» N i ! " » ' " 1

,,

I s 8 a

Selçuklular Sübaşı idaresindeki G a z n e tan sonra Nişabur'u işgalettıle,, T u g n d B e y m uvey Sübaşı'nın mağlubiyetinden onıkı teslimini istemişti. H a l f a n d e n gelenle rı

* ^ ^ t ^ y ^ ^

^

^

oplantı sonucu b i r savaşa . i m Ymal l e r d i

î

b

r

a

h

girişmeden şehri Selçuklulara ^ f ^ n L l Be^'e bildirmişti. Böylece gelire girmiş ve a y m » m a n \ ^ T j ^ İ . m l a z z a m - Büyük s u l t a n " Sultan Mes'ud adına okunan hutbe S' kadar unvanıyla Tuğrul B e y adına f ^ . i ^ ^ J ^ ^ tahtına oturmuştu, sonra da Tuğrul B e y ^ ^ ^ ^ ^ L ^ ^ verdi. O şehir halkına son derece adıl davranacag n e harekete Sultan Mes'ud b u d u r u m u Lktublar gönderdi, geçtiğini bildiren ve onların ^ ^ ^ ^ilordunun ve özellikle L s ' u d daha sonra V e z i r ' d e n \ ^ * £ Z ^ ^ ^ ^ " ^ o l

d

a

n

o

n

g

ü

n

l e n l e r i

e

û

d

bayvanların ot ^ ^ S ^ L ^ ^ da hazırlıklarını tamamladıktan sonra 6 E k i m 1038'de Gazne'den ayrıldı. Böritegin Üzerine Sefer

İ

V*>-*

K a r a h a n h l a r ' d a n E b u İshak İbrahim , L ^ A U eline esir düşmüş, fakat buradan kaçmayı başara _ kardeşi Aynüddevle M u h a m m e d m y a n ı n a ^

^ m

u

h

t

c

m

e

len

ş ı y a n İ l a h ı m orada d e l i v e z i r i Ahnıed kendisine sığınacak y e n i b i r y e r b u m , . b . Abdüssamed'e b i r mektub yazmıştı. \ezır a ^ . İrerek Böritegin i l e dost olmak ^ ^ ^ ^ n - o ^ r ^ n eline Mes'ud'un verdiği cevabdan ^ ^ ^ J ^ b i r Türk k a b i düşerse Gazneliler'den b i r yardı m sonra etrafına lesı olan K u m e c i l e r ' i n arasında ^ ^ ^ ^ h a l k a zararlar üçlün kadar a t h t o p l a y a r a k ^ gelçuklular'a karşı vermeye başladı. S u l t a n ^ ^ ^ t meselesini çözümlemek k a r a yürütülen seferden vazgeçerek once Borıteg i i u v u l ı m l

tU

G

a

M

S u l t a a

a

b j l

T e g

i

n

7

d

a

h

a

Sultan Mes'ud da Cüzcân'dan hareket ederek Bellı'e geldi ve Başkuman­ dan A l i Dâye'yi de b u şehre çağırdı. Çünkü S u l t a n f i k r i n i değiştirmiş ve Böri Tegiıı üzerine kendisi sefere çıkmaya karar vermişti. N i t e k i m o b u maksadla hazırlıklara girişti ve kış mevsiminin başladığı b i r sırada Böri Tegin'in bulunduğu yönde yürüyüşe başladı. Gazneli askerlerin soğuk ve kardan b u seferde çektiği sıkıntı ve zorluk her türlü tasvirin üstünde i d i . B u n a rağmen Sultan inadından vazgeçmeyerek yürüyüşe devam ediyor ve iradesiyle her türlü zorluğu yeneceğini düşünüyordu. F a k a t b u sırada gelen başka b i r haber Sultan'ı daha ileri gitmekten ve bütün askerlerin ölümüne sebep olmaktan vazgeçirdi. B u habere göre, Çağrı B e y k u v v e t l i b i r orduyla Cüzcâıı üzerine yürümüştür ve Ceyhun kenarına ulaşarak muhtemelen b u nehir üzerindeki köprüyü yıkacaktır. Sultan Mes'ûd b u haberden son derece­ de telaşa düşerek izlemekte olduğu hareketi değiştirdi. Ayrıca Böri Tegin de bulunduğu yerden ayrılarak başka b i r tarafa gitmişti. Sultan onu y a k a l a m a k ­ tan ümidini kesti ve Ceyhun üzerindeki köprünün dc yıkılmasından korkarak acele geri döndü ve Tırmiz'e ulaştı (25 Ocak 1039). Sultan'ın geri döndüğünü işiten Böri Tegin fırsatı kaçırmanıı.ş, Gazneli ordusunun ağırlıklarının b i r kısmını ele geçirmişti. Mes'ûd ise Tırmiz'den ayrılarak B e l h şehrine geldi. B u sırada Çağrı B e y dc Faryâb ve Şuburgan'a giderek etrafı yağmalamıştı. B u arada on Türkmen atlısı Sultan'ın Belh'de konakladığı bahçenin yanına kadar gelerek dört l l i n d l i piyadeyi öldürmüşler ve Mes'ûd'a âit b i r f i l i de çalıp götürmüşlerdi. B u olay artık Gazneliler D e v l e t i ' n i n temellerinin çürü­ düğü ve Gazneli askerlerin ve devlet büyüklerinin görevlerinde sorumsuz ve tedbirsiz davrandıkları hakkında halkda mevcut olan görüşleri k u v v e t l e n ­ dirmişti. N i t e k i m h a l k " B u adamlar o kadar gaflet içindeler k i , düşmanları Sultan'ın f i l i n i bile götürebiliyorlar." diyerek hislerini belli ediyordu. Sultan Mes'ûd b u haber sebebiyle çok üzüldü, f i l bekçilerine ağır hakaretlerde b u luudu, onlardan f i l i n bedeli olarak yüzbiu dirhem alınmasını ve b u olayda ihmali görülen l l i n d l i f i l bekçilerinden birkaç tanesinin döğülmesini emretti.

n t

U l y a - âbâd Savaşı B u olaylardan sonra Çağrı B e y ' i n hâcibi olan Altı adındaki b i r Türkmen emrindeki i k i b i n atlıyla B e l l i civarındaki i k i köyü yağmalamıştı. Sultan Mes'ûd'uu gönderdiği Gazneli kuvvetler karşısında Altı ve emrindekiler U l y a - âbâd'a çekildiler. B u durumdan haberdar olan Çağrı B e y cesaret­ lendi ve Şuburgan'dan U l y a - âbâd'a geldi. Sultan Mes'ûd otuz f i l i n de yer

70

ERDOĞAN MERÇİL

aldığı ordusunu hazırlayarak harekete geçti. İki t a r a f arasında 6 Nisan 1039 tarihinde şiddetli b i r savaş başladı. C a z n e l i ordusunda muhtelif sınıflara mensup askerlerden başka altıbin de saray gulâmı vardı. G r u p l a r hâlinde yapılan savaşta b i r sonuç alınamayacağım anlayan S u l t a n Mes'ûd'un b i n gulâm ile Çağrı B e y ' i n emrindeki Türkmenler üzerine hücum etmesi savaşıu gidişini değiştirdi. Türkmenler bozguna uğrayarak çöllere çekildiler. Gazneli askerler b u kaçanları t a k i p etmek istedilerse de, S u l t a n çölde t a k i b i n tehli­ k e l i olacağım söyleyerek onları engelledi. Ayrıca o Selçuklu esirlere i y i dav­ ranarak serbest bırakmıştı. Mes'ûd 14 N i s a n 1039'da B e l h şehrine döndü. Böritegin'den Elçi Gelmesi B u savaştan biraz sonra K a r a h a n h Böritegin'den S u l t a n Mes'ûd'un huzuruna b i r elçi geldi. Böritegin gönderdiği mektubda hatasını i t i r a f ediyor ve kusurunun bağışlanmasını r i c a ediyordu. B u sırada Çağaniyan bölgesinin hâkimi genç yaşta ölmüş ve yerine geçecek erkek çocuk bırakmamıştı. Böri­ tegin de Çağaniyan'daki K u m e c i l e r ' i n desteğini sağlamıştı. B u bakımdan Sultan adı geçen bölgenin idaresini Böritegin'e v e r d i . Sultan'ın maksadı Böritegin'i k e n d i tarafma çekip, Selçuklular'ın ittifakından ayırmaktı. O Türkmenler ile savaşırken, Mâverâünnehir yönünden emîn olmak i s t i y o r d u . B u suretle S u l t a n , Böritegin ile A l i Tegin - oğulları'nm arasındaki anlaşmaz­ lıktan yararlanarak birbirleriyle çarpıştıracak, onların C e y h u n ' u geçmelerine engel olacaktı. B u S u l t a n için uygun b i r p l a n olarak gözüktüyse de t a t b i ­ k a t t a o kadar başardı değildi. B i r az sonra Böritegin Çağaniyan'ı işgal e t t i . F a k a t b u işgâl şimdiye kadar Gazneliler'e taraftar ve Türkmenler'e karşı olan A l i Tegin - oğulları'nın S u l t a n ' d a n nefret etmelerine sebep oldu. Böritegin de, kendisine yaptığı bütün i y i niyet gösterilerine rağmen, S u l t a n ' a güvenem i y o r d u . O n u n fırsat bulur bulmaz, kendisini ezeceğini b i l i y o r , b u bakımdan sahte b i r dostluk gösteriyordu. B i r süre sonra S u l t a n ile Selçuklular arasında yeni b i r savaş başlar başlamaz, Böritegin de Selçuklular'ın tarafını t u t t u .

GAZNELİLER DEVLETİ TARİHİ

71

ıçm para saıfetmışt, A n c a k Mes'ûd çok geçmeden yamldığını gördü. İki Selçuklular tarafma geçen Cazneli askerler Sultan'ın ordusuna karşı çarpış­ tılar Onların kendi tarafına geçeceğini sanan Sulta» Mes'ud b u suretle a l datı]d.gıııı anlamı, oldu. Sultan Mes'ud R a m a z a n ayı sebebiyle k a n dökmemek 7 7 ^ - ' T ' °> ™ ^ v*Pmak istiyordu. B u sebebten ıkı t a r a f arasındaki çarpışmalar R a m a z a n ayı'nın sonuna kadar surdu. Bayramın ertesi günü Sultan M e s ' u d ordusunu tekrar savaş düzenine sokarak harekete geçti, Tuğrul B e y , Çağrı B e y ve M u s a Y a b g u idaresindeki SelçuMıdarı Serahs çölündeki savaşta bozguna uğrattı (27 H a z i r a n 1039). Mes u d çekilen Selçuklu k u v v e t l e r i n i yarım fersah kadar izledi. D a h a sonra da l i r i admda hır k u m a n d a n idaresinde b i r m i k t a r asker Selçuklular'ın peşine gonderdd. A n c a k Pîrî ve emrindekiler k o r k u y a kapdarak görevlerini yerine getirmediler Onlar ordugâhtan biraz uzaklaştıktan sonra uygun b i r yerde istirahat ettiler ve geri dönerek k i m s e y i bulamadıklarını söylediler. Herkes onlara inanmıştı, aslında h a k i k a t hiçte Öyle değildi. B

a

m

d

a

a

S O û r U

m

d

S

a

V

Sultan M e s ' u d 30 H a z i r a n günü Serahs'a ulaşarak b i r s u kenarında konakladı, işte b u şırada Selçuklu öncüleri tekrar göründü, bunlar daha sonra Gazneliler ın kenarında konakladıkları suyun yönünü değiştirdiler, şimdi Gazneh ordusunu meşgul eden en önemli mesele su b u l m a k olmuştu. Gazneh k u v v e t l e r , Selçuklular üzerine yürüdü, i k i taraf arasındaki savaş ıkındı vaktine kadar sürdü, gerek Gazneli ve gerekse Selçuklu ordusundan çok sayıda olu ve yaralı vardı. Savaştan dönen Gazneli ordusu mensupları galibiyet genellikle Selçuklularda kaldığından üzgündüler. O r d u d a k i gizli haberciler ise S u l t a n ' a askerlerin gevşek ve zayıf durumda olduğunu bilcür« - a ot kıtlığından ve y o k s u l l u k t a n ş i â y e t ç i i d i ­

itişir"

ler Sultan gizlice ordunun gözleriyle görmüştü.

içine girmiş ve kumandanların

söylediklerini 7

Serahs Savaşı

Gazneliler ile Selçuklular Arasında Geçici Barış

Sultan Mes'ud 12 Mayıs 1039 tarihinde Serahs'a gitmek üzere B e l h şeh­ rinden ayrddı. O n u n emrindeki kırk - ellibin kişilik ordu teçhizat bakımından mükemmeldi. B u G a z n e l i ordusunun karşısına çıkacak bütün Türkistan ordu­ larım yenebilecek güçte olduğu söyleniyordu. S u l t a n R a m a z a n ayının b a ­ şında (27 Mayıs 1039) T a l e k a n şehrine geldi ve orada i k i gün kaldıktan sonra ordusunu düzene sokarak yürüyüşe d e v a m e t t i . B u sırada haberciler, Tuğrul B e y ' i n Nişabur'dan, Musa Y a b g u ' n u n d a M e r v ' d e n Serahs'a geldiğini b i l ­ dirdiler. Çağrı B e y de zaten orada i d i . Söylendiğine göre Selçuklular'ın y i r m i b i n atlısı vardı, ö t e taraftan S u l t a n M e s ' u d daha önce Selçuklular t a r a ­ f m a kaçan Gazneli askerlere de güvenmekte i d i . O savaş sırasında b u kaçak askerlerin kendi sancağını görünce geri döneceğini sanıyordu. Çünkü o b u n u n

van ° f » S u l t a n ' a Selçuklular ile b i r andlaşma y a p m a k f i k r i n i savunmuş, devlet ilerigelenlerinin de katıldığı b i r toplantıda u z u n görüşmelerden sonra b u f i k i r k a b u l edilmişti. Gazneli elçisi olarak Ebû N a s r Zevzenı seçildi. V e z i r ' d e n gerekli talimatı alan Ebû Nasr Selçuklular'ın , ^ i ç i n i n gelişinden sonra toplanarak d u r u m u goruştulen Neticede onlar d a Gazneli V e z i r i ' n i n barış t e k l i f i n i kabule karar verdiler. B u aııdlaşma şartları şöyle i d i : n

y a n m a

B u

l a y l a

g l t t l

1

d a n

S

e

I

S O n r a

u

G

a

z

n

e

l

i

v

e

z

i

r e i s I e r i

a) Gazneliler geri dönecek ve Herât'a gidecek, b) Selçuklular daha önce bulundukları vilâyetlerde k a l a c a k l a r , c) H a l k a taarruz etmemek ve mallarına el k o y m a m a k B a v e r d , Ferâve ve çevresi Selçuklular'» teslim edilecek.

şartıyla Nesâ,

72

ERDOĞAN

MERÇİL

d) Selçuklular hâlen hâkim oldukları üç yerden (Nişabur, Serahs ve M e r v ) çekilecek ve onlara v e r i l e n vilâyetlere gidecekler, e) Gazne ordusu Herât'a çekildiği zaman Selçuklu elçileri de b u r a y a gelecek ve kesin andlaşma işi orada ele alınacaktı. Selçuklular b u şartları k a b u l ettikten sonra kendilerine verilmiş olan yerlere doğru çekildiler. Gazneli elçisi ordugâhına döndüğü zaman Vezîr'e Selçuklular hakkındaki görüşlerini açıklamış, onların b u fırsattan y a r a r l a ­ narak hazırlık yapmayı u y g u n gördüklerini, Gazne ordusu Herât'a döndüğü zaman eski hareketlerini tekrarlayacaklarını ve Selçuklular'a güvenilmemesi gerektiğini belirtmişti. B u n a karşılık Gazneli V e z i r i de kendisine güvenmekte, o d a hazırlık yapacağını ve tedbirler alacağını, Selçuklular rahat durursa üzerlerine gidilmeyeceğini ifade etmişti. Gazneli ordusu b u geçici barıştan sonra Herât'a ulaştı (Ağustos 1039). S u l t a n Mes'ûd birkaç gün istirahat ettikten sonra her tarafa öncü k u v ­ vetleri gönderdi. B u n l a r görev alanlarına giderek oralarda Gazneli hâkimiye­ t i n i tekrar sağladılar. H e r tarafta vergi memurları yeniden işe başlayarak paralar topladılar. Böylece Sultan Selçuklu işgali altında k a l a n topraklar üzerinde idarî teşkilâtı yeniden düzenlemeye çalışıyordu. Mes'ûd Herât'a geldikleri zaman Selçukluları karşılayarak taraftarlık göstermiş, isteyerek veya istemeyerek onları övmüş olan kimseleri cezalandırmaya başladı. N i t e ­ k i m o kendisine nasihat eden şâir Mes'ûd Râzî'yi H i n d i s t a n ' a sürdü. Çünkü Mes'ûd Râzî şiirinde " M u h a l i f l e r karıncalar idiler, yılan oldular. Yılan olmuş karıncalardan çabuk öç a l . B u n d a n böyle onlara zaman verme, Z i r a yılan zaman bulursa ejderha o l u r . " demişti. Sultan Mes'ûd Herât'da i k e n Tuğrul B e y ' i n Nişabur'a döndüğünü, Çağrı B e y ' i n Serahs'da kaldığını öteki Türkmenler'in Nesâ ve Bâverd'e gittiklerini öğrendi. B u d u r u m Selçuklular'ın andlaşma şartlarına u y m a y a r a k işgâl ettikleri yerlerden çekilmediklerini gösteriyordu. Sultan Mes'ûd Herât'dak i hazırlıkların yanısıra Cürcân hâkimi Ebû Kâlicâr ve oradaki görevliler­ den Ebû Sehl H a m d u y ve Surî'ye mektup gönderdi, Tus ve Nişabur t a r a ­ fına yürüyeceğini haber vererek onların da Nişabur'da bulunmalarını emredi­ yor, dünyayı Selçuklular'dan temizleyeceğini b i l d i r i y o r d u . O K u r b a n B a y ­ ramını Herât'da kutladı (2 Eylül 1039) ve büyük b i r merasim yaptırdı. B a y ­ r a m günü atlı ve y a y a askerler bütün silah ve teçhizatları ile meydana gel­ diler, sözüne güvenilir yaşlılar bütün ömürleri boyunca böyle b i r ordu gör­ mediklerini söylediler. F a k a t Selçuklular da boş d u r m u y o r l a r , her taraftan gelen mektublara göre, onlar da gelecekteki b i r savaş için hazırlanıyorlardı. B u sırada Sel­ çuklular K a r a h a n h l a r ' d a n Böritegin'e yardımcı olarak onun A l i Tegin oğulları'nı mağlup etmesini sağlamışlardı. B u sayede Böritegin'in Mâverâünnehr'i ele geçirmesi yakınlaşmıştı. Selçuklular Hârezmşâh Altuntaş'ın oğlu İsmail H a n d a n ile de dost idiler. Ceyhun nehri her taraftan aşdmış ve H o -

GAZNELİLER DEVLETİ

TARİKİ

73

rasan'ı yağmalamak için akın akın insanlar gelmeye başlamıştı. M e k t u b l a r d a anlatılan b i r olay b u devrede H o r a s a n ' d a k i Gazneli otoritesinin nasıl sıfıra indiğini gayet güzel gösterir. Âmül'de tek e l i , tek ayağı ve tek gözü olan i h t i y a r bir kadın gördüler elinde b i r k a z m a vardı. Niçin geldiğini sordukları zaman, Horasan ülkelerinin hazinelerinin y e r i n altından çıkarıldığını işit­ t i m . B i r a z da ben götüreyim diye g e l d i m . " şeklinde b i r cevap v e r d i . B u mektubdaıı çıkan neticeye göre; artık herkes Mes'ûd'un idaresinin çökmekte olduğunu anlamış ve ortada otoritesiz k a l a n Gazneli Devleti'nden birşeyler koparmak istemiştir. B u d u r u m u anlamayan tek kişi b e l k i de Sultan Mes'ûd'dur. Sultan Mes'ûd'un Nîşâbûr'a Yürümesi Sultan Mes'ûd Gazne'den istediği teçhizat ve askerler geldikten sonra 9 Kasım 1039'da H e r a t ' d a n ayrılarak Bu.şenc'c doğru ilerledi. O n u n emrindeki ordu savaş filleriyle, ağırlığı hafif çok sayıda piyade ve atldardan oluşu­ y o r d u . Sultan Buşenc sahrasında ordusunu savaş düzenine soktu. B u düzene göre; Sultan merkeze, Sipchsalar A l i sağ k a n a t a ve Büyük H a c i b Sübaşı da sol kanada k u m a n d a edecekti. Ayrıca b u orduda elli tane seçkin f i l vardı. Tuğrul B e y b u sırada Nişabur'da i d i . Sür'atle hareket eden Sultan Mes'ûd doğrudan Nişabur'a gidecek olursa, Tuğrul B e y ' i n kaçacağını bildiği için önce Tus şehrine yürüyüp onu şaşırtmak i s t i y o r d u . B u durumda Tuğrul B e y Nişabur'dan daha geç harekete geçecekti. Mes'ûd düşündüğünü u y g u l a ­ mak için bulunduğu yerden sür'atle T u s ' a doğru ilerledi. Tuğrul B e y ise y o l üzerine yerleştirdiği gözcüler vasıtasıyla Mes'ûd'un geldiğini ve yolları k a ­ patacağını öğrenerek sür'atle Nesa tarafına çekildi. B u hususda kendisine şansı da yardımcı olmuştu. Sultan Mes'ûd'un rahatsızlanması ve bindiği f i l i n sürücüsünün hayvanı yavaş sürmesi, Tuğrul Bey'e yaramıştı. D a h a sonra Sultan sür'atle yürüyüşe devam etti ise de, Tuğrul B e y ' i yakalayamadı. Gazneli öncüleri Habûşân kasabasına geldiği zaman, Tuğrul B e y ' i n buradan biraz önce ayrdmış olduğunu anladdar. Sultan Mes'ûd ordusunu Habûşân'da i k i gün dinlendirdi ve b u sırada yanına gelen Ebû Sehl H a m d u y ve Surî'ye derhal Tuğrul B e y ' i n ayrıldığı Nişabur'a gitmelerini ve b u şehri zabt etme­ lerini b u y u r d u . Onlar gittikten sonra Sultan da atldar ile Bâverd'e b i r akın yaptı. B u sırada Tuğrul B e y Bâverd'e gelmiş ve kendisinden önce oraya ulaşmış olan Çağrı B e y ve öteki Türkmenleri bulmuştu. Selçuklular henüz şehri terketmişti k i , Sultan Mes'ûd Bâverd sahrasına ulaştı. Eğer Gazneli k u v v e t l e r i biraz daha sür'atli hareket etselerdi, Selçukluları yakalamaları işten bile değildi. Selçuklular ise süratle Nesâ'ya çekildiler. E r t e s i gün G a z ­ neli ordusu Nesâ'ya doğru yürüdü. Bütün bölge k o r k u ve heyacan içinde kaldı. Selçuklular b u devamlı t a k i p sebebiyle çok güç durumlara düşmüşler­ d i . Sultan M c s ' u d birkaç gün Nesa'da kaldı, b u sırada Harezm'de bulunan bir grup asker ve k u m a n d a n l a r gizlice haber göndererek Sultan'a olan sada-

74

ERDOĞAN

MERÇÎL

kadarını bildirdiler. Öte taraftan Gazneli askerler hayvanlarına ot b u l a m a ­ dıkları için sızlanmaya başladılar. B u d u r u m d a Sultan Nesâ'dan ayrılmak zo­ r u n d a kaldı ve 16 Ocak 1040 tarihinde N i s a b u r ' a g i r d i . „ . „ , . , Sultan Mes'ud'dan b i r süre önce Nişabur'a gelmiş olan S u n , l u g r u l B e y ' i n oturduğu tahtı parçalatmış ve parçalarını fakirlere vererek yenisini yaptırmıştı. Ayrıca Selçuklular'm kullandıkları ahırları da yıktırm.ştı. A n c a k Surî bütün gayretine rağmen y i r m i günlük ot toplayabilmişti. B u sırada Nisabur tamamiyle harab olmuş, sadece birkaç bina a y a k t a kalmıştı. Şehirde yiyecek namına birşey b u l u n m u y o r d u . Açlıktan birçok ailenin bütünüyle y o k oldukları görülüyordu. Sıkıntı çeken yalnız halk değildi, Gaznelı ordusu a a yiyecek ve binek hayvanları için de ot sıkıntısı çekiyordu. Sultan Mes u d da bizzat ordunun ihtiyacım sağlamakla uğraşıyordu. O t kıtlığının gittikçe artması üzerine Damğan'a kadar develer yollanarak oradan ot getirildi. Türk­ menler de kıtlık ve y o k l u k içinde olduklarından kendi dertleriyle meşgul idiler, b u sebeble Gazneliler'e ot getirenlere dokunmamışlardı. Sultan Mes'ûd'un Serahs'a Hareketi S u l t a n M e s ' u d 16 M a r t 1040 tarihinde T u s şehrine doğru yola çıktı. O müsait b i r sahrada konakladığı sırada; Serahs, B a v e r d Nişabur ve çevredeki y o l başlarma öncü kıtaları gönderdi, ö t e taraftan Selçuklular da harekete geçerek Serahs'a gelmişler ve onlar da öncü birlikler çıkarmışlardı H e r ıkı taraf da d i k k a t l i idiler. S u l t a n Mes'ud ordusunu savaş düzenine sokmuştu. B u n a rağmen o askerin büyük kısmıyla Selçuklular'm üzerine yürümüyor, buğdayın gelmesini b e k l i y o r d u . A n c a k kıtlık h a l a sürmekte ıdı Gaznelı k u m a n d a n l a r ot bulunamadığı için ordunun i s y a n etmesinden k o r k t u l a r ve d u r u m u Sultan M e s ' u d ' a bildirerek harekete geçilmesini istediler. Sultan b u t e k l i f i k a b u l ederek Serahs'a doğru yürüyüş emri v e r d i (5 Mayıs 1040). Gazneli ordusu b u y o l d a çok sıkıntı çekti. S u l t a n ve ordusu 14 Mayıs gunu Se­ rahs'a ulaştı. F a k a t GaznelÜer b u şehirde de umduklarını bulamadılar, y i y e ­ cek ve su sıkıntısı burada da devam etti. Serahs'a geldiği zaman sıkıntıların biteceğini sanan Sultan Mes'ud ordunun perişanlığını görünce çok şaşırmıştı. O daha sonra M e r v şehrine gitmeye k a r a r v e r d i ve b u f i k r i n e karşı çıkacak¬ ların b o y n u n u vurduracağını söyledi. ^ ö t e taraftan devlet ilerigelenlerinin bütün dikkatine rağmen G a z ­ neli ordusunda çözülmeler başlamış, Sultan ile kumandanlar arasında da k o m u t a meselesi nedeniyle b i r huzursuzluk ortaya çıkmıştı. K u m a n d a n l a r S u l t a n ' m kendi şahıslarına karşı göstermiş olduğu küçük duşurucu hareket­ ler sonucu canlarını tehlikede görerek b u d u r u m a üzülüyor ve gereken ledakarlığı göstermiyorlardı. Selçuklular ile Karşdaşma Gazneli ordusu 17 Mayıs 1040 tarihinde Serahs'dan Merv'e doğru yürüyü­ şe başladı. F a k a t ordunun bütün fertlerinin maddî ve manevî k u v v e t l e r ,

GAZNELİLER DEVLETİ

TARİHÎ

75

tamamen bozulmuştu, hemen hepsi şaşkın ve perişan b i r halde i d i . Ayrıca yollarda su bulunamadı. Hiç kimsenin şimdiye kadar su kıtlığını hatırla­ madığı b u yollarda büyük kaynakların bile kurumuş olduğu görüldü. Bütün b u sıkıntılara rağmen Sultan yürüyüşten vazgeçmiyordu. Serahs'dan hareke­ t i n üçüncü günü susuzluk devam ettiğinden çare olarak k u y u l a r kazılmasına karar verildi. Yürüyüşün sürdüğü 22 Mayıs günü birdenbire karşıdan b i n Türkmen atlısı ile Gazne ordusundan Selçuklular tarafına geçenlerden oluşan beşyüz atlı göründü. B u n l a r ile Gazneliîer arasında şiddetli b i r savaş başladı. Selçuklu öncüleri Gaznelileri konak yerine kadar izlediler. Sultan Mes'ud Selçuklular'm savaştaki cesaretini gördüğü zaman b u yürüyüşü yaptığına pişman oldu. O devlet ilerigelenleri ve kumandanlar ile görüşerek bundan sonra ne yapılacağı hususunda onların f i k i r l e r i n i sordu. A n c a k devlet ileri­ gelenleri yürüyüş hususunda inadçı kararını bildirdiklerinden söz söylemeğe cesaret edemediler. S u l t a n ' m ısrarı üzerine söz alan V e z i r , iş b u duruma geldikten sonra geri dönülemeyeceğini, yoksa neticenin hezimet olacağını ve Merv'e ulaşıldığı zaman işlerin düzeleceğini b e l i r t t i . Toplantıda bulunanlar V e z i r ' i n bu f i k r i n i beğendiler, fakat orduda düzensizlik belirtileri b u l u n d u ­ ğunu söylediler. S u l t a n Mes'ud 23 Mayıs günü ordusunu savaş düzeninde harekete ge­ çirdi. Gazneli ordusu henüz b i r fersah mesafe y o l almıştı k i , sağdan - soldan büyük grublar halinde Selçuklular göründüler ve savaşa başladdar. Gazneli ordusu Selçuklular'ın b u saldırısı karşısında çok yavaş i l e r l i y e b i l i y o r d u . D a h a önce Selçukhdar'm yanına geçmiş olan Gazneli askerler Sultan'a ait gulamlar ile konuşarak kendi taraflarına çekmeye çalışıyorlardı. Gulamların kumandanı Beytoğdı ise S u l t a n kendisini gücendirdiği için işi hafife ahyordu. Sultan Mes'ud ve öteki kumandanlar i y i çalışıp, savaşarak o gün olması muhtemel büyük b i r hezimetin önünü almışlardı. Gazneli ordusu yürüyüşe devam ederek su kenarına ulaştı. Artık hiç kimse de b u savaşın kazamlacağı hususunda ümid kalmamıştı, büyük b i r bozgun olacağı anlaşılmıştı. Gazne ordusu savaşmaktan çok bozgundan nasd kaçacağını düşünüyordu. B u n u n için gizlice hızlı koşan dişi develer, k u v v e t l i atlar hazırlanıyor, m a l ve p a ­ ralar için k o r k u d u y u l u y o r , sanki kıyamet kopacakınış gibi herkes birbiriyle vedalaşıyordu. Dandanakan Savaşı Ertesi günü 24 Mayıs 1040'da Gazne ordusu D a n d a n a k a n Kalesi'ne doğru ilerlerken Selçuklu k u v v e t l e r i hücuma geçti. Gazneli ordusu b u hücuma rağmen öğleye doğru D a n d a n a k a n Kalesi'ne ulaşabildi. Sultan Mes'ud k a ­ lenin y a m n d a k o n a k l a m a teklifini k a b u l etmeyerek ordusunun su sıkıntısını önlemek için beş fersah ilerdeki havuza gidilmesini emretti. B u hareket Gazne ordusunun düzenin bozulmasma ve savaşın kaybedilmesine y o l açan^bir emirdi. B u sırada üçyüzyetmiş saray gıdamı Gazne ordusundan ayrdarak

ERDOĞAN

76

MERÇÎL

Selçuklular'ın tarafına geçtiler ve daha önce kaçmış olanlar ile birleştiler. Onlar daha sonra şiddetle hücuma geçtiler. B u hücum; zaten b i t i k , yorgun ve moralsiz Gazneli ordusunun çökmesine ve etrafa dağılmasına sebeb oldu. S u l t a n M e s ' u d emrindeki birkaç k u m a n d a n ve kendisine sadık b i r mıkdar gulam ile hemen hemen yalnız kalmıştı. H a c i b Beytoğdı ve emrindeki galamfar çöllere kaçarken, Gazneli ordusunda b u l u n a n öteki askerler de her b i n bir tarafa dağdmışlardı. Sultan M e s ' u d kahramanca savaştı ise de yanında sonucu değiştirecek sayıda asker y o k t u . Neticede yanında kalanların ısra­ rıyla S u l t a n Mes'ud d a savaş alanım t e r k e t t i . Selçuklular b i r taraftan Gazneli ordusunun ağırlıklarım yağmalarken, diğer taraftan da k a d a r ı ^ a k ı p ^ edi­ yorlardı. B u savaşı k a z a n m a k l a Selçuklular kesm b i r şekilde devleti r m kurmuş oldular. İki Türk devleti arasındaki b u savaşta t a l i h Selçuklulara S a t a ş alanını terkeden S u l t a n M e s ' u d önce M e r v ovasında bulunan B e r k d i z kalesine, daha sonra d a Garcistan t a r a f m a kaçtı. Beraberinde k a r ­ deşi Abdürreşid, oğlu M e v d u d ve devlet ileri gelenlerinden b a z d a n b u l u n u ­ y o r d u . S u l t a n 31 Mayıs günü Garcistan ve sonra G u r a ulaşmıştı, nihayet 21 H a z i r a n 1040 tarihinde Gazne'ye geldi. Herkes o n u teselli ediyor, D a n danakan mağlubiyetinin nadir olaylardan b i r i olduğunu söylüyordu.

g U İ m

ö t e taraftan Çağrı B e y Belh'e gitmiş ve buranın v a l i s i A l t u n t a k H a c i b den kendisine itaat etmesini istemişti. S u l t a n M e s ' u d B e l h ' d e n yardım i s ­ teyen mektup ulaştığı zaman, H a c i b Altuntaş'ın b i n atlı ile gönderilmesini kararlaştırdı A n c a k b u Gazneli k u v v e t i de Selçuklular tarafından mağlup edilmişti. B u olaylar olurken S u l t a n M e s ' u d ; H a c i b Sübaşı, Beytogdı ve A l i D a y e gibi kumandanları t u t u k l a t a r a k onların mallarına el koymuştu. Sultan, Altuntaş'ın mağlubiyet haberini aldığı zaman, artık gönlü Gazne den eeçmişti. O Çağrı B e y ' i n B e l h ' i aldıktan sonra Gazne'ye gelmesinden k o r k ­ m a k t a ve b u sebeble H i n d i s t a n ' a gitmeyi düşünmekte i d i . S u l t a n yine de oğlu M e v d u d ve V e z i r i A h m e d b. Abdüssamed'i Selçuklular ile mücadele için görevlendirdi. B u G a z n e l i ordusu 22 Eylül 1040 tarihinde B e l h e gitmek üzere Gazne'den ayrddı. Sultan Mes'ûd'ım Hindistan'a Hareketi ve ölümü Sultan M e s ' u d Selçuklular'dan korktuğu için H i n d i s t a n ' a gitmeyi aklına koymuştu. B u maksadla hazırlıklara başlayarak kardeşi M u h a m m e d ve dort oğlunu Nagar K a l e s i ' n d e n Gazne'ye getirtti (11 E k i m 1040) S u l t a n kardeşi M u h a m m e d ve oğvdlanndan kendisine muhalefet etmeyecekleri hususunda veminler aldı. O daha sonra Gazne'deki hazinenin götürülmek üzere hazırianmasmı istedi. B u işler düzenlenirken annesi, halaları, kızkarcleşı ve kız­ larına H i n d i s t a n ' a gitmek için hazırlık yapmalarını b i l d i r d i . Sultan Mes u d başta annesi, vezir, devlet ileri gelenleri ve kumandanların H i n d i s t a n a gitmekten vazgeçilmesi hususundaki bütün itiraz ve başvuruları k a b u l

GAZİN E L İ L E R D E V L E T İ

TARİHÎ

77

etmedi. Ayrıca o oğlu Mecdud'u i k i b i n atlı ile bölgeyi emniyet altına alması için Mvdtan'a gönderdi. B u n d a n sonra Mes'ud, babası Malımûd'un muhtelif kalelere yerleştirilmiş olan hazinelerinin Gazne'de toplanmasını emretti. Sultan beraberinde b u hazineler ve harem mensupları olduğu halde muhte­ melen 15 Kasım 1040'da H i n d i s t a n ' a gitmek üzere Gazne'den ayrddı. Sultan Mes'ud S i n d nehrini geçtikten sonra Mârikale denilen yerde h a z i ­ neye göz koymuş olan Türk ve H i u d l i gulamların ayaklanmasıyla karşılaştı. B u n l a r hazineyi yağmalayıp paylarını aldıktan başka, ordunun öteki kıs­ mını da isyana teşvik ettiler. B u suretle devlet ilerigelenlerinin daha önce söyledikleri gibi, Sultan'ın hazineyi beraberine almasıyla doğacak tehlike ortaya çıkmış oldu. İsyan eden Gazneli ordusu Mes'ûd'ım kardeşi M u h a m m e d ' i n etrafına toplanarak onu i k i n c i kez sultan i l a n ettiler (21 Aralık 1040). Mes'ud ise Rıbat-ı Marikale'ye gitti ve ertesi günü kendisine sadık kalanlar ile isyanı bastırmaya çalıştı. İki taraf arasındaki savaş sırasında Mes'ud'un bütün gayretleri sonuç vermeyince, tekrar kaleye sığınmak zorunda kaldı. A n c a k Muhamnıed'iu taraftarları onu esir almaya muvaffak oldular. Mes'ud zincire v u r u l d u ve beraberinde, Y u s u f K a d i r Hân'ın kızı olan eşi Sare H a t u n olduğu halde Girî Kalesi'ue gönderilerek hapsedildi. Sabık Sultan daha son­ ra o kalede öldürüldü (17 Ocak 1041). Sultan Mes'ûd sağlam yapılı, güçlü - k u v v e t l i ve cesur b i r hükümdardı. B u özelliklerini muhtelif savaşlarda döğüşkenliği ile ispat etmişti. F a k a t devlet idare etmede o babasının akıl ve bilgisinden yoksundu. Kendisine devlet idaresinde doğru y o l gösterilmesine rağmen yanlış fikirlerinde i n a t l a ısrar etmesi ölümünü hazırlayan başlıca sebebdi. A n c a k o cömert b i r hüküm­ dardı ve birçok erdemlere sahibdi. Fakirlere çok sadaka verir ve yardım ederdi. Söz gelişi b i r defasında R a m a z a n ayında fakirlere b i r m i l y o n dirhem gümüş para dağıtmıştı. S U L T A N MUHAMMED'İN İKİNCİ S A L T A N A T I Sultan M u h a m m e d i k i n c i kez t a h t a çıkarıldıktan sonra hemen başkent Gazne'ye dönmemiş ve kışı Peşâver taraflarında geçirmişti. Şehzade M e v d u d ist; babası Mes'ûd tarafından Selçuklular ile mücadele için B e l h tarafına gönderilmişti. Mevdûd Selçuklular ile yaptığı mücadelede başarılı olanıayarak H u p y a n kasabasına çekildi. B u yenilgi üzerine B e l h vûlisi A l t u n t a k Selçuklular'a itaata mecbur kalmış, şehri Çağrı Bey'e teslim ettiği gibi, onun hizmetine de girmişti. Mevdûd b u sırada babasının ölümünü ve amcası M u h a m m e d ' i n t a h t a geçtiğini haber aldı. O b u d u r u m u öğrendik­ ten sonra i n t i k a m almak için derhal amcasının üzerine yürümek istedi. F a k a t veziri olan A h m e d b. Abdüssamed onun b u hareketini engelledi ve "Önce Gazne'ye gitmek ve orayı zaptetmek daha doğrudur. Eğer Gazne'yi ele geçi­ rirsek ordu çabuk itaat eder." dedi. Vezîr'in b u sözlerini doğru bulan Mevdûd

78

ERDOĞAN

MERÇİL

beraberindeki askerler ile Gazne'ye geldi. Bütün Gazne halkı onu karşılaya­ r a k önce başsağlığı dilediler, sonra da ona tâbi olduklarını bildirdiler. M e v dûd bütün kış aylarını saltanatı amcası M u h a m m e d ' i n elinden alabilmek için hazırlıklar yaparak geçirdi. N i h a y e t B a h a r geldiği zaman, o hazırladığı orduyla gayesini gerçekleştirebilmek maksadıyla amcasının üzerine yürüdü. Öte taraftan Mes'ûd öldürülmesinden sonra ordu ve halk nazarmda davranışları sebebiyle Sultan M u h a m m e d ve oğullarının itibarı kalmamıştı. Onların askerleri tarafmdan Peşâver bölgesi yağma edilmişti. Sultan M u h a m ­ med kış sonunda bulunduğu Peşâver şehrinden G a z n e ' y i almak için harekete geçti. M u h a m m e d ve Mevdûd'un orduları Kâbul nehri vadisindeki N a n g r a har bölgesinde bulunan D u n p u r denilen yerde (bugünkü Celâlâbâd) karşılaştdar. B u sırada S u l t a n M u h a m m e d ' i n yanında sadece gulamlar ve asker­ lerden meydana gelen b i r ordu b u l u n u y o r d u . H e r i k i taraf da k u v v e t l e r i n i düzene k o y d u k t a n sonra savaşa başladılar. B u savaş bütün gün sürmüş, fakat b i r sonuç alınamamıştı. Mevdûd taht mücadelesini kazanmak için b i r çare b u l m a y a çalıştı. B u sırada Sultan Mahmûd'un oğlu Abdürreşîd, M u h a m ­ med Ue beraberdi. Mevdûd yaptığı b i r anlaşmayla onun tarafsızlığını sağlama­ y a muvaffak oldu. E r t e s i günü i k i ordu savaş düzeninde yer alarak çarpış­ m a y a başladı. Abdürreşîd sözünü t u t a r a k savaşa katılmadı. B u durumdan yararlanan Mevdûd M u h a m m e d ' i n ordusunu mağlup etti. Neticede hezimete uğrayan M u h a m m e d ' i n taraftarları dağıldı (8 N i s a n 1041). Mevdûd'un adam­ larından E r t e g i n Hâcib saray gulâmları ile kaçanların peşine düştü, M u h a m ­ med taraftarlarından birçoğu öldürüldü ve esir alındı. S u l t a n M u h a m m e d ve oğulları da esirler arasında b u l u n u y o r d u . M u h a m m e d ve oğullarıyla Mes'ûd'a isyan edenlerin elebaşları cezalandırddılar. Bunların b i r kısmı ok yağmuruna t u t u l a r a k , b i r kısmı da a t l a r m a r k a l a r m a bağlanarak öldürül­ düler. B u i n t i k a m fırtınasından sadece M u h a m m e d ' i n oğlu Abdürrahim, i s y a n sırasında amcası Mes'ûd'a gösterdiği hürmet sebebiyle, kurtulabilmişti. B i r rivayete göre; Mes'ûd hapsedildiği zaman yeğenleri A b d u r r a h m a n ve Abdürrahim amcalarının y a n m a gittiler. A b d u r r a h m a n uzanıp amcası M e s ' ûd'un başından sarığım aldı, Abdürrahim de sarığı kardeşinden alarak ona çıkıştı ve sarığı öptükten sonra tekrar amcasının başına k o y d u . İşte b u olay ve amcasına gösterdiği hürmet Abdürrahim'in hayatını kurtarmıştı. Mevdûd b u savaşı kazandığı yere b i r köy ve rıbat yaptırarak ona F e t h âbâd i s m i n i v e r d i , daha sonra muzaffer b i r şekilde Gazne'ye döndü (28 N i s a n 1041). B u suretle M u h a m m e d ' i n üç ay onsekiz gün sürmüş olan i k i n c i saltanat devresi de sona ermiş oluyordu. B i r süre sonra M u h a m m e d Mevdûd t a r a f m d a n öldürtüldü. S U L T A N MEVDÛD'UN

SALTANATI

Mevdûd Gazne'ye döndükten ve saltanat tahtına o t u r d u k t a n sonra ve­ zirliği yine A h m e d b . Abdüssamed'e v e r d i . A n c a k Mevdûd henüz Gazneliler

GAZNELİLER DEVLETİ

TARİHİ

79

D e v l e t i üzerinde kesin olarak hakimiyet kuramamıştı. D a h a önce babası zamanında Multân'a gönderilen kardeşi Mecdûd'un yanında da k u v v e t l i b i r ordu bıdunuyordu. Mecdûd da babasımn öldürüldüğünü öğrendiği zaman sultanlığım ilan etmişti. B u d u r u m u öğrenen Mevdûd onu ortadan kaldırmak için hazırlıklara girişti. Öte taraftan Mecdûd da büyük b i r orduyla Lahor y o l u n u t a k i p ederek Gazne'ye doğru i l e r l i y o r d u . O K u r b a n Bayramı (11 Ağustos 1041)'nı L a h o r ' d a kutladıktan üç gün sonra esrarengiz b i r şekilde çadırında ölü bulundu. Mecdûd'un ölüm sebebi anlaşılamadı. Böylece H i n d ülkesinin idaresi de Mevdûd'un eline geçiyor ve tek başına Gazneli sultanı oluyordu. Sistan Olayları Selçuklular'ın Sistan'a h a k i m oldukları sırada, Gazneliler'e bağlı bazı şahısların Sultan Mevdûd'dan yardım istedikleri anlaşılıyor. Onlar Sultan Mevdûd'dan aldıkları orduyla Sistan şehri önüne gelerek konakladılar. B u Gazneli ordusunun başında K a y m a z el-Hâcib bulunuyordu. Sistan'da Sel­ çuklular adına hüküm süren E b u ' 1 - F a z l kendisine bağlı askerler ile oraya gitti ve K a y m a z ile savaşa girerek Gazneliler'i mağlup etmeyi başardı. Y e n i ­ len Gazneli k u v v e t l e r i Gazne'ye döndüler (1041). Sultan Mevdûd Sistan'ı tekrar ele geçirmekten ümidini kaybetmemişti. Sultan b u maksadla oradaki taraflarına gizlice mektublar gönderiyordu. B u d u r u m u öğrenen E b u ' 1 - F a z l , Sistan'daki Gazneli taraflarının ileri gelenlerinden bazılarını tutuklattı. Gazneli b u taraftarların tutuklanması, Sultan Mevdûd'u Sistan'a yeni bir ordu göndermeye mecbur etti. Y i n e Kaymaz'ın k u m a n d a ettiği b u Gazneli ordusu i k i b i n atlı ile onbin y a y a d a n oluşmaktaydı. Gazneli k u v v e t l e r i 20 M a r t 1042 tarihinde Sistan önüne gelerek E b u ' 1 - F a z l ile savaşa başladılar, i k i taraf arasındaki b u savaşı Gazneliler kazandı. E b u ' 1 - F a z l b u d u r u m d a Zerenc kalesine çekilmek zorunda kaldı. Gazneliler adı geçen k a l e y i kuşattılar ve b u kuşatma dört a y sürdü. E b u ' 1 - F a z l Gazneliler'e karşı mukavemet ede­ meyeceğini anladığı zaman, Horasan'da bulunan Selçuklu Ertaş'dan yardım istedi. Ertaş'ın gelişinden hiç kimsenin haberi olmadı. O b i r sabah v a k t i ansızın şehrin önünde bulunan Gazneli askerlere saldırdı (21 Temmuz 1012). Selçuklu ve Gazneli k u v v e t l e r i tahminen b i r saat k a d a r savaştılar. Ebu'l-Fazl'ın da, beraberinde şehir halkı olduğu halde dışarı çıkarak, Selçuk­ l u l a r ' a yardım etmesi, savaşın gidişini değiştirdi. Gazneli k u v v e t l e r i b u mü­ cadelede başarılı olamamış ve çok sayıda kayıp vermişti. Gazneliler'den başlarında Kaymaz'ın bulunduğu çok az kişi Büst şehrine ulaşabildi. Sultan Mevdûd'un daha sonra kumandanlarından Tuğrul'u Sistan'a gönderdiğini görüyoruz. Tuğrul emrindeki i k i b i n atlıyla Büst'den harekete geçti ve y o l üzerinde Ebu'l-Fazl'ın kardeşi Ebû Nasr'ı esir aldı. Tuğrul daha sonra Sis­ t a n ' a geldi (1043 yılı başı) ve h a l k t a n birçok k i m s e y i öldürerek etrafı yağ­ maladı. Neticede E b u ' 1 - F a z l onunla m a h i y e t i kesin olarak anlaşdmayan b i r

ERDOĞAN

80

barış yaptı.

GAZNELİLER DEVLETİ

MERÇİL

Böylece Sistan, S u l t a n Mevdûd devrinde

Selçuklular'a

tâbi

olarak kalmıştı. Hindistan Olayları Sultan Mevdûd devrinde H i n d i s t a n ' d a da bazı olaylar oldu. B u n l a r d a n birisinde; m . 1043-44 tarihinde bazı H i n d l i racalar birleşerek Gazneliler'c karşı harekete geçtiler ve müslümanların elinde b u l u n a n Hansî, Thanesar, Nagarkot ve öteki bazı yerleri geri aldılar. B u birleşik H i n d l i ordusu daha sonra L a h o r ' u muhasara etti. Sultan Mevdûd adı geçen şehre yardım için b i r ordu gönderdi. H i n d l i l e r ' i n L a h o r kuşatması y e d i ay sürdü, ancak H i n d l i lider­ lerden b i r i n i n ölmesi, racaların birbirine girmesine ve kuşatmanın kaldırıl­ masına sebeb oldu. Racalardan bazıları tekrar Mevdûd'a itaat ederken, büyük b i r kısmı da ülkelerine çekildiler. D a h a sonra 1048 yılında Sultan Mevdûd Pencâb'daki H i n d l i asiller arasındaki geçimsizliği ortadan kaldırmak için i k i büyük oğlu Mahmûd ve Mansûr'u L a h o r ve Peşâver şehirlerine v a l i t a y i n e t t i . Aynı zamanda H i n d l i l e r ' i n saldırdarmı önlemek için k u m a n d a n ­ lardan Ebû A l i Kûtvâl de H i n d i s t a n ' a gönderildi. Ebû A l i b u görevinde başarılı oldu. Mevdûd devrindeki b u başardarı Gazneliler'in H i n d i s t a n ' d a sona ermek üzere olan nüfuzlarını yeniden sağlamlaştırmış ve racaların itaatini sağlamıştı. Gazneli - Selçuklu Münasebetleri S u l t a n Mevdûd'un bütün arzusu, Selçuklular'ın aldıkları yerleri tekrar ele geçirerek Gazneli D e v l e t i ' n i n ihtişamını yeniden d i r i l t m e k t i . N i t e k i m o Güney - batı hudutlarının korunmasını sağlar sağlamaz, K u z e y - batı A f g a ­ nistan'da Selçukluları d u r d u r m a y a ve geçici olarak geri çekilmeye mecbur etti. Sultan Mevdûd Herât şehrini kurtarmış, Ceyhun nehri üzerinde önemli bir köprü - başı olan Tırmiz şehri de birkaç yıl daha onun elinde kalmıştı. O Çağrı B e y ' i n kızı ile de evlenmişti. Selçuklular ile e v l i l i k bağı olmasına rağmen, Sultan Mevdûd Çağrı B e y ' i n hastalanmasını fırsat bilerek Horasan'ı alabilmek için b u bölgeye b i r ordu şevketti. Çağrı B e y ise, Gazneliler ile mücadele için oğlu A l p Arshın'ı gönderdi. B u sırada B e l l i şehrinde üslenmiş olun A l p Arshm Gazneli ordusuna hücum ederek birçok kişiyi öldürdü. Ayrıca o Gazueliler'den b i n kişi esir edip, birçok ganimet ele geçirerek babusıuıu yanına döndü (Ağustos 1043). B i r süre sonra iyileşen Çağrı B e y beraberinde A l p A r s l a n olduğu halde Tırmiz K a l e s i üzerine yürüyerek adı geçen k a l e y i teslim aldı. ö t e taraftan Sistan'da bulunan Ertaş da 1045-46 tarihinde G a z n e ' y i a l ­ mak için büyük b i r orduyla harekete geçti. Sultan Mevdûd da onunla müca­ dele için b i r ordu gönderdi. İki t a r a f arasındaki savaşı kazanan Gazneliler olmuş, Ertaş hezimete uğrayarak Sistan'a dönmüştü.

TARİHİ

81

Sultan Mevdûd'un ölümü Sultan Mevdûd tek başına Selçuklular'a karşı kesin b i r netice elde ede­ meyeceğini anladığı zaman, çevredeki öteki hükümdarlar ile b i r i t t i f a k mey­ dana getirmeye çalıştı. B i r çok müzakerelerden sonra o İsfahan'da bulunan Hemedan'ın sabık h a k i m i Kâkûyi âilesinden Ebû Kalicâr Gerşasp b . Alâüddevle M u h a m m e d ve Karahanlılar'dan muhtemelen İbrahim b. Nasr ile ittifak yaptı. Sultan Mevdûd onlarla birleşmek üzere Gazne'den ayrddı ise de, az sonra kulunç hastalığına yakalanması onu tekrar adı geçen şehre dönmek zorunda bıraktı. D a h a sonra hastalığı şiddetlenen Mevdûd 18 Aralık 1049 tarihinde Gazne'de öldü. Böylece Mevdûd'un t a t b i k etmek istediği p l a n ölümüyle sonuçsuz kalmış oldu. Sultan Mevdûd y i r m i d o k u z yaşında ölmüştü. İyi b i r hükümdar olan Mevdûd cömertliği ve usta okçuluğu ile tanınmıştı. Onun savaşlarda altın ok kullandığı, attığı ok birisine isabet eder ve b u şahıs ölürse cenazesinin okun altınından elde edilen para ile kaldırıldığı, savaşçı yalnızca yaralanırsa tedavi giderlerinin okun parasıyla karşılandığı rivayet olunmuştur. Sultan Mevdûd halka i y i davranarak adâletle hüküm sürdü, böylece dedesi M a h mûd'un açtığı çığrı t a k i p e t t i . S U L T A N I I . MES'ÜD Sultan Mevdûd öldüğü zaman küçük yaştaki oğlu Mes'ud tahta oturtuldu. B i r rivayete göre I I . Mes'ud t a h t a oturtulduğunda henüz beş yaşında i d i . M e s ' u d , Mevdûd'un Çağrı B e y ' i n kızıyla olan evliliğinden dünyaya gelmişti. O babasının vasiyeti olduğu ileri sürülerek tahta çıkarddı. Aslında devlet idaresi Selçuklu prensesi olan annesinin elinde i d i . A n c a k devlet ilerigelenleri birleşip küçük yaştaki I I . Mes'ud'u t a h t t a n indirerek şehzade A l i ' y i sultan i l a n ettiler (29 Aralık 1049). S U L T A N A L İ B . I . MES'ÛD A l i b. Mes'ud, muhtemelen y e r i n i sağlamlaştırmak için, devlet idaresin­ de söz sahibi olduğu anlaşılan Çağrı B e y ' i n kızı olan yengesiyle evlendi. Öte taraftan Sultan Mevdûd saltanatı ele geçirdikten sonra amcası Abdürreşîd 1). Mahmûd'u Gazııc ile Büst yolu üzerindeki Mendiş kalesinde hapsetmişti. Y i n e Mevdûd veziri Abdürrez/.uk'ı orduyla Sistun'a göndermişti. V e z i r , onuu ölüm haberini Mendiş kalesi yakınında almış, derhal oraya giderek ailenin en yaşlı kişisi olan Abdürreşîd'i t u t u k l u bulunduğu yerden çıkarmış ve askeri de ona i t a a t a davet etmişti. Askerler b u davete uyduğu için A b dürreşîd'in sultanlığı i l a n edildi. D a h a sonra Abdürreşîd, Vezir ve beraberin­ deki askerler Gazne'ye yürüdüler. Güçsüz b i r şahıs olan Sultan A l i , Abdür­ reşîd karşısında tutunamayacağını anlayarak kaçtı. B u suretle rakibsiz kalan Abdürreşîd Gazneli Devleti sultanı oldu. Sabık Sultan A l i ise yakalana­ rak bir kalede hapsedildi. F. 6

82

ERDOĞAN MERÇÎL

S U L T A N A B D Ü R R E Ş l D b . MAHMÛD Sultan Abdürreşîd b i r rivayete göre, 24 Ocak 1050 tarihinde Gazneliler tahtına oturdu. O akıllı ve fazıl b i r şahısdı, ancak b u meziyetlerine rağmen be­ ceriksiz ve cesaretsiz i d i . K e n d i s i n i tahta çıkarmış olan Nûştegin'i H i n d i s t a n ordusuna k u m a n d a n t a y i n ederek L a h o r ' a yolladı. Nûştegin, K a n g r a K a lesi'ni H i n d l i l e r ' d e n geri alarak Gazneliler'in H i n d i s t a n ' d a k i durumunu sağlamlaştırdı. Tuğrul B o z a n ve Gazneli Tahtını E l e Geçirmesi Gazne D e v l e t i ' n i n b u sıradaki başardı kumandanlarından birisi de daha önce Sistan'a gönderilen H a c i b Tuğrul B o z a n i d i . Sultan Abdürreşîd, Tuğrul'u başkumandan t a y i n ederek Selçuklular'ı d u r d u r m a görevini verdi. Tuğrul Selçuklular'ı mağlup ettikten sonra Sistan'a yürüyerek onları b u bölgeden de çıkarmak istedi ve T a k K a l e s i önüne gelerek burayı kuşattı (10 Kasım 1051). Gazneli ordusu T a k K a l e s i ' n i kırk gün kuşattı ise de b i r netice elde edemedi. Tuğrul b i r sonuç alamayacağını anladığı zaman b i n atlı ile Sistan (Zerenc) şehrine yürüdü. Öte taraftan E b u ' 1 - F a z l d u r u m u Herât'ta bulunan Selçuklu Musa Y a b g u ' y a bildirerek yardım istemişti. M u s a Y a b g u ordusuyla Sistan önüne geldi, E b u ' 1 - F a z l da şehirden çıkarak onunla birleşti. Onlar şehre girmek üzere hazırlık yaparlar i k e n , Tuğrul ve beraberindekiler Musa Y a b g u ' n u n üzerine hücum ettiler. B u âni hücum karşısında fazla d i ­ renmeyen Musa Y a b g u hezimete uğradı ve beraberinde E b u ' 1 - F a z l olduğu halde, kurtuluşu Herât'a kaçmakta b u l d u . H a c i b Tuğrul kaçanları b i r süre takip ettikten sonra geri dönerek Sistan şehrini ele geçirdi. Tuğrul şehre h a k i m olduktan sonra d u r u m u S u l t a n Abdürreşîd'e bildire­ rek Horasan'a gitmek ve Selçuklular'dan burayı almak için yardım istedi. Sultan d a b i r grup atlıyı Tuğrul'a yardımcı olarak gönderdi. Tuğrul b u gelen atlılar ile d u r u m u n u sağlamlaştırdıktan sonra Gazneliler tahtına göz d i k t i ve emrindeki askerler de onun b u arzusuna uyarak Abdürreşid'in t a h t ­ t a n indirilmesini k a b u l ettiler. Tuğrul d a tahtı ele geçirmek için Gazne'ye yürüdü ve şehre yaklaştığı zaman Sultan Abdürreşid'e b i r elçi göndererek d u r u m u b i l d i r d i . Abdürreşid yakınları ile Gazne Kalesi'ne çekilmekten başka birşey yapamadı. Tuğrul Gazne'ye girerek Sultan Abdürreşid ve onbir şeh­ zadeyi öldürttü ve böylece Gazneli hanedanında kanlı b i r k a t l i a m yapmış oldu. B u k a t l i a m d a n b i r kalede t u t u k l u bulunan üç şehzade; Ferruhzâd, İbrahim ve Şücâ kurtulabilmişti. B u arada S u l t a n Abdürreşid'in hizmet­ kârları da hapise gönderildi. T u t u k l a n a n l a r arasında meşhur tarihçi E b u ' l F a z l Beyhakî de bulunuyordu. Tuğrul, Sultan I . Mes'ud'un kızı ile de zorla evlenerek Gazneli tahtına oturdu. Ayrıca tarihçiler Tuğrul'u Gazneliler'den gördüğü iyiliklere ihanet etmesi sebebiyle " K a f i r - i n i m e t " ve "Tuğrul e l M e l ' u n " gibi lakablarla kaydediyorlar. N i h a y e t Sultan Mes'ud'un Türk gulamlarından Nûştegin, beraberinde i k i gulam daha olduğu halde, b i r fır­ sattan yararlanarak Gazneli tahtına oturmuş olan Tuğrul'u kılıçla öldürdü-

GAZNELİLER DEVLETİ

TARİHİ

83

ler. B u suretle ölüm sırası gelen üç şehzade de kurtulmuş oldu. Tuğrul'un başı b i r sopanın ucuna takılarak Gazne'de dolaştırıldı. Böylece halk onun öldüğüne inandı. Tuğrul'un Gazneli tahtım ele geçirdiği süre, tarihçiler tarafından kırk i l a elliyedi gün olarak verilmektedir. B u olaydan kısa bir süre sonra Gazneliler'in H i n d i s t a n başkumandanı Hırhiz Gazne'ye geldi. O kumandanlar ve şehrin ilerigelenlerini b i r araya topladı. B u toplantının konusu Sebüktegin âilesi'nden hayatta k a l a n üç kişi; İbrahim, Ferruhzâd ve Şüca'dan saltanata en lâyık olanı seçmekti. Neticede Sultan M e s ' u d ' u n oğlu Ferruhzâd üzerinde k a r a r kdmdı. Ferruhzâd t u t u k l u bulunduğu kaleden Gazne'ye getirtilerek saltanat tahtına oturtuldu (1052). Hırhiz de ülke işlerinin yürütülmesinde ona yardımcı olacaktı. Ayrıca b i r soruşturmadan sonra Sultan Abdürreşid'in katledilmesinde r o l oynayanların hepsi öldürüldü. S U L T A N FERRUHZÂD Ferruhzâd tahta çıkar çıkmaz b i r tehlikeyle karşılaştı. Selçuklular'dan Çağrı B e y , Abdürreşid'in ölümü ve saltanat değişikliğim öğrendiği zaman durumdan yararlanarak Gazne'yi zabtetmek üzere ordusuyla harekete geç­ mişti. A n c a k Hırhiz idaresindeki Gazneli ordusu Büst şehrine kadar ilerleyen Selçuklu k u v v e t l e r i n i bozguna uğrattı. Çağrı B e y b u yenilgi sonucu H o r a ­ san'a dönmek zorunda kaldı. Sıdtan Ferruhzâd'ın d u r u m u n u sağlamlaştır­ dıktan sonra tekrar Horasan'a sahih olmak istediği anlaşdıyor. N i t e k i m o b u maksadla büyük b i r Gazneli ordusunu Toharistan'daki Selçuklular üze­ rine gönderdi. Emîr K u t b e d d i n Gülsarıg idaresindeki Selçuklu k u v v e t l e r i b u Gazneli ordusunu karşdadı. îki taraf arasındaki savaşı kazanan Gazneli­ ler olmuş, Selçuklu ordusundan birçok k u m a n d a n ve asker esir düşmüştü. B u yenilgi A l p A r s l a n ' m babası Çağrı B e y ' d e n Gazneliler üzerine yürümek için i z i n istemesine sebep oldu. Çağrı B e y oğlunun b u arzusunu yerine geti­ rerek onu hareketinde serbest bıraktı. Gazneliler, A l p A r s l a n idaresindeki Selçuklu k u v v e t l e r i karşısında yenilgiye uğradılar ve birçok esir verdiler. B u savaşm ardından i k i t a r a f arasında b i r anlaşma oldu. Sultan Ferruhzâd elindeki Selçuklu esirlerini ve Gülsarıg'ı, Selçuklular da Gazneli esirleri serbest bıraktılar (1053). Sultan Ferruhzâd halkına gayet i y i davranmış ve yedi yıl hüküm sürdükten sonra 4 N i s a n 1059 tarihinde otuzdört yaşında kulunç hastalığından ölmüştür. Selçuklular'ın Gazne üzerindeki tesirinin büyüklüğü Gazneli sultanların " E m i r ve M e l i k " gibi kendi normal unvanlarına ilave olarak " e l - S u l l a u el - M u a z z a m " şeklindeki Selçuklular'ın kullandıkları ünvauları almaları ile gösterilebilir. B u u n v a n da i l k defa Ferruhzâd'ın sikkeleri üzerinde görülmektedir. S U L T A N İ B R A H İ M B . MES'ÛD Sultan Ferruhzâd'ın ölümünden sonra yerine kardeşi İbrahim geçti, i b r a h i m 6 N i s a n ' d a Gazne'de

tahta oturmuştu. O n u n sultan olmasıyla,

84

ERDOĞAN

GAZNELİLER DEVLETİ

MERÇÎL

u z u n b i r süre devam eden Gazneli - Selçuklu mücadelesi sona erdi. B u i k i Türk devleti arasındaki savaşlara son verilmesine Çağrı B e y de razı olmuş ve i k i t a r a f arasında barış andlaşması yapılmıştı (1059). B u andlaşma gere­ ğince; îki devlet h a k i m i y e t l e r i altındaki ülkeleri muhafaza ediyor ve b i r ­ birlerine saldırmamayı yükümleniyorlardı, i k i taraf arasındaki hudut ise, A f g a n i s t a n ' m kuzeyindeki Hindikuş dağları oluyordu. B u andlaşma meşhur tarihçi E b u T - F a z l Beyhakî tarafından kaleme alınmış ve yarım yüzyıl kadar yürürlükte kalmıştı. S u l t a n İbrahim b u sakin devreden yararlanarak, Selçuklular ile müca­ deleden dolayı karışıklık içinde bulunan ülkesini yeniden düzene soktu ve bir dereceye kadar h a l k a refah getirdi. Öte taraftan b i r rivayete göre, Sultan A l p A r s l a n t a h t a geçtiği zaman Gazne'ye elçiler göndererek i b r a h i m ile dostluğunu sağlamlaştırmış ve Gazneli topraklarına sefer yapmamıştı. Ikı devlet arasındaki b u i y i münasebetlere rağmen Sultan A l p Arslan'ın olumu (24 Kasım 1072) ve yerine oğlu Melikşah'ın sultan i l a n edilmesiyle meydana gelen taht değişikliğinden Karahaulılar kadar Gazneliler de faydalanmak istedi. N i t e k i m çok sayıda Gazneli askeri Melikşah'ın amcası ve Emîrü'l-umerâ unvanıyla meşhur olan Osman'ın idaresindeki Çiğilkent (veya S a k a l kent) şehrine hücum etti. Osman GaznelÜer'in b u saldırısına karşı k o y a ­ madığı gibi, esir edilerek maiyyetiyle b i r l i k t e Gazne'ye götürüldü. Ayrıca onun hazinesi de Gazne'ye n a k l e d i l d i . Selçuklular'ın b u saldırıya cevap vermek için harekete geçmesiyle, Gazneliler Çiğilkent'i yağmalayarak geri çekildiler. Öte taraftan S u l t a n Melikşah amcası K a v u r d ' u n isyanını bastırdıktan sonra Karahanhları itaat altına almış ve Gazneliler'e karşı harekete geç­ mişti. Melikşah askerlerini toplayıp hazırlıklarını tamamladıktan sonra Gazne'ye yürüdü ve H e r a t ' m güneyindeki Isfizar'da konakladı. S u l t a n i b ­ r a h i m b u d u r u m u haber aldığı zaman, Melikşah'ı önlemek için, Selçuklu emirlerini kendi tarafmda göstermek gibi, psikolojik b i r savaş planı düşündü ve kullandığı casus vasıtasıyla b u n u n tatbikinde de başarıh oldu. Sultan Melikşah eline geçen b u sahte mektubları okuduğu zaman, emirlerinin gerçek­ ten S u l t a n i b r a h i m ile i t t i f a k ettiğini sandı ve seferden vazgeçerek İsfahan'a döndü. Sultan Melikşah'ın yarıda k a l a n b u seferinin yine de faydalı olduğu anlaşdıyor. Sultan İbrahim b u seferden sonra Emîrü'l-Ümerâ Osman'ı ser­ best bıraktı. Ayrıca i k i hanedan arasındaki dostluk, e v l i l i k bağları ile de kuvvetlendirildi. Hindistan Seferleri Sultan İbrahim de ataları gibi H i n d i s t a n ' a seferler yaptı. Pencâb bölgesinde Sütlec nehri üzerindeki Şimdi P a k - P a t a n ve Sufî B a b a F e r i d ' i n makamının bulunduğu meşhur A c u d h a n yürüyerek kuşatmadan sonra zabtetti (13 Ağustos 1079). B u

O önce Güney adıyla bilinen K a l e s i üzerine sefer sırasında

TARİHİ

85

Sultan, R u p u l denilen bir kaleyi de ele geçirmişti. O n u n b u sefer sırasında zabtettiği başka b i r kalenin de dağlık mıntıkada bulunan Derâ D u n olması muhtemeldir. Sultan i b r a h i m ' i n H i n d i s t a n ' d a zabtettiği son kale muhte­ melen K u z e y - doğu Pencâb'da i d i . O Kasım 1079'da b u kalenin önüne ge­ lerek orada üç ay kaldı. Gazneli askerler kış m e v s i m i n i n şiddetli geçmesi sebebiyle zorlandılar. Neticede b u çekilenler m u t l u b i r şekilde sona erdi, Sultan i b r a h i m bu kaleyi zaptederek muzaffer b i r şekilde Gazne'ye döndü (muhtemelen 1080 yılı baharı). Sultan İbrahim'in saltanatı sırasında G u r bölgesinde Abbas b. Şîs hüküm sürüyordu. A n c a k Abbas'ın G u r halkına zulüm ve işkence yapması üzerine, halkın ileri gelenleri Gazne'ye mektublar göndererek yardım istediler. Sultan İbrahim de b u çağrıya uyarak kalabalık b i r orduyla Gazne'den hareket etti ve G u r ' a ulaştı. G u r ordusu da Sultan'ın hizmetine girdi ve E m i r Abbas'ı ona teslim ettiler. Sultan İbrahim, E m i r Abbas'ı Gazne'ye götürerek yerine oğlu M u h a m m e d ' i t a y i n etti. E m i r M u h a m m c d zamanında G u r halkı rahat­ ladı, o Gazneli sultanlarına hizmet ve itaat ediyor, söz verilmiş olan malı ve hediyeleri zamanında gönderiyordu. Sultan İbrahim'in uzun süren hükümdarlığı zamanında Gazneliler Devle­ t i Doğu Afganistan ve K u z e y H i n d i s t a n ' d a parlak günler yaşamıştı. İbrahim âdil ve cömert b i r sultandı, i l i m ve d i n i n koruyucusu olarak büyük b i r ün kazanmış, birçok câmi, medrese ve resmî binalar yaptırmıştı. Sultan İbrahim Eylül/Ekim 1099'da öldü, b u durumda onun kırk yıl gibi u z u n b i r süre sal­ tanat sürdüğü anlaşılıyor. Sultan İbrahim'in kırk kızı ve otuzaltı oğlu vardı. O bütün kızlarını seyyidler ve âlimlere vermişti. Kızlarından birisini de meşhur tarihçi, âlim ve edib Kadı Minhaceddîn Cüzcânî'nin atası İmam Abdülhalik ile evlendirmişti. S U L T A N I I I . MESÛD Sultan İbrahim'in yerine oğullarından I I I . Mes'ûd geçti. O Selçuklu sultanı Melikşâh'ın kızıyla e v l i y d i . Mes'ûd i y i ahlaklı, adalet ve insaf sahibi bir hükümdardı. H a l k tarafından kendisine "Mes'ûd-ı Kerîm : cömert, büyük Mes'ûd" diye hitab ediliyordu. N i t e k i m b u hitaba u y g u n olarak Mes'iid Zabulistân ve etraf ülkelerde fazla olan vergi ve haraçları bağışla­ mıştı. Ülke onun zamanında barış ve güven içinde i d i . Sultan I I I . Mes'ûd, oğlu A d u d c d - Devle Şîrzâd idaresinde bir orduyu L a h o r ' a gönderdi. H i n ­ distan'daki askerî hareket sırasında H a c i b Togan Tegin idaresindeki Gazneli ordusu Sultan Mahmûd zamanından beri kimsenin ulaşamadığı Ganj nehrin­ den ileriye geçerek birçok ganimet ile geri döndü. Sultan 111. Mes'ûd onaltı yıllık bir saltanattan sonra Şubat - M a r t 1115 tarihinde ellidört yaşında öldü. O n u n zamanında Gazneliler D e v l e t i ; Gazne, K a b i l , Büst, K u s d a r , M e k r a n ve K u z e y H i n d i s t a n bölgesini içine almaktaydı. Gazneli Devleti b i r i n c i derecede H i n d i s t a n kıtasında yükselirken, b u hanedan İslam dünyasında dinîn öncüsü olarak hürmet görmekte devam ediyordu.

86

ERDOĞAN

SULTAN

MERÇİL

ŞİRZÂD

S u l t a n Mes'ud'dan sonra Gazneli tahtına oğlu Şîrzâd geçti. B u hüküm­ darın hayatı hakkında k a y n a k l a r d a çok az b i l g i vardır. O h i r yıl saltanat sürdükten sonra kardeşi Arslaıışâh tarafmdan t a h t t a n uzaklaştırddı (Şubat 1116). Şirzâd daha sonra Taberistân'da hüküm süren Bavendîler hanedanına sığmdı ve Mekke'ye hacca gitmek istedi. B u hanedanın reisi Alâüddevle A l i b. Şehriyar onun b i r hacc seferi için gerekli bütün ihtiyaçlarım sağlamıştı. Şirzâd hacca gittikten sonra tekrar tahtı ele geçirmek istedi ise de kardeşi Arslanşah tarafından öldürüldü. SULTAN

ARSLANŞAH

Şirzâd'dan sonra Gazneli tahtına geçen Arslanşah'ın babası Sultan I I I . Mes'ûd, annesi ise Selçuklu sultam Melikşâh'ın kızı M e h d ül - Irak i d i . Arslanşâh'ın tahta geçerken verdiği mücadele sırasmda Şirzâd'dan başka, kardeşlerinden b a z d a n öldürüldü, b a z d a n d a tutuklandı. B u n l a r d a n sadece Germsîr bölgesindeki Teginâbâd şehrinde b u l u n a n Behramşâh kurtulmuştu. " E s - Sultanü'l-A'zam" ve "Sultanü'd-Devle" gibi ünvanlar alan A r s l a n şâh 22 Şubat 1116 tarihinde Gazne'de t a h t a çıktı. Behramşâh ise Teginâbâd'da Arslanşâh kuvvetlerine mukavemet etmiş, fakat yenilerek kaçmak zorunda kalmıştı. O önce Sistân'a oradan d a Kirmân'a gitti ve Kirmân Sel­ çuklu hükümdarı I . Arslanşâh (1101-1142)'dan yardım istedi. M e l i k A r s l a n ­ şâh Behramşâh'ı çok i y i karşıladı ve birçok hediyeler v e r d i . A n c a k A r s l a n ­ şâh y a r d i m hususunda başka b i r m e l i k i , Sencer'i tavsiye etti. Behrâmşâh daha sonra M e l i k Sencer'in huzuruna M e r v şehrine giderek yardım istedi. O b u sırada " H o r a s a n M e l i k i " olan Sencer'e kendisini sevdirmesini b i l d i . Ayrıca Arslanşâh annesi M e h d ül - Irak'ı küçümseyerek kötü davranmıştı. M e l i k Sencer b u d u r u m d a bizzat Gazne'ye yürümeğe ve Behrâmşâh'ı t a h t a oturtmaya karar v e r d i (1116). Arslanşâh b u n u duyunca Selçuklu sultanı M u h a m m e d T a p a r ' a haber gönderip kardeşi Sencer'den şikâyetçi oldu. Sultan M u h a m m e d de kardeşi Sencer'e elçi gönderip Arslanşâh ile anlaşmasını ve ülkesine saldırmaktan vazgeçmesini istedi. B u n u n l a beraber gönderdiği e l ­ çiye : "Eğer Sencer'i Arslanşâh'a karşı harekete geçmiş v e y a sefere çıkmağa hazır vaziyette görürsen ona sakın m a n i olma. B u mektubu da ona tebliğ etme : Çünkü böyle b i r davranış onu zayıf düşürür, âciz gösterir ve geri dönmez. H a l b u k i kardeşimin dünyaya hâkim olması benim için daha i y i ­ d i r . " dedi. Elçi Sencer'in y a n m a varınca, onun askerlerinin Gazne seferi için hazırlanmış olduğunu gördü. Böylece Sencer hazırlıklarını sürdürür­ k e n , E m i r Üner kumandasmda b i r öncü birliğini Gazne'ye gönderdi. Behrâmşâh da b u öncü kuvvetinde b u l u n u y o r d u . B u Selçuklu ordusu önce Büst şehrine uğradı ve Sistân hâkimi Tâceddîn E b u ' 1 - F a z l d a onlarla birleşti. S u l t a n Arslanşâh b u haberi duyduğu zaman kalabalık b i r orduyla harekete geçti.

CAZNELİLER DEVLETİ

TARİHÎ

87

İki taraf arasında Büst civarında yapılan savaşta, Selçuklu ordusu galip gelmiş ve Arslanşâh Gazne'ye dönmüştü. Arslanşâh b u olaydan sonra barış girişiminde bulundu ve yardımcı olması için annesini ikiyüzbin altın ve öteki hediyeler ile Sencer'e gönderdi. F a k a t M e h d ül - Irak davranışları yüzünden oğluna düşmandı. B u bakımdan Sencer'in k a l b i n i kazanacağına yangına körükle giderek onu Arslanşâh aleyhine kışkırttı. Öte taraftan M e l i k Sencer de hazırlıklarını tamamlayarak Gazne'ye doğru ilerledi ve b u şehre ulaştı. Arslanşâh otuzbin atlı ve pek çok y a y a asker ve yüzyirmi filden meydana gelen b i r orduya sahihti. Selçuklu ve Gazneli k u v v e t l e r i şehirden bir fersah uzaklıktaki Şehrâbâd sahrasında karşılaştılar. Neticede Gazneli ordusu ağır b i r yenilgiye uğradı. Sultan A r s ­ lanşâh H i n d i s t a n ' a çekilmekten başka çare bulamamıştı. M e l i k Sencer 25 Şubat 1117 tarihinde Gazne'ye girdi ve Behramşâh'ı vassali olarak Gazueliler Devleti tahtına o t u r t t u . D a h a sonra Behramşâh ile Sencer b i r andlaşmaya vardılar. B u n a göre; Behramşâh h u t b e y i sırasıyla önce Abbasî halifesi, Selçuklu sultanı M u h a m m e d Tapar ve M e l i k Sencer adına, sonra da kendi i s ­ mine okutmayı, ayrıca Sencer'e yıllık ikiyüzellibin dinar vergi ödemeyi k a b u l etmişti. B u suretle Sencer Selçuklular'ın b i r rüyasını gerçekleştirmiş oluyor ve i l k defa Gazne'de Selçuklu sultanı adına hutbe okunmasını sağlıyordu. Sencer Gazne'de kırk gün kalarak 6 Nisan 1117 tarihinde b u şehirden ayrddı ve Horasan'a döndü. Sultan Arslanşâh ise saltanat mücadelesine devam edebilmek için H i n ­ distan'a kaçmış ve oradaki valisi M u h a m m e d - i Ebû H a l i m ' d e n yardım a l ­ mıştı. O Sencer'in Gazne'den ayrıldığını duyduğu zaman, H i n d i s t a n ' d a topladığı kuvvetler ile Behramşâh'a hücumetti. Behramşâh ona karşı k o y a ­ cak k u v v e t ve kudrette değildi, b u sebeble Bâmiyân kalesi'ne sığınarak Sencer'den yardım istedi. Sencer Behramşâh'ı desteklemek için B e l h şehrin­ den tekrar büyük b i r ordu gönderdi (1117). Gazne'ye h a k i m olan A r s l a n ­ şâh kardeşi Behramşâh'ı y a k a l a m a k için harekete geçti ise de, yardıma gelen Selçuklu k u v v e t l e r i önünde b i r kez daha yenilgiye uğrayarak kaçtı. Selçuklu k u v v e t l e r i onu izleyerek yakaladılar. Behramşâh önce Arslanşâh'ı hapsetti, sonra serbest bıraktı. F a k a t Arslanşâh rahat durmamış ve tahtı ele geçirmek için gizlice bazı çalışmalarda bulunmuş olmalıdır. Behrâmşâh b u d u r u m u anluyarak Arslanşâh'ı öldürttü (Eylül - E k i m 1118). Arslanşah gayet cesur ve savaşçı b i r hükümdardı. F a k a t t a l i h i n k a r ­ şısına Sencer gibi ondan daha yetenekli b i r şahsiyeti çıkartması, u z u n müd­ det saltanat sürmesini engellemişti. S U L T A N B E H R A M Ş Â H B . I I I . MES'ÛD Behramşâh Gazneliler tahtına geçer geçmez, Arslanşâh taraftarı o l ­ duğunu gördüğümüz H i n d i s t a n valisi M u h a m m e d - i Ebû H a l i m isyan ve

88

ERDOĞAN MERÇlL

ona i t a a t i reddetti. B u haberler Gazne'ye ulaştığı z a m a n , Behramşâh derhal hazırlık y a p a r a k büyük b i r orduyla H i n d i s t a n ' a g i t t i . O 11 Ocak 1119 t a r i ­ hinde L a h o r ' d a yapılan savaşta H i n d i s t a n v a l i s i n i mağlup ve esir etti. A n ­ cak Behramşâh, M u h a m m e d ' i n muktedir ve tecrübeli bir şahıs olduğunu anlayarak onun suçunu bağışladı ve tekrar görevine iade ettikten sonra Gazne'ye döndü. Sultan Behramşâh'm H i n d i s t a n ' d a n ayrdmasından sonra M u h a m m e d - i Ebû H a l i m tekrar faaliyete geçti ve Sevâlik (Batı Pencap) eyaletindeki B h i r a yakınındaki N a g o r ' d a b i r kale yaptırdı. O A r a p , F a r s , A f g a n ve Türk Halaçlar'dan oluşan büyük b i r ordu topladı. M u h a m m e d ' i n isyankâr t u t u ­ m u y l a i l g i l i haberler Gazne'ye ulaşmakta gecikmedi. Behramşâh onbin kişilik atlı ordusuyla H i n d i s t a n ' a yürüdü, I n d u s ' u gemilerle geçerek M u l t a n ' a ilerledi. Vâli M u h a m m e d ise M u l t a n civarında Kîkyur denilen, geniş bir çayırlık ile çevrelenmiş, b i r köyde ordugâh kurmuş ve b u arazinin bir kısmını sular altında bırakmıştı. Böylece su altında k a l a n arazi onun B e h ­ ramşâh'm ordusuna hile yapabileceği bir bataklık o l d u . S u l t a n Behramşâh ordusunu savaş düzenine k o y d u . A s i M u h a m m e d Gazneli ordusunun mer­ kezine hücumetti. i l k hücumun hemen başında Gazneli ordusu M u h a m m e d ' i ve onun öncü kuvvetlerine k u m a n d a eden oğullarından birkaçını mağlup ettiler. Ayrıca M u h a m m e d ' i n bataklık yaparak S u l t a n ' m ordusunu tuzağa düşürmek için hazırladığı arazi, ani b i r fırtınanın patlaması ve onun ordu­ sunu b u yöne sürüklemesi sonucu âsi kuvvetlere mezar oldu. M u h a m m e d ' i n ordusunun büyük b i r kısmı b u bataklık tarafından y u t u l d u . Sadece S u l t a n Behramşâh'a hizmet etmek isteyen M u h a m m e d ' i n oğullarından İbrahim ve onun ahfadından olanlar b i r zarar görmeden kaçabildi. M u h a m m e d ve ony e d i oğlu savaş meydanında öldüler (1119). S u l t a n Behramşâh b u âsileri cezalandırdıktan sonra Hüseyin b . İbrahim Alevî adındaki bir şahsı H i n ­ distan valisi t a y i n ederek Gazne'ye döndü. Sultan Behramşâh 1119 yılından 1134 t a r i h i n e k a d a r s a k i n ve refah içinde b i r saltanat sürdü. B u son t a r i h t e n sonra Behramşâh, 1118'de Sel­ çuklu sultanı olan Sencer'in itaatinden çıkmış ve daha önce ödemeyi k a r a r ­ laştırdığı ikiyüzellihin dinarı ödememişti. Ayrıca S u l t a n Sencer'e onun h a l ­ k a kötü davrandığı ve mallarına el koyduğu b i l d i r i l d i . S u l t a n Sencer Ağus­ tos - Eylül 1135 tarihinde M e r v şehrinden harekete geçerek Gazne'ye doğru ilerledi. Selçuklu ordusu Büst şehrine ulaştığı zaman kış bastırdı. B e h r a m ­ şâh muhtemelen kışın sert geçmesi sebebiyle S u l t a n Sencer'in gelebileceğini düşünmemiş ve savaş hazırlığı yapmamıştı. O S u l t a n Sencer'in Gazne c i v a ­ rına ulaştığını haber alınca k o r k t u ve elçiler göndererek itaatsiz davranı­ şından dolayı özür diledi. S u l t a n Sencer h u z u r u n a gelmesi şartıyla onun b u isteğini k a b u l etmişti. A n c a k Behramşâh, Sencer ile buluşmaktan k o r k a r a k m a i y y e t i ile b i r l i k t e H i n d i s t a n ' a kaçtı. O S u l t a n Sencer'in kendisini ceza­ landırmasından korkmuştu. Sencer b u olaydan sonra hiçbir mukavemetle

GAZNELİLER DEVLETİ TARİHİ

89

karşdaşmadan Gazne'ye girdi ve Behramşâh'm bütün hazinesine ve servetine el k o y d u . Behramşâh H i n d i s t a n ' d a n Sencer'e yazd.ğ. mektubda özür diledi ve korktuğu ıçm huzuruna gelmediğini ifade etti. S u l t a n Sencer, Behramşâh'm samimiyetine inanmış ve Gazneliler D e v l e t i ' n i n idaresini tekrar ona vermişti i öylece Behramşâh Gazne'ye dönmeye ve tahtına o t u r m a y a muvaffak oldu. Gazneli - Gûrlu Mücadelesi Otc taraftan Gûr Devleti'ude saltanat mücadelesi başlamış, b u sırada kardeşlerine kızan Kutbcddîn M u h a m m e d Gazne'ye Behramşâh'm y a n m a kaçmıştı (1148). O Behramşâh'm kızkardeşi ile de e v l i y d i . Kutbeddîn M u h a m ­ med , n Gaznel, Sultanı'nm yanına geliş sebebi olarak çeşitli rivayetler ileri sürülmüştür. B i r rivayete göre, Kutbeddîn Fîrûzkûh'da d u r u m u n u sağlamlaştırdıktan sonra büyük sultanlar gibi hareket etmeye başlamış ve Gazne'ye h a k i m olmak istemişti. S u l t a n Behramşâh b u n i y e t i n i öğrendiği zaman onu Gazne ye çağırdı. Kutbeddîn M u h a m m e d Gazne'ye geldikten sonra etrafa bol para dağıtarak h a l k a kendisini sevdirdi. O n u kıskananlardan b i r grup b u d u r u m u Behramşâh'm kulağına ulaştırarak " S u l t a n ' a ihanet ediyor ve i s y a n için bol para dağıtıyor" demişlerdi. B u sözler Behramşâh'ı e t k i ­ lemiş ve Kutbeddîn'den şüphelenerek onu zehirletmışti. Kutbeddîn M u h a m ­ med Gazne'de gömüldü. Gazneli hanedanı ile Gûrlular arasındaki derin nelret ve düşmanlığa b u olay sebep olmuştu. Gûrlu Seyfeddin Surî b u haberi aldığı zaman, büyük ordular topladı ve beraberinde küçük kardeşleri Bahâeddîn Sâm ve Alâeddîn Hüseyin olduğu halde Kutbeddîn'in intikamını almak için Gazne'ye yürüdü. S u l t a n B e h r a m ­ şâh onların harekete geçtiğini duyunca Gazne'ye tâbi yerlerden b i r i olan Kurramân ( - K u r r a m , Pakistan'ın K u z e y b a t ı h u d u d bölgesinde)'a kaçtı r° ™, " karşdaşmadan Gazne'yi ele geçirdiler (Lylul/Ekım 1148). Surî " s u l t a n " ünvam alarak Gazneliler tahtına oturdu O sultan ünvam alan i l k Gûrlu oluyordu. Surî Gazne şehrinde kendisini emniyette hissedince, Gûr'un idaresini kardeşi Bahâeddin Sâm'a verdi L-azneü Devlet, emirleri de ona itaat etmişlerdi. Surî de onlara bağışlar¬ da b u l u n d u . Kış mevsimi geldiği zaman, Surî herkesin kendisine itaat ettiğine güvenerek kardeşleri Bahâeddin ve Alâeddîn ile Gûrlu emirlere ülkelerine dönmeleri için i z i n v e r d i . O n u n yanında daha çok Gazneli memurlar görev yapmaktaydı. K,ş ve soğuk şiddetlendiği zaman, Gûr yolları k a r yüzünden kapanmıştı. Gazne halkı Gûr'dan yardım gelmesinin mümkün olmadığım anlayınca, Gazneli hanedanına olan sevgisini gösterdi. Onlar gizlice B e h ­ ramşâh'a mektublar göndererek Gazne'ye çağırdılar. Sultan Behramşâh b u m e k t u b l a r d a k i çağrıya u y a r a k Afganlar ve Halaçlar'dan topladığı b i r orduyla Kurramân'dan Gazne'ye yürüdü ve Surî'ye hücum etti. Savaşı kaybeden Surî, V e z i r i Mecdeddin Musevî ve yatan adamları ile Gûr'a doğru E

y

h

İ

Ç

W

l

m

u

k

a

v

e

m

e

t

I

e

90

ERDOĞAN MERÇİL

kaçmaya çalıştı. A n c a k Behramşâh'm süvarileri onları yakalayarak Gazne'ye getirdiler. Surî ve V e z i r i burada öküz (veya eşeğe) bindirildiler ve aşağıla­ yıcı b i r şekilde şehirde dolaştırılarak halka teşhir edildikten sonra asıldılar (19 Mayıs 1149). Seyfeddin Surî'nin yokluğu sırasında Gûr'u idare eden kardeşi Bahâedd i n Sâm, onun i d a m edildiğini öğrendiği zaman i n t i k a m almak maksadıyla Gazne üzerine yürümek için b i r ordu topladı. F a k a t o daha yolda iken çiçek hastalığına yakalanarak öldü. O n u n yerine Gûr tahtına geçen kardeşi Alâeddîn Hüseyin kardeşlerinin intikamını almayı b i r vazife b i l d i ve büyük b i r ordu toplayarak Gazne'ye doğru harekete geçti. Sultan Bchramşâh onun niyetini öğrendiği zaman Gazne ve H i n d i s t a n ' d a n büyük ordular topladı ve Teginâbâd (Bugünkü K a n d e h a r bölgesi)'a ilerledi. İki taraf orduları Z e m i u dâver ovasında karşdaştılar. Gûrlu piyadelerin kalkanlarını birleştirerek kendilerini k o r u y u c u b i r duvar meydana getirmeleri taktiği, Gazneli ordusundaki filler karşısında başarılı oldu. Ayrıca H a r m i l adım taşıyan i k i Gûrlu savaşçı Gazneli ordusundaki filler ile döğüşürken büyük kahramanlıklar gös­ terdiler. Gûrlular'ın hücumu sırasında Behramşâh'm, asrın savaşçısı olarak vasıflandırdan oğlu Devletşâh öldü. B u olay Gazneli ordusunun düzeninin bozulmasına sebeb oldu. Behramşâh da b u büyük darbe karşısında y e r i n i muhafaza edemeyerek çekildi. Alaeddîn Hüseyin onu Gazne'ye kadar t a k i p e t t i , Gazne önünde yapılan üçüncü savaş sonunda da yenilgiye uğrayan Behramşâh için H i n d i s t a n ' a kaçmaktan başka çare kalmamıştı. Alaeddîn Hüseyin G a z n e ' y i hücumla zabtetti, intikamı ise müthiş oldu, şehri tahrib ederek halkı kılıçtan geçirdi. Gazne yedi gün yedi gece ateşe v e r i l d i . (1151). Alâeddîn Hüseyin b u davranışı sebebiyle tarihlerde " C i h a n sûz — Dünyayı y a k a n " lakabıyla andmıştır. A n c a k o Gazne'yi elinde t u t m a y a çalışmadı. Çünkü Büyük Selçuklu sultanı Sencer onu batı tarafından tehdit etmekte i d i . B u sebeble Alaeddîn Gûr'a çekildi ve b u dönüş sırasında Gaznel i l e r ' i n büyük merkezlerinden b i r i olan Büst şehri de onun gazabma uğradı. Sultan Sencer'in H a z i r a n 1152'de y a p d a n savaşta Alâeddin Hüseyin'i mağlup ve esir etmesi, Behramşâh'a yeniden Gazne'ye sahip olmak fırsatını verdi. O H i n d i s t a n ' d a n harekete geçerek tekrar Gazne'ye h a k i m oldu (1152). Sultan Behramşâh b i r müddet daha hüküm sürdükten sonra 1157 yılı başında Gazne'de öldü. O âdil ve güzel ahlâklı b i r hükümdardı. SULTAN

HUSREVŞÂH

Behramşâh'm ölümünden sonra yerine oğlu Husrevşâh Gazneli tahtına geçti. B u sırada Gûrlular Gazne D e v l e t i ' n i sıkıştırmaya devam ediyorlardı. Artık Gûrlular İslam dünyasında önemli b i r k u v v e t haline gelmişler ve sür'atle yükselmeye başlamışlardı. Gerçekten de Gazneli D e v l e t i ' n i n çökmesi ve S u l t a n Sencer'in Oğuzlar t a r a f m d a n esir edilmesinin (1153-1157) sebep

GAZNELİLER DEVLETİ

TARİHİ

91

olduğu karışıklık ve otorite boşluğu, Horasan'da Gûrlular'ın hâkimiyet sahalarını genişletmelerini kolaylaştırmıştı. Gûrlular Büst, Zemindâver ve Teginâbâd şehirlerini Gazneliler'in elinden aldılar. Husrevşâh zayıf bir hü­ kümdardı, Gûrlular'ın b u baskısına dayanamayarak Gazne'yi terk elti ve L a h o r ' a çekildi. B u n d a n sonra Gazneli hükümdarları varlıklarını ancak L a h o r ' d a devam ettirebildiler. N i t e k i m Husrevşâh L a h o r ' d a vefat etti (1160). O da âdil ve halkına i y i davranan bir hükümdardı, hayır yapmayı ve hayır sahihlerini severdi. S U L T A N H U S R E V MELİK V E GAZNELİ D E V L E T İ ' N İ N S O N U Husrevşâh'daıı sonra oğlu Husrev M e l i k Gazueliler Devleti tahtına oturdu. O n u n hâkimiyet sahası Pencâb bölgesi i d i . üusrev M e l i k de b u dev­ rede Gazneliler D e v l e t i ' n i yıkdmaktan kurtaracak b i r karaktere sahip değildi. H e r yerde Türk ve y e r l i emirler ona yüz çevirerek bağımsız hareket etmeye başlamışlardı. O ise eğlence ve içki içmekle meşgul i d i . ö t e taraftan Gazne'ye hâkim olan Gûrlu Gıyâseddîn M u h a m m e d buraya Muizzeddîn M u h a m m e d ' i yerleştirmişti. Muizzeddîn M u h a m m e d 1181/2 tarihinde Lahor kapıları önünde göründü ve Husrev M e l i k ' i n oğlu Melikşâh'ı esir alarak geri döndü. M u h a m med'in b u davranışından ve k u v v e t l i b i r kabile olan Hokarlar'ın arazisine girerek Sialkot kalesini b i r hareket üssü haline getirmesinden sonra (1185), Husrev M e l i k birşeyler y a p m a k gereğini hissetti ve adı geçen kabile ile birle­ şerek S i a l k o t ' u geri almaya çalıştı. F a k a t Cammû Racası'nm Husrev M e l i k aleyhine dönerek Gûrlu M u h a m m e d ' i n tarafma geçmesi, Husrev M e l i k ' i n hareketinin başarısızlıkla sonuçlanmasına sebep oldu. M u h a m m e d ise tekrar Lahor önünde göründü ve b i r hile ile Husrev M e l i k ' i esir e t t i . Muizzeddîn M u h a m m e d b u suretle L a h o r ve Pencâb'a hâkim olarak Gazneliler Devleti'ne son verdi (1186). Talihsiz Gazneliler sultanı oğluyla önce Gazne'ye, sonra da Gûrlular'ın başkenti olan Fîrûzkûh'a götürüldü. B u sırada ikisi de istemeyerek yola çıktılar, Peşâver'e vardıkları zaman şehir halkı onları karşılayıp ağırladılar ve hayır duada bulundular. B u olay Gazneliler hanedanının hâlâ sevildiğini, halkın onlara taraftar olduğunu gösteren bir işaretti. Gûr hükümdarı Gıyâsed­ dîn M u h a m m e d ise Husrev M e l i k ' i n Garcistan bölgesindeki Balarvân kalesine götürülmesini emretti. Husrev M e l i k oğlu Behramşâh ile beraber orada öldürüldü (1191). B u suretle büyük Gazneliler D e v l e t i ' n i n son temsilcisi de ortadan kaldırılmış oldu. B i r kaynağın ifadesiyle " G a z n e l i hükümdarları ahlâk ve yaşayışları itibarıyla en güzel hükümdarlardandır. Özellikle Sultan Mahmûd'un ahlâk ve yaşayışı çok güzeldi.". B u Türk devletine şan ve şöhret sağlayan başlıca tarihî gerçek, kuzeyden gelen Türk kütleleri vasıtasıyla Hindistan'ın fethini sağlaması ve b u kıtada İslâm d i n i n i n yayılmasında önderlik yapmış olmasıydı.

ERDOĞAN

92

GAZNELİLER DEVLETİ

MERÇÎL

GAZNELÎLER DEVRÎ KÜLTÜR V E İMAR FAALİYETLERİ Kültür : Gazneliler d e v r i siyasî k u d r e t i n yanısıra kültür bakımından da parlak geçmiştir. Sultan Mahmûd yüksek b i r edebiyat terbiyesine sahibdi. B u sebeble o k e n d i sarayında d e v r i n en yüksek k a b i l i y e t l e r i n i toplamaya çalışmış, şâirlere hürmet ve sevgi göstermişti. Mahmûd ayrıca komşu ülkelerden de şâirleri k e n d i ülkesine çağırıyordu. B u şâirler arasında Türk asıllı F e r r u h Sistanî ve Menuçehrî Damganî'yi sayabiliriz. S u l t a n Mahmûd'un sarayında dörtyüz şâirin bulunduğu şekildeki Devletşâh'ın r i v a y e t i n i mübalağalı olarak k a b u l edebilirsek de, Gazneliler devrinde edebiyata verilen önemi göstermesi bakımından d i k k a t çekicidir. B u şâirler içinde Escedî, Gazâ'irî Râzî ve Şeh­ name yazarı meşhur Firdevsî en önde gelenler arasında i d i . Bunların başında devamlı olarak efendisi ve öteki saray mensuplarını övmekle meşgûl olan "Melikü'ş-Şu'ara" Unsurî bulunuyordu. Sebüktegin ve Mahmûd d e v r i n i n büyük edib, mektup ve vesikaları kaleme a l m a sanatında usta şahsiyet­ lerden birisi de E b u ' l - F e t h Bustî i d i . Sultan Mahmûd ve Mes'ûd'un hizmetinde görev yapanlardan birisi de Türkleri öven Tafzil el-Etrâk 'alâ saHr el-Ecnâd adlı eserin yazarı Ebu'l-'Alâ M u h a m m e d b . Hassûl i d i . Meşhur tarihçi Ebû Nasr M u h a m m e d Utbî de Sultan Mahmûd'un hizmetinde çalıştı. O eseri Kitâb el - Yemini de Sebüktegin ve Mahmûd devirlerini kaleme almıştı. S u l t a n Mahmûd i l i m ve marifet sahibi b i r hükümdardı, muhtelif i l i m dallarında onun adına eserler yazddı. O çeşitli ülkelerden gelen bilginler ile huzurunda toplantılar tertibler ve bilginlerin tartışmalarına katılırdı. Sultan Mahmûd aynı zamanda ortaçağm en büyük ilmî şahsiyetlerinden b i r i olan Türk asıllı Ebû R e y h a n el - Bîrûnî (Beyrunî)'yi de, Hârezm'i işgâl ettiği zaman, Gazne'ye getirtti. Böylece Bîrûnî H i n d i s t a n ' a yapılan Gazneli sefer­ lerine katddı. O n u n H i n d i s t a n ' d a k i temasları, öteki inanç ve âdetler hakkın­ d a k i sınırsız merakıyla Tahkîku mûlil-Hind gibi büyük b i r eser meydana getirümesine imkân v e r d i . N i t e k i m Bîrûnî S u l t a n Mahmûd için b i r şiirinde şöyle diyor : Gelelim Mahmûd'a, O benden hiç b i r lütfü

esirgemedi;

B e n i bolluğa ve mutluluğa kavuşturdu; yandgdarıma göz y u m d u . Bîrûnî'ye daha sonra S u l t a n Mes'ûd ve Mevdûd da büyük değer vererek i n ­ celeme ve araştırmalarına destek oldular. Bîrûnî eserlerinden el - Kanun el - Afes'ûdi'yi S u l t a n Mes'ûd'a, KitâbuH-Cevahir fi Ma'rifetıl-CevâhİT adlı eserini de Sultan M e v d u d ' a i t h a f etmişti. Sultan Mahmûd yine Hârezm'den gelen ve hıristiyan b i r b i l g i n olan E b u T - H a y r i b n Hammâr'a da son derece saygı gösterdi. Hârezm'den gelen bilginlerden b i r i de aynı zamanda güzel resim de y a p a n Ebû N a s r Mansûr İbn ' I r a k i d i . Sultan Mes'ûd d a bilginlerin dostu olup, onlara pek çok ihsanlarda b u l u ­ n u r , i l g i ve yakınlık gösterirdi. Birçok bügin çeşitli i l i m dallarında onun

TARİHİ

93

adına eserler kaleme aldılar. Kadı Ebû M u h a m m e d b . A b d u l l a h el-Nasıhî, Mes'udî fi furû' el - Hanefiye adlı eseri Sultan Mes'ûd için yazmıştı. Mes'ûd şairleri de büyük armağanlar ile mükafatlandırdı. N i t e k i m o 21 Eylül 1031'de R a m a z a n Bayramı'nı Gazne'de kutladı, büyük b i r k a b u l resmi ve eğlence tertib e t t i r d i . Mes'ûd bu sırada devrin şâirlerinden Unsurî'ye b i n dinar, Zeynebî Alovî'ye ellibin dirhem v e r d i . O aynı zamandı hattat olup, güzel yazı yazardı. T a r i h yazıcılığı bakımından da Gazneliler d e v r i parlak geçti. Utbî'den başka, Zeynel-Ahbâr adlı eserini Sultan Abdürreşid'e sunan Gerdîzi ve S u l ­ tan Mes'ûd devrini bize nakleden E b u ' 1 - F a z l Beyhakî Tarih-i Mes'ûdî adlı eseriyle Gazneliler devrinin önde gelen tarihçileridir. Sultan İbrahim ve halefleri devrinde de Gazneliler sarayının İran edebiya­ tının gelişmesine yardımcı olduğunu görüyoruz. B u devirdeki şâirler ara­ sında E b u ' l - F c r c c Rûnî, Osman Muhtârî, Mes'ûd-ı Sa'd-ı Selmân'ı sayabiliriz. Sultan İbrahim de her yıl b i r Kur'an istinsah eder, onu sadaka ve öteki hediyelerle Mekke'ye gönderirdi. Sultan Behramşâh da âlimleri sever, onlara pek çok m a l bağışlardı. O n u n çok sayıda kitabı vardı, bunlar huzurunda okunurdu. Sultan Behramşâh'ın şâirlerinden olan S e y y i d H a s a n Gaznevî va'z ve hitabette de çok usta i d i . Y i n e Behramşâh'ın şâirlerinden Senâî de tasavvufi b i r mesnevi olan Hadikat el - Hakika'yı kaleme almıştı. Sultan Husrevşâh da âlimlere yakınlık gösterir, onlara ihsanlarda bulunarak f i k i r ­ lerine başvururdu. Gazneliler'in bilginler ve sufîlere gösterdikleri alâka, meşhur sufîlerin b u hanedanın hâkim oldukları bölgelerde toplanmasına sebep olmuştu. B u b i l g i n ve mutasavvıfların vaaz ve nasihat meclisleri fevkalâde kalabalık oluyordu. D e v r i n en büyük sufilerindcu b i r i E b u ' l - H a s a n A l i b. A h m e d el - Harakanî (ölm. 1033/34) i d i . Gazneli Sultan Mahmûd b u âlime son derece hürmet gösterir ve ara-sıra ziyaretine giderdi. Gazneliler devrinin önemli b i r şahsiyeti de Ebu'l-Kasım A l i b. Abdullâh el - Gürganî (ölm. 1058) i d i . O da Tus şehrinde verdiği vaaz ve nasihatler ile etrafmda birçok isteklinin toplanmasına sebep olmuştu. H a t t a Gürganî, Şehnûme'yi putperestlere övgü ile doldurduğu için meşhur şâir Firdcvsî'nin cenaze namazını kıldırmak istememişti. Gazneliler devrinde Nişapur'da faaliyet gösteren sufî ve mutasavvıflar ise E b u A l i (d - H a s a n b. M u h a m m e d el - D a k k a k (ölm. 1014/15 veya 1021), Ebû Abdurrahınan es - Süleuıî (930-1021) ve meşhur Abdülkerim b. Hevâz i n el - Kuşcyrî (980-1072) i d i . B u devrede Herat şehrinde ise büyük b i r şöhrete sahip Ebû Ismâil Abdullâh b. Ebû Mansûr M u h a m m e d el - Ensarî (1006-1088) d i k k a t i çekiyordu. İıııâr Faaliyetleri : Gazneli sultanlar edebiyat alanında olduğu kadar imar faaliyetleri ile de d i k k a t i çekiyorlar. S u l t a n Mahmûd kendi devrinde b i r kültür merkezi haline gelen Gazne'de medreseler ve kütüphaneler kurmuş, hastahane, b a h -

94

ERDOĞAN

MERÇlL

çeler, saraylar ve câmiler yaptırmıştı. O halkın yararına da çarşı, köprü, su y o l u ve kemerleri inşa ettirdi. Hattâ bunlardan Gazne'nin kuzeyindeki " B e n d - i Mahmudî" bugüne kadar varlığını korumuş ve kullanıla gelmiştir. B u suretle Gazne'de gelişen Türk sanatı b i r taraftan Selçuklu sanatına, öte taraftan da H i n d i s t a n ' d a k i Türk - İslâm sanatına temel olmuştur. Sultan Mahmûd'un mimarî eserlerinden birisi Somnât seferinden (1026) dönüşün­ den sonra Gazne'de yaptırmış olduğu " A r u s el - F e l e k " câmiidir. B u câmiin inşasında H i n d i s t a n ' d a n getirilen kıymetli ağaçlar da kullanılmıştır. Sultan Mahmûd, H z . A l i âilesinden A l i b. Mûsâ er-Rızâ ile H a l i f e Hârûn er - Reşîd'in kabirlerinin bulunduğu Tus şehrindeki türbeyi de yeniden güzel b i r şekilde onardı. Burayı babası Sebüktegin tahrip etmişti. Öte taraftan Tus halkı türbeyi ziyaret edenleri rahatsız ediyordu. Sultan Mahmûd halkın bu ziyaret­ çileri rahatsız etmelerini engelledi. Mahmûd, H z . A l i ' y i rüyasında görmüştü. H z . A l i ona " D a h a ne zamana k a d a r ? " diye sordu. S u l t a n , H z . A l i ' n i n b u türbeyi (Meşhed) kastettiğini anlamış ve hemen onardmasmı emretmişti. Sultan Mahmûd devri mimarî eserleri m u h a k k a k k i , daha çoktur. B u n l a r d a n bir kısmı hâlen yapılmakta olan kazılar ile ortaya çıkarılmaya çalışdmakta, diğer b i r kısmı ise sadece tarihî kayıtlar olarak kitablarda bulunmaktadır. N i t e k i m onun Ceyhun nehri üzerinde b i r köprü yaptırdığım ve b u n u n için i k i m i l y o n altın harcadığını k a y n a k l a r d a n öğreniyoruz. Sultan Mes'ûd ise büyük b i r mimarî kabiliyete sahip olup, Gazne'de yaptırdığı yeni b i r sarayın planını çizmiş ve inşasına nezaret ettiği b u saray dört yılda tamamlanmıştı. Y i n e o Gazne'de b i r köprü yaptırmıştı. Fransız arkeologlar tarafından son yıllarda yapılan kazı ve araştırmalarda Büst'deki Leşker-i B a z a r ' d a ortaya çıkarılan büyük saray, Gazneliler'in bu tür m i m a r i ­ deki zenginlik ve ihtişamını ortaya koymaktadır. Sebüktegin ve Mahmûd'un türbeleri bugüne kadar gelmiştir. Sultan İbrahim ve I I I . Mes'ûd'a âit olduğu söylenen türbe ve mezar taşları da mevcutsa d a , bunların mimarî ve sanat bakımından özellikleri y o k t u r . A n ­ cak Gazneliler'in Tus vâlisi A r s l a n C a z i b ' i n türbesi ise gelişmiş b i r mimarî göstermektedir. Ayrıca S u l t a n I I I . Mes'ûd ve Behramşâh'a âit Gazne'de bugün dahi varlığını k o r u y a n i k i minare Gazneliler devrinin d i k k a t i çeken yapıları arasında yer almaktadır. Gazneliler'in Türk - islâm tarihindeki başlıca rolü, K u z e y - Hindistanı feth ederek islâm dinine Pencâb'da k u v v e t l i b i r dayanak noktası elde etmesi ve daha sonraki H i n d i s t a n fetihlerine b u suretle sağlam b i r zemin hazırlamış olmasıdır. Ayrıca Gazneliler H i n d dünyası kültürü ile doğrudan doğruya temas kuranlar olarak tarihe geçmişlerdir. Onlar H i n d i s t a n kıtasında islâm d i n i n i n tohumlarını atmakla yıllar sonra P a k i s t a n D e v l e t i ' n i n kurulmasında da b i r i n c i derecede etken olmuşlardı. S u l t a n Mahmûd ve Mes'ûd'un şahsi­ yetleri ise halkın zihinlerinde büyük müslüman ve halk kahramanları olarak yerleşmişti. Mahmûd ise daha sonraki yüzyıllar içinde de İran edebiyatında meşhur b i r şahıs, adâlet ve insaf t i m s a l i b i r hükümdar olarak yer almıştır. •

G A Z N E L İ L E R D E V R İ ÖNEMLİ O L A Y L A R 10 Şubat

961

Nisan

962

12 O c a k

13 Eylül

963 903

26 Eylül

964 965

12 Kasım

966

2 Kasım

971 975

20 N i s a n

977 978 986

23 E k i m

994

22 Temmuz

995

Ağustos

997

Mart

998

16 Kasını

999

Kasım

999

Aralık

999 1000 1000 1000

KRONOLOJİSİ

Sâmânîler tarafından A l p t e g i n ' i n Horasan ordusu kumandanlığına t a y i n i A l p t e g i n ' i n Sâmânî ordusunu H u l m geçitinde mağ­ lup etmesi Alptegin'in Ga/.ne'yi ele geçirmesi A l p t e g i n ' i n ölümü ve yerim; oğlu Ebû ishak İbra­ h i m ' i n geçmesi Ebû B e k r L c v i k ' i n Gazne'yi tekrar ele geçirmesi Ebû B e k r L c v i k ' i n Gazne'yi kesin olarak terk et­ mesi Ebû İshak İbrahim'in ölümü ve Bilgetegin'in hükümdar olması Mahmûd'un doğumu Bilgetegin'in ölümü ve yerine Böritegin'in hüküm­ dar seçilmesi Sebüktegin'in Gazne'de tahta çıkarılması Sebüktegin'in Büst şehrim; sahip olması Sebüktegin'in Gazne'ye doğru yürüyen H i n d ordu­ sunu mağlup etmesi Sebüktegin ve oğlu Mahmûd'un Herat yakınında Ebû A l i Sîıncûrî ve Fâik'i mağlup etmeleri Sebüktegin ve Mahmûd'un Tûs cıvarmda Ebû A l i Sîmcûrî'yi mağlup etmeleri Sebüktegin'in ölümü ve yerine oğlu İsmail'in hükümdar olması Mahmûd'un İsmail'i mağlup ederek Gazneliler tahtına geçmesi Mahmûd'un idaresindeki Ga/.ncli ordusunun Sâ­ mânî emiri Abdülmelik ve müttefiklerini mağlup etmesi Abbâsî Halifesi K a d i r Billâh'ın Mahmûd'a lakablar vermesi Mahmûd'un büyük b i r orduyla Sistân'a yürümesi Mahmûd'un Sistân seferinden Gazne'ye dönmesi Sâmâuîler'den İsmâil b. Nûh el - Muntasır'ın B u hara'ya dönmesi. Sultan Mahmûd ' u n H i n d seferlerine başlaması

96

ERDOĞAN

MERÇlL

GAZNELİLER DEVLETİ

27 Şubat

1001

Eylül

1001

İsmail el-Muntasır'ın Gazneliler'den Nasr'ı yenmesi ve Herât'a çekilmeğe mecbur etmesi Sultan Mahmûd'un İkinci H i n d seferi için Gazne'-

21 Eylül

1001

den harekete geçmesi İsmail el - Muntasır'ın Nîşâbûr'a

27 Kasım

1001

Nisan

1002

Ocak/Şubat

1002

Kasım

1002

21 Aralık

1002

10-11

Ekim

1003

24 E k i m Ekim Mayıs Mart - Nisan

1003 1004 1005 1006 1006

Eylül

1006

Ocak

1008

31 Aralık Ağustos Ekim Ekini Aralık

1008 1009 1009 1010 1011 1011 1012

Kasın.

1013

girmesi.

Sultan Mahmûd'un V a y h a n d râcâsı Caypâl'ı mağ­ lup etmesi Sultan Mahmûd'un H i n d i s t a n seferinden Gazne'ye dönmesi ve " G a z î " lakabını alması Gazneli Nasr'ın İsmail el - Muntasır'ı mağlup et­ mesi Sultan Mahmûd'un Sistân'dan gelen davet üzerine adı geçen bölgeye yürümesi Sultan Mahmûd'un Tâk K a l e s i ' n i teslim alması Sultan Mahmûd'un b i r isyan üzerine tekrar Sistan'a yürümesi Sultan Mahmûd'un Sistân'dan ayrdması Sultan Mahmûd'un Üçüncü H i n d seferine çıkması Mahmûd'un H i n d seferinden Gazne'ye dönmesi Sultan Mahmûd'un Dördüncü H i n d Seferi için Gazne'den hareketi Karahanlı Nasr'ın S u l t a n ' m yokluğundan yarar­ lanarak i k i koldan Horasan'a k u v v e t göndermesi Sultan Mahmûd'un Karahanlı kuvvetlerini H o r a ­ san'dan uzaklaştırması Sultan Mahmûd'un Beşinci H i n d seferi için Gaz­ ne'den ayrdması S u l t a n Mahmûd'un Altıncı H i n d seferi için G a z ­ ne'den ayrdması Altıncı H i n d seferi sonunda ele geçirilen hazine­ l e r i n Gazne'de h a l k a gösterilmesi S u l t a n Mahmûd'un Y e d i n c i H i n d seferinde N a râyan'a karşı yürümesi Sultan Mahmûd'un Sekizinci H i n d seferine çıkması S u l t a n Mahmûd'un Gûr bölgesine sefere çıkması Sultan Mahmûd'un K u s d a r ' a gitmesi ve bölgeyi itaat altına alması Garcistân'ın Gazneli D e v l e t i hudutları içine alın­ ması Sultan Mahmûd'un yeni b i r H i n d seferine çıkması, fakat şiddetli kış yüzünden geri dönmesi

Mart

1014

TARİHİ

97

S u l t a n ' m D o k u z u n c u H i n d seferinde yürümesi

Nandana'ya

Temmuz/Ağustos

1014

Sultan'm

Ekim/Kasını

1014

Mahmûd'un

Mart

1015

S u l t a n ' m Onuncu H i n d seferinden Gazne'ye dön­ mesi

1015

Onbirinci H i n d seferi

Mart

1016

Onbirinci H i n d seferinden Gazne'ye dönülmesi

17 M a r t

1017

Sultan Mahmûd ile anlaşması üzerine Buharalı Alptegin ve arkadaşlarının Hârczmşâh Me'mûn'u öldürmeleri ve yerine E b u ' l - Hâris M u h a m m e d ' i geçirmeleri

1017

Sultan Mahmûd'un Hârezm ordusunu mağlup ede­ rek bölgenin başkenti Gürgenç'e girmesi

27 Eylül

1018

Sultan Mahmûd'un O n i k i n c i Gazne'den ayrdması

20 Aralık

1018

Sultan Mahmûd'un K a n a v c bir günde burayı alması.

6 Ocak

1019

Sultan Mahmûd ile Şarva râcâsı Candar Rây arasındaki savaş ve S u l t a n ' m galip gelmesi

1019

Sultan Mahmûd'un B e l h civarında Karahanlıları mağlup etmesi, Yûsuf K a d i r Hân'ın Mahmûd ile anlaşması.

1019

Sultan

3 Temmuz

H i n d seferinden Gazne'ye dönmesi Onuncu

Mahmûd'un

Hind

seferine

çıkması

Hind

seferi

için

şehrine ulaşması ve

Afganlar

üzerine

seferi

1019

Sultan Mahmûd'un Onüçüncü H i n d seferine çıkması

Ekim

1019

Sultan Mahmûd'un Anandpâl'ın pâl'ı mağlup etmesi

Mayıs

1020

Sultan Mahmûd'un Afganlar üzerine İkinci seferi

Eylül/Ekim

1021

Sultan'm

Mart/Nisan

oğlu

Triloçan-

Ondördüncü H i n d seferine çıkması

1022

Ondördüncü H i n d seferinden Gazne'ye dönülmesi.

1022

Sultan Mahmûd'un Onbeşinci Gazne'den harekete geçmesi

Hind

Mart/Nisan

1023

Sultan Mahmûd'uu Gazne'ye dönmesi

Hind

Mart/Nisan

1025

Onbeşinci

seferi

için

seferinden

Sultan Mahmûd ve Yûsuf K a d i r Hân'ın Semerkand civarında buluşması

1025

Sultan Mahmûd'un Selçuklu bir hile ile tutuklaması

Arslan

Yabgu'yu F.

7

98

ERDOĞAN

MERÇÎL

CAZNELİLEK

18 E k i m

1025

Onaltıncı H i n d seferi için Sultan'ın Gazne'den h a ­ reketi

6 Ocak

1026

Sultan Mahmûd ve ordusunun Somnât'a ulaşması

8 Ocak

1026

Gazneliler tarafından

2 Nisan

1026

Sultan'ın

1026

Abbasî Halifesi K a d i r Billâh'ın Sultan Mahmûd'u

Kasım/Aralık

Hind

Somnât'ın

seferinden

31 Aralık 6 Haziran

1032 1033 1033

29 Temmuz

1034

zabtı

Gazne'ye

dönmesi

tebrik etmesi ve lakap göndermesi Mart

1027

Haziran

1027

seferine çıkması Sultan

Mahmûd'un

Gazne'ye 1028

Onyedinci

Hind

dönmesi

Sultan Mahmûd'un şikâyetler üzerine

26 Mayıs

1029

Menuçehr'i

itaat

altına

takınan alması

Sultan Mahmûd'un Büveyhîler idaresindeki R e y şehrine girmesi

1029

Ziyârîler'den

Menuçehr'in

ölümü,

yerine

30 N i s a n

Aralık

1034

25 Ocak

1035

18 N i s a n

1035

19 Mayıs

1035

20 H a z i r a n

1035

geçen

oğlu Anûşîrvân'm Gazneliler'e para ödemesi Ocak

1034

Türkmen-

Sultan Mahmûd'un düşmanca b i r tavır Ziyarîler'den

Ekim seferinden

ler'e karşı harekete geçmesi 1029

1034

Sultan Mahmûd'un Catlar'a karşı Onyedinci H i n d

1030

Gazneliler'in İsfahan'ı zabtı

1030

Sultan Mahmûd'un Gazne'de ölümü, yerine oğlu

7 Ekim

1036

M u h a m m e d ' i n sultan i l a n edilmesi 26 Mayıs

1030

16 Eylül

1030

4 Ekim

1030

1036

Mes'ûd'uu babasının ölüm haberini alması Mes'ûd'un Gazne'ye yürümeğe karar vererek Nîşâbûr'dan ayrılması

13 Ocak

1037

6 Ekim

1037 1037 1038

M u h a m m e d ' i n sultanlıktan uzaklaştırılarak haps­ edilmesi Herât'da

bulunan

Mes'ûd'a

sultan

olduğunun

11 E k i m

1030

Nisan/Mayıs

1031

Bir

gönderilmesi

31 Aralık 11 Şubat

2 Haziran

1031

Sultan Mes'ûd'un Gazne'ye ulaşması ve merasimle karşılanması

Şubat

1038

1031

H i n d i s t a n ' a k u m a n d a n t a y i n edilen A h m e d Yınaltegin'in adı geçen bölgeye hareketi Hârezmşâh Altuntaş idaresindeki Gazneli ordu­ suyla Karahanlı A l i Tegin arasındaki Debûsiye

Mayıs

1038

Haziran

1038

17 Ağustos

1032

bildirilmesi Gazneli

ordusunun

Kirmân'a

savaşı 1032

A r s l a n Y a b g u ' n u n Kalincâr Kalesi'nde ölümü

6 Ekim

1038

DEVLETİ

TARİHİ

99

Vezîr A h m e d el - Meymendî'nin ölümü A h m e d Abdüssamcd'iıı vezir t a y i n edilmesi Rey'den gelen b i r mektubda Gazne ordusundaki Türkmenler'in harekete geçtiğinin Sultan Mes'ûd'a bildirilmesi Sultan Mes'ûd'un Hârezmşâh Hârun, A l i Tegin ve Selçuklular'ın i t t i f a k yaptığını öğrenmesi Gazneliler'in Kirmân'daki hâkimiyetlerinin sona ermesi i s y a n eden A h m e d Yınaltegin'in öldürülmesi ve kesik başının Sultan Mes'ûd'a gönderilmesi Türkmenleri takip eden Gazneli k u m a n d a n H a c i b Beytegin'in ölümü Sultan Mes'ûd'un Dihistân ve Taberistân seferi için Nişâbûr'dan ayrılması Gazneliler'in hazırladığı suikast sonucu Hârezm­ şâh Hârun'un ölümü Sultan Mes'ûd Cürcan'a ulaştığı z a m a n ; Selçuk­ lular'ın isteklerini bildiren Surî'nin mektubunun gelmesi Selçuklular'ın Gazneli ordusunu Nesâ'da ağır b i r yenilgiye uğratması Sultan Mes'ûd'un Selçuklular'a karşı aldığı k a r a r ­ ları t a t b i k etmek için Gazne'den ayrılması Alâüddevle'nin İsfahan'ı iktâ suretiyle Sultan Mes'ûd'dan alması Horasan'dan Sultan Mes'ûd'a gelen mektublarda Türkmenler'in muhtelif yerlere akınlar yaptık­ larının bildirilmesi Mes'ûd'un H a n s i Kalesi'ne gitmek üzere Gazne'­ den ayrılması Gazneli ordusunun H a n s i K a l e s i ' n i zabtı. Sultan Mes'ûd'un H a n s i seferinden Gazne'ye dön­ mesi Gazneliler'in batıdaki hâkimiyetlerinin sona er­ mesi Gazneli ordusunun Talhâb'da Selçuklular'a ye­ nilmesi Nîşâbûr'da hutbenin Selçuklu Tuğrul B e y adına okunması Sultan Mes'ûd'un ellibin kişilik b i r orduyla Gaz­ ne'den ayrılması

100

ERDOĞAN

26 E k i m

1038

GAZNELİLER DEVLETİ

MERÇİL

25 Ocak

1039

1043

Başkumandan A l i Dâye'nin K a r a h a n h Böritegin üzerine gönderilmesi Sultan Mes'ûd'un Böritegin'i t a k i p t e n vazgeçerek

Ağustos

Tırmiz'e ulaşması 6 Nisan

1039

27 H a z i r a n

1039

1043 1045/1046

Ulya-âbâd savaşının başlaması, Mes'ûd idaresindeki Gazneli k u v v e t l e r i n Türkmenleri mağlup etmesi Serahs çölündeki savaşta Sultan Mes'ûd'un Sel­ çukluları mağlup etmesi

Ağustos

1039

Gazneli ordusunun Selçuklular ile y a p d a n

geçici

barıştan sonra Herât'a ulaşması 9 Kasım

1039

S u l t a n Mes'ûd'un

Nîşâbûr'u

ele

geçirmek

için

18 Aralık

1049

29 Aralık

1049

24 Ocak

1050

10 Kasını

1051

Herât'dan ayrılması 16 Şubat

1040

S u l t a n Mes'ûd'un Nîşâbûr'a girmesi

14 Mayıs

1040

S u l t a n Mes'ûd ve ordusunun

17 Mayıs

1040

S u l t a n Mes'ûd'un Serahs'dan M e r v ' e doğru hare­ keti

1052

22 Mayıs

1040

Gazneliler ile Selçuklular arasmda ması

1052

24 Mayıs

1040

Gazneliler ile Selçuklular arasında D a n d a n a k a n savaşı ve Selçuklular'm üstünlüğü - Sultan Mcs'ûdu n savaş alanım terketmesi

21 H a z i r a n

1040

S u l t a n Mes'ûd'un D a n d a n a k a n ' d a n sonra Gazne'ye gelmesi

22 Eylül

11 E k i m

1040

1040

Serahs'a ulaşması

savaş başla­

Sâbık sultan M u h a m m e d ve dört oğlunun t u t u k l u bulundukları Nagar K a l e s i ' n d e n Gazne'ye getiril­ mesi

1040

S u l t a n Mes'ûd'un H i n d i s t a n ' a gitmek için Gazne'­ den ayrdması

21 Aralık

1040

M u h a m m e d ' i n i k i n c i kez sultan ilanı

17 Ocak

1041

Mes'ûd'un Gîrî Kalesi'nde

1041

öldürülmesi

1041

13 Ağustos

1079 1080

Eylül/Ekim

1099

Şubat/Mart

1115

Şubat

1116

22 Şubat

1116 1116

Mevdûd b. Mes'ûd'un S u l t a n M u h a m m e d ' i n o r d u ­ sunu mağlup etmesi ve sultan olması

28 N i s a n

1059 1059 1059

Mes'ûd'un Selçuklular'a karşı görevlendirdiği b i r Gazneli ordusunun Belh'e gitmek üzere Gazne'den ayrdması

15 Kasım

8 Nisan

4 Nisan 6 Nisan

S u l t a n Mevdûd'un muzaffer b i r şekilde Gazne'ye

25 Şubat

1117

dönmesi 20 M a r t

1042

Gazneli ordusunun Sistân önüne gelerek buranın idarecisi Ebu'l-Fazl'ı mağlup etmesi

1117

Eylül - E k i m

1118

TARİHİ

101

Tuğrul B o z a n idaresindeki Gazneli ordusunun Sistân'a gelmesi Selçuklu A l p Arslan'ın b i r Gazneli ordusunu mağ­ lup etmesi Sistân'da bulunan Selçuklu Ertaş'ın G a z n e ' y i a l ­ mak için harekete geçmesi, i k i taraf arasındaki savaşı Gazneliler'in kazanması Sultan Mevdûd'un Gazne'de ölmesi, yerine oğlu I I . Mes'ûd'un geçmesi I I . Mes'ûd'un t a h t t a n indirilmesi, A l i b. I . Mes'ûd'­ u n sultan olması A l i ' n i n t a h t t a n uzaklaştırılması, Abdürreşîd b . Mahmûd'un sultan olması Tuğrul B o z a n idaresindeki Gazneli ordusunun Sistân'daki T a k K a l e s i ' n i kuşatması, fakat netice alamaması Tuğrul Bozan'ın Abdürreşîd ve onbir şehzadeyi öldürterek Gazneli tahtını ele geçirmesi Tuğrul Bozan'ın öldürülerek Gazneli hanedanın­ d a n Ferruhzâd'ın t a h t a geçirilmesi Sultan Ferruhzâd'ın ölümü Ibrâhim b. Mes'ûd'un t a h t a geçmesi Gazneliler ile Selçuklular arasında barış andlaşması yapılması İbrâhîm'in H i n d i s t a n seferi sırasında A c u d h a n K a l e s i ' n i zabtı. Sultan İbrâhîm'in H i n d seferinden Gazne'ye dön­ mesi Sultan İbrahim'in ölümü ve yerine oğullarından I I I . Mes'ûd'un geçmesi Sultan I I I . Mes'ûd'un ölümü ve yerine oğlu Şîrzâd'ın geçmesi Sultan Şîrzâd'ın kardeşi Arslanşâh tarafından t a h t t a n uzaklaştırılması Arslanşâh'ın Gazne'de tahta çıkması Behranışâh'ın Selçuklu m e l i k i Senccr'den yardım istemesi M e l i k Sencer'in Gazne'ye girmesi ve Behramşâh'ı tahta oturtması M e l i k Sencer'in Behramşâh'ı desteklemek için Belh'den ordu göndermesi Behramşâh'ın Arslanşâh'ı öldürtmesi

102

11 Ocak

ERDOĞAN

1119 1119

1134 Ağustos/Eylül

1135 1148

Eylül/Ekim

1148

19 Mayıs

1149 1151

24 H a z i r a n

1152 1152 1157 1160 1181/82 1186 1191

MERÇlL

Behramşâh'ın L a h o r ' d a yapılan savaşta H i n d i s ­ tan'ın âsi valisini mağlup etmesi Behramşâh'ın âsî H i n d i s t a n valisini i k i n c i kez mağlup etmesi, âsi v a l i ve oğullarının savaş meydanında ölmesi. Behraınşâh'ın S u l t a n Sencer'e yıllık vergiyi öde­ memesi Sultan Sencer'in Gazne'ye yürümesi Gûrlu Kutbeddîn M u h a m m e d ' i n Sultan B e h r a m ­ şâh'ın yanına kaçması ve Gazne'de ölümü Gûrlular'm G a z n e ' y i ele geçirmesi, Behramşâh'ın adı geçen şehirden ayrılması Behramşâh'ın tekrar Gazne'ye hâkim olması Gûrlu Alâeddîn Hüseyin'in Gazne'yi zaptederek ateşe vermesi Sultan Sencer'in Alâeddîn Hüseyin'i mağlup ve esir etmesi Behramşâh'ın yeniden Gazne'ye hâkim olması Sultan Behramşâh'ın ölümü ve yerine oğlu H u s revşâh'm geçmesi Husrevşâh'ın ölümü ve yerine oğlu Husrev M e l i k ' i n Gazneliler tahtına geçmesi Gûrlu Muizzeddîn M u h a m m e d ' i n Lahor kapdarı önünde görünmesi Muizzeddîn M u h a m m e d ' i n Gazneliler Devleti'ne son vermesi Son Gazneli Sultam Husrev M e l i k ' i n öldürülmesi

B İ B L1 Y O G R A F Y A A n o n i m , Tarih-i Sistân, nşr. Melik üş - Şüerâ Ilahar, Tahran tarihsiz. Aslanapa, O., Türk Sanatı I , İstanbul 1972. B a r t h o l d , V . V . , Moğol istilasına kadar Türkistan (hazırlayan : H . D . Yıldız), İstanbul 1981. , A l p t e g i n m a d . İA. B a y u r , Y . İL, Hindistan Tarihi. I . C i l t , A n k a r a 1987 Beyhakî, Tarih-i Beyhâki, nşr. Gani - F e y y a z , T a h r a n hş. 1324. Bosworth, C. E . , The Ghaznavids Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran 944 : 1040, E d i n b u r g 1963. 2

, The Later Ghaznavids Splendour and Decay, E d i n b u r g 1977. , " T h e E a r l y G h a z n a v i d s " , Cambridge History of Iran. TV, London 1975. , Ghazna m a d . , EP. , Ghürids m a d . , EP. , Mahmüd b. Sebüktigin mad., EI . Büchner, V . F . , Sâmânîler m a d . , t A. Curfâdakanî, Terciime-i Tarih-i Yemini, nşr. Ca'fer Şi'ar, T a h r a n hş. 1345. Dames, M . L . , Garcistan m a d . , ÎA. , Gazneliler m a d . , İA. , Gûrîler m a d . , İA. 2

Gerdizî, Zeyn el - Ahbâr, nşr. A b d el - Hayy-ı Habîbî, T a h r a n hş. 1347. Ghulâm Mustafa Khân, A History of Bahrâm Shah of Ghaznin, Lahore 1955. H a i g , T . W . , " T h e Y a m i n i D y n a s t y of G h a z n i and L a h o r e " , Cambridge History of India, cild I I I , Cambridge 1928. Hamdullâh Müstevfî, Tarih-i Güzide, nşr. A b d el - Hüseyin Nevaî, Tahran hş. 1330-39. I b n F u n d u k , Tarih-i Beyhak, nşr. A h m e d Behmenyâr, tarihsiz i k i n c i baskı. I b n el - Esîr, el - Kâmil fi't-Tarih, nşr. C. J . Tornberg, I X - X . cildler, B e y r u t 1966/Türkçe tercüme, A . Özaydın, İslâm Tarihi El Kâmil FVtTarih Tercümesi, I X - X . cildler, i s t a n b u l 1987. I b n H a l l i k a n , Vefayat el-Ayan, ingilizce t r c . Slane, Paris - L o n d o n 1843-71. Kafesoğlu, I., Sultan Melikşâh Devrinde Büyük Selçuklu imparatorluğu, i s ­ tanbul 1953. , Mahmûd Gaznevî m a d . , ÎA. —, Türk Milli Kültürü, i s t a n b u l 1983.

10-t

BİBLİYOGRAFYA

BİBLİYOGRAFYA

Köprülü M . F u a d . , Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, i s t a n b u l 1981. Kufralı, Kasım, "Gazneliler ve Selçuklular devrinin tezkir muhiti", I V , Türk T a r i h Kongresi. Kongreye sunulan Tebliğler, A n k a r a 1952, s. 261¬ 282.

Şebankareî, Mecmu'el-Ensâb, Yenicâmi K t b . no. 909. Togan, Z. V . , Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1970 . Y a k u b o v s k y , A . Y . , " G a z n e l i M a h m u t , Gazne Devletinin Menşei ve K a r a k ­ teri Meselesine D a i r " Ülkü Mecmuası, sayı : 72, 73, 75, 76. Yınanç, M . 11., Çağrı B e y m a d . , İA.

Köymen, M . A . , Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, I, Kuruluş Devri, A n k a r a 1979. , Tuğrul Bey ve Zamanı, i s t a n b u l 1976. , Alp Arslan ve Zamanı, i s t a n b u l 1972. , Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, II, İkinci İmparatorluk Devri, A n k a r a 1984 . Merçil, E . , " G a z n e l i l e r ' i n K i r m a n Hâkimiyeti (1031-1034)", Tarih Dergisi, sayı : 24, İstanbul 1970. , "Sebüktegin'in Pendnâmesi" İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, cild V , cüz : 1-2, İstanbul 1975. , Kirman Selçukluları, A n k a r a 1989 . , "Sîmcûrîler I V " , Belleten sayı : 195, A n k a r a 1986. , "Sîmcûrîler V " , Tarih Enstitüsü Dergisi", Sayı : X I I I , i s t a n b u l 1987. , Sultan Gazneli Mahmûd, A n k a r a 1987. , Ziyârîler mad.,.L4. Mîrhond, Tarih-i Ravzat üs - Safâ, I V , T a h r a n ve K u m hş. 1338-9. M u h a m m e d Nazım, The Life and Times of Sultân Mahmüd of Ghazna, Cambrid¬ ge 1931. , İsmail b. Sebüktegin m a d . , İA. , M u h a m m e d ( B . Mahmûd) m a d . , İA. , Mes'ûd m a d . , İA. — , Mevdûd m a d . , t A. Nizâmü'l-Mülk, Siyerü'l-Mülûk Veya Siyaset-nâme (trk. t r c . M . A . Köymen), A n k a r a 1976. Pritsak, O., Karahanlılar m a d . , İA. 2

2

Râvendî, Râhat - Üs - Sudur Ve Âyet - Us - Sürür (trk. t r c . A . Ateş), I - I I , A n k a r a 1957-1960. Sadreddîn el - Hüseynî, Ahbâr üd - Devlet is - Selcukiye, (trk. tere. N . Lugal), A n k a r a 1943. Sayılı, A . , " İ b n Sina'da A s t r o n o m i ve A s t r o l o j i " , İbn Sînâ Doğumunun Bi­ ninci Yılı Armağanı (Derleyen A . Sayılı), A n k a r a 1984, s. 161-201. , "Doğumunun 1000'inci Yılında Beyrunî", Beyruni'ye Armağan, A n k a r a 1974, s. 1-40. Spuler, Ghaznavids m a d . , El. Sümer, F . , Oğuzlar {Türkmenler) Tarihleri - Boy - Teşkilatı - Destanları, A n ­ kara 1972 . 2

2

105

2

S T3 co *

3

PH

TS H

TJ

•co.