Eros i filia : Simpozij i Lisis

Izvornik

PLATONIS BREVIQVE

OPERA

RECOGNOVIT A D N O T A T I O N E CRITICA

IOANNES TOMVS

OXFO RD

INSTRVXIT

BURNET

II E T T O M V S

CLASSICAL

V

TEXTS

Editor: DEMETRA d.o.oZeleni trg 2/XVII, 10000 Zagreb. Tel. 522-296 i tel./fax. 535-998 Sva prava pridržana

Platon

i Sokrat. Crtež iz jedne rukopisne knjige. 13. st. Oxford.

Sokrat; koji je živio u jednoj republikanskoj državi, gdje svaki građanin s drugim građaninom slobodno govoraše; gdje pak fini urbanitet u ophođenju bijaše dioništvom i samog gotovo najnižega puka, korio je tako na najbezazleniji zamislivi način u konverzaciji ljudei i bez didaktičkog tona, bez da se činilo, kao da hoće podučavati, započinjao je on običnu konverzaciju i vodio na najtankočutniji način do jednog nauka, koji se nadavao sam od sebe i čak se jednoj Diotimi nije mogao činiti nametljivim. Hegel 1793/94.

PLATON

E R O S I FILIA

SIMPOZIJ I LISIS PREVEO SA STAROGRČKOG

ZDESLAV DUKAT

DEMETRA Filosofska biblioteka Dimitrija Savića ZAGREB 1996

UfeMUTKA FILOSOFSKA BIBLIOTEKA DIMITRIJA SAVIĆA Knjiga 15 ISBN 953-6093-10-3

ι ν

Recenzenti Barbarić Savić

Korektor Marija-Maja Savić Tehnički urednik Zdenko Šimek Likovna oprema korica Miroslav Ozmec - EPROMA Tisak »Varteks« Tiskara d.o.o.

Orfej u podzemnom svijetu. Slika s jedne tarentinske vaze koja se čuva u Munchenu.

Orfej u podzemnom

svijetu.

P o š t o s e R o d o p s k i p j e v a č za n j o m e n a p l a k o b i o P r e m a n e b e s i m a , o n d a i s j e n k e p o k u š a dirnut T e s e u s u d i Stiksu k r o z vrata T e n a r s k a sići. I z m e đ u l a k o g a m n o š t v a o d utvara sahranjenika D o P e r s e f o n e o n s e p r o v u č e i d o vladara Kraljevstva n e v e s e l o g p a z a p j e s m u žice u g o d i v P r o z b o r i b e s j e d u njima: , , Ο b o z i p o d z e m n o g sv'jeta, Š t o u nj p a d a m o svi, k o l i k o nas smrtnih s e rodi, A k o j e s l o b o d n o r'ječma prevarljivim n e o k o l i š i t I p r a v u istinu reći: n e d o đ o h a m o , da Tartar T a m n i v i d i m i s v e ž e m M e d i i s i n o j nakazi o n o j Z m i j a m a dlakavi trostruki vrat; - š t o o v a m o d o đ o h , U z r o k m o j a j e ž e n a , u k o j u j e izlila o t r o v Ljutica p o g a ž e n a i m l a d e joj g o d i n e u z e . H t j e d o h pregorjeti t o i p o k u š a h (tajiti n e ć u ) , A m o r n e d a d e b o g u svijetu p o z n a t i g o r n j e m , J e li i o v d j e , s u m n j a m ; - al' slutim, bit ć e i o v d j e ; P a a k o i z m i š l j e n glas ο n e g d a š n j o j o t m i c i nije, I vas je združio A m o r . Strahovitog tako vam o v o g M j e s t a i H a o s a g r d n o g i pustoši g o l e m o g carstva Naprasno poginulu Euridiku opet oživ'te! V a m a pripada sve, i nakon boravka kratkog Ljudi s e ž u r e prije il' p o s l i j e u isti u d o m ; O v a m o t e ž i m o svi, i o v d j e j e zadnji n a m s t a n a k . V a š e k r a l j e v s t v o d o v ' j e k n a d ljudskim n a d r o d o m traje. P a p o š t o o d r e đ e n e i o n a g o d i n e svrši, P o d vlast p o t p a s t ć e v a š u . Z a v r ' j e m e j e darujte s a m o . A k o l i m i l o s t i t e s u d b i n a m i n e da, o d l u č i h , D a s e n e v r a t i m v i š e ; v e s e l ' t e s e smrti o b o g a " .

15

20

25

30

35

D o k o n z b o r a š e t a k o i uz r'ječi diraše ž i c e , 40 P l a k a h u b e s k r v n e d u š e ; sad T a n t a l n e h v a t a v o d u , K o j a s e i z m i č e , t o č a k I k s i o n o v vrtjet se p r e s t a , P t i c e n e kljuju jetru, a B e l o v e u n u k e p u s t e V r č e v e , a ti si n a t v o m k a m e n u , Sisife, s j e o . T a d a su prviput, k a ž u , Erinije g a n u t e b i l e , 45 T e i m se s u z a m a lica o m o č i š e . Kraljica ni kralj P o d z e m n i m o l i t e l j u n e m o g o š e odbiti m o l b u , P a E u r i d i k u z o v n u . M e d skorašnjim s j e n k a m a o n a Bješe, i korakom sporim (zbog zadate zbog rane) dođe. R o d o p a c O r f e j i nju i n a p u t a k d o b i j e s a d a , 50 D a s e o č i m a natrag n e o b a z r e , d o k iz A v e r n s k o g D o l a n e i z i đ e v a n , - il' j a l o v dar ć e m u ostat. (Ovidije, Metamorfoze,

X. Preveo T. Maretić, 1907. g.)

KONSPEKT (Napisao Dimitrije Savić) ćSim(2ozij Μ

7

LLL

(D

[juijauL

Zdeslav Dukat: Platonov »Simpozij« I. PRELUDIJ: Priča o/u priči (172 a - 178 a)

3-18 20-36

1. Susret izvjesnog Apolodora iz Falerona s nekim Glaukonom (ne onim iz Platonovog spisa Politeia), molba Glaukonova da mu Apolodor priča ο simpoziju u domu Agatonovom i Apolodorov pristanak da to učini prema priči nekog Aristodema iz Kidatene, koji je bio prisutan na toj gozbi (172 a - 173 e). 2. Priča Aristodemova ο okolnostima koje su prethodile simpoziju: Aristodemov susret sa Sokratom, poziv Sokratov Aristodemu na gozbu k Agatonu, kašnjenje Sokratovo na pirovanje, ljubezan doček Aristodema u domu Agatonovom i Pausanijin prijedlog da se naprosto ne opijaju, već da svaki od sudionika izrekne pohvalu Erosu, bogu ljubavi (174 a - 178 a).

II.

RIJEČ FEDRA: Eros je nastariji bog i izvor najvećih dobara (178 a - 180 b)

36-42

Najstarije porijeklo Erosa (178 bc); najviši moralni autoritet i neusporediva životna snaga boga ljubavi (178 c- 179 b): »ljubavnik je božanstveniji od ljubljenika: ispunjenje naime bogom«, a ljubljenik je uzvišen svojom predanošću ljubavniku (179 c - 180 b).

III.

Dva Erosa - nebeski i zemaljski (180 c - 185 c) RIJEČ PAUSANUE:

42-56

Pošto ništa samo po sebi nije ni lijepo ni ružno, onda kriterijem lijepoga Erosa služi njegovo porijeklo od Afrodite Nebeske, za razliku od vulgarnoga Erosa, sina Afrodite Pučke (180 d - 181 b). Nebeska ljubav je ljubav prema muškarcu, koji je prirodno jači i ima više razuma od žene (18Tcd), tj. dostojnija i uzvišenija je ljubav prema dječaku (181 e - 182 a). Zaljubljeniku je sve dozvoljeno (182 b - 183 c), ali samo u sferi duše i uma, nekoristoljubivo, radi mudrosti i savršenstva, a ne radi tijela (183 d - 185 c).

IV.

Harmonija dvostrukog Erosa (185 e - 188 e) RIJEČ ERIKSIMAHA:

Nakon epizode s Aristofanovim štucanjem (185 c - e), Eriksimah priča ο prisutnosti Erosa ne samo u čovjeku, nego i u svim bićima - prirodnim i božanskim (185 e - 186 d). Oba Erosa moraju

IX

56-64

biti u stalnoj uzajamnoj harmoniji, što se odnosi ne samo na liječništvo (186 e), nego i na tjelovježbu, poljodjelstvo i glazbu (187 a - e). Blagotvornost dvaju Erosa moguća je samo pod uvjetom njihove harmonije; ο njoj ovisi i ustroj godišnjih doba i stanje atmosfere (188 ab). Napokon, žrtvovanje i gatanje također su čini ljubavno-harmoničkog jedinstva ljudi i bogova (188 c - e).

V.

Eros kao stremljenje k iskonskoj punoći (189 c - 193 d)

RIJEČ ARISTOFANA:

66-78

Nakon šaljive prepirke s Eriksimahom (189 ab) Aristofan izmišlja mit ο prvobitnom životu ljudi istodobno u vidu muškarca i žene, u obliku androgina (189 d-190 b). Pošto su u tom stanju ljudi bili silni snagom i silom, i naumili nasrnuti na bogove, Zeus rasječe svakoga androgina popola, razbaca polovice po svijetu i prinudi ih da vječno išću jedna drugu radi uspostavljanja njihove pređašnje punoće i moći (190 c-192 e). Zbog toga Eros jest težnja rasječenih ljudskih polovica jedne k drugoj radi vraćanja u svoj negdašnji oblik, što je moguće pod uvjetom štovanja bogova, koji, u slučaju nečašća, mogu ljude rasjeći na još manje djelove (193 a - d).

VI.

Eros je najmlađi i najljepši bog (194 e - 197 e) RIJEČ AGATONA:

80-88

Nakon malog interludija (193 e - 194 d) Agaton, za razliku od prethodnih oratora, nabraja Erosova svojstva i darove: krasotu, vječnu mladost, nježnost, gipkost tijela (195 a -196 a), savršenstvo, neprihvaćanje nasilja, pravednost, umjerenost i hrabrost (196 b d), mudrost kako u umjetničkom stvaralaštvu (196 de), tako i u stvaranju živih bića (197 a), u svim vještinama i zanatima (197 ab) te u uređivanju odnosa među bogovima (197 b). Nabrajaju se i druga svojstva Erosa i njegovi prekrasni darovi (197 c- e).

VII.

Eros je demonska žudnja za rađanjem u ljepoti a radi besmrtnosti (198 a - 212 c)

RIJEČ SOKRATA:

1. Prolog: Sokratova težnja k istini (198 a - 199 b). Budući da je svaka žudnja čežnja za nečim što se ne posjeduje, a Eros je žudnja za ljepotom i dobrotom, onda Eros sam po sebi nije ni lijep ni dobar (199 c - 201 e), također ni mudar ni neuk, ni smrtan ni besmrtan; on je veliki demon - posrednik između bogova i ljudi (202 a - 203 a). 2. Eros kao sin nebeskog Pora (Bogatstva) i zemaljske Penije (Siromaštva) je ljubav prema onome što je lijepo, a najljepše dobro je mudrost; odatle proizlazi d a j e Eros filozof, tj. »ljubitelj mudrosti« (203 b-204 b). 3. Iz gornjeg slijedi svrha Erosa: ovladavanje dobrom, ali ne bilo kakovim, posebnim dobrom, već dobrom u cjelini, i njegovo vječno posjedovanje (204 d - 206 a). Ljubav je dakle »težnja za trajnim posjedovanjem dobra«. Ostaj u dobru! (D.S.) 4. Pošto pak živim bićima nije moguće vječno biti, ljudi, kao smrtna bića, učestvuju u vječnosti tako, što začinju i rađaju umjesto

χ

90-130

sebe drugo, - i to u ljepoti! Znači, Eros jest ljubav k vječnom rađanju u ljepoti a radi besmrtnosti, - k rađanju kako tjelesnome, tako i duhovnome (206 b - 208 b), što uključuje i ljubav prema pjesničkom sačinjanju i zakonodavnom uređenju polisa (208 c 209 e). 5. Učenje ο erotičkoj hierarhiji: od jednog lijepoga tijela k svim lijepim tijelima, odavde - k lijepim dušama; od duša k znanostima, a od posebnih znanosti k vrhuncu - k jednoj jedinoj znanosti, koja se odnosi na ono lijepo samo ili »čisto božansko lijepo«, koje više nije podvrgnuto nikakvim promjenama, već biva vječno i nepromijenjeno: »samo sa sobom i po sebi uvijek jednoliko« (210 a212 a). 6. Zaključak.

VIII.

Ο neophodnosti štovanja Erosa (212 bc).

RIJEČ ALKIBIJADA:

Panegirik Sokratu

(215 a - 2 2 2 b)

138-158

Incident s Alkibijadom koji je pijan banuo u dom Agatonov i okružen bučnom gomilom. Najava govora ο Sokratu (212 d - 215 a). 1. Sokratova rječitost. Usporedba Sokrata sa silenima i satirom Marsijem (215 b). Sokrat se služi, radi zavođenja slušatelja, ne frulom, već riječima, primoravajući ljude da otpočnu nov život i da se stide svojih rđavih postupaka (215 c - 216 c). 2. Sokratova ironija. Karakteristika Sokratove ironije ne samo u njegovim besjedama, nego i u njegovim ličnim odnosima s Alkibijadom (216 d - 219 e). 3. Sokratova muževnost. Nečuvena fizička izdržljivost Sokratova i njegovo herojsko držanje u boju (219 e - 221 c). 4. Zaključak. Ο neusporedivoj individualnosti Sokratovoj i ponovo ο njegovoj ironiji (221 c - 222 b).

IX.

ZAVRŠNA SCENA:

Odlazak Sokratov

(222 c - 2 2 3 d)

158-162

Baš kad je Sokrat htio izreći pohvalu Agatonu, »iznenada na vrata nahrupi mnoštvo bančitelja... te se sve ispunilo galamom i trebalo je ispijati velike količine vina, ali bez ikakva reda.« Zbog vinskog umora Aristodem je zaspao, pa zato ne znamo što je dalje bilo. Probudivši se »kad su već pijetli pjevali«, vidio je da svi spavaju, a da Agaton, Aristofan i Sokrat »piju iz velike čaše« i nešto razgovaraju. Prva dvojica već su dremuckali a do ušiju Aristodemovih dopirale su riječi Sokratove: »da isti čovjek treba da bude kadar sastavljati komedije i tragedije i da onaj koji je umijećem tragički pjesnik treba da bude i komički.« Pošto je i njih uspavao, Sokrat ustade i ode u Likej; tamo se umio i bez počinka proveo dan kao i svaki drugi, - vjerojatno razgovarajući s dječacima poput Ktesipa, Meneksena, Hipotala i Lisisa.

XI

Zdeslav Dukat: Platonov »Lisis« PRELUDIJ: Izvještaj Sokratov

(203

a-

2 0 7 D)

169-176 . . . .178-190

Sokrat susreće Hipotala i Ktesipa (203 a - 204 b). Ljubav Hipotalova prema Lisisu (204 b - 206 c). Paradoks Sokratov: U voljenome slavi zaljubljeni sebe samoga (205 d - 206 e). Susret s Lisisom i Meneksenom. Prelazak na razgovor ο prijateljstvu (206 e -207 d).

II.

Sreća djece kao svrha roditeljskog odgoja (207 d - 211 d)

RAZGOVOR SOKRAT - LISIS:

190-200

Treba braniti djeci baviti se s onim u čemu su ona neuka (207 d - 209 a), a dopuštati im ono u što su upućena (209 a - 210 a). Razborito stjecanje prijateljstva i ljubavi (210 b - e). Lisis išće od Sokrata da razgovara s Meneksenom (211 a - d).

III.

Pretresanje uvjeta za niknuće prijateljstva (211 d - 213 d) .. .200-206

RAZGOVOR SOKRAT - MENEKSEN:

Zelja Sokratova za stjecanjem prijateljstva (211 d - 212 a). Moguće veze između dva prijatelja (212 a - 213 c). Neuspjela provjera (213 cd).

IV.

Teorije ο biti prijateljstva (213 d - 222 b) RAZGOVOR SOKRAT - LISIS:

206-228

1. Slično je prijatelj sličnome. Pobijanje ove postavke (213 e 215 c). 2. Suprotno je prijatelj suprotnome. Pobijanje ove postavke (215 c-216 b). 3. Onom dobrom prijateljsko je ono što nije niti dobro niti zlo (216 c - 216 e). Preciziranje ovog »niti-niti«. Primjer filozofa (217 a - 218 c). Pitanje ο svršnom uzroku prijateljstva (218 c - 219 b). Opasnost od regressus in infinitum i nužnost da se dopre do »to proton filon«. Odbacivanje svršnog uzroka (219 b - 220 b). Odbacivanje zla i preciziranje postavki (220 c - 221 d). 4. Pripadno/st (Blisko/st) kao mogući uzrok prijateljstva (221 e -222 b).

ZAVRŠNA SCENA:

(222

b-

223

Priznanje neuspjeha

b)

228-230

Odbacivanje prethodne postavke, jer vraća pitanje ο prijateljstvu na već prethodno odbačene postavke (222 b - e). Rastanak prijatelja, uz konstataciju da još nijesu »kadri utvrditi što jest prijatelj.« (223 ab).

XII

SIMPOZIJ ili ο ljubavi; etički spis

ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ή περί έρωτος' ήθικός.

Slika na prethodnoj strani: Scena iz školskog života s jedne kilike (plitka zdjelica s dva uha i nožicom). Gramatista podučava čitanju i pisanju. Godina 480. prije Kr. Berlin. (D.S.)

Platonov »Simpozij« ili »Gozba«, po mnogima najbolje od sačuvanih proznih djela antičke grčke književnosti, u žanrovskom je smislu začetnik dviju književnih vrsta, simpozijskog dijaloga i erotske ili, točnije, erotološke književnosti. I u jednoj i u drugoj vrsti inferioran mu je surodočelnik otprilike u isto doba nastali »Simpozij« Ksenofonta Atenjanina a od brojnih sljednika u simpozijskoj književnosti spomenut ćemo Plutarhovu »Gozbu sedmorice mudraca« (također »Rasprave uz gozbu« istog autora), Lukijanovu »Gozbu«, Atenejeve »Dejpnosofiste«, pa djela Julijana i Makrobija sve do »Gozbe« svetog Metodija, biskupa drskog, koji je umro 312. poslije Krista, a uz njih poznato nam je da su razna pitanja u istom književnom obliku obradili Aristotel, Speusip, Epikur, Didim, Herodijan i drugi autori izgubljenih djela. Ο ljubavi ili Erosu pisali su u raznim književnim oblicima brojni autori, ali nam, s izuzetkom Plutarhove »Erotike«, od toga nije mnogo očuvano: znamo samo za radove Kritije, Lisije, Euklida Megaranina, Antistena, Klearha iz Sola i drugih. Tako Platonovo djelo, jednako kao i spomenuto ali slabije Ksenofontovo, povezuje dijaloški oblik razgovora uz piće s tematikom ljubavi odnosno erotologije. Pri tome se Platon, kao i gotovo uvijek, služi metodom naracije: netko priča nekome ο jednom već prošlom razgovoru Sokrata s prijateljima, učenicima ili naprosto zainteresiranim slušaocima. To Platon udešava ili tako da nam sadržaj tog razgovora pripovijeda jedan od protagonista, obično Sokrat, ili da je pripovjedač netko iz drugog reda sudionika (zbog čega takvi dijalozi nužno imaju prolog i epilog u kojima se objašnjava narativna situacija), pri čemu kao takav fun-

3

Platonov »Simpozij« gira bilo netko od prisutnih pri izvornom razgovoru ili pak netko tko to nije bio nego za razgovor zna iz druge ruke. Sokrat nije pripovjedač samo u »Fedonu« i »Parmenidu«, a situaciju da pripovjedač nije bio nazočan razgovoru nalazimo samo u »Teetetu«, »Parmenidu« i »Simpoziju«. Razlog je u našem slučaju očito u tome da ne bi ispalo da se Sokrat sam hvali, jer je pohvala Sokratova glavna tema dijaloga. S druge strane, zašto je potrebno da aktuelni pripovjedač Aristodem priča ono što je čuo od Apolodora, jednoga od sudionika na kritičnoj gozbi, nije posve jasan i ima više ponuđenih objašnjenja. Neki misle da Platon zapravo polemizira protiv nekog drugog autora jednog sličnog, izgubljenog »Simpozija« (ali ne Ksenofontova, koji to ne bi niti zasluživao) pa da tom »dvostrukom distancom« hoće zabaciti izvještaj toga polemičkog protivnika. Svakako mu taj narativni okvir dvostrukog referiranja, koji tako živo podsjeća na kasnije helenističke romane, pomaže da iznese samo ono što je bilo vrijedno pamćenja i sjećanja, jer su i Apolodor i Aristodem dio govora »zaboravili«. Drugi sugeriraju da se time izmiče potrebi popunjavanja protoka vremena te noći svim izgovorenim pohvalama Erosu a da se onome što je zapamćeno i ispripovijedano dade veća vjerodostojnost. Svakako je Platonu stalo do istinitosti onoga što iznosi. Njoj treba da doprinese plastičnost i uvjerljivost likova koji se javljaju a svi su povijesne osobe, neke poznate i iz drugih autora, a neke slavne ličnosti Atene onoga vremena (Alkibijad, Agaton, Aristofan, dakako i Sokrat). Daljnji je dokaz istinitosti to što je Aristodem rekao da je dio njegove priče potvrdio sam Sokrat, valjda ono što se odnosilo na nj. Također, kad Alkibijad priča ono što mu se dogodilo pri druženju sa Sokratom, ovaj šuti, dakle prešutno priznaje. I ovdje kao i drugdje Platonu kao d a j e stalo da ima dva svjedoka. Tako pri dolaženju na gozbu Sokrat zaostane utonuvši u misli a sličnu će zgodu spomenuti i Alkibijad. I Sokratova se osobna hrabrost ilustrira parom primjera, bojevima kod Potideje i kod Delija. Tu dvostrukost u neku ruku pokazuju već likovi oba pripovjedača, Apolodora i njegova izvještača Aristodema. Ujedno, njih dvojica treba da ilustriraju tip ljudi koji su se okupljali oko Sokrata diveći se Učitelju, ali ga stvarno slabo razumijevajući pa im je pripadnost krugu sokratovaca obilježena uglavnom samo vanjštinom: bosim

4

Platonov »Simpozij« nogama i oskudnom odjećom. Zamjetna je ipak određena suprotnost između njih kao tipova. Apolodor je pravi fanatik, obožavatelj Sokratov, koji se i sam zanima za filozofiju, a blizak mu je već tri godine. Aristodem je pak stari učenik, veoma intiman s učiteljem, prati ga kao pas i vjerno oponaša u svemu tako d a j e postao posve nesposoban da govori neistinu. Sokrat je, dakako, glavni lik i zapravo tema dijaloga. To se vidi iz brojnih pojedinosti. On se prvi pojavljuje a zadnji napušta pozornicu. Jedini je koga vino ne može svladati: po Eriksimahovim i, kasnije, Alkibijadovim riječima, on je sposoban i piti i suzdržavati se od pića. Jedino njega san neće svladati. Prikazan je kao čovjek ljubazna karaktera, taktičan, ali i pun pravog esprita (šaljiv ton razgovora s Aristodemom i Alkibijadom, šaljivo citiranje Homera, igra riječima s imenom Agatona i Gorgije). Višekratno se naglašava Sokratova potpuna kontrola duha i tijela a njegova umna i moralna nadmoć prava je tema dijaloga: Agaton se hoće s njime ogledati u mudrosti, ali Sokrat vješto izmiče kudeći svoju a hvaleći njegovu. »Bog vina bit će im sudac« i taj doista na koncu i presuđuje! Ali i cio dijalog pokazuje Sokratovu nadmoć nad Agatonom, ponovno je ističe Alkibijad a na koncu, dakako, ona je vidljiva i u završnome prizoru. Iako su Apolodora pitali samo za govore, on je ispripovijedio i cio okvir gozbe. Naprotiv, doznajemo da je Glaukonu ο tome pričao »netko drugi«, ali veoma nepouzdano; taj je opet bio također indirektno obaviješten od Feniksa sina Filipova. Baš iz toga se izvodi zaključak da je valjda već postojao opis tog banketa sa Sokratom, Agatonom i Alkibijadom kao glavnim likovima pa Platon i želi diskreditirati taj raniji izvor: taj je raniji, nepoznati izvjestilac još udaljeniji od stvarnog događaja nego Apolodor. A Platon kao da hoće reći: Sokrat je bio pogrešno prikazan i meni je cilj da prikazivanjem pravih činjenica operem ljagu s njegova ugleda. Čak je kao mogući kandidat za toga nepoznatog izvjestioca bio spomenut Polikrat, Sokratov tužitelj i klevetnik iz Ksenofontovih »Uspomena ο Sokratu«; ali sve su to samo nagađanja. Dijalog se bavi Erosom i njegovom ulogom u ljudskom životu i društvu. Sokrat kaže da mu je erotika specijalnost; kasnije će dodati da ο erotici zna i s t i η u . Tu se erotika odnosno erotolo-

5

Platonov »Simpozij« gija ne shvaća kao beznačajno, rubno područje znanja nego kao isto što i teorija odgoja ili kao uvid u porijeklo, narav i sudbinu ljudske duše. Dijalog započinje tako što Apolodor na pitanje nepoznatih h e t a i r ο i (drugari, prijatelji) ο gozbi kod Agatona i ο govorima ο Erosu koji su tada bili izgovoreni odgovara da je ο tome čuo od Aristodema, pa kako je ρ h i 1 ο 1 ο g ο s (sklon pričanju), spremno se prihvaća da im ο tome ispripovijedi što zna. Isto je tako, naime, pred par dana pripovijedao svom prijatelju Glaukonu. Slijedi kratak uvod u gozbu s opisom kako ga je Sokrat uveo k Agatonu. Pošto je kratkim ali temeljnim potezima ocrtao pozornicu kao što to i inače čini u svojim dijalozima, Platon niže govore učesnika, bar one kojih se Aristodem i Apolodor sjećaju. To je pet uvodnih govora, zatim Sokratov i na koncu Alkibijadov. Te su tri sadržajne cjeline protkane razgovorima, zadirkivanjem, upadom Alkibijadova veselog društva. Na kraju sve završava općim bančenjem, gosti se razilaze, Aristodem, Aristofan i Agaton zaspu a Sokrat, jedini koji je ostao pribran i trijezan do kraja, ustaje i odlazi da »provede dan kao i svaki drugi«. Prvi dio, dakle, čine govori petorice učesnika gozbe koji su besjedili prije Sokrata. Prvi je Fedro, sin Pitokla, iz općine Mirinunta. Iz sačuvanih govora Lisije znamo d a j e zapao u siromaštvo, ali bez svoje krivnje jer je bio čestita karaktera. U dijalogu »Protagora« Platon ga prikazuje učenikom sofista Hipije. U dijalogu nazvanu njegovim imenom Fedro se živo zanima za erotičke govore; jedan je gotovo naučio naizust. Zato je i u »Simpoziju« predlagač teme: pohvala Erosa. Kao što Fedro nije bio fizički osobito snažan, tako ni duhovno nije osobito živahan, što je možda namjerno povezivanje s »Fedrom«. Govor mu je jednostavan i sadržajno siromašan. Ničime se ne uzdiže nad razinu prosječna atenskog građanina. Ima u njemu i nedosljednosti: Ahilej kao mlađi mora biti Patroklov ljubljenik, ali Alekstida je također mlađa od Admeta, pa ipak je ljubavnica (aktivni partner). Ahilej evo samopožrtvovanje uzima se kao primjer za tvrdnju da su samo ljubavnici (po definiciji stariji članovi ljubavne veze) sposobni za takve žrtve!? Fedro se služi obiljem mitoloških aluzija i citata, ali bez neke osobite dubine i invencije, prostim oslanjanjem na autoritete i tradiciju.

6

Platonov »Simpozij« Drugi govornik je Pausanija iz Kerama, inače nepoznat osim što se spominje u Ksenofontovu »Simpoziju« kao žestok branitelj pederastije. Ovdje je prikazan kao zaljubljenik u Agatona, dakle njegov ljubavnik po terminologiji samog dijaloga. Platon je njegove crte ublažio u odnosu na sliku što je daje Ksenofont. On pokazuje priličan govornički talent. Polazi od mitološki posvjedočenog polazišta da postoje dva Erosa i to dosljedno dalje razvija prikrivajući time vještu obranu pederastije kao ljubavi radi vrline. Ipak ispod njegove argumentacije probija prvenstveno senzualistički usmjeren interes. Pokazuje crte spretna advokata pa mnogo barata zakonima i tada popularnim filozofskim i spoznajno teoretskim pitanjima: antitezom n o m o s : p h y s i s (da li su država, moral, jezik itd. nastali konvencijom ili prirodom), pitanjem da li je znanje apsolutno ili relativno. Pausanija naginje konvencionalizmu: svaka djelatnost sama po sebi niti je lijepa niti ružna, što zacijelo namjerno podsjeća na sofistički relativizam. Na sofistiku podsjećaju i poneke nedosljednosti: primjerice kad Pausanija osuđuje n o m u s (zakone, običaje) drugih država a zagovara t o n o m i m o n kao kriterij moralnosti, sam sebi proturječi. Ono što govori ο k a l e a p a t e (lijepoj obmani) sasvim je suprotno prethodno rečenom ο t o b e b a i ο η (vjernosti i iskrenosti) u kontekstu rasprave ο nužnim uvjetima ljubavi koja je lijepa i neporočna. Koristi se trikovima i ukrasima sofističke retorike, napose podsjeća na Isokrata, npr. u izokolonima. Akumenov sin Eriksimah iz ceha Asklepijada, dakle liječnik, pravi je pedant i u svemu zagovara umjerenost. Stalno održava svečan ton pravog znanstvenika: kad govori ο pijanstvu, ο štucanju Erosa promatra kao kozmički princip s gledišta filozofije prirode. Takvim ga nalazi u medicini, muzici, astronomiji, religiji, sve uz odgovarajuće definicije. Pri tumačenju Heraklitove izreke pokazuje dogmatičnost. Voli se razmetati učenošću kao i prijatelj mu Fedro. Od Pausanije preuzima i nespretno primjenjuje teoriju ο dva Erosa. Izmotava se sofisterijima, dvosmislenošću i nedosljednošću. Stil mu je suh i monoton, pun je ponavljanja. Poznatog komediografa Aristofana, koji je četvrti govornik, Platon crta jarkim bojama: on je majstor jezika, hitra uma, bogate imaginacije, žovijalan i duhovit. U očiglednu kontrastu prema

7

Platonov »Simpozij« Eriksimahu, Aristofan je čovjek koji zna miješati jako piće. Ismijava naučne aksiome. Umije izazvati smijeh ( g e l o t o p o i o s ) , ali nije vulgaran komedijaš. Pokazuje se kao pjesnik prvoga reda a govor mu je groteskna fantazija dostojna Rabelaisa. Njegovi su okrugli ljudi komični a takvo je i Zeusovo ozbiljno razmišljanje ο njihovoj kazni. Ali seksualni problemi tih kuglolikih bića dovode do duboke ideje: Eros je žudnja za potpunošću i cjelovitošću, za cjelinom. Ta misao kao konačni rezultat Aristofanova govora pokazuje i ljepotu i dubinu: ljubav je nešto dublje od strasti za tjelesnim zadovoljenjem. Ali Aristofan joj ne daje dubljega obrazloženja a kod njega se, kao što je obično u pjesnika, ne da utvrditi gdje prestaje šala i počinje ozbiljno razlaganje. Aristofanov govor izruguje se Hipokratovu učenju »O ljudskoj naravi« gdje se tumači miješanje muškog i ženskog principa u potomstvu pa primjerice združivanje dvaju muških principa daje mudre i hrabre muškarce, spajanje muškog i ženskog uz prevlast muškoga daje ženskaste muškarce, itd. Hipokrat je tako došao do četiri tipa spolnog karaktera za svakoga od oba roditelja. Kod Aristofana imamo nešto slično, ali jednostavnije. Ima i aluzija na Empedoklov evolucionizam. Stil mu je divljenja vrijedan primjer jednostavne atičke proze bez Fedrove i Eriksimahove monotonije, ali i bez retoričkih ukrasa Pausanije i Agatona. Peti je govornik Agaton, slavni tragički pjesnik, nama danas praktično nepoznat jer su mu djela izgubljena. Rodio se vjerojatno 448. pr. Kr., pa je u vrijeme naše gozbe (416. pr. Kr.) imao nešto preko 30 godina. Pausanijin je ljubavnik, izuzetne ljepote, ali i velike efeminiranosti. »Simpozij« ga prikazuje ne samo bogatim, uglednim i popularnim, nego i profinjenim, obrazovanim i taktičnim, oličenjem onoga što su kasnije Rimljani označavali kao u r b a n i t a s , profinjena gradska otmjenost. Koliko je Sokrat nesumnjivo u duhovnom pogledu dominanta cijelog kruga, toliko je to u izvanjskom smislu svakako Agaton: gozba proslavlja njegovu pobjedu u natjecanju tragičkih pjesnika, uzvanici su njegovi prijatelji. On je sam utjelovljenje k a l l o s - a , ljepote, i tijelom (e i d ο s ) i govorom (1 ο g ο i). Uvijek je učtiv i ljubezan, čak i kad mu Sokrat kritizira govor ili Alkibijad daje Sokratu njegov vijenac. Sokratu se iskreno divi, toplo ga prima i raduje se iskreno kad ga ovaj hoće hvaliti. Najzad, on je zadnji

8

Platonov »Simpozij« zaspao. Govor mu je udešen po Gorgijinim shemama. Započinje zahtjevom da se poboljša metoda razlučivanjem prirode i djelovanja Erosa. Gorgijanska je reminiscencija i rekapitulacija i rezime na kraju svakog odlomka. Sadržajno Agatonov je govor isprazna pohvala Erosu. Jedino što Sokrat od njega preuzima jest misao da Eros teži za lijepim. Agaton je pun mitoloških referencija i kritike prethodnih govornika. Mnogo je u njega citata a po Gorgijinu obrascu ne luči strogo prozu od stiha pa povremeno prelazi u vezani govor. Čitav njegov govor djeluje kao zvučno glazbalo brojnim aliteracijama, asonancama i drugim zvukovnim efektima po uzoru na Gorgiju. Sokratov govor, napose njegov prepričani razgovor s Diotimom, središnji je dio cijelog »Simpozija«. U njemu je dana objektivna strana Sokratova učenja ο Erosu, dok će subjektivna strana, naime Sokrat kao demonsko utjelovljenje Erosa, biti izložena u trećem, završnom dijelu »Simpozija«, naime u ponesenim, egzaltiranim riječima Alkibijada. Da je Sokratov govor zaključna riječ ο Erosu indirektno nas upućuje i to što Sokrat govori posljednji od nazočnih jer sjedi n a e s k h a t e k l i n e , na zadnjem mjestu na počivaljci računajući zdesna nalijevo. Sve što se još poslije njega može reći ο toj temi dolazi izvana, naime s Alkibijadom, a ne tiče se same erotološke problematike nego ličnosti njezina najizvrsnijeg nosioca i poznavaoca, samog Sokrata kao utjelovljenog Erosa. Sokratov uvod sastoji se od dijalektičke rasprave s Agatonom kojoj je svrha da očisti teren i temu od popularnih krivih ideja ο prirodi Erosa. Eros je t o e p i t h y m u n (željenje), dakle kvalitet a ne osoba. Objekt tog željenja je lijepo, kako je rekao već Agaton. Sokrat neće da hvali Erosa a da prethodno ne proanalizira što znači to ime pa tako dobivamo paradigmatsku lekciju iz metodologije (ali ne Agatonove gorgijanske), posve u skladu s Platonovim načelom da dijalektika mora biti baza retorici (a ne obrnuto) te da je dokaz na temelju neprovjerenih pretpostavki bezvrijedan. Sam govor započinje mitološkim izvođenjem Erosova porijekla u kojem se očituje njegova demonska narav koja ga smješta između bogova i ljudi. Eros je s jedne strane siromašan jer želja nema svoj objekt, s druge je bogat živom energijom 9

Platonov »Simpozij« kojom želja ide za tim da ostvari posjedovanje svog objekta. U svemu je Eros Sokrata i Diotime u naglašenu kontrastu prema Erosu konvencionalne poezije i umjetnosti, prema božanskom Erosu Agatona. Kao želja i demon Eros svoju moć pokazuje kao težnju za trajnim posjedovanjem dobra i sreće. Ali Eros implicira i množenje (umnažanje) u sferi ljepote. On je impuls prema besmrtnosti i kod životinja i kod ljudi, osnova roditeljske ljubavi prema tjelesnom i duhovnom potomstvu (prevladavamo svoju smrtnost tako što za sobom ostavljamo nekoga ili nešto svoje što nas nadživljava). No kakav je odnos između ta dva određenja Erosa, kakva je veza između Erosa kao »želje za trajnim posjedovanjem dobra« i Erosa kao »želje za prokreacijom u lijepome«? Prvo implicira želju za trajnom egzistencijom, dakle za besmrtnošću, jer egzistencija je uvjet za posjedovanje. Drugo implicira sličnu želju jer prokreacija je jedino sredstvo za održanje besmrtnosti vrste. Tako je objema definicijama Erosa zajednička njegova težnja za besmrtnošću i za samoproduženjem. Osim toga, lijepo uključuje dobro (ta a g a t h a k a l a ) pa je želja za dobrim implicitno i želja za lijepim i obrnuto. Glavni je rezultat rasprave između Diotime i Sokrata: E r o s t e ž i z a t r a j n i m p o s j e d o v a n j e m dolara a t i m e i za b e s m r t n o š ć u ; ali b e s m r t n o s t se m o ž e p o s t i ć i samo p r o k r e a c i j o m ( t o k o s ) k o j a kao svoj u v j e t z a h t i j e v a p r i s u t n o s t l j e p o t e . Ljepota se manifestira u raznim oblicima: tjelesnim, moralnim, duševnim (tijelo, duša, umijeća, znanosti, a vrhunac je apsolutna znanost, ideja apsolutne ljepote). Prema tome, ljubavnik se mora uspinjati preko raznih oblika ljepote do vrhunca, do Ideje. Na svakom stupnju njega erotski impuls ne tjera samo da kontemplira lijepo nego i da ga reproducira u drugome i to su dva momenta istog iskustva, začeće ( k y e s i s ) ili unutarnje kontempliranje i rađanje ( t o k o s ) ili vanjska reprodukcija. Kod intelektualne reprodukcije i rađanja Sokratova metoda ne pretpostavlja samotničku tišinu izolacije nego traži prisutnost drugog uma, sugovornika, odgovarača na pitanja. Konvencionalna, dijalektička metoda ispitivanja pretpostavki i traženja istine kroz suradnju jednog uma s drugim, to je ispravan put i prava metoda. To praktično radi Sokrat kad traži lijepe mladiće i, zagrijan njihovom ljepotom, »takve riječi rađa

10

Platonov »Simpozij« koje će mladiće učiniti boljima«. Taj se oblik prokreacije ostvaruje u uvodnom razgovoru Sokrata i Agatona: u Agatonovoj duši (»u ljepoti«) Sokrat odlaže produkte svoga trudnog uma. Isto se zbiva u dijalogu s Diotimom: to je platonski dijalog u malome s time što ne pita Sokrat nego netko drugi koji je uz to još i žena. Zašto? To je Sokratova taktičnost: pokazao je Agatonovo neznanje, sad hoće i svoje do razgovora s Diotimom. Diotima je izmišljeno lice - da te stvari govori neka povijesna osoba, izgledalo bi da nisu originalne. Platonova Diotima izvana nadomješta Platonovog Sokrata: ona ga podučava iako stvarno samo izgovara njegove misli a te su misli prikazane kao dio božanske objave. To pokazuje njezino ime koje se može prevesti kao »Ona koju Zeus časti« a također njezino porijeklo: ona je Mantinejka, grč. Μ a η t i n i k e , što asocira mantiku, m a n t i k e , mantičko umijeće koje fungira kao demonski posrednik između bogova i ljudi, Eros. Zeus se ovdje zamišlja kao vodeća sila i mudrost, kao vodič pravim putom ( o r t h e h o d o s ) a z a Diotimu je jednom napisano d a j e »studija proročkog temperamenta«, onog mentaliteta koji je Platonu bio tako blizak. Ona predstavlja mistično u platonizmu a govor joj je spoj alegorije, filozofije i mita: u cjelini je, dakako, filozofski, alegorijski je u slikovitu izvođenju Erosa od Pora i Penije (Snalažljivosti i Oskudice), mitski u završnom dijelu gdje, kako kaže jedan komentator, »strastvenim slikovitim jezikom izlaže transcendentalnu ideju duše«. Pa kao što alegorija vuče porijeklo iz tadašnje vjerske tradicije, tako jezik mita daje naslutiti entuzijastički kult jorfika. Osim toga, alegorija treba da pokaže da se Sokrat može mjeriti s Aristofanom u imaginaciji i inventivnosti mašte. Nadalje, kao i u drugim dijalozima, ona je konkretan oblik onoga što se kasnije iskazuje jezikom apstrakcije. Najzad, ona treba da istakne konkretne crte Erosa-Sokrata u odnosu prema Alkibijadu. Cio simpozij nalikuje na transpoziciju nebeske gozbe u Zeusovu vrtu u povodu rođenja božice ljepote Afrodite a personificirana ljepota (koju će Plotin kasnije nazivati »dušom« ili, još preciznije, »dušom Zeusa«) podudara se s njezinim slugom i pomoćnikom. Sto se pak tiče suprotnih Erosovih karakteristika, one su mu usađene prirodom (p h y s e i ) i nisu stečene a odgovaraju isto takvima u Sokrata, historijskom utjelovljenju Erosa.

11

Platonov »Simpozij« Erosa karakterizira određeno fluktuiranje: njegova je egzistencija stalno u porastu ili opadanju, od punine do praznine, od rođenja do smrti. To je u naravi onoga koji je ljubitelj lijepoga ( p h i l o k a l o s ) i ljubitelj mudrosti (p h i 1 ο s ο ρ h ο s ) da je samo zakratko zadovoljan postignutim objektom želje i da ga božansko nezadovoljstvo stalno tjera za novim zadovoljenjima. Taj je zakon ljubavi paralelan zakonu smrtničkog postojanja koji ne kontrolira samo tjelesni život nego i duhovni. Prema tome, demon Eros nije niti smrtan niti besmrtan, niti mudar niti lud, nego kombinacija tih suprotnosti i zbog tih je kombinacija njegov najkarakterističniji naziv ili atribut »filozof«, dakle ljubitelj mudrosti, što implicira i ljubitelja besmrtnosti. U »završnim misterijima« Diotimine pouke dolazimo tako do problema besmrtnosti: Eros je želja za prokreacijom u sferi lijepoga radi postizanja besmrtnosti. Dosada su naime rezultati erotičkog odgoja bili razmjerno nesavršeni. Ali što bi se dogodilo ako bi nadahnuti »pedagog« (vodič) vodio Erosa pravim putom? Tim se putom dijalektičkog intelektualnog treninga, uspinjanjem preko raznih stupnjeva, dolazi do vizije i općenja s Idealnom Ljepotom. To nije samo zadnja faza napredovanja Erosa nego najsavršenije stanje što ga čovjek može postići na zemlji. Ali da li je to i osobna besmrtnost? Iz drugih se Platonovih spisa vidi da je on usvojio doktrinu ο osobnoj besmrtnosti. Unatoč proročkoj nejasnoći »Simpozij« tome ne proturječi. Dakle: pravi filozof stječe viziju vječne ljepote pomoću uma ili duše kao pravog organa »kojim treba promatrati (ili kontemplirati) lijepo«. Posjedovanjem toga besmrtnog objekta čovjek kao noetičko ili logičko biće postaje besmrtan. Koliko je čovjek »zoon« (životinja), podložan je smrtnosti, ali koliko je filozof (dakle čisto racionalna duša koja dohvaća vječne objekte), on je besmrtan. To je najvjerojatnija interpretacija Platonova gledišta ο besmrtnosti. No može li samo odabrana elita doseći besmrtnost duše? Duša je kao takva besmrtna. Kad se napije vode Lete i zaboravi objekte besmrtnog života, jer je odveć uronila u senzualni svijet, ona praktično gubi mogućnost dosizanja besmrtnosti i, premda traje i dalje, ne može biti s v j e s n o b e s m r t n a budući d a j e odvojena od percepcije vječnih samostojnih objekata. Tako postaje razumljivo d a j e Platon mogao odreći besmrtnost duši koja je u tolikoj mjeri postala

12

Platonov »Simpozij« »dio zemlje« da se noetički element u njoj potpuno zatomio. I kod ljepote funkcija joj se mijenja s usponom na najviši stupanj. Tu ona više nije samo sredstvo rađanja i time stečene posredne besmrtnosti nego je i sama konačni cilj. Na najvišoj stepenici Eros djeluje kao Eros čistog uma; tu je on entuzijastička i plodna spoznaja (inteligencija), »strast razuma«. A to što ljepota ovdje više nije podređena stjecanju besmrtnosti objašnjava se time što je ta krajnja ljepota ( k a l l o s ) , koja je i sam ideal, u sebi besmrtna pa onaj tko je stekne stekao je besmrtnost. To što je sam Sokrat u dijalogu prikazan kao obrazac filozofije i živo utjelovljenje Erosa može biti dovoljnim da pokaže da je najhitniji rezultat njegova govora ο Erosu njegova vlastita krajnja identičnost s »filozofskim porivom«. Eros je čežnja za dobrim, dakle prvenstveno za mudrošću (s ο ρ h i a), a to je drugi oblik filozofskog impulsa odnosno »mudroljublja« ( p h i l o s o p h i a ) . Ali taj ljubavni ili filozofski poriv nije mrtav i beživotan, on je i način življenja i sustav odgoja; on je načelo za uspinjanje u životu od ljepote do ljepote. On se umnaža: filozof nije samo učenjak, on je nužno i učitelj. Zato je prirodno Platon glava Akademije: filozofija se mora njegovati u filozofskoj školi. Diotima je naučila Sokrata da je ljubav samo drugi aspekt filozofije. Tako se za »proročki temperament« strast spaja s razumom, spoznaja s osjećajem. Postoji i erotski aspekt religije ili religiozni aspekt Erosa: spajanje strasti i razuma prati religiozni osjećaj i strahopoštovanje!. Diotima je svećenica, Eros je polubog; već je psalmist pjevao ο »žeđi za Bogom«. Tu imamo novu viziju Erosova cilja: to nije više zemni objekt nego nebeska i božanska ideja. Alkibijad, zadnji govornik, bio je u to doba (416. pr. Kr.) star oko 34 godine i na vrhuncu ugleda kao najbriljantniji stranački vođa u Ateni, čovjek znatnih intelektualnih sposobnosti i osobite ljepote, zbog koje je bio nemalo umišljen. Sokrat se gradio kao da mu je e r a s t e s (ljubavnik), dok je Alkibijad, s druge strane, pokušavao razbuktati pretpostavljenu Sokratovu strast i bio je ljubomoran na druge rivalske ljepotane poput Agatona. Ovdje je prikazan kao imućan, važan i popularan, pun ambicija i prilično pod utjecajem javnog mišljenja čak i protiv svoga boljeg uvjere-

13

Platonov »Simpozij« nja. Nije baš opterećen moralnim skrupulama, čak je simpatično i prostodušno amoralan: zna za ono što je sramotno (a i s k h y n e ) samo preko Sokrata, koga on doista voli i to kompenzira mnoge njegove mane i slabosti. Zapravo je Alkibijad više e r a s t e s nego Sokrat: zaluđen je i opčinjen njime. Njegov je govor nalik na satirsku dramu: pod očitim utjecajem boga vina, on ipak ispunja ozbiljnu svrhu a to je čišćenje uspomene na Sokrata od kleveta te uspostavljanje njegova moralnog integriteta okaljana napadima komediografa i najzad sudskom osudom. Stil je Alkibijadov pomalo kaotičan, ali to je normalno kod Dionisova sluge. Poput neke drame, dijalog se jasno dade raščlaniti u tri dijela ili čina od kojih je srednji, govor Sokratov, ključni. Ocjena prvih pet govora uništavajući je sud Sokratov iako se njegova kritika prvenstveno odnosi na Agatonov govor. Svi su se oni bavili p r i v i d o m (d ο χ a), on izlaže č i n j e n i c e : kakav je stvarno Eros. Kao d ο χ a , prvih pet govora nimalo ne doprinose da se uveća pravo znanje, e ρ i s t e m e . Protiv mišljenja nekih autora da su tih prvih pet govora poredani redoslijedom od beznačajnijega prema važnijemu govori okolnost da Agatonov nije nikako najbolji od njih, prije je, bar po Sokratu, najgori. Kritika prethodnika u svakome od njih samo je retorički trik. Drugi su pak vidjeli u tih pet govora zajedno sa šestim, Sokratovim, parove po Erosovim sferama: etičkoj, fizičkoj, višoj duhovnoj. Ali je pogrešno stavljati Sokratov govor u isti koš s ostalima. Treći su mislili da su govori poredani po estetskom a ne logičkom kriteriju: drugi je bogatiji od prvoga. Ali to je dvojbeno, iako bez sumnje ima nečega u umjetničkom načelu rasporeda radi književnog efekta. No Sokratov govor mora stajati za sebe, a to se, uz ostalo, vidi i iz interludija prije samog govora: »ta ne mogu hvaliti na taj način, nego istinito ... želim reći po svome, a ne prema vašim govorima«. Podjela u parove, dakle, ne postoji. Zašto je Agaton peti? To je jasno: njegov je govor vrhunac prvog »čina« jer on bije boj sa Sokratom oko mudrosti. Glaukon je spominjao samo trojicu sudionika na gozbi, Agatona, Sokrata i Alkibijada, koji su svi poznate povijesne osobe, ne izmišljena lica. Da li možda Pausanija stoji za Isokrata a Agaton za Gorgiju? Teško; za koga bi onda stajao Aristofan? Oni su književno upotrijebljeni kao tipovi, ne kao individue, ali samo kao skup nefilozofskih umova, retora i

14

Platonov »Simpozij« sofista, zastupnika dokse. Sokratov govor nije antiteza samo Agatonovu nego i ostalima. A Alkibijadov stoji prema Sokratovu kao praksa prema teoriji: svrha mu je pokazati živ portret Sokrata kao savršena primjera Erosa i tako nas prisiliti da priznamo da u živom Sokratu imamo potpunog filozofa: on je Eros koji čitav život provodi u bavljenju filozofijom kao demonski čovjek baš kao što je i za Erosa rečeno d a j e demon. Uz to, sporedna je svrha očito obraniti učitelja od objede da se upuštao u nečiste odnose s učenicima. Ali u Alkibijadovu govoru nalazimo odjeke i reminiscencije ne samo na Sokratov govor nego i na one ranije. To dolazi odatle što je Sokrat i ljubljenik i onaj koji ljubi a implicitno je već u usporedbi sa satirima i silenima jer upućuje na nj kao ljubavnika ( e r a s t e s ) unatoč njegovoj neuglednoj ( e η d e e s ) pojavi. To se vidi iz ovih paralelnih mjesta: Sokrat ο Erosu:

Akibijad ο Sokratu:

Eros je e η d e e s (oskudijeva);

Sokrat je izvana e η d e e s;

Eros uvijek postavlja zasjede lijepima i dobrima pletući neke smicalice;

»nego si izmanevrirao da legneš uz najljepšega«

po prirodi je zaljubljenik u lijepo;

Sokrat se erotički ponaša prema lijepima;

bos je i beskućnik.

hodao je bos.

Odjeci iz ranijih govora kod Alkibijada: (p a s s i m ) Eros

kao e r o m e n o s (ljubljenik)

Sokrat

hrabar; umjeren (suzdržan), potpune vrline, divljenja vrijedan, nadahnjuje osjećajem časti. Fedro: Eros ucjepljuje stid kod onih koji su a i s k h r ο i (sramotni, nedostojni).

Alkibijad: »a ja se jedino pred njim stidim«

Agaton: Eros je osobito pun samosvladavanja.

»slutite li koliko je suzdržanosti pun?«

15

Platonov »Simpozij« Agaton: U nevolji i bijegu je pomoćnik i najbolji spasilac.

»nego je spasio i moje oružje i mene sama«

Eros ne mari za tjelesnu ljepotu.

»prezreo je (i) ismijao (moju mladenačku ljepotu)«

Sokrat: prezrevši ljepotu jednoga. Eriksimah: taj se bog proteže na sve.

»(naći ćeš da mu se riječi) protežu na najbrojnija pitanja, zapravo na svako«

Sve to pokazuje da pod prividnom kaotičnošću Alkibijadov govor krije uza svu impulzivnu spontanost potaknutu vinom visoku artificijelnost te da je vrlo pažljivo i umješno sačinjen. Ali Alkibijadov se govor unekoliko tiče i samog Alkibijada jer i on ima obje uloge, i ljubavnika i ljubljenika: Alkibijad: ljubavniku se sve dopušta, on se usuduje sve činiti i govoriti

Ostali ο Erosu: Pausanija: Izvršavajući čudesna djela raditi ono što rade zaljubljenici ljubljenima

...bijah u neprilici zarobljen

Pausanija: samo za nj svojevoljno ropstvo nije sramota

... to odapinjući kao strijele...

Sokrat: silan lovac

kao zaljubljenik snujući zasjede ljubljenima

Sokrat: (Eros) zasjede plete lijepima i dobrima

Alkibijadov govor sadrži reference na osjećaje i riječi izražene od svakoga od prethodnih govornika. Opisujući sebe, Alki-

16

Platonov »Simpozij« bijad navodi odjeke iz govora prve petorice, a u opisu Sokrata odjeke Sokratova govora. Opći bi se dojam mogao ovako sažeti: kakav je odnos Alkibijada prema Sokratovu-Diotiminu govoru u pogledu praktične vrline i savršenstva, takav je odnos prvih pet govora prema Sokratovu-Diotiminu u pogledu teoretske istine i savršenstva. I na koncu: Alkibijad »iskušava« Sokrata klimaktički (a η ο d ο s). To je vjerojatno namjerno iscrpno prikazivanje metoda lažne ljubavi kao kontrast i karikatura prave, istinske ljubavi. Ako hoćemo najzad reći nešto ο dijalogu kao cjelini, nameće se pitanje osnovne namjene, svrhe, cilja »Simpozija«. Neki su ga nalazili u osnovnoj ideji Erosa koji sve povezuje, dakle u doktrini Erosa. Drugi su mislili da Platon ovdje još jednom hoće pružiti primjer prave metode kako treba obrađivati filozofske probleme. Ali u tom bi slučaju bio Agatonov govor suvišan. Treći su smatrali da ne postoji jedan jedinstven provodni motiv, nego da u III. činu Platon uvodi jedan novi. Ali taj novi motiv ο Sokratu kao idealu i filozofije i ljubavi, majstoru umjerenosti i magije, prožima sva tri čina i dominantan je faktor u svima. Teichmiiller i Wilamowitz sugerirali su da je »Simpozij« napisan kao obrazac gozbe za ugledanje, što je sasvim nevjerojatno. Gomperz je držao d a j e taj dijalog nadahnut Platonovim osjećajima prema Dionu, sicilskom političaru i njegovu oduševljenom učeniku koji je životom platio plemenit pokušaj organiziranja Sirakuze kao platonske filozofske idealne države. To je vjerojatnije, ali je nedokazivo. Ostaje kao najplauzibilnija stara ideja Schleiermachera: propositum est Platoni in Convivio ut philosophum, qualem in vita se exhiberet, viva imagine depingeret, dakle: namjera je Platonova u »Gozbi« da živom slikom prikaže (idealnog) filozofa kakvim se on pokazuje u životu. Ο kronološkim pitanjima vezanima uz »Simpozij« dosta se raspravljalo. Postavljaju se tri pitanja: ο vremenu kad je bila gozba, kad je bio uvodni razgovor Apolodora i »prijatelja« i kad je nastao sam dijalog. a) Prema Ateneju, Agaton je 416. pr. Kr. pobijedio na tragičkom natjecanju (Lenejama? Dionizijama?) »za arhonta Eufema«, a Alkibijad se tada nalazio na vrhuncu moći i ugleda u politici.

17

Platonov »Simpozij« b) Ima nekoliko naznaka u tekstu koje upućuju na vrijeme uvodnog razgovora: 1) prošlo je nekoliko godina od same gozbe, 2) prošlo je mnogo godina od Agatonova odlaska u Makedoniju (smatra se da je to bilo 408. pr. Kr. ili blizu te godine), 3) tri su godine otkako se Apolodor počeo družiti sa Sokratom, 4) koji je još živ. Kako je Sokrat pogubljen 399, uvodni se razgovor mogao odvijati između 408. i 399, a većina ga smješta u 400. pr. Kr. c) Za datum a n t e q u a m uzimaju se Aristotelovi spisi Politika II i de Anima //, gdje se upućuje na »Simpozij«, te vjerojatna aluzija komediografa Aleksisa zabilježena kod Ateneja, što sve nije mnogo. Osim tih vanjskih indicija možda je unutarnja spominjanje raseljavanja (d i ο i k i s m ο s ) u 193 A, što bi bilo aluzija na raseljenje Mantineje 385. pr. Kr. Kao podaci za utvrđivanje datuma p o s t q u a m smatra se značajnim što se ne spominje obnova Mantineje 370. i bitke kod Leilktre 371. (na što se mogla očekivati aluzija u 178 E, kako misle neki). Stilometrijske analize (Lutoslavskoga) nisu se pokazale uvjerljivima. Možda je »Simpozij« vremenom nastanka blizak »Fedru«, ali od toga nema mnogo koristi, a jednako niti od usporedbe sa Ksenofontovim »Simpozijem«. Zato se samo kao najvjerojatnije uzima da je Platonov spis mogao nastati oko 385-383. pr. Kr.

18

Eros iz Centocelle. IV. st. prije Kr. Kopija. Rim.

SIMPOZIJ APOLODOR. PRIJATELJ

p'iT»1

APOLODOR: Čini mi se1 da nisam neupućen u ono što a pitate. Slučajno sam naime nedavno od kuće iz Falerona2 išao u grad; tad me jedan poznanik ugledao odostrag pa izdaleka zazvao i ujedno u šali rekao: »O ti Faleranine, ο Apolodore3 nećeš li nas pričekati?« I ja zastadoh i pričekah. A on će: »Čuj, 5 Apolodore, doista baš sam te nedavno tražio jer sam te htio priupitati ο druženju Agatona, Sokrata, Alkibijada i ostalih b koji se onomadne nađoše nazočni na gozbi, naime kakvi bijahu ti govori ο ljubavi.4 Jer pripovijedao mi je netko drugi koji je čuo od Feniksa Filipova a rekao mije da i tebe zna. No ništa mi pouzdano nije umio reći; zato mi ti ispripovijedaj; pa i 5 dužan si u najvećoj mjeri da izvijestiš ο riječima svoga prijatelja.5 Ali najprije mi,« reče, »reci jesi li osobno učestvovao u tom druženju ili nisi«. A ja rekoh: »Sasvim je očito da ti ništa pouzdano nije ispripovijedio taj izvjestilac ako misliš da je C nedavno bilo to druženje za koje pitaš tako da bih i ja 1 Strogo uzevši, »Simpozij« je u samo vrlo ograničenoj mjeri dijalog jer osim kratke izmjene replika u 173 D E jedini je govornik Apolodor koji odgovara na pitanje neimenovana prijatelja ( h e t a i r o s ) ο razgovorima na Agatonovoj gozbi. »Prijatelja« je više (»pitate«, »nas« itd.), ali kako su ostali nijemi slušaoci a samo jedan govori, jedan je od tradicionalnih naslova »Simpozija« bio »HETAIROS«. 2

Atena je imala više luka od kojih je od Temistokla dalje Pirej najvažniji i najveći. Faleron je najstarija atenska luka a primao je pretežno trgovačke brodove, naročito otkako je Pirej izgrađen i utvrđen; Pirej je bio i ratna i trgovačka

20

2ΤΜΠ02Ι0Ν ΑΠΟΛΛΟΔΩΡΟΣ

ΕΤΑΙΡΟΣ

ΑΠΟΛ. Αοκώ μοι ιτζρι ων πννθάν€σθς ουκ άμςλέτητος ναι. και γαρ Ιτνγχανον πρώην els άστυ οίκοθεν ανιών Φαληρόβζν% των ονν γνωρίμων τις όπισθεν κατώών μζ ιτόρρωθζν έκάλβσς,) καΐ παίζων άμα r f j κλήσει, "9ί2 Φαληρενς," ζφη, "οντος 9Απολλόδωρος, ον π^ριμένζις;" Κάγώ ζπιστάς ιrepiεμζινα. Κ αϊ ος, "Άπολλοδωρε," εφη, " καϊ μην καϊ ίναγγός σ€ έζήτονν βουλόμςνος διαπνθέσθαι την 'Αγάθωνος σννονσίαν καϊ Σωκράτους καϊ Άλκιβιάδον καϊ των άλλων των τότ€ iv τω σννδςίπνω παραγζνομένων, περι των έρωτικων λόγων τίνζς ησαν άλλος γαρ τις μοι διηγβΐτο άκηκοως Φοίνικος τον Φιλίππου, Ζφη δέ καϊ σ€ tlbtvai. άλλα γαρ ovbev σαφϊς λέγζιν. crv ονν μοι διήγησαι· δικαιότατος γαρ ei τονς τον €ταίρον λόγονς άπαγγ€λλ€ΐν. πρότερον bi μοι" 5 η δ ός, " €ΐπί, σν αντος πapej/tvov ττ/ συνουσία τανττ] η ον; " Κάγώ €ΐπον οτι " ΥΙαντάπασιν Ζοικί σοι ovbev biηγ&σθαι σαφςς 6 bιηγovμ€Voςi el ν€ωστι ηγγ την σννονσίαν γεγονέναι ταντην ην €ρωτας9 ώστ€ καϊ έμε παραγ^νέσθαι" " Έγώ ye luka a postojale su još i posebne male samo ratne luke Z e a i Munihija. Faleron je bio od grada udaljen oko 4 km. 3 Nije jasno u čemu bi ovdje bila šala iako nagađanja ima vrlo mnogo. Svakako je obraćanje Apolodoru ponešto pjesnički uzvišeno i svečano pa je u prijevodu ono jednako intonirano. Ostala ponuđena rješenja nisu naišla na šire prihvaćanje pa ih je i prevodilac zanemario. 4

U izvorniku ovdje postoji laki anakolut.

5

Sokrata i njegove riječi, što pokazuje da je on bio najvažniji.

21

St. III ρ. 172 a

5

b

5

C

Simpozij

172 c

5 173

5

b

5

bio mogao prisustvovati.« »Dakako.« »Pa kako, Glaukone?«, rekoh ja. »Ne znaš li da je već mnogo godina otkako Agaton nije ovdje?6 Otkako pak ja provodim vrijeme sa Sokratom i svakodnevno vodim brigu ο tome da znam što govori ili radi, još nisu ni tri godine; a prije toga, trčkarajući nasumce unaokolo i misleći da radim nešto važno, bio sam jadniji ma od koga, ne manje nego ti sada, jer sam držao da valja sve prije raditi nego baviti se filozofijom.« A on će: »Ne rugaj se nego mi reci kad se zbilo to druženje.« Ja pak rekoh: »Još kad smo mi bili djeca,1 kad je svojom prvom tragedijom8 pobijedio Agaton,9 dan poslije onoga u koji je prinio pobjednu žrtvu zahvalnicu on sam i članovi kora.«10 »Bogami doista davno, kako se čini,« reče. »No tko ti je to ispripovijedao? Zar sam Sokrat?« »Ne, Zeusa mi«, rekoh, »nego onaj koji i Feniksu. Bijaše neki Aristodem Kidatenjanin,n sitan, uvijek bosonog; a bio je nazočan u tom društvu kao jedan od najvećih ljubitelja12 Sokrata onoga vremena, kako mi se čini. No ipak, i Sokrata sam ponešto priupitao ο onome što sam čuo od njega i kazivao mi je isto kao što je i onaj pripovijedao.« »Pa što mi dakle ne ispričaš?«, on će.

» U svakom slučaju put u grad prikladan je onima što idu i C za pričanje i za slušanje.« Tako dakle idući zajedno, govorasmo ο istome te, kao što rekoh u početku, nisam neupućen. Pa ako treba da i vama ispripovijedim, valja to činiti.13 Jer i sam i inače, bilo da sam nešto raspravljam ο filozofiji bilo druge 5 slušam kako raspravljaju, osim što smatram da je to korisno, čudo je jedno kako uživam; kad pak slušam neke druge, napose te vaše bogataše i novčare, i sam se ljutim i vas prijatelje žalim d jer mislite da radite nešto važno a ne radite ništa. A možda opet 6

Kako je navedeno u predgovoru, to je jedno od uporišta za datiranje ovog 7 uvodnog razgovora. A p o l o d o r i Glaukon. I Platon, rođen 427, bio je tada još 8 dječak. Misli se: tragičkom tetralogijom, jer su se pjesnici natjecali s po tri tragedije i j e d n o m satirskom igrom (ili dramom). U starije vrijeme tetralogije su bile organske, tj. sadržajno povezane, ali već od Sofokla to se napušta. Kako je 9 navedeno u predgovoru, bilo je to 416. pr. Kr. Znamenit atenski tragički

22

k 172 c

Συμπόσιον

6?;," εφη. " ΥΙόθεν, ην δ5 εγώ, ω Τλαύκων; ουκ οίσθ* otl πολλών ετών Άγάθων ενθάδε ουκ ειτώώήμηκξν, αή> ου δ3 5 εγω Σωκράτβί σννΰιατρίβω καϊ ζπιμελζς ττξτϊοίημαι εκάστης ημέρας tlbevat, otl αν λεγτ) η πράτττ], ουδεπω τρία ετη εστίν; 173 κρο τ°ν ^ περιτρέχων οπτ) τνγοιμι καϊ οΐόμενος τϊ ποιεΐν άθλίώτερος η ότουοϋν, ουχ ήττον η συ νυνί, οΐόμενος δεΐν πάντα μάλλον ποάττειν η φιλοσοφείν" Kat os, " Μτ) σκώπτ" εφη, " αλλ 5 είπε μοι πότε εγενετο ή συνουσία 5 αντη" Κάγω εΐπον otl "Παίδων όντων ημών ετι, οτε ττ/ πρώττ) τραγωδία ενίκησεν Άγάθων, ττ} υστεραία η γ τα επLVLKLa εθυεν αυτός τε καϊ ol χορευταί" ΥΙάνυ," εφη, " άρα πάλaL, ως εο^εν. άλλα τίς σoL δLηγεΐτο; η αυτός Σωκράτης; " b " Ου μα τον Αία " ην δ5 εγώ, " αλλ5 οσπερ Φ o l v l k l . 5Αριστοδτιμος ην τLς, KυδaθηvaLεύς, σμLκρός, ανυπόδητος αεί· παρεγεγόvεL δ5 εν ττ} συνουσία, Σωκράτους εραστής ων εν τοις μάλLστa των τότε, ως εμοϊ δοκεΐ. ου μεvτoL άλλα καϊ 5 Σωκράτη γε ειna 7]δη άνηρόμην ων εκείνου ηκουσα, καί μoL ωμoλόγεL καθάπερ εκεΐνος bLηγεΐτo" " Ύί οΰν," εφη, " ου ξηγήσω μoL; πάντως δε η όδος η είς άστυ επLτηδείa πopευoμεvoLς καϊ λεγειν καϊ άκούειν" Οΰτω δη Ιόντες άμα τους λόγους περί αυτών επoLoύμεθa, C ωστε, όπερ αρχόμενος εΐπον, ουκ άμελετητως εχω. εί ουν δει καϊ υμΐν δLηγησaσθaL, τ\αϋτα χρη πoLεLV. καϊ γαρ εγωγε καϊ άλλως, όταν μεν τLvaς περί φLλoσoφίaς λόγους η αυτός πoLώμaL η άλλων ακούω, χωρίς του oϊεσθaL ώφελεLσθaL 5 υπερφυώς ώς χαίρω· όταν δβ άλλους TLvάς, άλλως τε καϊ τους ύμετερους τους τών πλουσίων καϊ χρημaτLστLκώv, αυτός τε άχΘoμaL υμάς τε τους εταίρους ελεώ, otl οϊεσθε τϊ πoLεΐv d ουδέν ποιουντες. καϊ Ισως αυ υμεϊς εμε ηγεΐσθε κακοδαίμονα pjesnik koji je za svoga kratkog života postigao veliku slavu. Djela su mu izgubljena pa nam je danas samo p o s r e d n o poznat po citatima i sudovima kod drugih antičkih pisaca. D o s t a se spominje u Aristotelovoj »Poetici« kao inovator u sadržajnom pogledu. O k o 408. na poziv m a k e d o n s k o g a kralja otišao je u njegovu prijestolnicu gdje mu se otada gubi svaki trag pa je zacijelo ubrzo umro. 10 Koreuti. Pobjednikom se smatrao ne samo autor tragedije (teksta, glazbe i plesa) n e g o i didaskal (režiser), glumci i dramski kor. " Iz atenske općine

23

Simpozij vi mene smatrate mahnicem i mislim da pravo mislite; ja pak ο vama to ne da mislim nego dobro znam. PRIJATELJ: Uvijek si isti, Apolodore; ta uvijek grdiš i sebe i druge i čini mi se da baš sve smatraš jadnima osim 5 Sokrata, počevši od sebe. I odakle si stekao taj nadimak da te nazivaju zanesenjakom, ja ne znam; ali u svom si govoru uvijek isti: bjesniš i protiv sebe i protiv drugih osim Sokrata. 10 APOLODOR: Pa nije li, premili, doista jasno ko sunce da e mahnitam i ludujem ako tako mislim i ο sebi i ο vama? PRIJATELJ: Nije vrijedno, Apolodore, da se sada ο tome svađamo, nego kao što smo te molili, svakako učini tako i 5 ispripovijedi nam kakvi su to bili govori. APOLODOR: Pa bili su oni otprilike ovakvi; ali radije ću vam i ja pokušati ispripovijedati od početka kako je pripovije- *74 dao i on. Reče14 naime da ga15 je slučajno sreo Sokrat okupan i obuven u otmjenu obuću, što je on malokad činio; a on da ga je upitao kamo ide tako lijepo udešen. 5 Sokrat mu je odgovorio: »Na ručak k Agatonu. Jučer mu naime umakoh na pobjednoj svečanosti jer sam se uplašio vreve. Ali pristao sam da se danas pojavim. Zato se dakle uresih da lijep pođem k lijepu. Nego ti,« reče, »što misliš ο tome da odlučiš nepozvan doći na gozbu?« b A ja, reče Aristodem, rekoh: »Tako kako ti kažeš.« »Pa slijedi me onda,« reče Sokrat, »da i poslovicu pokvarimo izvrnuvši je da i Agatonu na gozbe sami od sebe doći će 12 Kidatene, iz zapadnog dijela grada. U izvorniku e r a s t e s , što m o ž e značiti i »štovatelj« pa tako mnogi ovdje prevode. Ja sam ipak stavio drugo moguće značenje te riječi zbog erotičke problematike ovog Platonovog spisa kao i zbog nesumnjive lake erotske obojenosti što ju je imao odnos Sokrata i njegovih učenika u mnogim slučajevima (ovdje kod Alkibijada). Za to govori i sadržaj

24

Συμπόσιον eivcu, και οϊομαι υμάς αληθή οίεσθαι· εγω μεντοι νμάς ουκ οιομαι αλλ9 εν οΐδα. ΕΤΑΙ. Άεϊ ομοιος ει, ω 9Απολλόδωρε· άει γαρ σαντόν τε κακηγορεΐς και τους άλλου?, καϊ δοκεΐς μοι άτεχνώς πάντας άθλιους ηγεΐσθαι πλην Σωκράτους, άπο σαυτοϋ άρξάμενος. καϊ οπόθεν ποτε ταντην την επωνυμίαν ελαβες το μαλακός καλεΐσθαι, ουκ οΐδα εγωγε* εν μεν γαρ τοις λόγοις άεϊ τοιούτος εϊ, παυτώ τε και τοις άλλοις άγριαίνεις πλην Σωκράτους. ΑΠΟΑ. φίλτατε, καϊ δήλόν γε δη ότι οντω διανοούμενος και περί εμαυτοϋ καϊ περί υμών μαίνομαι και παραπαίω; ΕΤΑΙ. Ουκ άζιον περί τούτων, 9Απολλόδωρε, νυν ερίζειν άλλ9 οπερ εδεόμεθά σου, μη άλλως ποίησες, άλλα διηγησαι τίνες ησαν οϊ λόγοι. ΑΠΟΑ. ^ΐίσαν τοίνυν εκείνοι τοιοίδε τίνες—μάλλον δ9 ε£ άρχίνμΐν ως εκείνος διηγεΐτο καϊ εγω πειράσομαι διηγήσασθαι.

iyg

5

ΙΟ

e

5

174

*Εφη γάρ οι Σωκράτη εντυχεΐν λελουμενον τε καϊ τας βλαντας νποδεδεμενον, α εκείνος όλιγάκις εποίει· και ερεσθαι αντον οποί ΐοι οντω κάλος γεγενημενος. 5 9 Kat τον ειπείν οτι 'Em δεϊπνον εις Αγάθωνος, χθες γαρ αντον διεφυγον τοις επινικίοις, φοβηθείς τον οχλον ωμολόγησα δ9 εις τημερον παρεσεσθαι. ταύτα δη εκαλλωπισάμην, ϊνα κάλος παρα καλόν ϊω. άλλα σν, η δ9 δς, πως εχεις προς το εθελειν αν ιεναι άκλητος επι δεΐπνον; b Κ άγω, εφη, εΐπον οτι Οντως δπως αν σν κελεντ^ς. "Επου τοίνυν, εφη, ϊνα καϊ την παροιμίαν διαφθείρωμεν μεταβαλόντες, ως άρα και 9Αγάθων επι δαΐτας ιασιν 13 samog »Simpozija«. Prividno samo tautološki; smisao: ako moram to učini14 ti, red je da započnem s time. Sve što slijedi do kraja dijaloga ispričano je u indirektnom govoru (odnosno tzv. akuzativu s infinitivom) i sintaktički je ovisno ο tome »reče«. Dakako, bilo bi nespretno pokušati to reproducirati u 15 16 prijevodu. Tj. Aristodema. Teško mjesto. Većina rukopisa ima: da

25

Simpozij 5 dobri.16 Jer čini se da je Homer ne samo pokvario tu poslovicu nego se i ogriješio ο nju: premda jeAgamemnona prikazao kao c osobito valjana muža u ratnim poslovima a Menelaja kao 'mlitava kopljanika kad jeAgamemnon prinosio žrtvu i častio gozbom, prikazao je Menelaja kako mu nepozvan dođe na gozbu,17 dakle on koji je bio lošiji na gozbu boljega.« 5

To čuvši, reče Apolodor da je kazao Aristodem: »Valjda će se i za mene činiti ne kako ti kažeš, Sokrate, nego po Homeru da ja, premda neobrazovan, idem na gozbu k mudru čovjeku nepozvan. Stoga, kad me već vodiš, gledaj kako ćeš se opravdati. d Jer ja neću priznati da dolazim nepozvan nego pozvan od tebe.« »'Skupa koračajuć oba'18«, reče Sokrat, »promišljat ćemo unaprijed što ćemo reći. No hajdmo!« Tako otprilike porazgovaravši, reče Aristodem19 da su ροζ šli. Sokrat je koračao putem udubljujući se nešto u misli i zaostajući, a kad je Aristodem zastajkivao čekajući ga, govorio e mu je neka samo ide naprijed. Kad je stigao do Agatonove kuće, zatekao je vrata otvorena te reče da mu se ondje dogodilo nešto smiješno.20 Došavši mu ususret, odmah ga je neki rob poveo unutra gdje su ležali21 ostali i zatekao ih je kako se već spremaju objedovati; i odmah čim ga je ugledao, Agaton je 5 rekao:» U dobar čas dolaziš, Aristodeme, da objeduješ s nama; ako si pak došao poradi nečega drugog, odloži to za drugi put jer već sam te jučer tražio da te pozovem, ali te nisam mogao naći. No kako to da nam ne dovodiš Sokrata?« »A ja,« reče Aristodem, »osvrtao sam se, ali nigdje ne vidjeh

dobrima na gozbe dolaze dobri. Danas se usvaja gornja Lachmannova emendacija koja sadrži igru riječi s Agatonovim imenom jer bi se o n o moglo prevesti približno kao Dobrica. Z n a m o za neke verzije poslovice na koju aludira Sokrat, ali zbog riječi »pokvarimo izvrćući je« tekst je ipak problematičan i izazvao je 17 mnoštvo rasprava bez zadovoljavajućeg rješenja. Ilijada 17, 587. Dakako, ovo je sve rečeno u šali ako i nije možda ismijavanje sofističke pedanterije u homerskoj kritici kakvu, na primjer, citira Aristotel u »Poetici« 25. Menelaj u

26

k

Συμπόσιον

5 αυτόματοι αγαθοί. "Ομηρος μεν γαρ κινδυνεύει ου μόνον διαφθεΐραι άλλα καϊ νβρίσαι εις ταύτην την παροιμίαν ποιήσας γαρ τον 'Αγαμέμνονα διαφερόντως αγαθόν άνδρα C τα πολεμικά, τον δε Μενέλεων " μαλθακόν αίχμητήν," θυσίαν ποιουμένου καϊ εστιώντος του 'Αγαμέμνονος άκλητον εποίησεν ελθόντα τον Μενελεων επϊ την θοίνην, χ^ίρω δντα επι την του άμείνονος. 5 Ταϋτ άκούσας ειπείν εφη "Ισως μεντοι κινδυνεύσω καϊ εγω ουχ ως συ λέγεις, ω Σώκρατες, άλλα καθ' "Ομηρον φαύλος ων επι σοφοΰ ανδρός Ιέ ναι θοίνην άκλητος. ορα ουν άγων με τι άπολογήστ}9 ως εγω μεν ουχ ομολογήσω άκλητος d ηκειν, αλλ' υπό σου κεκλημένος. " Σύν τε δύ\" εφη, " ερχομένω προ δδοϋ " βουλευσόμεθα ότι έροϋμεν. αλλ' ϊωμεν. Τοιαυτ άττα σφάς εφη διαλεχθέντας Ιέναι. τον ουν 5 Σωκράτη εαυτω πως προσέχοντα τον νουν κατα την δδόν πορεύεσθαι υπολειπόμενον, καϊ περιμένοντος οϋ κελεύειν 7τροϊέναι εις το πρόσθεν. επειδή δε γενέσθαι επι r f j οικία e Trj Αγάθωνος, άνεωγμένην καταλαμβάνει ν την θύραν, καί τι εφη αυτόθι γελοΐον παθεΐν. οΐ μεν γαρ ευθυς παΐδά τινα των ένδοθεν άπαντήσαντα άγειν ου κατέκειντο οι άλλοι, και καταλαμβάνειν ηδη μέλλοντας δειπνεϊν ευθυς δ* ουν ως 9 5 5 ίδεΐν τον 'Αγάθωνα, ί2, φ(^ναι, Αριστόδημε, είς καλόν ηκεις όπως συνδειπνήστ\ς· ει δ' άλλου τινός ενεκα ήλθες, εις αύθις άναβαλοΰ, ως καϊ χθες ζητών σε ΐνα καλέσαιμι, ουχ οΐός τ η Ιδεΐν. άλλα Σωκράτη ημΐν πως ουκ άγεις; Kat εγώ, εφη, μεταστρεφόμενος

ουδαμου ορώ Σωκράτη

18 tom 17. pjevanju nikako nije prikazan kao »mlitav kopljanik«. Ilijada 10, 19 224. Nastavak stiha Platon je izmijenio. Ovdje i drugdje dodano je ime govornika (u prethodnoj rečenici Sokrata, prije toga Apolodora odnosno Aristodema) radi lakšeg praćenja teksta premda ime u izvorniku redovno nedostaje. 20 Smiješno je to što je on bio uveden kao uzvanik, a Sokrat, koji je trebao 21 opravdati njegov dolazak bez poziva, ostao je vani. U antici se za stolom ležalo na počivaljkama a ne sjedilo na stolcima.

27

Simpozij

i74

Sokrata da me slijedi. Rekoh stoga da sam došao zajedno sa 10 Sokratom koji me je pozvao ovamo na ručak.« »Baš si dobro uradio«, reče Agaton. »Ali gdje je on?« »Ulazio je odmah za mnom2U pa se i sam čudim gdje bi mogao biti.« »Nećeš li pogledati, momče,« rekao je Agaton, »i uvesti Sokrata? A ti, Aristodeme,« nastavi, »legni uz Eriksimaha.« I reče Aristodem da ga je rob umio ondje gdje je sjedio; a neki je drugi rob došao s viješću da se taj Sokrat povukao u predvorje jednog susjeda, da stoji i da na njegovo dozivanje neće ući. »Baš čudno kažeš«, rekao je Agaton. »No nećeš li ustrajati i zvati ga i dalje?« Ali Aristodem je rekao: »Nikako! Nego pustite ga na miru. U njega je naime takva nekakva navika: ponekad se udalji bilo kamo pa stoji. A doći će odmah, kako ja mislim. Zato ga ne uznemirujte nego ostavite ga s mirom!« »Ako ti to misliš, tako i treba činiti,« rekao je Agaton. »Ali nas ostale gostite, momci! U svakom slučaju stavljajte pred nas što god hoćete jer vas nitko ne nadgleda; ja to nikada nisam učinio; sada pak smatrajte da ste i mene vi pozvali na objed kao i sve druge pa nas poslužujte da bismo vas hvalili.« Poslije toga reče Aristodem da su oni objedovali a da Sokrat nije ulazio; da je Agaton više puta naređivao da se pošalje po Sokrata, ali da on to nije dopuštao. Ovaj je pak

21a

Kako vidimo iz onoga što slijedi, tu Aristodem griješi.

28

175

5

10 b

5

c

e

Συμπόσιον €7Γόμςνον ehτον ονν οτι και αντος μςτα Σωκράτους ηκοιμι, κληθάς υπ €Κ€ΐνον δεΰρ* ϊπι δζϊπνον. Καλώ? γ\ *φη, ποιων σύ· άλλα που ίστιν ούτος; "Οπισθεν εμού άρτι eiarjei· άλλα θαυμάζω καϊ αντος που αν €ΐη. Ον σκέψι7, €φη, παΐ, φάναι τον 'Αγάθωνα, καϊ ϊίσάξ^ις Σωκράτη; σν δ\ η δ' ος, Άριστόδημα, παρ' Έρυξίμαχον κατακλίνου. Καϊ 6 μ\ν ίφη άπονίζαιν τον παϊδα ϊνα κατακίοιτο· άλλον δέ rtm 7W παίδων ήκζιν άγγέλλοντα οτι " Σωκράτης οΰτος άναχωρησας iv τω των γειτόνων προθνρω ζστηκέν, κάμοϋ καλονντος ονκ έθέλει είσιέναι." "Ατοπον γ\ £φη> λέγςις' ονκουν καλ*ΐς αντον καϊ μη αφήσεις; Και ος ζφη ζιπέιν Μηδαμως, αλλ9 εάτβ αντον. εθος γάρ τι τοΰτ εχζι* evioT€ άποστάς οποι αν τύχrj εστηκςν. ήζει 9 δ' αντίκα, ως βγω οΐμαι. μη ονν KiveiT€, αλλ eare. 'Αλλ' οντω χρη ποΐ€Ϊν, el σοι δοκβΐ, ίφη φάναι τον 9 Αγάθωνα. αλλ' ημάς, ω παΐδζς, τονς άλλους ϊστιάτζ. πάντως παρατίθατβ οτι αν βονλησθ€, έπειδάν τις νμΐν μη έφςστήκτι—δ έγω ονδεπώποτε €ποίησα—ννν ονν, νομίζοντας και €μ€ νφ9 υμών κακλήσθαι hτϊ δβΐπνον και τονσδέ τονς άλλους, θβραπενατβ, ϊν νμάς £παιν&μζν. Mera ταντα ίφη σφάς μ\ν δειπνύν, τον δβ Σωκράτη ονκ ςίσιkvai. τον ονν 'Αγάθωνα πολλάκις κελεύϊΐν μεταπεμψασθαι τον Σωκράτη, e δβ ονκ iav. ήκ€ΐν ονν αντον cu

29

174 e ίο

175

5

ίο b

5

C

5c

Simpozij

5 došao proboravivši tako ne baš mnogo vremena kao što mu je inače bio običaj nego najkasnije kad su oni bili usred gozbe. Reče da je potom Agaton, koji je slučajno sam ležao na krajnjoj počivaljci,22 rekao: »Sokrate, legni uza me da se i te mudrosti d naužijem23 koja ti je pristupila24 u predvorju. Ta očito je da si je se domogao i da je čvrsto držiš; inače se i ne bi okanio.«25 A Sokrat je sjeo i rekao: »Dobro bi bilo, Agatone, kad bi mudrost bila takva da se prelijeva iz punijega od nas u prazni5 jega kad se dotičemo jedan drugoga, onako kako se voda u čašama kroz vunu26prelijeva izpunije u prazniju. Ta ako tako stoji stvar i s mudrošću, tad visoko cijenim ležanje uza te; jer e mislim da ću se od tebe napuniti mnogo izvrsne mudrosti. Moja bi naime mogla biti nekakva neznatna i sumnjiva, nalik snu, a tvoja blistava i u veliku usponu kad je od tebe još mlada 5 prekjučer tako silno zabljesnula i jasno zasjala pred više od trideset tisuća Helena27 kao svjedoka.« »Podrugljivac si, Sokrate«, odgovori Agaton. »I ο tome kao i ο mudrosti malo ćemo se kasnije pretija i ti a Dionis će nam io biti sudac; a sad se najprije okrenimo objedu.«28, j6

Poslije toga, kad je Sokrat legao k stolu i kad su i ostali poobjedovali, kad su izlili žrtve Ijevanice i zapjevali bogu po običaju, dali su se na piće; tada je, reče Aristodem, Pausanija 5 započeo ovako nekako govoriti: »Dobro, dakle, ljudi, na koji bismo način najlakše pili? Što se mene barem tiče, kažem vam da mije uistinu vrlo loše od jučerašnjeg pića i treba mi nekog odmora, - a mislim i mnogima od vas; ta bili ste prisutni jučer b - gledajte stoga na koji bismo način najlakše pili.« 22 Ležaljke su imale svaka po dva mjesta a mogle su biti poredane u redu ili u obliku okrenuta slova U. U svakom je slučaju prvo mjesto brojeći slijeva udesno smatrano počasnim a zadnje na desnom kraju najnižim pa je na njemu iz učtivosti obično bio domaćin. Zato se prvo slijeva zove »prvim mjestom« (ovdje je na 23 niemu bio Fedro) a ovo potonje »krajnjim«. Naime, pored časti da ležim i ž4 25 blagujem pored tebe. Ili: pala u dio (kao plijen - slika iz lova). Naime,

30

k

Συμπόσιον

5 πολύν χρόνον ώς εΐώθει διατρίψαντα, άλλα μάλιστα σφάς μεσούν δειπνοΰντας. τον ουν 'Αγάθωνα—τυγχάνειν γαρ εσχατον κατακείμενον μόνον—Αεΰρ\ εφη φάναι, Σώκρατες, παρ εμε κατάκεισο, ΐνα καϊ τον σοφοΰ άπτόμενός σον d απολαύσω, ο σοι προσέστη εν τοις προθύροις. δήλον γαρ οτι ηύρες αυτό καϊ εχεις' ου γαρ αν προαπέστης. Κ αϊ τον Σωκράτη καθίζεσθαι καϊ είπεΐν οτι Ευ αν %χοι, φάναι, ω Άγάθων, ει τοιούτον εΐη η σοφία ωστ εκ τον πληρε5 στέρον εις το κενώτερον ρεΐν ημών, εάν απτώμεθα αλλήλων, ωσπερ το εν ταΐς κύλιζιν νδωρ το bia τον ερίον ρέον εκ της πληρεστέρας εις την κενωτέραν. ει γαρ ούτως εχει και η e σοφία, πολλον τιμώμαι την παρά σοι κατάκλισιν οΐμαι γάρ με παρά σον πολλής καϊ καλής σοφίας πληρωθήσεσθαι. ή μεν γάρ εμή φαύλη τις αν εΐη, η καϊ αμφισβητήσιμος ωσπερ δναρ ονσα, η δε ση λαμπρά τε καϊ πολλήν έπίδοσιν εχονσα, η γε 5 παρά σον νέον οντος οντω σφόδρα εζέλαμψεν καϊ εκφανής εγένετο πρώην εν μάρτνσι τών cΕλλήνων πλέον η τρισμνρίοις. *Ύβριστής ει, εφη, ω Σωκρατες, δ Άγάθων. καϊ ταντα μεν καϊ ολίγον ύστερον διαδικασόμεθα εγώ τε και σν περϊ της σοφίας, δικασττ} χρώμενοι τω Αιονύσω· νυν δε προς το ίο δεΐπνον πρώτα τρέπου. 176 Μετά ταΰτα, εφη, κατακλινέντος του Σωκράτους καϊ δειπνήσαντος καϊ τών άλλων, σπονδάς τε σφάς ποιήσασθαι, καϊ ασαντας τον θεον καϊ τάλλα τα νομιζόμενα, τρέπεσθαι προς τον πότον· τον ουν Ώαυσανίαν εφη λόγου τοιούτου 5 τινδς κατάρχειν. Εΐεν, άνδρες, φάναι, τίνα τρόπον ραστα πιόμεθα; εγω μεν ουν λέγω υμΐν οτι τω δντι πάνυ χαλεπώς εχω ύπδ του χθες πότου καϊ δέομαι αναψυχής τίνος—οΐμαι δε και υμών τους πολλούς· παρήστε γάρ χθές—σκοπεΐσθε b ουν τίνι τρόπω αν ώς ραστα πίνοιμεν. 26 27 daljnjeg razmišljanja stojeći u predvorju. Vunenu nit. Za Velikih Dionizija mnoštvo je saveznika i stranaca grnulo u Atenu. Ovo mjesto navodilo bi na zaključak da je Agaton pobijedio ο prazniku Velikih ili Gradskih Dionizija a 28 ne Leneja, kada su također bila organizirana pjesnička nadmetanja. Ovdje i drugdje radi se ο glavnom atičkom dnevnom obroku koji se uživao oko sunčeva

31

Simpozij Tada je Aristofan rekao: »To svakako dobro kažeš, Pausanija, da na svaki način nađemo neki lak način pijenja; ta i ja sam jedan od onih koji su se jučer nakvasili.« Saslušavši ih, tad je rekao Eriksimah Akumenov: »Baš 5 dobro kažete. Još jednoga od vas treba da čujem, kako je raspoložen prema želji za pićem Agaton.« »Nikako«, odgovorio je ovaj, »ni sam nisam ga željan.« »To bi, kako se čini,« reče Eriksimah, »biopoklon s neba29 c za nas, za mene, Aristodema, Fedra i ove, ako ste sada odustali vi koji ste najjači u piću; mi smo naime uvijek slabi u tome. A Sokrata izuzimam: kadar je naime oboje tako da će mu biti pravo budemo li radili jedno ili drugo. Kako mi se, dakle, čini 5 da nitko od nazočnih nije spreman piti mnogo vina, možda bih ja bio manje neugodan30 ako bih govorio istinu ο tome kakva je mana opijanje. Mislim barem da mi je to postalo jasno d zahvaljujući liječništvu da je piće pogubno za ljude; zato niti bih sam ubuduće dragovoljno poželio piti niti bih drugome savjetovao, napose kako sam još pijan od jučer.« »Ta zbilja,« rekao je, prihvativši, Fedro Mirinućanin,31 »ja 5 bar navikao sam slušati te i inače a osobito kad govoriš nešto u vezi s liječništvom; a sad će i ostali ako dobro porazmisle.« Čuvši to, svi pristadoše da u tim prilikama ne provedu druženje e u opijanju nego da piju onako kako se kome sviđa. »Pošto je, dakle,« rekao je Eriksimah, »to odlučeno da svatko pije koliko hoće a da ništa ne bude na silu, predlažem 5

zapada, pa »objed« baš i nije najprecizniji prijevod, ali se ne može govoriti ο večeri. Atički raspored dnevnih obroka uglavnom se podudara s onim u zemljama u kojima je radno vrijeme od 9 do 17 sati pa je »objed« negdje oko 18 ili 19 29 30 sati. Doslovno: nenadan sretan nalaz, iznenadna dobit. Tj. n e g o inače. 31 Iz atičke općine Mirinunta: vidi u predgovoru.

32

k Συμπόσιον Τδζ; ονν 9Αριστοφάνη ειπείν, Τοΰτο μέντοι εν λέγεις, ω ΤΙανσανία, τδ 7ταντί τρόπω παρασκευάσασθαι ραστώνην τινα της πόσεως· και γαρ αυτός είμι των χθες βεβαπτισμένων. 5 Ακούσαντα ονν αντων εφη Έρνξίμαχον τον Άκονμενοϋ *Η καλώ?, φάναι, λέγετε. και έτι ενος δέομαι υμών άκονσαι πως έχει προς το ερρωσθαι πίνειν, 9Αγάθων(ος). Ονδαμώς, φάναι, ονδ9 αντος έρρωμαι. "Ερμαιον αν εϊη ήμΐν, η δ9 δς, ως έοικεν, έμοί τε καϊ 'Αριστοδήμω και Φαίδρω καϊ τοΐσδε, ει νμεΐς οι δννατώτατοι πίνειν νυν άπειρήκατε· ημείς μεν γαρ άει αδύνατοι. Σωκράτη δ' εξαιρώ λόγον ικανός γαρ και αμφότερα, ωστ 9 επαρκέσει αντω όπότερ αν ποιωμεν. επειδή ονν μοι δοκεΐ ουδείς των παρόντων προθύμως έχειν προς το πολνν πίνειν οΐνον, ΐσως άν εγω περί τον μεθύσκεσθαι οΐόν έστι τάληθή λέγων ήττον αν εϊην αηδής. έμοί γαρ δη τοντό γ ε οιμαι κατάδηλον γεγονέναι εκ της Ιατρικής, δτι χαλεπον τοις άνθρώποις ή μέθη εστίν* και οντε αντος εκων εΐναι πόρρω εθελήσαιμι αν πιείν οντε άλλω σνμβουλεύσαιμι, άλλως τε και κραιπαλωντα 'έτι i κ τής προτεραίας. 'Αλλά μην, εφη φάναι νπολαβόντα Φαΐδρον τον Μνρρινονσιον, εγωγέ σοι εΐωθα πείθεσθαι άλλως τε καϊ άττ αν περί Ιατρικής λέγτμς· ννν δ9, άν ev βουλεύωνται, καϊ οι λοιποί, ταντα δη άκούσαντας συγχωρεΐν πάντας μη δια μέθης ποιήσασθαι την εν τω παρόντι σννονσίαν, αλλ5 οντω πίνοντας προς ήδονήν. Επειδή τοίνυν, φάναι τον Έρυζίμαχον, τοΰτο μεν t i . bourat, ttlv€iv οσον h,v ζκαστος βονληταί, ϊπάναγκςς be μη&ν

33

5

C

5

d

5

β

5

Simpozij potom da se okanimo frulašice koja je upravo ušla pa neka svira sama sebi ili, ako želi, ženama unutra, α mi da danas vrijeme provedemo u besjedama jedan s drugim; u kakvim pak io besjedama, ze//m vam razložiti ako hoćete.« 177

5

b

5 c

5

d

Aristodem reče da su svi kazali da hoće i pozvali ga neka razloži. Eriksimah je na to rekao: »Početak mi je govora po Euripidovoj 'Melanipi':32 govor što ga kanim kazivati nije moj nego ovoga ovdje Fedra.33 On mi naime svagda govori Ijuteći se: 'Nije li nepodnošljivo, Eriksimaše, što su nekim drugim bogovima pjesnici spjevali himne i peane, a Erosu, tako drevnom i moćnom bogu, niti jedan od tolikih pjesnika što se rodiše nije spjevao nijedan enkomij.34 Ili opet, ako hoćeš, pogledaj te valjane sofiste35 kako u prozi sastavljaju pohvale Heraklu i drugima kao čestiti Prodik;36 i to je možda manje važno i neobično, ali menije već došla u ruke knjiga koja je sadržavala čudesnu pohvalu soli zbog njezine korisnosti a mogao bi vidjeti i mnogo drugo takvo obasuto pohvalama. Pa zar da je dakle u takve uloženo mnogo truda a da se do današnjega dana nitko nije prihvatio da dostojno pjesmom proslavi Erosa nego je taj silan bog ostao tako zanemaren ?' To mi se doista čini da Fedro dobro kaže. Ja dakle želim ovome31 dati gozbeniprilog i ugoditi mu a ujedno mi se u ovim prilikama čini doličnim da mi nazočni počastimo tog boga. Ako ste i vi istoga mišljenja, neka nam govori budu dovoljna zabava; držim naime da treba da svaki od nas izrekne govor kao pohvalu Erosu najljepši što može, počinjući slijeva nadesno, a da kao prvi započne Fedro 32 Euripid je napisao dvije tragedije ο Melanipi, »Mudru Melanipu« i »Melanipu uznicu«. Ovdje se misli na prvu: Eolova kći Melanipa imala je s Posejdonom dva sina koji su po odredbi oca bili othranjeni uz Eolova stada. Kad su viđeni kako ih krava doji, kao »čudovišta, nakaze« odvedeni su pred Eola koji je naredio da ih spale. Tad je istupila majka Melanipa i vrlo sofisticiranim govorom punim retoričkih doskočica, koji je kasnije bio obilato persifliran 33 u komedijama, dokazivala »da (dječaci) nisu nikakva čudovišta«. Fedro je

34

k Συμπόσιον είναι, το μετά τοντο εισηγούμαι αυλητρίδα χαιρειν εάν, αυλοϋσαν γυναιξί ταΐς ένδον, ημάς δ£ δια το τήμερον καϊ δι οϊων λόγων, ίο είσηγήσασθαι.

την μεν άρτι εϊσελθουσαν εανττ} η άν βούληται ταΐς λόγων άλλήλοις συνεϊναι εϊ βούλεσθε, εθέλω ύμΐν

177

Φάναι δη πάντας και βούλεσθαι και κελεύειν αυτόν είσηγεΐσθαι. ειπείν ουν τον Έρυξίμαχον οτι Ή μέν μοι αρχή του λόγου εστί κατά την Ευριπίδου Μελανίππην ου γαρ εμός δ μύθος, άλλα Φαιδρού τούδε, ον μέλλω λέγειν. 5 Φαιδρός γάρ εκάστοτε προς με άγανακτών λέγει Ου δεινόν, φησίν, ω Έρυξιμαχε, άλλοις μέν τισι θεών ύμνους καϊ παίωνας είναι υπό των ποιητών πεποιημένους, τω δε νΕρωτι, τηλικούτω δντι και τοσούτω θεώ, μηδε ένα πώποτε τοσούτων b γεγονότων ποιητών πεποιηκέναι μηδέν έγκώμιον; εϊ δε βούλει αυ σκέψασθαι τους χρηστούς σοφιστάς, Ηρακλέους μεν και άλλων επαίνους καταλογάδην συγγράφειν, ωσπερ δ βέλτιστος Πρόδικος—και τούτο μεν ήττον καϊ θαυμαστόν, αλλ* έγωγε 5 ήδη τινι ένέτυχον βιβλίω άνδρός σοφοΰ, εν ω ένησαν άλες έπαινοι' θαυμάσιον έχοντες προς ώφελίαν, καϊ άλλα τοιαύτα C σνχνά ϊδοις αν έγκζκωμιασμένα—το ουν τοιούτων μεν πέρι πολλήν σπουδήν ποιήσασθαι, νΕρωτα δε μηδένα πω άνθρώπων τετολμηκέναι είς ταυτηνϊ την ήμέραν άξίως νμνήσαι· αλλ' ούτως ήμέληται τοσούτος θεός. ταύτα δή μοι δοκεΐ ευ Γ λέγειν Φαιδρός. εγω ουν επιθυμώ άμα μεν τούτω έρανον είσενεγκεΐν και χαρισασθαι, άμα δ' εν τω παρόντι πρέπον μοι δοκεΐ είναι ήμΐν τοις παροΰσι κοσμήσαι τον θεόν. ει ουν d συνδοκεΐ και υμΐν, γένοιτ αν ήμΐν εν λόγοις ικανή διατριβή· δοκεΐ γάρ μοι χρήναι έκαστον ημών λόγον ειπείν έπαινον "Ερωτος έπϊ δεξιά ώς αν δύνηται κάλλιστον, άρχειν δε strastven ljubitelj govora, napose ο Erosu. Ο njemu vidi u predgovoru. Po njemu 34 je nazvan jedan Platonov dijalog. Pean je svečana pjesma bogovima (prven35 stveno Apolonu), a enkomij pohvalna pjesma. Fedro je njihov štovatelj, zato 36 ovdje bez ironije. Aludira se na Prodikov »Heraklov izbor« ο kome govori Ksenofont u II knjizi » U s p o m e n a na Sokrata«. Radi se ο znamenitoj paraboli: Heraklo je na raskrižju i mora odlučiti hoće li poći putem kreposti 37 i napora ili lagodna i neslavna života. On, dakako, bira prvi. Fedru.

35

Simpozij jer i leži na prvome mjestu a istovremeno je začetnik te zamisli.« 5 Sokrat je uzvratio: »Nitko ti, Eriksimaše, neće glasovati protiv toga. Ta ni ja to ne bih odbio koji tvrdim da ne znam ništa drugo do ljubavne stvari, zacijelo ni Agaton i Pausanija, a valjda ni Aristofan koji se i bavi samo Dionisom i Afroditom,38 pa niti itko drugi od ovih tu što ih ja vidim. No ipak mi što ležimo medu zadnjima nismo u ravnopravnu položaju. Ali ako oni ispred nas primjereno i lijepo proslove, mi ćemo se time zadovoljiti.39 Nego neka Fedro s dobrom srećom započne i neka hvali Erosa!«

e

5

S time se doista složiše i svi ostali i rekoše isto što i Sokrat. Dakako, svega što je svako izrekao niti se u cijelosti sjećao Aristodem a niti se opet ja sjećam svega što je on govorio; ali ono što mi se kod pojedinih govornika u najvećoj mjeri učinilo vrijednim pamćenja, njihove ću vam govore ispripovijediti. 5 Najprije dakle, kao što velim, Fedro započe besjediti otprilike od tvrdnje da je Eros velik bog i čudesan kako ljudima tako i bogovima i to kako u mnogome drugome, tako osobito svojim rođenjem. »Ta časno je biti jedan od najstarijih bogova,« rekao je. Dokaz je pak tome ovo: roditelji Erosovi niti postoje niti ih b spominje bilo koji prozni pisac ili pjesnik,40 nego Hesiod kaže da je najprije nastao beskrajni prazni prostor a zatim Zemlja širokijeh grudi, ν jek sigurno sjedište svima, Eros još41 38

Dionis je bog atenskoga kazališta u kojem je njegov svećenik imao počasno sjedište a u orkestri (prostoru za kor) bio je postavljen Dionisov lik. U z to, on je zaštitnik glumaca koji su »Dionisovi umjetnici«. Cesto je prikazivan i kao sin Afrodite, što nije neobično obzirom na jaku erotičnu obojenost mnogih kome-

36

5

k Συμπόσιον Φαΐδρον πρώτον, επειδή και πρώτος κατάκειται και εστίν άμα πατήρ τον λόγου. 5 Ουδείς σοι, ω Έρνζίμαχε, φάναι τον Σωκράτη, εναντία ψηφιεΐται. ούτε γαρ άν που εγω άποφήσαιμι, ος ουδέν φημι άλλο επίστασθαι ή τα ερωτικά, ούτε που Άγάθων καϊ Ώανσανίας, ονδε μήν 5Αριστοφάνης, ω περι Αιόνυσον καϊ e 9 Αφροδίτην πάσα ή διατριβή, ονδε άλλος ονδεϊς τουτωνϊ ων εγω δρω. καίτοι ονκ εζ Ισον γίγνεται ήμϊν τοΐς νστάτοις κατακειμένοις· αλλ5 εάν οι πρόσθεν ίκανώς καϊ καλώς εϊπωσιν, επαρκέσει ήμϊν. άλλα τύχτ) αγαθή καταρχέτω 5 Φαιδρός καϊ εγκωμιαζέτω τον 'Έρωτα. Ύαντα δή καϊ οι άλλοι πάντες άρα συνέφασάν τε καϊ έκέλευον άπερ ό Σωκράτης. πάντων μεν ονν α έκαστος !*]& 5 είπεν, ούτε πάνυ 6 Αριστόδημος έμέμνητο ούτ αν εγω α εκείνος έλεγε πάντα· α δε μάλιστα καϊ ων εδοζέ μοι άζιομνημόνευτον, τούτων νμΐν έρώ εκάστου τον λόγον. 5 Πρώτοι μεν γαρ, ωσπερ λέγω, έφη Φαΐδρον άρζάμενον ένθένδε πόθεν λέγειν, οτι μέγας θεος εΐη 6 aΈρως καϊ θαυμαστός εν άνθρώποις τε καϊ θεοΐς, πολλαχΐ} μεν καϊ άλλτ], ουχ ήκιστα δε κατά τήν γένεσιν. το γαρ εν τοις πρεσβύ5 τατον εΧναι τον θεον τίμιον, ή δ ος, τεκμήριον δε τούτου· b γονής γάρΈρωτος ούτ είσιν ούτε λέγονται νπ5 ονδενος ούτε ιδιώτον ούτε ποιητον, άλλ5 Ησίοδο? πρώτον μεν Χάος φησϊ γενέσθαι— αντάρ έπειτα 5 ΓαΓ ενρύστερνος, πάντων έδος άσφαλες αχεί, ήδ5 Έρος dija. Vino se u j e d n o m Aristofanovom fragmentu naziva »Afroditinim mlijekom« 39 a Ahilej Tatije kaže da je »vino hrana ljubavi«. Tj. neće biti potrebno da 40 dodamo bilo što. T o se, naravno, neće dogoditi, nego baš obrnuto. T o nije 41 točno: spominju ih Alkej (Zefir i Iris) i Simonid (Ares i Afrodita). Teogonija 116 i d. Moj prijevod.

37

Simpozij a s Hesiodom se slaže i Akusilaj da su poslije beskrajnog praznog prostora nastali to dvoje, Zemlja i Eros. Parmenid pak ίο ο njegovu rođenju veli: Tada od sviju bogova on Erosa najprvog smisli.*2 c

5

d

5

e

5 *79

Tako se s mnogih strana složno priznaje da je Eros medu najstarijima. A kako je najstarijion nam je izvor najvećih dobara. Ja bar ne umijem reći ima li koje veće dobro za mlada čovjeka nego valjan ljubavnik odnosno za ljubavnika valjan ljubljenik. Ono naime što treba da kroz čitav život vodi ljude koji namjeravaju čestito proživjeti, to niti im je rodbina kadra tako duboko usaditi, niti počasti, niti bogatstvo, niti išta drugo koliko ljubav.43 Ο čemu to dakle govorim? Ο stidu u ružnome, ο revnu nastojanju u lijepome. Bez toga ni gradu ni čovjeku osebniku44 nije moguće ostvarivati velika i lijepa djela. Ja stoga tvrdim da čovjeka koji ljubi, ako izađe na javu da radi nešto sramotno ili da se iz kukavičluka ne brani od nekoga koji mu čini nasilje, neće to tako zaboljeti niti ako ga vidi otac niti prijatelji niti bilo tko drugi kao ako ga vidi ljubljenik. A isto to vidimo i kod Ijubljenika da se osobito stidi pred ljubavnicima45 kad je opažen u nečemu sramotnome. Ako bi se stoga našao način da se stvori grad ili tabor ljubavnika i Ijubljenika, oni ne bi u njemu mogli bolje živjeti nego tako da se suzdržavaju od svega ružnoga i da se revno nadmeću jedni s drugima u časti. A ako bi se zajedno borilitakvi bi čak i malobrojni pobjeđivali tako reći sve ljude. Ta čovjek koji ljubi teže bi primio da ga pri napuštanju bojnog reda ili odbacivanju oružja vidi ljubljenik 42 43 44

Fragment iz izgubljenog Parmenidovog djela. Moj prijevod. Eros. Pojedincu.

45

Taj plural treba shvatiti ili kao zbirni ili u smislu da se oko svakog lijepog mladića vrzma veći broj »udvarača«.

38

k Συμπόσιον Ήσιο'δω δβ και Άκονσίλεως σύμφησιν μετά το Χάος διίο τούτω γενέσθαι, Γήν τε καϊ "Ερωτα. ΤΙαρμενίδης δβ την ίο γένεσιν λέγει— πρώτιστον μεν νΕρωτα θεών μητίσατο

πάντων.

€ οντω πολλαχόθεν ομολογείται δ Έρω? εν τοις πρεσβντατος είναι, πρεσβύτατος δε ων μιγίστων άγαθών ήμΐν αίτιος εστίν, ον γάρ έγωγ' έχω εϊπεΐν οτι μεΐζόν εστίν άγαθδν ενθνς νέω οντι ή εραστής χρηστός και εραστή 5 πα ιδικά. δ γάρ χρή άνθρώποις ήγεΐσθαι παντός τον βίον τοις μέλλονσι καλώς βιώσεσθαι, τοντο οντε σνγγένεια οΐα τε έμποιεΐν οντω καλώς οντε τιμαϊ οντε πλοντος οντ άλλο d ονδεν ώς έρως. λέγω δ£ δτ) τι τοντο; τήν επι μεν τοις αίσχροΐς αίσχννην, έπϊ δε τοις καλοΐς φιλοτιμίαν ον γάρ έστιν άνεν τούτων οντε πόλιν οντε ιδιώτην μεγάλα και καλά έργα έξεργάζεσθαι. φημί τοίννν εγω άνδρα όστις 5 έρα, εϊ τι αίσχρδν ποιών κατάδηλος γίγνοιτο ή πάσχων νπό τον δι άνανδρίαν μή άμννόμενος, οντ αν νπο πατρός όφθέντα όντως άλγήσαι οντε νπο εταίρων οντε νπ' άλλον e ονδενδς ώς νπο παιδικών. ταντον δε τοντο καϊ τον έρώμενον δρώμεν, οτι διαφερόντως τονς εραστάς αίσχύνεται, οταν όφθί) εν αίσχρώ τινι ων. εϊ ονν μηχανή τις γένοιτο ωστε πόλιν γενέσθαι ή στρατόπεδον εραστών τε και παι5 δικών, ονκ έστιν οπως αν άμεινον οΐκήσειαν τήν εαντών ή άπεχόμενοι πάντων τών αισχρών και φιλοτιμούμενοι προς J 79 άλλήλονς, καϊ μαχόμενοι γ' αν μετ άλλήλων οι τοιούτοι νικώεν αν ολίγοι δντες ώς έπος ειπείν πάντας άνθρώπονς. ερών γάρ άνήρ νπο παιδικών όφθήναι ή λιπών τάζιν ή όπλα άποβαλων ήττον αν δήπον δέζαιτο ή νπο πάντων τών

39

Simpozij

I7g

nego da ga vide svi ostali i često bi radije umro nego da to 5 dozivu I zaista, napustiti Ijubljenika u opasnosti ili ne priteći mu u pomoć - nitko nije tako nevaljao koga sam Eros ne bi nadahnuo vrlinom tako da bude po naravi jednak najhrabrijemu. I upravo kao što je rekao Homer da je bog nekim junacima b udahnuo snagu,46 Eros je priskrbljuje onima koji ljube a ona izvire iz njega. Pa i umirati za drugoga jedino su voljni oni koji ljube i to ne samo muškarci nego i žene. U prilog tome mom zaključku dovoljno svjedočanstvo pruža medu Helenima Pelijina kći Alkestida koja se jedina pokazala voljnom umrijeti za svog muža premda u njega bijahu i otac i mati koje je ona toliko nadvisila ljubavnom naklonošću da su se oni pokazali strancima svome sinu i samo po imenu njegovim najbližima.47 Pa kad je izvršila to djelo, ono se učinilo toliko lijepim ne samo ljudima nego i bogovima da su, premda su samo malom broju između mnogih što uradiše mnogo lijepoga udijelili kao počasni dar da im se duša vrati iz Hada, ipak njezinu poslali natrag zadivljeni njezinim djelom;48 tako i bogovi najviše cijene predanost i plemenitost u ljubavi. Orfeja Eagrova pak neuslišana odaslaše iz Hada pokazavši mu samo utvaru njegove žene po koju je došao, ali nju mu samu ne dadoše jer im se činio mekušcem budući da je bio svirač u kitaru i jer se činilo da se ne može odvažiti da umre iz ljubavi kao Alkestida nego da se dovija kako da živ ude u Had.49 Tako ga dakle zbog toga kazniše i učiniše da je doživio smrt od ruku žena, ne kao što Tetidina sina Ahileja počastiše i otpremiše na otoke blaženih

46

Ilijada 10, 482; 15, 262; Odiseja 9, 381.

47

Osim sačuvane Euripidove »Alkestide«, priču ο njoj su u dramskom obliku obradili još Frinih i Antifan, prvi kao tragediju, drugi kao komediju. Euripid je svoju »Alkestidu« prikazao 438. pr. Kr. 48 Kod Euripida Alkestidu Heraklo spasava pobijedivši u borbi Smrt.

40

5

c

5

d

5

e

a

Συμπόσιον

ν

άλλων, καϊ προ τούτον τεθνάναι αν πολλάκις έλοιτο. καϊ 5 μην έγκαταλιπεΐν γε τα παιδικά ή μη βοηθήσαι κινδννενοντι—. ονδεϊς οντω κακός δντινα ονκ αν αντος δ "Ερως ένθεον ποιήσειε προς άρετήν, ωστε ομοιον είναι τω άρίστω φύσει* και άτεχνώς, δ εφη "Ομηρος, μένος έμπνενσαι ένίοις b τών ηρώων τον θεόν, τοντο δ "Ερως τοις ερώσι παρέχει γιγνόμενον παρ* αντον. Και μην νπεραποθνήσκειν γε μόνοι έθέλονσιν οι έρώντες, ον μόνον οτι άνδρες, άλλα και αϊ γνναΐκες. τούτον δε καϊ 5 ή Πβλίου θνγάτηρ "Αλκηστις ικανήν μαρτνρίαν παρέχεται νπερ τονδε τον λόγον εις τονς "Ελληνας, έθελήσασα μόνη νπερ τον αντής ανδρός άποθανεΐν, όντων αντώ πατρός τε καϊ μητρός, ονς εκείνη τοσοντον νπερεβάλετο ττ) φιλία δια C τον έρωτα, ωστε άποδεΐξαι αντονς άλλοτρίονς οντάς τω νεΐ καϊ ονόματι μόνον προσήκοντας, καϊ τοντ εργασαμένη το έργον οντω καλδν έδοξεν έργάσασθαι ον μόνον άνθρώποις άλλα καϊ θεοΐς, ωστε πολλών πολλά καϊ καλά έργασαμένων 5 εναριθμήτοις δη τισιν εδοσαν τοντο γέρας οι θεοί, εξ "Αιδον άνεΐναι πάλιν τήν ψνχήν, άλλα τήν εκείνης άνεΐσαν άγασθέντες τω έργω· οντω καϊ θεοϊ τήν περϊ τον έρωτα σπονδήν d τε καϊ αρετή ν μάλιστα τιμώσιν. 'Ορφέα δε τον Οίάγρον άτελή άπέπεμψαν εξ "Αιδον, φάσμα δείξαντες της γνναικδς εφ ην ηκεν, αντην όε ον οοντες, οτι μαλθακιζεσθαι εοοκει, άτε ων κιθαρωδός, καϊ ον τολμάν ένεκα τον έρωτος 5 άποθνήσκειν ωσπερ "Αλκηστις, άλλα διαμηχανάσθαι ζών είσιέναι είς "Αιδον. τοιγάρτοι δια ταντα δίκη ν αντώ έπέθεσαν, και εποίησαν τον θάνατον αντον νπο γνναικών γενέσθαι, ονχ ωσπερ 'Αχιλλέα τον της Θέτιδος νον ετίμη- e

49 Tu je Fedro dosta modificirao poznatu priču ο Orfeju (npr. u Ovidijevim »Metamorfozama«) gdje njegov lik ispada mnogo pozitivniji: on gubi ženu Euridiku zato što baš iz ljubavi ne izdrži da se ne obazre ne bi li provjerio da li ga ona slijedi, i time prestupa zapovijed koju mu je izrekao gospodar Hada kad mu je vratio ženu.

41

Simpozij

179 e

5 180

5

b

5

zato što se, kad je od majke doznao da će umrijeti ako ubije Hektora a ako to ne učini, da će stići kući i umrijeti kao starac, odvažio izabrati da pritekne u pomoć ljubavniku Patroklu50 i osveti ga pa tako ne samo umre za nj nego štaviše umre poslije njegove smrti.51 Stoga ga bogovi, veoma zadivljeni, izuzetno počastiše zato što je tako visoko cijenio svog ljubavnika. Eshil pak brblja gluposti kad tvrdi da je Ahilej ljubio Patrokla a bio je ljepši ne samo od njega nego ujedno i od svih junaka pa još k tome golobrad a i mnogo mladi, kako kaže Homer. Ali kako bogovi stvarno najvećma štuju tu ljubavničku vrlinu,52 još u većoj mjeri čude se i dive te se i dobrostivima pokazuju kad Ijubljenik ljubi ljubavnika nego kad ljubavnik ljubi svog Ijubljenika; ta ljubavnik je božanstveniji od Ijubljenika: ispunjen je naime bogom. Zbog toga iAhileja većma počastiše nego Alkestidu poslavši ga na otoke blaženih. Tako ja, što se mene tiče, tvrdim da je Eros najstariji od bogova, najštovaniji i najvažniji ljudima za stjecanje vrline i sreće i za života i poslije smrti.«

c

Aristodem reče da je Fedro izrekao otprilike takav govor a poslije Fedra da su bili neki drugi53 kojih se nije baš dobro sjećao; mimoišavši te, ispripovijedio je Pausanijin govor. Ovaj V

je proslovio: »Cini mi se, Fedre, da nismo ispravno odredili 5 našu govorničku temu, naime to što nam je zadano da samo tako naprečac hvalimo Erosa. Ta da je on samo jedan, bilo bi u redu; ali kako nije jedan, ispravnije je unaprijed naznačiti d kojega treba hvaliti. Ja ću dakle pokušati da to ispravim:

50

T o je kasnija, nehomerska i snažno erotski obojena verzija.

51

Tu se Fedro zapleo. Zacijelo mu je dok je još bio u riječi palo na pamet da Ahilej, za razliku od Alkestide, nije spasavao Patroklov život, pa je onda dodao taj završetak rečenice koji nije baš u skladu s onim što prethodi.

42

Συμπόσιον

179 e

5 ΐ8θ

5

b

5

σαν καϊ εις μακάρων νήσους απέπεμψαν, οτι πεπυσμένος παρά της μητρός ως άποθανοιτο άποκτείνας "Εκτορα, μή ποιήσας δε τούτο οΐκαδε έλθων γηραιός τελευτή σοι, έτόλμησεν ελέσθαι βοηθήσας τω εραστή Τίατρόκλω καϊ τιμωρήσας ον μόνον υπεραποθανείν άλλα και έπαποθανεΐν τετελευτηκότι* όθεν δ?/ καϊ νπεραγασθέντες οι θεοί διαφερόντως αντον έτίμησαν, οτι τον έραστήν οντω περί πολλον εποιεΐτο. Αισχύλος δε φλυαρεί φάσκων 5Αχιλλέα Πατρόκλου έράν, ος ην καλλίων ου μόνον Πατρόκλου άλλ' άμα καϊ των ηρώων απάντων, καϊ ετι αγένειος, έπειτα νεώτερος πολύ, ως φησιν "Ομηρος. άλλα γαρ τω οντι μάλιστα μεν ταύτην τήν άρετήν οι θεοι τιμώσιν τήν περί τον έρωτα, μάλλον μέντοι θαυμάζουσιν καϊ άγανται και εν ποιοΰσιν όταν δ έρώμενος τον εραστήν άγαπα, ή όταν δ εραστής τα παιδικά. θειότερον γαρ εραστής παιδικών ένθεος γαρ έστι. δια ταύτα καϊ τον 'Αχιλλέα τής Άλκήστιδος μάλλον έτίμησαν, εις μακάρων νήσους άποπέμψαντες. Οντω δή έγωγέ φημι νΕρωτα θεών καϊ πρεσβύτατον καϊ τιμιώτατον καϊ κνριώτατον είναι εις άρετής καϊ €νδαιμονίας κτήσιν άνθρώποις καϊ ζώσι καϊ τελευτήσασιν.

C

Φαιδροί μεν τοιούτον τινα λόγον εφη εϊπεΐν, μετά δε Φαιδροί άλλους τινάς είναι ων ού πάνυ διεμνημόνευε· ονς πάρεις τον Παυσανίου λόγον διηγεΐτο. ειπείν δ' αντον ότι Ον καλώς μοι δοκεΐ, ω Φαΐδρε, προβεβλήσθαι ήμϊν ν 5 δ λόγος, το απλώς όντως παρηγγέλθαι έγκωμιάζειν Ερωτα. εΐ μεν γαρ εις ην δ 3 Έρως, καλώς αν είχε, νυν δε ον γάρ έστιν εις' μή οντος δε ενδς όρθότερόν έστι πρότερον προρd ρηθήναι δποΐον δει έπαινεΐν. εγω ονν πειράσομαι τοΰτο

52

Odanost ljubavnika ljubljenome.

53

D a li govori ili govornici? Ο tome se komentatori spore.

43

Simpozij najprije ću kazati kojeg Erosa treba hvaliti a zatim ću izreći pohvalu kako taj bog zaslužuje. Ta svi znamo da bez Erosa nema Afrodite. Da je dakle ona jedna, bio bijedan i Eros; ali kako su one dvije, nužno je da postoje i dva Erosa. A kako bi moglo biti da ne budu dvije božice?54 Jedna je starija i bez majke, Uranova kći, koju nazivamo nebeskom; a mlada je kći Zeusa i Dione i nazivamo je pučkom. Treba odsad i Erosa pomagača ove druge ispravno nazivati pučkim a onoga nebeskim. Hvaliti dakako treba sve bogove, a što je jednom i drugom palo u dio, to treba pokušati reći. Sa svakim je naime djelanjem ovako: dok se vrši samo za sebe, niti je lijepo niti ružno. Kao što ono što mi sada radimo, bilo pijenje ili pjevanje ili razgovor, ništa od toga nije samo po sebi lijepo nego u djelanju, kako se već vrši, ispada takvo; jer ono što se vrši lijepo i ispravno, postaje lijepo, a ono što ne, ružno. Upravo je tako i s ljubavlju i nije svaki Eros lijep niti dostojan hvaljenja nego samo onaj koji navodi na lijepu ljubav.

i8od

5

e

5 181

5

Eros pučke Afrodite uistinu je pučki i sve radi nasumce; i to je onaj kojega ljube prosti ljudi. Takvi pak kao prvo ljube b prvenstveno žene i djecu, zatim oni u njih ljube većma njihova tijela nego duše, i potom oni ljube što je moguće više one nerazborite a k tome gledaju samo da poluče svoj cilj ne mareći 5 da li pri tome postupaju lijepo ili ne; upravo zato im se dakako i dešava da rade naprosto sve na što se namjere, podjednako i dobro i suprotno od toga. Jer taj Eros pripada božici koja je mnogo mlada od one druge i koja svojim podrijetlom ima c

54

Tj. nužno moraju biti dvije božice.

44

Συμπόσιον

i 8 o d

67τανορθώσασθαι, πρώτον μεν ν Ερωτα φράσαι ον δει έπαινεΐν, έπειτα έπαινέσαι άξίως τον θεον. πάντες γάρ ϊσμεν οτι ονκ έστιν άνεν "Ερωτος 5Αφροδίτη. μιας μεν ονν V

*

ί

Vn

\ £\

^\

* /

ί

/

£ /

5

f

ονσης εις αν ην &ρως· επει οε δη όνο εστον, όνο αναγκη και "Ερωτε είναι. πώς δ' ον δύο τω θεά; ή μέν γέ πον πρεσβντέρα και άμήτωρ Ονρανον θνγάτηρ, ήν δη καϊ Ονρανίαν έπονομάζομεν ή δβ νεωτέρα Αιός καϊ Αιώνης, ήν δή Ώάνδημον καλονμεν. άναγκαΐον δή και ν Ερωτα τον μεν ττ) ετέρα σννεργόν Ώάνδημον ορθώς καλεΐσθαι, τον δε Ονράνιον. έπαινεΐν μέν ονν δει πάντας θεούς, α δ5 ονν έκάτερος εΐληχε πειρατέον ειπείν. πάσα γάρ πράξις ώδ* έχει* αντή εφ' έαντής πραττομένη οντε καλή οντε αισχρά, οίον δ ννν ήμεΐς ποιονμεν, ή πίνειν ή αδειν ή διαλέγεσθαι, ονκ έστι τούτων αντό καλόν ονδέν, αλλ' εν ττ) πράξει, ώς αν πραχθή, τοιούτον άπέβη' καλώς μεν γάρ πραττόμενον καϊ ορθώς καλόν γίγνεται, μή ορθώς δε αίσχρόν. οντω δή ν καϊ το έράν καϊ ό Ερω9 ον πάς έστι κάλος ονδέ άξιος έγκωμιάζεσθαι, άλλα ό καλώς προτρέπων έράν. Ό μέν ονν τής ΤΙανδήμον 'Αφροδίτης ώς αληθώς πάνδημος έστι καϊ έξεργάζεται οτι άν τύχτ\· καϊ οντός έστιν ον οϊ φανλοι τών ανθρώπων έρώσιν. έρώσι δέ οι τοιοντοι πρώτον μέν ονχ ήττον γνναικών ή παίδων, έπειτα ων καϊ έρώσι τών σωμάτων μάλλον ή τών ψνχών, έπειτα ώς άν δύνωνται άνοητοτάτων, προς το διαπράξασθαι μόνον βλέποντες, άμελονντες δέ τον καλώς ή μή· δθεν δή σνμβαίνει αντοΐς ότι άν τύχωσι τοντο πράττειν, ομοίως μέν άγαθόν, ομοίως δέ τονναντίον. έστι γάρ καϊ άπό τής θεον νεωτέρας τε ονσης πολν ή τής ετέρας, καϊ μετεχούσης εν ττ} γενέσει

45

ζ

e

ρ ΐ8ΐ

5

b

5

C

Simpozij

I8IC

udjela i u ženskom i u muškome. Onaj pak drugi pripada nebeskoj Afroditi, koja kao prvo nema udjela u ženskome nego samo u muškom -a to i jest ljubav prema dječacima- pa zatim 5 koja je starija i prosta od razuzdanosti; iz tog se razloga oni koji su nadahnuti tom ljubavi okreću prema muškome žudeći za onim što je prirodno jače i što ima više razuma. A i u samoj d pederastiji moglo bi se razabrati tko su oni koje očevidno pokreće ta ljubavna žudnja; oni ljube naime dječake tek pošto ovi stanu dolaziti k razumu a to biva otprilike s izbijanjem brade. Jer oni čija ljubav započinje s tom dobi55 spremni su, 5 mislim, čitav život proživjeti skupa i zajedno ga provesti,56 a ne da obmanu ljubljenoga uhvativši ga u njegovoj mladenačkoj nepromišljenosti pa da ga onda ismiju i odbjegnu hitro k e drugome. A trebalo bi i da postoji zakon da se ne smije ljubiti male dječake kako se ne bi trošilo - kao što se sada troši mnogo truda za neizvjestan uspjeh; neizvjesno je naime gdje će biti konac razvoja dječaka u pogledu poroka ili vrline duše 5 odnosno tijela. Zato čestiti ljudi sami sebi svojevoljno postavljaju taj zakon a trebalo bi i te pučke ljubavnike prisiljavati na takvo nešto kao što ih prisiljavamo koliko samo možemo da 182 ne vode ljubav niti sa slobodnim ženama. Ta to su oni koji su to57 učinili zazornim tako da se neki usuđuju govoriti da je sramota ugađati ljubavnicima; a kažu to imajući u vidu takve jer vide njihovu nepristojnost i nepravičnost budući da ništa što 5 se god radi ćudoredno i po dobrim običajima s pravom ne može donijeti prijekor. Također, zakon ο ljubavi u drugim je državama lako razumjeti jer je jednostavno određen; ovdje pak i u Lakedemonu b on je zamršen. U Elidi i kod Beoćana kao i ondje gdje ljudi nisu vješti besjeđenju jednostavno je zakonom utvrđeno da je

55

Misli se: s ljubljenima te dobi.

56

Tj. s ljubljenim.

57

Pederastiju.

46

I8IC

5

d

5

e

5 ΐ82

5

Συμπόσιον και θήλεος καϊ άρρενος, ό δ£ της Ουρανίας πρώτον μεν ον μετεχούσης θήλεος αλλ 5 άρρενος μόνον—καϊ εστίν οντος ό των παίδων έρως—έπειτα πρεσβυτέρας, ύβρεως άμοιρου· όθεν δη επι το άρρεν τρέπονται οι εκ τούτον του έρωτος έπιπνοι, τό φύσει έρρωμενέστερον και νουν μάλλον έχον άγαπώντες. καί τις αν γνοίη καϊ εν αντί] τή παιδεραστία τονς είλικρινώς νπο τούτου του έρωτος ώρμημένους· ον γαρ έρώσι παίδων, αλλ' επειδάν ήδη άρχωνται νουν ϊσχειν, τοντο δε πλησιάζει τω γενειάσκειν. παρεσκενασμένοι γάρ οΐμαί εϊσιν οι εντεύθεν άρχόμενοι έράν ως τον βίον άπαντα συνεσόμενοι 5 καϊ κοινή συμβιωσόμενοι, αλλ ουκ εξαπατήσαντες, έν αφροσύνη λαβόντες ως νέον, καταγελάσαντες οίχήσεσθαι έπ* άλλον άποτρέχοντες. χρήν δε καϊ νόμον είναι μή έράν παίδων, ϊνα μή εις άδηλον πολλή σπουδή άνηλίσκετο· το γάρ των παίδων τέλος άδηλον οΐ τελευτα κακίας καϊ άρετής ψυχής τε πέρι καϊ σώματος. ol μεν ονν άγαθοϊ τον νόμον τοντον αντοϊ αντοΐς έκόντες τίθενται, χρήν δε καϊ τούτους τους πανδήμους έραστάς προσαναγκάζειν το τοιούτον, ώσπερ καϊ των ελευθέρων γυναικών προσαναγκάζομεν αντονς καθ' οσον δυνάμεθα μή έράν. ούτοι γάρ εϊσιν οι καϊ το ονειδος πεποιηκότες, ώστε τινάς τολμάν λέγειν ως αίσχρον χαρίζεσθαι έρασταΐς· λέγουσι δε είς τούτους άποβλέποντες, όρώντες αυτών τήν άκαιρίαν καϊ άδικίαν, έπεϊ ον δήπου κοσμίως γε καϊ νομίμως ότιοΰν {πράγμα) πραττόμενον ψόγον αν δικαίως φέροι.

Kat δή καϊ ό περϊ τον έρωτα νόμος έν μεν ταΐς άλλαις πόλεσι νοήσαι ράδιος, απλώς γάρ ωρισται· ό δ5 ένθάδε b καϊ έν Αακεδαίμονι ποικίλος. έν "Ηλιδι μεν γάρ και έν Βοιωτοΐς, καϊ ον μή σοφοϊ λέγειν, απλώς νενομοθέτηται

47

Simpozij lijepo ugađati ljubavnicima i nitko ni mlad ni star ne bi rekao da je sramotno kad ne bi, mislim, oni koji pokušavaju nagovarati mladiće imali teškoća zato što su nesposobni besjediti Sramotnim se smatra u mnogim dijelovima Jonije i drugdje, tamo gdje su stanovnici pod vlašću barbara. A barbarima je zbog vlasti tirana sramotno i to, i filozofija, i ljubav prema tjelovježbi; ta nije, dakako, na korist onima koji vladaju da se usađuju velike misli u onima koji su pod njihovom vlašću a niti osjećaji čvrsta prijateljstva i zajedništva, a i to i sve drugo ljubav u najvećoj mjeri voli ucjepljivati. To iskustvom shvatiše i ovdašnji tirani; jer ljubavno čeznuće Aristogitona i ljubavna predanost Harmodija, postavši stalnom, srušila je njihovu vlast.58 Tako je ondje gdje je ozakonjeno da je sramotno ugađati ljubavnicima to ozakonjeno zbog iskvarenosti onih koji su za sebe uveli taj zakon, zbog lakomosti onih na vlasti i zbog kukavičluka podanika; a gdje je to naprosto ozakonjeno kao lijepo, učinjeno je tako zbog lijenosti duha podanika. Ovdje pak59 to je sankcionirano na mnogo bolji način i, kao što rekoh, nije lako razumjeti kako. Ako uzmemo u obzir da se općenito smatra da je bolje ljubiti otvoreno nego tajno, i to ponajpače najplemenitije i najkreposnije mladiće ako su i vanjštinom manje privlačni od drugih, te da je začudo kako svi hrabre onoga koji ljubi a nitko u njegovu postupku ne vidi ništa zazorno, pa ako je uspio u osvajanju, to se smatra lijepim, a ako nije, sramotnim, i da je zakon za pokušaj osvajanja Ijubljenika ljubavniku dopustio da uz pohvalu radi takve neobične stvari koje bi povukle za sobom najtežu pokudu ako bi se tko usudio da ih radi s ma kojim drugim ciljem i ako bi želio postići bilo što drugo osim toga,60požnjeo bi najveće prijekore61, - ako bi naime u želji da od nekoga uzme novaca ili da se domogne vlasti ili nekoga drugog uglednog položaja htio raditi ono što rade ljubavnici za Ijubljenike pribjegavajući u

58 Harmodije i Aristogiton u biti su pederastički ljubavnici koji su se urotili protiv sinova atenskog tiranina Pizistrata. Uspjeli su ubiti Hiparha, ali je Hipija ostao živ i uz strašna je mučenja pogubio preživjelog urotnika. Kasnije su Harmodije i Aristogiton bili slavljeni kao mučenici za slobodu svoga grada, ali čini se da su njihovi motivi bili sasvim osobne naravi.

48

182 b

5

c

5

d

5

e

183

Συμπόσιον καλόν το χαρίζεσθαι έρασταΐς, καϊ ονκ αν τις εϊποι οντε νέος οντε παλαιός ώ? αίσχρόν, ϊνα οΐμαι μή πράγματ έχωσιν λόγω ττειρώμενοι πείθειν τονς νέους, ατε άδύνατοι λέγειν· τής δε Ιωνίας καϊ άλλοθι ίτολλαχοΰ αίσχρον νενόμισται, δσοι νπο βαρβάροις οίκονσιν. τοις γαρ βαρβάροις δια τας τνραννίδας αίσχρον τοντό γε και ή γε φιλοσοφία καϊ ή φιλογυμναστία' ον γαρ οΐμαι συμφέρει τοις άρχονσι φρονήματα μεγάλα έγγίγνεσθαι των άρχομένων, ονδε φιλίας Ισχνράς καϊ κοινωνίας, δ δή μάλιστα φιλεΐ τά τε άλλα πάντα και δ έρως έμποιεΐν. έργω δε τούτο έμαθον καϊ οϊ ένθάδε τύραννοι· δ γάρ Ά ρ ι σ τ ο γ ε ί τονος έρως και ή * Αρμοδίου φιλία βέβαιος γενομένη κατέλυσεν αυτών τήν άρχήν. όντως ον μεν αίσχρον ετέθη χαρίζεσθαι έρασταΐς, κακία των θεμένων κείται, των μεν άρχόντων πλεονεξία, των δε άρχομένων άνανδρία· ον δε καλόν άπλως ένομίσθη, δια τήν των θεμένων τής ψνχής άργίαν. ένθάδε δε πολν τούτων κάλλιον νενομοθέτηται, και οπερ 6t7τον, ον ράδιον κατανοήσαι. ένθνμηθέντι γάρ οτι λέγεται κάλλιον το φανερως έράν τον λάθρα, καϊ μάλιστα των γενναιοτάτων καϊ άριστων, καν αίσχίους άλλων ωσι, καϊ οτι αν ή παρακέλενσις τω έρωντι παρά πάντων θαυμαστή, ονχ ως τι αίσχρον ποιονντι, καϊ ελόντι τε καλόν δοκεΐ είναι καϊ μή ελόντι αίσχρον, καϊ προς το έπιχειρεΐν ελεΐν έξουσίαν δ νόμος δέδωκε τω εραστή θαυμαστά έργα έργαζομένω έπαινεΐσθαι, α εΐ τις τολμωη ποιεΐν αλλ' δτιοΰν διώκω ν και βουλόμενος διαπράξασθαι πλήν τούτο, t φιλοσοφίας τά μέγιστα καρποΐτ αν ονείδη—εΐ γάρ ή χρήματα βουλόμενος παρά του λαβείν ή άρχήν άρζαι ή τι να άλλην δύναμιν έθέλοι ποιεΐν οΐάπερ οϊ έρασταΐ προς τά παιδικά, Ικετείας

59

i82b

5

C

5

d

5

e

183

U Ateni. Ostvarenja svoje ljubavne želje. 61 Ovdje je u tekstu »philosophias«, dakle gen. singulara, što bi se možda moglo shvatiti kao »(prijekore) protiv filozofije« ili »(prijekore) filozofije«, ali je najvjerojatnije da se radi ο iskvarenu tekstu. 60

49

Simpozij δ svojim molbama ponižavajućim preklinjanjima, zaklinjući se prisegama, ležeći pred vratima i pristajući da rade ropske poslove kakve ne bi radio ni najneznatniji rob, a priječili bi mu da tako postupa i prijatelji i neprijatelji, ovi potonji grdeći ga b zbog ulagivanja i ropskog načina mišljenja a oni prvi predbacivanjima i stidom zbog njih, - dok onaj koji ljubi, ako to sve radi, uživa štovanje a zakon mu dopušta da to radi bez zazora 5 kao da čini nešto besprijekorno; a najneobičnije je da po mišljenju većine jedino zaljubljeniku bogovi opraštaju kršenje zakletve - tvrde naime da ljubavna zakletva nije zakletva; tako c su i bogovi i ljudi dali zaljubljenome slobodu da čini što god hoće, kako kaže ovdašnji običaj, pa62 bi se po tome moglo zaključiti da se u ovom gradu smatra da je i ljubavna žudnja i ljubavno predavanje ljubavnicima nešto veoma lijepo. Ali bu5 dući da očevi stavljaju ljubljene mladiće pod pasku robova nadziratelja te im ne dopuštaju da razgovaraju sa svojim ljubavnicima a robovima nadzirateljima izdaju odgovarajuće upute u tom smislu, dok vršnjaci i prijatelji grde ako vide da se d takvo nešto dešava a stariji opet ne priječe te koji tako grde niti kude njihov postupak kao neprimjeren, uzevši dakle sve to u obzir; pomislio bi opet čovjek da se ljubavne veze ovdje smatraju veoma sramotnima. Ali s tim je, po mome mišljenju, ovako: nije to tako jednostrano63 kao što sam rekao još na δ početku, da niti lijepo niti ružno nije takvo samo po sebi nego je lijepo ono što se lijepo radi a ružno ono što se radi ružno. Ružno raditi znači ugađati nevaljalu i na nevaljao način, dok lijepo raditi znači ugađati čestitu i na lijep način. A nevaljao je

62 Cio tekst od »ako u z m e m o u obzir« (182d) pa do kraja ove rečenice čini jedan golem sintaktički period koji trpi od blaga anakoluta. 63

Naime ugađanje ljubavnicima. Ali neki komentatori to mjesto razumijevaju drugačije.

50

k

Συμπόσιον

5 τε καϊ άντιβολήσεις εν ταΐς δεήσεσιν ποιούμενοι, καϊ ορκους όμνύντες, καϊ κοιμήσεις επι Θύραις, και έθέλοντες δουλείας δουλεύει ν οΐας ονδ5 αι> δοΰλο? ουδείς, έμπ οδίζοιτο αν μή πράττειν οϋτω τήν πραζιν καϊ υπ ο φίλων καϊ υπό έχθρων, b τών μέν όνειδιζόντων κολακείας καϊ άνελευθερίας, τών δέ νουθετούντων καϊ αίσχυνομένων υπέρ αυτών—τω δ' ερώντι πάντα ταύτα ποιοΰντι χάρις έπεστι, καϊ δέδοται νπο τον νόμου άνευ ονείδους πράττειν, ώς πάγκαλόν τι πράγμα 5 διαπραττομένου· δ δέ δεινότατον, cos γε λέγουσιν οι πολλοί, οτι καϊ όμνύντι μόνω συγγνώμη παρά θεών έκβάντι τών όρκων—άφροδίσιον γάρ ορκον ού φασιν είναι· ούτω C καϊ οι θεοϊ καϊ οι άνθρωποι πάσαν έζουσίαν πεποιήκασι τω ερώντι, ώς ό νόμος φησϊν 6 ένθάδε—ταύτρ μέν ουν οϊηθείη άν τις πάγκαλον νομίζεσθαι εν τήδε τή πόλει και το έράν καϊ το φίλους γίγνεσθαι τοις έρασταΐς. έπειδάν δέ παι5 δαγωγούς έπιστήσαντες οι πατέρες τοις έρωμένοις μή έώσι διαλέγεσθαι τοις έρασταΐς, καϊ τω παιδαγω/ώ ταΰτα προστεταγμένα ή, ήλικιώται δέ καϊ εταΐροι όνειδίζωσιν εάν τι δρώσιν τοιούτον γιγνόμενον, καϊ τους όνειδίζοντας αυ οι d πρεσβύτεροι μή διακωλύωσι μηδέ λοιδορώσιν ώς ουκ ορθώς λέγοντας, είς δέ ταΰτά τις αυ βλέψας ήγήσαιτ άν πάλιν αϊσχιστον το τοιούτον ένθάδε νομίζεσθαι. το δβ οιμαι ώδ' έχει· ουχ απλούν εστίν, όπερ εξ άρχής ελέχθη ούτε καλόν 5 εΐναι αυτό καθ' αυτό ούτε άίσχρόν, άλλά καλώς μέν πραττόμενον καλόν, αίσχρώς δέ αϊσχρόν. αίσχρώς μέν ουν έστι πονηρώ τε καϊ πονηρώς χαρίζεσθαι, καλώς δέ χρηστώ τε και καλώς. πονηρός δ' έστιν εκείνος 6 εραστής ό πάν-

51

a Simpozij onaj vulgarni ljubavnik čija je žudnja upravljena više na tijelo e nego na dušu, a nije niti stalan jer ne žudi za nečim stalnim. Ta kako iščezava mladenačka svježina tijela za kojom je težila njegova ljubavna žudnja, tako i on »hitro otprhne«64 oskvrnuvši svoje brojne ljubavne izjave i obećanja; a onaj koji ljubi visoke karakterne odlike, taj ostaje vjeran čitav život jer se stopio65 s 5 nečim stalnim. Takve ljubavnike naš zakon želi izložiti temeljitoj provjeri pa da se jednima ugodi a od drugih bježi. Zbog 184 toga potiče ljubavnike da nastoje uhvatiti svoje Ijubljenike a ove da im izmiču jer pri tome, kao u nekom borilačkom nadmetanju, provjerava kojoj vrsti pripada zaljubljeni odnosno Ijubljenik. Upravo iz toga uzroka ponajprije ustalilo se 5 mišljenje da je sramota biti brzo uhvaćen a da ne protekne dovoljno vremena koje se većinom ukazuje kao pouzdan kamen kušnje, a osim toga sramota je dati se uhvatiti novcem i političkim utjecajem bez obzira da li uhvaćeni popusti iz straha b od zlostavljanja ili što nije uzmogao odbiti usluge u novcu ili ostvarenju političkih ciljeva; ta ništa od toga ne čini se stalnim ni trajnim a da se i ne spomene da to ne rađa istinskom ljubavnom vezom. I tako, po našem shvaćanju, preostaje još 5 samo jedan put za Ijubljenika ako želi na lijep način ugađati ljubavniku. Ima naime u nas zakon da kao što u slučaju ljubavnika onome koji je bio voljan služiti poput roba u sva- c kom pogledu to nije smatrano zazornim ulagivanjem, upravo tako i ovdje preostaje66 još samo jedno drugo dobrovoljno ropsko služenje koje ne zaslužuje prijekor: a to je služenje kojemu je svrha usavršavanje u kreposti. Kod nas61 je naime 5 usađeno uvjerenje, ako tko želi drugome služiti zato da mu ovaj

64

Ilijada

65

Ljubavnim plamenom.

66

»I ovdje« je dodano po smislu, u originalu ga nema.

67

U Ateni.

2,71.

52

I86aΣυμπόσιον δήμος, δ τον σώματος μάλλον ή τής ψυχής έρών και γάρ ονδε μόνιμος εστίν, άτε ονδε μονίμον έρών πράγματος, άμα γάρ τω του σώματος άνθει λήγοντι, ονπερ ήρα, " οιγεται άποπτάμενος," πολλούς λόγονς καϊ υποσχέσεις καταισχύνας· δ δε τον ήθονς χρηστοί) δντος εραστής διά βίον μένει, άτε μονίμω σνντακείς. τούτονς δή βούλεται ό ήμετερος νόμος εν καϊ καλώς βασανίζειν, καϊ τοις μεν χαρίσασθαι, τονς δε διαφεύγειν. διά ταντα ονν τοις μεν διώκειν παρακελεύεται, τοις δβ φενγειν, άγωνοθετών και βασανίζων ποτέρων ποτέ έστιν δ έρών καϊ ποτέρων δ έρώμενος. οντω δή νπο ταύτης τής αιτίας πρώτον μεν το άλίσκεσθαι ταχν αίσχρον νενόμισται, ΐνα χρόνος έγγένηται, ος δή δοκεΐ τά πολλά καλώς βασανίζειν, έπειτα το νπο χρημάτων καϊ νπο πολιτικών δννάμεων άλώναι αίσχρόν, εάν τε κακώς πάσχων πτήζτ] καϊ μή καρτερήσγ, άν τ ενεργετονμενος εις χρήματα ή εις διαπράξεις πολιτικάς μή καταφρονήσωj· ουδέν γάρ δοκεΐ τούτων ούτε βέβαιον ούτε μόνιμον είναι, χωρίς του μηδέ πεφυκέναι άπ* αντών γενναίαν φιλίαν. μία δή λείπεται τω ήμετέρω νόμω δδός, εΐ μέλλει καλώς χαριεΐσθαι εραστή παιδικά. έστι γάρ ήμϊν νόμος, ωσπερ έπΐ τοις έρασταΐς ην δουλεύει ν έθέλοντα ήντινουν δουλείαν παιδικοΐς μή κολακεία ν είναι μηδέ έπονείδιστον, οντω δή και άλλη μία μόνη δονλεία εκούσιος λείπεται ονκ έπονείδιστος· αύτη δ* έστιν ή περί τήν άρετήν. νενόμισται γάρ δή ήμϊν, εάν τις έθέλτ) τινά θεραπεύειν ηγούμενος δι έκεΐνον άμείνων έσεσθαι ή κατά σοφίαν τινά

53

e

ζ 184

5

b

5

c

5

a Simpozij bude vodom u nekoj mudrosti ili kojem drugom vidu vrline, to dobrovoljno robovanje niti je sramotno niti ponižavajuće. Ako dakle ta dva shvaćanja, ono ο pederastiji i ovo ο filozofiji i d vrlini uopće, svedemo na jedno, tada će rezultat biti zaključak da je za Ijubljenika lijepo da ugodi ljubavniku. Pa kad se sjedine ljubavnik i ljubljenik, jedan voden načelom da je pravo da u svakom pogledu služi Ijubljeniku koji mu je ugodio a drugi 5 da je pravo služiti u ljubavi onome koji ga čini mudrim i valjanim a uz to je onaj prvi sposoban da privodi mladića razboritosti i drugoj vrlini, ovaj pak drugi želi stjecati obrazovanje i drugu mudrost, kad se dakle ta dva shvaćanja spoje, e jedino se tada događa da Ijubljenikovo ugađanje ljubavniku bude lijepo, a inače nikada. U tom slučaju68 nimalo nije sramotno niti dati se obmanuti; a u svima drugima bit će sramota i onome koji se dao obmanuti i onome koji nije. Jer ako bi se 5 neki mladić podao bogatu ljubavniku radi bogatstva pa bio obmanut i ne bi dobio novac pošto se pokaže da je njegov 185 ljubavnik siromašan, to mladiću ne bi bilo ništa manje na sramotu; očito bi pokazao da bi, što se njega tiče, radi novaca služio bilo kome u bilo čemu a to je nečasno. Po tom pak istom zaključivanju, ako bi se mladić podao ljubavniku misleći da je 5 taj dobar i da će sam posredstvom te ljubavne veze postati bolji pa onda ispao obmanut pošto se pokaže da je ljubavnik nevaljao te mladić nije stekao vrlinu, ipak je to obmana koja mu b služi na čast. Jer očito je da je, koliko stoji do njega, dokazao da bi radi vrline i postajanja boljim bio za svakoga na sve spreman. Tako je na svaki način lijepo ugađati radi vrline. To

68

N a i m e pri traženju vrline.

54

I86

d

5

e

5

a

Συμπόσιον

η κατά άλλο δτιονν μέρος αρετής, αύτη αν ή έθελοδονλεία ονκ αισχρά είναι ονδέ κολακεία. δει δή τω νόμω τούτω σνμβαλεΐν είς ταντόν, τόν τε περι τήν 7ταιδεραστίαν καϊ τον περί τήν φιλοσοφίαν τε και τήν άλλην άρετήν, ει μέλλει σνμβήναι καλόν γενέσθαι το εραστή παιδικά χαρίσασθαι. όταν γαρ εις το αντό έλθωσιν εραστής τε και παιδικά, νόμον έχων έκάτερος, δ μέν χαρισαμένοις παιδικοΐς νιτηρετών δτιονν δικαίως άν νπηρετεΐν, δ δέ τω ποιονντι αντον σοφόν τε καϊ άγαθόν δικαίως αν δτιονν άν νπονργών (νπονργεΐν), καϊ δ μέν δννάμενος εις φρόνησιν και τήν άλλην άρετήν σνμβάλλεσθαι, δ δέ δεόμενος είς παίδενσιν καϊ τήν άλλην σοφίαν κτάσθαι, τότε δή τούτων σννιόντων είς ταντόν των νόμων μονάχου ενταύθα σνμττίτττει το καλόν είναι παιδικά εραστή χαρίσασθαι, άλλοθι δέ ονδαμον. επι τούτω και έζαπατηθήναι ονδέν αίσχρόν έπϊ δέ τοις άλλοις πάσι καϊ έζαπατωμένω αίσχύνην φέρει καϊ μή. ει γάρ τις εραστή ώς πλονσίω πλούτον ένεκα χαρισάμενος εζαπατηθείη καϊ μή λάβοι χρήματα, άναφανέντος τον έραστον πένητος, ονδέν ήττον αίσχρόν· δοκεΐ γάρ δ τοιοντος τό γε αντον έπιδεΐζαι, ότι ένεκα χρημάτων δτιονν άν δτωονν νπηρετοΐ, τοντο δέ ον καλόν. κατά τόν αντον δή λόγον καν εϊ τις ώς άγαθώ χαρισάμενος καϊ αντός ώς άμείνων έσόμενος διά τήν φιλία ν έραστον έζαπατηθείη, άναφανέντος εκείνον κακοΰ και ον κεκτημένον άρετήν, όμως καλή ή άπάτη· δοκεΐ γάρ αν και οντος τό καθ5 αντον δεδηλωκέναι, ότι άρετής y ένεκα και τον βελτίων γενέσθαι πάν άν παντϊ προθνμηθείη, τοντο δέ αν πάντων κάλλιστον οντω πάν πάντως γε καλόν

55

Simpozij je eros69 nebeske božice, i sam nebeski i dostojan da ga visoko 5 štuje i država i pojedinci jer prisiljava i ljubavnika i Ijubljenika da poklanjaju veliku pažnju vrlini; svi pak drugi70 pripadaju c onoj drugoj, pučkoj Afroditi. To ti je, Fedre, ovako bez pripremanja složen, moj prilog ο Erosu.« Poslije te litanije našega Pausanije71 - naši me učitelji govorništva naime uče da govorim u takvim istoslovljima,72 Aristodem reče da je trebalo da besjedi Aristofan, ali kako ga je baš uhvatila štucavica bilo zato što se previše najeo ili iz kakva drugog razloga pa nije bio u stanju održati govor, obratio se Eriksimahu koji je ležao po redu niže njega: »Eriksimaše, red je ili da me oslobodiš štucavice ili da besjediš umjesto mene dok ja ne prestanem štucati.« A Eriksimah odgovori: »Ma učinit ću ja oboje: govorit ću sada kad je red na tebe a ti kad bude red na mene pošto ti prestane štucanje. A dok ja budem besjedio, prestat će ti štucavica ako budeš dulje vrijeme zadržavao disanje; ako ipak ne prestane, isperi grlo vodom. Ako je pak vrlo jaka, uzmi nešto čime ćeš poškakljati nos pa kihni. Kad to uradiš jednom ili dvaput, prestat će ma koliko bila žestoka.« »Pa počni dakle što prije,« rekao je Aristofan; »a ja ću postupiti po tvojoj uputi.«

5

d

5

e

5

Aristodem reče da je Eriksimah rekao:»Budući da je Pausanija dobro krenuo svojim govorom, ali ga nije prikladno završio, čini mi se da je potrebno da mu pokušam dati zao- 186 kruženost. Rekao bih naime da je dobro razlučio postojanje dvaju Erosa; ali da on nije prisutan samo u dušama ljudi u

69

Ovdje n e kao antropomorfizirano božanstvo nego kao »eros« u današnjem smislu: ljubavni nagon, ljubavna želja ili poriv. 70

Erosi u istom smislu kao u prethodnoj bilješci.

56

Συμπόσιον

20

αρετής y ένεκα χαρίζεσθαι. οντός έστιν δ τής ονρανίας θεοϋ 5 έρως καϊ ουράνιος καϊ πολλού άξιος και πόλει καϊ Ιδιώταις, πολλήν έπιμέλειαν άναγκάζων ποιεΐσθαι προς άρετήν τον τε έρώντα αυτόν αύτοΰ και τον έρώμενον οι δ' έτεροι C πάντες τής ετέρας, τής πανδήμου. ταντά σοι, έφη, ως εκ του παραχρήμα, ώ Φαιδρέ, περι "Ερωτος συμβάλλομαι· Παυσανίου δε παυσαμένου—διδάσκουσι γάρ με ϊσα λέγειν οντωσι οι σοφοί—έφη δ 'Αριστόδημος δεΐν μεν 'Αριστοφάνη λέγειν, τνχεΐν δε αντώ τινα ή νπο πλησμονής ή νπό τίνος άλλον λνγγα έπιπεπτωκνΐαν και ονχ οΐόν τε είναι λέγειν, αλλ' εϊπεΐν αντον—έν τή κάτω γάρ αντον τον Ιατρον Έρνξίμαγον κατακεϊσθαι—"9ί2 Έρνξίμαχε, δίκαιος εΐ ή πανσαί με τής λυγγος ή λέγειν υπέρ έμου, έως αν εγω πανσωμαι" και τον Έρνξίμαχον ειπείν " Ά λ λ α ποιήσω άμφότερα τανταβ εγω μεν γάρ έρω έν τω σω μέρει, σν δ' έπειδάν πανστ), έν τω έμω. έν ω δ5 αν έγω λέγω, έάν μέν σοι έθέλτ] άπνενστι έχοντι πολνν χρόνον πανεσθαι ή λνγξ· ει δε μή, νδατι άνακογχυλίασον. εΐ δ' άρα πάνν Ισχνρά έστιν, άναλαβών τι τοιοντον οΐω κινήσαις αν τήν ρίνα, πτάρε* καϊ έάν τοΰτο ποίησες άπαξ ή δις, καϊ εΐ πάνν ισχνρά έστι, πανσεταιΓ " Ονκ αν φθάνοις λέγων," φάναι τον 'Αριστοφάνη· " έγω δε ταύτα ποιήσω."

5

d

5

e

5

Ειπείν δή τον Έρυξίμαχον, Αοκεΐ τοίνυν μοι άναγκαΐον είναι, έπειδή ΤΙαυσανίας δρμήσας έπϊ τον λόγον καλώς ουχ Ικανώς άπετέλεσε, δεΐν έμέ πειράσθαι τέλος έπιθεΐναι τω ΐ 8 6 λόγω. το μέν γάρ διπλούν είναι τον "Ερωτα δοκεΐ μοι καλώς διελέσθαι· ότι δε ον μόνον έστίν επι ταΐς ψνχαΐς

71 U izvorniku igra riječima: pausamenu Pausaniu, doslovno: kad je Pausanija prestao, završio. Neki onda prevode: kad je Pausanija načinio pauzu (Hug, Jowett). 72

Grč. isologije, što obuhvaća podudarnosti u zvuku ili ritmu riječi i sintagmi.

57

Simpozij

SL

stremljenju njihovu prema lijepima nego i prema mnogom 5 drugom i u drugome, i u tijelima svih životinja i u onome što raste u zemlji i tako reći u svemu što postoji, mislim da sam b razabrao zahvaljujući našoj73 liječničkoj vještini jer taj se velik i čudesan bog proteže i na sve ljudsko i božansko. A započet ću svoj govor s liječništvom da ujedno iskažemo zasluženu poštu mojem umijeću. Ta narav živih tjelesa sadrži toga dvo5 strukog Erosa: svi se naime slažemo da je zdravo i bolesno u tijelu protivno i nejednako a ono što je nejednako teži i žudi za nejednakim. Jedne je dakle vrste žudnja zdrava tijela a druge bolesna. A jest74 doista - kao što upravo Pausanija reče da je lijepo ugađati kreposnim ljudima a ružno razuzdanima - tako c i u samim tijelima lijepo ugađati onome što je zdravo i lijepo u svakome i treba mu ugađati i to i jest ono što nazivamo liječništvom, dok onome što je loše i bolesno sramotno je ugađati i treba mu uskraćivati susretljivost ako čovjek misli 5 postati vrstan stručnjak. Jest naime liječničko umijeće - da sažmem bitno - razumijevanje ljubavnih sklonosti tijela prema punjenju i pražnjenju pa onaj koji umije dijagnosticirati u tome d lijepo i ružno nagnuće, taj je najvještiji dijagnostičar,15 a onaj koji izaziva promjene tako da tijela umjesto jednog nagnuća primaju drugo te koji zna u tijela u kojih nema tog nagnuća a treba da ono bude usaditi ga odnosno postojeće, ako je nepo5 trebno, ukloniti, taj bi bio dobar liječnik praktičar. Treba u stvari biti kadar dovoditi u prijateljski odnos ono što je jedno drugome u tijelu najneprijateljskije i razvijati njihovu uzajamnu ljubav. A jest najneprijateljskije ono što je u suprotnosti: hladno toplome, gorko slatkome,76 suho vlažnome te tome e slično;11 shvativši kako da u te elemente usadi ljubav i slogu, naš praotac Asklepije, kako tvrde ovi18 pjesnici a ja im vjeru73

74 Misli na svoj ceh asklepijevaca. Komentatori su opazili da Eriksimah voli rečenicu započeti tim naglašenim oblikom glagolske kopule. 75 Termini »dijagnostičar« odnosno »liječnik praktičar« unijeti su po općem smislu rečenice (u grčkome stoje iatrikotatos, »najvještiji liječenju«, odnosno demiurgos, »zanatlija, 'tehničar'«). Radi se stvarno ο razlici između onoga koji se bavi medicinom kao episteme, dakle koji ima teoretsku podlogu, i onim kome 76 je ona samo tekhne, umijeće, vještina, dakle praktičaru. Komentatori nisu

58

i86 a

Συμπόσιον

τών ανθρώπων προς τους κάλους άλλα και προς άλλα πολλά 5 καϊ έν τοις άλλοις, τοις τε σώμασι των πάντων ζωων καϊ τοις έν τύ} yfj φυομένοις καϊ ώς έπος ειπείν έν πάσι τοις ούσι, καθεωρακέναι μοι δοκώ εκ τής Ιατρικήςτής ημετέρας b τέχνης, ώς μέγας καϊ θαυμαστός καϊ έπϊ πάν 6 θεός τείνει και κατ άνθρώπινα καϊ κατά θεια πράγματα. άρχομαι άπό τής Ιατρικής λέγων, ινα και πρεσβεύωμεν τήν τέχνην. ή γάρ φύσις τών σωμάτων τον διπλούν Έρωτα τούτον έχει· 5 το γάρ υγιές του σώματος και το νοσούν ομολογουμένως έτερον τ€ και άνόμοιόν έστι, το δέ άνόμοιον άνομοίων επιθυμεί και έρα. άλλος μέν ουν ό επι τω ύγιεινώ έρως, άλλος δέ δ επι τω νοσώδει. έστιν δή, ωσπερ άρτι ΤΙαυσανίας έλεγεν τοις μέν άγαθοΐς καλόν χαρίζεσθαι τών άνθρώπων, C τοις δ5 άκολάστοις αίσχρόν, ούτω και εν αυτοΐς τοις σώμασιν τοις μέν άγαθοΐς εκάστου του σώματος καϊ υγιεινοΐς καλόν χαρίζεσθαι καϊ δει, καϊ τουτό έστιν ω ανομα τό ίατρικόν, τοις δέ κακοΐς και νοσώδεσιν αίσχρόν τε και δει άχαριστεΐν, 5 61 μέλλει τις τεχνικός είναι. έστι γάρ ιατρική, ώς εν κεφαλαίω ειπείν, επιστήμη τών του σώματος ερωτικών προς πλησμονήν καϊ κένωσιν, και ό διαγιγνώσκων εν τούτοις τόν d καλόν τε και αίσχρόν έρωτα, οϋτός έστιν ό ιατρικώτατος, και ό μεταβάλλειν ποιών, ώστε άντϊ του ετέρου έρωτος τόν έτερον κτάσθαι, και οΐς μή ένεστιν έρως, δει δ' έγγενέσθαι, έπιστάμενος έμποιήσαι καϊ ενόντα έξελεΐν, άγαθός άν ειη 5 δημιουργός. δ6Ϊ γάρ δή τά έχθιστα οντα εν τω σώματι φίλα οίον τ είναι ποιεΐν και έράν άλλήλων. έστι δέ έχθιστα τά έναντιώτατα, ψυχρόν θερμώ, πικρόν γλυκέΐ, ζηρόν ΰγρώ, e πάντα τά τοιαύτα· τούτοις έπιστηθεις έρωτα έμποιήσαι καϊ όμόνοιαν 6 ημέτερος πρόγονος 5Ασκληπιός, ω9 φασιν οΐδε οι složni u mišljenju da li taj par opozicija ima ovdje mjesta: Ast, Stallbaum, Hug i drugi misle da su opozicije u okusu ovdje deplasirane, dok H o m m e l , Bury i drugi upozoravaju npr. na »Lisis« 215 Ε gdje se spominju ista tri para, ili na okolnost da je okus očito važan u medicini (npr. »Teetet« 166 E, Hipokrat, 77 »O dijeti« II 56). Hipokrat je svoje učenje osnivao na pretpostavci ο postojanju dva para suprotnih, primarnih osobina: toplo-hladno, suho-vlažno. Fermutacijama i komoinacijama tih osobina nastojao je objasniti sve vrste 78 tjelesnog zdravlja odnosno bolesti. Aristofan i Agaton.

59

Simpozij

186 e

jem, utemeljio je naše umijeće. I kao što dakle sveukupnim liječništvom, kako sam rekao, upravlja taj bog, isto tako upravlja i tjelovježbom i poljodjelstvom; a svakome koji ma- 187 kar samo malo svraća pozornost na to posve je jasno da je isto tako i s glazbom, kao što možda i Heraklit misli iako se nije baš dobro izrazio. Kaže naime da se »ono što je u protu- 5 slovlju slaže samo sa sobom«79 »poput sklada luka i lire«. A jest doista velika besmislica tvrditi da je sklad u protuslovlju ili, štaviše, da se on sastoji iz onoga što sebi međusobno protuslovi.80 Ali možda je time mislio da je, zahvaljujući b muzičkom umijeću, sklad nastao od visoka i niska tona koji su najprije bili suprotstavljeni a potom su se uskladili. Ta zacijelo od visokog i niskog tona, dok su još bili suprotstavljeni, ne bi moglo biti suglasja; sklad je naime sazvučje a sazvučje je svojevrsno slaganje - nemoguće je da postoji 5 slaganje elemenata koji su u protuslovlju tako dugo dok su u protuslovlju; ono opet što je u protuslovlju i nije složno nemoguće je dovesti u sklad - baš kao što je i ritam nastao iz brzog i polaganog tempa koji su isprva bili u suprotnosti a c potom su se uskladili. U sve to ovdje unosi slaganje glazba kao što to tamo čini liječništvo, usadivši uzajamnu ljubavnu žudnju i jednodušnost; pa i jest glazba znanost ο ljubavnim odnosima koji se tiču blagoglasja i ritma. I u samom ustroj- 5 stvu blagozvučja i ritma bez ikakvih teškoća dadu se razaznavati ljubavni odnosi pa tu još nema one dvostruke ljubavne žudnje; ali kada se treba ritmom i blagozvučjem praktično poslužiti za slušateljstvo bilo komponirajući, a to d nazivaju skladanjem, bilo pravilno izvodeći već komponirane napjeve i razmjere, što je nazvano izobrazbom, tad je već teško i potreban je vrstan stručnjak. Opet naime vrijedi ono isto načelo81 da treba ugađati onim ljudima koji su ćudoredni82 5 a onima koji to još nisu zato da bi postajali ćudoredniji, te da 79 Radi se ο 45. fragmentu sačuvanom kod Hipolita Rimskog (»Pobijanje svih hereza« IX. 9): »... ne shvaćaju kako se o n o što je u protuslovlju samo sa sobom slaže: natrag obrnuta (Burnet: natrag odskačuća?) harmonija kao kod Kika i lire«. Kako u grčkome harmonia znači »ustrojstvo« i muzičku »oktavu«, točka usporedbe bila bi, kako sam Platon kaže u »Državi« 4, 439, da se ruke, u času kad strelica polijeće s tetive, pomiču u suprotnim pravcima i prema ra-

60

Συμπόσιον ποιηται καϊ έγω πείθομαι, συνέστησεν τήν ήμετέραν τέχνην. ή τε ονν Ιατρική, ωσπερ λέγω, πάσα διά τον θεοΰ τούτου κυβερνάται, ωσαύτως δε και γυμναστική καϊ γεωργία· μουσική δε και παντι κατάδηλος τω και σμικρόν προσέχοντι τον νουν οτι κατά ταυτά έχει τούτοις, ωσπερ ϊσως καϊ Ηράκλειτος βόνλεται λέγειν, έπεϊ τοις γε ρήμασιν ον καλώς λέγει. το εν γάρ φησι " διαφερόμενον αντο αντω συμφέρεσθαι," " ωσπερ άρμονίαν τόξου τε και λύρας" έστι δε πολλή άλογία άρμονίαν φάναι διαφέρεσθαι ή εκ διαφερομένων ετι εΐναι. άλλα Ισως τόδε έβούλετο λέγειν, ότι εκ διαφερομένων πρότερον του οξέος καϊ βαρέος, έπειτα ύστερον όμολογησάντων γέγονεν ύπο τής μουσικής τέχνης. ου γάρ δήπου έκ διαφερομένων γε έτι του οξέος καϊ βαρέος αρμονία άν εϊη· ή γάρ αρμονία συμφωνία εστίν, συμφωνία δε ομολογία τις δμολογίαν δε έκ διαφερομένων, εως άν διαφέρωνται, άδύνατον είναι· διαφερόμενον δε αύ καϊ μή ομολογούν άδύνατον άρμόσαι—ωσπερ γε και δ ρυθμός έκ του ταχέος και βραδέος, έκ διενηνεγμένων πρότερον, ύστερον δβ δμολογησάντων γέγονε. τήν δβ δμολογίαν πάσι τούτοις, ωσπερ εκεί ή Ιατρική, ένταΰθα ή μουσική έντίθησιν, έρωτα και δμόνοιαν άλλήλων έμποιήσασα· καϊ έστιν αν μουσική περι άρμονίαν καϊ ρυθμον έρωτικών επιστήμη. καϊ έν μέν γε αυτή τή συστάσει αρμονίας τε καϊ ρυθμοΰ οίδέν χαλεπον τά ερωτικά διαγιγνώσκειν, ουδέ δ διπλούς έρως ένταΰθά πω έστιν άλλ 5 έπειδάν δέτ] προς τονς άνθρώπονς καταχρήσθαι ρνθμω τε και αρμονία ή ποιονντα, δ δή μελοποιίαν καλοΰσιν, ή χρωμενον όρθως τοις πεποιημένοις μέλεσί τε και μέτροις, ο δή παιδεία έκλήθη, ένταΰθα δή καϊ χαλεπον καϊ άγαθοΰ δημιουργοί5 δει. πάλιν γάρ ήκει δ αυτός λόγος, ότι τοις μέν κοσμίοις των άνθράπων, καϊ ως άν κοσμιώτεροι γίγνοιντο οϊ μήπω δντες, δει χαρίζεσθαι καϊ φυλάττειν τον τούτων zličitim dijelovima luka a »slatki zvuk lire potječe od sličnog napinjanja i otpuštanja: tajna svemira je jedna ista.« T o znači, kako kaže Bury, da je svijet, i kao cjelina i u dijelovima, rezultat ravnoteže između suprotnih tenzija. Radi se ο Heraklitovoj koncepciji dijalektičkog jedinstva suprotnosti pa je i prijevod tako koncipiran. Drugi autori govore ο »razlikovanju«, »razdvajanju« i si. 81 82 Pausanijino. Koji su čestiti ljubavnici. O n o što slijedi (»oni koji to još

61

i86e

187

5

b

5

c

5

d

5

a Simpozij treba štititi njihovu ljubav a ta je onaj lijepi, onaj nebeski Eros, e sin Muze Uranije; Polihimnijin83 je pak pučki Eros, kome treba pribjegavati uz oprez, ako je već do toga da mu pribjegavamo, da bi on donio užitak ali bez izazivanja razvrata, baš kao što je u našem umijeću veoma važno ispravno usmjeravati gastro5 nomska nagnuća tako da se čovjek naužije slasti a da se ne razboli. Treba dakle i u glazbi, i u liječništvu, i u svim ostalim ljudskim i božanskim djelatnostima pažljivo motriti na oba Erosa koliko je to moguće; jer sve one sadrže i jednoga i 188 drugoga. A kako i ustroj godišnjih doba zavisi od obojice pa kad ćudoredna ljubavna žudnja ovlada suprotnostima koje sam maločas spomenuo, toplim i hladnim i suhim i vlažnim, te kad stvori njihov skladan spoj, rezultat je obilan urod i 5 zdravlje ljudi, biljaka i životinja a nema ničega štetnog; kad pak u godišnjim dobima nadvlada neumjereni Eros, rezultat su mnoga uništavanja i štete. Odatle obično nastaju kuge i mnoge druge raznovrsne bolesti i među životinjama i biljkama; ta i b mrazovi, tuče i biljne bolesti84 javljaju se odpreobilja i uzajamne nesređenosti takvih ljubavnih stremljenja poznavanje kojih u pogledu kretanja zvijezda i dobi godine naziva se zvjezdo5 znanstvom. Κ tome i sve prinošenje žrtava i ono što se odnosi na umijeće gatanja - to jest na uzajamno općenje ljudi i bogova c - samo je vođenje brige ο Erosu i njegovu iscjeljivanju. Jer svako bezboštvo obično proizlazi odatle što se ne ugađa ćudorednom Erosu, što ga se ne štuje i ne stavlja u svemu na prvo

nisu«) odnosi se na ljubljenike. 83 Polihimnija ili Polimnija (kako je kod Platona) bila je muza himničke, uzvišene poezije, kako joj i ime kaže. Ima više pokušaja objašnjenja zašto je ona ovdje majka pučkog Erosa umjesto Afrodite. 84

U izvorniku zapravo »medljika, crveno brašno«, zarazna bolest na žitu.

62

Συμπόσιον

e

5

ΐ88

5

b

5

C

20

έρωτα, καϊ οντός έστιν 6 καλός, ό ουράνιος, ό τής Ουρανίας μονσης νΕρως· δ δ£ ΤΙολυμνίας ό πάνδημος, ον δει ευλαβούμενον προσφέρειν οΐς άν προσφέρτ], όπως άν τι\ν μέν ήδονήν αντοΰ καρπώσηται, άκολασίαν δε μηδεμίαν έμποιήστ}, ωσπερ έν τή ήμετέρα τέχντ] μέγα έργον ταΐς περί τήν όψοποιικήν τέχνην έπιθυμίαις καλώς χρήσθαι, ωστ άνευ νόσου τήν ήδονήν καρπώσασθαι. καϊ έν μουσική δή και έν Ιατρική καϊ έν τοις άλλοις πάσι καϊ τοΐς άνθρωπείοις καϊ τοις θείοις, καθ' οσον παρεικει, φυλακτέον έκάτερον τον νΕρωτα* ένεστον Ύ^Ρ· έπει και ή τών ωρών τον ένιαυτοΰ σνστασις μεστή έστιν άμφοτέρων τούτων, καϊ έπειδάν μέν προς άλληλα τον κοσμιον τύχτ] έρωτος α νννδή έγω έλεγον, τά τε θερμά και τά ψνχρά καϊ ξηρά καϊ νγρά, και άρμονίαν καϊ κράσιν λάβΐ) σώφρονα, ήκει φέροντα ενετηρίαν τε καϊ νγίειαν άνθρώποις και τοΐς άλλοις ζωοις τε καϊ φντοΐς, και ονδέν ήδίκησεν όταν δε ό μετά τής ύβρεως "Ερως έγκρατέστερος περι τάς τον ένιαυτοΰ ωρας γένηται, διέφθειρέν τε πολλά καϊ ήδίκησεν. οι τε γάρ λοιμοί φιλοΰσι γίγνεσθαι έκ τών τοιούτων και άλλα άνόμοια πολλά νοσήματα και τοΐς θηρίοις καϊ τοΐς φυτοΐς· και γάρ πάχναι και χάλαζαι και έρυσΐβαι έκ πλεονεξίας καϊ άκοσμίας περι άλληλα τών τοιούτων γίγνεται έρωτικών, ων έπιστήμη περί άστρων τε φοράς καϊ ένιαυτών ωρας άστρονομία καλείται. έτι τοίνυν καϊ αϊ θυσίαι πάσαι καϊ οΐς μαντική έπιστατεΐ—ταΰτα δ' έστιν ή περι θεούς τε και άνθρώπονς προς άλλήλονς κοινωνία—ον περι άλλο τι έστιν ή περί "Ερωτος φνλακήν τε και ϊασιν. πάσα γάρ ασέβεια φιλεΐ γίγνεσθαι έάν μή τις τω κοσμίω Έρωτι

63

Simpozij

]88 c

mjesto njega nego onoga drugoga, bilo da se radi ο roditeljima, živima ili umrlima, bilo ο bogovima; a to i jest svrha gata- 5 lačkom umijeću, naime da nadzire one koji ljube i da ih liječe, pa i jest gatalaštvo tvorac prijateljskih veza između bogova i ljudi zahvaljujući tome što zna koja su ljubavna stremljenja d ljudi usmjerena prema božanskoj pravdi i bogobojaznosti. Tako dakle uopće svaki Eros ima raznovrsnu i veliku, štoviše apsolutno svu moć, onaj pak koji se očituje dobrotom, 5 mudrošću i pravičnošću i kod nas i kod bogova85 taj ima najveću moć i omogućuje nam potpunu sreću te se možemo jedni s drugima družiti i prijateljevati i s onima od nas jačima, s bogovima. Možda sam i ja86 u ovoj pohvali Erosu izostavio mnogo toga, iako dakako nehotice. No ako sam nešto propu- e stio, na tebi je, Aristofane, da me nadopuniš; ili ako možda namjeravaš slaviti tog boga nekako drugačije, izvoli budući da si se već i svog štucanja oslobodio.«81 Potom je, reče Aristodem, Aristofan prihvativši rekao: 189 »Svakako, ali ne prije nego što sam protiv nje primijenio kihanje pa se čudim što pristojno vladanje tijela traži takvepraskove i škakljanja kao što je kihanje; ta prestalo je isti čas čim sam 5 protiv njega upotrijebio kihanje.« A Eriksimah reče: »Dragi moj Aristofane, pazi što radiš. Lakrdijaš dok se spremaš besjediti pa me prisiljavaš da strogo bdijem nad tvojim govorom da ne izrekneš nešto smiješno b premda bi mogao besjediti u miru.« Nasmijavši se, Aristofan je odgovorio: »Pravo kažeš, Erik85 Neki smatraju ove riječi (i kod bogova) neautentičnima jer se time dovodi u pitanje etička savršenost bogova. N o vjerojatno se radi naprosto ο stalnoj formuli ili klišeju koji se ne može strogo analizirati (Bury). 86

Kao i Pausanija.

87

Naime, osim što je i red na tebi.

64

Συμπόσιον χαρίζηται μηδέ τίμα τε αντον καϊ πρεσβεύτ] έν παντϊ έργω, άλλα τον έτερον, καϊ περϊ γονέας καϊ ζώντας και τετελεντηκότας και περϊ θεούς' α δή προστέτακται τή μαντική έπισκοπεΐν τους έρώντας και ίατρεύειν, καϊ έστιν αν ή μαντική φιλίας θέων καϊ ανθρώπων δημιουργός τω επίστασθαι τα κατά άνθρώπους ερωτικά, όσα τείνει προς θέμιν και ευσέβειαν. Οντω πολλήν καϊ μεγάλην, μάλλον δέ πάσαν δύναμιν έχει συλλήβδην μέν δ πάς"Ερως, δ δέ περί τάγαθά μετά σωφροσννης καϊ δικαιοσύνης άποτελούμενος και παρ9 ήμΐν καϊ παρά θεοΐς, ούτος τήν μεγίστην δύναμιν έχει καϊ πάσαν ήμΐν ενδαιμονίαν παρασκενάζει και άλλήλοις δνναμένονς δμιλεΐν και φίλονς είναι καϊ τοις κρείττοσιν ήμων θεοΐς. Ισως μέν ονν και εγω τόν"Ερωτα επαίνων πολλά παραλείπω, ον μέντοι εκών γε. ά λ λ ' εϊ τι έξέλιπον, σον έργον, ω Άριστόφανες, αναπλήρωσαν ή εϊ πως άλλως έν νω έχεις έγκωμιάζειν τόν θεον, εγκωμίαζε, έπειδή καϊ τής λνγγός πέπανσαι.

i88c 5

d

5

e

Έκδεξάμενον ονν έφη ειπείν τόν 'Αριστοφάνη οτι Και l8g 5 μ,άλ επαύσατο, ον μέντοι πριν γε τόν πταρμόν προσενεχθήναι αντί}, ώστε με θανμάζειν εί τό κόσμιον τον σώματος επιθνμεΐ τοιούτων ψόφων καϊ γαργαλισμων, οίον και ό πταρμός έστιν· πάνν γάρ ευθύς επαύσατο, έπειδή αυτω τόν πταρμόν 5 προσήνεγκα. Και τόν Έρνξίμαχον, Ώγαθέ, φάναι, Άριστόφανες, όρα τι ποιεΐς. γελωτοποιεΐς μέλλων λέγειν, καϊ φύλακά με τον λόγου άναγκάζεις γίγνεσθαι τον σεαυτοϋ, εάν τι γελοΐον b εϊπγς, εξόν σοι έν είρήντ] λέγειν. Και τόν 5Αριστοφάνη γελάσαντα είπεΐν Ε ν λέγεις, ω

65

a Simpozij simaše, i ja povlačim to što sam rekao. No nemoj bdjeti nada 5 mnom jer se ne bojim da ću u predstojećem govoru reći nešto smiješno - ta to bi mi bilo samo na korist i posve u duhu moje Muze, - nego da ću reći nešto glupo.« »Misliš dakle, Aristofane«, reče Eriksimah, »da ćeš se izvući nekažnjeno; bolje pazi i govori tako kao da ćeš za to morati c odgovarati. Možda ću te ipak osloboditi ako tako odlučim.« »Pa doista,88 Eriksimaše,« reče Aristofan, »uistinu mi je namjera govoriti nešto drugačije nego što ste govorili ti i Pausanija. Meni se naime čini da ljudi uopće nisu shvatili moć 5 ljubavi jer da jesu, podigli bi joj najveća svetišta i žrtvenike i prinosili bi joj najveće žrtve, dok se sada ne zbiva ništa od toga premda bi trebalo da se zbiva u najvećoj mjeri. Ta ona je među bogovima najveći prijatelj ljudima, pomaže im i liječi nevolje d izlječenje kojih ljudskom bi rodu donijelo najveću sreću. Ja ću vas dakle pokušati posvetiti u tajne njezine moći a vi ćete biti učitelji drugima. Ali najprije treba da razumijete ljudsku narav 5 i promjene kroz koje je prošla. Jer naša negdašnja priroda nije bila ista kao sada nego sasvim drugačija. Ponajprije, ljudi pripadahu trima spolovima, ne kao sada dvama, muškom i ženskom, nego je pored tih dvaju postojao i treći s osobinama e oba ta spola, kome se sačuvalo ime, dok je on sam iščezao; jedan je naime od tadašnjih spolova bio muškoženski,89 i izgledom i imenom sastavljen od muškoga i ženskoga; ali sada je od njega ostalo samo ime koje služi za pogrdu. Nadalje, 5 vanjština je svakog čovjeka bila sva zaobljena, leđa mu se ne

88

Kao što je Eriksimah i naslutio.

89

Hermafroditski, u izvorniku androgini.

66

i86 a

Συμπόσιον

Έρνξίμαχε, καί μοι έστω άρρητα τα είρημένα. άλλα μή μ€ 5 φύλαττε, ως έγω φοβούμαι ιτερϊ τών μελλόντων ρηθήσεσθαι, ον τι μή γελοία εϊπω—τοντο μέν γαρ αν κέρδος εϊη καϊ τής ήμετέρας μούσης έιτιχώριον—άλλα μή καταγέλαστα. Βαλών γε, φάναι, ω 9Αριστόφανες, οίε ι έκφεύξεσθαι· άλλα πρόσεχε τον νονν και όντως λέγε ως δώσων λόγον. C "σως μέντοι, άν δόξτ] μοι, άφήσω σε.

5

d

5

e

5

Kal μην, ω Έρνξίμαχε, είπεΐν τον 5Αριστοφάνη, αλλ?? γέ πτ\ έν νω έχω λέγειν ή ή σν τε καϊ ΤΙανσανιας ειπέτην* έμοί γάρ δοκονσιν άνθρωποι παντάπασι τήν τον έρωτος δνναμιν ονκ ήσθήσθαι, έπεί άισθανόμενοί γε μέγιστ άν αντον ιερά κατασκενάσαι και βωμούς, καϊ θνσιας άν ποιεΐν μεγιστας, ονχ ωσπερ ννν τούτων ονδέν γιγνεται περί αντόν, δέον πάντων μάλιστα γίγνεσθαι. έστι γάρ θεών φιλανθρωπότατος, έπίκονρός τε ων τών άνθρώπων και ιατρός τούτων ων ίαθέντων μεγίστη ενδαιμονία άν τω άνθρωπείω γένει εϊη. έγω ονν πειράσομαι νμΐν είσηγήσασθαι τήν δύναμιν αντον, νμεΐς δε τών άλλων διδάσκαλοι έσεσθε. δει δε πρώτον νμάς μαθεΐν τήν άνθρωπίνην φύσιν καϊ τά παθήματα αυτής. ή γάρ πάλαι ημών φύσις ονχ αντή ην ήπερ νυν, άλλ' άλλοία. πρώτον μέν γάρ τρία ην τά γένη τά τών άνθρώπων, ονχ ωσπερ νυν δύο> άρρεν και θήλν, άλλα καϊ τρίτον προσήν κοινον ον άμφοτέρων τούτων, ον νυν ονομα λοιπόν, αντο δέ ήφάνισται· άνδρόγννον γάρ έν τότε μέν ην καϊ είδος καϊ ονομα εξ άμφοτέρων κοινον τον τε άρρενος και θήλεος, ννν δέ ονκ έστιν άλλ 5 ή έν όνείδει ονομα κείμενον. έπειτα όλον ήν έκάστον τον άνθρώπον το

67

Simpozij

l8g e

razlikovahu od prsa,90 imao je četiri ruke i isto toliko nogu a lica dva potpuno jednaka na okruglu vratu te jednu zajedničku glavu za oba ta lica koja su gledala u suprotnim

190

smjerovima,

uha četiri, spolovila dva i drugo sve kako bi se po tome dalo naslutiti. Kretao se uspravno kao mi sada na koju bi god stranu 5 poželio91 a ako bi pohitao trkom, kao akrobati koji pružaju noge uvis i prekobacuju se u krug, brzo su jurili

unaokolo

odupirući se ο svojih osam udova. A tri su spola opisanih oblika postojala zato što je muški bio izvorno izdanak sunca, b ženski zemlje a onaj s obilježjima oba prethodna

potomak

mjeseca jer i mjesec ima obilježja i sunca i zemlje; krugoliki pak bili su i oni sami i njihovo kretanje zbog sličnosti sa svojim 5 praroditeljima. Bili su silni snagom i silom a ćudi preuzetne pa su nasrnuli na bogove: ono što Homer priča ο Efijaltu i Otu,92 to se odnosi na njih, naime da su se nastojali popeti na nebo da napadnu bogove. Stoga su Zeus i ostali bogovi vijećali što c da urade s njima, ali nisu mogli ništa smisliti: nisu ih naime mogli pobiti i zatrti kao što su gromovima zatrli Gigante - na taj bi način zatrli i svoje počasti i žrtve što im ih ljudi prinose, -a nisu ih opet mogli pustiti ni da rade što im se god svidi. 5 Na jedvite jade najzad Zeus, domislivši se, reče: Mislim da imam plan kako da ljude sačuvamo a opet da učinimo kraj njihovoj razularenosti tako što ćemo im umanjiti snagu. Sad d ću ih,' reče, 'rasjeći svakoga popola pa će biti slabiji, ali i nama korisniji zato što će ih biti više; a koračat će uspravno, na dvije 90 Doslovno: »leđa i bokovi bili su im uokrug«, pri čemu su bokovi postrani dio okruglih ljudi s dva lica a leđima se očigledno naziva sve o n o što nije obuhvaćeno s »bokovi«. Prijevod u tekstu je slobodniji. 91 Tj. u odnosu na jedno ili drugo lice. 92 Ilijada 5, 385 i dalje, Odiseja 11, 305 i dalje. Efijalt i Ot, sinovi Alojevi, htjeli su nagomilati planine jednu na drugu i tako se uspeti na n e b o i napasti bogove. Pobili su ih A p o l o n ili Artemida strelicama.

68

Συμπόσιον 6iδος στρογγύλον, νώτον καϊ πλευράς κύκλω έχον, χείρας δ6 τέτταρας εΐχε, καϊ σκέλη τα Ισα ταΐς χερσίν, καϊ πρόσωπα δύ* έπ' αυχένι κυκλοτερεΐ, ομοια πάντγ κεφαλήν δ5 επ* άμφοτέροις τοΐς προσώποις έναντίοις κειμένοις μίαν, καϊ ωτα τέτταρα, καϊ αιδοία δύο, καϊ τάλλα πάντα ως άπό τούτων άν τις εΐκάσειεν. έπορεύετο δέ καϊ ορθόν ωσπερ νυν, όποτέρωσε βουληθείη· καϊ οπότε ταχύ όρμήσειεν θεΐν, ωσπερ οι κυβιστωντες και είς ορθόν τά σκέλη περιφερόμενοι κυβιστωσι κύκλω, οκτώ τότε ούσι τοΐς μέλεσιν άπερειδόμενοι ταγυ έφέροντο κύκλω. ήν δέ δια ταύτα τρία τά γένη και τοιαύτα, ότι τό μέν άρρεν ήν του ήλιου τήν άρχήν έκγονον, τό δέ θήλυ τής γής, τό δέ άμφοτέρων μετέχον τής σελήνης, ότι και ή σελήνη άμφοτέρων μετέχει· περιφερή δ6 δή ήν καϊ αυτά καϊ ή πορεία αυτών δια τό τοΐς γονεΰσιν ομοια εΐναι. ήν ουν τήν Ισχύν δείνα καϊ τήν ρωμην, καϊ τά φρονήματα μεγάλα ειχον, επεχείρησαν δέ τοΐς θεοΐς, καϊ δ λέγει "Ομηρος περϊ Έ φ ι ά λ τ ο υ τε καϊ "Ωτου, περϊ εκείνων λέγεται, τό εις τόν ουρανόν άνάβασιν έπιχειρεΐν ποιεΐν, ως επιθησομένων τοΐς θεοΐς. ό ούν Ζευς καϊ oi άλλοι θεοϊ έβουλεύοντο οτι χρή αυτούς ποιήσαι, και ήπόρουν ούτε γάρ όπως άποκτείναιεν εΐχον καϊ ωσπερ τους γίγαντας κεραυνώσαντες τό γένος άφανίσαιεν—αί τιμαι γάρ αύτοΐς καϊ ιερά τά παρά τών άνθρώπων ήφανίζετο— ούτε όπως έωεν άσελγαίνειν. μόγις δή δ Ζευς έννοήσας λέγει ότι " Δοκώ μοι," έφη, " έχειν μηχανήν, ώς άν εΐέν τ ε άνθρωποι και παύσαιντο τής άκολασίας άσθενέστεροι γενόμενοι, νυν μέν γάρ αυτούς, έφη, διατεμώ δίχα έκαστον, και άμα μέν άσθενέστεροι έσονται, άμα δέ χρησιμώτεροι ήμΐν δια τό πλείους τόν άριθμόν γεγονέναι· και βαδιοΰνται

69

jgg

igo

5

b

5

C

5

d

Simpozij

190 d

noge. Ako se pak ni poslije toga ne smire nego nastave plaho5 vati, opet ću ih,' reče, 'rasjeći napola tako da će se kretati skakućući na jednoj nozi.' To rekavši, počne rasijecati ljude popola kao što se oskoruše rasijecaju radi sušenja ili jaja e vlasima; i kad bi kojega rasjekao, naređivao je Apolonu neka mu obrne lice i polovinu vrata prema rasjekotini da bi čovjek, gledajući je, bio ponizniji, a ostalo neka zalječuje. Apolon je dakle obrtao lice i odasvud navlačio kožu na ono što sada 5 nazivamo trbuhom kao što se stežu kesice na uzicu93 a jedan je otvor vezivao u sredini trbuha, što se danas naziva pupkom. Također je izravnavao mnoge druge nabore i oblikovao prsa uz pomoć nekog oruđa sličnog onome kojim postolari ravnaju nabore kože na kalupu, a nekoliko ih nam je ostavio na samom 191 trbuhu i oko pupka da budu podsjetnik na ono što nas je zadesilo. Budući dakle da je naš izvorni oblik bio rasječen popola, kako je svaka polovica čeznula za svojom drugom 5 polovicom i nastojala se združiti s njom pa su jedna drugu obujmljivale rukama i grlile se težeći da srastu, umirale su od gladi i općenite neaktivnosti zato što jedna bez druge nisu htjele b ništa raditi. I kad bi god umrla jedna od njih, ona druga, koja je ostala živa, tražila je sebi neku drugu i obujmljivala je bilo da se namjerila na polovicu nekadašnje ženske cjeline - ono 5 što sada nazivamo ženom, - bilo muške; i tako su ginule. Ali Zeus se sažali pa im nađe drugi izlaz: premjesti im spolovila

93

Učkur.

70

I86

Συμπόσιον

a 5

e

5

191

5

b

5

όρθοϊ έπ ϊ δυοΐν σκελοΐν. έάν δ* έτι δοκώσιν άσελγαίνειν καϊ μή 'θέλωσιν ήσυχίαν άγειν, πάλιν αν, έφη, τεμώ δίχα, ωστ έφ* ενός πορεύσονται σκέλους άσκωλιάζοντες." ταύτα ειπών έτεμνε τονς άνθρωπους δίχα, ωσπερ οι τά δα τέμνοντες καϊ μέλλοντες ταριχενειν, ή ωσπερ οι τά ωά ταΐς θριξίν οντινα δέ τέμοι, τον Άπόλλω έκέλενεν τό τε πρόσωπον μεταστρέφειν και το τον ανχένος ήμισυ προς τήν τομήν, ϊνα θεώμενος τήν αντοΰ τμήσιν κοσμιώτερος εϊη δ άνθρωπος, καϊ τάλλα Ιάσθαι έκέλευεν. δ τό τε πρόσωπον μετέστρεφε, και συνέλκων πανταχόθεν το δέρμα έπι τήν γαστέρα νυν καλουμένην, ωσπερ τά σύσπαστα βαλλάντια, έν στόμα ποιών άπέδει κατά μέσην τήν γαστέρα, ο δή τον όμφαλον καλοΰσι. καϊ τάς μέν άλλας ρυτίδας τάς πολλάς έζελέαινε καϊ τά στήθη διήρθρου, έχων τι τοιούτον όργανον οίον οέ σκυτοτόμοι περϊ τον καλάποδα λεαίνοντες τάς τών σκυτών ρυτίδας· ολίγας δέ κατέλιπε, τάς περϊ αυτήν τήν γαστέρα καϊ τον όμφαλον, μνημεϊον είναι του παλαιού πάθους. επειδή ονν ή φνσις δίχα έτμήθη, ποθούν έκαστον το ήμισυ το αυτοΰ συνήει, καϊ περιβάλλοντες τάς χείρας καϊ συμπλεκόμενοι άλλήλοις, έπιθυμοΰντες συμφΰναι, άπέθντ]σκον νπο λιμοϋ καϊ τής άλλης άργίας διά το μηδέν έθέλειν χωρϊς άλλήλων ποιεΐν. καϊ δπότε τι άποθάνοι τών ήμίσεων, το δέ λειφθείη, το λειφθέν άλλο έζήτει καϊ συνεπλέκετο, είτε γυναικός τής όλης έντνχοι ήμίσει—δ δή ννν γνναΐκα καλοΰμεν—εΐτε άνδρός* καϊ ούτως άπώλλυντο. έλεήσας δέ δ Ζευς άλλην μηχανήν π ορίζεται, καϊ μετατίθησιν αυτών τά αίδοΐα εις

71

a Simpozij sprijeda - jer do tada i ona su im bila izvana pa su oplođivali i rađali u zemlju kao cvrčci94 a ne jedno u drugo, - premjesti im ih dakle sprijeda kako su sada i time omogući rađanje jednoga u drugome, naime u ženskomeposredstvom muškoga, radi toga da pri zagrljaju muškarca i žene rađaju i produžuje se rod a pri zagrljaju dvojice muškaraca da barem dođe do spolnog zadovoljavanja i opuštanja pa da se prihvaćaju poslova i brinu za ostale životne potrebe. Iz tolike davnine usađena je dakle ljudima uzajamna ljubavna žudnja kao obnovitelj drevnog prirodnog oblika koji pokušava od dvoga načiniti jedno i izliječiti ljudsku narav. Stoga je svatko od nas polovica medaljona95 jer je raspolovljen kao riba iverak pa neprekidno traži svoju drugu polovicu. Prema tome, muškarci koji su nastali rasijecanjem onog dvospolnog stvorenja koje se tada nazivalo muškoženskim96 žude za ženama pa je od tog spola potekla i većina preljubnika; žene pak koje ljube muškarce i koje su preljubnice istoga su porijekla. One opet žene koje su nastale rasijecanjem dvostrukih žena ne mare za muškarce nego ih privlače žene pa od tog spola potječu lezbijke. Oni pak što nastadoše rasijecanjem dvostrukih muškaraca trče za muškarcima, pa tako dugo dok su još dječačke dobi, budući da su režnjevi dvostrukog muškarca, žude za zrelim muževima i uživaju u njihovu zagrljaju spavajući s njima; to su najkreposniji dječaci i mladići zato što su prirodno najmuževniji. Neki ih doduše nazivaju besramnima91 , ali su u zabludi; jer ovi to ne 94 Cvrčci su bili simbol autohtonosti na koju su Atenjani bili jako ponosni jer se tobože nikada nisu selili kao ostali Grci n e g o su odvijeka živjeli u Atici. Bio je običaj da se cvrčci od zlata i drugih metala nose kao ukras. 95

T o se latinski zvalo tessera hospitalis, gostinski zalog. Razlomilo se napola i gost i gostoprimac dobili bi po jednu polovicu. Pri slučajnu susretu prepoznavali su se »gostinski prijatelji« po tome što su obje polovice potpuno prianjale jedna uz drugu. Gostinska je veza bila u Grčkoj svetinja.

72

C

5

d

5

e

5

192

Συμπόσιον

20

το πρόσθεν—τέως γαρ καϊ ταΰτα έκτος εΐχον, καϊ έγέννων καϊ έτικτον ονκ είς άλλήλονς αλλ' είς γήν, ωσπερ οι τέτπγβς—μετέθηκέ τε ονν οντω αντων εις το πρόσθεν καϊ διά τούτων τήν γένεσιν έν άλλήλοις έποίησεν, δια τον άρρενος έν τω θήλει, τώνδε ένεκα, ΐνα έν ττ) σνμπλοκί) άμα μέν εί άνήρ γνναικι έντύχοι, γεννωεν και γίγνοιτο το γένος, άμα δ' εί καϊ άρρην άρρενι, πλησμονή γονν γίγνοιτο τής σννονσίας και διαπαύοιντο και επι τά έργα τρέποιντο και τον άλλον βίον έπιμελοΐντο. έστι δή ονν εκ τόσον 6 έρως έμφντος άλλήλων τοΐς άνθρώποις καϊ τής άρχαίας φύσεως σνναγωγενς καϊ επιχειρώ ν ποιήσαι έν εκ δνοΐν καϊ ίάσασθαι τήν φύσιν τήν άνθρωπίνην. έκαστος ονν ημών έστιν άνθρώπον σύμβολον, άτε τετμημένος ωσπερ αι ψήτται, έ£ ενός δύο* ζητεί δή άει τό αντον έκαστος σύμβολον. οσοι μέν ονν τών άνδρών τον κοινον τμήμά είσιν, δ δή τότε άνδρόγννον έκαλεΐτο, φιλογύναικές τέ είσι καϊ οι πολλοί τών μοιχών έκ τούτον τον γένονς γεγόνασιν, καϊ οσαι αν γνναΐκες φίλανδροί τε καϊ μοιχϊύτριαι έκ τούτον τον γένονς γίγνονται. οσαι δε τών γνναικών γνναικός τμήμά είσιν, ον πάνν ανται τοΐς άνδράσι τόν νονν προσέχονσιν, άλλα μάλλον προς τάς γνναΐκας τετραμμέναι είσί, καϊ αι έταιρίστριαι έκ τούτον τον γένονς γίγνονται. οσοι δέ άρρενος τμήμά είσι, τά άρρενα διώκονσι, καϊ τέως μέν άν παίδες ωσιν, άτε τεμάχια οντα τον άρρενος, φιλονσι τονς άνδρας καϊ χαίρονσι σνγκατακείμενοι καϊ σνμπεπλεγμένοι τοΐς άνδράσι, και είσιν οντοι βέλτιστοι τών παίδων καϊ μειρακίων, άτε άνδρειότατοι δντες φύσει, φασι δε δή τίνες αντονς άναισχύντονς είναι, ψενδόμενοι· ον γάρ νπ* 96

Hermafroditom, androginom.

97

Pausanija u 182 Α.

73

C

5

d

5

e

5

IQ2

a

Simpozij

rade iz besramnosti nego iz smionosti, muževnosti i muškoli5 kosti prianjajući uz ono što im je slično. Jak je dokaz tome što se jedino takvi kao odrasli muškarci posvećuju političkoj djelatnosti A kad dozriju do muževne dobi, ljube dječake a ne b haju po naravi za brak i rađanje djece nego ih na to sili običaj,98 dok se oni sami zadovoljavaju time da život provode jedni s drugima kao neženje. Sve u svemu, dakle, takav čovjek postaje ljubitelj dječaka odnosno odan svome ljubavniku99 uvijek mi5 lujući ono što mu je srodno. Pa onda kad se ljubitelj dječaka odnosno svaki drugi100 namjeri na svoju drugu polovicu, tada ih na čudesan način obuzima osjećaj predanosti, bliskosti i c ljubavi te se tako reći ni za trenutak ne žele odvajati jedan od drugoga. I to su upravo oni koji jedan s drugim provode cio život a da zapravo nisu u stanju reći što žele steći jedan od 5 drugoga. Ta nitko ne bi pomislio da je spolni užitak razlogom da su tako sretni što su zajedno uz cijenu tako usrdna d nastojanja, nego je jasno da duša svakoga od njih želi nešto drugo a to ne umije iskazati nego naslućuje i natuca ο tome. Pa ako bi im, dok skupa leže, pristupio Hefest sa svojim oruđem u rukama i upitao ih: 9Što je to, ljudi, što želite steći 5 jedan od drugoga?', pa ako bi ih zbunjene opet upitao: 'Nije li to za čime čeznete da što je moguće više budete skupa tako da se ne odvajate ni danju ni noću? Jer ako za tim čeznete, voljan e sam da vas stopim.i zavarim u jedno tako da vas dvoje postanete jedno i da, dok budete živjeli, živite oboje zajedno kao jedna cjelina, a kad umrete, da ondje u Hadu budete jedno umjesto dvoje zajedno umrlih; deder razmislite da li za time

98 Zapravo »zakon« (η ο m ο s ) , ali kako u Ateni nije bilo baš zakona koji bi silio na sklapanje braka, bolje je prevesti s »običaj« nego izbaciti taj dio rečenice kako čine neki.

74

I86

5

b

5

C

5

d

5

e

a

Συμπόσιον

άναισχυιπίας τοΰτο δρώσιν αλλ 5 υπό Θάρρους καϊ άνδρείας καϊ άρρενωπίας, το ομοιον αντοΐς άσπαζόμενοι. μέγα δέ τεκμήριον καϊ γάρ τελεωθέντες μόνοι άποβαίνουσιν είς τα πολιτικά άνδρες οι τοιούτοι. έπειδάν δξ άνδρωθώσι, παιδεραστοΰσι καϊ προς γάμους καϊ παιδοποιίας ον προσέχουσι τον νουν φύσει, αλλ 5 υπο του νόμον άναγκάζονται· 5 αλλ έζαρκεΐ αύτοϊς μετ άλλήλων καταζήν άγάμοις. πάντως μέν ούν ό τοιούτος παιδεραστής τε καϊ φιλεραστής γίγνεται, άει το συγγενές άσπαζόμενος. όταν μεν ούν καϊ αντω έκείνω έντύχ-ρ τω αντον ήμισει καϊ 6 παιδεραστής καϊ άλλος πάς, τότε καϊ θανμαστά έκπλήττονται φιλία τε και οίκειότητι καϊ έρωτι, ονκ έθέλοντες ως έπος ειπείν χωρίζεσθαι άλλήλων ονδε σμικρόν χρόνον. καϊ οϊ διατελούντες μετ άλλήλων διά βίου οντοί εϊσιν, οΧ ονδ5 άν έχοιεν ειπείν ότι βούλονται σφίσι παρ5 άλλήλων γίγνεσθαι. ονδενϊ γάρ άν δόξειεν τοντ είναι ή τών αφροδισίων συνουσία, ώς άρα τούτου ένεκα έτερος έτέρω χαίρει συνων ούτως επι μεγάλης σπουδής· αλλ 5 άλλο τι βουλομένη έκατέρου ή ψυχή δήλη εστίν, ο ον δύναται ειπείν, άλλα μαντενεται ο βούλεται, και αΐνίττεται. καϊ ει αυτοΐς έν τω αντω κατακειf μένοις έπιστάς δ Ήφαιστος, έχων τά όργανα, εροιτο· " Τ ι έσθ5 δ βούλεσθε, ω άνθρωποι, νμΐν παρ' άλλήλων γενέσθαι;" καϊ εΐ άπορονντας αντονς πάλιν έροιτο· "^Αρά 'γε τονδε έπιθνμεΐτε, έν τω αντω γενέσθαι οτι μάλιστα άλληλοις, ωστε και νύκτα καϊ ήμέραν μή άπολείπεσθαι άλλήλων; ει γάρ τούτον έπιθνμεΐτε, θέλω ν μας σνντήξαι καϊ συμφυσήσαι εις το αυτό, ωστε δύ' όντας ένα γεγονέναι καϊ έως τ άν ζήτε, ώς ένα όντα, κοινή άμφοτέρους ζήν, καϊ έπειδάν άποθάνητε, έκεΐ αύ έν f/Αιδου άντϊ δυοΐν ένα είναι κοινή τεθνεώτε· αλλ 5 δράτε εΐ τούτου έράτε και

" P r v o se odnosi na ljubavnika, drugo na ljubljenika. 100 Naime onaj koji je nastao od hermafrodita-androgina odnosno od dvostruke žene.

75

Simpozij žudite i hoćete li biti zadovoljni ako to postignete.' Kad bi to čuo, znamo da niti jedan ne bi porekao niti bi rekao da želi nešto drugo nego bi naprosto mislio da je u tim riječima sadržano baš ono za čim je odavna čeznuo, naime da se sjedini i stopi s ljubljenim pa da njih dvojica postanu jedno. Razlog je tome taj što je naš prvotni oblik bio takav i što smo bili cjelovitu Ljubav je dakle naziv za čežnju prema cjelovitosti i stremljenje ka njoj. I prije toga, kao što kažem, bili smo jedno a sad nas je zbog naše krivnje bog rastavio kao što su Lakedemonjani raselili Arkađane;101 stoga se bojati da nas ne bi bogovi, ako ne budemo prema njima pristojni, opet rascijepili pa ćemo ići naokolo kao oni koji su skicirani u profilu, prepiljeni uzduž nosa poput milogostinskih znakova.102 Poradi toga treba da svatko opominje svakoga neka pobožno štuje bogove da izbjegnemo tome a postignemo ono prvo,103 k čemu nas vodi i usmjerava Eros. I neka nitko ne radi protiv njega - tako naime postupa samo onaj koji je mrzak bogovima, - jer ako se s tim bogom sprijateljimo i pomirimo, naći ćemo i susresti ljubljenoga koji je naša prava polovica, a to sada uspijeva tek malobrojnima. I da mi ne spočitne Eriksimah, podrugujući se mojem govoru, da ciljam na Pausaniju i Agatona - ta možda oni pripadaju tima malobrojnima i možda su obojica prave muškarčine104, - ja dakle govorim ο svim muškarcima i ženama da bi nam rod tako postao sretan ako bismo potpuno udovoljili ljubavnoj žudnji i svatko našao pripadajućeg mu Ijubljenika pa se tako vratio u svoj negdašnji oblik. A ako je to najbolje, nužno je da je i od onoga što nam sadašnjost pruža najbolje ono što je tome najbliže: a to je naći Ijubljenika koji nam prirodno 101

Radi se ο događaju iz 385. pr. Kr. kad su Spartanci raselili stanovništvo arkadskoga grada Mantineje. 102

Prepolovljene kocke, symbolon: vidi bilj. 95.

103

Cjelovitost, potpunost.

104

Naime, nastali rasijecanjem pramuškarca, a implicira se i »rođeni pede-

rasti«.

76

192 e 5

10 193

5

b

5

c

5

Συμπόσιον έξαρκεΐ υμΐν αν τούτου τύχητε" ταΰτ άκουσας ϊσμεν otl ούδ' άν εις έξαρνηθείη ούδ' άλλο τι άν φανείη βουλόμενος, άλλ' άτεχνώς οϊοιτ άν άκηκοέναι τούτο ο πάλαι άρα έπεθύμει, συνελθών καϊ συντακεϊς τω έρωμένω έκ δυοΐν εις γενέσθαι. τούτο γάρ έστι το αίτιον, οτι ή άρχαία φύ&ις ημών ήν αϋτη και ήμεν δλου του ολου ουν ττ) επιθυμία καϊ διώξει έρω$ όνομα. καϊ προ του, ωσπερ λέγω, εν ήμεν, νυνι δέ διά τήν άδικίαν διωκίσθημεν υπό του θεοΰ, καθάπερ Άρκάδες υπο Αακεδαιμονίων φόβος ουν έστιν, εάν μή κόσμιοι ωμεν προς τους θεούς, όπως μή καϊ αύθις διασχισθησόμεθα, καϊ περίιμεν έχοντες ωσπερ οι έν ταΐς στΐ]λαις καταγραφή ν έκτετυπωμένοι, διαπεπρισμένοι κατά τάς ρΐνας, γεγονότες ωσπερ λίσπαι. άλλα τούτων ένεκα πάντ άνδρα χρή άπαντα παρακελεύεσθαι εύσεβεΐν περϊ θεούς, ΐνα τά μέν έκφύγωμεν, τών δέ τύχωμεν, ώς δ νΕρως ήμΐν ήγεμών καϊ στρατηγός. ω μηδεϊς έναντία πραττέτω— πράττει δ' έναντία όστις θεοΐς άπεχθάνεται—φίλοι γάρ γενόμενοι και διαλλαγέντες τω θεώ έξευρήσομέν τε καϊ έντευξόμεθα τοΐς παιδικοΐς τοΐς ήμετέροις αυτών, δ τών νυν ολίγοι ποιοΰσι. καϊ μή μοι ύπολάβτ) Έρυξίμαχος, κωμωδών τόν λόγον, ώς ΤΙαυσανίαν καϊ JΑγάθωνα λέγω—ϊσως μέν γάρ καϊ ούτοι τούτων τυγχάνουσιν οντες και είσιν άμφότεροι τήν φύσιν άρρενες—λέγω δέ ουν έγωγε καθ5 άπάντων καϊ ανδρών καϊ γυναικών, οτι ούτως άν ήμών τό γένος εύδαιμον γένοιτο, εί έκτελέσαιμεν τόν έρωτα και τών παιδικών τών αύτοϋ έκαστος τύχοι είς τήν άρχαίαν άπελθών φύσιν. εί δξ τούτο άριστον, άναγκαΐον καϊ τών νυν παρόντων τό τούτου έγγυτάτω άριστον είναι* τοΰτο δ' εστί παιδικών τυχεΐν

11

192 e 5

ίο 193

5

b

5

C

5

a

Simpozij

pristaje. Ako bismo dakle slavili boga koji je tome začetnik, s d pravom bismo slavili Erosa koji nam je i u sadašnjosti od najveće koristi vodeći nas onome što nam je srodno, a i za budućnost budi nam najljepše nade da će nam, ako se budemo pokazivali bogobojaznima, vratiti negdašnji oblik te izliječiti 5 nas i učiniti blaženima i sretnima.« »To ti je, Eriksimaše,« reče Aristofan, »moj govor ο Erosu, različit od tvoga. Pa kao što sam te zamolio, ne izvrgavaj ga ruglu, da čujemo i ostale što će svaki reći, zapravo što će reći - svaki od dvojice preostalih, Agaton i Sokrat.« »Pa dobro, poslušat ću te,« rekao je Eriksimah. »Ta uistinu tvoj mi se govor veoma svidio, i da nisam svjestan da su i Sokrat 5 i Agaton veoma vješti u ljubavnim pitanjima, veoma bih se uplašio da im ne uzmanjka riječi zato što si tako mnogo raznovrsnoga izrekao; no ovako sam posve miran.« 4 Sokrat opet reče: »Odlično si se iskazao u nadmetanju, Eriksimaše; ali da si sada na mome mjestu, a pogotovo ondje gdje ću po svoj prilici biti poslije Agatonova govora, još kako bi se uplašio i ne bi znao ni kud ni kamo kao ni ja sada.« 5

»Želiš me ureći, Sokrate,« rekao je Agaton, »da se smetem pri pomisli na publiku koja je prepuna očekivanja da ću dobro besjediti.«

»Uistinu bio bih zaboravljiv, Agatone,« rekao je Sokrat, t> »kad bih pomislio da ćeš se smesti zbog nas malobrojnih pošto sam vidio tvoju hrabrost i samopouzdanje dok si se s glumcima uspinjao na pozornicu i kad si bacio pogled na toliku publiku > neposredno prije prikazivanja tvojih djela a da se nisi nimalo prepao.«

78

I86

a

Συμπόσιον

κατά νουν αντω πεφυκότων οδ δή τον αίτιον θεον νμνονντες ν d δικαίως αν νμνοΐμεν Ερωτά, ος έν τε τω ίταρόντι ημάς πλείστα όνίνησιν εις το οικεΐον άγων, καϊ είς το έπειτα ελπίδας μεγίστας παρέχεται, ημών παρεχομένων προς θεούς εύσέβειαν, καταστήσας ημάς εις τήν άρχαίαν φύσιν καϊ 5 ίασάμενος μακαρίους και ευδαίμονας ποιήσαι. Ούτος, έφη, ω Έρυξίμαχε, 6 έμός λόγος έστϊ περι *Ερωτος, άλλοΐος ή 6 σός. ωσπερ ονν έδεήθην σου, μή κωμωδήσΎ]ς αυτόν, ϊνα καϊ τών λοιπών άκονσωμεν τί έκαστος e έρεΐ, μάλλον δέ τί έκάτερος· Άγάθων γάρ και Σωκράτης λοιποί. Ά λ λ α πείσομαί σοι, εφη φάναι τον Έρυξίμαχον και γάρ μοι ό λόγος ήδέως έρρήθη. και ει μή συνήδη Σω5 κράτει τε και Άγάθωνι δεινοΐς ονσι περϊ τά ερωτικά, πάνν άν έφοβονμην μή άπορήσωσι λόγων διά τό πολλά και παντοδαπά είρήσθαι· νυν δέ όμως θαρρώ. 194

Τοζ; ούν Σωκράτη ειπείν Καλώ? γάρ αντός ήγώνισαι, ω Έρυζίμαχε· ει δέ γένοιο ον νυν έγω είμι, μάλλον δέ ϊσως ον έσομαι έπειδάν και Άγάθων είπΎ\ εν, καϊ μάλ' άν φοβοΐο και έν παντι εΐης ωσπερ έγω νυν. 5 Φαρμάττειν βούλει με, ω Σώκρατες, ειπείν τον 5 Αγάθωνα, ϊνα θορυβηθώ διά τό οΐεσθαι τό θέατρον προσδοκίαν μεγάλην έχειν ώς εν έρονντος έμον. Έπιλήσμων μεντάν εΐην, & 5Αγάθων, είπεΐν τον Σωb κράτη, ει ίδων τήν σήν άνδρείαν καϊ μεγαλοφροσύνην άναβαίνοντος έπι τον όκρίβαντα μετά τών νποκριτών, καϊ βλέψαντος εναντία τοσούτω θεάτρω, μέλλοντος έπιδείζεσθαι 5 σαντον λόγονς, καϊ ονδ όπωστιονν έκπλαγέντος, νυν 5 οίηθείην σε θορυβήσεσθαι ένεκα ήμών ολίγων άνθρώπων.

79

Simpozij »Kako, Sokrate?«, rekao je Agaton. »Valjda ne misliš da me publika toliko ponijela da bih smetnuo s uma da je za pametna čovjeka mali broj razboritih slušalaca uzrok većem strahu od mnoštva nerazboritih?« »Doista ne bih mudro postupao ako bih ja ο tebi105 imao tako primitivno mišljenje; nego dobro znam da bi ti, ako bi se namjerio na ljude po tvom mišljenju mudre, daleko više mario za njih nego za svjetinu. No možda mi nismo takvi - ta i mi smo bili nazočni u kazalištu kao dio mnoštva; a ako bi se namjerio na neke druge mudre ljude, možda bi se ubrzo pred njima osjećao postiđenim ako bi smatrao da je sramotno ono što radiš, zar ne?« »Istinu govoriš,« reče Agaton. »A pred svjetinom ne bi osjećao stid ako bi smatrao da radiš nešto sramotno ?« Aristodem reče da se i Fedro umiješao u razgovor riječima: »Dragi Agatone, ako budeš odgovarao Sokratu, njemu će biti sasvim svejedno kamo bilo što od ovoga vodi, samo ako on bude imao sugovornika, pogotovo ako taj bude lijep. Ja rado slušam Sokratove razgovore, ali moram se pobrinuti za pohvalu Erosu i pribaviti po besjedu od svakog od vas; stoga obojica podajte bogu ono što ga ide pa tek onda razgovarajte.« »Doista pravo kažeš, Fedre,« rekao je Agaton, »i ništa me ne sprečava da besjedim; a bit će i drugi put mnogo prilika da razgovaram sa Sokratom.

I94b

c

5

1ο d

5

e

Ali ja želim najprije reći kako treba govor da izreknem a potom ću ga izreći. Ta čini mi se da su svi prethodni govornici 5 manje hvalili boga a više slavili dobra što ih taj bog udjeljuje ljudima. Kakav je pak taj koji nas je njima obdario, nitko nije kazao. A jedan je ispravan način da se bilo što pohvali: izložiti 195 kakav je onaj ο kome je riječ te čemu je on začetnik. Priliči

105

U z namještenu skromnost: »ja tako beznačajan ο tebi tako slavnu«.

80

Συμπόσιον Τ Ϊ δε, ω Σώκρατες; τόν Αγάθωνα φάναι, ον δήττον με οντω θεάτρου μεστόν ήγτ\ ωστε και άγνοειν οτι νουν έχοντι ολίγοι έμφρονες πολλών άφρόνων φοβερώτεροι; Ον μεντάν καλώς ποιοίην, φάναι, ω 'Αγάθων, περϊ σον τι εγώ άγροικον b o ^ ć h v άλλ 9 εν οιδα οτι εϊ τισιν έντύχοις ους ήγοΐο σοφούς, μάλλον άν αυτών φροντίζοις ή τών πολλών. άλλα μή ουχ ούτοι ήμεΐς ωμεν—-ήμεΐς μέν γάρ καϊ εκεί παρήμεν καϊ ήμεν τών πολλών—εί bέ άλλοις έντύχοις σοφοΐς, τάχ άν αίσχύνοιο αυτούς, ει τι ίσως οϊοιο αίσχρόν ον ποιεΐν ή πώς λέγεις; 9 Αληθή λέγεις, φάναι. Τοι/9 δε πολλούς ουκ άν αίσχύνοιο ει τι οϊοιο αίσχρόν ποιειν; Κ αϊ τον Φαιδροί; έφη υπολαβόντα ειπείν φίλε Άγάθων, εάν άποκρίντ\ Σωκράτει, ούόέν έτι bιoίσει αύτω δπΎ}ονν τών έvθάbε ότιοΰν γίγνεσθαι, έάν μόνον έχτ\ ότω bιaλέγητaι, άλλως τε καϊ καλώ. εγώ bέ ήbέως μέν άκούω Σωκράτους bιaλεγoμέvoυ, άναγκαΐον bέ μοι έπιμεληθήναι του εγκωμίου τω "Έρωτι καϊ άπobέζaσθaι παρ9 ενός εκάστου υμών τόν λόγον άπoboύς ούν έκάτερος τω θεώ ούτως ήδη bιaλεγέσθω.

ig4 b

c

5

d

5

Ά λ λ α καλώς λέγεις, ώ Φαιδρέ, φάναι τόν 9Αγάθωνα, e και oύbέv με κωλύει λέγειν· Σωκράτει γάρ καϊ αύθις έσται πολλάκις bιaλέγεσθaι. ' Ε γ ώ δέ bή βούλομαι πρώτον μέν ειπείν ώς χρή με ειπείν, έπειτα ειπείν, boκoΰσι γάρ μοι πάντες οι πρόσθεν είρηκότες 5 ου τόν θεον έγκωμιάζειν άλλα τοί/? άνθρώπους εύbaιμovίζειv τών άγαθών ων ό θεός αύτοΐς αίτιος' όποιος δε' τις αυτός ων ταύτα έbωpήσaτo, oύbεϊς εϊρηκεν. εις δέ τρόπος ορθός παντός 195 επαίνου περϊ παντός, λόγω διελθεΐν οΐος οΐων αίτιος ών

81

195 a

5

b

5

c

5 d

Simpozij stoga da i mi najprije pohvalimo Erosova svojstva a potom darove. Ja dakle tvrdim da od svih blaženih bogova Eros, ako je dopušteno i nije zazorno reći, posjeduje blaženost u najvećoj mjeri zato što je najljepši i najbolji. A evo zašto je najljepši. Kao prvo, Fedre, najmlađi je od bogova. Za tu tvrdnju sam pruža jak dokaz jer glavom bez obzira bježi od starosti koja je očevidno hitra; ta primiče nam se zacijelo brže nego što bi trebalo. Nju Eros po svojoj naravi mrzi i ne dolazi joj blizu. A kao što se stalno druži s mladima, tako je i sam mlad; jer dobro kaže drevna izreka da se slično uvijek drži sličnoga. Ja pak, premda se slažem s mnogim što je Fedro kazao, ne slažem se da je Eros stariji od Krona i Japeta, već tvrdim da je najmlađi od bogova i vječito mlad a da su se oni davni događaji među bogovima što ih pripovijedaju Hesiod i Parmenid dogodili djelovanjem Nužnosti a ne Erosa, ako oni govore istinu; ne bi se naime događala uzajamna škopljenja, okivanja i mnoga druga nasilja da je u njima bio Eros, nego prijateljstvo i mir kao sada otkako Eros vlada bogovima. Mlad je, kako kažem, i uz to nježan; a treba mu pjesnik kakav je bio Homer da prikaže njegovu nježnost. Ta Homer za Atu106 kaže da je boginja i k tome nježna - ili barem da su joj stopala nježna - ovim riječima:107 Doista u nje su stopala nježna; ne hodi ona dolazeć po tlu, nego po glavama muževa kroči.

5

Čini mi se da se poslužio lijepim dokazom njezine nježnosti kazujući da ne stupa po tvrdu nego po meku. Istim ćemo se

106 Božica duševnog sljepila koja ljude uvaljuje u nesreću time što im pomućuje zdravo rasuđivanje. 107

Ilijada

19,92-93.

82

I86

a

5

b

5

C

5

d

5

Συμπόσιον τυγχάνει περϊ ον άν δ λόγος ή. ούτω δή τον νΕρωτα καϊ ημάς δίκαιον έπαινέσαι πρώτον αντον οΐός έστιν, έπειτα τάς δόσεις. φημι ονν έγω πάντων θεών ενδαιμόνων όντων 3 Έρωτα, ει θέμις και άνεμέσητον είπεΐν, ευδαιμονέστατον είναι αυτών, κάλλιστον όντα καϊ άριστον, έστι δέ κάλλιστος ων τοιόσδε. πρώτον μέν νεώτατος θεών, ω Φαιδρέ, μέγα δέ τεκμήριον τω λόγω αντός παρέχεται, φεύγων φνγή τό γήρας, ταχν ον δήλον ότι· θάττον γοΰν του δέοντος ήμϊν προσέρχεται. δ δή πέφυκεν νΕρως μισεΐν και ουδ5 εντός πολλού πλησιάζειν. μετά δέ νέων άει σύνεστί τε καϊ έστιν δ γάρ παλαιός λόγος εν έχει, ώς ομοιον δμοίω άει πελάζει. έγω δέ Φαίδρω πολλά άλλα δμολογών τοντο ονχ δμολογώ, ώς "Ερως Κρόνον καϊ Ίαπετον άρχαιότβρός έστιν, άλλα φημι νεώτατον αντον είναι θεών καϊ άεΐ νέον, τά δέ παλαιά πράγματα περί θεούς, α Ή σ ι ο δ ο ? καϊ Παρμενίδης λέγονσιν, ν Άνάγκτ\ καϊ ονκ Ερωτι γεγονέναι, εΐ εκείνοι άληθή έλεγον ον γάρ άν έκτομαι ονδε δεσμοί άλλήλων έγίγνοντο και άλλα πολλά καϊ βίαια, εϊ νΕρως έν αντοΐς ήν, άλλα φιλία και ειρήνη, ωσπερ νυν, έ£ ού νΕρως τών θεών βασιλεύει, νέος 5 μέν ονν έστι, προς δε τω νέω απαλός· ποιητοΰ δ έστιν ενδεής οίος ήν "Ομηρος προς τό έπιδεΐξαι θεοΰ άπαλότητα. "Ομηρος γάρ "Ατην θεόν τέ φησιν είναι καϊ άπαλήν—τους γοϋν πόδας αυτής άπαλούς είναι—λέγων τής μένθ άπαλοί πόδες· ου γαρ επ ούδεος πίλναται, άλλ 5 άρα ή γε κατ άνδρών κράατα βαίνει. καλώ ονν δοκεΐ μοι τεκμηρίω τήν άπαλότητα ότι ουκ έπϊ σκληρού βαίνει, άλλ 5 έπϊ μαλθακού.

83

άποφαίνειν, τω αύτώ

Simpozij dokazom poslužiti i mi da pokažemo da je Eros nježan. Ta ne korača po zemlji niti po lubanjama, koje i nisu posve mekane, nego i kreće se i obitava u onome što je najmekše od svega postojećega. U značajevima i dušama bogova i ljudi izgradio je sebi nastambu i to ne u svima po redu, nego kad se namjeri na značaj koji je krut, udaljuje se, a kad se namjeri na mek, nastanjuje se u njemu. A kako uvijek rukama i nogama prianja uz najmekše od najmekših, nužno je i sam najnježniji. Najmlađi je dakle i najnježniji a k tome gipka oblika. Da je naime krut, ne bi bio kadar svuda se priljubljivati niti neopazice ulaziti u svaku dušu i izlaziti iz nje. A jak je dokaz prilagodljivosti i gipkosti njegova lika gracioznost koju Eros po općem priznanju osobito posjeduje; jer nezgrapnost i Eros neprestano ratuju među sobom. Ljepota njegove kože jasno ukazuje da taj bog život provodi među cvijećem; a u ocvalu i uvelu tijelu, duši i svemu drugome Eros se ne nastanjuje, nego gdje se nađe mjesto rascvjetano i mirisno, ondje se nastanjuje za stalno.

195 e e

5

196 5

b

Ο ljepoti tog boga dovoljno je i to, premda ni izdaleka nije sve; no sada treba nešto reći ο njegovoj vrlini, pri čemu je 5 najvažnije što niti Eros čini krivo kojem bogu ili čovjeku, niti to njemu čini koji bog ili čovjek. Jer ako što trpi, ne trpi to zbog sile - sila se naime ne hvata Erosa, - ta Erosu se uvijek služi c drage volje u svemu, a što se radi uz obostran pristanak, to »zakoni, kraljevi grada«ios kažu da je pravo. Uz pravednost u najvećoj ima mjeri udjela u umjerenosti. Priznato je da je umjerenost obuzdavanje strasti i nagona a da nema strasti jače 5

108

Kako se čini, citat iz djela retora Gorgijine škole Alkidamanta. Aristotel je za nj napisao da mu nedostaje ukusa u upotrebi epiteta. Sačuvana su pod Alkidamantovim imenom dva djela od kojih se za jedno čini da je zaista autentično i moglo bi se reći da opravdava Aristotelov sud.

84

Συμπόσιον δή καϊ ήμεΐς χρησόμεθα τεκμηρίω περί "Ερωτά οτι απαλός, ον γαρ έπϊ γής βαίνει ονδ' επί κρανίων, α έστιν ον πάνν μαλακά, αλλ' έν τοΐς μαλακωτάτοις τών όντων και βαίνει καϊ οίκεΐ. έν γάρ ήθεσι και ψνχαΐς θεών καϊ άνθρώπων τήν οΐκησιν ΐδρνται, και ονκ αν εζής έν πάσαις ταΐς ψνχαΐς, α λ λ ' ήτινι άν σκληρόν ήθος έχούσrj έντύχτ\, άπέρχεται, ?/ δ' άν μαλακόν, οϊκίζεται. απτόμενον ονν άεϊ καϊ ποσιν καϊ πάνττ] έν μαλακωτάτοις τών μαλακωτάτων, άπαλώτατον άνάγκη είναι. νεώτατος μέν bή έστι καϊ άπαλώτατος, προς bέ τούτοις νγρός τό είδος. ον γάρ άν οΐός τ ήν πάνττ] περιπτύσσεσθαι ονοέ δια πάσης ψνχής καϊ είσιών το πρώτον λανθάνειν καϊ έζιών, ει σκληρός ήν. σνμμέτρον bέ καϊ νγράς ιδέας μέγα τεκμήριον ή ενσχημοσύνη, δ bή biaφερόντως έκ πάντων δμολογονμένως'Ερως έχει· άσχημοσύνρ γάρ και "Ερωτι προς άλλήλονς άεϊ πόλεμος. χρόας bέ κάλλος ή κατ' άνθη δίαιτα τον θεον σημαίνει' άνανθεΐ γάρ καϊ άπηνθηκότι καϊ σώματι καϊ ψνχή και άλλω δτωονν ονκ ένίζει *Ερως, ον δ5 άν ενανθής τε καϊ ενώδης τόπος ή, έντανθα bέ καϊ ΐζει καϊ μένει. Περι μέν ονν κάλλονς τον θεον καϊ ταντα ικανά καϊ έτι πολλά λείπεται, περϊ δε άρετής νΕρωτος μετά ταντα λεκτέον, τό μέν μέγιστον ότι "Ερως ούτ αδικεί ούτ αδικείται ούτε νπο θεον ούτε θεον, ούτε νπ5 άνθρώπον ούτε άνθρωπον. ούτε γάρ αντός βία πάσχει, ει τι πάσχει—βία γάρ "Ερωτος ονχ άπτεται· ούτε ποιών ποιεΐ—πάς γάρ εκών "Ερωτι πάν νπηρετεΐ, α δ' άν εκών έκόντι δμολογήστ], φασϊν " οι πόλεως βασιλής νόμοι" δίκαια είναι, προς δέ ττ) δικαιοσύνη σωφροσύνης πλείστης μετέχει, είναι γάρ δμολογεΐται σωφροσύνη τό κρατεΐν ηδονών καϊ έπιθνμιών, "Ερωτος δέ μηbεμίαν

85

195 e e

5

196

5

b

5

C

5

xg6c

Simpozij

od Erosa; ako su pak slabije, Eros ih nadvladava, α nadvladavajući ih, on se pokazuje naročito umjerenim. ^4// i u hrabrosti d s Erosom »niAres se ne nadmeće«.109 Ta ne vlada Ares Erosom nego Aresom Eros, tj. ljubav prema Afroditi, kako ide priča; jači je onaj koji vlada od onoga kojim on vlada; onaj pak koji nadvladava najhrabrijega od ostalih trebao bi biti najhrabriji 5 od sviju. Govorio sam dakle ο pravednosti, umjerenosti i hrabrosti toga boga a preostaje još da kažem nešto ο mudrosti; stoga treba se potruditi da se ne obrukam, koliko je to moguće. I kao prvo, da i ja iskažem počast našem umijeću kao Eriksie mah svojemu, taj je bog tako vješt pjesnik da može i drugoga učiniti takvim. Ta svatko koga se Eros dotakne postaje pjesnik »ako je i bio ranije Muzama stran«.110 A to nam je primjeren dokaz da je Eros vrstan stvaralac uopće u svakom umjet5 ničkom stvaralaštvu; jer ono što nemamo ili ne znamo niti možemo drugome prenijeti, niti u tome drugoga podučiti. A 197 uistinu tko će pobijati da stvaranje živih bića nije mudro djelo Erosovo kojim se sve živo rada i raste? A ne znamo li da i prakticiranje vještina postaje glasovito i sjajno ondje gdje je taj 5 bog učiteljem a neslavno ondje gdje ga se Eros ne dotakne? Apolonu je doista ljubav pokazala put kad je izumio streljaštvo, liječništvo i gatalaštvo pa bi i njega trebalo smatrati Erosovim b učenikom, također Muzama u muzici, Hefestu u kovanju, Ateni u tkalaštvu a Zeusu u upravljanju bogovima i ljudima. To je i razlog što je u odnosima među bogovima nastao red tek kad se među njima pojavio Eros i to dakako Eros ljepote, - ta 5 u ružnoći nema Erosa, - dok prije toga, kao što rekoh na početku, među bogovima su se dešavale mnoge strašne stvari,

109 Citat iz izgubljenog Sofoklovog »Tijesta« (frg. 235 Nauck), tragedije koja je u antici bila veoma cijenjena. 110 Citat iz izgubljene Europidove »Steneboje« (frg. 663 Nauck), često upotrebljavan i kod drugih antičkih autora: Aristofana (»Ose« 1074), Menandra, Plutarha, Longina i dr.

86

Συμπόσιον

d

5

e

5 197

5

b

5

20

ήδονήν κοείττω είναι* ει δε ήττονς, κρατοΐντ άν νπό"Ερωτος, ό δε κρατοΐ, κρατών δε ηδονών καϊ έπιθνμιών ό "Ερως διαφερόντως άν σωφρονοΐ. καϊ μην εις γε άνδρείαν "Ερωτι " ο υ δ ' Ά ρ ης άνθίσταται" ον γάρ έχει "Ερωτα "Αρης, ν άλλ' Ερως" Αρη—'Αφροδίτης, ώς λόγος—κρείττων δε ό έχων τον έχομένου· τον δ' άνδρειοτάτου τών άλλων κρατών πάντων άν άνδρειότατος εϊη. περϊ μέν ονν δικαιοσύνης καϊ σωφροσύνης και άνδρείας τον θεου εϊρηται, περί δε σοφίας λείπεται· όσον ονν δννατόν, ιτειρατέον μή έλλείπειν. καϊ πρώτον μέν, ϊν αν καϊ έγω τήν ήμετέραν τέχνη ν τιμήσω ωσπερ Έρνζίμαχος τήν αντον, ποιητής ό θεός σοφός ούτως ώστε και άλλον ποιήσαι· πάς γοΰν ποιητής γίγνεται, " κάν άμονσος ή τό πρίν," ον άν "Ερως άψηται. ω δή πρέπει ή μας μαρτνρίω χρήσθαι, οτι ποιητής ό "Ερως άγαθός ev κεφαλαίω πάσαν ποίησιν τήν κατά μονσικήν α γάρ τις ή μή έχει ή μή οϊδεν, ούτ' άν ετέρω δοίη ούτ' άν άλλον διδάζειεν. και δή τήν γε τών ζωων ποίησιν πάντων τις έναντιώσεται μή ονχϊ "Ερωτος είναι σοφίαν, fj γίγνεται τε καϊ φύεται πάντα τά ζώα; άλλα τήν τών τεχνών δημιονργίαν ονκ ϊσμεν, οτι ον μέν άν δ θεός οντος διδάσκαλος γένηται, 5 έλλόγιμος καϊ φανός άπέβη, ον δ άν "Ερως μή έφάψηται, σκοτεινός; τοζικήν γε μήν καϊ Ιατρικήν και μαντικήν 'Απόλλων άνηνρεν έπιθνμίας καϊ έρωτος ήγεμονεύσαντος, ώστε καϊ οντος "Ερωτος άν εϊη μαθητής, καϊ Μονσαι μουσικής και "Ηφαιστος χαλκείας καϊ 'Αθηνά ιστονργίας καϊ Ζενς κνβερνάν θεών τε και άνθρώπων. όθεν δή καϊ κατεσκενάσθη τών θεών τά πράγματα "Ερωτος έγγενομένον, δήλον ότι κάλλονς—αΐσχει γάρ ονκ έπι έρως—προ τον δέ, ωσπερ έν άρχή εϊπον, πολλά καϊ δεινά θεοΐς έγίγνετο,

87

a Simpozij kako se pripovijeda, zbog vladavine Nužnosti; a kad se rodio taj bog, iz ljubavi prema lijepom nastala su sva dobra i bogovima i ljudima. Zato mislim, Fedre, da je Eros prvi sam najljepši i najbolji c a potom da ostalima udjeljuje te iste kvalitete. Nameće mi se da i u stihovima reknem da je on taj koji unosi između ljudi mir a na pučini morskoj tišinu bezvjetrinu, vjetrova smiraj i sanak u tuzi.111 On nas ispražnjava od otuđenosti a ispunja zbliženošću upriličujući kao naš vođa na svetkovinama, plesovima i prinošenju žrtava da se sastajemo na svakovrsnim sastancima poput ovoga; priskrbljuje blagost a istjeruje grubost; podašan je dobrotom, sprečavatelj zlovolje; milostiv i dobar; zaslužuje poštovanje mudraca, divljenje bogova; predmet zavisti lišenih, predmet želje obdarenih; otac raskoši, razmaženosti, mekušnosti, umiljatosti, čeznuća i žudnje; brižan za dobre, nebrižan za zle; u muci i strahu, u čežnji i besjedi112 najbolji kormilar i suborac; pomagač i spasilac, ures bogova i ljudi, najljepši i najbolji predvodnik113 kojega treba da slijedi svaki čovjek pjevajući pri tome krasno i učestvujući u njegovoj pjesmi kojom opčinja razum bogova i ljudi.« »Ovaj govor, Fedre,« reče Agaton, »neka bude moj zavjetni dar bogu a u njemu sam, koliko mogu, izmiješao šalu i suzdržanu ozbiljnost«.

111

Varijacija na - na primjer - Odiseju 5, 391 i 12, 168.

112

Ovo je teško mjesto i postoje razni prijevodi. Tako Bury to nabrajanje tumači kao »contests of war and peace«, nadmetanja u ratu i miru. Meni se primjerenijim čini prijevod u gornjem tekstu. 113

N a i m e kora, dakle korovođa.

88

5

d

5

β

5

Συμπόσιον

ig7b

ώς λέγεται, δια τήν τής 'Ανάγκης βασιλείαν έπειδή δ' ό θεός ούτος έφν, έκ τον έράν τών καλών πάντ άγαθά γέγονεν καϊ θεοΐς καϊ άνθρώποις. Οντως έμοϊ δοκεΐ, ώ Φαιδρέ, ν Ερω? πρώτος αντός ών c κάλλιστος καϊ άριστος μετά τοντο τοΐς άλλοις άλλων τοιούτων αίτιος είναι. επέρχεται δέ μοι τι καϊ έμμετρον ειπείν, οτι οντάς έστιν 6 ποιών είρήνην μέν έν άνθρώποις, πελάγει δέ γαλήνην νηνεμίαν, άνέμων κοίτην ύπνον τ ένϊ κήδει.

5

οντος δέ ήμάς άλλοτριότητος μεν κενοί, οίκειότητος δέ πληροί, d τάς τοιάσδε σννόδονς μετ άλλήλων πάσας τιθεϊς σννιέναι, έν έορταΐς, έν χοροΐς, έν θνσίαισι γιγνόμενος ήγεμών 5 πραότητα μέν πορίζων, άγριότητα δ έξορίζων φιλόδωρος ενμενείας, άδωρος δνσμενείας· ΐλεως άγαθός' θεατός σοφοΐς, 5 άγαστός θεοΐς· ζηλωτός άμοίροις, κτητός ενμοίροις· τρνφής, άβρότητος, χλιδής, χαρίτων, ιμέρον, πόθον πατήρ· επιμελής άγαθών, αμελής κακών· έν πόνω, έν φόβω, έν πάθω, έν λόγω κνβερνήτης, επιβάτης, παραστάτης τε καϊ σωτήρ e άριστος, συμπάντων τε θεών καϊ άνθρώπων κόσμος, ήγεμών κάλλιστος καϊ άριστος, ω χρή έπεσθαι πάντα άνδρα έφνμνονντα καλώς, ωδής μετέχοντα ήν αδει θέλγων πάντων θεών τε καϊ άνθρώπων νόημα. 5 5 Ούτος, έφη, ό παρ έμον λόγος, ω Φαιδρέ, τω θεω άνακείσθω, τά μέν παιδιάς, τά δέ σπονδής μετρίας, καθ5 οσον εγώ δύναμαι, μετέχων.

89

Simpozij F

198 a

198

Kad je Agaton završio, Aristodem reče da su svi nazočni bučno povladili mladiću poklicima da je govorio dostojno i sebe i boga. A Sokrat je rekao pogledavši Eriksimaha: »Ne čini 5 li ti se, Akumenov sine, da maloprije nisam neopravdano strahom strahovao114 nego da sam proročanski ono rekao da će Agaton čudesno besjediti a ja biti u neprilici?«

»Ono prvo čini mi se,« rekao je Eriksimah, »da si doista proročanski rekao da će Agaton dobro besjediti; ali ne mislim 10 da ćeš ti biti u neprilici.« b

»Ma kako, mili moj«, usklikne Sokrat, »da ne budem u neprilici i ja i bilo tko drugi kad mi je govoriti poslije tako krasna i pitoreskna govora?115 Pa ako raniji dijelovi i nisu podjednako čudesni, ali što se konca tiče, tko ne bi bio potresen 5 ljepotom riječi i fraza dok ih sluša? Jer ja bar; prosuđujući da sam neću nikada biti kadar izreći nešto ni blizu tako lijepo, od stida maltene utekoh da sam samo mogao. Taj me naime govor c podsjećao na Gorgiju tako da mi je bilo upravo kao ono u Homera: bojao sam se da mi na kraju u svom govoru Agaton ne odapne protiv mojega govora glavu Gorgije, moćna govor5 nika, pa me učini nijemim kamenom.116 I tada sam doista shvatio da sam bio smiješan kad sam pristao po redu s vama d hvaliti Erosa i tvrdio da sam iskusan u ljubavnim pitanjima premda baš pojma nemam kako treba hvaliti bilo što. Ta ja sam u svojoj naivnosti mislio da treba istinu govoriti ο svemu što hvalimo i to da bude osnova, a onda, izabirući od onoga 5 što je istinito ono što je najljepše, raspoređivati onako kako će biti najprikladnije; i veoma sam sebi umišljao da ću dobro besjediti, uvjeren da znam pravi način hvaljenja bilo čega. 114

Parodira Agatonove etimološke figure.

115

1 tu se osjeća jasna ironija. Odiseja 11, 632. Aluzija je na priču ο Perzeju koji ie ubio Gorgonu Meduzu čiji je pogled (čak i u mrtve) pretvarao u kamen sve koji su se s njime susreli. Naravno, igra je riječi Gorgija-Gorgona. 116

90

I86

ig8

5

ίο b

5

C

5 d

5

a

Συμπόσιον

ΕΙπόντος be του * Αγάθωνος πάντας έφη ό Άpιστόbημoς άναθορυβήσαι τους παρόντας, ώς πρεπόντως του νεανίσκου είρηκότος καϊ αντω καϊ τω θεώ. τον ονν Σωκράτη εϊπείν 9 βλέψαντα είς τον Έρυζίμαχον, Αρά σοι δοκώ, φάναι, ω παΐ Άκουμενοΰ, άbεές πάλαι bέoς bεbιέvaι, άλλ 5 ον μαντικώς α vvvbή έλεγον ειπείν, οτι Άγάθων θαυμαστώς έροΐ, εγώ δ5 άπορήσοιμι; Τό μεν έτερον, φάναι τον Έρυξίμαχον, μαντικώς μοι boκεΐς ειρηκέναι, οτι Άγάθων εν έρεΐ* το bέ σε άπορήσειν, ονκ οιμαι. Καϊ πώς, ώ μακάριε, ειπείν τον Σωκράτη, ον μέλλω άπορεΐν καϊ έγω καϊ άλλος δστισοΰν, μέλλων λέξειν μετά καλόν οντω καϊ πavτobaπbv λόγον ρηθέντα; καϊ τά μέν άλλα ονχ ομοίως μέν θανμαστά· τό bέ έπϊ τελευτής του κάλλους τών ονομάτων καϊ ρημάτων τίς ουκ άν έζεπλάγη άκούων; έπει έγωγε ένθυμούμενος ότι αυτός ονχ οίος τ έσομαι ovby εγγύς τούτων ovbέv καλόν είπεΐν, νπ* αισχύνης ολίγον άπobpάς ωχόμην, ει πτ) εΐχον. καϊ γάρ με Γοργίον ό λόγος άνεμίμντ]σκεν, ώστε άτεχνώς τό τον Όμηρου έπεπόνθη· έφοβούμην μή μοι τελεντών δ Άγάθων Τοργίον κεφαλήν bειvoΰ λέγειν έν τω λόγω έπϊ τον έμόν λόγον πέμψας αντον με λίθον τή άφωνία ποιήσειεν. και ένενόησα τότε άρα καταγέλαστος ων, ήνίκα νμΐν ώμολόγουν έν τω μέρει μεθ' υμών έγκωμιάσεσθαι τον "Ερωτα καϊ έφην είναι bειvός τά έρωτικά, oύbέv ε'ώώς άρα του πράγματος, ώς έbει εγκωμιάζει ν δτιοϋν. έγω μέν γάρ υπ* άβελτερίας ωμην bεΐv τάληθή λέγειν περι εκάστου του έγκωμιαζομένου, καϊ τούτο μέν νπάρχειν, έ£ αυτών δβ τούτων τά κάλλιστα έκλεγομένους ώς ευπρεπέστατα τιθέναι· καϊ πάνυ bή μέγα έφρόνουν ώς εύ έρών, ώς ε'ώώς τήν άλήθειαν του έπαινειν δτιουν. τό bέ άρα,

91

Simpozij Međutim u stvarnosti, kako se čini, to117 pravi način kako hvaliti bilo što, nego /e prav/ način prišivatipredmetu hvaljenja čfo odličnije i što ljepše atribute bilo da ih on stvarno posjeduje ili ne; pa ako i nije istina, važno. Bilo je, kako se čini, uglavljeno da se svaki od nas pravi kao da hvali Erosa a ne da ga doista hvali. Zbog toga držim da, iskapajući svaku moguću priču, pripisujete je Erosu te tvrdite da je takav i takav i izvornik toliko toga da bi se pokazao najljepšim i najboljim, dakako onima koji ga ne poznaju - ta valjda ne onima koji ga znaju? - pa pohvala zvuči baš dostojno i uzvišeno. No ja dabome nisam znao taj način hvaljenja i u neznanju pristao sam zajedno s vama po redu izreći pohvalu. Jezik je dakle obećao, a srce ne.118 Stoga zbogom tome!119 Ta neću već hvaliti na taj način, - ne bih ni mogao, - no ipak istinu, ako hoćete, spreman sam reći na svoj način, ne nadmećući se s vašim govorima da se ne izložim podsmijehu. Vidi dakle, Fedre, ima li potrebe za takvim govorom, da čujete kako se kazuje istina ο Erosu izrečena takvim riječima i rasporedom rečenica kakav mi slučajno na um padne.« Aristodem reče da su ga Fedro i ostali poticali neka govori onako kako sam misli da treba. »No dozvoli mi, Fedre,« rekao je Sokrat, »da još nešto malo priupitam Agatona pa da raščistim neke stvari s njime i tek onda govorim.« »Dozvoljavam, dakako,« odgovori Fedro, »pitaj samo.« Poslije toga Aristodem reče da je Sokrat započeo otprilike ovako. »Mislim da si zaista, dragi Agatone, lijepo otpočeo svoj govor riječima da najprije treba pokazati kakav je Eros a potom kakva su mu djela. Taj mi se početak veoma sviđa. Kad si već 117

Naime govoriti istinu.

118

Poznati stih 612 iz Euripidovog »Hipolita«, postao je poslovičan pa ga citiraju mnogi drugi antički autori (Aristofan, Ciceron i dr.). 119

Takvu načinu hvaljenja.

92

ig8 đ

e

5 199

5

b

5

10

c

5

Συμπόσιον

20

ώς έοικεν, ον τοντο ήν το καλώς έπαινεΐν δτιονν, άλλα το ώς μέγιστα άνατιθέναι τω πράγματι και ώ? κάλλιστα, εάν τε i j e όντως έχοντα έάν τε μή· εί δέ ψενόή, ο^έν άρ5 ήν πράγμα. προνρρήθη γάρ, ώ? έοικεν, όπως έκαστος ήμών τον *Ερωτα έγκωμιάζειν bo£ei, ονχ οπως έγκωμιάσεται. δια ταντα bή οΐμαι πάντα λόγον κινονντες άνατίθετε τω *Ερωτι, και g are αντον τοιούτον τε ειναι καϊ τοσούτων αίτιον, οπω? άι; φαίνηται ώς κάλλιστος και άριστος, δτ/λοζ; οτι τοΐς μή γιγνώigg 9 σκονσιν—ον γάρ bήπov τοΐς γε είόόσιν·—και καλώς γ έχει καϊ σεμνώς δ έπαινος. άλλα γάρ έγώ ονκ ^η άρα τον τρόπον τον έπαίνον, ον δ* ε&ώς νμΐν ώμολόγησα καϊ αντός έν τω μέρει έπαινέσεσθαι. ή γλώσσα ονν νπέσχετο, ή be 5 φρήν ον· χαιρέτω bή. ον γάρ έτι έγκωμιάζω τούτον τόν τρόπον—ον γάρ άν bvναίμην—ον μέντοι άλλα τά γε άληθή, εί βούλεσθε, έθέλω ειπείν κατ' έμαντόν, ον προς τονς b νμετέρονς λόγονς, ΐνα μή γέλωτα οφλω. ορα ονν, ω Φαίδρα, ν 66 rt και τοιούτου λογού bέr|, περϊ Ερωτος τάληθή λεγόμενα άκούειν, ονομάσει δέ καϊ θέσει ρημάτων τοιαύτη δποία bav τις τύχτ] επελθούσα. 5 Τόζ; ονν Φαιδροί έφη καϊ τονς άλλονς κελεύειν λέγειν, 0πτ\ αντός οϊοιτο bew ειπείν, ταύττ). ν Ε τ ι τοίννν, φάναι, ω Φαίδρβ, 7τάρες μοι'Αγάθωνα σμικρά άττα έρέσθαι, ΐνα άνομολογησάμενος παρ' αντον ούτως ήbη λέγω. ίο Ά λ λ α παρίημι, φάναι τόν Φαιδροί, άλλ' έρώτα. μετά c ταντα bή τόν Σωκράτη έφη έvθέvbε ποθέν άρξασθαι. Kat μήν, ώ φίλε Άγάθων, καλώς μοι έboζaς σασθαι τον λόγον, λέγων οτι πρώτον μ\ν bέoι αντον δποΐός τις έστιν δ'Ερως, ύστερον δέ τά έργα αντον.

93

καθηγήέπώεΐξαι ταύτην g

199 c

Simpozij

i ostalo krasno i sjajno izložio ο Erosu, hajde reci mi ο njemu d još ovo: da lije Eros kao takav ljubav prema nekome ili prema nikome? Ne pitam da li je on ljubav prema, recimo, majci ili ocu,120 - ta bilo bi smiješno pitanje da lije Eros ljubav prema majci ili ocu,121 - nego kao da to isto pitamo ο ocu, da lije on 5 nečiji otac ili nije.122 Da hoćeš ispravno odgovoriti, zacijelo bi mi odmah rekao da je otac otac sinu ili kćeri, zar ne?« »Svakako,« rekao je Agaton. »Zar ne isto tako i majka?«123 Agaton se složio i s time. e

»Još mi,« reče Sokrat, »odgovori malo više da još bolje razabereš kamo ciljam. Ako bih naime upitao: yA što ? Brat kao takav,124 da lije nečiji brat ili nije?'« Reče da jest. 5 »Dakle brata ili sestre?« Agaton se složio. »Pokušaj sad,« rekao je Sokrat, »i ο ljubavi reći. Je li Eros ljubav prema nikome ili prema nekome?« »Svakako da je prema nekome.«

200

» To dakle zadrži čvrsto u pamćenju prema kome;125 reci mi pak još samo da li Eros žudi za onim što je predmet njegove ljubavi ili ne?« »Svakako,« rekao je Agaton.

5

»Da li on čezne i žudi za predmetom svoje ljubavi onda kad ga posjeduje ili kad ga ne posjeduje ?« »Vjerojatno onda kad ga ne posjeduje«, reče Agaton.126

»A vidi sad,« rekao je Sokrat. »Nije li ne vjerojatno nego nužno da ono što čezne čezne za onim u čemu oskudijeva b odnosno da ne čezne ako u tome ne oskudijeva; meni se čini, Agatone, da je pravo čudo u kojoj je mjeri to nužno; a tebi?« »I meni se čini,« rekao je ovaj. 120 Ovo mi se čini najplauzibilnijim prijevodom inače veoma spornog mjesta; drugi mogući - i korišteni - prijevodi jesu: »ljubav majke odnosno oca« i »ima li 121 ljubav (Eros) majku odnosno oca«. Smiješno zato što je Eros spolna 122 123 ljubav, ljubavna žudnja, nagon. Naime: nije ničiji. Naime: zar nije

94

I86

Συμπόσιον

a

đ

5

e

5

200

5

b

τήν αρχήν πάνυ άγαμαι. ϊθι ονν μοι περί "Ερωτος, έπειδή καϊ τάλλα καλώς και μεγαλοπρεπώς διήλθες οίος έστι, καϊ τοδβ είπε· πότερόν έστι τοιοντος οίος ειναί τίνος δ "Ερως έρως, ή ονδενός; έρωτω δ' ονκ εί μητρός τίνος ή πατρός έστιν—γελοϊον γαρ αν εΐη το ερώτημα εί "Ερως έστιν έρως μητρός ή πατρός—αλλ* ωσπερ αν εί αντό τοντο πατέρα ήρώτων, άρα ό πατήρ έστι πατήρ τίνος ή ον; είπες άν δήπον μοι, εί έβονλον καλώς άποκρίνασθαι, ότι έστιν νέος γε ή θνγατρός δ πατήρ πατήρ· ή ον; ΤΙάνν γε, φάναι τόν 5Αγάθωνα. Ονκονν και ή μήτηρ ώσαντως; *Ομολογεΐσθαι καϊ τοντο. ν Ετι τοιννν, ειπείν τόν Σωκράτη, άπόκριναι όλίγω πλείω, Ϊνα μάλλον καταμάθγς δ βονλομαι. εί γάρ έροίμην, " Τι δέ; άΰελφός, αντό τονθ* όπερ έστιν, έστι τινός άΰελφός ή ον; " Φάναι εΐναι. Ονκονν άόελφον ή άδελφής; *Ομολογεΐν. Πειρώ δή, φάναι, καϊ τόν έρωτα ειπείν. δ "Ερως έρως εστίν ονΰενός ή τινός; ΙΙάνν μεν ονν έστιν. Τοντο μέν τοίννν, ειπείν τόν Σωκράτη, φνλαζον παρά σαντω μεμνημένος ότον τοσόνόε δέ είπέ, πότερον δ νΕρως εκείνον ον έστιν έρως, έπιθνμεΐ αντον ή ον; Ώάνν γε, φάναι. Πότερον έχων αντό ον έπιθνμεΐ τε καϊ έρα, είτα έπιθνμεΐ τε και έρα, ή ονκ έχων; Ονκ έχων, ώς τό εικός γε, φάναι. Σκόπει δή, ειπείν τόν Σωκράτη, άντϊ τον εικότος εί ανάγκη όντως, τό έπιθνμονν έπιθνμεΐν ον ενδεές έστιν, ή μή έπιθνμεΐν, έάν μή ένδεες ή; έμοϊ μέν γάρ θανμαστώς δοκεΐ, ώ Άγάθων, ώς άνάγκη είναι· σοι δέ πώς; Κάμοί, φάναι, δοκεΐ. 124 isto tako i ona majka sinu ili kćeri? Brat u pojmovnom smislu. 125 Naime, prema k o m e je Eros ljubav, tj. prema ljepoti (Agaton u 197 B). Ovo 126 je također sporno mjesto i postoje i drugačiji prijevodi. Agaton već sluti kamo to vodi pa zato kaže oprezno »vjerojatno«.

95

a

Simpozij

»Dobro kažeš. Jer zar bi onaj koji je velik želio biti velik ili jak onaj koji je jak?« »Prema onome u čemu smo se složili to je nemoguće.« »Ta onaj koji to već jest ne može u tome oskudijevati.« »Istinu kažeš.« »Kad bi naime i jaki želio biti jak,« rekao je Sokrat, »i brzi brz, i zdravi zdrav, - možda bi tkogod pomislio da za tim i sličnim čeznu i oni koji već jesu takvi odnosno koji već imaju to što imaju, pa to razmatram zato da se ne prevarimo, - ako je dakle za te ljude, Agatone, ako dobro promisliš, nužno da već u ovaj čas imaju svako od tih svojstava, htjeli to oni ili ne, ta uistinu zar bi tko još poželio toga? Nego kad tko kaže: 7a, premda zdrav, još povrh toga želim biti zdrav i, premda bogat, i još povrh toga želim biti bogat i čeznem za onim što već imam,9 rekli bismo mu: 'Ti, čovječe, koji posjeduješ bogatstvo, zdravlje i snagu, želiš da to bude tvoje i unaprijedak jer u sadašnjosti to već imaš, htio ne htio; stoga gledaj, kad kažeš to da čezneš za onim što je već tu, ne govoriš li tek da ono što je sada tvoje ostane tvoje i u budućnosti.'Ne bi li on to priznao?« Aristodem reče da se Agaton složio. Potom je Sokrat nastavio: »Ne znači li žudjeti za onim što ti još nije na dohvatu i što još nemaš isto što i željeti sačuvati za budućnost ono što već posjeduješ?«127 »Svakako,« reče Agaton. »Pa dakle i taj i svaki drugi koji čezne za onim što mu nije na dohvatu čezne i za onim što nije tu, za onim što nema, za

127 Ovo je vrlo nejasno i vjerojatno tekstualno iskvareno mjesto koje se različito interpretira i prevodi.

96

Συμπόσιον Καλώς λέγεις, άρ5 ονν βούλοιτ αν τις μέγας ων μέγας είναι, ή ισχυρός ων ισχυρός; 'Αδύνατον έκ τών ώμολογημένων. Ον γάρ πον ένδεής άν εϊη τούτων ό γε ων. 5 Αληθή λέγεις. ΕI γάρ καϊ Ισχνρός ων βούλοιτο Ισχνρός είναι, φάναι τον Σωκράτη, καϊ ταχύς ων ταχύς, καϊ νγιής ων νγιής—ίσως γάρ άν τις ταύτα οίηθείη και πάντα τά τοιαύτα τους οντάς τε τοιούτους καϊ έχοντας ταντα τούτων άπερ έχουσι καϊ έπιθυμεΐν, ϊν ονν μή έξαπατηθώμεν, τούτον ένεκα λέγω— τούτοις γάρ, ω Άγάθων, ει εννοείς, έχειν μέν έκαστα τούτων έν τω παρόντι άνάγκη h έχονσιν, έάντε βούλωνται έάντε μή, και τούτον γε δήπον τις άν έπιθνμήσειεν; άλλ 5 όταν τις λέγ-ρ οτι έγω νγιαίνων βούλομαι καϊ νγιαίνειν, καϊ πλόντών βούλομαι και πλοντεΐν, καϊ επιθνμώ αντών τούτων α έχω, εΐποιμβν άν αντω οτι σύ, ω άνθρωπε, πλοΰτον κεκτημένος καϊ ύγίειαν καϊ Ισχνν β ούλε ι καϊ είς τον έπειτα χρόνον ταύτα κεκτήσθαι, έπεϊ έν τω γε νυν παρόντι, είτε βούλει είτε μή, έχεις• σκοπεί ούν, όταν τούτο λέγτ\ς, ότι επιθυμώ τών παρόντων, ει άλλο τι λέγεις ή τόδε, ότι βούλομαι τά νυν παρόντα και εις τον έπειτα χρόνον παρεΐναι. άλλο τι όμολογοΐ άν; Συμφάναι έφη τον 5 Αγάθωνα. ΕΙπεϊν δή τον Σωκράτη, Ονκονν τοντό γ5 εστίν έκείνον έράν, ό ούπω έτοιμον αντω έστιν ονδέ έχει, τό είς τον έπειτα χρόνον ταντα είναι αντω σωζόμενα καϊ παρόντα; ΤΙάνυ γε, φάναι. Kat ούτος άρα καϊ άλλος πάς δ έπιθυμών του μή έτοιμου επιθυμεί καϊ του μή παρόντος, καϊ ό μή έχει καϊ ό μή έστιν

97

200 b 5

ίο C

5

d

5

ίο e

aoo e

Simpozij

onim što on sam nije i u čemu oskudijeva i otprilike takvi su 5 predmeti prema kojima su usmjerene čežnja i žudnja ?« »Svakako,« reče Agaton. »Hajde dakle,« kazao je Sokrat, »rezimirajmo ono što smo rekli. Nije li Eros kao prvo ljubav prema nečemu a potom prema onome u čemu oskudijeva?« 201 »Da«, rekao je Agaton. »Prisjeti se osim toga prema čemu si kazao u svom govoru da je Eros ljubav; ako ti je po volji, ja ću te podsjetiti. Mislim da si rekao ovako nekako da su bogovi uspostavili poredak 5 posredstvom ljubavi prema lijepom jer da u ružnome ljubavi nema. Nisi li rekao tako nekako?« »Jesam,« odgovorio je Agaton. »I pravo si kazao, druškane,« rekao je Sokrat. »Pa ako je to tako, može li Eros biti što drugo nego ljubav prema ljepoti, ίο a prema ružnoći ne?« Agaton je priznao. b »A nismo li se složili da čovjek žudi za onim čime oskudijeva i čega nema?« »Da.« »Dakle Eros oskudijeva ljepotom i nema je.« 5 »Nužno tako ispada.« »Pa kako? Zar ti nazivaš lijepim ono što oskudijeva ljepotom i što je nikako ne posjeduje?« »Nikako.« »Da li dakle još uvijek ostaješ pri tvrdnji da je Eros lijep, io ako je tome tako?« V

A Agaton je kazao: »Cini mi se, Sokrate, da tada uopće nisam znao što sam rekao.« c »A doista si prekrasno rekao, Agatone. Nego kaži mi još jednu sitnicu: ne misliš li da je dobro ujedno i lijepo?« »Da.«

98

200 e

Συμπόσιον

αντός καϊ ον ένίεής έστι, τοιαντ 5 τε καϊ δ έρως εστίν;

201

5

ίο b

5

ίο

C

arra

εστίν ων ή

έπιθνμία

Πάνν γ, είπεΐν. "Ιθι δή, φάναι τον Σωκράτη, άνομολογησώμεθα τά είρημένα. άλλο τι έστιν δ "Ερως πρώτον μέν τινών, έπειτα τούτων ων άν ένδεια παρΐ] αντώ; Ναι, φάναι. Έπι δή τούτοις άναμνήσθητι τίνων έφησθα έν τω λόγω εΐναι τόν *Ερωτα· ει δέ βούλει, εγώ σε άναμνήσω. οιμαι νάρ σε οντωσί πως είπεΐν, οτι τοΐς θεοΐς κατεσκενάσθη τά πράγματα δι έρωτα καλών αισχρών γάρ ονκ εϊη έρως. ονχ οντωσί πως έλεγες; Εΐπον γάρ, φάναι τόν 5Αγάθωνα. Και έπιεικώς γε λέγεις, ώ εταίρε, φάναι τόν Σωκράτη· και 6ΐ τοντο ούτως έχει, άλλο τι δ "Ερως κάλλονς άν εϊη έρως, αϊσχονς δέ ον; Ώ μ ο λ ό γ ε ι . Ονκονν ώμολόγηται, ον ένδεής έστι καϊ μή έχει, τούτον έράν; Ναι, είπεΐν. 5 Ενδεής άρ5 έστι καϊ ονκ εχει 6 νΕρως κάλλος. 3 Ανάγκη, φάναι. Τ ι δέ; τό ενδεές κάλλονς καϊ μηδαμή κεκτημένον κάλλος άρα λέγεις σν καλόν εΐναι; Ον δήτα. *Ετι ονν δμολογεΐς "Ερωτα καλόν είναι, εί ταντα ούτως έχει; Και τον 'Αγάθωνα είπεΐν Κινδννεύω, ω Σώκρατες, ονδέν είδέναι ων τότε εΐπον. Και μήν καλώς γε είπες, φάναι, ω Άγάθων. άλλα σμικρόν έτι είπέ· τάγαθά ον καϊ καλά δοκεΐ σοι εΐναι; ν Εμοιγε.

99

a Simpozij

20IC

»Ako dakle Eros oskudijeva ljepotom a dobrota je lijepa, znači da oskudijeva ι dobrotom.« 5 128 »Ja, Sokrate,« odvrati Agaton, »tebi nisam kadar protusloviti, ali neka bude kako ti kažeš.« »Ne, nego istini, ljubljeni Agatone, nisi kadar protusloviti jer Sokratu protusloviti nije baš nimalo teško. No tebe ću sada ostaviti na miru. A vama ću govor ο Erosu d što sam ga jednom čuo od žene Mantinejke Diotime129, koja je bila mudra i u tome130 i u mnogome drugome, - jednom je i Atenjanima, kad su prinijeli žrtve protiv kuge, ishodila desetogodišnju odgodu te bolesti a i mene je poučila u ljubavnim 5 pitanjima, - govor dakle što ga je ona besjedila pokušat ću vam izložiti svojim riječima koliko budem mogao, polazeći od onoga u čemu sam se složio sAgatonom. Treba, Agatone, kao što si ti razložio, najprije razjasniti tko je Eros i kakav je a zatim e njegova djela.131 Cini mi se najlakšim tako pripovijediti kako mi je nekoć strankinja razložila ispitujući me. Ta i ja sam joj govorio otprilike isto ono što i Agaton sada meni, da je Eros velik bog i da je žudnja za lijepim, a pobijala me upravo tim 5 argumentima kojima i ja njega, da po mojim vlastitim riječima nije ni lijep ni dobar. A ja rekoh: }Kako to govoriš, Diotimo? Znači da je Eros ružan i zao?' Ona će: 'Ne huli! Ili možda misliš da ono što nije lijepo io nužno mora biti ružno?' 'Dakako.'

202

7 zar ono što nije mudro, zar mora biti neuko? Ili nisi opazio da ima nešto između mudrosti i neukosti?' 'Što to?' 128 Naglašeno je: »ja ... tebi ...«, dakle ne tvojim argumentima nego tvojoj sofističkoj vještini. Iskreniji je Alkibijad u 216 B. 129

I ime i atribut zacijelo su namjerno tako odabrani: Mantinejka (iz arkadskoga grada Mantineje, a Arkadija je bila poznata po gatalaštvu) je aluzija

100

Συμπόσιον

20IC

ΕI άρα δ νΕρως τών καλών ενδεής εστί, τα δέ άγαθά καλά, καν τών άγαθών ενδεής εϊη. Έγώ, φάναι, ω Σώκρατες, σοϊ ονκ άν δνναίμην άντιλέγειν, άλλ' όντως έχέτω ώς σν λέγεις. Ον μέν ονν τή άληθεία, φάναι, ω φιλούμενε Άγάθων, δννασαι άντιλέγειν, έπεί Σωκράτει γε ουδέν χαλεπον. Και σε μέν γε ΐ]δη έάσω· τον δέ λόγον τον περι τον *Ερωτος, ον ποτ ήκονσα γυναικός Μαντινικής Αιοτίμας, ή ταύτά τε σοφή ήν καϊ άλλα πολλά—καϊ Άθηναίοις ποτέ θνσαμένοις προ τον λοιμού δέκα έτη άναβολήν έποίησε τής νόσου, ή δή και έμέ τά ερωτικά έδίδαζεν—ον ούν εκείνη έλεγε λόγον, πειράσομαι νμΐν διελθεΐν έκ τών ώμολογημένων έμοι καϊ Άγάθωνι, αύτος έπ5 έμαυτον, όπως άν δύνωμαι. δει δή, ω Άγάθων, ωσπερ σν διηγήσω, διελθεΐν ν αντον πρώτον, τις έστιν δ Ερως και ποΐός τις, έπειτα τά έργα αυτού. δοκϊΐ ονν μοι ραστον είναι ούτω διελθεΐν, ως ποτέ με ή ξένη άνακρίνουσα διτ/ει. σχεδόν γάρ τι και έγω προς αυτήν έτερα τοιαύτα έλεγον οΐάπερ νυν προς έμέ Άγάθων, ώς εϊη δ "Ερως μέγας θεός, εϊη δέ τών καλών· ήλεγχε δή με τούτοις τοΐς λόγοις οΐσπερ εγώ τούτον, ως ούτε κάλος εϊη κατά τον έμον λόγον ούτε άγαθός. Kal εγώ, Πώ? λέγεις, έφην, ω Αιοτίμα; αισχρός άρα δ "Ερως εστί και κακός; Kal ή, Ούκ εύφημήσεις; έφη* ή οϊει, οτι άν μή καλόν rj, άναγκαΐον αύτό εΐναι αίσχρον;

Μάλιστα γε. ή ούκ ήσθησαι

οτι

έστιν

na »mantike«, gatalačka vještina, a Diotima bi se mogla prevesti kao »ona koju štuje Zeus«. 130

5

e

5

ίο

202

^Η καϊ άν μή σοφόν, άμαθες; τι μεταξύ σοφίας καϊ άμαθίας; Τί τούτο;

131

d

U ljubavnim pitanjima. Naime, kakva su.

101

Simpozij

202 a

5

'Ne znaš li da ispravno misliti bez mogućnosti obrazlaganja nije znanje - ta kako bi znanje bilo nešto neobrazloženo? - niti neznanje - jer kako bi pogađanje istine bilo neznanje? -, nego zacijelo postoji neko ispravno mnijenje koje je između razboritosti i neukosti.' io 'Istinu kažeš,9 rekoh ja. b 'Nemoj stoga na silu činiti ružnim ono što nije lijepo niti opakim ono što nije dobro. Tako i kod Erosa, kad sam priznaješ da nije niti dobar niti lijep, nemoj stoga to više misliti da je 5 nužno da bude ružan i zao nego nešto između toga dvoga.9 9

Pa ipak,9 rekoh, 9svi se baš slažu da je velik bog.'

9

Govoriš li ο svima koji ne znaju ili ο onima koji znaju?9

Ό svima uopće.9 ίο A ona se nasmije pa reče: Ta kako bi ga, Sokrate, velikim c bogom priznavali oni koji tvrde da on i nije bog?'

5

'Koji su ti?9, upitah. 'Jedan si ti,9 reče, ya druga ja.9 A ja rekoh: 9Kako možeš tako govoriti?9 9

Lako,9 reče ona. 9Ta reci mi ne tvrdiš li da su svi bogovi blaženi i lijepi? Ili bi se usudio ustvrditi da neki od bogova nije ni lijep ni blažen?9 9

Bogami, nikako,9 rekoh.

io

d

y

A ne nazivaš li blaženima one koji posjeduju dobrotu i ljepotu?9 9 Svakako.9 9

Ali za Erosa si priznao da zbog oskudijevanja ljepotom i

102

I86

Συμπόσιον

a

S

Τ ό όρθα δοξάζειν καϊ άνευ τον έχειν λόγον δούναι ονκ οΐσθ\ έφη, ότι οντε επίστασθαί εστίν—αλογον γαρ πράγμα πώς άν εϊη επιστήμη;—οντε άμαθία—τό γάρ τον οντος τνγχάνον πώς άν εϊη άμαθία;—έστι δέ δήπον τοιούτον ή ορθή δόξα, μεταξύ φρονήσεως καϊ άμαθίας. ίο 'Αληθή, ήν δ' εγώ, λέγεις. b

5

ίο C

Μτ) τοίννν άνάγκαζε ό μη καλόν εστίν αίσχρόν είναι, ν μηδέ δ μή άγαθόν, κακόν. οντω δέ καϊ τόν Ερωτα έπειδή αντός ομολογείς μή είναι άγαθόν μηδέ καλόν, μηδέν τι μάλλον οίον δεΐν αντον αίσχρόν καϊ κακόν είναι, αλλά τι μεταξύ, έφη, τούτοιν. Κ αϊ μήν, ήν δ' εγώ, ομολογείται γε παρά πάντων μέγας θεός είναι. Τών μή ειδότων, έφη, πάντων λέγεις, ή καϊ τών ειδότίον; Σνμπάντων μέν ονν. Και ή γελάσασα Καϊ πώς άν, έφη, ω Σώκρατες, δμολογοΐτο μέγας θεός είναι παρά τούτων, οΐ φασιν αντον ονδέ θεον εΐναι; Φ 9 I ινες οντοι; ην ο εγω. Εφ ? 9/ ι / / £5 } / ις μεν, εφη, σν, μια ο εγω. Κάγώ εΐπον, Πώ? τοντο, έφην, λέγεις; Καί ή, 'Ραδίω?, έφη. λέγε γάρ μοι, ον πάντας θεούς φής ενδαίμονας είναι καϊ καλούς; ή τολμήσαις άν τι να μή φάναι καλόν τε καϊ ενδαίμονα θεών είναι; Μα Δ Γ ονκ έγωγ\ έφην. Ενδαίμονας δέ δή λέγεις ον τονς τάγαθά καϊ τά καλά κεκτημένονς; Πάνν γε. Ά λ λ α μήν *Ερωτά γε ώμολόγηκας δι ένδειαν τών rp

5

ίο

d

/

*»

/

103

Simpozij

202 d

dobrotom čezne za onim čime oskudijeva.' \Priznao sam.' 'Kako bi dakle mogao biti bog onaj koji je bez ljepote i 5 dobrote?' 'Nikako, bar kako se čini.' 'Vidiš li dakle da ni ti nepriznaješ Erosa bogom?' 'Pa što bi onda bio Eros?', upitah. 'Zar smrtnik?' 'Ni u kom slučaju.' 9 A što dakle?' IO 'Kao što prije rekoh, između smrtnog i besmrtnog.' 'Sto dakle, Diotimo?' 'Velik demon, Sokrate; jer sve je demonsko između boga i smrtnika.' e 'A kakav mu je djelokrug?', upitah ja. 'Biti tumačem i posrednikom između bogova i ljudi prenoseći od ovih molbe i žrtve a naloge i uzdarja za žrtve od onih te ispunjati prostor između jednih i drugih tako da je ukupnost 5 svega iznutra povezana. Zahvaljujući njemu moguća je i sva mantika132 i svećenička vještina prinošenja žrtava, obreda, zaklinjanja te svega gatanja i čaranja. Bog se ne druži s čovje- 203 kom nego se komuniciranje i razgovor bogova s ljudima i u snu i na javi obavlja isključivo posredstvom demona; i čovjek koji posjeduje mudrost u takvim stvarima božanski je, a onaj koji je mudar u drugome, ili u vještinama ili u nekim rukotvorstvi- 5 ma, običan je zanatlija. Ti su demoni brojni i raznih vrsta a V

132

Gatalačka i proricateljska vještina.

104

Συμπόσιον αγαθών καϊ καλών έπιθνμβΐν έστιν. * Ωμολόγηκα γάρ.

αυτών

202

τούτων

ών

ένδ&]ς

Π ώ ί άν ονν θώς €Ϊη δ ye τών καλών καϊ άγαθών άμοιρος; 5 Ονδαμώς, ώς γ* έοικζν. Όρας ονν, έφη, οτι καϊ σν ν Ερωτα ον 0eov νομίζεις; Τ ί ονν άν, έφη ν, €ΐη δ "Ερως; θνητός; Ή κιστά γ€. Ά λ λ α τι μην; ίο "Ωσπερ τα πρότερα, έφη, μζταξν θνητού καϊ άθανάτον. Τ ί ονν, ω Αιοτίμα; Ααίμων μέγας, ώ Σώκρατςς* και γάρ πάν τό δαιμόνων μβταξύ έστι θεού τε καϊ θνητού. e Ύίνα, ήν δ* έγω, δύναμιν έχον; *Ερμην€νον καϊ διαπορθμενον 0€οΐς τά παρ9 άνθρώπων καϊ άνθρώποις τά παρά θ^ών, τών μέν τάς δεήσει? καϊ θνσίας, τών δε τάς επιτάξει? τε καϊ άμοιβάς τών θνσιών, 5 έν μέσω δε ον άμφοτέρων σνμπληροΐ, ώστε τό πάν αύτό αντω σννδβδέσθαι. δια τούτον καϊ ή μαντική πάσα χωρεί και ή τών ΐ€ρέων τέχνη τών τε περι τα? θνσίας και τελετά? και τάς έπωδάς καϊ τήν μαντβίαν πάσαν καϊ γοητβίαν. 0€ος 2 0 3 δε άνθρώπω ον μ^ίγννται, άλλα διά τούτου πασά έστιν ή δμιλία καϊ ή διάλεκτο? θςοΐς προς άνθρώπονς, καϊ έγρηγορόσι καϊ καθ^ύδονσι· και ό μέν περι τα τοιαύτα σοφός δαιμόνιος άνήρ, δ δέ άλλο τι σοφός ών ή περι τέχνας 5 V χ^ιρονργίας τινάς βάνανσος. ούτοι δή οι δαίμονας

105

d

Simpozij

a jedan je od njih i Eros.9 9

A tko su mu otac i mati?9, rekoh ja.

'To je predugačko da se ispripovijeda,9 reče Diotima. 9No ipak ću ti reći. Kad se naime rodila Afrodita, na gozbi kojom su se častili bogovi među ostalima bio je i Metidin sin Por.133 Pošto poručaše, kako je bilo obilje jela, došla je da prosi 5 Penija134 i stajala je uz vrata. Por pak, napivši se nektara - vino naime još nije postojalo, - ušao je u Zeusov vrt i pijan zaspao. Potom Penija, smišljajući da u svome siromaštvu rodi Porovo c dijete, legne uza nj i začne Erosa. Zato i jest Eros postao pratilac i poslužitelj Afrodite jer je začet ο njezinoj rođendanskoj svetkovini a ujedno jer je po naravi zaljubljenik u ono što je lijepo budući da je i sama Afrodita lijepa. Kako je dakle sin 5 Pora i Penije, Erosa je zapala ovakva sudbina. Ponajprije uvijek je siromah i nimalo nježan i lijep, suprotno nego što misli svjetina, nego krut, suh,135 bosonog i beskućnik, vazda leži na d goloj zemlji bez pokrivača, počiva uz vrata i na putovima pod vedrim nebom, a uvijek ga prati oskudica zato što on ima majčinu narav. Po ocu opet stalno sprema zamke lijepima i 5 dobrima, hrabar je, poduzetan i krepak, vrstan borac, neprestano plete neke zamke, prijatelj je mudrosti i domišljat, filozofira tijekom čitava svog života, vrstan vrač, bajalac i e mudrijaš; a rodio se nije ni kao besmrtan ni kao smrtan nego tijekom jednoga istog dana sad živi i cvjeta kad mu je dobro, b

133

»Snalažljivko.«

134

»Oskudica, Siromaštvo«.

135 p r otivno od Agatonova »gibak, vlažan«.

106

Συμπόσιον

20

πολλοί καϊ 7ταντοδαποί είσιν, εις δέ τούτων έστι καϊ δ Έρω?. ΤΙατρός δέ, ήν δ' εγώ, τίνος έστι καϊ μητρός; Μακρότερον μεν, έφη, διηγήσασθαι* όμως δέ σοι έρώ. οτε γαρ έγένετο ή * Αφροδίτη, ή στιώντο ol θεοϊ οι τε άλλοι και δ τής Μ ήτιδος νδς Π όρος. έπειδή δέ έδείπνησαν, 7τροσαιτήσονσα οΐον δή ευωχίας ονσης άφίκετο ή Πενία, καϊ ήν περϊ τας θύρας. ό ονν Π όρος μεθνσθεϊς τον νέκταρος— οίνος γαρ ούπω ήν—είς τόν τον Αιός κήπον είσελθών βεβαρημένος ηνδεν. ή ονν ΥΙενία επιβονλεύονσα δια τήν αντής άπορίαν παιδίον ποιήσασθαι έκ τον Πόρον, κατακλίνεταί τε παρ/ αντώ και έκύησε τόν νΕρωτα. διό δή καϊ 5 τής Αφροδίτης άκόλονθος καϊ θεράπων γέγονεν δ 'Έρως, γεννηθείς έν τοΐς εκείνης γενεθλίοις, καϊ άμα φύσει έρα5 στής ων περϊ τό καλόν και τής Αφροδίτης καλής ούσης, άτε ονν ΤΙόρον καϊ ΐίενίας νός ων δ "Ερως έν τοιαύτη τύχ-ρ κοθέστηκεν. πρώτον μέν πένης αεί έστι, καϊ πολλού δει άπαλός τ ε και καλός, οΐον οι πολλοϊ οϊονται, άλλα σκληρός και αυχμηρός καϊ άννπόδητος καϊ άοικος, χαμαητετής άεϊ ών καϊ άστρωτος, έπϊ θύραις καϊ έν δδοΐς υπαίθριος κοιμώμενος, τήν τής μητρός φύσιν έχων, άεϊ ένδεια σύνοικος. κατά δέ αν τόν πατέρα έπίβονλός έστι τοΐς καλοΐς καϊ τοΐς άγαθοΐς, άνδρεΐος ών καϊ ΐτης και σύντονος, θηρεντής δεινός, άεί τινας πλέκων μηχανάς, καϊ φρονήσεως επιθνμητής καϊ πόριμος, φιλοσοφών δια παντός τον βίον, δεινός γόης καϊ φαρμακενς καϊ σοφιστής· και ούτε ώς άθάνατος πέφνκεν ούτε ώς θνητός, άλλα τοτέ μέν τής αντής ή μέρας θάλλει τε καϊ ζή, όταν ενπορήσ ύ\, τοτέ δέ άποθνή-

107

Simpozij

203 e

sad opet umire, pa onda ponovno oživljava zahvaljujući očevoj naravi; ono pak što stječe to mu neprestano otječe tako da niti je ikada u oskudici niti u obilju i opet je u sredini između 5 mudrosti i neznanja. S time je naime ovako. Nijedan bog niti 204 se bavi filozofijom niti čezne da postane mudar; - to već naime jest, - a jednako tako niti tko drugi, ako je mudar, ne bavi se filozofijom. A ni neznalice opet niti se bave filozofijom, niti čeznu da postanu mudri; ta upravo to i jest teškoća s neznanjem što takav čovjek niti je plemenita karaktera niti razborit, a opet 5 misli da je oboje u dovoljnoj mjeri. Zato onaj koji ne misli da u nečemu oskudijeva i ne čezne za onim za što misli da mu ne treba.' 'Pa tko su onda, Diotimo,' rekoh ja, 'oni koji se bave filozofijom ako to nisu niti mudri niti neznalice?' 'Sad je to jasno već i djetetu,' reče, 'da su to oni između b obje krajnosti a jedan od njih bio bi i Eros. Mudrost je naime jedno od najljepših dobara, Eros je pak ljubav prema onome što je lijepo; stoga nužno proizlazi da je Eros filozof136 a filozof je na sredini između mudra i neuka. A i to on duguje svom 5 porijeklu jer potječe od oca mudra i snalažljiva a majke nemudre i bespomoćne. Takva je dakle narav tog demona, dragi Sokrate; a što si ti pomislio da je Eros drugačiji, ništa u tome nema čudna. Pomislio si, kako mi se čini sudeći po onome što c govoriš, da je Eros predmet ljubavi a ne njezino ishodište; zato držim da ti se i ukazivao prekrasnim. Pa i jest ono što je ljubljeno uistinu lijepo, nježno, besprijekorno i savršeno; ono što ljubi pak drugačije je spoljašnosti, po prilici onakve kako 5 sam razložila.' A ja rekoh: 'Dobro dakle, tuđinko, lijepo govoriš; ali ako je Eros takav, što imaju ljudi od njega?' 'To je sljedeće, Sokrate, ο čemu ću te pokušati podučiti, d Takav je, znači, Eros i takvo mu je porijeklo, a on je, kao što

136

U etimološkom značenju kao »ljubitelj mudrosti«.

108

Συμπόσιον σκει, πάλιν δέ άναβιώσκεται bia τήν τον πατρός φνσιν, το δε ποριζόμενον άει νπεκρεΐ, ώστε οντε άπορεΐ "Ερως ποτέ οντε πλοντεΐ, σοφίας τε αν καϊ άμαθίας έν μέσω έστιν. εχει γάρ ώδε. θεών ονδεϊς φιλοσοφεί ovb5 έπιθνμεΐ σοφός γενέσθαι—έστι γάρ—ovb9 ει τις άλλος σοφός, ον φιλοσοφεί. ον$* αν οι άμαθεΐς φιλοσοφονσιν ovb' έπιθνμονσι σοφοί γενέσθαι· αυτό yap roSro εστί χαλεπον άμαθία, τό μή όντα καλόν κάγαθόν μηδέ φρόνιμον bo^iv αντω είναι ικανόν. ονκονν έπιθνμεΐ ό μή οιόμενος ενδεής είναι ον άν μή οιηται έπώεΐσθαι. Τίνες ονν, έφην εγώ, ώ Αιοτίμα, οϊ φιλοσοφονντες, ει μήτε οι σοφοί μήτε οι άμαθεΐς; Αήλον bή, έφη, τοντό γε ήδη και παώί, οτι οϊ μεταξν τ όντων άμφοτέρων, ών άν εϊη καϊ ό"Ερως. έστιν γάρ bή τών καλλίστων ή σοφία, "Ερως δ' έστϊν έρως περϊ τό καλόν, ώστε άναγκαΐον "Ερωτα φιλόσοφον είναι, φιλόσοφον δέ οντα μεταξν είναι σοφον και άμαθονς. αιτία δέ αντω και τοντων ή γένεσις· πατρός μέν γάρ σοφον έστι και ενπόρον, μητρός δέ ον σοφής καϊ άπόρον. ή μέν ονν φνσις τον 4 baίμovoς, ω φίλε Σώκρατες, αντη ον δέ σν ωηθης "Ερωτα εΧναι, θανμαστόν ουδέζ> έπαθες. ωήθης δε, ώς έμοϊ δοκει τεκμαιρομένη εξ ών σν λέγεις, τό έρώμενον "Ερωτα είναι, ον τό έρών· δια ταΰτά σοι οΐμαι πάγκαλος έφαίνετο ό "Ερως. καϊ γάρ εστί τό έραστόν τό τω όντι καλόν καϊ άβρόν καϊ τέλεον καϊ μακαριστόν τό δε γε έρών άλλην ϊδέαν τοίαντην έχον, οϊαν εγώ όιήλθον.

203 e

5 204

5

b

5

C

5

•Και εγώ ειπον, Ειεζ; bή, ώ ξένη, καλώς γαρ λέγεις* τοιούτος ών ό "Ερως τίνα χρείαν έχει τοΐς άνθρώποις; Τούτο bή μετά ταντ, έφη, ώ Σώκρατες, πειράσομαί σε d bιbάξaι. έστι μέν γάρ bή τοιοντος καϊ οντω γεγονώς ό

109

204d

Simpozij

ti kažeš, ljubav prema lijepome. Ako bi nas sada tko upitao: 9 Što to znači da je Eros ljubav prema lijepome, Sokrate i 5 Diotimo?9 Odnosno jasnije rečeno: Onaj koji ljubi žudi za lijepim; kako on to žudi?" A ja rekoh: 9Žudi da mu ono pripadne.9 Ali tvoj odgovor,} na to će ona, 9ište još ovakvo pitanje: što će imati onaj kome pripadne lijepo ?9 io Rekoh: yNisam još posve u stanju da na to pitanje spremno odgovorim.y y e No dobro,y reče Diotima, yako bi tko zamijenio lijepo dobrom pa pitao: yHajde, Sokrate, onaj koji ljubi žudi za dobrom; a zašto žudi?yy y Da mu ono pripadne,y rekoh. 9 5 I što će imati ako mu dobro pripadne?y y Na to mije lakše odgovoriti,y rekoh. yBit će sretan.y y 205 Tako je,9 reče. 9Sretni su sretni zato što su stekli dobro i dalje više nisu potrebna nikakva dopunska pitanja poput: u koju svrhu želi biti sretan onaj koji to želi, nego izgleda da je tim odgovorom u potpunosti dosegnut cilj postavljanja pitanja. 9U1 'Istinu kažeš,9 rekoh. 5 Ά smatraš li da su to htijenje i žudnja zajednički svim ljudima i da svi neprestano žele da im dobro pripada, ili možda misliš drugačije?9 9 Baš tako,9 rekoh, 9da je to svima zajedničko.9 9 Pa zašto onda, Sokrate,9 reče, 9ne kažemo da su svi obuzeti b ljubavnom žudnjom ako svi neprekidno žude za istim, nego za neke to tvrdimo a za druge ne?9 9 I sam se čudim tome.9 9 Ma ne čudi se,9 reče Diotima. 9Ta mi izdvajamo ono što se

137 Zato s t o j e »dobro« u sebi etički »telos« (cilj, granica) ili summum (najviše dobro).

110

bonum

I86 a

5

ίο e

5

Συμπόσιον Ερως, έστι δε τών καλών, ώς σν φής. ti δε τις ημάς έροιτο· Τ ι τών καλών εστίν ό "Ερως, ώ Σώκρατές τε καϊ Αιοτίμα; ώδε δέ σαφέστερον έρα 6 έρών τών καλών· τι ερα; Και eyo> εΐπον οτι Τενέσθαι αντώ. Ά λ λ ' έτι ποθεί, έφη, ή άπόκρισις έρώτησιν τοιάνδε· Τ ι έ'σται έκείνω ω άν γένηται τά καλά; Ο ν 7τάζ;υ έφην έτι έχειν εγώ προς ταντην τήν έρώτησιν προχείρως άποκρίνασθαι. 5 'Αλλ , έφη, ωσπερ άν εϊ τις μεταβαλών άντί τον καλοΰ τω άγαθω χρώμενος πννθάνοιτο· Φέρε, ώ Σώκρατες, έρα ό έρών τών άγαθών· τί έρα; Τενέσθαι, ήν δ' έγώ, αντώ. Και τί έσται έκείνω ω άν γένηται τάγαθά; 5 Τουτ* ενπορώτερον, ήν δ έγώ, έχω άποκρίνασθαι, otl ενδαίμων έσται.

205

Κτήσει γάρ, έφη, άγαθών οι ενδαίμονες ενδαίμονες, καϊ ονκέτι προσδεΐ έρέσθαι Ρ/Ινα τί δέ βονλεται ενδαίμων εΐναι ό βονλόμενος; άλλα τέλος δοκεΐ έχ€ΐν ή άπόκρισις. 5 Αληθή λέγεις, εΐπον έγώ. 5 Ταντην δή τήν βονλησιν και τον έρωτα τοντον πότερα κοινόν οΐει είναι πάντων άνθρώπων, και πάντας τάγαθά βονλεσθαι αντοΐς εΐναι άεί, ή πώς λέγεις; Οντως, ήν δ5 έγώ· κοινόν είναι πάντων. Τ ί δή ουν, έφη, ω Σώκρατες, ον πάντας έράν φαμεν, b είπε ρ γε πάντες τών αντών ερώσι και άεί, άλλα τινάς φαμεν έράν, τονς δ' ον; θανμάζω, ήν δ' έγώ, καϊ αντός. Ά λ λ α μή θανμαζ\ έφη' άφελόντες

111

γάρ άρα τον έρωτός

Simpozij

205 b

naziva jednom vrstom ljubavi pa joj nadijevamo naziv cjeline 5 a za druge njezine raznovidnosti netočno upotrebljavamo druga imena.' 'Na primjer?' 'Na primjer: znaš da je stvaralaštvo širok pojam; svemu što prelazi iz nepostojanja u postojanje samo je stvaralaštvo uzrok pa su stoga i proizvodi svih umijeća stvaralaštva i svi su njihovi c .1 Ο Ο

.

,

tvorci stvaraoci. 'Istinu govoriš.' 'No ti ipak znaš,' reče ona, 'da se ti tvorci ne nazivaju pjesnicima odnosno stvaraocima139 nego drugim imenima, a 5 od svega stvaralaštva izdvojen je jedan dio, onaj koji obuhvaća glazbu i metrička pravila, pa mu se nadijeva ime cjeline. Poezijom odnosno stvaralaštvom naime naziva se samo to a pjesnicima odnosno stvaraocima samo oni koji se bave tom njegovom podvrstom.' 'Istinu govoriš,' rekoh. 10 'Baš je tako i s ljubavlju. Osnovna je kod nje svaka težnja d za dobrom i srećom, naime najveća iza svakog čovjeka varljiva ljubav.140 Oni pak koji joj se obraćaju na svakojaki drugi način, ili radi stjecanja novca, ili iz ljubavi prema tjelovježbi, ili radi filozofije odnosno ljubavi prema mudrosti, za njih se ne kaže 5 da su obuzeti ljubavnom žudnjom niti ih se naziva ljubavnicima, nego oni koji se usmjeravaju na tek jednu podvrstu ljubavi i koji su revno uznastojali oko nje prisvajaju naziv cjeline, tj. ljubavi, ljubavne čežnje i ljubavnika.' 'Čini se da govoriš istinu,' rekoh. Ά pripovijeda se i neka priča da ljube oni koji traže svoju 10 drugu polovicu;141 moja pak priča kaže da ljubav nije niti e čežnja za polovicom niti za cjelinom, moj druškane, ako to nije nešto dobro, jer ljudi su voljni odsijecati sebi i noge i ruke ako 138

U smislu »rukotvorci«.

139

Grč. »poietai«, što istovremeno znači pjesnik i stvaralac kao takav. Pjesnik je dakle stvaralac par excellence.

112

Συμπόσιον τι είδος όνομάζομεν, τά δέ άλλα άλλοις

20

το τον όλον έπιτιθέντες καταχρώμεθα

ονομα, έρωτα, 5

όνόμασιν.

"Ωσπερ τί; ήν δ' έγω. "Ωσπερ τόδε. οΐσθ5 οτι ποίησίς εστί τι πολύ· η y«P τοι 6/c του /xr/ οι>το? ets τό oV toWi ότωονν αίτια πάσα έστι ποίησις, ωστε και αι νπο πάσαις ταΐς τέχναις έργασίαι C ποιήσεις είσϊ καϊ οϊ τούτων δημιονργοι πάντες ποιηταί. 'Αληθή λέγεις. Ά λ λ ' όμως, r] δ' ?/, οισ0 5 οτι ού καλούνται ποιηταί αλλα έχονσιν

ονόματα,

μόριον άφορισθέν τον

όλον

ονόματι

άττο

δέ

ττάση?

τό περϊ τήν μονσικήν προσαγορεύεται.

άλλα

τ?)? ποιήσεως

έν

καϊ τά μέτρα τω

ποίησις

γάρ

μόνον καλείται, καϊ οι έχοντες τούτο τό μόριον τής

τούτο

ποιήσεως

ποιηταί. 5 Αληθή λέγεις, έφην. Ούτω τοίννν καϊ περϊ τον έρωτα, τό μέν κεφάλαιόν έστι πάσα ή των άγαθών έπιθνμία καϊ τον εύδαιμονεΐν ό μέγιστος τε και δολερός έρως παντί· ά λ λ ' οι μέν α λ λ τ / 5 τρεπόμενοι πολλαχή έπ αντον, ή κατά χρηματισμόν ή κατά φιλογνμναστίαν ή κατά φιλοσοφίαν, ούτε έράν καλούνται ούτε έρασταί, οι δέ κατά έν τι είδος Ιόντες τε καϊ έσπονδακότες τό τον όλον ονομα ϊσχονσιν, έρωτα τε καϊ έράν και έρασταί. Κινδννεύεις άληθή, έφην εγώ, λέγειν. Kal λέγεται μέν γέ τις, έφη, λόγος, ώς cl άν τό ήμισν ϊαντών ζητώσιν, ούτοι έρώσιν ό δ' εμός λόγος ούτε ήμίσεός φησιν εΐναι τον έρωτα ούτε όλον, έάν μή τνγχάνύ] γέ πον, ώ έταΐρε, άγαθόν ον, έπ εΐ αντών γε καϊ πόδας καϊ χείρας έθέλονσιν άποτέμνεσθαι οι άνθρωποι, έάν αύτοΐς δοκΓ/ τά 140 Ovo je veoma teško mjesto i vjerojatno je i tekst iskvaren. Najteži je problem početak rečenice. Drugi osnovni mogući prijevod bio bi: » U smislu općeg pojma svaka težnja za dobrom i srećom najveća je i za svakog čovjeka varljiva ljubav.« Teškoća ima i kasnije u tekstu. 141

Aluzija na Aristofanov govor, osobito 192 Β i dalje.

113

5

10

d

5

ίο e

a Simpozij

205 e

5 im se čini da su im nevaljale. Mislim time da nitko ne miluje ono što je njegovo vlastito osim ako dakako nećemo sve što pripada nama nazivati dobrim a sve tuđe lošim. Jer nema 2 0 6 ničega za čime ljudi žude osim za dobrom. Možda ti misliš drukčije?' 'Zeusa mi, ne,y rekoh. 'Može li se dakle tako naprosto reći da ljudi žude za dobrom?' y 5 Da,y rekoh. y Ne treba li nadalje dodati i da žude za time da posjeduju dobro?y Treba.y y Zar ne,y reče, 7 da ga ne samo posjeduju nego i da ga trajno posjeduju?y 10 7 to treba pridodati.y y Nije li dakle sve u svemu ljubav težnja za trajnim posjedovanjem dobra?y y Govoriš čistu istinu,y rekoh ja. y b Kad je to142 dakle ljubav,y reče ona, yšto i kako rade oni koji teže za njom143 da bismo njihovu revnost i gorljivost mogli nazvati ljubavnom žudnjom? Kakvo je u stvarnosti to njihovo djelanje? Možeš li reći?y y 5 Da mogu, Diotimo, ne bih se divio tvojoj mudrosti niti bih pohađao tvoja predavanja da naučim sve to.y y Dobro, reći ću ti. To je duševno i tjelesno rađanje u lijepu.y y Gatalačkog umijeća treba za ono što govoriš, a ja to ne 10 mogu dokučiti.y y c Dobro, ja ću ti pojasniti,y reče ona. ySvi su ljudi, Sokrate, trudni i tijelom i dušom i, kad dosegnu određenu dob, naša

142

Težnja za dobrom.

143

Ljubavlju.

114

i86

a

Συμπόσιον

5 εαυτών πονηρά είναι. ου γαρ το εαυτών οΐμαι έκαστοι ασπάζονται, ει μή ει τις το μέν άγαθόν οίκεΐον καλεί και εαυτόν, το δέ κακόν άλλότριον ώς ουδέν γε άλλο εστίν ου 206 έρώσιν άνθρωποι ή τον άγαθον. ή σοι δοκονσιν; Μα Δ Γ ονκ έμοιγε, ήν δ' έγώ. *Αρ5 ονν, ή δ5 ή, όντως άπλονν έστι λέγειν οτι οι άνθρωποι τάγαθον έρώσιν; 5 Ναι, έφην. Τ ί δέ; ον προσθετέον, έφη, οτι καϊ είναι το άγαθον αντοΐς έρώσιν; ΙΙροσθετέον. 9 Α ρ ονν, έφη, καϊ ον μόνον είναι, άλλα καϊ άεϊ εΐναι; ΙΟ Kat τοντο προσθετέον. "Εστιν άρα σνλλήβδην, έφη, δ έρως τον τό άγαθόν αντώ * τ/ είναι αει. 'Αληθέστατα, έφην έγώ, λέγεις. b

f

/

s

-

\

^


r/

/-Ν

/

/

Ur€ οη τοντο ο ερως εστίν αει, η ο η, των τινα τροπον διωκόντων αντό καϊ έν τίνι πράξει ή σπονδή καϊ ή σνντασις έρως άν καλοΐτο; τί τοντο τνγγάνει όν τό έργον; έχεις είπεΐν; δ Ον μεντάν σέ, έφην έγώ, ώ Αιοτίμα, έθανμαζον -επι σοφία και έφοίτων παρά σέ αντά ταντα μαθησόμενος. Ά λ λ α έγώ σοι, έφη, έρώ. έστι γάρ τοντο τόκος έν καλώ καϊ κατά τό σώμα και κατά τήν ψνχήν. Μαντείας, ήν δ5 έγώ, δεΐται ότι ποτε λέγεις, καϊ ον ίο μανθάνω. C Ά λ λ ' έγώ, ή δ' ή, σαφέστερον έρώ. κνονσιν γάρ, έφη, ώ Σώκρατες, πάντες άνθρωποι καϊ κατά τό σώμα καϊ κατά

115

Simpozij

206 c

narav ima želju za rađanjem. Ali rađati ne može u ružnu nego u lijepu. Spolno općenje muškarca i žene naime je rađanje.144 5 A to, naime trudnoća i rađanje, božanski je čin i ono besmrtno u smrtnome biću. Ali do toga ne može doći u neskladnome: ružnoća je u neskladu sa svim božanskim, dok je ljepota u d skladu.145 Stoga jeKalona (Ljepota) Mojra (Suđaja) iEjlethija (Rodilja)146 svakom rađanju. Zbog toga kad se ono što je trudno primiče lijepome, postaje vedro i obuzima ga radost te rađa i iznosi na svijet;141 a kad se primiče ružnome, snuždeno 5 se i rastuženo skuplja u se, odvraća, suspreže i ne rađa, nego je i dalje bremenito plodom zadržanim u utrobi. Iz tog razloga ono što je već nabreklo od trudnoće obuzima strastveno uzbuđenje u blizini lijepoga14* jer ono oslobađa bolnih trudova e onoga koji ga posjeduje.149 Jer ljubav, Sokrate, nije žudnja za ljepotom, kako ti misliš.y 'Nego za čime?' 'Za rađanjem i iznošenjem

na svijet u lijepu.'

5

'Neka je tako,' rekoh ja. 'Na svaki način,' reče Diotima. Ά zašto baš za rađanjem? Jer rađanje je ono vječno i besmrtno koje je dostupno smrtnome. A prema onome ο čemu smo se složili nužno je biti željan 207 besmrtnosti zajedno s dobrom ako je ljubav stalna žudnja za posjedovanjem dobra. Iz tog razmišljanja nužno proizlazi da je ona i žudnja za besmrtnošću.' To me je dakle sve poučavala

144

Tj. vodi rađanju.

145

Tj. s božanskime.

146

kad se god vodio razgovor ο 5

Mojra ili Suđaja određuje čas poroda a Ejlethija olakšava i ubrzava

porod.

116

Συμπόσιον τήν ψυχήν, και έπειδάν εν τινι ηλικία γένωνται, τίκτειν επιθυμεί ήμών ή φύσις. τίκτειν δέ έν μέν αίσχρώ ου δύναται, έν δέ τω καλώ. ή γαρ ανδρός και γυναικός συνουσία τόκος έστιν. έστι δέ τούτο θείον τό πράγμα, καϊ τούτο έν θνητω δντι τω ζώω άθάνατον ένεστιν, ή κύησις και ή γέννησις. τά δέ έν τω άναρμόστω αδύνατον γενέσθαι. άνάρμοστον δ* έστι τό αίσχρόν παντϊ τω θείω, τό δέ καλόν άρμόττον. Μοίρα ουν και Είλείθυια ή Καλλονή έστι τή γενέσει. δια ταύτα όταν μέν καλω προσπελάζτ) τό κνονν, ΐλεών τε γίγνεται καϊ εύφραινόμενον διαχεΐται και τίκτει τε καϊ γέννα· όταν δέ αίσχρώ, σκυθρωπόν τε καϊ λυπούμενον συσπειράται και άποτρέπεται καϊ άνείλλεται και ου γέννα, άλλα ισχον τό κύημα χαλεπώς φέρει, όθεν δή τω κυούντί τε καϊ ήδη σπαργώντι πολλή ή πτοίησις γέγονε περι τό καλόν διά τό μεγάλης ώδΐνος άπολύειν τόν έχοντα, εστίν γάρ, ώ Σώκρατες, έφη, ού του καλού ό έρως, ώς σύ οΐει.

206 c

5

d

5

e

Άλλα τί μήν; Ύής γεννήσεως και τον τόκου έν τω καλώ. 5 Εΐεν, ήν δ' έγώ. Ώάνν μεν ονν, έφη. τί δή ονν τής γεννήσεως; οτι άειγενές έστι καϊ άθάνατον ώς θνητω ή γέννησις. άθανασίας δέ άναγκαΐον επιθνμεΐν μετά άγαθον εκ τών ώμο- 2θ*] λογημένων, εϊπερ τον άγαθον έαντώ εΐναι άεϊ έρως έστιν. άναγκαΐον δή έκ τούτον τον λόγον και τής άθανασίας τόν έρωτα εΐναι. Ταντά τε ονν πάντα έδίδασκέ με, οπότε περϊ τών έρω- 5

147

Tj. plod.

148

Tako neki komentatori, npr. Hug. Drugi: za lijepim.

149

Naime, lijepo oslobađa bolnih trudova onoga koji ga, tj. ljepotu, posjeduje. Drugi manje plauzibilno: onoga koji ima bolne trudove.

117

207 a

Simpozij

ljubavnim pitanjima. A jednom me upitala:'Što je, Sokrate, po tvome mišljenju uzrok toj ljubavnoj žudnji i želji? Ne opažaš li u kakvu su neobičnu stanju sve životinje kad ih obuzme želja za rađanjem, i to i četveronožne i krilate, pomahnitale od b ljubavne strasti, ponajprije da se pare jedne s drugima a potom da hrane potomstvo pa su i najslabije spremne da se za ίο150 bore s najjačima i da umiru za njih, i spremne su patiti od gladi 5 samo da hrane podmladak i uopće pripravne su za njih sve činiti; za ljude bi se moglo misliti da to rade na temelju razumska suda; ali koji to uzrok dovodi životinje u takvo ljubavno c stanje? Možeš li reći?' Ja opet rekoh da ne bih znao; a ona će: 'Zamišljaš li da ćeš ikada postati iskusan u ljubavi ako to ne budeš razumijevao?' 5

Ta poradi toga, Diotimo, štono netom rekoh, dolazim k tebi jer sam shvatio da mije potreban učitelj. No reci mi i razlog tome i ostalome što se tiče ljubavnih pitanja.y y

Ako dakle,' reče, yvjeruješ da je po naravi ljubav usmjerena prema onome ο čemu smo se u više navrata složili,151 nemoj se d čuditi. Ondje152 naime iz istog razloga kao i ovdje153 smrtna se priroda trudi koliko joj je to moguće154 da zauvijek postoji i da bude besmrtna. A moguće joj je to samo na taj način, naime rađanjem, da uvijek ostavlja drugo mlado umjesto stara, jer i u vremenu u kojem se za svako pojedinačno živo biće kaže da ό živi i da je isto155 - kao što se istim naziva čovjek od dječaka sve dok ne postane starac: taj doduše nikada u sebi nema sve isto a ipak se naziva istim, nego se uvijek u jednome obnavlja a gubi drugo kao što je kosa, meso, kosti, krv i tijelo uopće. I e ne samo obzirom na tijelo nego i obzirom na dušu ni u koga ne ostaju iste navike, karakterne crte, misli, želje, užici, brige,

150 151 152 153

Za mlade. Naime, prema besmrtnosti. U životinjskom carstvu. Kod ljudi.

118

207

a

b

5

C

5

d

5

e

Συμπόσιον τικών λόγους ποιοΐτο, και ποτέ ήρετο Τί οϊει, ω Σώκρατες, αίτιον είναι τούτον του έρωτος και τής έπιθνμίας; ή ονκ αίσθάνι/ ώς δεινώς διατίθεται πάντα τά θηρία έπειδάν γεννάν έπιθυμήσΐ), καϊ τά πεζά καϊ τά πτηνά, νοσούντά τε πάντα και ερωτικώς διατιθέμενα, πρώτον μέν περϊ τό σνμμιγήναι άλλήλοις, έπειτα περϊ τήν τροφήν του γενομένου, καϊ έτοιμά έστιν νπέρ τούτων καϊ διαμάχεσθαι τά άσθενέστατα τοΐς ίσχυροτάτοις καϊ νπεραποθνήσκειν, καϊ αύτά τω λιμω παρατεινόμενα ώστ εκείνα έκτρέφειν, καϊ άλλο πάν ποιονντα. τονς μέν γάρ άνθρώπονς, έφη, οίοιτ άν τις έκ λογισμού ταντα ποιεΐν τά δέ θηρία τις αιτία ούτως έρωτικώς διατίθεσθαι; έχεις λέγειν; Και έγω αν έλεγον οτι ούκ είδείην ή δ' εΐπεν, Διανοή ονν δεινός ποτε γενήσεσθαι τά έρωτικά, έάν ταντα μή έννοής; 'Αλλα διά ταντά τοι, ώ Διοτίμα, όπερ νννδή εΐπον, παρά σε ήκω, γνονς οτι διδασκάλων δέομαι. άλλα μοι λέγε και τούτων τήν αιτίαν καϊ τών άλλωζ> τών περι τά ερωτικά. Ει τοίννν, έφη, πιστεύεις έκείνον είναι φύσει τον έρωτα, ον πολλάκις ώμολογήκαμεν, μή θαύμαζε. ενταύθα γάρ τον αύτόν έκείνω λόγον ή θνητή φύσις ζητεί κατά τό δυνατόν άεί τε εΐναι καϊ άθάνατος. δύναται δέ ταύττ] μόνον, τή γενέσει, ότι άεϊ καταλείπει έτερον νέον άντϊ του παλαιού, έπεϊ και έν ω ev έκαστον τών ζωων ζήν καλείται καϊ είναι τό αύτό—οίον έκ παιδαρίου ό αύτός λέγεται έως άν πρεσβύτης γένηταΐ' ούτος μέντοι ούδέποτε τά αύτά έχων έν αύτώ όμως ό αντός καλζΐται, άλλα νέος άεϊ γιγνόμενος, τά δέ άπολλύς, καϊ κατά τάς τρίχας καϊ σάρκα καϊ οστά καϊ αΐμα καϊ σύμπαν τό σώμα. καϊ μή ότι κατά τό σώμα, άλλα καϊ κατά τήν ψνχήν οι τρόποι, τά ήθη, δόζαι, έπιθν-

154

Jer dostupna joj je samo djelomična besmrtnost.

155

Nakon umetka »kao što se istim naziva...« ta rečenica nema nastavka. Takvi anakoluti nisu rijetki u »Simpoziju«.

119

Simpozij

206 c

strahovi, nego jedno nastaje a drugo se gubi. A još je 156

neobičnije da i kod naših spoznaja

mnogo

ne samo da jedne stje-

čemo a druge gubimo i po njima nikada nismo isti, nego se to 5 isto događa i sa svakom pojedinačnom se naziva uvježbavanjem

spoznajom. Jer ono što 208

vrši se zato što spoznaja odlazi; zabo-

rav je naime izlazak spoznaje a uvježbavanje opet novog pamćenja

usađivanjem

umjesto iščezloga spasava spoznaju tako da 5

se ona čini istom. Tim se naime načinom spasava sve smrtno, ne tako što je uvijek u potpunosti

isto kao božansko, nego tako

što ono što odlazi i stari ostavlja za sobom drugo mlado onakvo kakvo je i samo bilo. Tim postupkom, udjela u besmrtnome, 151

drukčije.

Sokrate, smrtno

ima

i to i tijelo i sve ostalo; a s besmrtnim 15S

Stoga se ne čudi što po naravi sve

visoko

b

je

cijeni

vlastit izdanak; ta poradi besmrtnosti revnost i ljubavna žudnja δ prate

svakoga.'

A ja, čuvši taj govor, začudih se i rekoh: 9Zbilja, Diotimo, zar je tome uistinu tako?' A ona reče pravim profesorskim

tonom: 'Budi čvrsto uvje- c

ren u to, Sokrate! Jer ako hoćeš promotriti ljudsko čudio bi se besmislenosti

premudra

slavoljublje,

onoga što sam rekla ako ne bi raz-

mišljao uzevši u obzir kako žarko žude da postanu159 160

i »slavu za vremena vječna besmrtnu sebi očuvat'« , su pripravni za to svi izlagati se opasnostima

156

te kako 5

još više nego za

djecu, i novce trošiti, i napore trpjeti svakakve, polagati. Jer zar ti misliš da biAlkestida

glasoviti

i život za to d

umrla za Admeta

ili

Drugi: opažaja.

157

Neki ovdje ispravljaju grčki tekst, najčešće: »a drugčije je nemoguće«.

158

Sve živo.

120

β

Συμπόσιον

μίαι, ήδοναί, λύπαι, φόβοι, τούτων έκαστα ουδέποτε τα αύτα πάρεστιν έκάστω, άλλα τα μέν γίγνεται, τα δβ άπολλυται. πολύ δέ τούτων άτοπώτερον έτι, otl καϊ αϊ έπιστήμαι μή οτι αϊ μέν γίγνονται, αϊ δέ άπόλλυνται ήμΐν, και ουδέποτε οϊ αυτοί έσμεν ουδέ κατά τάς έπιστήμας, άλλα και μία εκάστη τών επιστημών ταύτόν πάσχει. δ γάρ καλείται μελετάν, ώς έζιούσης έστι τής επιστήμης· λήθη γάρ επιστήμης έξοδος, μελέτη δε πάλιν καινήν έμποιούσα άντι τής άπιούσης μνήμην σώζει τήν έπιστήμην, ώστε τήν αύτήν δοκεΐν είναι. τούτω γάρ τω τρόπω πάν τό θνητόν σώζεται, ου τω παντάπασιν τό αυτό άεϊ είναι ωσπερ τό θείον, άλλα τω τό άπιόν καϊ παλαιούμενον έτερον νέον έγκαταλείπειν οΐον αυτό ήν. ταύτΐ] ττ) μηχανή, ώ Σώκρατες, έφη, θνητόν άθανασίας μετέχει, καϊ σώμα καϊ τάλλα πάντα· άθάνατον δέ άλλ-rj. μή ουν θαύμαζε εί τό αυτού άποβλάστημα φύσει πάν τιμά* άθανασίας γάρ χάριν παντϊ αύτη ή σπουδή καϊ ό έρως έπεται. Και έγώ άκούσας τόν λόγον έθαύμασά τε καϊ εΐπον Εΐεν, ήν δ' έγώ, ω σοφωτάτη Αιοτίμα, ταντα ώς άληθώς ούτως έχει; Kat ή, ωσπερ οϊ τέλεοι σοφισταί, Εδ ισθι, έφη, ω Σώκρατες· έπεί γε καϊ τών άνθρώπων εί έθέλεις είς τήν φιλοτιμίαν βλέψαι, θαυμάζοις άν τής άλογίας περϊ α εγώ εΐρηκα εί μή έννοεΐς, ενθυμηθείς ώς δεινώς διάκεινται έρωτι του όνομαστοϊ γενέσθαι καϊ κλέος ες τόν άεϊ χρόνον άθάνατον καταθέσθαι, καϊ υπέρ τούτου κινδύνους τε κινδυνεύειν έτοιμοι είσι πάντας έτι μάλλον ή υπέρ τών παίδων, καϊ χρήματα άναλίσκειν καϊ πόνους πονεΐν ούστινασούν καϊ ύπεραποθνήσκειν. έπεϊ otet σύ, έφη/Αλκηστιν

159

Subjekt su »ljudi«, izveden iz »ljudskog slavoljublja«.

160

Ovaj heksametar je možda citat nekog izgubljenog pjesnika, a možda i same D i o t i m e koja time parodira Agatonov gorgijanski stil.

121

5 208

5

b

5

C

5

d

Simp

208 d

°zij

Ahilej slijedio Patrokla u smrt ili vaš Kodro položio 5 kraljevstvo

život za

svoje djece da nisu mislili da će ostati

besmrtan

spomen na njihovu vrlinu što ga mi i sada gajimo? Ni

slučajno,

nego držim da radi besmrtne vrline i takve dične slave svi sve čine i to koliko su kreposniji, toliko više; ta žude za

besmrtnim.

e Oni dakle koji su tijelima trudni više se usmjeravaju

prema

ženama i na taj su način predani ljubavi rađanjem djece, misle, pribavljajući

sebi besmrtnost,

sjećanje 161

5 buduće vrijeme. A oni koji su to dušom 2

°9

Diotima,

kako

i sreću za sve

- ima ih naime,' reče

'koji su još više trudni u dušama nego u tijelima

onim

čime većma priliči duši da zatrudni i što da rodi. Što joj dakle priliči? Etička mudrost i vrlina općenito - a njima su 5 svi pjesnici-stvaraoci su pronalazači; dovođenje

a od rukotvoraca

roditelji162

oni za koje kažemo

najveće pak i najljepše u etičkoj mudrosti

jest

u red države i doma a tome je ime umjerenost

b pravičnost,

da

i

- pa tko je od mladosti trudan time u duši te kao

mlad momak

uz pristanak

svoje dobi već teži da rađa i iznosi

na svijet, traži doista, mislim, i on, obilazeći unaokolo,

lijepo

u kome bi rodio; ta u ružnome nikada neće rađati. Stoga većma 5 miluje lijepa tijela nego ružna zato što je trudan i ako se namjeri na lijepu, plemenitu

i stasitu dušu, onda veoma miluje

oboje163

i takva čovjeka odmah obasipa savjetima ο vrlini i ο tome što C valjan čovjek treba da čini i oko čega da se trudi te se laća da

161

Trudni.

162

U smislu: rađatelji.

163

1 tijelo i dušu.

122

220 d

5

e

5 209

5

b

5

C

Συμπόσιον νπερ 'Αδμήτου άποθανεΐν άν, ή y Αχιλλέα ΤΙατρόκλω έπαποθανεΐν, ή προαποθανεΐν τον ύμέτερον Κόδρον υπέρ τής βασιλείας τών παίδων, μή οίομένους άθάνατον μνήμην αρετής πέρι εαυτών έσεσθαι, ήν νυν ήμεΐς έχομεν; πολλού γε δει, έφη, αλλ' οΐμαι υπέρ άρετής άθανάτου καϊ τοιαύτης δόξης εύκλεούς πάντες πάντα ποιοΰσιν, όσω άν άμείνους ο:σι, τοσούτω μάλλον του γάρ άθανάτου έρώσιν. οι μέν ούν έγκύμονες, έφη, κατά τά σώματα οντες προς τάς γυναίκας μάλλον τρέπονται καϊ ταύττ] ερωτικοί είσιν, δια παιδογονίας άθανασίαν καϊ μνήμην καϊ εύδαιμονίαν, ώς οΐονται, αύτοΐς είς τόν έπειτα χρόνον πάντα ποριζόμενοι· οι δέ κατά τήν ψνχήν—είσι γάρ ούν, έφη, οι έν ταΐς.ψυχαΐς κυονσιν έτι μάλλον ή έν τοΐς σώμασιν, ά ψυχή προσήκει καϊ κυήσαι και τεκεΐν τί ούν προσήκει; φρόνησίν τε καϊ τήν άλλην άρετήν—ών δή είσι καϊ οι ποιηταΧ πάντες γεννήτορες και τών δημιουργών οσοι λέγονται εύρετικοι είναι· πολύ δέ μεγίστη, έφη, και καλλίστη τής φρονήσεως ή περί τά τών πόλεών τε καϊ οικήσεων διακόσμησις, ή δή δνομά έστι σωφροσύνη τε και δικαιοσύνη—τούτων δ* αύ όταν τις έκ νέου έγκύμων ή τήν ψνχήν, γθεος ών και ήκούσης τής ήλικίας, τίκτειν τε και γεννάν 7]δη έπιθυμή, ζητεί δή οΐμαι και ούτος περιιών τό καλόν έν ω άν γεννήσειεν έν τω γάρ αίσχρώ ούδέποτε γεννήσει. τά τε ούν σώματα τά καλά μάλλον ή τά αισχρά άσπάζεται άτε κυών, και άν έντύχη ψυχή καλή καϊ γενναία καϊ εύφυεΐ, πάνυ δή άσπάζεται τό συναμφότερον, και προς τούτον τόν άνθρωπον ευθύς εύπορεΐ λόγων περϊ άρετής καϊ περϊ οΐον χρή είναι τόν άνδρα τόν άγαθόν καϊ ά έπιτηδεύειν, και έπιχειρεΐ

123

Simpozij ga odgaja. Dotičući se, re/c/β bih, lijepoga čovjeka i družeći se s njime, sjećajući ga se i kad je prisutan i kad nije, raćfa / iznosi na svijet ono čime je odavno bio trudan i rođeno othranjuje zajednički s njime tako da takvi ljudi stječu mnogo prisnije uzajamno zajedništvo svoje djece i čvršće prijateljske veze jer zajednički posjeduju ljepše i dugovječnije potomstvo. I svatko bi radije prihvatio da su mu se rodila takva nego ljudska djeca te, kad se obazre na Homera, Hesioda i ostale vrsne pjesnike, zavidi im kakve potomke ostavljaju za sobom jer im oni priskrbljuju besmrtnu slavu i spomen time što su i sami takvi.164 Ili pak uzmi kakvu je djecu Likurg ostavio u Lakedemonu kao spasitelje tog Lakedemona i tako reći čitave Helade. Također; u vas se štuje Solon kao roditelj vaših zakona i drugdje na mnogo mjesta drugi muževi i među Helenima i među barbarima, koji su izveli mnoga lijepa djela i iznjedrili raznovrsne vrline; njima su zbog te i takve djece već podignuta mnoga svetišta, dok zbog ljudske još nikome. U takve bi dakle ljubavne misterije i ti, Sokrate, možda mogao biti posvećen; ali u one završne i najviše, poradi kojih sve to165 i postoji, ako se tko ispravno penje prema tom cilju, ne znam da li bi bio podoban.166 Ja ću međutim govoriti ο tome i ništa neću u revnosti popustiti. A ti me kušaj slijediti ako budeš kadar. Ta onaj koji na pravi način ide prema tome cilju treba da kao mladić započne ići prema lijepim tijelima i najprije, ako ga njegov vođa ispravno vodi, da ljubi jedno lijepo tijelo i onda rađa lijepe riječi a da zatim shvati da je ljepota jednog tijela sestra ljepoti ma kojega drugog tijela, pa ako treba ići za lijepim obličjem, da je velika nerazboritost misliti da na

164

Besmrtni.

165

Postupak posvećenja.

166

Za posvećenje.

124

206 c

5

d

5

e

5 210

5

b

Συμπόσιον παιδενειν. απτόμενος γαρ οΐμαι τον καλόν καϊ ομίλων αντω, α πάλαι έκύει τίκτει καϊ γέννα, καϊ παρών καϊ άπών μεμνημένος, καϊ το γεννηθέν υννεκτρέφει κοινή μετ εκείνον, ώστε πολν μείζω κοινωνία ν τής τών παίδων προς άλλήλονς οι τοιούτοι ΐσχονσι και φιλίαν βεβαιοτέραν, άτε καλλιόνων καϊ άθανατωτέρων παίδων κεκοινωνηκότες. και πάς άν δέξαιτο εαντώ τοιοντονς παΐδας μάλλον γεγονέναι ή τονς άνθρωπίνονς, καϊ εις "Ομηρον άποβλέψας καϊ Ησίοδου καϊ τονς άλλονς ποιητάς τονς άγαθονς ζηλών, οΐα έκγονα εαντών καταλείπονσιν, α εκείνοις άθάνατον κλέος καϊ μνήμην παρέχεται αύτά τοιαύτα οντά- ει δέ βονλει, έφη, οΐονς Λνκονργος παΐδας κατελίττετο έν Αακεδαίμονι σωτήρας τής Αακεδαίμονος και ώς έπος ειπείν τής Ελλάδος, τίμιος δέ παρ* νμΐν καϊ Σόλων διά τήν τών νόμων γέννησιν, καϊ άλλοι άλλοθι πολλαχον άνδρες, καϊ έν "Ελλησι και έν βαρβάροις, πολλά και καλά άποφηνάμενοι έργα, γεννήσαντες παντοίαν άρετήν· ών καϊ ιερά πολλά 7)δη γέγονε διά τονς τοιοντονς παΐδας, διά δέ τονς άνθρωπίνονς ονδενός πω. Ταύτα μέν ονν τά ερωτικά ίσως, ώ Σώκρατες, καν σν μνηθείης· τα δέ τέλεα και εποπτικά, ών ένεκα και ταντα έστιν, έάν τις ορθώς μετίrj, ονκ οΐδ' ει οΐός τ άν εΐης· έρώ μέν ονν, έφη, εγώ καϊ προθνμίας ονδέν άπολείψω· πειρώ δέ έπεσθαι, άν οΐός τε ής. δει γάρ, έφη, τον ορθώς ιόντα έπϊ τοντο τό πράγμα άρχεσθαι μέν νέον όντα Ιέναι έπϊ τά καλά σώματα, καϊ πρώτον μέν9 έάν ορθώς ήγήται ό ήγονμενος, ενός αντον σώματος έράν καϊ έντανθα γεννάν λόγονς καλούς, έπειτα δέ αυτοί; κατανοήσαι οτι τό κάλλος τό έπϊ ότωούν σώματι τω έπϊ ετέρω σώματι άδελφόν έστι, καϊ εΐ δει διώκει ν τό έπ5 εϊδει καλόν, πολλή άνοια μή ονχ

125

206 c

5

d

5

e

5 2ΐθ

5

b

Simpozij

2iob

svim tijelima nije ljepota jedna

ista; to shvativši,

treba da

postane ljubitelj svih lijepih tijela te da se okani toga jednoga 5 tijela pošto ga prezre i potpuno

omalovaži; poslije toga treba

da ljepotu u duši procijeni skupocjenijom

od one u tijelu, tako

da i ako je u nekoga valjana duša a tijelo slaba cvata, da mu c to bude dovoljno, da ga ljubi, da se za nj brine, da rada takve riječi i da traži one koji će mladiće činiti boljima zato da bude prisiljen ugledati lijepo u moralu i u zakonima

i razabrati da je

5 sve to srodno samo sebi kako bi ljepotu tijela shvatio

kao

beznačajnu; poslije moralnih zasada voda treba da ga povede k znanostima

da opet razabere ljepotu znanosti

i da sada,

d gledajući u to obilje lijepoga, ne služi ropski kao sluga zadovoljavajući

jednome

se ljepotom kakva dječarca ili čovjeka

djelo-

vanja pa da bude ništavan i sitne duše, nego da, okrenut

prema

167

širokome horizontu

lijepoga i promatrajući

5 pe misli i veličajne zamisli rađa u neiscrpnom

168

to,

brojne lije-

mudroljublju169

sve dok ondje, ojačavši i porastavši, ne ugleda jednu 170

nu znanost

jedinstve-

koja se odnosi na ljepotu i to na takvu. A sada

e nastoj,' reče Diotima,

\pratiti ono što govorim što

pažljivije.

Tko bude sve dovde uveden u ljubavna pitanja, sustavno i po redu promatrajući

lijepo, kad bude dolazio već samome

5 ljubavnih tajni, iznenada će ugledati nešto po naravi

koncu neočeki-

vano lijepo, naime baš ono, Sokrate, čemu su služili svi pret2 i i hodni napori, ono koje kao prvo uvijek jest i niti nastaje niti propada, niti raste niti vene, zatim niti je dijelom lijepo dijelom ružno, niti sada jest, sada opet nije, niti je lijepo u odnosu na

167

Doslovno: širokoj pučini.

168

Tu pučinu o d n o s n o horizont. Filozofiji. T a j e znanost kod Platona dijalektika.

169 170

126

207

a

Συμπόσιον

εν τε καϊ ταντόν ήγεΐσθαι το ειτι πάσιν τοις σώμασι κάλλος· τοντο δ' έννοήσαντα καταστήναι πάντων τών καλών σωμάτων 5 έραστήν, ενός be το σφόδρα τοντο χαλάσαι καταφρονήσαντα καϊ σμικρόν ήγησάμενον μετά be ταντα τό έν ταΐς ψνχαΐς κάλλος τιμιώτερον ήγήσασθαι τον έν τω σώματι, ωστε καϊ εάν επιεικής ών τήν ψνχήν τις κάν σμικρόν άνθος C έχΐ], έξαρκεΐν αντώ και έράν και κήδεσθαι καϊ τίκτει ν λόγονς τοιοντονς και ζητεΐν, οΐτινες ποιήσονσι βελτίονς τονς νέονς, ΐνα άναγκασθή αν θεάσασθαι τό έν τοΐς έπιτηόενμασι καϊ τοΐς νόμοις καλόν καϊ τοντ 'ώεΐν ότι πάν αντό αντώ 5 σνγγενές έστιν, ΐνα τό περϊ τό σώμα καλόν σμικρόν τι ήγήσηται είναι· μετά όέ τά έπιτηbεvμaτa επι τάς έπιστήμας άγαγεΐν, Ϊνα ibrj αν επιστημών κάλλος, καϊ βλέπων προς d πολν ήδη τό καλόν μηκέτι τό παρ' ενί, ωσπερ οίκέτης, άγαπών παώαρίον κάλλος ή άνθρώπον τινός ή έπιτηbεvματος ενός, οονλενων φαύλος ή καϊ σμικρολόγος, αλλ' έπι τό πολν πέλαγος τετραμμένος τον καλόν καϊ θεωρών πολ5 λους καϊ κάλους λόγονς καϊ μεγαλοπρεπείς τίκτη καϊ bιavoήματα έν φιλοσοφία άφθόνω, έως άν έντανθα ρωσθεις καϊ ανξηθεϊς κατίδτ] τινά έπιστήμην μίαν τοιαντην, ή έστι καλόν e τοιοΰόε. πειρώ όέ μοι, έφη, τόν νονν προσέχειν ώς οΐόν τε μάλιστα. ός γάρ άν μέχρι έντανθα προς τά ερωτικά.. παώαγωγηθή, θεώμενος εφεξής τε καϊ ορθώς τά καλά, προς τέλος ?/δ?7 ιών τών ερωτικών έξαίφνης κατόψεταί τι θαν5 μαστόν τήν φνσιν καλόν, τοντο έκεΐνο, ώ Σώκρατες, ον bή ένεκεν καϊ οί έμπροσθεν πάντες πόνοι ήσαν, πρώτον μέν 211 άει όν και οντε γιγνόμενον οντε άπολλνμενον, οντε ανξανόμενον οντε φθίνον, έπειτα ον τή μέν καλόν, τή δ' αίσχρόν, ονόέ τοτέ μέν, τοτέ bέ ον, οόδβ προς μέν τό καλόν, προς

127

Simpozij

2ii a

nešto, a ružno u odnosu na drugo, niti je tu lijepo, tamo ružno, kao da je za neke lijepo, za druge ružno; niti će mu se opet111

5

to lijepo ukazati kao neko lice ili ruka ili neki drugi dio tijela, niti kao koja riječ ili spoznaja, niti negdje na nekom

drugome

kao na živu biću ili u zemlji ili na nebu nego kao samo sa b sobom i po sebi uvijek jednoliko,

dok sve drugo lijepo dio-

ništvuje u njemu ovako nekako da, dok sve ostalo nastaje i propada, ono niti postaje veće ni manje niti se s njime bilo što zbiva. Kad se dakle netko pomoću

ispravne ljubavi prema

5

dječacima uzdigne nad sve te podvrste pa počne zreti to lijepo, tad je blizu pravog cilja. Baš to naime znači na pravi način ići prema ljubavi ili dati se voditi od drugoga, počinjući

od tih c

lijepih predmeta radi onoga lijepog neprestano se uspinjati po stepenicama

od jednoga k dvama i od dvaju k svim lijepim

tijelima, pa od lijepih tijela k lijepim djelatnostima, djelatnosti

kao

lijepim naucima

pa od 5

a od nauka najzad doprijeti

do

onog nauka koji nije nauk ni ο čemu drugome već ο samom onom lijepom, i da na koncu spozna što jest lijepo. Tu, dragi d Sokrate/

reče tuđinka

iz Mantineje,

čovjek živi život kontemplirajući

'iznad svega treba da

lijepo samo. A ako to jednom

ugledaš, neće ti se učiniti onakvim kakvo je zlato, odjeća i lijepi dječaci i mladići

koji te sada obezumljuju

kad ih gledaš i

pripravan si i ti i većina drugih, dok gledate svoje Ijubljenike i 5 dok ste stalno s njima ako je to samo ikako moguće, lišavati se i jela i pila samo da biste ih promatrali 172

Što doista mislimo,

i bili zajedno s njima.

ako bi se nekome

desilo da samo to

lijepo ugleda kao sunce jasno, čisto, nepomiješano,

171

Naime promatraču.

172

Podrazumijeva se: da bi zadesilo takvoga, ili si.

128

a ne ispu-

e

Συμπόσιον δέ τό αίσχρόν, ovb5 ένθα μέν καλόν, ένθα δέ αίσχρον, ώς τισΐ μέν όν καλόν, τισϊ δέ αίσχρον ονδ' αν φαντασθήσεται αντώ τό καλόν οίον πρόσωπον τι ονδέ χείρες ονδέ άλλο ούδέν ών σώμα μετέχει, ούδέ τις λόγος ούδέ τις έπιστήμη, ονδέ π ον όν έν ετέρω τινι, οΐον έν ζώω ή έν γή ή έν ονρανω ή έν τω αλλω, άλλ* αντό καθ5 αντό μεθ' αντον μονοεώές αεί ον, τα δέ αλλα πάντα καλά έκείνον μετέχοντα τρόπον τινά τοιοντον, οΐον γιγνομένων τε τών άλλων καϊ άπολλνμένων μηδέν εκείνο μήτε τι πλέον μήτε έλαττον γίγνεσθαι μηδέ πάσχειν μηδέν. όταν δή τις άπό τώνδε διά τό ορθώς παιδεραστεΐν έπ ανιών έκεΐνο τό καλόν άρχηται καθοράν, σχεδόν άν τι άπτοιτο τον τέλονς. τοντο γάρ δ?/ έστι τό ορθώς έπι τά ερωτικά ίέναι ή νπ* άλλον άγεσθαι, άρχόμενον άπό τώνδε τών καλών έκείνον ενεκα τον καλοΰ άει έπανιέναι, ωσπερ έπαναβασμοΐς χρώμενον, άπό ίνός έπI δνο καϊ άπό δνοΐν έπϊ πάντα τά καλά σώματα, και άπό τών καλών σωμάτων έπι τά καλά επιτηδεύματα, καϊ άπό τών έπιτηδενμάτων έπι τά καλά μαθήματα, και άπό τών μαθημάτων έπ' έκεΐνο τό μάθημα τελεντήσαι, ο έστιν ονκ άλλον ή αντον έκείνον τον καλού μάθημα, καϊ γνώ αντό τελεντών ό έστι καλόν. έντανθα τον βίον, ω φίλε Σώκρατες, έφη ή Μαντινική ζένη, εΐπερ 7τον άλλοθι, βιωτόν άνθρώπω, θεωμένω αντό τό καλόν. δ έάν ποτ ε ΐότ/ς, ον κατά χρνσίον τε καϊ έσθήτα καϊ τονς καλούς παΐδάς τε καϊ νεανίσκονς δόξει σοι είναι, ονς νύν ορών έκπέπληζαι και έτοιμος εΐ καϊ σν καϊ άλλοι πολλοί, δρώντες τά παιδικά και σννόντες άεϊ αύτοΐς, εΐ πως όιόν τ ήν, μήτ έσθίειν μήτε πίνειν, άλλα θεάσθαι μόνον και σννεΐναι. τί δήτα, έφη, οίόμεθα, εΐ τω γένοιτο αντό τό καλόν ίδεΐν ειλικρινές, καθαρόν, άμ,εικτον, άλλα

129

2ΐι a

5

b

5

C

5

d

5

θ

Simpozij

2ii e

njeno ljudskom puti, bojama i brojnim drugim smrtnim balastom nego ako bi mogao to čisto božansko lijepo smotriti u njegovoj jednovrsnosti? Zar držiš da bi bio ništetan život čo212 vjeka koji bi onamo upravljao pogled i promatrao to primjerenim organom173 i bio s njime zajedno? Ili ne pomišljaš li da će mu se jedino ondje desiti dok gleda lijepo onim čime ga treba gledati da ne rađa privide vrline, jer se ne maša privida, nego 5 istinu, jer se maša istine; a nije li onome koji je rodio i othranio istinsku vrlinu moguće da postane bogu mio i da jedini među svim ljudima postane i besmrtan? b

To mi je, Fedre i vi ostali, kazivala Diotima a ja se dao uvjeriti; a kako sam se sam dao uvjeriti, trudim se i druge uvjeravati da u težnji ljudske naravi za takvim blagom čovjek ne bi mogao naći boljeg pomagača od Erosa. Stoga ja i tvrdim 5 da treba da svatko štuje Erosa pa ga i sam štujem i osobito odan sam mu vjernik te na to potičem i druge; uz to, kako sada tako i vazda, veličam moć i postojanost174 Erosa koliko sam to c samo kadar. Taj dakle govor, Fedre, uzmi, ako želiš, da je izrečen kao pohvala Erosu; ako pak ne želiš, nazivaj ga onim i onako što i kako ti se dopada.«

Kad je Sokrat to izgovorio, ostali su ga hvalili,175 a Aristo5 fan je pokušavao nešto reći jer je Sokrat na jednome mjestu 116 spomenuo nešto iz njegova govora; no iznenada je odzvekira s kućnih vrata odjeknula silna buka kao od nekih bančitelja i čuo se zvuk frule. Stoga Agaton reče: »Dečki, nećete li pogled dati? Pa ako je neki prijatelj, pozovite ga unutra, a ako nije, recite da smo završili s pićem i da smo već prilegli na počinak.«

173

Razumom; doslovno »onime čime treba«.

174

U smislu izdržljivosti, srčanosti, koju traži takav odgoj.

175

Ali očigledno tako oduševljeno kao Agatona (vidi 198 A ) .

176

Vidi 205 D.

130

2ii e

212

5

b

5

C

Συμπόσιον μή άνάπλεων σαρκών τε ανθρωπίνων καϊ χρωμάτων καϊ άλλης πολλής φλυαρίας θνητής, άλλ 5 αύτό το θείον καλόν δύναιτο μονοειδές κατιδεΐν; άρ5 οϊει, εφη, φαϋλον βίον γίγνεσθαι έκεΐσε βλέποντος άνθρωπου καϊ εκείνο ω δεΐ θεωμένου καϊ συνόντος αντω; ή ονκ ένθνμή, έφη, οτι έντανθα αντω μοναχού γενήσεται, δρώντι ω όρατόν το καλόν, τίκτειν ονκ είδωλα άρετής, άτε ονκ είδώλον έφαπτομένω, άλλα άληθή, άτε του άληθοΰς έφαπτομένω· τεκόντι δέ άρετήν άληθή καϊ θρεψαμένω υπάρχει θεοφίλεΐ γενέσθαι, καϊ εΐπέρ τω άλλ ω άνθρώπων άθανάτω καϊ έκείνω; Ύαντα δή, ώ Φαίδρα τε καϊ οϊ άλλοι, έφη μέν Αιοτίμα, πέπεισμαι δ5 έγώ· πεπεισμένος δέ πειρώμαι καϊ τονς άλλονς πείθειν οτι τούτον τον κτήματος τή άνθρωπεία φύσει σννεργον άμείνω νΕρωτος ονκ άν τις ραδίως λάβοι. διό δή ν έγωγέ φημι χρήναι πάντα άνδρα τον Ερωτα τιμάν, καϊ αύτός τιμώ τά ερωτικά καϊ διαφερόντως άσκώ, καϊ τοΐς άλλοις παρακελενομαι, καϊ νύν τε καϊ άεϊ έγκωμιάζω τήν δύναμιν καϊ άνδρείαν τον^Ερωτος καθ'οσον οΐός τ ειμί. τοντον ονν τον λόγον, ω Φαιδρέ, εΐ μέν βούλει, ώς έγκώμιον είς ν Ερωτα νόμισον είρήσθαι, ει δέ, οτι καϊ οπτ] χαίρεις όνομάζων, τούτο ονόμαζε*

Είπόντος δέ ταύτα τον Σωκράτονς τονς μέν έπαινεΐν, τον 5 δέ 5 Αριστοφάνη λέγειν τι έπιχειρεΐν, οτι έμνήσθη αύτον λέγων ό Σωκράτης περϊ τον λόγον καϊ εξαίφνης τήν αύλειον θύραν κρονομένην πολύν ψόφον παρασχεΐν ώς κωμαστών, καϊ αύλητρίδος φωνήν άκούειν. τον ονν3 Αγάθωνα, Ώαΐδες, φάναιΛ d ον σκέψεσθε; καϊ έάν μέν τις τών έπιτηδείων fj, καλείτε· ει δέ μή, λέγετε οτι ον πίνομεν άλλ5 άναπανόμεθα ήδη.

131

Simpozij Malo potom

začuo se u predvorju

206 c glas Alkibijada

koji je

bio trešten pijan i glasno vikao pitajući gdje je Agaton i zahtijevao da ga vode k Agatonu. poduprijevši

Vodile su ga k njima frulašica,

5

ga, i još neki od pratilaca i on je zastao na vratima

ovječan gustim vijencem od bršljana i ljubičica i velikim bro- e jem vrpca na glavi te je rekao: »Zdravo,

ljudi! Mrtva

177

čovjeka hoćete li uzeti za druga u piću Agatona,

ili da

pijana

ovjenčamo

radi čega smo i došli, pa odemo? Ja naime jučer δ

nisam uzmogao

doći, nego sada dolazim s vrpcama na glavi

da njima ovjenčam ovu najmudriju

i najljepšu glavu,178 ako ću

baš tako reći.119 Zar ćete me ismijati zato što sam pijan? Pa ako se vi i smijete, ja ipak dobro znam da istinu zborim.

Nego

kažite mi smjesta pod tim uvjetima da li da uđem ili ne? Hoćete

213

Upiti sa mnom ili ne?« Svi odmah bučno povladiše i Agaton ga pozva. skidajući

i rekoše mu neka uđe i legne a

On je ušao vođen od onih ljudi i ujedno

vrpce da ovjenča Agatona;

kako ih je držao pred 5

očima, nije vidio Sokrata, nego je sjeo uz Agatona,

u sredinu

između njega i Sokrata; Sokrat se naime malo odmakao ga je vidio. A Alkibijad Agaton je međutim

kad

sjedne uz Agatona pa ga zagrli i ovjenča. kazao: »Dječaci, izuvajte Alkibijada

da

ovdje leži na trećem mjestu.« »Svakako,«

b

reče Alkibijad,

δ »ali tko nam je taj treći drug u

piću ?«I još dok se okretao, ugledao je Sokrata i, čim ga je vidio,

177

Ispreturan redoslijed riječi kao u pijana čovjeka.

178

Agaton ovu.

179

Ovdje je tekst posve iskvaren i prijevod je približan.

132

Συμπόσιον Kat ον πολν ύστερον Άλκιβιάδου τήν φωνήν άκούειν εν τή αυλή σφόδρα μεθύοντος καϊ μέγα βοώντος, έρωτώντος οπον 5Αγαθών Kat κελεύοντος άγειν παρ 'Αγάθωνα, άγειν ονν αντον παρά σφάς τήν τε αύλητρίδα νπολαβονσαν καϊ άλλους τινάς τών ακολούθων, καϊ έπιστήναι επί τάς θύρας έστεφανωμένον αυτόν κιττού τέ τινι στεφάνω δασεΐ καϊ ίων, καϊ ταινίας έχοντα έπϊ τής κεφαλής πάνυ πολλάς, και είπεΐν "Ανδρες, χαίρετε· μεθύοντα άνδρα πάνυ σφόδρα δέξεσθε συμπότην, ή άπίωμεν άναδήσαντες μόνον 9Αγάθωνα, έφ5 ωπερ ήλθομεν; έγώ γάρ τοι, φάναι, χθές μέν ούχ οΐός τ έγενόμην άφικέσθαι, νυν δέ ήκω έπι τή κεφαλή έχων τάς ταινίας, Ϊνα άπό τής έμής κεφαλής τήν του σοφωτάτου καϊ καλλίστου κεφαλήν εάν εϊπω ούτωσι άναδήσω. άρα καταγελάσεσθέ μου ώς μεθύοντος; έγώ δέ, καν ύμεΐς γελάτε, όμως εύ οΓδ' οτι άληθή λέγω. άλλα μοι λέγετε αύτόθεν, έπϊ ρητοΐς είσίω ή μή; συμπίεσθε ή ού; ΤΙάντας ούν άναθορυβήσαι και κελεύειν εισιέναι καϊ κατακλίνεσθαι, και τόν 'Αγάθωνα καλεΐν αυτόν. καϊ τόν Ιέναι άγόμενον υπό τών άνθρώπων, και περιαιρούμενον άμα τάς ταινίας ώς άναδήσοντα, έπίπροσθε τών οφθαλμών έχοντα ού κατιδεΐν τόν Σωκράτη, άλλα καθίζεσθαι παρά τόν 5Αγάθωνα έν μέσω Σωκράτους τε καϊ εκείνου· παραχωρήσαι γάρ τόν Σωκράτη ώς εκείνον κατιδεΐν. παρακαθεζόμενον δέ αύτόν άσπάζεσθαί τε τόν 'Αγάθωνα και άναδεΐν. Είπεΐν ούν τόν 5Αγάθωνα Απολύετε, παίδες, Άλκιβιάδην, Ϊνα έκ τρίτων κατακέηται. Ώάνυ γε, ειπείν τόν *Αλκιβιάδην άλλα τις ήμΐν οδε τρίτος συμπότης; καϊ άμα μεταστρεφόμενον αύτόν όράν

133

206 c

5

Θ

δ

213

5

b

5

2ii

e

Simpozij

skočio i rekao: »Heraklo, što je to?m Nije li to Sokrat? Ovdje c si ležao opet mi postavljajući zasjedu kao što si se običavao iznenada pojavljivati gdje sam najmanje očekivao da ćeš biti. A zašto si sada došao? I zašto si baš ovdje legao? Jer nisi uz Aristofana niti uz koga drugoga koji je šaljivčina i želi to biti,181 5 nego si izmanevrirao182 da legneš uz najljepšega od nazočnih.« A Sokrat je rekao: »Agatone, gledaj kako ćeš me braniti; ta za mene je ljubav prema ovom čovjeku postala prava mora. Jer od časa otkako sam se zaljubio u njega više mi nije dopušteno d ni pogledati nikoga tko je lijep niti s takvim porazgovarati a da se ovaj tu iz ljubomore i zavisti ne ponaša sasvim neobično, grdi me i jedva se suzdržava da me ne istuče. Pazi stoga da i sada ne uradi nešto takvo, nego nas pomiri ili, ako bude 5 pokušavao nešto silom, pomagaj jer ja sam premro od straha pred njegovom ljubavnom strašću i zaljubljenošću.« »A ne,« rekao je Alkibijad, »između tebe i mene nema pomirenja. No za ovo ću ti se osvetiti drugom prilikom; sad mi e pak, Agatone, daj nešto svojih vrpca da ovjenčam i ovome tu čudesnu glavu pa da mi ne zamjera što sam tebe ovjenčao a njega, koji je u govoru pobjeđivao sve ljude ne samo prekjučer 5 kao ti, nego uvijek, ipak nisam ovjenčao.« I dok je to govorio, uzeo je vrpce i ovjenčao Sokrata pa sjeo. Pošto je sjeo, reče: »Ajmo, ljudi; ta vi mi se činite trijeznima. To je nedopustivo, treba piti; pa takav je dogovor. Za io stoloravnatelja, sve dok ne popijete dovoljno, izabirem sebe.

180 N e uzvik nego formula čuđenja i pitanja samome sebi, česta u Aristofana (Ose 183, 1509, Žabe 39). 181

H o ć e reći: tebi ne priliči da ležeš uz tragičnog pjesnika kao što je Agaton.

182

Izvornik ima izraz jako erotski obojen.

134

220

C

5

d

5

e

5

d

Συμπόσιον

τον Σωκράτη, Ιδόντα δέ άναπηδήσαι καϊ εϊπειν 9ί2 Ήράκλεις, τοντϊ τί ήν; Σωκράτης οντος; έλλοχών αν με ένταΰθα κατέκεισο, ωσπερ είώθεις εξαίφνης άναφαίνεσθαι οττον έγω ωμην ήκιστά σε έσεσθαι. καϊ ννν τί ήκεις; καϊ τί αν ένταΰθα κατεκλίνης; ώς ον παρά Άριστοφάνει ονδέ εΐ τις άλλος γελοίος έστι τε καϊ βούλεται, άλλα διεμηχανήσω όπως παρά τω καλλίστω τών ένδον κατακείσϊ]. Καϊ τον Σωκράτη, Άγάθων, φάναι, ορα εΐ μοι έπαμύνεις· ώς έμοι ό τούτον έρως τοϋ άνθρώπον ού φανλον πράγμα γέγονεν. άπ* έκείνον γάρ τοΰ χρόνον, ά φ ' ού τούτον ήράσθην, ούκέτι έξεστίν μοι ούτε προσβλέψαι ούτε δια5 λεχθήναι καλώ ονδ ενί, ή οντοσΐ ζηλοτνπών με και φθονών θανμαστά έργάζεται καϊ λοιδορεΐταί τ€ και τω χεΐρε μόγις άπέχεται. ορα ονν μή τι και ννν έργάσηται, άλλα διάλλαζον ή μας, ή έάν έπιχειρή .βιάζεσθαι, έπάμννε, ώς έγω τήν τούτον μανίαν τε καϊ φιλεραστίαν πάνν όρρωδώ. Ά λ λ ' ούκ έστι, φάναι τον Ά λ κ ι β ι ά δ η ν , έμοι και σοι διαλλαγή. άλλα τούτων μέν είς ανθίς σ€ τιμωρήσομαι· νΰν δέ μοι, φάναι, μετάδος τών ταινιών, tVa άναδήσω και τήν τούτον ταντηνι τήν θανμαστήν κεφαλήν, καϊ μη μοι μέμφηται ότι σέ μέν άνέδησα, αντον δέ νικώντα έν λόγοις πάντας άνθρώπονς, ού μόνον πρώην ωσπερ σύ, άλλ' άεί, έπειτα ονκ άνέδησα. και α/χ5 αντον λαβόντα τών ταινιών άναδεΐν τον Σωκράτη καϊ κατακλίνεσθαι.

Επειδή δέ κατεκλίνη, ειπείν ΕΤεν δή, άνδρες· δοκεΐτε γάρ μοι νήφειν. ονκ έπιτρεπτέον ονν νμΐν, άλλα ποτέον 5 ώμολόγηται γάρ ταΰθ ήμϊν. άρχοντα ονν αίροΰμαι τής ίο 7Γοσ€ω9, eW άζ; ΰ/Χ€ΐί ικανώς πίητε, έμαντόν. άλλα φερέτω,

135

b

Simpozij

Nego, Agatone, neka donesu kakvu veliku čašu. Ili, bolje, ništa ne treba, nego, dečko, donesi onaj hladnik1S3,« reče vidjevši da taj hvata više od dvije litre. Davši ga napuniti, najprije ga sam ispi, zatim naredi da natoče Sokratu poprativši to riječima: »Za Sokrata, ljudi, ovo moje lukavstvo ništa ne vrijedi; ta koliko mu god tko rekne, toliko popije, a ipak se nikada nimalo ne opije.« Kad je dakle rob natočio, Sokrat je pio; Eriksimah pak reče: »Kako ćemo, Alkibijade? Ovako uz pehar niti što besjedimo niti što pjevamo, nego zar ćemo naprosti popiti kao oni što gase žeđ?« Alkibijad odvrati: »O Eriksimaše, sine,184 zdrav mi bio!«185 »I ti,« na to će Eriksimah,

vrli vrla oca i premudra

»ali kako da

»Kako ti kažeš. Ta treba te slušati: Jerbo je vidar mnogih vrijedan inijeh

postupamo?« ljudi.186

Propisuj187 stoga što te volja.« »Počuj dakle,« reče Eriksimah. »Prije tvog ulaska mi smo odlučili da redom slijeva nadesno svatko treba da izgovori besjedu ο Erosu što može ljepšu i da ga pohvali. Svi smo mi ostali međutim to već uradili; a kako ti još nisi besjedio a ispio si svoju mjeru, red je da izrekneš svoju besjedu, pa tek kad završiš, propiši Sokratu što te volja, on onome njemu zdesna i tako redom.« »To ti, Eriksimaše,« reče Alkibijad, »doduše dobro govoriš, ali nikako nije pošteno da se pijan čovjek uspoređuje s govorima trijeznih. Osim toga, dragoviću, zar ti vjeruješ bilo čemu od onoga što je Sokrat upravo rekao? Ne znaš li da je sve suprotno od onoga što je on govorio? Jer ako ja u njegovoj nazočnosti

183 Velik

vr£ u

kome se hladilo vino.

184

Jampski stih. Superlativi imaju ironičan prizvuk.

185

Alkibijad se pravi kao da je tek sada opazio Eriksimaha.

136

Συμπόσιον

213 e

9

Αγαθών, εϊ rt εστίν έκπωμα μέγα. μάλλον όέ ovbev bet, άλλα φέρε, παΐ, φάναι, τον ψνκτήρα εκείνον, IbovTa αντον πλέον ή οκτώ κοτνλας χωρονντα. τοντον έμπλησάμενον πρώτον μέν αντον έκπιεΐν, έπειτα τω Σωκράτει κελενειν έγχεΐν καϊ άμα ειπείν Προς μέν Σωκράτη, ω άvbpες, το ίτόφισμά μοι ovbev δπόσον γάρ άν κελεντ} τις, τοσούτον έκπιών cvbžv μάλλον μή ποτε μεθνσθή. Τ ον μέν ονν Σωκράτη έγχέαντος τον παώός πίνειν τον δ' Έρνζίμαχον Πώ? ονν, φάναι, ώ Ά λ κ ι β ^ η , ποιονμεν; όντως οντε τι λέ^ομεν έπϊ τή κνλικι οντε τι αΰομεν, άλλ' άτεχνώς ωσπερ οι όιψώντες πιόμεθα; Τ ον ονν Άλκιβ^ην ειπείν 9ί2 Έρυζίμαχε, βέλτιστε βελτίστον πατρός και σωφρονεστάτον, χαΐρε. Kat γάρ σν, φάναι τον Έρνξίμαχον άλλα τί ποιώμεν; "Ori άν σν κελεντ]ς. bεΐ γάρ σοι πείθεσθαι· Ιητρος γάρ άνήρ πολλών

άντάζιος

Ilijada 11, 514, prijevod T o m e Maretića.

187

Kao recept.

137

5

b

5

άλλων

έπίταττε ονν οτι βονλει. "Ακονσον δι/, είπεΐν τον Έρνζίμαχον. ήμΐν πριν σέ είσελθύν έ^ζε χρήναι επι bε£ιά έκαστον έν μέρει λόγον περϊ "Ερωτος ειπείν ώς bvvaiTO κάλλιστον, και έγκωμιάσαι. ci μέν ονν άλλοι πάντες ήμεΐς είρήκαμεν σν δ' έπεώή ονκ εΐρηκας καϊ έκπέπωκας, bίκaιoς εΐ ειπείν, ειπών bέ έπιτάξαι Σωκράτει ότι άν βούλγ, και τοντον τω επι bε£ιά καϊ οντω τονς άλλονς. Ά λ λ α , φάναι, ω Έρνζίμαχε, τόν ^Αλκιβιάόην, καλώς μέν λέγεις, μεθνοντα bέ 0vbpa παρά νηφόντων λόγονς παραβάλλειν μή ονκ έξ ϊσον ή. και άμα, ώ μακάριε, πείθει τί σε Σωκράτης ών άρτι εΐπεν; ή οΐσθα ότι τονναντίον έστι πάν ή ό έλεγεν; οντος γάρ, έάν τινα έγώ επαινέσω τοντον

186

214

ίο c

5

d

2ii

e

Simpozij

pohvalim nekoga drugoga a ne njega, bio to bog ili čovjek, neće se ovaj suspreći da na mene ne digne ruke.« 5

»Nećeš li šutjeti?«, reče Sokrat. »Posejdona mi,« nastavi Alkibijad, »ništa ne govori ο tome jer ja u tvojoj nazočnosti ne bih mogao pohvaliti nikoga drugoga.«

io e

»Pa onda čini tako,« rekao je Eriksimah, Sokrata.«

»izvoli,

pohvali

»Kako veliš?,« začudi se Alkibijad. »Misliš li da to priliči? da napadnem ovoga čovjeka i da mu se osvetim pred vama?«

»Hej, ti!,« upao je Sokrat, »što to smjeraš? da me pohvališ 5 ismijavajući me? ili što ćeš uraditi?« »Istinu reći. A ti vidi dopuštaš li.«. »Pa dobro, dopuštam

i zahtijevam

da govoriš

istinu.«

»Sad ću ja,« rekao je Alkibijad. »A ti pak učini baš ovako: io ako reknem nešto što nije istina, prekini me usred riječi, samo izvoli, i reci da u tome lažem; ta hotimice neću ništa slagati. 215 Ako ipak budem po sjećanju govorio pogrešnim redoslijedom, nemoj se začuditi; u ovakvu mi stanju nije nimalo lako detaljno izložiti tvoju osebujnost bez teškoća i sustavno. Sokrata ću ja ovako, ljudi, pokušati

hvaliti: u

usporedba-

5 ma. On će naravno možda pomisliti na ismijavanje,

ali uspo-

redba će biti radi istine, ne radi smijeha. Tvrdim naime da je b on najsličniji tim silenima koji sjede u kiparskim

radionicama

a zanatlije ih izrađuju kako drže svirale ilifrulice; kad ih se pak rasklopi nadvoje, pojavljuju se u njima smješteni likovi bogova. A onda opet tvrdim da je on nalik na satira Mars iju. Da si

138

β

5

ίο e

5

ίο 215

Συμπόσιον παρόντος ή θεόν ή ανθρωπον άλλον ή τούτον, ονκ άφέξεταί μον τώ χεΐρε. Ονκ ενφημήσεις; φάναι τον Σωκράτη. Μά τον Ποσειδώ, ειπείν τον 5Αλκιβιάδην, μηδέν λέγε προς ταντα, ώς εγώ ovb' άν ένα άλλον έπαινέσαιμι σον παρόντος. 5 Αλλ' οντω ποίει, φάναι τον Έρνξίμαχον, εί βονλει· Σωκράτη έπαίνεσον. Πώ$ λέγεις; ειπείν τον 9 Αλκιβιάδην* δοκεΐ χρήναι, ώ Έρνξίμαχε; έπιθώμαι τω άνδρϊ και τιμωρήσωμαι νμών εναντίον; Οντος, φάναι τον Σωκράτη, τί έν νώ έχεις; έπι τά γελοιότερα με έπαινέσαι; ή τί ποιήσεις; Τ αληθή έρώ. άλλ' όρα εΐ παρίης. 'Αλλά μέντοι, φάναι, τά γε άληθή παρίημι και κελεύω λέγειν. Ούκ άν φθάνοιμι, ειπείν τον Άλκιβιάδην. καϊ μέντοι οντωσι ποίησον. έάν τι μή άληθές λέγω, μεταξύ έπιλαβού, άν βούλτ], καϊ είπέ οτι τούτο ψεύδομαι· εκών γάρ εϊναι ούδέν ψεύσομαι. έάν μέντοι άναμιμνΎ]σκόμενος άλλο άλλοθεν λέγω, μηδέν θανμάστ]ς· ον γάρ τι ραδιον τήν σήν άτοπίαν ώδ5 έχοντι εύπόρως καϊ εφεξής καταριθμήσαι.

Σωκράτη δ' εγώ έπαινεΐν, ω άνδρες, ούτως επιχειρήσω, 5 δι εικόνων. ούτος μέν ονν ΐσως οίήσεται έπI τά γελοιότερα, έσται δ5 ή εΐκών τον άληθούς ενεκα, ον τον γελοίον. φημϊ γάρ δή όμοιότατον αντον είναι τοΐς σιληνοΐς τούτοις τοΐς b έν τοΐς έρμογλνφείοις καθημένοις, ονστινας εργάζονται οι δημιονργοΧ σύριγγας ή ανλονς έχοντας, όι διχάδε διοιχθέντες φαίνονται ένδοθεν άγάλματα έχοντες θεών. καϊ φημϊ αν έοικέναι αντον τω σατύρω τω Μαρσνα. οτι μέν ονν τό γε

139

b Simpozij doista njima bar vanjštinom sličan, Sokrate, nisam valjda ne bi porekao; a kao drugo čuj da im i po ostalome nalikuješ. Obijesnik si; ili možda nisi? Ta ako ne priznaješ, navest ću svjedoke. A nisi li frulaš?188 Još i mnogo čudesniji od Marsije! Ovaj je naime pomoću glazbala opčinjao ljude moći svojih usta te još i sada onaj koji svira njegove skladbe - ono naime što je Olimp svirao držim da je Marsijino jer je on bio Olimpov učitelj, - njegove su dakle skladbe, bilo da ih svira vrstan frulaš ili pak slaba frulašica, jedinstvene u tome što imaju snagu da svojom božanstvenošću ovladavaju slušaocem i prokazuju one kojima su potrebni bogovi i mistična posvećenja. A ti se od njega razlikuješ samo utoliko što bez glazbala, nevezanim govorom postižeš to isto. Od nas barem, kadgod slušamo koga drugoga kako besjedi, pa bilo to i vrsna govornika kako govori druge govore, tako reći baš nimalo nitko ne mari; ali kad tebe tko sluša ili drugoga koji besjedi tvoje govore, ma bio to i posve loš govornik, bilo da to sluša žena ili odrastao muškarac ili dječak, zaneseni smo i opčinjeni. Ja bar, ljudi, da se ne bojim da ću se učiniti mrtvo pijanim, pod prisegom bih vam rekao što sam sve sam doživio slušajući njegove govore i što doživljavam još i sada. Ta kad ga slušam, još jače nego u onih koji su u mističnom ushitu, od njegovih mi riječi srce snažno udara i suze ronim a vidim da se i premnogima drugima isto dešava; kad sam slušao Perikla i druge izvrsne govornike, smatrao sam da dobro govore, ali ništa mi se takvo nije događalo, niti mi se uzbunjivala duša, niti me srdžba obuzimala što sam u takvu ropskom raspoloženju. No ovaj me ovdje Marsija često dovodio u takvo stanje da sam zaključio da mi nije više živjeti tako kako živim. I to, Sokrate, nećeš reći da nije istina. Pa još i sada sam svjestan da, ako bih imao volje da ga slušam, ne bih se mogao svladati nego bi mi se događalo isto. Prisiljava me da

188

Antički sholijast (komentator) ovdje dodaje: »po karakteru«.

140

5

c

5

d

5

e

5

216

β Συμπόσιον εΐόος ομοίου εΐ τούτοις, ώ Σώκρατες, ονδ' αντός αν που 5 άμφισβητήσαις· ώς bέ και τάλλα εοικας, μετά τοντο άκονε. υβριστής εΐ' ή ού; εάν γαρ μή δμολογής, μάρτυρας παρέχομαι. άλλ' ονκ αυλητής; πολύ γε θανμασιώτερος εκείνον. 6 μέν γε bi οργάνων έκήλει τούς άνθρώπονς τή άπό τον C στόματος bvνάμει, καϊ έτι νννϊ ος άν τά εκείνον αυλή—α γάρ "Ολνμπος ηύλει, Μαρσύον λέγω, τούτον όώά^αντος—τά ονν εκείνον έάντε άγαθός ανλητής αύλή έάντε φαύλη αύλητρίς, μόνα κατέχεσθαι ποιεί καϊ bηλoΐ τούς τών θεών τε καϊ 5 τελετών bεoμέvovς bia τό θεια είναι, σύ δ' εκείνον τοσούτον μόνον όιαφέρεις, οτι άνεν οργάνων ψιλοΐς λόγοις ταντόν τούτο ποιείς. ήμεΐς γονν όταν μέν τον άλλον άκούωμεν d λέγοντος και πάνυ άγαθον ρήτορος άλλονς λόγονς, ovbέv μέλει ώς έπος ειπείν ovbεvίm έπεώάν bέ σον τις άκούτ] ή τών σών λόγων άλλον λέγοντος, κάν πάνυ φαύλος fj δ λέγων, έάντε γννή άκούγ έάντε άνήρ έάντε μειράκιον, έκπεπλη- 5 γμένοι έσμέν και κατεχόμεθα. έγώ γονν, ώ άνδρες, εϊ μή έμελλον κομώή bo^iv μεθύειν, εΐπον όμόσας άν νμΐν οία δ?; πέπονθα αντός νπο τών τούτον λόγων και πάσχω έτι καϊ νννί. όταν γάρ άκούω, πολύ μοι μάλλον ή τών κορνβαν- e τιώντων ή τε Kapbia πηba και b0Kpva έκχεΐται νπο τών λόγων τών τούτον, δρω bέ καϊ άλλονς παμπόλλονς τά αύτά πάσχοντας· Ώερικλέονς δέ άκούων καϊ άλλων άγαθών ρητόρων εν μέν ήγούμην λέγειν, τοιούτον δ' oύbέv έπασχον, 5 ούδ' έτεθορύβητό μον ή ψνχή ovb' ήγανάκτει ώς άvbpaπobωδώς biακειμένον, άλλ' νπο τοντονϊ τον Μ αρσύον πολλάκις όή ούτω bιετέθην ώστε μοι όόξαι μή βιωτόν εΐναι έχοντι ώς 2ΐ6 έχω. καϊ ταύτα, ώ Σώκρατες, ονκ έρεΐς ώς ονκ άληθή. και ετι γε νύν σννοώ' έμαντω οτι εί έθέλοιμι παρέχειν τά ώτα, ούκ άν καρτερήσαιμι άλλα ταντά άν πάσχοιμι. άναγκάζει

141

Simpozij

2ii e

5 priznajem da premda mi još mnogo toga nedostaje, zanemarujem sebe sama a ipak se bavim atenskim državnim poslovima. Stoga protiv volje, začepivši uši kao pred Sirenama, bježim glavom bez obzira da ne ostarim sjedeći tu uz njega. A jedino b kod njega od svih ljudi doživio sam nešto što ne biste vjerovali da je kod mene moguće, naime da se pred nekim stidim; a ja se jedino pred njim stidim. Ta svjestan sam da ne mogu poricati da treba činiti ono što on nalaže, ali kad odem od njega, dajem 5 se svladati iskazima počasti od svjetine. Stoga brusim pete i bježim, a kad ga ugledam, stidim se onoga što sam priznao,189 c I često bih bio sretan da ga više ne vidim među živima; a opet, ako bi se to dogodilo, dobro znam da bih još mnogo više patio tako da ne znam što da činim s tim čovjekom. I poradi zvukova njegove frule od ovoga smo satira i ja i 5 mnogi drugi doživjeli tako nešto; no čujte od mene da je sličan onima s kojima ga ja usporedih te da je u njega čudesna moć. Budite naime uvjereni da njega nitko od vas ne poznaje; ali ja d ću vam ga pokazati kad sam to već započeo. Ta vidite da je Sokrat zaljubljen u ljepotane, da je stalno s njima i obuzet strašću te da je neznalica u svemu i da ništa ne zna. Nije li ta 5 njegova poza silenska? Dakako. Pa on ju je samo kao masku navukao na se kao isklesani silen; a kad se njegova nutrina rasklopi, slutite li, drugovi u piću, kolike je suzdržanosti pun? Znate da mu nije nimalo važno niti da li je tko lijep nego da e to190 prezire toliko da to ne biste povjerovali, a nije mu niti važno je li tko bogat ili posjeduje li neku drugu čast što je mnoštvo smatra srećom; sva ta dobra smatra bezvrijednima a nas ništavnima - kažem vam - i čitav se svoj život podsmijeva 5 i šalu zbija s ljudima. Ali kad se uozbilji pa ga rastvoriš, ne

189

O svojim nedostacima.

190

Ljepotu.

142

Συμπόσιον

220 d

5 γάρ με όμολογεϊν ότι πολλού ενδεής ών αντος έτι έμαυτού μέν άμελώ, τά δ' 'Αθηναίων πράττω. βία ονν ωσπερ άπό τών Σειρήνων έπισχόμενος τά ώτα οΐχομαι φεύγων, ϊνα μή αντον καθήμενος παρά τούτω καταγηράσω. πέπονθα δέ b προς τούτον μόνον άνθρώπων, δ ούκ άν τις οΐοιτο έν έμοί ένεϊναι, τό αίσχύνεσθαι δντινονν έγω δε τούτον μόνον αισχύνομαι. σύνοιδα γάρ έμαντώ άντιλέγειν μέν ού δνναμένω ώς ον δει ποιεΐν α ούτος κελεύει, έπειδάν δέ άπέλθω, 5 ήττημένω τής τιμής τής νπο τών πολλών. δραπετεύω ονν αύτόν καϊ φεύγω, καϊ όταν ϊδω, αισχύνομαι τά ώμολογημένα. C καϊ πολλάκις μέν ήδέως άν ϊδοιμι αύτόν μή όντα έν άνθρώποις· εΐ δ5 αν τούτο γένοιτο, εν οΐδα ότι πολύ μζΐζον άν άχθοίμην, ώστε ούκ έχω ότι χρήσωμαι τούτω τω άνθρώπω. Kat νπο μέν δή τών αύλημάτων καϊ εγώ καϊ άλλοι πολλοί 5 τοιαύτα πεπόνθασιν νπο τούδε τού σατύρου9 άλλα δέ έμού άκούσατε ώί ομοιός τ εστίν οΐς εγώ ήκασα αύτόν και τήν δύναμιν ώς θανμασίαν έχει. εν γάρ ϊστε οτι ονδείς νμών d τούτον γιγνώσκει* άλλα εγώ δηλώσω, έπείπερ ήρξάμην. οράτε γάρ ότι Σωκράτης ερωτικώς διάκειται τών καλών και άει περί τούτονς εστί καϊ έκπέπληκται, καϊ αν άγνοεΐ πάντα καϊ ονδέν οιδεν. ώς τό σχήμα αύτον τούτο ον σιληνώδες; 5 σφόδρα γε. τούτο γάρ ούτος έξωθεν περιβέβληται, ωσπερ ό γεγλνμμένος σιληνός· ένδοθεν δέ άνοιχθεϊς πόσης οΐεσθε γέμει, ω άνδρες σνμπόται, σωφροσύνης; ΐστε ότι ούτε εϊ τις καλός έστι μέλει αντω ονδέν, άλλα καταφρονεί τοσούτον Λ

"

?

Α

1 Λ /

V ϊ

V

ν

/

Υ > 9 V\ \

e οσον ovo αν εις οιηθειη, οντ ει τις πλονσιος, οντ ει αλλην τινά τιμήν έχων τών ύπό πλήθους μακαριζομένων ήγεΐται δέ πάντα ταύτα τά κτήματα ονδενός άξια καϊ ήμάς ούδέν εΐναι—λέγω νμΐν—είρωνενόμενος δέ και παίζων πάντα τόν 5 βίον προς τονς άνθρώπονς διατελεί, σπονδάσαντος δέ αύτον

143

Simpozij znam da lije tko vidio njegove unutrašnje dragocjenosti; no ja sam ih jednom već vidio i učiniše mi se tako božanstvenima i zlatnima, prekrasnima i čudesnima da, ukratko, treba činiti ono što Sokrat zapovijeda. A jer sam držao da se ozbiljno zagrijao za moju mladenačku ljepotu, pomislih da je to nenadana dobit i moja čudesna sreća što ću, ako ugodim Sokratu, biti u prilici čuti sve što i sam zna; silno sam naime sebi umišljao zbog svoje mladenačke ljepote. Došavši do takva zaključka, dok prije toga nisam običavao biti s njime nasamu bez pratioca, tada otpustih svog slugu te se sam sastadoh s njime, - ta treba da vam kažem svu istinu; ali pomno me slušajte i, ako lažem, Sokrate, pobijl - sastadoh se dakle sam sa samim te mišljah da će mi odmah početi govoriti ono što ljubavnik običava nasamu govoriti Ijubljeniku pa sam se radovao. No od toga nije bilo apsolutno ništa nego, provevši dan u razgovoru sa mnom kao što mu je bio običaj, ode. Poslije toga pozivao sam ga da zajednički vježbamo i vježbao sam s njime misleći da ću tu nešto postići. Vježbao je dakle sa mnom i često smo se hrvali a da nitko drugi nije bio nazočan; i što treba govoriti? Ništa mi to nije koristilo. Kako me ni to nije nikamo vodilo, odlučio sam da treba svom žestinom navaliti na tog čovjeka i da se ne smije popuštati kad sam se već u to upustio, nego da treba najzad saznati cijelu stvar do dna.191 Pozovem ga napokon na zajednički ručak upravo kao ljubavnik koji sprema zamku Ijubljeniku. I u tome me nije brzo uslišio, ali se s vremenom ipak dade nagovoriti. Pošto je prvi put došao, poručavši htio je otići. I tada ga pustih jer sam se stidio; kad sam ga ponovno uvrebao, pošto smo poručali, stalno sam razvlačio razgovor sve do duboko u noć i, kad je htio otići, pod

191

Tj. doznati pravu narav Sokratovih osjećaja.

144

206 c

217

5

b

5

c

5

d

Συμπόσιο ν

ai6e

καϊ άνοιχθέντος ουκ οΐδα ει τις ίώρακεν τα εντός αγάλματα* αλλ' εγώ ήδη ποτ εΐδον, και μοι έδο^ν οντω θεια και χρυσά εΐναι και πάγκαλα και θανμαστά, ώστε ποιητέον είναι 2IJ έμβραχν οτι κελεύοι Σωκράτης, ήγούμενος δβ αντον εσπονδακέναι επί τή έμή ώρα έρμαιον ήγησάμην είναι καϊ εντύχημα έμόν θανμαστόν, ώς νπάρχον μοι χαρισαμένω Σωκράτει πάντ άκοΰσαι οσαπερ ούτος ήδει* έφρόνονν γάρ δή επι τή ώρα 5 θανμάσιον οσον. ταντα ονν διανοηθείς, προ τον ονκ ειωθώς άν^ν άκολούθον μόνος μετ αντον γίγνεσθαι, τότε άποπέμπων τόν άκολονθον μόνος σννεγιγνόμην—δει γάρ προς νμάς πάντα b τάληθή είπεΐν άλλα προσέχετε τόν νονν, καϊ εί ψεύδομαι, Σοικρατες, έξέλεγχε—σννεγιγνόμην γάρ, ώ άνδρες, μόνος μόνω, και ωμην αντίκα διαλέξεσθαι αντον μοι άπερ άν εραστής παιδικοΐς έν ερημιά διαλζχθείη, καϊ έχαιρον. τούτων 5 ον μαλα εγιγνετο ονόεν, αλλ ωσπερ ειωυει οιαλεχΟεις αν μοι καϊ σννημερεύσας ωχ^το άπιών. μετά ταύτα σνγγνμνάζεσθαι προνκαλούμην αύτόν και σννεγνμναζόμην, ώς τι c έντανθα περανών. σννεγνμνάζ^το ονν μοι καϊ προσεπάλαιεν πολλάκις ονδενός παρόντος· και τί δει λέγειν; ονδέν γάρ μοι πλέον ήν. επειδή δέ ονδαμή τοώτΎ) ήνντον, έδοξέ μοι έπιθετέον είναι τω άνδρι κατά τό καρτερόν καϊ ονκ άνετέον, 5 έπειδήπερ ενεκεχειρήκη, άλλά ίστέον ήδη τί έστι τό πράγμα, προκαλούμαι δή αύτόν προς τό σννδειπνεΐν, άτεχνώς ώσπερ έραστής παιδικοΐς έπιβονλεύων. και μοι ονδέ τοντο ταχύ νπήκονσεν, όμως δ' ονν χρόνω έπείσθη. έπειδή δέ άφίκετο d τό πρώτον, δειπνήσας άπιέναι έβούλετο. καϊ τότε μέν αίσχννόμενος άφήκα αντον αύθις δ' έπιβονλεύσας, έπειδή εδεδειπνήκεμεν διελεγόμην άει πόρρω τών ννκτών, και έπειδή

145

b Simpozij 5 izgovorom da je kasno prisilio sam ga da ostane. Počivao je dakle na ležaljci do moje, na kojoj je blagovao, i u toj sobi nije e spavao nitko osim nas. Sve do ovog trena priča bi bila u redu i da se ma kome pripovijeda; ali ono što dalje slijedi ne biste od mene čuli da, kao prvo, štono se kaže, vino ne govori istinu bile sluge nazočne ili ne,192 a kao drugo, kad sam već došao do 5 pohvale, čini mi se nepravičnim prešutjeti uzvišen postupak Sokratov. A i mene još uvijek peče bol od zmijskog ugriza. Kažu naime da netko koga je to zadesilo neće govoriti ο tome nikome osim onima koji su i sami bili ugrizeni jer smatra da će jedino 218 oni imati razumijevanja i moći oprostiti ako se on zbog boli usuđivao poduzimati sve moguće djelom i riječju.193 Mene je dakle ugrizlo nešto što zadaje još veću bol nego zmija a u najosjetljivije mjesto u koje možeš biti ugrizen - naime u srce ili dušu odnosno kako to već treba nazvati onaj koga su ranili 5 i ugrizli filozofski govori koji se hvataju za te žešće od zmije ljutice kad ščepaju mladu i vrlo nadarenu dušu pa čine da radi i govori što mu drago, - i dok pred sobom gledam ljude poput b vas, Fedre, Agatone, Eriksimahe, Pausanije, Aristodeme iAristofane, - što i da spominjem Sokrate i ostale koliko vas je? ta svi ste postali dionicima filozofskog ludila i zanosa, - zato ćete 5 svi čuti: jer ćete mi oprostiti i ono što sam tada učinio i ono što sada govorim. A kućna čeljad i ako ima još tko neposvećen i neuk, neka teškim dverima zatvori uši! Jer kad se dakle, ljudi, svjetiljka ugasila i posluga izašla, C zaključih da ne treba ništa okolišati nego otvoreno reći što mi je na umu; i dodirnuvši ga, upitah: »Spavaš, Sokrate?« »Ne«, odvrati on.

192

Niti nazočnost slugu neće mu smetati da kaže svu istinu.

193

N a što se sve konkretno misli nije jasno i komentatori sugeriraju razne iracionalne postupke poput bajanja, čaranja, zaklinjanja i slično.

146

220

d

Συμπόσιον

5 έβούλετο άπιέναι, σκηπτόμενος ότι όψέ εϊη, προσηνάγκασα αντον μένειν. άνειταύετο ονν έν τή έχομένγ έμοί5 κλίντ], έν ήπερ έδείπνει, καϊ ούδεις έν τω οΐκήματι άλλος καθηύδεν ή e ήμεΐς. μέχρι μέν ονν δή δεύρο τον λόγον καλώς άν έχοι και προς δντινονν λέγειν* τό δ' εντεύθεν ονκ άν μον ήκούσατε λέγοντος, εΐ μή πρώτον μέν, τό λεγόμενον, οίνος άνεν τε παίδων καϊ μετά παίδων ήν άληθής, έπειτα άφανίσαι Σω5 κράτονς έργον ύπερήφανον εις έπαινον έλθόντα άδικόν μοι φαίνεται. έτι δβ τό τον δηχθέντος νπο τον εχεως πάθος κάμ έχει. φασϊ γάρ πού τινα τούτο παθόντα ονκ έθέλειν λέγειν οΐον ήν πλήν τοΐς δεδηγμένοις, ώς μόνοις γνωσομένοις 2 l 8 τε και σνγγνωσομένοις ει πάν έτόλμα δρα ν τε και λέγειν νπο τής οδύνης. έγώ ούν δεδηγμένος τε νπο άλγεινοτέρον και τό άλγεινότατον ών άν τις δηχθείη—τήν καρδίαν γάρ ή ψνχήν ή οτι δει αντό όνομάσαι πληγείς τε και δηχθείς 5 νπο τών έν φιλοσοφία λόγων, οι έχονται έχίδνης άγριώτερον, νέον ψνχής μή άφνονς όταν λάβωνται, και ποιούσι δράν τε καϊ λέγειν ότιούν—καϊ ορών αν Φαιδρούς, 'Αγάθωνας, b Έρνζιμάχονς, ΤΙανσανίας, 5Αριστοδήμονς τε καϊ 'Αριστοφάνας· Σωκράτη δέ αύτόν τί δει λέγειν, καϊ οσοι άλλοι; πάντες γάρ κεκοινωνήκατε τής φιλοσόφον μανίας τε και βακχείας—διό πάντες άκούσεσθε· σνγγνώσεσθε γάρ τοΐς τε 5 τότε πραχθεΐσι καϊ τοΐς νύν λεγομένοις. οι δέ οΐκέται, καϊ εΐ τις άλλος εστίν βέβηλος τε καϊ άγροικος, πύλας πάνν μεγάλας τοΐς ώσΐν έπίθενθε. Επειδή γάρ ονν, ω άνδρες, ο τε λύχνος άπεσβήκει καϊ C οι παίδες έξω ήσαν, έδοξέ μοι χρήναι μηδέν ποικίλλειν προς αύτόν, άλλ 5 έλενθέρως είπεΐν ά μοι έδόκει· καϊ εΐπον κινήσας αύτόν, Σώκρατες, καθεύδεις; Όν οήτα, η Ο ος.

147

Simpozij »Znaš li što sam zaključio?«

206 c 5

»Što to?«, reče. »Čini mi se,« rekoh, »da si ti jedini dostojan da mi budeš ljubavnik a rekao bih da se ustručavaš da mi spomeneš svoju ljubav. Sto se mene tiče, stvar stoji ovako: smatram veoma nerazboritim ne ugađati tebi u tome jednako kao ako bi tražio što drugo od moje imovine ili od imovine mojih prijatelja. Ta meni nije ništa dragocjenije nego da postanem moralno što bolji a u tome mislim da mi nema sposobnijeg pomagača od tebe. Ja bih se doista mnogo više stidio pred razumnim ljudima da ne ugađam takvu čovjeku nego što bih se stidio pred nerazumnim mnoštvom što mu ugađam.« A on, saslušavši me, reče vrlo ironično i za nj karakteristično i uobičajeno: »Dragi Alkibijade, čini mi se da stvarno nisi glup ako je možda istinito ono što kažeš ο meni i ako u meni ima neka moć kojom bi ti mogao postati bolji; da je tome tako,194 doista bi u meni vidio neodoljivu ljepotu i potpuno različitu od tvoje lijepe vanjštine. Ako se, uviđajući to, pokušavaš združiti sa mnom i mijenjati195 ljepotu za ljepotu, onda ti je na umu da me zakineš i to ne malo, nego pokušavaš pribavljati istinski lijepo u razmjenu za prividno lijepo i zapravo snuješ mijenjati 'zlato za mjed\196 No ti bolje pazi, naivčino, da ti ne promakne da sam ja bezvrijedan. Vid uma doista počinje oštro gledati kad vid očiju počne popuštati u oštrini; ali ti si još daleko od toga.«

10 d

5

e

5 219

A ja, čuvši to, rekoh: »Sa mnom je svakako tako kako sam 5 ti rekao i ništa ne mislim drugačije nego što sam rekao; ti pak sam odluči ono što misliš da je najbolje i za tebe i za mene.« »Pa to baš dobro kažeš,« reče;»ubuduće ćemo odlučivati i raditi ono što se bude obojici činilo najboljim i u tome kao i u b drugome.« 194 » D a je tome tako« dopunjeno je p o kontekstu da bi bio jasniji smisao rečenice koja slijedi. U grčkom se izvorniku to podrazumijeva. 195

Trampiti.

148

Συμπόσιον Οΐσθα ονν α μοι δέδοκται; Τ ί μάλιστα, έφη. Σν έμοι δοκεΐς, ήν δ' έγώ, έμον έραστής άξιος γεγονέναι μόνος, και μοι φαίνρ όκνεΐν μνησθήναι πρός με. έγώ δέ οντωσί έχω· πάνν άνόητον ήγονμαι είναι σοΙ μή ον καϊ τοντο χαρίζεσθαι καϊ εϊ τι άλλο ή τής ονσίας τής έμής δέοιο ή τών φίλων τών έμών. έμοϊ μέν γάρ ονδέν έστι πρεσβντερον τον ώς ότι βέλτιστον έμέ γενέσθαι, τοντον δέ οΐμαι μοι σνλλήπτορα ονδένα κνριώτερον είναι σον. έγώ δή τοιοντω άνδρϊ πολν μάλλον άν μή χαριζόμενος αίσχννοίμην τους φρονίμονς, ή χαριζόμενος τονς τε πολλονς και άφρονας. Καϊ οντος άκονσας μάλα είρωνικώς καϊ σφόδρα έαντον τε καϊ εΐωθότως ελεξεν 9ί2 φίλε 5Αλκιβιάδη, κινδννενεις τω οντι ον φανλος είναι, εϊττερ άληθή τνγχάνει όντα α λέγεις ττερϊ έμον, και τις έστ έν έμοϊ δνναμις δι ης άν σν γένοιο άμείνων άμήχανόν τοι κάλλος όρωης άν έν έμοϊ καϊ τής παρά σοϊ ενμορφίας πάμπολν διαφέρον. εΐ δή καθορών αντό κοινώσασθαί τέ μοι επιχειρείς καϊ άλλάξασθαι κάλλος άντϊ κάλλονς, ονκ όλίγω μον πλεονεκτεΐν διανοή, αλλ' άντϊ δόζης άλήθειαν καλών κτάσθαι επιχειρείς καϊ τω οντι u χρνσεα χαλκείων " διαμείβεσθαι νοεΐς. άλλ\ ώ μακάριε, άμεινον σκοπεί, μή σε λανθάνω ονδέν ών. ή τοι τής διανοίας οψις άρχεται όξν βλέπειν όταν ή τών ομμάτων τής άκμής λήγειν έπιχειρή· σι; δέ τοντων έτι πόρρω. Κάγώ άκονσας, Τά μέν παρ' έμον, έφην, ταντά έστιν, ών ονδέν άλλως εϊρηται ή ώς διανοούμαι' σν δέ αντός οντω βονλενον οτι σοι τε άριστον καϊ έμοϊ ήγή. 'Αλλ5, εφη, τοντό y εν λέγεις' έν γάρ τω έπιοντι χρόνω βονλενόμενοι πράξομεν δ άν φαίνηται νών περί τε τοντων και περϊ τών άλλων άριστον. 196

U Ilijadi 6, 235-236, Glauko i D i o m e d u žaru bitke u znak prijateljstva razmjenjuju oružje i H o m e r podsmješljivo primjećuje d a j e Glauko učinio ludost davši svoje zlatno oružje za D i o m e d o v o mjedeno. T o se mjesto često citira u antičkoj književnosti.

149

αι8 c 5

ίο d

5

e

5 219

5

b

Simpozij

b

Ja pak, pošto sam to čuo i rekao odapevši197poput strelica, mislio sam da sam ga ranio u srce; pa ustadoh i ne dopustih 5 mu da išta rekne te ga zaogrnuh svojim ogrtačem - bila je naime zima, - zavukoh se pod njegov haljetak, obavih obje c ruke oko ovoga doista demonskog i nedokučivog čovjeka te tako proležah svu tu noć. Pa ni za to opet, Sokrate, nećeš reći da govorim neistinu. I kad sam napokon to učinio, on se pokazao toliko nadmoćnim nad mojom mladenačkom ljepo198 ti tom, prezreo je, ismijao i oskvrnuo - ta za nju sam mislio da bar nešto vrijedi, ο suci; jer suci ste Sokratovoj oholosti, - ta budite uvjereni, bogova mi i božica,199 ustao sam pošto nisam d sa Sokratom prospavao noć nimalo drugačije nego da sam spavao s ocem ili sa starijim bratom. Poslije toga što mislite kako mi je bilo pri srcu budući da sam sebe smatrao poniženim, a opet sam se divio njegovoj 5 naravi a napose njegovoj suzdržljivosti i karakternosti kad sam se već namjerio na takva čovjeka na kakva nisam mogao ni pomišljati da ću naići u pogledu razboritosti i samosvladavanja; zato mi je s jedne strane bilo nemoguće da se ljutim a s druge nisam nalazio načina kako da ga primamim u svoj e zagrljaj. Dobro sam naime znao da je novcem neranjiv sa svih strana još daleko više nego Ajant željezom, a izmakao mije u onome u čemu sam vjerovao da ga jedino mogu uhvatiti. Bio sam dakle u neprilici i tumarao naokolo pavši u ropstvo tome 5 čovjeku kao nitko nikome drugome. To mi se naime sve dogodilo još ranije a poslije toga zajedno smo sudjelovali na vojni protiv Potideje200 i ondje dijelili vojničku trpezu. Kao prvo bogami u ratnim je naporima nadmašivao ne samo mene nego i sve ostale - kad smo god bili prisiljeni da gladujemo negdje odsječeni, kao što se to često i dešava na vojnama, - drugi nisu

197

Svoje riječi.

198

Jaka erotska konotacija: Alkibijadova je ljepota obeščašćena Sokratovom ravnodušnošću. 199

Neuobičajen oblik zaklinjanja.

150

β

5

C

5

d

5

e

5

Συμπόσιον Έγώ μέν δή ταντα άκούσάς τε καϊ ειπών, και άφείς ωσπερ βέλη, τετρώσθαι αντον ωμην και άναστάς γε, ουδ' επιτρέψας τούτω είπεΐν ονδέν έτι, άμφιέσας το ιμάτιον το έμαντον τοντον—και γαρ ήν χειμών—νπο τον τρίβωνα κατακλινεις τον τοντονί, περιβαλών τω χεΐρε τούτω τω δαιμονιω ώς αληθώς καϊ θανμαστω, κατεκείμην τήν νύκτα δλην. και ονδέ ταύτα αν, ώ Σώκρατες, έρεΐς οτι ψεύδομαι. ποιήσαντος δέ δή ταντα έμον ούτος τοσούτον περιεγένετό τε καϊ κατεφρόνησεν καϊ κατεγέλασεν τής έμής ώρας και ύβρισε ν—καϊ περί έκεΐνό γε ωμην τϊ εΐναι, ω άνδρες δικασταί· δικασταΧ γάρ έστε τής Σωκράτονς νπερηφανίας—εν γάρ ϊστε μά θεούς, μά θεάς, ονδέν περιττότερον καταδεδαρθηκώς άνέστην μετά Σωκράτονς, ή εί μετά πατρός καθηνδον ή άδελφον πρεσβντέρον. Τ ο δή μετά τούτο τίνα οϊεσθέ με διάνοιαν έχειν, ήγούμενον μέν ήτιμάσθαι, άγάμενον δέ τήν τούτον φύσιν τε και σωφροσύνην και άνδρείαν, έντετνχηκότα άνθρώπω τοιούτω οϊω έγώ ούκ άν ωμην ποτ έντνχεΐν είς φρόνησιν καϊ είς Καρτερίαν; ώστε ούθ' οπως ονν όργιζοίμην εΐχον καϊ άποστερηθείην τής τούτον σννονσίας, ούτε οπτ) προσαγαγοίμην αντον ηνπόρονν. εύ γάρ ήδη οτι χρήμασί γε πολύ μάλλον άτρωτος ήν πανταχή ή σιδήρω δ Αϊας, ω τε ωμην αντον μόνω άλώσεσθαι, διεπεφεύγει με. ήπόρονν δή, καταδεδονλωμένος τε νπο τον άνθρώπον ώς ονδεϊς νπ ονδενος άλλον περιήα. ταντά τε γάρ μοι άπαντα προνγεγόνει, και μετά ταύτα στρατεία ήμΐν εις Ποτείδαιαν έγένετο κοινή καϊ σννεσιτονμεν εκεί. πρώτον μέν ονν τοΐς πόνοις ού μόνον εμού περιήν, άλλα καϊ τών άλλων απάντων—δπότ άναγκασθεΐμεν άποληφθέντες πον, οία δή έπϊ στρατείας,

200 Grad Potideja na poluotoku Halkidici bio je član atenskog pomorskog saveza, ali se 435. odmetnuo pa ga je Atena poslije petogodišnjeg ratovanja ponovno prisilila da se vrati u njegovo članstvo. Na Sokratovo učestvovanje u tom ratu aludira Platon u još nekoliko dijaloga a jednom i Plutarh.

151

Simpozij bili ništa u izdržljivosti,201 - a opet pri obilju hrane ne samo da je jedini bio kadar uživati u ostalome nego i piti protiv volje, kad bi god bio natjeran, umio je bolje od sviju, a što je od svega najvećma divljenja vrijedno, Sokrata još nikada nitko živ nije vidio pijana. A to će se uostalom, mislim, odmah i dokazom potvrditi.202 Sto se cpef ί/če podnošenja zime, - tamo su naime zime žestoke, - ne samo što je i inače čuda činio, nego jednom, mraz fo/o osobito jak i svi ostali ili nisu uopće izlazili van ili, ako bi tko izašao, oblačili su mnoštvo odjeće i obuće a noge zamatali u pustinu i ovčje runo, on/e n/zma izlazio u haljetku kakav je i ranije običavao nositi i bos je laganije kročio po ledu nego ostali obuveni pa su ga vojnici sumnjičavo gledali ne pokazuje li on to prezir prema njima. / toliko ο tome:

206 c 220

5

b

5 c

Što li to uradi sve i podnese junak u boju203 tamo na vojni, vrijedno je čuti. Utonuvši naime ondje nešto u misli u zoru, stajao je razmišljajući i, kako mu nije išlo od ruke,204 popuštao nego je stajao istražujući. / već 7'e bilo 5 podne pa su ga ljudi gledali i u čudu jedan drugome govorili da Sokrat od rana jutra stoji razmišljajući ο nečemu. Afa koncu neki Jonjani, kad je već bila večer; povečeraše - tad je naime d baš bilo ljeto, - pa izniješe male počivaljke u jednu ruku da spavaju na svježem zraku a u drugu da motre na nj hoće li i tu noćprostajati. A on je stajao sve do osvitka zore i izlaska sunca; zatim je otišao pošto se pomolio suncu.205 Pa onda, ako hoćete 0 u bitkama, - jer pravo je da mu i u tome dademo što ga ide, -

201

Podrazumijeva se: prema njemu.

202

Misli: na ovoj gozbi.

203

H e l e n a ο Odiseju u Odiseji 4, 242.

204

D a riješi problem ο kojem je razmišljao.

152

Συμπόσιον άσιτεΐν, ονδέν ήσαν οι άλλου προς το καρτερεΐν—έν τ αν ταΐς ενωχίαις μόνος άπολαύειν οΐός τ ήν τά τ άλλα καϊ πίνειν ονκ έθέλων, όποτε άναγκασθείη, πάντας t κρατεί, καϊ ό πάντων θανμαστότατον, Σωκράτη μεθνοντα ονδΔς πώποτε έωρακεν άνθρώπων. τούτον μέν ονν μοι δοκεΐ καϊ αντίκα ό έλεγχος έσεσθαι. προς δέ αν τάς τον χειμώνος καρτερήσεις '—δεινοί γάρ αύτόθι χειμώνες—θανμάσια ήργάζετο τά τε άλλα, και ποτε όντος πάγον οΐον δεινοτάτον, και πάντων ή ονκ έζιόντων ένδοθεν, ή εΐ τις έξίοι, ήμφιεσμένων τε θανμαστά δή οσα καϊ νποδεδεμένων καϊ ένειλιγμένων τονς πόδας είς πίλονς καϊ άρνακίδας, ούτος δ' έν τούτοις εξνει έχων ιμάτιον μέν τοιούτον οΐόνπερ καϊ πρότερον είώθει φορεΐν, άννπόδητος δβ διά τον κρνστάλλον ραον ϊπορεύετο ή οϊ άλλοι νποδεδεμένοι, οι δέ στρατιώται νπέβλεπον αύτόν ώς καταφρονούντα σφών. και ταύτα μεν δή ταύτα·

206 c 220

5

b

5

C

οΐον δ' αν τοδ' έρεξε καϊ ετλη καρτερός άνήρ έκεΐ ποτε έπϊ στρατιάς, άξιον άκονσαι. σνννοήσας γάρ αντόθι εωθέν τι ειστήκει σκοπών, καϊ επειδή ον προνχώρει αύτώ, ονκ άνίει άλλα εΙστήκει ζητών. καϊ ήδη ήν μεσημ- 5 βρία, και άνθρωποι ήσθάνοντο, και θανμάζοντες άλλος άλλω έλεγεν οτι Σωκράτης εξ έωθινον φροντίζω ν τι έστηκ€. τελεντώντες δέ τίνες τών Ιώνων, επειδή εσπέρα ήν, δειπνήσαντες·—και γάρ θέρος τότε γ* ήν—χαμεννια έζενεγκάμενοι d άμα μέν έν τώ ψύχει καθηνδον, άμα δ' εφύλαττον αντον ει καϊ τήν νύκτα εστήζοι. ό δέ ειστήκει μέχρι έως έγένετο και ήλιος άνέσχεν έπειτα ωχετ άπιών προσενζάμενος τω ήλίω. εΐ δε βονλεσθε έν ταΐς μάχαις—τούτο γάρ οή 5 δίκαιον γε αύτώ άποδούναι—οτε γάρ ή μάχη ήν εξ ής έμοι

205 Implicira se valjda d a j e bog sunca Feb donio prosvjetljenje pa mu Sokrat molitvom zahvaljuje. Iz drugih dijaloga doznajemo d a j e Sokrat Apolona smatrao svojim zaštitnikom a da mu je sunce bilo simbol idealnog dobra. Ο tome kako je i što Sokrat molio doznajemo nešto u Fedru 279 B-C te u Ksenofontovim Uspomenama na Sokrata I, 3.

153

Simpozij

207 a

kad je bila ona bitka206 za koju meni stratezi207 dodijeliše i e odlikovanje, mi&o me drag/ spasio nego on jer me ranjena nije htio ostaviti nego je spasio i moje oružje i mene sama. I ja sam, Sokrate, i tada tražio da stratezi tebi dadu odlikovanje i ni u tome mi nećeš predbacivati niti reći da ne govorim istinu; 5 ali dok su stratezi gledali na moj društveni ugled i željeli meni dati odlikovanje, ti si se sam pokazao još odlučnijim nego oni u nastojanju da ja primim odlikovanje a ne ti. I nadalje, vrijedilo je vidjeti Sokrata kad se naša vojska u bijegu povlačila 221 od Delija:™ ja sam se naime ondje našao kao konjanik a on kao pješak. Pošto su se dakle naši ljudi već raspršili, on je uzmicao zajedno s Lahetom209; i ja naletim na njih te ih, kad ih ugledah, odmah potaknem neka budu bez brige jer ih neću 5 ostaviti. Tada sam dobio još plastičniju sliku ο Sokratu nego kod Potideje - sam sam naime manje bio u strahu budući da sam bio na konju, - ponajprije koliko je svojom prisebnošću b nadilazio Laheta; a potom meni se barem činilo, štono si ti kazao, Aristofane, da i ondje kao i ovdje korača »šepireći se i svraćajući oči na sve strane«210, mirno iskosa pogledajući i na 5 prijatelje i na neprijatelje pa je bilo svakome jasno i iz velike udaljenosti da će se taj čovjek veoma žestoko braniti ako ga netko dirne. Zato se sigurno povlačio i on i njegov drug; jer one koji se tako drže u ratu gotovo i ne diraju nego gone one koji c bježe glavom bez obzira. Još bi se međutim

mnogo drugoga čudesnoga moglo poh-

valiti kod Sokrata; dakako, u drugim postupcima

možda bi se

tako moglo reći i ο kome drugome, ali to da nije sličan 5 od ljudi nitipređašnjih

niti današnjih, to je dostojno

nikome svakog

206

G o d i n e 432.

207

Zapovjednici atenske kopnene vojske.

208

God. 424. bili su Atenjani kod Delija do nogu potučeni od Beoćana.

154

Συμπόσιον

220 d e

5

221

5

b

5

C

5

καϊ τάριστεΐα έόοσαν οϊ στρατηγοί, ovbels άλλος έμέ εσωσεν ανθρώπων ή ούτος, τετρωμένον ονκ έθέλων άπολιπεΐν, άλλα σνν^έσωσε καϊ τά οπλα καϊ αντον έμέ. καϊ έγώ μέν, ώ Σώκρατες, καϊ τότ€ έκέλενον σοϊ bibovai τάριστεΐα τονς στρατηγούς, καϊ τούτο γέ μοι ούτε μέμψτ] ούτε έρεΐς οτι ψεύόομαι* άλλα γάρ τών στρατηγών προς το έμον άζίωμα άποβλεπόντων καϊ βονλομένων έμοϊ bibovaL τάριστεΐα, αύτος προθνμότερος έγένον τών στρατηγών έμέ λαβείν ή σαντόν. έτι τοίννν, ώ άνόρες, άξιον ήν θεάσασθαι Σωκράτη, ότε άπο Αηλίον φνγή άνεχώρει το στρατόπεόον έτνχον γάρ παραγενόμενος ΐππον έχων, ούτος δε οπλα. άνεχώρει ονν έσκ^ασμένων ήbη τών άνθρώπων οντάς τε άμα καϊ Αάχης' και έγώ περιτνγχάνω, καϊ 'ώών ενθύς παρακωλύομαι τε αντοΐν θαρρεΐν, και έλεγον οτι ούκ άπολείψω αντώ. ένταύθα δή καϊ κάλλιον έθεασάμην Σωκράτη ή έν ΤΙοτεώαία—αντός γάρ ήττον έν φόβω ή δια τό έφ' ΐππον είναι—πρώτον μέν οσον περιήν Αάχητος τω έμφρων είναι* έπειτα έμοιγ' έόόκει, ώ 5Αριστοφάνης, τό σον δ?/ τούτο, καϊ έκεΐ bιaπopεύεσθaι ωσπερ καϊ ένθά^, βρενθνόμενος καϊ τώφθαλμώ παραβάλλων, ήρέμα ιταρασκοπών καϊ τονς φιλίονς καϊ τονς πολεμίονς, bήλoς ών παντϊ καϊ πάνν πόρρωθεν οτι εΐ τις άψεται τούτον του άνόρός, μάλα έρρωμένως άμννεΐται. bio καϊ άσφαλώς άπήει καϊ ούτος καϊ ό έταΐρος· σχεόόν γάρ τι τών ούτω bιaκειμέvωv έν τω πολέμω oύbέ άπτονται, άλλα τούς προτpoπάbηv φεύγοντας bιώκovσιv. Πολλά μέν ονν άν τις καϊ άλλα έχοι Σωκράτη έπαινέσαι καϊ θανμάσια· άλλα τών μέν άλλων έπιτηbεvμάτωv τάχ άν τις καϊ περϊ άλλον τοιαύτα ειιτοι, τό bέ μηbεvϊ άνθρώπων όμοιον είναι, μήτε τών παλαιών μήτε τών ννν όντων, τούτο

209

Po njemu je nazvan Platonov istoimeni dijalog.

210

A k o je to prema Aristofanovim Oblacima 362, onda se radi ο anakronizmu jer je ta komedija bila praizvedena tek godinu dana poslije delijske bitke, 423.

155

Simpozij

206 c

divljenja. Ta kakav je bio Ahilej, moglo bi ga se usporediti i s Brasidom211 i s drugima, kakav opet Periklo, takvi su bili i Nestor i Antenor,212 - a ima ih još, - a na taj način moglo bi se uspoređivati i druge; ali kakav je po svojoj originalnosti ovaj d čovjek i to i on sam i ono što govori, takva se ni među današnjim ni među pređašnjim ljudima ne bi ni približno našlo ako bi ga se tražilo, osim doista ako ga se ne bi uspoređivalo s onima koje spominjem, naime ne s ljudima nego sa silenima i 5 satirima i to i njega samog i njegove riječi. Uzgred rečeno, i to sam u početku propustio spomenuti da su mu i riječi preslične rasklopljenim silenima. Ta ako bi tko htio slušati Sokratove govore, isprva bi mu se učinili sasvim smiješnima; takvim se riječima i izrazima izvana zaogrću kao kožom nekakva obijesna satira. Jer govori ο tovarnim magarcima i nekakvim kovačima, ο postolarima i kožarima, i čini se da neprestano istim riječima govori ο istome tako da bi svaki neiskusan i nerazborit čovjek njegove govore ismijao. Ali ako zagleda u njih rasklopljene i prodire u njihovu nutrinu, otkrit će kao prvo da oni jedini od svih govora sadrže smisao, zatim da su prebožanstveni, da u sebi kriju premnoge dragocjenosti vrline i da se protežu na najbrojnija pitanja, zapravo na svako kojim priliči da se bavi onaj koji namjerava biti čestit i pošten.

e

5 222

5

To je ono, ljudi, čime ja iskazujem pohvalu Sokratu; a uplevši opet ono čime ga kudim, rekoh vam čime se ogriješio ο mene. Doista nije to samo meni uradio nego i Harmidu Glau- b konovu,213 i Eutidemu Dioklovu,214 i veoma mnogima drugima koje on obmanjuje postajući predmetom ljubavne žudnje umjesto da bude onaj koji žudi. A to je ono što i tebi govorim,

211

Spartanski vojskovođa.

212

Periklo je slavan atenski političar i vojskovođa a ostala su dvojica junaci iz Ilijade, mudri starci savjetnici.

156

Συμπόσιον άξιον παντός θαύματος. οίος γάρ Άχιλλενς έγένετο, άπεικάσειεν άν τις καϊ Βρασίδαν καϊ άλλους, καϊ οίος αν Περικλής, καϊ Νέστορα καϊ JΑντήνορα—είσϊ δέ καϊ έτεροι— και τονς άλλονς κατά ταύτ άν τις άπεικάζοι· οίος δέ οντοσι γέγονε τήν άτοπίαν άνθρωπος, και αντος καϊ οι λόγοι αντον, ovb5 εγγύς άν εύροι τις ζητών, ούτε των ννν ούτε των παλαιών, εΐ μή άρα εΐ οΐς έγω λέγω άπεικάζοι τις αντον, άνθρώπων μέν μηδενί, τοΐς δέ σιληνοΐς και σατύροις, αντον καϊ τονς λόγονς. Kat γάρ ονν καϊ τούτο έν τοΐς πρώτοις παρέλιπον, οτι καϊ οι λόγοι αντον ομοιότατοι είσι τοΐς σιληνοΐς τοΐς διοιγομένοις. ει γάρ έθέλοι τις τών Σωκράτονς άκούειν λόγων, φανεΐεν άν πάνν γελοίοι τό πρώτον τοιαύτα καϊ ονόματα και ρήματα έξωθεν περιαμπέχονται, σατύρον δή τινα νβριστού δοράν. όνονς γάρ κανθηλίονς λέγει καϊ χαλκέας τινάς και σκντοτόμονς καϊ βνρσοδέψας, καϊ άεϊ διά τών αντών τά αύτά φαίνεται λέγειν, ώστε άπειρος καϊ άνόητος άνθρωπος πάς άν τών λόγων καταγελάσειεν. διοιγομένονς δέ ίδών άν τις καϊ έντός αντών γιγνόμενος πρώτον μέν νούν έχοντας ένδον μόνονς ενρήσει τών λόγων, έπειτα θειοτάτονς και πλείστα άγάλματ άρετής έν αντοΐς έχοντας καϊ ίπϊ πλείστον τείνοντας, μάλλον δέ έπι πάν όσον προσήκει σκοπεΐν τω μέλλοντι καλώ κάγαθω έσεσθαι. Ταντ εστίν, ώ άνδρες, α εγώ Σωκράτη έπαινώ· καϊ αν α μέμφομαι σνμμείξας νμΐν εΐπον α με νβρισεν. και μέντοι ονκ έμέ μόνον ταντα πεποίηκεν, ά λ λ α καϊ Χαρμίδην τον Υλανκωνος καϊ Εύθύδημον τον Αιοκλέονς καϊ άλλονς πάνν πολλούς, ονς ούτος έζαπατών ώς εραστής παιδικά μάλλον αύτός καθίσταται άντ έραστού. α δή και σοΙ

213

Harmid, po kome je nazvan istoimeni dijalog, bio je Platonov ujak.

214

Spominje se u Ksenofontovim Uspomenama ο Sokratu, a nije identičan sa sofistom po k o m e je nazvan jedan Platonov dijalog.

157

206 c

d

5

e

5 222

5

b

Simpozij

207 a

5 Agatone: ne daj da te ovaj obmanjuje, nego se pričuvaj navši ono što je nas zadesilo i nemoj da te, kako poslovica kao budalicu gorko pouči iskustvo.«

upozkaže,

Kad je Alkibijad to215 izrekao, njegova je prostodušnost pobudila opći smijeh jer se činilo da je još uvijek zaljubljen u Sokrata. Potom je Sokrat rekao: »Čini mi se da si trijezan, Alkibijade. Ta ne bi inače tako spretno okolišeći pokušavao 5 prikriti razlog zašto si sve to izrekao i govoreći kao uzgred to stavio na kraj kao da nisi sve to izgovorio radi zametanja spora d između mene i Agatona jer držiš da ja treba da ljubim tebe i nikoga drugog a Agatona ti i nitko drugi. Ali to nije ostalo neprimijećeno nego je ta tvoja satirska i silenska drama izašla 5 na vidjelo. Nego, dragi Agatone, neka mu to ništa ne pomogne, već se ti pripremaj da mene i tebe nitko ne zavadi.«

c

Nato je rekao Agaton: »Doista se čini, Sokrate, da zboriš e istinu. Posvjedočuje mi to i što je legao u sredinu između mene i tebe da nas rastavi. Ništa mu to dakle neće koristiti nego ću ja doći i leći uz tebe.« 5

»Dabome«, rekao je Sokrat, »legni ovdje niže mene.« »O Zeuse,« na to će Alkibijad, »što eto opet doživljavam od toga čovjeka! Misli da mu je zadaća da svagdje mora nadvladavati. No ako već ne dopuštaš nešto drugo, ti nedokučivi čovječe, pusti Agatona da leži između nas.«

io

»Nemoguće,« odgovorio je Sokrat. »Ta ti si pohvalio mene pa sad opet treba da ja hvalim onoga meni zdesna. Ako dakle Agaton legne niže tebe, neće valjda opet mene hvaliti prije nego

215

Sve to, taj govor.

158

220

d

Συμπόσιον

5 λέγω, ω Άγάθων, μή έζαπατάσθαι ύπό τοντον, άλλ 5 άπο τών ήμετέρων παθημάτων γνόντα εύλαβηθήναι, καϊ μή κατά τήν παροιμίαν ωσπερ νήπιον παθόντα γνώναι. C

Επτόντος δή ταντα τον Άλκιβιάδον γέλωτα γενέσθαι επί τή παρρησία αντον, ότι έδόκει έτι ερωτικώς έχειν τον Σωκράτονς. τόν ονν Σωκράτη, Νήφειν μοι δοκεΐς, φάναι, ω 5Αλκιβιάδη. ον γαρ άν ποτε οντω κομψώς κύκλω περι5 βαλλόμενος άφανίσαι ένεχείρεις ον ένεκα ταντα πάντα εΐρηκας, και ώς έν παρέργω δή λέγων έπι τελεντής αντό έθηκας, ώς ον πάντα τοντον ένεκα είρηκώς, τον έμέ και d * Αγάθωνα δι αβάλλειν, οίόμενος δεΐν έμέ μεν σον έράν καϊ μηδενός άλλον, 5Αγάθωνα δέ νπο σον έράσθαι και μηδ* νφ' ενός άλλον. ά λ λ 5 ονκ έλαθες, άλλα τό σατνρικόν σον δράμα τοντο καϊ σιληνικόν κατάδηλον έγένετο. αλλ5, ω 5 φίλε *Αγάθων, μηδέν πλέον αντώ γένηται, άλλα παρασκενάζον όπως έμέ καϊ σέ μηδείς διαβαλεΐ. Τόν ονν 'Αγάθωνα είπζΐν, Καϊ μήν, ώ Σώκρατες, κινδνβ νενεις άληθή λέγειν. τεκμαίρομαι δέ και ώς κατεκλίνη έν μέσω έμον τ ε καϊ σον, ΐνα χωρίς ή μας διαλάβτ). ονδέν ονν πλέον αντώ έσται, α λ λ 5 έγώ παρά σέ έλθών κατακλινήσομαι. ΤΙάνν γε, φάναι τόν Σωκράτη, δωνρο νποκάτω έμον 5 κατακλίνον. Ζεν, ειπείν τόν *Αλκιβιάδην, οία αν πάσχω νπο τον άνθρώπον. οίεταί μον δεΐν πανταχή περιεΐναι. α λ λ 5 εί 5 μή τι ά λ λ ο , ω θανμάσιε, έν μέσω ημών έα Αγάθωνα κατακεΐσθαι. ΙΟ

Ά λ λ ' αδύνατον, φάναι τόν Σωκράτη. σν μεν γάρ έμέ έπήνεσας, δει δέ έμέ αν τόν έπι δεξί* έπαινεΐν. έάν ονν νπο σοϊ κατακλινή Άγάθων, ού δήπον έμέ πάλιν έπαι-

159

Simpozij

206 c

ja radije ne pohvalim njega? Nego pusti to, čudače, i nemoj pozavidjeti na mojoj pohvali; ta doista veoma želim da mu 223 izreknem pohvalni govor.« »Hura!«, na to će Agaton.

»Alkibijade,

nemoguće je da

ostanem ovdje nego svakako valja da se premjestim

da bi mi

Sokrat izrekao pohvalu.«

5

»To je ono uobičajeno,« rekao je Alkibijad;»kad

je Sokrat

nazočan, nemoguće je da drugi dobije udjela u lijepome. I sada je čak bez teškoće pronašao plauzibilan

razlog da ovaj ovdje

leži uza nj.« Agaton je dakle baš ustajao da legne uz Sokrata; ali izne-

b

nada na vrata nahrupi mnoštvo bančitelja pa kako ih nađoše otvorena jer je netko upravo kroz njih izlazio, krenu k onima za stolom i polijegaju te se sve ispunilo galamom

i trebalo je 5

ispijati velike količine vina, ali sad bez ikakva reda. reče da su Eriksimah,

Aristodem

Fedro i neki drugi brzo otišli a njega je

obuzeo san i odspavao je baš dobrano budući da su noći bile c dugačke i probudio se prema jutru kad su već pijetli pjevali, pa kad se probudio, Agaton, Aristofan

vidio je da ostali spavaju ili su otišli a da su i Sokrat još jedini budni i da piju iz velike 5

čaše redom udesno. Sokrat je s njima razgovarao. I

Aristodem

reče da se ne sjeća drugoga ο čemu se govorilo - jer niti je bio d od početka prisutan a malo je i drijemao, - no bit je, reče, bila da ih je Sokrat prisiljavao da priznaju da isti čovjek treba da bude kadar sastavljati komedije umijećem

tragički pjesnik

i tragedije i da onaj koji je

treba da bude i komički.

tjerani na to i ne baš pažljivo ga prateći, dremuckali

160

Oni su, 5 i prvi je

Συμπόσιον νέσεται, πριν νπ έμού μάλλον έπαινεθήναι; άλλ' έασον, ώ δαιμόνιε, καϊ μή φθονήσrjy τω μειρακίω νπ έμον έπαινεθήναι· καϊ γάρ πάνν έπιθνμώ αντον έγκωμιάσαι. 5 Ί ο υ lov, φάναι τον 'Αγάθωνα, Αλκιβιάδη, ο υ κ ! σ 0 5 ο π ω ? άζ/ ένθάδε μείναιμι, ά λ λ α π α ^ τ ό ? μάλλον μεταναστήσομαι, ϊνα νπο Σωκράτονς επαινεθώ. Ταύτα εκείνα, φάναι τον Άλκιβιάδην, τά ειωθότα* Σωκράτονς παρόντος τών καλών μεταλαβεΐν άδύνατον άλλω. και ννν ώς ενπόρως καϊ πιθανόν λόγον ηνρεν, ώστε παρ* έαντώι τοντονι κατακεΐσθαι. Ύόν μέν ονν 'Αγάθωνα ώς κατακεισόμενον παρά τω Σωκράτει άνίστασθαι· εξαίφνης δέ κωμαστάς ήκειν παμπόλλονς έπϊ τάς θύρας, καϊ έπιτνχόντας άνεωγμέναις έξιόντος τινός είς τό άντικρνς πορεύεσθαι παρά σφάς καϊ κατακλίνεσθαι, και θορύβον μεστά πάντα etvai, καϊ ονκέτι έν κόσμω ονδενϊ άναγκάζεσθαι πίνειν πάμπολνν οΐνον. τον μέν ονν Έρνξίμαχον καϊ τον Φαΐδρον καϊ άλλονς τινάς έφη ό 'Αριστόδημος οΐχεο'θαι άπιόντας, έ δέ ύπνον λαβειν, καϊ καταδαρθεΐν πάνν πολύ, άτε μακρών τών ννκτών ούσών, εξεγρέσθαι δέ προς ήμέραν ήδη άλεκτρνόνων άδόντων, έξεγρόμενος δέ ίδεΐν τούς μέν άλλονς καθεύδοντας καϊ οίγομένονς, 5Αγάθωνα δέ καϊ 5Αριστοφάνη καϊ Σωκράτη έτι μόνονς έγρηγορέναι και πίνειν έκ φιάλης μεγάλης έπϊ δεξιά. τον ονν Σωκράτη αντοΐς διαλέγεσθαι· καϊ τά μέν άλλα ό 'Αριστόδημος ούκ έφη μεμνήσθαι τών λόγοιν—ούτε γάρ εξ άρχής παραγενέσθαι νποννστάζειν τε—τό μέντοι κεφάλαιον, εφη, προσαναγκάζειν τον Σωκράτη όμολογεΐν αύτονς τού αντού άνδρός είναι κωμωδίαν καϊ τραγωδίαν έπίστασθαι ποιεΐν, καϊ τον τέχντ] τραγωδοποιόν όντα (καϊ) κωμωδοποιόν είναι. ταύτα δή άναγκαζομένονς αύτονς καϊ ού σφόδρα έπομένονς ννστάζειν, και πρότερον μέν καταδαρθεΐν τον

161

222

223

5

b

5

c

5 d

5

207 a

Simpozij

zaspao Aristofan a već za dana Agaton. Sokrat pak, pošto ih je uspavao, ustao je i otišao a Aristodem ga je po običaju io slijedio, i kad je došao u Likej, Sokrat se umio i onda provodio dan kao i svaki drugi, a kad ga je tako proveo, uvečer je kod kuće legao na počinak.

162

Συμπόσιον

220 d 5

Αριστοφάνη, ήδη be ημέρας γιγνομένης τον 'Αγάθωνα. τον ονν Σωκράτη, κατακοιμίσαντ εκεινονς, άναστάντα άπιεναι, ίο καϊ {ε) ωσπερ είώθει έπεσθαι, καϊ έλθόντα είς Ανκειον, απονιψάμενον, ωσπερ άλλοτε τήν άλλην ήμεραν bιaτpίβειvf καϊ οντω biaTpiif/avTa είς έσπέραν οίκοι άναπανεσθαι.

163

Harmodije

i AHstogiton. Odmah nakon 480. g. prije Kr. Mramorna kopija brončanog originala. Braunschweig.

Takozvani Idolino. Sredina V. st. prije Kr. Bronca. Firenca.

Glava dječaka ukrašena vrpcom. Kraj V. st. prije Kr. Bronca. Miinchen.

LISIS ili ο prijateljstvu; majeutički spis

ΛΥΣΙΣ ή περί φιλίας* μαιευτικός.

Slika na prethodnoj strani: Scena iz školskog života s jedne kilike. Kitansta podučava glazbu (u glazbenu obuku spada: pjevanje, lira, kitara, frula, čitanje lirskih pjesnika, upute u ritmiku i metriku). Godina 480. prije Kr. Berlin. (D.S.)

»JliiiiL «

iPtatonou

Na svom putu iz Akademije u Likej, iz jednog vježbališta u drugo, Sokrat ide »ispod samoga gradskog zida s njegove vanjske strane«, očito želeći izbjeći gradsku gužvu ali i seoski kraj u kojem mu drveće nema što reći, kako kaže u »Fedru« (230d). Kod Panopova izvora i malih vrata zadrži ga skupina mladića i dječaka među kojima su ugledni mladi Atenjani Ktesip i Hipotal te njihovi »ljubimci« Meneksen i Lisis. Tema dijaloga bit će prijateljstvo i ta dva para pederastičkih ljubavnika ilustriraju dvojak odnos između mladih: dok Hipotal sasvim nezrelo postupa prema Lisisu i prirodno nimalo ne unapređuje niti njihov odnos niti svoje izglede kod dječaka, Ktesipov je stav prema Meneksenu mnogo konstruktivniji i pozitivniji. Zato i nije neočekivano da se Ktesip i Meneksen poimence spominju u »Fedonu« (59b) kao nazočni pri Sokratovoj smrti, dok za drugu dvojicu više nigdje kod Platona nećemo čuti. Ali pravi, autentični odnos »prijateljstva«, koji treba da vodi odgoju i moralnom i intelektualnom usavršavanju, pokazat će tek Sokrat svojim ponašanjem prema mladima. Postupak razmatranja što je prjateljstvo tipičan je za Platona. Tek će u razgovoru Sokrat nastojati razjasniti pravu bit prijateljstva. Tom razlaganju prethodi pak iskustvena slika prijateljstva i nju ilustriraju mladići: oni nisu sigurni što je ljepota ili mudrost, ali jesu da su prijatelji. Budući da je za prijateljstvo potrebno dvoje, zato ovdje imamo dva para prijatelja. Sam će dijalog prikazati prijateljstvo u raznim stupnjevima i aspektima: od »prirodnog oblika« između oba dječaka preko dva odnosa između Ktesipa i Hipotala prema Meneksenu i Lisisu sve do vrhunske ljubavi

169

Platonov »Lisis« koju Sokrat osjeća i prema dvojici dječaka, ali i prema obojici mladića, a koja ima isključivo odgojnu svrhu. Cio je prizor, dakako, obojen atmosferom grčke pederastičke ljubavi premda je Wilamowitz tvrdio da su Grci oštro lučili prijateljstvo (philia) i ljubav (eros) kao dva različita tipa emocija i odnosa među ljudima. Već i to vodi »Lisisa« u blizinu »Simpozija«. Treba možda nešto reći i ο tom pitanju homoseksualnosti u Platona. Poznato je da ne znamo ni za koju ženu u Platonovu životu. Znamo također da je Platon osuđivao spolne odnose među muškarcima i izrijekom ih je zabranio i u »Državi« (403b) i u »Zakonima« (839a), ali je istina i to da je on bio protivnik i heteroseksualnih odnosa osim u svrhu prokreacije. Čini se, ukratko, da je Platon bio protivnik seksa uopće. Zašto je pederastija tako izrazito potiskivala heteroseksualnu ljubav u Grčkoj, bar u 5. stoljeću (jer u 4. dolazi do pravog procvata divljenja ženi i obožavanja njezine ljepote i spolnosti), teško je pitanje i ο tome se ne može ovdje raspravljati. Važno je samo da nastojimo zatomiti eventualnu nelagodu koja se može pojaviti pri svim tim ljubavnicima i ljubljenicima, ljubavnim ugađanjima i žudnjama koje su za mnoge danas možda neprirodne. Treba, kako kaže jedan autor, samo zamisliti na mjestu svih tih mladića i dječaka neku lijepu djevojku pa će nam sve postati posve prihvatljivo, razumljivo i blisko. Napose to vrijedi za Sokratov odnos prema mladima koji je umjesto na tjelesno zadovoljenje usmjeren na duboko erotiziranu, ali produhovljenu vezu s ciljem moralnog usavršavanja, kako je to lijepo kasnije Platon prikazao u »Simpoziju«. Ovdje smo tek u ranoj fazi njegove filozofske erotike i erotologije. Sokratov se razgovor s dječacima dade raščlaniti u tri odjeljka ili faze. U prvoj on razgovara s Lisisom i Meneksenom. Razgovor s Lisisom posve je skrojen prema još dječačkoj, naivnoj intelektualnoj razini, primjerenoj sugovorniku a tako je odabrana i tema ο prijateljstvu. »Raditi što god želiš« uzima se kao najveća sreća mlada čovjeka te dobi i prirodna želja čovjeka pa je Sokrat kod njega i predpostavlja. I rezoniranje je tako oblikovano. Lisis mora

170

Platonov »Lisis« priznati da oni koji ga najviše vole (»prijatelji su mu«) i najviše brinu za njegovu sreću nameću mu i najteža ograničenja u životu. Ta su ograničenja posljedica njegova nedovoljnog znanja, a čim to neznanje nestane, i ona će biti uklonjena. Opet jednom znanje je vrhunsko dobro. Kako su ograničavanja u ponašanju izraz roditeljske ljubavi, ljubav se ukazuje nužno povezanom s odgajanjem. Tko istinski ljubi, taj odgaja - posve suprotno od onoga kako postupa Lisisov »ljubavnik« Hipotal. Povezanost ljubavi i znanja te ljubavi i odgoja čini osnovu cijelog dijaloga. Razgovor s Meneksenom posve je drukčiji: on je izrazito »eristički« oblikovan. Meneksen je na višem stupnju duhovne svijesti i intelektualne zrelosti a i Sokrat i Lisis karakteriziraju ga kao žestokog borca riječima (e r i s t i k ο s). Ta se eristika u velikoj mjeri temelji na dvoznačnosti grčke riječi ρ h i 1 ο s koja ima i aktivno značenje (»prijatelj/ski«) i pasivno (»drag, sklon«). Ishodišno je pitanje da li je prijateljstvo jednostrano ili obostrano. Ako se s Meneksenom složimo da je ovo drugo, onda zapad a m o u a n t i n o m i j u : 1. ako samo j e d a n voli, o b o j i c a su »prijatelji/dragi«; 2. ako ljubav nije obostrana, onda nijedan nije »prijatelj/drag«. Obje se teze stvarno nadopunjavaju, ali formalno gledajući one naizgled kontradiktorno pobijaju Meneksenovo uvjerenje iz kojega su izvedene. Ako pak prihvatimo Sokratovo mišljenje ο jednostranosti prijateljstva, onda i aktivno i pasivno značenje riječi ρ h i 1 ο s vodi do nemogućeg zaključka da je moguće biti neprijatelj/mrzak prijatelju/dragome i prijatelj/drag neprijatelju/mrskome. Tako Sokrat izvodi kao konzekvencu da niti oni koji vole/prijatelji niti oni koji su voljeni/dragi a niti oni koji i vole i voljeni su nisu prijatelji/dragi. Kako se izvući iz te zbrke? Da je prijateljstvo dvostrano, za Meneksena je razumljivo samo po sebi. Ali to je tip naivnog, nesofisticiranog prijateljstva kakvo ilustrira odnos između Lisisa i Meneksena. Sokrat nasuprot tome ukazuje na drugi tip iskustva u kojem je naklonost jednostrana. Tu je ljubav prema stvarima manje važna od ljubavi roditelja koja je usmjerena prema neodrasloj i odgojem još neoblikovanoj djeci, a kao najvažniju u šali spominje »ljubav prema mudrosti koju mudrost ne uzvraća«.

171

Platonov »Lisis« Sokrat dalje kaže da od djetinjstva ni za čime nije tako strastveno žudio kao za stjecanjem prijatelja pa je zadivljen kako su brzo i lako oba dječaka uspjela u tome. Osjetna je crta ironije kojom Sokrat stavlja u opreku ili suodnos taj prirodni predoblik prijateljstva između dječaka i mladića i onaj savršeni oblik te veze koji sam ima u vidu. Tek se u ovome potonjem ostvaruje i ispunja onaj žuđenja vrijedni ideal koji nadilazi sve nesavršene odnose prijateljstva kakve nalazimo u životu. Time se ujedno uspinjemo od jednostavnih oblika uzajamne naklonosti do vrhunske sokratovske ljubavi, one u kojoj prava filozofija uistinu uzvraća onome koji žudi za mudrošću. Tako je prvi dio razgovora pokazao suodnos prijateljstva i odgoja (Lisis) i stupnjevanje u području prijateljstva (Meneksen). U drugom odjeljku polazi se od proturječnih iskaza pjesnika ο tome da li se slično privlači ili odbija. Tako Homer kaže da bog slično udružuje sa sličnim a s time se slaže i empedoklovska p h i l i a . Hesiod pak tvrdi da se i lončar ljuti na lončara a to je opet u skladu s heraklitovskim p o l e m o s o m , ratom. To nas vodi uvođenju novog pojma, koristi, a ovaj vodi k želji koja obuzima onoga kome nešto nedostaje. Pri ovoj hesiodovskoj tezi osobito je važno i da onaj koji ne zna ljubi onoga koji zna (215d). No i ta teza odmah je pobijena erističnom argumentacijom: po njoj bi prijateljsko moralo biti naklonjeno njemu neprijateljskome i obrnuto. Tako izlazi da niti je slično prijatelj/drago sličnome niti suprotno suprotnome. Prividno se ukidaju obje teze, ali samo prividno, jer je jasno da u stvarnosti to su sve koordinate koje su tu za to da razjasne njezine kompleksne krivulje. Sokrat i Lisis s jedne su strane slični: obojica su iste, ljudske naravi, obojica žude za dobrom a prijateljima ih čini bog (214a). Pri tome treba imati na umu da savršeno dobro prelazi čovječje mogućnosti: kad bi ga ljudi posjedovali, ne bi bilo one potrebe koja Lisisa tjera k Sokratu, ali - na tajanstven i zagonetan način - i Sokrata k Lisisu. S druge pak strane, bez obzira na jednaku narav, Sokrat i Lisis su posve nejednaki: jedan posjeduje znanje, drugi ne. Ali i tu nema apsoluta, jer kad bi jedan imao potpuno

172

Platonov »Lisis« znanje a drugi bio u potpunu neznanju, tada prijateljstvo među njima ne bi bilo moguće. Stvarnost ipak očevidno nije tako kruta kao obje spomenute teze između kojih se ona kreće, pa ni obaranje tih teza nije tako radikalno kako se to čini. Cilj ljubavi je u svakom slučaju dobro ili - prema poslovici »Što je lijepo, to je i drago« - lijepo. Ali onaj koji voli (aktivni ρ h i 1 ο s ) je u sredini između dobra i zla, on je »niti dobar niti zao« (220d6), isto onako kako je to kod filozofije u Diotiminu govoru u »Simpoziju« (204ab). Još je jedna nadopuna nužna. Onaj »ni dobri ni zli« ljubi dobro »zbog nazočnosti zla«, tj. kad je zlo prisutno u onome koji niti je dobar niti zao a da nije posve ovladalo njime. Tu je opet na paradoksalan način iskazano nešto važno: onaj[ni dobri ni zli ljubi mudrost, »filo-zofira«, i to zbog nazočnosti neznanja. Lisis, koga nije u vlast dobila nemudrost pa on lebdi između mudrosti i ludosti, u stvarnom smislu teži za mudrošću koju ne posjeduje, a u osobnome ljubi Sokrata. Ali taj se isti temeljni odnos ponavlja na višoj razini: i sam Sokrat nije mudrac nego tek ljubitelj mudrosti, jer mu manjka savršena, potpuna mudrost koja je, kako doznajemo u »Simpoziju« (203e) i »Fedru« (246d), vlasništvo bogova. Cik-cak argumentacija prekida se uzvicima nezadovoljstva kad umovanje zapadne u slijepu ulicu ili u grešku. Tako i sada, na početku trećeg dijela, Sokrat zlovoljno primjećuje: »Čini se da smo se samo u snu obogatili.« U tom se dijelu najprije konstatira da je prijateljsko i ljubav relativan pojam i promatra se u sklopu svojih relacija: oni po sebi nisu ništa nego im pripada i uzrok i svrha. Prijateljstvo se odnosi na nešto poradi i zbog nečega kao što je poradi zdravlja a zbog bolesti liječnik prijatelj bolesnome. Zdravlje je dobro i zato je ono »prijateljsko/drago«. Ljubav je nešto »intencionalno«: usmjerena je na dobrotu i ljubav. Time je razgovor dosegao najvišu razinu. Čim je, naime, poveden razgovor ο svrsi, niz stupnjevanih svrha vodi nas najvišoj, »iskonskoj ljubavi« koja nije draga/prijateljska zbog nečega drugog i čiji su odrazi sve druge stvari koje su drage odnosno prema kojoj su one prazna riječ prema punini stvarnosti. U toj vrhunskoj ljubavi završavaju i doživljavaju ispunjenje sve ostale

173

Platonov »Lisis« naklonosti (p h i li a i ) . Na taj način postaje vidljiv najviši cilj svega ljubljenja. Do paradoksa zaoštreno određenje po kojem »onaj srednji, ni dobri ni zli, zbog nazočnosti zla postaje prijateljem dobru zbog dobra i ljubavi« (219ab) ispunilo je svoju funkciju time što je u naš vidokrug dovelo »najvišu ljubav« koja je istovremeno »dobro«. Ali živa dijalektika ne trpi krutih iskaza pa baš polazeći od najviše spoznaje, koju je ona učinila vidljivom, ona biva ograničena do granice ukidanja. »Istinsku ljubav« ne ljubimo »poradi neke ljubavi« nego poradi nje same. Kod svake žudnje žudimo za nekim žuđenome nadređenim ciljem. Tek kod vrhunske, savršene žudnje odnosno ljubavi ne postoji više razlika između dobra za kojim žudimo i dobra zbog kojega žudimo. Tako se spoznajom »prve ljubavi/prijateljstva« ukida c a u s a f i n a l i s (220b): ona se združuje i stapa s predmetom te prve ljubavi. Ukidanje onog krutog određenja ide međutim i dalje. Ukida se i teza da mora postojati neko zlo kao realni uzrok žudnje za dobrim. Ta teza ima svoje uporište u području iskustva. Ali kad ono vrhunsko (e i d ο s ) motrimo makar i iz daljine i ljubimo ga »zbog njega sama«, tad očito ne može dobro zavisiti ο zlu. Jer ako bi zlo bilo prevladano, tada bi očito i dobro moralo nestati. Tako apsolutnost dobra uništava kauzalni karakter zla. Ako se dakle sada brbljarijom ukazuje ta definicija prijateljstva ( t o ρ h i 1 ο η ) koja je vodila naslućivanju »najviše ljubavi«, jer je u njoj ukinuti finalni i djelatni uzrok, smisao je toga da se učini vidljivim apsolutnost »ljubavi i dobra«. To prividno ukidanje zapravo vodi pojašnjenju. Suprotnost između područja našeg iskustvenog opstojanja s njegovim miješanim stanjima, za koje ta definicija vrijedi, i područja apsolutnoga, za koje ona više ne vrijedi, ne može se izvesti temeljitije i uvjerljivije no što to čini Sokratova dijalektika. Ta neumorna, neukrotiva dijalektika ide i dalje: djelatni uzrok i finalni uzrok određuju se iznova, prvi kao žudnja (e ρ i t h y m i a ) a drugi kao srodna pripadnost (o i k e i ο η ) , jer žudnji leži u korijenu jedna potreba (e η d e e s ) i jer između onoga što osjeća potrebu i onoga što je predmet potrebe postoji odnos uzajamnog pripadanja i mogućeg dopunjenja. Treba sad obratiti

174

Platonov »Lisis« p a ž n j u n a t o k a k o j e taj p o j a m p r i p a d n o s t i s j e d n e s t r a n e u s m j e ren na o s o b n o , s druge na stvarno uz o n o prožimanje i ispreplitanje

osobnoga

platonskog

i stvarnoga koje se ukazuje

temeljnim

za

bit

e r o s a .

Što se o s o b n o g a tiče, ljubav počiva n a srodnosti »duša«. Z b o g te srodnosti d u š a pravi, autentični ljubavnik m o r a se n u ž n o n a m jeriti n a uzvrat ljubavi. Z n a č a j n o je k a k o pri t i m

zaključcima

učesnici u razgovoru različito reagiraju. K a d se p o j a m

srodnosti

(pripadnosti) primjenjuje na o d n o s e m e d u ljudima, M e n e k s e n se slaže, d o k Lisis šuti. T o u k a z u j e n a razlike u n j i h o v i m iskustvima. A k a d se govori ο uzvraćanju ljubavi i ο a u t e n t i č n o m ljubavniku, dječake se t e š k o m m u k o m m o ž e natjerati da se suglase sa Sokrat o m , d o k H i p o t a l o d radosti mijenja boje. Ali čitalac, koji p o z n a j e H i p o t a l a, z n a t

će

ocijeniti

tko je pravi

a tko je tek

prividni

ljubavnik. O n a j prvi j e p r i s u t a n , ali t o n i j e H i p o t a l . Što se pak tiče stvarnoga, ranije n a m se dobro i lijepo ukazalo ciljem ljubavi. S a d a n a m j e s t o t o g a stupa o n o što n u ž n o m o r a m o ljubiti, o n o š t o j e p r i r o d n o s r o d n o ili p r i p a d n o . T a k o s e n a m e ć e p i t a n j e n i j e li » d o b r o «

ujedno

»srodno,

pripadno«

i blago

naslućuje podudarnost duše i »dobra«: duši je potrebno

se

dobro

koje joj i s t o v r e m e n o i pripada i s n j o m je srodno. Dijalektičko razgrađivanje, karakteristično za »Lisisa«, prov o d i se d o kraja. S a d se njima ukida i teza da je ljubav u s m j e r e n a na »pripadno«. Najprije se naime »srodno« identificira s jednak i m ili s l i č n i m ( h ο m ο i ο η ) . O n d a d o l a z i m o d o p r v e » o b o r e n e « t e z e trećeg odjeljka dijaloga: isto je prijatelj istome. P o t o m

se

relativizira srodno. D o b r u je d o b r o s r o d n o a zlu zlo. T a d a prelaz i m o n a j e d n a k o o b o r e n u t e z u d a i zli m o ž e biti prijatelj z l o m e . T a k o preostaje kao treće s a m o da izjednačimo »srodno« s »dobrim«. Iz č e g a slijedi da s a m o dobri m o ž e biti prijatelj d o b r o m e . I t o s e » p o b i j a « : z a p r a v o , »i t o s m o s m a t r a l i d a s m o s a m i

sebe

pobili«. Sve su te teze dakle pobijene a ipak ne s m i j e m o previdjeti da j e o s t a l o n e š t o š t o v r i j e d i . P r v a , d o d u š e , n i j e j e d n o z n a č n a i, a k o je p r e v e d e m o u drugu, vidljivom postaje njezina dvoznačnost. Ali ako o d druge p r i j e đ e m o trećoj, o p e t se j e d n o m ukazuje srodnost i u z a j a m n a u p u ć e n o s t Sokrata i Lisisa, duše i dobra.

175

Platonov »Lisis« P r e m d a je kronologija Platonovih spisa trnovit problem, ipak s e v e ć i n a a u t o r a s l a ž e d a n j e g o v e d i j a l o g e m o ž e m o s v r s t a t i u tri s k u p i n e : rane, s r e d n j e i k a s n e . D o k bi » S i m p o z i j « p r i p a d a o srednjima, »Lisis« zacijelo treba svrstati m e đ u rane. P r e m d a se o n ni u

umjetničkom

a ni u

filozofskom

smislu

ne

može

mjeriti

»Simpozijom«, očigledno je tematska veza između oba. U

s

stavu

p r e m a »Lisisu« iskristalizirala su se u g l a v n o m dva stava: jedni su u

njemu

vidjeli prethodnika,

dopunu

ili n e d o s t o j n i

nastavak

» S i m p o z i j a « , d o k su g a drugi radije pridruživali tzv. a p o r e t i č k i m dijalozima, n a p o s e »Harmidu«. K a o argument za prvo obično se uz ostalo n a v o d i i da se u o b a javlja poznati, n e s a m o platonovski p a r a d o k s da se f i l o z o f i j o m b a v e i za m u d r o š ć u č e z n u oni koji niti j e s u m u d r i niti koji to u o p ć e nisu: prvi je n a i m e v e ć

posjeduju,

d r u g i n e v i d e k o r i s t o d n j e ili, j o š g o r e , p o g r e š n o m i s l e d a j e v e ć posjeduju. Z a drugo je argument struktura vanjske radnje i scenarije dijaloga kao i negativni zaključak na koncu. U pravu ipak biti oni koji, p o p u t Friedlandera, p o v e z u j u u »Lisisu«

će oba

aspekta i vide u n j e m u »rani stupanj Platonove filozofske erotike«.

176

Molitva dječaka. Kraj IV. st. prije Kr. Bronca. Berlin.

LISIS St. II SOKRAT

P< 2 0 3

Išao sam iz Akademije prema Likeju ispod samoga grad- a skogzida s njegove vanjske strane. Kad sam se našao kod malih vrata gdje je Panopov izvor; ondje sretoh Hipotala Hijeronimova, Ktesipa Pajanjanina i druge mladiće koji su se natisnuli oko 5 njih. IHipotal, ugledavši me kako se primičem, reče: - Sokrate, kamo ideš i odakle? b - Iz Akademije,

rekoh ja, idem prema

Likeju.

- Ovamo, reče on, do nas. Nećeš li svratiti? Isplati se doista. - Kamo to misliš, rekoh ja, i koji su to ovi ovdje?

5

- Ovamo, reče pokazavši mi nekakav ograđen prostor s otvorenim vratima nasuprot zidu. Ondje boravimo, reče, ne samo mi sami nego i veoma mnogo drugih ljepotana. - A što je to i čime se bavite?

204

- Vježbalište, reče, netom izgrađeno, a vrijeme provodimo većinom u razgovorima ο kojima bismo ti rado pripovijedali. - To će biti lijepo od vas, rekoh ja; a tko ondje - Tvoj prijatelj i štovatelj, reče on, Miko.

178

podučava? 5

ΛΤ2Ι2 ΣΩΚΡΑΤΗΣ

St. II ρ. 203

Έπορευόμην μεν έζ * Ακαδημείας ευθύ Ανκείου τήν εξω a τείχους νττ αυτό το τείχος· έπειδή δ' εγενόμην κατά τήν πυλίδα ή ή ΧΙάνοπος κρήνη, ενταύθα σννέτνχον CIπποθάλει τε τω 'Ιερωνύμου καϊ Κτησίππω τω ΥΙαίανιεΐ καϊ άλλοις μετά τούτων νεανίσκοις άθρόοις συνεστώσι. καί με προσιόντα δ 5 9 Ίπποθάλης ίδών, ί2 Σώκρατες, έφη, ιτοι δή πορεύτ] καϊ πόθεν; b Έ£ Άκαδημείας, ήν δ' έγώ, πορεύομαι ευθύ Αυκείου· Αεύρο δή, ή δ' ος, εύθν ήμών. ού παραβάλλεις; άξιον μέντοι. ΠοΓ, έφην έγώ, λέγεις, καϊ παρά τίνας τούς υμάς; 5 Αεύρο, έφη, δείξας μοι έν τω καταντικρύ του τείχους περίβολόν τέ τινα καϊ θύραν άνεωγμένην. διατρίβομεν δέ, ή δ' 09, αυτόθι ήμεΐς τε αύτοϊ και άλλοι πάνυ πολλοί καϊ καλοί. ν Εστιν δέ δή τί τούτο, καϊ τις ή διατριβή; 204 Παλαίστρα, έφη, νεωστι ώκοδομημένη· ή δέ διατριβή τά πολλά έν λόγοις, ών ήδέως άν σοι μεταδιδοΐμεν. Καλώ? γε, ήν δ' έγώ, ποιούντες· διδάσκει δέ τις αυτόθι; Σος έταΐρός γε, ή δ' ός, καϊ έπαινέτης, Μίκκος. ζ

179

Lisis

a

- Zeusa mi, rekoh ja, baš nimalo loš muž već valjan sofist. - Hoćeš li dakle poći s nama, reče, da i ti vidiš one koji su tu? b

- Najprije bih volio čuti pod kojim ću uvjetom ući i tko je onaj koji je za vas lijep. - Za jednoga od nas to je ovaj, Sokrate, za drugoga onaj. -A

tko je to za tebe, Hipotale? To mi reci!

5

Na to pitanje on pocrveni. Ja pak rekoh: - Hipotale, sine Hijeronimov, nemoj mi reći da li voliš nekoga ili ne; ta znam da ne samo voliš, nego i da si već daleko odmakao u ljubavi. A ja sam u drugome bezvrijedan i beskoristan, ali to mi je c nekako dano od boga da sam u stanju brzo prepoznati i onoga koji voli i onoga koji je voljen. Čuvši to, on još mnogo jače pocrveni. A Ktesip reče: - To 5 je baš fino, Hipotale, što crveniš i kratiš se reći Sokratu ime; ta ako on s tobom provede i kratko vrijeme, do besvijesti će ga se naslušati kako ga često spominješ. Nas barem, Sokrate, zad glušio je i probio nam uši Lisisom; a ako još i malo popije, tada je sasvim uobičajeno da i kad se budimo oda sna, čini nam se da čujemo Lisisovo ime. I što u nevezanu razgovoru pripovijeda, premda jest strašno, nije do kraja strašno; ali kad nas stane 5 obasipati pjesmama i krasnoslovima! A što je još strašnije od toga, to je što pjeva svom Ijubljeniku1 čudesnim glasom, a mi to moramo slušati i trpjeti. Ali sad kad ga pitaš, samo crveni. e

- Taj je Lisis, rekoh ja, jedan od mlađih, kako se čini; a zaključujem to po tome što mi njegovo ime, kad sam ga čuo, nije bilo poznato.

1 Premda su, suprotno nekim autorima (vidi predgovor), u Grka i posebno u Platona osjećaji ljubavi i prijateljstva uzajamno povezani i prožimaju se, u ovom su prijevodu riječi izvedene od korijena e r a -/e r ο - prevedene hrvatskim ljuba o n e od korijena ρ h i 1 - hrvatskim prijatelj- ili vol-.

180

2θ4 a

b

5

C

5

d

5

e

Λΰσισ Μά Αία, ήν δ* έγώ, ον φαύλός γε άνήρ, άλλ' ικανός σοφιστής. Βούλα ονν έπεσθαι, εφη, ϊνα καϊ ϊδ^ς τονς οντάς αντόθι [αντον]; Πρώτον ήδέως άκούσαιμ αν επί τω καϊ εΐσειμι καϊ τίς 6 καλός. ν Αλλθ9, έφη, άλλω ήμών δοκεΐ, ω Σώκρατες. ΣοΙ δέ δή τίς, ώ Ίππόθαλες; τοντό μοι είττέ. Kat ός ερωτηθείς ήρνθρίασεν. καϊ έγω εΐπον 9 ί2 παΐ *Ιερωνύμον Ίππόθαλες, τούτο μέν μηκέτι εΐπτ]ς, είτε έρας τον εΐτε μή· οΐδα γαρ οτι ον μόνον έρας, άλλα καϊ πόρρω ήθη εΐ πορενόμενος τον έρωτος. είμϊ δ' εγώ τά μέν άλλα φαΰλος καϊ άχρηστος, τοντο δέ μοί πως έκ θεού δέδοται, ταχύ οΐω τ είναι γνώναι έρώντά τε καϊ έρώμενον. Καϊ ός άκούσας πολύ έτι μάλλον ήρνθρίασεν. ό ονν 5 Κτήσιππος, Αστεΐόν γε, ή δ' ος, οτι έρνθριας, ώ Ίτγτγόθαλες, καϊ όκνεΐς ειπείν Σωκράτει τοννομα· έάν δ' οντος καϊ σμικρόν χρόνον σννδιατρίψιι σοι, παραταθήσεται νπο σον άκούων θαμά λέγοντος. ήμών γονν, ώ Σώκρατες, έκκεκώφωκε τά ώτα καϊ έμπέπληκε Αύσιδος· άν μέν δή καϊ νποπίτ], ενμαρία ήμϊν έστιν καϊ εξ νπνον έγρομένοις Αύσιδος οΐεσθαι τοννομα άκούειν. και α μέν καταλογάδην διηγείται, δεινά όντα, ον πάνν τι δεινά έστιν, άλλ' έπειδάν τά ποιήματα ήμών επιΧ€ψν°"11 καταντλεΐν καϊ σνγγράμματα. καϊ ο έστιν τούτων δεινότερον, οτι καϊ αδει είς τά παιδικά φωνή θανμασία, ήν ήμάς δει άκούοντας άνέγεσθαι. νύν δέ ερωτώμενος ύπό σον έρνθρια. "Εστιν δέ, ήν δ5 έγώ, ό Αύσις νέος τις, ρομαι δέ, ότι άκούσας τούνομα ονκ έγνων.

181

έοικε·

τεκμαί-

Lisis

215 a

- Ne spominju mu naime, reče, ime često, nego ga još nazivaju po ocu zato što mu je otac veoma poznat. Jer inače dobro znam da ti dječak likom nikako nije nepoznat; ta i samo 5 po tome lako ga je prepoznavati. -Reci,

rekoh ja, čiji je.

- Najstariji je sin, reče, Demokrata

Ajksonjanina.

- Pa lijepo, Hipotale, rekoh ja, kako si plemenitu i u svakom pogledu krepku tu ljubav sebi iznašao! Pa hajde, izloži 10 mi ono što i ovima kazuješ, da vidim da li znaš što ljubavnik 205 treba da govori ο Ijubljeniku njemu samome ili drugima. - Pa zar ti, Sokrate, govori?

reče, držiš nešto do toga što ovaj

- Poričeš li i to, rekoh ja, da ljubiš onoga koga spominje?

ovaj

- To ne, reče, ali svakako poričem da sastavljam pjesme i 5 krasnoslove ο svom Ijubljeniku. - S njime nije sve u redu, reče Ktesip, nego bulazni i govori ludorije. Na to ja rekoh: - Hipotale, ne želim čuti neku od tvojih b pjesama ako si takvu spjevao tome mladiću, nego samo njezin smisao da znam na koji se način ophodiš s Ijubljenikom. - Ovaj će ti to zacijelo reći, reče; ta točno zna i sjeća se ako me se doista, kako kaže, dosita naslušao. 5 - Bogova mi, reče Ktesip, na svaki način. Pa i smiješno je, Sokrate. Biti ljubavnik i više od sviju ostalih misliti na svog dječaka, a ne moći ništa posebno reći što ne bi isto tako i svako dijete moglo reći, kako da to ne bude smiješno? A što čitav grad c priča ο Demokratu, ο dječakovu djedu Lisisu i ο svim njegovim precima, ο bogatstvu, uzgoju konja i pobjedama u Delfima, na

182

Λύσισ Ον γάρ πάνν, έφη, τϊ αντον τούνομα λέγονσιν, άλλ' έτι πατρόθεν επονομάζεται διά το σφόδρα τόν πατέρα γιγνώσκεσθαι αντον. έπεϊ εν οΐδ' οτι πολλού δεις τό είδος άγνοεϊν του παιδός· ικανός γαρ και από μόνον τοντον γιγνώσκεσθαι. Αεγέσθω, ήν δ' εγώ, ούτινος έστιν. Αημοκράτονς, έφη, τοΰ Αίξωνέως ό πρεσβύτατος νός. Έ,ΐεν, ήν δ5 έγώ, ω *1ππόθαλες, ώς γενναϊον καϊ νεανικόν τοντον τόν έρωτα πανταχή άνηνρζς· και μοι ΐθι έπίδειζαι α και τοΐσδε έπιδείκννσαι, ΐνα είδώ ει έπίστασαι α χρή έραστήν πepl παιδικών προς αντον ή προς άλλονς λέγειν. Τ όντων δέ τι, έφη, σταθμά, ώ Σώκρατες, ών οδε λέγει; Πότερον, ήν δ' έγώ, καϊ τό έράν έξαρνος εΐ ον λέγει οδε; Ονκ έγωγε, έφη, άλλά μή ποιεΐν είς τά παιδικά μηδέ σνγγράφειν.

204 β

5

ίο 205

5

Ονχ νγιαίνει, έφη ό Κτήσιππος, άλλα ληρεΐ τε και μαίνεται. Κ αϊ έγώ εΐπον 9 ί2 *1ππόθαλες, ον τι τών μέτρων δέομαι άκοΰσαι ονδέ μέλος εΐ τι πεποίηκας είς τόν νεανίσκον, άλλά b τής διανοίας, ΐνα είδώ τίνα τρόπον προσφέρι] προς τά παιδικά. Γ

Όδ€ δήπον σοι, έφη, έρεΐ· άκριβώς γάρ έπίσταται καϊ μέμνηται, εΐπερ, ώς λέγει, νπ' έμον άεϊ άκούων διατεθρύληται. 5 Ντ) τονς θεούς, έφη ο Κτήσιππος, πάνν γε. καϊ γάρ έστι καταγέλαστα, ώ Σώκρατες. τό γάρ έραστήν όντα καϊ διαφερόντως τών άλλων τόν νονν προσέχοντα τω παίδι Ιδιον μεν μηδέν έχειν λέγειν ό ονχΐ κάν παις είποι, πώς ονχϊ C καταγέλαστον; άδεή πόλις όλη άδει περϊ Αημοκράτονς και Ανσιδος τον πάππον τον παιδός καϊ πάντων πέρι τών προγόνων, πλούτονς τε καϊ ίπποτροφίας καϊ νίκας Πνθοΐ καϊ

183

Lisis

215 a

5 Istmu i u Nemeji četveroprezima i trkaćim konjima, ο svemu tome on pjeva ι pripovijeda a k tome i još ο drevnijemu od toga. Ta nedavno nam je u nekoj pjesmi ispripovijedio Heraklovo d ugošćivanje, kako je Herakla zbog srodstva primio njihov predak koji je sam potekao od Zeusa i kćeri rodoćelnika te općine, ο čemu pjevaju stare bakice, i mnogo drugoga te vrste, Sokrate. To je ono što i nas prisiljava da slušamo kako pripovijeda u krasnoslovima i pjesmama. 5 A ja, čuvši to, rekoh: - Smiješni Hipotale, zar sastavljaš i pjevaš pohvalnu pjesmu sebi još prije nego što si pobijedio? -Ali

sebi, Sokrate, niti sastavljam niti pjevam.

- Bar to ne misliš, rekoh ja. io

- Kako to može biti?, reče.

e

-U svakom slučaju te se pjesme u najvećoj mjeri odnose na tebe, rekoh. Jer ako osvojiš tako izvrsna Ijubljenika, na čast će ti biti ono što siproslovio ili spjevao i bit će ti prava pohvalna pjesma kao onome koji je pobijedio zato što si stekao tako 5 vrsna Ijubljenika; ali ako ti umakne, koliko budeš veće pohvale izrekao ο Ijubljeniku, toliko ćeš smješniji ispasti koliko si veće 2 0 6 ljepote i dobrote bio lišen. Tko je dakle majstor u ljubavnom umijeću, prijatelju, taj ne hvali Ijubljenika prije nego što ga osvoji bojeći se kako će ispasti budućnost. A osim toga oni se lijepi ispunjaju umišljenošću i razmetljivošću kad ih tko hvali i uznosi. Ili ti ne misliš tako? 5

- Da, reče. -A -

nisu li to teže uhvatljivi što su više

razmetljivi?

Vjerojatno.

- Kakvim bi ti se dakle činio lovac koji bi u lovu plašio io divljač i tako je činio teže uhvatljivom?

184

Λ Ύ Σ Ι Σ

205 C

5

d

5

ίο e

5 2θ6

5

5

Ισθμοί καϊ Nejutea τεθρίπποις τε καϊ κέλησι, ταντα ποιεί τε καϊ λέγει, προς δέ τούτοις έτι τούτων κρονικώτερα. του ya/> του Ήρακλ^'ου? ξενισμόν πρώην ήμΐν έν ποιήματί τινι διήει, ώς δια τήν του Ίϊρακλέονς σνγγένειαν 6 πρόγονος αύτών νποδέζαιτο τόν *ϋρακλέα, γεγονώς αντός έκ Αιός τε καϊ τής τον δήμον άρχηγέτον θνγατρός, άπερ αϊ γραΐαι αδονσι, και άλλα πολλά τοιαύτα, ώ Σώκρατες9 ταντ έστιν α ούτος λέγων τε και αδων άναγκάζει καϊ ήμάς άκροάσθαι. Kat έγώ άκούσας εΐπον 9 ί2 καταγέλαστε Ίππόθαλες, πριν νενικηκέναι ποιείς τε και άδεις είς σαντόν έγκώμιον; Άλλ* ούκ είς έμαντόν, έφη, ώ Σώκρατες, ούτε ποιώ ούτε άδω. Α Ούκ οΐει γε, ήν δ' έγώ. Τό δέ πώς έχει; έφη. ΤΙάντων μάλιστα, εΐπον, εις σέ τεινονσιν αύται αι ωδαί* εάν μέν γάρ έλτ]ς τά παιδικά τοιαύτα όντα, κόσμος σοι έσται τά λεχθέντα καϊ ασθέντα καϊ τω οντι έγκώμια ωσπερ νενικηκότι, οτι τοιούτων παιδικών έτνχες· έάν δέ σε διαφύγη, οσω άν μείζω σοι εϊρημένα ή έγκώμια περϊ τών παιδικών, τοσούτω μειζόνων δόξεις καλών τε καϊ άγαθών έστερημένος καταγέλαστος εΐναι. * όστις ονν τά ερωτικά, ω φίλε, σοφός, ούκ έπαινεΐ τόν έρώμενον πρϊν άν έλη, δεδιώς τό μέλλον οπτ\ άποβήσεται. καϊ άμα οι καλοί, έπειδάν τις αντονς έπαινή και ανζτ], φρονήματος έμπίμπλανται καϊ μεγαλανχίας· ή ούκ οΐει; ν

Ε γ ω γ ε , έφη. Ούκονν οσω άν μεγαλανχότεροι γίγνονται;

ώσιν,

δνσαλωτότεροι

Εικο'ί γε. Ποίο? τις ονν άν σοι δοκεΐ θηρεντής εΐναι, εΐ ίο θηρεύων καϊ δνσαλωτοτέραν τήν άγρα ν ποιοι;

185

άνασοβοΐ

Lisis

20b b

- Očigledno lošim.

b

- Tako i krasnoslovima i pjesmama ne opčinjati divljim činiti znak je velikog manjka kulture; zar ne?

nego

V

- Cini mi se. - Pazi sadHipotale, da se zbog pjesništva ne izložiš napa- 5 dima u svemu tome. Ta mislim ipak da čovjeku koji pjesništvom sam sebi šteti ti ne bi htio priznati da je dobar pjesnik budući da sam sebi nanosi štetu. - Ne bih, tako mi Zeusa, reče; ta to bi bila velika nerazboritost. Ali baš zbog toga ti se, Sokrate, povjeravam i, ako imaš c što drugo, savjetuj ο čemu treba govoriti ili što treba činiti da bih omilio Ijubljeniku. - Nije lako reći, rekoh ja; no ako bi se pokazao voljnim da ga navedeš na razgovor sa mnom, možda bih ti mogao pokazati 5 ο čemu treba s njime razgovarati umjesto ο onome ο čemu ovi kažu da ti krasnosloviš i pjevaš. - Pa to nije ništa teško, reče. Ta ako uniđeš s Ktesipom ovamo pa sjedneš i porazgovaraš, on će ti, mislim, i sam prići - osobito naime, Sokrate, rado sluša a osim toga, kako se slave 10 Hermeje, izmiješani su ondje mladići i dječaci, - prići će ti d dakle. Ako pak ne priđe, dobar je znanac Ktesipu preko Ktesipova bratića Meneksena; Meneksenu je naime baš najbolji prijatelj od sviju. Stoga neka ga on pozove ako ti stvarno sam 5 ne pristupi. - Tako valja činiti, rekoh ja. I ujedno uhvativši pođoh u vježbalište a ostali su išli za nama.

Ktesipa,

Ušavši, zatekosmo ondje dječake kako se, poslije nja žrtava i obavljanja gotovo svih svetih radnja, svi

prinošeurešeni

186

e

Λύσισ

2 0 b

Αήλον οτι φαύλος» b Kat μέν δή λόγοις τε καϊ ωδαΐς μή κηλεΐν άλλ' έζαγριαίνειν πολλή άμονσία· ή γάρ; Αοκεΐ μοι. Σκοπεί δή, ω *\ππόθαλες, όπως μή πάσι τούτοις ένοχον 5 σαντόν ποιήσεις δια τήν ποίησιν καίτοι οΐμαι εγώ άνδρα ποιήσει βλάπτοντα εαυτόν ονκ άν σε εθέλειν δμολογήσαι ώς αγαθός ποτ εστίν ποιητής, βλαβερός ών έαντω. Ον μά τον Αία, έφη· πολλή γάρ άν άλογία εϊη. άλλα διά ταντα δή σοι, ω Σώκρατες, άνακοινονμαι, και ει τι άλλο c έχεις, σνμβονλενε τίνα άν τις λόγον διαλεγόμενος ή τί πράττω ν προσφιλής παιδικοΐς γένοιτο. Ον ράδιον, ήν δ' έγω, ειπείν άλλ' ει μοι έθελήσαις αντον ποιήσαι είς λόγονς έλθεΐν, ϊσως άν δνναίμην σοι έπιδεΐζαι ά \ρή αντω διαλέγεσθαι άντϊ τούτων ών ούτοι λέγειν τε και αδειν φασί σε. Ά λ λ ' ούδέν, έφη, χαλεπον. άν γάρ είσέλθ^ς μετά Κτησίππον τούδε και καθεζόμενος διαλέγ-ρ, οιμαι μέν και αύτός σοι πρόσεισι—φιλήκοος γάρ, ώ Σώκρατες, διαφερόντως έστίν, καϊ άμα, ώς Έρ/χαια άγονσιν, άναμεμειγμένοι έν ταντω είσιν οι τε νεανίσκοι και οι παίδες—πρόσεισι ν ονν σοι. εΐ δέ μή, Κτησίππω σννήθης έστιν διά τον τούτον άνεψιόν Μενέξενον Μενεζένω μέν γάρ δή πάντων μάλιστα εταίρος ων τνγχάνει. καλεσάτω ονν ούτος αύτόν, έάν άρα μή προσίτ] αντός.

5

ίο d

g

Ταύτα, ήν δ' εγώ, χρή ποιεΐν. Kat άμα λαβών τον Κτήσιππον προσήα είς τήν παλαίστραν οι δ5 άλλοι ύστεροι θ ήμών fjσαν. ΕΙσελθόντες δέ κατελάβομεν αντόθι τεθνκότας τε τονς παΐδας καϊ τά περι τά Ιερεΐα σχεδόν τι ήδη πεποιημένα,

187

b

Lisis

2o6 e

5 kockaju. Većina se dakle igrahu vani na dvorištu, dok su neki u uglu kupališne svlačionice igralipar-nepar brojnim kockicama koje su vadili iz nekih košarica; a oko tih stajahu drugi promatrajući ih. Jedan od njih bio je i Lisis koji je stajao medu 207 dječacima i mladićima ovjenčan i ističući se vanjštinom, dostojan da ga se nazove ne samo lijepim nego i lijepim i plemenitim. A mi, udaljivši se, sjedosmo na suprotnu stranu, - ondje je naime bilo mirno, - i nešto razgovarasmo među sobom. Lisis 5 se međutim često osvrtao i pogledao na nas i bilo je očito da je jako želio da nam se pridruži. Neko vrijeme dakle nije znao što bi i ustručavao se da nam pristupi; zatim je Meneksen u tijeku b igre došao iz dvorišta i, kad je ugledao mene i Ktesipa, došao je sjesti do nas; vidjevši to, Lisis ga je slijedio i sjeo kraj Meneksena. Na to priđoše i ostali pa i Hipotal, kad je vidio 5 većinu gdje stoje unaokolo, zakloni se za njih i primakne se onamo gdje je mislio da ga Lisis neće opaziti bojeći se da to ovome ne bi smetalo. I tako je izbliza slušao. A ja bacih pogled na Meneksena pa rekoh: - Sine c fontov, koji je od vas dvojice stariji?

Demo-

- Još se prepiremo ο tome, reče. -A ne biste li se mogli prepirati i ο tome koji je rekoh ja. 5

plemenitiji?,

Dakako.

-A zacijelo i ο tome koji je ljepši isto tako? Tu se obojica

nasmijaše.

-Ali svakako, rekoh, neću pitati koji je od vas bogatiji. Ta prijatelji ste, zar ne?

188

205

C

Λύσισ

5 άστραγαλίζοντάς τε δή και κεκοσμημένονς άπαντας. οι μεν ούν πολλοί εν τή αυλή έπαιζον έξω, οϊ δέ τίνες τού αποδυτηρίου έν γωνία ήρτίαζον αστραγάλους παμπόλλοις, έκ φορμίσκων τινών προαιρούμενοι· τούτους δέ περιέστασαν άλλοι θεωρονντες. ών δή καϊ 6 Λνσις ήν, καϊ ειστήκει έν 207 τοΐς παισί τε καϊ νεανίσκοις έστεφανωμένος καϊ τήν όψιν διαφέρων, ου το κάλος είναι μόνον άξιος άκούσαι, άλλ* οτι καλός τε κάγαθός. και ήμεΐς είς τό καταντικρύ αποχωρήσαντες έκαθεζόμεθα—ήν γάρ αυτόθι ήσυχία—και τι άλλήλοις 5 διελεγόμεθα. περιστρεφόμενος ονν ό Αύσις θαμά έπεσκοπεΐτο ήμάς, καϊ δήλος ήν έπιθυμών προσελθεΐν. τέως μέν ούν ήπόρει τε καϊ ώκνει μόνος προσιέναι, έπειτα ό Μενέξενος b έκ τής αυλής μεταξύ παίζων εισέρχεται, και ώς εΐδεν έμέ τε καϊ τον Κτήσιππον, ήει παρακαθιζησόμενος· ίδών ούν αύτόν ό Αύσις εΐπετο καϊ συμπαρεκαθέζετο μετά του Μενεξένου. προσήλθον δή καϊ οϊ άλλοι, καϊ δή καϊ δ *1πποθάλης, 5 έπειδή πλείους έώρα έφισταμένους, τούτους έπηλυγισάμενος προσέστη ή μή ωετο κατόψεσθαι τον Αύσιν, δεδιώς μή αντω άπεχθάνοιτο· και ούτω προσεστώς ήκροάτο. Καϊ εγώ προς τον Μενέζενον άποβλέψας, **ίΐ παΐ ΑημοC φώντος, ήν δ' έγώ, πότερος νμών πρεσβύτερος; 5 Αμφισβητούμεν, έφη. Ούκούν καϊ όπότερος γενναιότερος, έρίζοιτ' άν, ήν δ' έγώ. Πάνν γε, έφη. 5 Και μήν όπότερός γε καλλίων, ώσαντως. Έγελασάτην ονν άμφω. μην οποτερος γε, εφην, πλονσιωτερος νμών, ονκ έρήσομαΐ' φίλω γάρ έστον. ή γάρ;

189

Lisis - Svakako,

215 a

rekoše.

- Ta kaže se da je prijateljima sve zajedničko tako da u 10 tome neće medu vama biti nikakva neslaganja ako govorite istinu ο svome prijateljstvu. Njih dvojica

potvrdiše.

Poslije toga namjeravao sam ih pitati koji je od njih pravedniji i mudriji. Ali u to netko, došavši, podiže Meneksena govoreći da ga zove tjelovježbatelj; čini mi se naime da je baš njegova dužnost bila prinošenje žrtve. On dakle ode; a ja nastavih pitati Lisisa: - Zacijelo te, Lisise, rekoh, otac i mati jako vole? - Dakako, reče on. - Dakle bi željeli da budeš što sretniji? - Kako i ne bi? - A čini li ti se sretnim čovjek koji je sluga i kojem nije moguće raditi ništa od onoga što želi? Zeusa mi, meni baš ne, reče. - Ako te dakle voli otac i majka i žele da postaneš sretan, jasno je to da na svaki način nastoje da budeš sretan. - Ta kako i ne bi?, reče. - Puštaju ti dakle da radiš što želiš i ništa te ne prekoravaju niti ti brane činiti ono što želiš? - Da, zaista, Zeusa mi, brane mi, Sokrate, i to mnogo toga. - Kako veliš?, rekoh ja. Hoće da si sretan, a brane ti raditi ono što želiš? Nego reci mi ovako. Ako bi poželio uhvatiti uzde pa se voziti na jednima od očevih kola kad se održavaju utrke, zar ti ne bi dopuštali nego bi ti branili? - Zeusa mi, zacijelo mi ne bi dopuštali, reče. - A nego kome bi? - Ima tu jedan kočijaš koji od oca prima plaću. - Kako veliš? Najmljenu radniku dozvoljavaju radije nego tebi da radi s konjima što god hoće i još mu za to plaćaju? -A nego što?, reče. - No spregom mazgi, pretpostavljam, dozvoljavaju ti da upravljaš, pa i ako bi htio uzeti bič te ih udarati, dopuštali bi. - Ta kako bi dopušta-

190

d

5 e

5

208

5

b

Λυσισ

^^^ 207

Ώάνυ γ\ έφάτην. Ονκονν κοινά τά γε φίλων λέγεται, ώστε τοντω γε ονδέν διοίσετον, εΐπερ άληθή περϊ τής φιλίας λέγετον. Σννεφάτην. Έπεχείρονν δή μετά τοντο έρωτάν δπότερος δικαιότερος καϊ σοφώτερος αντών εϊη. μεταζν ονν τις προσϊλθών άνέστησε τόν Μενέξενον, φάσκων καλεΐν τόν παιδοτρίβην έδόκει γάρ μοι ιεροποιών τνγγάνειν. έκεΐνος μέν ονν ώχετο· 9 εγώ δέ τόν Ανσιν ήρόμην, Η 7τον, ήν δ' εγώ, ώ Ανσι, σφόδρα φιλεΐ σε δ ίτατήρ καϊ ή μήτηρ;—ΐΐάνν γε, ή δ' ός. —Ονκονν βονλοιντο άν σε ώς ενδαιμονέστατον είναι;— Πώ? γάρ ον;—Αοκεΐ δέ σοι ενδαίμων είναι άνθρωπος οονλενων τε καϊ ω μηδέν έξείη ποιεΐν ών έπιθνμοϊ;—Μα AC ονκ έμοιγε, έφη.—Ονκονν εΐ σε φιλεΐ δ πατήρ καϊ ή μήτηρ καϊ ενδαίμονά σε έπιθνμονσι γενέσθαι, τοντο παντι τρόπω δήλον ότι προθνμοννται όπως άν ενδαιμονοίης.—ΐϊώς γάρ ονχί; έφη.—Έώσιν άρα σε ά βονλει ποιεΐν, καϊ ονδέν επιπλήττονσιν ονδέ διακωλνονσι ποιεΐν ών άν έπιθνμής;— Ν αι μά Αία έμέ γε, ώ Σώκρατες, καϊ μάλα γε πολλά κωλνονσιν.—Ώώς λέγεις; ήν δ* έγώ. βονλόμενοί σε μακόριον είναι διακωλνονσι τοντο ποιεΐν ό άν βονλη; ώδε δέ μοι λέγε. ήν έπιθνμήσης έπι τίνος τών τον πατρός άρμάτων όχεΐσθαι λαβών τάς ήνίας, όταν άμιλλάται, ονκ άν έώέν σε άλλά διακωλνοιεν;—Μά Αι ον μέντοι άν, έφη, έώεν.·— Ά λ λ ά τίνα μήν;—"Εστιν τις ήνίογος παρά τον πατρός μισθόν φέρων.—Πω9 λέγεις; μισθωτω μάλλον έπιτρέπονσιν ή σοΙ ποιεΐν οτι άν βονληται περί τονς ΐππονς, και προσέτι αντον τοντον άργνριον τελονσιν;—Άλλά τί μήν; έφη.— Ά λ λ ά τον όρικον ζενγονς οΐμαι έπιτρέπονσιν σοι άρχειν, καν εί βονλοιο λαβών τήν μάστιγα τνπτειν, έώεν άν.—

191

ίο

d

5

e

5

208

5

b

c

2o8 b

5

c

5

d

5 e

Lisis li?, reče on. - A što?, rekoh ja. Zar nikome nije slobodno udarati ih? - Dabogme da jest, reče, gončinu mazgi. - A on je rob ili slobodan? - Rob, reče. -1 roba, kako se čini, više cijene nego tebe, svog sina, njemu povjeravaju svoju imovinu radije nego tebi i dozvoljavaju mu raditi što želi a tebi brane? A reci mi još i ovo. Dopuštaju li ti da sam sobom upravljaš ili ti niti to ne dozvoljavaju? - Ta kako da mi to dopuštaju? - A ravna li tko tobom? - Ovaj ovdje, nadziratelj dječaka, reče. - Ta valjda ne također rob?-A nego što? Ali bar naš, reče. - Doista je strašno, rekoh ja, da slobodnjakom rob ravna. A na koji način taj nadzornik ravna tobom? - Svakako tako što me, reče, vodi u školu. - Pa valjda ne ravnaju i oni tobom, naime učitelji? - Dakako. - Doista ti je otac naumice postavio premnoge gospodare i ravnatelje. Ali zacijelo kad dođeš kući k majci, ona ti dopušta raditi što god želiš da joj budeš sretan, ili oko vune ili s tkalačkim stanom kada tka ? Ta valjda ti ne brani da diraš brdo ili čunak ili bilo koju drugu spravu od predenja vune. A on će nasmijavši se: - Zeusa mi, Sokrate, ne samo da mi brani, nego bih i batine dobio da diram. - Heraklo!, rekoh ja, pa valjda nisi nešto nažao učinio ocu ili majci? - Zeusa mi, nisam, reče.

- Ali zbog čega ti onda tako brane da budeš sretan i činiš 5 što god te volja pa te čitav dan drže pod nečijom vlašću ijednom riječju da ne možeš raditi gotovo ništa od onoga što želiš? Stoga, kako se čini, tebi nije ni od kakve koristi ni tolik novac, 2 0 9 nego svi njime upravljaju više nego ti, ni tako plemenito tijelo, nego i njime drugi ravna i njeguje ga. A ti, Lisise, ne upravljaš ničim niti činiš išta od onoga što želiš. - Nisam još, reče,

192

Λΰσισ

2o8 b T~f '/I

5

C

5

d

5

e

5

209

}^

rp / ^ /

9

ί

/

5£

V V/·

1 Joć/er, τ) ο ος, ecoev;—lt oe; ηυ ο ey(o· ovoevi ξςςστιν αυτοί/s τύπτ€ΐν;—Kat μάλα, Ιφτ/, τω όρςοκόμω.—Δουλω οττι i? έλςνθέρω;—Δουλω, έφη.—Kat δούλον, ώς έοιΚ€ν, ηγούνται πβρϊ πλζίονος ή σέ τον νόν, καϊ έπιτρέπονσι τα έαντών μάλλον ή σοι, καϊ έώσιν ποιεΐν ότι βούλεται„ σέ δέ διακωλύονσι; και μοι έτι τοδβ €ΐπέ. σέ αντον έώσιν άρχζιν σ^αντον, ή ονδέ τοντο έπιτρέπονσι σοι;—Πώς γάρ, έφη9 έπιτρέπονσιν;—Άλλ5 άρχςι τίς σον;—Ρ'Οδ€, παιδαγωγός, έφη.—·Μώζ> δούλος ών;—Άλλα τί μην; ήμέτβρός ye, έφη. 9 — Η δβινόν, ήν δ' έγώ, έλ^ύθζρον όντα νπο δούλον άρχζσθαι. τίδέ ποιών αν οντος ό παιδαγωγός σον άρχ^ι;—"Αγων δήπον, έφη, ζίς διδασκάλον.—Μώζ; μή καϊ ούτοι σον άρχονσιν, οι διδάσκαλοι;—Πάντως δήπον.—Παμπόλλονς άρα σοι δέσποτας καϊ άρχοντας έκών ό πατήρ έφίστησιν. άλλ 5 άρα έπειδάν οΐκαδ€ έλθ-ρς παρά τήν μητέρα, έκ€ΐνη σβ έα ποιεΐν οτι άν βονλτ], Χν αντή μακάριος ής, ή π€ρι τά έρια ή πζρϊ τον ίστόν, όταν νφαίντ]; ον τι γάρ ιτον διακωλν€ΐ σ€ ή τής σπάθης ή τής κζρκίδος ή άλλον τον τών περϊ ταλασιονργίαν οργάνων άπτςσθαι.—Kat ός γελάσας, Μα Αία, έφη, ω Σώκρατ€ς, ον μόνον ye διακωλύςι, άλλα και τνπτοίμην άν el άπτοίμην.—*Ηράκλζις, ήν δ5 έγώ, μών μή τι ήδίκηκας τον πατέρα ή τήν μητέρα;—Μα Αι ονκ έγωγζ, έφη. Ά λ λ 5 άντι τίνος μήν οντω σβ δςινώς διακωλύονσιν €νδαίμ ova ζίναι καϊ ποιβΐν οτι άν βούλτ], καϊ δι ήμέρας όλης τρέφονσί σ€ άζί τω δονλ€νοντα και ένϊ λόγω ολίγον ών έπιθνμ^ΐς ονδέν ποιονντα; ώστ€ σοι, ώς έοικ^ν, οντ€ τών χρημάτων τοσούτων όντων ονδέν δφ€λος, άλλα πάντες &ύτών μάλλον άρχονσιν ή σύ, οντ€ τον σώματος οντω γςνναίον οντος, άλλα καϊ τούτο άλλος ποιμαίνςι και 0€ραπ€ύ€ΐ· σύ δέ άρχεις ονδ€νός, ώ Αύσι, ονδέ ποιζΐς ονδέν ών έπιθν-

193

Lisis

215 a

e od njegova sina razumijemo

u zgotavljanje jela od mesa?

-

Očevidno bi povjerio nama. - A njemu zacijelo ne bi dopustio da ubaci ni mrvice; dok bi nama dopuštao da ubacimo čak i ako bismo htjeli zagrabiti soli. - Ta kako ne bi? -A što ako bi 5 mu sin bolovao na očima, zar bi mu dopuštao da dira svoje oči premda ga ne smatra liječnikom

ili bi mu to branio? - Branio

bi mu. - A ako bi nas smatrao vještima liječništvu, čak i ako 2io bismo mu htjeli otvarati oči pa u njih usuti pepela, držim da nas ne bi spriječio smatrajući da se mi u to dobro

razumijemo.

5 - Istinu kažeš. - Zar ne bi dakle radije nama povjeravao

nego

sebi i sinu i sve ostalo u što bi mu se činilo da se bolje razumijemo

od njih dvojice? - Svakako, Sokrate, reče.

- To je dakle tako, dragi Lisise, rekoh ja; ono u što postab nemo ispravno upućeni svi će nam povjeravati, Heleni i barbari, muškarci i žene, i u tome ćemo raditi što god budemo i nitko nam dragovoljno

htjeli

neće stati na put, nego ćemo i sami

5 biti slobodni u tome i drugima ćemo ravnati i to će biti naše uživat ćemo naime u tome - a u što ne steknemo

uvid, niti će

nam tko povjeriti da u vezi s time radimo ono što nam se sviđa c nego će nam stajati na putu svi koliko god budu mogli, ne samo tuđinci nego i otac i mati i svatko još bliži od njih, a i sami ćemo u tim stvarima biti podložni

drugima i one će nam biti

tuđe; nimalo nećemo u njima uživati. Priznaješ li da je tako? 5 - Priznajem. - Zar ćemo dakle biti nekome dragi i zar će nas netko voljeti u onome u čemu smo beskorisni? - Nikako,

196

reče.

205

C

e

5

2ΙΟ

5

b

5

C

5

Λ ύ σ ι σ

βαλεΐν είς τόν ζωμόν, ή ήμΐν, εί άφικόμενοι Ίrap5 εκείνον ένδειξαίμεθα αύτω OTL ήμεΐς κάλλιον φρονονμεν ή δ νός αντοΰ περι ό'ψον σκενασίας;—Ήμ,ϊζ; δήλον OTL, έφη.— Κα! τον μέν γε ον& αν σμικρόν έάσειεν έμβαλεΐν* ήμάς δέ, καν εί βονλοίμεθα δραζάμενοι τών άλών, έωη αν έμβαλεΐν.—ΤΙώς γαρ ον;—Τί δ' εί τονς οφθαλμούς δ νός αντον άσθενοΐ, άρα έωη άν αντον άπτεσθαι τών έαντον οφθαλμών, μή ίατρόν ήγούμενος, ή κωλύοι άν;—Κωλύοι άν.—*ΐίμάς δέ γε εϊ νπολαμβάνοι Ιατρικούς εΐναι, κάν εί βονλοίμεθα διανοίγοντες τονς όφθαλμονς έμπάσαι τής τέφρας, οΐμαι ονκ άν κωλύσειεν, ήγονμενος ορθώς φρονεΐν. — ' Α λ η θ ή λέγεις.—9Αρ ονν καϊ τάλλα πάντα ήμΐν έπιτρέποι άν μάλλον ή έαντω καϊ τω νεΐ, περί όσων άν δόξωμεν αντώ σοφώτεροι εκείνων εΐναι;—5Ανάγκη, έφη, ώ Σώκρατες. Οντως άρα έχει, ήν δ' έγώ, ω φίλε Αύσι· είς μέν ταντα, ά άν φρόνιμοι γενώμεθα, άπαντες ήμΐν έπιτρέψονσιν, ? Έλληνές τε και βάρβαροι καϊ άνδρες καϊ γνναΐκες, ποιήσομέν τε έν τούτοις οτι άν βονλώμεθα, καϊ ονδεϊς ήμάς εκών εΐναι έμποδιεΐ, άλλ 5 αντοί τε έλεύθεροι έσόμεθα έν αντοΐς και άλλων άρχοντες, ήμέτερά τε ταύτα έσται—όνησόμεθα γάρ 5 άπ αντώ ν—είς ά δ' άν νονν μή κτησώμεθα, ούτε τις ήμΐν επιτρέψει περϊ αντά ποιεΐν τά ήμΐν δοκονντα, άλλ 5 έμποδιονσι πάντες κα05 οτι άν δύνωνται, ού μόνον οι άλλότριοι, άλλά καϊ δ πατήρ καϊ ή μήτηρ και ει τι τούτων οίκειότερόν έστιν, αύτοί τε έν αντοΐς έσόμεθα άλλων νπήκοοι, καϊ ήμΐν έσται άλλότρια· ονδέν γάρ άπ5 αντών όνησόμεθα. σνγχω5 ρεΐς ούτως έχειν;—Σνγχωρώ.—^Αρ ονν τω φίλοι έσόμεθα και τις ήμάς φιλήσει έν τούτοις, έν οΐς άν ώμεν άνωφελεΐς;

197

Lisis

2IO C

- Sada dakle niti tebe tvoj otac voli niti drugi koga drugoga ukoliko je taj beskoristan. - Čini se da ne, reče. - Ako dakle, dječače, postaneš razborit, svi će ti biti prijatelji i svi će ti biti d privrženi - ta bit ćeš koristan i valjan, - ako pak ne, tebi neće biti prijatelj ni itko drugi, ni otac, ni mati, ni rođaci. Pa da lije onda moguće, Lisise, biti umišljen zbog onoga ο čemu još ništa ne znamo? - A kako bi to bilo moguće?, reče. - Ako je tebi 5 dakle potreban učitelj, znači da još nisi kadar zrelo rasuđivati. - Istina. - Dakle nisi niti umišljen ako si još nerazborit. - Zeusa mi, Sokrate, reče, ne mislim da jesam. I ja, kad sam to čuo od njega, obazrijeh se na Hipotala i umalo se ne zarekoh; došlo mi je da kažem: Tako treba, Hipotale, razgovarati s Ijubljenikom susprežući ga a ne kao ti čineći ga oholim i razmazujući ga. No ugledavši ga kako je ustrašen i smeten onim što se govorilo, prisjetih se da nije želio da Lisis primijeti da se on primakao. Stoga se suzdržah i suspregnuh od govora. I uto se vrati Meneksen i sjedne kraj Lisisa gdje je i sjedio prije nego što se podigao. A Lisis mi se obrati djetinje i umiljato te mi krišom od Meneksena tiho reče: - Sokrate, reci i Meneksenu ono što i meni govoriš.

e

5

211

5

I ja rekoh: - To ćeš mu ti reći, Lisise; jer veoma si pažljivo slušao. - To sigurno, reče. - Stoga nastoj, rekoh ja, upamtiti to što bolje da mu sve točno rekneš; a ako što od toga zaboraviš, opet me upitaj kad b me prvi put sretneš. - Pa učinit ću to, Sokrate, reče, veoma revno, budi siguran. No govori mu sada nešto drugo da i ja čujem dok ne bude vrijeme da se ide kući! 5

198

Λΰσισ

2ΙΟ C

—Ον δήτα, έφη.—Ννν άρα ovbe σε ο πατήρ ονδέ άλλος άλλοι; ovbiva φιλεΐ, καθ* οσον άν ή άχρηστος.—Ονκ έοικεν, εφη.—'Εάζ; μεν άρα σοφδς γένρ, ώ παΐ, πάντες σοι φίλοι d καϊ πάντες σοι οικείοι έσονται—χρήσιμος γάρ και άγαθδς έστ]—ti δέ μή, σοι οντε άλλος ο^εις οντε ό πατήρ φίλος έσται οντε ή μήτηρ οντε οι οίκεΐοι. οΐον τε ουν έπϊ τούτοις, ώ Αύσι, μέγα φρονεΐν, έν οΐς τις μήπω φρονεί;—Και πώς 5 άν; έφη.—Εί δ* άρα σύ διδασκάλου δέη, ούπω φρονείς.—'Αληθή. — Ovb' άρα μεγαλόφρων εΐ, εΐπερ άφρων έτι.—Μά Αία, έφη, ώ Σώκρατες, ού μοι δοκεΐ. Και έγώ άκούσας αύτον άπέβλεψα προς τον Ίπποθάλη, e καϊ ολίγον έζήμαρτον έπήλθε γάρ μοι ειπείν οτι Ούτω χρή, ώ Ίππόθαλες, τοΐς παώικοΐς bιaλέγεσθaι, ταπεινοί)ντα και σνστέλλοντα, άλλά μή ώσπερ σν χαννονντα και bLaθpύπτοντα. κατώών ονν αύτον άγωνιώντα και τεθορνβημένον 5 νπο τών λεγομένων, άνεμνήσθην οτι και προσεστώς λανθάνειν τον Αύσιν έβούλετο· άνέλαβον ονν έμαντον καϊ έπέσχον τον λόγον. καϊ έν τούτω δ Μενέξενος πάλιν ήκεν, 211 καϊ έκαθέζετο παρά τον Αύσιν, όθεν καϊ έξανέστη. δ ονν Αύσις μάλα παώικώς καϊ φιλικώς, λάθρα τού Μενεζένον, σμικρόν πρός με λέγων έφη· *ίζ Σώκρατες, άπερ καϊ έμοϊ λέγεις, είπε καϊ Μενεξένω. 5 Καϊ έγώ εΐπον, Ταύτα μέν σύ αντώ έρεΐς, ώ Αύσι· πάντως γάρ προσεΐχες τον νονν. Γίάνν μέν ονν, έφη> Πειρώ τοίννν, ήν δ' έγώ, άπομνημονενσαι αύτά οτι μάλιστα, ϊνα τούτω σαφώς πάντα ειπης· εάν bέ τι αύτών b έπιλάθΎ], αύθις με άνερέσθαι οταν έντύχρς πρώτον· Ά λ λ ά ποιήσω, έφη, ταύτα, ώ Σώκρατες, πάνν σφόbpa, ΐσθι. άλλά τι άλλο αντώ λέγε, ΐνα καϊ έγώ άκούω, έως άν οΐκαοε ώρα ή άπιέναι· 5

199

Λύσισ

205 C - Treba dabogme to činiti, rekoh ja, kad već išteš. Ali pazi da mi pritekneš u pomoć ako me Meneksen bude nastojao pobijati Ili možda ne znaš da je sklon prepirci? - Da, Zeusa mi, reče, baš jako; zbog toga upravo i želim c da s njim razgovaraš. - Da ispadnem smiješan?, rekoh ja. - Zeusa mi, ne, reče, nego da njega

obuzdaš.

- Pa kako?, rekoh ja. Nije to lako; ta silan je on čovjek, 5 Ktesipov učenik. A tu je i sam Ktesip, ne vidiš li ga? - Nemoj ti brinuti ni zbog koga, Sokrate, reče; nego hajde, razgovaraj s njime. - Treba razgovarati, rekoh ja. 10

Dok smo međutim mi to govorili jedan drugome, reče Ktesip: - Što se to vas dvojica sami gostite, a nama ne dajete d nikakva udjela u razgovoru? - Pa doista, rekoh ja, treba im dati udjela. Ovaj naime ne razumije nešto od onoga što govorim, ali tvrdi da Meneksen to zna i traži da ga pitam. 5

- Što ga onda ne pitaš?, reče on.

- Evo, sad ću pitati, rekoh ja. I reci mi, Meneksene, što te budem pitao. Od djetinjstva naime osjećam želju za nekom stečevinom kao što svatko za nečim. Jer netko konje želi imati, e netko pse, netko zlato, netko časti; ja sam pak u odnosu na to ravnodušan, ali u odnosu na stjecanje prijatelja veoma požudan i više bih volio steći dobra prijatelja nego najbolju 5 prepelicu ili pijetla na svijetu, da, Zeusa mi, više nego konja i psa, - a mislim, tako mi psa, volio bih steći prijatelja radije nego sve Darijevo zlato, radije nego samog Darija, - tako sam

200

-

Λΰσισ

211 b

C

5

ίο d

'Αλλα χρή ποιεΐν ταντα, ήν δ* έγώ, έπειδή ye καϊ σν κελεύεις. άλλα ορα όπως επικουρήσεις μοι, έάν με έλέγχειν έτίιχειρή δ Μενέξενος· ή ονκ οΐσθα οτι εριστικός έστιν; Ναι μα Αία, έφη, σφόδρα γε' διά ταύτά τοι καϊ βονλομαί σε αντω διαλέγεσθαι. "Iνα, ήν δ' έγώ, καταγέλαστος γένωμαι; Ού μα Αία, έφη, άλλ* ΐνα αντον κολάστ)ς. Ώόθεν; ήν δ' έγώ. ον ράδιον δεινός γάρ 6 άνθρωπος, Κτησίππον μαθητής. πάρεστι δέ TOL αυτός—ονχ δρας;— Κ τήσιππος. Μηδενός σοι, έφη, μελέτω, ώ Σώκρατες, αλλ' ΐθι διαλέγου αντω. Αιαλεκτέον, ήν δ5 έγώ. Ταύτα ονν ήμών λεγόντων προς ημάς αυτούς, Τ ι υμεΐς, έφη δ Κτήσιππος, αντω μόνω έστιάσθον, ήμΐν δέ ον μεταδίδοτον τών λόγων; 'Αλλά μήν, ήν δ' έγώ, μεταδοτέον. όδε γάρ τι ων λέγω ον μανθάνει, άλλα φησιν οΐεσθαι Μενέζενον εΐδέναι, και κελεύει τούτον έρωτάν. fT* /

^

S* £ 5 f/

5

^

% •/

5

11 ονν, ή ό ος, ονκ έρωτας; Αλλ ερήσομαι, ήν ο εγω. και μοι ειπε, ω Μενεξενε, ό άν σ€ έρωμαι. τνγχάνω γάρ έκ παιδός έπιθνμών κτήματος τον, ωσπερ άλλος άλλον, ό μέν γάρ τις ιππονς e έπιθνμεΐ κτάσθαι, δ δε κύνας, δ δέ χρνσίον, δ δέ τιμάςέγώ δέ προς μέν ταντα πραως έχω, προς δέ τήν τών φίλων κτήσιν πάνν έρωτικώς, και βονλοίμην άν μοι φίλον άγαθόν γενέσθαι μάλλον ή τον άριστον έν άνθρώποις δρτνγα ή 5 άλεκτρνόνα, καϊ val μά Αία έγωγε μάλλον ή ΐππον τε και κννα—οΐμαι δέ, νή τον κννα, μάλλον ή τό Ααρείον χρνσίον κτήσασθαι δεζαίμην πολύ πρότερον έταΐρον, μάλλον (δέ)

201

Lisis ti ja druželjubiv. divljenja

Vas pak gledajući,

i smatram

vas sretnima

2ii e

tebe i Lisisa, prepun

što ste, premda

sam

tako mladi,

kadri stjecati tu stečevinu brzo i lako i ti si tog prijatelja

212

stekao

brzo i usrdno a on opet tebe; ja sam pak tako daleko od te stvari da ne znam ni na koji način jedan postaje prijatelj drugome,

5

nego baš to želim upitati tebe koji si znalac. Pa mi reci: kad netko nekoga voli, tko postaje kome telj, onaj koji voli voljenome nema

nikakve

nikakve

razlike?

ili voljeni onome

prija-

koji voli? Ili

- Meni se bar čini, reče, da

razlike. - Kako veliš?, rekoh ja; zar obojica

prijatelji jedan drugome

nema postaju

ako samo jedan voli drugoga? - Bar

mi se, reče, tako čini. - A što? Zar nije moguće da onome koji voli ne bude uzvraćeno

b

5

od onoga koga voli? - Moguće je. - Pa

što? Zar nije moguće da voljeni mrzi onoga koji ga voli? - kao što se gdjekad čini da ljubavnici doživljavaju dok ljube najviše uzvraćaju

što je moguće

jedni

od Ijubljenika;

jer

misle da im ovi ne

c

ljubav a drugi da ih čak mrze. Ili ti se ne čini da je

to istinito? - Veoma istinito, reče. - Pa nije li u takvu

slučaju

tako, rekoh ja, da jedan voli a drugi je voljen? - Da. - Koji je dakle od njih dvojice kojemu prijatelj? onaj koji voli voljenome i to bilo da mu se uzvraća ljubav bilo mržnja, ili voljeni koji ga voli? ili nasuprot

tome nijedan

onome

u takvu slučaju

nikome prijatelj ako ljubav nije obostrana?

5

nije

- Čini se da je ovo

potonje slučaj. - Dakle nam se sad čini drukčije

nego što nam

d

se učinilo ranije. Tada naime da su obojica prijatelji ako jedan od dvojice voli; sada pak da nijedan nije prijatelj ako ne vole obojica. - Izgleda, reče. - Znači da onome koji voli nije prijatelj ništa što ne uzvraća ljubav? - Čini se da nije. - Dakle

202

niti oni 5

Λύσισ ή αντον Ααρεΐον—όντως έγώ φιλέταιρός ris είμι. υμάς ονν ορών, σε τε καϊ Αύσιν, έκπέπληγμαι καϊ ενδαιμονίζω ότι οντω νέοι δντες οΐοι τ εστόν τοντο τό κτήμα ταχύ και ραδίως κτάσθαι, καϊ σύ τε τούτον οντω φίλον έκτήσω ταχύ τε και σφόδρα, καϊ αν ούτος σε· έγώ δέ οντω πόρρω είμι τον κτήματος, ώστε ούδ' όντινα τρόπον γιγνεται φίλος έτερος ετέρου οΐδα, άλλά ταύτα δή αύτά σε βούλομαι έρέσθαι άτε έμπειρον. Και μοι είπέ· έπειδάν τις τινα φιλή, πότερος ποτέρον φίλος γιγνεται, ό φιλών τον φιλονμένον ή δ φιλούμενος τού φιλούντος· ή ονδέν διαφέρει;—Ούδέν, έφη, έμοιγε δοκεΐ διαφέρειν.—Πώ? λέγεις; ήν δ' έγώ' άμφότεροι άρα άλλήλων φίλοι γίγνονται, έάν μόνος δ έτερος τόν έτερον ν φιλή;— Εμοιγε, εφη, δοκεΐ·—Tt δέ; ούκ έστιν φιλονντα μή άντιφιλεΐσθαι νπο τούτον ον άν φιλή;—νΕστιν.—Τί δέ; άρα έστιν και μισεΐσθαι φιλονντα; οΐόν πον ενίοτε δοκονσι και οι έρασταΧ πάσχειν προς τά παιδικά· φιλονντες γάρ ώί οΐόν τε μάλιστα οϊ μέν οιονται ούκ άντιφιλεΐσθαι, οι δβ και μισεΐσθαι. ή ούκ άληθές δοκεΐ σοι τούτο;— Σφόδρα γε, έφη, άληθές.—Ονκονν έν τω τοιούτω, ήν δ' εγώ, δ μέν φιλεΐ, δ δέ φιλεΐται;—Ναί.—Πότερος ονν αύτών ποτέρον φίλος εστίν; δ φιλών τον φιλονμένον, έάντε καϊ άντιφιλήται έάντε και μισήται, ή δ φιλούμενος τον φιλονντος; ή ονδέτερος αν έν τω τοιούτω ονδετέρον φίλος εστίν, άν μή άμφότεροι άλλήλονς φιλώσιν;—·Έοικ€ γονν ούτως έχειν.—Άλλοίως άρα ννν ήμΐν δοκεΐ ή πρότερον εδοξεν. τότε μέν γάρ, εί δ έτερος φιλοΐ, φίλω εΐναι άμφω· νύν δέ, άν μή άμφότεροι φιλώσιν, ονδέτερος φίλος.—Κινδννενει, έφη.—Ούκ άρα έστιν φίλον τω φιλονντι ονδέν μή ούκ άντιφιλονν.—Ούκ έοικεν.—Ούδ' άρα φίλιπποι είσιν

203

2ΐι e

212

ζ

b

g

C

5

d

5

Λύσισ

205

C

kojima konji ne uzvraćaju ljubav nisu prijatelji konjima, niti su prijatelji prepelicama oni kojima je ne uzvraćaju prepelice, niti opet psima oni kojima psi, niti vinu oni kojima vino, niti tjelovježbi oni kojima tjelovježba, niti mudrosti oni kojima ljubav ne uzvraća mudrost Ili možda voli svoj predmet svatko β od tih, ali mu nije prijatelj, te se vara pjesnik koji je rekao:

5

213

5

b

5

c

5

Sretnik kom draga su djeca i jednokopitni konji, Lovački psi i gost stranac sa tuđinskog tla?2 - Meni se ne čini, reče. - Nego ti se čini da govori istinu? - Da. - Voljeno je dakle prijateljsko onome koji voli, kako se čini, Meneksene, bilo da ono njega voli ili mrzi, kao što i tek rođena djeca, dijelom ona koja još ne vole a dijelom i ona koja već mrze, kad ih kažnjavaju mati ili otac, ipak su čak i u tom času svojim roditeljima od svega najdraža. - Meni se bar čini da je tako, reče. - Po tom razlaganju dakle nije prijatelj onaj koji voli nego voljeni. - Čini se. - I nije onaj koji mrzi neprijatelj, nego onaj koga taj mrzi. - Tako ispada. - Ako je, dakle, prijatelj ono voljeno a ne ono koje voli, onda mnoge neprijatelji vole a prijatelji mrze te su neprijateljima prijatelji a prijateljima neprijatelji. Ali ipak, dragi prijatelju, to je jako nelogično, štoviše, mislim, čak nemoguće, prijatelju biti neprijatelj a neprijatelju prijatelj. - Čini se da govoriš istinu, Sokrate, reče. Pa onda dakle, ako je to nemoguće, ono koje voli bilo bi prijatelj voljenome. - Izgleda. - A ono koje mrzi opet neprijatelj mrženome. - Nužno. - Dakle će zaključak biti da moramo priznati isto što i u prethodnome, naime da je često netko prijatelj onome tko mu nije prijatelj a da je to često i neprijatelju kad ili netko voli nekoga koji njega ne voli ili ga čak mrzi; a da je često neprijatelj nekome koji mu nije neprijatelj nego mu je čak prijatelj kad ili mrzi nekoga tko njega ne mrzi ili mrzi čak onoga koji njega voli. - Izgleda da je tako, reče. - Pa što ćemo onda, rekoh ja, ako prijatelji neće biti niti oni koji vole,

2

Solon 21, 2.

204

Λΰσισ

205 c

ονς άν οι ΐπποι μή άντιφιλώσιν, ονδέ φιλόρτνγες, ον& αν φιλόκννές γε καϊ φίλοινοι καϊ φιλογνμνασταϊ καϊ φιλόσοφοι, άν μή ή σοφία αύτονς άντιφιλή. ή φιλοΰσι μεν ταύτα e έκαστοι, ον μέντοι φίλα όντα, άλλα ψενδεθ5 ό ποιητής, ός Η?)—

όλβιος, ω παΐδές τε φίλοι καϊ μώννχες ΐπποι καϊ κύνες άγρενταϊ καϊ ξένος αλλοδαπός; 5 — Ο ν κ έμοιγε δοκεΐ, ή δ5 ός.—Άλλ5 άληθή δοκεΐ λέγειν σοι; —Nat.—Τό φιλούμενον άρα τω φιλονντι φίλον εστίν, ώς έοικεν, ώ Μενέξενε, έάντε φιλή έάντε καϊ μισή· οΐον και τά νεωστϊ γεγονότα παιδία, τά μέν ούδέπω φιλούντα, τά 213 δέ καϊ μισονντα, όταν κολάζηται νπο τής μητρός ή νπο τού πατρός, όμως καϊ μισονντα έν έκείνω τω χρόνω πάντων μάλιστα έστι τοΐς γονεύσι φίλτατα.—νΕμοιγε δοκεΐ, έφη, ούτως έχειν.—Ούκ άρα ό φιλών φίλος έκ τούτον τον λόγον, 5 άλλ 5 ό φιλούμενος.—"Εοικεν.—Kat ό μισούμενος εχθρός άρα, άλλ 5 ονχ δ μισών.—Φαίνεται.—Πολλο!

b

5

C

5

άρα νπο

τών

εχθρών φιλοννται, νπο δέ τών φίλων μισούνται, καϊ τοΐς μέν έχθροΐς φίλοι εϊσιν, τοΐς δέ φίλοις εχθροί, εΐ τό φιλούμενον φίλον έστιν άλλα μή τό φιλούν. καίτοι πολλή άλογία, ω φίλε εταίρε, μάλλον δ£ οΐμαι καϊ άδύνατον, τώ τε φίλω έχθρόν καϊ τω έχθρώ φίλον είναι.—5Αληθή, έφη, 5 έοικας λέγειν, ω Σώκρατες.—Ονκονν εΐ τούτ άδύνατον9 τό φιλούν άν εϊη φίλον τον φιλονμένον.—Φαίνεται.—Τό μισούν άρα πάλιν έχθρόν τον μισονμένον.—5Ανάγκη.—Ούκονν ταύτά ήμϊν σνμβήσεται άναγκαΐον είναι όμολογεΐν, άπερ έπϊ τών πρότερον, πολλάκις φίλον είναι μή φίλον, πολλάκις δέ καϊ εχθρού, όταν ή μή φιλούν τις φιλή ή καϊ μισούν φιλή· πολλάκις δ5 έχθρόν είναι μή εχθρού ή καϊ φίλον, όταν ή {μή) μισούν τις μισή ή καϊ φιλούν μισή.— 5 Κινδννενει, έφη.—Τί ονν δή χρησώμεθα, ήν δ έγώ, εΐ μήτε

217

niti voljeni, niti oni koji istovremeno hoćemo

vole i voljeni su? Nego

li tvrditi da pored tih postoje još neki drugi koji su

među sobom prijatelji? - Zeusa mi, Sokrate, reče, ne znam što da kažem

na to. - Ta valjda nismo,

sasvim neispravno proveli

Meneksene,

rekoh ja, d

naše istraživanje? - Ne čini mi se,

3

Sokrate , reče Lisis i čim je to izrekao, pocrvenje; činilo mi se da mu te riječi izletješe protiv pažnjom napeto

volje zato što je s

velikom

slušao razgovor a i dok je slušao, bilo je očito da ga 5 prati.

Ja dakle,

hoteći

ujedno Lisisovoj

odmoriti

Meneksena

želji za znanjem,

a obradovavši

promijenih

tijek

se

razgovora

pa se obratih Lisisu i rekoh: - Lisise, čini mi se da govoriš istinu da mi, da smo ispravno zastranjivali.

istraživali,

nikada

ne bismo

e

tako

Nego tuda više ne idimo, - ta očito je to istra-

živanje loš put, - nego čini mi se da ondje gdje smo

skrenuli,

da onuda treba ići istražujući po onome kako kažu pjesnici; ta 5 oni su nam poput očeva i vođa u mudrosti. A govore uistinu tako da se ne izražavaju loše ο prijateljima

tko su oni; kažu pak

to, kako ja mislim, ovako nekako: uvijek doista bog ka jednakom i čini ga prepoznatljivim; stihove? -Jesam,

214 5

jednakog

ili se možda

vodi4

nisi namjerio

reče. - Nisi li naišao i na spise veoma

na te. b mudrih

ljudi koji govore to isto da je nužno da slično bude u prijateljstvu sa sličnim? A to su otprilike oni koji govore i pišu ο 5 prirodi i ο univerzumu.

- Istinu kažeš, reče. - Ne govore li dakle

3

»Ne, čini mi se, Sokrate« (Wilamowitz).

4

Odiseja

17, 218.

206

Λύσισ

213 c

oi φιλονντες φίλου έσονται μήτε οϊ φιλούμενοι μήτε οϊ φιλονντές τ€ καϊ φιλούμενοι; άλλα καϊ παρά ταντα άλλονς τινάς ετί φήσομεν είναι φίλονς άλλήλοις γιγνομένονς;—. Ον μά τον Αία, έφη, ώ Σώκρατες, ον πάνν ενπορώ έγωγε. —9Αρα μή, ήν δ' εγώ, ώ Ήίενέζενε, το παράπαν ονκ ορθώς d έζητονμεν;—Ονκ έμοιγε δοκεΐ, ω Σώκρατες, εφη, ό Ανσις, καϊ άμα ειπών ήρνθρίασεν έδόκει γάρ μοι άκοντ αντον έκφενγειν το λεχθέν δια το σφόδρα προσέχειν τόν νονν τοΐς λεγομένοις, δήλος δ' ήν καϊ οτε ήκροάτο όντως έχων. 5 'Eyo> ονν βονλόμενος τόν τε Μενέζενον άναπανσαι καϊ εκείνον ήσθεις τή φιλοσοφία, οντω μεταβολών προς τόν 9 Ανσιν έποιονμην τονς λόγονς, καϊ εΐπον ί2 Ανσι, άληθή μοι δοκεΐς λέγειν ότι εΐ ορθώς ήμεΐς έσκοπονμεν, ονκ άν ποτε όντως έπλανώμεθα. άλλά ταύτη μέν μηκέτι ΐωμεν— καϊ γάρ χαλεπή τίς μοι φαίνεται ώσπερ οδός ή σκέψις—ή δέ έτράπημεν, δοκεΐ μοι χρήναι ιέναι, σκοπονντα [τά] κατά τούς ποιητάς* ούτοι γάρ ήμΐν ώσπερ πατέρες τής σοφίας εισιν και ήγεμόνες. λέγονσι δέ δήπον ού φαύλως άποφαινόμενοι περϊ τών φίλων, οί τνγχάνονσιν δντες· άλλά τόν θεον αύτόν φασιν ποιεΐν φίλονς αντούς, άγοντα παρ* άλλήλονς. λέγονσι δέ πως ταντα, ώς έγωμαι, ώδί—

θ

5 214

5

αίεί τοι τόν όμοΐον άγει θεός ώς τόν όμοΐον καϊ ποιεΐ γνώριμον ή ούκ έντετύχηκας τούτοις τοΐς έπεσιν; b —'Έγωγ', έφη.—Ονκονν καϊ τοΐς τών σοφωτάτων σνγγράμμασιν έντετύχηκας ταύτα αύτά λέγονσιν, οτι τό ομοιον τω όμοίω άνάγκη άεϊ φίλον είναι; είσϊν δέ 7τον ούτοι οι περϊ φύσεώς τε και τον ολον διαλεγόμενοι καϊ γράφοντες.—• 5 'Αληθή, έφη, λέγεις.—^Αρ ονν, ήν δ' έγώ, εν λέγονσιν;—

207

a

C

5

đ

5

e

Lisis pravo?, rekoh ja. - Možda, reče. - Možda, rekoh ja, pola od toga, a možda i sve, ali mi to ne razumijemo. Jer nama se čini, koliko se zli bliže primiče zlome i koliko se više druži s njime, da mu toliko neprijatelj skiji postaje; čini mu naime krivo a nemoguće je da budu prijatelji oni koji čine krivo i oni kojima se čini krivo. Nije li tako? - Da, reče on. - Na taj način pola od onoga što govore ne bi bilo istina ako su zli zaista slični jedni drugima. - Istinu kažeš. - Ali čini mi se da govore da su dobri slični i prijatelj i jedni drugima, a da zli, kako se uostalom i kaže za njih, nikada nisu slični čak ni sami sebi nego da su nepostojani i nestalni; ono pak što može biti samo sebi neslično i neprijateljsko teško može postati slično ili prijateljsko drugome. Ili ne misliš li i ti tako? - Da, reče. - Na to prema tome nišane, kako mi se čini, prijatelju, oni koji govore da je slično prijatelj sličnome kao što je jedino dobri prijatelj jedino onome koji je dobar, a da zli niti s dobrim niti sa zlim nikada ne može sklapati istinsko prijateljstvo. Misliš li i ti tako? On kimne. Sad dakle znamo koji su ljudi prijatelji; naš nam razgovor naime jasno ukazuje da su to oni koji su dobri. - Cini se da je sasvim tako, reče.

- I meni, rekoh ja. Pa ipak, muči me nešto u tome: deder dakle, Zeusa ti, pogledajmo što mi je tu sumnjivo. Slični je prijatelj sličnome u onoj mjeri u kojoj mu je sličan pa da li je 5 jedan takav koristan jednom takvome? Ili bolje ovako: kakvu bi korist moglo donositi ili kakvu štetu prouzročiti bilo što što je slično bilo čemu čemu je slično a da je ne donosi odnosno prouzrokuje i sebi samome? Ili što bi mu se moglo dogoditi a da mu se to isto ne dogodi i od sebe sama ? Kako bi takve stvari 5 mogle jedna drugoj postati privržene ako jedna drugoj ne pružaju nikakvu pomoć? Može li to kako biti? - Ne može. - A kako može nešto biti prijateljsko bez privrženosti? - Nikako. - No uzmimo da sličan sličnome nije prijatelj; dobar bi dobrome

208

Λΰσισ

C

5

d

5

e

5

215

"Ισως, έφη.—νΙσω$, ήν δ5 εγώ, τό ήμισυ αυτού, ϊσως δέ καϊ πάν, άλλ' ήμεΐς ου συνίεμεν. δοκεΐ γάρ ήμϊν ο γε πονηρός τω πονηρώ, οσω άν έγγυτέρω προσί-ρ καϊ μάλλον δμιλή, τοσούτω έχθίων γίγνεσθαι. άδικεΐ γάρ· άδικούντας δέ και άδικουμένους άδύνατόν που φίλους είναι, ούχ ούτως;—Ναι, ή δ' ος.—Ταύττ] μέν άν τοίνυν του λεγομένου το ήμισυ ούκ αληθές εϊη, εϊπερ οι πονηροί άλλήλοις όμοιοι.—Άληθή λέγεις.—Άλλα μοι δοκούσιν λέγειν τους άγαθούς ομοίους είναι άλλήλοις και φίλους, τούς δβ κακούς, όπερ καϊ λέγεται περϊ αυτών, μηδέποτε ομοίους μηδ5 αύτούς αύτοΐς είναι, αλλ' έμπλήκτους τε καϊ άσταθμήτους· δ δέ αύτο αύτώ άνόμοιον εϊη καϊ διάφορον, σχολή γέ τω άλλω ομοιον ή φίλον γένοιτ y A ? \ V «ν rs rf Vn 5 ν. rp ^ αν. η ου και σοι οοκει ούτως;—&μοιγ, εφη.— 1 ουτο τοίνυν αΐνίττονται, ώς έμοί δοκούσιν, ω έταΐρε, οι το ομοιον τω όμοίω φίλον λέγοντες, ώς 6 άγαθος τω άγαθω μόνος μόνω φίλος, δ δ£ κακός ούτε άγαθω ούτε κακω ούδέποτε είς άληθή φιλίαν έρχεται. συνδοκεΐ σοι;—Κατένευσεν.— "Εχομεν άρα ήδη τίνες είσϊν οι φίλοι· ό γάρ λόγος ήμϊν σημαίνει οτι οι άν ωσιν άγαθοί.—Ώάνυ γε, έφη, δοκεΐ. Και έμοί, ήν δ' έγώ. καίτοι δυσχεραίνω τί γε έν αύτώ· φέρε ούν, ω προς Αιός, ΐδωμεν τί και υποπτεύω. δ όμοιος 5 τω δμοίω καθ οσον όμοιος φίλος, καϊ έστιν χρήσιμος δ τοιούτος τω τοιούτω; μάλλον δέ ώδε· δτιούν ομοιον δτωούν δμοίω τίνα ώφελίαν έχειν ή τίνα βλάβην άν ποιήσαι δύναιτο, ό μή και αύτο αύτώ; ή τί άν παθεΐν, δ μή καϊ ύφy αυτού πάθοι; τά δή τοιαύτα πώς άν ύπ5 άλλήλων άγαπηθείη, μηδεμίαν έπικουρίαν άλλήλοις έχοντα; έστιν όπως;—Ούκ έστιν.—·*0 δέ μή άγαπωτο, πώς φίλον;—Ούδαμώς.—Άλλα δή δ μέν ομοιος τω δμοίω ού φίλος· ό δέ άγαθός τω άγαθω

209

Lisis

215 a

ipak mogao biti prijatelj u mjeri u kojoj je dobar, ne u kojoj je sličan? - Možda. - A što? Ne bi li onaj koji je dobar u onoj mjeri u kojoj je dobar bio dovoljan sam sebi? - Da. - A onaj koji je sebi dovoljan ne treba ničega u pogledu te dovoljnosti. - Ta kako i bi? - Onaj pak koji ničega ne treba ne bi niti bio ničemu privržen. - Naravno da ne bi. - A onaj koji nije ničemu privržen ne bi niti nikoga volio. - Zaista ne bi. - Onaj pak koji ne voli nije niti prijatelj. - Očito nije. - Pa kako će nam onda uopće oni koji su dobri biti prijatelji dobrima kad niti u odsutnosti ne čeznu jedni za drugima, - jer su dovoljni sami sebi i kad su odvojeniniti kad su zajedno imaju neku korist jedni od drugih? Kako je moguće da takvi jedni druge visoko cijene? - Nikako, reče. - Ali prijatelji doista oni ne mogu biti ako ne cijene mnogo jedan drugoga. - Istina je. - Pazi sad, Lisise, kako skrećemo s pravog puta. Da li se mi to u svemu varamo? - Pa kako?, reče. - Već sam jednom čuo od nekoga koji je govorio - i sad se prisjećam - da je najveći neprijatelj slično sličnome i dobri dobrima; a i Hesioda je navodio kao svjedoka govoreći da i na lončara lončar se jedi, i na pjevača i na prosjaka prosjak,5

pjevač,

i drugo sve baš tako reče da bude po nužnosti da se ono što je najsličnije ispunja zavišću i ljubomorom jednog protiv drugoga, a ono najnesličnije prijateljstvom; da je naime siromašni prisiljen da bude prijatelj bogatome i slabi jakome radi pomoći kao i bolesni liječniku, i da uopće onaj koji ne zna mora biti privržen onome koji zna i da ga voli. I također je nastavio u još uzvišenijem stilu da slično ni izdaleka nije prijatelj sličnome, nego da je to baš ono suprotno: ono najsuprotnije međusobno je najvećma prijatelj. Jer da svako od toga žudi za time a ne za

5

Poslovi i dani 25 premda se Platonov i naš tekst Hesioda razlikuju.

210

Λΰσισ καθ5 οσον αγαθός, ον καθ5 οσου όμοιος, φίλος αν €Ϊη;—νΙσω9. —Ύί be; ονχ δ αγαθός, καθ' οσον αγαθός, κατά τοσοντον Ικανός αν €ΐη αντώ;—Ναι.—Ό δ* γe ικανός ο^€νός beoμ€νος κατα τήν ικανότητα.—Πω9 γαρ ον;—Ό bέ μή τον 0€ομ€νος ovbe τι άγαπωη αν.—Ον γαρ ονν.—*0 be μή άγαπωη, ovb' αν φιλοΐ.—Ον bήτa.—Ό be μή φίλων γe ον φίλος.—Ον φαίνεται.—Πω? ονν οι αγαθοί τοις άγαθοΐς ήμΐν φίλοι έσονται τήν άρχήν, οΐ μήτe άπόντ€ς Tro0eivol άλλήλοις—ικανοί γάρ έαντοΐς καϊ χωρίς 6vτeς—μήτe παρόvτeς xpeiav αντων έχονσιν; τονς bή τοιοντονς τίς μηχανή πepi πολλον πο^ΐσθαι άλλήλονς;—Ον0€μία, έφη.—Φίλοι δε γe ονκ άν eiev μή πepl πολλον πoιovμevoι έαντονς.—. 5 Αληθή. *A0pei bή, ώ Ανσι, πή πapaκpovόμeθa. αρά γe όλω ν τινι e£aπaτώμeθa;—Ώώς όή; έφη.— Ηbη ποτέ τον ήκονσα λέγοντος, και άρτι άναμιμνήσκομαι, οτι τό μέν όμοιον τω δμοίω και οι άγαθοι τοΐς άγαθοΐς πoλeμιωτaτoι e*ev καϊ όή και τόν Ήσίοδοζ; έπήγeτo μάρτνρο, λέγων ώς άρα— και κepaμevς κepaμeΐ κοτέκ* καϊ άοώός άοιδω καϊ πτωχός πτωχω,

2J5a 5

b

5

c

5

d

και τάλλα όή πάντα όντως έφη άναγκαΐον ewai μάλιστα τά δμοιότατα (προς) άλληλα φθόνον Te καϊ φιλονικίας και έχθρας έμπίμπλασθαι, τά δ' άνομοιότατα φιλίας· τόν γάρ πένητα τω πλονσίω άvaγκάζeσθaι φίλον ewai καϊ τόν άσθevή 5 τω Ισχνρω τής έπικονρίας eveKa, και τόν κάμνοντα τω ίατρω, και πάντα bή τόν μή elboTa άγαπάν τόν elboTa καϊ φιλβΐν. και όή και έτι ^e^rjei τω λόγω μeγaλoπpeπeστepov, λέγων β ώς άρα παντός bέoι τό ομοιον τω δμοίω φίλον ewai, άλλ' αντό τό έναντίον τοντον τό γάρ Ιναντιώτατον τω έναντιωτάτω eivai μάλιστα φίλον. eπιθvμeΐv γάρ τον

211

215 e

Lisis

5 sličnim: suho za vlažnim, hladno za toplim, gorko za slatkim, ofrro ζ« tupim, prazno za ispunjenošću i drugo takvo na isti način. Suprotno da je naime hrana suprotnome: ta slično od sličnoga ne može nikakva užitka osjetiti. doista, prijatelju, 2 1 6 č / r a o ra/ s e veoma duhovitim dok je to govorio; jer govorio je dobro. vama, rekoh ja, kako se čini da je govorio? - Baš dobro, reče Meneksen, koliko se dade ovako čuti. - Da li dakle da kažemo da je suprotno suprotnome najviše prijatelj? - Bez 5 sumnje. - Pa dobro, rekoh ja; nije li to paradoksalno, Meneksene? Neće li odmah s veseljem skočiti na nas oni premudri ljudi, ona zanovijetala, i upitati nas nije li neprijateljstvo najb protivnije prijateljstvu? A što ćemo im odgovoriti? Ili nije li nužno priznati da govore istinu? - Nužno je. - Zar je dakle, reći će, neprijateljstvo prijateljsko prijateljstvu ili prijateljstvo neprijateljstvu? - Nijedno ni drugo, reče. - A pravedno nepra5 vednome ili suzdržano razuzdanome ili dobro zlome? - Ne čini mi se da je tako. - Pa ipak, rekoh ja, ako je po suprotnosti nešto prijateljsko prijateljstvu, nužno je i to dvoje međusobno prijateljsko. - Nužno. - Dakle niti je slično prijateljsko sličnome, niti suprotno suprotnome. - Izgleda da nije. c

- A ogledajmo još i ovo nije li nam promaklo da prijateljstvo nije uistinu ništa od toga, nego da ono što nije niti dobro niti zlo postaje tako nekako prijateljsko dobru. - Kako veliš?, reče on. - Ma Zeusa mi, ne znam, rekoh ja, nego i samome mi 5 se vrti od zapletenosti te stvari i može na kraju ispasti po staroj poslovici da je ono što je lijepo prijateljsko. U svakom je slučaju nalik nečemu, nježnom, glatkom i skliskom; zato nam valjda i d lako isklizuje i izmiče jer je takvo. Mislim naime da je ono što je dobro lijepo; ne misliš li i ti? - Da. - Mislim dakle po

212

215 e

Λύσισ

5 τοιούτον έκαστον, άλλ' ον τον ομοιον το μέν γάρ ξηρόν νγρον, τό δέ ψνχρόν θερμού, τό δέ τπκρόν γλνκέος, τό δέ όξν άμβλέος, τό δε κενόν πληρώσεως, καϊ τό πλήρες δέ κενώσεως. καϊ τάλλα οντω κατά τον αντον λόγον. τροφήν γαρ είναι τό εναντίον τω έναντίω· τό γαρ ομοιον τον ομοίου 216 ονδέν αν άπολανσαι. καϊ μέντοι, ω εταίρε, /cal κομψός έδόκει είναι ταντα λέγων εν γαρ έλεγεν. νμΐν δέ, ήν δ' έγώ, πώς δοκεΐ λέγειν;—Εν γε, έφη δ Μενέξενος, ώς γε οντωσι άκονσαι.—Φώμεν άρα τό έναντίον τω έναντίω μα5 λίστα φίλον είναι;—ΥΙάνν γε.—Εΐεν, ήν δ' έγώ· ονκ άλλόκοτον, ώ Μενέξενε; καϊ ήμϊν ενθνς άσμενοι έπιπηδήσονται ούτοι οι πάσσοφοι άνδρες, οι άντιλογικοί, και έρήσονται ει b ονκ έναντιώτατον έχθρα φιλία; οΐς τί άποκρινονμεθα; ή 5 ονκ άνάγκη δμολογεϊν οτι άληθή λέγονσιν;— Ανάγκη.—Ά/>' ονν, φήσονσιν, τό έχθρόν τω φίλω φίλον ή τό φίλον τω έχθρώ;—Ούδέτερα, έφη.—Άλλα τό δίκαιον τω άδίκω, ή τό 5 σώφρον τω άκολάστω, ή τό άγαθόν τω κακώ;—Ονκ άν μοι δοκεΐ όντως έχειν.—Άλλα μέντοι, ήν δ' έγώ, εΐπερ γε κατά τήν έναντιότητά τί τω [φίλω] φίλον έστιν, άνάγκη και ταντα φίλα είναι.—'Ανάγκη.—Οντε άρα τό ομοιον τω όμοίω οντε τό έναντίον τω έναντίω φίλον.—Ονκ έοικεν. C *Ετι δέ καϊ τόδε σκεψώμεθα, μή έτι μάλλον ήμάς λανθάνει τό φίλον ώς άληθώς ονδέν τούτων όν, άλλα τό μήτε άγαθόν μήτε κακόν φίλον οντω ποτέ γιγνόμενον τού άγαθον. —Πώ?, ή δ' ος, λέγεις;—-Άλλα μά Αία, ήν δ' έγώ, ούκ δ οΐδα, άλλα τω οντ ι αύτός είλιγγιώ ύπό τής τού λόγον άπορίας, καϊ κινδννεύει κατά τήν άρχαίαν παροιμίαν τό καλόν φίλον είναι. έοικε γούν μαλακώ τινι καϊ λείω καϊ λιπαρώ· d διό καϊ ΐσως ραδίως διολισθαίνει καϊ διαδύεται ήμάς, άτε τοιούτον όν. λέγω γάρ τάγαθόν καλόν είναι' σν δ* ούκ

213

LISIS

a i 6 d

nagađanju da je lijepome i dobrome prijateljsko ono što niti je dobro niti zlo; a posluhni na temelju čega govorim po nagađanju! Čini mi se kao da postoje nekakve tri vrste, ono dobro, ono zlo i ono ni dobro ni zlo; a tebi? - I meni, reče. - I da niti je dobro prijateljsko dobru, niti zlo zlu, niti dobro zlu, kao što ne dopušta prethodni razgovor; preostaje dakle, ako je nešto prijateljsko nečemu, da ono m dobro ni zlo prijateljsko ili dobru ili onome što je takvo kao i ono samo; jer ništa ne bi moglo postati prijateljskim zlu. - Istina. - Ali niti slično sličnome, rekosmo maločas; zar ne? - Da. - Dakle onome ni dobru ni zlu neće biti prijateljsko ono što je isto takvo. - Jasno da neće. - Dakle ispada da jedino dobru postaje prijateljskim jedino ono što je ni dobro ni zlo. - To je nužno, kako izgleda. - Ali, djeco, rekoh ja, da li nas doista i ono sada dobro vodi? Ako bismo, na primjer, željeli promotriti je samo sebi tako da nitko zdrav nije

e

5

217

rečeno zdravo

tijelo, vidimo da mu ne bi bilo potrebno liječništvo niti pomoć; ta dovoljno

5

5

prijatelj

liječniku poradi zdravlja. Zar ne? - Nitko. - Ali bolesni,

mi-

slim, zbog bolesti jest? - Kako da ne bude? - Bolest je, znači,

b

zlo a liječništvo korisno i dobro. - Da. - Tijelo pak, koliko je tijelo, niti je dobro niti zlo. - Tako je. - A tijelo je zbog bolesti prisiljeno prianjati uz liječnika i voljeti ga. - Čini mi se. - Dakle ono što je ni dobro ni zlo postaje prijateljskim

zbog prianjanja

uza zlo. - Izgleda. - Ali očito prije nego što samo postane

5

zlo

uslijed zla s kojim je u dodiru. Postavši naime zlime, ne bi više žudilo za dobrim niti bi mu bilo prijateljskim. je nemoguće

da zlo bude prijateljsko

214

Ta rekli smo da

dobru. - Dakako

da je

c

Αυσισ οΐει;—"Εγωγε.—Λέγω τοίννν άπομαντενόμενος, του καλοΰ τε καϊ άγαθον φίλον είναι το μήτε άγαθον μήτε κακόν προς ά δέ λέγων μα ντύνομαι, άκονσον. δοκεΐ μοι ώσπερει τρία άττα είναι γένη, τό μέν άγαθόν, τό δέ κακόν, τό δ' οντ άγαθόν οντε κακόν τί δέ σοί;—Κα! έμοί, έφη.—Κα! οντε τάγαθόν τάγαθω οντε τό κακόν τω κακω οντε τάγαθόν τω κακω φίλον εΐναι, ώσπερ ούδ5 ό έμπροσθεν λόγος ia* λείπεται δτ;, εΐπερ τω τί έστιν φίλον, τό μήτε άγαθόν μήτε κακόν φίλον είναι ή τον άγαθον ή τον τοιούτον οΐον αντό έστιν. ον γάρ άν ιτον τω κακω φίλον άν τι γένοιτο.— 'Αληθή.·—Ονδέ μήν τό όμοιον τω δμοίω έφαμεν άρτι· ή γάρ;—Ναι.—Ονκ άρα έσται τω μήτε άγαθώ μήτε κακω τό τοιούτον φίλον οΐον αντό.—Ον φαίνεται.—Τω άγαθώ άρα τό μήτε άγαθόν μήτε κακόν μόνω μόνον σνμβαίνει γίγνεσθαι φίλον.—5Ανάγκη, ώς έοικεν. s Ap' ουν και καλώς, ήν δ9 έγώ, ώ παίδες, νφηγεΐται ήμΐν τό ννν λεγόμενον; εΐ γονν θέλοιμεν εννοήσαι τό νγιαΐνον σώμα, ονδέν Ιατρικής δεΐται ονδέ ώφελίας' ικανώς γάρ έχει, ώστε νγιαίνων ονδεις ίατρώ φίλος δια τήν νγίειαν· ή γάρ; 5 —Ονδείς.—'Αλλ ό κάμνων οΐμαι δια τήν νόσον.—Πώ? γάρ ον;—Νοσοί μέν δή κακόν, ιατρική δέ ώφέλιμον και άγαθόν. — Ν α ί · — Σ ώ μ α δέ γέ ιτον κατά τό σώμα είναι ούτε άγαθόν ούτε κακόν.—Ούτω?.—5Αναγκάζεται δέ γε σώμα δια νόσον ιατρικήν άσπάζεσθαι και φιλεΐν.—Αοκεΐ μοι.—Τό μήτε κακόν άρα μήτ άγαθόν φίλον γιγνεται τον άγαθον δια κακού παρονσίαν.—νΕοικεν.—Αήλον δέ γε οτι πριν γενέσθαι αντό κακόν νπο τον κακού ον έχει. ού γάρ δή γε κακόν γεγονός έτι άν τι τον άγαθον [ου] επιθνμοΐ και φίλον εΐη· άδύνατον γάρ έφαμεν κακόν άγαθώ φίλον είναι.—Άδυυατοι; γάρ.—

215

2i6d

5

e

5

217

ρ

b

5

C

c

5

d

5

e

5

[8

Lisis nemoguće. - Razmotrite sad što kažem. Kažem naime da je nešto i samo takvo kao ono što prianja uza nj, a nešto nije. Kao ako bi netko htio nešto namazati nekom bojom, tad bi ono što je nanijeto mazanjem prianjalo uz ono na što je namazano. Svakako. - Nije li tada ono na što je boja nanijeta iste boje kao ono što je namazano? - Ne razumijem, reče on. - A evo ovako, rekoh ja. Ako bi netko tvoje vlasi koje su plave namazao olovnim bjelilom, da li bi tada bile bijele ili bi samo tako izgledale? - Izgledale bi, reče on. -1 doista uz njih bi prianjala bjelina. - Da. - Ali ipak ne bi bile ništa više bijele unatoč bjelini koja prianja uz njih. - Istina. - Ali kad im, prijatelju, starost donese tu istu boju, tad postanu kao ono što uz njih prianja, naime bijele zbogprianjajuće bjeline. - Ta kako i ne bi? - Baš dakle to sada pitam, ako nešto prianja uz nešto, da li će ono uza što nešto prianja biti takvo kao ono što prianja? Ili hoće li, ako na neki način prianja, biti takvo, a ako ne prianja, neće? - Prije ovo potonje, reče. -1 ono što niti je zlo niti dobro dakle ponekad unatoč prianjajućoj zloći još nije zlo, a ponekad je već i postalo takvo. - Svakako. - Dakle kad ono još nije zlo bez obzira na prianjajuću zloću, upravo to prianjanje izaziva u njemu žudnju za dobrim; ali prianjanje koje ga čini zlim lišava ga te žudnje a ujedno i prijateljstva prema dobru. Jer to više nije ni zlo ni dobro nego zlo; a zlo nije nikada bilo prijatelj dobru.

- Naravno da ne. - Zbog toga bismo rekli i da oni koji su već mudri više nisu prijatelji mudrosti, bili ti bogovi ili ljudi; a niti 5 da su joj prijatelji oni koji su u takvu neznanju da su zli; jer nitko zao i neuk nije prijatelj mudrosti. Preostaju dakle oni koji doduše posjeduju tu zloću, naime neznanje, ali još nisu uslijed

216

217 c

Λΰσισ

Σκέψασθε δή ο λέγω. λέγω γαρ οτι ένια μέν, οΐον αν r} το παρόν, τοιαύτα έστι καϊ αυτά, ένια δέ ον. ωσπερ ει 5 έθέλοι τις χρώματί τω ότιούν [rt] άλεΐψαι, πάρεστιν 7τον τω άλειψθέντι τό έπαλειφθέν.—ΥΙάνυ γε.—^Αρ ονν καϊ έστιν τότε τοιούτον τήν χρόαν τό άλειψθέν, οΐον τό έπόν; d —Ον μανθάνω, ή δ' ός.—'Αλλ* ώδε, ήν δ' έγώ. εΐ τίς σον ζανθάς ούσας τάς τρίχας ψιμνθίω άλείψειεν, πότερον 5 τότε λενκαι εΐεν ή φαίνοιντ αν;—Φαίνοιντ αν, ή δ ός.— 9 Κα! μην παρείη γ αν ανταΐς λενκότης.—Ναι.—'Αλλ5 όμως 5 ονδέν τι μάλλον άν εΐεν λενκαι πω, άλλα παρούσης λενκότητος ούτε τι λενκαι ούτε μέλαιναί εϊσιν.—'Αληθή.—Άλλ' όταν δή, ώ φίλε, τό γήρας αύταΐς ταντόν τούτο χρώμα έπαγάγρ, τότε έγένοντο οΐόνπερ τό παρόν, λενκον παρονσία β λενκαί.—Πώ$ γάρ ού;—ΤοΟτο τοίννν ερωτώ νύν δή, ει ω άν τι παρή, τοιούτον έσται τό έχον οΐον τό παρόν· ή εάν μέν κατά τινα τρόπον παρή, έσται, έάν δέ μή, ον;—Ούτω μάλλον, έφη.—Κα! τό μήτε κακόν άρα μήτ άγαθόν ενίοτε 5 κακού παρόντος ούπω κακόν έστιν, έστιν δ9 ότε ήδη τό τοιούτον γέγονεν.—ΥΙάνν γε.—Ούκούν όταν μήπω κακόν ή κακού παρόντος, αύτη μέν ή παρονσία αγαθού αύτο ποιεΐ έπιθνμεΐν ή δέ κακόν ποιούσα άποστερεΐ αύτο τής τε έπιθνμίας άμα και τής φιλίας τού άγαθον. ον γάρ έτι έστιν 2 ΐ 8 ούτε κακόν ούτε άγαθόν, άλλα κακόν· φίλον δέ άγαθω κακόν ούκ ήν.—Ον γάρ ονν.—Διά ταύτα δή φαΐμεν άν καϊ τονς ήδη σοφούς μηκέτι φιλοσοφείν, εΐτε θεοί εϊτε άνθρωποι 9 εϊσιν ούτοι· ονδ αν έκείνονς φιλοσοφείν τονς ούτως άγνοιαν 5 έχοντας ώστε κακούς είναι· κακόν γάρ και άμαθή ούδένα φιλοσοφείν. λείπονται δη οί έχοντες μέν τό κακόν τούτο, τήν άγνοιαν, μήπω δέ νπ9 αύτον όντες άγνώμονες μηδέ

217

Lisis

218 b

nje postali nerazumni niti neuki, nego još misle da ne znaju b ono što stvarno ne znaju. Stoga se i bave filozofijom samo oni koji nisu ni dobri ni zli, dok se zli njome ne bave a niti dobrota nama se u prethodnim razgovorima pokazalo da niti je suprotno prijateljsko suprotnome, niti slično sličnome. Ili se ne 5 sjećate? - Dakako, rekoše njih dvojica. - Sada dakle, Lisise i Meneksene, rekoh ja, sasvim smo pouzdano utvrdili što jest prijateljsko a što nije. Tvrdimo naime kako u pogledu duše tako i tijela kao i posvuda da je ono što niti je zlo niti dobro zbog c prianjanja zla prijateljsko prema dobru. - Njih dvojica to u potpunosti potvrdiše i priznadoše da je tako. A i ja sam se sam veoma radovao kao neki lovac koji ima jedva dovoljno onoga što je lovio. Ali potom dođe mi ne znam 5 odakle veoma čudna sumnja da sve ο čemu smo se složili nije istinito i odmah zlovoljno rekoh: - Gle, Lisise i Meneksene, čini se da smo se samo u snu obogatili. - Pa kako to?, reče Meneksen. - Bojim se, rekoh ja, da se kao na tašte ljude namjerili na isto takve nekakve riječi ο prijateljstvu. - Ta kako?, reče.

d nismo 5

- Razmotrimo to ovako, rekoh ja: onaj koji bi bio prijatelj, je li on nekome prijatelj ili ne? - Nužno jest, reče. - Da lije to bez ikakve svrhe i bez ikakva uzroka ili radi nečega i zbog nečega? - Radi nečega i zbog nečega. - Da li zato što je prijateljska ona stvar poradi koje je prijatelj prijatelju prijatelj, ϊ0 ili zato što niti je prijateljska niti neprijateljska? - Ne slijedim te posve, reče. - Nije ni čudo, rekoh ja; ali ovako ćeš me valjda e pratiti a i ja ću, držim, bolje znati što mislim. Bolesnik, rekli smo maločas, prijatelj je liječniku; nije li tako? - Da. - A nije li prijatelj liječniku zbog bolesti a poradi zdravlja? - Da. - A

218

Λΰσισ

2Ig b

αμαθείς, άλλ' έτι ηγούμενοι μη εΐδέναι h μή ϊσασιν. bio b δη καϊ φιλοσοφονσιν οϊ οντε αγαθοί οντε κακοί πω όντες, οσοι δε κακοί ον φιλοσοφονσιν, ουδέ οι αγαθοί· οντε γαρ το εναντίον τον εναντίον οντε το ομοιον τον όμοίον φίλον ήμΐν έφάνη έν τοΐς έμπροσθεν λόγοις. ή ον μέμνησθε;— 5 Πάνν γε, έφάτην.—Ννν άρα, ήν δ' έγώ, ώ Ανσι τε και Μενέζενε, παντός μάλλον έζηνρήκαμεν δ έστιν το φίλον και ον. φαμέν γάρ αντό, και κατά τήν ψνχήν και κατά τό σώμα καϊ πανταχού, τό μήτε κακόν μήτε άγαθόν bia κακόν C παρονσίαν τον άγαθον φίλον είναι.—Παντάπασιν έφάτην τε και σννεχωρείτην οντω τοντ έχειν. Κα! bή καϊ αντός έγώ πάνν έχαιρον, ώσπερ θηρεντής τις, έχων άγαπητώς δ έθηρενόμην. κάπειτ ονκ οιδ* οπόθεν μοι άτοπωτάτη τις νποψία είσήλθεν ώς ονκ άληθή εϊη τά ώμολογημένα ήμΐν, καϊ ενθνς άχθεσθεϊς εΐπον Βαβαΐ, ώ Ανσι τε και Μενέ£ενε, κιν^νεύομεν δναρ πεπλοντηκέναι. Ύί μάλιστα; έφη ό Μενέξενος. Φοβούμαι, ήν δ* έγώ, μή ώσπερ άνθρώποις άλαζόσιν λόγοις τισϊν τοιούτοις [\^£υδ€σιι>] έντετνχήκαμεν περι τον φίλον. Πώς bή; έφη. τ ί2δε, ήν δ' έγώ, σκοπώμεν φίλος ός άν εϊη, πότερόν έστίν τω φίλος ή ον;—Ανάγκη, έφη.—ΥΙότερον ονν ονόενός ενεκα καϊ bi ονόέν, ή ένεκά τον και δια τι;—"Ενεκά τον και δια τι.—ΥΙότερον φίλον δντος εκείνον τον πράγματος, ον ένεκα φίλος ό φίλος τω φίλω, ή οντε φίλον οντε εχθρού; — Ο υ πάνν, έφη, έπομαι.—Είκότως γε, ήν δ' έγώ· άλλ 1 ώbε ίσως άκολονθήσεις, οΐμαι bέ και έγώ μάλλον εΐσομαι ότι λέγω. ό κάμνων, vvvbή εφαμεν, τον Ιατρον φίλος· ονχ όντως;—Ναι.—Ονκονν bia νόσον ένεκα νγιείας τον Ιατρον

219

5

ά

5

ίο ©

Lisis

2i8 e

5 bolest je zlo? - Kako ne bi bila? - A zdravlje?, rekoh ja; je li dobro ili zlo ili nijedno od toga? - Dobro, reče. - Rekli smo 219 dakle, kako se čini, da je tijelo, koje niti je dobro niti zlo, zbog bolesti, a to znači zbog zla, prijatelj liječništvu; a liječništvo je dobro; liječništvo pak poradi zdravlja prihvaća to prijateljstvo 5 a zdravlje je dobro; zar ne? - Da. - No zdravlje je prijatelj6 ili ne? - Prijatelj. - A bolest je neprijatelj. - Svakako. - Ono ni b zlo ni dobro dakle zbog zla i neprijateljstva prijatelj je dobru radi dobra i prijateljstva. - Očito. - Dakle poradi prijateljstva a zbog neprijateljstva prijeteljsko je prijateljsko. - Čini se. 5 -Pa dobro, rekoh ja. Kad smo već došli dotle, djeco, razmotrimo pažljivo da se ne prevarimo. Da je prijateljsko postalo prijateljskim prijateljskome, ostavljam po strani, kao i da slično postaje prijateljskim sličnome, premda smo rekli da je to nemoguće; ali ipak razmotrimo to bar da nas ne zavara ono što sada pretpostavljamo. Liječništvo je, tvrdimo, prijateljc sko poradi zdravlja. - Da. - Nije li i zdravlje prijateljsko? Svakako. - Ako je dakle prijateljsko, onda je to poradi nečega. - Da. -1 to poradi nečega prijateljskoga, ako će slijediti ono u čemu smo se ranije složili. - Svakako. - Neće li dakle i ono 5 opet biti prijateljsko poradi prijateljstva? - Da. - Nije li dakle nužno da se okanimo takva obilaženja i da dopremo do nekog početka koji se neće svoditi na neko drugo prijateljstvo, nego d će ići na ono samo koje je prvo prijateljstvo a radi čega kažemo i da je sve drugo prijateljsko? - Nužno je. - A to je upravo ono na što mislim, da nas ne bi sve ono drugo, za što smo rekli da nam je prijateljsko poradi onoga, zavaravalo kao njegova obič-

6

Pridjev p h i l o s i izvedena imenica t o p h i l o n imaju u grčkome i aktivno i pasivno značenje, što je u hrvatskom prijevodu v e o m a teško adekvatno izraziti (S. U. Blagojević u svom srpskom prijevodu iz 1982. prevodi zato »prijateljsko/drago«).

220

205

C

Λ ύ σ ι σ

5 φίλος;—Ναι.—Ή δε' γε νόσος κακόν;—Πώί δ* ον;—Τι δε 9 νγίεια; ήν δ εγώ* αγαθόν ή κακόν ή ονδέτερα;—5Αγαθόν, 219 ^Φ7?·—Έλέγομεν δ5 άρα, ώς έοικεν, ότι τό σώμα, οντε άγαθόν οντε κακόν {ον), διά τήν νόσον, τοντο δέ δια τό κακόν, τής Ιατρικής φίλον έστίν, άγαθόν δε ιατρική· ένεκα δε τής νγιείας τήν φιλίαν ή Ιατρική άνήρηται, ή δε νγίεια άγαθόν. 5 Ύ&ρ;—Ναι.—Φίλοι; δέ τ; ού φίλον ή νγίεια;—Φίλο^.— Ή δε νόσος έχθρόν.—Πάνν γ ε . — Τ ό οντε κακόν οντε b άγαθόν άρα διά τό κακόν και τό έχθρόν τον άγαθον φίλον έστιν ενεκα τον άγαθον καϊ φίλον.—Φαίνεται.—"Ενβκα άρα 7ον φίλον {τον φίλον) τό φίλον φίλον διά τό έχθρόν.— V

E

OLK€V.

5

ΕΓε^, ήν δ' έγώ. επειδή ένταΰθα ήκομεν, ω παίδες, 7τρόσσχωμεν τον νονν μή έζαπατηθώμεν. οτι μέν γάρ φίλον τον φίλον τό φίλον γέγονεν, έώ χαίρειν, καϊ τον όμοίον γε τό ομοιον φίλον γίγνεται, ο φαμεν άδννατον είναι* άλλ9 όμως τόδε σκεψώμεθα, μή ήμάς έζαπατήσγ τό ννν λεγοC μενον. ή Ιατρική, φαμέν, ένεκα τής νγιείας φίλον.—Ναι. —Ονκονν καϊ ή νγίεια φίλον;—Πά^υ γ ε . — Ε ι άρα φίλον, έν^κά του.—Ναί.—Φίλου γε' τίνος δή, είπε/) άκολουθήσει τί) 7τρόσθεν ομολογία.—Πάνν γ ε . — Ο νκονν καϊ έκεΐνο φίλον αν 5 έσται ένεκα φίλον;—Ναι.—*Αρ9 ονν ονκ άνάγκη άπειπεΐν ήμάς όντως ϊόντας ή άφικέσθαι έπι τινα άρχήν, ή ουκέτ έπανοίσει έπ* άλλο φίλον, άλλ' ήξει έπ9 έκεΐνο ο έστιν d πρώτον φίλον, ον ένεκα και τά άλλα φαμέν πάντα φίλα είναι;—9Ανάγκη.—Ύούτο δή έστιν ο λέγω, μή ήμάς τάλλα πάντα ά εΐπομεν έκείνον ένεκα φίλα είναι, ωσπερ είδωλα

221

Lisis

222

b

na sjena, a da stvarno jedino ono prvo bude istinski

prijatelj-

sko. Promislimo

naime ovako: kad netko nešto visoko cijeni, 5

kao što gdjekad

otac voli sina iznad svega drugoga, zar ne bi

takav

čovjek

baš poradi

toga što visoko

cijeni sina

visoko

cijenio i još nešto drugo? Na primjer; ako bi doznao da je ovaj kupio kukutu,

zar ne bi visoko cijenio vino ako bi mislio da će

mu ono spasiti sina? - Zašto ne?} reče. - Ne bi li i posudu kojoj bi bilo vino? - Svakako. podjednako

oboje, zemljani

sina? Ili je to ovako usmjerena

e

- Ali cijeni li on zato tada r

vrč i svog sina ili tri čaše vina i

nekako:

sva takva briga zapravo

na ono što je pripravljeno

na ono poradi

u

nije

zbog nečega drugog nego

čega je sve takvo pripravljeno.

Nije da ne

220

govorimo često da visoko cijenimo zlato i srebro; ali to nije zato ništa više istinito, nego je ono što najviše cijenimo baš to što se pokazuje

kao ono radi čega sebi pribavljamo

što pribavljamo.

Nećemo

zlato i sve drugo

li tako reći? - Svakako.

- Ne vrijedi 5

li isto i za prijatelja? ler kad neke stvari nazivamo

prijateljski-

ma poradi nečega drugoga što nam je prijateljsko,

tada

samo rabimo lijep izraz za to; ali stvarno prijateljsko može biti samo ono samo u čemu završavaju prijateljstva.

sva ta

očito

čini se da b takozvana

- Izgleda da je tako, reče. - Onome dakle,

čemu

smo istinski prijatelji, nismo to radi nečega drugog čemu

bismo

također bili prijatelji? - Uistinu.

5

- To je dakle riješeno da onome kome smo prijatelji nismo to radi nečega drugog kome smo također prijatelji; ali da li je zaista dobro prijateljsko? - Meni se tako čini. - Da li je dakle dobro voljeno zbog zla i da li je to ovako: ako od triju upravo c spomenutih vrsta, dobra, zla i ni dobra ni zla, dvoje bude

218

Λΰσισ αττα όντα αντον, έζαπατά, ή δ' εκείνο τό πρώτον, ό ώς αληθώς εστί φίλον. έννοήσωμεν γαρ οντωσί· όταν τίς τί 5 περϊ πολλον ποιήται, οΐόνπερ ενίοτε πατήρ νόν άντϊ πάντων τών άλλων χρημάτων προτίμα, δ δή τοιούτος ένεκα τον τόν νόν περϊ παντός ήγεΐσθαι άρα και άλλο τι άν περϊ πολλον e ποιοΐτο; οΐον εί αισθάνοιτο αντον κώνειον πεπωκότα, άρα περϊ πολλον ποιοΐτ άν οΐνον, εΐπερ τοντο ήγοΐτο τόν νόν σώσειν;—Ύί μήν; έφη.—Οίκονν καϊ τό άγγεΐον, έν ω ό 9 9 οΐνος ένείη;—ΥΙάνν γε.— Αρ ονν τότε ονδέν περϊ πλείονος =, ποιείται, κύλικα κεραμέαν ή τόν νόν τόν αντον, ονδέ τρεις κοτύλας οΐνον ή τόν νόν; ή ώδε πως έχει' πάσα ή τοιαύτη σπονδή ονκ έπϊ τούτοις έστιν έσπονδασμένη, έπι τοΐς ένεκά τον παρασκεναζομένοις, άλλ 5 έπ* έκείνω ού ένεκα πάντα τά τοιαύτα παρασκενάζεται. ονχ οτι πολλάκις λέγομεν ώς 220 περί πολλον ποιούμεθα χρνσίον καϊ άργύριον άλλά μη 5 ονδέν τι μάλλον ούτω τό γε άληθές έχη, άλλ έκεΐνό έστιν ό περι παντός ποιούμεθα, ό άν φανή ον, οτον ενεκα καϊ χρνσίον καϊ πάντα τά παρασκεναζόμενα παρασκευάζεται. 5 άρ5 όντως φήσομεν;—ΥΙάνν γε.— Ονκούν καϊ περι τον φίλον ό αντός λόγος; οσα γάρ φαμεν φίλα είναι ήμΐν ένεκα φίλον τινός ετερον, ρήματι φαινόμεθα λέγοντες αύτό· φίλον δέ b τω οντι κινδννεύει εκείνο αντό είναι, εις ό πάσαι αύται αι λεγόμεναι φιλίαι τελεντώσιν.—Κινδυνεύει ούτως, έφη, έχειν. '—Ονκονν τό γε τω οντι φίλον ού φίλον τινός ένεκα φίλον εστίν;—5Αληθή. 5 Τοντο μέν δή άπήλλακται, μή φίλον τινός ένεκα τό φίλον φίλον είναι· άλλ5 άρα τό άγαθόν έστιν φίλον;*— "Εμοιγε δοκεΐ.—?Αρ5 ονν διά τό κακόν τό άγαθόν φιλεΐται, και έχει ώδε' εί τριών όντων ών νννδή έλέγομεν, άγαθον C καϊ κακού καϊ μήτε άγαθον μήτε κακού, τά δύο λειφθείη, τό

223

ostavljeno a zlo uklonjeno i ne može više doticati ništa, ni tijelo, 5 ni dušu, ra drugo za što smo rekli da po sebi nije niti zlo niti dobro, tad nam dobro valjda ne bi više bilo nimalo nego bi postalo

korisno,

beskorisno? Ako nam naime više ništa ne bi

d štetilo, ne bi nam trebala nikakva pomoć i tako bi tada

postalo

jasno da smo samo zbog zla privrženi dobru i volimo ga budući da je dobro lijek protiv zla a zlo da je bolest; a ako nema

bolesti,

5 nimalo ne treba niti lijeka. - Čini se, reče on, da je tako. - Dakle ono za nas prijateljsko da je to prijateljsko nimalo

nije slično

u kojem završava sve drugo - rekli smo poradi

nečega drugoga prijateljskog

tome drugome.

e naziva poradi prijateljstva, se da je posve suprotno

Ta ovo se

prijatelji poradi nečega neprijateljskoga, 5 sko bilo uklonjeno, prijateljsko.

prijateljskim

dok ono istinsko prijateljstvo

tome; pokazalo

čini

se naime da smo mu a ako bi to neprijatelj-

ne bi nam, kako se čini, ono više bilo

- Čini mi se da ne bi, reče, bar po onome što se

sada kaže. - Da li, Zeusa ti, rekoh ja, ako zlo propadne, 22i više biti niti gladovanja,

neće

niti žeđanja, niti bilo čega drugog te

vrste? Ili će biti gladi sve dok bude i ljudi i drugih živih bića, ali ipak ne štetne? I žeđi, i druge žudnje će biti, ali ne štetne, jer je zlo već bilo uništeno? Ilije pitanje smiješno što će jednom 5 tada biti ili neće biti? Ta tko zna? Ali bar to znamo da i sada gladovanje ponekad

šteti, a ponekad

i koristi. Zar ne? - Sva-

b kako. - Pa zar nije tako da onaj koji je žedan ili žudi za nečim drugim od svega toga ponekad žudi na korist, ponekad a ponekad propada

ni na jedno

od toga? - Dakako.

- Ako

zlo, da li bi i ono što nije zlo propadalo

224

na štetu, dakle

zajedno s

220 C

5

d

5

e

5

221

5

b

Λύσισ δε κακόν εκποδών άπέλθοι καϊ μηδενός έφάπτοιτο μήτε σώματος μήτε ψυχής μήτε τών αλλωζ^ ά δή φαμεν αύτά καθ5 αυτα ούτε κακά είναι ούτε αγαθά, άρα τότε ούδέν άν ήμΐν χρήσιμον εϊη τό άγαθόν, άλλ5 άχρηστον άν γεγονός εϊη; εΐ γάρ μηδέν ήμχχς έτι βλάπτοι, ούδέν άν ουδεμιάς ώφελίας δεοίμεθα, και ούτω δή άν τότε γένοιτο κατάδηλον οτι διά τό κακόν τάγαθόν ήγαπώμεν και έφιλούμεν, ώς φάρμακον ον τού κακού τό άγαθόν, τό δέ κακόν νόσημα· νοσήματος δέ μή οντος ούδέν δει φαρμάκου. αρ5 ούτω πέφυκέ τε καϊ φιλεΐται τάγαθόν διά τό κακόν ύφ5 ήμών, τών μεταξύ όντων του κακού τε καϊ τάγαθού, αύτο δ5 εαυτού ενεκα ούδεμίαν χρείαν έχει;—'Έοικεν, ή δ5 ος, ούτως έχειν. —Τό άρα φίλον ήμΐν έκεΐνο, εις ό έτελεύτα πάντα τά άλλα —ένεκα ετέρου φίλου φίλα έφαμεν είναι εκείνα—ούδέν [δει τούτοις έοικεν. ταύτα μέν γάρ φίλου ένεκα φίλα κέκληται, τό δέ τω δντι φίλον πάν τουναντίον τούτου φαίνεται πεφυκός· φίλον γάρ ήμΐν άνεφάνη όν έχθρού ένεκα, εΐ δέ τό έχθρόν άπέλθοι, ούκέτι, ώς έοικ, έσθ5 ήμΐν φίλον.—Οι; μοι δοκεΐ, έφη, ώς γε νύν λέγεται.—ΥΙότερον, ήν δ5 έγώ, προς Αιός, έάν τό κακόν άπόληται, ούδέ πεινήν έτι έσται ούδέ διψήν ούδέ άλλο ούδέν τών τοιούτων; ή πείνη μέν έσται, έάνπερ άνθρωποι τε και τάλλα ζώα fj, ού μέντοι βλαβερά γε; καϊ δίψα δή και αϊ άλλαι έπιθυμίαι, άλλ5 ού κακαί, άτε τού κακού άπολωλότος; ή γελοΐον τό έρώτημα, οτι ποτ5 έσται τότε ή μή έσται; τίς γάρ οΐδεν; άλλ5 ούν τόδε y5 ΐσμεν, ότι και νύν έστιν πεινώντα βλάπτεσθαι, έστιν δέ και ώφελεΐσθαι. ή γάρ;—ΥΙάνυ γε.—Ούκούν καϊ διψώντα καϊ τών άλλων τών τοιούτων πάντων έπιθυμούντα έστιν ένίοτε μέν ώφελίμως έπιθυμεΐν, ένίοτε δε βλαβερώς, ένίοτε δέ μηδέτερα;—Σφόδρα γε.—Ο ύκούν έάν άπολλύηται τά κακά, α γε μή τυγχάνει οντ α κακά, τί προσήκει τοΐς κακοΐς συν-

225

Lisis njime? - Nikako. - Dakle će postojati žudnje ni dobre ni zle i ako propadnu one zle. - To je jasno. - A je li moguće da se nešto žudi i ljubi a da se ne bude prijatelj tome što se žudi i ljubi? - Meni se čini da ne. - Znači da će postojati, kako se čini, nešto prijateljsko i onda kada propadne zlo? - Da. - Ako je zlo uzrok tome da je nešto prijateljsko, tada poslije uništenja zla ne bi jedna stvar mogla biti prijateljska drugoj. Jer kad nestane uzrok, bilo bi zacijelo nemoguće da još postoji ono čemu je on bio uzrokom. - Pravo kažeš. - A nismo li se složili, ako je netko nečemu prijatelj, da on to i voli i to zbog nečega? I nismo li zaključili tada barem da ono ni dobro ni zlo voli dobro zbog zla? - Istina. - A sada se, kako se čini, pojavljuje neki drugi uzrok toga da volimo i da smo voljeni. - Tako se čini. - Nije li dakle uistinu, kako smo upravo rekli, žudnja uzrok prijateljstvu te ono što žudi prijatelj onome za čim žudi i to tada kada za njim žudi, dok je ono što smo prije rekli ο prijateljevanju bilo trabunjanje poput neke dugačke sklepane krparije? - Moguće je, reče. - No opet ono što žudi, rekoh ja, žudi za onim čime oskudijeva. Zar ne? - Čini mi se. - A svatko oskudijeva u onome što mu se oduzima. - Ta kako bi moglo biti drukčije? - Ljubav pak, prijateljstvo i žudnja usmjereni su, kako se čini, na ono pripadno1, Meneksene i Lisise? - Suglasiše se obojica. - Dakle vi obojica, ako ste jedan drugome prijatelji, mora da nekako po naravi pripadate jedan drugome. - Zacijelo, rekoše. - A i inače, djeco, rekoh ja, ako jedan drugoga želi ili ljubi, ne bi ga nikada želio niti ljubio niti bi mu bio prijatelj, kad ne bi nekako pripadao ljubljenome ili po duši, ili po nekoj karakteristici, značaju ili svojstvu duše. - Svakako, rekao je Meneksen; ali Lisis je zašutio. - Pa dobro, rekoh ja. Ono što

7

Grč. t o ο i k e i ο η , vlastito, srodno (Blagojević varira prijevod: vlastito, blisko). Ja sam preveo prema Schleiermacherovu das AngehoHge.

218

226 b

5

c

5

d

5

e

5

222

Λΰσισ

221 b

απόλλνσθαι;—Ονδέν.—νΕσονται άρα al μήτε άγαθαϊ μήτε 5 κακαϊ έπιθνμίαι καϊ εάν άπόληται τά κακά.—Φαίνεται.— Οΐόν τε ονν έστιν ειτιθνμονντα και έρώντα τούτον ού έπιθνμεΐ και έρα μή φιλεΐν;—Ούκ έμοιγε δοκεΐ.—"Εσται άρα και των κακών άπολομένων, ώς έοικεν, φίλ 5 άττα.—Ναι.— C Ούκ άν, εΐ γε το κακόν αίτιον ήν τον φίλον τι είναι, ούκ άν ήν τούτον άπολομένον φίλον έτερον έτέρω. αίτιας γάρ άπολομένης άδύνατόν πον ήν έτ έκεΐνο είναι, ον ήν αύτη ή αιτία.—5Ορθώς λέγεις.—Ούκονν ώμολόγηται ήμΐν το φίλον 5 φιλεΐν τι και διά τι· και ωήθημεν τότε γε διά τό κακόν τό μήτε άγαθόν μήτε κακόν τό άγαθόν φιλεΐν;—Άληθή.— Νύν δέ γε, ώς έοικε, φαίνεται άλλη τις αίτια τον φιλεΐν τε d και φιλεΐσθαι.'—νΕοικεν.—9Αρ* ούν τω οντι, ωσπερ άρτι έλέγομεν, ή έπιθνμία τής φιλίας αίτια, καϊ τό έπιθνμούν φίλον έστϊν τούτω ον έττιθνμεΐ καϊ τότε όταν έττιθνμή, ό δέ τό πρότερον έλέγομεν φίλον είναι, νθλος τις ήν, ωσπερ 5 ποίημα μακρόν σνγκείμενον;—Κινδννεύει, έφη.—Άλλα μέν5 τοι, ήν δ έγώ, τό γε έπιθνμούν, ού άν ενδεές ή, τούτον έπιθνμεΐ. ή γάρ;—Ναι.—Τό δ5 ενδεές άρα φίλον έκείνον e ού άν ένδεές ή;—Αοκεΐ μοι.—5Ενδεές δέ γίγνεται ον άν τι άφαιρήται.—Πώί δ5 ού;—Του οίκείον δή, ώς έοικεν, δ τε έρως καϊ ή φιλία καϊ ή έπιθνμία τνγγάνει ούσα, ώς φαίνεται, ω Μενέζενέ τε καϊ Λνσι.—Σννεφάτην.—*Ύμεΐς άρα ει φίλοι 5 έστόν άλλήλοις, φύσει πγ οικείοι έσθ5 νμΐν αύτοΐς.—Κομιδή, έφάτην.—Κα! ει άρα τις έτερος έτέρον έπιθνμεΐ, ήν δ' έγώ, ω παίδες, ή έρα, ούκ άν ποτε έπεθνμει ούδέ ήρα ούδέ έφίλει, 222 εΐ μή οίκεΐός πτ\ τω έρωμένω έτνγχανεν ων ή κατά τήν ψνχήν ή κατά τι τής ψνχής ήθος ή τρόπονς ή είδος.— Πάνν γε, έφη ό Μενέξενος· ό δέ Ανσις έσίγησεν.—Εΐεν,

227

Λύσισ

205

C

5 je po naravi pripadno pokazalo se da nužno moramo ljubiti. Nužno dakle mora i pravi ljubavnik, koji se ne pretvara samo, b biti voljen od Ijubljenika. To Lisis i Meneksen jedva nekako kimanjem potvrdiše, dok je Hipotal od radosti mijenjao sve moguće boje.

5

c

5 d

5

e

Tad ja rekoh hoteći još produbiti razgovor: - Ako se u nečemu pripadno razlikuje od sličnoga, Lisise i Meneksene, time bi, kako mi se čini, bilo nešto rečeno ο tome što je prijateljstvo; ali ako je slično i pripadno isto, tada nije lako odbaciti našu prijašnju postavku, naime da je slično sličnome, ukoliko se tiče sličnosti, beskorisno; a priznavati se prijateljem beskorisnoga, pogrešno je. Hoćete li dakle, rekoh ja, budući da smo kao opijeni govorom, da popustimo i reknemo da je pripadno nešto različito od sličnoga? - Svakako. - Hoćemo li nadalje reći i da je dobro pripadno svemu a zlo strano? Ili da je zlo pripadno zlu a dobro dobru? A onome ni dobru ni zlu ono ni dobro ni zlo? Rekoše da im se čini tako, da je svako pripadno svakome. - Opet smo dakle, djeco, rekoh ja, zapali u one misli ο prijateljstvu koje smo prvotno odbacili; jer nepravedni nepravednom i zli zlome neće biti ništa manje prijatelj nego dobri dobrome. - Izgleda, reče. - Ali kako? Ako budemo tvrdili da je dobro i pripadno isto, ne znači li to da je samo dobri prijatelj dobrome? - Svakako. - Ali i to smo smatrali da smo sami sebe pobili; ili se ne sjećate? - Sjećamo se. - Kako bismo se još dakle mogli poslužiti tom postavkom ? Ilije jasno da ne bismo nikako? Molim vas dakle da kao mudri govornici u sudnicama sve rečeno još jednom u sebi promislimo. Ako naime niti oni koji su voljeni niti oni koji vole, niti

228

22a a

Λΰσισ

5 ήν δ' έγώ. τό μεν δή φύσει οίκεΐον άναγκαΐον ήμΐν πέφανται φιλεΐν.—"Εοικεν, έφη.—Άναγκαΐον άρα τω γνησίω έραστή καϊ μή προσποιήτω φιλεΐσθαι νπο των παιδικών.— b Ό μεν ουν Αύσις καϊ ό Μενέξενος μόγις πως έπενενσάτην, δ δέ Ίπποθάλης νπο τής ήδονής παντοδαπά ήφίει χρώματα. Καϊ έγώ εΐπον, βονλόμενος τον λόγον έπισκέψασθαι, Ε i μέν τι τό οίκεΐον τον όμοίον διαφέρει, λέγοιμεν άν τι, ώς 5 έμοϊ δοκεΐ, ώ Ανσι τε και Μενέξενε, περϊ φίλον, δ έστιν εί δέ ταντόν τνγχάνει όν όμοιόν τε και οίκεΐον, ον ράδιον άποβαλεΐν τόν πρόσθεν λόγον, ώς ον τό όμοιον τω δμοίω κατά τήν ομοιότητα άχρηστον τό δέ άχρηστον φίλον C όμολογεΐν πλημμελές. βούλεσθ* ονν, ήν δ' έγώ, έπειδή ώσπερ μεθνομεν νπο τον λόγον, σνγχωρήσωμεν και φώμεν έτερον τι εΐναι τό οίκεΐον τον όμοίον;—Πάνν γε.—ΥΙότερον ονν καϊ τάγαθόν οίκεΐον θήσομεν παντί, τό δέ κακόν άλλότριον 5 εΐναι; ή τό μέν κακόν τω κακω οίκεΐον, τω δέ άγαθώ τό άγαθόν, τώ δε μήτε άγαθώ μήτε κακω τό μήτε άγαθόν μήτε κακόν;—Οντως έφάτην δοκεΐν σφίσιν έκαστον εκάστω d οίκεΐον είναι.—Πάλιν άρα, ήν δ' έγώ, ώ παίδες, ονς τό πρώτον λόγονς άπεβαλόμεθα περι φιλίας, είς τοντονς είσπεπτώκαμεν δ γάρ άδικος τω άδίκω και ό κακός τω κακω ονδέν ήττον φίλος έσται ή ό άγαθός τω άγαθώ.—• 5 "Εοικεν, έφη.—Τι δέ; τό άγαθόν και τό οίκεΐον άν ταντόν φώμεν είναι, άλλο τι ή δ άγαθός τώ άγαθώ μόνον φίλος;— Πάνν γε.—Άλλά μήν και τοντό γε ωόμεθα έζελέγξαι ήμάς αντονς· ή ον μέμνησθε;—Μεμνήμεθα. €

Τί ονν άν έτι χρησαίμεθα τώ λόγω; ή δήλον οτι ονδέν; δέομαι ονν, ώσπερ οι σοφοί έν τοΐς δικαστηρίοις, τά είρημένα άπαντα άναπεμπάσασθαι. εί γάρ μήτε οϊ φιλούμενοι μήτε

229

Lisis

230 b

slični niti neslični, niti dobri, niti pripadni, niti ostalo što smo sve u razgovoru pretresli - jer ja se bar ne sjećam više zbog 5 njihova mnoštva, - nego ako ništa od toga nije prijateljsko, ja više nemam što reći. Rekavši to, već sam namjeravao potaći na razgovor nekoga od starijih; i tada, kao neki zli dusi pristupiše dječaka, Meneksenov ih pozivahu

223

nadzornici

i Lisisov, držeći za ruke njihovu braću te

i naređivahu

im da idu kući; već je naime

bilo

kasno. Isprva smo ih i mi i oni oko nas tjerali; ali kad nisu 5 marili za nas nego su se ljutili na lošem grčkom i zvali

uporno

i dalje a činilo nam se da su se ponapili ο Hermejama pa se s b njima ne može izaći na kraj, priznasmo poraz pa

raspustimo

društvo. Ali ipak, kad su već odlazili, ja sam rekao: - Sad smo doista, Lisise i Meneksene,

ispali smiješni i ja, star čovjek, i vi.

Ovi će naime na odlasku reći da mi sebi umišljamo

da smo 5

jedan drugome prijatelji, - naime i sebe ubrajam među vas, premda još ne postasmo

kadri utvrditi što jest prijatelj.

218

Λύσισ οϊ φιλοΰντες μήτε οϊ ομοιοι μήτε οϊ άνόμοιοι μήτε οι αγαθοί μήτε οι οικείοι μήτε τα άλλα οσα διεληλνθαμεν—ον γάρ έγωγε έτι μέμνημαι νπο τον πλήθονς—άλλ' εί μηδέν τοντων φίλον έστίνy έγώ μέν ονκέτι έχω τί λέγω. Ταντα δ5 ειπών έν νώ εΐχον άλλον ήδη τινά τών πρεσβντέρων κινεΐν κατα, ώσπερ δαίμονές τίνες, προσελθόντες οϊ παιδαγωγοί, δ τε τον Μενεζένον και δ τον Ανσιδος, έχοντες αντών τονς άδελφονς, παρεκάλονν καϊ έκέλενον αντονς οΐκαδ5 άπιέναι· ήδη γάρ ήν όψέ. το μέν ονν πρώτον καϊ ήμεΐς καϊ οι περιεστώτες αντονς άπηλαννομεν έπειδή δέ ονδέν εφρόντιζον ήμών, άλλ 5 νποβαρβαρίζοντες ήγανάκτονν τε και ονδέν ήττον έκάλονν, άλλ 5 εδόκονν ήμΐν νποπεπωκότες έν rois ι Έ.ρμαίοις άποροι εΐναι προσφέρεσθαι, ήττηθέντες ουν αντών διελνσαμεν τήν σννονσίαν. ομως δ5 έγωγε ήδη άπιόντων αντών, Ννν μέν, ήν δ5 έγώ, ω Ανσι τε και Μενέζενε, καταγέλαστοι γεγόναμεν έγώ τε, γέρων άνήρ, και νμεΐς. έρονσι γάρ οΐδε άπιόντες ώς οίόμεθα ήμεΐς αλλήλων φίλοι είναι— και έμέ γάρ έν νμΐν τίθημι—ονπω δέ οτι έστιν δ φίλος οΐοί τε έγενόμεθα έξενρεΐν.

231

222 e

5

223

5

b

5

Apolon. Sredina V. st. prije Kr. Mramorna kopija. Rim.

ll

od DCelemimjCL (Τυχαία*

Gozba se u Homera otpočinje s pranjem ruku. Sluškinje, ili tko drugi nalije gostima na ruke vode iz vrča, držeći odozdo rukomiju. Za tim protegnu stolove pred goste, većinom pred svakoga jedan. Ključarica sama, ili sa sluškinjama natrpa u košare kruha, mesosječa nareže mesa na ražnju pečena i nakrca na daske, a sluge i glasnici izmiješaju vina s vodom. Izlije se žrtva ljevanica. Stolovi su puni; gosti sežu za jelima pred sobom, a vinotoča im natače čaše. Piju uz jelo. Gozbu zasladjuje pjevač formingom (kitarom) i pjesmom, slaveći bogove i junake. Na večer na rastanku prikazuje se žrtva ljevanica bogu Hermesu. Ni u poznije vrijeme nema gozbe (συμπόοιον) bez zabave. Mnogo se tog dašto promijenilo. Gosti se kite vijencima; ne sjede više, kao u Homera, nego leže podbočeni lijevim laktom, i to po više ih za svakim stolom. Pila se prihvaćaju poslije jela. Mjesto pjevača susretamo frulačice, kitarašice i plesačice, a osim njih još muškarce i ženske, koje umiju razne majstorije i vratolomije, kao n. pr. stajati na rukama i natraške prebacivati se preko stolova i mačeva, nogom natakati čaše, nogom napinjati luk i strijeljati, po užetu hodati, izvoditi razne čarobije. Gozba se obavlja ovako. Domaćin podje na trg, gdje kuhači s kuhačkim spravama čekaju, dok ih tko ne najmi; tu uzme kuhača, i to najradje sicilskoga, pa uz put sam pozove goste, gdje se na koga namjeri. Gosti se kupe pod večer u svečanom ruhu. Obično se prije okupaju i namažu. * Život starih Grka, str. 292-294, Zagreb 1902.

233

Gozba

u Grka

Svaki smije p o j e d n o g a znanca - takav se gost zove sjena (σκιά) - sa sobom povesti. Tu se n a d j u i čankolizi ( π α ρ ά σιτοι). Oni se p o trgu i kupeljima povlače, ne bi li načuli za kakvu gozbu. Kad bi saznali, da tko gosti, prilijepili bi se uza nj i ne bi ga se okanili, dok ih ne bi p o z v a o ; a i nezvani bi došli. Zabavljali bi goste, laskali im i podnosili svaki rug i s r a m o t u , samo da se n a j e d u i napiju. G o z b a se počinje točno, kad je u r e č e n a ; ne čeka se. D v o r a n a je iskićena. Gosti odlažu potplate. Svaki ih p r e d a svomu r o b u , koji ga je dopratio; kad i kad ga on - obično to čine domaćinovi robovi - t a k o d j e r dvori kod stola. Robovi gostima o p e r u noge, a domaćin ih razmjesti p o počivaljkama, r e d o v n o p o dva, r j e d j e p o tri na svakoj. Z a tim se p e r u r u k e i ručnikom otiru. Robovi donesu stolne ploče i postave ih na stalke, noge. Po više se raznih jela donese na j e d a n p u t . Jušna jela - j u h e , kao što je naša, ne p o z n a j e G r k - j e d u gosti žlicom, ili izdubu k r u h , pa k o r o m j e d u ; za jaja i oštrige imadu šiljate žličice. D r u g a se jela stavljaju na stol n a r e z a n a , te ih gosti prstima j e d u ; noževa i vilica, pa t a k o ni stolnjaka ni ubrusa n e m a kod stola. G d j e k o j i oblači rukavice, da se ne opeče. Prste čiste k r u h o m , ili tijestom, koje je upravo za to načinjeno. T a j k r u h , tijesto, pa kosti, školjke i drugo baca se na p o d . Pije se malo. K a d gosti poblaguju, p e r u ruke mirišljivim s a p u n o m . D o m a ć i n u z m e čašu sama vina, izlije nešto na p o d , pa govoreći „ d o b r o m u d u h u " ili ,,u zdravlje" gucne i p o d a gostu na d e s n o ; on isto čini i p r e d a j e na desno dalje. Stolovi se m a k n u , p o d se počisti. S tim se svršuje prvi dio gozbe, koji se zove δ ε ί π ν ο ν (ručak). U n i d j e j e d n a , ili više frulačica, izlije se opet žrtva, a gosti uz frulu zapjevaju pejan na čast bogovima i herojima. Počinje se drugi dio, s kojim je spojena s i m p o z i j a (συμπ ό σ ι ο ν ) - glavno kod gozbe. Sluge n a m j e s t e stoliće, m a n j e od predjašnjih, a p u n e sira, suhih smokava, maslina, datula, o r a h a , dinja, poslastica, solju posutih kolača, soli s mirodij a m a izmiješane i t. d. Gosti se pomašću mažu i vijencima ovjenčavaju. U velikom se vrču mješaoniku izmiješa vino s v o d o m . Vrč se r e d o v n o tri puta puni; svaki put se prva čaša uz p e j a n prikaže k a o žrtva, i to prvi put Olimpijskomu Z e u s u i bogovima, drugi put herojima, a treći put Zeusu

234

Gozba

u Grka

Spasitelju. D o m a ć i n nazdravlja gostima, a oni j e d a n drugomu na desno. Piju po volji, ili biraju ravnatelja stola (βασιλεύς, ά ρ χ ω ν , σ υ μ π ο σ ί α ρ χ ο ς ) ; kad što im se tko sam n a m e t n e . O n o d r e d j u j e , k a k o će se vino miješati, iz kakvih će se čaša piti; zapovijeda robovima, koji toče, i kažnjava goste. Svaka se čaša ispija na dušak. P o r e d zdravica veselo teče razgovor; grade se dosjetke, zbija šala, zadavaju zagon e t k e ; ori se pjesma i igraju igre. Prije peloponeskoga rata, pa još u vrijeme samoga rata n a j r a d j e su se pjevale skolije. J e d a n bi gost primio liru, ili mirtovu grančicu i otpjevao pjesmicu, ponajviše od j e d n e kitice; za tim bi liru ili grančicu p r e d a o k o j e m u drugom gostu, te bi on m o r a o pjevati. T a k o bi išlo dalje. Igraju se grada - igra je nalik na šah - kocke, astragala i k o t a b a . Isprva su se igrali s tri kocke, poslije s dvije; na svakoj ima 1 - 6 točkica. Istresaju se iz p o s e b n e posude. Svaki hitac ima svoje ime; najsretniji jest „ A f r o d i t a " , kad se sve kocke iskrenu na 6, a najgori „pas" ili „vino", kad je svuda gore samo p o jedna točka. D r u g a vrsta k o c k a n j a jest a s t r a g a o . Uzimaju se koštane šipčice. Isprva su to bile skočne kosti janjeće ( α σ τ ρ ά γ α λ ο ι ) . Dvije su strane ravne, treća zaobljena, a četvrta u d u b e n a ; u d u b e n a znači 1 i zove se „pas", a ostale broje 6, 4, 3; brojevi 2 i 5 o t p a d a j u . Najmilija je igra k o t a b . U z m e se stalak i na rt njegov stavi pločica. Igrač gleda, da o n o vina, što mu u čaši ostane, iz daleka saspe na pločicu i nju zbaci. Ima i druga vrsta k o t a b a . Napuni se posuda v o d o m , pa na vodu p o m e ć u prazne zdjelice, što ih igrač m o r a pljuskom vina potopiti. G o s t e više puta zabavljaju frulačice, kitarašice, plesačice i kojekakvi vještaci i vještakinje. N a svršetku izliju H e r m e s u žrtvu oni gosti, što su još b u d n i ; zaspale su znali politi vinom. A k o nije kasno, znadu uz svirku frula i svjetlo bakalja obilaziti ulicama, pjevati kojoj djevojci, svratiti se u kuću kojega znanca, za koga slute, da bdi i ima goste. Osim gozba, gdje j e d a n sam gosti i p o d m i r u j e sav trošak, bilo je i takvih, gdje je svaki nešto na urečeno mjesto donio.

235