Dzieje

20

21

KSIĘGA PIERWSZA

KLIO

Herodot z Halikarnasu przedstawia tu wyniki swych badań, żeby ani dzieje ludzkie z biegiem czasu nie zatarły się w pamięci, ani wielkie i podziwu godne dzieła, jakich bądź Hellenowie, bądź barbarzyńcy dokonali, nie przebrzmiały bez echa, między innymi szczególnie wyjaśniając, dlaczego oni nawzajem z sobą wojowali. Znawcy dziejów wśród Persów utrzymują, że Fenicjanie winni byli tej niezgody. Oni to bowiem przybyli od tak zwanego Morza Czerwonego nad nasze morze1 i osiedlili się w krainie, którą jeszcze teraz zamieszkują; zaraz też puścili się w dalekie podróże morskie; wywożąc zaś towary egipskie i asyryjskie, dotarli do różnych stron, między innymi także do Argos. Argos w owym czasie górowało pod każdym względem nad miastami kraju, który teraz nazywa się Helladą. Przybyli więc Fenicjanie do tego Argos i wyłożyli swój towar. Na piąty czy szósty dzień, kiedy już prawie wszystko wyprzedali, przyszła nad morze wraz z wielu innymi niewiastami królewna, której było na imię, jak to zgodnie również Hellenowie podają, Io, córa Inachosa. Stanęły przy rufie okrętu i kupowały towary, jakie im najbardziej przypadły do serca, a wtedy Fenicjanie porozumieli się z sobą i napadli na nie. Większość kobiet umknęła, Io jednak i jeszcze inne zostały porwane. Fenicjanie wrzucili je na okręt i odpłynęli do Egiptu. 1

Śródziemne

22

W ten sposób według opowiadania Persów, nie Hellenów, przybyła Io do Egiptu i to była pierwsza krzywda. Następnie kilku Hellenów (imion ich nie umieją Persowie podać) wylądowało w fenickim Tyros i porwało stamtąd królewską córkę, Europę. Byli to zapewne Kreteńczycy. — Tak zatem odpłacono tamtym równą tylko miarką, ale później Hellenowie stali się sprawcami drugiej krzywdy. Popłynęli bowiem na długim okręcie* do kolchidzkiej Aja nad rzeką Fasis i po załatwieniu innych spraw, które były celem ich podróży, porwali córkę królewską, Medeę. Król Kolchów wysłał herolda do Hellady, żądając odszkodowania za porwanie i zwrotu córki; Hellenowie jednak odpowiedzieli, że skoro nie otrzymali odszkodowania za uprowadzenie Iony z Argos, i oni go nie dadzą. Potem za drugiej generacji, jak mówią Persowie, Aleksander, syn Priama, który słyszał o tych zdarzeniach, zapragnął zdobyć sobie małżonkę w Helladzie drogą porwania, licząc na pewno, że odszkodowania nie da, skoro i tamci go nie dają. Tak tedy porwał on Helenę, a Hellenowie postanowili naprzód wysłać posłów i zażądać wydania Heleny jako też odszkodowania za jej porwanie. Ale Trojanie na to przytaczali im porwanie Medei: że sami odszkodowania nie dali ani na żądanie Kolchów jej nie zwrócili, a teraz chcą, żeby inni dawali im odszkodowanie. Aż dotąd więc były tylko wzajemne uprowadzenia, teraz jednak Hellenowie w wysokim stopniu zawinili: oni bowiem wprzód wyprawili się na Azję niż Azjaci na Europę. Zdaniem Persów, porywać niewiasty jest czynem ludzi niesprawiedliwych, ale z powodu porwanych zawzięcie uprawiać dzieło zemsty mogą tylko nierozumni; rozsądni ludzie zgoła nie troszczą się o porwane kobiety: boć przecie to jasne, że gdyby same nie chciały, nie zostałyby uprowadzone. Oni więc, Azjaci — powiadają Persowie — z porywania niewiast nic sobie nie robili. Hellenowie zaś z powodu lacedemońskiej kobiety zebrali wielkie wojsko, a potem przybyli do Azji i obalili potęgę Priama. Od tego czasu Persowie zawsze myśleli, że to, co

23

helleńskie, jest im wrogie. Persowie bowiem Azję i zamieszkujące ją ludy barbarzyńskie uważają za swoje, Europę zaś i żywioł helleński za coś odrębnego. Tak opowiadają Persowie o przebiegu zdarzeń i w zdobyciu Troi doszukują się początku swej nieprzyjaźni z Hellenami. Co do Iony zaś, nie zgadzają się z Persami Fenicjanie. Twierdzą bowiem, że nie drogą porwania zawieźli ją do Egiptu, lecz że w Argos miała ona stosunek z kapitanem okrętu, a kiedy zauważyła, że jest brzemienna, z obawy, żeby jej sprawka nie wyszła na jaw przed rodzicami, sama dobrowolnie z Fenicjanami odpłynęła. Tak tedy mówią Persowie, a tak Fenicjanie. Ja zaś nie chcę tu rozstrzygać, czy rzecz miała się tak, czy inaczej; o kim jednak z pewnością wiem, że pierwszy zawinił przeciw Hellenom, tego wskażę*, a potem pójdę dalej w swoim opowiadaniu, kolej no przechodząc zarówno małe, jak i wielkie „miasta ludzi" *. Wszak wiele z tych, co były w dawnych czasach wielkie, stało się małymi, a te, które w moich czasach są wielkie, dawniej były małe. Wiedząc zatem, że szczęście ludzkie nigdy nie jest trwałe, wspomnę na równi o jednych i o drugich. K r e z u s był z rodu Lidyjczykiem, synem Alyattesa, władcą ludów z tej strony rzeki Halys*, która płynie od południa na północ między Syryjczykami* a Paflagonami i uchodzi do tak zwanego Pontu Euksyńskiego1. Ten Krezus był pierwszym, o ile wiemy, z barbarzyńców, który jednych Hellenów podbił i zmusił do płacenia haraczu, a z innymi zawarł przyjaźń. Podbił on Jonów, Eolów i Dorów w Azji, a przyjaźń zawarł z Lacedemończykami. Przed panowaniem Krezusa wszyscy Hellenowie byli wolni. Przedsięwzięta bowiem przeciw Jonii wyprawa Kimmeriów*, wcześniejsza od Krezusowej, nie doprowadziła do podboju miast, lecz tylko do zagonnego ich rabunku. Władza królewska, która przedtem należała do Heraklidów *, przeszła w taki sposób na rodzinę Krezusa, czyli na tzw. Mer1

Morza Czarnego

24

mnadów: Kandaules, którego Hellenowie nazywają Myrsilosem, król sardyjski, pochodził od Alkajosa syna Heraklesa. Mianowicie Agron syn Ninosa syna Belosa, syna Alkajosa, był pierwszym Heraklidą, który został królem w Sardes, a Kandaules, syn Myrsosa — ostatnim. Ci, co królowali w tym kraju przed Agronem, pochodzili od Lydosa, syna Atysa *, od którego cały ten lud został nazwany lidyjskim, bo przedtem nazywał się m a j o ń s k i m *. Władzę poruczoną im przez tych Atydów posiedli na mocy wyroczni Heraklidzi. Pochodzili oni od niewolnicy Jardanosa * i od Heraklesa, a panowali w ciągu dwudziestu dwóch pokoleń przez pięćset pięć lat, tak że zawsze syn otrzymywał rządy z rąk ojca — aż do Kandaulesa, syna Myrsosa. Otóż ten Kandaules był tak bardzo rozmiłowany w swej małżonce, że sądził, iż posiada najpiękniejszą ze wszystkich kobiet. A miał wśród swoich kopijników niejakiego Gigesa, syna Daskylosa, który cieszył się jego szczególną łaską. Poruczał mu ważniejsze sprawy państwowe, a urodę swej żony sławił przed nim ponad wszelką miarę. Po upływie niedługiego czasu (miało bowiem wedle przeznaczenia spotkać Kandaulesa nieszczęście) odezwał się do Gigesa w te słowa: — Gigesie, zdaje mi się, że ty nie wierzysz w to, co ci opowiadam o wdziękach mojej żony, ponieważ uszy ludzi są bardziej niedowierzające niż ich oczy; dlatego staraj się ujrzeć ją nagą. — Ten jednak wydał okrzyk zgrozy i rzekł: — Panie, co za nierozumne wyrzekłeś słowo, każąc mi moją panią oglądać nagą! W chwili gdy niewiasta zdejmie szatę, zdejmuje też wstyd z siebie. Od dawna już wynaleźli ludzie mądre powiedzenia, z których należy czerpać naukę. A jedno z nich brzmi: „Niech każdy swego patrzy!" Ja chętnie wierzę, że ona jest najpiękniejszą ze wszystkich kobiet, a ciebie proszę, abyś nie żądał ode mnie rzeczy nieprzystojnych. Takimi słowy bronił się Giges przed żądaniem króla, w obawie, że z tego wyniknie dlań jakieś nieszczęście. Ale ten odpowiedział: — Nabierz otuchy, Gigesie, i nie lękaj się, że ja tak mówię, aby cię tylko wystawić na próbę, ani się nie bój,

25

że ze strony mej małżonki spotka cię jakaś przykrość. Albowiem z góry tak urządzę, żeby ona zupełnie nie zauważyła, żeś ją widział. Mianowicie ustawię cię w komnacie, w której sypiamy, w tyle za otwartymi drzwiami. Zaraz po mnie przyjdzie moja żona, aby udać się na spoczynek. Blisko wejścia stoi krzesło; na nim przy rozbieraniu się będzie składała poszczególne części swego odzienia i tak da ci sposobność, żebyś się jej z całym spokojem przyjrzał. Kiedy potem od krzesła będzie szła ku łożu i do ciebie odwróci się tyłem, twoją już będzie rzeczą, żeby cię nie zobaczyła uchodzącego spoza drzwi. Giges, widząc, że nie może się od tego uchylić, oświadczył swą gotowość. Skoro więc Kandaules uważał, że nadeszła pora udania się na spoczynek, wprowadził go do komnaty, zaraz zaś potem zjawiła się także jego małżonka. I Giges przyglądał się, jak po wejściu rozbierała się z szat. Gdy zaś niewiasta, idąc ku łożu, odwróciła się doń tyłem, wysunął się spoza drzwi i wyszedł. Wtedy ona wychodzącego zobaczyła i zrozumiała, że jest to sprawka męża. Ale jakkolwiek wstyd jej było, nie wydała żadnego okrzyku i zachowała pozory, jak gdyby niczego nie zauważyła; w duchu jednak postanowiła zemścić się na Kandaulesie. U Lidyjczyków bowiem, i prawie u wszystkich innych barbarzyńców, nawet dla mężczyzny wielką jest hańbą, jeśli się go zobaczy nagiego. Wtedy więc nie dała po sobie nic poznać i zachowała się spokojnie. Skoro jednak dzień nastał, zapewniła sobie gotowość tych sług, których za najwierniejszych sobie uważała, i kazała przywołać Gigesa. On myślał, że królowa nie wie nic o tym, co zaszło, i przybył na wezwanie, tak jak zawsze, ilekroć go powoływała. Kiedy więc zjawił się Giges, odezwała się do niego w te słowa: — Teraz, Gigesie, daję ci dwie drogi do wyboru; którą z nich zechcesz pójść. Albo zabijesz Kandaulesa i posiądziesz mnie wraz z królestwem Lidyjczyków, albo sam musisz zaraz na miejscu umrzeć, abyś na przyszłość nie słuchał we wszystkim Kandaulesa i nie widywał tego, czego ci nie godzi się widzieć. Przeto albo on musi zginąć, ponieważ wpadł na taki pomysł, albo ty, ponieważ ujrzałeś mnie nagą i tym

26

samym uczyniłeś to, co jest nieprzystojne. — Z początku był Giges zdumiony tą mową, potem błagał królowę, aby go nie zmuszała do takiego wyboru. Ale ona nie dała się zmiękczyć. Skoro więc widział, że istotnie ma przed sobą tę konieczność, że albo zgładzi swego pana, albo sam przez innych będzie zgładzony, wolał pozostać przy życiu i zadał królowej takie pytanie: — Jeśli mnie zmuszasz, abym wbrew woli zabił mojego pana, pozwól mi usłyszeć, w jaki sposób podniesiemy na niego rękę? — A ona odpowiedziała: — Z tego samego miejsca nastąpić ma zamach, skąd on pokazał mnie nagą; kiedy więc będzie spał, należy nań uderzyć. Tak obmyślili zamach i z nastaniem nocy Giges (którego na chwilę nie puszczano i nie było dlań żadnego wyjścia, lecz albo on sam musiał zginąć, albo Kandaules) poszedł za niewiastą do sypialni. Ona wręczyła mu sztylet i ukryła go za tymi samymi drzwiami. A kiedy Kandaules zasnął, Giges wychylił się spoza drzwi, zabił go i posiadł jego małżonkę wraz z królestwem. Wspomina o nim w sześciostopowym jambie także Archiloch z Paros, który żył w tym samym czasie. Zdobył więc Giges władzę królewską i został w niej utwierdzony przez wyrocznię delficką. Kiedy bowiem Lidyjczycy, rozgoryczeni zabójstwem Kandaulesa, chwycili za broń, stanęła taka umowa między stronnikami Gigesa a resztą Lidyjczyków: jeżeli wyrocznia odpowie, że Giges jest królem Lidyjczyków, to niech im króluje, jeżeli nie, to niech z powrotem odda Heraklidom panowanie. Otóż wyrocznia oświadczyła się za nim, i tak Giges został królem. Tyle jednak wypowiedziała się Pitia, że Heraklidzi doczekają się zemsty na potomku Gigesa w piątym pokoleniu*. Na tę wypowiedź Lidyjczycy i ich królowie zgoła nie zwracali uwagi, aż się spełniła. W ten sposób doszli Mermnadzi do władzy, którą wydarli Heraklidom. A Giges, zostawszy władcą, wysłał niemało darów wotywnych do Delf, bo ile tam jest srebrnych wotów, przeważnie od niego pochodzą. Prócz srebra ofiarował także niezmierzoną ilość złota, między innymi zaś, co szczególnie zasługuje na wzmiankę, poświęcił sześć złotych mieszalników.

27

Te stoją w skarbcu Koryntyjczyków i mają wagę trzydziestu talentów; po prawdzie jednak mówiąc, nie jest to skarbiec korynckiego ludu, lecz Kypselosa, syna Eetiona. Ów Giges był pierwszym, o ile wiemy, barbarzyńcą, który ofiarował dary wotywne do Delf — po Midasie, synu Gordiasa, królu Frygii. Bo także Midas poświęcił tamże swoje królewskie krzesło, na którym zasiadał, kiedy sprawował sądy, a jest ono godne widzenia. Stoi tam właśnie, gdzie i mieszalniki Gigesa. Owo złoto i srebro, które ofiarował Giges, nazywają Delfijczycy od imienia ofiarodawcy ,,gigadejskim". Już po dojściu do władzy urządził on wyprawę na Milet i Smyrnę i zdobył dolną część miasta Kolofonu. Skoro jednak żadnego innego wielkiego czynu za swych trzydziestoośmioletnich rządów nie dokonał, wystarcza o nim ta wzmianka. Teraz wspomnę o Ardysie, synu Gigesa, który po Gigesie był królem. Ten zdobył Prienę i napadł na Milet, za jego też panowania w Sardes przybyli do Azji Kimmeriowie, wygnani ze swych siedzib przez Scytów-koczowników — i zajęli Sardes prócz twierdzy. Po Ardysie, który czterdzieści dziewięć lat panował, nastąpił Sadyattes, jego syn, i władał przez dwanaście lat, a po Sadyattesie Alyattes. Ten prowadził wojnę z Kyaksaresem, wnukiem Dejokesa, i z Medami, wypędził Kimmeriów z Azji, zdobył Smyrnę, założoną przez Kolofon, i napadł na okręg Klazomen. Stąd jednak musiał ustąpić, i to z wielkimi stratami. Z innych przedsięwzięć, jakich za swego panowania dokonał, to najbardziej zasługuje na uwagę. Prowadził on wojnę z Milezyjczykami, którą przejął w spadku po swoim ojcu. Ruszył więc na nich i oblegał Milet w następujący sposób: Ilekroć plony na polu były dojrzałe, wpadał tam z wojskiem, a maszerował przy dźwięku piszczałek, lutni, cieńszych i pełniejszych fletów. Kiedy zaś przybywał do okręgu milezyjskiego, nie burzył i nie palił domów po wsiach ani drzwi nie wyłamywał, lecz zostawiał wszystko na swoim miejscu; natomiast drzewa i plony ziemne niszczył, a potem znów się oddalał. Bo Milezyjczycy byli panami na morzu, tak że

28

obleganie nie było dla wojska korzystne. Domów zaś dlatego Lidyjczyk nie burzył, żeby Milezyjczycy, mając w nich oparcie, mogli ziemię obsiewać i uprawiać, a on sam dzięki ich pracy miał co pustoszyć w razie napadu. Tak wojował przez jedenaście lat, w ciągu których ponieśli Milezyjczycy dwie wielkie klęski: jedną, walcząc w swoim własnym kraju pod Limenejon, a drugą na równinie Meandra. Przez sześć z owych jedenastu lat panował jeszcze nad Lidyjczykami syn Ardysa, Sadyattes, który także napadał wtedy z wojskiem na ziemię milezyjską: on bowiem był właśnie tym, który wojnę rozpoczął; przez pięć zaś następnych lat prowadził wojnę Alyattes, syn Sadyattesa. Przejął ją, jak już wyżej wspomniałem, od swego ojca i gorliwie nią się zajmował. A Milezyjczyków żaden joński szczep w wojnie tej nie wspierał, z wyjątkiem Chiotów. Ci, pomagając im, płacili równą miarką: boć przedtem Milezyjczycy wspólnie z Chiotami doprowadzili do końca wojnę przeciw Erytrejczykom. Otóż kiedy w dwunastym roku wojsko nieprzyjacielskie podpalało zasiane pola, zdarzył się taki wypadek: Skoro tylko plony zajęły się od ognia, pędzony gwałtownym wiatrem płomień objął świątynię Ateny z przydomkiem Assesja. Ogarnięta nim świątynia zgorzała. W pierwszej chwili nie zwracano na to uwagi, kiedy jednak później wojsko wróciło do Sardes, Alyattes zachorował. Wobec przedłużania się choroby wysłał on posłów do Delf, czy to że mu ktoś doradził, czy też sam postanowił zapytać boga w sprawie tej choroby. Posłom po przybyciu do Delf oświadczyła Pitia, że nie wprzód udzieli im odpowiedzi, aż odbudują świątynię Ateny, którą spalili w Assessos na terytorium milezyjskim. Tak słyszałem i wiem o tym zajściu od samych Delfijczyków; Milezyjczycy zaś do tego dodają, że Periander, syn Kypselosa, najbardziej zaufany przyjaciel Trazybula, ówczesnego tyrana Miletu, na wieść o danej Alyattesowi wyroczni doniósł o niej Trazybulowi przez wysłanego gońca, aby, wprzód powiadomiony, mógł powziąć odpowiednie postanowienie. Tak opowiadają Milezyjczycy.

29

Alyattes zaś, gdy mu to oznajmiono, wysłał natychmiast herolda do Miletu, mając zamiar z Trazybulem i Milezyjczykami zawrzeć układ na przeciąg czasu, w którym będzie budował świątynię. Wysłaniec więc udał się do Miletu, a Trazybul, który o całej sprawie dokładnie wprzód był powiadomiony i wiedział, oo Alyattes zrobi, wymyśla taiki podstęp: Ile było w mieście zboża, które należało do niego lub do osób prywatnych, cały ten zapas kazał znieść na rynek i zapowiedział Milezyjczykom, ażeby na dany przez niego znak wszyscy popijali i w wesołym orszaku nawzajem się odwiedzali. To uczynił i polecił Trazybul celowo, żeby sardyjski herold, ujrzawszy usypaną wielką kupę zboża i ludzi płużących w dobrobycie, oznajmił o tym Alyattesowi. Tak się też stało. Kiedy bowiem herold temu się przypatrzył i przekazał zlecenia Lidyjczyka Trazybulowi, a potem wrócił do Sardes, z tego tylko powodu, jak słyszę, nastąpiło pojednanie. Alyattes bowiem spodziewał się, że w Milecie panuje dotkliwy brak zboża, a lud trawiony jest ostateczną nędzą; tymczasem usłyszał od herolda, który wrócił z Miletu, coś wręcz przeciwnego, niż przypuszczał. Wobec tego przyszło między nimi do pojednania w tym duchu, że zostaną nawzajem przyjaciółmi i sprzymierzeńcami; Alyattes zaś wybudował Atenie w Assessos dwie świątynie zamiast jednej i sam dźwignął się z choroby. Tak powiodło się Alyattesowi w jego wojnie przeciw Milezyjczykom i Trazybulowi. Ten właśnie Periander, który Trazybulowi udzielił wskazówki co do wyroczni, był synem Kypselosa i władał Koryntem. Ujrzał on, jak opowiadają Koryntyjczycy a potwierdzają Lesbijczycy *, największy w swym życiu cud, kiedy to Ariona z Metymny delfin wysadził na ląd pod Tajnaron. Był on cytrzystą, który żadnemu z wówczas żyjących nie ustępował, a zarazem pierwszym, o ile wiemy, człowiekiem, który stworzył dytyramb *, nazwał go i wystawił w Koryncie. Otóż ten Arion, który przez długi czas bawił u Periandra, zapragnął raz, jak opowiadają, pojechać do Italii i Sycylii. Kiedy tam zdobył wielkie skarby, chciał znowu wrócić do Koryn-

30

tu. Wypłynął więc z Tarentu na wynajętym od korynckich mężów okręcie, albowiem do nikogo nie miał większego zaufania niż do Koryntyjczyków. Ci jednak na pełnym morzu powzięli plan, żeby Ariona zrzucić w topiel i tak posiąść jego skarby. On to zauważył i kornie ich błagał, aby mu tylko życie darowali w zamian za wydanie skarbów. Ale żeglarze nie dali się zmiękczyć, tylko rozkazali mu, żeby albo sam sobie życie odebrał, po czym na lądzie otrzyma grób, albo bezzwłocznie wskoczył do morza. Wobec takiego wyroku, przyciśnięty do muru, prosił Arion, żeby mu pozwolili przynajmniej w pełnym stroju stanąć na pokładzie okrętu i raz jeszcze zanucić pieśń; po tej pieśni przyrzekał odebrać sobie życie. Żeglarzom przyszła ochota posłyszeć najlepszego na świecie pieśniarza, więc przeszli z tylnej części na środek okrętu. Arion zaś przywdział cały swój strój i wstąpił z lutnią w ręce na pokład; tam zaśpiewał w wysokim i uroczystym tonie pieśń pochwalną na cześć Apollona, a kiedy skończył, rzucił się jak stał, w pełnym stroju, do morza. Ci potem odpłynęli do Koryntu, a pieśniarza delfin podobno wziął na grzbiet i zaniósł do Tajnaron. Tam Arion wysiadł na ląd i podążył w swym stroju do Koryntu, gdzie opowiedział o całym zdarzeniu. Periander jednak z początku w to nie wierzył, więc trzymał Ariona pod strażą i nigdzie nie wypuszczał, a równocześnie baczne miał oko na żeglarzy. Skoro tylko przybyli, wezwał ich i zapytał, czy mogliby coś o Arionie powiedzieć. Kiedy oni oświadczyli, że żyje zdrów w Italii i że dobrze mu się powodziło w chwili, gdy Tarent opuszczali — wtedy zjawił się przed nimi Arion w tym stroju, w jakim skoczył do morza, a oni, przerażeni, nie mogli się już wypierać wobec jawnego dowodu zbrodni. Tak opowiadają Koryntyjczycy i Lesbijczycy, a stoi też na przylądku Tajnaron spiżowy dar wotywny Ariona, niezbyt duży, który przedstawia człowieka siedzącego na delfinie. Lidyjczyk zaś Alyattes, który ukończył wojnę z Milezyjczykami, umarł dopiero po pięćdziesięciu siedmiu latach panowania. Wyszedłszy z choroby, poświęcił, jako drugi w tej rodzinie, dla Delf wielki srebrny mieszalnik wraz z żelazną podsta-

31

wą, której poszczególne części były zlutowane; mieszalnik ten jest godzien widzenia przed wszystkimi innymi darami wotywnymi w Delfach. Jest on dziełem Glaukosa z Chios, który jedyny ze wszystkich ludzi wynalazł sztukę lutowania żelaza. Po śmierci Alyattesa objął rządy K r e z u s, syn Alyattesa, w wieku lat trzydziestu pięciu. Pierwszymi z Hellenów, których zaczepił, byli Efezjanie. Ci tedy, oblegani przez niego, poświęcili swe miasto Artemidzie w ten sposób, że od świątyni przeciągnęli linę aż do murów miejskich. Przestrzeń zaś między starym miastem, które wtedy było oblegane, a świątynią wynosi siedem stadiów *. Ich więc naprzód zaatakował Krezus, potem kolejno wszystkich Jonów i Eolów, przytaczając wobec różnych ludów różne pozory: ważniejszymi zasłaniał się wobec takich, u których ważniejsze zdołał wynaleźć, wobec innych wystarczały mu nawet błahe. Skoro zatem podbił Hellenów w Azji i zmusił ich do płacenia haraczu, zamyślał dalej wybudować sobie okręty i dobrać się do wyspiarzy. W chwili gdy już wszystko do budowy okrętów miał w pogotowiu, przybył do Sardes Bias z Prieny według jednych, według innych zaś Pittakos z Mityleny, i na zapytanie Krezusa, czy słychać coś nowego w Helladzie — położył kres budowie okrętów dzięki następującym słowom: — Królu, mieszkańcy wysp najmują niezliczoną ilość konnicy, bo mają zamiar na Sardes i przeciw tobie zbrojno wyruszyć. — Krezus, sądząc, że ów mówi prawdę, tak się odezwał: — Oby tylko bogowie natchnęli wyspiarzy tą myślą, żeby przybyli z konnicą * przeciw synom Lidii! — Na to tamten, przerywając mu, odrzekł: — Królu, ty widocznie gorąco sobie życzysz spotkać się z jazdą wyspiarzy na lądzie stałym, i twoje nadzieje mają słuszną podstawę, ale jakież inne życzenie, zdaniem twym, ożywiało mieszkańców wysp, gdy się tylko dowiedzieli, że zamierzasz przeciw nim okręty pobudować, niż to właśnie, żeby z Lidyjczykami spotkać się na morzu i pomścić zamieszkałych na lądzie Hellenów, których ujarzmiłeś i w mocy swej trzymasz? — Bardzo się spodobał Krezusowi koniec tej mowy; usłuchał więc jej, bo wydała mu się rozsądną, i zaniechał bu-

32

dowy okrętów. Tak zawarł on z Jonami, mieszkającymi na wyspach, przymierze i przyjaźń. Gdy po jakimś czasie prawie wszystkie ludy z tej strony rzeki Halys zostały podbite — bo prócz Cylicyjczyków i Licyjczyków wszystkie inne Krezus zawojował i pod władzą swą dzierżył; a są to: Lidyjczycy, Frygowie, Myzowie, Mariandynowie, Chalibowie, Paflagonowie, tyńscy i bityńscy Trakowie, Karowie, Jonowie, Dorowie, Eolowie, Pamfylowie — gdy więc te ludy były podbite, a Krezus przysparzał Lidyjczykom coraz to nowych zdobyczy, przybywali do Sardes, stolicy, która opływała w bogactwa, wszyscy helleńscy mędrcy owego czasu, jeden po drugim, a między nimi także Ateńczyk Solon. Ten ustanowił prawa Ateńczykom na ich żądanie, a potem na dziesięć lat wyjechał * z kraju w daleką podróż morską, aby świat zwiedzić, jak mówił, w rzeczywistości jednak dlatego, żeby go nie zmuszono do zniesienia jakiegoś z praw, które nadał. Na własną rękę nie mogli Ateńczycy tego uczynić, ponieważ zobowiązali się uroczystą przysięgą posługiwać się przez dziesięć lat prawami, jakie im Solon nada. Otóż z tego powodu, a zarazem dla zwiedzenia świata, wyjechał Solon i przybył naprzód do Egiptu do Amazysa, a wreszcie także do Sardes do Krezusa, który przybysza gościnnie przyjął w swoim pałacu. W trzy albo cztery dni później na rozkaz Krezusa oprowadzali Solona słudzy królewscy po skarbcach i pokazywali mu wszystkie wielkie i bogate zasoby króla. Kiedy to wszystko zobaczył i do syta się napatrzył, zadał mu Krezus takie pytanie: — Mój gościu ateński, doszła już do nas niejedna wiadomość o twojej osobie, twojej mądrości i o twoich wędrówkach, jak ty z żądzy wiedzy liczne kraje zwiedziłeś, aby się w nich rozejrzeć; dlatego teraz zebrała mnie ochota zapytać ciebie, czyś już widział najszczęśliwszego ze wszystkich ludzi? — A zapytał go tak w przekonaniu, że sam jest tym najszczęśliwszym człowiekiem. Solon jednak bynajmniej mu nie schlebiał, lecz oddał cześć prawdzie i rzekł: — Królu, jest nim Tellos z Aten. — Zdumiony tymi słowy, Krezus z żywością zapytał: — Dlaczego uważasz Tellosa za najszczę-

33

śliwszego? — A Solon odrzekł: — Przede wszystkim Tellos żył w mieście znajdującym się w rozkwicie, miał pięknych i zacnych synów i widział pochodzące od nich wszystkich dzieci, które wszystkie pozostały przy życiu. A po drugie, spędziwszy żywot, jak na naszą miarę, w pomyślnych warunkach, doczekał się jeszcze wspaniałego końca. Kiedy bowiem Ateńczycy wydali bitwę swoim sąsiadom w Eleusis *, Tellos pospieszył z pomocą, zmusił nieprzyjaciół do ucieczki i zginął najpiękniejszą śmiercią. Ateńczycy pochowali go na koszt państwa na tym samym miejscu, gdzie padł, i wysoko go uczcili. Tym jednak opowiadaniem o Tellosie i jego wielkim szczęściu Solon jeszcze więcej podrażnił Krezusa, tak że król zapytał go, czy zna po Tellosie kogoś, kogo by nazwał szczęśliwym; sądził bowiem, że w każdym razie przynajmniej drugą otrzyma nagrodę. Ale Solon powiedział: — Kleobis i Biton. — Byli to dwaj młodzieńcy z Argos, którzy mieli wystarczające środki do życia, a do tego taką siłę fizyczną, że obydwaj, jeden jak drugi, zdobywali palmy zwycięstwa. Ponadto opowiadano o nich następującą historię: Raz obchodzili Argiwowie święto Hery, a matka młodzieńców* musiała bezwarunkowo pojechać zaprzęgiem do chramu tej bogini. Tymczasem woły nie wróciły w porę z pola. Otóż oni, ponieważ czas już naglił, sami wprzęgli się pod jarzmo i ciągnęli wóz, na którym siedziała matka. Tak wieźli ją przez czterdzieści pięć stadiów *, aż przybyli przed świątynię. A kiedy tego dokonali na oczach całego świątalnego zebrania, przypadł im najlepszy koniec życia: na ich przykładzie pokazał bóg, że o wiele lepsza dla człowieka jest śmierć niż życie. Albowiem podczas gdy stojący dokoła Argiwowie sławili jako szczęśliwych młodzieńców z powodu ich siły, Argiwki zaś ich matkę, że takie posiada dzieci — matka, niezmiernie uradowana czynem i sławą synów, stanęła przed obrazem bogini i modliła się, żeby ta Kleobisowi i Bitonowi, jej synom, którzy ją tak wysoko uczcili, użyczyła największego dobra, jakie człowiek osiągnąć może. Taka była jej modlitwa, a młodzieńcy, złożywszy ofiarę i wziąwszy udział w biesiadzie, ułożyli się w samej świątyni do snu, z którego już nie wstali, gdyż to był

34

koniec ich życia. Argiwowie kazali sporządzić ich posągi i ofiarowali je Delfom, w przekonaniu, że byli to najzacniejsi mężowie. Solon więc tym młodzieńcom przyznał drugą palmę szczęśliwości, a rozgoryczony Krezus zawołał: — Ależ moje szczęście, gościu ateński, ty sobie jakby nic odrzucasz i nawet mnie tak nie cenisz jak ludzi bez urzędu i stanowiska? — Lecz Solon odrzekł: — Krezusie, mnie, który wiem, jak dalece bóstwo jest zmienne i zazdrosne, ty zapytujesz o los ludzi. Otóż w długim okresie naszego życia musi się wiele zobaczyć, czego się nie chce, wiele też wycierpieć. Albowiem do siedemdziesięciu lat stanowię granicę życia ludzkiego; tych siedemdziesiąt lat daje dwadzieścia pięć tysięcy i dwieście dni, nie licząc miesięcy przestępnych. Jeżeli jednak co drugi rok ma być przedłużany o jeden miesiąc, aby nastanie pór roku zgadzało się z odpowiednim czasem kalendarzowym*, w takim razie w ciągu lat siedemdziesięciu daje to trzydzieści pięć miesięcy przestępnych, a liczba dni w tych miesiącach wynosi tysiąc pięćdziesiąt. Ze wszystkich tych dni w ciągu siedemdziesięciu lat, a jest ich dwadzieścia sześć tysięcy i dwieście pięćdziesiąt, ani jeden nie jest podobny do drugiego. Tak więc, Krezusie, człowiek jest całkowicie igraszką przypadku. Widzę wprawdzie, że ty jesteś bardzo bogaty i królujesz nad wielu ludźmi. Ale tego, o co mnie pytasz, jeszcze o tobie nie wypowiadam, zanim się dowiem, że życie swoje dobrze zakończyłeś. Wszak bardzo bogaty człowiek wcale nie jest szczęśliwszy od tego, którego stać tylko na chleb powszedni, chyba że los pozwoli mu w pełnym dobrobycie i szczęściu życie zakończyć. Wielu bowiem nadmiernie bogatych ludzi jest nieszczęśliwych, a wielu jest szczęśliwych, choć majątek ich jest umiarkowany. Bardzo zaś bogaty, lecz zarazem nieszczęśliwy człowiek ma tylko pod dwoma względami wyższość nad takim, który jest szczęśliwy; ten natomiast nad bogaczem, a zarazem nieszczęśliwcem — ma ją pod wielu względami. Pierwszy posiada większą możliwość zaspokojenia swej chuci i zniesienia twardego losu, jaki nań spadnie, drugi jednak przewyższa go następującymi dary: wprawdzie nie może znosić ciosu i za-

35

spokajać żądzy w podobny jak tamten sposób, ale jego szczęście chroni go przed nimi; za to wolny jest od kalectwa, choroby i cierpień, ma zacne dzieci i dorodną postać. Jeśli do tego wszystkiego jeszcze życie swe dobrze zakończy, wtedy on właśnie będzie tym, którego szukasz, i zasługującym na nazwę człowieka szczęśliwego. Zanim jednak dobieży swego kresu, należy się wstrzymać z sądem i nie mówić: ,,Jest szczęśliwy", lecz tylko: ,,Dobrze mu się wiedzie". Oczywiście, wszystko to na raz osiągnąć jest dla człowieka rzeczą niemożliwą, podobnie jak żaden kraj sam sobie nie starcza i nie wszystkie płody dla siebie wydaje, lecz jedne posiada, drugich mu niedostaje; ale który ma ich najwięcej, ten jest najlepszy. Tak też żadna ludzka jednostka sama dla siebie nie wystarcza, bo jedno posiada, drugiego jej brak. Ale kto przez całe życie ma najwięcej, a potem jeszcze osiągnie szczęśliwy koniec, ten w moich oczach, o królu, jest uprawniony otrzymać ową nazwę. Przy każdej jednak sprawie należy patrzeć na koniec, jak on wypadnie: wszak wielu ludziom bóg tylko ukazał szczęście, aby ich potem strącić w przepaść. Tak powiedział Solon, ale jego słowa Krezusowi bynajmniej nie przypadły do smaku, i odprawił go, nie poświęcając mu zgoła żadnej uwagi: wydawał mu się po prostu głupcem, ponieważ nie uwzględniając szczęścia teraźniejszego, radził mu, aby patrzał na koniec każdej sprawy. Po odjeździe Solona zemsta boga ciężko dotknęła Krezusa, prawdopodobnie dlatego, że uważał siebie za najszczęśliwszego ze wszystkich ludzi. Nagle podczas spoczynku nawiedził go sen, który mu zgodnie z prawdą objawił przyszłe nieszczęście jego syna. Miał Krezus dwóch synów, z których jeden, jako głuchoniemy, był fizycznie upośledzony, drugi, imieniem Atys, pod każdym względem znacznie przewyższał swych rówieśników. O tym więc Atysie przepowiedziała Krezusowi mara senna, że padnie, ugodzony żelazną lancą. Kiedy król się obudził i zdał sobie sprawę ze snu, ogarnęła go trwoga. Syna swego ożenił i nie wysyłał go odtąd na wyprawy wojenne, w których ów zwykł był Lidyjczykami dowodzić; kazał też pociski, lance

36

i wszelką tego rodzaju broń, jaką ludzie posługują się na wojnie, usunąć z komnat męskich i skupić w zbrojowniach, aby nic z tego, co wisi na ścianach, nie spadło na jego syna. Kiedy Atys obchodził właśnie gody weselne, przybył do Sardes pewien Frygijczyk z królewskiego rodu, człowiek uwikłany w nieszczęście, jako że ręce swe krwią splamił. Ten człowiek wszedł do pałacu Krezusa i prosił o oczyszczenie go z winy według krajowego zwyczaju, a Krezus go oczyścił (sposób zaś oczyszczenia jest u Lidyjczyków i u Hellenów podobny). Skoro więc Krezus zwykłych obrzędów dokonał, chciał się dowiedzieć, skąd on przybywa i kim jest, i tak się odezwał: — Mój przyjacielu, coś ty za jeden i z jakiej części Frygii przybyłeś tu do mojego ogniska? Jakiego męża lub jaką niewiastę uśmierciłeś? — Cudzoziemiec odpowiedział: — Królu, jestem synem Gordiasa, wnukiem Midasowym, i nazywam się Adrastos. Zabiłem nieumyślnie własnego brata i tu teraz jestem, wygnany przez ojca i pozbawiony całego mienia. — Wobec tego jesteś potomkiem zaprzyjaźnionego rodu — odrzekł Krezus — i do przyjaciół przybyłeś. Zostań u nas, a niczego ci nie zabraknie. To zaś nieszczęście znoś tak lekko, jak tylko możesz, a wyjdziesz na tym najlepiej. Adrastos zatem przebywał odtąd w domu Krezusa. W tym samym czasie pojawił się na myzyjskim Olimpie odyniec, olbrzymi potwór, który wypadając z tej góry pustoszył pola Myzów. Często wprawdzie Myzowie urządzali na niego obławę, ale nic mu złego zrobić nie mogli, podczas gdy on dawał się im we znaki. W końcu przybyli wysłańcy Myzów do Krezusa i tak rzekli: — Królu, zjawił się w naszym kraju odyniec, olbrzymi potwór, który pustoszy nasze pola. Mimo gorliwych wysiłków nie możemy go ubić. Prosimy więc teraz ciebie, wyślij z nami swego syna i doborową młódź wraz z psami, abyśmy uwolnili kraj od zwierza. — Tak tedy oni prosili, ale Krezus, pamiętając o marze sennej, w te słowa do nich przemówił: — O moim synu więcej nie wspominajcie, gdyż jego z wami nie poślę; niedawno pojął żonę i to teraz leży mu na sercu. Ale doborową młódź lidyjską i całą sforę psów łowczych wyślę,

37

a wyruszającym w pole polecę, żeby jak najbardziej starali się wespół z wami uwolnić kraj od zwierza. Tak brzmiała jego odpowiedź, a Myzowie byli z niej zadowoleni. Wtedy wszedł syn Krezusa, który o ich prośbie zasłyszał. Gdy Krezus oświadczył, że wraz z nimi syna nie pośle, młodzieniec odezwał się do niego w ten sposób: — Mój ojcze, niegdyś było dla nas najwspanialszym i najszlachetniejszym czynem wyruszać na wojny i łowy i tam zdobywać sobie sławę. Teraz jednak wykluczasz mnie od obu tych zajęć, aczkolwiek nie zauważyłeś we mnie ani tchórzostwa, ani braku odwagi. A zatem z jakim czołem mam się ludziom pokazać, kiedy idę na zgromadzenie albo z niego wychodzę? Jakim wydam się moim współziomkom, jakim mojej świeżo poślubionej małżonce? Co ona pomyśli sobie o mężu, z którym razem mieszka? Dlatego albo pozwól mi pójść na łowy, albo dowodami przekonaj mnie, że tak jest dla mnie lepiej. Na to odrzekł Krezus: — Mój synu, nie dlatego tak postępuję, że zauważyłem w tobie tchórzostwo lub w ogóle coś nieprzystojnego; ale miałem objawienie senne, które zwiastowało mi, że ty tylko przez krótki czas żyć będziesz, bowiem żelazna lanca przyniesie ci zgubę. Wobec takiego objawienia przyspieszyłem twoje małżeństwo, a także nie wysyłam cię na żadną wyprawę, czuwając nad tym, jakbym mógł od ciebie za mego życia uchylić niebezpieczeństwo. Jesteś wszakże jedynym moim synem, bo drugiego, który jest upośledzony, nie biorę w rachubę. Wtedy młodzieniec tak odpowiedział: — Mój ojcze, należy ci co prawda wybaczyć, że po takim widzeniu sennym roztaczasz nade mną straż. Snu jednak nie zrozumiałeś i nie pojąłeś jego istotnego znaczenia; dlatego pozwól, żebym ja ci go wyjaśnił. Sen, jak utrzymujesz, powiada, że zginę od żelaznej lancy. Gdzież jednak odyniec ma ręce, gdzież żelazną lancę, której tak się obawiasz? Gdyby on ci powiedział, że zginę od kła albo od czegoś podobnego, wtedy, oczywiście, musiałbyś postąpić, jak postępujesz; ale on powiedział: od lancy! Skoro więc nie z mężami czeka nas walka, pozwól mi iść.

38

A Krezus na to: — Mój synu, muszę ulec twojemu wyjaśnieniu snu. Pokonany, zmieniam postanowienie i pozwalani ci wyruszyć na łowy. Po tych jednak słowach posyła Krezus po Frygijczyka Adrasta, a skoro ten przybył, tak do niego mówi: — Adraście, kiedy zły los, którego ci nie wymawiam, w ciebie ugodził, oczyściłem cię z winy i przyjąłem w mój dom, gdzie daję ci całe utrzymanie. Jest twoją powinnością odpłacić mi dobrem za to, co wprzód dobrego ci uczyniłem. Dlatego teraz cię proszę, abyś był stróżem mego syna, który wyrusza na łowy, gdyby przypadkiem po drodze pojawili się niecni zbójcy na waszą zgubę. A i tobie wypada pójść tam, gdzie czynami mógłbyś pozyskać sławę: bo taka jest tradycja twych przodków, a nadto odznaczasz się siłą. Adrast odpowiada: — Królu, w innych okolicznościach nie wyruszyłbym na taką przygodę. Bo ani nie przystoi komuś, kogo takie nieszczęście spotkało, przyłączać się do szczęśliwych rówieśników, ani nie jest to moje osobiste życzenie, a także z wielu innych względów powstrzymałbym się od tego. Teraz jednak, kiedy na mnie nalegasz, a ja muszę ci być powolnym (jest bowiem moją powinnością odwzajemnić ci się dobrem za dobre), gotów jestem to uczynić, i możesz być pewnym, że twój syn, którego każesz mi strzec, o ile to od strzegącego zależy — nienaruszony wróci do domu. Tak odpowiedział Adrastos Krezusowi. Potem wyruszyli z zastępem doborowych młodzieńców i z psami. Kiedy dostali się na górę Olimp, tropili zwierza, a znalazłszy go, osaczyli dokoła i zarzucali pociskami. Wtedy to ów gość Adrastos, ten właśnie, którego Krezus oczyścił od mordu, ciskając włócznię, chybił odyńca, a trafił w syna Krezusa. Tak tedy Atys, ugodzony lancą, spełnił przepowiednię snu. Zaraz ktoś pobiegł, aby donieść o tym Krezusowi, przybył do Sardes i opowiedział mu o przebiegu walki i o śmiertelnym wypadku jego syna. Krezus głęboko był wstrząśnięty śmiercią syna, a jeszcze gwałtowniej na to się uskarżał, że zabił go ten, którego on sam od mordu oczyścił. Szalejąc z bólu, strasznymi słowy wzywał

39

Zeusa Oczyściciela, biorąc go na świadka cierpień, jakie mu gość zadał, wzywał go też jako opiekuna ogniska domowego i przyjaźni. A zwracał się do tego samego boga jako do boga ogniska, ponieważ przyjął cudzoziemca do swego domu i, nie przeczuwając, żywił mordercę własnego syna, i jako do boga przyjaźni, ponieważ chciał mieć w Adrastosie stróża, a znalazł w nim najgorszego nieprzyjaciela. Potem przybyli Lidyjczycy, niosąc zwłoki, a za nimi szedł zabójca. Ten, stanąwszy przed martwym, sam oddał się w moc Krezusa, wyciągnął do niego ręce i prosił, żeby jeszcze i jego zabił nad zwłokami; wspomniał o poprzednim swoim nieszczęściu i jak w dodatku przywiódł do zguby tego, który go z winy oczyścił: nie masz już dla niego dalszego życia. Gdy Krezus to usłyszał, zdjęła go litość nad Adrastem, mimo ogromu nieszczęścia we własnym domu, i tak do niego przemówił: — Przyjacielu, mam z twojej strony pełne zadośćuczynienie, skoro sam siebie na śmierć skazujesz. Ale nie ty jesteś w moich oczach sprawcą tego nieszczęścia — chyba tylko o tyle, żeś niedobrowolnie czyn popełnił; winowajcą jest zapewne jakiś bóg, który mi już dawno przepowiedział, co ma się stać. — Krezus więc pochował syna, jak się godziło. A Adrastos, syn Gordiasa i wnuk Midasa, ten sam, co zabił własnego brata, a teraz stał się zabójcą syna tego, który go oczyścił, poczekał, aż ludzie odejdą i uciszy się koło grobu, a potem, zdając sobie sprawę, że spośród wszystkich znanych mu ludzi najciężej jego los dotknął, sam sobie nad mogiłą odebrał życie. Dwa lata przeżył Krezus w głębokim smutku po stracie syna. Potem jednak, gdy Cyrus, syn Kambizesa, obalił rządy Astiagesa, syna Kyaksaresa, a potęga Persów stale się wzmagała, zaniechał smutku i zaczął przemyśliwać, czy mógłby powstrzymać rozwój ich potęgi, zanimby Persowie zbytnio wzrośli w siłę. Po tych rozważaniach zaraz wystawił na próbę wyrocznie w Helladzie, a także wyrocznię w Libii, rozesławszy do rozmaitych miejscowości posłów: jedni mieli pójść do Delf, drudzy do Abaj w Fokidzie, inni do Dodony, jeszcze innych wysłano do Amfiaraosa i Trofoniosa, innych wreszcie do Branchidów

40

w milezyjskim kraju. To były siedziby helleńskich wyroczni, do których Krezus posłał po przepowiednię; ale także do Libii, do Ammona, wysłał innych mężów, aby boga zapytać. Tak więc ich porozsyłał, aby wybadać, co wyrocznie wiedzą: gdyby się pokazało, że znają prawdę, zamierzał do nich posłać po raz drugi i zapytać, czy ma przedsięwziąć wyprawę przeciw Persom. Lidyjczykom zaś, których posłał celem wypróbowania wyroczni, dał takie zlecenie, żeby, począwszy od dnia swego wymarszu z Sardes, liczyli dalej czas według dni, a w setnym dniu zwrócili się do wyroczni z zapytaniem: Co lidyjski król Krezus, syn Alyattesa, teraz właśnie robi? Potem mieli odpowiedzi poszczególnych wyroczni kazać sobie spisać i jemu przynieść. Otóż co odpowiedziały inne wyrocznie, tego nikt nie podaje, w Delfach jednak, ledwie weszli Lidyjczycy w głąb świętego przybytku, aby boga zapytać, i zadali zlecone im pytanie, Pitia odpowiedziała im w heksametrach, co następuje: Liczbą zaiste ziarn piasku poznałam i morza wymiary, Także niemego rozumiem i słyszą głos tego, co milczy. Zapach owiewa mnie właśnie, jak gdyby wraz z mięsem jagniącym W kotle gotował sią żółw, opancerzon swą twardą skorupą; Pod nim, jest spiż podłożony i w spiż on otulon jest cały. Tę przepowiednię Pitii kazali sobie Lidyjczycy spisać i wybrali się w drogę powrotną do Sardes. Kiedy także inni posłańcy ze swoimi przepowiedniami nadeszli, Krezus rozwinął i odczytał wszystkie pisma. Z tych żadne go nie zadowoliło; usłyszawszy jednak przepowiednię delficką, przyjął ją zaraz z pobożną modlitwą i uwierzył, że wyrocznia delficką jest jedyną, ponieważ zgadła to, co on właśnie uczynił. Gdy bowiem rozesłał był posłów do wyroczni, czekał na rozstrzygający dzień i taki plan wykonał: obmyślił coś, na co nie można było wpaść ani tego odgadnąć, mianowicie żółwia i jagnię pokrajał na kawałki i razem je sam uwarzył w spiżowym kotle, na który nałożył spiżową pokrywkę.

41

Tak zatem brzmiała wyrocznia, którą Krezus otrzymał z Delf. Co się zaś tyczy odpowiedzi wyroczni Amfiaraosa, nie umiem powiedzieć, co ta obwieściła Lidyjczykom po dokonaniu przez nich w świątyni zwyczajnych obrzędów (bo o tym też milczy tradycja), wiadomo tylko, że Krezus sądził, iż ten Bóg również posiada niezawodną wyrocznię. Potem starał się wielkimi ofiarami zjednać boga delfickiego: z każdego rodzaju bydląt, nadających się do ofiar, złożył trzy tysiące sztuk, nadto kazał złote i srebrne łoża, złote czary, purpurowe płaszcze i chitony spiętrzyć na wielkim stosie i spalić, w tej nadziei, że przez to jeszcze bardziej pozyska sobie boga. A wszystkim Lidyjczykom wydał rozkaz, żeby każdy swym mieniem uczestniczył w tej ofierze. Kiedy ofiarę spełniono, polecił stopić niezmierzoną ilość złota i wykuć z tego półcegły, długie na sześć piędzi, szerokie na trzy, a na jedną piędź wysokie, w ogólnej liczbie sto siedemnaście; z tych były cztery z oczyszczonego złota, każda o wadze półtrzecia talentu *; inne półcegły były z białego złota * i ważyły po dwa talenty. Kazał też sporządzić posąg lwa z oczyszczonego złota, ważący dziesięć talentów. Lew ten podczas pożaru świątyni delfickiej * spadł z półcegieł, na których był ustawiony, i znajduje się teraz w skarbcu Koryntyjczyków; waży on jeszcze sześć i pół talenta, bo trzy i pół talenta ubyło mu wskutek stopienia. Kiedy wszystko było gotowe, posłał Krezus te dary wotywne do Delf, a do tego dołożył jeszcze: dwa ogromne mieszalniki — jeden ze złota, a drugi ze srebra; złoty stał na prawo od wejścia do świątyni, srebrny na lewo. Ale i one, w czasie kiedy świątynia zgorzała, zmieniły swe miejsce, i złoty, ważący osiem i pół talenta i jeszcze dwanaście min, stoi teraz w skarbcu Klazomeńczyków, srebrny zaś w kącie przedsionka świątyni; ten mieści w sobie sześćset amfor *, bo Delfijczycy używają go do mieszania wina podczas świąt objawienia *. Utrzymują oni, że jest to dzieło Teodorosa z Samos *, i ja tak sądzę, bo nie wygląda mi na pierwszą lepszą robotę. Dalej posłał tam cztery srebrne beczki, które stoją w skarbcu Koryntyjczyków, i ofiarował dwie kropielnice, złotą i srebrną. Na złotej znajduje się napis „Lacede-

42

mończyków", ile że ci uważają ją za swój dar wotywny, co niezgodne jest z prawdą: albowiem, i to od Krezusa pochodzi. Napis zaś umieścił pewien Delfijczyk, który chciał przypodobać się Lacedemończykom; imię jego znam, ale nie wymienię. Wprawdzie statua chłopca, przez którego rękę przepływa woda, pochodzi od Lacedemończyków, ale z kropielnic żadna. Nadto wiele innych, mniej znacznych darów wotywnych wysłał Krezus razem z tymi do Delf, i tak, prócz kilku odlewanych w srebrze, okrągłych naczyń do picia, wysoki na trzy łokcie posąg niewiasty ze złota, który według Delfijczyków wyobrażał piekarkę * Krezusa. Na koniec ofiarował Krezus także naszyjnik i pas swojej małżonki. Te zatem dary wysłał do Delf; Amfiaraosowi zaś, o którego zacności i smutnym losie zasłyszał, poświęcił tarczę i mocną lancę, obie w całości z masywnego złota, tak że i drzewce lancy, i oba jej ostrza były złote. Te przedmioty były jeszcze za moich czasów złożone w Tebach, a mianowicie w świątyni Ismeńskiego Apollona. Lidyjczykom, którzy mieli te dary zanieść do świątyń, polecił Krezus zapytać się wyroczni, czy ma wyprawić się przeciw Persom i czy może jeszcze pozyskać jakąś sprzymierzoną armię. Skoro więc Lidyjczycy przybyli do celu swej podróży i złożyli dary wotywne, zadali wyroczniom takie pytanie: — Krezus, król Lidyjczyków i innych ludów, przekonawszy się, że te są jedynie prawdziwe wyrocznie na świecie, dał wam godne dary za wasze objawienia, a teraz was zapytuje, czy ma wyprawić się przeciw Persom i czy może jeszcze pozyskać jakąś sprzymierzoną armię. — Tak brzmiało ich pytanie, a odpowiedzi obu wyroczni * były z sobą zgodne, bo obie obwieszczały Krezusowi, że jeżeli wyprawi się na Persów, to zniweczy wielkie państwo. Zarazem radziły mu, żeby wyszukał najpotężniejszych spośród Hellenów i pozyskał ich sobie na przyjaciół. Kiedy Krezus poznał osnowę przyniesionych mu boskich przepowiedni, był nimi niezmiernie ucieszony; mając zaś całkiem pewną nadzieję zniweczenia królestwa Cyrusa, posyła znów do Delf i obdarowuje Delfijczyków, których liczbę zba-

43

dał: każdemu z osobna daje po dwa statery złota. Delfijczycy w zamian za to nadali Krezusowi i Lidyjczykom przywilej zapytywania wyroczni bez kolejności, zwolnili ich od danin, przyznali im honorowe miejsca na publicznych igrzyskach, tudzież każdemu z nich, kto zechce, prawo obywatelstwa w Delfach po wieczne czasy. Obdarowawszy tak Delfijczyków, zapytał Krezus po raz trzeci wyroczni, bo nie miał jej nigdy dosyć, odkąd poznał jej prawdomówność. Tym razem zapytał, czy jedynowładztwo jego długo będzie trwało. A Pitia tak mu przepowiedziała:

Ale jeżeli Medowie za króla dostaną raz muła, Wtedy nad Herm żwironośny uciekaj już ty, zniewieścialy Lidzie, nie czekaj i nie wstydź się tego, żeś tchórzem podszyty. Gdy te słowa doszły do wiadomości Krezusa, ucieszył się nimi w najwyższym stopniu, tusząc sobie, że nigdy muł w miejsce męża nie będzie królem Medów, i dlatego ani on sam, ani jego potomkowie nie utracą panowania. Potem starał się zbadać, jacy to są najpotężniejsi z Hellenów, których mógłby pozyskać na przyjaciół, i doszedł do wniosku, że przodujące stanowisko zajmują Lacedemończycy i Ateńczycy, jedni w doryckim, drudzy w jońskim szczepie. To bowiem były główne szczepy, mianowicie jeden1 pierwotnie pelazgijski, drugi2 helleński. Joński nigdy nie puszczał się na wędrówki, dorycki zaś wiele się tułał. Albowiem za króla Deukaliona zamieszkiwał F t i ot i s, a za Dorosa, syna Hellena, krainę u stóp Ossy i Olimpu, zwaną Histiajotis. Z Histiajotis wywędrował wypędzony przez Kadmejczyków i osiadł na Pindos, pod nazwą Makedonów. Stąd znowu przesiedlił się do D r y o p i s, a z Dryopis przybył jeszcze na Peloponez i nazywał się odtąd doryckim. - Jakim językiem mówili Pelazgowie, tego nie umiem dokładnie powiedzieć. Jeżeli jednak wolno snuć wnioski z języka 1 2

joński dorycki

44

dziś jeszcze istniejących Pelazgów, co powyżej Tyrrenów zamieszkują miasto Kreston, a niegdyś graniczyli z tymi, których dziś nazywa się Dorami (wtedy bowiem mieszkali w kraju zwanym dziś Tessaliotis), jako też z języka tych Pelazgów, którzy osiedlili się w Plakia i Skylake nad Hellespontem i mieszkali razem z Ateńczykami, wreszcie z języka mieszkańców wszystkich innych miast, które były pelazgijskie, ale nazwy swe zmieniły — jeżeli więc z tego można wnioski wyciągać, to Pelazgowie posługiwali się językiem barbarzyńskim. Jeśli zatem cały żywioł pelazgijski był taki, to lud attycki, który był pochodzenia pelazgijskiego, wraz z przejściem do Hellenów przyjął też inny język. Boć przecie i Krestoniaci, i Plakianie nie mówią tym samym językiem, co obecni ich sąsiedzi, między sobą jednak mają wspólny język, co dowodzi, że zachowują jeszcze dialekt, jaki z sobą przynieśli, przesiedlając się do tych okolic. Helleński zaś żywioł, jak mnie się wydaje, od chwili swego powstania posługuje się zawsze tym samym językiem. Po oddzieleniu się od Pelazgów był wprawdzie słaby, bo wyszedł z dość nieznacznych początków, urósł jednak w wielką mnogość ludów, zwłaszcza kiedy Pelazgowie i inne liczne ludy barbarzyńskie do niego się przyłączyły. Prócz tego zdaje mi się, że pelazgijski lud, jak długo był barbarzyński, nigdy pokaźnie się nie powiększył. Otóż z tych ludów, jak się dowiedział Krezua, attycki był uciskany i rozdarty na stronnictwa przez Pizystrata, syna Hippokratesa, który wówczas był tyranem Aten*. Hippokratesowi, gdy raz jako człowiek prywatny brał udział w igrzyskach olimpijskich, zdarzył się wielki dziw. Kiedy bowiem złożył ofiarę, zaczęły kotły, stojące obok ołtarza i pełne mięsa i wody, bez ognia kipieć i przelewać się. Chilon z Lacedemonu, który właśnie był obecny i oglądał ten dziw, radził Hippokratesowi, żeby przede wszystkim nie wprowadzał w dom płodnej niewiasty jako żony, a po wtóre, jeżeli już taką posiada, żeby ją od siebie oddalił, jeśli zaś przypadkiem ma syna, żeby się go wyrzekł. Ale Hippokrates, jak opowiadają, nie chciał tej rady usłuchać,

45

a później urodził mu się ów Pizystrat. Ten, widząc, że mieszkańcy wybrzeża i lud ateński z równiny wiodą z sobą spór (tamci pod wodzą Megaklesa, syna Alkmeona, a ludzie z równiny pod przywództwem Likurga, syna Aristolaidesa), zamyślił zostać jedynowładcą i dlatego założył trzecie stronnictwo. Zebrał swoich stronników, pozornie stanął na czele górali i uknuł taki podstęp: Zranił siebie i swoje muły, popędził z zaprzęgiem na rynek, rzekomo uciekając przed wrogami, którzy go niby jadącego na pole chcieli zgładzić, i prosił lud o przydzielenie mu straży przybocznej, ile że przedtem już odznaczył się jako wódz w czasie wyprawy przeciw Megarejczykom *, zdobył Nizaję i innych wielkich czynów dokonał. Tak oszukany lud ateński dał mu wybranych spośród obywateli mężów, którzy nie zostali wprawdzie kopijnikami Pizystrata, ale jego maczużnikami — bo szli za nim z drewnianymi maczugami w ręku. Ci razem z Pizystratem wzniecili powstanie i obsadzili akropolis. Odtąd panował Pizystrat nad Ateńczykami, nie znosząc jednak istniejących urzędów ani nie zmieniając praw; raczej według obowiązującego ustroju zarządzał on miastem, utrzymując w nim ład piękny i dobry. Ale rychło potem porozumieli się z sobą stronnicy Megaklesa i Likurga i wypędzili go. Tak Pizystrat po raz pierwszy posiadł Ateny i tak utracił posiadaną tyranię, która jeszcze silnych nie zapuściła korzeni. A ci, którzy wygnali Pizystrata, na nowo spór między sobą wszczęli. Gdy spór ten Megaklesowi dawał się już we znaki, kazał przez herolda zapytać Pizystrata, czy chce za cenę tyranii wziąć jego córkę za żonę. Pizystrat przyjął propozycję i za tę cenę z nim się pogodził, a wtedy celem powrotu obmyślili plan, który, moim zdaniem, był niezwykle naiwny. Boć helleński lud odróżnia się już z dawien dawna od barbarzyńców jako sprytniejszy i od naiwnej głupoty o wiele dalszy, a owi mężowie jeszcze wtedy u Ateńczyków, którzy uchodzą za pierwszych z Hellenów w dowcipie, wymyślili, co następuje: W gminie pajanijskiej żyła niewiasta imieniem Fye, która była wysoka na cztery łokcie mniej trzy palce, a zresztą i pięknie zbudowana. Tę niewiastę zaopatrzyli w pełny rynsztu-

46

nek, wprowadzili na wóz i wyuczyli postawy, w jakiej najdostojniej miała się przedstawiać, po czym zawieźli ją do miasta. Przed nią zaś wysłali heroldów, którzy po przybyciu do miasta stosownie do zlecenia tak ogłaszali: „Ateńczycy, przyjmijcie z życzliwym sercem Pizystrata, którego sama Atena najbardziej wśród ludzi zaszczyca i sprowadza z powrotem do swej akropolis". Ci tedy, przebiegając tu i tam, słowa te wypowiadali, i natychmiast do przedmieść dotarła wieść, że Atena sprowadza Pizystrata, a w mieście uwierzono, że niewiasta jest samą boginią, modlono się do ludzkiej istoty i przyjęto Pizystrata. Kiedy więc Pizystrat w opowiedziany właśnie sposób wrócił do jedynowładztwa, stosownie do zawartej z Megaklesem umowy ożenił się z jego córką. Miał już jednak dorosłych synów *, Alkmeonidzi zaś uchodzili za obciążonych klątwą *; przeto nie chciał mieć dzieci z nowo poślubioną małżonką i żył z nią w nienaturalnym stosunku. Żona z początku to ukrywała, później jednak opowiedziała swej matce (czy to przez nią badana, czy też sama z siebie), a ta swemu mężowi. On oburzył się, że Pizystrat nim pogardza, i w porywie gniewu pojednał się z wrogimi dotąd powstańcami. Pizystrat, zauważywszy, co przeciw niemu się knuje, usunął się zupełnie z kraju *, udał się do Eretrii i odbył tu naradę z synami. Jakoż zwyciężyło zdanie Hippiasza, że należy z powrotem odzyskać jedynowładztwo. Wtedy zaczęli zbierać dary z miast, które wobec nich zobowiązane były do jakiejś wdzięczności. Wśród wielu, którzy znacznych dostarczyli pieniędzy, wyróżnili się datkami Tebanie. Potem, żeby długo się nie rozwodzić, upłynął jakiś czas i wszystko było do powrotu gotowe. Albowiem także argiwscy najemnicy przybyli z Peloponezu, a nawet z Naksos dobrowolnie przybył do nich mąż imieniem Lygdamis, który bardzo wielkiej dowiódł gorliwości przywożąc pieniądze i ludzi. Wyruszyli więc z Eretrii i tak w jedenastym roku * wrócili do ojczyzny. Pierwszą w Attyce miejscowością, którą zajęli, był Maraton. Kiedy tam stanęli obozem, przybywali do nich stronnicy ich z miasta, inni też napływali z gmin, ludzie, którym tyrania bardziej była pożądana niż wolność. Ci więc tam

47

się gromadzili. Dopóki Pizystrat zbierał pieniądze, i potem, kiedy obsadził Maraton, Ateńczycy z miasta nie zwracali nań uwagi; dopiero gdy się dowiedzieli, że z Maratonu maszeruje na miasto, wtedy przeciw niemu ruszyli. Szli tedy z całą siłą zbrojną przeciw powracającym, a stronnicy Pizystrata, wyruszywszy z Maratonu, ciągnęli na miasto, aż spotkali się z przeciwnikami przy świątyni palleńskiej Ateny i zajęli silną pozycję. Wtedy to z boskiego zrządzenia zjawił się przed Pizystratem Akarnańczyk Amfilytos, wróżbita, który doń przystąpił i obwieścił mu w heksametrach następującą wyrocznię:

Teraz jest sieć zarzucona, i już rozpostarty jest niewód, Rychło napłyną do niego tuńczyki przez noc księżycową. Tak on przepowiedział w swym boskim natchnieniu; a Pizystrat zrozumiał wyrocznię, oświadczył, że wróżbę pomyślną przyjmuje, i powiódł wojsko do bitwy. Ateńczycy z miasta byli właśnie przy śniadaniu, a po śniadaniu jedni z nich zajęli się grą w kości, drudzy poszli spać. Wtedy Pizystrat ze swoimi ludźmi napadł na Ateńczyków i zmusił ich do ucieczki. Kiedy oni uciekali, wymyśla Pizystrat bardzo rozumny plan, żeby Ateńczycy nie mogli już się zebrać, lecz pozostali rozproszeni. Kazał wsiąść na konie swoim synom i wysłał ich przodem. Ci dopadli uciekających i oświadczyli im według zlecenia Pizystrata, że mają być dobrej myśli i każdy ma wrócić do swego domu. Ateńczycy usłuchali, i tak Pizystrat po raz trzeci * posiadł Ateny i umocnił teraz swoje panowanie dzięki licznym wojskom posiłkowym i dochodom pieniężnym, z których jedne napływały z kraju, inne znad rzeki Strymonu *. Synów zaś owych Ateńczyków, którzy dotrzymali placu i nie zaraz uciekli, wziął jako zakładników i przesiedlił do Naksos (bo także tę wyspę podbił w wyprawie wojennej i oddał w zarząd Lygdamisowi). Prócz tego oczyścił jeszcze wyspę Delos stosownie do orzeczenia wyroczni, a mianowicie w taki sposób: Jak daleko sięgał widok z świątyni, kazał z całej tej okolicy wykopać trupy

48

i przenieść w inną stronę wyspy. — Tak panował Pizystrat w Atenach, a z Ateńczyków część padła w bitwie, część z Alkmeonidami uciekła z ojczyzny. Tak więc stały, jak się dowiedział Krezus, w owym czasie sprawy Ateńczyków. O Lacedemończykach zaś dowiedział się, że wydobyli się z wielkich nieszczęść i pokonali już w wojnie Tegeatów*. Albowiem za królewskich rządów Leona i Hegesiklesa w Sparcie Lacedemończycy, mając powodzenie w innych wojnach, jedynie przez Tegeatów zostali zwyciężeni. W jeszcze dawniejszych czasach mieli oni najgorsze prawa* spośród wszystkich niemal Hellenów i nie utrzymywali ani między sobą, ani z obcymi żadnych stosunków. Zwrot ku lepszemu ustrojowi prawnemu nastąpił u nich w ten sposób: Kiedy Likurg, poważany wśród Spartiatów mąż, przybył do Delf po wyrocznię i wkroczył do najświętszego miejsca, Pitia natychmiast wypowiedziała te słowa: O Likurgosie, przybyłeś do mojej bogatej świątyni, Miły Zeusowi i wszystkim mieszkańcom pałaców Olimpu. Waham się, czy ci mam wróżyć jak bogu, czy jak człowiekowi: Ale już raczej jak bogu, spodziewam się, o Likurgosie! Niektórzy utrzymują, że Pitia prócz tego jeszcze podyktowała mu istniejący dziś u Spartiatów ustrój państwa; jak jednak utrzymują sami Lacedemończycy, przyniósł go Likurg z Krety, kiedy był opiekunem Leobotesa, swego siostrzeńca i króla Spartiatów. Skoro bowiem tylko został opiekunem, przekształcił cały ustrój prawny i pilnował, żeby go nie przekraczano. Potem ustalił Likurg to, co ma związek z wojną, mianowicie bractwa przysięgłe, trzydziestki i wspólne biesiady; nadto ustanowił eforów i gerontów. Po dokonaniu takich zmian cieszyli się Lacedemończycy dobrymi prawami, a Likurgowi po śmierci wznieśli świątynię i wysoko go czcili. Ponieważ zaś mieszkali w kraju żyznym, a liczba ludu była niemała, przeto rychło się wzmogli i doszli

49

do wielkiego dobrobytu. I już im nie wystarczało wieść spokojny żywot, lecz przekonam, że lepsi są od Arkadyjczyków, pytali w Delfach wyroczni o los całego kraju arkadyjskiego. Pitia zaś dała im taką odpowiedź:

Żądasz Arkadii ode mnie? Za wiele ty żądasz, więc nie dam. Wielu w Arkadii jest mężów jedzących żołędzie, co ciebie Stamtąd odeprą. Lecz ja ci wszystkiego odmawiać nie będę: Dam ci zatańczyć w Tegei, przytupniesz nogami w tej ziemi Oraz tę piękną równinę rozmierzysz swą liną mierniczą. Gdy Lacedemończycy usłyszeli te powtórzone im słowa, wyrzekli się wprawdzie reszty Arkadyjczyków, ruszyli jednak z kajdanami* na wojnę przeciw Tegeatom, ufając dwuznacznej wyroczni, jakoby już mieli Tegeatów ujarzmić. Ale ulegli w starciu z wrogiem, a ilu z nich żywcem ujęto, wszyscy ci musieli sami pracować w kajdanach, które z sobą przynieśli, oraz liną rozmierzać pole Tegeatów. A te kajdany, w które ich zakuto, jeszcze do moich czasów dochowały się w Tegei i wisiały dokoła w świątyni Ateny Alea. W pierwszej więc wojnie przeciw Tegeatom stale nie mieli szczęścia; ale za czasów Krezusa, kiedy Anaksandridas i Ariston byli królami Lacedemonu, Spartiaci wyszli już z wojny zwycięsko, a mianowicie w następujący sposób: Ponieważ zawsze w bitwie ulegali Tegeatom, wysłali posłów do Delf, aby się zapytać, jakiego boga mają sobie zjednać, żeby wziąć górę nad Tegeatami. Pitia odpowiedziała im, że zwyciężą, jeżeli sprowadzą do siebie kości Orestesa, syna Agamemnona. Gdy jednak nie mogli odnaleźć grobu Orestesa, posłali znowu do boga, zapytując o miejsce, gdzie leży Orestes. Na to pytanie dała Pitia posłańcom taką odpowiedź:

W miejscu równinnym Arkadii znajduje się pewna Tegea; Wieją tam wiatry dwa, które potężnym są gnane naporem: Cios parowany jest ciosem i szkoda na szkodę się wali. Agamemnona tu syn w życiodajnej pogrzebion jest ziemi; Jeśli go do dom sprowadzisz, Tegei zostaniesz piastunem.

50

Skoro i to usłyszeli Lacedemończycy, nie mniej niż przedtem dalecy byli mimo wszelkich poszukiwań od odnalezienia grobu, aż go wreszcie odkrył Liches, jeden z tak zwanych „dobroczyńców" Sparty. Dobroczyńcy są to obywatele, którzy wychodzą z rycerzy*, zawsze najstarsi, co rok po pięciu. W tym roku, w którym występują z rycerzy, muszą oni w celach państwowych Spartiatów być wysyłani bezustannie do rozmaitych miejsc. Z tych więc mężów jednym był Liches, który odnalazł grób w Tegei dzięki przypadkowi i własnej roztropności. Wtedy właśnie była dozwolona komunikacja z Tegeatami, poszedł więc do kuźni i przypatrywał się, jak obrabiano żelazo, a ta praca budziła jego podziw. Kowal, zauważywszy, że on się tak dziwi, przerwał pracę i rzekł: — Gościu lakoński, zaiste byłbyś ty mocno zdziwiony, gdybyś to widział, co ja widziałem, skoro teraz już taki okazujesz podziw z powodu obróbki żelaza. Ja bowiem chciałem sobie tu na podwórzu zrobić studnię i natrafiłem przy kopaniu na trumnę długą na siedem łokci; ponieważ nie wierzyłem, żeby kiedyś byli ludzie więksi niż teraz, otworzyłem ją i ujrzałem zwłoki tej samej długości co trumna. Odmierzyłem je i znów zasypałem. — Tak mu ten człowiek opowiedział, co widział, a Liches całe opowiadanie rozważył i doszedł do wniosku, że są to, zgodnie z boską przepowiednią, zwłoki Orestesa. Wnioskował zaś w ten sposób: dwa miechy kowalskie, które widział, są to dwa wiatry; kowadło i młot objaśniał jako cios i cios przeciwny, a kowane żelazo uznał za szkodę, która na szkodę się wali — na podstawie tej analogii, że żelazo na szkodę ludzi wynaleziono. Tak kombinując, wrócił do Sparty i opowiedział o całej sprawie Lacedemończykom. Ci na mocy zmyślonego powodu obwinili go i wygnali. A on wtedy poszedł do Tegei, opowiedział kowalowi o swoim nieszczęściu i próbował wynająć od niego podwórze, ale ten nie chciał mu go odstąpić. Po jakimś czasie wreszcie zdołał go namówić; tam więc zamieszkał, rozkopał grób, pozbierał kości i wrócił z nimi do Sparty. I od tego czasu, ilekroć mierzyli się nawzajem w boju, znacznie górowali Lacedemończycy nad

51

wrogami, a także większa część Peloponezu była im już podległa. Skoro o tym wszystkim dowiedział się Krezus, wysłał do Sparty posłów z darami, aby ubiegali się o przymierze, i przykazał im, co mieli powiedzieć. Ci przybyli i tak oświadczyli: — Przysłał nas Krezus, król Lidyjczyków i innych ludów, tak mówiąc: Lacedemończycy, ponieważ bóg przez wyrocznię swą poradził mi, żebym w Helladzie pozyskał sobie przyjaciela, wy zaś, jak słyszę, przodujecie w Helladzie, przeto was wedle wyroczni wzywam, bo chcę stać się waszym przyjacielem i sprzymierzeńcem bez podstępu i oszukaństwa. — Tak przez swych posłów obwieszczał Krezus, a Lacedemończycy, którzy także już słyszeli o udzielonej Krezusowi boskiej przepowiedni, ucieszyli się przybyciem Lidyjczyków i zawarli z nimi zaprzysiężoną przyjaźń i przymierze: czuli się bowiem zobowiązani także pewnymi dobrodziejstwami, jakie im Krezus już przedtem wyświadczył. Kiedy mianowicie Lacedemończycy posłali byli do Sardes po zakup złota, chcąc go użyć do budowy posągu Apollona, który teraz wznosi się na Tornaks w ziemi lakońskiej, dał im je Krezus nie za cenę kupna, lecz za darmo. Lacedemończycy przyjęli sojusz i z tej przyczyny, i jeszcze dlatego, że ich spośród wszystkich Hellenów wyróżniając Krezus wybrał na przyjaciół. Nie tylko więc osobiście gotowi byli stanąć na jego wezwanie, lecz kazali nadto sporządzić mieszalnik spiżowy, którego brzeg od zewnątrz był ozdobiony dookoła figurami zwierząt; a był on tak wielki, że mieścił w sobie trzysta amfor. Z tym pojechali, aby się odwzajemnić takim upominkiem Krezusowi. Ale ów mieszalnik nie dotarł do Sardes z przyczyny, którą w dwojaki sposób podają: Lacedemończycy mówią, że kiedy odwożony do Sardes mieszalnik znalazł się w okolicy Samos, Samijczycy na tę wiadomość nadpłynęli na swych okrętach wojennych i zabrali go; sami natomiast Samijczycy opowiadają, że Lacedemończycy, wioząc mieszalnik, przybyli za późno, a skoro się dowiedzieli o zdobyciu Sardes i wzięciu Krezusa do niewoli, sprzedali na Samos ów mieszalnik; odkupili go od nich prywatni ludzie i ofiarowali do świątyni Hery;

52

może też sprzedawcy po powrocie do Sparty opowiedzieli, że odebrali im go Samijczycy. Tak się miała sprawa z mieszalnikiem. Krezus jednak fałszywie tłumaczył sobie sens wyroczni i chciał przedsięwziąć wyprawę na Kapadocję, spodziewając się, że zniweczy Cyrusa i perską potęgę. W chwili gdy on zajęty był przygotowaniami wojennymi przeciw Persom, jeden z Lidyjczyków, imieniem Sandanis, który już przedtem uchodził za rozumnego człowieka, ale zwłaszcza od następującej rady pozyskał wśród Lidyjczyków rozgłos, tak doradzał Krezusowi: — Królu, szykujesz się do kampanii przeciw mężom, którzy noszą skórzane spodnie, a także reszta ich odzieży jest ze skóry; którzy jedzą nie tyle, ile zechcą, lecz ile mają, gdyż zamieszkują kraj skalisty. Prócz tego nie piją wina, lecz wodę, a nawet fig nie mają na wety ani w ogóle nic dobrego. Jeżeli więc zwyciężysz, cóż im zabierzesz, skoro nic nie posiadają? Z drugiej strony rozważ, ile stracisz w razie przegranej. Bo jeżeli zakosztują naszych dóbr, będą się ich kurczowo trzymali i nie da się ich wypędzić. Co do mnie, wdzięczny jestem bogom, że nie poddają Persom myśli o wyprawie wojennej przeciw Lidyjczykom. — Taką mową nie przekonał Krezusa. Istotnie Persowie przed podbojem Lidii nie znali nic z wykwintu i wygód życiowych. Kapadokowie nazywani są przez Hellenów Syryjczykami*. Przed panowaniem Persów byli ci Syryjczycy poddanymi Medów, wtedy zaś Cyrusa. Granicę bowiem między medyjskim a lidyjskim państwem stanowiła rzeka Halys, która od armeńskich gór począwszy płynie przez kraj Cylicyjczyków, potem z prawej strony ma Matienów, z lewej Frygów, następnie, mijając ich, biegnie w górę na północ, przy czym odgranicza na prawo Syrokapadoków, na lewo Paflagonów. Tak rzeka Halys przecina prawie całą dolną część Azji* od morza leżącego naprzeciw Cypru aż do Morza Czarnego. Jest to najwęższa część tego całego pasma ziemi, a co się tyczy długości drogi, to krzepki człowiek zużywa na nią pięć dni marszu *. Wyruszył zaś Krezus przeciw Kapadocji naprzód dlatego, że, chciwy ziemi, chciał ja do swego terytorium przyłączyć,

53

a potem głównie z tego powodu, że ufał wyroczni i zamierzał wywrzeć zemstę na Cyrusie za Astiagesa. Albowiem Astiagesa, syna Kyaksaresa, a zarazem szwagra Krezusa i króla Medów, obalił Cyrus, syn Kambizesa, i w moc swą dostał. A szwagrem Krezusa został w ten sposób. Gromada Scytów-koczowników, wznieciwszy u siebie bunt, wyszła do kraju medyjskiego. Panował wtedy nad Medami Kyaksares, syn Fraortesa, a wnuk Dejokesa. Z początku obchodził się on dobrotliwie z tymi Scytami jako z podopiecznymi, a ponieważ wielce ich sobie cenił, oddał im swoich synów, żeby wyuczyli się ich języka i sztuki strzelania z łuku. Po jakimś czasie zdarzyło się, że Scytowie, którzy zawsze, ilekroć szli na polowanie, coś z sobą przynosili, pewnego razu nic nie upolowali, a Kyaksares, widząc ich wracających z próżnymi rękami, obszedł się z nimi bardzo szorstko i nieprzystojnie (był bowiem, jak sam tego dowiódł, w wysokim stopniu porywczy). Ci więc, potraktowani w tak niegodny sposób przez Kyaksaresa, postanowili jednego z oddanych im do nauki chłopców zabić, przyrządzić go tak samo, jak zwykli byli przyrządzać dziczyznę, i podać Kyaksaresowi niby upolowaną zwierzynę, a potem jak najprędzej wynieść się do Alyattesa, syna Sadyattesa, do Sardes. Tak się też stało; bo Kyaksares i jego goście mięso to jedli, a Scytowie po tym czynie przeszli pod opiekę Alyattesa. Następnie, ponieważ Alyattes mimo żądania Kyaksaresa nie chciał wydać mu Scytów, wybuchła pięcioletnia wojna między Lidyjczykami i Medami, w ciągu której nieraz Medowie zwyciężyli Lidyjczyków, nieraz też Lidyjczycy Medów, a wśród tego raz nawet było coś na kształt nocnej potyczki. Kiedy mianowicie przy równych szansach przedłużali wojnę, zdarzyło się w szóstym roku wrogich ich zmagań, że podczas walki dzień nagle ustąpił* przed nocą. Tę przemianę dnia przepowiedział był Jończykom Tales z Miletu, a jako termin ustalił właśnie ten rok, w którym istotnie ona nastąpiła. Lidyjczycy jednak i Medowie, widząc, że z dnia zrobiła się noc, zaniechali walki i obie strony tym bardziej się pospieszyły, żeby zawrzeć pokój. Tymi zaś, którzy skłonili ich do układów, byli

54

Syennesis z Cylicji i Labynetos z Babilonu. Zabiegali oni koło zawarcia przymierza i doprowadzili do skutku związek małżeński; postanowili mianowicie, żeby Alyattes dał za żonę Astiagesowi, synowi Kyaksaresa, córkę swą Aryenis: boć bez mocnych węzłów pokrewieństwa nie zwykły trwać mocno układy. Przymierza zawierają te ludy tak jak Hellenowie, prócz tego nacinają skórę na ramionach i zlizują jeden drugiemu krew. Tego więc Astiagesa, swego dziadka ze strony matki, Cyrus obalił i w moc swą dostał — z przyczyny, którą wskażę w dalszym ciągu opowiadania. Dlatego Krezus zagniewany był na Cyrusa i posłał do wyroczni, zapytując, czy ma wyprawić się przeciw Persom. A skoro nadeszła dwuznaczna przepowiednia, przypuszczał, że wyrocznia stoi po jego stronie, i wyruszył na terytorium Persów*. Kiedy zaś przybył nad rzekę Halys, przeprowadził stąd sam, jak sądzę, wojsko przez istniejące tam mosty; jak jednak mocno rozpowszechniona wśród Hellenów wieść głosi, uczynił to Tales z Miletu. Podobno bowiem Krezus nie wiedział, jak jego wojsko zdoła przeprawić się przez rzekę (bo w owym czasie jeszcze tych mostów nie było); wtedy, jak opowiadają, Tales, który znajdował się w obozie, sprawił, że rzeka, która dotąd płynęła po lewej stronie wojska*, teraz także po prawej stronie płynąć zaczęła. A miał to uczynić w ten sposób: Kazał wykopać głęboki rów, zaczynający się powyżej obozu, i dalej poprowadzić go w kształcie półksiężyca, tak żeby objął obóz od tyłu. W ten sposób rzeka, skierowana do kanału z dawnego łożyska i przepływając obok obozu, miała znów wpadać do dawnego łożyska. Skoro więc rzeka istotnie podzieliła się, można było oba jej ramiona przekroczyć. Niektórzy jeszcze utrzymują, że stare łożysko całkowicie zostało osuszone. Ale ja w to nie wierzę; bo jakżeż w drodze powrotnej mogliby byli rzekę przekroczyć? Kiedy więc Krezus z swoim wojskiem przeszedł rzekę i przybył do miejscowości, która nazywa się Pteria i jest najsilniejszą twierdzą w Kapadocji (położoną prawie w pobliżu miasta Synope nad Morzem Czarnym), rozbił tam obóz i pustoszył pola Syryjczyków. Miasto Pteria zajął i mieszkańców jego za-

55

przedał w niewolę; zdobył też wszystkie okoliczne miasta, a Syryjczyków, którzy całkiem byli niewinni, wypędził z ich siedzib. Ale Cyrus zgromadził swoją armię, wciągnął do niej wszystkie mieszkające w pośrodku ludy i wyszedł na spotkanie Krezusa. Zanim jednak wyruszył z wojskiem, posłał heroldów do Jończyków i próbował ich nakłonić, aby opuścili Krezusa; lecz Jończycy nie dali się namówić. Kiedy więc Cyrus przybył w okolicę Pterii i stanął obozem naprzeciw Krezusa, wtedy zmierzyli się z sobą całą siłą. Przyszło do gwałtownej walki i po obu stronach wielu padło, aż wreszcie nadeszła noc i rozdzieliła walczących, przy czym ani jedni, ani drudzy nie odnieśli zwycięstwa. Taki przebieg miała walka obu wojsk. Krezus jednak nie był zadowolony z ilości swego wojska (istotnie to wojsko, które walczyło, było znacznie mniejsze od Cyrusowego); z tego więc niezadowolony, skoro nadto Cyrus następnego dnia nie próbował nowego ataku — zarządził odmarsz do Sardes. Zamiarem jego było wezwać Egipcjan stosownie do układu (bo także z Amazysem, królem Egiptu, zawarł był jeszcze wcześniej niż z Lacedemończykami przymierze), potem też po Babilończyków posłać (bo i z nimi istniało przymierze, a ich władcą w owym czasie był Labynetos), a tak samo Lacedemończykom oznajmić, aby stawili się w oznaczonym terminie. Gdyby tych wszystkich zjednoczył i swoje własne wojsko zgromadził, zamyślał, po przeczekaniu zimy, wyprawić się z nastaniem wiosny przeciw Persom. Z takimi nosząc się myślami, wysłał po swym przybyciu do Sardes heroldów do sprzymierzeńców, którym ci mieli zapowiedzieć, aby na piąty miesiąc zebrali się w Sardes. Z wojska zaś, które miał przy sobie, a które biło się z Persami, kazał wszystkim zaciężnym żołnierzom ustąpić i rozejść się, bo bynajmniej nie oczekiwał, żeby Cyrus po tak nie rozstrzygniętej walce miał istotnie pomknąć na Sardes. Podczas gdy Krezus takie snuł myśli, napełniło się całe przedmieście wężami. Z ich pojawieniem się przestały konie paść się na pastwiskach, lecz pobiegły tam i zjadały węże. Krezus, widząc to zjawisko, uznał je za cudowny znak, jak też istot-

56

nie było. Natychmiast więc wysłał posłów do telmessyjskich wyjaśniaczy. Posłańcy przybyli i dowiedzieli się od Telmessyjczyków, co to zjawisko ma oznaczać, ale nie było im już dane donieść o tym Krezusowi; zanim bowiem z powrotem odpłynęli do Sardes, Krezus został pojmany. Otóż Telmessyjczycy tak rzecz wyjaśnili, że Krezus ma oczekiwać obcego wojska w kraju i że ono po swym przybyciu podbije krajowców; wąż, zdaniem ich, jest dzieckiem ziemi, koń zaś nieprzyjacielem i przybyszem. Takiej odpowiedzi udzielili Telmessyjczycy pójmanemu już Krezusowi, nie wiedząc jeszcze nic o tym, co stało się z Sardes i z samym Krezusem. " A Cyrus, który zaraz przy odwrocie Krezusa po bitwie pteryjskiej dowiedział się, że ten zamierza potem wojsko swe rozproszyć, doszedł po namyśle do przekonania, iż jest dlań korzystniej pomaszerować, o ile możności jak najspieszniej, na Sardes, zanim jeszcze po raz drugi zbierze się potęga Lidyjczyków. I jak postanowił, tak też szybko rzecz wykonał: powiódł swoje wojsko do Lidii i sam z tą wiadomością przybył do Krezusa. Wtedy Krezus znalazł się w bardzo trudnym położeniu, ponieważ okoliczności wbrew oczekiwaniu całkiem inaczej się ukształtowały, niż sam przewidywał; mimo to poprowadził Lidyjczyków do walki. A w owym czasie nie było w Azji ludu mężniejszego i silniejszego niż lidyjski; walczyli oni konno, mieli długie lance i byli z natury wybornymi jeźdźcami. Oba wojska spotkały się na wielkiej i płaskiej równinie, która rozciąga się przed miastem Sardes. Przez nią płynie wraz z innymi rzekami także Hyllos i z szumem zlewają się one z największą rzeką, zwaną Hermos, która, wypływając ze świętej góry dindymeńskiej matki* — uchodzi do morza koło miasta Fokai. Kiedy Cyrus ujrzał tam Lidyjczyków, ustawionych w szyku bojowym, wtedy z obawy przed ich jazdą, za radą Meda Harpagosa, tak postąpił: Wszystkie wielbłądy, jakie z ładunkiem prowiantu i bagaży szły za wojskiem, zebrał razem, kazał im zdjąć ciężary i wsadził na nie mężów w mundurach jazdy; ci, odpowiednio uzbrojeni, musieli przed resztą wojska

57

ruszyć przeciw jeździe Krezusa, za wielbłądami miała iść piechota, a dopiero za nią ustawił całą jazdę. Skoro uszeregował wszystkich, wydał rozkaz, aby nie szczędząc zabijali każdego Lidyjczyka, który im wejdzie w drogę, tylko samego Krezusa żeby nie uśmiercali, nawet gdyby się bronił przed wzięciem go do niewoli. To im surowo nakazał. Wielbłądy zaś dlatego ustawił naprzeciw konnicy, że koń lęka się wielbłąda i nie znosi ani jego widoku, gdy go spostrzeże, ani odoru, gdy mu ten do nozdrzy zaleci. Otóż właśnie w tym celu to wymyślił, żeby Krezusowi na nic nie przydała się jego jazda, którą właśnie Lidyjczyk chciał zabłysnąć. I rzeczywiście, kiedy wojska ruszyły przeciw sobie do bitwy, konie, zwietrzywszy i ujrzawszy wielbłądy, zawróciły w tył, i tak poszły wniwecz nadzieje Krezusa. Lidyjczycy, co prawda, nawet wtedy nie stchórzyli, lecz zmiarkowawszy, co zaszło, zeskoczyli z koni i pieszo dalej walczyli z Persami. Dopiero po wielkich obustronnych stratach zaczęli uciekać, po czym zepchnięto ich do twierdzy, którą obiegli Persowie. Zaczęło się więc oblężenie. Krezus, sądząc, że ono długo potrwa, wysłał z twierdzy nowe poselstwo do swoich sprzymierzeńców: poprzednie miało ich wezwać, aby się na piąty miesiąc w Sardes zebrali; teraz przesyłał prośbę o jak najszybszą pomoc, gdyż jest oblegany. Zarówno więc do innych sprzymierzeńców, jak i do Lacedemonu wiadomość tę przekazał. Ale właśnie w tym czasie* sami Spartiaci uwikłani byli w spór z Argiwami z powodu krainy zwanej Tyrea. Tę bowiem Tyreę, która należała do terytorium Argolidy, odcięli dla siebie i zajęli Lacedemończycy. Do Argiwów zaś należał też cały kraj na zachód aż do Malei, na lądzie stałym, a także wyspa Kytera i reszta wysp. Kiedy więc Argiwowie stanęli w obronie wydzieranego im obszaru, przyszło do układów i zgodzono się, żeby walczyło po trzystu mężów z obu stron, a którzy z nich zwyciężą, do tych ma kraina należeć; główne zaś wojska miały się oddalić, każde do swego kraju, a nie pozostawać podczas tych zapasów, bo gdyby były obecne, a jedna strona widziała, że jej ludzie ulegają, mogłaby

58

im przyjść na pomoc. Po tej umowie oddalili się, a pozostawieni z obu stron wybrańcy starli się z sobą. Gdy oni z równym walczyli skutkiem, ostało się z sześciuset mężów trzech, mianowicie z Argiwów Alkenor i Chromios, z Lacedemończyków — Otryades. Ci jeszcze się ostali, kiedy noc nadeszła. Otóż dwaj Argiwowie myśleli, że są zwycięzcami, i pobiegli do Argos, a Lacedemończyk Otryades odarł ze zbroi zwłoki Argiwów, zaniósł ich broń do swego obozu, potem zaś stanął na swoim miejscu. Na drugi dzień zjawiły się obie strony, aby zasięgnąć języka. Przez jakiś czas jedni i drudzy twierdzili, że są zwycięzcami, bo jedni mówili, że więcej ich ludzi pozostało przy życiu, drudzy oświadczali, że tamci uciekli, a tylko ich człowiek pozostał na miejscu i trupy argiwskie odarł ze zbroi. Wreszcie od kłótni przyszło do wzajemnej walki, a kiedy po obu stronach wielu padło, zwycięzcami zostali Lacedemończycy. Od tego czasu Argiwowie strzygli sobie głowy, choć przedtem musieli nosić długie włosy, a nadto ustanowili prawo i obciążyli je klątwą, że żaden z Argiwów wprzód włosów nie zapuści i żadna niewiasta złotych ozdób nosić nie będzie, aż z powrotem odzyskają Tyreę. Lacedemończycy zaś ustanowili przeciwne temu prawo, bo choć nie nosili przedtem długich włosów, odtąd je zapuszczali. A jedyny, co ocalał z owych trzystu mężów, Otryades, jak mówią, wstydząc się wrócić do Sparty, skoro padli jego druhowie, tam w Tyrei odebrał sobie życie. W takim położeniu znajdowali się Spartiaci w chwili, kiedy przybył z Sardes herold z prośbą o udzielenie pomocy obleganemu Krezusowi. Mimo to po wysłuchaniu herolda byli zdecydowani pomoc tę wysłać. I już ukończyli swe zbrojenia, a okręty były do odjazdu gotowe, kiedy nadeszła inna wiadomość: że twierdzę Lidyjczyków zdobyto, Krezus zaś dostał się do niewoli. To ku wielkiemu ich ubolewaniu położyło koniec wyprawie. Sardes zaś w ten sposób zostało zdobyte *: Kiedy już czternaście dni przeciągało się oblężenie, kazał Cyrus przez konnych posłańców obwieścić swojemu wojsku, że hojnie obdaruje tego, kto pierwszy wejdzie na mury. Przedsiębrane przez

59

wielu wojowników próby zawodziły, tak że inni ich zaniechali; ale pewien Mardyjczyk, imieniem Hyrojades, spróbował wspiąć się z tej strony zamku, gdzie żadnego posterunku nie ustawiono; nie żywiono bowiem obawy, żeby zamek kiedyś od tej strony mógł być zdobyty: tak stromo i niedostępnie opada tam ku dołowi. Toteż było to jedyne miejsce, które Meles, dawniejszy król Sardes, ominął obnosząc zrodzonego mu przez nałożnicę lwa; Telmessyjczycy bowiem obwieścili, że Sardes będzie niezdobyte, jeżeli lwa obniesie się dokoła jego murów. Meles więc obniósł go wprawdzie wkoło muru wszędzie, gdzie zamek wystawiony był na ataki, lecz tego punktu nie wziął w rachubę, jako nie do zdobycia; a jest to część miasta zwrócona ku Tmolos. Otóż ten Mardyjczyk Hyrojades widział, jak poprzedniego dnia pewien Lidyjczyk z tego miejsca zamku zszedł w dół, aby podnieść swój hełm, który stoczył mu się z góry; to zauważył i wbił sobie w pamięć. Teraz sam się tam wdrapał, za nim zaś spróbowali też inni Persowie. A kiedy całe ich mnóstwo weszło na górę, Sardes zostało zdobyte i doszczętnie spustoszone. Samemu zaś Krezusowi zdarzyło się, co następuje. Miał on, jak już przedtem wspomniałem, syna, który nie posiadał żadnej innej wady, tylko tę, że był głuchoniemy. W okresie swojego dobrobytu Krezus czynił dla niego, co mógł, różne środki wymyślał, a także do Delf posłał, aby poradzić się wyroczni. Pitia dała mu taką odpowiedź:

Lidzie, co licznym królujesz, a jednak zbyt głupiś, Krezusie! Nie życz ty sobie, byś glos upragniony w palacu uslyszal Syna, gdy będzie przemawiał, bo lepiej dla ciebie, by wcale Tego nie było: przemówi on najpierw w dniu twego nieszczęścia. Otóż gdy zajmowano twierdzę, szedł jakiś Pers, który Krezusa nie rozpoznał, na jego spotkanie i chciał go zabić; a król, widząc nadchodzącego, wskutek nieszczęścia, jakie go dotknęło, nic sobie z tego nie robił, nic mu też na tym nie zależało, że cios pozbawi go życia. Ale gdy ów syn niemowa ujrzał zbli-

60

żającego się Persa, pod wpływem trwogi i grozy odzyskał głos i zawołał: — Człowieku, nie zabijaj Krezusa! — Był to pierwszy dźwięk, jaki z siebie wydał, ale odtąd zachował już mowę na resztę życia. Tak więc Persowie zajęli Sardes, a sam Krezus stał się ich jeńcem. Po czternastoletnich rządach i czternastodniowym oblężeniu położył on wedle przepowiedni kres swemu wielkiemu państwu. Schwytanego przyprowadzili Persowie przed Cyrusa. Ten zaś kazał spiętrzyć wielki stos i Krezusa w więzach nań wprowadzić wraz z czternastu lidyjskimi chłopcami, może w tym zamiarze, aby ich jako pierwociny z łupów jakiemuś bogu poświęcić albo aby ślub spełnić; może też słyszał o bogobojności Krezusa i dlatego na stos go posłał, żeby się przekonać, czy któreś z bóstw uchroni go przed losem spalenia żywcem. Tak więc miał postąpić Cyrus. Krezusowi zaś, kiedy stanął na stosie, mimo tak wielkiego nieszczęścia (jak opowiadają) przyszły na myśl słowa Solona, które jakby z boskiego natchnienia były wypowiedziane, że żaden z żyjących nie jest szczęśliwy. Gdy sobie to uprzytomnił, westchnął z głębi piersi i po długim milczeniu trzykroć wywołał imię Solona. Słysząc to Cyrus kazał Krezusa przez tłumaczy zapytać, kogo to on przyzywa; a ci przystąpili doń i zapytali. Przez jakąś chwilę Krezus wobec zadanego mu pytania milczał, potem, gdy go przymuszano, rzekł: — Męża, z którym gdyby wszyscy władcy wdali się w rozmowę, ja oddałbym za to wielkie skarby. — Ponieważ słowa te były dla nich niezrozumiałe, zapytali go powtórnie, co one znaczą. Gdy więc przy tym obstawali i nań nalegali, opowiedział wreszcie, jak raz przybył do niego Solon z Aten, jak wszystkie jego skarby obejrzał i wyraził się o nich lekceważąco, jak mu dalej wszystko spełniło się według słów Solona, którego mowa bynajmniej nie odnosi się bardziej do niego niż do wszystkich ludzi, a zwłaszcza do tych, którzy samych siebie uważają za szczęśliwych. Podczas gdy Krezus to opowiadał, stos już się był zajął i palił na najdalszych końcach. A Cyrus, słysząc od tłumaczy to, co powiedział Krezus, zmienił postanowienie zważywszy, że sam, będąc człowiekiem,

61

żywcem oddaje płomieniom innego człowieka, który mu w szczęściu nie ustępował. Prócz tego lękał się odwetu, pomyślał też, że nic na świecie nie jest stałe, i rozkazał jak najszybciej zgasić zapalony stos, a Krezusa wraz z towarzyszącymi mu chłopcami sprowadzić na dół. Ale mimo prób nie zdołano już ognia opanować. Wtedy Krezus (tak opowiadają Lidyjczycy) zauważył zmianę w usposobieniu Cyrusa, a widząc, że wszyscy próbują ugasić ogień, ale nie mogą go już pohamować, donośnym głosem wezwał Apollona: jeżeli go kiedykolwiek darami ucieszył, niechże go teraz wspomoże i wybawi z tego nieszczęścia. I gdy tak wśród łez przyzywał boga, wówczas z pogodnego nieba i powietrznej ciszy nagle chmury nadciągnęły, rozpętała się burza i spadł tak gwałtowny deszcz, że stos zagasił. Po tym też poznał Cyrus, że Krezus jest ulubieńcem bogów i dobrym człowiekiem, kazał mu zejść ze stosu i takie zadał pytanie: — Krezusie, kto z ludzi namówił cię do tego, abyś wyruszył na mój kraj i stał się raczej mym wrogiem niż przyjacielem? — Na to Krezus: — Królu, uczyniłem to na twoje szczęście, a na moje nieszczęście. Winę zaś tego ponosi bóg Hellenów, który pobudził mię do tej wyprawy. Nikt przecie nie jest tak nierozumny, żeby wybierał wojnę zamiast pokoju: bo w pokoju synowie grzebią swych ojców, w wojnie — ojcowie swych synów. Ale może było wolą bogów, żeby tak się stało. To rzekł Krezus. Cyrus zaś zdjął mu więzy, posadził go obok siebie i traktował z bardzo wielkim szacunkiem: on i wszyscy, którzy go otaczali, patrzyli z podziwem na Krezusa. Ten zaś skupiony był w sobie i cichy. Po jakimś czasie odwrócił się, a widząc, jak Persowie doszczętnie pustoszą miasto Lidyjczyków, odezwał się: — Królu, czy mam ci powiedzieć, co mi właśnie przychodzi na myśl, czy zachować milczenie w obecnej chwili? — Cyrus kazał mu śmiało powiedzieć, co chce. Wtedy Krezus tak go zapytał: — Co robi ten wielki tłum z takim pośpiechem? — Na to Cyrus: — Plądruje twoje miasto i unosi twoje skarby. — Krezus jednak odrzekł: — Ani mojego miasta, ani moich skarbów on nie plądruje, bo nic już

62

z tego wszystkiego do mnie nie należy; tylko twoje mienie grabią i unoszą. Cyrus zainteresował się słowami Krezusa, rozkazał innym oddalić się i zapytał go, co widzi dlań szkodliwego w tym, co się dzieje. Krezus odrzekł: — Skoro bogowie uczynili mnie twoim niewolnikiem, uważam za swój obowiązek objaśnić ci, jeśli coś więcej widzę niż ty. Persowie, butni z natury, są bez majątku. Jeżeli więc pozwolisz im rabować i zatrzymywać sobie wielkie skarby, możesz po nich tego oczekiwać, że ten, co najwięcej sobie zatrzyma, z pewnością przeciw tobie powstanie. Teraz więc uczyń tak, jeśli ci się spodoba, co ja mówię. Ustaw na straży przy wszystkich bramach twoich kopijników, którzy wynoszącym niech odbiorą skarby i powiedzą, że musi się je koniecznie poświęcić Zeusowi jako dziesięcinę. Tak i ty nie narazisz się na ich nienawiść przez to, że przemocą odbierzesz im skarby, i oni, uznawszy, że sprawiedliwie postępujesz, dobrowolnie je oddadzą. Słysząc to Cyrus bardzo się ucieszył, bo rada wydała mu się dobra. Nie szczędził więc Krezusowi pochwał i zlecił kopijnikom to wykonać, co Krezus doradzał; wreszcie tak doń przemówił: — Krezusie, ponieważ okazałeś gotowość jak król godnie sobie postępować i mówić, przeto żądaj ode mnie daru, który byś chciał natychmiast otrzymać. — Ów odpowiedział: — Władco, wyświadczysz mi największą łaskę, jeśli pozwolisz, abym temu bogu Hellenów, którego spośród bogów najbardziej uczciłem, posłał te oto okowy z zapytaniem, czy jest jego zwyczajem oszukiwać ludzi, którzy mu dobrze czynią. — Wtedy zapytał Cyrus, co on ma do zarzucenia bogu, skoro z taką doń zwraca się prośbą. A Krezus od nowa opowiedział mu o wszystkich swoich planach i odpowiedziach wyroczni, specjalnie też o swoich darach wotywnych i jak uwiedziony przez wyrocznię wyruszył w pole przeciw Persom. Skończył zaś swoje opowiadanie powtórną prośbą, aby mu pozwolono uczynić bogu taki zarzut. Wówczas Cyrus rzekł z uśmiechem: — Nie tylko to uzyskasz ode mnie, Krezusie, ale i wszystko inne, o cokolwiek byś mnie kiedyś poprosił.

63

Gdy Krezus to usłyszał, wysłał kilku Lidyjczyków do Delf z poleceniem, aby złożyli kajdany na progu świątyni i zapytali, czy bóg nie wstydzi się, że swymi wyroczniami skłonił Krezusa do wyprawy na Persów, wznieciwszy w nim nadzieję zniweczenia Cyrusowej potęgi, z której takie pierwociny łupów dostały się mu w udziale — przy czym mieli wskazać na kajdany. Prócz tego mieli się zapytać, czy bogom helleńskim zwyczajna jest niewdzięczność. Kiedy więc Lidyjczycy przybyli do Delf i powiedzieli, co im przykazano, miała Pitia w te słowa przemówić: — Przeznaczonego losu nawet bóg nie może uniknąć. Krezus odpokutował za grzech swojego prapradziada *, który, jako kopijnik Heraklidów, folgując zdradzie niewieściej, zamordował pana swego i posiadł jego godność, a ta wcale mu się nie należała. Aczkolwiek Apollo wysilał się, aby ciążące nad Sardes nieszczęście spełniło się dopiero na potomkach Krezusa, a nie na samym Krezusie, nie zdołał jednak odwrócić przeznaczeń. Ile przecież one pozwalały, tyle on spełnił na korzyść Krezusa: mianowicie o trzy lata opóźnił zdobycie Sardes. Niech więc się dowie Krezus, że o te trzy lata później, niż mu było przeznaczone, dostał się do niewoli. Po wtóre, kiedy miał być spalony, przybył mu bóg z pomocą. Co się zaś tyczy udzielonej przepowiedni, to Krezus niesłusznie się żali. Albowiem bóg przepowiedział mu, że jeżeli wyprawi się przeciw Persom, wówczas zniweczy wielkie państwo. Otóż chcąc się dobrze w tym wypadku poradzić, powinien był Krezus jeszcze raz posłać i zapytać, czy bóg ma na myśli jego własne państwo, czy też państwo Cyrusa. Skoro zaś ani nie zrozumiał wypowiedzi, ani po raz drugi nie zapytał, to niech sobie samemu przypisze winę. Ale także tego nie pojął, co mu Apollo na jego ostatnie zapytanie powiedział w odniesieniu do muła. Tym bowiem mułem był Cyrus, który urodził się z dwojga niejednoplemiennych rodziców, z matki szlachetniejszego rodu i z ojca podlejszego pochodzenia: bo ona była Medyjką i córką Astiagesa, króla Medów, a on jako Pers i ich poddany żył w małżeństwie ze swoją władczynią, aczkolwiek pod każ-

64

dym względem stał niżej od niej. — Taka była odpowiedź Pitii, dana Lidyjczykom, którzy zanieśli ją do Sardes i obwieścili Krezusowi. On wysłuchał i poznał, że wina jest po jego stronie, a nie po stronie boga. Takie są dzieje panowania Krezusa i pierwszego podboju Jonii. Od Krezusa pochodzi jeszcze wiele innych darów wotywnych w Helladzie *, nie tylko te, które już wymieniłem. W beockich Tebach znajduje się złoty trójnóg, który poświęcił on Ismeńskiemu Apollonowi; w Efezie* są złote krowy i większość kolumn, a w świątyni Ateny Pronaja * w Delfach — wielka złota tarcza. Te dary wotywne, jeszcze za moich czasów istniały, inne już zaginęły. A dary ofiarne Krezusa u Branchidów w Milecie były, jak się dowiedziałem, równe co do wagi delfickim i do nich podobne. Co ofiarował Delfom i świątyni Amfiaraosa, to pochodziło z jego własnego domu jako pierwociny skarbów odziedziczonych po ojcu, inne dary ofiarne pochodziły z majątku jego wroga, który, zanim Krezus został królem, wystąpił jako jego przeciwnik i wspólnie z innymi zabiegał, żeby panowanie nad Lidią przypadło Pantaleonowi. Pantaleon był synem Alyattesa, a bratem przyrodnim Krezusa; ten bowiem pochodził z matki Karyjki, Pantaleon zaś z matki Jonki. Skoro więc Krezus objął dane mu przez ojca panowanie, rozkazał swego przeciwnika wziąć na tortury i zgładzić, a jego mienie, które już przedtem ślubował był bogom, poświęcił teraz we wspomniany już sposób i rozesłał do wymienionych miejscowości. Tyle o darach ofiarnych. Osobliwości, zasługujących na opis, ziemia lidyjska specjalnie nie posiada takich jak inne kraje, z wyjątkiem złotego piasku, który spławiany jest * z gór Tmolos, Ale jedno znajduje się tam dzieło, które bezsprzecznie jest największe, jeśli wyłączymy dzieła Egipcjan i Babilończyków. Jest to mianowicie nagrobek Alyattesa, ojca Krezusa, którego podstawę tworzą wielkie głazy, podczas gdy reszta nagrobka jest nasypem ziemnym. Wykonali go przekupnie, rękodzielnicy i sprzedajne dziewki. Jeszcze za moich czasów stało pięć słupów granicznych na nagrobku u góry, a wyryte na nich napisy

65

wskazywały, ile każda z owych trzech grup włożyła tu pracy; jeśli się ją wymierzyło, wówczas praca nierządnic okazywała się największą. Bowiem córy ludu lidyjskiego wszystkie frymarczą swym ciałem i zbierają sobie w ten sposób posag; uprawiają to do chwili zamążpójścia i same się za mąż wydają. Obwód nagrobka wynosi sześć stadiów * i dwa pletry, a jego średnica trzynaście pletrów. Do nagrobka przylega wielkie jezioro, które, jak twierdzą Lidyjczycy, nigdy nie wysycha, nazywa się zaś Gigejskim. Takie jest to dzieło. Lidyjczycy mają podobne obyczaje jak Hellenowie, tylko że pozwalają swym córkom uprawiać nierząd. Są oni, o ile wiemy, pierwszymi z ludzi, którzy bili złote i srebrne monety i nimi się posługiwali; pierwszymi też byli kramarzami. Sami Lidyjczycy utrzymują, że także gry, jakie teraz u nich i u Hellenów istnieją, były ich wynalazkiem; że wynaleźli je w tym samym czasie, kiedy do Tyrrenii wysłali kolonistów. A tak o tym opowiadają: Za króla Atysa, syna Manesa, nawiedził całą Lidię wielki głód. Lidyjczycy przez jakiś czas znosili go cierpliwie, potem, gdy nie ustawał, szukali środków zaradczych, przy czym jeden to, drugi co innego wymyślał. I tak wynaleziono wtedy grę w sześciany, kostki zaokrąglone, piłkę i wszystkie inne rodzaje gier, z wyjątkiem warcabów; tego bowiem wynalazku nie przypisują sobie Lidyjczycy. Po wynalezieniu gier tak się wobec głodu zachowali: przez jeden dzień grali bez przerwy, aby nie pożądać jedzenia, a w drugim dniu, przestając grać, jedli. W ten sposób spędzili osiemnaście lat. Kiedy jednak zło nie ustawało, lecz coraz bardziej się srożyło, wtedy król podzielił wszystkich Lidyjczyków na dwie części i jednej kazał ciągnąć losy na pozostanie w kraju, drugiej — na emigrację. I nad tą częścią, której los dał pozostać na miejscu, wyznaczył sam siebie jako króla, nad emigrantami zaś swego syna, który nazywał się Tyrrenos. Po losowaniu więc jedni z nich wywędrowali z kraju, udali się do Smyrny i pobudowali sobie statki. Na nie włożyli całe ruchome mienie, jakie im było potrzebne, i odpłynęli, aby poszukać sobie środków do życia i ziemi. W końcu, minąwszy wiele ludów, przy-

66

byli oni do Umbrów *, gdzie założyli miasta i po dziś dzień mieszkają. Nazwę Lidyjczyków zastąpili inną, wziętą od imienia królewskiego syna, który ich tu przywiódł: od niego tworząc swe miano, nazwali się Tyrrenami. — Lidyjczycy tedy zostali ujarzmieni przez Persów. Nasze opowiadanie zajmie się odtąd Cyrusem — kim był on, który obalił panowanie Krezusa — i Persami, w jaki sposób oni osiągnęli hegemonię w Azji. A będę tak pisał, jak opowiadają niektórzy z Persów, co to nie chcą upiększać historii Cyrusa, lecz przedstawić istotną prawdę, aczkolwiek potrafiłbym o Cyrusie jeszcze inne, i to trojakie wersje opowieści przytoczyć. Kiedy Asyryjczycy panowali nad górną Azją już około pięciuset dwudziestu lat, zaczęli naprzód Medowie przeciw nim się buntować; ci, jak sądzę, walcząc o wolność z Asyryjczykami, okazali się dzielnymi mężami, zrzucili z siebie jarzmo niewoli i stali się wolnymi. Po nich i inne ludy czyniły to samo co Medowie. Otóż kiedy już wszystkie ludy na kontynencie były samodzielne, dostały się znowu pod rządy jedynowładcze w następujący sposób: Wśród Medów był pewien rozumny mąż, który nazywał się Dejokes, był zaś synem Fraortesa. Ów Dejokes, dążąc do jedynowładztwa, tak sobie postąpił: Medowie mieszkali rozproszeni po wsiach, a on, jako że już przedtem w swojej wsi był poważany, tym więcej i tym gorliwiej dbał o sprawiedliwość i ją wykonywał. A czynił to wówczas, gdy w całym kraju Medów panowało wielkie bezprawie, dobrze wiedząc, że nieprawość jest wrogiem prawości. Medowie z tej samej wsi, obserwując jego obyczaje, wybrali go swoim sędzią. On tedy, ponieważ właśnie zabiegał o panowanie, był prawy i sprawiedliwy. Takim postępowaniem niemałe zyskiwał pochwały ze strony współziomków, tak że również mieszkańcy innych wsi, dowiadując się, że jedynie Dejokes wedle słuszności sądzi, podczas gdy przedtem podpadali niesprawiedliwym wyrokom — teraz na tę wieść ochotnie szli do Dejokesa, aby on im także prawo wymierzał, i wreszcie do nikogo innego się nie zwracali.

67

Gdy stale wzrastała liczba przybywających po radę, którzy przekonywali się, że procesy wypadają po sprawiedliwości, zrozumiał Dejokes, że wszystko na nim tylko polega; nie chciał nadal zasiadać na miejscu, z którego przedtem ferował wyroki, i oświadczył, że już nie będzie sędzią: bo nie jest dlań korzystne, żeby z zaniedbaniem własnych spraw obcym ludziom przez cały dzień wymierzał prawo. Zapanowały więc po wsiach grabieże i bezprawie w znacznie jeszcze wyższym stopniu niż przedtem, a wtedy zgromadzili się Medowie i odbyli naradę, omawiając obecne swe położenie (jak ja zaś sądzę, mówili głównie przyjaciele Dejokesa): „Jeżeli mamy żyć tak jak teraz, to nie możemy nadal mieszkać w naszym kraju. Nuże więc, wybierzmy spośród nas samych króla; tak bowiem kraj posiądzie dobre prawa, a my sami wrócimy do naszych zajęć i nie wywędrujemy wskutek bezprawia jako wygnańcy z ojczyzny". Takimi słowy namawiają się, żeby nad sobą ustanowić króla. Skoro tylko zaczęto się zastanawiać, kogo mają obrać królem, każdy z naciskiem proponował i wychwalał Dejokesa, aż wreszcie zgodnie uchwalili, żeby on był ich królem. On zaś rozkazał, im, aby wybudowali dlań pałace, godne władzy królewskiej, i wzmocnili jego potęgę przez dodanie straży przybocznej. Czynią to Medowie; budują mu wielkie i mocne pałace w tym miejscu, które sam wskazał, i pozwalają mu spośród wszystkich Medów wybrać sobie kopijników. A kiedy objął panowanie, zmusił Medów, żeby wybudowali sobie jedno miasto, o nie mieli staranie, a o inne mniej się troszczyli. Także w tym byli mu Medowie posłuszni, więc wznosi on wielką i silną twierdzę, tę, która teraz nazywa się Agbatana, gdzie każdy pierścień murów okrążony jest następnym. A twierdza ta była tak zbudowana, że każdy pierścień wystawał tylko blankami ponad następny. Żeby rzecz się udała, do tego zapewne pomagało częściowo położenie miejsca, które jest pagórkiem, ale jeszcze więcej dokonano sztuką. W całości było siedem pierścieni murów; w ostatnim znajduje się zamek królewski i skarbiec. Największy z tych murów jest mniej

68

więcej co do wielkości równy obwodowi Aten *. Blanki pierwszego pierścienia * są białe, drugiego czarne, trzeciego purpurowe, czwartego ciemnobłękitne, piątego jasnoczerwone. W ten sposób blanki wszystkich pierścieni murów są pociągnięte farbami, bo i z dwóch ostatnich ma jeden posrebrzane, drugi pozłacane blanki. Te więc mury Dejokes wystawił dla siebie i dokoła swego pałacu, a reszcie ludu rozkazał osiedlić się wokół twierdzy. Kiedy cała budowa była ukończona, Dejokes pierwszy ustanowił taki ceremoniał: nikt nie śmiał wchodzić do króla, lecz we wszystkim trzeba było porozumiewać się z nim przez posłańców; król nie mógł być przez nikogo widziany; prócz tego śmiać się i pluć w jego obecności miało uchodzić dla wszystkich za rzecz nieprzyzwoitą. Taką dostojnością dlatego się otaczał, żeby w jego rówieśnikach, którzy razem z nim się wychowali i nie pochodzili z podlejszego rodu, a także w dzielności mu nie ustępowali, widok jego nie budził niechęci i żeby nie knuli nań zasadzek, lecz żeby nie widząc go myśleli, iż jest całkiem inną istotą. Skoro to wszystko zarządził i utwierdził się w jedynowładztwie, okazał się surowym w przestrzeganiu prawa. Zwyczajnie skargi spisywano i do niego przesyłano, a on wnoszone rozstrzygał i z powrotem odsyłał. Tak postępował odnośnie do skarg, a inne jego zarządzenia były następujące: jeśli się dowiedział, że ktoś na drugim dopuścił się gwałtu, wzywał go do siebie i karał tak, jak każde poszczególne bezprawie na to zasługiwało. Miał także szpiegów i podsłuchujących w całym kraju, nad którym panował. Dejokes zatem zebrał tylko lud medyjski w jedno państwo i zawładnął nim. Należą zaś do Medów następujące plemiona: Busowie, Paretakenowie, Struchaci, Arizantowie, Budiowie, Magowie. Tyle jest plemion Medów. Synem Dejokesa był Fraortes, który po jego śmierci i pięćdziesięciotrzyletnich rządach z kolei objął panowanie. Po przejęciu go nie dość mu było władać tylko nad Medami, lecz wyprawił się na Persów, ich pierwszych zaczepił i uczynił

69

poddanymi Medów. Potem z tymi dwoma ludami, a oba były silne, podbił Azję, idąc od jednego ludu do drugiego. Wreszcie wyruszył przeciw Asyryjczykom, tj. tym, którzy posiadali Ninos 1 i przedtem nad wszystkimi panowali, wtedy zaś byli bez sprzymierzeńców (bo ci od nich odpadli), zresztą jednak sami cieszyli się dobrobytem. Przeciw nim więc wyruszył Fraortes, lecz poległ, po dwudziestu i dwóch latach rządów, a wraz z nim przeważna część wojska. Po śmierci Fraortesa objął rządy Kyaksares, syn Fraortesa, syna Dejokesa. Ten miał być jeszcze o wiele bardziej waleczny niż jego przodkowie; był on pierwszy, który ludy Azji* podzielił na grupy i każdy oddzielnie ustawiał w szyku bojowym, tj. kopijników, łuczników i jeźdźców, bo przedtem było wszystko razem pomieszane. On właśnie walczył z Lidyjczykami, kiedy to podczas walki dzień w noc się zamienił, on też złączył się przymierzem z całą Azją powyżej rzeki Halys*. Potem zebrał wszystkie siły wojenne swoich poddanych i wyprawił się na Ninos, czy to aby pomścić swojego ojca, czy też chcąc to miasto zdobyć. I już w spotkaniu zwyciężył był Asyryjczyków i zaczął Ninos oblegać, kiedy nadciągnęło przeciw niemu wielkie wojsko Scytów, których prowadził król scytyjski Madyas, syn Prototyasa. Ci wpadli do Azji, ścigając uciekających Kimmeriów, których wypędzili z Europy, i tak przybyli aż do kraju medyjskiego. Droga od Jeziora Meockiego aż do rzeki Fasis i do Kolchów wynosi dla żwawego człowieka trzydzieści dni marszu, a z Kolchidy niedaleko jest do Medii, bo tylko jeden lud mieszka w pośrodku, Saspejrowie; kto minie ich dzierżawy, znajdzie się w Medii. Ale nie tędy wpadli Scytowie, tylko zboczywszy obrali wyżej położoną, o wiele dłuższa drogę, mając po prawej stronie Góry Kaukaskie. Tam spotkali się Medowie ze Scytami, zostali pokonani w bitwie i pozbawieni swej hegemonii; Scytowie zaś rozproszyli się po całej Azji. Stąd pociągnęli na Egipt. A kiedy przybyli do Syrii Pale1

Niniwę

70

styńskiej, wyszedł przeciw nim Psammetych, król Egiptu, i nakłonił darami i prośbami, żeby się dalej nie posuwali. Oni więc cofnęli się z powrotem, a po przybyciu do syryjskiego miasta Askalonu większość Scytów minęła je, nie wyrządzając szkód, nieliczni tylko pozostali i ograbili świątynię niebiańskiej Afrodyty*. Ta świątynia, jak badając dowiedziałem się, jest najdawniejszą ze wszystkich świątyń owej bogini. Albowiem świątynia na Cyprze została na jej wzór założona, jak sami Cypryjczycy utrzymują, a także świątynię na Kyterze zbudowali Fenicjanie, którzy z tejże Syrii pochodzą. Otóż tych Scytów, którzy ograbili świątynię w Askalonie, i wszystkich ich potomków poraziła bogini chorobą zniewieścienia. Jakoż Scytowie twierdzą, że to jest powód ich choroby, a każdy, kto przybędzie do kraju scytyjskiego, może zobaczyć, w jakim stanie znajdują się ci, których Scytowie nazywają enareami*. Blisko dwadzieścia osiem lat panowali Scytowie nad Azją i pustoszyli wszystko z butą i lekceważeniem. Nie dość bowiem, że od każdego ludu ściągali nałożony nań haracz, jeszcze rabowali, co kto posiadał, krążąc dokoła po kraju. Większość ich w końcu wymordowali Kyaksares i Medowie, zaprosiwszy ich na ucztę i spoiwszy. W ten sposób odzyskali Medowie z powrotem hegemonię i zawładnęli ludami, które przedtem mieli w swej mocy, a nadto zdobyli Ninos (jak je zdobyli, to w innym piśmie* przedstawię) i zhołdowali sobie Asyryjczyków z wyjątkiem krainy babilońskiej. Potem umarł Kyaksares po czterdziestu latach królowania, wliczając w to lata, w których rządzili Scytowie. Jego następcą był Astiages, syn Kyaksaresa. Ten miał córkę, której dał imię Mandane. O niej śniło się raz Astiagesowi, że tyle z niej uszło moczu, iż napełniła nim jego miasto, a nawet zalała całą Azję. Opowiedział to magom, którzy wykładali sny, i popadł w strach, gdy od nich szczegółowe otrzymał wyjaśnienie. Z chwilą dojrzenia już tej Mandany do zamążpójścia nie wydał jej z obawy przed widzeniem sennym za żadnego Meda, równego mu urodzeniem, lecz za Persa imieniem Kambizes, o którym dowiedział się, że pochodzi z dobrej rodziny

71

i spokojny ma charakter, którego jednak uważał za znacznie niżej stojącego od Meda ze średniego stanu. W pierwszym roku pożycia Mandany z Kambizesem miał Astiages inny sen. Zdawało mu się, że z łona tej córki wyrosła winna latorośl, która zakryła całą Azję. Po tym widzeniu i przedłożeniu go wykładaczom snów, wezwał do siebie z kraju Persów bliską już porodu córkę, a kiedy przybyła, kazał jej pilnować, ponieważ chciał zgładzić jej dziecię. Bo magowie, którzy wykładali sny, obwieścili mu na podstawie widzenia sennego, że syn jego córki ma zamiast niego zostać królem. Chcąc się więc przed tym uchronić, kazał Astiages po narodzeniu Cyrusa zawołać Harpagosa, który był jego krewnym, jego najbliższym wśród Medów powiernikiem i zarządcą wszystkich jego spraw i tak mu powiedział: — Harpagosie, sprawy, którą ci chcę poruczyć, bynajmniej sobie nie lekceważ ani mnie nie zwódź i innych nade mnie nie przekładaj, abyś później sam siebie w nieszczęście nie wtrącił. Weź dziecię, które powiła Mandane, zanieś je do twego domu i zabij; potem je pochowaj* w jaki sam chcesz sposób. — Ten odpowiedział: — Królu, nigdy chyba nie zauważyłeś we mnie czegoś niedobrego, a także na przyszłość będę się wystrzegał, żeby przeciw tobie w czym nie zawinić. Więc jeżeli taka jest twoja wola, ja ze swej strony muszę ci wiernie usłużyć. Po tej odpowiedzi oddano Harpagosowi dziecię przybrane w pośmiertną sukienkę, a on płacząc poszedł do domu; wszedłszy tam, opowiedział swojej żonie o wszystkim, co mu Astiages mówił. Ona zaś rzekła do niego: — Cóż więc teraz zamierzasz uczynić? — Na to Harpagos: — Nie postąpię tak, jak przykazał mi Astiages; a choćby on nawet zmysły postradał i jeszcze gorzej szalał, niż teraz szaleje, ja przynajmniej nie zgodzę się z jego postanowieniem i w takiej zbrodni mu nie usłużę. Z wielu przyczyn nie zabiję chłopca, bo naprzód jest on właśnie moim krewnym, a potem Astiages, będąc starcem, nie posiada męskiego potomka; jeżeli zaś po jego śmierci jedynowładztwo ma przejść na tę córkę, której syna on teraz moją ręką zabija, czyż pozostanie odtąd dla mnie coś innego niż naj-

72

większe niebezpieczeństwo? Zapewne, dla mojego bezpieczeństwa musi to dziecię umrzeć, ale jego mordercą musi być jeden z ludzi Astiagesa, a nie z moich. Tak powiedział i zaraz wysłał gońca do jednego z pasterzy wołów Astiagesa, o którym wiedział, że posiada pastwiska na bardzo odpowiednich miejscach i w najdzikszych górach, a któremu na imię było Mitradates. Żył on w małżeństwie ze współniewolnicą, na imię zaś żonie było po helleńsku Kyno, po medyjsku Spako: bo sukę nazywają Medowie „spako". Podnóża gór, gdzie ów pasterz wołów miał swoje pastwiska, leżą na północ od Agbatany i ku Morzu Czarnemu. Medyjski bowiem kraj jest tam od strony Saspejrów bardzo górzysty i wyżynny oraz gęsto zalesiony, reszta zaś ziemi medyjskiej jest w całości równiną*. Kiedy więc przybył pasterz, wezwany z wielkim pośpiechem, Harpagos tak doń przemówił: — Astiages rozkazuje ci zabrać to dziecię i wysadzić w najbardziej pustynnych górach, aby jak najprędzej zginęło. Kazał ci też powiedzieć, że jeśli go nie zabijesz, tylko w jakiś sposób przy życiu utrzymasz, najhaniebniejszą umrzesz śmiercią. A mnie poruczono nadzór nad wysadzonym dzieckiem. Pasterz, słysząc to, wziął dziecię, wybrał się w drogę powrotną i przybył do swojej zagrody. A także jego żona, która przez cały dzień oczekiwała rozwiązania, z bożego zrządzenia właśnie wtedy, gdy pasterz poszedł do miasta, porodziła dziecko. Oboje byli o siebie nawzajem zatroskani, on, ponieważ obawiał się porodu żony, a żona, ponieważ Harpagos wbrew zwyczajowi zawezwał jej męża do siebie. Skoro więc pasterz wrócił i przed nią stanął, a żona niespodzianie go ujrzała, wówczas zapytała go pierwsza, dlaczego Harpagos tak spiesznie kazał mu do siebie przyjść. On zaś rzekł: — Żono, co po przybyciu do miasta widziałem i słyszałem, tego wolałbym ja nie widzieć ani nie słyszeć, że to kiedykolwiek spotkało naszych panów. Cały dom Harpagosa napełniony był biadaniem: wszedłem tam przestraszony. A kiedy tylko wszedłem, widzę przed sobą leżące dziecię, które podrygiwało i głośno krzyczało, a przystrojone było w złoto i pstrą sukienkę. Har-

73

pagos, ujrzawszy mnie, rozkazał, żebym co prędzej dziecię zabrał, uniósł precz z sobą i wysadził w najdzikszych górach, mówiąc, że Astiages mi to polecił i mocno zagroził, gdybym tego nie uczynił. Ja więc zabrałem je i uniosłem, w mniemaniu, że jest to dziecko jednego z domowników; nigdy bowiem nie byłbym się domyślił, skąd ono istotnie pochodzi. Dziwił mnie, co prawda, widok złota i strojnych szat, prócz tego też jawne biadanie w domu Harpagosa. I zaraz po drodze dowiaduję się o całej sprawie od służącego, który z miasta mi towarzyszył i niemowlę wręczył, że jest to dziecko Mandany, córki Astiagesa, i Kambizesa, syna Cyrusa*, i że Astiages poleca je zabić; a oto tu ono jest. Wraz z tymi słowy pasterz odsłonił je i pokazał. Żona widząc, jak duże to dziecię i urodziwe, zapłakała, ujęła męża za kolana i błagała, aby w żaden sposób go nie wysadzał. Ale on oświadczył, że nie zdoła inaczej postąpić; bo od Harpagosa przybiegną szpiedzy, aby sprawy doglądnąć, i sam najhaniebniej zginie, jeśli tego nie uczyni. Nie mogąc więc męża nakłonić, powtórnie kobieta tak rzecze: — Skoro nie mogę ciebie namówić, abyś dziecka nie wysadzał, uczyń, co następuje, jeżeli już bezwarunkowo musi się widzieć wysadzone dziecko: ja także porodziłam, ale porodziłam nieżywe; to weź i wysadź, a dziecko córki Astiagesa chowajmy, jak gdyby było nasze. Tak i ciebie nie przyłapią na wykroczeniu przeciw twoim panom, i my na tym źle nie wyjdziemy. Bo nasze nieżywe dziecko otrzyma królewski pogrzeb, a dziecko żyjące nie utraci życia. Bardzo rozumne wydały się w danej chwili pasterzowi słowa żony i natychmiast tak postąpił. To dziecko, które przyniósł, aby je uśmiercić, oddaje swojej żonie, a własne, nieżywe, bierze i wkłada do kosza, w którym tamto przyniósł, przyozdobiwszy je w cały strój drugiego dziecka; potem zanosi je na najbardziej pustynne miejsce w górach i kładzie. A kiedy na trzeci dzień po wysadzeniu chłopczyka poszedł pasterz do miasta, zostawiwszy na miejscu dla straży jednego z popędzaczy trzód, udał się do domu Harpagosa i oświadczył, że gotów jest pokazać trupa dziecka. Wtedy posłał Harpagos najbardziej

74

zaufanych swoich kopijników i kazał im obejrzeć oraz pogrzebać — dziecię pasterza. Ono więc zostało pogrzebane, drugiego zaś chłopca, który później został nazwany Cyrusem, przyjęła i wychowywała żona pasterza, przy czym nadała mu jakieś inne imię, nie Cyrusa. A kiedy chłopak liczył dziesięć lat, zdarzył się z nim następujący wypadek, który spowodował jego odkrycie. Bawił się on we wsi, w której były owe stada wołów, z innymi rówieśnikami na drodze. I chłopcy w zabawie obrali sobie na króla tego właśnie rzekomego syna pasterza. On zaś zarządził, żeby jedni z nich budowali domy, drudzy byli kopijnikami, jeden z nich miał być „okiem królewskim", drugiemu nadał zaszczytny urząd przynoszenia meldunków; tak wskazał każdemu jego zajęcie. Ale jeden z tych chłopców, którzy brali udział w zabawie, syn Artembaresa, poważanego wśród Medów męża, nie wykonał zlecenia Cyrusa; przeto tenże kazał innym chłopcom pochwycić go, a kiedy ci wypełnili rozkaz, obszedł się z nim Cyrus bardzo szorstko i zbił go. Puszczony wolno chłopak czuł się tym bardziej dotknięty, że uważał za niegodne siebie takie obejście; poszedł do miasta i użalał się przed ojcem na to, co go ze strony Cyrusa spotkało, mówiąc oczywiście nie „Cyrusa" (bo tak on się jeszcze nie nazywał), tylko ze strony syna pasterza Astiagesowego. Artembares zaś, jak był rozgniewany, tak udał się do Astiagesa wraz z synem, opowiedział, jak go niegodziwie potraktowano, i, pokazując plecy swego syna, rzekł: — Królu, twój niewolnik, syn pasterza, tak bardzo nas znieważył. Gdy Astiages usłyszał to i zobaczył, chciał chłopcu ze względu na dostojność Artembaresa dać satysfakcję i kazał pasterza wraz z jego synem zawołać. A kiedy obaj zjawili się, spojrzał Astiages na Cyrusa i rzekł: — Więc ty, syn tego tu chudziny, ośmieliłeś się syna tego człowieka, który zajmuje u mnie pierwsze miejsce, tak nieprzyzwoicie potraktować? — On zaś odpowiedział: — Panie, ja uczyniłem mu to po sprawiedliwości. Bo chłopcy wiejscy, wśród których i on się znalazł, w zabawie ustanowili mnie swoim królem, jako że wydawałem się im być

75

najzdatniejszym do tego. Otóż inni chłopcy spełniali moje zlecenia, a ten był nieposłuszny i nic sobie ze mnie nie robił — aż otrzymał swą karę. Jeśli zatem z tego powodu zasługuję na coś złego, oto jestem. Podczas gdy chłopiec tak mówił, nagle go Astiages rozpoznał: bo i rysy twarzy, jak mu się wydawało, zgadzały się z jego własnymi, i odpowiedź była godna raczej wolno urodzonego, a nadto czas wysadzenia zdawał się zgadzać z wiekiem chłopca. Osłupiały, przez chwilę trwał bez słowa. Ledwo wreszcie przyszedł do siebie, tak powiedział, chcąc pozbyć się Artembaresa, aby zostać sam na sam z pasterzem i wybadać go: — Artembaresie, ja się o to postaram, żebyś ty i twój syn na nic nie musiał się użalać. — Artembaresa więc odprawia, a Cyrusa wprowadzili słudzy na rozkaz Astiagesa do środka pałacu. Kiedy więc pozostał już tylko sam pasterz, zapytał go Astiages, skąd wziął chłopca i kto mu go oddał. On odrzekł, że to jego własne dziecko, którego matka jeszcze dotąd z nim żyje. Wtedy Astiages mu rzekł, że niedobrze sobie poczyna, skoro pragnie dostać się na okrutne męki, i przy tych słowach dał znak kopijnikom, aby go ujęli. Wiedziony na męki, wyjawił istotny stan rzeczy. Zaczął od początku, opowiedział cały bieg sprawy zgodnie z prawdą, a skończył na prośbach, błagając, żeby mu przebaczono. Pasterza, który wyznał prawdę, Astiages mniej już brał w rachubę, ale na Harpagosa wielkim zapłonął gniewem i kazał go swoim kopijnikom zawołać. Gdy Harpagos przed nim się zjawił, zapytał go Astiages: — Harpagosie, jakim to rodzajem śmierci zgładziłeś dziecko, które ci oddałem jako potomka mojej córki? — Harpagos, widząc obecnego tu pasterza wołów, nie skierował się na drogę kłamstwa, aby mu nie udowodniono winy, tylko powiedział: — Królu, kiedy wziąłem dziecię, naradzałem się i zastanawiałem, jak postąpić wedle twojej myśli, a zarazem tak, żeby będąc wobec ciebie bez winy, mimo to ani w oczach twej córki, ani w twoich własnych nie uchodzić za mordercę. Postąpiłem więc sobie w ten sposób: Zawołałem tego pasterza i oddałem mu dziecię, oświadczając, że

76

ty rozkazujesz je zabić. I mówiąc to, nie kłamałem, bo ty istotnie tak poleciłeś. Oddałem zaś mu dziecko z tym zleceniem, żeby wysadził je na pustynnej górze, pozostał przy nim i pilnował tak długo, aż zemrze, przy czym groziłem mu wszelaką karą, jeżeli tego nie spełni. Skoro więc on ten rozkaz wykonał i dziecię umarło, wysłałem najwierniejszych z eunuchów i kazałem im oglądnąć je i pogrzebać. Tak się, królu, ta sprawa miała i taką śmiercią dziecię zginęło. Harpagos zatem wyjawił szczerą prawdę. Astiages zaś ukrył gniew, który doń żywił z powodu tego zajścia, i naprzód opowiedział Harpagosowi jeszcze raz historię, jak ją sam usłyszał z ust pasterza; potem, kiedy ją powtórzył, zszedł na to, że chłopiec jeszcze żyje i że to, co się stało, jest dobre. — Albowiem — jak prawił — przez to, co popełniłem na tym chłopcu, sprawiłem sobie wielki ból, a także poróżnienie z córką znosiłem z ciężkim sercem. Skoro więc sprawa wzięła tak pomyślny obrót, naprzód przyślij tu twego syna do naszego nowego przybysza, a po wtóre (ponieważ zamierzam za ocalenie dziecka złożyć ofiarę dziękczynną tym bogom, którym ta cześć się należy) przyjdź do mnie na ucztę. Słysząc te słowa Harpagos rzucił się do nóg królowi i wielce uradowany, że jego przewinienie wyszło na dobre oraz że wśród pomyślnych okoliczności zaproszono go na ucztę, poszedł do domu. Zaraz po przybyciu wysyła swego jedynaka, który liczył około trzynastu lat, każe mu udać się do pałacu Astiagesa i czynić to, co mu ten rozkaże. Sam zaś pełen radości opowiada swojej żonie o tym, co go spotkało. A Astiages, skoro syn Harpagosa doń przybył, kazał go zarżnąć, pociąć na kawałki, częściowo upiec mięso, częściowo ugotować, kiedy zaś wedle rozkazu dobrze było przyrządzone, trzymał je w pogotowiu. Z nadejściem godziny wyznaczonej na ucztę, zjawili się goście, a między innymi też Harpagos. Przed innymi biesiadnikami i samym Astiagesem zastawiono stoły pełne mięsa owczego, Harpagosowi zaś podano wszystkie części ciała jego własnego syna, oprócz głowy i kończyn rąk i nóg: te leżały osobno, zakryte w koszu. Gdy Harpagos wydawał się już być nasycony jedzeniem, zapytał go

77

Astiages, czy mu uczta smakowała. Na zapewnienie Harpagosa, że mu bardzo smakowała, wnieśli ci, którym to poruczono, zasłoniętą głowę chłopca, tegoż ręce i nogi, stanęli przed Harpagosem i wezwali go, aby kosz odsłonił i wziął z niego, co zechce. Harpagos usłuchał: podnosi zasłonę i widzi szczątki swego syna. Na ten widok nie przeraził się, lecz zapanował nad sobą. Astiages zapytał go, czy poznaje, jakiego zwierzęcia jadł mięso. On odrzekł, że poznaje i że wszystko, co król czyni, jest miłe. Po tej odpowiedzi zabrał resztki mięsa i poszedł do domu. Tam zamierzał, jak sądzę, wszystko razem pogrzebać. Harpagosowi więc Astiages taką zgotował karę; w sprawie zaś Cyrusa wezwał na naradę tych samych magów, którzy mu sen w powyższy sposób wyłożyli. Kiedy się zeszli, zapytał ich Astiages, jak mu wtedy wyłożyli widzenie senne. Oni dali tę samą odpowiedź, oświadczając, że chłopiec musiałby był zostać królem, gdyby był pozostał przy życiu i wprzód nie umarł. A on tak im odrzekł: — Chłopiec jest tu i dotąd żyje, a podczas jego pobytu na wsi wiejscy chłopcy mianowali go swoim królem. Otóż on wypełnił wszystko, co rzeczywiści królowie czynią; bo jako władca ustanowił kopijników, odźwiernych, zanoszących meldunki i wszystko inne zarządził. Na co więc zdaje się wam to wskazywać? — Wtedy rzekli magowie: — Jeżeli chłopak żyje i nie z rozmysłem był królem, to bądź co do niego spokojny i dobrej myśli, bo drugi raz już nie będzie panował. Wszak nawet niektóre z naszych wróżb miewały nieznaczny wynik, a tym bardziej sny wychodzą ostatecznie na coś błahego. — Astiages zaś tak odpowiedział: — Ja sam też, magowie, w zupełności przychylam się do tego zdania, że sen się spełnił, skoro chłopiec miał już tytuł króla, i że nic mi odtąd z jego strony nie grozi. Mimo to jednak dobrze się zastanówcie i poradźcie mi to, co zarówno dla mego domu, jak i dla was będzie najbezpieczniejsze. — Na to rzekli magowie: — Królu, i nam samym bardzo na tym zależy, żeby twoje panowanie utrzymało się. Inaczej bowiem przejdzie ono na tego chłopca, który jest Persem, i tak dostanie się w obce ręce, my zaś, którzy jesteśmy Medami, będziemy ujarzmieni i lekceważeni przez Persów jako

78

cudzoziemcy. A jak długo ty, nasz ziomek, jesteś królem, mamy udział w rządach i wielkie z twej strony poważanie. Dlatego też musimy na wszelki sposób mieć staranie o ciebie i o twoje panowanie. I gdybyśmy teraz dostrzegli coś groźnego, wszystko tobie wprzód powiedzielibyśmy. Skoro jednak teraz sen znalazł tak błahe rozwiązanie, przeto i my sami jesteśmy dobrej myśli, i tobie to samo radzimy. Tego zaś chłopca odeślij sprzed swego oblicza do Persji i do jego rodziców. Słysząc to Astiages ucieszył się, zawołał Cyrusa i tak doń rzekł: — Mój chłopcze, chciałem ci z powodu zwodniczego widzenia sennego wyrządzić krzywdę, ale ocalił cię twój szczęsny los; idź przeto zdrów do kraju Persów, a ja ci przydam towarzyszy podróży. Skoro tam przybędziesz, znajdziesz ojca i matkę, nie takich jak pasterz wołów Mitradates i jego żona. Po tych słowach odsyła Astiages Cyrusa. Skoro ten wrócił do domu Kambizesa, przyjęli go rodzice, a dowiedziawszy się o wszystkim, powitali z wielką radością, ponieważ byli przekonani, że syn ich wtedy zaraz zginął; i badali go, w jaki sposób ocalał. Cyrus opowiedział im, że sam początkowo o niczym nie wiedział, lecz pozostawał w największym błędzie, aż po drodze dowiedział się o całej swojej przygodzie. Bo do tej pory sądził, że jest dzieckiem pasterza Astiagesowego, a dopiero kiedy stamtąd wyjechał*, usłyszał całą historię z ust swoich towarzyszy. Mówił dalej, że go wychowała żona pasterza wołów, rozwodził się bez przerwy w pochwałach nad nią i głównym przedmiotem jego opowiadania była Kyno. Rodzice więc przejęli to imię, żeby tym cudowniejsze wydało się Persom ocalenie ich dziecka, i rozpowszechnili wieść, jakoby wysadzonego Cyrusa suka wykarmiła. Stąd to podanie poszło. Kiedy Cyrus wkraczał w wiek męski i był wśród rówieśników swoich najdzielniejszy i najbardziej lubiany, ubiegał się o jego względy Harpagos i posyłał mu podarunki, pragnąc zemścić się na Astiagesie. Nie spodziewał się bowiem, żeby od niego samego, człowieka prywatnego, miało wyjść dzieło zemsty na Astiagesie; widząc jednak dorastającego Cyrusa, uczynił zeń swego sprzymierzeńca, ile że niedolę Cyrusa zestawiał

79

z własną. Ale już przedtem przeprowadził następującą rzecz: Ponieważ Astiages był twardy dla Medów, znosił się Harpagos z każdym znakomitszym Medem i przekonywał, że należy Cyrusa postawić na czele państwa i położyć kres panowaniu Astiagesa. Gdy więc tego dokonał i wszystko było gotowe, chciał Harpagos wyjawić plan swój Cyrusowi, który przebywał u Persów. Nie mogąc jednak w żaden inny sposób tego zrobić, gdyż wszystkie drogi były strzeżone, wymyślił następujący podstęp: Przyrządził zająca, rozciął mu brzuch, nie wyrywał jednak sierści, tylko, tak jak był, włożył mu do wnętrza list, w którym opisał swoje zamiary. Potem zaszył brzuch zająca, dał najwierniejszemu słudze, niby myśliwcowi, sieć myśliwską do ręki, wysłał go do Persji i jeszcze ustnie mu przykazał, żeby, wręczając zająca Cyrusowi, powiedział przy tym, że ma go własnoręcznie i bez żadnych świadków rozciąć. Otóż to doszło do skutku: Cyrus otrzymał zająca i rozciął go. Znalazłszy zaś w nim list, zabrał go i odczytał. A pismo tak opiewało: „Synu Kambizesa, ciebie strzegą bogowie, bo inaczej nie dostąpiłbyś nigdy tak wielkiego szczęścia — ty teraz zemścij się na Astiagesie, twoim mordercy. Albowiem stosownie do jego życzenia byłbyś zginął, ale za sprawą bogów i moją ocalałeś. O tym wszystkim jednak, jak sądzę, musisz już od dawna wiedzieć, jak z tobą samym postąpiono i czego ja od Astiagesa zaznałem za to, że ciebie nie zabiłem, lecz oddałem pasterzowi. Jeżeli więc zechcesz mnie posłuchać, będziesz panował nad całym krajem, którym włada Astiages. Namów Persów do powstania i prowadź ich przeciw Medom. I czy to mnie zamianuje Astiages naczelnym wodzem przeciw tobie, czy też kogo innego ze znakomitych Medów, życzenie twoje spełni się: bo oni pierwsi od niego odpadną, przejdą na twoją stronę i będą usiłowali Astiagesa obalić. Skoro więc to już jest tutaj przygotowane, wykonaj zlecenia, a wykonaj je prędko". Gdy Cyrus przyjął to do wiadomości, zastanawiał się, jaki byłby najroztropniejszy sposób skłonienia Persów do buntu, a zastanawiając się doszedł do przekonania, że najstosowniejsze będzie to, co też uczynił. Napisał na karcie, co zamierzał, i urządził zebranie Persów. Potem rozwinął kartę, odczytał ją i oznajmił, że Astiages mianuje go wodzem Persów. — Teraz, Persowie — prawił dalej — zapowiadam wam, żeby każdy zjawił się tutaj z kosą w ręku. — Tak zapowiedział Cyrus. A liczne są plemiona Persów. Niektóre z nich zgromadził Cyrus

80

i skłonił do odpadnięcia od Medów. Były to te, od których wszyscy inni Persowie zależą, mianowicie Pasargadowie, Marafiowie i Maspiowie. Wśród nich najdzielniejsi są Pasargadowie, do nich należy też ród Achajmenidów, od których pochodzą królowie perscy. Inne plemiona Persów są następujące: Pantialajowie, Derusjajowie i Germaniowie; ci wszyscy są rolnikami, inni zaś, jak Daowie, Mardowie, Dropikowie i Sagartiowie, prowadzą tryb życia koczowniczy. Kiedy więc wszyscy stawili się z kosami w ręku, wtedy rozkazał im Cyrus, żeby pewną ciernistą okolicę w kraju perskim, obejmującą wzdłuż i wszerz mniej więcej osiemnaście czy dwadzieścia stadiów, w jednym dniu zamienili na ziemię orną. Persowie wykonali tę nałożoną na nich ciężką pracę, a on po raz drugi rozkazał im, żeby w następnym dniu zjawili się wykąpani. Tymczasem Cyrus zebrał w kupę wszystkie kozy, owce i woły swego ojca, porznął je i przyrządził, aby ugościć tym gromadę Persów, a nadto winem i jak najbardziej wykwintnymi potrawami. Przybyłym nazajutrz Persom kazał rozłożyć się na łące i obficie ich raczył. Kiedy już byli po uczcie, zapytał ich Cyrus, co im się lepiej podoba, czy to, co mieli poprzedniego dnia, czy też to, co dzisiaj. Oni oświadczyli, że wielka tu zachodzi różnica: bo wczorajszego dnia było im bardzo źle, a dziś bardzo dobrze. Wtedy Cyrus, nawiązując do tych słów, objawił im cały swój plan i rzekł: — Persowie, wasza sprawa tak się przedstawia: jeżeli zechcecie mnie posłuchać, to zawsze będzie wam tak dobrze i jeszcze tysiąc razy lepiej, bo nie zaznacie niewolniczego trudu; jeżeli zaś nie zechcecie mnie posłuchać, to czekają was niezliczone trudy, podobne do wczorajszego. Słuchajcie więc mnie teraz i zdobądźcie wolność. Ja sam bowiem, który żyję z boskiego zrządzenia, postanawiam ująć to w moje ręce, i uważam, że wy ani pod innymi względami,

81

ani w sprawach wojennych nie jesteście gorsi od Medów. Wobec takiego stanu rzeczy odpadnijcie jak najprędzej od Astiagesa. Persowie więc uzyskali wodza i z zapałem dążyli do wyzwolenia, bo już od dawna z niechęcią znosili panowanie Medów. Astiages zaś, dowiedziawszy się o takim postępowaniu Cyrusa, wysłał doń gońca i wezwał go do siebie. Cyrus jednak kazał mu przez posłańca oznajmić w odpowiedzi, że wcześniej przybędzie do niego, niżby sam Astiages tego sobie życzył. Na tę wiadomość Astiages uzbroił wszystkich Medów i jakby zaślepiony przez bóstwo, mianował wodzem Harpagosa, zapominając o tym, jaką mu krzywdę wyrządził. Gdy więc Medowie ruszyli na Persów i starli się z nimi, niektórzy z nich wprawdzie walczyli, ci mianowicie, co nie uczestniczyli w spisku, inni przeszli na stronę Persów, większość jednak świadomie nie spełniła obowiązku i uciekła. Skoro tylko Astiages dowiedział się o haniebnej rozsypce wojska medyjskiego, zawołał, wygrażając Cyrusowi: — Ale i tak bezkarnie on nie ujdzie! — Po tych słowach rozkazał naprzód wbić na pal magów wykładających sny, którzy go namówili, aby wolno puścił Cyrusa, potem uzbroił pozostałych jeszcze w mieście Medów, tak młodych, jak i starych. Wyprowadził ich do boju, zmierzył się z Persami i został pokonany, przy czym sam dostał się do niewoli i stracił tych Medów, których z sobą powiódł. Gdy Astiages był jeńcem, stanął przed nim Harpagos, wyśmiewał go i wyszydzał, a między innymi bolesnymi dlań słowami o to go także zapytał, jak mu w nagrodę za ucztę, w czasie której uraczył Harpagosa ciałem jego dziecka, smakuje niewola zamiast władzy królewskiej. Astiages spojrzał na niego i ze swej strony go zapytał, czy dzieło Cyrusa uważa za swoje. Harpagos to potwierdził, boć on list napisał, więc istotnie jest to jego własny czyn. Wtedy Astiages dowiódł mu i uzasadnił, że jest najgłupszym i najniesprawiedliwszym ze wszystkich ludzi: najgłupszym, ponieważ mogąc sam zostać królem, ile że przez niego sprawa doszła do skutku, innemu władzę oddał,

82

a najniesprawiedliwszym, ponieważ z powodu owej uczty uczynił Medów niewolnikami. Wszak gdyby koniecznie już musiał komuś innemu oddać władzę królewską, a nie mógł jej sam zatrzymać — to sprawiedliwiej byłoby jakiemuś Medowi powierzyć ten zaszczyt niż Persowi; tak zaś Medowie, choć nie zawinili, stali się z panów niewolnikami, a Persowie, którzy przedtem byli niewolnikami Medów, zostali teraz ich panami. Tak to Astiages po trzydziestu pięciu latach utracił władzę królewską, a Medowie poddali się Persom z powodu jego surowości, oni, co przez sto dwadzieścia osiem lat panowali nad tą częścią Azji, która leży powyżej rzeki Halys, z wyjątkiem okresu, kiedy rządzili Scytowie. W późniejszym czasie żałowali swego czynu i odpadli od Dariusza *; po odpadnięciu jednak ponieśli klęskę i zostali znowu podbici. Persowie zaś, którzy wtedy za Astiagesa wraz z Cyrusem podnieśli bunt przeciw Medom, panowali odtąd nad Azją. Astiagesowi nic już więcej złego Cyrus nie robił, tylko zatrzymał go u siebie aż do śmierci. — Tak Cyrus urodził się i wychował, tak doszedł do władzy królewskiej, a później obalił Krezusa, który, jak wyżej powiedziałem, pierwszy go zaczepił. Po jego obaleniu zapanował nad całą Azją *. O ile wiem, istnieją u Persów następujące zwyczaje: posągi bogów, świątynie i ołtarze wznosić nie uważają za rzecz godziwą, a nawet tym, co to czynią, zarzucają głupotę, jak mi się zdaje dlatego, że nie wierzą na modłę Hellenów, iżby bogowie byli podobni do ludzi. Zeusowi mają zwyczaj składać ofiary wychodząc na najwyższe szczyty gór, a nazywają Zeusem * cały krąg nieba. Dalej oddają cześć słońcu *, księżycowi, ziemi, ogniowi, wodzie i wiatrom. Są to jedyni bogowie, którym pierwotnie składali ofiary, ale nadto nauczyli się jeszcze kultu Uranii, przejąwszy go od Asyryjczyków i Arabów. Asyryjczycy nazywają Afrodytę Mylitta *, Arabowie Alilat, Persowie Mitra *. Ofiarę dla wspomnianych bóstw sprawują Persowie w ten sposób: Ani nie stawiają ołtarzy, ani nie zapalają ognia do ofiar. Nie posługują się też libacją ani fletem, ani wstęgami,

83

ani ziarnem jęczmienia. Jeżeli ktoś z nich jakiemuś bóstwu chce złożyć ofiarę, wówczas wyprowadza bydlę ofiarne na czyste miejsce i wzywa boga, mając na głowie tiarę, przeważnie mirtem uwieńczoną. Ofiarującemu nie wolno modlić się o powodzenie tylko dla siebie, lecz prosi on, żeby wszystkim Persom i królowi dobrze się wiodło; bo wśród wszystkich Persów i on sam się znajduje. Skoro zatem bydlę ofiarne pokraje na kawałki i ugotuje mięso, wtedy podściela całkiem świeżą trawę, zwłaszcza koniczynę, i kładzie na nią wszystko mięso. Gdy tego dokona, przystępuje mag i odśpiewuje „teogonię", jak oni tę pieśń nazywają; bez maga bowiem czynić ofiary nie jest u nich w zwyczaju. Po chwili oczekiwania zabiera ofiarnik swe mięso i używa go wedle upodobania. Ze wszystkich dni ten najbardziej czcić zwykli, w którym się urodzili. W tym dniu uważają za swoje prawo zastawiać obfitszą niż kiedy indziej ucztę. Bogatsi każą wnosić wołu, konia, wielbłąda, osła, w całości upieczone w piecach, ubodzy zastawiają drobne bydło. Potraw mają mało, ale za to liczne i nie na raz wnoszone wety. Dlatego też mówią Persowie, że Hellenowie wstają głodni* od stołu, ponieważ im po uczcie nie zastawia się już nic porządnego; gdyby się tylko im coś zastawiło, wtedy nie przestawaliby jeść. Winu nader hołdują; jednak nie wolno u nich w obecności drugiego rzygać albo mocz oddawać. Tego u nich ściśle się przestrzega. Dalej mają oni zwyczaj po pijanemu obradować nad najbardziej poważnymi sprawami; co zaś podczas obrad postanowią, to nazajutrz trzeźwym przedkłada gospodarz domu, u którego się naradzali. I jeżeli to im także w trzeźwym spodoba się stanie, rzecz wykonują; jeżeli nie spodoba się, odrzucają. A co na trzeźwo przedtem uradzili, to po pijanemu jeszcze raz biorą pod rozwagę *. Jeżeli spotkają się z sobą na drodze, po tym można rozpoznać, czy spotykający się równego są stanu: zamiast pozdrowienia całują się nawzajem w usta. Jeżeli jeden z dwóch nieco niższą ma rangę, całują się w policzki; jeżeli zaś jeden z dwóch o wiele niższy jest pochodzeniem, wtedy pada na ziemię i oddaje drugiemu uniżony pokłon. Szanują przed wszyst-

84

kimi, oczywiście po sobie samych, tych, którzy najbliżej nich mieszkają, potem dalej mieszkających, i tą idąc koleją szanują ludzi w stosunku do oddalenia ich siedzib. Najmniej zaś we czci mają takich, co najdalej od nich mieszkają. Sądzą bowiem, że sami są pod każdym względem najtęższymi ludźmi, a inni tylko się do ich tężyzny zbliżają, tak że najdalej od nich mieszkający są najpodlejsi. Kiedy mianowicie panowali Medowie, wtedy jeden lud nad drugim panował, Medowie zaś nad wszystkimi razem i nad tymi, którzy najbliżej nich mieszkali, ci nad swymi sąsiadami, a ostatni znów nad pogranicznymi. Wedle tego samego stosunku także Persowie okazują swój szacunek, bo takie stopniowanie uprawiał już lud Medów * zarówno tam, gdzie panował, jak i tam, gdzie wykonywał nadzór. Obce zwyczaje przyjmują Persowie łatwiej niż wszyscy inni ludzie. Wszak noszą medyjskie szaty, ponieważ uznali je za piękniejsze od własnych, a na wojnę wdziewają egipskie pancerze. Przyswajają sobie także wszelakie rozrywki, jeżeli gdzie o jakich zasłyszą; i tak uprawiają również miłość do chłopców, której nauczyli się od Hellenów. Każdy z nich oprócz wielu prawowitych małżonek bierze sobie jeszcze więcej nałożnic. Zaraz po dzielności w boju to uznaje się za dowód tężyzny, jeżeli ktoś wykaże się wielką liczbą dzieci; temu, co wykaże ich najwięcej, posyła król corocznie podarunki. Siłą bowiem według nich jest mnóstwo. Dzieci swe kształcą od piątego do dwudziestego roku życia tylko w trzech rzeczach: w jeździe konnej, w strzelaniu z łuku i w mówieniu prawdy. Zanim jednak dziecko ukończy pięć lat, nie staje ono przed obliczeni ojca, lecz przebywa wśród kobiet. Dzieje się to dlatego, żeby zmarłszy we wczesnym dzieciństwie nie przyczyniało ojcu żadnego bólu. Pochwalam ten zwyczaj, pochwalam też inny, wedle którego ani sam król nie śmie z powodu jednej tylko winy kogokolwiek zabijać, ani żaden inny Pers na podstawie jedynego wykroczenia jakiegoś ze swoich niewolników bezwzględnie potraktować; dopiero jeżeli po dojrzałym namyśle dojdzie do

85

przekonania, że liczniejsze i większe są przestępstwa niż oddane mu usługi, wtenczas może on pofolgować gniewowi. Utrzymują też, że nikt z nich jeszcze nie zabił własnego ojca czy własnej matki, lecz że ilekroć już coś takiego zaszło, po bliższym zbadaniu wychodziło na jaw, iż musiały to być dzieci podsunięte albo bękarty; bo nie uważają za rzecz prawdopodobną, żeby rzeczywisty ojciec zginął z ręki własnego dziecka. Czego u nich nie wolno robić, tego też nie wolno mówić. Za najhaniebniejszą zaś rzecz uważają kłamstwo, a potem zaciąganie długów, i to z wielu przyczyn, a głównie dlatego, że — jak mówią — kto ma długi, ten musi też kłamać. Jeżeli dalej jaki mieszkaniec miasta ma trąd albo białe wyrzuty, nie śmie on przychodzić do miasta ani przestawać z innymi Persami. Powiadają zaś o takim, który to ma, że zgrzeszył przeciw słońcu *. Każdego cudzoziemca, którego opadną te choroby, zazwyczaj wypędzają z kraju, a także białe gołębie, przy czym ten sam powód przytaczają. Do rzeki ani nie sikają, ani nie plują, nie myją też w niej rąk ani nikomu innemu na to nie pozwalają, tylko otaczają rzeki najwyższą czcią. Zachodzi u nich jeszcze ta specjalna okoliczność, która uszła wprawdzie uwagi samych Persów, ale nie uszła mojej. Imiona ich, które znaczeniem swym odpowiadają osobistym ich właściwościom i dostojności*, kończą się wszystkie na tę samą literę, którą Dorowie nazywają san, a Jonowie sigma. Kto rzecz bada, przekona się, że na nią właśnie kończą się imiona perskie, nie tylko niektóre, a inne nie, ale wszystkie. To mogę z pewnością o nich powiedzieć, bo o tym wiem. Następujący jednak szczegół jako tajemnicę i tylko niejasno podaje się o ich zmarłych, mianowicie że zwłoki Persa nie wprzód są grzebane, aż je ptak albo pies rozwłóczy*. O magach, co prawda, wiem z pewnością, że tak postępują: bo czynią to całkiem otwarcie. W każdym razie Persowie chowają zwłoki w ziemi, obciągnąwszy je wprzód woskiem*. Magowie zaś pod wielu względami różnią się od reszty ludzi, a także od egipskich kapłanów. Ci bowiem zachowują ręce nieskalane zabijaniem żywego stworzenia, z wyjątkiem zwierząt ofiar-

86

nych; magowie zaś perscy zabijają własnoręcznie wszystkie stworzenia prócz psa i człowieka, i cenią sobie to jako wielką zasługę, że tępią zarówno mrówki i węże, i inne płazy czy ptaki. Co do tego zwyczaju, niech będzie tak jak chce tradycja; ja zaś wracam do poprzedniego opowiadania *. Skoro tylko Lidyjczycy zostali pobici przez Persów, wysłali Jonowie i Eolowie posłów do Sardes do Cyrusa, bo chcieli mu na tych samych warunkach, co Krezusowi, podlegać. On ich wysłuchał i opowiedział im bajkę, jak to raz fletnista ujrzał ryby w morzu i zadął na flecie, myśląc, że one wyjdą na ląd. Kiedy jednak zawiódł się w swojej nadziei, wziął dużą sieć rybacką, schwytał do niej wielką ilość ryb i wyciągnął je; widząc zaś, jak się rzucają, tak przemówił do ryb: — Przestańcie mi teraz tańczyć, skoro nie chciałyście wtedy zatańczyć i wyjść z morza, gdy wam grałem na flecie. — Otóż Cyrus dlatego opowiedział tę bajkę Jonom i Eolom, że Jonowie, gdy przedtem przez posłów sam ich prosił, aby odpadli od Krezusa, nie usłuchali, a teraz po rozstrzygnięciu sprawy gotowi byli go słuchać. On tedy, uniesiony gniewem, tak im powiedział. A kiedy doniesiono o tym Jonom, zaopatrzyli oni swe miasta w mury i zgromadzili się razem w Panionion, wszyscy prócz Milezyjczyków; bo jedynie z tymi zawarł Cyrus przymierze na tych samych warunkach, co Lidyjczyk. Reszta Jonów powzięła wspólną uchwałę, żeby wysłać posłów do Sparty z prośbą o pomoc. Ci Jonowie, do których należy także Panionion, pobudowali swe miasta w kraju z całego znanego nam świata najpiękniejszym ze względu na klimat i temperaturę. Albowiem ani wyżej położone okolice nie działają zdrowotnie w tym samym stopniu co Jonia, ani też niżej leżące [ani wschodnie, ani zachodnie] 1, ile że jedne nękane są zimnem i wilgocią, drugie gorącem i posuchą. Posługują się oni nie jednym i tym samym językiem, lecz mają cztery odmienne dialekty *. Pierwszym ich miastem w kierunku południowym jest M i l e t, po1

Tu i niżej autentyczność wyrazów ujętych w nawiasy graniaste jest podejrzana

87

tem idą Myus i Priene; te miasta leżą w Karii i używają tego samego dialektu. Następujące zaś leżą w Lidii: Efez, Kolofon, Lebedos, Teos, Klazomeny i Foka j a. Te znów miasta z przedtem wymienionymi zupełnie nie zgadzają się * co do języka, między sobą jednak mają ten sam język. Pozostają jeszcze trzy miasta jońskie, z których dwa leżą na wyspach, na Samos i na Chios, a trzecie założone jest na lądzie stałym, mianowicie Erytry. Otóż Chioci i Erytrejczycy mówią tym samym dialektem. Sami jeży cy zaś dla siebie posiadają odrębny. Te są cztery różne dialekty. Z tych więc Jonów Milezyjczycy byli chronieni przed niebezpieczeństwem, ponieważ zawarli przymierze. Także mieszkańcom wysp nic nie zagrażało, bo Fenicjanie nie podlegali jeszcze Persom, a sami Persowie nie byli żeglarzami. Oddzielili się zaś ci małoazjatyccy Jonowie od reszty Jonów * nie z innego jakiegoś powodu, tylko dlatego, że jeżeli cały lud Hellenów był wtedy jeszcze słaby, to joński szczep był bezsprzecznie najsłabszy i najmniej znaczny; wszak poza Atenami nie istniało żadne inne znaczniejsze miasto. Otóż reszta Jonów wraz z Ateńczykami unikała tego imienia i nie chciała nazywać się Jonami, a nawet teraz, jak mi się zdaje, większość ich wstydzi się tej nazwy. Ale owe dwanaście miast były dumne ze swego imienia i dla siebie samych wzniosły świątynię, której nadały nazwę Panionion, a dalej uchwaliły, żeby żadni inni Jonowie nie mieli w niej udziału, jak zresztą nikt z wyjątkiem Smyrneńczyków nie prosił o dopuszczenie. Podobnie Dorowie z okolicy, która dziś nazywa się P e n t a p o l i s, tej samej, co przedtem nosiła nazwę Heksapolis, pilnują, żeby żadnych z sąsiadujących z nimi Dorów * nie dopuścić do triopijskiej świątyni, a nawet spośród siebie samych wykluczyli od udziału tych, którzy popełnili bezprawie przeciw świątyni. Mianowicie podczas igrzysk na cześć triopijskiego Apollona wyznaczyli oni w dawnych czasach jako nagrodę dla zwycięzców spiżowe trójnogi, a nagrodzeni nie śmieli ich ze świątyni wynosić, tylko musieli je tam bogu poświęcać. Otóż pewien Halikarnasyjczyk, imieniem Agasikles,

88

zlekceważył jako zwycięzca to prawo, zaniósł trójnóg do domu i zawiesił na kołku. Z tego powodu pięć miast, L i n d o s, Ialysos, Kamiros, Kos i Knidos wykluczyło od udziału szóste miasto — Halikarnas. Na Halikarnasyjczyków więc taką one nałożyły karę. Jonowie, jak sądzę, dlatego założyli dwanaście miast i nie chcieli większej ich liczby przyjmować do swego związku, że także w owych czasach, gdy mieszkali na Peloponezie, tworzyli dwanaście części, podobnie jak i teraz wśród Achajów po wypędzeniu Jonów* istnieje dwanaście części, tj. naprzód Pellene w stronę Sikyonu, potem Ajgejra i Ajgaj, gdzie płynie nigdy nie wysychająca rzeka Kratis, od której rzeka w Italii otrzymała swą nazwę, dalej Bura i Helike, dokąd uciekli Jonowie, pokonani w bitwie przez Achajów, nadto Ajgion, Rypowie, Patrajowie, F a r a j o w i e, O l en o s, gdzie płynie wielka rzeka Pejros; wreszcie D y m e i Tritajowie, którzy jedyni z tych wszystkich zamieszkują okolice śródlądowe. To jest dwanaście części, które teraz u Achajów istnieją, a wówczas istniały u Jonów. Z tego też powodu Jonowie założyli dwanaście miast. Zresztą wielką głupotą byłoby utrzymywać, że ci azjatyccy Jonowie bardziej są Jonami niźli reszta Jonów albo że szlachetniejsze mieli pochodzenie. Wszak nie najmniejszą ich część stanowią Abanci z Eubei, którzy z Jonią nie mają nic wspólnego, nawet imienia. Dalej zmieszali się z nimi Minyowie z Orchomenos, Kadmejczycy, Dryopowie, część Fokijczyków, Molossowie, Pelazgowie z Arkadii i Dorowie z Epidauros, nadto wiele innych ludów z nimi się przemieszało. Ci zaś z nich, którzy spod Prytaneum w Atenach * wyruszyli i uważali się za najszlachetniejszych z Jonów, nie zabrali z sobą kobiet do kolonii, lecz pożenili się z Karyjkami, których rodziców wprzód wymordowali. I z powodu tego mordu owe kobiety ustanowiły między sobą prawo, obłożyły się wzajemną przysięgą i przekazały ją swoim córkom, żeby nigdy nie jadały razem ze swymi mężami i nigdy nie wołały ich po imieniu, a to dlatego, że przybysze wymordowali ich ojców,

89

mężów i dzieci i mimo to po takim czynie z nimi się pożenili. Ten zwyczaj istniał jeszcze w Milecie *. Swymi królami mianowali jedni z nich Licyjczyków, którzy pochodzili od Glaukosa, syna Hippolocha, drudzy Kaukonów z Pylos, potomków Kodrosa, syna Melantosa, a jeszcze inni mężów z obu rodów. Skoro jednak bardziej * niż inni Jonowie garną się do swego imienia, więc niechby już oni byli czystymi od początku Jonami. Tacy są ci wszyscy Jonowie, którzy się wywodzą z Aten i obchodzą święto Apaturia. A święto to obchodzą wszyscy prócz Efezyjczyków i Kolofończyków. Są to jedyni z Jonów, którzy Apaturiów nie święcą, a mianowicie z powodu jakiegoś obwinienia o mord. P a n i o n i o n jest to święte miejsce na Mykale, położone na północ i wspólnie poświęcone przez Jonów helikońskiemu Posejdonowi *. Mykale zaś jest przylądkiem i ciągnie się w zachodnim kierunku ku Samos. Tam gromadzą się Jonowie ze swych miast i obchodzą uroczystość, której nadali nazwę P an i o n i a. Nie tylko u Jonów, lecz u wszystkich Hellenów nazwy uroczystości mają tę właściwość, że wszystkie kończą się na tę samą literę, podobnie jak imiona Persów. Te więc są jońskie miasta, a eolskie są następujące: tak zwana frikonijska Kyme*, Larysy, Neontejchos, Temnos, Killa, Notion, Ajgiroessa, Pitana, Ajgaje, Myrina i Grynea. Tych jest jedenaście miast Eolów od dawien dawna; jedno, tj. Smyrna, zostało im wydarte przez Jonów; bo było ich także dwanaście na lądzie stałym. Ci Eolowie przez kolonizację zdobyli kraj jeszcze lepszy niż Jonowie, ale co do klimatu przedstawiający się mniej pomyślnie. Smyrnę zaś w ten sposób Eolowie utracili: Przyjęli oni do siebie tych Kolofończyków, którzy zostali pokonani w powstaniu i wypędzeni z ojczyzny. Później ci zbiegowie z Kolofonu upatrzyli porę, kiedy Smyrneńczycy poza murami obchodzili święto Dionizosa, zamknęli bramy i wzięli miasto w posiadanie. Gdy wszyscy Eolowie przybyli Smyrneńczykom na pomoc, ugodzono się w ten sposób, że Jonowie wydadzą* całe

90

mienie ruchome, a Eolowie opuszczą Smyrnę. To uczynili Smyrneńczycy, a wtedy jedenaście miast rozdzieliło ich między siebie i uczyniło ich swoimi obywatelami. Te są eolskie miasta na lądzie stałym, prócz leżących na Idzie, które tworzą osobną całość. Z tych zaś miast, które znajdują się na wyspach, leży pięć na Lesbos (bo szóste zamieszkałe na Lesbos, Arisbę, ujarzmili Metymnejczycy, chociaż jej mieszkańcy są z nimi spokrewnieni), na Tenedos znajduje się jedno miasto, a drugie na tak zwanych Stu Wyspach *. Otóż Lesbijczykom i Tenedyjczykom, podobnie jak tym Jonom, co zajmują wyspy, nie groziło żadne niebezpieczeństwo. Reszta zaś miast * wspólnie uchwaliła pójść za Jonami, dokąd je oni powiodą. Skoro posłowie Jonów i Eolów przybyli do Sparty (bo sprawę tę załatwiano z wielkim pośpiechem), wybrali sobie na naczelnego mówcę posła z Fokai, imieniem Pytermos. Ten przywdział szatę purpurową, ażeby znęcić jak najliczniejszych Spartiatów, i wystąpił z długą mową, w której prosił o pomoc dla Jonów. Lacedemończycy jednak nie słuchali go i postanowili Jonom nie pomagać. Posłowie więc oddalili się, a Lacedemończycy, mimo odmowy danej jońskim posłom, wyprawili na pięćdziesięciowiosłowcu mężów, jak mi się zdaje, na przeszpiegi odnośnie do stosunków Cyrusa z Jonią. Ci po przybyciu do Fokai wysłali do Sardes najznakomitszego spośród siebie, Lakrinesa, który miał obwieścić Cyrusowi zakaz Lacedemończyków, żeby żadnego miasta w Helladzie nie ukrzywdził, bo oni tego nie ścierpią. Gdy herold to oświadczył, Cyrus, jak opowiadają, zapytał obecnych u siebie Hellenów, co to za ludzie są Lacedemończycy i jaka jest ich liczba, że z taką do niego zwracają się mową; a dowiedziawszy się, miał do herolda spartańskiego tak się odezwać: — Nigdy nie obawiałem się takich ludzi, którzy w środku miasta mają wyznaczone miejsce, gdzie się schodzą, aby nawzajem oszukiwać się wśród przysiąg. Jeżeli będę zdrów, nie cierpienia Jonów będą przedmiotem ich gawęd, lecz własne. — Słowa te wymierzył Cyrus przeciw wszystkim Helle-

91

nom, gdyż oni urządzili sobie rynki, gdzie się kupuje i sprzedaje; sami zaś Persowie bynajmniej nie mają zwyczaju posługiwać się rynkami i nie ma ich u nich w ogóle. Następnie oddał Sardes w zarząd Persowi Tabalosowi, a złoto Krezusa i innych Lidyjczyków miał mu dowieźć* Lidyjczyk Paktyes. On sam zaś wrócił do Agbatany, zabrał z sobą Krezusa i na razie zupełnie nie brał w rachubę Jonów. Bo w drodze stał mu Babilon, lud Baktryjczyków, Sakowie i Egipcjanie. Przeciw tym zamierzał osobiście wyruszyć w pole, a przeciw Jonom innego wysłać wodza. Gdy Cyrus odjechał z Sardes, skłonił Paktyes Lidyjczyków do odstępstwa od Tabalosa i Cyrusa i udał się nad morze; mając zaś w swym ręku wszystko złoto z Sardes, brał na żołd wojska posiłkowe i namawiał mieszkających nad morzem ludzi, żeby z nim razem wyruszyli. Potem pociągnął na Sardes i oblegał odciętego na zamku Tabalosa. Cyrus, dowiedziawszy się o tym w drodze, tak rzekł do Krezusa: — Krezusie, jakże się skończą dla mnie te wydarzenia? Nie zaprzestaną, jak się zdaje, Lidyjczycy mnie i sobie przysparzać trudności. Myślę, że byłoby najlepiej uczynić z nich niewolników. Mam bowiem teraz wrażenie, że postąpiłem jak ktoś, co ojca zabił, a dzieci jego oszczędził. Tak i ja ciebie, który dla Lidyjczyków czymś więcej nawet niż ojcem jesteś, prowadzę z sobą jako jeńca, samym zaś Lidyjczykom oddałem miasto, a teraz się dziwię, że mnie odstępują. — On tedy wypowiedział tylko to, co myślał, a Krezus, z obawy, że Cyrus zburzy Sardes, tak odrzekł: — Królu, słusznie powiedziałeś, jednakowoż nie folguj we wszystkim gniewowi i nie burz starego miasta, które nie zawiniło ani przedtem, ani teraz. Co bowiem przedtem się zdarzyło, to ja zrobiłem, ja ściągnąłem na swoją głowę i teraz dźwigani; a co teraz się dzieje, to bezprawnie uczynił Paktyes, któremu powierzyłeś Sardes, i on niechaj poniesie karę. Ale Lidyjczykom przebacz i zarządź u nich, co następuje — żeby ani się nie buntowali, ani ci nie grozili. Poślij do nich i zakaż im nabywać broń wojenną; rozkaż, żeby pod wierzchnie szaty wdziewali chitony i obuwali

92

się w koturny; dalej zaleć im kształcić dzieci w grze na cytrze, w tańcu i w kramarstwie. I rychło, królu, ujrzysz, jak z mężów staną się niewiastami, tak że nie będzie ci już z ich strony bunt groził. Takiej rady udzielił mu Krezus, ponieważ uważał to za bardziej pożądane dla Lidyjczyków, niż gdyby ich zaprzedano w niewolę, a nadto był przekonany, że jeżeli nie przytoczy ważkiego powodu, to nie skłoni Cyrusa do zmiany postanowienia, wreszcie obawiał się, że Lidyjczycy, gdyby nawet teraz cało uszli, później znowu odpadną od Persów i ulegną zagładzie. A Cyrusa ucieszyła ta rada, więc zaniechał gniewu i oświadczył, że go usłucha. Jakoż zawołał do siebie Meda Mazaresa, polecił mu to zapowiedzieć Lidyjczykom, co mu Krezus doradzał, wziąć do niewoli wszystkich innych, którzy z Lidyjczykami wyprawili się na Sardes, a samego Paktyesa bezwarunkowo żywcem do siebie sprowadzić. Wydawszy z drogi takie zlecenia, ruszył dalej do siedzib Persów, a Paktyes, na wiadomość, że zbliża się w marszu przeciw niemu wojsko, przeląkł się i uciekł do Kyme. Med zaś Mazares pomknął na Sardes z jakimś oddziałem wojska Cyrusa; kiedy jednak nie zastał już w Sardes Paktyesa i jego stronników, zmusił naprzód Lidyjczyków do wypełnienia zleceń Cyrusa, wskutek których Lidyjczycy odmienili cały swój tryb życia. Następnie wysłał Mazares posłów do Kyme, żądając wydania Paktyesa. Kymejczycy w celu zasięgnięcia rady postanowili odnieść się do boga u Branchidów. Tam bowiem była od dawien dawna założona wyrocznia, którą zwykli byli posługiwać się wszyscy Jonowie i Eolowie. Miejsce to znajduje się na terytorium Miletu, powyżej portu Panormos. Wysłali zatem Kymejczycy swych posłów do Branchidów i zapytali odnośnie do Paktyesa, co mają uczynić, aby uzyskać łaskę bogów. Na to pytanie otrzymali wyroczną odpowiedź, że mają Paktyesa wydać Persom. Gdy Kymejczykom o tym doniesiono, szykowali się wydać go. Już lud do tego się gotował, kiedy Aristodikos, syn Heraklejdesa, poważany obywatel, powstrzymał Kymejczyków od tego czynu, ponieważ nie ufał

93

orzeczeniu wyroczni i mniemał, że posłowie nie powiedzieli prawdy. Wreszcie poszli inni posłowie, a między nimi Aristodikos, aby jeszcze raz zapytać się w sprawie Paktyesa. Po ich przybyciu do Branchidów Aristodikos w imieniu wszystkich zwrócił się do wyroczni i tak ją zapytał: — O panie, przybył do nas, błagając o opiekę, Lidyjczyk Paktyes, aby uniknąć gwałtownej śmierci ze strony Persów; oni zaś żądają jego zwrotu, rozkazując Kymejczykom, żeby go wydali. My jednak, aczkolwiek obawiamy się potęgi Persów, dotąd nie śmieliśmy wydać błagalnika, aż ty nam wyraźnie objawisz, co mamy robić. — Tak on zapytał, ale bóg obwieścił im znowu tę samą wyrocznię, rozkazując Paktyesa wydać Persom. Wobec tego Aristodikos uczynił z rozmysłem, co następuje: obszedł świątynię dokoła i powyjmował z gniazd wróble oraz inne rodzaje ptactwa, jakie się tylko w świątyni gnieździły. Kiedy to czynił, podobno z głębi przybytku ozwał się głos, który odnosił się do Aristodikosa i tak mówił: — Najbezbożniejszy ze wszystkich ludzi, co ty ważysz się czynić? Moich podopiecznych usuwasz ze świątyni? — Lecz Aristodikos, nie tracąc głowy, miał na to odpowiedzieć: — O panie, ty sam tak wspierasz swoich podopiecznych, a Kymejczykom rozkazujesz wydać błagalnika? — Wtedy bóg znowu odrzekł w te słowa: — Tak, rozkazuję, abyście popełniwszy zbrodnię prędzej ulegli zagładzie i w przyszłości nie przychodzili już po wyrocznię w sprawie wydania błagalników. Gdy Kymejczykom zameldowano tę odpowiedź, ani nie chcieli go wydać ku własnej zagładzie, ani u siebie zatrzymać i narazić się na oblężenie; przeto wysłali go do Mityleny. Mazares przez poselstwo wezwał Mitylenejczyków, żeby wydali Paktyesa, a oni za jakimś wynagrodzeniem byli do tego gotowi; dokładnie nie mogę tego podać, bo sprawa nie doszła do skutku. Skoro bowiem Kymejczycy dowiedzieli się o tych zamiarach Mitylenejczyków, wysłali statek na Lesbos i przewieźli Paktyesa na Chios. Stąd jednak, ze świątyni Ateny Poliuchos*, wywlekli go i wydali Chioci. Wydali go zaś Chioci, wynagrodzeni za to Atarneusem, która to miejscowość leży w Myzji

94

naprzeciw Lesbos. Kiedy więc Persowie odebrali Paktyesa, trzymali go pod strażą, chcąc go pokazać Cyrusowi. Ale potem niemało upłynęło czasu, kiedy to żaden Chiota ani zebranych z owego Atarneus ziarn jęczmienia żadnemu z bogów nie sypał na ofiarę, ani też placków ofiarnych z plonu tego kraju nie wypiekał; raczej wszystkie płody tej krainy wykluczano od wszelkich ofiar. Chioci zatem wydali Paktyesa, a Mazares wyprawił się następnie na tych, co współdziałali przy obleganiu Tabalosa. I naprzód ujarzmił on mieszkańców Priene, potem przebiegał całą równinę Meandra i pozwalał ją wojsku łupić, a tak samo okręg Magnezji. Wkrótce potem zachorował i umarł. Po jego śmierci przybył Harpagos jako następca w godności wodza, także Med z urodzenia i ten sam, którego król Medów Astiages ugościł potworną ucztą, a który Cyrusowi dopomógł do osiągnięcia władzy królewskiej. Skoro do Jonii przybył ten mąż, którego teraz Cyrus zamianował wodzem, próbował on zdobywać miasta za pomocą wałów ziemnych: bo ilekroć miasto zamknął w jego murach, sypał następnie przed nim wały ziemne i burzył mury. Naprzód w Jonii zaczepił Fokaję. Fokajczycy byli pierwszymi z Hellenów, którzy przedsiębrali dalekie podróże morskie; oni to odkryli * wybrzeże Adriatyku, Tyrrenię, Iberię i Tartessos. Odbywali zaś swe podróże nie na okrągłych okrętach*, lecz na pięćdziesięciowiosłowcach. Po przybyciu do Tartessos zaprzyjaźnili się z królem Tartesjów, który nazywał się Argantonios, władał nad Tartessos przez osiemdziesiąt lat, a przeżył pełnych lat sto dwadzieścia. Otóż temu mężowi Fokajczycy tak bardzo przypadli do serca, że z początku zachęcał ich, aby opuścili Jonie i zamieszkali w jego kraju, gdzie zechcą, potem zaś, gdy nie mógł Fokajczyków do tego nakłonić, a dowiedział się, jak Med w ich sąsiedztwie rośnie w potęgę, dał im pieniądze, żeby swe miasto otoczyli murem. Musiał dać sporo, gdyż obwód muru wynosi niemało stadiów, a cały składa się z wielkich i dobrze spojonych głazów. W ten więc sposób Fokajczykom wzniesiono mur. Kiedy

95

Harpagos nadciągnął z wojskiem, zaczął ich oblegać, oświadczając przy tym, że zadowoli się, jeżeli Fokajczycy zechcą jedno tylko przedmurze zburzyć i jeden tylko dom poświęcić królowi. Fokajczycy, zasmuceni grożącą im niewolą, powiedzieli, że chcą naradzić się przez jeden dzień, a potem dać odpowiedź; ale podczas ich obrad ma on wojsko swe od muru cofnąć. Harpagos odrzekł, że dobrze wie, co oni zamierzają uczynić, ale mimo to pozwala im się naradzić. W chwili więc gdy Harpagos odprowadził wojsko od muru, Fokajczycy tymczasem ściągnęli na morze pięćdziesięciowiosłowce, wsadzili na nie dzieci, żony i całe mienie ruchome, oprócz tego posągi ze świątyń i wszystkie inne dary ofiarne z wyjątkiem tego, co było ze spiżu lub kamienia, i z wyjątkiem malowideł*, całą resztę włożyli na okręty, sami na nie wsiedli i odpłynęli w stronę Chios. Opuszczoną przez ludzi Fokaję Persowie wzięli w posiadanie. Kiedy jednak Chioci tak zwanych wysp Ojnussaj nie chcieli targującym je Fokajczykom odprzedać — obawiali się bowiem, żeby one nie stały się punktem handlowym, a własna ich wyspa z tego powodu nie była od handlu odcięta — Fokajczycy popłynęli na Kyrnos1. Mianowicie na Kyrnos przed dwudziestu laty stosownie do orzeczenia wyroczni założyli byli miasto, które nazywało się Alalia. Argantonios zaś już wówczas nie żył*. Płynąc więc na Kyrnos, naprzód jeszcze z powrotem zawinęli do Fokai, wymordowali załogę Persów, która przejęła od Harpagosa straż nad miastem, a po dokonaniu tego czynu ciężką klątwę rzucili na takich, którzy by z ich wyprawy chcieli pozostać na miejscu. Prócz tego zatopili w morzu bryłę żelaza i przysięgli, że nie wprzódy do Fokai wrócą, aż ta bryła znów się pokaże. Kiedy jednak mieli płynąć na Kyrnos, więcej niż połowę współziomków ogarnęła tęsknota i żal za miastem i zwyczajami ich kraju, więc złamali przysięgę i odpłynęli z powrotem do Fokai. Ci zaś, którzy dotrzymali przysięgi, podnieśli kotwicę i odjechali z Ojnussaj. 1

Korsykę

96

Po przybyciu na Kyrnos mieszkali wspólnie z dawniejszymi przybyszami przez pięć lat i wybudowali sobie świątynie. Ale że dopuszczali się grabieży i rabunku na wszystkich okolicznych ludach, przeto wyprawili się przeciw nim po wzajemnym porozumieniu Tyrrenowie i Kartagińczycy *, jedni i drudzy na sześćdziesięciu okrętach. Fokajczycy także obsadzili ludźmi swe statki, w liczbie sześćdziesięciu, i spotkali się z wrogami na tzw. Morzu Sardyńskim. W bitwie morskiej, którą tu stoczono, przypadło Fokajczykom w udziale poniekąd Kadmejskie zwycięstwo*. Albowiem czterdzieści ich okrętów uległo zagładzie, a dwadzieścia pozostałych było nie do użytku, bo utraciły swe dzioby. Odpłynęli więc z powrotem do Alalii, zabrali dzieci, żony i resztę mienia, ile go okręty unieść mogły, potem opuścili Kyrnos i popłynęli do Region. Załogę zniszczonych okrętów Kartagińczycy i Tyrrenowie... 1, otrzymawszy przeważną ich część, wyprowadzili i ukamienowali. Odtąd u Agyllejczyków wszystko, co przechodziło koło miejsca, gdzie leżeli ukamienowani Fokajczycy, więc zarówno owce, bydło pociągowe i ludzie, ulegało wykrzywieniu, kalectwu i apopleksji. Wtedy Agyllejczycy posłali do Delf i chcieli odpokutować za grzech. A Pitia rozkazała im to uczynić, co i teraz jeszcze Agyllejczycy spełniają: mianowicie składają oni ukamienowanym wielkie ofiary i urządzają na ich cześć wyścigi gimniczne i hippiczne. — Ci zatem Fokajczycy taką zginęli śmiercią, a inni, którzy uciekli do Region, wyruszyli stamtąd i nabyli w krainie Ojnotria miejscowość, która teraz nazywa się Hyele. Skolonizowali zaś ją pouczeni przez pewnego mieszkańca Posejdonii, że Pitia poruczyła im nie skolonizować wyspę Kyrnos, lecz świątynię wystawić herosowi Kyrnosowi. Takie były dzieje miasta Fokai w Jonii. Podobnie jak oni uczynili też Tejczycy. Gdy bowiem Harpagos wałem ziemnym zdobył ich mury, wsiedli wszyscy na statki, odpłynęli do Tracji i skolonizowali tam* miasto Abderę, 1

Luka w tekście, którą tak uzupełniają: „rozdzielili między siebie losem, a z Tyrrenów Agyllejczycy".

97

które przed nimi jeszcze* założył był Klazomeńczyk Timesjos. Ale nie miał on z tego korzyści, gdyż Trakowie go wygnali; teraz czczą go Tejczycy w Abderze jako półboga. Byli to jedyni Jonowie, którzy nie chcieli znosić niewoli i opuścili swą ojczyznę. Inni zaś Jonowie, z wyjątkiem Milezyjczyków, wdali się w walkę z Harpagosem, podobnie jak ci, co z kraju wyszli, i okazali się dzielnymi mężami, ponieważ każdy z nich bił się w obronie swej ojczyzny. A kiedy ich pokonano i pobito, pozostali, każdy w swoim kraju, i spełniali to, co im przykazano. Milezyjczycy zaś, jak już przedtem powiedziałem, zawarli z samym Cyrusem przymierze i żyli w spokoju. Tak to Jonia po raz drugi* poszła w niewolę. A skoro Harpagos Jonów na lądzie stałym dostał w swą moc, Jonowie na wyspach, tego samego obawiając się losu, dobrowolnie poddali się Cyrusowi. Kiedy Jonowie po tym nieszczęściu mimo to zebrali się w Panionion, udzielił im, jak słyszę, Bias z Priene rady bardzo zbawiennej, która, gdyby jej usłuchali, dałaby im możność uzyskania najpomyślniejszego wśród Hellenów losu. Mianowicie wezwał on Jonów, żeby wspólnie wybrali się w drogę i popłynęli do Sardynii, a następnie założyli tam jedno miasto dla wszystkich Jonów: w ten sposób wyswobodzą się z niewoli, a zamieszkując największą ze wszystkich wysp i panując nad tubylcami, będą żyli w pomyślnym stanie; jeśli zaś pozostaną w Jonii, to nie przewiduje, żeby im jeszcze kiedy zaświtała wolność. Taka była rada Biasa z Priene, jaką dał on Jonom po ich ujarzmieniu. Ale już przedtem, zanim ujarzmiono Jonie, ze zbawienną radą wystąpił Milezyjczyk Tales, który początek rodu wywodził* z Fenicji. Ten kazał Jonom ustanowić jedną radę związkową, której siedzibą miało być Teos (bo Teos leży w środku Jonii), a inne zamieszkałe miasta miało się uważać za nie mniej samodzielne, niż gdyby były gminami Teos. Takich to oni rad udzielili Jonom. Podbiwszy Jonie, Harpagos przedsięwziął wyprawę przeciw Karom, Kauniom i Licyjczykom, wiodąc wraz z sobą Jonów i Eolów. Z tych ludów K a r o w i e przybyli ongi z wysp na

98

ląd stały. Albowiem w dawnych czasach jako poddani Minosa i pod imieniem Lelegów zajmowali wyspy, nie płacąc żadnego haraczu, o ile ja także w moich badaniach mogę sięgnąć w najdalszą przeszłość; dostarczali tylko, ilekroć Minos zażądał, załogi dla jego okrętów. Ponieważ więc Minos zdobył sobie wiele ziemi i miał powodzenie w wojnie, byli Karowie ze wszystkich ludów w owym właśnie czasie najbardziej poważani. Ich dziełem były trzy wynalazki, które przejęli Hellenowie: mianowicie Karowie ich nauczyli, jak kity przywiązuje się do hełmów, a na tarczach maluje herby, oni też pierwsi do tarcz dorobili imadła; dotychczas bowiem bez imadeł nosili tarcze ci wszyscy, którzy zwykli byli ich używać, i poruszali nimi za pomocą skórzanych rzemieni, zarzucając je sobie dokoła szyi i lewego ramienia. — W czasach znacznie późniejszych Dorowie i Jonowie wypędzili Karów z wysp, i w ten sposób przybyli oni na ląd stały. Tak opowiadają Kreteńczycy o dziejach Karów. Ale sami Karowie nie zgadzają się z tym, tylko wierzą, że na lądzie stałym są autochtonami i że posiadali zawsze to samo imię*, co teraz. Pokazują też w Mylasa dawną świątynię Zeusa karyjskiego, w której Myzowie i Lidyjczycy jako pobratymcy Karów mają swój udział; bo Lydos i Mysos, jak utrzymują, byli braćmi Kara. Ci więc mają w niej udział, te zaś wszystkie ludy, które mówią wprawdzie tym samym co Karowie językiem, ale należą do innego plemienia, nie mają do niej dostępu. Kauniowie zaś zdają mi się być autochtonami, sami jednak twierdzą, że pochodzą z Krety. Językiem zbliżają się do plemienia karyjskiego albo też Karowie do kaunijskiego (bo tego nie mogę dokładnie osądzić), zwyczaje jednak, które u nich panują, bardzo są odmienne od zwyczajów innych ludzi, więc i Karów; np. u nich uchodzi za coś najpiękniejszego, żeby wedle wieku i stopnia przyjaźni gromadnie schodzić się na pijatykę, tak mężczyźni, jak kobiety i dzieci. Pobudowali też sobie świątynie obcych bogów; ale później, gdy zmienili zdanie i spodobało im się czcić tylko ojczystych bogów, wszyscy Kauniowie w wieku popisowym przywdziali zbroję, bili włócz-

99

niami powietrze i tak szli aż do Gór Kalyndyjskich, wołając przy tym, że wypędzają obcych bogów. Takie zwyczaje mają Kauniowie. Licyjczycy zaś pochodzą pierwotnie z Krety (bo cała Kreta w dawnych czasach należała do barbarzyńców). Kiedy na Krecie poróżnili się o panowanie synowie Europy, Sarpedon i Minos, a Minos w tej wojnie domowej odniósł zwycięstwo, wygnał on Sarpedona wraz z jego stronnikami. Wygnańcy przybyli do kraju Milyas w Azji: bo kraj, który dziś zamieszkują Licyjczycy, nazywał się w dawnych czasach Milyas, a Milyjczycy wówczas nazywali się Solimami. Jak długo Sarpedon nad nimi panował, zwali się Licyjczycy tym imieniem, które z sobą przynieśli i którym dziś jeszcze nazywani są przez okoliczne ludy, tj. Termilami. Gdy jednak Lykos, syn Pandiona, również wygnany przez swego brata Ajgeusa, przybył z Aten do Sarpedona do kraju Termilów, wtedy to z czasem od imienia Lykosa zostali Licyjczykami nazwani. Ich zwyczaje są częścią kreteńskie, częścią karyjskie. Posiadają jednak pewien odrębny zwyczaj i w tym nie zgadzają się z żadnym innym ludem: noszą imię matki, a nie imię ojca. I jeżeli ktoś drugiego zapyta, kim jest, wtedy on poda swój rodowód ze strony matki i wyliczy matki swojej matki. A jeżeli wolna obywatelka poślubi niewolnika, uważa się jej dzieci za wolnourodzone; jeżeli jednak obywatel, choćby on był pierwszym wśród nich, obcą niewiastę albo nałożnicę pojmie, dzieci jego pozbawione są szacunku. Karowie, nie dokonawszy żadnego świetnego czynu, zostali ujarzmieni przez Harpagosa; zresztą nie tylko Karowie, ale i ci wszyscy Hellenowie, którzy mieszkają w tej okolicy, nie odznaczyli się niczym. A mieszkają tam między innymi także Knidyjczycy, koloniści z Lacedemonu, których kraj wybiega ku morzu i nazywa się właśnie Triopion; zaczyna się on od Półwyspu Bybassyjskiego i prócz wąskiego pasa lądu cały oblany jest wodą, bo od północy zamyka go Zatoka Keramicka, od południa morze koło Syme i koło Rodos. Ten więc mały szmat ziemi, którego długość wynosiła około pięciu stadiów, próbowali Knidyjczycy przekopać w tym czasie, kie-

100

dy Harpagos podbijał Jonie, bo chcieli z kraju uczynić wyspę. A kraj ich znajdował się w całości z tej strony przesmyku*, bo przesmyk, który zamierzali przekopać, leży w miejscu, gdzie knidyjskie terytorium kończy się w stronę lądu. Kiedy więc Knidyjczycy z wysiłkiem wielu rąk nad tym pracowali, robotnicy ich najwidoczniej i w raczej dziwny niż naturalny sposób odnosili rany na całym ciele, a zwłaszcza doznawali uszkodzenia oczu podczas rozsadzania skał. Wtedy wysłali do Delf posłów, aby zapytać boga, jaka jest przyczyna tych przeciwności. Pitia, jak sami Knidyjczycy opowiadają, dała im taką odpowiedź w sześciostopowych jambach:

Przesmyku wam warować ni przekopać nie lza, Zeus bowiem, gdyby chciał, stworzyłby sam zeń wyspą. Wobec takiego orzeczenia Pitii zaniechali Knidyjczycy przekopu i poddali się bez walki nadchodzącemu z wojskiem Harpagosowi. W środku kraju, powyżej Halikarnasu, mieszkali Pedasejczycy. Ilekroć ich i sąsiadów ma spotkać jakieś nieszczęście, kapłance Ateny wyrasta długa broda. Wypadek ten zaszedł u nich trzy razy. Oni byli jedynym ludem z Karii, który przez jakiś czas opierał się Harpagosowi i bardzo wiele przysparzał mu trudności, zmieniwszy w twierdzę górę, która nazywa się Lide. Także Pedasejczycy z czasem zostali zdławieni. Ale Licyjczycy, w chwili gdy Harpagos z wojskiem swym pomknął na równinę Ksantosu *, wyszli naprzeciw niego i, walcząc nieliczni przeciw wielu, złożyli dowody swej dzielności. Pokonani jednak i zamknięci w mieście, skupili na zamku żony, dzieci, pieniądze i niewolników, a następnie podpalili zamek, tak że cały zgorzał. A kiedy tego dokonali Ksantyjczycy, związali się straszliwą przysięgą, urządzili wypad i w walce wszyscy polegli. Z dzisiejszych Licyjczyków, którzy podają się za Ksantyjczyków, przeważna część, z wyjątkiem osiemdziesięciu rodzin, jest napływowa; te zaś osiemdziesiąt rodzin były wtedy przy-

101

padkowo poza krajem i dlatego ocalały. — W ten więc sposób Harpagos posiadł miasto Ksantos. Podobnie też posiadł on Kaunos: bo również Kauniowie po większej części naśladowali przykład Licyjczyków. Dolną więc Azję* spustoszył Harpagos, górną zaś sam Cyrus, który podbijał jeden lud za drugim, a żadnego nie przeoczył. Większość jednak tych ludów pominiemy, a wspomnę tylko o tych, które mu najwięcej trudu przysporzyły i najbardziej zasługują na wzmiankę. Skoro Cyrus dostał w swą moc wszystkie ludy na kontynencie, zaatakował on Asyryjczyków*. W Asyrii jest jeszcze wiele innych wielkich miast, lecz najsłynniejszym i najsilniejszym, gdzie też po zburzeniu Ninosu* znajdowała się jej stolica, był Babilon, które to miasto tak wygląda: Leży na wielkiej równinie i tworzy czworobok, którego każdy front wynosi sto dwadzieścia stadiów — to czyni w całości obwód miasta o czterystu osiemdziesięciu stadiach. Taka jest wielkość miasta Babilonu. A zbudowane było tak porządnie jak żadne inne ze znanych nam miast. Naprzód biegnie dokoła niego głęboki i szeroki rów pełen wody, potem idzie szeroki na pięćdziesiąt królewskich łokci, a wysoki na dwieście łokci mur. Królewski zaś łokieć jest o trzy palce większy od zwyczajnego. Prócz tego muszę jeszcze zaznaczyć, do czego użyto uzyskanej z rowu ziemi i w jaki sposób wykonano mur. Kopiąc rów, sporządzali jednocześnie cegły z ziemi wynoszonej z rowu, a skoro wystarczającą ilość cegieł zgarnęli, wypalali je w piecach; następnie użyli jako zaprawy murarskiej gorącego asfaltu i każdych trzydzieści warstw cegieł przegradzali plecionką z trzciny*. W ten sposób zbudowali naprzód ściany rowu, a potem tak samo i mur. Ponad murem, po obu jego brzegach, wznieśli jednopiętrowe wieże*, jedną naprzeciw drugiej, a między wieżami zostawili miejsce jako drogę objazdową, po której mogła jechać czwórka koni. Dokoła muru było sto bram, wszystkie ze spiżu *, a tak samo ze spiżu były słupce i nadedrzwia. W odległości ośmiu dni drogi od Babilonu znajduje się

102

inne miasto, imieniem Is. Płynie tam niewielka rzeka, która także nazywa się Is. Wlewa ona swe nurty do rzeki Eufratu. Ta więc rzeka Is toczy wraz z wodą liczne bryły asfaltu, i stąd to sprowadzano asfalt do budowy muru w Babilonie. W ten sposób wystawiono mur Babilonu. Miasto składa się z dwóch części, bo dzieli je rzeka, która zwie się Eufrat. Wypływa on z Armenii, jest wielki, głęboki i rwący, a wpada do Morza Czerwonego*. Otóż rozgałęzienia muru z jednej i drugiej strony poprowadzone są aż do rzeki, a stąd skręcają i ciągną się wzdłuż obu jej brzegów jako wał z wypalonych cegieł*. Samo miasto pełne jest trzy- i czteropiętrowych domów, a przecięte jest prostymi ulicami, które biegną bądź równolegle do rzeki, bądź też w poprzek do niej. Przy każdej ulicy poprzecznej znajdowały się w wale, który ciągnął się wzdłuż rzeki, furtki w takiej liczbie, ile było ulic. Te także były ze spiżu i prowadziły również aż do samej rzeki. Ten mur jest puklerzem miasta, ale wewnątrz biegnie jeszcze inny mur dokoła, niewiele słabszy od pierwszego, lecz węższy. Był on wzniesiony w środku obu części miasta: w jednej* stał zamek królewski w obrębie wielkiego i silnego muru obwodowego, w drugiej była świątynia Zeusa Belosa* ze spiżowymi bramami, zachowana jeszcze do moich czasów, czworobok, liczący z każdej strony dwa stadia. W środku miejsca świątynnego wybudowana jest masywna wieża o długości i szerokości jednego stadium, a na tej wieży stoi jeszcze jedna wieża, na drugiej znowu trzecia i tak dalej aż do ośmiu wież. Schody do nich umieszczone są na zewnątrz i ciągną się wkoło wszystkich tych wież. Gdy się kto znajdzie w połowie schodów, napotka punkt wytchnienia i ławki do odpoczynku, na których wspinający się siadają, aby spocząć. W ostatniej wieży jest wielka kaplica; w tej kaplicy stoi wielkie i dobrze usłane łoże, a obok złoty stół. Żaden jednak posąg boga nie jest tam ustawiony, żaden też człowiek tam nie nocuje prócz jednej niewiasty spośród krajanek, którą bóg ze wszystkich sobie wybierze, jak opowiadają Chaldejczycy, kapłani tego boga.

103

Ci sami kapłani mówią, co mnie nie wydaje się wiarogodne, że sam bóg przybywa do kaplicy i spoczywa na łożu, całkiem podobnie, jak według opowiadania Egipcjan dzieje się w egipskich Tebach: bo i tam sypia w świątyni tebańskiego Zeusa niewiasta. Obie one podobno z żadnym mężczyzną nie mają stosunku. Tak samo też ma się rzecz w licyjskich Patara z kapłanką boga, kiedy ona wyrocznie obwieszcza: bo nie zawsze jest* tam zwiastowanie wyroczni; jeżeli jednak ma ono miejsce, wówczas zamyka się ją w świątyni razem z bogiem na szereg nocy. Znajduje się też na obszarze świątynnym Babilonu na dole jeszcze inna świątynia, gdzie stoi wielki złoty posąg Zeusa, obok wielki złoty stół, a także podnóżek i krzesło jest ze złota. Jak mówili Chaldejczycy, zużyto na to osiemset talentów złota. Poza świątynią stoi złoty ołtarz. Jest nadto inny wielki ołtarz, gdzie składa się w ofierze dorosłe owce; bo na złotym ołtarzu wolno ofiarować tylko bydlęta karmione mlekiem. Na większym ołtarzu spalają Chaldejczycy corocznie tysiąc talentów kadzidła, wówczas gdy święto tego boga obchodzą. W tym miejscu świątynnym stał jeszcze w owym czasie masywny złoty posąg, wysoki na dwanaście łokci. Ja sam go nie widziałem, lecz to tylko opowiadam, o czym mi Chaldejczycy donoszą. Dariusz, syn Hystaspesa, czyhał na ten posąg, nie ważył się go jednak zabrać; ale Kserkses, syn Dariusza, zabrał go i zabił kapłana, który zabronił mu posąg z miejsca ruszyć. Tak było to święte miejsce wyposażone, a jest tam także wiele prywatnych darów wotywnych. Nad Babilonem panowało wielu królów, o których wspomnę w historii Asyrii; oni to upiększyli mury i świątynie, a były wśród nich także dwie kobiety. Pierwsza z nich, która panowała o pięć pokoleń wcześniej niż druga, nazywała się S em i r a m i s *; kazała ona wykonać na równinie godne oglądania groble, bo przedtem zazwyczaj rzeka całą zalewała równinę. Druga po tej królowa, imieniem Nitokris, która była rozumniejsza niż pierwsza władczyni, zostawiła po sobie pom-

104

niki, o których opowiem; a widząc, że potęga Medów zwiększa się i że nie zachowują spokoju — bo prócz innych miast zdobyli także Ninos — przedsięwzięła wszelkie możliwe środki ostrożności. Naprzód rzekę Eufrat, która płynęła przedtem prosto i przez środek miasta, powyżej Babilonu skierowała do kanałów i nadała jej tak kręty kształt *, że w swym biegu dochodzi ona trzy razy do jednej ze wsi asyryjskich. Ta wieś, do której Eufrat dochodzi, zwie się Arderikka. I dziś jeszcze, kto z naszego1 morza podróżuje do Babilonu i płynie w dół rzeką Eufratem, przybywa trzy razy, i to w ciągu trzech dni, do tej samej wsi. To było jedno z jej dzieł. Prócz tego kazała po obu brzegach rzeki usypać wał, godny podziwu ze względu na swą wielkość i wysokość. Daleko zaś powyżej Babilonu wykopała basen na jezioro, w nieznacznej odległości od rzeki i wzdłuż niej, a kazała bez przerwy kopać tak głęboko, aż natrafiono na wodę; taką zaś nadała mu szerokość, że obwód jego wynosił czterysta dwadzieścia stadiów. Ziemię, wydobytą z tego dołu, zużytkowała do usypania wału po obu brzegach rzeki. Kiedy wykopano jezioro, kazała nanieść kamieni i dokoła niego poprowadzić ocembrowanie. Obie te rzeczy, mianowicie kręty bieg rzeki i całe wykopanie jeziora dlatego zarządziła, ażeby rzeka, łamiąc się na wielu krzywiznach, wolniej płynęła, a jazda do Babilonu szła po krzywej linii i żeby do niej przyłączał się jeszcze długi objazd dokoła jeziora. Te prace wykonywała w okolicy, gdzie były przesmyki i najkrótsza wiodła droga z Medii, żeby Medowie jeżdżąc po kraju nie poznawali jego stosunków. To były dzieła, którymi dla ochrony otoczyła miasto, czerpiąc do nich materiał z głębi ziemi. Do następującej zaś pracy ubocznej zużytkowała te urządzenia. Ponieważ miasto składało się z dwóch części, a rzeka płynęła środkiem, więc za poprzednich królów musiał każdy, ktokolwiek z jednej części chciał przejść do drugiej, przeprawiać się statkiem, a to było, jak sądzę, uciążliwe. Ale i temu królowa zaradziła. Skoro bo1

Śródziemnego

105

wiem poleciła wykopać basen na jezioro, pozostawiła po sobie z tegoż dzieła jeszcze ten inny pomnik. Kazała wyciosać bardzo długie kamienie, a kiedy te były gotowe i miejsce wykopane, skierowała cały nurt rzeki do wykopanego miejsca. W chwili gdy ono napełniło się wodą, a stare łożysko rzeki osuszyło się, kazała naprzód wzdłuż brzegów rzeki w mieście oraz wzdłuż schodów, które prowadziły od furtek do rzeki, wznieść mur z wypalonych cegieł w ten sam sposób jak mur miejski, a następnie mniej więcej w środku miasta zbudowała z wyciosanych kamieni most, przy czym kamienie spajała żelazem i ołowiem. Ilekroć dzień nastał, kazała rozciągać na moście * czworoboczne belki, po których Babilończycy przechodzili; na noc belki te usuwano dlatego, żeby ludzie, przechodząc, wzajemnie się nie okradali. Kiedy zaś wykopane miejsce, napełniwszy się wodą rzeczną, stało się jeziorem i prace koło mostu porządnie wykonano, kazała sprowadzić rzekę Eufrat z jeziora w dawne jej łożysko: i w ten sposób powstałe przez wykopanie jezioro zdawało się cel swój spełniać, a prócz tego dla obywateli sporządzono most. Ta sama królowa wymyśliła też następujący podstęp: Nad tą bramą miasta, która była najbardziej uczęszczana przez lud, kazała sobie urządzić grobowiec, wysoko ponad samą bramą, a na grobowcu wyryć te słowa: ,,Kto z moich następców w panowaniu nad Babilonem będzie potrzebował pieniędzy, niech otworzy grobowiec i zabierze z niego, ile chce; niech jednak nie otwiera z żadnego innego powodu, jeżeli mu nie będzie potrzeba pieniędzy: bo to nie byłoby dobrze". Grobowiec trwał nienaruszony, aż panowanie przeszło na Dariusza. Dariuszowi wydawało się dziwaczne, żeby tej bramy nie używać i nie móc zabrać pieniędzy, które tam leżą, mimo że sam napis zaprasza. A bramy tej nie używał dlatego, że miałby nad swą głową trupa, jeżeliby tamtędy przejeżdżał. Otworzył więc grobowiec i nie znalazł w nim pieniędzy, tylko zwłoki i tak brzmiący napis: „Gdybyś nie był niesyty w żądzy skarbów i brudnego nie szukał zysku, nie byłbyś otwierał miejsca spoczynku zmarłych". Taka miała być ta królowa.

106

Cyrus tedy wyruszył w pole przeciw synowi tej kobiety, który miał imię swego ojca, Labynetosa, i dzierżył panowanie nad Asyryjczykami *. Wielki król wyrusza na wyprawę dobrze zaopatrzony w środki żywności i bydło z domu, a nawet wodę wiezie się z rzeki Choaspes, która płynie koło Suz; bo król pije wodę tylko z tej rzeki, z żadnej innej. Dlatego idą za królem, dokądkolwiek on ciągnie, bardzo liczne wozy czterokołowe, zaprzężone w muły, i przewożą w srebrnych naczyniach przegotowaną wodę z tejże rzeki Choaspes. Skoro Cyrus w swym marszu na Babilon przybył nad rzekę Gyndes, której źródła znajdują się w kraju górskim Matienów, a która następnie płynie przez kraj Dardanów i uchodzi do innej rzeki, Tygrysu (ten przepływa obok miasta Opis i wlewa się do Morza Czerwonego), gdy zatem Cyrus przez tę rzekę Gyndes, spławną dla okrętów, zamierzał się przeprawić, wtedy jeden z jego świętych białych koni rzucił się zuchwale do rzeki i próbował ją przepłynąć. Ale rzeka pochłonęła go i pod swymi falami precz uniosła. Cyrus bardzo rozgniewał się na tę tak butną rzekę i zagroził jej, że tak ją małą uczyni, iż na przyszłość nawet kobiety będą mogły wygodnie ją przejść, nie mocząc sobie kolan. Po tej groźbie zaniechał wyprawy na Babilon, podzielił wojsko na dwie części, po dokonanym podziale wyciągnął je w długim szeregu, wytyczył sto osiemdziesiąt równych jak sznur kanałów, zwróconych po obu brzegach Gyndesu we wszystkich kierunkach, i rozkazał ustawionemu wojsku kanały te wykopać. Ponieważ wielki tłum ludzi pracował nad tym dziełem, więc je ukończyli, mimo to jednak spędzili na tej robocie całe lato. Skoro Cyrus zemścił się w ten sposób na rzece Gyndes, że rozdzielił ją na trzysta sześćdziesiąt kanałów, i druga wiosna rozbłysła, wtedy pociągnął na Babilon. Babilończycy wyruszyli w pole i oczekiwali go. A kiedy w swym pochodzie zbliżył się do miasta, starli się z nim Babilończycy, lecz w bitwie zostali pokonani i zamknięci w mieście. Już przedtem jednak wiedzieli, że Cyrus nie usiedzi spokojnie, gdyż po każdy lud bez wyjątku wyciągał rękę, więc wprzód ściągnęli tam środki

107

żywności na wiele lat. Dlatego też mało troszczyli się o oblężenie; ale Cyrus był w kłopocie, bo wiele już czasu upłynęło, a sprawa wcale naprzód się nie posuwała. Czy to więc ktoś inny doradził mu w tym kłopocie, czy też sam poznał, co mu czynić należy, dość że zarządził, co następuje: Ustawił całe swe wojsko, jednych u wpadu rzeki do miasta, innych znowu w tyle miasta, w punkcie gdzie rzeka z miasta wypływa, i przykazał wojsku, żeby z chwilą gdy zobaczą, że łożysko rzeki da się przejść, w tym miejscu weszli do miasta. Skoro ich tak ustawił i wydał takie zlecenia, oddalił się sam z niezdatną do boju częścią wojska. Przybywszy nad jezioro, uczynił Cyrus właśnie to samo, co królowa Babilończyków uczyniła była z rzeką i jeziorem: mianowicie wprowadził rzekę kanałem do jeziora, które właściwie było bagnem, i sprawił przez to, że stare łożysko rzeki, której woda opadła, stało się możliwe do przejścia. Gdy to nastąpiło i rzeka na tyle opadła, że mniej więcej do połowy biodra mężczyźnie sięgała, Persowie, których w tymże celu ustawiono przy łożysku Eufratu, wdarli się z tej strony do Babilonu. Gdyby Babilończycy byli wprzód się dowiedzieli o zarządzeniu Cyrusa lub je zauważyli, byliby spokojnie przeczekali, aż Persowie wejdą do miasta, a potem haniebnie ich wytępili. Wystarczyłoby im bowiem zaniknąć wszystkie furtki, które wiodły do rzeki, a samym wejść na wały, poprowadzone wzdłuż brzegów rzeki — żeby Persów schwytać niby do klatki. Atoli Persowie zaszli ich całkiem niespodziewanie. Z powodu wielkości miasta, jak donoszą tamtejsi mieszkańcy, najdalsze jego części * były już w ręku wroga, a Babilończycy mieszkający w środku nic jeszcze o tym nie wiedzieli, lecz (ponieważ właśnie obchodzono u nich święto) tańczyli w tym czasie i zabawiali się, aż wreszcie, i to nazbyt dokładnie, o tym się dowiedzieli. I tak Babilon wtedy po raz pierwszy zdobyto *. Jak wielka jest potęga babilońska, mogę to wielu innymi dowodami poprzeć, a specjalnie też następującym. Wielkiemu królowi do utrzymania jego i jego wojska przydzielone są poza haraczem płody naturalne całego kraju, nad którym włada.

108

Z dwunastu miesięcy roku utrzymuje go przez cztery okręg babiloński, a przez osiem miesięcy cała reszta Azji. Tak zatem okręg asyryjski* co do sił stanowi trzecią część całej Azji. Także administracja tego okręgu, którą Persowie nazywają satrapią, jest bezsprzecznie najznakomitsza ze wszystkich administracji. Wszak Tritantajchmes, syn Artabazosa, który zarządzał tą prowincją z ramienia króla, miał codziennego dochodu * w srebrze pełną artabę; artaba zaś, miara perska, zawiera o trzy attyckie chojniksy więcej niż attycki medimnos *. Dalej posiadał on prócz wojennych rumaków jeszcze osiemset rozpłodowych koni i szesnaście tysięcy klaczy; każdy bowiem z tych ogierów pokrywał dwadzieścia klaczy. Nadto żywiono tak wielkie mnóstwo indyjskich psów, że cztery wielkie wsi na równinie, wolne od wszystkich innych podatków, miały polecenie dostarczać żywności psom. Takie to środki były do dyspozycji namiestnika Babilonu. W kraju Asyryjczyków mało pada deszczu i tą jego odrobiną odżywiają się korzenie zboża. Nawadniany jednak rzeką zasiew dojrzewa i udaje się zboże, nie jak w Egipcie przez to, że sama rzeka zalewa pola, lecz dlatego, że nawadniane są one pracą rąk i pompami. Cała bowiem Babilonia jest jak Egipt pocięta kanałami, a największy z tych kanałów * jest spławny, leży na południowym wschodzie i ciągnie się od Eufratu aż do innej rzeki, Tygrysu, nad którym było wybudowane miasto Ninos. Ze wszystkich zaś krajów, jakie znamy, ten bezsprzecznie najlepiej nadaje się do wydawania plonu Demetery. Bo poza tym nie sili się nawet w ogóle rodzić drzew, ani figi, ani winorośli, ani oliwki. Ale tak bardzo jest odpowiedni do wydawania plonu Demetery, że z reguły daje dwóchsetkrotny plon, a jeżeli jest szczególny urodzaj, to i trzechsetkrotny. Listki pszenicy i jęczmienia osiągają tam łatwo szerokość czterech palców; a jak wielkie drzewo robi się z prosa i sezamu, chociaż dokładnie mi wiadomo, nie będę wspominał, bo wiem dobrze, że u tych, którzy nie byli w kraju babilońskim, także to, co o rodzajach zboża powiedziałem, natrafia często na niedowierzanie. Nie posiadają innej oliwy

109

prócz sporządzonej z sezamu. Palmy rosną u nich na każdym polu, przeważnie owoconośne, a z ich owocu sporządzają sobie strawę, wino i miód*. Hodują je jak drzewa figowe, m. in. specjalnie owoc tych palm, które Hellenowie nazywają męskimi, przywiązują do palm rodzących daktyle, ażeby galasownik* wpełzł do daktyla, uczynił go dojrzałym, i żeby owoc palmy nie odpadł: bo męskie palmy mają w swych owocach galasowniki, podobnie jak dzikie drzewa figowe. Co mi jednak ze wszystkich największą wydaje się tam osobliwością, oczywiście po samym mieście, o tym chcę teraz powiedzieć. Ich statki, które jadą rzeką w dół do Babilonu, są całkiem okrągłe i ze skóry *. Mianowicie w kraju Armeńczyków, którzy mieszkają powyżej Asyrii, ścinają oni wierzby, z których sporządzają szpągi statków; dokoła nich naciągają od zewnątrz ubezpieczające skóry, niby pokład — nie oddzielając jednak rufy ani sztaby nie spajając, tylko zaokrąglając je na kształt tarczy — wypełniają je trzciną * i pędzą tak cały ten statek, obciążony towarami, rzeką w dół; przewożą na tych statkach głównie beczułki z drzewa palmowego, napełnione winem. Kierowany jest statek przez dwa wiosła i dwóch prosto stojących ludzi, z których jeden ciągnie wiosło ku sobie, drugi je od siebie odpycha *. Sporządza się takie statki już to bardzo wielkie, już też mniejsze; największe z nich niosą ładunek nawet pięciu tysięcy talentów. Na każdym statku znajduje się jeden żywy osioł, na większych więcej. Skoro żeglarze przybędą do Babilonu i wyładują swój towar, sprzedają zaraz na licytacji szpągi statku i całą trzcinę, a skóry pakują na osły i te pędzą do Armenii. Albowiem przeciw prądowi rzeki jechać nie podobna, gdyż jest ona rwąca; dlatego też sporządzają swoje statki nie z drzewa, lecz ze skóry. Wróciwszy wraz z osłami do Armenii, sporządzają sobie w ten sam sposób inne statki. Tak wyglądają ich statki. Odzież ich jest tego rodzaju: sięgający aż do nóg płócienny chiton, na który wdziewa się inny, wełniany chiton i narzuca wkoło biały płaszczyk. Obuwie jest krajowe, podobne do bucików beockich. Noszą długie wło-

110

sy i przewiązują je opaską, namaszczają też sobie całe ciało. Każdy nosi pierścień i misternie wykonaną laskę. Na każdej lasce jest wyrzeźbione albo jabłko, albo róża, albo lilia, albo orzeł, albo coś innego; bo bez odznaki laską nosić nie jest u nich w zwyczaju. Tak zatem stroją ciało. Istnieją u nich takie zwyczaje. Najmądrzejszy naszym zdaniem jest ten, który, jak słyszę, mają też iliryjscy Enetowie. W każdej wsi raz do roku zwykło dziać się, co następuje: Skoro dziewice dojrzeją do zamążpójścia, wszystkie zbiera się i prowadzi razem na jedno miejsce, a dokoła nich ustawia się tłum mężczyzn. Następnie każe herold jednej po drugiej powstać i kolejno je licytuje, naprzód najurodziwsza ze wszystkich, potem, gdy ona wiele zdobędzie złota i zostanie sprzedana, wywołuje inną, która po tamtej jest najurodziwsza. Tak sprzedaje się je dla współżycia małżeńskiego. Ilu więc zamożnych Babilończyków zdolnych jest do żeniaczki, ci wszyscy wzajemnie się prześcigają, aby zakupić najpiękniejszą, zdolni zaś do żeniaczki mężczyźni z ludu, którym nie zależy na piękności, otrzymują pieniądze i brzydsze dziewice. Skoro bowiem herold przelicytuje najurodziwsze z dziewic, wtedy każe powstać najniekształtniejszej albo takiej, co może jest kaleką, i tę wywołuje: „Kto, otrzymawszy najmniej złota, chce się z nią ożenić?", aż temu ona przypadnie, który gotów jest najmniej wziąć. Te więc pieniądze pochodzą od urodziwych dziewic i w ten sposób dziewczęta brzydkie i kaleki wyposażane są przez piękności. Nikomu nie było wolno wydawać swej córki za tego, kogo chciał, nie mógł też kupujący bez poręczyciela zabrać dziewczyny do domu, lecz musiał postawić ręczących, że chce ją poślubić, i dopiero wtedy mógł ją zabrać; jeżeli jednak nie znosili się nawzajem, prawo żądało zwrotu pieniędzy. Kto chciał, mógł też z innej wsi przybyć i kupić sobie żonę. Był to najpiękniejszy u nich zwyczaj, ale nie utrzymał się aż do dzisiejszych czasów; niedawno zaś wynaleźli coś innego [żeby mężowie żonom nie czynili krzywdy albo nie wiedli ich do obcego miasta]. Odkąd bowiem, podbici, znaleźli się w nieszczęśliwym położeniu i utracili swój majątek, każdy

111

człek z ludu, z braku środków do życia, żeńskie swe potomstwo przeznacza do nierządu. Jeszcze inne tak samo mądre prawo u nich istnieje. Chorych wynoszą na rynek, bo nie mają lekarzy. Jeżeli ktoś już sam podobne miał cierpienie, jak ów chory, albo kogoś innego widział nim dotkniętego, wtedy przystępuje do chorego i udziela mu rady, a także poucza go, co sam robił, aby uniknąć podobnej choroby, albo w jaki sposób ktoś inny jej uniknął. Nie wolno natomiast u nich milcząco przejść obok chorego, nie zapytawszy go, na jaką cierpi niemoc. Grzebiąc zmarłych, smarują ich miodem*, a treny nad zmarłym podobne są u nich jak w Egipcie. Ilekroć Babilończyk miał stosunek ze swoją żoną, pali kadzidło i siada przy nim, po drugiej zaś stronie czyni to samo żona. A z nastaniem brzasku dnia oboje się kąpią; bo nie dotkną wprzód żadnego naczynia, aż wezmą kąpiel. To samo czynią także Arabowie. Najbrzydszy zwyczaj u Babilończyków jest następujący: Każda niewiasta musi w tym kraju raz w życiu usiąść w świątyni Afrodyty i oddać się jakiemuś cudzoziemcowi. Wiele niewiast, które uważają, że nie przystoi im pospolitować się z innymi, ponieważ dumne są ze swego bogactwa, przyjeżdża do świątyni zaprzęgiem w krytych powozach; tam się ustawiają, a towarzyszy im liczna służba. Przeważnie jednak tak robią: w świętym gaju Afrodyty siadają, mając na głowie wieniec z powrozu *, a jest ich wiele; bo gdy jedne odejdą, przybywają inne. We wszystkich kierunkach dróg ciągną się między niewiastami równe jak sznur przejścia; przechodzą nimi cudzoziemcy i dokonują wyboru. Jeżeli niewiasta raz tam usiądzie, nie może wprzód wrócić do domu, aż jakiś cudzoziemiec rzuci jej na łono srebrną monetę i poza świątynią cieleśnie z nią się połączy. Rzucając pieniądz, ma tylko tyle powiedzieć: „Wzywam przeciw tobie boginię Mylittę". Mylittą zaś nazywają Asyryjczycy Afrodytę. Wartość srebrnej monety może być byle jaka: ona nie śmie jej nigdy odrzucić; to się jej nie godzi, bo owa srebrna moneta staje się święta. Idzie za pierwszym, który rzuci pieniądz, i nikim nie gardzi. Po oddaniu się i speł-

112

nieniu świętego obowiązku wobec bogini, wraca do domu, i od tej chwili, choćbyś jej nie wiem ile dawał, nie posiędziesz jej. Te więc niewiasty, które wyposażone są w piękne oblicze i wzrost, rychło wracają do domu; ale brzydkie wśród nich pozostają tu przez długi czas, nie mogąc zwyczajowi zadośćuczynić; niektóre czekają nawet trzy i cztery lata. W pewnych miejscowościach Cypru * panuje podobny zwyczaj. Te więc zwyczaje istnieją u Babilończyków. Znajdują się też wśród nich trzy plemiona, które nic innego nie jadają prócz ryb. Łowią je i suszą na słońcu, a potem tak przyrządzają: wrzucają je do moździerza; miażdżą tłuczkami i przecedząją przez cienkie płótno; kto z nich później chce jeść, ten ugniata je jak ciasto i zjada albo wypieka rodzaj chleba. Gdy zatem Cyrus i ten lud podbił, zapragnął on także Massagetów pod władzę swą dostać. Lud ten ma być wielki i silny, a mieszka ku wschodowi i wzejściu słońca, z tamtej strony rzeki Arakses * i naprzeciw ludu Issedonów. Niektórzy też utrzymują, że jest to lud scytyjski. Arakses ma być według jednych większy, według innych niniejszy od Istru 1. Mówią, że znajduje się na nim wiele wysp, które są tak wielkie jak Lesbos, a na nich żyją ludzie, co w lecie wykopują i spożywają różne korzenie, natomiast owoce, jakie znajdą na drzewach, po dojrzeniu przechowują jako żywność i zjadają w porze zimowej. Mieli też odkryć inne drzewa, które dziwne jakieś rodzą owoce. Skoro mianowicie zejdą się tłumnie w jednym miejscu i zapalą sobie ogień, wtedy zasiadają dokoła, rzucają owoc na ogień, wchłaniają w siebie zapach wrzuconego i spalanego owocu i tym zapachem oszołomiają się, jak Hellenowie — winem; potem, rzucając więcej owoców, jeszcze bardziej się oszołomiają, aż wreszcie powstają do tańca i zaczynają śpiewać. Taki ma być sposób życia tych ludzi. Rzeka Arakses wypływa z kraju Matienów (skąd też przybywa rzeka Gyndes, którą Cyrus rozdzielił na trzysta sześćdziesiąt kanałów) i rozlewa się czterdziestu odno1

Dunaju

113

gami; z tych wszystkie prócz jednej gubią się w bagnach i moczarach, gdzie mają mieszkać ludzie, co zjadają surowe ryby i wedle zwyczaju jako odzieżą posługują się skórami psów morskich. Jedyna pozostała odnoga Araksesu płynie przez suchy kraj do Morza Kaspijskiego. A Morze Kaspijskie jest morzem osobnym i nie łączy się z innym morzem*. Bo np. całe morze, po którym jeżdżą Hellenowie *, dalej morze leżące poza Słupami Heraklesa, tak zwane Atlantyckie, i Morze Czerwone* — tworzą jedną całość. Morze Kaspijskie zaś jest inne, samo dla siebie; długość jego wynosi dla posługującego się wiosłem * piętnaście dni jazdy, a szerokość, tam gdzie jest stosunkowo najszersze — osiem dni jazdy. Po stronie zachodniej tego morza ciągnie się Kaukaz, najrozleglejsze i najwyższe ze wszystkich pasm górskich. Na Kaukazie mieszka wiele rozmaitych plemion, które prawie wyłącznie żywią się dzikimi owocami leśnymi. Mają się też u nich znajdować drzewa z tego rodzaju liśćmi, że jeśli się je rozetrze i domiesza wody, można sobie tym na odzieży wymalować figury; te malowidła nie dają się później zmyć, lecz starzeją się z resztą wełny, jak gdyby były tam od początku wetkane. Obcowanie cielesne tych ludzi odbywa się podobno jawnie, jak u bydląt. Zachodnią więc stronę Morza Kaspijskiego zamyka Kaukaz, na wschód zaś i ku wzejściu słońca przyłącza się doń rozległa, nieprzejrzana równina *. Otóż tej wielkiej równiny nienajmniejszą część zajmują Massageci, na których Cyrus miał ochotę wyprawić się. Bo wiele ważnych powodów pobudzało go do tego i zachęcało: naprzód jego urodzenie, mianowicie przekonanie, że jest czymś więcej niż człowiekiem, a potem szczęście, które mu towarzyszyło w wojnach; dokądkolwiek bowiem Cyrus przedsięwziął wyprawę, niemożliwe było napadniętemu ludowi ujść przed niewolą. Królową Massagetów była po śmierci męża kobieta; na imię było jej Tomyris. Do niej posłał Cyrus i pozornie zabiegał, jakoby chciał ją mieć za żonę. Ale Tomyris, która dobrze wiedziała, że zabiega on nie o nią samą, tylko o panowanie nad

114

Massagetami, nie zgodziła się na jego przybycie. Gdy więc Cyrusowi nie udał się podstęp, pomaszerował następnie nad Arakses i jawnie rozpoczął wyprawę przeciw Massagetom, sprzęgając mosty okrętowe na rzece dla przeprawienia wojska i budując wieże na statkach, które służyły do przejścia przez rzekę. Kiedy Cyrus zajęty był tą robotą, wysłała Tomyris herolda i kazała mu tak powiedzieć: „Królu Medów, przestań tak gorliwie się spieszyć; nie możesz bowiem wiedzieć, czy na twój pożytek praca ta będzie skończona. Zaniechaj jej, panuj nad własnymi poddanymi, a nam pozwól panować nad naszymi krajami. Ty naturalnie nie zechcesz pójść za tą radą, lecz wszystko raczej uczynić niż zachować spokój. Jeżeli jednak tak wielką masz ochotę zmierzyć się z Massagetami, nuże, porzuć trud, jaki sobie zadajesz sprzęganiem rzeki mostami; my wycofamy się o trzy marsze dzienne od rzeki, a ty przejdź na nasz obszar. Jeżeli zaś wolisz nas przyjąć w waszym kraju, uczyń ty to samo". Cyrus, usłyszawszy to, zwołał starszyznę Persów, przedstawił zebranym sprawę i zapytał o radę, co ma robić. Ich zdania jednomyślnie tak wypadły, że radzili mu przyjąć Tomirydę i jej wojsko we własnym kraju. Ale Lidyjczyk Krezus, który był przy tym i nie pochwalał tego poglądu, przedstawił zapatrywanie wręcz przeciwne w następujących słowach: — Już przedtem powiedziałem ci, królu, że skoro Zeus oddał mnie w twoją moc, wedle możności będę się starał odwrócić każdą grożącą twojemu domowi szkodę, jaką zauważę. Moje cierpienia, które były tak gorzkie, stały się dla mnie nauką. Jeżeli mniemasz być nieśmiertelnym i takiemuż rozkazywać wojsku, to byłoby bezcelowe wyjawiać ci moje poglądy. Jeśliś jednak zrozumiał, że i ty jesteś człowiekiem, i nad innymi ludźmi władasz, to dowiedz się przede wszystkim, że sprawy ludzkie toczą się kołem, które w swym obrocie nie dopuszcza, żeby zawsze ci sami byli szczęśliwi. Otóż ja mam w obecnej sprawie zapatrywanie wręcz odmienne niż inni. Jeżeli bowiem chcemy nieprzyjaciół przyjąć w naszym kraju, to tkwi w tym następujące niebezpieczeństwo: W razie klęski

115

stracisz w dodatku jeszcze całe swe państwo; boć przecie jasną jest rzeczą, że Massageci po zwycięstwie nie będą uciekali w tył, lecz ruszą na twoje satrapie. A w razie wygranej nigdy twoje zwycięstwo nie będzie tak wielkie, jak byłoby, gdybyś zwyciężył Massagetów, przeszedłszy do ich kraju, i ścigał ich uciekających; to samo bowiem przeciwstawię owemu ich sukcesowi, że i ty po zwycięstwie nad przeciwnikami pociągniesz prosto na państwo Tomirydy. A prócz tego, co powiedziałem, byłoby czymś haniebnym i nie do zniesienia, gdyby Cyrus, syn Kambizesa, ustąpił przed kobietą i wycofał się z kraju. Dlatego, moim zdaniem, należy nam przeprawić się i tak daleko iść naprzód, jak oni się cofną, a potem starać się ich pokonać w następujący sposób: Jak słyszę, Massageci nie znają perskich dóbr życiowych i nie doświadczyli jeszcze wielkich uciech. Takim więc ludziom trzeba, nie szczędząc, zarżnąć wiele owiec, przyrządzić i w naszym obozie zastawić ucztę, a nadto w obfitej ilości mieszalniki z czystym winem i wszelakie potrawy. Kiedy to uczynimy, zostawmy w obozie tylko najlichszą część wojska, a z resztą cofnijmy się znowu ku rzece. Bo jeżeli mnie mój sąd nie myli, oni na widok tylu przysmaków zabiorą się do nich, a nam pozostanie wtedy dokonanie wielkich czynów. Te więc zapatrywania ścierały się z sobą. Ale Cyrus odrzucił poprzednie i wybrał radę Krezusa. Zapowiedział Tomirydzie, żeby się wycofała, bo on zamierza przeprawić się do niej przez rzekę. A ona wycofała, się stosownie do pierwszego przyrzeczenia. Cyrus zaś polecił Krezusa względom swojego syna Kambizesa, któremu oddawał godność królewską, i usilnie mu przykazał, aby czcił tego męża i dobrze mu czynił, gdyby przejście do kraju Massagetów nie wypadło pomyślnie. Z tym zleceniem wysłał obu do Persji, a sam przeprawił się z wojskiem przez rzekę. Skoro przeprawił się przez Arakses, z nadejściem nocy, śpiąc na ziemi Massagetów, miał następujące widzenie. Zdawało się Cyrusowi we śnie, że widzi najstarszego z synów Hystaspesa, mającego na ramionach skrzydła, z których jedno za-

116

cieniało Azję, drugie Europę. Najstarszym synem Hystaspesa, syna Arsamesa, Achajmenidy *, był Dariusz, który wtedy liczył około dwudziestu lat i, nie osiągnąwszy jeszcze wieku przepisanego dla służby wojskowej, pozostał w Persji. Kiedy więc Cyrus się obudził, zaczął się zastanawiać nad widzeniem sennym. Ponieważ ono zdawało mu się wielkie posiadać znaczenie, zawołał Hystaspesa, wziął go na bok i tak mu powiedział: — Hystaspesie, okazało się, że twój syn czyha na mnie i na moje panowanie; wyjaśnię ci, skąd to dokładnie wiem. O mnie troszczą się bogowie i wprzód mi zwiastują każde grożące mi nieszczęście. Otóż kiedy spałem zeszłej nocy, ujrzałem najstarszego z twoich synów; miał na ramionach skrzydła, z których jedno zacieniało Azję, drugie Europę. Po tym widzeniu sennym nie ma wątpliwości, że on przeciwko mnie coś knuje. Ty zatem jak najspieszniej wybierz się w drogę powrotną do Persji i postaraj się, abyś mi twego syna stawił do śledztwa, skoro po podbiciu tych ziem tam przybędę. To powiedział Cyrus, w mniemaniu, że Dariusz przeciw niemu knuje jakieś plany. Ale bóstwo objawiało mu, że on sam ma tam zginąć, a jego panowanie ma przejść na Dariusza. Hystaspes tak mu odpowiedział: — Królu, oby nie było takiego Persa, który by czyhał na twoje życie! Jeśli jednak jest taki, niech jak najrychlej zginie! Wszak ty sprawiłeś, że Persowie zamiast być niewolnikami, są wolnymi ludźmi, że zamiast być pod władzą innych, panują nad wszystkimi. Jeśli zaś tobie jakieś widzenie senne zwiastuje, że mój syn knuje przeciw tobie bunt, to oddaję ci go, abyś z nim zrobił, co ci się podoba. — Hystaspes po takiej odpowiedzi przeprawił się przez Arakses i wrócił do kraju Persów, ażeby dla dobra Cyrusa czuwać nad swym synem Dariuszem. Cyrus zaś posunął się naprzód o jeden dzień drogi od Araksesu i wykonał rady Krezusa. Odmaszerował bowiem następnie ze zdolnym do walki wojskiem Persów z powrotem nad Arakses, a na miejscu pozostawił tylko niezdatną jego część. Wtedy nadciągnęła trzecia część armii Massagetów i po krótkiej obronie wytłukła pozostawionych żołnierzy Cyrusa; wi-

117

dząc zastawioną ucztę, wszyscy zasiedli do niej po pokonaniu przeciwników i ucztowali, po czym, nasyceni jadłem i winem — posnęli. Teraz naszli ich Persowie, wielu z nich wymordowali, a jeszcze większą ich liczbę wzięli żywcem do niewoli, między innymi też syna królowej Tomirydy, wodza Massagetów, któremu na imię było Spargapises. Tomyris na wiadomość o losie wojska i syna posłała herolda do Cyrusa i kazała mu to powiedzieć: „Niesyty krwi Cyrusie, nie wzbijaj się w dumę z powodu tego zajścia, dlatego że owocem wina — którym sami zalewając się tak szalejecie, że w chwili gdy wino spłynie wam do ciała, z ust waszych wychodzą złe słowa — dlatego że taką trucizną podstępnie dostałeś w moc mojego syna, a nie w walce siłą oręża. Teraz więc przyjmij słowa mojej życzliwej rady: zwróć mi syna i odejdź bezkarnie z tego kraju, aczkolwiek trzecią część wojska Massagetów okryłeś hańbą. Jeżeli tego nie uczynisz, przysięgam ci na boga słońca, pana Massagetów, że ja ciebie, choć jesteś nienasycony, krwią nasycę". Cyrus jednak na te powtórzone mu słowa wcale nie zwracał uwagi. A syn królowej Tomirydy, Spargapises, skoro go opuściło oszołomienie winem i poznał, w jak nieszczęśliwym znalazł się położeniu, prosił Cyrusa, aby go uwolnił z więzów. To też uzyskał, lecz gdy tylko go rozkuto i stał się panem swych rąk, odebrał sobie życie. On więc w ten sposób skończył, a Tomyris, widząc, że Cyrus jej nie usłuchał, zebrała całą swą potęgę i wydała mu bitwę. Tę bitwę uważam za najbardziej morderczą ze wszystkich, jakie barbarzyńcy dotąd stoczyli, a dowiaduję się, że taki był jej przebieg. Naprzód mieli oni z pewnej odległości wzajemnie zarzucać się strzałami, następnie, gdy im strzał zabrakło, zderzyli się lancami i nożami i wzięli się za bary. Przez długi czas walcząc dotrzymywali sobie placu i żadna strona nie chciała ustąpić; w końcu jednak Massageci uzyskali przewagę. Większa część wojska perskiego poległa, a także sam Cyrus zginął po dwudziestu dziewięciu ogółem latach* panowania. Tomyris napełniła bukłak krwią ludzką i szukała wśród poległych Per-

118

sów zwłok Cyrusa; a znalazłszy je, wsadziła jego głowę do bukłaka, lżyła trupa i wyrzekła nadto te słowa: „Tyś mnie zniweczył, choć żyję i zwyciężyłam cię w bitwie, boś mego syna podstępem wziął do niewoli; za to ja ciebie, jak ci zagroziłam, krwią nasycę". Z wielu opowieści, jakie krążą o końcu życia Cyrusa, ta wydała mi się najprawdopodobniejszą. * Massageci noszą taką samą odzież i wiodą ten sam tryb życia co Scytowie; są konnymi i pieszymi żołnierzami (ćwiczą się bowiem w obu rodzajach walki), łucznikami i kopijnikami, mają też zwyczaj nosić dwusieczne topory. Złoto i spiż * ogólnie jest u nich w użyciu: do wszystkiego bowiem, co dotyczy lanc, grotów i toporów, używają spiżu, co zaś należy do okrycia głowy, pasów i rzemieni, to zdobią złotem. Tak samo koniom dokoła piersi nakładają spiżowe pancerze, uzdy zaś, munsztuki i szory zdobią złotem. Żelaza i srebra zupełnie nie używają; bo tych metali nie ma wcale w ich kraju, a przeciwnie, złoto i spiż jest w wielkiej ilości. Istnieją u nich następujące zwyczaje. Każdy wprawdzie żeni się, ale żon używa się wspólnie. Co bowiem Hellenowie opowiadają o Scytach, to robią nie Scytowie, lecz Massageci: mianowicie jeżeli Massageta pożąda jakiejś niewiasty, wtedy zawiesza swój kołczan na wozie i spółkuje z nią bez żenady. Specjalna granica wieku u nich nie istnieje; tylko jeżeli ktoś bardzo się zestarzeje, schodzą się wszyscy krewni, zarzynają go i wraz z nim jeszcze owce, gotują mięso i obficie nim się raczą. Taki los uchodzi u nich za najszczęśliwszy. Kto natomiast umrze wskutek choroby, tego nie spożywają, lecz chowają do ziemi, i ubolewają nad nim, że nie udało mu się być zarżniętym. Nie sieją nic, tylko żywią się mięsem bydlęcym i rybami, których im obficie dostarcza rzeka Arakses. Za napój mają mleko. Z bogów czczą tylko słońce, któremu ofiarują konie. Sens tej ofiary jest taki: najszybszemu z bogów poświęcają najszybsze ze wszystkich stworzenie.

119

KSIĘGA DRUGA

EUTERPE

Po śmierci Cyrusa przejął władzę królewską Kambizes, syn Cyrusa i Kassandany, córki Farnaspesa, po której przedwczesnym zgonie i sam Cyrus wielką zachował żałobę, i wszystkim swoim poddanym przykazał zachować żałobę. Synem więc tej niewiasty i Cyrusa był Kambizes, który Jonów i Eolów uważał już za odziedziczonych niewolników. Przedsięwziął on wyprawę wojenną na Egipt*, na którą zabrał prócz innych swoich poddanych również tych z Hellenów *, co podlegali jego władzy. Zanim Psammetych został królem Egipcjan, uważali się oni za najdawniejszych ze wszystkich ludzi na świecie. Kiedy jednak Psammetych wstąpił na tron i zapragnął poznać, którzy ludzie naprzód zostali stworzeni, od tego czasu wierzą, że Frygowie są od nich starsi, oni zaś od wszystkich innych. Mianowicie Psammetych, nie mogąc mimo swych wywiadów znaleźć żadnej drogi do stwierdzenia, którzy z ludzi byli najstarsi, wpadł na taki pomysł: Oddał dwoje nowonarodzonych dzieci z pierwszych lepszych rodziców pasterzowi do jego trzody, z poleceniem, by je tak wychowywał, żeby nikt w ich obecności żadnego głosu z siebie nie wydał; miały one całkiem odosobnione leżeć w samotnej chacie, a on miał w określonej porze przyprowadzać im kozy i, nakarmiwszy dzieci mlekiem, udawać się do innych swych zajęć. To uczynił i polecił Psammetych, ponieważ chciał usłyszeć, jaki dźwięk pierwszy po nie-

120

wyraźnym kwileniu dzieci z siebie wydobędą. Tak się też stało. Albowiem po upływie dwóch lat, w ciągu których pasterz w ten sposób postępował, kiedy raz otworzył drzwi i wszedł do chaty, przypadły doń prosząc oba dzieciaki z wyciągniętymi rączkami i zawołały: b e k o s! Pasterz, słysząc to po raz pierwszy, milczał; gdy jednak często przychodził do dzieci, aby je pielęgnować, a słowo to stale się powtarzało, wtedy doniósł o tym swemu panu i na tegoż rozkaz przywiódł dzieci przed jego oblicze. Skoro więc i sam Psammetych to usłyszał, zaczął się dowiadywać, jacy ludzie używają wyrazu „bekos", i doszedł do tego, że Frygowie nazywają tak chleb. Wyciągając wniosek z tego faktu, przyznali Egipcjanie, że Frygowie są od nich starsi. Że rzecz tak się miała, słyszałem od kapłanów Hefajstosa w Memfis. Hellenowie zaś opowiadają* o tym wiele niedorzeczności, m. in. tę, że Psammetych wyciął języki pewnym kobietom, a następnie kazał im wychowywać te dzieci. Takie to szczegóły opowiadano o wychowaniu owych dzieci. Słyszałem też o innych rzeczach w Memfis, wdawszy się w rozmowę z kapłanami Hefajstosa, a nawet do Teb i Heliopolis* udałem się właśnie dla nich, bo chciałem się przekonać, czy będą zgodne z opowiadaniami w Memfis; Heliopolici bowiem uchodzą za najuczeńszych z Egipcjan. Otóż co się tyczy boskich historii, jakie tam słyszałem, nie mam ochoty znowu ich opowiadać*, z wyjątkiem imion bogów, ponieważ myślę, że wszyscy ludzie równie mało o tym wiedzą. Cokolwiek bym zaś z tych rzeczy jeszcze wspominał, wtedy tylko to uczynię, jeżeli zmusi mnie do tego wzgląd na całość opowiadania. Co się tyczy spraw ludzkich, opowiadali zgodnie owi kapłani, że Egipcjanie pierwsi ze wszystkich ludzi wynaleźli rok słoneczny, podzieliwszy go według pór roku na dwanaście części. Do tego mieli oni dojść na podstawie obserwacji gwiazd. Liczą zaś, jak mi się zdaje, miesiące o tyle rozumniej od Hellenów, że Hellenowie co trzeci rok ze względu na pory roku wtrącają miesiąc przestępny, podczas gdy Egipcjanie, którzy liczą dwanaście trzydziestodniowych miesięcy, dodają w każ-

121

dym roku jeszcze pięć dni nadliczbowych, przez co pory roku w swym biegu okrężnym nastają u nich znowu w tym samym czasie*. Nadto mówili kapłani, że Egipcjanie pierwsi zaczęli używać imion dwunastu bogów, a od nich przejęli je Hellenowie. Podobnie też pierwsi wznieśli bogom ołtarze, posągi i świątynie oraz wyryli figury zwierząt* w kamieniu. A że tak właśnie było, na to przeważnie dawali istotne dowody. Według ich opowiadania pierwszym człowiekiem*, który władał nad Egiptem, był Min. Za niego cały Egipt, z wyjątkiem powiatu tebańskiego *, miał być bagnem, tak że z całego kraju, który teraz leży poniżej Jeziora Mojrisa *, a do którego żegluga od morza w górę rzeki trwa siedem dni, ani jeden punkt wówczas nie wystawał z wody. Także to wydawało mi się słuszne, co mi kapłani mówili o kraju. Albowiem jasne jest dla każdego rozumnego człowieka, choćby przedtem o tym nie słyszał, a tylko spojrzał na kraj, że ta część Egiptu, do której Hellenowie żeglują*, jest dla Egipcjan ziemią świeżo pozyskaną i darem rzeki; a nawet jeszcze kraj powyżej jeziora na odległość trzech dni żeglugi, o którym owi kapłani nic już takiego nie opowiadali, jednaką ma naturę. Taka bowiem jest przyroda kraju egipskiego: Przede wszystkim jeżeli kto, dojeżdżając i jeszcze o dzień drogi będąc oddalony od lądu, zanurzy ołowiankę, to wyciągnie namuł, i to na głębokości tylko jedenastu sążni*. Dowodzi to, że zamulenie lądu tak daleko sięga. Długość samego Egiptu wzdłuż morza wynosi sześćdziesiąt schojnów, o ile my przynajmniej za Egipt uważamy* kraj od Zatoki Plintineckiej aż do Jeziora Serbonickiego, do którego rozciągają się Góry Kasyjskie; od tego więc jeziora jest sześćdziesiąt schojnów. Mianowicie te wszystkie ludy, które są ubogie w ziemię, mierzą swój kraj sążniami, mniej ubogie w ziemię — stadiami; te, co wiele posiadają ziemi — parasangami, a posiadający jej bardzo dużo — schojnami. Parasanga wynosi trzydzieści stadiów, każdy zaś schojnos, miara egipska, sześćdziesiąt stadiów. W ten sposób pas ziemi Egiptu, leżący nad morzem, miałby trzy tysiące i sześćset stadiów.

122

Stamtąd* aż do Heliopolis, w głąb lądu, jest Egipt szeroki, cały płasko rozciągnięty, obfituje w wodę i bagna. Droga od morza w górę* do Heliopolis jest co do długości prawie równa drodze wiodącej z Aten, a mianowicie od ołtarza dwunastu bogów* aż do Pisy, tj. do świątyni Zeusa Olimpijskiego. Małą różnicę w obliczeniu długości tych dróg można by wykazać, mianowicie, że nie są równie długie, ale różnica jest niewiększa niż piętnaście stadiów: bo droga z Aten do Pisy wynosi o piętnaście stadiów mniej niż tysiąc pięćset, droga zaś od morza do Heliopolis daje pełną tę liczbę. Od Heliopolis w górę jest Egipt wąski. Albowiem z jednej strony ciągnie się* pasmo gór Arabii*, które biegnie od północy ku południowi, stale pnąc się w górę aż do tak zwanego Morza Czerwonego; znajdują się w nim kamieniołomy*, skąd brano materiał do budowy piramid w Memfis*. W tym miejscu* pasmo gór zatrzymuje się i skręca w podaną wyżej stronę*. Tam gdzie ma stosunkowo największą swą szerokość*, wynosi ono od wschodu na zachód, jak się dowiedziałem, długość drogi dwóch miesięcy, a krańce jego na wschodzie mają rodzić kadzidło. Tak to pasmo górskie wygląda. Z drugiej strony Egiptu *, zwróconej ku Libii, ciągnie się inne skaliste pasmo gór, w którym znajdują się piramidy; jest ono pokryte piaskiem i rozciąga się w tym samym kierunku, co położona na południe część Gór Arabskich. Począwszy więc od Heliopolis kraj, o ile on do Egiptu należy, nie jest już rozległy, lecz na jakieś czternaście dni żeglugi w górę Egipt jako taki jest wąski. Środek między wymienionymi pasmami gór jest równiną; tam gdzie jest najwęższy, wydawała mi się przestrzeń między Górami Arabskimi a tak zwanymi Libijskimi wynosić nie więcej niż około dwustu stadiów. Od tego miejsca* jednak jest Egipt znowu szeroki. Taki jest naturalny wygląd tego kraju. Z Heliopolis do Teb żegluje się w górę rzeki przez dziewięć dni, a droga wynosi cztery tysiące osiemset sześćdziesiąt stadiów, tj. osiemdziesiąt i jeden schojnów. Jeżeli razem zliczy się te stadia Egiptu, to kraj leżący wzdłuż morza wynosi, jak już przedtem powiedziałem, trzy tysiące sześćset stadiów; jak zaś daleko jest od morza w głąb lądu aż do Teb, teraz to podam: mianowicie jest sześć tysięcy sto dwadzieścia stadiów. A z Teb do miasta zwanego Elefantyną* jest stadiów tysiąc osiemset. Przeważna część opisanego tu kraju, jak mi mówili ka-

123

płani i jak się mnie samemu wydawało, jest ziemią nowo pozyskaną przez Egipcjan. Albowiem kraj między wspomnianymi górami, ciągnącymi się powyżej miasta Memfis, zdawał mi się być niegdyś zatoką morską, podobnie jak okolica Ilion *, Teutranii *, Efezu * i równina Meandra — o ile wolno małe porównywać z wielkim. Przecież żadna z rzek, jakie owe krainy namulały, co do wielkości nie zasługuje na porównanie choćby z jedną tylko odnogą pięcioramiennego Nilu. Są też jeszcze inne rzeki, które nie osiągają wielkości Nilu, a jednak dokonały wielkich dzieł. Nazwy ich mógłbym podać, między innymi przede wszystkim Acheloosa, który, płynąc przez Akarnanię i wpadając do morza, połowę Wysp Echinadzkich zamienił już w ląd stały. W Arabii, niedaleko od Egiptu, znajduje się zatoka morska, która od tak zwanego Morza Czerwonego ciągnie się w głąb lądu * i rzeczywiście jest tak długa i wąska, jak to zaraz powiem: Długość jazdy, jeśli zaczynając od najgłębszego zakątka zatoki* chce się wypłynąć przez nią na pełne morze, wymaga czterdziestu dni dla posługującego się galerą*; szerokość zaś, tam gdzie zatoka jest najszersza, wymaga jazdy półdziennej. Przypływ i odpływ morza odbywa się w niej codziennie. — Taką właśnie zatoką morską był ongi moim zdaniem także Egipt, a mianowicie jedna zatoka z morza północnego1 wciskała się do Etiopii, a druga [Arabska, o której będę mówił] z morza południowego2 wkraczała w Syrię, tak że kąty obu zatok prawie wzajemnie się stykały, pozostawiając między sobą tylko niewiele lądu. Gdyby więc Nil zechciał kiedyś skierować swój bieg w tę Zatokę Arabską, cóż by stało 1 2

Śródziemnego Czerwonego

124

temu na przeszkodzie, by ta rzeka zamuliła ją w przeciągu dwudziestu tysięcy lat? Myślę nawet, że już w ciągu dziesięciu tysięcy lat zostałaby ona zamulona. Gdzieżby przecie w czasie, który upłynął przed moim urodzeniem, jakakolwiek zatoka morska, choćby znacznie jeszcze od tej większa, nie mogła zostać zamulona przez tak wielką i tak silnie działającą rzekę? Wierzę przeto kapłanom, którzy to o Egipcie mówią, i sam też uważam rzecz za bardzo prawdopodobną, widząc, jak Egipt wybiega ku morzu poprzed sąsiednie lądy*; jak muszle pojawiają się na górach i opar solny wydobywa się z ziemi, tak że nawet nadgryza piramidy; jak tylko powyżej Memfis leżące góry Egiptu zawierają piasek; jak prócz tego gleba egipska nie jest podobna ani do sąsiedniej arabskiej, ani do libijskiej, ani nawet do syryjskiej (bo Syryjczycy zamieszkują pobrzeże morskie Arabii), lecz jest czarnoziemna i popękana, ponieważ właśnie zawiera w sobie namuł i gruz, naniesiony przez rzekę z Etiopii. Gleba zaś Libii jest, jak wiemy, czerwieńsza i bardziej piaszczysta, arabska zaś i syryjska są bardziej gliniaste i nieco skaliste. To także przytaczali mi kapłani jako ważne świadectwo w sprawie natury tego kraju, że za króla Mojrisa rzeka, ilekroć podniosła się co najmniej do ośmiu łokci*, już nawadniała Egipt poniżej Memfis. A jeszcze nie ubiegło dziewięćset lat* od śmierci Mojrisa, kiedy to od kapłanów słyszałem. Teraz zaś rzeka nie zalewa kraju, jeżeli nie osiągnie wysokości co najmniej szesnastu albo piętnastu łokci. Jeżeli poziom tego kraju będzie w tym samym stosunku* nadal się podnosił i odpowiednio narastał, to zdaje się mi, że ci Egipcjanie, którzy zamieszkują poniżej Jeziora Mojrisa między innymi okolicami także tak zwaną Deltę, od chwili gdy Nil przestanie zalewać ich kraj, doznają na całą dalszą przyszłość takiego losu, jaki sami niegdyś zwiastowali Hellenom. Dowiedziawszy się bowiem, że cała ziemia Hellenów nawadniana jest deszczem, a nie, jak ich ziemia, rzekami, oświadczyli, że Hellenowie kiedyś zawiodą się w swych wielkich nadziejach i nędznie będą głodować.

125

Słowa te znaczą, że jeżeli bóg nie zechce zesłać im deszczu, tylko nawiedzi ich posuchą, wówczas Hellenowie zginą z głodu; bo nie mają żadnego innego sposobu otrzymania wody, jak tylko od Zeusa. I to Egipcjanie słusznie powiedzieli odnośnie do Hellenów. A teraz ja powiem, jak się przedstawia sprawa samych Egipcjan. Jeżeliby, jak już przedtem zaznaczyłem, kraj ich poniżej Memfis (ten bowiem stale się powiększa) miał w tym samym stopniu jak poprzednio podnosić się w górę — to cóż innego nastąpi, jak tylko że mieszkający tam Egipcjanie zaczną głodować, jeżeli w ich kraju ani deszcz nie spadnie, ani rzeka nie będzie mogła wylać na role? Teraz przecież oni, w porównaniu ze wszystkimi innymi ludźmi i z resztą Egipcjan, z najmniejszym trudem zbierają plony z ziemi: wszak nie potrzebują się biedzić, żeby pługiem rozrywać bruzdy albo kopać, albo wykonywać jakąś inną pracę z tych, którymi reszta ludzi trudzi się dla zasiewu, lecz u nich rzeka sama z siebie przybywa, nawadnia role, a nawodniwszy je, znowu opada; wtedy każdy obsiewa swą rolę i wpuszcza na nią świnie*, a kiedy one wdeptały nasienie w ziemię, oczekuje żniw, po czym wymłaca ziarno znowu przy pomocy świń i zanosi je do spichrza. Jeślibyśmy więc chcieli przyłączyć się do opinii Jonów* o Egipcie, którzy twierdzą, że tylko Delta jest Egiptem i że jego wybrzeże morskie od tak zwanej Strażnicy Perseusza* aż do pelusyjskich Taricheów* rozciąga się na długość czterdziestu schojnów; że od morza ciągnie się Egipt w głąb lądu aż do miasta Kerkasoros, gdzie Nil dzieli się, płynąc bądź w kierunku Pelusjon, bądź Kanobos, i że reszta Egiptu należy częścią do Libii, częścią do Arabii: idąc więc za tą opinią, moglibyśmy dowieść, że Egipcjanie ongi żadnej nie posiadali ziemi. Albowiem Delta, jak sami Egipcjanie utrzymują i jak mnie się wydaje, jest ziemią naniesioną mułem, która, żeby się tak wyrazić, dopiero świeżo się na świat wyłoniła. Jeżeli zatem nie mieli żadnego kraju, po cóż zadawali sobie zbyteczny trud, żeby uchodzić za pierwszych ludzi? Niepotrzebnie by też urządzali ową próbę z dziećmi, jakim językiem po raz pierwszy

126

przemówią. Ale ja sądzę, że Egipcjanie nie powstali dopiero wraz z tak zwaną przez Jonów Deltą, lecz zawsze istnieli, odkąd rodzaj ludzki istnieje; w miarę zaś przybywania lądu wielu z nich pozostawało na miejscu, a wielu stopniowo schodziło w dół. Dlatego pierwotnie* Egiptem nazywano Tebaidę, której obwód wynosi sześć tysięcy sto dwadzieścia stadiów. Przeto jeżeli nasze mniemanie o tym jest słuszne, to Jonowie mają o Egipcie mylne pojęcie; jeżeli jednak mniemanie Jonów jest słuszne, to mogę udowodnić, że Hellenowie, a nawet Jonowie, nie umieją rachować, skoro twierdzą, iż cała ziemia składa się z trzech części, z Europy, Azji i Libii. Powinni by przecież jeszcze jako czwartą część doliczyć egipską Deltę, skoro nie należy ona ani do Azji, ani do Libii. Wszak wedle tego zapatrywania* Nil nie tworzy granicy między Azją a Libią; raczej Nil dzieli się na ramiona na szczycie tej Delty, tak że leżałaby ona w środku między Azją a Libią. My więc opinię Jonów zarzucamy i utrzymujemy, co następuje: że Egiptem jest cały ten kraj zamieszkiwany przez Egipcjan, podobnie jak Cylicją jest kraj zamieszkały przez Cylicyjczyków, a Asyrią kraj zamieszkały przez Asyryjczyków; granicy zaś między Azją a Libią nie znamy, prawdę mówiąc, żadnej prócz terytorium Egipcjan. Jeżeli natomiast pójdziemy za przyjętym przez Hellenów zapatrywaniem, będziemy musieli przyjąć, że cały Egipt, począwszy od Małej Katarakty Nilu i miasta Elefantyny, rozpada się na dwie części i że odnoszą się doń obie nazwy, ile że jedna jego część należy do Libii, druga do Azji. Nil bowiem od Małej Katarakty, gdzie wytryska, płynie przez środek Egiptu aż do morza. Otóż aż do miasta Kerkasoros płynie Nil jako jedna rzeka, a od tego miasta dzieli się na trzy ramiona. Jedno ramię, zwane p e l usyj skim*, zwraca się na wschód; drugie idzie na zachód i nazywa się kanobijskie ramię. Wreszcie prosto płynące ramię Nilu jest następujące: biegnie ono z góry i dochodzi do szczytu Delty; stąd począwszy przecina Deltę przez środek i wpływa do morza, doprowadzając tu nienajmniejszą

127

i nienajmniej słynną część wód: nazywa się ono s e b e n n ytyckie ramię. Są jeszcze dwa inne ramiona, które oddzieliwszy się od sebennytyckiego, wpadają wprost do morza: jedno z nich nazywa się s a i c k i e *, drugie m e n d es y j s k i e. Natomiast ramię bolbityńskie i buko1 i c k i e nie są ramionami naturalnymi, lecz sztucznie wykopanymi. Za moim mniemaniem, że Egipt jest tak wielki, jak to w moim przedstawieniu podaję, przemawia także orzeczenie wyroczni Ammona, o którym dowiedziałem się dopiero później, kiedy już doszedłem do mego zapatrywania na Egipt. Mianowicie ludzie z miast Marea i Apis, mieszkający na granicy Egiptu od strony Libii, sami uważali się za Libijczyków, a nie za Egipcjan: uprzykrzywszy zaś sobie obrządki związane z ofiarami bydlęcymi i nie chcąc wstrzymywać się od spożywania krów, wysłali posłów do Ammona z oświadczeniem, że nie mają nic wspólnego z Egipcjanami, bo mieszkają poza Deltą i nie zgadzają się z nimi, przeto życzą sobie, aby im było wolno wszystko spożywać. Ale bóg zakazał im to czynić, twierdząc, że Egiptem jest ziemia, którą Nil zalewa i nawadnia, a Egipcjanami są ci, którzy mieszkają poniżej miasta Elefantyny i piją z tej rzeki. Takie orzeczenie dała im wyrocznia. Nil, wezbrawszy, zalewa nie tylko Deltę, lecz także niektóre miejsca tak zwanego libijskiego i arabskiego terytorium, i to aż do dwóch dni drogi w obu kierunkach, raz więcej, raz mniej. O naturze tej rzeki nie mogłem ani od kapłanów, ani od nikogo innego zasięgnąć żadnych wiadomości. A przecież pragnąłem od nich dowiedzieć się, dlaczego Nil wzrasta, począwszy od chwili letniego przesilenia dnia* z nocą, przez sto dni, a potem, osiągnąwszy prawie tę liczbę dni, maleje znowu i opada, tak że przez całą zimę aż znowu do letniego przesilenia dnia z nocą stan jego wód pozostaje niski. O tym nie mogłem się niczego od Egipcjan dowiedzieć, chociaż ich zapytywałem, jaką to siłę Nil posiada, że sprawa z nim przedstawia się przeciwnie niż z innymi rzekami. To zatem chcąc wiedzieć,

128

badałem ich, a potem dlaczego spośród vyszystkich innych rzek tylko od niego nie wieją świeże wiatry. Ale niektórzy z Hellenów, chcąc zasłynąć swą mądrością, podali trzy sposoby wyjaśnienia natury tej rzeki; dwóch z nich nie uważam nawet za godne obszerniejszej wzmianki, chcę je tylko zaznaczyć. Z tych jeden utrzymuje, że wiatry pasatowe są przyczyną wzbierania rzeki, ponieważ nie pozwalają Nilowi wpłynąć do morza *. Ale często wiatry pasatowe wcale nie wieją, a jednak Nil to samo robi. Prócz tego, gdyby wiatry pasatowe były tą przyczyną, musiałoby z wszystkimi innymi rzekami, które płyną przeciw wiatrom pasatowym, dziać się w podobny sposób i to samo, co z Nilem, a to tym bardziej, że jako mniejsze, słabszym płyną prądem. Jest jednak wiele rzek w Syrii, wiele też w Libii, z którymi nic takiego się nie dzieje jak z Nilem. Drugi sposób* wyjaśnienia jest jeszcze bardziej niezręczny niż wyżej przytoczony i, prawdę mówiąc, cudaczniejszy, bo twierdzi, iż Nil dlatego to powoduje, że płynie z Oceanu*, a Ocean opływa całą ziemię. Trzeci sposób* wyjaśnienia, choć bezsprzecznie najwięcej ma za sobą pozorów, jak najbardziej jest mylny. I on bowiem niczego nie wyjaśnia, twierdząc, że Nil, który przecież z Libii płynie środkiem kraju Etiopów, a potem dopiero wpada do Egiptu, wzrasta od topniejącego śniegu. Bo jakżeż mógłby on od śniegu wzrastać, skoro płynie od najcieplejszych do zimniejszych przeważnie okolic? Wszak dla człowieka, który o takich sprawach potrafi sądzić, nawet nieprawdopodobne jest, żeby Nil w śnieg miał opływać, a pierwszego i najważniejszego dowodu na to dostarczają ciepłe wiatry, które wieją z owych krajów; po wtóre to, że owa okolica stale pozbawiona jest deszczu* i mrozu: tymczasem opady śnieżne musiałby bezwzględnie deszcz spłukać w ciągu pięciu dni, tak że gdyby śnieżyło w owych krainach, również i deszcz by tam padał. Po trzecie, ludzie są tam wskutek upału czarni; także sokoły i jaskółki przez cały rok stamtąd nie odlatują, a żurawie, uciekając przed zimą kraju scytyjskiego, przybywają na pobyt zi-

129

mowy do owych okolic. Gdyby więc choć trochę tylko śnieżyło w owym kraju, przez który Nil płynie i w którym wytryska, nic z tego wszystkiego nie mogłoby się dziać, jak tego sama konieczność dowodzi. Ten zaś, kto mówił o Oceanie, ponieważ nawiązał swe słowa do rzeczy nieznanej, nie zasługuje na zbijanie. Bo ja przynajmniej nie wiem, żeby naprawdę miała istnieć jakaś rzeka Ocean, tylko sądzę, że Homer albo któryś z jeszcze dawniejszych poetów* nazwę tę wynalazł i wprowadził do poezji. Jeżeli więc po zganieniu istniejących zapatrywań mam swój własny pogląd na te niejasne sprawy przedstawić, to powiem, co uważam za przyczynę wzrastania Nilu latem. W porze zimowej słońce, spędzane przez burze zimowe z pierwotnego swego toru* obiegowego, przybywa do górnych części Libii. Tak w najkrótszych słowach cała rzecz jest wyjaśniona: do którego bowiem kraju ten bóg najbardziej się zbliży i przy którym się zatrzyma, ten oczywiście najbardziej pragnie wody, a miejscowe rzeki muszą wysychać. Aby jednak obszerniej rzecz wyjaśnić, tak się ona przedstawia. Gdy słońce przechodzi przez górne części Libii*, sprawia ono, co następuje: ponieważ w tych okolicach powietrze stale jest czyste, a sam kraj rozgrzany i wolny od zimnych wia-, trów, więc słońce, przechodząc tamtędy, sprawia, co zwykło też w lecie sprawiać, kiedy wchodzi na środek nieba*. Mianowicie przyciąga ku sobie wodę, a przyciągniętą wysyła w górne okolice*, gdzie ją chwytają wiatry, rozpraszają i stapiają; słusznie tedy wiatry, wiejące z tego kraju, jak południowy i południowo-zachodni, są ze wszystkich wiatrów najobfitsze w deszcz. Zdaje mi się też, że słońce nie wysyła od siebie zawsze całej wody Nilu, jaką corocznie przyciąga, lecz część jej zachowuje u siebie*. Kiedy zaś zima łagodnieje, wraca słońce znowu na środek nieba i odtąd już równomiernie ze wszystkich rzek * przyciąga wodę. Aż dotąd więc * te rzeki, mając silną domieszkę wody deszczowej — ponieważ w kraju deszcz pada, a potoki górskie żłobią ziemię — stają się wielkie, ale w lecie, kiedy braknie im deszczów i słońce ich wodę

130

przyciąga, są małe. Dlatego zrozumiałą jest rzeczą, że Nil, nie zasilany wcale deszczem, a jednak przyciągany przez słońce, jest jedyną z rzek, której wody podczas zimy, w stosunku do normalnego swego stanu, osiągają znacznie niższy poziom niż w lecie; bo w lecie Nil przyciągany jest na równi ze wszystkimi innymi rzekami, w zimie zaś sam jeden to znosi. Tak według mego przekonania słońce jest przyczyną tych zjawisk *. Toż samo słońce, wypalając wszystko w swym obiegu, sprawia, jak sądzę, że powietrze tam jest suche. Stąd w górnych częściach Libii stale panuje lato. Gdyby jednak strefy zmieniły swe stanowisko, i w tej okolicy nieba, gdzie teraz jest północ i zima, miały swe stanowisko wiatr południowy i południe, tam zaś północ, gdzie teraz południe stoi — gdyby więc tak było, to słońce, spędzane ze środka nieba przez zimę i wiatr północny, przybywałoby do górnych części Europy, podobnie jak teraz idzie do górnych części Libii. A gdyby przechodziło przez całą Europę, zrobiłoby, jak myślę, z Istrem1 to samo, co teraz robi z Nilem. Co się tyczy wiatru, że od Nilu nie wieje, takie jest moje zdanie: naturalną jest rzeczą, jeżeli z bardzo ciepłych okolic żadne wiatry nie wieją, gdyż wiatr wieje zazwyczaj z jakiegoś zimna. Niechby to było, jak jest i jak było od początku. Ale o źródłach Nilu nikt ani z Egipcjan, ani z Libijczyków, ani z Hellenów, z jakimi wdałem się w rozmowę, nie utrzymywał, że coś wie, z wyjątkiem zarządcy majątku świątynnego Ateny * w egipskim mieście Sais. Ten jednak zdawał mi się żartować, kiedy twierdził, że wie to dokładnie. A mówił tak: że są dwie góry z ostro zakończonymi szczytami, które leżą między Syeną, miastem Tebaidy, a Elefantyną, nazwy zaś tych gór brzmią: jednej Krofi, drugiej Mofi. Otóż źródła Nilu, bezdenne, tryskają ze środka tych gór, a połowa wody płynie w stronę Egiptu i ku północy, druga zaś połowa w stronę Etiopii i ku 1

Dunajem

131

południowi. Że źródła te są bezdenne, to według niego stwierdził na podstawie próby Psammetych, król Egiptu. On bowiem kazał upleść linę, długą na wiele tysięcy sążni, i w tym miejcu ją zapuścił, a jednak nie dotarł do dna. Jeżeli więc to, co ów zarządca świątynny mówił, istotnie jest prawdą, w takim razie, moim zdaniem, dowiódł on tylko, że są tam jakieś silne wiry i kipiel; ponieważ zaś woda rozbija się o góry, nie mogła zapewne ołowianka dojść do dna. Od nikogo innego nie mogłem się o tym nic dowiedzieć. Zresztą tyle się jeszcze dowiedziałem, zapuszczając się jak najdalej w górny Egipt. Mianowicie aż do miasta Elefantyny doszedłem sam jako świadek naoczny, odtąd zaś już tylko ze słuchu rzecz badałem. Od miasta Elefantyny w górę okolica jest stroma. Dlatego musi się tam do statku przywiązywać z obu stron liny i jakby z zaprzęgiem wołów podróż odbywać; jeżeli lina się zerwie, to statek, niesiony siłą prądu, zjeżdża w dół. Długość tej jazdy * wynosi cztery dni, Nil zaś jest tam kręty jak Meander. Dwanaście więc schojnów musi się w ten sposób przepłynąć. Następnie przybywa się na płaską równinę, na której Nil opływa wyspę: nazwa jej brzmi Tachompso *. W okolicy powyżej Elefantyny mieszkają już Etiopowie, jak również na jednej połowie wyspy, a na drugiej jej połowie Egipcjanie. Przylega do tej wyspy wielkie jezioro, dokoła którego mieszkają koczujący Etiopowie. Przepłynąwszy je statkiem, przybędziesz znów do łożyska Nilu, który wpada do tego jeziora. Potem wysiadasz i wzdłuż rzeki odbywasz lądem podróż przez czterdzieści dni; ostre bowiem skały wystają z Nilu i liczne są tam rafy podwodne, które uniemożliwiają żeglugę. Skoro w czterdziestu dniach przewędrujesz tę okolicę, wsiadasz znowu na inny statek i żeglujesz przez dwanaście dni, a następnie przybywasz do wielkiego miasta, które zwie się Meroe. To miasto ma być metropolią wszystkich Etiopów. Jego mieszkańcy czczą z bogów tylko Zeusa i Dionizosa *; tych cenią wysoko i mają nawet wyrocznię Zeusa. Wyruszają na wojnę, kiedy im ten bóg przez orzeczenie wyroczni rozkaże, i tam, dokąd im rozkaże.

132

Żeglując dalej z tego miasta, przybywa się do zbiegów w tym samym przeciągu czasu *, jaki jest potrzebny do odbycia drogi z Elefantyny do metropolii Etiopów. Ci zbiegowie nazywają się Asmach, a wyraz ten znaczy tyle, co „stojący przy królu po lewej ręce". Byli to Egipcjanie z rodu wojowników, w liczbie dwustu czterdziestu tysięcy, którzy przeszli na stronę owych Etiopów z następującej przyczyny. Za panowania Psammetycha stały straże: jedna w mieście Elefantynie przeciw Etiopom, inna w pelusyjskich Dafnaj przeciw Arabom i Syryjczykom, a znowu inna w Marea przeciw Libii. Jeszcze za moich czasów stoją straże Persów na tych samych miejscach, co za Psammetycha; bo i w Elefantynie, i w Dafnaj stoją Persowie na straży. Otóż owych Egipcjan, którzy już trzy lata odbywali straż w Elefantynie, nikt w tym nie zluzował. Jakoż naradzili się, powzięli wspólną uchwałę, odpadli wszyscy od Psammetycha i poszli do Etiopii. Dowiedziawszy się o tym Psammetych ścigał ich, a kiedy ich dogonił, prosił w wielu słowach i odradzał im, żeby nie opuszczali ojczystych bogów, dzieci i żon. Wtedy jeden z nich, wskazując na swój członek, miał powiedzieć, że gdzie ten będzie, tam nie zabraknie im dzieci i żon. Skoro więc przybyli do Etiopii, oddali się do dyspozycji króla Etiopów, który tak ich za to wynagrodził: niektórzy z Etiopów byli jego przeciwnikami, tych kazał im wygnać i ziemię ich zamieszkać. Gdy więc osiedlili się u Etiopów, przyjęli Etiopowie egipskie obyczaje i stali się bardziej kulturalni. Do czterech więc miesięcy żeglugi i drogi pieszej jest Nil znany poza swym biegiem w Egipcie. Razem bowiem zliczając *, tyle wypada miesięcy, które musi się zużyć, jeżeli ktoś z Elefantyny odbywa podróż do owych zbiegów. Płynie zaś Nil od wieczora i zachodu słońca *. Lecz co jest dalej poza tym, tego nikt nie potrafi wyraźnie powiedzieć; pustynny bowiem jest ten kraj z powodu upału słonecznego. Atoli następującą rzecz słyszałem od ludzi z Kyreny, którzy mówili, że raz udali się do wyroczni Ammona i nawiązali przy tym rozmowę z Etearchem, królem Ammoniów. Wtedy

133

przypadkiem od innych spraw przeszli na temat Nilu, że nikt nie zna jego źródeł, i Etearch oświadczył, że ongi przybyli do niego mężowie z plemienia Nasamonów. Jest to lud libijski, który zamieszkuje Syrtę* i kawał ziemi na wschód, niedaleko od Syrty. Przybyli zatem Nasamonowie i na jego pytanie, czy mogliby coś bliższego powiedzieć o pustyniach Libii, odpowiedzieli, że kiedyś naczelnicy ich mieli butnych synów; ci, dorósłszy, przedsiębrali wiele niepotrzebnych rzeczy i m. in. wylosowali pięciu spośród siebie, aby ci zwiedzili pustynie Libii i starali się jeszcze coś więcej zobaczyć niż inni, którzy widzieli najodleglejsze jej strony. Albowiem w części Libii położonej nad północnym * morzem, począwszy od Egiptu aż do przylądka Soloejs, który Libię zamyka, na całym wybrzeżu mieszkają Libijczycy, i to liczne ludy libijskie, oprócz terytorium, które należy do Hellenów i Fenicjan*. Powyżej zaś morza i tych ludów, które mieszkają nad morzem, Libia pełna jest dzikich zwierząt *. A powyżej okolicy z dzikimi zwierzętami jest piasek i zupełny brak wody, i kraj zgoła pustynny *. Owi więc młodzieńcy, wysłani przez swoich rówieśników i dobrze zaopatrzeni w wodę i żywność, szli naprzód przez kraj zamieszkały: przeszedłszy go, przybyli do kraju dzikich zwierząt, a stąd ciągnęli już pustynią, odbywając drogę w kierunku zachodnim. Skoro tak przewędrowali wiele ziemi piaszczystej, ujrzeli po wielu dniach wreszcie raz drzewa, które rosły na równinie. Przystąpili więc i zrywali owoce, rosnące na drzewach, a kiedy je zrywali, zaskoczyli ich mali mężowie, mniej niż średniego wzrostu, którzy ich schwytali i uprowadzili; języka ich nie rozumieli Nasamonowie ani napastnicy języka Nasamonów. Wiedli ich tedy przez bardzo wielkie bagna, a po przejściu tychże przybyli do miasta, w którym wszyscy ludzie mieli ten sam wzrost, co owi przewodnicy, i czarną cerę. Wzdłuż miasta * płynęła wielka rzeka, a płynęła ona od zachodu ku wschodowi słońca i widać w niej było krokodyle. 1

Śródziemnym

134

Tyle o opowiadaniu Ammończyka Etearcha, które tu przytoczyłem; to tylko dodam, że powiedział on, iż ci Nasamonowie wrócili do domu, jak opowiadali Kyrenejczycy, i że wszyscy ludzie, do których zaszli, byli czarodziejami. O owej zaś przepływającej obok miasta rzece zarówno Etearch przypuszczał, że jest to Nil, jak i zdrowy rozum tego dowodzi. Bo Nil płynie z Libii, którą przecina przez środek. I jak ja przypuszczam, wnioskując z wiadomego o niewiadomym, przybywa on z tych samych odległości co Ister*. Ister bowiem wytryska na terytorium Keltów koło miasta Pyrene * i przecina w swoim biegu Europę przez środek. — Keltowie zaś mają swe siedziby poza Słupami Heraklesa * i sąsiadują z Kynesjami, którzy ze wszystkich ludów Europy najdalej na zachód mieszkają. — A płynąc przez całą Europę, uchodzi Ister do Morza Czarnego tam, gdzie leży Istria, kolonia Milezyjczyków. Otóż Ister, ponieważ płynie przez zamieszkałą ziemię, jest wielu ludziom znany, ale o źródłach Nilu nie umie nikt nic powiedzieć: Libia bowiem, przez którą on płynie, jest niezamieszkała i pustynna. Ile przecież najdalej sięgającym wywiadem mogłem dociec, to o jego biegu powiedziałem. W końcu przybywa do Egiptu, który leży mniej więcej naprzeciw skalistej Cylicji. Stąd do Synope nad Morzem Czarnym jest dla żwawego człowieka pięć dni prostej drogi; Synope zaś leży naprzeciw ujścia Istru do morza. Tak moim zdaniem Nil, przepływając całą Libię, dorównywa w tym Istrowi *. Będę teraz obszernie mówił o Egipcie, ponieważ zawiera bardzo wiele osobliwości [niż każdy inny kraj] i w porównaniu ze wszystkimi innymi krajami wykazuje dzieła większe, niźli się da to wyrazić. Dlatego więcej o nim opowiem. Odpowiednio do odrębnego swego klimatu i do odmiennej od innych rzek natury swej rzeki mają też Egipcjanie zwyczaje i obyczaje prawie pod każdym względem przeciwne aniżeli wszystkie inne ludy. Kobiety u nich przebywają na rynku i handlują, a mężowie siedzą w domu i przędą; lecz inni ludzie przędą w ten sposób, że wątek przędzy wybijają do gó-

135

ry, Egipcjanie zaś — na dół. Ciężary noszą mężczyźni na głowie, kobiety na ramionach. Kobiety oddają mocz stojąc, mężczyźni przysiadając. Wypróżniają żołądek w domu, a jadają poza domem na ulicy, bo myślą tak: co jest nieprzyzwoite, ale konieczne, to musi się robić po kryjomu, co zaś nie jest nieprzyzwoite — otwarcie. Żadna kobieta nie spełnia czynności kapłańskich * ani na rzecz boga, ani bogini, ale mężczyźni są kapłanami wszystkich bogów i bogiń. Żywić rodziców nie ma dla synów żadnego przymusu, jeśli nie chcą, ale córki bezwarunkowo muszą to robić, choćby nie chciały. Kapłani bogów gdzie indziej noszą długie włosy, a w Egipcie je strzygą. U innych ludów panuje zwyczaj, że z powodu żałoby strzygą włosy ci, których ona najbardziej dotyczy, a Egipcjanie, jeśli im ktoś umrze, zapuszczają na głowie i brodzie długie włosy, które dotąd strzygli. Inni ludzie wiodą życie oddzielnie od zwierząt domowych, Egipcjanie żyją z nimi razem. Inni ludzie żyją z pszenicy i jęczmienia, a Egipcjaninowi, dla którego te rodzaje zboża stanowią środek pożywienia, uchodzi to za największą hańbę; sporządzają sobie natomiast chleb z orkiszu, zwanego przez niektórych pszenicą orkiszową. Ciasto ugniatają nogami, a glinę rękami [a także gnój rękami zbierają]. Członki rodne zostawiają inni ludzie takimi, jak je stworzyła natura, a Egipcjanie i ci, którzy się tego od nich nauczyli — obrzezują je. Szaty każdy mężczyzna nosi dwie*, każda zaś kobieta jedną*. Pierścienie żagli i liny przywiązują inni ludzie od zewnątrz, Egipcjanie od wewnątrz. Hellenowie piszą litery * i rachują kamykami, prowadząc rękę od lewej strony do prawej, Egipcjanie zaś od prawej do lewej *: a chociaż tak robią, utrzymują, że oni robią to w prawo, Hellenowie zaś w lewo. Posługują się dwoma rodzajami liter*, mianowicie jedne nazywają się święte, drugie ludowe. Są oni pobożni ponad miarę, bardziej niż wszystkie inne ludy, i mają następujące zwyczaje. Piją ze spiżowych pucharów, które codziennie wypłukują, i to wszyscy bez wyjątku. Noszą płócienne szaty, zawsze świeżo wyprane, o co najwięcej

136

dbają. Członki męskie obrzezują dla czystości, woląc być czystymi niż dorodnymi. Kapłani golą sobie co drugi dzień całe ciało, ażeby ani wesz, ani żaden inny obrzydliwy owad nie pokazał się u nich podczas sprawowania służby bożej. Szatę noszą kapłani tylko z płótna, a obuwie z łyka papirusowego; innej szaty nie wolno im wdziewać ani innego obuwia. Kąpią się w zimnej wodzie dwa razy każdego dnia i dwa razy każdej nocy. Inne też tysiączne, żeby tak powiedzieć, spełniają obrzędy. Za to jednak niemało mają korzyści *. Bo ze swego prywatnego majątku nic nie wydają na jedzenie ani nie czynią innych wydatków, lecz wypieka się dla nich święty chleb, dalej otrzymuje każdy co dzień wielką ilość wołowiny i gęsiny, a także dostarcza się im wina gronowego; tylko ryb nie wolno im spożywać. Bobu zgoła nie sieją Egipcjanie w swym kraju, a jeżeli jaki wyrośnie, ani go na surowo nie gryzą, ani gotowanego nie jedzą. Kapłani zaś nawet jego widoku nie znoszą, gdyż sądzą, że jest to nieczysty owoc strączkowy. Każdy bóg ma nie jednego tylko kapłana, lecz wielu, z których jeden jest arcykapłanem; a jeżeli któryś umrze, wstępuje syn na jego miejsce. Byki, jak wierzą, poświęcone są Epafosowi. Dlatego też tak je badają: jeżeli się choćby jeden czarny włos * na zwierzęciu zobaczy, uważa się je za nieczyste. Siedzi to ustanowiony w tym celu kapłan, a bydlę musi przy tym prosto stać lub na grzbiecie leżeć; także język mu ów kapłan wyciąga, aby zobaczyć, czy ten wolny jest od określonych znaków, o których będę mówił na innym miejscu. Ogląda też włosy na ogonie, czy w naturalny sposób wyrosły *. Jeżeli więc bydlę jest wolne od wszelkiej skazy, wtedy kapłan naznacza je w ten sposób, że owija mu rogi papirusem, następnie pomazuje papirus glinką pieczętną i wyciska na nim swój sygnet; i tak je odprowadzają. Kto nie naznaczonego byka ofiaruje, ten podlega karze śmierci. W ten zatem sposób bada się bydlę ofiarne. Ofiara zaś tak się u nich odbywa. Prowadzą naznaczone zwierzę do ołtarza, gdzie mają je ofiarować, i zapalają ogień. Następnie na ołtarzu wylewają wino nad bydlęciem ofiarnym

137

i po wezwaniu boga zarzynają je, a po zarżnięciu odcinają mu głowę. Potem ciało zwierzęcia odzierają ze skóry, a nad jego głową wypowiadają liczne klątwy i unoszą ją; mianowicie ci, którzy mają rynek i u których bawią helleńscy kupcy, niosą ją na rynek i zaraz sprzedają, ci zaś, u których nie ma Hellenów, wrzucają ją do rzeki *. Przeklinając ową głowę, wypowiadają te słowa: „Jeżeli nas ofiarujących albo cały Egipt ma spotkać jakieś nieszczęście, niech ono zwróci się przeciw tej głowie!" Co się tyczy głów ofiarowanych zwierząt i skrapiania winem, mają wszyscy Egipcjanie te same obrządki przy wszystkich ofiarach i wskutek tej tradycji żaden Egipcjanin głowy nawet innego jakiegoś żywego stworzenia jeść nie będzie. Sprawianie zaś zwierząt ofiarnych i palenie odbywa się u nich różnie przy różnych ofiarach. Opowiem więc tylko o największej uroczystości, jaką obchodzą na cześć tego bóstwa, które uważają za największe. Skoro obedrą wołu ze skóry, wyjmują wśród modłów cały jego żołądek, trzewia jednak i tłuszcz pozostawiają w cielsku, a odcinają uda, końce lędźwi, łopatki i szyję. Po dokonaniu tej czynności napełniają resztę tułowia wołu czystymi chlebami, miodem, rodzynkami, figami, kadzidłem, mirrą i innymi wonnościami, a tym go napełniwszy palą, obficie lejąc oliwę. Ofiarują zaś po uprzednim poście, a podczas spalania ofiar wszyscy biją się w piersi, po czym zastawiają ucztę z resztek ofiar. Czyste byki * i cielęta ofiarują wszyscy Egipcjanie, krów jednak nie wolno im ofiarowywać, gdyż poświęcone są Izydzie. Wszak wizerunek Izydy, przedstawiający kobietę, zaopatrzony jest w rogi, podobnie jak Hellenowie wyobrażają Io; i wszyscy Egipcjanie czczą krowy najbardziej ze wszystkich bydląt. Dlatego też ani Egipcjanin, ani Egipcjanka nie ucałują Hellena w usta * i nie użyją noża ani rożna, ani kotła Hellena, ani nawet nie skosztują mięsa czystego wołu, pociętego nożem helleńskim. Grzebią zaś zdechłe woły w taki sposób: Krowy rzucają do rzeki, byki zakopują każdy na swoim przedmieściu, tak że jeden róg albo nawet obydwa wystają z ziemi jako znak.

138

Skoro padlina zgnije i nadejdzie oznaczony czas, przybywa do każdego miasta tratwa z wyspy, która nazywa się Prosopitis. Ta wyspa leży w Delcie, a obwód jej wynosi dziewięć schojnów. Na wyspie Prosopitis jest też wiele innych miast; to zaś miasto, z którego przybywają tratwy, aby zabrać kości wołów, zwie się Atarbechis. Stoi tu świątynia poświęcona Afrodycie. Z tego więc miasta wędrują liczni mieszkańcy, jedni do tego, drudzy do innego miasta, wykopują kości z ziemi, zabierają je i grzebią, wszyscy na jednym miejscu. W ten sam sposób, co woły, grzebią też inne zdechłe bydlęta. Bo i co do innych takie jest u nich prawo: ich również nie zabijają *. Ci wszyscy, którzy dzierżą świątynię tebańskiego Z e u s a * albo są z powiatu tebańskiego, wstrzymują się od owiec i ofiarują kozy. — Nie wszyscy bowiem Egipcjanie czczą jednako tych samych bogów*, z wyjątkiem Izydy i Ozyrysa, którego uważają za Dionizosa; tych zarówno czczą wszyscy. — Ci natomiast, którzy posiadają świątynię Mendesa albo są z powiatu mendesyjskiego, wstrzymują się od kóz i ofiarują owce. Otóż Tebanie i ci wszyscy, którzy pod ich wpływem wstrzymują się od owiec, opowiadają, że z następujących powodów zwyczaj ten u nich został wprowadzony. Herakles * chciał koniecznie raz zobaczyć Zeusa, a ten nie chciał być przez niego widziany. Wreszcie, gdy Herakles przy tym się upierał, Zeus wymyślił taki podstęp: zdarł skórę z barana i uciął mu głowę; potem, trzymając głowę barana przed sobą i odziany jego wełnistą skórą, tak mu się pokazał. Stąd to Egipcjanie tworzą posąg Zeusa z twarzą barana, a od Egipcjan przejęli to Ammoniowie, którzy pochodzą od kolonistów egipskich i etiopskich i posługują się językiem mieszanym z obu języków. Zdaje mi się, że Ammoniowie nawet swe imię nadali sobie od tego boga, bo Egipcjanie nazywają Zeusa A m u n. Baranów więc Tebanie nie ofiarują, lecz uważają je z tego powodu za święte. Lecz w jednym dniu co roku, podczas święta Zeusa, zarzynają jednego barana, zdzierają mu skórę i w podobny sposób, jak to sam bóg zrobił, odziewają nią posąg Zeusa, a później posąg Heraklesa do niego przynoszą. Po

139

tej czynności opłakują barana ci wszyscy, którzy są dokoła świątyni, i grzebią go następnie w poświęconym grobie. O Heraklesie słyszałem z opowiadania, że jest jednym z dwunastu bogów *. O drugim jednak Heraklesie, którego znają Hellenowie, nigdzie w Egipcie nie mogłem usłyszeć. Że w każdym razie nie Egipcjanie od Hellenów to imię [Heraklesa] przyjęli, lecz raczej Hellenowie od Egipcjan, a mianowicie ci z Hellenów *, którzy synowi Amfitriona nadali imię Heraklesa — że tak się rzecz ma, na to posiadam między wielu innymi dowodami i ten także, iż rodzice tego Heraklesa, Amfitrion i Alkmena, oboje po przodkach pochodzili z Egiptu * i że Egipcjanom, jak sami mówią, ani Posejdona, ani Dioskurów imiona nie są znane, a nawet ci bogowie nie zostali przez nich przyjęci do liczby innych bogów. A przecież gdyby istotnie otrzymali od Hellenów imię jakiegoś bóstwa, musieliby przede wszystkim tych bogów zachować w pamięci, ile że już wówczas * niektórzy z Hellenów przedsiębrali podróże morskie i byli żeglarzami, jak ja sądzę i mocno jestem przekonany. Dlatego musieliby Egipcjanie imiona tych raczej bogów znać niż imię Heraklesa. Ale Herakles jest prastarym bogiem u Egipcjan. Jak sami mówią, siedemnaście tysięcy lat upłynęło do panowania Amazysa od czasu, kiedy z ośmiu bogów powstało dwunastu, z których jednym, jak sądzą, był Herakles. Chcąc o tym uzyskać jakąś pewną wiadomość od ludzi, którzy mogli mi jej udzielić, popłynąłem nawet do Tyru w Fenicji, bo słyszałem, że tam znajduje się chram poświęcony Heraklesowi *. I widziałem, jak bogato był zaopatrzony w liczne dary wotywne; między innymi były w nim dwie kolumny, jedna z czystego złota, druga ze szmaragdu, który w nocy wspaniale błyszczał. Wdałem się w rozmowę z kapłanami boga i zapytałem ich, ile minęło czasu od chwili wzniesienia tej świątyni. Ale przekonałem się, że i ich odpowiedź nie zgadza się z tym, co mówią Hellenowie; mówili bowiem, że tę świątynię wzniesiono bogu wraz z założeniem Tyru, a Tyros zaludnione jest już od dwóch tysięcy trzystu lat. Widziałem w Tyros jeszcze inną świątynię Heraklesa z przydomkiem Tasyj-

140

skiego *. A kiedy przybyłem do Tasos, znalazłem tam świątynię Heraklesa, wzniesioną przez Fenicjan, którzy wyruszywszy na okrętach dla zwiedzenia Europy skolonizowali Tasos; to zaś stało się o całe pięć pokoleń ludzkich wcześniej, zanim urodził się w Helladzie Herakles, syn Amfitriona. Co więc zbadałem, to jasno dowodzi, że Herakles jest dawnym bogiem. I zdaje mi się, że najsłuszniej postępują ci Hellenowie*, którzy wybudowali u siebie dwie świątynie Heraklesa; mianowicie jednemu, jako nieśmiertelnemu bogu z przydomkiem Olimpijskiego, składają ofiary, drugiego czczą jako herosa. Hellenowie opowiadają jeszcze wiele innych rzeczy w sposób nierozważny; m. in. i to ich podanie* jest naiwne, które o Heraklesie krąży, że go po przybyciu do Egiptu Egipcjanie uwieńczyli i wyprowadzili w uroczystej procesji, aby go ofiarować Zeusowi; Herakles przez jakiś czas zachowywał się spokojnie, kiedy jednak przy ołtarzu zaczęli sposobić się do ofiary, zaczął się bronić i wszystkich wymordował. Zdaje mi się, że ci Hellenowie, którzy to mówią, zupełnie nie są obznajomieni z charakterem i zwyczajami Egipcjan. Wszak tacy, którym nie godzi się nawet bydląt ofiarować, oprócz owiec, byków, cieląt, o ile one są czyste, i gęsi — jakżeżby oni mogli ludzi zarzynać na ofiarę? Nadto jak jest możliwe, żeby Herakles, sam jeden i jeszcze wtedy człowiek, jak twierdzą, wiele tysięcy ludzi uśmiercił? Lecz nam, którzyśmy tyle o tych sprawach mówili, niechajby i ze strony bogów, i ze strony herosów życzliwość przypadła w udziale! Otóż kóz i kozłów nie ofiarują wyżej wspomniani Egipcjanie* z następującego powodu: Mendesyjczycy zaliczają Pana do ośmiu bogów i twierdzą, że tych ośmiu bogów istniało przed dwunastu bogami. Malarze i rzeźbiarze przedstawiają w farbach i kamieniu obraz Pana, podobnie jak Hellenowie, z twarzą kozią i z nogami kozła, nie sądząc zresztą, że on tak wygląda, lecz uważając go za podobnego do reszty bogów. Dlaczego zaś tak go przedstawiają, nie mam ochoty powiedzieć. Mendesyjczycy więc czczą wszystkie kozy, i to samców jeszcze więcej niż samice, a także pasterze kozłów cieszą się większym

141

szacunkiem; zwłaszcza zaś jeden z kozłów, po którego śmierci cały powiat mendesyjski pogrąża się w głębokiej żałobie. Kozioł i Pan nazywa się po egipsku M e n d e s. Za moich czasów zdarzył się w tym powiecie taki dziw: kozioł sparzył się z kobietą publicznie. Doszło to do wiadomości wszystkich ludzi. Świnię uważają Egipcjanie za nieczyste zwierzę. Jeżeli więc który z nich w przejściu otrze się o świnię, idzie do rzeki i zaraz zanurza się w niej wraz z ubraniem; także świniopasi, choć są rodowitymi Egipcjanami, jedyni ze wszystkich nie wchodzą do żadnej świątyni w Egipcie. Nikt również nie chce swej córki za nich wydawać ani z ich córką się żenić, lecz świniopasi między sobą wydają córki za mąż i żenią się. Otóż innym bogom ofiarować świnię uważają Egipcjanie za rzecz niegodziwą, a tylko Selenie i Dionizosowi* ofiarują świnie w tym samym czasie, podczas tej samej pełni księżyca, i spożywają przy tym ich mięso. Dlaczego zaś przy innych uroczystościach świniami gardzą, a podczas tego święta je ofiarują, o tym krąży wśród Egipcjan podanie, które wprawdzie znam, ale nie bardzo przystoi mi je opowiedzieć. Selenie ofiaruje się świnie w ten sposób: Po zarzezaniu składa się razem koniec ogona, śledzionę i otrzewną, owija się to w cały tłuszcz, jaki jest w jamie brzusznej bydlęcia, a następnie spala na ogniu; resztę mięsa spożywa się podczas tej samej pełni księżyca, w której składa się ofiarę, w innym zaś dniu nikt by go już nie skosztował. Biedni z powodu ubóstwa lepią świnie ż ciasta, pieką je i składają w ofierze. Dionizosowi zarzyna każdy w wigilię święta prosię przed drzwiami domu i każe potem zabrać prosię temu samemu świniopasowi, który mu je sprzedał. Resztę uroczystości na cześć Dionizosa obchodzą Egipcjanie, z wyjątkiem chórów, prawie tak samo jak Hellenowie; tylko zamiast fallosów wynaleźli sobie coś innego, mianowicie łokciowe mniej więcej lalki, poruszane na sznurku, które obnoszą po wsiach kobiety, przy czym kołysze się członek lalki, nie o wiele mniejszy od reszty jej korpusu. Na czele idzie fletnista, za nim postę-

142

pują kobiety, śpiewając pieśń na cześć Dionizosa. A dlaczego ma on większy członek i z całego ciała nim tylko porusza, o tym głosi święte podanie. Otóż zdaje mi się, że Melampus, syn Amytaona, nie był nieświadom tego obrządku ofiarnego, lecz owszem dobrze był on mu znany. Bo Melampus jest tym, który Hellenów pouczył o imieniu i obrządku ofiarnym Dionizosa jako też o procesji z fallosem. Wprawdzie nie objawił on rzeczy dokładnie, bo całości jej nie objął, raczej mędrcy*, którzy po nim przyszli, bardziej ją odsłonili; ale Melampus dał w każdym razie wskazówki co do fallosa, który na cześć Dionizosa obnosi się w uroczystej procesji, i przez niego pouczeni czynią Hellenowie to, co czynią *. Ja więc twierdzę, że Melampus, który był uczonym mężem i sam sobie sztukę wieszczbiarską stworzył*, prócz wielu innych rzeczy, jakie wziął z Egiptu, nauczył Hellenów także kultu Dionizosa, zmieniając w nim niewiele szczegółów. Przecie nie będę utrzymywał, że kult tego boga w Egipcie i u Hellenów przypadkowo tylko jest zgodny; bo w takim razie byłby on u Hellenów pierwotny, a nie został dopiero świeżo wprowadzony. Bynajmniej też nie powiem, żeby Egipcjanie przejęli ten albo jakiś inny zwyczaj od Hellenów. Tylko wydaje mi się, że Melampus dowiedział się o kulcie Dionizosa głównie od Tyryjczyka Kadmosa i od tych, którzy wraz z nim przybyli z Fenicji do krainy, zwanej dziś Beocją. A nawet nazwania wszystkich prawie bogów* przybyły do Hellady z Egiptu. Że bowiem pochodzą od cudzoziemców, przekonuje mnie o tym mój wywiad*. Ale sądzę, że przede wszystkim dostały się tu z Egiptu. Bo z wyjątkiem Posejdona i Dioskurów, o czym już przedtem mówiłem, jako też Hery, Hestii, Temidy, Charyt i Nereid — imiona wszystkich innych helleńskich bogów istniały zawsze w kraju Egipcjan. Mówię to tylko, co sami Egipcjanie utrzymują. Ci zaś bogowie, których imiona, jak twierdzą, nie są im znane, otrzymali według mego przypuszczenia nazwy swe od Pelazgów — prócz Posejdona; bo o tym bogu dowiedzieli się Hellenowie od Libijczyków. Mianowicie żaden naród, z wyjątkiem Libijczyków, nie posia-

143

dał pierwotnie imienia Posejdona; ci natomiast zawsze czcili tego boga. Nadto Egipcjanie nie oddają żadnego kultu herosom. Te więc zwyczaje i jeszcze inne, o których będę mówił, przyjęli Hellenowie od Egipcjan. Że jednak tworzą posągi Hermesa* z prosto stojącym członkiem, tego nie nauczyli się od Egipcjan, lecz pierwsi z wszystkich Hellenów Ateńczycy przejęli to w spadku od Pelazgów, a od Ateńczyków reszta ludów. Albowiem z Ateńczykami, których wtedy już zaliczano* do Hellenów, wspólnie zamieszkali w kraju Pelazgowie, skutkiem czego ich także zaczęto uważać za Hellenów. Otóż ktokolwiek wtajemniczony jest w misteria Kabirów, które Samotrakowie obchodzą, przejąwszy je od Pelazgów, ten wie, co mam na myśli. Samotrakę bowiem zamieszkiwali wprzódy* ci właśnie Pelazgowie, którzy osiedlili się w Attyce, i od nich to przyjęli Samotrakowie ów tajemniczy kult. Ateńczycy więc pierwsi wśród Hellenów tworzyli posągi Hermesa z prosto stojącym członkiem i nauczyli się tego od Pelazgów. Pelazgowie opowiadali o tym świętą historię, która jest przedstawiona w misteriach samotrackich. Pierwotnie, jak się o tym dowiedziałem w Dodonie, składali Pelazgowie wszystkie ofiary, wzywając „bogów", nie nadawali jednak żadnemu z nich imienia ani przydomka; bo o takich jeszcze nie słyszeli. Bogami zaś, tj. porządkującymi*, nazwali ich dlatego, że oni uporządkowali wszystkie sprawy i wszelakie dary. Później, po upływie długiego czasu, dowiedzieli się o przybyłych z Egiptu imionach wszystkich innych bogów prócz Dionizosa, którego imię dopiero znacznie później poznali*. W jakiś czas potem zapytali w sprawie tych imion wyroczni w Dodonie, bo ta wyrocznia uchodzi za najdawniejszą z helleńskich i w owym czasie była jedyna. Kiedy więc Pelazgowie zapytali o radę boga w Dodonie, czy mają przyjąć przybyłe z obczyzny imiona, odpowiedziała wyrocznia, że mają ich używać. Od tego czasu posługiwali się przy ofiarach imionami bogów. Od Pelazgów zaś przyjęli je później Hellenowie.

144

Od kogo jednak każdy z bogów pochodzi albo czy zawsze wszyscy istnieli i jaką mają postać, o tym wiedzą Hellenowie dopiero, by tak rzec, od wczoraj i przedwczoraj. Albowiem Hezjod i Homer, jak sądzę, są tylko o czterysta lat ode mnie starsi, a nie o więcej *. A ci właśnie stworzyli Hellenom teogonię, nadali bogom przydomki*, przydzielili im kult i sztuki i określili ich postacie. Owi zaś poeci, którzy mieli żyć przed tymi mężami*, według mego zdania po nich żyli. — Poprzednie szczegóły referuję z opowiadania kapłanek dodońskich, a dalsze, odnoszące się do Hezjoda i Homera, ode mnie pochodzą. O wyroczniach, mianowicie o helleńskiej * i libijskiej *, opowiadają Egipcjanie następującą historię. Kapłani tebańskiego Zeusa mówili mi, że dwie kapłanki zostały z Teb uprowadzone przez Fenicjan i, jak się dowiedzieli, jedną z nich sprzedano do Libii, drugą do Hellady; że nadto te kobiety pierwsze u wymienionych ludów założyły wyrocznie. Kiedy ich zapytałem, skąd tak dokładnie wiedzą to, co mówią, odrzekli, że ich poprzednicy zarządzili wielkie poszukiwania tych kobiet, ale nie zdołali ich odnaleźć; dopiero później dowiedzieli się o nich tych szczegółów, które sami teraz podają. To więc słyszałem od kapłanów w Tebach. Ale wieszczące kapłanki w Dodonie tak opowiadają: Dwie czarne gołąbki wyleciały z egipskich Teb i jedna z nich przybyła do Libii, druga do nich. Ta usiadła na dębie i przemówiła ludzkim głosem, że tu musi powstać wyrocznia Zeusa. Otóż Dodonejczycy pojęli to jako boski rozkaz i zastosowali się do niego. O drugiej gołąbce, która odleciała do Libii, opowiadają, że rozkazała ona Libijczykom założyć wyrocznię Ammona; bo i ta wyrocznia należy do Zeusa. To powiedziały mi dodońskie kapłanki, z których najstarsza nazywała się Promeneja, druga z rzędu Timarete, a najmłodsza Nikandra; a z nimi zgadzali się także inni zajęci w świątyni Dodonejczycy. A ja o tym takie mam zdanie. Jeżeli rzeczywiście Fenicjanie uprowadzili święte niewiasty i jedną z nich sprzedali do Libii, drugą do Hellady, to zdaje mi się, że tę właśnie sprzedano

145

do Tesprotów w dzisiejszej Helladzie, który to kraj przedtem nazywał się Pelazgią; następnie ona, będąc tam w niewoli, założyła pod wyrastającym dębem świątynię Zeusa; bo naturalną było rzeczą, że ta, która w Tebach obsługiwała świątynię Zeusa, pamiętała o nim w tym miejscu, dokąd przybyła. Potem, nauczywszy się języka helleńskiego, urządziła tamże wyrocznię. Ona też mówiła, że jej siostrę sprzedali do Libii ci sami Fenicjanie, którzy i ją sprzedali. Gołąbkami zaś, jak mi się wydaje, Dodonejczycy nazwali owe niewiasty stąd, że były cudzoziemkami i zdawały się im mówić językiem podobnym do dźwięku ptasiego. A po jakimś czasie, opowiadają, gołąbka przemówiła językiem ludzkim, mianowicie wtedy, gdy słowa niewiasty zaczęły być dla nich zrozumiałe; jak długo zaś posługiwała się językiem obcym, zdawała się im mówić na modłę ptaka. Boć w jakiż sposób gołąbka mogłaby przybrać głos ludzki? Jeżeli zaś twierdzą, że gołąbka była czarna, zaznaczają przez to, że niewiasta pochodziła z Egiptu. Wieszczenia w Tebach egipskich i w Dodonie są do siebie nawzajem podobne. A także wróżenie z wnętrzności ofiarowanych zwierząt wyszło z Egiptu. Uroczyste zgromadzenia, pochody i procesje błagalne pierwsi wśród ludów ustanowili Egipcjanie, a od nich nauczyli się tego Hellenowie. Dowodem na to jest mi fakt następujący: obrządki te u Egipcjan widocznie z bardzo dawnych pochodzą czasów, a u Hellenów wprowadzono je dopiero niedawno. Odbywają zaś Egipcjanie swe uroczyste zgromadzenia nie raz do roku *, lecz są to święta częste: głównie i najgorliwiej obchodzą je w mieście Bubastis, ku czci Artemidy, a po wtóre, w mieście Busiris, ku czci Izydy. W tym bowiem mieście znajduje się największa świątynia Izydy, miasto położone jest w środku Delty w Egipcie. Izys zaś to po helleńsku Demeter. Po trzecie, gromadzą się w mieście Sais na święto Ateny; po czwarte, w Heliopolis ku czci Heliosa; po piąte, w mieście Buto ku czci Latony, i po szóste, w mieście Papremis ku czci Aresa.

146

Udając się do miasta Bubastis czynią to w ten sposób: Mężczyźni i kobiety jadą razem, i to wielkie mnóstwo obojga płci znajduje się na każdej łodzi. Niektóre z kobiet mają kołatki i nimi brzękają, niektórzy mężczyźni podczas całej jazdy dmą we flety; reszta zaś kobiet i mężczyzn śpiewa i klaska w dłonie. Ilekroć w podróży zbliżą się do innego jakiegoś miasta, przybijają z łodzią do lądu i tak czynią: niektóre z kobiet robią to, co powiedziałem, inne głośno krzyczą i wyszydzają mieszkające w tym mieście kobiety, jeszcze inne tańczą, inne wreszcie powstają i unoszą swe suknie do góry. To czynią przy każdym mieście położonym nad rzeką. A skoro przybędą do Bubastis, obchodzą święto i składają wielkie ofiary; przy tej zaś uroczystości zużywa się więcej wina gronowego niż przez całą resztę roku. Schodzi się wtedy razem mężczyzn i kobiet, nie wliczając dzieci, nawet około siedmiuset tysięcy, jak mówią tubylcy. Tak się tam dzieje. Jak zaś w mieście Busiris święto Izydy obchodzą, o tym mówiłem już wyżej. Mianowicie po ofierze biją się wszyscy w piersi*, mężczyźni i niewiasty, bardzo wiele tysięcy ludzi; kogo oni opłakują, nie godzi mi się powiedzieć. Wszyscy zaś Karowie*, którzy mieszkają w Egipcie, czynią to w jeszcze wyższym stopniu niż tamci, ile że nożem rozcinają sobie czoło i tym zdradzają się, że są obcymi, a nie Egipcjanami. A jeżeli w mieście Sais zgromadzą się dla złożenia ofiar, zapalają wszyscy w pewną noc wiele lamp pod gołym niebem dookoła swych domostw. Lampy te są płytkimi naczyniami, napełnionymi solą i oliwą, na których powierzchni pływa knot, i ten pali się przez całą noc. Stąd uroczystość nosi nazwę „święta palących się lamp". Ci zaś Egipcjanie, którzy nie przybędą na to uroczyste zebranie, przestrzegają nocy ofiarnej i również wszyscy zapalają lampy, tak że palą się one nie tylko w Sais, ale też w całym Egipcie. Dlaczego zaś tej nocy przypadło w udziale oświetlenie i taka cześć, o tym mówi święte podanie. * Do Heliopolis i Buto udają się tylko w celu spełnienia ofiar. W Papremis* zaś składają ofiary i wypełniają święte obrządki

147

podobnie jak gdzie indziej. Mianowicie kiedy słońce skłania się ku zachodowi, wtedy nieliczni tylko kapłani zajęci są posągiem boga, większość ich stoi z drewnianymi maczugami w ręku u wejścia do świątyni; inni zaś, którzy mają spełnić swe śluby, więcej niż tysiąc mężów, również każdy zaopatrzony w drąg, stają kupą po drugiej stronie. A posąg boga, który znajduje się w małej, drewnianej, pozłacanej kapliczce, przenoszą poprzedniego dnia do innego świętego przybytku. Owi tedy nieliczni, którzy pozostali przy posągu boga, ciągną czterokołowy wóz, wiozący kapliczkę wraz z posągiem, a ci, którzy stoją w przedsionku świątyni, nie pozwalają im wejść; lecz wykonawcy ślubów, pomagając bogu, biją tych, co odganiają przybyszów. Wtedy powstaje zacięta walka na pałki, rozbijają sobie nawzajem głowy i, jak sądzę, niejeden umiera z ran; Egipcjanie jednak utrzymywali, że nikt nie umiera. To święto ustanowili tubylcy, jak mówią, z następującego powodu: W tej świątyni mieszkała matka Aresa, i gdy Ares, który chował się na obczyźnie, wyrósł na męża, powrócił i chciał ze swoją matką nawiązać stosunek; ale słudzy matki, ponieważ go przedtem nigdy nie widzieli, nie pozwalali mu do niej wejść, lecz trzymali go z dala. Wtedy on sprowadził sobie ludzi z innego miasta, poturbował sługi i wszedł do matki. Stąd to, jak mówią, na cześć Aresa owa bójka przy jego święcie weszła w zwyczaj. Także tego świętego przepisu pierwsi Egipcjanie przestrzegali, żeby nikt nie spółkował z kobietą w miejscu świątynnym ani po spółkowaniu z kobietą nie myty nie wchodził do świątyni. Bo prawie wszyscy inni ludzie, prócz Egipcjan i Hellenów, spółkują w świętych miejscach i po stosunku z kobietą nie myci wchodzą do świątyni, sądząc, że ludzie są jak bydlęta, bo przecie widzi się wszelakie bydlęta i ptaków gatunki parzące się w świątyniach bogów i w świętych ich miejscach: gdyby więc to bogu nie było miłe, nie czyniłyby tego również zwierzęta. Otóż owi ludzie, usprawiedliwiając się w ten sposób, czynią coś, co mi się nie podoba. Lecz Egipcjanie w ogóle z nadmierną skrupulatnością trzymają się świętych przepisów, a także w tym, co następuje:

148

Chociaż Egipt graniczy z Libią, nie bardzo on obfituje w zwierzęta. Te zaś, które tam są, wszystkie uważane są za święte*, przy czym jedne żyją razem z człowiekiem, inne nie. Gdybym jednak miał mówić, dlaczego zostały poświęcone, musiałbym w swoim opowiadaniu zejść na sprawy boskie, których wyłuszczania jak najbardziej unikam. Jeżeli zaś z nich coś powiedziałem mimochodem, uczyniłem to tylko z konieczności. Co do zwierząt zatem istnieje następujący zwyczaj. Ustanowieni są dozorcy dla karmienia każdego specjalnie zwierzęcia, tak mężczyźni, jak i kobiety spośród Egipcjan, a urząd ten dziedziczy syn po ojcu. Na ich ręce składają wszyscy mieszkańcy miast ofiary, które ślubowali*, w taki sposób: Modlą się do boga, któremu poświęcone jest zwierzę, i strzygą przy tym swoim dzieciom albo całą głowę aż do skóry, albo połowę, albo też trzecią jej część, a następnie włosy odważają srebrem. Ile one zaważą, tyle srebra daje się dozorczyni zwierząt. Ta kupuje za nie ryby, które kraje i rzuca zwierzętom na żer. W taki sposób wyznaczono dla nich żywność. Jeżeli zaś kto zabije rozmyślnie jedno z tych zwierząt, karany jest śmiercią, jeżeli nieumyślnie, płaci karę pieniężną, jaką mu przepiszą kapłani. A kto by zabił ibisa * albo sokoła, czy to umyślnie, czy nieumyślnie, ten musi umrzeć. Choć wiele jest zwierząt, które żyją po społu z ludźmi, byłoby ich jeszcze znacznie więcej, gdyby kotów taki los nie spotykał. Kiedy samiczki okocą się, nie biegają już do samców; te zaś, pragnąc się z nimi parzyć, nie mogą zaspokoić swego popędu. Wobec tego wpadają na taki pomysł: kradną i porywają samicom młode i duszą je, ale potem ich nie zjadają. Samice zaś, pozbawione młodych, a pragnąc mieć inne, znowu wtedy biegają do samców: bo zwierzę to lubi się rozmnażać. A kiedy wybuchnie pożar, ogarnia koty dziwny szał. Mianowicie Egipcjanie, ustawieni w odstępach, pilnują wtedy kotów, a nie troszczą się o gaszenie ognia; koty zaś, przemykając się i przeskakując ludzi, rzucają się w ogień. Gdy to się dzieje, ogarnia Egipcjan wielki smutek. Jeżeli dalej w jakimś domu w naturalny sposób zdechnie kot, wszyscy

149

jego mieszkańcy golą sobie jedynie brwi; u kogo zaś pies zdechnie, ten goli całe ciało i głowę. Zdechłe koty zanosi się do świętych komór w mieście Bubastis, gdzie po zabalsamowaniu są grzebane; psy zaś* każdy w swoim mieście grzebie w świętych komorach. Tak samo jak psy grzebane są ichneumony *. Kretomysze * zaś i sokoły odnoszą do miasta Buto, ibisy do Hermupolis. Niedźwiedzie, które należą do rzadkości, i wilki, które niewiele większe są od lisów, grzebią tam, gdzie znajdą je leżące. Krokodyl taką ma naturę: Przez cztery najcięższe miesiące zimowe nie je nic, a chociaż jest czworonogiem, żyje zarówno na lądzie, jak i w wodzie. Znosi bowiem jaja na lądzie i wylęga je, przebywa też przeważną część dnia na suchym gruncie, całą zaś noc w rzece, bo woda jest wtedy cieplejsza niż świeże powietrze i rosa. Ze wszystkich zaś stworzeń, jakie znamy, to stworzenie z najmniejszego staje się największym. Składa bowiem jaja niewiele większe od gęsich, a pisklę jest na miarę jaja, rosnąc jednak dochodzi do długości siedemnastu łokci i jeszcze więcej. Ma oczy świni, kły wielkie i wystające [według miary swego ciała]. Języka z natury nie posiada *, jedyne ze wszystkich zwierząt; nie porusza też dolną szczęką, lecz również ze wszystkich zwierząt jest jedynym, które górną szczękę przysuwa do dolnej. Ma potężne szpony, a na grzbiecie nieprzepuszczalną skórę z łusek. W wodzie jest ślepy, ale na wolnym powietrzu widzi bardzo bystro. Ponieważ zaś przebywa w wodzie, więc jego paszcza wewnątrz cała jest pełna owadów. Wprawdzie wszystkie ptaki i zwierzęta uciekają przed nim, lecz jest ptaszek, który żyje z nim w zgodzie, bo ma z niego korzyść. Kiedy mianowicie krokodyl wyjdzie z wody na ląd, a potem ziewa (zwykł zaś czynić to z reguły pod wieczór), wtedy ptaszek wskakuje mu do paszczy i połyka owady. Jego zaś cieszy ta przysługa, więc nie robi ptaszkowi nic złego. Otóż dla jednych Egipcjan krokodyle są święte*, dla innych zaś nie i traktują je jak wrogów. Ci, którzy dokoła Teb i Jeziora Mojrisa mieszkają, szczególnie nawet uważają je za święte. Jedni też i drudzy hodują ze wszystkich krokodylów

150

jednego, który jest tak wytresowany, że można go dotykać ręką: wkładają mu do uszu kolczyki szklane i złote bransolety na przednie nogi; dają mu przepisane jadło i zwierzęta ofiarne, i pielęgnują go jak ludzi, co najwspanialej żyją; a kiedy zdechnie, balsamują go i grzebią w świętej komorze. Ale mieszkańcy okolicy Elefantyny nawet zjadają krokodyle, ponieważ nie uważają ich za święte. Nazywają się zaś te zwierzęta u Egipcjan nie krokodylami, lecz champsaj*. Krokodylami nazwali je Jonowie*, ponieważ porównywali ich wygląd z gnieżdżącymi się u nich w cierniowych zaroślach jaszczurkami1. Połów ich odbywa się w wieloraki i różnoraki sposób. Opiszę więc ten jego rodzaj, który wydaje mi się najbardziej godny wzmianki. Łowca, przyczepiwszy do haczyka wędki grzbiet świński jako przynętę, zanurza go w wodzie na środku rzeki; sam staje na brzegu z żywym prosięciem i okłada je razami. Krokodyl, posłyszawszy kwik, pędzi w jego kierunku, natrafia na grzbiet świński i połyka. A łowcy ciągną zwierza na ląd. Gdy go zaś wyciągną, przede wszystkim zalepiają mu oczy gliną, po czym już całkiem wygodnie resztę z nim załatwiają; ale jeżeli tego nie uczynią, rzecz bywa mozolna. Hipopotamy są święte w powiecie Papremis, u reszty Egipcjan nie są święte. A taki jest ich wygląd przyrodzony: jest to czworonożne zwierzę, z rozdwojonymi racicami, kopytami wołu, perkatym nosem, z grzywą konia, z kłami wystającymi i widocznymi, z ogonem i głosem końskim, tak wielkie jak największy wół. Skóra zaś jego jest istotnie tak gruba, że po wyschnięciu sporządza się z niej drzewca lancy. Rodzą się w rzece także wydry, które Egipcjanie uważają za święte. Z ryb zaś za święte uważają tzw. rybę łuskowatą i węgorza. Te, jak mówią, poświęcone są Nilowi, a z ptaków — gęsi lisie. Jest nadto jeszcze inny święty ptak, któremu na imię feniks *. Ja go wprawdzie nie widziałem inaczej niż na malo1

Jońskie „krokodejlos" znaczy: jaszczurka

151

widie, bo przylatuje do Egipcjan bardzo rzadko, co pięćset lat, jak mówią Heliopolici; twierdzą zaś, że pojawia się wtedy, gdy mu ojciec umrze. Jeżeli istotnie jest taki jak jego podobizna, to ma następującą wielkość i wygląd: Część jego upierzenia jest barwy złotej, inna część barwy czerwonej, a co do ogólnych zarysów i wielkości najbardziej podobny jest do orła. Ten ptak obmyśla rzecz następującą, jak oni opowiadają, ale ja nie mogę w to uwierzyć. Nadlatując z Arabii, przynosi swego ojca, spowitego w mirrę, do świątyni Heliosa i tam go grzebie. Przynosi zaś w ten sposób: Naprzód lepi z mirry jajo tak wielkie, jakie zdoła unieść, potem próbuje je nieść, a po dokonanej próbie wydrąża jajo i wkłada w nie swego ojca, po czym inną mirrą zalepia to miejsce jaja, gdzie je wydrążył i włożył ojca; gdy ojciec tam spocznie, jest jajo tak samo ciężkie jak przedtem. Zalepiwszy więc jajo, zanosi ojca do Egiptu do świątyni Heliosa. To więc, jak opowiadają, ptak ten czyni.* W okolicy Teb znajdują się święte węże, zupełnie nieszkodliwe dla ludzi. Są one niedużej wielkości i mają dwa rogi, które im wyrastają* ze szczytu głowy. Gdy zdechną, grzebie się je w świątyni Zeusa; temu bowiem bogu mają być poświęcone. Jest w Arabii miejscowość, leżąca mniej więcej naprzeciw miasta Buto*, do której sam się udałem, aby zasięgnąć wiadomości o uskrzydlonych wężach. Przybywszy tam, ujrzałem kości węży i kręgosłupy w ilości niemożliwej do opisania; leżały tam kupy kręgosłupów, jedne większe, drugie mniejsze, inne jeszcze mniejsze, a było ich mnóstwo.* Miejscowość, gdzie te kręgosłupy były zsypane, taki ma wygląd: z przełęczy górskiej jest dostęp do wielkiej równiny, która przylega do Równiny Egipskiej. Otóż jest podanie, że z wiosną skrzydlate węże przylatują z Arabii do Egiptu, a ptaki ibisy zachodzą im drogę u wejścia do tego kraju i nie przepuszczają węży, tylko je zadziobują. I za ten czyn, jak twierdzą Arabowie, ibis tak wysoko jest ceniony przez Egipcjan, a także Egipcjanie przyznają, że z tego powodu ptaki te mają we czci. Wygląd ibisa jest taki: cały jest mocno czarny*, ma nogi żurawia, dziób nader krzywy, a wzrostem dorównywa kreksowi*.

152

Tak wyglądają czarne ibisy, które walczą przeciw wężom; te zaś, które bardziej wśród ludzi się kręcą (dwa bowiem są rodzaje ibisów), mają głowę i całą szyję gładką, upierzenie białe, z wyjątkiem głowy, karku, końców skrzydeł i końca kupra (te podane części są wszystkie mocno czarne), a nogi i dziób podobne tamtym. Kształt zaś węża jest taki jak wężów wodnych. Skrzydeł nie ma on upierzonych, lecz są one prawie takie same jak u nietoperza. Tyle o świętych zwierzętach. Z samych Egipcjan ci, którzy mieszkają w ornej części kraju, ponieważ najbardziej ze wszystkich ludzi pielęgnują tradycję historyczną, są bezsprzecznie najbieglejszymi w dziejach ludźmi, z jakimi się zapoznałem. Prowadzą oni następujący tryb życia: Używają środków przeczyszczających w trzech kolejnych dniach każdego miesiąca i starają się o swe zdrowie przez emetyki i lewatywy, sądząc, że z potraw, które się zjada, powstają wszystkie choroby ludzkie. Są zaś Egipcjanie po Libijczykach w ogóle najzdrowszymi ze wszystkich ludzi z powodu klimatu, jak mi się zdaje, gdyż pory roku tam nie zmieniają się. Albowiem przy wszelkich zmianach*, a zwłaszcza pór roku, wybuchają przeważnie choroby wśród ludzi. Jadają chleb wypiekany z orkiszu i nazywają go kyllestis. Używają też zwyczajnie wina sporządzanego z jęczmienia, bo w ich kraju nie ma winnej latorośli.* Ryby spożywają jedne na surowo, wysuszone na słońcu, inne marynowane w słonej wodzie. Z ptaków jedzą na surowo przepiórki, kaczki i mały drób, ale wprzód je marynują w słonej wodzie morskiej. Wszystkie inne rodzaje ptaków i ryb, jakie u nich są, spożywają smażone i gotowane, z wyjątkiem tych, które uchodzą u nich za święte. Przy biesiadach bogaczy, gdy się wstanie od stołu *, jakiś człowiek obnosi w trumnie drewnianą figurę umrzyka, która jest jak najwierniejszym naśladownictwem pod względem malarskim i rzeźbiarskim, na ogół długą na łokieć lub dwa, pokazuje ją każdemu ze współbiesiadników i tak mówi: „Na tego patrząc pij i raduj się; bo taki będziesz po śmierci". To więc czynią, przy biesiadach, gdy popijają.

153

Zwyczajom ojców tak są oddani, że nie przyjmują żadnego obcego zwyczaju. Prócz innych, które zasługują na wzmiankę, mają też jedną pieśń o Linosie, który opiewany jest w Fenicji, na Cyprze i gdzie indziej, a u każdego ludu inne ma imię; zgadza się zaś i jest identyczny z tym, o którym Hellenowie śpiewają, nazywając go Linosem. Przeto jak wielu innym z egipskich urządzeń, tak i temu się dziwiłem, skąd oni wzięli skargę o Linosie. Widocznie od najdawniejszych czasów o nim śpiewają. Po egipsku Linos nazywa się M a n e r o s. Egipcjanie opowiadali, że był to jedyny syn pierwszego króla Egiptu, a kiedy przewcześnie zmarł, uczcili go Egipcjanie tymi trenami, i to była ich pierwsza i jedyna pieśń.* W tym jeszcze szczególe zgadzają się Egipcjanie z jedynymi wśród Hellenów Lacedemończykami. Ich młodzież, spotykając się ze starszymi, ustępuje im z drogi i usuwa się na bok, a kiedy nadchodzą, powstaje z siedzeń. W następującej jednak innej rzeczy nie zgadzają się z żadnymi spośród Hellenów. Zamiast na ulicy wzajemnie się pozdrowić, oddają sobie głęboki pokłon opuszczając rękę aż do kolan. Wdziewają na siebie lniane koszule, które dokoła ud obszyte są frędzlami, a nazywają je kalasiris. Na nich noszą, jako narzutki, białe, wełniane płaszcze. Do świątyń jednak nie wchodzą w wełnianych płaszczach ani w nich nie są grzebani, bo to się nie godzi. Pod tym względem zgadzają się z tak zwanymi orfickimi i bakchicznymi zwyczajami*, które jednak są egipskie i pitagorejskie*. Kto bowiem jest uczestnikiem tego tajemnego kultu, temu również nie wolno być grzebanym w wełnianych szatach. O tym też mówi święte podanie. Dalej to także jest wynalazkiem Egipcjan: któremu z bo,gów każdy miesiąc i każdy dzień* jest poświęcony; jaki los spotka każdego wedla dnia jego urodzin; jak on skończy życie i jaki będzie miał charakter. A z tego zrobili użytek ci z Hellenów, którzy zajmowali się poezją*. Cudownych znaków więcej u nich wykryto niż u wszystkich innych ludów. Kiedy bowiem zdarzy się cudowny znak, obserwują wynik

154

i zapisują go, a jeżeli kiedy później zdarzy się podobny do tego, sądzą, że będzie on miał taki sam wynik. Sztuka przepowiadania tak się u nich przedstawia: Z ludzi nikomu ta sztuka nie jest właściwa, lecz tylko niektórym z bogów. I tak jest tam wyrocznia Heraklesa, Apollona, Ateny, Artemidy, Aresa i Zeusa, a także ta, którą ze wszystkich najbardziej we czci mają: wyrocznia Latony w mieście Buto. Jednakże sposób ogłaszania wyroczni nie jest u nich wszędzie według tej samej modły, lecz bywa rozmaity. Medycyna jest u nich w ten sposób rozdzielona: Każdy lekarz jest tylko dla jednej choroby, a nie dla większej ich liczby. Dlatego wszędzie jest pełno lekarzy; jedni są lekarzami od oczu, drudzy od głowy, inni od zębów, jeszcze inni od brzucha, inni wreszcie lekarzami chorób wewnętrznych. Treny i pogrzeby ich tak się odbywają: Jeżeli w jakim domu umrze człowiek, który miał pewne poważanie, wszystkie kobiety w tym domu smarują sobie gliną głowę albo i oblicze; następnie zwłoki zostawiają w domu, a same ciągną przez miasto i biją się w piersi, podkasane i z odsłoniętym łonem, wraz z nimi zaś wszystkie krewne. Z drugiej strony biją się w piersi mężczyźni, również podkasani; po tej czynności dopiero zanoszą zwłoki do zabalsamowania. A są specjalnie do tego ustanowieni ludzie, którzy uprawiają tę sztukę*. Po dostarczeniu im zwłok, pokazują tym, co je dostawili, drewniane wzory trupów, zupełnie naturalnie pomalowane, i mówią, że najstaranniejszy jest sposób, w jaki zabalsamowano owego boga*, którego imię przy takiej okoliczności wypowiedzieć uważam za rzecz niedozwoloną; następnie wskazują im inny sposób, który od pierwszego jest pośledniejszy i tańszy, wreszcie trzeci — najtańszy. Po tych wyjaśnieniach pytają ich, w jaki sposób chcą widzieć przyrządzone zwłoki. Krewni więc, umówiwszy się co do zapłaty, zaraz odchodzą, tamci zaś zostają i balsamują zwłoki w swoich pracowniach. A taki jest najstaranniejszy sposób: Naprzód zakrzywionym żelazem wyciągają przez dziurki od nosa mózg, przy czym

155

jedną jego część tak właśnie wydobywają, a resztę przez wlanie rozczynników. Potem ostrym, kamiennym nożem etiopskim robią cięcie w pachwinie i wyjmują wszystkie wnętrzności. Po oczyszczeniu jamy brzusznej i przepłukaniu jej winem palmowym, jeszcze raz wycierają roztartymi wonnościami. Wreszcie napełniają brzuch czystą roztartą mirrą, cynamonem i innymi wonnościami — prócz kadzidła ofiarnego — i znowu go zaszywają. Uporawszy się z tym, wkładają zwłoki do sody * i trzymają w ukryciu przez dni siedemdziesiąt; dłużej nie wolno balsamować. Kiedy upłynie siedemdziesiąt dni, myją trupa, owijają całe jego ciało pociętymi z płótna byssosu* opaskami, smarując je gumą, którą Egipcjanie zazwyczaj posługują się zamiast kleju. Następnie krewni otrzymują zwłoki z powrotem i każą sporządzić drewnianą trumnę* w kształcie człowieka, w której zamykają zwłoki. Zamknięte przechowują niby skarb w komorze grobowej, stawiając je w prostej pozycji pod ścianą. Taki jest najkosztowniejszy sposób balsamowania zwłok. Zwłoki, dla których chcąc uniknąć kosztów wybrano średni sposób, w ten sposób preparują: Napełniają lewatywy oliwą z drzewa cedrowego i wypełniają nią brzuch nieboszczyka ani go nie rozcinając, ani nie opróżniając z wnętrzności; tylko po wstrzyknięciu oliwy przez otwór stolcowy zamykają jej drogę powrotną i balsamują zwłoki przez ustaloną ilość dni: w ostatnim dniu wypuszczają z brzucha oliwę cedrową, którą poprzednio tam doprowadzili. Ma ona taką siłę, że wraz z nią wychodzi żołądek i całkiem rozpuszczone wnętrzności. Mięso zaś zostaje rozpuszczone przez sodę, i wreszcie pozostaje z trupa tylko skóra i kości. Gdy to wykonają, oddają zwłoki z powrotem, nie zajmując się nimi już dłużej. Trzeci sposób balsamowania, który stosuje się przy uboższych, jest taki: Przepłukawszy brzuch nieboszczyka wodą przeczyszczającą, balsamują go przez siedemdziesiąt dni w sodzie, a potem każą z powrotem zabrać. Żon wybitnych mężów, gdy umrą, nie daje się od razu balsamować, a tak samo tych niewiast, które są bardzo piękne

156

i więcej były poważane; lecz dopiero po trzech lub czterech dniach oddają je balsamującym. Czynią to dlatego, żeby balsamujący z tymi kobietami nie spółkowali. Opowiadają bowiem, że przyłapano raz jednego z nich na spółkowaniu z trupem świeżo zmarłej kobiety, a zdradził go jeden ze współpracujących. Jeżeli zaś znajdą kogoś, czy to z Egipcjan, czy tak samo z cudzoziemców, kto zginął porwany przez krokodyla albo pochłonięty przez samą rzekę, muszą go bezwzględnie mieszkańcy tego miasta, przy którym został wyrzucony na ląd, zabalsamować, jak najpiękniej przystroić i pochować w świętych grobach *. Nie śmie go też nikt inny ani z krewnych, ani z przyjaciół dotknąć, tylko sami kapłani Nilu własnoręcznie go grzebią, jak gdyby był czymś więcej niż trupem człowieczym. Unikają przyswajania sobie zwyczajów helleńskich jako też, krótko mówiąc, zwyczajów jakichkolwiek innych ludów. Lecz gdy wszyscy inni Egipcjanie tego przestrzegają, w Chemmis, wielkim mieście powiatu tebańskiego, w pobliżu Neapolis, znajduje się czworokątna świątynia Perseusza, syna Danae, a dokoła niej rosną drzewa palmowe. Przedsionek świątyni jest z kamienia, bardzo wielki; przy nim u wejścia stoją dwa wielkie posągi kamienne. Wewnątrz tego w krąg zamkniętego obwodu świątynnego stoi świątynia, a w niej posąg Perseusza. Mieszkańcy tego Chemmis opowiadają, że Perseusz zjawia się im często w tej okolicy, często też wewnątrz świątyni, gdzie odnajduje się noszony przez niego sandał, długi na dwa łokcie: ilekroć ten się pokaże, cały Egipt cieszy się dobrobytem. To oni opowiadają; a na cześć Perseusza urządzają wedle zwyczaju helleńskiego co następuje: Obchodzą igrzyska gimniczne, obejmujące wszystkie rodzaje walki*, a jako nagrodę zwycięstwa wyznaczają bydło, płaszcze i skóry. Na moje pytanie, dlaczego tylko im Perseusz zwykł się ukazywać i dlaczego od reszty Egipcjan tym się wyróżniają, że obchodzą igrzyska gimniczne, oświadczyli, że Perseusz pochodzi z ich miasta; bo Danaos i Lynkeus, jako Chemmici, popłynęli morzem do Hella-

157

dy. Od nich wywodząc ród, doszli aż do Perseusza. Mówili, że on, przybywszy do Egiptu z tegoż powodu, który także Hellenowie podają, tj. ażeby z Libii przynieść głowę Gorgony, udał się również do nich i rozpoznał wszystkich swoich krewnych; a przybywając do Egiptu, znał już nazwę Chemmis, którą słyszał od swej matki; urządzają mu zaś zawody gimniczne na jego wyraźny rozkaz. Wszystkie te zwyczaje mają ci Egipcjanie, którzy mieszkają powyżej bagien *. Natomiast ci, którzy zamieszkują bagna, hołdują wprawdzie tym samym zwyczajom co reszta Egipcjan, zarówno pod innymi względami, jak i w tym, że każdy z nich żyje tylko z jedną żoną, podobnie jak Hellenowie; ale dla obniżenia kosztów życia wynaleźli jeszcze co następuje: Skoro rzeka wzbierze i równiny zamieni w morze, wyrastają w wodzie liczne lilie, które Egipcjanie nazywają lotosem. Te zrywają i suszą na słońcu; następnie ziarna ze środka lotosu, podobne do maku, wyłuskują, tłuką i sporządzają z tego chleby, które wypiekają na ogniu. Także korzeń tego lotosu jest jadalny, dość słodki w smaku, okrągły i tak wielki jak jabłko. Istnieją jeszcze inne lilie *, które są podobne do róż i również w rzece rosną; owoc ich znajduje się w kielichu innej łodygi*, która z korzenia obok wyrasta, a ma on wygląd całkiem podobny do dzianki miodu ós. Tkwią w nim liczne jadalne ziarna, tak wielkie jak pestka oliwki, które gryzie się albo świeże, albo wysuszone. Dalej papirus, młodą, jednoroczną roślinę, wyciągają z bagien, odcinają górne jego części i używają ich do innego celu *; co zaś od dołu zostanie, mniej więcej na długość łokcia, bądź jedzą, bądź sprzedają. Tacy zaś, którzy chcą papirus smakowicie przyrządzić, pieką go w rozżarzonym piecu, a potem zjadają. Niektórzy z nich żyją jedynie z ryb; te łowią, wyjmują z nich wnętrzności, suszą ryby na słońcu, a po wysuszeniu spożywają. Wędrowne ryby zwyczajnie nie rodzą się w płynących wodach *, lecz żyją w jeziorach i tak robią: Skoro ogarnie je żądza zapłodnienia, gromadnie płyną do morza. Na czele ciągną samce, upuszczając nieco nasienia męskiego; za nimi płyną sa-

158

mice, chwytają je i zostają nim zapłodnione. Po zapłodnieniu na morzu wszystkie ryby płyną z powrotem, każda na zwykłe swe miejsce pobytu. Ale już nie samce wtedy przewodzą, lecz przewództwo należy do samiczek. Te, płynąc na czele w gromadach, czynią podobnie jak przedtem samce czyniły. Mianowicie upuszczają po kilka jajek, wielkości ziarnka prosa, a samce, które ciągną z tyłu, połykają je. Te zaś jajka są rybami. Z pozostałej więc i nie połkniętej ikry rozwijają się ryby, które potem chowają się. Te z nich, które się złowi wypływające na morze, mają głowy widocznie otarte z lewej strony; te zaś, które się złowi z powrotem płynące, mają głowy otarte z prawej strony. Zdarza się im to z następującej przyczyny: Gdy wypływają na morze, trzymają się lądu z lewej strony; gdy płyną z powrotem, trzymają się również tego samego brzegu, cisnąc się i przytulając doń jak najbardziej, aby z powodu prądu nie zabłądzić w drodze. A kiedy Nil zaczyna rosnąć, wtedy najpierw zagłębienia lądu i kałuże wzdłuż rzeki zaczynają się napełniać wodą, która do nich z rzeki przecieka. I ledwie się one zapełnią, już wszystkie roją się od małych ryb. Skąd zaś prawdopodobnie te rybki się biorą, sądzę, że to rozumiem. Mianowicie gdy w poprzednim roku Nil opadł, ryby, które złożyły swe jajka w mule, oddalają się dopiero wraz z ostatkiem wód. Gdy zaś po upływie tego czasu woda znowu nadejdzie, z jajek tych natychmiast wylęgają się ryby. Z rybami zatem tak się sprawa przedstawia. Ci z Egipcjan, którzy mieszkają dokoła żuław, posługują się oliwą do namaszczania z owocu sillikypriów *, a zwą ją Egipcjanie kikii tak sporządzają: Wzdłuż brzegów rzek i jezior sieją te sillikypria, które u Hellenów dziko rosną; zasiane w Egipcie, wydają wprawdzie liczne, lecz mało wonne owoce. Gdy je zbiorą, roztłukują je i wytłaczają albo smażą i wygotowują; co z tego spłynie, to się zbiera. Oliwa ta jest tłusta i nie mniej przydatna do lampy niż nasza, tylko ma przykrą woń. Przeciw komarom, których jest wielka ilość, wynaleźli następujące środki. Tym, którzy mieszkają powyżej bagien, od-

159

dają usługę wieżowe pawilony *, na które wchodzą, aby się przespać; komary bowiem wskutek wiatrów niezdolne są wzlatywać w górę. Ci zaś, którzy mieszkają dokoła bagien, taki inny zamiast wież obmyślili środek. Każdy z nich posiada sieć, którą w dzień łowi ryby, a w nocy tak się posługuje: Dokoła łoża, na którym spoczywa, układa sieć, a następnie wczołguje się pod nią i tak sypia. Bo jeżeli śpi otulony w płaszcz albo płótno, to komary przez nie go kłują; ale przez sieć w ogóle nawet tego nie próbują. Statki, na których przewożą towary, są u nich sporządzane z drzewa akantu *, którego kształt bardzo jest podobny do kyrenejskiego lotosu, a wydzielana w kroplach żywica jest gumą. Z tego więc drzewa akantu tną na jakie dwa łokcie długie dyle, spajają je razem na modłę cegieł i budują statek w następujący sposób: Dokoła mocno wpuszczonych i długich kołków szeregują te dwułokciowe dyle; skoro zbudują statek, nakładają na nie belki poprzeczne. Szpągami wcale się nie posługują, a wpustki * wewnątrz zatykają papirusem. Robią jeden tylko ster, który przebity jest przez pokład statku. Na maszt używają drzewa akantusowego, na żagle łyka papirusu. Te statki nie mogą żeglować w górę rzeki — chyba że wieje silny wiatr — lecz wleczone są z lądu. A w dół rzeki tak się jedzie: Mają plecionkę* podobną do drzwi, sporządzoną z drzewa tamaryszku i zszytą z rogoży trzcinowej, oraz przewiercony kamień o wadze mniej więcej dwóch talentów. Tę plecionkę, uwiązaną na linie, spuszcza żeglarz od przodu statku do wody, aby na niej się unosiła; kamień zaś spuszcza do wody na innej linie z tyłu statku. Otóż plecionka, gdy dopadnie ją prąd, szybko się posuwa i ciągnie baris (bo taka jest nazwa tych statków), a kamień ciągniony z tyłu i znajdujący się w głębinie, pozwala kierować jazdą. Takich statków jest u nich bardzo wiele, a niektóre dźwigają wiele tysięcy talentów wagi. Skoro zaś Nil zaleje kraj, widać tylko wystające z wody miasta, prawie podobne do wysp na Morzu Egejskim. Cała bowiem reszta Egiptu staje się morzem, a jedynie miasta wy-

160

stają. Gdy więc to nastąpi, statki nie jadą już przez łożyska rzeki, lecz przez środek równiny. Jeżeli kto żegluje w górę z Naukratis do Memfis, to jazda wypada mu mimo samych piramid *. A przecież zwyczajnie nie tędy wiedzie droga, lecz mimo wierzchołka * Delty i miasta Kerkasoros. A jeżeli się od morza i od Kanobos * do Naukratis żegluje przez równinę, to przybędzie się do miasta Antylla i do tego miasta, które od Archandrosa ma swą nazwę. Z tych miast Antylla, znaczne miasto, jest oddana na wyłączną własność żonie każdorazowego króla Egiptu * dla pokrycia wydatków na obuwie. Dzieje się to, odkąd Egipt jest pod panowaniem Persów. Drugie miasto, jak mi się zdaje, ma swą nazwę od zięcia Danaosa, Archandra, syna Ftiosa, syna Achajosa; bo nazywa się miastem Archandra. Jednak mógł to być również inny Archander; w każdym razie egipskie imię to nie jest. Dotąd kierowały mną w opowiadaniu własne obserwacje, sąd i badanie, odtąd zaś mam zamiar mówić o egipskiej historii wedle tego, co o niej słyszałem; znajdzie się jednak przy tym także niejedno, na co sam patrzyłem. O Minie, pierwszym królu Egiptu, opowiadali kapłani *, że naprzód budową tamy ubezpieczył Memfis przed zalewami Nilu. Cała bowiem rzeka miała wtedy płynąć wzdłuż piaszczystych gór ku Libii, aż Min powyżej, prawie o sto stadiów od Memfis, wytworzył południowe ramię Nilu * przez usypanie tam, osuszył stare łożysko, a rzekę za pomocą kanałów tak poprowadził, że płynie środkiem między górami. I jeszcze teraz Persowie bardzo starannie pilnują tego ramienia Nilu, żeby płynęło odgrodzone od dawnego łożyska, i chronią je co roku tamami. Gdyby bowiem rzeka miała tamę przerwać i w tym miejscu wylać, to całemu Memfis groziłoby niebezpieczeństwo zalewu. Skoro więc temu Minowi (opowiadają), pierwszemu królowi Egiptu, odgrodzone ramię Nilu zamieniło się w ląd stały, założył tam miasto, które teraz nazywa się Memfis (bo także Memfis leży w wąskiej części Egiptu), a od zewnątrz wkoło niego wykopał jezioro, od rzeki ku północy i ku zachodowi (bo w kierunku

161

wschodnim sam Nil stanowi granicę); nadto wybudował w tym mieście świątynię Hefajstosa *, która jest wielka i jak najbardziej zasługuje na wzmiankę. Po nim wyliczali kapłani z księgi * imiona trzystu trzydziestu innych królów. Wśród tak wielu pokoleń ludzkich było osiemnastu Etiopów i jedna niewiasta tutejsza, reszta mężowie egipscy. Ta niewiasta, która była królową, nazywała się tak jak owa królowa Babilonu, Nitokris*. Ona to, jak opowiadali, pomściła swego brata, którego Egipcjanie jako swego króla zabili, a po tegoż zamordowaniu jej oddali rządy; mianowicie tak go pomściła, że wielu Egipcjan zgładziła podstępem. Wybudowawszy bowiem bardzo długi podziemny gmach, chciała go niby to poświęcić, ale w głębi duszy obmyśliła co innego. Oto zaprosiła do siebie tych Egipcjan, których znała jako najbardziej winnych mordu, i dla wielu osób zastawiła ucztę, a kiedy oni ucztowali, wpuściła do gmachu rzekę przez ukryty wielki kanał. O niej więc tyle tylko opowiadali, dodając jeszcze, że po tym czynie rzuciła się do komnaty, pełnej żarzącego się popiołu, aby uniknąć zemsty. Reszta królów — nie podawali bowiem wcale wykazu ich czynów — nie miała dojść do żadnego blasku, z jedynym wyjątkiem ostatniego z nich, Mojrisa*. Ten wykonał pamiętne dzieło, mianowicie propileje przy świątyni Hefajsta, zwrócone na północ; dalej wykopał jezioro (ile stadiów jego obwód wynosi, to później1 podam) i wybudował na nim piramidy, o których wielkości wspomnę równocześnie z samym jeziorem. Ten więc tyle miał dokonać, z pozostałych żaden się niczym nie odznaczył. Tych więc pomijając, uczynię wzmiankę o ich następcy, królu, który nazywał się S e z o s t r y s *. Opowiadali o nim kapłani, że pierwszy na okrętach wojennych wyruszył z Zatoki Arabskiej i podbił ludy mieszkające wzdłuż Morza Czerwonego, aż w dalszej swej żegludze dotarł do morza, które wskutek mielizn nie było już spławne dla okrętów. Gdy stąd 1

w rozdz. 149

162

powrócił do Egiptu, pomknął według opowiadania kapłanów z wielkim wojskiem przez ląd stały i podbijał wszystkie ludy, które mu zagradzały drogę. A jeżeli wśród nich natrafił na jakiś lud dzielny i mocno przywiązany do swej wolności, wznosił słupy w jego kraju, które na piśmie podawały imię Sezostrysa i jego ojczyzny, i głosiły, jak swą potęgą lud ów podbił. Które zaś miasta bez walki i trudu zajął, i tam wypisywał na słupach to, co i mężnym ludom, a prócz tego jeszcze kazał wyryć srom żeński, chcąc przez to zaznaczyć ich tchórzostwo. Takich czynów dokonując, ciągnął przez ląd stały, aż z Azji przeszedł do Europy i podbił Scytów i Traków. Ci też, jak mi się zdaje, byli najdalsi, do których dotarło wojsko egipskie. W ich bowiem kraju widać jeszcze wzniesione słupy, a dalej już się ich nie spotyka. Stąd zawróciwszy, zdążał do domu. A kiedy przybył nad rzekę Fasis, nie mogę już odtąd dokładnie podać, czy sam król Sezostrys oddzielił jakąś część swego wojska i tam ją zostawił jako kolonistów, czy też niektórzy jego żołnierze, zniechęceni tułaczką, pozostali nad rzeką Fasis. Jest bowiem widoczne, że Kolchowie są Egipcjanami; a twierdzę tak, gdyż sam to przedtem zauważyłem, zanim usłyszałem od innych. Ponieważ zaś sprawa leżała mi na sercu, zapytywałem jednych i drugich, i raczej Kolchowie przypominali sobie Egipcjan niż Egipcjanie Kolchów. Egipcjanie jednak mówili, że ich zdaniem Kolchowie należeli do wojska Sezostrysa. Ja sam wnosiłem to stąd, że Kolchowie mają czarną skórę i kędzierzawe włosy (choć to niczego nie dowodzi, boć są też inni ludzie tego rodzaju), lecz jeszcze bardziej z tego, że jedyni ze wszystkich ludzi Kolchowie, Egipcjanie i Etiopowie od dawien dawna obrzezują się. Otóż Fenicjanie i mieszkający w Palestynie Syryjczycy * sami nawet przyznają, że nauczyli się tego od Egipcjan, ci zaś Syryjczycy, którzy mieszkają dokoła rzeki Termodontu i Parteniosu, jak również sąsiadujący z nimi Makronowie utrzymują, że dopiero niedawno nauczyli się obrzezywania od Kolchów. Bo są to jedyni ludzie, którzy się obrzezują, a czynią to widocznie za przy-

163

kładem Egipcjan. Co do samych Egipcjan i Etiopów, nie potrafię orzec, którzy z nich przejęli to od drugich: bo widocznie jest to jakiś prastary zwyczaj. Że jednak Fenicjanie i Syryjczycy z Palestyny przyswoili go sobie przez stosunki z Egiptem, na to także mam ważki dowód: ilu tylko Fenicjan styka się z Helladą, nikt z nich nie naśladuje już Egipcjan i nie obrzezuje swych dzieci. Niechżeż jeszcze co innego o Kolchach nadmienię na dowód, że są podobni do Egipcjan. Płótno oni jedynie i Egipcjanie sporządzają w ten sam sposób i cały ich tryb życia oraz język nawzajem podobne są do siebie. Płótno kolchidzkie nazywają Hellenowie sardyńskim, to zaś, które przybywa z Egiptu, nazywa się egipskim. Ze słupów, jakie w różnych krajach ustawił król egipski Sezostrys, większość już nie istnieje; ale w Syrii Palestyńskiej sam jeszcze takie widziałem, a na nich wyżej wspomniane napisy i wstyd niewieści. Znajdują się też w Jonii dwa wizerunki tego męża, wyrzeźbione w skałach *, jeden na drodze z Efezu do Fokai *, drugi na drodze z Sardes do Smyrny. I tu, i tam wyryty jest mężczyzna, wysoki na cztery łokcie i jedną piędź, trzymający w prawej ręce włócznię, w lewej łuk, i w odpowiedniej do tego reszcie uzbrojenia *; bo ma on je zarówno egipskie, jak etiopskie. Od jednego ramienia do drugiego przez piersi biegnie wyryty w świętym piśmie egipskim* napis, który tak brzmi: „Ja ten kraj moimi ramionami zdobyłem". Kto on i skąd pochodzi, tego tu nie podaje, ale podał na innym miejscu. Dlatego niektórzy, co to widzieli, przypuszczają, że jest to obraz Memnona *, ale dalecy są od prawdy. Skoro ten Egipcjanin Sezostrys, jak opowiadali kapłani, wiodąc z sobą w drodze powrotnej wielu ludzi z podbitych ludów i krajów, przybył do pelusyjskich Dafnaj, zaprosił go na ucztę jego brat (którego opiece Sezostrys powierzył Egipt), a prócz niego jego synów, napiętrzył od zewnątrz dokoła domu paliwo i podpalił. Zauważywszy to król zaraz naradził się z małżonką; bo i żonę z sobą woził. Ta poradziła mu, żeby ze swoich

164

synów, których było tam sześciu, dwóch rozciągnął na stosie i tak przemościł płonącą kupę drzewa, po czym sami * po nich przejdą i uratują się. To uczynił Sezostrys, i dwaj jego synowie w ten sposób spłonęli, a reszta wraz z ojcem ocalała. Kiedy zatem Sezostrys wrócił do Egiptu i zemścił się na bracie, użył tłumu ludzi, których z podbitych ziem przyprowadził, do następujących celów. Olbrzymie głazy, jakie za tego króla do świątyni Hefajsta dostawiono, oni mu właśnie przywlekli *, oni też wykopali pod przymusem te wszystkie kanały, które teraz są w Egipcie; i tak mimo woli sprawili, że Egipt, który przedtem cały nadawał się do jazdy konnej i kołowej, korzyści tych został pozbawiony. Od tego bowiem czasu Egipt, choć cały jest równinny, stał się niezdatny dla koni i wozów. Przyczyną tego jest mnóstwo kanałów, które biegną w różnych kierunkach. A dlatego król tak pociął kraj rowami: ilu Egipcjan nie nad rzeką miało swe miasta, lecz w środku kraju, ci wszyscy, ilekroć rzeka ustępowała, cierpieli na brak wody i posługiwali się do picia dość słoną wodą, czerpaną ze studzien. Z tego to powodu został Egipt pocięty kanałami. Król ten, opowiadali, rozdzielił kraj między wszystkich Egipcjan w ten sposób, że każdemu dał równy czworokątny kawał gruntu i stworzył sobie z tego dochody, każąc poddanym corocznie płacić podatek. Jeżeli zaś rzeka z czyjegoś gruntu coś urwała, to szedł on wtedy do króla i donosił o wypadku. Wówczas król wysyłał ludzi, którzy mieli rzecz skontrolować i odmierzyć, o ile mniejszym stał się grunt, ażeby poszkodowany na przyszłość płacił czynsz swój w stosunku do ustalonego podatku. Zdaje mi się, że tak wynaleziono geometrię, która stąd przeszła do Hellady. Bo zegar słoneczny, wskazówkę * i dwanaście godzin dnia przyswoili sobie Hellenowie od Babilończyków. Jest to jedyny król egipski, który panował także nad Etiopią *. Jako pomniki pozostawił po sobie kamienne posągi * przed świątynią Hefajsta. Dwa z nich, wysokie na trzydzieści łokci, przedstawiały jego i jego małżonkę, a cztery, każdy

165

o wysokości dwudziestu łokci, jego czterech synów. Kiedy w długi czas później Pers Dariusz chciał przed tymi posągami ustawić swój własny, nie dopuścił do tego kapłan Hefajsta, oświadczając, że Dariusz nie dokonał takich czynów jak Egipcjanin Sezostrys; bo Sezostrys podbił nie mniej innych ludów niż on, a prócz tego Scytów, których Dariusz nie zdołał pokonać: nie byłoby więc słuszne, żeby przed pomnikami tamtego własny posąg stawiał, ile że nie przewyższa go czynami. A Dariusz miał mu te słowa wybaczyć. Po śmierci Sezostrysa, jak opowiadali, został królem Egiptu jego syn Feros. Ten nie podejmował żadnej wyprawy wojennej, bo spotkało go to nieszczęście, że oślepł z następującego powodu: Kiedy Nil osiągnął najwyższy wówczas stan wody, mianowicie osiemnaście łokci, i zalał pola, rozpętał się wiatr, tak że rzeka wzburzyła się. Wtedy król uniesiony pychą miał pochwycić lancę i cisnąć ją w środek wirów rzecznych, ale zaraz potem zachorował na oczy i oślepł. Od dziesięciu już lat był ślepcem, w jedenastym zaś roku doszła doń przepowiednia z miasta Buto, ,,że czas jego kary upłynął i że z powrotem przejrzy, jeżeli oczy swe zmyje uryna kobiety, która tylko z własnym mężem miała stosunek, a od innych mężczyzn trzymała się z dala". On tedy zaczął próbę od własnej żony, potem, gdy siła wzroku nie wracała, próbował po kolei wszystkie inne. Skoro wreszcie przejrzał, zgromadził wszystkie kobiety, z którymi przedsięwziął próbę, z wyjątkiem tej, której uryna wróciła mu wzrok, w jednym mieście, noszącym dziś nazwę Erytrebolos, a gdy wszystkie były tam razem, spalił je wraz z miastem. Tę jednak, której uryna go uzdrowiła, sam pojął za żonę. Uwolniony więc od choroby oczu, poświęcił dla wszystkich znaczniejszych świątyń dary ofiarne i — co najbardziej zasługuje na wzmiankę — ustawił w świątyni boga słońca * godne widzenia dzieła, mianowicie dwa kamienne obeliski, każdy z jednego bloku, długie na sto, a szerokie na osiem łokci. Po nim, opowiadali, przejął rządy królewskie człowiek z Memfis, który w języku Hellenów nazywał się P r o t e u s z *.

166

Ma on teraz w Memfis bardzo piękny i bogato wyposażony chram, który leży na południe od świątyni Hefajsta. Dokoła tego świętego obwodu mieszkają tyryjscy Fenicjanie, a całe to miejsce nazywa się dzielnicą Tyryjczyków *. W świętym obwodzie Proteusza znajduje się świątynia, która nazywa się świątynią Obcej Afrodyty *. Przypuszczam * jednak, że świątynia ta jest poświęcona Helenie, córce Tyndareosa, już to dlatego, że słyszałem opowieść o pobycie Heleny u Proteusza, już też że świątynia nosi przydomek ,,obcej" Afrodyty. Bo żadna inna egipska świątynia Afrodyty bynajmniej nie ma przydomka „obcej". Gdy starałem się tego dociec, opowiadali mi kapłani, że historia z Heleną * miała następujący przebieg: Aleksander, poznawszy Helenę, chciał z nią odpłynąć ze Sparty do swojej ojczyzny; kiedy jednak znalazł się na Morzu Egejskim, zapędziły go wiatry, spychając z prostej drogi, na morze egipskie. Stąd zaś, ponieważ wiatry nie ustawały, przybył on do Egiptu, a mianowicie do tego ramienia Nilu, które teraz nazywa się kanobijskim, i do Taricheów*. Była tam na wybrzeżu świątynia Heraklesa, która jeszcze teraz istnieje: jeżeli do niej schroni się należący do kogokolwiek niewolnik i, oddając się bogu, każe sobie wycisnąć święte znaki *, nie wolno go dotknąć. Ten zwyczaj trwa bez zmian od początku aż do moich czasów. Jakoż słudzy Aleksandra, dowiedziawszy się o obowiązującym w świątyni zwyczaju, odstąpili go, usiedli jako błagający boga o opiekę i oskarżyli Aleksandra, chcąc mu zaszkodzić, przy czym opowiedzieli całą historię, jak się miała sprawa z Heleną i wyrządzoną przez niego Menelaosowi krzywdą. Skargę tę wytoczyli przed kapłanami i przed strażnikiem tego ramienia Nilu, który nazywał się Tonis. Gdy Tonis to usłyszał, przesyła co rychlej do Memfis Proteuszowi wiadomość, która tak opiewała: „Przybył tu cudzoziemiec, z rodu Trojańczyk, który dokonał bezbożnego czynu w Helladzie. Uwiódłszy żonę swego gospodarza, przybył tu wraz z nią i bardzo wielu skarbami, zagnany wiatrami do twojej ziemi. Czy mamy zatem pozwolić, aby odpłynął niena-

167

ruszony, czy też odebrać mu skarby, z jakimi się zjawił?" Na to posyła Proteusz gońca z takim rozkazem: „Tego męża, kimkolwiek on jest, który dopuścił się niegodziwości względem swego gospodarza, pochwyćcie i przyprowadźcie do mnie, abym się dowiedział, co też on powie". Słysząc to Tonis każe Aleksandra pochwycić, a jego okręty zatrzymać; następnie zawiódł jego samego i Helenę wraz ze skarbami do Memfis, a prócz tego także owych błagających o opiekę. Kiedy ich wszystkich tam sprowadzono, zapytał Proteusz Aleksandra, kim jest i skąd płynie. Ten wyliczył mu swych przodków, podał nazwę swej ojczyzny i opowiedział, skąd płynie. Następnie zapytał go Proteusz, skąd wziął Helenę. Gdy Aleksander wikłał się w odpowiedzi i nie mówił prawdy, dowiedli mu winy błagalnicy, którzy opowiedzieli całą historię jego bezprawia. W końcu Proteusz taki im ogłosił wyrok: — Gdybym nie cenił wysoko tej zasady, żeby żadnego z cudzoziemców, ilu tylko ich zagnanych wiatrami przybyło do mego kraju, nie zabijać, zemściłbym się za Helenę na tobie, który, o najpodlejszy z ludzi, gościnnie przyjęty, popełniłeś najniegodziwszy czyn: poszedłeś do małżonki twego gospodarza, i nawet to ci nie wystarczyło, lecz obudziwszy w niej namiętność, uciekłeś z nią. A nawet tego jeszcze było ci za mało, lecz w dodatku obrabowałeś dom gospodarza i tu przybyłeś. Teraz więc, jako że zawsze wysoko to ceniłem, żeby nie zabijać cudzoziemca, kobiety tej i skarbów nie pozwolę ci zabrać, tylko przechowam je dla twego helleńskiego gospodarza, aż sam tu przybędzie i zechce je sobie wziąć z powrotem; tobie zaś i twojej załodze okrętowej rozkazuję w ciągu trzech dni z mego kraju do jakiegoś innego pojechać, w przeciwnym razie potraktuję was jak nieprzyjaciół. W ten sposób, opowiadali kapłani, przybyła Helena do Proteusza. Zdaje mi się, że także Homer znał tę opowieść. Zarzucił ją jednak, ponieważ nie była tak stosowna dla epopei jak inna, którą właśnie zużytkował *; mimo to zaznaczył, że zna także tę wersję. Widoczne to jest ze sposobu, w jaki w Iliadzie (a nie odwołał on tego na żadnym innym miejscu) epizo-

168

dycznie przedstawia tułaczkę Aleksandra: jak on, wioząc Heleną, został wiatrami zagnany i jak wszędzie się błąkał, a przybył także do Sydonu w Fenicji. Wspomina zaś o nim w pieśni o bohaterskich czynach Diomedesa *, a wiersze te tak brzmią: Były tam szaty przetkane skroś haftem, robota sydońskich Niewiast, które był sam Aleksander do bogów podobny Wywiózł z Sydonu, przebywszy z okrąty daleką toń morską W owej podróży, skąd do dom Heleną wwiódł z rodu zacnego. Wspomina o tym też w Odysei * w następujących wierszach: Takie to zioła Zeusowa posiadła córeczka, wymyślne, Zbawcze, co jej Połydamna z Egiptu, a Tona małżonka, Podarowała, gdzie owocorodna ziem niesie przełiczne Trutki: z tych wiele do zbawczej mieszanki jest, wiele do

zgubnej.

A to znowu mówi do Telemacha Menelaos *: Jeszcze w Egipcie mnie tu wstrzymywali bogowie, choć bardzo Wrócić pragnąłem, gdyż im nie złożyłem hekatomb zupełnych. W tych słowach daje poznać, że wiedział o zabłąkaniu się Aleksandra do Egiptu; bo Syria graniczy z Egiptem*, a Fenicjanie, do których należy Sydon, mieszkają w Syrii. Obok tych wierszy to także nienajmniej, lecz owszem najbardziej dowodzi, że nie Homer jest autorem Pieśni cypryjskich*, ale ktoś inny: bo w Cypriach jest powiedziane, że Aleksander w trzecim dniu przybył ze Sparty do Ilionu wraz z Heleną, ponieważ ,,przychylny miał wiatr i morze było gładkie"; w Iliadzie zaś mówi poeta, że Aleksander błąkał się, kiedy wiózł do domu Helenę. Ale tu pożegnajmy się z Homerem i z Pieśniami cypryjskimi. Kiedy pytałem kapłanów, czy opowiadanie Hellenów o czynach pod Ilion jest czczą gadaniną, czy też nie, oświadczyli co następuje, twierdząc, że wiedzą o tym z wywiadu przeprowa-

169

dzonego z samym Menelaosem. Mianowicie po porwaniu Heleny przybyło do ziemi Teukrów liczne wojsko Hellenów, aby nieść pomoc Menelaosowi, wysiadło na ląd i, rozłożywszy się obozem, wysłało posłów do Ilionu, a z nimi poszedł też sam Menelaos. Skoro ci weszli do warowni, zażądali zwrotu Heleny i skarbów, które skradł Aleksander i uszedł, nadto domagali się satysfakcji za wyrządzone krzywdy. Ale Teukrowie odpowiedzieli im wtedy to, co i potem stale twierdzili pod przysięgą i bez przysięgi, że nie posiadają Heleny ani skarbów, o które się Menelaos upomina, lecz są one wszystkie w Egipcie, i że niesłuszne byłoby, żeby oni dawali satysfakcję za to, co posiada Egipcjanin Proteusz. Hellenowie, sądząc, że Trojanie z nich drwią, zaczęli wtedy miasto oblegać, aż je zdobyli. Kiedy jednak po wzięciu warowni nie znaleźli tam Heleny, lecz usłyszeli to samo co przedtem opowiadanie, wówczas dali już wiarę pierwszej opowieści i wysłali samego Menelaosa do Proteusza. Kiedy więc Menelaos przybył do Egiptu i popłynął w górę do Memfis, przedstawił tam prawdziwy stan rzeczy, otrzymał wielkie podarki gościnne i Helenę nieukrzywdzoną odebrał, a prócz tego jeszcze wszystkie swoje skarby. Chociaż jednak Menelaos to uzyskał, przecież okazał się niesprawiedliwym względem Egipcjan. Oto gdy szykował się do odjazdu, wstrzymywały go przeciwne wiatry. A kiedy to przez długi czas trwało, obmyślił czyn niegodziwy. Schwytał dwoje dzieci krajowców i zarżnął je na ofiarę. Następnie, gdy ów czyn stał się głośny, znienawidzony i ścigany uciekł z okrętami w kierunku Libii. Dokąd się potem jeszcze zwrócił, tego nie umieli Egipcjanie powiedzieć. O tych szczegółach, jak mówili, wiedzą po części z wywiadów, po części jednak znają je całkiem dokładnie i opowiadają, bo się to u nich wydarzyło. To zatem opowiadali kapłani Egipcjan. Ja zaś także przychylam się do szerzonej o Helenie opowieści — na podstawie takich rozważań. Gdyby Helena była w Ilion, to zostałaby Hellenom wydana, za wolą albo wbrew woli Aleksandra. Bo przecież tak bezmyślny nie był Priam ani reszta jego krew-

170

nych, żeby własne głowy, dzieci swe i miasto chcieli narażać na niebezpieczeństwo, byleby Aleksander żył z Heleną. A choćby nawet w pierwszej chwili istotnie byli tego zdania, to później, gdy wielu Trojan ginęło, ilekroć z Hellenami wdali się w walkę, i spośród synów samego Priama w każdej bitwie dwóch albo trzech, albo i więcej padało, jeśli można polegać na świadectwie poetów epicznych — wobec takiego stanu rzeczy ja przynajmniej sądzę, że Priam, gdyby nawet sam miał Helenę za żonę, byłby ją Hellenom wydał, aby tylko uwolnić się od nieszczęść. A i godność królewska nie miała wcale przejść na Aleksandra, tak żeby wskutek starości Priama kierowanie państwem leżało w jego rękach; lecz Hektor, który był starszy i o wiele bardziej niż on mężem, miał ją po śmierci Priama przejąć, a jemu nie wypadało pobłażać bratu bezprawnie postępującemu, zwłaszcza że z winy Aleksandra wielkie nieszczęścia spotkały zarówno osobiście Hektora, jak też resztę Trojan. Ale oni nie mieli Heleny *, żeby ją móc wydać, i choć mówili prawdę, Hellenowie im nie wierzyli, gdyż (żeby powiedzieć, co myślę) bóstwo tak zrządziło, aby zupełną swą zagładą objawili ludziom, iż za wielkie bezprawia wielkie są także kary ze strony bogów. A to powiedziałem tak, jak mnie się wydaje. Po Proteuszu, jak mówili, objął rządy Rampsynit, który pozostawił po sobie pamiątkę w zwróconych na zachód propilejach świątyni Hefajstosa; naprzeciw propilejów wzniósł dwa posągi, wysokie na dwadzieścia pięć łokci, z których stojący po stronie północnej nazywają Egipcjanie „latem", a zwrócony na południe „zimą". Temu posągowi, który nazywają latem, oddają cześć i hojnie go obdarowują, z tym zaś, który nazywa się zimą, postępują na odwrót. Król ten miał posiadać tak wielkie bogactwa w srebrze, że żaden z później żyjących królów nie mógł go przewyższyć ani mu dorównać. Chcąc tedy swoje skarby przechować w bezpiecznym miejscu, kazał sobie wybudować kamienną komorę, której jedna ściana wychodziła na zewnętrzną stronę pałacu. Ale budowniczy w swych oszukańczych zamiarach wpadł na taki pomysł: je-

171

den kamień w ścianie tak przyrządził, że zarówno dwaj mężowie, jak też tylko jeden — łatwo mogli go wyjąć. Kiedy komora była gotowa, król złożył w niej swoje skarby. Po upływie jakiegoś czasu budowniczy, czując zbliżający się koniec żywota, przywołał do siebie synów (a miał ich dwóch) i opowiedział im, jak z troski o nich, aby mieli dostatnie utrzymanie, wymyślił fortel przy budowie skarbca królewskiego. Wszystko im dokładnie objaśnił, jak się kamień wyjmuje, i podał jego wymiary, mówiąc, że jeżeli na to będą uważali, staną się włodarzami skarbów króla. Potem zakończył życie; synowie zaś niezwłocznie zabrali się do dzieła: poszli w nocy do pałacu królewskiego, odnaleźli kamień w komorze, łatwo się z nim uporali i wynieśli wiele skarbów. Kiedy król raz otworzył komorę, ujrzał ze zdziwieniem, że w naczyniach ubyło skarbów; a nie wiedział, kogo ma obwiniać, bo pieczęcie u wejścia były nienaruszone, a komora była zamknięta. Ale gdy za drugim i trzecim otwarciem wydawało mu się, że skarby stale się pomniejszają (bo złodzieje nie przestawali rabować), tak sobie postąpił: kazał sporządzić sidła i zastawić je dookoła naczyń, w których były skarby. Złodzieje przybyli jak przedtem: jeden wśliznął się do wnętrza, lecz ledwie zbliżył się do naczynia — zaraz został schwytany w sidła. Kiedy więc zrozumiał, w jak złym jest położeniu, zawołał natychmiast brata, objaśnił mu, co się stało, i rozkazał, aby jak najspieszniej wśliznął się i uciął mu głowę, by i brata w dodatku nie zgubił, skoro jego zobaczą i poznają, kim jest. Tamtemu wydało się, że dobrze mówi, usłuchał więc i tak uczynił; potem znów kamień dopasował i odszedł do domu z głową brata. Skoro dzień nastał i król wszedł do komory, zobaczył z przerażeniem ciało złodzieja bez głowy, tkwiące w sidłach, a przecież komora była nieuszkodzona i nie miała ani wejścia, ani wyjścia żadnego. W tej kłopotliwej sytuacji tak zarządził: kazał zwłoki złodzieja zawiesić na murze, ustawił przy nim strażników i polecił im, aby tego, kogo ujrzą tam płaczącego lub biadającego, pochwycili i do niego przywiedli. Kiedy więc trupa zawieszono, boleśnie to matkę dotknęło; rozmówiła się z pozostałym przy życiu synem i przy-

172

kazała mu, aby w jaki bądź sposób postarał się zwłoki brata uwolnić i pogrzebać; o ile tego zaniedba, groziła mu, że sama pójdzie do króla i doniesie, że on posiada owe skarby. Gdy zatem matka pozostałemu synowi mocno dopiekała, a on mimo wielu perswazji nie zdołał jej odwieść od zamiaru, wtedy wymyślił taki fortel: przygotował osły, napełnił winem bukłaki, naładował je na osły i popędził zwierzęta przed sobą. Znalazłszy się w pobliżu tych, którzy pilnowali wiszącego trupa, pociągnął za zadzierzgnięte kończyny dwóch czy trzech bukłaków i rozluźnił je. Wówczas wino zaczęło wypływać, a on tłukł się po głowie i głośno krzyczał, niby to nie wiedząc, do którego z osłów naprzód ma się zabrać. Strażnicy zaś, widząc, że tyle wina płynie, przybiegli na drogę z naczyniami i rozlewane wino zbierali, gdyż uważali to za swój zysk. A on łajał wszystkich, udając gniew. Lecz gdy go strażnicy pocieszali, przybrał po chwili minę, jakoby dał się udobruchać i pofolgował w gniewie; wreszcie popędził osły z drogi i znów uporządkował ładunek. Kiedy tak nawiązała się dłuższa rozmowa, w której niejeden żartami swymi doprowadzał go do śmiechu, on podarował im jeszcze jeden bukłak. Ci więc, jak stali, tak się tam rozłożyli, a zamierzając oddać się pijatyce, jego także do niej wciągali i zachęcali, aby z nimi pozostał i razem popił; on zgodził się i pozostał. W ciągu picia uprzejmie przez nich traktowany, dał im jeszcze drugi bukłak. Strażnicy tedy, którzy obficie zażyli trunku, nadmiernie się popili i — zmożeni snem — tam gdzie pili, usnęli. On zaś, późno w nocy, odwiązał ciało brata, ostrzygł ku hańbie wszystkim strażnikom z prawej strony brody, potem złożył zwłoki na osłach i popędził je do domu, spełniając w ten sposób polecenie matki. Skoro królowi doniesiono o wykradzeniu zwłok złodzieja, strasznie się rozgniewał; chcąc zaś za każdą cenę wykryć, kto jest właściwie sprawcą takich wymysłów, uczynił rzecz następującą, dla mnie jednak niewiarogodną: osadził swą córkę w lupanarze, z nakazem, aby wszystkich bez różnicy przyjmowała; musi jednak przed stosunkiem wymóc na każdym mężczyźnie, by jej opowiedział o najchytrzejszym i najbezbożniejszym czynie swojego

173

życia: kto jej opowie o historii ze złodziejem, tego ma przytrzymać i nie wypuszczać. Córka tedy wykonywała rozkaz ojca, a złodziej, zauważywszy, jaki jest cel takiego postępowania, postanowił przewyższyć jeszcze króla w sprycie i tak zrobił: Odciął świeżemu trupowi ramię przy barkach i zabrał je z sobą pod płaszczem. Tak poszedł do córki króla, a zapytany o to samo, co inni, odpowiedział, że dokonał najbezbożniejszego czynu, odcinając głowę bratu, który w skarbcu króla dał się złapać w sidła, a najchytrzejszego, kiedy spoił strażników i odwiązał zawieszone zwłoki brata. Ona, usłyszawszy to, ujęła go, lecz złodziej w ciemności wyciągnął ku niej ramię trupa, którego się uchwyciła i mocno trzymała, w mniemaniu, że jego ramienia się trzyma. Tymczasem złodziej zostawił jej ramię i wymknął się przez drzwi. Kiedy i o tej jeszcze sprawce królowi doniesiono, zdumiony był wielkim rozumem i zuchwalstwem tego człowieka; wreszcie po wszystkich miastach rozesłał gońców i publicznie obwieścił, że zapewnia mu bezkarność i obiecuje wielkie wynagrodzenie, jeżeli się zjawi przed jego obliczem. Wtedy złodziej nabrał zaufania i przybył do niego. A Rampsynit wielce go podziwiał i dał mu swoją córkę za żonę, jako najroztropniejszemu ze wszystkich ludzi; bo Egipcjanie, jego zdaniem, przewyższają innych, a on przewyższył jeszcze Egipcjan. Następnie, jak opowiadali, król żywcem zstąpił do tego miejsca, które Hellenowie mienią Hadesem*, i tam grał z Demeterą w kostki, przy czym raz był zwycięzcą, raz przez nią pokonanym; i znowu wyszedł na górny świat z otrzymanym od niej darem, złocistym ręcznikiem. Od chwili zstąpienia Rampsynita do podziemi aż do jego powrotu obchodzili Egipcjanie, jak mi mówiono, uroczystość, o której wiem, że ją jeszcze do moich czasów urządzali. Nie potrafię jednak powiedzieć, czy z tego właśnie powodu ją obchodzą. Mianowicie kapłani tkają tego samego dnia płaszcz i przewiązują jednemu z nich oczy opaską, potem prowadzą go w tym płaszczu na drogę, wiodącą do świątyni Demetery, a sami oddalają się. O owym zaś kapłanie, któremu przewiązano oczy, opowiadają, że dwa

174

wilki wiodą* go do świątyni Demetery, odległej od miasta o dwadzieścia stadiów, i znów go z powrotem wilki odprowadzają ze świątyni na to samo miejsce. Jeżeli komu prawdopodobne wyda się to, co opowiadają Egipcjanie, może je przyjąć. Moim zadaniem w całym tym dziele jest, żeby opowiedziane przez wszystkich szczegóły tak spisać, jak je słyszałem. Egipcjanie mówią, że panowanie nad podziemiem dzierżą Demeter i Dionizos*. Oni też pierwsi wypowiedzieli to twierdzenie, że dusza ludzka jest nieśmiertelna; kiedy jednak ciało umrze, wstępuje ona w inne stworzenie, które właśnie wtedy się rodzi; a kiedy obejdzie wszystkie zwierzęta lądowe, morskie i ptaki, znów wstępuje w ciało człowieka, które właśnie się rodzi, obieg zaś jej odbywa się w ciągu trzech tysięcy lat. Niektórzy z Hellenów*, jedni wcześniej, drudzy później, przyjęli tę naukę, jak gdyby ich własną była*. Choć znam ich imiona, nie zapisuję ich. Aż do króla Rampsynita panował w Egipcie w pełni ład prawny, jak opowiadali, i Egipt cieszył się wielkim dobrobytem, a po nim król Cheops* przywiódł go do skrajnej nędzy. Zamknął on bowiem wszystkie świątynie i naprzód powstrzymał Egipcjan od składania ofiar, następnie wszystkim rozkazał, żeby dla niego pracowali. Otóż jednym wyznaczono, żeby z kamieniołomów w Górach Arabskich wlekli kamienie aż do Nilu. Skoro kamienie przeprawiono na statkach przez rzekę, polecił odbierać je innym i wlec ku tzw. Górom Libijskim. Pracowało zaś kolejno przez trzy miesiące po dziesięć miriad ludzi. Okres dziesięciu lat zszedł udręczonemu ludowi na budowie drogi, po której wlekli kamienie, a którą wybudowali* jako dzieło nie o wiele mniejsze, moim zdaniem, od samej piramidy; długość jej bowiem wynosi pięć stadiów, szerokość dziesięć sążni, wysokość, tam, gdzie jest stosunkowo najwyższa, osiem sążni, a jest z wygładzonego kamienia, w którym są wyrżnięte figury*. Zatem dziesięciu lat wymagała budowa tej drogi i podziemnych komór grobowych na owym wzgórzu *, na którym stoją piramidy; te komory kazał sobie wybudować jako grobowce na wyspie, skierowawszy tam kanał Nilu *.

175

A na budowie samej piramidy upłynął czasokres dwudziestu lat. Jest ona czworoboczna, a każdy jej bok* ma osiem pletrów i tyleż wynosi jego wysokość*; sporządzona jest z wygładzonych i jak najdokładniej dopasowanych płyt kamiennych*, a żadna płyta nie jest mniejsza niż trzydzieści stóp. Zbudowano tę piramidę w taki sposób: w odstępach, które jedni schodami, drudzy stopniami nazywają. Po zrobieniu pierwszego odstępu dźwigali resztę kamieni* w górę machinami, które sporządzili z krótkich drewien, unosząc głazy z ziemi na pierwszy rząd odstępów. Ilekroć kamień wydostał się na ten rząd, kładziono go na inną machinę, która stała na pierwszym rzędzie stopni, a z tego wyciągano go za pomocą tej innej machiny na drugi rząd. Ile bowiem było rzędów stopni, tyle było machin, albo też przenoszono tę samą machinę, ponieważ była jedyna i łatwa do niesienia, na każdy szereg, ilekroć z niej kamień wyjęli (wolę podać oba sposoby, jak o nich opowiadają). Najwyższa część piramidy naprzód została ukończona, następnie wykonali przylegające do niej części, wreszcie wykończyli przyziemne i najniższe części. Zaznaczone też jest w egipskim piśmie na piramidzie, ile wyłożono na rzodkiew, cebulę i czosnek dla robotników. I jak sobie dobrze przypominam to, co mi powiedział tłumacz, który odczytywał napis, suma ta wynosiła tysiąc sześćset talentów srebra. A jeżeli tak się ma sprawa, ileż naturalnie musiano jeszcze wydać na żelazo, którym pracowali, i na pożywienie, i na odzież dla robotników? Boć przecież oni w podanym wyżej czasie* dzieła te wznosili, a nadto w innym, niemałym, jak sądzę, czasie pracowali, kiedy to kruszyli i wynosili kamienie oraz tworzyli podziemny kanał. Tak daleko w swej podłości miał zajść Cheops, że potrzebując pieniędzy, własną córkę osadził w lupanarze i rozkazał jej, żeby zarobiła sobie pewną sumę srebrników (ile, tego nie podawali); i ona wykonywała rozkaz ojca, ale i o tym myślała, aby po sobie samej zostawić pamiątkę, i prosiła każdego, kto ją odwiedził, ażeby jej podarował jeden kamień [do tego dzieła]. Z tych kamieni, mówili, wybudowała piramidę, stojącą po-

176

środku trzech innych, a przed wielką piramidą*; każdy jej bok wynosi półtora pietra. Ten Cheops, jak opowiadali Egipcjanie, panował lat pięćdziesiąt, a po jego śmierci objął rządy jego brat Chefren. I ten postępował w podobny sposób jak jego poprzednik, m.in. także wzniósł piramidę, która jednak rozmiarami, obliczonymi też przeze mnie, nie dorównywa piramidzie brata. Ani bowiem nie ma pod nią podziemnych komór*, ani kanał z Nilu do niej nie dopływa, jak do owej, gdzie przez sztucznie założony kanał wpływa Nil i oblewa wkoło wyspę, na której ma być pogrzebany Cheops. Podbudowę swej piramidy wykonał z pstrego kamienia etiopskiego *, obniżył ją o czterdzieści stóp w stosunku do tamtej i wzniósł w bezpośredniej bliskości wielkiej piramidy. Obie stoją na tym samym wzgórzu, które wysokie jest prawie na sto stóp. Chefren, jak mówili, panował pięćdziesiąt sześć lat. Tych sto sześć lat uważają za takie, w których Egipcjanie doznali wszelakiej niedoli, a świątynie były przez tak długi czas zamknięte i nie otwierano ich wcale. Z nienawiści ku obu tym królom nie chcą Egipcjanie zupełnie ich imion wspominać, lecz nawet owe piramidy zwą własnością pasterza Filitisa, który w owych czasach pasał bydło w tych okolicach. Po nim, opowiadali, panował nad Egiptem Mykerinos, syn Cheopsa, któremu nie podobały się czyny ojca; otworzył przeto świątynie i pozwolił narodowi, wycieńczonemu i zbiedzonemu w najwyższym stopniu, wrócić do jego zajęć i ofiar, wydawał też najsprawiedliwsze z wszystkich innych królów wyroki. Otóż z powodu takiego postępowania chwalą go najbardziej ze wszystkich królów Egiptu, ilu ich już było. Albowiem w ogóle sprawiedliwie sądził, a nawet takiemu, który z wyroku był niezadowolony, z własnych środków dawał rekompensatę, aby jego niechęć uciszyć. Kiedy tak łagodny był Mykerinos względem swoich współziomków i gorliwie o to się starał, spotkało go pierwsze nieszczęście: umarła mu córka, która była jedynym dzieckiem w jego domu. On więc bardzo bolejąc nad niedolą, jaka go dotknęła, i chcąc swą córkę świet-

177

niej pochować niż inni, kazał sporządzić wydrążoną drewnianą krowę, następnie ją pozłocił i w jej wnętrzu pogrzebał zmarłą córkę. Tej krowy nie schowano pod ziemią, lecz można ją było jeszcze za moich czasów widzieć w mieście Sais*, gdzie była ustawiona w pałacu królewskim w misternie wykonanej komnacie. Co dzień spala się przy niej wszelakie kadzidła i w każdą noc pali się przy niej bez przerwy lampa. W pobliżu tej krowy, w innej komnacie, stoją posągi nałożnic Mykerinosa, jak mówili kapłani w mieście Sais. Stoją tam mianowicie drewniane kolosy, w liczbie około dwudziestu, przedstawiające nagie postaci. Kto one są, nie umiem podać prócz tego, co mi opowiadano *. Niektórzy jednak opowiadają o tej krowie i o kolosach następującą historię: Mykerinos zakochał się we własnej córce i następnie wbrew jej woli miał z nią stosunek. Kiedy zaś później, opowiadają, córka ze zmartwienia powiesiła się, pogrzebał ją w tej krowie, a matka jej ucięła ręce tym służebnym, które córkę wydały ojcu, i teraz ich posągi ten sam spotkał los, jaki miały za życia. Ale te opowiadania to, moim zdaniem, brednie, tak co do reszty, jak zwłaszcza co do rąk kolosów. Bo sam to widziałem, że wskutek upływu czasu utraciły one ręce, które jeszcze teraz widać u stóp ich leżące. Krowa * zaś ma całe ciało okryte purpurową osłoną, a pokazuje tylko szyję i głowę, powleczone bardzo grubą warstwą złota. Między jej rogami odtworzona jest w złocie tarcza słoneczna. Krowa jednak nie stoi prosto, lecz klęczy, a co do wielkości dorównywa wielkiej żyjącej krowie. Corocznie wynosi się ją z budynku, kiedy Egipcjanie, bijąc się w piersi, opłakują tego boga *, którego w takich okolicznościach nie wymieniam. Otóż wtedy wynoszą także krowę na światło dzienne. Mówią bowiem, że umierająca córka prosiła swego ojca Mykerinosa, aby raz do roku wolno jej było oglądać słońce. Po śmierci córki miało tegoż króla spotkać drugie nieszczęście. Doszła doń przepowiednia z miasta Buto, że ma jeszcze tylko sześć lat żyć, a w siódmym roku umrzeć. Rozgoryczony

178

tym król przesłał do wyroczni zarzut skierowany przeciw bóstwu, wytykając mu ze swojej strony, że jego ojciec i stryj, choć zamknęli świątynie i nie troszczyli się o bogów, a nawet tępili ludzi, przecież żyli przez długi czas, on zaś mimo swej bogobojności tak rychło ma umrzeć. Wtedy od wyroczni doszło doń drugie orzeczenie, które tak opiewało, że on tym właśnie koniec swego życia przyspiesza: nie czynił bowiem tego, co powinien był czynić; mianowicie Egiptowi musi się źle powodzić przez sto pięćdziesiąt lat, i dwaj królowie przed nim to zrozumieli, on zaś nie. Na tę wiadomość Mykerinos, w przekonaniu, że to jest mu już przysądzone, kazał sobie sporządzić wiele lamp i, ilekroć noc nastała, zapalał je, pił i bawił się, nie ustając ani za dnia, ani w nocy, lecz błąkając się po żuławach. i gajach, i gdzie tylko posłyszał o najodpowiedniejszych miejscach rozrywkowych. Wymyślił to, chcąc wyroczni dowieść kłamstwa, ażeby mu dwanaście lat zamiast sześciu pozostało — gdy noce w dnie się zamienią. I ten pozostawił po sobie piramidę*, o wiele mniejszą od piramidy ojca; każdy jej bok wynosi o dwadzieścia stóp mniej niż trzy pletry, jest czworoboczna, do połowy zrobiona z etiopskiego kamienia. Niektórzy z Hellenów* utrzymują, że jest to piramida nierządnicy Rodopis, ale ich twierdzenie nie jest słuszne. A zdaje mi się, że tak twierdząc, nawet nie wiedzieli, kto to była Rodopis. Bo w takim razie nie przypisywaliby jej budowy takiej piramidy, na którą niezliczone, jak to mówią, tysiące talentów wyłożono. Dodajmy do tego, że Rodopis słynęła za czasów króla Amazysa, a nie za tego króla. Wszak dopiero w bardzo wiele lat później niż owi królowie, którzy zostawili po sobie te piramidy, żyła Rodopis, z pochodzenia Traczynka, która była niewolnicą Iadmona, syna Samijczyka Hefajstopolisa, a współniewolnicą bajkopisarza Ezopa. Bo i on był własnością Iadmona, o czym świadczy zwłaszcza ten fakt: kiedy Delfijczycy wskutek orzeczenia wyroczni nieraz ogłaszali, kto zechce podjąć się pokuty za śmierć Ezopa *, nie zjawił się nikt prócz innego Iadmona, wnuka owego Iadmona, który ją przyjął. Przeto i Ezop był niewolnikiem Iadmona.

179

Rodopis zaś przybyła do Egiptu*, zawieziona tam przez Samijczyka Ksantesa *. Przybyłą dla uprawiania swego rzemiosła wykupił za wysoką cenę Mitylenejczyk Charaksos, syn Skamandronymosa, a brat poetki Safony. Tak więc Rodopis stała się wolna i pozostała w Egipcie, a ponieważ była pełna powabu, zdobyła wielkie skarby — jak na Rodopis, ale nie takie, żeby na tego rodzaju piramidę wystarczyły. Kobiecie bowiem, której majątku dziesiątą część dziś jeszcze może zobaczyć każdy, kto ma ochotę, bynajmniej nie należy wielkich skarbów przypisywać. Mianowicie Rodopis zapragnęła pozostawić po sobie pamiątkę w Helladzie i kazała wykonać takie dzieło, jakie nikomu innemu jeszcze nie wpadło na myśl i nie było przezeń w świątyni złożone; to w Delfach na swoją pamiątkę poświęciła. Oto za dziesiątą część swego majątku kazała sporządzić liczne żelazne rożny do nadziewania na nie całych wołów*, o ile dziesiąta część na to jej starczyła, i odesłała je do Delf. Są one jeszcze teraz nagromadzone w tyle za ołtarzem, który poświęcili Chioci, naprzeciw samej kaplicy. Tak się jakoś składa, że w Naukratis hetery są pełne uroku. Nie tylko bowiem ta, o której tu mowa, istotnie tak zasłynęła, że nawet wszyscy Hellenowie imię Rodopis poznali*, lecz także po niej inna, która nazywała się Archidike, opiewana była po całej Helladzie, mniej jednak o niej niż o tamtej mówiono. Kiedy zaś Charaksos po wykupieniu Rodopis wrócił do Mityleny, bardzo go Safona w jednej z pieśni wyszydziła. O Rodopis więc na tym kończę. Po Mykerinosie, jak opowiadali kapłani, został królem Egiptu Asychis*, który wybudował Hefajstosowi zwrócone na wschód propileje, bezsprzecznie najpiękniejsze i największe. Wprawdzie wszystkie inne propileje mają wyrzeźbione figury i inne jeszcze niezliczone ozdoby sztuki budownictwa, tamte jednak mają ich bezspornie najwięcej. Za tego króla, jak opowiadali, gdy był wielki brak pieniędzy, nadano Egipcjanom ustawę, żeby dług wolno było tylko takiemu zaciągać, który zastawi zwłoki ojca*. Do tej ustawy jeszcze tę drugą dodano, żeby wierzyciel stawał się panem także całego grobu familij-

180

nego dłużnika; na tego zaś, który dawał ten zastaw, a nie chciał długu zwrócić, nakładano taką karę, żeby ani sam nie mógł być pochowany po śmierci w rodzinnym grobowcu czy też w jakimś innym, ani nie miał prawa pochować nikogo innego z bliskich mu zmarłych osób. Ten król, chcąc przewyższyć poprzednich królów Egiptu, pozostawił po sobie pomnik w piramidzie zbudowanej z cegieł, w której na kamieniu wyryty był taki napis: „Nie gardź mną w porównaniu z kamiennymi piramidami; bo ja tak je przewyższam, jak Zeus resztę bogów. Oto ludzie, zapuszczając do jeziora drąg, zebrali tyle mułu, ile go do drąga przylgnęło, i ulepili cegły, i mnie w ten sposób wybudowali". Tyle ten król dokonał. Po nim miał królować ślepiec z miasta Anysis, któremu też A n y s i s było na imię *. Za tego króla wtargnęli do Egiptu z licznym zastępem wojsk Etiopowie i Sabakos, król Etiopów. Otóż ten ślepiec umknął na żuławy, a Etiop panował nad Egiptem przez lat pięćdziesiąt, w ciągu których dokonał takich czynów. Ktokolwiek z Egipcjan w czym zawinił, nikogo wprawdzie nie chciał śmiercią karać, lecz w stosunku do wielkości przewinienia każdego sądził i polecał mu sypać groble przy tym mieście, z którego przestępca pochodził. I tak miasta stawały się jeszcze wyższe*: naprzód bowiem nasypami podwyższyli je ci, którzy wykopali kanały za króla Sezostrysa, a potem za Etiopa stały się nawet bardzo wysokie. A choć także inne miasta w Egipcie wysokie zdobyły położenie, to jednak, jak mi się zdaje, najwięcej usypano ziemi w okolicy miasta Bubastis, w którym znajduje się również świątynia bogini Bubastis, zasługująca wielce na wzmiankę. Są wprawdzie jeszcze inne większe i większym kosztem zbudowane świątynie, żadna jednak widokiem swym nie użycza większej rozkoszy niż ta właśnie świątynia. Bubastis zaś to po helleńsku Artemis. Świątynia jej taki ma wygląd. Z wyjątkiem wejścia wszystko inne jest wyspą. Z Nilu bowiem doprowadzone są kanały, które między sobą nie łączą się, tylko każdy dochodzi aż do wejścia świątyni, jeden oblewając ją z tej, drugi z innej strony,

181

a każdy szeroki jest na sto stóp i ocieniony drzewami. Propileje osiągają wysokość dziesięciu sążni i ozdobione są długimi na sześć łokci a godnymi uwagi rzeźbami. Stojąca w środku miasta świątynia widoczna jest ze wszystkich stron, jeśli się ją okrąża. Ponieważ bowiem grunt miasta został podwyższony nasypem, świątynia zaś nie zmieniła położenia, od czasu gdy ją wystawiono — więc zewsząd narzuca się oczom. Biegnie dokoła niej mur, na którym wyryte są rzeźby, a wewnątrz znajduje się gaj, obsadzony potężnymi drzewami i otaczający dokoła wielką świątynię, gdzie umieszczony jest posąg bóstwa. Szerokość i długość świątyni wynosi ze wszystkich czterech stron jedno stadium. Przy wejściu jest droga brukowana kamieniami na przestrzeni mniej więcej trzech stadiów, wiodąca przez rynek miasta w kierunku na wschód, a szeroka prawie na cztery pletry. Po obu stronach drogi rosną podniebne drzewa; prowadzi ona do świątyni Hermesa*. Taki więc wygląd ma ta świątynia. Ostateczny wymarsz Etiopa, jak opowiadali, nastąpił w ten sposób. Uciekł on po takim widzeniu sennym: Zdawało mu się, że stanął przy nim jakiś mąż, który mu radził, aby wszystkich kapłanów w Egipcie zebrał i przez środek przeciął. Po tym widzeniu sennym oświadczył, że ma wrażenie, jakoby bogowie wabili go tym pozorem ku jakiemuś występkowi przeciw świętościom, przez co ściągnąłby na siebie nieszczęście ze strony bogów albo ludzi. Tego więc nie uczyni, lecz odejdzie precz, ponieważ minął czas, w ciągu którego według wyroczni miał panować nad Egiptem. Kiedy bowiem jeszcze był w Etiopii, obwieściły mu wyrocznie, których radzą się Etiopowie, że ma przez pięćdziesiąt lat władać nad Egiptem jako król. Skoro zatem czas ten upłynął i jeszcze go widzenie senne straszyło, dobrowolnie oddalił się Sabakos z Egiptu. Gdy więc Etiop wyszedł z Egiptu, znowu panował ów ślepiec, który wrócił z żuław, gdzie mieszkał przez pięćdziesiąt lat, usypawszy sobie wyspę z popiołu i ziemi. Ilekroć bowiem przybywali doń ludzie z żywnością, jak to poszczególnym spośród Egipcjan bez wiedzy Etiopa było zlecone,

182

kazał im, by mu przynosili w darze także popiół. Tej wyspy nikt przed Amyrtajosem nie mógł odszukać, więc dłużej niż siedemset lat nie zdołali jej odnaleźć poprzednicy Amyrtajosa na tronie królewskim. Nosi ona nazwę Elbo, a obwód jej wynosi w całości dziesięć stadiów. Po nim miał panować kapłan Hefajstosa *, który nazywał się Seto*. Ten lekceważył sobie i za nic miał kastę wojowników egipskich, jakoby ich wcale nie potrzebował, i prócz innych wyrządzanych im obelg odebrał im także role, które za poprzednich królów otrzymali w darze, każdy po dwanaście wybranych włók*. Następnie jednak powiódł na Egipt ogromne wojsko Sanacharibos*, król Arabów i Asyryjczyków, a wojownicy egipscy nie chcieli swemu królowi udzielić pomocy. Wtedy to kapłan, przyciśnięty do muru, wszedł do miejsca świętego i lamentował przed posągiem boga, jakiej to klęski niebezpieczeństwo mu zagraża. Kiedy tak się użalał, ogarnął go sen i wydawało mu się w sennym widzeniu, że stoi przed nim bóg i wlewa weń otuchę, że nic niemiłego nie spotka go, jeśli wyruszy przeciw wojsku Arabów: bo on sam ześle mu pomoc. Ufny w to, wziął z sobą tych z Egipcjan, którzy chcieli za nim pójść, i rozbił obóz w Pelusjon (tam bowiem są wejścia do kraju). Nie towarzyszył mu nikt z wojowników, lecz tylko kramarze, rękodzielnicy i ludzie z rynku. Kiedy tam przybyli, opadły wrogów nocą myszy polne* i tak pogryzły im kołczany, łuki, a do tego jeszcze imadła od tarcz, że gdy w następnym dniu uciekali, ogołoceni z broni, wielu z nich padło. I teraz jeszcze stoi ten król z kamienia w świątyni Hefajstosa, trzymając w ręce mysz i głosząc w napisie, co następuje: „Patrząc na mnie każdy niech będzie pobożny". Aż dotąd w opowiadaniu doszli Egipcjanie i ich kapłani, dostarczając dowodów, że od pierwszego króla aż do tego kapłana Hefajstosa, który na ostatku panował, zeszło trzysta czterdzieści jeden pokoleń ludzkich i że w ciągu nich tyleż było arcykapłanów i królów. A przecież trzysta pokoleń ludzkich oznacza dziesięć tysięcy lat, bo trzy pokolenia ludzkie wynoszą sto lat. Pozostałych zaś jeszcze czterdzieści i jeden pokoleń,

183

które przybywają do trzystu, to tyle co tysiąc trzysta czterdzieści lat. Otóż, jak opowiadali, podczas tych jedenastu tysięcy trzystu czterdziestu lat nie zjawił się żaden bóg w postaci ludzkiej, ale także ani przedtem, ani później, za dalszych królów Egiptu, jak utrzymywali, nic podobnego się nie zdarzyło. W tym zaś przeciągu czasu, opowiadali, słońce cztery razy wzeszło nie od zwyczajnej swej strony*: gdzie ono teraz zachodzi, stąd dwa razy wzeszło, a skąd teraz wschodzi, tam dwa razy zaszło. A jednak nic ze stosunków w Egipcie przez ten czas nie zmieniło się — ani płody ziemi, ani wylewy rzeki, ani choroby, ani wypadki śmierci. Gdy przede mną historyk Hekatajos podawał w Tebach swój rodowód i ród ten po ojcu odnosił do boga jako do szesnastego przodka, uczynili mu kapłani Zeusa * to samo, co mnie, który swego rodowodu nie podawałem. A mianowicie wprowadzili mnie do wnętrza świętego przybytku, który był wielki, i pokazując wyliczali mi drewniane kolosy w takiej liczbie, jaką wyżej wymieniłem*. Bo każdy arcykapłan ustawia tam za swego życia własny posąg. Otóż kapłani, wyliczając mi je i pokazując, dowodzili, że za każdym razem syn następował po ojcu, a przechodzili je wszystkie po kolei, począwszy od posągu tego, co zmarł ostatnio, aż mi wszystkie pokazali. Hekatajosowi zaś, który podał swój rodowód i odniósł go do boga jako do szesnastego przodka, podali oni ze swej strony z wyliczeniem kolosów ich genealogię, nie uznając jego twierdzenia, żeby człowiek mógł pochodzić od boga. A podali ich rodowód w ten sposób, że oświadczyli, iż każdy z kolosów jako p i r o m i s pochodził od piromisa, aż wykazali to o trzystu czterdziestu pięciu kolosach [że piromis od innego piromisa pochodzi], nie wywodząc ich rodu ani od boga, ani od herosa. Piromis zaś to po helleńsku ,,mąż doskonały". Tacy zatem, jak dowodzili kapłani, byli ci wszyscy, których wizerunki tu stały, a bardzo odmienni od bogów. Przed tymi zaś mężami mieli być władcami Egiptu bogowie*, którzy go razem z ludźmi zamieszkiwali, i z nich zawsze jeden był władcą. Na ostatku panował nad nim syn Ozyrysa Oros*,

184

którego Hellenowie zwą Apollonem. Ten obalił T y f o n a * i jako ostatni z bogów był królem Egiptu. Ozyrys zaś nazywa się w języku helleńskim Dionizos. U Hellenów uchodzą za najmłodszych z bogów Herakles, Dionizos i Pan, u Egipcjan zaś uchodzi Pan za najstarszego i za jednego z ośmiu tak zwanych pierwszych bogów, Herakles za jednego z drugich, tak zwanych dwunastu, Dionizos za jednego z trzecich, którzy pochodzą od dwunastu bogów. Otóż ile lat według zeznania samych Egipcjan upłynęło od Heraklesa aż do króla Amazysa, to przedtem wykazałem*. Od Pana ma ich być jeszcze więcej, od Dionizosa zaś najmniej, a jednak od niego aż do króla Amazysa liczą piętnaście tysięcy lat. I o tym Egipcjanie, jak utrzymują, dokładnie wiedzą, ponieważ lata stale liczą i stale zapisują. A przecież od tego Dionizosa, który miał pochodzić od Semeli, córki Kadmosa, aż do moich czasów jest najwyżej około tysiąca [i sześciuset] lat; od Heraklesa, syna Alkmeny, około dziewięciuset [lat]; a od Pana, syna Penelopy (bo z niej to i z Hermesa według Hellenów Pan się narodził)*, jest jeszcze mniej lat niż od wojny trojańskiej *, tj. mniej więcej osiemset lat aż do moich czasów. Z obu tych tradycji* wolno posługiwać się tą, której ktoś bardziej zawierzy — ja już o nich własne swe zdanie wyłożyłem*. Gdyby bowiem, podobnie jak Herakles syn Amfitriona, także Dionizos syn Semeli i Pan syn Penelopy byli w Helladzie zasłynęli i dożyli starości, to można by było utrzymywać, że i ci tak samo byli ludźmi, którzy otrzymali swe imiona od owych dawniejszych bogów*. Tymczasem o Dionizosie opowiadają Hellenowie, że go Zeus zaraz po urodzeniu* zaszył w biodro i zaniósł do Nysy *, która leży powyżej Egiptu w Etiopii, a co do Pana nie umieją podać, dokąd się dostał po urodzeniu. Jest więc dla mnie widoczną rzeczą, że później dowiedzieli się Hellenowie o ich imionach niż o imionach reszty bogów. Od tego zaś czasu, w którym o nich otrzymali wiadomość, wywodzą ich ród i pochodzenie*.

185

To więc opowiadają* sami Egipcjanie. Co zaś inni ludzie* i Egipcjanie zgodnie z tymiż opowiadają o dziejach tego kraju, o tym teraz zamierzam powiedzieć. Znajdzie się jednak przy tym także to i owo, na co sam patrzyłem. Egipcjanie, uwolnieni od Etiopów, ponieważ w żadnym czasie nie mogli żyć bez króla, ustanowili po rządach kapłana Hefajstosa dwunastu królów, podzieliwszy cały Egipt na dwanaście powiatów. Ci spowinowacili się między sobą i panowali według następujących zasad. Nie mieli ani nawzajem się obalać, ani dążyć do Tego, ażeby jeden posiadał więcej od drugiego, lecz mieli żyć w najściślejszej przyjaźni. Zasady te, których niezłomnie przestrzegali, ustanowili z tego powodu. Zaraz na początku przy obejmowaniu rządów otrzymali wyrocznię, że ten z nich, kto ze spiżowej czary złoży libację w świątyni Hefajstosa, będzie panował nad całym Egiptem. Albowiem schodzili się razem we wszystkich świątyniach. Postanowili także pozostawić po sobie wspólny pomnik, i stosownie do tej decyzji zbudowali labirynt*, który leży nieco powyżej Jeziora Mojrisa, całkiem blisko tak zwanego Miasta Krokodyli. Ten ja widziałem, a przewyższa on zaiste wszelki opis. Bo gdyby nawet ktoś razem zliczył wzniesione przez Hellenów mury i wykonane przez nich budowle, pokazałoby się, że kosztowały one mniej trudu i wymagały mniejszych wydatków niż ten labirynt. A przecież także świątynie w Efezie i na Samos godne są uwagi. Były wprawdzie i piramidy wyższe ponad wszelki opis, a każda z nich dorównywała wielu i wielkim helleńskim dziełom; ale oczywiście labirynt nawet piramidy prześcignął. Ma on mianowicie dwanaście krytych podwórców, których bramy stoją naprzeciw siebie, sześć zwróconych jest na północ, a sześć na południe, jedna obok drugiej; a od zewnątrz otacza je jeden i ten sam mur. Są w nim dwojakie komnaty, jedne podziemne, drugie nad tymi w górze, w liczbie trzech tysięcy, po tysiąc pięćset z każdego rodzaju. Otóż nadziemne komnaty sam widziałem i przeszedłem, mówię też o tym z własnej obserwacji, natomiast o podziemnych dowiedziałem się tylko z opowiadania.

186

Przełożeni bowiem nad nimi Egipcjanie w żaden sposób nie chcieli ich pokazać, oświadczając, że są tam groby królów, którzy pierwotnie ten labirynt wybudowali, oraz świętych krokodyli. Tak więc o podziemnych komnatach mówimy tylko to, cośmy usłyszeli, a górne, większe od dzieł ludzkich, widzieliśmy sami. Bo najrozmaitsze wyjścia przez sale i zakręty poprzez podwórce wzbudzały w nas tysiączny podziw, gdyśmy z jednego podwórca przechodzili do komnat, a z komnat do korytarzy, a z korytarzy do innych sal i znowu do innych podwórców z komnat. Dach tego wszystkiego jest z kamienia, podobnie jak ściany, ściany zaś pełne są wyrytych figur. Każdy podwórzec jest dokoła otoczony kolumnami z białego i jak najściślej spojonego z sobą kamienia. A do tego naroża, w miejscu gdzie kończy się labirynt, przylega piramida czterdziestosążniowa, na której wyryte są wielkie figury. Droga do jej wnętrza idzie pod ziemią. Chociaż ten labirynt jest tak wielkim dziełem, jeszcze większy wzbudza podziw tak zwane Jezioro Mojrisa, obok którego ten labirynt jest wybudowany. Wielkość jego obwodu wynosi trzy tysiące sześćset stadiów, co daje sześćdziesiąt schojnów, a równa się długości pomorzą samego Egiptu. Wydłuża się to jezioro ku północy i ku południowi, a największa jego głębokość wynosi pięćdziesiąt sążni. Że zaś stworzyły je i wykopały ręce ludzkie, ono samo to zaświadcza. Bo mniej więcej w środku jeziora stoją dwie piramidy, każda wystająca z wody na pięćdziesiąt sążni, a pod wodą jest równie głęboka ich podbudowa. Na każdej znajduje się kamienny kolos, siedzący na tronie. Tak więc te piramidy mają wysokość stu sążni; sto zaś sążni równa się dokładnie sześciopletronowemu stadion: bo sążeń mierzy sześć stóp albo cztery łokcie, stopa liczy cztery piędzi, a łokieć sześć piędzi. Woda w tym jeziorze nie jest samorodna (bo okolica jest tam bardzo uboga w wodę), lecz została doprowadzona z Nilu przez kanał i przez sześć miesięcy wpływa do jeziora, a przez sześć odpływa z powrotem do Nilu. Kiedy ona odpływa, wtedy jezioro przynosi w ciągu sześciu miesięcy codziennie talent srebra do królew-

187

skiego skarbca jako dochód za ryby, kiedy zaś woda do niego wpływa — tylko dwadzieścia min *. Opowiadali też krajowcy, że to jezioro pod ziemią ma ujście do libijskiej Syrty *, ciągnąc się wzdłuż gór powyżej Memfis ku zachodowi w głąb kraju libijskiego. Ponieważ nigdzie nie widziałem gruzu z tego wykopanego dołu, a sprawa leżała mi na sercu, więc pytałem tych, co najbliżej jeziora mieszkali, gdzie znajduje się wydobyta ziemia. Ci odpowiedzieli mi, że tam, dokąd ją wyniesiono, i łatwo mnie przekonali: bo wiedziałem z opowiadania, że także w Ninos, mieście Asyryjczyków, coś podobnego się zdarzyło. Tam zamierzali złodzieje wykraść skarby Sardanapala, króla Ninosu, które były wielkie i strzeżone w podziemnych skarbcach. Dlatego zaczęli oni od własnego mieszkania kopać pod ziemią aż do pałacu królewskiego, odmierzywszy sobie kierunek drogi; a gruz, wydobyty z przekopu, wynosili z nastaniem nocy do rzeki Tygrysu, przepływającej mimo Ninosu — aż swój zamiar wykonali. Coś podobnego miało też miejsce, jak słyszałem, przy wykopaniu jeziora w Egipcie, tylko że odbywało się nie w nocy, lecz za dnia. Bo wykopujący gruz Egipcjanie zanosili go do Nilu, który go przyjmował i musiał rozprószyć. W ten sposób miano to jezioro wykopać. Owych dwunastu królów sprawiedliwie sobie postępowało. Gdy jednak po jakimś czasie składali ofiary w świątyni Hefajstosa, a w ostatnim dniu uroczystości mieli złożyć libacje, wyniósł im arcykapłan złote czary, z których zwykli libację czynić, lecz myląc się w liczbie przyniósł jedenaście, choć ich było dwunastu. Wtedy Psammetych, który stał na końcu, a czary nie miał, zdjął swój spiżowy hełm, podstawił go i złożył swą ofiarę. Także reszta królów zwyczajnie nosiła hełmy i miała je właśnie wtedy na sobie. Psammetych wprawdzie bez żadnej podstępnej myśli hełm swój podstawił, inni jednak wzięli sobie do serca zarówno czyn Psammetycha, jak i udzieloną im wyrocznię, że który z nich ze spiżowej czary złoży libację, ten będzie jedynym królem Egiptu. Otóż pamiętając o tej wyroczni, nie uważali wprawdzie za rzecz słuszną zabi-

188

jąć Psammetycha, gdyż drogą śledztwa przekonali się, że uczynił to bez żadnego zamiaru; ale postanowili go wygnać na żuławy i pozbawić największej części władzy, przy czym nie byłoby mu wolno z żuław wychodzić i z resztą Egiptu utrzymywać stosunków. Ten Psammetych już przedtem raz uciekał do Syrii przed Etiopem Sabakosem, który mu zabił ojca, Nekosa; gdy jednak na skutek widzenia sennego Etiop usunął się, sprowadzili go z powrotem Egipcjanie, należący do powiatu saickiego. Otóż później, gdy już był królem, dosięgnął go po raz drugi ten los, że przed jedenastu królami z powodu hełmu musiał uciekać na żuławy. Będąc zaś przekonany, że z ich strony spotkała go ciężka krzywda, postanowił zemścić się na swoich prześladowcach. Posłał więc do miasta Buto [do wyroczni Latony], gdzie Egipcjanie mają swą całkiem niezawodną wyrocznię, a stamtąd nadeszła przepowiednia, że zemsta nastąpi, gdy od morza zjawią się spiżowi mężowie. Wtedy ogarnęła go wielka nieufność, gdy usłyszał, że spiżowi mężowie przyjdą mu na pomoc. Lecz po upływie niedługiego czasu [mężowie] Jonowie i Karowie, którzy wypłynęli na morze za łupem, zostali zmuszeni wylądować w Egipcie. Kiedy więc oni w spiżowej zbroi wysiedli na ląd, pośpieszył natychmiast jakiś Egipcjanin do Psammetycha na żuławy i doniósł mu, jako że wprzód nie widział w spiż zakutych mężów, iż spiżowi mężowie przybyli od morza i plądrują równinę. A ten zmiarkowawszy, że wyrocznia się spełnia, zawiera z Jonami i Karami przyjaźń i nakłania ich wielkimi obietnicami, aby się z nim połączyli; kiedy zaś ich namówił, usuwa królów przy pomocy życzliwych mu Egipcjan i sprzymierzeńców. Skoro Psammetych zawładnął całym Egiptem, wybudował on Hefajstosowi w Memfis zwrócone na południe propileje, dla Apisa zaś urządził naprzeciw propilejów podwórzec, w którym żywi się Apisa *, gdy on się pojawi. Cały ten podwórzec otoczony jest kolumnadą i pełen rzeźb, a zamiast filarów podpierają go wysokie na dwanaście łokci kolosy *. Apis nazywa się w języku Hellenów E p a f o s.

189

Jonom i Karom, za udzieloną pomoc, dał Psammetych do zamieszkania grunty *, które leżały naprzeciw siebie, a w środku między nimi płynął Nil. Otrzymały one nazwę Stratopeda1. Te więc grunty im nadał, a także wszystkie inne obietnice wypełnił. Nawet chłopców egipskich powierzył im, aby się wyuczyli języka helleńskiego; od tych, którzy się go wyuczyli, pochodzą obecni tłumacze w Egipcie. Jonowie i Karowie przez długi czas zamieszkiwali te grunty; leżą one od strony morza, nieco poniżej miasta Bubastis, przy tzw. pelusyjskim ramieniu Nilu. Lecz w późniejszym czasie* król Amazys wydalił ich stamtąd i osadził w Memfis, gdzie ich użył jako straży przybocznej przeciw Egipcjanom. Odkąd ci osiedlili się w Egipcie, my Hellenowie, mając z nimi bliższe stosunki, znamy dokładnie całą historię Egiptu, począwszy od króla Psammetycha aż do późniejszych wydarzeń. Oni bowiem byli pierwszymi obcojęzycznymi ludźmi, jacy w Egipcie osiedli. W tych zaś miejscowościach, z których wywędrowali, istniały jeszcze za moich czasów walce okrętowe i ruiny ich mieszkań. W ten więc sposób Psammetych posiadł władzę nad Egiptem. O wyroczni w Egipcie wspominałem już wielokrotnie i będę o niej jeszcze teraz mówił, bo na to zasługuje. Mianowicie ta wyrocznia [w Egipcie] poświęcona jest Latonie * i znajduje się w wielkim mieście przy tzw. sebennytyckim ramieniu Nilu, jeżeli się od morza w górę żegluje. Owo miasto, w którym jest wyrocznia, nazywa się Buto, jak już przedtem2 zaznaczyłem. Posiada ono także świątynię Apollona * i Artemidy. A świątynia Latony, w której mieści się wyrocznia, jest sama przez się wielka i ma jeszcze wysokie na dziesięć sążni propileje. Co z dostępnych jej części wprawiło mnie w najwyższy podziw, to podam. Oto w tym świętym miejscu Latony jest właściwa świątynia wzwyż i wzdłuż zrobiona z jednego kamienia, a każda jej ściana * równą ma wysokość i długość; 1 2

Obozy w rozdz. 59, 63, 67, 83, 111, 133, 152

190

każdy z tych wymiarów wynosi czterdzieści łokci. Jako pokrycie sklepienia nałożony jest inny kamień, którego krajnik wysoki jest na cztery łokcie. Tak zatem z dostępnych części tego świętego obwodu wydaje mi się świątynia godną najwyższego podziwu. Drugie miejsce zajmuje wyspa, która nazywa się Chemmis*. Leży ona na głębokim i szerokim jeziorze obok świętego obwodu w Buto, a według opowiadania Egipcjan jest to pływająca wyspa *. Ja sam wprawdzie nie widziałem, żeby pływała albo poruszała się, byłem jednak zdziwiony słysząc, że istnieje naprawdę pływająca wyspa. Na niej tedy znajduje się wielka świątynia Apollona, są tam także wzniesione trzy ołtarze *. Dalej rosną na niej liczne palmy i wiele innych bądź owoconośnych, bądź niepłodnych drzew. Egipcjanie zaś, twierdząc, że jest to pływająca wyspa, przytaczają takie podanie: Latona, która należała do ośmiu pierwszych bóstw i mieszkała w mieście Buto, gdzie właśnie ma ową wyrocznię, ocaliła w ten sposób otrzymanego od Izydy do przechowania Apollona, że ukryła go na tej wyspie, która przedtem nie była pływająca, a teraz za taką uchodzi — kiedy to nadszedł Tyfon i wszystko przeszukiwał, chcąc odnaleźć syna Ozyrysa. Apollo bowiem i Artemis, jak mówią, są dziećmi Dionizosa i Izydy, a Latona była ich karmicielką i zbawczynią. Po egipsku nazywa się Apollo Oros, Demetera — Izys, a Artemida — Bubastis. Z tego to, a nie z innego podania Ajschylos, syn Euforiona, jako jedyny z dawniejszych poetów, zaczerpnął to, co właśnie powiem: uczynił z Artemidy * córkę Demetery. — Wyspa więc z tego powodu stała się pływającą; tak przynajmniej oni opowiadają. Psammetych panował nad Egiptem pięćdziesiąt cztery lata. Z tego przez dwadzieścia dziewięć lat leżał obozem pod Azotos, wielkim miastem syryjskim, i oblegał je, aż zajął. A to Azotos ze wszystkich znanych nam miast wytrzymało najdłuższe oblężenie. Synem i następcą Psammetycha w rządach nad Egiptem był Nekos. On pierwszy* przystąpił do budowy kanału, prowadzącego do Morza Czerwonego, który potem Pers Dariusz po-

191

wtórnie wykopał. Długość jego wynosi cztery dni żeglugi, a wszerz został on tak wykopany, że dwie tryremy, pędzone wiosłami, mogły płynąć obok siebie. Wodę do kanału skierowano z Nilu, mianowicie nieco powyżej miasta Bubastis, mimo arabskiego miasta Patumos; kanał ten sięga aż do Morza Czerwonego. Naprzód biegnie przez części Równiny Egipskiej zwrócone ku Arabii; powyżej przylega do tej równiny rozciągające się naprzeciw Memfis pasmo gór, w którym znajdują się kamieniołomy. Otóż u stóp tych gór idzie kanał na dużej przestrzeni od zachodu na wschód, a potem posuwa się naprzód przez rozpadliny skalne i zdąża od gór na południe do Zatoki Arabskiej. Tam gdzie jest najmniejsza i najkrótsza droga do przejścia z morza północnego 1 na południowe, zwane też Czerwonym, od pasma Gór Kasyjskich, które dzieli Egipt od Syrii, aż do Zatoki Arabskiej — jest dokładnie tysiąc stadiów. To jest najkrótsza droga, ale kanał jest znacznie dłuższy, ponieważ ma więcej zagięć. Przy wykopywaniu go za króla Nekosa zginęło sto dwadzieścia tysięcy Egipcjan. W ciągu pracy nad przekopem zaniechał jej Nekos, gdyż stanęło mu w drodze orzeczenie wyroczni, że pracuje on dla przyszłych korzyści barbarzyńcy. Barbarzyńcami zaś nazywają Egipcjanie tych wszystkich, którzy nie mówią tym samym co oni językiem. Zaniechawszy budowy kanału, zwrócił się Nekos do wypraw wojennych. Kazał zbudować trój rzędówce, jedne na morzu północnym, drugie w Zatoce Arabskiej nad Morzem Czerwonym, z których to ostatnich jeszcze walce są widoczne. Tymi okrętami posługiwał się, gdzie było potrzeba, a na lądzie zmierzył się z Syryjczykami * i odniósł zwycięstwo pod Magdolos; po tej zaś bitwie zdobył Kadytis, wielkie miasto w Syrii. A odzież, w której tego wszystkiego dokonał, posłał do Branchidów w Milecie i poświęcił ją Apollonowi. Po szesnastu ogółem latach panowania * umarł i pozostawił tron swemu synowi Psammisowi. 1

Śródziemnego

192

Do tego Psammisa przybyli za jego rządów w Egipcie posłowie Elejczyków, chełpiąc się, że igrzyska w Olimpii urządzili najgodniej i najpiękniej ze wszystkich ludzi; byli też tego zdania, że nawet najmędrsi z ludzi, Egipcjanie, nic ponadto nie mogliby wynaleźć. Kiedy więc Elejczycy, przybywszy do Egiptu, przedstawili cel swej podróży, król zwołał tych Egipcjan, którzy uchodzili za najmądrzejszych. Egipcjanie zeszli się i wypytywali Elejczyków, którzy też wszystko opowiedzieli, w jaki sposób urządzają igrzyska; a po szczegółowych wyjaśnieniach oświadczyli, że po to przyszli, aby się dowiedzieć, czy Egipcjanie mogliby wynaleźć coś ponad to godniejszego. Ci po naradzie zapytali Elejczyków, czy u nich obywatele biorą udział w zawodach. Elejczycy odrzekli, że każdemu z nich i z innych zarówno Hellenów, kto zechce, wolno występować w zawodach. Wtedy powiedzieli Egipcjanie, że takim urządzeniem uchybili wszystkiemu, co sprawiedliwe: bo jest rzeczą zupełnie niemożliwą, żeby nie stawali po stronie walczącego współziomka i nie krzywdzili cudzoziemca. Ale jeśliby chcieli igrzyska sprawiedliwie urządzić i w tym celu do Egiptu przybyli, radzą im urządzać je tylko dla obcych zawodników, żadnemu zaś z Elejczyków nie pozwalać na udział w walce. Taką radę dali Egipcjanie Elejczykom. Po Psammisie, który panował nad Egiptem tylko sześć lat (przedsięwziął on wyprawę przeciw Etiopom i rychło potem umarł), nastąpił jego syn Apries, który po swoim pradziadku Psammetychu był najszczęśliwszym spośród dawniejszych królów. Panował on dwadzieścia pięć lat, w ciągu których wyprawił się na Sydon i stoczył z królem Tyryjczyków bitwę morską. Ponieważ jednak według przeznaczenia miało go spotkać nieszczęście, stało się to z przyczyny, o której obszerniej w libijskiej historii*, a teraz tylko krótko opowiem. Otóż Apries wysłał wielkie wojsko przeciw Kyrenejczykom i poniósł wielką klęskę. Zniechęceni tym Egipcjanie odpadli od niego, przypuszczając, że Apries umyślnie wysłał ich na jawną zagładę, aby zginęli, a on sam mógł bezpieczniej panować nad resztą Egipcjan. Tym oburzeni zarówno ci, co

193

wrócili, jak i przyjaciele poległych — otwarty podnieśli bunt. Apries, dowiedziawszy się o tym, wysłał do nich Amazysa, aby ich słowami uśmierzył. Kiedy ten po przybyciu starał się Egipcjan odwieść od tego, w chwili gdy przemawiał, stojący za nim jakiś Egipcjanin włożył mu na głowę hełm i oświadczył przy tym, że wkłada mu go w tym celu, aby Amazys objął rządy królewskie. A jemu, jak się pokazało, zajście to wcale nie było niepożądane. Skoro bowiem zbuntowani Egipcjanie obrali go królem, gotował się ruszyć przeciw Apriesowi. Na wieść o tym Apries wysłał do Amazysa poważanego męża spośród otaczających go Egipcjan, który nazywał się Patarbemis, z poleceniem, aby mu Amazysa żywego dostawił. Gdy więc Patarbemis tam przybył i Amazysa zawołał, Amazys, który właśnie siedział na koniu, podniósł się i puścił wiatr, polecając to Apriesowi odnieść. Mimo to miał go wezwać Patarbemis, aby poszedł do króla, który go wzywa. Wtedy on mu odpowiedział, że już od dawna zamierza to uczynić i że Apries nie będzie się mógł na niego użalać: bo i sam przybędzie, i innych przyprowadzi. Patarbemis z tych słów dobrze zrozumiał jego zamiary, a widząc, że on się zbroi, szybko odszedł, aby co rychlej donieść królowi o tym, co się dzieje. Lecz kiedy bez Amazysa przybył do Apriesa, ten długo się nie namyślał, tylko w przystępie wielkiego gniewu kazał mu odciąć uszy i nos. Ci z Egipcjan, co jeszcze sprawie króla sprzyjali, widząc, jak haniebnie okaleczono najbardziej poważanego wśród nich męża, nie zwlekali już ani chwili, tylko przeszli na drugą stronę i poddali się Amazysowi. Skoro i o tym dowiedział się Apries, uzbroił swoje wojska posiłkowe i ruszył na Egipcjan. Miał on przy sobie z wojsk posiłkowych trzydzieści tysięcy Karów i Jonów, a jego pałac królewski, wielki i godny oglądania, znajdował się w mieście Sais. Tak więc stronnicy Apriesa maszerowali przeciw Egipcjanom, a stronnicy Amazysa przeciw cudzoziemcom. W mieście Momemfis spotkali się obaj przeciwnicy i mieli zmierzyć się z sobą w walce.

194

Jest siedem klas * Egipcjan; z tych jedni nazywani są kapłanami, drudzy wojownikami, inni pasterzami wołów, świniopasami, kramarzami, tłumaczami i żeglarzami. Tyle istnieje klas Egipcjan, a nazwy są im nadane od uprawianych przez nich zawodów. Ich wojownicy zwą się Kalasiriami i Hermotybiami*, a pochodzą z następujących powiatów: bo cały Egipt podzielony jest na powiaty. Do Hermotybiów należą te powiaty*: busirycki, saicki, chemmicki, papremicki, wyspa zwana Prosopitis i połowa Natos. Z tych powiatów pochodzą Hermotybiowie, którzy liczą sto sześćdziesiąt tysięcy ludzi, kiedy zejdą się w największej liczbie. A z tych żaden nie zna się na rzemiośle, lecz przeznaczeni są do służby wojennej. Do Kalasiriów należą powiaty*: tebański, bubastycki, aftycki, tanicki, mendesyjski, sebennytycki, atribicki, farbajtycki, tmuicki, onuficki, anysyjski i myekforycki; ten powiat leży na wyspie, naprzeciw miasta Bubastis. To są powiaty Kalasiriów, którzy osiągają liczbę dwustu pięćdziesięciu tysięcy ludzi, kiedy najliczniej się zejdą. Także im nie wolno uprawiać żadnego rzemiosła, lecz tylko ćwiczą się w zawodzie wojennym, który dziedziczy syn po ojcu. Otóż czy i ten zwyczaj przyjęli Hellenowie od Egipcjan, nie mogę z pewnością rozstrzygnąć, widząc, że także Trakowie, Scytowie, Persowie, Lidyjczycy i niemal wszyscy barbarzyńcy mniej niż innych obywateli cenią tych, co uczą się rzemiosł, oraz ich dzieci; natomiast ci, którzy trzymają się z dala od rzemiosł, uchodzą tam za szlachetnych, zwłaszcza tacy, którzy przeznaczeni są do wojny. W każdym razie skądś przejęli to Hellenowie, a przede wszystkim Lacedemończycy *; najmniej zaś gardzą rękodzielnikami Koryntyjczycy. Mieli też wojownicy jako jedyni z Egipcjan, prócz kapłanów, takie wyjątkowe przywileje: każdy posiadał dwanaście doborowych i wolnych od daniny pól. Pole u Egipcjan ma z każdej strony sto łokci, a egipski łokieć jest zupełnie równy samij-

195

skiemu. Te wiec wyjątkowe przywileje wszyscy oni posiadali. Prócz tego po kolei, a nigdy ci sami, takie ciągnęli zyski: Po tysiąc Kalasiriów i tyluż Hermotybiów tworzyło co roku straż przyboczną króla; ci oprócz pól otrzymywali codziennie następujące dary: każdy dostawał pieczony chleb, ważący pięć min *, dalej dwie miny wołowego mięsa i cztery kubki wina. To dawano każdorazowej straży przybocznej. Gdy więc idący na spotkanie przeciwnicy, tj. Apries z posiłkami i Amazys ze wszystkimi Egipcjanami, przybyli do miasta Momemfis, przyszło do starcia orężnego; i cudzoziemcy wprawdzie dzielnie walczyli, ponieważ jednak byli w znacznie mniejszej liczbie, przeto zostali pokonani. Opowiadają, że Apries wyobrażał sobie, iż nawet bóg nie zdoła go pozbawić panowania; tak pewnie zdawało mu się ugruntowane. A jednak wtedy w starciu poniósł klęskę i jako jeńca zaprowadzono go do miasta Sais, do jego dawniejszego pałacu, który wówczas był już rezydencją Amazysa. Tam przez jakiś czas żywiono go w zamku królewskim, a Amazys dobrze się z nim obchodził; w końcu jednak, gdy mu wyrzucali Egipcjanie, że niesprawiedliwie postępuje, żywiąc tak wrogiego im i sobie męża, wydał Apriesa Egipcjanom. Ci udusili go, następnie zaś pogrzebali w jego rodzinnym grobie. Znajduje się on w świątynnym obwodzie Ateny, w bezpośredniej bliskości najświętszego miejsca, od wejścia po lewej ręce. Saici grzebali wszystkich królów, pochodzących z tego powiatu, w obrębie świątyni. Bo także grób Amaizysa tam się znajduje, co prawda nieco dalej od najświętszego miejsca niż grób Apriesa i jego przodków, ale w każdym razie i on jest na podwórcu świątynnym, stanowiąc wielki krużganek z kamienia, o kolumnach wyglądających jak drzewa palmowe; nie brak też innych kosztownych ozdób. Wewnątrz krużganka znajdują się podwójne drzwi, a poza tymi drzwiami stoi trumna. Także nagrobek tego *, którego imię wypowiedzieć w takich okolicznościach uważam za rzecz niegodziwą, istnieje w Sais w obwodzie świątynnym Ateny, w tyle za świątynią, przyle-

196

gając do całej ściany świątyni Ateny. Nadto w tym świętym obwodzie stoją wielkie kamienne obeliski, a tuż przy nich jest jezioro, zdobne w kamienne ocembrowanie i wkoło pięknie wykonane*, tej wielkości, jak mi się zdawało, co tak zwane koliste jezioro na Delos. Na tym jeziorze wykonują w nocy symboliczne przedstawienia cierpień tego boga, które Egipcjanie nazywają misteriami. Ale o nich, jakkolwiek bliżej znam ich szczegóły, wolę zachować milczenie. Także o obrzędach Demetery, które Hellenowie nazywają tesmoforiami*, zamilczę, powiem jeno tyle, ile godzi się mówić. Córki Danaosa sprowadziły te obrzędy z Egiptu i pouczyły o nich pelazgijskie niewiasty; później zaś, kiedy cały Peloponez musiał przed Dorami wywędrować, obrzędy te wyszły z użycia, a przechowali je tylko Arkadyjczycy, którzy pozostali na Peloponezie i nie byli skazani na wędrówkę. Po obaleniu Apriesa panował Amazys, pochodzący z powiatu saickiego, a mianowicie z miasta, które nazywa się Sjuf. Z początku Egipcjanie lekceważyli sobie Amazysa i niezbyt go poważali, bo był on właściwie człowiekiem z ludu i bynajmniej nie świetnego rodu; później jednak pozyskał ich sobie w podstępny i wcale rozumny sposób. Posiadał on niezliczone skarby, a między innymi także złotą miednicę, w której sam Amazys i wszyscy jego goście zawsze myli nogi. Tę więc miednicę kazał rozbić i z jej materiału sporządzić posąg boga, który ustawił w najbardziej odpowiednim punkcie miasta. A Egipcjanie przychodzili do tego posągu i oddawali mu wielką cześć. Kiedy Amazys dowiedział się o postępowaniu ziomków, zwołał Egipcjan i wyjaśnił im, że posąg zrobiony jest z miednicy, do której przedtem Egipcjanie pluli i sikali, i nogi w niej myli, teraz zaś wielką jej cześć oddają. Otóż podobnie jak z miednicą, prawił dalej, i z nim samym się stało. Bo choć przedtem był człowiekiem z ludu, to przecież obecnie jest ich królem; a zatem mają go czcić i o niego się starać. W taki więc sposób udało mu się pozyskać Egipcjan, tak że uważali za rzecz słuszną, aby mu służyć.

197

A ze swoimi zajęciami tak się urządzał: Z rana, aż do czasu kiedy rynek napełnia się ludźmi, załatwiał gorliwie bieżące sprawy, ale od tej chwili pił, pokpiwał ze swoich współbiesiadników i używał sobie na lekkomyślnych żartach. Brali mu to za złe jego przyjaciele i upominali go, mówiąc: „Królu, niedobrze się prowadzisz i zbyt nisko pozwalasz sobie upadać. Powinieneś dostojnie zasiadać na dostojnym tronie i przez cały dzień poświęcać się swoim zajęciom; wtedy wiedzieliby Egipcjanie, że włada nimi wielki mąż, a także twoja opinia byłaby lepsza. Teraz jednak zachowujesz się całkiem nie po królewsku!" Na to tak im Amazys odpowiedział: — Kto posiada łuk, napina go, jeżeli musi go użyć; ale po użyciu zluźnia. Gdyby bowiem łuk pozostał przez cały czas napięty, musiałby pęknąć, tak że w razie potrzeby nie można by już było go użyć. Taka też jest natura człowieka. Gdyby chciał stale zajmować się poważnymi sprawami, a nie odprężać się częściowo w żartach, niepostrzeżenie stałby się szaleńcem albo by zgnuśniał. Ponieważ o tym wiem, oddaję należną część jednemu i drugiemu. — Taką dał przyjaciołom odpowiedź. Opowiadają nadto o Amazysie, że jeszcze jako człowiek prywatny był zwolennikiem trunków i żartów, i zgoła nie zajmował się poważnymi sprawami. Ilekroć zaś wśród picia i używania zabrakło mu potrzebnych do życia środków, krążył wtedy po domach i dopuszczał się kradzieży. Jeśli potem okradzeni twierdzili, że posiada ich rzeczy, a on się wypierał, prowadzili go do pierwszej lepszej, jaką kto znał, wyroczni. Jakoż w wielu wypadkach uznawały go wyrocznie za winnego, ale nieraz też był uniewinniany. Skoro więc został królem, tak sobie postąpił: o świątynie tych wszystkich bogów, którzy uwolnili go od zarzutu kradzieży, nie troszczył się i nic nie dawał na ich wyposażenie, a także nie odwiedzał ich, aby bogom złożyć ofiarę, ponieważ nie są nic warci, a ich wyrocznie zawodzą. Ale o tych bogów, co go jako złodzieja skazali, miał szczególne staranie, ponieważ naprawdę byli bogami i niezawodnych udzielali wyroczni.

198

I tak naprzód wystawił Atenie w Sais godne podziwu propileje, chcąc znacznie przewyższyć wszystkich wysokością i wielkością budowli: z tak wielkich i cennych kamieni są one zbudowane. Dalej poświęcił jej wielkie kolosy * i bardzo wysokie męskie sfinksy *, a nadto kazał sobie dostawić inne bloki kamienne, służące do odbudowy i nadmiernie wielkie. Jedne sprowadzano z kamieniołomów koło Memfis, inne, potwornie wielkie, z Elefantyny, miasta, które o całe dwadzieścia dni żeglugi odległe było od Sais. Co zaś z tego nienajmniej, tylko chyba najbardziej podziwiam, jest to: z miasta Elefantyny polecił dostawić kaplicę zrobioną z jednego kamienia, a transport jej trwał trzy lata; dwa tysiące robotników było przy tym zatrudnionych, a wszyscy oni byli żeglarzami. Długość tej kaplicy wynosi od zewnątrz dwadzieścia i jeden łokci, szerokość czternaście, wysokość osiem. Te są wymiary od zewnątrz kaplicy, składającej się z jednego kamienia; a od wewnątrz wynosi długość osiemnaście łokci i jeden pygon*, szerokość dwanaście łokci, a wysokość pięć łokci. Położona jest u wejścia do świątynnego obwodu. Bo do wnętrza świątyni, jak opowiadają, nie wciągnięto jej z tej przyczyny: budowniczy przy wciąganiu kaplicy westchnął, ponieważ tak wiele czasu na tym zeszło i miał już tej pracy dosyć, Amazys zaś wziął to za zły znak i nie pozwolił już dalej wlec kaplicy. Niektórzy nawet opowiadają, że jeden z robotników, którzy ją za pomocą dźwigni posuwali, został przygnieciony i wskutek tego nie wciągnięto jej do środka. Także we wszystkich innych znaczniejszych świątyniach poświęcił Amazys dzieła sztuki, godne oglądania ze względu na swą wielkość, między innymi w Memfis kolosa, który siedzi przegięty w tył przed świątynią Hefajstosa, a długi jest na siedemdziesiąt pięć stóp. Na tym postumencie stoją dwa kolosy z kamienia etiopskiego, każdy wysoki na dwadzieścia stóp, jeden z jednej, drugi z drugiej strony wielkiego kolosa. Równie wielki kamienny kolos znajduje się też w Sais; siedzi on podobnie jak memficki. Amazys był też tym, który kazał

199

wybudować Izydzie świątynią w Memfis, a jest ona wielka i nader godna widzenia. Za panowania Amazysa miał Egipt cieszyć się największą pomyślnością, zarówno co do korzyści, jakich użycza krajowi rzeka, jak co do tych, które daje ludziom ziemia, i wtedy miało się w kraju znajdować na ogół dwadzieścia tysięcy zamieszkałych miast. A takie prawo Amazys nadał Egipcjanom, żeby każdy z nich donosił corocznie swemu naczelnikowi powiatu, z czego żyje; kto by zaś tego nie czynił i uczciwego zarobku na życie nie wykazał, miał być karany śmiercią. Ateńczyk Solon przejął * to prawo z Egiptu i nadał Ateńczykom, którzy stale się nim posługują, gdyż jest to nienaganne prawo. Jako przyjaciel Hellenów, wyświadczył Amazys niektórym z nich różne dobrodziejstwa, a specjalnie tym, którzy przybyli do Egiptu, dał do zamieszkania miasto Naukratis; tym zaś, którzy nie chcieli się osiedlić, tylko uprawiać żeglugę do Egiptu, wyznaczył place, aby na nich wynieśli bogom ołtarze i święte przybytki. Otóż największą ich świątynię, najsłynniejszą i najwięcej uczęszczaną, która nazywa się Hellenion, te miasta wspólnie wybudowały: z jońskich Chios, Teos, Fokaja i Klazomeny; z doryckich Rodos, Knidos, Halikarnas i Faselis; z eolskich tylko Mitylene. Do tych to święte miejsce należy i te właśnie miasta dostarczają tam nadzorców handlowych; jeśli zaś inne miasta roszczą sobie pretensję do świątyni, to przywłaszczają sobie coś, co do nich nie należy. Osobno Egineci dla siebie wznieśli świątynię Zeusa, Samijczycy Hery, a Milezyjczycy Apollona. Dawniej było jedynie Naukratis miejscem handlowym w Egipcie i poza nim nie było żadnego innego. Jeżeli więc ktoś przybył do innego ramienia Nilu, musiał przysiąc, że nieumyślnie tam przybył, a po złożeniu tej przysięgi na tym samym okręcie popłynąć do kanobijskiego ramienia *; albo jeżeli przeciwne wiatry uniemożliwiały mu żeglugę, musiał z ładunkiem na tratwach objechać dookoła Deltę, aż zawinął do Naukratis. Tak było Naukratis uprzywilejowane.

200

Gdy Amfiktionowie wynajęli odbudowę obecnej świątyni delfickiej za trzysta talentów (bo dawniejsza świątynia przypadkiem zgorzała*), przypadła na Delfijczyków czwarta część składki tego wynajmu. Wtedy Delfijczycy, obchodząc miasta, zbierali datki i przy tej sposobności przynieśli nienajmniejszą ich część z Egiptu. Bo Amazys dał im tysiąc talentów ałunu*, a mieszkający w Egipcie Hellenowie tylko dwadzieścia min*. Z Kyrenejczykami zawarł Amazys wzajemną przyjaźń i przymierze. Postanowił także wziąć sobie stamtąd żonę, czy to że zapragnął helleńskiej niewiasty, czy też w ogóle z powodu przyjaźni z Kyrenejczykami. Ożenił się więc według jednych z córką Battosa *, syna Arkesilaosa, według innych z córką poważanego obywatela Kritobulosa, która nazywała się Ladike. Ilekroć jednak Amazys dzielił z nią łoże, niezdolny był do spółkowania, choć zresztą innych kobiet używał. Gdy to się częściej zdarzało, odezwał się Amazys do tej właśnie Ladiki: — Kobieto, zadałaś mi czarów, i nie ma dla ciebie żadnego ratunku, tylko tak haniebnie zginiesz, jak żadna dotąd kobieta. — Ladike wyparła się, ale nie zdołała wcale ułagodzić męża. Wtedy w myśli ślubowała Afrodycie, że jeśli tej samej nocy połączy się z nią Amazys — bo to jest jedyny ratunek w jej nieszczęściu — pośle jej do Kyreny posąg. Zaraz po złożeniu tego ślubu połączył się z nią Amazys i odtąd już z nią spółkował, ilekroć do niej przyszedł, bardzo też ją potem miłował. Ladike zaś spełniła ślub złożony bogini; kazała bowiem sporządzić posąg i odesłała go do Kyreny, gdzie ustawiony poza miastem istniał jeszcze za moich czasów. Gdy Kambizes zawładnął Egiptem i z ust tejże Ladiki usłyszał, kim ona jest, odesłał ją nienaruszoną do Kyreny. Amazys posłał dary wotywne także do Hellady, i tak do Kyreny pozłacany posąg Ateny i swój własny malowany portret; tak też dla Ateny w Lindos dwa kamienne posągi i godny oglądania płócienny pancerz; dalej do Samos dla Hery dwa własne wizerunki z drzewa, które jeszcze do moich czasów

201

ustawione były w wielkiej świątyni poza drzwiami. Do Samos posłał on dary wotywne z powodu stosunku gościnności, jaki go łączył z Polikratesem, synem Ajakesa, a do Lindos nie z powodu jakiegoś stosunku gościnności, lecz ponieważ świątynię Ateny w Lindos miały wznieść córki Danaosa, gdy w swej ucieczce przed synami Ajgyptosa tam wylądowały. Te były dary wotywne Amazysa. On też pierwszy z ludzi * zdobył Cypr i zmusił go do płacenia haraczu.

202

KSIĘGA TRZECIA

TALIA

Otóż przeciw temu Amazysowi przedsięwziął wyprawę wojenną Kambizes, syn Cyrusa, wiodąc z sobą prócz tych, nad którymi panował, także Hellenów, tj. Jończyków i Eolów; powód zaś jej był taki: Kambizes wysłał był do Egiptu herolda i prosił o rękę córki Amazysa; a prosił o nią, idąc za radą pewnego Egipcjanina, który jej udzielił, zagniewany na Amazysa; ten bowiem jego właśnie spośród wszystkich lekarzy w Egipcie oderwał od żony i dzieci i przekazał Persom, kiedy to Cyrus prosił Amazysa przez posłów o najlepszego w Egipcie okulistę. O to więc rozżalony Egipcjanin skłonił Kambizesa swoją radą do ubiegania się o rękę córki Amazysa, ażeby ten, dając ją, doznał przykrości, albo odmawiając, naraził się na nienawiść Kambizesa. Amazys zaś, którego potęga Persów przejmowała niechęcią i obawą, nie wiedział, czy mu ją dać, czy odmówić; dobrze bowiem wiedział, że Kambizes chciał ją mieć nie za żonę, lecz za nałożnicę*. To więc rozważając, tak sobie postąpił: Była córka Apriesa, poprzedniego króla, bardzo rosła i urodziwa, która jedyna z rodziny pozostała, a na imię było jej Nitetis. Tę więc dziewczynę przystroił Amazys w szaty i złoto i wysłał jako swoją córkę do Persów. Po pewnym czasie, gdy ją Kambizes pozdrawiał nazywając imieniem ojca, powiedziała doń młoda niewiasta: — Królu, ty nie wiesz, że oszukał cię Amazys. Ubrał mnie w kosztowny strój i do ciebie wysłał, dając niby własną córkę, choć w rzeczywistości jestem córką

203

Apriesa, którego on, swojego pana, uśmiercił po wznieceniu wraz z Egipcjanami buntu. — Te zatem słowa i zawarte w nich obwinienie wprawiły w wielki gniew i powiodły na Egipt Kambizesa, syna Cyrusa. Tak opowiadają Persowie. Egipcjanie zaś sobie przywłaszczają Kambizesa, twierdząc, że urodził się on z tej właśnie córki Apriesa: bo Cyrus był tym, który się starał o córkę Amazysa, a nie Kambizes. Lecz tak utrzymując nie mają słuszności. Wszak nawet im samym nie było niewiadome (bo jeżeli w ogóle ktoś, to Egipcjanie znają zwyczaje Persów), że naprzód nie ma u nich zwyczaju, aby nieślubny potomek został królem, jeśli nie brak prawowitego syna, a potem, że Kambizes był synem Kassandany, córki Farnaspesa, Achajmenidy — a nie Egipcjanki. Ale oni przekręcają fakt historyczny, udając, jakoby byli spokrewnieni z rodziną Cyrusa. Tak się przedstawia ta sprawa. Opowiada się też taką historię, dla mnie nieprzekonywającą, że jedna z perskich niewiast przyszła do niewiast Cyrusa, a ujrzawszy stojące przy Kassandanie dorodne i duże dzieci, pełna była podziwu i bardzo ją wychwalała. Kassandana jednak, żona Cyrusa, tak rzekła: — Mimo że jestem matką takich dzieci, pogardza mną Cyrus, ceni sobie natomiast świeżo nabytą z Egiptu niewiastę. — To powiedziała ze złości ku Nitetis, a wtedy starszy z jej synów, Kambizes, tak się odezwał: — Dlatego też, matko, kiedy dorosnę, wywrócę Egipt do góry nogami. — Tak wyraził się licząc około dziesięciu lat, czemu dziwiły się kobiety. On tedy, pamiętny tych słów, skoro osiągnął wiek męski i został królem, przedsięwziął wyprawę na Egipt. Zdarzyło się, że jeszcze taka okoliczność przyczyniła się do tej wyprawy. Był w wojsku najemnym Amazysa mąż rodem z Halikarnasu, a imieniem Fanes, człek rozumny i dzielny wojownik. Ów Fanes, gniewając się o coś na Amazysa, uciekł na statku z Egiptu, aby wejść w porozumienie z Kambizesem. Ponieważ zaś wśród wojsk najemnych niemałe miał znaczenie i bardzo dokładnie znał stosunki w Egipcie, przeto ścigał go Amazys i usiłował ująć, wysławszy za nim na trójrzędowcu

204

najwierniejszego ze swoich eunuchów. Ten wprawdzie ujął go w Licji, lecz schwytanego nie przywiódł z powrotem do Egiptu, bo Fanes podstępem go podszedł; mianowicie spoił strażników i umknął do Persji. Kiedy więc Kambizes gotował się do wyprawy na Egipt i był w kłopocie, jak przeprawić się przez bezwodną pustynię*, przyszedł do niego Fanes, opowiedział mu, jakie jest położenie Amazysa, i objaśnił kierunek marszu, radząc, żeby posłał do króla Arabów i prosił go o pozwolenie bezpiecznego przejścia przez pustynię. Bo tylko przez nią jest otwarty dostęp do Egiptu. Terytorium od Fenicji aż do granic miasta Kadytis należy do tak zwanych Syryjczyków Palestyńskich *. Od Kadytis, które to miasto moim zdaniem niewiele jest mniejsze od Sardes, należą punkty handlowe wzdłuż morza aż do miasta Jenysos do króla Arabów, od Jenysos znowu do Syryjczyków aż do Jeziora Serbonickiego, mimo którego Góry Kasyjskie ciągną się ku morzu. Od Jeziora Serbonickiego, w którym wedle podania ukryty jest Tyfon, zaczyna się już Egipt. Terytorium między miastem Jenysos, Górami Kasyjskimi a Jeziorem Serbonickim — niemałe, bo wynoszące prawie trzy dni marszu — jest strasznie bezwodną pustynią. Teraz chcę coś opowiedzieć, o czym wie tylko niewielu z tych, co żeglują do Egiptu. Do Egiptu sprowadza się corocznie z całej Hellady, a oprócz tego z Fenicji, napełnione winem gliniane naczynia, a przecież nie można tam ujrzeć, żeby tak rzec, ani jednej nawet próżnej kadzi od wina. Gdzież więc, zapytałby ktoś, one się podziewają? I to także wyjaśnię. Każdy naczelnik miasta powiatowego musi ze swego miasta zbierać wszystkie naczynia gliniane i zawozić do Memfis, a ludzie z Memfis są zobowiązani napełniać je wodą i zanosić na ową Pustynię Syryjską. Tak każde nowonadchodzące naczynie gliniane wypróżnia się w Egipcie, a potem dostawia do Syrii do poprzednich naczyń. Tak właśnie Persowie, skoro tylko zajęli Egipt, urządzili doń dostęp, zaopatrzywszy go w wodę podanym wyżej sposobem. Wtedy jednak nie było jeszcze w pogotowiu wody; dlatego

205

Kambizes, pouczony przez cudzoziemca z Halikarnasu, wysłał posłów do króla Arabów i uzyskał na swą prośbę bezpieczne przejście, przy czym wymienili między sobą rękojmię wierności. Szanują zaś Arabowie przymierza jak rzadko który naród. A zawierają je w następujący sposób: Między obu tymi, którzy chcą zawrzeć przymierze, staje w środku inny mąż i nacina im ostrym kamieniem dłoń przy kciuku; następnie bierze z płaszcza każdego z nich kosmyk wełny i naciera krwią siedem kamieni, które między nimi leżą, a czyniąc to, wzywa Dionizosa i Uranię*. Potem ten, kto zawarł przymierze, poleca swoim przyjaciołom owego cudzoziemca albo też współziomka, o ile zawiera związek ze współziomkiem. Przyjaciele zaś również uważają za rzecz słuszną, żeby przymierzy święcie dochowywać. Do bogów należą według nich tylko Dionizos i Urania, twierdzą też, że strzygą swe włosy w ten sam sposób, jak właśnie Dionizos był ostrzyżony. Strzygą się zaś w koło, goląc włosy dokoła skroni. Dionizosa nazywają Orotalt, Uranię A l i l a t. Skoro więc król Arabów zawarł przymierze z przybyłymi od Kambizesa posłami, obmyślił rzecz następującą: napełnił wodą bukłaki ze skóry wielbłądziej i załadował je na wszystkie żyjące wielbłądy; uczyniwszy to, pociągnął na pustynię i oczekiwał tam wojska Kambizesa. To jest prawdopodobniejsze z opowiadań, muszę jednak przytoczyć także mniej prawdopodobne, skoro już jest w obiegu. Istnieje wielka rzeka w Arabii, a nazywa się Korys; uchodzi ona do tak zwanego Morza Czerwonego. Z tej więc rzeki miał król Arabów skierować wodę przez rynnę, zszytą z surowych skór wołowych i innych, która swą długością sięgała aż do pustyni; w pustyni zaś miał wykopać wielkie cysterny, ażeby przyjęły i przechowywały tę wodę. Droga od rzeki aż do tej pustyni wynosi dwanaście marszów dziennych. Opowiadają nawet, że skierował on wodę przez trzy takie rynny do trzech różnych punktów. Przy tak zwanym pelusyjskim ramieniu Nilu rozbił swój obóz Psammenit, syn Amazysa, i oczekiwał Kambizesa. Ama-

206

zysa bowiem nie zastał już Kambizes przy życiu, kiedy na Egipt wyruszył: umarł on po czterdziestu czterech latach panowania, w ciągu których nie spotkało go żadne szczególnie przykre zdarzenie. Po śmierci i zabalsamowaniu pochowano go w grobach świątynnych, które sam wybudował. Za rządów zaś egipskich Psammenita, syna Amazysa, zdarzył się Egipcjanom bardzo wielki dziw: mianowicie spadł deszcz w egipskich Tebach, gdzie ani przedtem nigdy nie padał, ani później aż do moich czasów, jak mówią sami Tebańczycy. Bo w górnym Egipcie w ogóle deszcz nie pada*, ale wtedy mżyło w Tebach. Skoro Persowie przeciągnęli przez pustynię i stanęli obozem w pobliżu Egipcjan, gotowi do starcia, wtedy wojska najemne króla Egiptu, złożone z Hellenów i Karów, obmyśliły taki czyn przeciw Fanesowi, oburzone tym, że sprowadził na Egipt cudzoziemską armię: Fanes miał synów, którzy pozostali w Egipcie; tych przyprowadzili do obozu, przed oczy ojca, i ustawili w środku między oboma obozami mieszalnik; następnie przywiedli jednego chłopca po drugim i zarzezali ich, tak że krew spływała do mieszalnika. Gdy uporali się ze wszystkimi chłopcami, wlali do mieszalnika wino i wodę, a potem napili się krwi wszyscy żołnierze zaciężni i tak ruszyli do walki. Przyszło do zaciętej bitwy, a gdy z obu wojsk wielu padło, zwrócili się w końcu Egipcjanie do ucieczki. Widziałem tu coś bardzo dziwnego, na co zwrócili mi uwagę krajowcy. Mianowicie z napiętrzonych osobno kości jednych i drugich, co w tej bitwie polegli (osobno bowiem leżały kości Persów, tak jak zaraz z początku zostały oddzielone, a na innym miejscu kości Egipcjan), są czaszki Persów tak słabe, że można by je przedziurawić, gdyby się chciało tylko kamykiem rzucić; natomiast czaszki Egipcjan są tak twarde, że ledwie byś je kamieniem tłukąc rozłupał. Jako przyczynę tego zjawiska podawali mi, i łatwo mnie przekonali, że Egipcjanie zaraz od wczesnego dzieciństwa golą głowy, a kość na słońcu twardnieje. W tym samym tkwi też powód, że nie łysieją; bo wśród wszystkich ludów u Egipcjan najmniej widzi się łysych. Dla-

207

tego to Egipcjanie twarde mają czaszki, a że Persów czaszki są kruche, ta istnieje przyczyna: od dziecka głowy swe rozpieszczają, nosząc filcowe kapelusze, czyli tiary. Tak się ta sprawa przedstawia. Coś podobnego widziałem jeszcze w Papremis na tych, którzy razem z Achajmenesem, synem Dariusza, padli z ręki Libijczyka Inarosa. Skoro zatem Egipcjanie przy końcu bitwy pierzchnęli, uciekali już bez wszelkiego porządku. A gdy zostali w Memfis zamknięci, wysłał Kambizes w górę rzeki* mitylenejski okręt*, który wiózł perskiego herolda, i wezwał Egipcjan do kapitulacji. Ci, zobaczywszy przybyły do Memfis okręt, tłumnie wylegli z obronnego zamku, zniszczyli okręt, ludzi rozszarpali na kawałki i ponieśli na zamek. Potem oblegani, wreszcie kapitulowali; a sąsiedni Libijczycy z obawy przed losem Egiptu sami poddali się bez walki, nałożyli sobie haracz i posłali dary. To samo uczynili też Kyrenejczycy i Barkejczycy z podobnej jak Libijczycy obawy. Kambizes pochodzące od Libijczyków dary łaskawie przyjął, ale z nadesłanych przez Kyrenejczyków nie był zadowolony, jak mi się zdaje, dlatego że były nieznaczne (posłali mu bowiem Kyrenejczycy pięćset min srebra *); wziął je więc w garść i własną ręką rozrzucił między wojsko. W dziesiątym dniu po zdobyciu zamku w Memfis chciał Kambizes Psammenitowi, królowi Egipcjan, który przez sześć miesięcy panował, wyrządzić zniewagę i usadowił go wraz z innymi Egipcjanami na przedmieściu, gdzie jego hart ducha w ten sposób na próbę wystawił: wysłał córkę króla, przybraną w szatę niewolniczą, z wiadrem po wodę, a z nią jeszcze inne wybrane dziewice, córki pierwszych w państwie mężów, w podobnym ubiorze jak córka królewska. A kiedy dziewice wśród głośnego biadania i płaczu przechodziły obok swych ojców, wtedy też oni wszyscy głośne wydali okrzyki i zapłakali, widząc, jak poniewierane są ich dzieci, ale Psammenit popatrzył, zrozumiał i skłonił oblicze ku ziemi. Po przejściu noszących wodę dziewcząt posłał znowu Kambizes syna Psammenitowego z dwoma tysiącami Egipcjan w równym z nim wieku, a wszyscy mieli stryczek na szyi i munsztuk w ustach. Prowadzono ich

208

jako ofiary zemsty za tych Mitylenejczyków, którzy zginęli pod Memfis wraz z okrętami; mianowicie sędziowie królewscy zawyrokowali, żeby w zamian za każdego męża dziesięciu z pierwszych Egipcjan śmierć poniosło. Widział więc Psammenit przechodzących chłopców i zauważył, że jego syn wiedziony jest na stracenie; ale podczas gdy inni dokoła siedzący Egipcjanie płakali i biadali, on tak samo zachował się jak wobec swej córki. Kiedy i ci przeszli, zdarzyło się, że starszy mąż z liczby towarzyszy jego stołu, który całe swe mienie utracił i teraz jako nędzny żebrak prosił żołnierzy o jałmużnę, przechodził obok Psammenita, syna Amazysowego, i tych Egipcjan, którzy tam na przedmieściu siedzieli. Ujrzawszy go Psammenit zapłakał głośno, zawołał swego przyjaciela po imieniu i z rozpaczy bił się po głowie. Ale miał on strażników, którzy o całym jego zachowaniu podczas każdego przeciągającego pochodu donosili Kambizesowi. Ten zdziwił się jego zachowaniem, posłał tłumacza i kazał go tak zapytać: — Mój pan, Kambizes, zapytuje ciebie, Psammenicie, dlaczego na widok sponiewieranej córki i idącego na śmierć syna nie krzyknąłeś ani nie zapłakałeś, natomiast żebraka, który przecież, jak słychać, nie jest wcale twoim krewnym, uczciłeś takim współczuciem? — Tak kazał zapytać Kambizes; a tamten odpowiedział: — O, synu Cyrusa, mojego domu nieszczęście było zbyt wielkie, by płakać, ale cierpienie przyjaciela było godne łez, gdyż on u progu starości z wielkiego dobrobytu zeszedł na kij żebraczy. — Gdy tę odpowiedź zaniósł tłumacz Kambizesowi, wydała się słuszna i jemu, i wszystkim, którzy u niego byli; zapłakał też, jak opowiadają Egipcjanie, Krezus (bo i on towarzyszył do Egiptu Kambizesowi), a tak samo obecni przy tym Persowie; nawet Kambizesa ogarnęło współczucie, i zaraz wydał rozkaz, żeby syna Psammenita wyłączyć z liczby skazańców, jego zaś samego zabrać z przedmieścia i do niego przyprowadzić. Syna, co prawda, nie zastali już posłańcy przy życiu, bo został on najpierw stracony; Psammenitowi jednak kazali powstać i zawiedli go przed Kambizesa. U niego odtąd spędzał życie, nie doznając żadnych przykrości. I gdyby był umiał nie wtrą-

209

cać się do nie swoich spraw, byłby Egipt z powrotem otrzymał, ażeby nim zarządzać jako namiestnik, gdyż Persowie zazwyczaj szanują synów królewskich: choćby nawet ojcowie od nich odpadli, mimo to synom zwracają panowanie. Zarówno z wielu innych przykładów można wnosić, że mają oni zwyczaj tak postępować, jak i stąd, że Tannyras, syn Inarosa, odzyskał władzę, którą miał jego ojciec, a tak samo syn Amyrtajosa, Pausiris; bo i jemu przywrócono władzę ojcowską. A przecież nikt więcej zła Persom nie wyrządził niż Inaros i Amyrtajos. Psammenit jednak, knując złe zamiary, otrzymał zapłatę za swoje. Przyłapano go bowiem na podżeganiu Egipcjan do buntu, a kiedy Kambizes udowodnił mu zbrodnię, musiał napić się krwi byka* i natychmiast umarł. Taki był jego koniec. Kambizes zaś z Memfis przybył do miasta Sais z zamiarem uczynienia tego, co też istotnie uczynił. Skoro bowiem wszedł do pałacu Amazysa, natychmiast rozkazał wynieść z grobu jego trupa *. Gdy to spełniono, kazał go ochłostać, wyskubać mu włosy, kłuć go ościeniem i wyrządzać mu wszelakie inne zniewagi. A kiedy już wykonawcy zmęczyli się tą robotą (trup bowiem, jako zabalsamowany, stawiał opór i nie rozpadał się), rozkazał go Kambizes spalić, co było rzeczą niegodziwą, ponieważ Persowie uważają ogień za bóstwo *. Palenie zwłok u obu narodów zupełnie nie jest w zwyczaju: u Persów z podanej właśnie przyczyny, bo mówią, że nie przystoi bogu ofiarować trupa człowieka; a u Egipcjan uchodzi ogień za żywe zwierzę, które pochłania wszystko, czego dopadnie, nasycone zaś żerem, umiera wraz z tym, co pochłonęło. Otóż nie ma u nich zupełnie zwyczaju wydawania zwłok na pastwę zwierzętom; dlatego też je balsamują, aby leżąc w ziemi nie były strawione przez robactwo. Tak zatem Kambizes polecił uczynić to, co sprzeciwiało się zwyczajom obu narodów. Atoli, jak utrzymują Egipcjanie, nie Amazys był tym, którego ów los spotkał, lecz inny jakiś Egipcjanin, który był tej samej postawy co Amazys, a którego znieważając Persowie mniemali, że znieważają Amazysa. Oto opowiadają, że Amazys dowiedział się od wyroczni, co ma się z nim

210

stać, gdy umrze; dlatego, chcąc uniknąć grożącego mu losu, kazał owego właśnie człowieka, którego tak chłostano, złożyć po śmierci tuż przy drzwiach wewnątrz swego grobu, a synowi polecił, żeby jego samego pochował w najdalszym zakątku grobowca. Ale mnie się wydaje, że te zlecenia Amazysa, odnoszące się do jego pogrzebu i do owego człowieka, w ogóle nie zostały wydane, tylko że Egipcjanie bezpodstawnie tę sprawę upiększają. Po tych wydarzeniach myślał Kambizes o trzech różnych wyprawach wojennych: przeciw Kartagińczykom, A mmoniom i Etiopom Długowiecznym, którzy mieszkają nad południowym morzem Libii. Po dojrzałym namyśle postanowił wysłać przeciw Kartagińczykom siły morskie, przeciw Ammoniom wybraną część piechoty, do Etiopów zaś naprzód szpiegów, żeby obejrzeli Stół Słońca*, który miał być u tych Etiopów, i przekonali się, czy naprawdę istnieje, a prócz tego wszystko inne wybadali, niosąc dla pozoru dary ich królowi. Ów Stół Słońca ma być taki: Jest łąka na przedmieściu, pełna ugotowanego mięsa ze wszystkich czworonożnych zwierząt; na niej składają w nocy każdorazowi zwierzchnicy, zręcznie postępując, kawałki mięsa, a za dnia przychodzi każdy, kto zechce, i zjada je. Krajowcy mówią, że ziemia za każdym razem z siebie to wydaje. Taki to jest podobno ów tak zwany Stół Słońca. Skoro Kambizes postanowił wysłać szpiegów, natychmiast kazał sobie sprowadzić z miasta Elefantyny kilku Ichtyofagów, którzy znali język etiopski. Tymczasem zaś, gdy ich ściągano, rozkazał wojsku morskiemu popłynąć przeciw Kartaginie. Fenicjanie jednak oświadczyli, że tego nie uczynią: są bowiem związani uroczystą przysięgą i postąpiliby niegodziwie, gdyby wyruszyli przeciw własnym synom*. A zatem Fenicjanie nie chcieli, wszyscy zaś inni * byli do walki niezdatni. W ten sposób Kartagińczycy uniknęli niewoli perskiej. Kambizes bowiem nie uważał za stosowne użyć przeciw Fenicjanom przemocy, ile że dobrowolnie poddali się Persom, a cała potęga morska od

211

nich zależała. Także Cypryjczycy dobrowolnie poddali się Persom i wzięli udział w wyprawie na Egipt. Kiedy Ichtyofagowie z Elefantyny przybyli do Kambizesa, wysłał ich do Etiopów i zlecił im, co mają powiedzieć, każąc też jako dary zabrać szatę purpurową, złoty pleciony naszyjnik i bransolety, dalej alabastrową szkatułkę z balsamem i beczułkę wina palmowego. A ci Etiopowie, do których posyłał Kambizes, mają być najroślejszymi i najpiękniejszymi ze wszystkich ludzi. Mówią o nich, że posługują się w ogóle zwyczajami odmiennymi od reszty ludów, specjalnie zaś w odniesieniu do władzy królewskiej taki jest u nich zwyczaj: kogokolwiek ze współziomków uznają za najroślejszego i posiadającego odpowiednią do wzrostu siłę, tego uważają za godnego królowania. Otóż gdy Ichtyofagowie przybyli do nich, oddali podarunki ich królowi i tak rzekli: — Kambizes, król Persów, chcąc zostać twoim przyjacielem na prawach gościnności, wysłał nas z rozkazem, żeby się z tobą porozumieć, i ofiaruje ci te dary, których posiadanie także jego samego najbardziej cieszy. — Etiop zmiarkowawszy, że przybyli jako szpiedzy, tak do nich przemówił: — Ani król Persów nie wysłał was z tymi darami dlatego, że wysoko sobie ceniłby przyjaźń ze mną, ani wy nie mówicie prawdy (przybyliście bowiem na wywiad w moim państwie), ani też nie jest on sprawiedliwym mężem. Gdyby bowiem był sprawiedliwy, aniby nie pożądał innego kraju oprócz własnego, ani nie wtrącałby do niewoli ludzi, którzy mu żadnej nie wyrządzili krzywdy. Teraz zaś oddajcie mu ten łuk i to mu powiedzcie: król Etiopów radzi królowi Persów, ażeby dopiero wtedy z przeważającymi siłami wyruszył w pole przeciw Etiopom Długowiecznym, gdy Persowie tak oto łatwo zdołają napinać tej wielkości łuki; na razie zaś niech będzie wdzięczny bogom, że synom Etiopów nie podsuwają myśli, aby inny kraj przyłączyli do własnego. Po tych słowach odprężył łuk i oddał go przybyszom. Potem wziął szatę purpurową i zapytał, co to jest i jak to sporządzono. Gdy mu Etiopowie po prawdzie opowiedzieli o purpurze i jej

212

barwieniu, oświadczył, że fałszywi są ci ludzie* i sfałszowane ich szaty. Po wtóre, zapytał o przedmioty ze złota, o pleciony naszyjnik i bransolety. Ichtyofagowie wyjaśniali mu, jak się w to stroi, a wtedy król roześmiał się i, sądząc, że są to kajdany, powiedział, że u nich istnieją silniejsze od tych pęta. Po trzecie, zapytał o balsam. Gdy mu opowiedzieli o jego przyrządzaniu i nacieraniu, powtórzył słowa wyrzeczone o szacie. Lecz skoro mowa zeszła na wino i dowiedział się o jego fabrykacji, bardzo się ucieszył tym napojem i zapytał jeszcze, czym król się żywi i jak długo najwyżej Pers żyje. Ci odpowiedzieli, że żywi się chlebem pszennym, i wyłożyli mu powstawanie pszenicy, oraz że osiemdziesiąt lat jest najdłuższą miarą, ustanowioną dla życia ludzkiego. Na to rzekł Etiop, że zupełnie go nie dziwi, iż tylko tak mało lat żyją, skoro żywią się nawozem*; a nawet tak długo nie mogliby żyć, gdyby się tym trunkiem nie pokrzepiali — przy czym Ichtyofagom na wino wskazał — bo pod tym względem Persowie ich przewyższają. Gdy ze swej strony Ichtyofagowie zapytywali króla o długość życia Etiopów i o ich pożywienie, odpowiedział, że większość ich dochodzi do stu dwudziestu lat, niektórzy nawet i tę liczbę przekraczają; a żywią się gotowanym mięsem i piją mleko. Na wyrażony z powodu tych lat podziw wywiadowców, miał ich zaprowadzić do pewnego źródła, w którym jeśli się kto umył, ciało jego nabierało większego blasku, jak gdyby to źródło oliwą płynęło; wychodził zaś z niego zapach jakby fiołków. Woda tego źródła jest wedle opowiadania wywiadowców tak lekka, że nic na jej powierzchni nie może pływać—ani drewno, ani lżejsze od drewna przedmioty, lecz wszystko idzie na dno. Jeżeli ta ich woda istotnie ma taką właściwość, jak się opowiada, to może dzięki niej osiągają tak późny wiek, ponieważ używają jej do wszystkiego. Gdy oddalili się od źródła, zaprowadził ich do więzienia, gdzie wszyscy więźniowie zakuci byli w złote kajdany. Spiż bowiem jest u tych Etiopów ze wszystkich metali najrzadszy i najkosztowniejszy. Po zwiedzeniu więzienia oglądnęli także tak zwany Stół Słońca.

213

Po nim widzieli na końcu sarkofagi Etiopów, które mają być sporządzane z soli kamiennej w następujący sposób: Skoro trupa wysuszą, czy na sposób egipski, czy też w jakiś inny, pociągają go gipsem i malują całe ciało, nadając mu, ile możności, podobny wygląd; następnie wstawiają mumię w wydrążoną kolumnę, która zrobiona jest z soli kamiennej (tę wykopuje się u nich w wielkiej ilości, a łatwa jest do obrobienia). Zwłoki, znajdując się w środku kolumny, są przez nią dostrzegalne i ani nie wydają niemiłej woni, ani w ogóle nie wytwarzają niczego wstrętnego *, a mają wszystkie części ciała zupełnie podobne do nagiego trupa *. Przez rok najbliżsi krewni trzymają tę kolumnę w domu, poświęcając jej pierwociny ze wszystkiego * i składając przed nią ofiary. Potem wynoszą ją i ustawiają w okolicy miasta. Wywiadowcy, obejrzawszy to wszystko, przybyli z powrotem. Gdy zaś zdali sprawę ze swego poselstwa, Kambizes od razu wpadł w gniew i przedsięwziął wyprawę przeciw Etiopom: a przecież ani wprzód nie wydał zarządzeń co do zapasów żywności, ani też nie zastanowił się, że zamierza wyprawić się na krańce ziemi; lecz jak szaleniec i pozbawiony zmysłów, skoro wysłuchał Ichtyofagów, wyruszył na wojnę, każąc Hellenom *, którzy przy nim byli, pozostać na miejscu, a z sobą wiodąc całą piechotę. Kiedy w swoim pochodzie przybył do Teb, oddzielił od swego wojska około pięćdziesięciu tysięcy ludzi i tym polecił ujarzmić Ammoniów i spalić wyrocznię Zeusa *; sam zaś z resztą wojska ruszył na Etiopów. Zanim jednak wojsko odbyło piątą część drogi, już wyczerpały się im wszystkie, jakie mieli, środki żywności; a po zużyciu zboża zabrakło też zwierząt pociągowych, które zjadano. Gdyby więc Kambizes, zauważywszy to, był zmienił zamiar i wojsko z powrotem odprowadził, byłby mimo popełnionego z początku błędu człowiekiem rozumnym; tymczasem on, na nic nie zważając, ciągle szedł naprzód. Jak długo żołnierze mogli jeszcze coś z ziemi wydobyć, podtrzymywali swe życie, żywiąc się ziołami i korzonkami; kiedy jednak przybyli na piaski, niektórzy z nich dokonali strasznego czynu: co dziesiątego człowieka spo-

214

śród siebie wydzielili losem i zjedli. Na tę wiadomość Kambizes, obawiając się, żeby wzajemnie się nie pożarli, zaniechał wyprawy przeciw Etiopom i zawrócił z drogi; tak przybył do Teb, straciwszy wielką część swych wojsk. Z Teb ruszył w dół do Memfis i odprawił Hellenów, żeby odpłynęli do domu. Taki był los wyprawy przeciw Etiopom. Ci zaś, których wysłano na wojnę przeciw Ammoniom, wyruszywszy z Teb, maszerowali z przewodnikami i przybyli, co jest rzeczą pewną, do miasta Oasis *, zamieszkałego przez Sami jeżyków, którzy podobno pochodzili z gminy ajschrionijskiej *; od Teb są oni oddaleni o siedem dni marszu przez piaski, a ta okolica nazywa się w języku Hellenów Wyspą Szczęśliwych. Aż do tej okolicy miało wojsko dotrzeć, odtąd zaś nikt inny prócz samych Amnioniów i tych, którzy od nich słyszeli, nie umie nic o nich powiedzieć. Bo ani do Ammoniów nie przybyli, ani też nie wrócili do domu. Sami Ammoniowie tak opowiadają: Kiedy z owej Oasis ciągnęli przeciw nim przez piaski, znaleźli się mniej więcej w środku między nimi a Oasis; a gdy właśnie spożywali śniadanie, zawiał ku nim wielki i niesamowity wiatr południowy, który, niosąc z sobą góry piasku, zasypał ich — i w ten sposób zniknęli. Taki los miał spotkać ową armię według opowiadania Ammoniów. Kiedy Kambizes przybył do Memfis, zjawił się Egipcjanom Apis, którego Hellenowie nazywają Epafosem*. Po jego pojawieniu się Egipcjanie przywdziali natychmiast najpiękniejsze szaty i oddawali się ucztowaniu. Kambizes, widząc takie zachowanie się Egipcjan, był mocno przekonany, że obchodzą to święto radości z powodu jego niepowodzeń i zawezwał do siebie zarządców miasta Memfis. Gdy stanęli przed jego obliczem, zapytał ich, dlaczego Egipcjanie nic podobnego nie czynili za pierwszym jego pobytem w Memfis, tylko teraz, kiedy przybywa po utracie znacznej części armii. Oświadczyli, że zjawił się im bóg, co zazwyczaj zdarza się tylko po upływie długiego czasu, a gdy się pokaże, wszyscy Egipcjanie z radości świętują*. Kambizes, słysząc to, powiedział, że kłamią i jako kłamców ukarał ich śmiercią.

215

Po ich straceniu zawezwał z kolei przed swe oblicze kapłanów. Gdy kapłani to samo oświadczyli, powiedział, że rychło się dowie, czy do Egipcjan przybył jakiś bóg, którego można dotknąć* ręką. Tylko te wyrzekł słowa i rozkazał kapłanom przyprowadzić Apisa. A ci poszli, aby go przywieść. Ten zaś Apis albo Epafos jest cielakiem od krowy, która nie może już począć innego płodu. Egipcjanie mówią, że promień z nieba spływa na krowę i z tego rodzi ona Apisa. A takie są cechy tego byczka, nazywanego Apisem: będąc zresztą czarny, ma na czole czworokątną białą plamę *, na grzbiecie wizerunek orła, na ogonie podwójne włosy *, a pod językiem znak podobny do skarabeusza *. Skoro kapłani przywiedli Apisa, Kambizes, będąc już na poły szaleńcem, wydobył sztylet i chciał Apisa ugodzić w brzuch, lecz trafił w biodro. Po czym śmiejąc się rzekł do kapłanów: — O, wy głupcy, więc tacy bywają bogowie, z krwi i ciała i czuli na żelazo? Godny zaiste Egipcjan ten bóg! Ale nie wyjdzie wam na dobre, żeście sobie ze mnie zadrwili. — Po tych słowach wydał rozkaz powołanym do tego, żeby ochłostali kapłanów, a z reszty Egipcjan zabijali każdego, kogo zastaną przy uroczystościach. Święto więc u Egipcjan skończyło się, kapłanów zasądzono, a Apis ze zranionym biodrem leżał w świątyni * i dogorywał. Gdy wskutek rany zginął, pogrzebali go kapłani bez wiedzy Kambizesa. Kambizes zaś, jak mówią Egipcjanie, zaraz z powodu tego niegodziwego czynu oszalał, zwłaszcza że już przedtem nie był przy zdrowych zmysłach. Otóż naprzód zgładził swego brata Smerdisa *, który pochodził z tego samego ojca i z tej samej matki. Tego wyprawił z Egiptu do Persji wskutek zazdrości, ponieważ jedyny z Persów prawie na szerokość dwóch palców naciągnął łuk, który Ichtyofagowie przynieśli od króla Etiopów, podczas gdy nikt inny tego nie potrafił. Gdy więc Smerdis odszedł do Persów, miał Kambizes podczas snu następujące widzenie: zdawało mu się, że przybył goniec od Persów z doniesieniem, iż Smerdis, siedząc na tronie królewskim, głową dosięga niebios. Wobec tego z obawy o własną osobę, żeby

216

brat go nie zabił i nie zagarnął rządów, wysyła do Persji Preksaspesa, który wśród Persów był mu najwierniejszy, aby zgładził Smerdisa. Ten wyruszył do Suz i uśmiercił Smerdisa — według jednych wywiódłszy go na łowy; według innych zaprowadził go nad Morze Czerwone i utopił. Taki był, jak mówią, pierwszy czyn, od którego zaczął się szereg zbrodni Kambizesa. Po wtóre, zgładził on towarzyszącą mu do Egiptu siostrę, z którą żył w małżeństwie, jakkolwiek była mu rodzoną siostrą z obojga rodziców. Pojął zaś ją za żonę wśród następujących okoliczności. Nigdy przedtem nie było u Persów w zwyczaju żyć wspólnie z własnymi siostrami, ale Kambizes zakochał się w jednej ze swych sióstr i chciał się z nią ożenić. Ponieważ jednak zamiar jego sprzeciwiał się zwyczajowi, powołał on królewskich sędziów i przedłożył im pytanie: czy istnieje prawo, które pozwala komuś, kto zechce, poślubić swą siostrę? (Królewscy sędziowie są to wybrani spośród Persów mężowie, którzy piastują swój urząd aż do śmierci albo do chwili, gdy się im dowiedzie niesprawiedliwości. Oni rozstrzygają Persom spory prawne, są tłumaczami ojczystych ustaw i na nich wszystko polega). Otóż na pytanie Kambizesa dali oni odpowiedź sprawiedliwą i bezpieczna, oświadczając, że nie znajdują żadnego prawa, które pozwala bratu żyć wspólnie z siostrą; że jednak znaleźli inne prawo, na mocy którego królowi Persów wolno jest uczynić, co zechce. W ten sposób z obawy przed Kambizesem nie znieśli prawa, tylko, aby sami w obronie prawa nie zginąć, wyszukali jeszcze inne, które stawało po jego stronie, gdyby jedną z sióstr chciał pojąć za małżonkę. Wtedy Kambizes ożenił się z umiłowaną; ale już po niedługim czasie wziął inną siostrę. Młodsza była tą, która towarzyszyła mu do Egiptu, a którą tam zabił. O jej śmierci, podobnie jak o śmierci Smerdisa, krąży podwójne podanie. Hellenowie opowiadają, że Kambizes kazał raz szczenięciu lwa walczyć z młodym psem, czemu przypatrywała się także ta jego małżonka. Kiedy psiak już ulegał, brat jego, inny młody pies, zerwał łańcuch i przybiegł mu na pomoc; tak więc dwa psiaki razem pokonały lwiątko. I Kam-

217

bizes z uciechą temu się przypatrywał, podczas gdy siedząca obok siostra płakała. Kambizes, zauważywszy to, zapytał, dlaczego płacze, a ona odpowiedziała: — Na widok młodego, psa, który swemu bratu dopomógł, zebrało mi się na płacz, gdyż przypomniałam sobie Smerdisa i zdałam sobie sprawę, że jemu nikt już nie pomoże. — Za te słowa, jak mówią Hellenowie, zginęła z ręki Kambizesa. Ale Egipcjanie donoszą, że małżonka, w chwili gdy siedziano przy stole, wzięła sałatę, oskubała ją wkoło, a potem zapytała męża, czy piękniejsza jest oskubana, czy pełna sałata; na jego odpowiedź: „pełna", tak rzekła: — A przecież ongi tę sałatę wziąłeś sobie za wzór, gdyś dom Cyrusa ogołocił z liści. — Wtedy on wpadł w furię i brzemienną kopnął, wskutek czego poroniła i umarła. Tak srożył się Kambizes przeciw najbliższym osobom, czy z powodu Apisa, czy z innego powodu, jak to ludzi niejedno zło nawiedzać zwykło. Wszak już od urodzenia miał on cierpieć na pewną ciężką chorobę *, którą niektórzy nazywają „świętą". Nie jest więc rzeczą nieprawdopodobną, że i na umyśle nie był zdrowy, skoro jego ciało trapiła tak wielka choroba. Wobec innych Persów dopuścił się takich szaleństw. Do Preksaspesa, który cieszył się największym jego szacunkiem i wprowadzał mu poselstwa, a którego syn był podczaszym Kambizesa, co także niemałym jest zaszczytem, miał się w te słowa odezwać: — Preksaspesie, za jakiego męża uważają mnie Persowie i co mówią o mnie? — Na to ów odpowiedział: — O panie, pod każdym innym względem bardzo cię chwalą, a tylko mówią, że winu zanadto hołdujesz. — To on oświadczył o Persach, a rozgniewany Kambizes odrzekł: — Teraz więc utrzymują Persowie, że oddając się winu jestem obłąkany i niespełna rozumu; w takim razie poprzednie ich mowy nie były prawdziwe. — Albowiem już przedtem na posiedzeniu rady zapytał był Kambizes obecnych Persów i Krezusa, jakim mężem wedle ich zdania jest w porównaniu z ojcem swym Cyrusem, a oni wtedy odpowiedzieli, że jest dzielniejszy od ojca, bo posiada wszystko co tamten, a do tego jeszcze pozyskał Egipt i morze*. Tak powiedzieli Persowie, ale Krezus, który

218

tam siedział i z wydanego sądu nie był zadowolony, odezwał się w te słowa do Kambizesa: — Mnie się wydaje, synu Cyrusa, że nie jesteś równy twojemu ojcu, bo jeszcze nie masz takiego syna, jakiego on w tobie zostawił. — Słysząc to ucieszył się Kambizes i pochwalił sąd Krezusa. Na to więc wspomnienie rzekł z gniewem do Preksaspesa: — Teraz ty przekonaj się, czy Persowie mówią prawdę, czy też sami, tak twierdząc, są obłąkani. Jeżeli twego syna, który tu w przedsionku stoi, trafię w środek serca, wtedy pokaże się, że nie ma nic prawdy w tym, co Persowie mówią; jeżeli zaś chybię, to możesz twierdzić, że Persowie mówią prawdę, a ja nie jestem przy zdrowych zmysłach. — Po tych słowach napiął łuk i wycelował do chłopca, a kiedy ten padł, kazał go rozciąć i strzał zbadać. Skoro udowodniono, że strzała utkwiła w sercu, rzekł do ojca śmiejąc się i pełen radości: — Preksaspesie, że ja nie jestem szalony, lecz obłąkani są Persowie, to stało się dla ciebie jasne; a teraz powiedz mi, kogo na całym świecie widziałeś już tak celnie strzelającego? — Preksaspes zaś, widząc obłąkańca i obawiając się o własne życie, powiedział: — Panie, nawet sam bóg *, jak sądzę, nie mógłby tak celnie trafić. — Wtedy więc popełnił ten niecny czyn; innym razem kazał dwunastu najznakomitszych Persów głową na dół żywcem zakopać w ziemi, mimo że nie dowiedziono im żadnej znaczniejszej winy. Gdy tak sobie postępował, Lidyjczyk Krezus uważał za rzecz słuszną upomnieć go tymi słowy: — Królu, nie folguj we wszystkim młodości i gniewowi, lecz powściągnij się i opanuj. Dobrze być oględnym, a ostrożność jest mądrością. Ty zaś zabijasz mężów, twoich współziomków, nie dowiódłszy im żadnej znaczniejszej winy, zabijasz też dzieci. Jeżeli częściej tak czynić będziesz, uważaj, żeby Persowie od ciebie nie odpadli. Mnie twój ojciec, Cyrus, przykazał i usilnie polecił, żebym cię upominał i doradzał ci to, co uznam za dobre. — Krezus w dowód życzliwości udzielał mu tych wskazówek, lecz Kambizes odpowiedział: — Ty ośmielasz się także mnie rady dawać, ty, któryś nad twą ojczyzną tak pięknie czuwał i memu ojcu tak

219

dobrze radził, wzywając go, żeby przeprawił się przez rzekę Arakses * i ruszył na Massagetów, gdy oni chcieli przejść do naszego kraju — i tak zarówno siebie zgubiłeś, boś własną ojczyzną źle rządził, jak i Cyrusa, który ciebie słuchał! Ale nie wyjdzie ci to na dobre, gdyż już od dawna pragnąłem chwycić się przeciw tobie jakiegoś pozoru. — Po tych słowach porwał łuk, aby go przebić strzałą, ale Krezus odskoczył i wybiegł. Kambizes, nie mogąc go ustrzelić, polecił służbie ująć go i zabić. Służalcy, którzy znali jego charakter, ukryli Krezusa w tej myśli, żeby na wypadek, gdyby Kambizes żałował swego czynu i pożądał widoku Krezusa, pokazać go i otrzymać nagrodę za jego ocalenie; gdyby zaś nie żałował i nie odczuwał za nim tęsknoty, wtedy dopiero go zgładzić. Jakoż w niedługi czas później Kambizes zatęsknił za Krezusem, a słudzy, zmiarkowawszy to, oznajmili mu, że on jeszcze żyje. Wtedy powiedział Kambizes, że cieszy się wprawdzie, iż Krezus pozostał przy życiu, że jednak tym, którzy go zachowali, nie ujdzie to bezkarnie, lecz każe ich stracić. I tak też uczynił. Dopuszczał się on licznych podobnych szaleństw względem Persów i sprzymierzeńców podczas swego pobytu w Memfis, gdzie otwierał dawne groby i oglądał zwłoki. Tak też wszedł do świątyni Hefajstosa * i bardzo podrwiwał sobie z jego posągu. A ów posąg nader jest podobny do fenickich Pataików, których Fenicjanie obwożą na sztabach swych trójrzędowców. Kto ich jeszcze nie widział, temu dam taką wskazówkę: jest to wizerunek Pigmejczyka *. Wszedł również do świątyni Kabirów, do której wchodzić nie godzi się nikomu oprócz kapłana. Tych posągi nawet spalił, wykpiwszy je do syta. I one również są podobne do posągów Hefajstosa, którego dziećmi mają być Kabirowie *. Dla mnie więc jest zupełnie jasną rzeczą, że był on w wysokim stopniu szaleńcem, bo inaczej nie byłby się ważył szydzić z tego, co święte i zgodne ze zwyczajem. Wszak gdyby wszystkim ludziom zaproponowano, żeby ze wszystkich zwyczajów wybrali sobie najlepsze, wówczas wszyscy po dokładnym zbadaniu wybraliby własne; do tego stopnia jest każdy przeko-

220

nany, że jego zwyczaje bezspornie są najlepsze. Dlatego nie jest prawdopodobne, żeby inny człowiek niż szaleniec kpił sobie z takich rzeczy. Że jednak istotnie wszyscy ludzie tak o swoich zwyczajach myślą, można to obok wielu innych dowodów także z tego wnosić: Dariusz powołał raz za swego panowania Hellenów, których miał u siebie, i zapytał ich, za jaką cenę byliby skłonni spożyć zmarłych ojców? Wtedy oni oświadczyli, że nie zrobiliby tego za żadną cenę. Potem wezwał Dariusz tak zwanych Kalatiów, plemię indyjskie, które zjada swoich rodziców, i zapytał ich w obecności Hellenów, którym odpowiedź przetłumaczono, za jaką cenę zgodziliby się zmarłych ojców spalić na stosie? Wtedy ci wydali okrzyk zgrozy i wezwali go, aby zaniechał bezbożnych słów. Taka to jest siła zwyczaju, a poeta Pindar, jak mi się zdaje, ma słuszność, mówiąc w swym utworze, że zwyczaj jest królem wszystkich. W tym samym czasie, gdy Kambizes wyruszał na Egipt, także Lacedemończycy przedsięwzięli wyprawę przeciw Samos i Polikratesowi, synowi Ajakesa, który, wznieciwszy powstanie *, zajął Samos. Z początku podzielił on miasto na trzy części i dał swoim braciom Pantagnotosowi i Sylosontowi po jednej. Ale potem jednego z nich zabił, a młodszego Sylosonta wypędził i tak posiadł całą wyspę Samos. Dzierżąc ją, zawarł z Amazysem, królem Egiptu, związek gościnności, posyłał mu dary i od niego je przyjmował. W krótkim też czasie wzrosła od razu potęga Polikratesa i stała się głośna w całej Jonii i w reszcie Hellady, bo dokądkolwiek skierował swe zamiary wojenne, szło mu wszystko szczęśliwie. Miał sto pięćdziesięciowiosłowców i tysiąc łuczników, z którymi łupił i plądrował wszędzie bez różnicy: bo i przyjacielowi, jak twierdził, wyświadczy większą przysługę, jeżeli odda mu, co zabrał, niż gdyby mu w ogóle nic nie zabrał. Tak więc zdobył znaczną część wysp, jak również wiele miast na lądzie stałym. Przy tym i Lesbijczyków, którzy z całym swym wojskiem przybyli na pomoc Milezyjczykom, pokonał w bitwie morskiej i wziął do niewoli, tak że jako jeńcy musieli mu wykopać cały rów dokoła murów miejskich Samos.

221

Wielkie powodzenie Polikratesa nie uszło uwagi Amazysa, owszem, budziło w nim troskę. A kiedy coraz bardziej rosło, napisał tej treści list, który posłał do Samos: „Amazys tak mówi do Polikratesa. Wprawdzie przyjemnie jest dowiedzieć się, że miłemu przyjacielowi dobrze się dzieje; mnie jednak nie podoba się twoje wielkie szczęście, bo wiem, jak zazdrosne jest bóstwo. Dlatego wolałbym, żeby mnie samemu i tym, którzy przypadają mi do serca, w jednym przedsięwzięciu szczęściło się, a w drugim się nie wiodło i żeby tak moje życie przebiegało raczej wśród zmiennych okoliczności niż w stałym szczęściu. Bo o nikim jeszcze nie słyszałem i nie wiem, żeby w końcu całkiem nędznie nie zszedł ze świata, jeśli we wszystkim miał powodzenie. Więc posłuchaj mnie teraz i wobec twego szczęścia tak sobie postąp: pomyśl, co uznajesz za twą najbardziej wartościową rzecz i czego strata sprawi twemu sercu największy ból; to odrzuć od siebie, tak żeby więcej nie dostało się między ludzi. I jeżeli odtąd twoje szczęście jeszcze nie będzie się przeplatało z cierpieniem, staraj się dalej w podany przeze mnie sposób temu zaradzić". Skoro Polikrates to przeczytał i rozważył, jak dobra jest rada Amazysa, szukał wśród swoich klejnotów takiego, którego strata najbardziej zasmuciłaby jego serce, i wtedy znalazł następujący: miał on złoty sygnet ze szmaragdem, który zawsze nosił, dzieło Teodorosa z Samos *, syna Teleklesa. Ponieważ więc postanowił go odrzucić, tak uczynił. Zaopatrzył w załogę pięćdziesięciowiosłowiec i sam wszedł na jego pokład. Potem kazał wypłynąć na pełne morze, a kiedy był już daleko od wyspy, zdjął sygnet i wrzucił go do morza w oczach wszystkich towarzyszów okrętowych. Uczyniwszy to, odpłynął z powrotem, a kiedy znalazł się w domu, czuł się nieszczęśliwy. Ale w pięć lub sześć dni później oto co mu się zdarzyło. Pewien rybak schwytał wielką i piękną rybę, którą uznał za odpowiednią jako podarunek dla władcy. Zaniósł więc ją przed bramę pałacu i powiedział, że chce być dopuszczony do Polikratesa. Gdy mu się to udało, ofiarował rybę, mówiąc: — Królu, kiedym ją schwytał, nie uważałem za rzecz słuszną zanieść ją

222

na rynek, choć żyję z pracy mych rąk, lecz wydała mi się godną ciebie i twojej dostojności; dlatego tobie ją przynoszę w darze. — Polikrates, ucieszony tymi słowami, odpowiedział: — Bardzo dobrze uczyniłeś, zasługujesz na podwójną wdzięczność, za twoją mowę i za twój dar, a my zapraszamy cię na ucztę. — Rybak wysoko to sobie cenił i poszedł do domu; słudzy zaś pokrajali rybę i znaleźli w jej brzuchu sygnet Poiikratesa. Ledwie go ujrzeli, zaraz go wydobyli i zanieśli uradowani do Polikratesa, a wręczając mu sygnet opowiedzieli, jak się on znalazł. Temu przyszło na myśl, że jest to boskie zrządzenie; opisał więc wszystko w liście, co zrobił i co go spotkało, i list ten kazał zanieść do Egiptu. Gdy Amazys przeczytał pismo Polikratesa, zrozumiał, że niemożliwe jest, aby jeden człowiek uchronił drugiego przed złowrogim losem i że Polikrates, który we wszystkim ma powodzenie i nawet odrzucone rzeczy odnajduje, niedobrze skończy. Wysłał więc herolda do Samos z oświadczeniem, że wypowiada mu przyjaźń i gościnność. Uczynił to z tego powodu, aby nie musiał sam boleć nad przyjacielem, gdyby straszny i gwałtowny cios ugodził w Polikratesa. Otóż przeciw temu Polikratesowi, który we wszystkim miał szczęście, rozpoczęli wojnę Lacedemończycy, wezwani na pomoc przez owych Samijczyków, którzy później założyli Kydonię* na Krecie. Mianowicie Polikrates bez wiedzy Samijczyków wysłał był herolda do Kambizesa, syna Cyrusa, gdy gromadził on siły przeciw Egiptowi, i prosił go, aby także do niego na Samos posłał i zażądał wojsk. Kambizes, słysząc tę propozycję, chętnie wysłał posłów na Samos i prosił Polikratesa, aby razem z nim wyprawił armię morską przeciw Egiptowi. Ten wybrał spośród obywateli takich, których najbardziej podejrzewał o buntownicze zamiary, i wyprawił ich na czterdziestu trójrzędowcach, zlecając Kambizesowi, żeby mu ich z powrotem nie odsyłał. Jedni mówią, że wysłani Samijczycy nie dojechali do Egiptu, lecz kiedy w ciągu żeglugi znaleźli się w pobliżu Karpatos, naradzili się między sobą i postanowili dalej już nie płynąć. Inni

223

znów twierdzą, że przybyli do Egiptu, a stąd, mimo że ich pilnowano, uciekli. Gdy z powrotem płynęli do Samos, Polikrates z flotą zastąpił im drogę i wdał się w walkę. Wracający do domu odnieśli zwycięstwo i wylądowali na wyspie, gdzie jednak w lądowej bitwie zostali pokonani, i wtedy popłynęli do Lacedemonu. Są i tacy, którzy mówią, że zbiegowie z Egiptu ostatecznie zwyciężyli Polikratesa, lecz to ich twierdzenie nie wydaje mi się słuszne: wszak wcale nie potrzebowaliby wzywać na pomoc Lacedemończyków, gdyby zdołali sami Polikratesa pokonać. Nadto nie jest do pomyślenia, żeby ktoś, co miał do dyspozycji najemnych żołnierzy i krajowych łuczników w wielkiej ilości, został pobity przez garść wracających Samijczyków. Dzieci zaś i żony tych obywateli, których miał pod swoją władzą, zamknął Polikrates w dokach okrętowych i trzymał w pogotowiu, aby je, w razie gdyby ich ojcowie i mężowie zdradzili go i przeszli na stronę powracających — wraz z dokami okrętowymi spalić. Gdy wygnani przez Polikratesa Samijczycy przybyli do Sparty i stanęli przed eforami, długą mieli przemowę, ponieważ bardzo gorąco prosili. Eforowie podczas pierwszej audiencji odpowiedzieli im, że początku ich mowy nie pamiętają, a dalszej części nie rozumieją. Potem, powtórnie dopuszczeni, nic więcej nie rzekli, tylko trzymając w ręku worek oświadczyli, że ten worek potrzebuje chleba. Wtedy im powiedziano, że i z tym workiem przesadzili; postanowiono jednak udzielić im pomocy. Następnie przygotowali się Lacedemończycy i wyruszyli na wojnę przeciw Samos * — jak mówią Samijczycy, aby im odpłacić za dobrodziejstwa, ponieważ kiedyś Samijczycy wspomogli ich okrętami przeciw Meseńczykom *. Lacedemończycy zaś utrzymują, że zrobili to, nie aby na prośbę Samijczyków udzielić im pomocy, ale żeby raczej zemścić się za porwanie mieszalnika, który wieźli dla Krezusa *, oraz pancerza, który im posłał w darze Amazys, król Egiptu. Bo także ów pancerz na rok przed mieszalnikiem zagrabili Samijczycy. Był on płócienny z wyszytymi wielu figurami, a ozdoby zrobione były

224

ze złota i z bawełny. Co go jednak czyni godnym podziwu, to każda poszczególna nić pancerza: choć bowiem są cienkie, zawierają po trzysta sześćdziesiąt innych nici, które są wszystkie dla oka widoczne. Tego samego rodzaju jest drugi pancerz, który Amazys poświęcił Atenie w Lindos. Także Koryntyjczycy gorliwie współdziałali, żeby wyprawa wojenna na Samos doszła do skutku; bo również wobec nich dopuścili się Samijczycy bezprawia o jedną generację przed* tą wyprawą, w tym samym czasie, w którym porwali mieszalnik. Oto Periander, syn Kypselosa, odesłał był trzystu chłopców z Kerkyry *, synów najznakomitszych mężów, do Sardes, do Alyattesa, aby ich tam skastrowano. Kiedy jednak wiozący chłopców Koryntyjczycy wylądowali na Samos, a Samijczycy dowiedzieli się, po co ich wiozą do Sardes, naprzód pouczyli chłopców, aby dotknęli się sanktuarium Artemidy; potem nie pozwolili wywlec błagalników z sanktuarium, a gdy Koryntyjczycy odmawiali chłopcom żywności, urządzili Samijczycy uroczystość, którą jeszcze teraz w ten sam sposób obchodzą. Mianowicie z nastaniem nocy, dopóki chłopcy byli błagalnikami, urządzali korowody dziewic i młodzieńców i równocześnie ustanowili zwyczaj, żeby do świątyni znoszono placki z sezamu i miodu, aby chłopcy kerkyrejscy porywali je i mieli się czym pożywić. Trwało to dopóty, aż pilnujący chłopców Koryntyjczycy pozostawili ich i odjechali; wtedy Samijczycy odwieźli chłopców z powrotem na Kerkyrę. Gdyby po śmierci Periandra był istniał stosunek przyjaźni między Kerkyrejczykami a Koryntyjczykami, to z podanego właśnie powodu ci nie byliby wzięli udziału w wyprawie przeciw Samos; tymczasem od kolonizacji tej wyspy stale jedni z drugimi żyją w niezgodzie. Dlatego też Koryntyjczycy nie zapominali Samijczykom obrazy. A Periander odesłał był do Sardes dla skastrowania wybranych synów najprzedniejszych Kerkyrejczyków — powodując się zemstą; wprzód bowiem Kerkyrejczycy dopuścili się względem niego zbrodniczego czynu: Gdy Periander zabił swą małżonkę Melissę, zdarzyło się, że

225

prócz tego nieszczęścia spotkało go jeszcze inne. Miał on z Melissą dwóch synów *, z których jeden liczył siedemnaście, drugi osiemnaście lat. Tych wezwał do siebie dziadek ze strony matki, Prokles, władca Epidauros, i uprzejmie ich podejmował, co było naturalną rzeczą wobec dzieci jego córki. Lecz kiedy ich z powrotem odsyłał, rzekł do nich na odchodnym: — Czy też wiecie wy, chłopcy, kto zabił waszą matkę? — Na to powiedzenie starszy z nich nie zwrócił wcale uwagi; młodszego jednak, imieniem Lykofron, tak boleśnie ono dotknęło, że po przybyciu do Koryntu ani nie przemówił do ojca, jako do mordercy matki, ani nie wdawał się z nim w rozmowę, gdy ten ją wszczynał, a na jego pytania nic nie odpowiadał. Wreszcie uniesiony gniewem Periander wygnał go z domu. Wygnawszy go, zapytał starszego syna, o czym właściwie dziadek z nimi rozmawiał. Ten opowiadał tylko, jak uprzejmie ich przyjął; ale owych słów, które Prokles wyrzekł do nich przy pożegnaniu, nie pamiętał, ponieważ nie wziął ich sobie do serca. Periander jednak utrzymywał, że niemożliwe, by dziadek im czegoś nie podszepnął, i nie przestawał go dalej badać, aż syn przypomniał sobie i te także słowa powtórzył. Periander zrozumiał, a nie chcąc okazać żadnej pobłażliwości, posłał gońca do ludzi, u których wygnany syn przebywał, i zabronił im przyjmować go w domu. Ilekroć więc przepędzany do innego zawitał domu, także stamtąd go wyganiano, gdyż Periander zagroził tym, którzy by go przyjęli, i kazał go trzymać z dala. Tak więc tropiony szedł od jednego do drugiego domu swych przyjaciół, którzy mimo wszelkich obaw przyjmowali go, ponieważ był synem Periandra. Wreszcie wydał Periander publiczne ogłoszenie: kto by jego syna podjął w swym domu albo doń przemówił, ten musi Apollonowi uiścić świętą grzywnę, której wysokość podał. Wobec takiego ogłoszenia nikt nie chciał już z młodzieńcem rozmawiać ani go w domu przyjmować; on sam zresztą nie uważał za słuszne, żeby zakaz przekraczać, i stale włóczył się po krużgankach. Czwartego dnia ujrzał go Periander, całkiem zmarniałego od brudu i głodu; wtedy zlitował się nad nim, zaniechał gniewu,

226

przystąpił doń i rzekł: — Mój synu, jakiż wybór jest lepszy: czy żyć w obecnym twym stanie, czy jako powolny ojcu syn przejąć panowanie i wszystkie te dobra, które ja teraz posiadam? Jak mogłeś ty, mój syn i książę bogatego Koryntu, obrać życie włóczęgi, przeciwstawiając się w gniewie temu, wobec kogo najmniej się to godziło? Wszak jeśli w tym wypadku zdarzyło się nieszczęście, które skierowało twoje podejrzenie przeciwko mnie, to mnie właśnie to nieszczęście dotknęło, i ja tym większy mam w nim udział, ponieważ sam czynu dokonałem. Ale ty teraz doświadczyłeś, o ile lepiej być godnym zazdrości niż litości, a zarazem, co to znaczy gniewać się na rodziców i na potężniejszych — dlatego chodź z powrotem do domu. — Tymi słowy chciał go sobie Periander ująć; ale on nic więcej ojcu nie odpowiedział, jak tylko to, „że winien jest bogu uiścić świętą grzywnę, gdyż wdał się z nim w rozmowę". Wtedy poznał Periander, że zło, które opanowało jego syna, jest nieuleczalne i nie do przezwyciężenia, więc wysłał go precz ze swych oczu na okręcie do Kerkyry, która także należała do jego państwa. Potem wyruszył w pole przeciw swemu teściowi Proklesowi, jako głównemu winowajcy tego nieszczęścia, zdobył Epidauros i wziął samego Proklesa do niewoli. Kiedy z biegiem lat Periander zestarzał się i doszedł do przekonania, że nie może już doglądać spraw państwa i nimi zarządzać, posłał do Kerkyry i odwołał Lykofrona do objęcia rządów (w starszym synu nie widział po temu zdolności, bo wydawał mu się nieco tępy). Ale Lykofron nie uznał nawet godnym odpowiedzi tego, co tę wiadomość przyniósł. Więc Periander, który jednak przywiązany był do młodzieńca, wysłał doń za drugim razem siostrę, swą własną córkę, sądząc, że tej jeszcze najprędzej usłucha. Ona przybyła i powiedziała: — Drogi bracie, czy wolisz, żeby rządy innym przypadły, a majątek ojca rozdrapano, niż żebyś wrócił i sam to wszystko posiadł? Wracaj do domu i przestań sam siebie karać. Duma jest złą właściwością; nie lecz zła złem. Wielu oddaje słuszności pierwszeństwo przed sprawiedliwością; wielu już, szukając matki, straciło ojca. Panowanie to rzecz zwodnicza, a jednak wielu ma

227

zwolenników; ojciec zaś jest już starcem i życie ma poza sobą; nie oddawaj obcym twej własności. — Tak ona w poruszających serce słowach do niego mówiła, jak ją ojciec pouczył. A on odpowiedział, że nigdy do Koryntu nie przybędzie, jak długo będzie słyszał, że ojciec jeszcze żyje. Gdy siostra wróciła z tą wiadomością, wysłał Periander za trzecim razem herolda i był gotów sam pójść do Kerkyry, a za to miał Lykofron przybyć do Koryntu i zostać jego następcą w rządach. Na te warunki syn przystał; więc Periander szykował się do wyjazdu na Kerkyrę, a syn do Koryntu. Kiedy jednak o tym wszystkim dowiedzieli się Kerkyrejczycy, zgładzili młodzieńca, nie chcąc do tego dopuścić, żeby Periander przybył do ich kraju. Za to właśnie Periander mścił się na Kerkyrejczykach. Lacedemończycy, przybywszy z wielką flotą, oblegali Samos. Po ataku, przypuszczonym do murów, sforsowali wał, który przy morzu wznosi się od strony przedmieścia; następnie jednak, gdy nadszedł na pomoc sam Polikrates z liczną załogą, zostali odparci. Z wyższego zaś wału, wznoszącego się na grzbiecie górskim*, wojska najemne urządziły wypad do spółki z wielu Samijczykami; przez krótki czas dotrzymywali oni placu Lacedemończykom, po czym uciekli z powrotem, a wrogowie ścigali ich i wycinali w pień. Gdyby wszyscy obecni tam Lacedemończycy w owym dniu zachowali się podobnie jak Archias i Lykopas, Samos zostałoby wzięte. Archias bowiem i Lykopas wpadli sami jedni wraz z uciekającymi Samijczykami w obręb murów i, mając odcięty odwrót, zginęli w mieście Samos. Z potomkiem tego Archiasa w trzecim pokoleniu, innym Archiasem, synem Samiosa, a wnukiem Archiasa, ja sam zetknąłem się w Pitane (bo z tej gminy pochodził). Ten ze wszystkich cudzoziemców najwyżej cenił Samijczyków i mówił, że jego ojcu dlatego nadano imię Samiosa, że tegoż ojciec Archias poległ w Samos, dzielnie tam walcząc; oświadczył też, że z tego powodu czci Samijczyków, iż jego dziadek został przez nich pochowany na koszt publiczny. Ale Lacedemończycy widząc, że upłynęło im już czterdzieści dni, odkąd oblegają Samos, a przedsięwzięcie ich wcale się na-

228

przód nie posuwa, wrócili na Peloponez. Według rozpowszechnionej, lecz mało prawdopodobnej pogłoski, kazał Polikrates mnóstwo krajowej monety z ołowiu wybić i pozłocić, i dał im, a oni przyjęli i dlatego ustąpili. Była to pierwsza wyprawa*, którą doryccy Lacedemończycy przedsięwzięli do Azji. Ci zaś z Samijczyków, którzy wszczęli wojnę przeciw Polikratesowi, w chwili gdy Lacedemończycy zamierzali ich opuścić, również odpłynęli na Sifnos. Brakło im bowiem pieniędzy, a stosunki Sifnijczyków były w owym czasie kwitnące i należeli oni do najbogatszych wyspiarzy. Wszak mieli na swej wyspie kopalnie złota i srebra, tak że z dziesięciny płynących stąd dochodów poświęcili w Delfach skarbiec, podobnie jak najzamożniejsze państwa; sami też rozdzielali między siebie uzyskane corocznie pieniądze. Otóż wtedy gdy stawiali skarbiec, zapytali wyroczni, czy obecna ich pomyślność długo jeszcze trwać może. Pitia dała im taką odpowiedź:

Gdy prytaneum na Sifnos raz stanie sią białe, a w rynku Białe się zjawią krużganki, roztropny mąż wówczas potrzebny, Aby was ostrzegł przed hufcem drewnianym, czerwonym heroldem. A Sifnijczyków rynek i prytaneum były wonczas* przyozdobione paryjskim marmurem. Tego orzeczenia wyroczni nie mogli oni zrozumieć ani zaraz, ani po przybyciu Samijczyków. Skoro bowiem Samijczycy wylądowali na Sifnos, wysłali natychmiast jeden okręt z posłami do miasta. Dawniej zaś były wszystkie okręty pomazane minią na czerwono: i to właśnie było tym, co Pitia przepowiedziała Sifnijczykom, każąc im wystrzegać się drewnianego hufca i czerwonego herolda. Posłowie prosili Sifnijczyków o pożyczkę dziesięciu talentów; a kiedy ci oświadczyli, że nie pożyczą, Samijczycy zaczęli plądrować ich pola. Na tę wiadomość pośpieszyli zaraz Sifnijczycy z odsieczą, wdali się z nimi w walkę, zostali pokonani, i wielu z nich Samijczycy odcięli od miasta, a następnie ściągnęli z nich sto talentów.

229

Od Hermionów uzyskali drogą kupna wyspę Hydreę przy Peloponezie i powierzyli ją opiece Trojzeńczyków; sami zaś skolonizowali Kydonię na Krecie, jakkolwiek płynęli tam nie z tym zamiarem, lecz aby wypędzić Zakyntyjczyków z tej wyspy. Na Krecie pozostali i żyli w dobrobycie przez pięć lat, tak że oni właśnie zbudowali istniejące teraz w Kydonii święte przybytki oraz świątynię Diktyny. Lecz w szóstym roku zwyciężyli ich Egineci w bitwie morskiej i ujarzmili przy pomocy Kreteńczyków; okrętom ich obcięli sztaby, zaopatrzone w wizerunki dzików, i złożyli je jako dary wotywne w świątyni Ateny na Eginie. Uczynili to Egineci z nienawiści do Samijczyków; ci bowiem za rządów króla Amfikratesa w Samos pierwsi wyprawili się na Eginę i wyrządzili Eginetom wiele szkód, przy czym i sami od nich straty ponieśli. Taka była przyczyna ich zachowania się. Mówiłem nieco obszerniej o Samijczykach *, ponieważ wykonali oni trzy największe w całej Helladzie dzieła. W górze, wysokiej * na sto pięćdziesiąt sążni, wykopali tunel, który rozpoczyna się u jej stóp i ma ujście po obu stronach. Długość tego tunelu wynosi siedem stadiów, wysokość i szerokość — po osiem stóp. Przez całą jego długość wykopany jest jeszcze kanał*, głęboki na dwadzieścia łokci i na trzy stopy szeroki; woda, spuszczana rurami z wielkiego źródła *, doprowadzana jest tym kanałem aż do miasta. Budowniczym tego tunelu był Megarejczyk Eupalinos, syn Naustrofosa. Otóż to jest jedno z trzech dzieł. Drugim jest tama na morzu dokoła portu, której głębokość osiąga dobrych dwadzieścia sążni, a długość tego mola przekracza dwa stadia. Trzecim dziełem Samijczyków jest świątynia, największa* ze wszystkich znanych nam świątyń; jej pierwszym budowniczym był Rojkos, syn Filesa, tubylec. — Z tego to powodu nieco dłużej zatrzymałem się przy Samijczykach. Podczas gdy Kambizes, syn Cyrusa, mitrężył czas w Egipcie i szalał, powstało przeciw niemu dwóch magów*, braci, z których jednego * Kambizes zostawił był jako zarządcę swego domu. Ten więc zbuntował się przeciw niemu, zauważywszy, że śmierć Smerdisa utrzymuje się w tajemnicy i niewielu jest

230

Persów, którzy o tym coś wiedzą, ogół natomiast wierzy, że on jeszcze żyje. Wobec tego pokusił się o władzę królewską i obmyślił taki plan. Miał on brata, który, jak powiedziałem, razem z nim wszczął rokosz. Ów zaś z wyglądu zupełnie był podobny do Smerdisa, syna Cyrusa, którego zgładził Kambizes, mimo że był jego bratem; prócz podobnych kształtów miał nawet to samo imię: Smerdis. Mag Patizejtes namówił tego człowieka, oświadczając, że sam wszystko dla niego zrobi, i osadził go na tronie królewskim. Potem rozesłał heroldów w różne strony, jednego specjalnie do Egiptu, aby zapowiedział wojsku, że na przyszłość należy słuchać Smerdisa, syna Cyrusa, a nie Kambizesa. Wszyscy więc heroldowie ogłosili tę odezwę, a m. in. herold wysłany z rozkazem do Egiptu (zastał on Kambizesa * wraz z armią w Agbatanie w Syrii), stanąwszy w środku żołnierzy, obwieścił im zlecenie maga. Kambizes, słysząc słowa herolda, sądził, że są prawdziwe i że on sam został zdradzony przez Preksaspesa (tj. że ten, wysłany dla zgładzenia Smerdisa, nie uczynił tego); spojrzał więc na Preksaspesa i rzekł: — Preksaspesie, czyś tak mi załatwił sprawę, którą ci poruczyłem? — Ten odpowiedział: — Panie, nie jest prawdą, żeby twój brat Smerdis kiedyś się przeciw tobie zbuntował ani żebyś popadł z nim w jakiś spór, wielki czy mały. Ja sam bowiem uczyniłem to, coś mi rozkazał, i pogrzebałem go moimi własnymi rękami. Jeżeli zatem zmarli powstają, to możesz oczekiwać, że i Med Astiages przeciw tobie się zbuntuje; lecz jeżeli tak jest jak dawniej, to nie ma obawy, żeby cię przynajmniej ze strony Smerdisa coś nowego miało spotkać. Teraz więc, jak sądzę, należy herolda z powrotem ściągnąć, wybadać go i zapytać, na czyj rozkaz przybył i obwieścił nam, że mamy słuchać króla Smerdisa. Słowa Preksaspesa spodobały się Kambizesowi; zaraz też zjawił się sprowadzony z powrotem herold. A kiedy przybył, tak go zapytał Preksaspes: — Człowieku, wszak twierdzisz, że przybywasz jako poseł od Smerdisa, syna Cyrusa; teraz zatem powiedz prawdę i odejdź w pokoju: czy sam Smerdis zjawił ci się przed oczyma i dał to zlecenie, czy któryś z jego sług? — Herold odrzekł: — Ja Smerdisa, syna Cyrusa, nigdy nie widzia-

231

łem, odkąd król Kambizes ruszył na Egipt; tylko ów mag, którego Kambizes mianował zarządcą swego domu, dał mi właśnie to zlecenie i powiedział, że Smerdis, syn Cyrusa, przykazał mi, żebym to wam obwieścił. — Tak on im powiedział, nie dodając żadnego kłamstwa. Na to Kambizes: — Preksaspesie, ty jesteś wolny od wszelkiej winy, gdyż jako zacny człowiek spełniłeś rozkaz. Któż jednak z Persów mógł przeciw mnie powstać, opierając się na imieniu Smerdisa? — Preksaspes odpowiedział: — Zdaje mi się, królu, że całe to zajście rozumiem: magowie są tymi, którzy przeciw tobie powstali, tj. Patizejtes, któregoś pozostawił jako zarządcę domu, i jego brat Smerdis. Wtedy to, gdy Kambizes usłyszał imię Smerdisa, wstrząsnęła nim prawdziwość tych słów i marzenia sennego, w którym wydawało mu się, że ktoś mu podczas snu oznajmia, iż Smerdis usiadł na królewskim tronie i głową dotyka niebios. Zrozumiał, że nadaremnie zgładził swego brata, i opłakiwał Smerdisa. A kiedy go opłakał i w ciężki zapadł smutek z powodu całego swego nieszczęścia, wskoczył potem na konia, z tym postanowieniem, żeby co rychlej wyruszyć do Suz przeciw magowi. I właśnie gdy konia dosiadał, odpadła mu skuwka od pochwy z mieczem, a obnażony miecz ugodził go w biodro. Zraniony w to samo miejsce, w które sam przedtem trafił Apisa, boga Egipcjan, przypuszczał, że cios jest śmiertelny, i zapytał, jak się nazywa to miasto. Odpowiedziano mu, że Agbatana. Otóż dawniej już nadeszła doń przepowiednia z miasta Buto, że w Agbatanie zakończy życie. On zaś sądził, że umrze jako starzec w medyjskiej Agbatanie, która była ośrodkiem wszystkich jego zajęć; lecz wyrocznia widocznie myślała o Agbatanie w Syrii. Kiedy więc wówczas, zapytawszy o nazwę miasta, usłyszał ją, przerażony nieszczęściem, grożącym mu ze strony maga, i raną — otrzeźwiał. Zrozumiał przepowiednię i rzekł: — Chce przeznaczenie, żeby Kambizes, syn Cyrusa, tu umarł. Wtedy to tylko powiedział, ale w jakieś dwadzieścia dni później wezwał najznamienitszych Persów ze swego otoczenia i tak rzekł do nich: — Persowie, konieczność zmusza mnie wyjawić wam to, co ze wszystkich spraw jak najstaranniej ukrywałem.

232

Bawiąc bowiem w Egipcie miałem widzenie senne, którego obym nigdy nie był oglądał. Zdawało mi się, że przybył z domu posłaniec z doniesieniem, iż Smerdis siedzi na królewskim tronie i głową dotyka niebios. Wtedy obawiałem się, żeby mi brat nie odebrał panowania, i postąpiłem sobie z większym pośpiechem niż rozwagą; bo naturze ludzkiej nie jest widocznie dane, żeby odwrócić to, co ma nastąpić. A ja głupiec wysłałem Preksaspesa do Suz, aby zgładził Smerdisa. Gdy tak okropny czyn został dokonany, żyłem bez obawy i zupełnie o tym nie myślałem, że po usunięciu Smerdisa może kiedyś kto inny przeciw mnie powstać. Ale całkowicie omyliłem się co do przyszłości i stałem się bez potrzeby bratobójcą, a mimo to pozbawiono mnie władzy królewskiej. Bo mag Smerdis był tym, o którym bóstwo w widzeniu sennym objawiło mi, że przeciw mnie się zbuntuje. Zbrodni, którą nakazałem, dokonano, i nie liczcie na to, że Smerdis, syn Cyrusa, jeszcze wam żyje; magowie natomiast owładnęli waszym królestwem, mianowicie ten, którego zostawiłem jako zarządcę mego domu, i jego brat, Smerdis. Ów zatem, który przede wszystkim powinien by był mi dopomóc, gdym doznał zniewagi ze strony magów, zginął niegodną śmiercią z ręki najbliższych mu osób. A skoro on już nie żyje, to wam z kolei, Persowie, muszę koniecznie u kresu życia przekazać ostatnią mą wolę. I zarówno wam wszystkim, jak zwłaszcza obecnym tu z Achajmenidów, kładę to usilnie na sercu, wzywając wszechwładnych bogów, żebyście nie dopuścili, by hegemonia znów przeszła na Medów; lecz jeżeli ją podstępem posiedli, macie im ją podstępem odebrać, a jeżeli ją siłą zdobyli, powinniście ją siłą i przemocą z powrotem odzyskać. Jeśli to uczynicie, niechaj wam ziemia wydaje plony i niechaj rodzą wasze 'kobiety i wasze trzody, a wy bądźcie wolni po wsze czasy. Ale jeżeli nie zdobędziecie z powrotem panowania i nawet nie przyłożycie do tego ręki, to życzę wam, aby was coś przeciwnego spotkało, a do tego jeszcze, aby każdy Pers tak skończył jak ja. — Mówiąc te słowa, Kambizes opłakiwał równocześnie cały swój los. Wtedy Persowie, widząc płaczącego króla, wszyscy rozdzie-

233

rali na sobie szaty i okrutnie lamentowali. Następnie kość chorego spróchniała, gangrena szybko objęła biodro i choroba porwała z żywych Kambizesa, syna Cyrusa. Panował on ogółem siedem lat i pięć miesięcy i nie zostawił w ogóle żadnego potomka, ani syna, ani córki. Ale obecni przy nim Persowie bardzo nieufnie odnosili się do twierdzenia, że magowie posiadają władzę, i byli przekonani, że Kambizes to, co mówił o śmierci Smerdisa, powiedział tylko dla wprowadzenia ich w błąd, aby podburzyć cały naród perski do wojny przeciw Smerdisowi. Ci zatem wierzyli, że królem został Smerdis, syn Cyrusa; bo i Preksaspes uparcie wypierał się mordu: nie było dlań przecie bezpiecznie po śmierci Kambizesa mówić, że własną ręką zgładził syna Cyrusowego. Gdy więc umarł Kambizes, mag, opierając się na równoimiennym Smerdisie, bez obawy panował przez siedem miesięcy, jakich jeszcze brakowało Kambizesowi do pełnych ośmiu lat. W ciągu nich wyświadczył wszystkim swoim poddanym wielkie dobrodziejstwa, tak że po jego śmierci żałowały go wszystkie ludy w Azji, z wyjątkiem samych Persów. Albowiem mag rozesłał heroldów do każdego z ludów, nad którymi panował, i kazał im ogłosić, że ma nastąpić zwolnienie od służby wojskowej i od daniny na trzy lata. To kazał zaraz ogłosić, skoro objął rządy, ale w ósmym miesiącu wyszło na jaw, kim jest, w następujący sposób. O t a n e s był synem Farnaspesa, a równym pierwszemu wśród Persów przez swe pochodzenie* i majątek. Ów Otanes pierwszy podejrzewał maga, że nie jest Smerdisem, synem Cyrusa, tylko tym, kim był rzeczywiście, a wnosił to stąd, że nie wychodził on z zamku królewskiego * i nie wzywał przed swe oblicze żadnego ze znakomitych Persów. Żywiąc więc podejrzenie, tak sobie postąpił: Kambizes miał za żonę jego córkę, imieniem Fajdymia. Tę samą posiadał wtedy mag i obcował z nią jak i ze wszystkimi innymi żonami Kambizesa. Otóż Otanes posłał do swej córki i kazał zapytać jej, kto z nią sypia, czy Smerdis, syn Cyrusa, czy ktoś inny. Fajdymia przesłała odpowiedź, że go nie zna: nigdy bowiem nie widziała Smerdisa, syna Cyrusa, więc nie wie, kto z nią sypia. Wtedy po raz drugi posłał Otanes i kazał

234

jej powiedzieć: „Jeżeli ty sama nie znasz Smerdisa, syna Cyrusowego, to dowiedz się od Atossy, z kim żyje wspólnie ona sama i ty, boć ona chyba z pewnością zna swego własnego brata". Na to znowu córka tak odpowiedziała: — Ani z Atossą nie mogę się porozumieć, ani żadnej innej zobaczyć z tych kobiet, które tu razem ze mną mieszkają*. Ten bowiem człowiek, kimkolwiek on jest, zaraz po objęciu władzy królewskiej rozdzielił nas i każdej wyznaczył inne miejsce. Gdy to usłyszał Otanes, jeszcze jaśniejsza była dlań sprawa. Posłał po raz trzeci gońca do córki z tymi słowy: „Moja córko, ponieważ pochodzisz z zacnego rodu, musisz z rozkazu ojca narazić się na niebezpieczeństwo. Jeśli bowiem rzeczywiście nie jest to Smerdis, syn Cyrusa, lecz ten, którego w nim się domyślam, nie może mu ujść bezkarnie, że sypiał z tobą i dzierżył władzę nad Persami, lecz musi być ukarany. Teraz więc uczyń to, co ci powiem. Gdy obok ciebie będzie spoczywał i zauważysz, że zasnął, dotknij jego uszu. I jeżeli się pokaże, że ma on uszy, to bądź przekonana, że żyjesz ze Smerdisem, synem Cyrusa; jeżeli zaś ich nie ma — dzielisz łoże ze Smerdisem magiem". Na to Fajdymia przez posłańca oświadczyła, że narazi ją na wielkie niebezpieczeństwo taki czyn; jeśli bowiem ów właśnie nie ma uszu i przyłapie ją na ich dotykaniu, to wie na pewno, że ją zgładzi; mimo to tak zrobi. Przyrzekła zatem ojcu rozkaz wykonać. A co do owego maga Smerdisa, to Cyrus, syn Kambizesa, za swych rządów kazał mu obciąć uszy za jakieś ciężkie przewinienie. Fajdymia zaś, córka Otanesa, wypełniła dokładnie dane ojcu przyrzeczenie. Gdy przyszła na nią kolej, aby udać się do maga (bo do Persów żony w kolejnym następstwie chadzają), poszła i leżała z nim. A kiedy mag twardo zasnął, dotknęła jego uszu. Bez trudu i łatwo zauważywszy, że ten człowiek nie posiada ich, zaraz z nastaniem dnia posłała do ojca i uwiadomiła go o tym fakcie. Otanes wziął do siebie Aspatinesa i Gobryasa, którzy byli pierwszymi wśród Persów i najbardziej godnymi jego zaufania, i opowiedział im o całej sprawie. Ci widocznie już sami podejrzewali, że tak się rzecz ma; gdy im więc Otanes o tym

235

doniósł, przystali na jego propozycje. I postanowili, żeby każdy przybrał sobie tego z Persów za towarzysza, któremu najwięcej ufa. Otóż Otanes wciągnął Intafrenesa, Gobryas Megabyzosa, Aspatines Hydarnesa. Było ich sześciu, gdy zjawił się w Suzach Dariusz, syn Hystaspesa*, przybywając z Persji; bo jego ojciec był namiestnikiem tego kraju. Skoro więc on przyjechał, postanowiła szóstka także Dariusza przyjąć za towarzysza. Ci więc w liczbie siedmiu zeszli się, sprzysięgli i obradowali Gdy przyszła kolej na Dariusza, żeby objawił swe zdanie, tak do nich przemówił: — Myślałem, że sam jeden tylko wiem o tym, iż mag jest królem, a Smerdis, syn Cyrusa, nie żyje; i właśnie dlatego tak spiesznie przybyłem, aby do spółki z innymi magowi śmierć zgotować. Skoro jednak przypadek zrządził, że i wy o tym wiecie, a nie tylko ja sam, należy, moim zdaniem, zaraz działać i nie odkładać sprawy: bo to nie byłoby dobre. — Na to rzekł Otanes: — Synu Hystaspesa, pochodzisz od dzielnego ojca i, jak mi się zdaje, chcesz dowieść, że w niczym od twego ojca nie jesteś gorszy. Tego jednak przedsięwzięcia nie przyspieszaj tak bez namysłu, lecz weź się do niego z większą rozwagą. Naprzód bowiem powinno nas być więcej, a potem dopiero możemy rękę do dzieła przyłożyć. — Dariusz odparł: — Obecni tu mężowie, jeśli w podany przez Otanesa sposób będziecie działać, wiedzcie, że czeka was nędzna śmierć. Ktoś bowiem sprzysiężenie wyjawi magowi, mając własny tylko zysk na oku. Przede wszystkim powinniście byli sami podjąć się tej sprawy i ją wykonać. Skoro jednak podobało się wam zdać ją na więcej osób i mnie wtajemniczyliście, więc albo dziś to uczynimy, albo wiedzcie, że jeżeli dzisiejszy dzień wam przeminie, nikt inny nie uprzedzi mnie w oskarżeniu was i ja sam doniosę magowi o spisku. Otanes, widząc wzburzenie Dariusza, tak odpowiedział: — Skoro zmuszasz nas do pośpiechu i nie pozwalasz zwlekać, nuże, sam podaj, w jaki sposób zdołamy wejść do pałacu królewskiego i do nich się dobrać. Że bowiem wszędzie są tam rozstawione straże, sam zapewne wiesz, jeśli nie z widzenia, to ze słuchu. Jak przez nie przejdziemy? — Na to Dariusz: — Otanesie,

236

zaprawdę wiele jest rzeczy, które słowem nie dadzą się wyjaśnić, lecz czynem; są znów inne, których zdołasz dowieść słowem, ale żaden wspaniały czyn z nich nie wyniknie. Wy zaś wiedzcie, że wcale nie jest trudno przejść mimo ustawionych straży. Bo naprzód, nie znajdzie się nikt, kto by nie przepuścił nas, mężów tak dostojnych, już to z szacunku, już to z obawy; po wtóre, sam doskonały mam pretekst, pod którym wejdziemy: powiem, że właśnie przybyłem z Persji i chcę od mego ojca coś ustnie królowi oznajmić. Gdzie bowiem musi się nieprawdę powiedzieć, niechaj się ją powie. To samo przecież ożywia nas pragnienie, czy gdy kłamiemy, czy gdy mówimy prawdę: jedni kłamią wtedy, gdy zamierzają swoimi kłamstwy innych przekonać i coś na tym zyskać, drudzy mówią prawdę, aby przez nią jakąś korzyść osiągnąć i aby wzbudzić większe zaufanie. Tak więc dążymy wszyscy do tego samego celu, choć nie tak samo postępujemy. Gdyby nie miała stąd żadna korzyść wyniknąć, wtedy bez różnicy ten, co mówi prawdę, byłby kłamcą, a ten, co kłamie, mówiłby prawdę *. Który z odźwiernych dobrowolnie nas przepuści, temu na przyszłość lepiej dziać się będzie; kto zaś spróbuje stawiać opór, uznajmy go w tym wypadku za wroga; po czym wtargniemy do środka i zabierzemy się do dzieła. Następnie podjął Gobryas: — Mili przyjaciele, kiedyż będziemy mieli lepszą sposobność odzyskać z powrotem panowanie albo też zginąć, jeżeli się nie uda? Przecież teraz my, jako Persowie, musimy słuchać medyjskiego maga, który prócz tego nie ma uszu! Ilu z was było przy chorym Kambizesie, dobrze sobie zapewne przypominacie, jaką on, umierając, klątwę rzucił na Persów, gdyby nie próbowali odzyskać panowania; w to wówczas, co prawda, nie wierzyliśmy, lecz mniemaliśmy, że Kambizes mówi tak tylko dla wprowadzenia nas w błąd. Teraz więc głosuję, żebyśmy usłuchali Dariusza i nie zrywali tego zebrania, lecz prosto szli na maga. — Tak powiedział Gobryas i wszyscy się na to zgodzili. Podczas gdy oni to rozważali, zdarzyła się przypadkiem rzecz następująca: Magowie na naradzie postanowili zjednać sobie

237

przyjaźń Preksaspesa, raz dlatego, że się z nim niegodziwie obszedł Kambizes, który strzałą z łuku zabił mu syna, po wtóre, że sam jeden wiedział o śmierci Smerdisa, syna Cyrusa, gdyż własnoręcznie go zgładził, a wreszcie, ponieważ u Persów cieszył się największym poważaniem. Z tych to powodów wezwali go do siebie i usiłowali pozyskać jako przyjaciela, zobowiązując go słowem i przysięgą, że zachowa przy sobie i nikomu nie zdradzi oszustwa, jakiego się dopuścili wobec Persów; obiecywali przy tym, że tysiąckrotnie mu wszystko odpłacą. A kiedy Preksaspes zgodził się tak postąpić, jak go namówili magowie, drugą mu jeszcze przedłożyli prośbę: oświadczyli, że zwołają wszystkich Persów pod mury zamku królewskiego, a on ma wejść na wieżę i ogłosić, że rządzi nimi Smerdis, syn Cyrusa, nie kto inny. To zlecenie dali mu dlatego, że cieszył się on, ich zdaniem, największym zaufaniem u Persów i nieraz wyraził opinię, iż Smerdis, syn Cyrusa, jeszcze żyje, a wypierał się tego, jakoby go zamordował. Skoro Preksaspes oświadczył, że gotów jest i to uczynić, zwołali magowie Persów, kazali mu wyjść na wieżę i publicznie do nich przemówić. Ale on z rozmysłem zapomniał o tym, o co go magowie prosili, zaczął natomiast od Achajmenesa wywodzić rodowód Cyrusa po ojcu, gdy zaś doszedł do niego, wspomniał przy końcu, ile dobrodziejstw Cyrus Persom wyświadczył, a wyliczywszy je, wyjawił prawdę, zaznaczając, że przedtem z nią się krył (bo nie było dlań bezpiecznie mówić o faktach), obecnie jednak konieczność zmusza go do zeznań. Opowiedział więc, jak sam zabił Smerdisa, syna Cyrusa, bo Kambizes go zmusił, i że magowie dzierżą władzę królewską. Potem gwałtownie wyklinał Persów, gdyby z powrotem nie odzyskali panowania i nie zemścili się na magach — i rzucił się głową w dół z wieży. Tak skończył Preksaspes, który przez całe swe życie był godnym szacunku człowiekiem. A owych siedmiu Persów, postanowiwszy zaraz zaatakować magów i nie zwlekać, pomodliło się do bogów i udało się w drogę; nie wiedzieli zaś nic o tym, co wydarzyło się Preksaspesowi. Byli właśnie w połowie drogi, kiedy dowiedzieli się o wy-

238

padku z Preksaspesem. Wtedy zeszli na bok i znowu się naradzali; jedni z Otanesem zalecali w ogóle sprawę odwlec i przy wrzeniu umysłów nie zabierać się do dzieła, drudzy z Dariuszem radzili zaraz iść i bezzwłocznie uchwałę wykonać. Kiedy spierali się z sobą, ukazało się siedem par jastrzębi, które ścigały dwie pary sępów, skubiąc je i szarpiąc. Na ten widok wszyscy siedmiu pochwalili zdanie Dariusza i poszli następnie do królewskiego pałacu, skrzepieni tą wróżbą ptaków. Gdy stanęli przed bramą, stało się, jak Dariusz przypuszczał. Strażnicy, z szacunku przed pierwszymi wśród Persów mężami i nie podejrzewając ich o nic, przepuścili tych, którymi kierowało zrządzenie boskie, i nikt ich nie pytał. Lecz kiedy mimo strażników przeszli na podwórzec, natknęli się na eunuchów, którzy wprowadzają poselstwa; ci zagadnęli ich, w jakim przybyli zamiarze. A pytając, równocześnie wygrażali odźwiernym, że ich przepuścili, i powstrzymywali siedmiu mężów, którzy chcieli mimo nich iść dalej. Wtedy oni nawzajem dodali sobie odwagi, dobyli sztyletów i zakłuli na miejscu stojących im w drodze, po czym pędem wbiegli do sali mężów. Obaj magowie byli właśnie w tej sali i naradzali się nad czynem Preksaspesa. Gdy zobaczyli zmieszanych i krzyczących eunuchów*, z powrotem wbiegli do gmachu i, zdając sobie sprawę z zajścia, zajęli się samoobroną. Jeden szybko odhaczył luk, drugi sięgnął po lancę. Tam więc przyszło do bójki. Temu, który porwał za łuk, na nic się on nie przydał, bo wrogowie byli blisko i nań napierali. Drugi bronił się lancą i najpierw Aspatinesa ugodził w biodro, potem zaś Intafrenesa w oko. Tak Intafrenes wskutek rany stracił oko, ale nie umarł. Jeden zatem z magów zranił wspomnianych; drugi, ponieważ z łuku nie miał żadnego pożytku, uciekł do komnaty, przylegającej do sali mężów, i chciał jej drzwi zamknąć. Ale z owych siedmiu wpadło tam wraz z nim dwóch, Dariusz i Gobryas. Gdy Gobryas zwarł się z magiem, Dariusz stał obok zakłopotany, bo wskutek ciemności obawiał się, żeby nie zranić Gobryasa. Ten, widząc go bezczynnie stojącego, zapytał, dlaczego nie użyje swej ręki. Dariusz rzekł: — Z obawy, żeby ciebie nie trafić. —

239

A Gobryas na to: — Pchnij mieczem, choćby przez obu. — Dariusz usłuchał, pchnął sztyletem i trafił przypadkiem maga. Zabiwszy magów i odciąwszy im głowy, zostawili obu swych rannych na miejscu zarówno z powodu ich niemocy, jak i dla ochrony zamku; pięciu innych wybiegło z głowami magów wśród krzyku i wrzawy: przywołali resztę Persów, opowiedzieli im o całym zajściu i pokazali głowy zabitych. A równocześnie mordowali każdego z magów, jaki im się nawinął. Persowie zaś, powiadomieni o czynie siódemki i o oszustwie magów, uważali za słuszne tak samo postępować. Dobyli więc sztyletów i zabijali magów, gdzie którego znaleźli; i gdyby nadchodząca noc nie stanęła im na przeszkodzie, nie byliby żadnego maga pozostawili przy życiu. Dzień ten wspólnie święcą Persowie najbardziej ze wszystkich dni i obchodzą w nim wielką uroczystość, zwaną przez nich świętem magobójstwa. Wtedy nie wolno żadnemu magowi pojawić się publicznie, lecz w owym dniu siedzą oni w domu. Skoro zamęt ustał i pięć dni od tego czasu upłynęło, naradzali się nad wszystkimi sprawami państwa ci, którzy podnieśli bunt przeciw magom, przy czym wygłoszono mowy, niewiarogodne wprawdzie * dla niektórych Hellenów, mimo to jednak zostały one wygłoszone. Otanes zalecał rządy państwa powierzyć ogółowi Persów i tak powiedział: — Zdaje mi się, że nie powinien nadal jeden z nas być monarchą; nie jest to bowiem ani przyjemne, ani dobre. Widzieliście przecież, jak daleko posunęła się buta Kambizesa, zaznaliście też buty maga. Jakżeż mogłoby jedynowładztwo być dobrą instytucją, skoro mu wolno bez odpowiedzialności czynić co zechce? Wszak nawet najlepszego ze wszystkich ludzi, jeśli osiągnie takie panowanie, odwiodłoby ono od zwyczajnego mu sposobu myślenia. Albowiem rodzi się w nim buta z powodu posiadanych dóbr, a zawiść jest z natury człowiekowi wszczepiona. Kto ma obie wady, ten ma w sobie wszelaką przewrotność; bo popełnia wiele zbrodni, albo butą przesycony, albo zawiścią. Co prawda, mąż, który panuje, powinien by być wolny od zawiści, ponieważ wszystkie dobra posiada. Tymczasem coś wręcz

240

przeciwnego wykazuje on w stosunku do współziomków; zazdrości bowiem najlepszym, że jeszcze istnieją i żyją, raduje się najgorszymi wśród obywateli i najłatwiej wierzy oszczerstwom. Nie ma żadnej istoty bardziej niekonsekwentnej: jeśli go umiarkowanie wielbisz, jest oburzony, że się go specjalnie nie czci; a jeśli go kto bardzo czci, obraża się nań jako na pochlebcę. A co najważniejsze, o tym teraz powiem: narusza ojczyste prawa, gwałci kobiety i zabija ludzi bez sądu. Ludowładztwo zaś ma, naprzód, najpiękniejszą ze wszystkich nazwę, tj. równość wobec prawa; po wtóre, nie czyni nic takiego jak jedynowładca. Losowaniem rozdziela urzędy, jego władza jest odpowiedzialna, ze wszystkimi postanowieniami odnosi się do zgromadzenia ludu. Głosuję więc, abyśmy zaniechali jedynowładztwa i władzę ludu wywyższyli: bo na ludzie wszystko polega. — Taką to opinię przedstawił Otanes. Lecz Megabyzos radził, żeby państwo powierzyć rządom nielicznych, i tak przemówił: — Co Otanes dla usunięcia jedynowładztwa przytoczył, to mogłoby też uchodzić za moje zdanie; co jednak tego dotyczy, że kazał przenieść władzę na tłum, nie utrafił on w myśl najlepszą; nie ma bowiem nic bardziej nierozumnego i butnego nad bezmyślną rzeszę. Żeby zaś ludzie, którzy uszli przed butą tyrana, mieli paść ofiarą buty nieposkromionego ludu, tego już stanowczo znieść nie można. Wszak jeśli tyran coś czyni, czyni to ze świadomością, a lud nawet świadomości nie ma; bo jakżeż mógłby ją mieć, skoro nic dobrego ani się nie nauczył, ani sam z siebie nie poznał? Zbywa więc pospiesznie sprawy państwowe, rzucając się na nie bez rozwagi, podobny do rwącej rzeki górskiej. Niech zatem ci, którzy źle życzą Persom, posługują się demokracją; my zaś wybierzmy zespół najlepszych mężów i im oddajmy władzę; bo w ich liczbie i my się znajdziemy, a oczywistą jest rzeczą, że najlepsi ludzie powezmą najlepsze postanowienia. — Taką myśl rozwinął Megabyzos. Jako trzeci przedstawił swe zdanie Dariusz, tak mówiąc: — Mnie się wydaje, że Megabyzos w tym, co w związku z rządem mas powiedział, miał rację, lecz nie miał jej w tym, co

241

dotyczy oligarchii. Albowiem z trzech form ustroju państwa, jakie przed sobą mamy, i to każdą z nich, przypuśćmy, w najlepszej jej formie, a więc najlepszą demokrację, takąż samą oligarchię i monarchię — należy się ostatniej, moim zdaniem, bezsprzecznie pierwszeństwo. Wszak nic nie mogłoby okazać się lepsze niż panowanie jednego, i to najlepszego męża: posługując się bowiem właściwymi mu zasadami, będzie on nienagannie rządził ludem, a postanowienia przeciw wrogom wtedy najłatwiej będą utrzymane w tajemnicy. Przy oligarchii zaś wśród wielu, którzy chcą zaznaczyć swe zasługi dla dobra ogółu, zwykły powstawać gwałtowne osobiste zatargi; skoro bowiem każdy sam chce być pierwszym i pragnie, by jego zdanie zwyciężyło, dochodzi między nimi do wielkich nieprzyjaźni, z których rodzą się spory, ze sporów mordy, a mordy zwyczajnie kończą się jedynowładztwem. Pokazuje się stąd, że ono jest najlepsze. Z drugiej strony, gdy lud panuje, niemożliwą jest rzeczą, żeby nie zakradła się przewrotność. Otóż gdy ona zakradnie się do spraw publicznych, wtedy między przewrotnymi nie rodzą się nieprzyjaźnie, lecz silne przyjaźnie; bo ci, którzy państwu źle czynią, robią to pod wspólną pokrywką. To dzieje się dopóty, aż ktoś stanie na czele ludu i położy kres działaniu owych ludzi. Wskutek tego lud go podziwia a, jako podziwiany, rychło zjawi się w roli jedynowładcy. I przez to on znowu składa dowód, że jedynowładztwo jest czymś najlepszym. Żeby zaś wszystko w jedno słowo ujmując powiedzieć: skąd przyszła nam wolność i kto ją nam dał? Czy od ludu, czy od oligarchii, czy od monarchii? Jestem tego zdania, żebyśmy, uwolnieni dzięki jednemu mężowi*, to jedynowładztwo zachowali, a niezależnie od tego nie obalali instytucyj naszych ojców, skoro są dobre, bo nie byłoby to dla nas korzystne. Te zatem trzy opinie przedłożono, a czterech innych z siedmiu mężów przychyliło się do ostatniej. Skoro przegłosowano zdanie Otanesa, który żywo pragnął ustanowić u Persów równość wobec prawa, powiedział on tak wśród zebranych: — Powstańcy, jest teraz jasną rzeczą, że jeden z nas musi zostać

242

królem, czy my go wybierzemy losem, czy też zdamy się na lud Persów, kogo on zechce sobie wybrać, albo w inny jakiś sposób. Ja z wami współubiegać się nie będę, bo ani nie chcę panować, ani panowaniu ulegać. Pod tym zaś warunkiem zrzekam się rządów, że nie będę podlegał rozkazom żadnego z was, ani ja sam, ani moi potomkowie po wieczne czasy. — Gdy po tym jego oświadczeniu sześciu mężów przystało na warunek, on nie współubiegał się już z nimi, lecz z koła ich wystąpił. I jeszcze teraz ów dom, jako jedyny wśród Persów, jest wolny i o tyle tylko podlega rządom, o ile sam zechce, nie wykraczając przez to przeciw prawom perskim. Pozostałych sześciu obradowało, jak mają na najsłuszniejszych zasadach ustanowić sobie króla. Uchwalili Otanesowi i jego potomkom na całą przyszłość, gdyby władza królewska przeszła na kogoś innego z siedmiu, corocznie jako wyróżnienie dawać medyjską szatę* i wszelakie podarki, jakie uchodzą u Persów za najcenniejsze. Dlatego uradzili mu to przyznać, że on pierwszy rzecz obmyślił i razem ich zebrał. Te więc były przywileje Otanesa; dla wszystkich zaś wspólnie to uchwalili: żeby każdemu z siedmiu, który by chciał, wolno było wchodzić do pałacu królewskiego bez zameldowania, o ile by król nie spał właśnie ze swą małżonką; nadto, żeby królowa nie było dozwolone skądinąd brać żony jak tylko spośród współsprzysiężonych. W sprawie zaś przydzielenia władzy królewskiej postanowili co następuje: Mieli dosiąść koni na przedmieściu, a czyj rumak o wschodzie słońca pierwszy tam zarży * — ten miał posiąść królestwo. Dariusz miał za koniuszego człeka roztropnego, który nazywał się Ojbares. Kiedy siedmiu rozeszło się, tak powiedział doń Dariusz: — Ojbaresie, postanowiliśmy w sprawie królestwa postąpić sobie w następujący sposób: czyj rumak pierwszy zarży o wschodzie słońca, gdy my siedzieć będziemy na koniach, ten będzie królem. Teraz więc, jeżeli masz jaki zręczny pomysł, tak urządź, żebyśmy posiedli to odznaczenie, a nie kto inny. — Ojbares odpowiedział: — Panie, jeżeli istotnie od tego zależy, czy będziesz królował, czy nie, bądź pod tym względem spokojny

243

i dobrej myśli, bo nikt inny niż ty królem nie będzie; takie posiadam na to środki. — Wtedy rzekł Dariusz: — Jeżeli wiec znasz jaki tego rodzaju fortel, oto jest pora, abyś go zastosował i nie zwlekał, bo jutro odbędą się nasze zapasy. — Ojbares usłyszawszy to, tak uczynił: Z nastaniem dnia wywiódł na przedmieście jedną z klaczy, którą Dariuszowy koń najbardziej lubił, uwiązał ją i poprowadził do niej konia Dariusza; naprzód oprowadzał go kilka razy blisko dokoła klaczy, pozwalając mu o nią się otrzeć, wreszcie dopuścił do sparzenia się z klaczą. Równo ze świtem sześciu stosownie do umowy zjawiło się na koniach. Jeździli po przedmieściu tu i tam, aż znaleźli się na tym miejscu, gdzie poprzedniej nocy była uwiązana klacz; nadbiegając tam, zarżał rumak Dariusza. Równocześnie, gdy koń to uczynił, z pogodnego nieba błysnęło i zagrzmiało. Zjawiska te nadały Dariuszowi wyższych święceń, jak gdyby nastąpiły z jakiejś umowy. Towarzysze zeskoczyli z koni i złożyli mu hołd. Jedni więc mówią, że taki podstęp wymyślił Ojbares, inni zaś utrzymują co następuje (bo w dwojaki sposób opowiadają Persowie tę historię): że sromowych części owej klaczy dotknął ręką, a potem włożył ją do spodni. Kiedy ze wschodem słońca konie miały wyruszyć, Ojbares wyjął rękę i przybliżył ją do nozdrzy konia Dariuszowego; ten, powąchawszy, miał parsknąć i zarżeć. Otóż Dariusz, syn Hystaspesa, został obwołany królem, a w Azji wszyscy mu podlegali z wyjątkiem Arabów *, których naprzód podbił był Cyrus, a później znowu Kambizes. Lecz Arabowie nigdy nie oddali się Persom w niewolę, tylko byli ich przyjaciółmi na prawach gościnności, gdyż przepuścili Kambizesa do Egiptu; wszak wbrew woli Arabów nie byliby Persowie mogli wtargnąć do Egiptu. Pojął też Dariusz za żony córki pierwszych dostojników perskich, mianowicie dwie córki Cyrusa, Atossę i Artystonę, z których Atossa była już zaślubiona swojemu bratu Kambizesowi, a później magowi, Artystona zaś była jeszcze dziewicą. Nadto inną poślubił małżonkę, córkę Smerdisa, syna Cyrusa, która nazywała się Parmys; tak-

244

że córkę Otanesa wziął za żonę, tę właśnie, która zdemaskowała maga. I jego potęga teraz wszędzie sięgała. Naprzód więc kazał wykonać i ustawić płaskorzeźbę z kamienia, na której wyobrażony był jeździec z takim napisem: „Dariusz, syn Hystaspesa, dzięki swemu koniowi (tu wymieniał jego imię) i swemu koniuszemu, Ojbaresowi, posiadł królestwo Persów". Potem ustanowił w państwie Persów dwadzieścia dzielnic *, które oni sami nazywają satrapiami. Gdy wprowadził te dzielnice i nad każdą przełożył namiestnika, ustalił daniny, które miały mu wpływać od poszczególnych ludów, przy czym przyłączał do tych ludów * nie tylko najbliższych sąsiadów, lecz, sięgając poza sąsiednie, przydzielał dalej mieszkające szczepy, jedne do tych, drugie do innych ludów. Namiestnictwa zaś i corocznie wpływające daniny tak rozdzielił *. Tym, którzy płacili srebrem, zapowiedziano, że mają uiszczać talent według wagi babilońskiej, którzy zaś płacili złotem, mieli uiszczać talent eubejski. A talent babiloński wynosi siedemdziesiąt osiem eubejskich min. Albowiem za panowania Cyrusa, a potem Kambizesa, nie było zgoła ustalonej daniny, tylko przynoszono królowi dary. Z powodu owej daniny i innych tego rodzaju zarządzeń powiadają Persowie, że Dariusz był kramarzem, Kambizes panem, Cyrus ojcem; pierwszy, ponieważ handlował wszystkim czym mógł, drugi, ponieważ był twardy i bezwzględny, trzeci, ponieważ był łagodny i wszystko co dobre im wyświadczył. I tak od Jonów, Magnezyjczyków w Azji, Eolów, Karów, Licyjczyków, Milyów i Pamfylów (na tych była jedna nałożona danina) wpływało czterysta talentów srebra. To była pierwsza satrapia, którą on ustanowił. Od Myzów, Lidyjczyków, Lasoniów, Kabaliów i Hytennów wpływało pięćset talentów. To była druga satrapia. Od Hellespontyjczyków *, mieszkających na prawo przy wjeździe do tej cieśniny, Frygów, Traków w Azji, Paflagonów, Mariandynów i Syryjczyków * wynosiła danina trzysta sześćdziesiąt talentów. Była to trzecia satrapia. Od Cylicyjczyków dostawiano trzysta sześćdziesiąt białych koni*, tak że na każdy dzień jeden przypa-

245

dał, i pięćset talentów srebra; z tego wydawano sto czterdzieści talentów na potrzeby jazdy, która strzegła kraju cylicyjskiego, a reszta, trzysta sześćdziesiąt talentów, stanowiła dochód Dariusza. To była czwarta satrapia. Od miasta Posejdejon, które Amfiloch, syn Amfiaraosa, założył na granicy Cylicji i Syrii, począwszy od tego miasta aż do Egiptu, bez kraju Arabów (bo to terytorium było wolne od daniny), wynosił haracz trzysta pięćdziesiąt talentów. Do tej satrapii należy cała Fenicja, tak zwana Syria Palestyńska i Cypr. To jest piąta satrapia. Od Egiptu, od graniczących z Egiptem Libijczyków, od Kyreny i Barki (te bowiem zaliczono do satrapii egipskiej) wpływało siedemset talentów, nie wliczając w to srebra * zyskanego z połowu ryb w Jeziorze Mojrisa. Otóż niezależnie od tego srebra i dostarczanego zboża wpływało siedemset talentów; zboża bowiem korców sto dwadzieścia tysięcy dostarczają Egipcjanie Persom stojącym załogą w Białym Zamku w Memfis i ich wojskom najemnym. To jest szósta satrapia. Sattagydzi, Gandariowie, Dadikowie i Aparytowie*, stanowiący jedną grupę, uiszczali sto siedemdziesiąt talentów. To była siódma satrapia. Od Suz i reszty kraju Kissjów wpływało trzysta talentów. To była ósma satrapia. Od Babilonu * i reszty Asyrii miał dochód tysiąca talentów * w srebrze i pięciuset kastrowanych chłopców. Była to dziewiąta satrapia. Z Agbatany i reszty Medii, z kraju Parikaniów i Ortokorybantiów wpływało czterysta pięćdziesiąt talentów. Była to dziesiąta satrapia. Kaspiowie i Pausikowie, Pantimatowie i Darejtowie, płacąc razem daninę, uiszczali dwieście talentów. To była jedenasta satrapia. Od Baktrianów aż do Ajglów wynosiła danina trzysta sześćdziesiąt talentów. To była dwunasta satrapia. Od Paktyiki, Armeńczyków i ich sąsiadów aż do Morza Czarnego wpływało czterysta talentów. Była to trzynasta satrapia. Od Sagartiów, Sarangów, Tamanajów, Utiów, Myków * i mieszkańców wysp Morza Czerwonego *, na których król osadza tak zwanych deportowanych * — od tych wszystkich wpływała danina sześciuset talentów. To była czternasta sa-

246

trapią. Sakowie i Kaspiowie* wpłacali dwieście pięćdziesiąt talentów. To była piętnasta satrapia. Partowie, Chorasmiowie, Sogdowie i Arejowie płacili trzysta talentów. To była szesnasta satrapia. Parikaniowie i Etiopowie z Azji wpłacali czterysta talentów. To była siedemnasta satrapia. Na Matienów, Saspejrów i Alarodiów nałożono dwieście talentów. To była osiemnasta satrapia. Moschom, Tibarenom, Makronom, Mossynojkom i Marom * nakazano płacić trzysta talentów. To była dziewiętnasta satrapia. Lud Indów jest bezsprzecznie najliczniejszy ze wszystkich znanych nam ludów, i oni wpłacali wyższą niż wszyscy inni daninę, mianowicie trzysta sześćdziesiąt talentów ziaren złota. To była dwudziesta satrapia. Jeśli srebro, wpłacane w talentach babilońskich, wymieni się na talenty eubejskie, daje to sumę dziewięciu tysięcy pięciuset czterdziestu * talentów; a jeżeli się złoto liczy trzynaście razy tyle, co srebro, to złoty pył wyniesie cztery tysiące sześćset osiemdziesiąt eubejskich talentów. Po zsumowaniu wszystkiego razem — wynosiła wysokość rocznej daniny, płaconej Dariuszowi, czternaście tysięcy pięćset sześćdziesiąt eubejskich talentów*, pomijając już mniejsze od tych dochody*, których wcale nie liczę. Ta danina napływała Dariuszowi z Azji i z małej części Libii *. Lecz z biegiem czasu także z wysp * przybywała inna danina i od ludów, które mieszkały w Europie aż do Tesalii. Złoto i srebro z daniny przechowuje król w skarbcach w następujący sposób: Każe je stopić i wlać w gliniane naczynia; a skoro naczynie jest pełne, usuwa się glinianą powłokę. Jeżeli mu zabraknie pieniędzy, każe wybić tyle monety, ile jej za każdym razem potrzebuje. Te więc były dzielnice i nałożone daniny. Tylko terytorium perskiego nie wymieniłem jako płacącego podatek; Persowie bowiem zamieszkują kraj wolny od danin. Następujące zaś ludy nie były zobowiązane płacić daniny, lecz składały dary: graniczący z Egiptem Etiopowie, których podbił Kambizes podczas wyprawy przeciw Etiopom Długowiecznym, oraz ci,

247

którzy mieszkają dokoła świętej Nysy i obchodzą uroczystość ku czci Dionizosa. [Owi Etiopowie i ich sąsiedzi mają takie samo nasienie męskie jak kalantyjscy Indowie i mieszkają pod ziemią]. Jedni i drudzy wspólnie składali i składają jeszcze za moich czasów co dwa lata dwa chojniksy nie czyszczonego złota *, dwieście pniaków hebanu, pięciu etiopskich chłopców i dwadzieścia wielkich kłów słoniowych. Dalej Kolchowie, którzy sami wciągnęli się do klasy składających dary, podobnie jak ich sąsiedzi aż do Gór Kaukaskich (bo do tego pasma górskiego sięga panowanie Persów, ludy zaś na północ od Kaukazu już się o nich nie troszczą), ci zatem jeszcze za moich czasów dostarczali co cztery lata darów, jakie sobie nałożyli, mianowicie stu chłopców i sto dziewcząt. Arabowie zaś składali co rok tysiąc talentów kadzidła. Te więc poza haraczem dary przynosiły królowi wymienione ludy. A owo mnóstwo złota, z którego Indowie dostarczają królowi wspomnianego pyłu złotego, uzyskują oni w taki sposób *: Na wschód od kraju indyjskiego są tylko piaski; bo ze wszystkich ludów w Azji, które znamy i o których istnieje jakaś pewniejsza tradycja, pierwsi od strony jutrzenki i wzejścia słońca mieszkają Indowie; od Indów zaś na wschód leżące terytorium jest pustynią piaszczystą*. Wiele jest ludów indyjskich, które nie mówią tym samym językiem; jedne z nich są koczownicze, drugie nie, inne znów mieszkają na bagnach rzeki * i żywią się surowymi rybami, które łowią ze swych łodzi trzcinowych: każdą taką łódź sporządza się z jednego kolanka trzciny *. Ci właśnie Indowie noszą odzież z łyka; zebrawszy sitowie z rzeki i wytrzepawszy, wyplatają je następnie na kształt rogóżki i wdziewają na siebie niby pancerz. Inni Indowie, którzy od tych na wschód mieszkają, są koczownikami i jadają surowe mięso. Nazywają się Padajami i mają praktykować takie zwyczaje. Jeżeli który z ich współziomków zachoruje, niewiasta lub mężczyzna, wtedy mężczyznę zabijają najbliżsi jego przyjaciele, twierdząc, że gdy choroba go strawi, jego mięso im się zepsuje. On wypiera się choroby, ale oni nie przyznają mu racji, tylko zabijają go i sporzą-

248

dzają sobie z niego ucztą*. Podobnie jeżeli kobieta zachoruje, jej najbliższe przyjaciółki tak samo z nią postępują jak z mężczyzną mężczyźni. Bo także każdego, kto dojdzie do starości, zarzynają jak bydlę ofiarne i spożywają na uczcie. Ale niewielu z nich wchodzi tu w rachubę, gdyż przedtem każdy, kogo powali choroba, jest zabijany. U innych Indów jest znowu inny tryb życia. Ani nie zabijają oni nic żyjącego*, ani nic nie sieją, ani też nie mają zwyczaju nabywać domów, tylko żywią się ziołami i mają coś, co jest tak wielkie jak ziarnko prosa, znajduje się w strączku i samo z ziemi wyrasta. To zbierają, gotują razem ze strączkiem i zjadają. Kto z nich zachoruje, idzie na pustynię i kładzie się; a nikt się o niego nie troszczy — ani po śmierci, ani podczas choroby. Spółkowanie tych wszystkich Indów, których wymieniłem, odbywa się publicznie jak u bydląt; i wszyscy mają tę samą barwę skóry co Etiopowie. Ich nasienie rodne, którym zapładniają kobiety, nie jest białe, jak u innych ludzi, lecz czarne, podobnie jak barwa skóry; takie nasienie i Etiopowie z siebie wydają. Te plemiona Indów mieszkają dalej od Persów ku południowi i nigdy nie podlegały królowi Dariuszowi. Inni zaś Indowie sąsiadują z miastem Kaspatyros i z paktyickim krajem * i mieszkają w porównaniu z resztą Indów na północ, skąd wieje Boreasz; prowadzą oni podobny do Baktryjczyków tryb życia. Są też najbardziej wojowniczymi z Indów i ci właśnie wyprawiają się na poszukiwanie złota; w tych bowiem stronach jest pustynia piaszczysta *. W tej więc pustyni i w tych piaskach są mrówki*, mniejsze co do wielkości od psów, ale większe od lisów. Kilka też z nich znajduje się u króla Persów *, a zostały one w tamtej właśnie okolicy upolowane. Te mrówki budują sobie pod ziemią mieszkanie i wykopują przy tym piasek, w ten sam sposób jak mrówki u Hellenów; są też do nich z wyglądu bardzo podobne. Wykopywany zaś piasek zawiera w sobie złoto. Otóż za tym piaskiem wyprawiają się na pustynię Indowie. Każdy zaprzęga trzy wielbłądy, z prawej i lewej strony samca na linie, żeby go ciągnąć

249

z boku, a samicę w środku. Na nią sam wsiada, postarawszy się wprzód, aby ją przed zaprzężeniem oderwać od najmłodszych źrebiąt. Wielbłądy Indów nie ustępują koniom w chyżości, a prócz tego o wiele są zdatniejsze do dźwigania ciężarów. Wyglądu wielbłąda nie będę opisywał, bo Hellenowie znają go; czego zaś o nim nie wiedzą, to powiem. Wielbłąd ma na tylnych nogach cztery uda * i cztery kolana, a części sromowe u samca są między tylnymi goleniami zwrócone ku ogonowi. Otóż Indowie, sprzągłszy w ten sposób wielbłądy, ruszają po złoto z tym obliczeniem, aby przystąpić do grabieży w chwili największego upału; bo przed upałem chowają się mrówki pod ziemię. Najgorętsze zaś jest słońce u tych ludów w czasie porannym: nie jak u innych ludów w południe, tylko od chwili gdy wzejdzie, aż do pory *, kiedy na rynku targ się kończy, W tym czasie pali ono o wiele bardziej niż w Helladzie w południe, i to tak, że podobno wtedy ludzie zanurzają się w wodzie. W południe dopieka słońce Indom prawie tak samo jak wszystkim innym ludom. Gdy południe mija, jest u nich słońce takie, jak wszędzie indziej z rana. W miarę zaś jak się następnie oddala, użycza coraz więcej chłodu, a po zachodzie jest porządnie zimno. Skoro więc Indowie przybędą na to miejsce ze skórzanymi workami, napełniają je złotym piaskiem i pędzą jak najszybciej z powrotem; bo mrówki, poznając ich zaraz po zapachu, jak mówią Persowie, biegną za nimi. A szybkości mrówek nie dorówna podobno żadne inne zwierzę, tak że gdyby Indowie nie zyskali na drodze w czasie, gdy one się gromadzą, żaden z nich nie pozostałby przy życiu. Otóż samce wielbłądów, jako słabsze w biegu od samic, odwiązuje się, gdy się powoli wloką, jednak nierównocześnie obydwa *; samice natomiast, pamiętając o pozostawionych w domu źrebiętach, nie pozwalają sobie na żadną opieszałość. W taki to przeważnie sposób Indowie zdobywają złoto, jak twierdzą Persowie; inne, w mniejszej ilości, uzyskują z kopalń swego kraju. Krańce zamieszkałej ziemi otrzymały jakoś w udziale najszlachetniejsze produkty, podobnie jak Hellada otrzymała bez-

250

sprzecznie najlepiej umiarkowany klimat. Naprzód więc na wschód ostatnią z zamieszkałych ziem są Indie, jak krótko przedtem powiedziałem. W tym kraju zwierzęta, tj. czworonogi i ptactwo, znacznie są większe niż we wszystkich innych krajach, z wyjątkiem koni (te ustępują medyjskim, tak zwanym nesajskim rumakom*); z drugiej strony jest tam w niezmiernej ilości złoto *, częścią wydobywane z ziemi, częścią nanoszone przez rzeki, częścią rabowane w podany wyżej sposób. Nadto drzewa dzikie wydają tam jako owoc wełnę *, która swą pięknością i solidnością przewyższa wełnę owczą; a Indowie noszą odzież z tych drzew. Dalej na południe ostatnią z zamieszkałych ziem jest Arabia. Jest to jedyny kraj na świecie, który wydaje kadzidło *, mirrę, kasję, cynamon * i gumę. To wszystko z wyjątkiem mirry uzyskują Arabowie z trudem. I tak kadzidło zbierają posługując się dymem styraksu *, który Fenicjanie wywożą do Hellady, bo drzew rodzących kadzidło pilnują uskrzydlone węże. Małe z kształtu, różnobarwne z wyglądu, w wielkiej ilości siedzą dokoła każdego drzewa, te same, które w gromadach ciągną na Egipt *. Niczym innym nie dadzą się one odpędzić jak tylko dymem styraksu. Mówią też Arabowie, że cała ziemia byłaby pełna tych węży, gdyby się z nimi to nie działo, co, jak wiem, dzieje się ze żmijami. I w tym chyba tkwi mądra, jak wypada przypuścić, opatrzność bóstwa, która wszystkie bojaźliwe i jadalne zwierzęta stworzyła jako łatwo rozrodcze, ażeby nie zabrakło ich do spożywania, przeciwnie zaś, mało płodnymi uczyniła wszelkie zwierzęta dzikie i szkodliwe. I tak zając, ponieważ poluje nań każdy zwierz, ptak i człowiek — jest dlatego bardzo płodny. Jedyne to ze wszystkich zwierzę, którego samica przed wydaniem płodu zachodzi powtórnie w ciążę: i jedno młode jest już uwłosione w żywocie matki, drugie jeszcze nagie, inne właśnie tam się formuje, a już nowe bywa poczęte. Tak się ta sprawa przedstawia. Zaś lwica, najsilniejsze i najodważniejsze zwierzę, raz tylko w życiu * rodzi jedno młode; rodząc bowiem wyrzuca wraz z płodem macicę. Przyczyna zaś tego jest na-

251

stepująca: Skoro szczenię w łonie matki zaczyna się poruszać, wtedy rozdrapuje jej żywot, ponieważ ze wszystkich zwierząt najostrzejsze ma pazury; w miarę jak rośnie, jeszcze znacznie bardziej zdoła go podrapać; a kiedy zbliża się poród, w ogóle nic tam nieuszkodzonego nie zostaje. Podobnie, gdyby żmije i uskrzydlone węże Arabii tak się rozmnażały, jak im naturalne właściwości na to pozwalają, życie dla ludzi nie byłoby już możliwe. Tymczasem kiedy one się parzą i samiec jest właśnie na samicy, samica, w chwili gdy on wypuszcza nasienie, chwyta się jego szyi i, wpiwszy się w nią, nie puszcza, aż ją przegryzie. Samiec więc ginie w podany tu sposób, a samica ponosi za jego śmierć taką karę: młode, będąc jeszcze w żywocie matki, mszczą swego ojca, przegryzają jej macicę, przeżerają żywot i tak torują sobie drogę do wyjścia. Przeciwnie inne węże, które dla ludzi nie są szkodliwe, znoszą jaja i wylęgają wielką ilość młodych. Żmije istnieją na całej ziemi, a uskrzydlone węże żyją gromadnie tylko w Arabii, nigdzie indziej; dlatego wydają się być liczne. Kadzidło zatem uzyskują Arabowie wspomnianym już sposobem, kasję zaś tak: Skoro całe swe ciało i twarz, z wyjątkiem oczu, otulą w skóry wołowe i inne, wyruszają po kasję. Rośnie ona na głębokim jeziorze; ale dokoła niego i w nim samym gnieżdżą się jakieś uskrzydlone zwierzątka, które najwięcej są podobne do nietoperzy i okropnie ćwierkają, a stawiają silny opór. Arabowie muszą odpędzać je od oczu i tak ścinają kasję. Cynamon zbierają w jeszcze dziwniejszy sposób. Gdzie on powstaje i jaka ziemia go żywi, tego sprzedawcy towaru nie umieją podać; tylko niektórzy, idąc za prawdopodobną opinią, utrzymują, że rośnie on w tych okolicach, w których wychował się Dionizos*. Wielkie ptaki, powiadają, przynoszą te drzazgi *, które my, pożyczywszy nazwę od Fenicjan, zwiemy cynamonem; a przynoszą je do swych gniazd, ulepionych z błota i przyczepionych do stromych skał, dokąd dostęp dla człowieka zupełnie jest niemożliwy. Na to więc mieli Arabowie wymyślić taki środek: Tną na kawałki, o ile możności

252

największe, członki zdechłych wołów, osłów i innych bydląt jucznych, zanoszą je w te okolice, kładą w pobliżu gniazd i daleko od nich odchodzą. Ptaki zlatują na dół i unoszą członki tych bydląt do gniazd. Te jednak nie zdołają wytrzymać ich ciężaru, załamują się i spadają na ziemię; wtedy oni nadchodzą i zbierają cynamon, który tak zebrany dostaje się stąd do innych krajów. Pochodzenie gumy żywicznej, którą Arabowie nazywają ladanon*, jest jeszcze dziwniejsze niż cynamonu. Choć pojawia się ona w bardzo smrodliwym miejscu, jest najbardziej wonna. Otóż znajduje się ją w brodzie kozłów, do której przyczepia się z chaszczów jako żywica. Jest przydatna do wielu pachnideł, a Arabowie jej głównie używają do kadzenia. Tyle o wonnościach; istotnie, niewypowiedzianie miłym zapachem tchnie ziemia arabska. Są tam również dwa godne podziwu gatunki owiec, które nigdzie indziej * nie istnieją. Jeden gatunek ma długie ogony, niekrótsze od trzech łokci: gdyby im pozwolono wlec je za sobą, miałyby rany od ocierania się ogonów o ziemię. Tymczasem każdy z pasterzy zna na tyle sztukę ciesielską, że fabrykują wózki i podwiązują je pod ogony owiec; tak ogon każdego bydlęcia przywiązuje się do osobnego wózka. Inny gatunek owiec ma szerokie, nawet na łokieć, ogony. Gdzie słońce od południa skłania się ku zachodowi, tam rozciąga się Etiopia * jako ostatni z tej strony kraj zamieszkałej ziemi. Wydaje ona w wielkiej ilości złoto, olbrzymie słonie, wszelakie dzikie drzewa, heban i ludzi bardzo rosłych, bardzo pięknych i najdłużej żyjących. Te zatem są krańce świata w Azji i w Libii. O krańcach zaś Europy na zachód nie umiem nic pewnego powiedzieć. Ani bowiem osobiście nie przypuszczam, żeby barbarzyńcy nazywali Eridanem * jakąś rzekę, uchodzącą do morza północnego, skąd, jak niesie wieść, bursztyn pochodzi, ani też nie wiem o istnieniu wysp Kassyteryd *, skąd do nas cyna przybywa. Naprzód

253

bowiem sama już nazwa Eridanos dowodzi, że jest nie barbarzyńska, lecz helleńska, stworzona przez jakiegoś poetę; po wtóre, choć usilnie się o to starałem, nie mogę dowiedzieć się od żadnego naocznego świadka, czy poiza Europą na północ istnieje morze. W każdym razie z krańca ziemi przybywa do nas cyna i bursztyn. Jest znaną rzeczą, że w północnej części Europy* znajduje się bezspornie najwięcej złota. Ale jak się je uzyskuje, tego także nie potrafię dokładnie podać; opowiadają, że jednoocy ludzie, Arimaspowie *, podkradają je gryfom. Nie mogę nawet w to uwierzyć, że istnieją ludzie o jednym oku, którzy poza tym mają podobny do innych ludzi wygląd. — A zatem krańce świata, które resztę ziemi otaczają i w sobie zamykają, widocznie same tylko są w posiadaniu tych rzeczy, które my uważamy za najpiękniejsze i najrzadsze. Jest w Azji równina *, zamknięta zewsząd górami, a w tych górach jest pięć rozpadlin. Równina ta należała niegdyś do Chorasmiów, leżąc na pograniczu ich własnego kraju i krajów Hyrkaniów, Partów, Sarangów i Tamanajów; odkąd jednak Persowie dzierżą panowanie, należy ona do króla. Otóż z tych zamykających ją gór wypływa wielka rzeka, która nazywa się Akes. Przedtem, dzieląc się na pięć ramion, nawadniała ona kraje wymienionych ludów, ile że przez każdą rozpadlinę do każdego z nich dopływała. Odkąd jednak są one pod władzą Persów, zaznały takiego losu. Król zamurował rozpadliny gór i zbudował śluzy przy każdej rozpadlinie. Skoro więc wodzie odcięto odpływ, równina w obrębie gór stała się morzem, gdyż rzeka stale tam wpływa, ale nigdzie nie ma wyjścia. Wskutek tego ludzie, którzy przedtem zwykli byli używać tej wody, nie mogąc z niej teraz korzystać, są w wielkiej biedzie. Bo w zimie, co prawda, zsyła im bóstwo deszcz jak innym ludziom, lecz w lecie, gdy zasieją proso i sezam, odczuwają brak wody. Skoro więc już się ich nie obdziela wodą, udają się do Persji, sami i ich żony, i stają przed bramami króla, głośno krzycząc i biadając. Wtedy król poleca otworzyć śluzy prowadzące do kraju tych, którzy najbardziej potrze-

254

bują wody. Gdy ich ziemia do syta jej się napije, znów zamyka się te śluzy, a poleca się inne otworzyć dla innych najbardziej potrzebujących. I jak ja dowiedziałem się ze słuchu, król otwiera śluzy, ściągając poza daniną wysokie sumy pieniężne. Tak się ta sprawa przedstawia. Zaraz po sprzysiężeniu siedmiu mężów przeciw magowi dotknął jednego z nich, Intafrenesa, zły los i musiał ponieść śmierć, albowiem dopuścił się następującej zbrodni: Chciał on raz wejść do pałacu królewskiego, bo miał do załatwienia z królem jakąś sprawę. Jakoż ci, którzy powstali byli przeciw magowi, mieli przywilej dostępu do króla bez zameldowania, o ile nie był on właśnie u swojej małżonki. Nie uważał więc Intafrenes za rzecz potrzebną, żeby go ktoś meldował, lecz jako jeden z siedmiu chciał po prostu wejść. Ale odźwierny i szambelan nie dopuszczali do tego, oświadczając, że król bawi u żony. Intafrenes myślał, że go okłamują, i tak uczynił: dobył szabli, obciął im uszy i nosy, nanizał je na cugle swego konia, te zaś uwiązał im dokoła szyi i puścił ich wolno. Okaleczeni pokazali się królowi i podali mu przyczynę, dla której tak ich skrzywdzono. Wtedy Dariusza zdjęła trwoga, czy za wspólną umową nie dokonało tego owych sześciu; kazał więc jednemu po drugim do siebie przyjść i badał ich sposób myślenia, czy się z tym czynem zgadzają. Gdy się jednak przekonał, że Intafrenes działał bez porozumienia z nimi, kazał jego samego tudzież jego synów i wszystkich krewnych uwięzić, utwierdziwszy się w podejrzeniu, że on wraz z członkami rodziny knuje przeciw niemu zamach. Dlatego też po ujęciu wtrącił ich do więzienia przeznaczonego dla skazańców. Otóż żona Intafrenesa przychodziła co dzień przed bramę królewskiego pałacu, płacząc i lamentując; a ponieważ ciągle to samo czyniła, więc skłoniła wreszcie serce Dariusza do litości, tak że kazał jej przez posłańca powiedzieć: „Niewiasto, król Dariusz pozwala ci jednego z twych uwięzionych krewnych ocalić; kogo ze wszystkich sobie życzysz, wybieraj". A ona po namyśle taką dała odpowiedź: „Jeżeli król daruje mi życie tylko jednej osoby, wybieram ze wszystkich mojego brata."

255

Gdy Dariusz o tym się dowiedział, dziwił się tym słowom i kazał jej przez posłańca oświadczyć: „Niewiasto, król zapytuje ciebie, co miałaś na myśli, wyrzekając się męża i dzieci, a wybierając raczej ocalenie brata, który przecież bardziej jest ci obcy niż twoje dzieci, a twemu sercu mniej drogi niż mąż?" Na to odrzekła: ,,Królu, innego męża * mogłabym, jeśli bóg zechce, znów dostać, a także inne mieć dzieci, gdybym te straciła; ale skoro mój ojciec i moja matka już nie żyją, więc nie mogłabym w żaden już sposób innego brata otrzymać. To sobie pomyślałam, kiedy dawałam taką odpowiedź." A Dariuszowi niewiasta zdawała się słusznie mówić: uwolnił jej tego, o którego prosiła, i jeszcze najstarszego syna, bo znalazł w niej upodobanie; wszystkich zaś innych kazał stracić. Z siedmiu więc mężów jeden w podany wyżej sposób zaraz zginął. W tym samym mniej więcej czasie, gdy zachorował Kambizes, zdarzyło się, co następuje. Cyrus ustanowił był namiestnikiem w mieście Sardes Persa Orojtesa. Ten zapragnął wykonać czyn bezbożny. Jakkolwiek bowiem od Polikratesa z Samos ani nie doznał krzywdy, ani nie usłyszał obraźliwego słowa, ani go nawet przedtem nie widział, zapałał jednak żądzą, żeby go dostać w swą moc i zgładzić, a to, jak mówi większość, z takiej przyczyny. Przy bramie królewskiego pałacu siedzieli raz Orojtes i inny Pers, imieniem Mitrobates, zarządca powiatu w Daskylejon. Ci podczas rozmowy mieli wszcząć sprzeczkę. I kiedy prawowali się na temat dzielności, Mitrobates uczynił Orojtesowi ten zarzut: — Ty naturalnie należysz do liczby dzielnych mężów, ty, który wyspy Samos, przylegającej do twego powiatu, nie przysporzyłeś królowi, choć tak łatwo można ją było zdobyć, że jeden z krajowców z piętnastu ciężkozbrojnymi wywołał powstanie, zajął ją i teraz nią włada! — Otóż jedni mówią, że Orojtes, słysząc to, boleśnie odczuł naganę i zapragnął nie tyle zemścić się na tym, co to powiedział, ile raczej zgubić kompletnie Polikratesa, ponieważ był powodem obelgi. Inni, mniej liczni, opowiadają, że Orojtes wysłał na Samos herolda, aby o coś Polikratesa prosić (o co, tego nie mówią),

256

a ten właśnie siedział w sali mężów, gdzie także Anakreon z Teos był obecny. I albo rozmyślnie zlekceważył sobie Polikrates sprawę Orojtesa, albo przypadek zrządził, że tak się stało: herold zbliżył się i przemówił, Polikrates zaś, który przypadkiem był odwrócony do ściany, ani się nie obrócił, ani mu nie odpowiedział. Te dwie przyczyny śmierci Polikratesa są przytaczane, a każdemu wolno tej z nich zawierzyć, której zechce. — Otóż Orojtes, który miał siedzibę w Magnezji, leżącej nad rzeką Meandrem, wysłał Lidyjczyka Mynsosa, syna Gigesa, w poselstwie do Samos, dowiedziawszy się o zamysłach Polikratesa. Ten mianowicie jest pierwszym, o ile wiemy, z Hellenów, który zamierzał uzyskać panowanie nad morzem — wyjąwszy Minosa z Knossos i jeżeli jeszcze ktoś inny przed nim nad morzem panował; dość że w czasach historycznych jest Polikrates pierwszym, który nosił się z wielkimi nadziejami zawładnięcia Jonią i wyspami. Orojtes, wiedząc o tych planach, wysłał doń poselstwo tej treści: „Orojtes tak mówi do Polikratesa: Dowiaduję się, że ty kusisz się o wielkie rzeczy, że jednak twój majątek nie odpowiada twoim zamiarom. Ale uczyń co następuje, a siebie wywyższysz i równocześnie mnie ocalisz. Albowiem król Kambizes czyha na moje życie, jak mi z całą pewnością donoszą. Jeżeli więc mnie z moimi skarbami stąd wyratujesz, to możesz zatrzymać część ich dla siebie, a drugą część pozwól mi posiadać; dzięki tym skarbom zapanujesz nad całą Helladą. Jeżeli zaś nie wierzysz w te skarby, przyślij tu najbardziej zaufanego, jakiego posiadasz, człowieka; temu je pokażę." Wiadomość tę przyjął Polikrates z radością i zgodził się, bo zapewne bardzo pożądał skarbów. Naprzód więc wysłał na oględziny jednego z obywateli, Majandriosa, syna Majandriosa, który był jego sekretarzem; on to niedługo potem* ofiarował dla świątyni Hery w Samos wszelakie ozdoby, pochodzące z sali męskiej Polikratesa, które są godne oglądania. Orojtes zaś, dowiedziawszy się, że należy oczekiwać wywiadowcy, tak zrobił: napełnił osiem skrzyń kamieniami prócz całkiem wąskiego

257

pasa przy samych brzegach, z wierzchu na kamienie nakładł złota, potem skrzynie obwiązał i trzymał w pogotowiu. Majandrias przybył, zobaczył i zdał sprawę Polikratesowi. A ten szykował się sam do odjazdu, mimo że usilnie odradzali mu wieszczkowie i przyjaciele i mimo że do tego jeszcze córka miała następujące widzenie senne: zdawało się jej, że ojciec wisi w powietrzu, że kąpie go Zeus, a namaszcza Helios. Pod wrażeniem tego snu próbowała wszelakich możliwych środków, aby powstrzymać Polikratesa od podróży do Orojtesa, a nawet, gdy już szedł na pokład pięćdziesięciowiosłowca, ostrzegała go jeszcze pełnymi przeczucia słowami. A on jej groził, że długi czas pozostanie dziewicą, jeżeli sam zdrowo wróci. Ona zaś modliła się, żeby to się spełniło, bo woli długo być dziewicą niż stracić ojca. Ale Polikrates, głuchy na wszelką radę, popłynął do Orojtesa, wioząc z sobą wielu swych towarzyszy, a wśród nich także lekarza Demokedesa z Krotonu, syna Kallifonta, który najdzielniej ze współczesnych sobie wykonywał swą sztukę. Kiedy jednak Polikrates przybył do Magnezji, został haniebnie zgładzony, na co nie zasługiwał ani on sam, ani jego zamysły; bo z wyjątkiem tyranów syrakuzańskich * ani jeden ze wszystkich innych helleńskich książąt nie jest godny, żeby go co do blasku porównać z Polikratesem. Orojtes kazał go w nie dający się opisać sposób pozbawić życia, a potem przybić na krzyżu. Z jego drużyny puścił wolno wszystkich Samijczyków z upomnieniem, aby byli wdzięczni za darowaną wolność; wszystkich natomiast obcych i służbę zatrzymał jako niewolników. Tak spełniło się na Polikratesie, zawieszonym na krzyżu, w całej osnowie widzenie senne jego córki: bo przez Zeusa był kąpany, ilekroć deszcz padał, a przez Heliosa był namaszczany, gdy własne jego ciało parowało wilgocią. Taki więc koniec miało wielkie szczęście Polikratesa [jak mu to wprzód przepowiedział Aznazys, król Egiptu]. W niedługi czas później także Orojtesa dosięgła pomsta za Polikratesa. Mianowicie po śmierci Kambizesa i rządach magów pozostał Orojtes w Sardes i niczym Persów nie wspomagał

258

wtedy, gdy im Medowie wydarli panowanie *; przeciwnie, podczas tych zamieszek zabił Mitrobatesa, namiestnika z Daskylejon, który go z powodu Polikratesa był zelżył, dalej zgładził jego syna Kranaspesa, poważanych mężów wśród Persów, i wszelakich innych dopuścił się zbrodni; i tak konnego posłańca Dariusza, który do niego przybył, a którego zlecenia były mu nie w smak, kazał w drodze powrotnej zabić przez nastawionych siepaczy i sprawił, że zamordowany zniknął wraz z koniem. Skoro Dariusz objął rządy, pragnął zemścić się na Orojtesie z powodu wszystkich bezprawi, a zwłaszcza z powodu Mitrobatesa i jego syna. Otwarcie wysłać przeciw niemu wojsko nie uważał za stosowne, gdyż sprawy państwowe były jeszcze w stanie wrzenia, a on świeżo objął panowanie; dowiedział się też, że Orojtes posiada wielką siłę: tysiąc Persów towarzyszyło mu jako straż przyboczna, a zarządzał frygijskim, lidyjskim i jońskim powiatem. Wobec tego obmyślił Dariusz taki podstęp. Zwołał najznakomitszych Persów i tak do nich przemówił: — Persowie, kto z was chciałby się tego podjąć i dokonać mi zręcznie, bez użycia przemocy i bez orężnego hufca? Gdzie bowiem zręczności potrzeba, tam nic przemoc nie zdziała. Kto więc z was Orojtesa żywego mi dostawi albo zabije? On Persom w niczym się nie przydał, a wiele im złego wyrządził: naprzód sprzątnął dwóch naszych ludzi, Mitrobatesa i jego syna, potem zabił tych, których wysłałem do niego, aby go odwołali. W tym dowiódł nieznośnej buty. Zanim więc Persom jeszcze większe zło wyrządzi, musi mu w tym przeszkodzić śmierć. Takie pytanie zadał Dariusz, a trzydziestu z obecnych mężów podjęło się sprawy i każdy chciał ją wykonać. Sporowi ich położył kres Dariusz każąc im losować. Gdy to uczynili, przypadł los przed wszystkimi Bagajosowi, synowi Artontesa. Wybrany losem Bagajos tak uczynił: Kazał napisać mnóstwo orędzi, traktujących o rozmaitych sprawach, i wycisnął pod nimi pieczęć Dariusza. Potem udał się z nimi do Sardes. Gdy tam przybył i stanął przed obliczem Orojtesa, wyjmował jedno

259

orędzie po drugim i dawał do odczytania sekretarzowi królewskiemu (a sekretarzy królewskich mają wszyscy namiestnicy). Bagajos dlatego dawał mu te orędzia, aby wypróbować straż przyboczną, czy zgodziłaby się odstąpić od Orojtesa. Widząc, że ona przed orędziami wielki ma respekt, a jeszcze większy przed tym, co w nich było zawarte, dał sekretarzowi królewskiemu inne, w którym były te słowa: „Persowie, król Dariusz zakazuje wam służyć Orojtesowi za kopijników". Słysząc to, złożyli przed nim swe lance na ziemię. Gdy Bagajos zobaczył, że oni w tym okazują posłuszeństwo orędziu, wtedy już pełen otuchy dał sekretarzowi ostatnie z orędzi, które tak brzmiało: „Król Dariusz poleca Persom w Sardes zabić Orojtesa". Na te słowa kopijnicy dobyli szabel i zabili go na miejscu. Tak Persa Orojtesa dosięgła zemsta za Samijczyka Polikratesa. Rychło po sprowadzeniu do Suz skarbów Orojtesa zdarzyło się, że król Dariusz, gdy podczas łowów na dzikiego zwierza zeskakiwał z konia, zwichnął nogę. A zwichnięcie było bardzo silne, bo kostka wyszła ze stawów. Ponieważ już przedtem zwykł był mieć w swym otoczeniu takich Egipcjan, którzy uchodzili za pierwszych w sztuce leczenia, więc nimi i teraz się posługiwał. Lecz ci, usiłując przemocą nogę nastawić, zło jeszcze pogorszyli. Przez siedem już dni i siedem nocy z powodu ciągłego bólu dręczyła Dariusza bezsenność. W ósmym dniu, gdy się źle czuł, ktoś, co już dawniej w Sardes zasłyszał był o sztuce Krotoniaty Demokedesa *, uwiadamia o tym Dariusza. Dariusz rozkazał go co prędzej do siebie sprowadzić. Odszukano Demokedesa wśród niewolników Orojtesa, gdzie nikt na niego nie zwracał uwagi, i wprowadzono wlokącego za sobą okowy i odzianego w łachmany. Gdy stanął przed królem, zapytał go Dariusz, czy zna się na medycynie. On jednak nie przyznał się, w obawie, że w razie ujawnienia raz na zawsze pożegna się z Helladą. Dla Dariusza było widoczne, że on szuka wykrętów, choć sztukę swą zna, i kazał tym, co go sprowadzili, przynieść bicze i kolce. Wtedy już Demokedes przestał się ukrywać, mówiąc, że wprawdzie nie jest biegły w tej sztuce, jaką taką jednak jej znajomość

260

posiada, ponieważ przestawał z pewnym lekarzem. Ale następnie, gdy Dariusz zlecił mu leczenie, Demokedes, posługując się helleńskimi lekami i stosując łagodne, po tamtych gwałtownych, środki, sprawił, że sen mu wrócił i w krótkim czasie króla wyleczył, choć on się już nie spodziewał, żeby kiedyś miał dobry chód odzyskać. Potem podarował mu Dariusz dwie pary złotych więzów; a on go zapytał, czy umyślnie podwaja mu jego nieszczęście za to, że go uzdrowił. Dariuszowi podobały się te słowa i odesłał go do swoich żon. Zaprowadzili go tam eunuchowie i powiedzieli niewiastom, że to on właśnie królowi życie przywrócił. Otóż każda z nich, zanurzając czarę w skrzyni ze złotem, obdarowała Demokedesa tak obfitym datkiem, że towarzyszący mu sługa, imieniem Skiton, który podnosił wypadłe z czar statery *, zebrał sobie wielką kupę złota. Ów Demokedes wśród następujących okoliczności wyjechał był z Krotonu i w.szedł w bliższe stosunki z Polikratesem. W Krotonie żył on w niezgodzie z ojcem, człowiekiem porywczym, i nie mogąc dłużej tego znosić, opuścił dom i uciekł na Eginę. Tutaj osiadłszy, już w pierwszym roku prześcignął wszystkich lekarzy, chociaż nie miał urządzenia ani żadnego z potrzebnych do wykonywania tego zawodu instrumentów. W drugim roku wynajęli Egineci jego usługi na koszt państwa za cenę jednego talentu*, w trzecim Ateńczycy za sto min*, a w czwartym Polikrates za cenę dwóch talentów. Tak przybył na Samos, i dzięki niemu właśnie niemałą sławę pozyskali krotoniaccy lekarze. [Bo działo się to w epoce, w której* lekarze z Krotonu uchodzili za pierwszych w Helladzie, za drugich zaś lekarze z Kyreny. W tym samym też czasie Argiwowie mieli reputację pierwszych muzyków wśród Hellenów.] Wtedy zatem, wyleczywszy Dariusza, miał Demokedes w Suzach bardzo obszerny dom, stał się towarzyszem stołu króla, i z wyjątkiem jednej rzeczy, to jest możności powrotu do Hellady, posiadał wszystko, czego zapragnął. I tak naprzód przez wstawiennictwo u króla ocalił on życie egipskim lekarzom, którzy przedtem próbowali króla uleczyć, a teraz mieli

261

być ukrzyżowani za to, że prześcignął ich lekarz helleński; następnie wyratował wieszczka z Elidy, który znalazł się w otoczeniu Polikratesa i traktowany był z lekceważeniem na równi z niewolnikami. Miał więc Demokedes u króla wyjątkowe znaczenie. Wkrótce potem zdarzyło się inne zajście. Atossie, córce Cyrusa, a małżonce Dariusza, utworzył się wrzód na piersi i następnie, gdy dojrzał, dalej się szerzył. Jak długo był jeszcze nieznaczny, ona ukrywała to i ze wstydu nikomu nie mówiła; lecz kiedy stan jej był już ciężki, wezwała Demokedesa i dała się zbadać. On oświadczył, że ją uzdrowi, lecz wymógł na niej przysięgę, iż odda mu wzajemną przysługę, o którą ją poprosi; a nie poprosi jej o nic takiego, co by jej wstyd mogło przynieść. Gdy ją potem leczył i uzdrowił, Atossa, pouczona przez Demokedesa, spoczywając raz obok Dariusza, zwróciła się doń z tymi słowy: — Królu, choć masz tak wielką potęgę, siedzisz bezczynnie d nie przysparzasz Persom żadnego ludu ani nowych sił. Wypada przecież, żeby człowiek młody i pan wielkich skarbów odznaczył się jakimś bohaterskim czynem, by i Persowie dowiedzieli się, że włada nimi prawdziwy mąż. Podwójną zaś korzyść przedstawia dla ciebie takie działanie: naprzód, żeby Persowie zrozumieli, że mężem jest ten, kto stoi na ich czele; potem, żeby utrudzili się wojną, a nie wskutek bezczynności przeciw tobie knowali. Teraz istotnie mógłbyś dokonać jakiegoś dzieła, póki jeszcze jesteś młody*. Bo w miarę wzrostu ciała wzrastają równocześnie siły ducha, a kiedy ciało się starzeje, zarazem i duch, starzejąc się, staje się niezdolny do wielkich przedsięwzięć. — Tak ona mówiła, stosownie do otrzymanych instrukcji, a Dariusz odrzekł: — Niewiasto, powiedziałaś to wszystko, co ja sam zamierzam uczynić; postanowiłem bowiem rzucić most z tego kontynentu na inny i wyprawić się przeciw Scytom, a będzie to w krótkim czasie wykonane. — Atossa prawi: — Posłuchaj mnie i zaniechaj zamiaru Tuszenia naprzód przeciw Scytom: bo oni, gdy tylko zechcesz, będą do ciebie należeć; ty mi się wypraw raczej

262

na Helladę. Albowiem wedle tego, co słyszałam, życzę sobie mieć służebne lacedemońskie, argiwskie, attyckie i korynckie. Wszak posiadasz najodpowiedniejszego ze wszystkich w świecie człowieka, który by ci poszczególne rzeczy w Helladzie pokazał i służył za przewodnika, mianowicie tego, który ci nogę wyleczył. — Dariusz na to: — Niewiasto, skoro tego jesteś zdania, żebyśmy naprzód z Helladą spróbowali, to wydaje mi się, że byłoby lepiej wprzód wysłać tam penskich wywiadowców razem z tym, o którym wspominasz; ci doniosą nam szczegółowo o tym, czego się dowiedzą i co zobaczą w kraju Hellenów, a następnie ja, dokładnie poinformowany, przeciw nim się zwrócę. Tak powiedział, a w ślad za słowem poszedł czyn. Bo skoro tylko dzień zaświtał, wezwał do siebie piętnastu mężów, poważanych wśród Persów, i polecił im pod kierunkiem Demokedesa zwiedzić nadmorskie okolice Hellady, a dobrze uważać, żeby im Demokedes nie uciekł, lecz bezwarunkowo z powrotem go przywieźć. Po udzieleniu im tych zleceń zawołał następnie samego Demokedesa i prosił go, aby Persom objaśnił i pokazał całą Helladę, a potem znów wrócił. Kazał mu całe swe ruchome mienie zabrać i zawieźć w darze ojcu i braciom, zapewniając, że w zamian za to da mu inne bogactwa, znacznie większe. Oświadczył, że do tych darów doda mu jeszcze okręt ciężarowy, napełniony wszelakim dostatkiem, który równocześnie z nim odpłynie. Dariusz, jak przypuszczam, bez żadnej podstępnej myśli to mu obiecywał; lecz Demokedes, obawiając się, że Dariusz wystawia go na próbę, nie przyjął zaraz pochopnie wszystkich ofiarowanych mu darów, lecz powiedział, że mienie swoje zostawi na miejscu, aby je móc podjąć po powrocie, natomiast okręt ciężarowy, który mu Dariusz przyrzeka jako dar dla braci — przyjmuje. Dariusz, udzieliwszy także jemu tych samych zleceń, wyprawia ich na morze. Udali się więc do Fenicji, do fenickiego miasta Sydonu; tu bezzwłocznie zaopatrzyli w załogę dwa trój rzędówce, a wraz z nimi napełnili wielki okręt ciężarowy wszelakim dostatkiem. Gdy już byli całkiem gotowi, popłynęli do Hellady. Wylądo-

263

wawszy tam, zwiedzili jej wybrzeża i sporządzili ich opis; wreszcie, gdy zwiedzili przeważną jej część i najsłynniejsze okolice, przybyli do Tarentu w Italii. Tutaj Aristofilides, król Tarentyjczyków, idąc na rękę Demokedesowi, kazał naprzód odjąć stery od okrętów medyjskich, a potem samych Persów jako szpiegów uwięzić. Podczas gdy oni zaznawali takiego losu, Demokedes udał się do Krotonu. A kiedy przybył już do swojej ojczyzny, Aristofilides uwolnił Persów i zwrócił im zabrane z okrętów części. Persowie więc odpłynęli stamtąd i w pościgu za Demokedesem przybyli do Krotonu, gdzie go znaleźli na rynku i położyli na nim rękę. Jedni z Krotoniatów wskutek obawy przed potęgą Persów gotowi byli go wydać, inni jednak ze swej strony położyli na nim rękę i bili kijami Persów, którzy zasłaniali się takimi słowy: — Krotoniaci, baczcie na to, co robicie! Wydzieracie nam człowieka, który jest zbiegłym niewolnikiem króla. Jakżeż król Dariusz cierpliwie ma znieść taką obelgę? Czyliż na dobre wyjdzie wam, jeśli go nam odbierzecie? Przeciw jakiemuż miastu prędzej ruszymy w pole niż przeciw waszemu? Na któreż wprzód będziemy usiłowali nałożyć jarzmo niewoli? — Tak mówiąc, nie zdołali Krotoniatów przekonać: wydarto im Demokedesa i odebrano okręt ciężarowy, który z sobą wieźli. Musieli więc z powrotem odpłynąć

264

swoją niedolę; nie chcąc jednak niepokoić Hellady*, gdyby z jego powodu wielka flota popłynęła do Italii, oświadczył, że wystarczy mu, jeżeli sami Knidyjczycy* odwiozą go do ojczyzny; sądził bowiem, że przy ich pomocy najłatwiej mu będzie wrócić do Tarentu, jako że byli z Tarentyjczykami zaprzyjaźnieni. Przyrzekł mu to Dariusz i dotrzymał; wysłał gońca do Knidyjczyków i rozkazał im odwieźć Gillosa do Tarentu. Knidyjczycy posłuszni byli Dariuszowi, nie zdołali jednak Tarentyjczyków nakłonić do przyjęcia wygnańca, a do użycia przemocy nie mieli dość siły. Taki był przebieg tych zdarzeń. Ci zatem Persowie byli pierwsi, którzy z Azji przybyli do Hellady *, a byli oni wywiadowcami z podanego wyżej powodu. Następnie zajął król Dariusz Samos, pierwsze ze wszystkich helleńskich i barbarzyńskich miast, a mianowicie z następującej przyczyny. Kiedy Kambizes, syn Cyrusa, przedsięwziął wyprawę na Egipt, przybyli tam liczni Hellenowie, jedni zapewne dla handlu, drudzy dla służby wojskowej *, inni wreszcie tylko dla zwiedzenia samego kraju. Do nich należał także Syloson, syn Ajakesa, a brat Polikratesa, który został z Samos wygnany*. Tego Sylosonta takie spotkało szczęście. Wziął on purpurowy płaszcz, narzucił go na siebie i przechadzał się po rynku w Memfis. Gdy zobaczył go Dariusz, który był wtedy kopijnikiem Kambizesa i nie posiadał jeszcze wielkiego znaczenia, zapragnął tego płaszcza; przystąpił więc do Sylosonta i chciał go od niego odkupić. A Syloson, widząc, że Dariusz tak bardzo płaszcza pożąda, powiedział jakby z natchnienia bożego: — Nie sprzedam go za żadną cenę, ale dam ci za darmo, jeżeli już koniecznie tak być musi. — Dariusz pochwalił tę odpowiedź i przyjął płaszcz. Syloson zaś był przekonany, że przez swą naiwność płaszcz utracił. Gdy jednak z biegiem czasu Kambizes umarł i przeciw magowi powstało siedmiu mężów, a z tych siedmiu Dariusz posiadł władzę królewską — dowiaduje się Syloson, że panowanie przeszło na tego męża, któremu on niegdyś w Egipcie na jego prośbę płaszcz podarował. Podążył więc do Suz, usiadł w przedsionku pałacu królewskiego i oświadczył, że jest do-

265

broczyńcą Dariusza. Odźwierny, słysząc to, donosi królowi, a ten ze zdziwieniem mówi do niego: — Któż to z Hellenów jest moim dobroczyńcą, któremu dłużny jestem wdzięczność ja, co dopiero od niedawna dzierżę panowanie? Prawie nikt z nich do mnie jeszcze nie przybył i — krótko mówiąc — nic nie jestem winien żadnemu Hellenowi; mimo to wprowadźcie go tutaj, abym się dowiedział, w jakim zamiarze on to mówi. — Odźwierny wprowadził Sylosonta; stojącego w środku zapytali tłumacze, kim jest i nią podstawie jakiego czynu mieni się być dobroczyńcą króla. Syloson więc opowiedział całą historię z płaszczem, i że on jest tym, który go podarował. Na to Dariusz: — O najszlachetniejszy z ludzi, ty więc jesteś tym, który mnie obdarzyłeś, kiedy jeszcze żadnej nie posiadałem władzy? Choć mały to był dar, to jednak moja podzięka będzie równie wielka, jak gdybym teraz coś wielkiego skądś otrzymał. Daję ci za to niezmierną ilość złota i srebra, abyś nigdy nie pożałował, żeś Dariuszowi, synowi Hystaspesa, wyświadczył dobrodziejstwo. — Syloson odrzekł: — Królu, nie dawaj mi ani złota, ani srebra, lecz ocal mi moją ojczyznę, Samos, którą teraz, gdy mego brata Polikratesa zgładził Orojtes, posiada nasz niewolnik *; tę mi daj bez krwi rozlewu i bez ujarzmiania. Dariusz, wysłuchawszy tych słów, wysłał armię i jako dowódcę jej Otanesa, jednego z siedmiu mężów, z tym zleceniem, aby spełnił Sylosontowi to wszystko, o co prosił. Otanes udał się nad morze i szykował swe wojsko*. Władzę nad Samos dzierżył Majandrios, syn Majandriosa, który otrzymał od Polikratesa rządy opiekuńcze. Chciał on okazać się najsprawiedliwszym z ludzi i to mu się nie udało. Kiedy bowiem doniesiono mu o śmierci Polikratesa, uczynił co następuje. Naprzód wystawił ołtarz ku czci Zeusa Oswobodziciela i wytyczył dokoła niego święty gaj, ten sam, który jeszcze teraz znajduje się na przedmieściu. Następnie, gdy to wykonał, zwołał zgromadzenie wszystkich obywateli i tak przemówił: — Mnie, jak wiecie, zostało poruczone berło i cała potęga Polikratesa, i teraz mam sposobność objąć władzę nad wami. Co jednak w drugim ganię, tego o ile możności sam

266

czynić nie będę. Ani bowiem Polikrates nie podobał mi się, ponieważ nad równymi sobie panował, ani nikt inny, kto tak postępuje. Otóż Polikrates dopełnił swego losu, ja zaś składam władzę w wasze ręce i ogłaszam wam równość wobec prawa. Uważam jednak za słuszne, żeby mi udzielono następujących przywilejów: Ze skarbów Polikratesa macie mi dać tytułem odznaczenia sześć talentów; prócz tego wybieram dla siebie i dla moich potomków po wieczne czasy kapłaństwo Zeusa Oswobodziciela, któremu sam wybudowałem świątynię i w którego imieniu nadaję wam wolność. — Takie on propozycje uczynił Samijczykom; lecz jeden z nich wstał i rzekł: — Ty nawet nie jesteś godzien, żebyś nad nami panował, boś nędznie urodzony i nikczemny; raczej myśl o tym, żeby zdać sprawę ze skarbów, którymi zarządzałeś. Powiedział to poważany wśród obywateli mąż, nazwiskiem Telesarchos. Majandrios zaś wziął pod rozwagę, że jeśli sam złoży panowanie, innego na jego miejsce ustanowią tyranem, i nie myślał już tego się zrzekać; lecz, usunąwszy się na zamek, wzywał do siebie jednego po drugim, rzekomo dlatego, że chce zdać sprawę z zarządu skarbami, chwytał ich i więził. Ci więc przebywali w więzieniu, Majandrios zaś później popadł w chorobę. A jego brat, imieniem Lykaretos, spodziewając się jego śmierci, zabił wszystkich uwięzionych, aby tym łatwiej sprawy w Samos ująć w swe ręce; bo widocznie przedtem nie chcieli oni zostać wolnymi *. Skoro więc przybyli do Samos Persowie, wiodąc z powrotem Sylosonta, nikt przeciw nim nie powstał: stronnicy Majandriosa i on sam oświadczyli, że gotowi są na mocy układu opuścić wyspę. Otanes na te warunki przystał i zawarł umowę, a wtedy najznakomitsi z Persów ustawili sobie krzesła naprzeciw zamku i na nich usiedli. Tyran Majandrios miał brata na poły szalonego, imieniem Charileos, który za jakieś przewinienie uwięziony był w podziemnym lochu. Nasłuchując wtedy, co się dzieje, i zaglądając przez szparę z podziemnego lochu, skoro ujrzał spokojnie siedzących Persów, począł krzyczeć i oświadczył, że chce roz-

267

mówić się z Majandriosem. Ten go usłyszał, kazał uwolnić z więzów i do siebie przywieść. Skoro go tylko wprowadzono, łajać brata i nazywając tchórzem, namawiał go, żeby zaatakował Persów, przy czym tak mówił: — Mnie zatem, podły człowieku, twojego brata, który nie dopuściłem się żadnego zasługującego na więzienie bezprawia, zakułeś w kajdany i skazałeś na loch podziemny; a kiedy widzisz Persów, którzy cię wypędzają i czynią bezdomnym, nie odważasz się na nich zemścić, choć tak łatwo jest ich pokonać? Ależ jeżeli ty się ich tak boisz, mnie daj najemnych żołnierzy, a ja ich już ukarzę za to, że tu przybyli; ciebie zaś gotów jestem z wyspy precz wysłać*. Tak powiedział Charileos. A Majandrios zgodził się na to nie dlatego, jak sądzę, żeby w swym nierozumie posunąć się do przypuszczenia, iż jego siły wezmą górę nad siłami króla, lecz raczej zazdroszcząc Sylosontowi, który by miał bez trudu otrzymać nietknięte miasto. Chciał więc przez podrażnienie Persów osłabić o ile możności potęgę samijską i w takim stanie ją oddać; był bowiem mocno przekonany, że Persowie, jeśli się ich źle potraktuje, będą tym bardziej rozgoryczeni na Samijczyków; wiedział też, że sam ma bezpieczny sposób wymknięcia się z wyspy, kiedy tylko zechce: kazał bowiem sporządzić tajemny podkop, wiodący z zamku aż do morza. Sam zatem Majandrios odpłynął z Samos; a Charileos uzbroił wszystkich najemnych żołnierzy, otworzył bramy i urządził wycieczkę przeciw Persom, którzy niczego podobnego nie oczekiwali, lecz sądzili, że wszystko zostało uzgodnione. Najemni żołnierze, wpadłszy na nich, wytłukli tych Persów, którzy siedzieli na stołkach i należeli do najznakomitszych. Podczas tej masakry pospieszyła z odsieczą reszta wojska perskiego, a pod jego naporem najemnicy zostali z powrotem zamknięci w fortecy. Wódz Otanes, widząc wielki pogrom Persów, z rozmysłu zapomniał o zleceniach, jakie mu na odjezdnym dał Dariusz, mianowicie, żeby żadnego z Samijczyków nie zabijał ani nie brał do niewoli, lecz wyspę oddał Sylosontowi nienaruszoną; jakoż zapowiedział wojsku, aby każdego, kogo dopadną, mężczyznę czy pacholę, na równi zabijali. Wtedy część wojska

268

obiegła zamek, inni mordowali każdego, kto się nawinął — już to wewnątrz świątyni, już też poza nią. Majandrios zaś umknął z Samos i popłynął do Lacedemonu. Gdy tam przybył i kazał z okrętu znieść to wszystko, co z sobą wywiózł, tak sobie postąpił. Kolejno wystawiał na pokaz srebrne i złote puchary, które jego służba oczyszczała; sam tymczasem, wdawszy się w rozmowę z Kleomenesem, synem Anaksandridasa, królem Sparty, zawiódł go do swojej gospody. Kiedy Kleomenes ujrzał puchary, podziwiał je i był ich widokiem zaskoczony. A on wezwał go, aby sobie z nich ile chce zabrał. Chociaż Majandrios powtórzył to kilkakrotnie, Kleomenes zachował się jak najsprawiedliwszy z ludzi: wzgardził przyjęciem darów, a zrozumiawszy, że gdyby Majandrios dał je innym obywatelom, znalazłby w nich pomoc, poszedł do eforów i oświadczył, że lepiej będzie dla Sparty, jeżeli cudzoziemiec samijski opuści Peloponez, aby jego samego lub innego ze Spartiatów nie namówił do czegoś złego. Ci usłuchali go i polecili przez herolda ogłosić wydalenie Majandriosa z kraju. Persowie, schwytawszy jakby w sieć mieszkańców Samos, oddali wyludnioną wyspę Sylosontowi. Później jednak ich wódz Otanes dopomógł do powtórnego jej zaludnienia* — na skutek widzenia sennego i choroby, która nawiedziła jego części rodne. Podczas gdy flota wojenna odjeżdżała na Samos, zbuntowali się Babilończycy po bardzo starannych przygotowaniach. Wtedy bowiem, gdy panował mag i siedmiu mężów przeciw niemu powstało, przez cały ten czas i wśród zamieszek przygotowywali się oni na wypadek oblężenia. I, jak sądzę, czynili to całkiem tajemnie. A skoro otwarcie odpadli, tak sobie postąpili. Z wyjątkiem matek wybrał sobie każdy jedną, jaką chciał, ze swego domu kobietę, a wszystkie pozostałe zebrali razem i udusili. Tę jedną zaś wybrał sobie każdy, by mu przyrządzała jadło; inne udusili, aby nie zjadały zapasów. Skoro o tym dowiedział się Dariusz, zjednoczył wszystkie swe siły i ruszył przeciw nim; pomknąwszy na Babilon, oblegał go, lecz mieszkańcy zupełnie nie troszczyli się o oblężenie.

269

I tak Babilończycy wychodzili na blanki murów, tańczyli, drwili sobie z Dariusza i jego wojska, a jeden z nich tak przemówił: — Po co leżycie tu bezczynnie, Persowie, zamiast stąd odejść? Bo nasze miasto wtedy dopiero zajmiecie, gdy mulice porodzą młode. — Powiedział to pewien Babilończyk, będąc przekonany, że mulica nigdy ich nie porodzi. Upłynął już rok i siedem miesięcy; zniechęcił się Dariusz i całe wojsko, bo nie mogło wziąć Babilonu. Jakkolwiek Dariusz stosował przeciw obleganym wszystkie możliwe fortele i sposoby, mimo to nie zdołał zdobyć miasta; a między innymi fortelami próbował tego, dzięki któremu Cyrus zajął był miasto *. Ale Babilończycy gorliwie odbywali czaty, tak że nie mógł ich zaskoczyć. Wówczas w dwudziestym miesiącu Zopyrosowi, synowi owego Megabyzosa, który należał do siedmiu mężów, co to maga zgładzili, Zopyrosowi zatem, synowi tego Megabyzosa, zdarzył się następujący dziw: jedna z jego mulic, wożących prowiant, porodziła młode. Gdy mu o tym doniesiono, i Zopyros, nie dając wiary, sam młode oglądnął, zakazał tym, którzy to widzieli, komukolwiek o fakcie opowiadać i zastanawiał się. Otóż ze względu na słowa Babilończyka, który powiedział na początku oblężenia, że wtedy twierdza będzie zdobyta, gdy mulice urodzą młode, ze względu na to powiedzenie wydawało się Zopyrosowi, że Babilon teraz może być wzięty; boć widocznie z natchnienia bożego Babilończyk to wyrzekł, a u niego, Zopyrosa, mulica płód wydała. Gdy więc uwierzył, że takie już jest przeznaczenie Babilonu, iż będzie zdobyty, poszedł do Dariusza i zapytał go, czy mu bardzo na tym zależy, żeby zająć Babilon. Po otrzymaniu odpowiedzi, że on wysoko to stawia, znów się Zopyros namyślał, w jaki by sposób sam mógł zostać zdobywcą miasta i sam tego dzieła dokonać; u Persów bowiem piękne czyny nader są cenione i przyczyniają się do wzrostu sławy. Otóż nie sądził, żeby innym czynem zdołał dostać je w swe ręce, chyba że sam siebie okaleczy i zbiegnie do Babilończyków. Wtedy, lekko rzecz biorąc, zadaje sobie nieuleczalne okaleczenia: odciął so-

270

bie nos i uszy, w haniebny sposób zgolił włosy *, ciało poranił chłostą, i w tym stanie przybył do Dariusza. Dariusz bardzo był oburzony, widząc jednego z najznakomitszych mężów tak okaleczonego. Zeskoczył z tronu, wydał okrzyk zgrozy i zapytał go, kto go tak okaleczył i za co. A on rzekł: — Nie ma prócz ciebie takiego męża, który by posiadał tyle mocy, aby mnie w ten sposób urządzić; żaden też z cudzoziemców, królu, tego nie uczynił, tylko ja sam sobie, gdyż nie mogę znieść, żeby Asyryjczycy * natrząsali się z Persów. — Na to Dariusz: — Okropny człowieku, najwstrętniejszemu czynowi nadałeś najpiękniejszą nazwę, mówiąc, że z powodu obleganych tak nieuleczalnie siebie poraniłeś. I dlaczegóż, głupcze, teraz, gdyś się okaleczył, mieliby nieprzyjaciele prędzej się poddać? Czyż nie straciłeś zmysłów, niszcząc sam siebie? — A Zopyros rzekł: — Gdybym ci był przedstawił, co zamierzałem uczynić, nie byłbyś mi na to pozwolił; teraz zaś działałem na własną rękę. Otóż jeżeli nie zabraknie mi współdziałania z twojej strony, zajmiemy z pewnością Babilon. Ja bowiem, jak tu stoję, zbiegnę do twierdzy i powiem, że od ciebie to ucierpiałem. I sądzę, że przekonam ich, iż tak jest istotnie, a potem otrzymam dowództwo nad wojskiem. Ty zaś, licząc od dnia, w którym ja wejdę do twierdzy, ustaw w dziesiątym dniu naprzeciw tak zwanej bramy Semiramidy * tysiąc ludzi z tej części twego wojska, na której stracie nic ci zależeć nie będzie; potem znowu, licząc od dziesiątego dnia, w dniu siódmym ustaw inne dwa tysiące ludzi naprzeciw tak zwanej bramy Niniwitów; od siódmego dnia licząc, zrób przerwę dwudziestodniową, a potem przywiedź inne cztery tysiące ludzi i ustaw ich naprzeciw tak zwanej bramy Chaldejczyków. Ale ani poprzedni, ani ci ostatni żołnierze nie powinni posiadać żadnej broni odpornej z wyjątkiem sztyletów: te pozwól im mieć. Po dwudziestym dniu rozkaż natychmiast reszcie wojska dokoła ze wszystkich stron przypuścić szturm do twierdzy, Persów zaś ustaw mi naprzeciw tak zwanej Belijskiej i Kissyjskiej bramy; albowiem, jak sądzę, Babilończycy, po dokonaniu przeze mnie tak wielkich czynów, powierzą mi zarówno wszystko inne jak

271

też klucze od bram. Co zaś następnie mamy robić, to będzie już moją i Persów troską. Po udzieleniu tych zleceń poszedł ku bramie, obracając się raz po raz, niby rzeczywisty zbieg. Gdy go zobaczyli z wież ci, którzy tam byli ustawieni, zbiegli na dół, uchylili nieco jednego skrzydła bramy i zapytali go, kim jest i w jakim celu przybył. On im odpowiedział, że jest Zopyrosem i przybywa do nich jako zbieg. Słysząc to, zaprowadzili go strażnicy bramy przed radę gminną Babilończyków. On, stanąwszy przed nią, rozwodził się w skargach, twierdząc że od Dariusza to ucierpiał, co było dziełem jego własnych rąk; a ucierpiał to dlatego, że doradzał mu odwieść armię, skoro przecież nie widziało się żadnego sposobu zdobycia Babilonu. — Teraz — ciągnął dalej — ja do was, Babilończycy, przybyłem ku największej waszej korzyści, a ku największej szkodzie Dariusza i jego wojska. Nie ujdzie mu bowiem bezkarnie, że tak haniebnie mnie okaleczył; znam ja na wylot jego plany. — Tak on powiedział. Babilończycy, widząc najznakomitszego wśród Persów męża, pozbawionego nosa i uszu i pokrytego krwawymi pręgami, byli całkowicie przekonani, że mówi on prawdę i że przybył do nich jako sprzymierzeniec: gotowi więc byli przyznać mu wszystko, o co by ich prosił; a on prosił o oddział wojska. Skoro go od nich otrzymał, czynił tak, jak się był z Dariuszem umówił. Oto dziesiątego dnia wyprowadził wojsko Babilończyków, otoczył tysiąc mężów, których polecił był Dariuszowi najpierw ustawić, i tych wysiekł. Kiedy Babilończycy przekonali się, że jego słowom odpowiadają czyny, byli wysoce uradowani i skłonni we wszystkim mu usłużyć. On zaś, po przerwie, w umówionych dniach, znów poprowadził dobranych Babilończyków i wytłukł dwa tysiące żołnierzy Dariuszowych. Widząc ten także czyn, wszyscy Babilończycy mieli Zopyrosa na ustach i wysławiali go. A on znowu przeczekał umówioną liczbę dni, wywiódł potem wojsko na wyżej wspomniane miejsce, otoczył cztery tysiące ludzi i wymordował. Skoro i tego dokonał, wszystkim już był Zopyros u Babilończyków, i mianowali go swoim naczelnym wodzem oraz komendantem twierdzy.

272

Gdy zaś Dariusz stosownie do układu rozpoczął szturm dokoła murów, wtedy już Zopyros ujawnił cały swój podstęp. Babilończycy bowiem weszli na mur i odpierali szturmujące wojsko Dariusza, a wówczas Zopyros otworzył tak zwaną Kissyjską i Belijską bramę i wpuścił Persów do twierdzy. Ci więc z Babilończyków, którzy widzieli, co się stało, uciekli do świątyni Zeusa Belosa *; ci zaś, którzy nie widzieli, pozostali każdy na swoim stanowisku, aż wreszcie i oni poznali, że ich zdradzono. Tak więc Babilon po raz drugi został zdobyty *. Skoro Dariusz zawładnął Babilończykami, kazał przede wszystkim mury ich zburzyć, a wszystkie bramy usunąć (bo przedtem Cyrus, zająwszy Babilon, nie uczynił ani jednego, ani drugiego); następnie rozkazał najwybitniejszych mężów, w liczbie około trzech tysięcy, wbić na pal, pozostałym zaś Babilończykom oddał miasto do zamieszkania. Żeby zaś oni posiedli żony celem otrzymania potomstwa, o to Dariusz postarał się w taki sposób (bo własne żony, jak już na początku zaznaczono, udusili Babilończycy z troski o środki do życia): Polecił okolicznym ludom dostarczyć niewiast do Babilonu, wyznaczając każdemu ludowi pewną ich ilość, tak że ogółem zeszło się pięćdziesiąt tysięcy niewiast. Od nich pochodzą dzisiejsi Babilończycy. Zopyrosa nie przewyższył żaden z Persów w pełnym zasługi czynie — wedle sądu Dariusza — ani z późniejszych, ani z poprzednich, z wyjątkiem jedynego Cyrusa: bo z tym żaden jeszcze z Persów nie czuł się godnym porównania. I nieraz miał Dariusz takie wyrazić zdanie, że wolałby raczej widzieć Zopyrosa wolnym od okaleczenia, niż żeby mu do obecnego Babilonu jeszcze dwadzieścia innych przybyło. Jakoż wielce go uczcił: bo dawał mu w każdym roku podarki, jakie u Persów najbardziej są cenne, oddał mu Babilon wolny od podatków w zarząd aż do końca życia i dał mu jeszcze wiele innych rzeczy. Tego Zopyrosa synem był Megabyzos, który w Egipcie stał na czele wojsk * przeciw Ateńczykom i ich Sprzymierzeńcom. A Megabyzosa synem był Zopyros, który przybył do Aten jako zbieg z Persji *.

273

KSIĘGA CZWARTA

MELPOMENE

Po zajęciu Babilonu wyruszył Dariusz* osobiście na wyprawę przeciw Scytom. Skoro bowiem Azja obfitowała w mężów i mnóstwo napływało pieniędzy *, zapragnął Dariusz zemścić się na Scytach za to, że oni wpadli byli* do kraju medyjskiego, zwyciężyli w bitwie swych przeciwników i tak pierwsi popełnili bezprawie. Wszak Scytowie, jak już przedtem powiedziałem, panowali nad górną Azją przez dwadzieścia osiem lat. Mianowicie w pościgu za Kimmeriami wpadli byli do Azji i wydarli panowanie Medom; bo ci przed ich przybyciem byli panami Azji. Otóż Scytów, którzy przez dwadzieścia osiem lat bawili z dala od ojczyzny i po tak długim czasie teraz do niej wracali, oczekiwał tam niemniejszy od medyjskiego znój *. Zastali oni dość znaczne wojsko, które przeciw nim wyszło w pole: bo małżonki Scytów, podczas długiej nieobecności mężów, nawiązały stosunki z niewolnikami. Scytowie oślepiają wszystkich swych niewolników — z powodu mleka kobylego *, które jest ich napojem, a które uzyskują w ten sposób: Biorą kościane dmuchawki, całkiem podobne do piszczałek, wtykają je w części rodne klaczy, dmą w nie ustami, a gdy jeden dmie, drugi doi. Czynią to, jak mówią, z następującego powodu: żyły klaczy nabrzmiewają wskutek dęcia, a jej wymię się zwiesza. Po wydojeniu wlewają mleko do drewnianych, wyżłobionych naczyń i, ustawiwszy ślepców dokoła tych naczyń, każą im mleko mieszać; co z niego

274

osadzi się w górze*, to zbierają i uważają za cenniejsze, a co zostanie na spodzie *, za gorsze od wierzchniego. Z tego to powodu * oślepiają Scytowie każdego, kogo wezmą do niewoli: nie są bowiem rolnikami *, lecz koczownikami. Otóż z tych niewolników i własnych ich żon zrodzona podchowała się im młódź, która, dowiedziawszy się o swym pochodzeniu, wyszła przeciw nim w pole, gdy wracali z kraju Medów. I naprzód odcięli sobie szmat ziemi, przy czym wykopali szeroki rów, który ciągnął się od Gór Taurydzkich aż do Jeziora Meockiego *, tam gdzie jego wymiar jest największy. Gdy następnie Scytowie próbowali wtargnąć *, rozłożyli się naprzeciwko i wszczęli z nimi walkę. Mimo nieraz staczanych bitew nie mogli Scytowie w boju osiągnąć przewagi, aż jeden z nich tak powiedział: — Cóż my robimy, Scytowie? Walcząc z naszymi niewolnikami, sarni padamy i pomniejszamy naszą liczbę, a ich zabijając, będziemy w przyszłości panowali nad mniejszą ich liczbą. Sądzę więc, że trzeba nam porzucić lance i łuki; niech każdy ujmie bat koński, i tak na nich idźmy. Bo jak długo widzieli nas z bronią w ręku, uważali się za równych nam i za równo urodzonych; skoro zaś zobaczą nas zaopatrzonych zamiast broni w baty, poznają, że są naszymi niewolnikami, a zrozumiawszy to, nie dotrzymają nam placu. Scytowie, słysząc to, rzecz wykonali. Tamci zaś, wprawieni w zamieszanie tym czynem, zapomnieli o walce i uciekli. Tak Scytowie, po rządach nad Azją i kolejnym wypędzeniu przez Medów, w powyższy sposób wrócili do ojczyzny. Z tego to powodu chciał ich Dariusz ukarać i gromadził przeciw nim wojsko. Jak opowiadają Scytowie, lud ich jest najmłodszy* ze wszystkich ludów i tak miał powstać. Pierwszy człowiek w tym kraju, wówczas pustynnym, nazywał się T a r g i t a o s. Rodzicami tego Targitaosa byli, jak opowiadają — w co ja wprawdzie nie wierzę, ale tak mówią — Zeus i córka rzeki Borystenes1. Takie więc było pochodzenie Targitaosa. A miał 1

Dniepr

275

on trzech synów: Lipoksaisa, Arpoksaisa i najmłodszego Kolaksaisa. Za ich panowania spadły z nieba złote sprzęty do kraju Scytów: pług, jarzmo, topór i czara. Najpierw zobaczył to najstarszy, przystąpił bliżej i chciał je podnieść; ale gdy się zbliżył, złoto zapłonęło. On się oddalił i nadszedł drugi: złoto tak samo się zachowało. Tych więc palące się złoto odepchnęło. Lecz kiedy trzeci, najmłodszy, przybył, ogień zgasł, i Kolaksais zaniósł złoto do swego domu. A starsi bracia wtedy poznali się na rzeczy i oddali najmłodszemu całe królestwo. Otóż od Lipoksaisa mają pochodzić ci Scytowie, którzy zwą się plemieniem Auchatów, od średniego brata, Arpoksaisa, ci, którzy nazywają się Katiarami i Traspiami, a od najmłodszego z nich — ród królewski, zwany Paralatami. Wszyscy zaś noszą wspólną nazwę S k o l o t ó w od imienia króla; Scytami nazwali ich Hellenowie. Takie pochodzenie przypisują sobie Scytowie. Od chwili ich powstania, tj. od pierwszego króla Targitaosa, aż do wtargnięcia Dariusza do ich kraju, upłynęło, jak mówią, ogółem lat niewięcej niż tysiąc, lecz właśnie tyle. Owego zaś świętego złota strzegą królowie jak najstaranniej i corocznie zbliżają się do niego wśród wielkich ofiar przebłagalnych. Który z nich zaśnie, strzegąc go pod gołym niebem podczas uroczystości, ten, jak się mówi u Scytów, nie przeżyje roku; z tego powodu daje mu się tyle ziemi*, ile w jednym dniu zdoła koniem objechać. Ponieważ kraj był wielki, więc Kolaksais urządził swoim synom trzy królestwa; z tych jedno uczynił największe, w którym strzeże się owego złota. W wyższych częściach kraju, na północ od górnych sąsiadów, podobno nie można już ani dalej sięgnąć wzrokiem, ani ich przebyć wskutek sypiących się puchów śniegu; bo tych puchów pełna jest ziemia i powietrze, i one to zasłaniają widok. Tak opowiadają Scytowie o sobie samych i o kraju położonym za nimi, a mieszkający nad Morzem Czarnym Hellenowie podają co następuje. Gdy Herakles uprowadził woły Gerionesa, przybył do tego kraju, który teraz zamieszkują Scytowie, a który wtedy był bezludną pustynią. Geriones zaś mieszkał

276

poza Morzem1 i miał siedzibę na wyspie, którą Hellenowie nazywają Eryteją, w pobliżu miasta Gadejra 2, poza Słupami Heraklesa na Oceanie. O Oceanie opowiadają wprawdzie Hellenowie *, że zaczyna się u wschodu słońca i opływa całą ziemię, ale faktycznie dowieść tego nie mogą. Z tej więc wyspy miał przybyć Herakles do kraju, zwanego dziś Scytią. Tam opadła go mroźna zima, więc owinął się w lwią skórę i zasnął. Podczas tego jednak zniknęły za boskim zrządzeniem jego konie, które pasły się wprzągnięte do jarzma u wozu. Po obudzeniu szukał Herakles koni po całym kraju i przybył wreszcie do zalesionej krainy, zwanej Hylaja *. Tam znalazł w grocie wężową dziewicę, niby Echidnę * dwukształtną, która powyżej pośladka była kobietą, poniżej zaś wężem. Zdziwiony jej widokiem, zapytał, czy widziała gdzie jego błąkające się konie, na co ona odpowiedziała, że je posiada i nie wprzód mu zwróci, aż się z nią prześpi. To też Herakles za taką cenę uczynił. Ale ona potem zwlekała z wydaniem koni, bo pragnęła jak najdłużej bohatera mieć przy sobie. Kiedy on wreszcie wyraził chęć zabrania ich i odejścia, oddała mu je z tymi słowy: — Oto są konie, ocaliłam ci je, gdy tutaj przybiegły, a ty dałeś mi zapłatę za ich ocalenie, bo mam od ciebie trzech synów. Teraz poucz mnie, co mam z nimi zrobić, gdy dorosną, czy mam ich tu osiedlić (bo tylko ja posiadam władzę nad tym krajem), czy odesłać do ciebie. — Tak ona zapytała, a Herakles, jak podają, odrzekł: — Skoro zobaczysz, że chłopcy dorośli na mężów, tak zrób, a nie pobłądzisz: Którego z nich ujrzysz napinającego w taki sposób ten łuk i opasującego się tak oto tym pasem — tego uczyń mieszkańcem tej krainy; który zaś nie podoła zalecanym przeze mnie dziełom, tego wyślij z kraju. Gdy tak uczynisz, sama zaznasz radości i moje spełnisz życzenie. Potem napiął Herakles jeden ze swoich łuków (bo wtedy nosił on dwa) i pokazał jej użycie pasa; następnie wręczył jej łuk i pas, który przy spięciu u góry miał złotą czarę, i oddalił 1 2

Śródziemnym Gades

277

się. A kiedy synowie, których miała, dorośli na mężów, nadała im naprzód imiona, najstarszego nazywając Agatyrsosem, następnego Gelonosem*, a najmłodszego Skytesem, później zaś wykonała zlecenie wedle nakazów, o których dobrze pamiętała. Otóż dwaj jej synowie, Agatyrsos i Gelonos, nie zdołali spełnić przedłożonego im zadania, i dlatego, wygnani przez matkę, musieli kraj opuścić; najmłodszy jednak, Skytes, wykonał je i pozostał w kraju. I od Skytesa, syna Heraklesa, pochodzili wszyscy późniejsi królowie Scytów, a stosownie do owej czary noszą Scytowie do dzisiejszego dnia jeszcze czary u pasa. To jedynie co do Skytesa matka zarządziła. Tak opowiadają Hellenowie, którzy mieszkają nad Morzem Czarnym. Istnieje jednak jeszcze inne podanie, które tak brzmi, a do którego ja najbardziej się przychylam: Scytowie, mieszkając jako koczownicy w Azji, uciskani byli wojną przez Massagetów; przeszli zatem rzekę Arakses i wywędrowali do ziemi kimmeryj skiej (bo ta, którą teraz zamieszkują, miała pierwotnie należeć do Kimmeriów). Otóż Kimmeriowie w chwili zbliżania się Scytów odbywali naradę, bo też wielka armia nadchodziła, i zdania ich były podzielone: jednego i drugiego uparcie broniono, lepsze jednak było zdanie królów. Lud bowiem sądził, że wskazane jest wyjść z kraju i przeciw mnóstwu, będąc w mniejszości, nie narażać się na niebezpieczeństwo; królowie zaś byli za rozstrzygającą walką o kraj z najeźdźcami. I ani lud nie chciał słuchać królów, ani królowie ludu. Lud więc postanowił odejść i bez walki oddać kraj przybyszom, królowie zaś zdecydowali się umrzeć i spocząć w swojej ziemi, a nie uciekać z ludem, rozważając, ile dobrego tu zaznali, ile zaś złego muszą oczekiwać, jeżeli z ojczyzny uciekną. Powziąwszy tę decyzję, rozdwoiła się partia królewska i, tworząc dwie równe co do liczby grupy, wszczęła między sobą walkę *. I wszyscy oni polegli z rąk współbraci, a lud Kimmeriów pogrzebał ich nad rzeką Tyres1: mogiła ich jest jeszcze 1

Dniestr

278

widoczna. Po pogrzebie lud wyszedł z kraju, a nadchodzący Scytowie zajęli opuszczoną ziemię. Teraz jeszcze są w kraju Scytów Kimmeryjskie Wały, jest Cieśnina Kimmeryjska *, jest również okolica pod nazwą Kimmeria *, jest Bospor zwany Kimmeryjskim. Wiadomo zaś, że Kimmeriowie przed Scytami uciekli do Azji* i osiedlili się* na półwyspie, na którym teraz leży helleńskie miasto Synope. Jest też pewne, że Scytowie ich ścigali i wpadli do ziemi medyjskiej, pobłądziwszy w drodze. Kimmeriowie bowiem ciągle uciekali wzdłuż wybrzeża morskiego; a Scytowie ścigali ich, mając Kaukaz po prawej ręce, aż, skierowawszy swój marsz w środek lądu, wpadli do ziemi medyjskiej. — To jest inne podanie, przekazywane zgodnie przez Hellenów i barbarzyńców. Aristeas, syn Kaystrobiosa z Prokonnezu, poeta epiczny, opowiada, że natchniony przez Apollona przybył do Issedonów i że za Issedonami mieszkali Arimaspowie, mężowie o jednym oku; za tymi pilnujące złota gryfy, a za tymi H iperborejczycy, którzy sięgają aż do morza*. Wszystkie te ludy, z wyjątkiem Hiperborejczyków, zawsze miały zaczepiać swych sąsiadów, przy czym rozpoczynali Arimaspowie; i tak przez Arimaspów wypędzeni zostali ze swego kraju Issedonowie, przez Issedonów Scytowie; Kimmeriowie zaś, którzy mieszkali nad morzem południowym *, opuścili swój kraj, napierani przez Scytów. Tak więc i Aristeas* nie zgadza się ze Scytami w podaniach o tym kraju. Skąd pochodził Aristeas, który to w wierszach opisał, już powiedziałem. Teraz wspomnę, co o nim słyszałem z opowiadania na Prokonnezie i w Kyzikos. Oto Aristeas, jak mówią, który żadnemu ze swoich współziomków nie ustępował w zacności rodu, wszedł raz na Prokonnezie do wałkowni i tam umarł; folusznik warsztat swój zamknął i wyszedł, aby o tym donieść krewnym zmarłego. Kiedy wiadomość o śmierci Aristeasa rozeszła się już po mieście, zaprzeczył jej pewien obywatel kyzikeński, który przybył z miasta Artaki i twierdził, że spotkał się z nim na drodze do Kyzikos i rozmawiał. Ten więc uparcie

279

trwał w swoim sprzeciwie, a tymczasem krewni zmarłego zjawili się w wałkowni, zaopatrzeni w potrzebne rzeczy, aby go pochować. Gdy jednak otwarto warsztat, nie było widać ani zmarłego, ani żywego Aristeasa. Dopiero w siedem lat później zjawił się on na Prokonnezie i ułożył ów poemat, który Hellenowie dziś nazywają arimaspejskim; a skoro go ułożył, zniknął po raz drugi. Tak więc opowiada się w owych miastach. Następująca zaś rzecz, jak wiem, zdarzyła się Metapontynom w Italii w dwieście czterdzieści lat po drugim zniknięciu Aristeasa, o czym przekonałem się, zestawiając z sobą opowieści Prokonnezu i Metapontu. Metapontyni twierdzą, że sam Aristeas zjawił się w ich kraju i rozkazał im wznieść ołtarz dla Apollona, a obok niego ustawić posąg, noszący nazwę Aristeasa z Prokonnezu; powiedział bowiem, że Apollo przybył do ich kraju jako jedynych spośród Italiotów*, a on, który teraz jest Aristeasem, towarzyszył mu; wówczas jednak, gdy towarzyszył bogu, był krukiem *. A skoro to powiedział — zniknął. Oni sami, mówią Metapontyni, posłali do Delf i zapytali boga, co oznacza ta zjawa. Pitia zaś kazała im słuchać zjawy, bo lepiej na tym wyjdą. Oni więc przyjęli tę odpowiedź i spełnili polecenie. I jeszcze dziś stoi posąg, noszący imię Aristeasa, obok samego ołtarza Apollona, a dokoła niego znajdują się drzewa wawrzynowe; ołtarz zaś wzniesiony jest na rynku. Tyle o Aristeasie. Co jest poza lądem*, od którego opisu zaczęło się to opowiadanie, tego nikt dokładnie nie wie; od nikogo bowiem nie mogę się o tym dowiedzieć, kto by przyznał, że widział to na własne oczy. A nawet Aristeas, o którym nieco wyżej wspomniałem, nawet on sam w swoim poemacie nie mówi, że posunął się dalej niż do Issedonów, o tym zaś, co poza nimi się znajduje, opowiada ze słyszenia, podając, że tych wiadomości udzielili mu Issedonowie. Otóż jak daleko mogliśmy naprawdę dotrzeć, zbierając ustne wiadomości, wszystko to opowiemy. Począwszy od ośrodka handlowego* Borystenitów (bo ten leży najbardziej w środku pobrzeża morskiego całej Scy-

280

tii), odtąd więc mieszkają najpierw Kallipidowie, którzy są helleńskimi Scytami*, ponad nimi zaś inny lud, który nosi nazwę Alizonów. Ci i Kallipidowie mają zresztą ten sam tryb życia co Scytowie, sieją jednak i żywią się zbożem, nadto cebulą, czosnkiem, soczewicą i prosem. Poza Alizonami mieszkają Scytowie-oracze*, którzy nie dla pożywienia sieją zboże, lecz dla sprzedaży. Nad nimi mieszkają N e u r owie. Kraj zaś leżący na północ od Neurów jest bezludnym stepem, o ile wiemy. Te są ludy wzdłuż rzeki Hypanis J na zachód od Borystenesu 2. A jeżeli przejdzie się Borystenes*, pierwszą od morza* jest kraina Hylaja; jeśli się od niej dalej pójdzie w górę, mieszkają tam Scytowie-rolnicy: tych zamieszkali nad rzeką Hypanisem Hellenowie nazywają Borystenitami, siebie samych zaś Olbiopolitami. Ci więc Scytowie-rolnicy zamieszkują pas ziemi na wschód, o rozciągłości trzech marszów dziennych, a sięgają aż do rzeki, która nazywa się P a ntikapes; na północ zaś wynosi ten pas ziemi jedenaście dni żeglugi Borystenesem w górę. Ponad nimi jest w dal ciągnąca się pustynia. Poza pustynią mieszkają Androfagowie, lud odrębny, zupełnie niescytyjski. Ponad tymi już faktycznie jest pusto i żadnego, o ile wiemy, nie ma ludu. Na wschód od owych Scytów-rolników, jeśli przekroczy się rzekę Pantikapes, mieszkają już Scytowie-koczownicy, którzy ani nie sieją, ani nie orzą; cała ta okolica z wyjątkiem Hylai jest ogołocona z drzew. Ci koczownicy zajmują ku wschodowi długie na czternaście marszów dziennych terytorium, które ciągnie się aż do rzeki G e r r o s. Po drugiej strome rzeki Gerros leży owa tak zwana ziemia królewska; tę zajmują najdzielniejsi i najliczniejsi Scytowie, którzy innych Scytów uważają za swych niewolników. Sięgają oni na południe do Taurydy, na wschód do owego rowu, który wykopali synowie ślepców *, oraz do stacji 1

2

Boh Dniepru

281

handlowej Jeziora Meockiego, która nazywa się Kremnoj; niektóre części ich terytorium, sięgają aż do rzeki Tanais1. Wyżej na północ od królewskiej ziemi Scytów mieszkają M elanchlajnowie, inny, niescytyjski lud. Poza Melanchlajnami są, o ile wiemy, bagna i bezludne ziemie. Przekraczając rzekę Tanais, wchodzi się już nie do kraju scytyjskiego, lecz pierwsza część terytorium należy do Sauromatów, którzy począwszy od najdalszej zatoki * Jeziora Meockiego ku północy zamieszkują przestrzeń piętnastu marszów dziennych, ogołoco-ną zupełnie i z dzikich, i z owocowych drzew. Nad tymi zajmują drugą część Budynowie, ziemię w całości gęsto zalesioną wszelakimi drzewami. Ponad Budynami na północ ciągnie się naprzód pustynia przez siedem marszów dziennych, a za pustynią, więcej ku wschodowi, mieszkają Tyssageci, liczny i odrębny lud, żyjący z łowów. Granicząc z nimi, osiedli w tych samych okolicach tak zwani Jyrkowie; także ci żyją z łowów w taki sposób. Myśliwy wyłazi na drzewo i tu siedzi na czatach; a gęsto rosną drzewa w całym tym kraju. Każdy zaś ma pod ręką konia, który nauczony jest leżeć na brzuchu, aby wydać się niepokaźnym, i psa. Skoro łowca zobaczy z drzewa dziczyznę, strzela do niej z łuku, dosiada konia i ściga ją, a pies bieży w jego ślady. — Nad nimi * ku wschodowi mieszkają inni Scytowie, którzy odpadli od Scytów Królewskich i przybyli w tę okolicę. Aż do kraju tych Scytów jest cała opisana przez nas ziemia równinna i o głębokim pokładzie gleby, odtąd jednak jest ona skalista i szorstka. Jeśli się przejdzie spory kawał tej szorstkiej ziemi, napotka się ludzi mieszkających u stóp wysokich gór *, o których wieść niesie, że od urodzenia wszyscy są łysi, zarówno mężczyźni jak kobiety; mają oni perkate nosy i długie szczęki, mówią też odrębnym językiem, noszą jednak scytyjskie szaty i żywią się owocami drzew. Drzewo, którego owoc spożywają, nazywa się pontikon*, a wielkość ma mniej 1

Don

282

więcej drzewa figowego; wydaje ono owoc podobny do bobu, lecz zawierający w sobie pestkę. Gdy owoc dojrzeje, cedzą go przez chusty, a spływa z niego tłusta i czarna ciecz, która nazywa się aschy; tę liżą względnie piją zmieszaną z mlekiem, zaś z tłustego jej osadu mieszą ciasto i zjadają. Bydła bowiem mają niewiele, ile że pastwiska nie bardzo są tam dobre. Każdy mieszka pod drzewem; w zimie rozpina nad nim gęste, białe okrycie z filcu, lato spędza bez okrycia filcowego. Tym ludziom nikt nie wyrządza krzywdy (uchodzą bowiem za świętych); nie posiadają też żadnej broni wojennej. Oni rozstrzygają spory swych sąsiadów; a kto zbiegnie i do nich się schroni, tego nikt nie krzywdzi. Nazywają się Argipajami*. Otóż aż do tych łysogłowych ma się dostateczną znajomość kraju i ludów, które mieszkają przed nimi. Bo i niektórzy ze Scytów do nich przybywają, a od tych nie trudno zasięgnąć wiadomości, i Hellenowie niektórzy z faktorii nad Borystenesem* i z innych pontyjskich stacji handlowych*. Scytowie zaś, którzy do nich przyjdą, załatwiają z nimi swe sprawy handlowe za pośrednictwem siedmiu tłumaczy i w siedmiu językach. Aż do Argipajów kraj jest znany; co zaś jest poza łysogłowymi, tego nikt dokładnie nie umie powiedzieć: albowiem góry wysokie * i niedostępne odcinają drogę, a nikt ich nie przekracza. Łysogłowcy opowiadają — co mnie wydaje się nieprawdopodobne — że góry te zamieszkują kozionodzy ludzie, a gdy tych się minie, znajdzie się innych, którzy śpią przez sześć miesięcy *. Tego już zupełnie przyjąć nie mogę. Ale co na wschód od łysogłowców leży, to według dokładnych wiadomości zamieszkują Issedonowie; co zaś powyżej jest na północ, tego się nie zna, ani poza łysogłowcami, ani poza Issedonami, chyba tyle, co oni sami opowiedzą. Issedonowie, jak wieść niesie, mają następujące zwyczaje: Skoro komuś umrze ojciec, przyprowadzają wszyscy krewni bydło, potem je zarzynają i krają mięso, a krają też zmarłego ojca gospodarza; następnie mieszają wszystko mięso razem i zastawiają sobie z tego ucztę. Głowę zaś nieboszczyka oskubują z włosów, czyszczą i pozłacają, po czym używają

283

niby świętego naczynia, składając w niej zmarłemu doroczne wielkie obiaty. To czyni syn ku czci ojca, podobnie jak Hellenowie obchodzą święto zmarłych*. Zresztą i oni mają być ludźmi sprawiedliwymi, a ich kobiety równą z mężczyznami posiadać władzę. I tych więc jeszcze się zna. Poza nimi zaś w górę, jak mówią Issedonowie, siedzą jednoocy ludzie* i strzegące złota gryfy; od Issedonów przejęli to podanie Scytowie, a od Scytów my znów je wzięliśmy i nazywamy jednookich po scytyjsku „Arimaspami"; bo arima zwą Scytowie jedynkę, a spu oko. Cały ten opisany przez nas kraj ma tak ostrą zimę, że przez osiem miesięcy panuje tam zupełnie nieznośne zimno; jeżeli w tym okresie wylejesz wodę na ziemię, nie zrobisz z niej błota, chyba że rozpalisz ogień. Morze* i cały Bospor Kimmeryjski zamarza, a po lodzie ciągną gromadnie mieszkający w obrębie owego rowu* Scytowie i przejeżdżają wozami na drugą stronę do Sindów. Tak więc trwa zima przez osiem miesięcy, ale także w pozostałych czterech jest tam zimno. Jakoż różni się ta zima swym charakterem od wszystkich zim gdzie indziej, ile że tam w porze deszczowej bynajmniej porządnie deszcz nie pada, w lecie natomiast nie przestaje lać. A podczas gdy gdzie indziej powstają grzmoty *, wtedy tam nie ma żadnych, za to w lecie są bardzo częste. Jeśli zaś w zimie zagrzmi, podziwia się to jako cud. Tak samo za cud uważa się w kraju Scytów, jeżeli nastąpi trzęsienie ziemi, czy to w lecie, czy w zimie. Konie wytrwale znoszą tę zimę, zupełnie zaś nie znoszą jej muły i osły: gdzie indziej na odwrót — konie stojące na mrozie marnieją, a znoszą go osły i muły. Zdaje mi się też, że w tym tkwi przyczyna, dlaczego okaleczały gatunek wołów nie dostaje tam rogów. Przyświadczają również mojej opinii słowa Homera w Odysei*, które tak brzmią:

Libią też, gdzie to jagnięciu od razu wykłuwa się rożek, co całkiem słusznie jest powiedziane, że w ciepłych krajach rogi szybko wyrastają; przeciwnie, gdzie panują silne zimna,

284

tam albo w ogóle bydło nie ma rogów, albo, jeżeli je ma, są one niepokaźne. Tam więc z powodu zimna tak się dzieje. Dziwi mnie jednak (bo w opowiadaniu swoim od początku chętnie odbiegałem od przedmiotu), że w całym kraju Elidy nie mogą rodzić się muły, skoro przecież ani zimna nie jest ta okolica, ani żaden inny powód nie jest widoczny. Sami Elejczycy podają, że wskutek jakiejś klątwy nie rodzą się u nich muły. Lecz gdy zbliża się pora, w której klacze bywają zapładniane, pędzą je do swoich sąsiadów, a potem w sąsiednim kraju dopuszcza się do nich osły, aż klacze zajdą w ciążę; następnie z powrotem zapędzają je do domu. Co do puchu, którego według opowiadania Scytów pełne jest powietrze, tak że nie można ani zobaczyć dalszego lądu, ani go przejść, takie jest moje mniemanie. Powyżej znanych nam okolic stale śnieg pada, mniej oczywiście w lecie niż w zimie. Kto więc widział już z bliska obficie spadający śnieg, ten wie, co mam na myśli; istotnie śnieg podobny jest do puchu, i z powodu tej tak ostrej zimy nie są zamieszkane leżące na północ okolice tego kontynentu. Sądzę zatem, że Scytowie i ich sąsiedzi śnieg obrazowo nazywają „puchem". — To jest moje sprawozdanie z tego, co się opowiada o najdalszych krajach. O hiperborejskich zaś ludziach ani Scytowie nie umieją nic powiedzieć, ani inne mieszkające tam ludy — oprócz chyba Issedonów. A, jak ja sądzę, i ci nic nie wiedzą: bo w takim razie opowiadaliby o nich także Scytowie, jak opowiadają o jednookich Arimaspach. Ale Hezjod mówił* o Hiperborejczykach, a również Homer w Epigonach*, jeśli istotnie on ułożył ten poemat. Bezsprzecznie najwięcej o nich opowiadają Delijczycy, tak mówiąc: Ich dary ofiarne, owinięte w słomę pszeniczną, przybywają z kraju Hiperborejczyków do Scytów; od tych przyjmują je potem najbliżsi sąsiedzi, zawsze jedni od drugich, i dostawiają aż do najdalszego zachodu nad Morze Adriatyckie; stąd posyła się je dalej na południe, i pierwsi z Hellenów

285

przyjmują je Dodonejczycy; od nich wędrują dary w dół do Zatoki Malijskiej i przedostają się przez morze na Eubeję; tu posyła je jedno miasto do drugiego aż do Karystos; odtąd pomija się Andros, bo Karystyjczycy dostawiają je wprost do Tenos, a Tenijczycy do Delos. W ten więc sposób, jak mówią, owe dary ofiarne przybywają na Delos. — Z początku mieli Hiperborejczycy wysłać z darami ofiarnymi dwie dziewice, które Delijczycy oznaczają imionami Hyperoche i Laodike; razem z nimi posłali dla bezpieczeństwa pięciu swych obywateli jako towarzyszy: dziś nazywa się ich Perferami*, a piastują oni na Delos wysoki urząd. Kiedy wysłani przez nich nie wracali do domu, Hiperborejczycy czuli się boleśnie dotknięci na samą myśl, że zawsze może się im tak wydarzyć, iż nie odzyskają z powrotem swych wysłańców, i dlatego owinęli dary ofiarne w słomę pszeniczną, zanieśli je do granic kraju i usilnie prosili swych sąsiadów, ażeby je od siebie dalej posłali do innego ludu; i tak, oddawane z ręki do ręki, miały dostać się na Delos. Ja sam znam zwyczaj, który wykazuje podobieństwo z tymi darami ofiarnymi; mianowicie trackie i pajońskie niewiasty, ilekroć ofiarują królowej Artemidzie*, nie składają swych ofiar bez słomy pszenicznej. O tych więc wiem, że tak właśnie czynią. Ku czci zaś owych hiperborejiskich dziewic, które zmarły na Delos, strzygą sobie włosy dziewice i młodzieńcy Delijczyków; pierwsze ucinają sobie przed zamążpójściem lok, owijają go dokoła wrzeciona i składają na ich grobie. Grób ten znajduje się w obrębie miejsca świątynnego Artemidy, na lewo od wejścia, a na nim zasadzone jest drzewo oliwne. A wszyscy młodzieńcy na Delos owijają lok swych włosów dokoła pewnego ziela i także składają go na grobie. Hiperborejki zatem takiej doznają czci ze strony mieszkańców Delos. Ci właśnie opowiadają też o dwóch innych dziewicach, Arge i Opis, które od Hiperborejczyków idąc przez kraje tych samych ludów, przybyły na Delos jeszcze przed Hyperochą i Laodiką. Zjawiły się one, aby uiścić Ejlejtyi daninę, jaką same sobie nałożyły za przyspieszenie porodu Latony. A miały Arge

286

i Opis przybyć tam równocześnie z samymi bogami, tj. Apollonem i Artemidą, i dlatego, jak mówią Delijczycy, przyznano im inne zaszczyty. I tak kobiety zbierają dla nich datki i wzywają je po imieniu w hymnie, który im ułożył Licyjczyk Olenos. — Od nich nauczyli się tego zwyczaju mieszkańcy wysp* i Jonowie, tak że oni również opiewają Opis i Argę, przy czym imiennie je wzywają i zbierają datki (ów Olenos, przybyły z Licji, utworzył też inne stare pieśni, które śpiewa się na Delos). — Popiół ze spalonych na ołtarzu udźców zużywa się na posypanie grobu Opis i Argi. Grób ich znajduje się w tyle za świątynią Artemidy na Delos, zwrócony ku wschodowi, tuż przy gospodzie Kejczyków. Tyle o Hiperborejczykach. Nie wspominam bowiem podania o Abarisie, który także miał być Hiperborejczykiem, jak on ze swoją strzałą okrążał całą ziemię, niczym się nie żywiąc. Jeżeli jednak faktycznie istnieją hiperborejscy1* jacyś ludzie, to istnieją też hipernotyccy2. Śmiech mnie zbiera*, gdy widzę, jak wielu już nakreśliło obwód ziemi, a nikt rozumnie go nie objaśnił. Bo kreślą oni Ocean, jakoby on dokoła opływał ziemię, która jest zaokrąglona niby pod dłutem tokarskim, a Azję czynią równą co do wielkości Europie. Ja więc w niewielu słowach podam wielkość każdej z obu części ziemi i jak każda z nich musi być nakreślona. Persowie mieszkają aż po morze południowe, które nazywa się Czerwonym. Nad nimi, ku północy, mieszkają Medowie, nad Medami Saspejrowie, nad Saspejrami Kolchowie, sięgając do morza północnego *, do którego uchodzi rzeka Fasis *. Te cztery ludy mieszkają od morza do morza. Od nich na zachód rozciągają się dwa półwyspy od Azji do morza, które opiszę. Jeden z nich*, zaczynając się w północnej części od Fasis, wybiega ku morzu wzdłuż Pontu i Hellespontu aż do trojańskiego Sigejon; w części południowej ten sam półwysep zaczyna się od Zatoki Myriandyjskiej, leżącej przy 1 2

pozapółnocni pozapołudniowi

287

Fenicji*, i ciągnie się ku morzu aż do przylądka Triopion. Na tym półwyspie mieszka trzydzieści ludów. To więc jest jeden z obu półwyspów. Drugi, zaczynając się od Persji, rozciąga się do Morza Czerwonego: jest to kraj Persów i kolejna po nim Asyria, a po Asyrii dalej Arabia. Kończy się ten półwysep — co prawda tylko* umownie — na Zatoce Arabskiej, do której Dariusz z Nilu kazał poprowadzić kanał. Od Persji aż do Fenicji jest to przestrzeń szeroka i rozległa; od Fenicji zaś ciągnie się ten półwysep wzdłuż Morza Śródziemnego przy Syrii Palestyńskiej * i Egipcie, gdzie się kończy. Mieszkają na nim tylko trzy ludy. * Te są ziemie Azji rozciągające się od Persji na zachód. A co się tyczy tych jej części, które poza Persami, Medami, Saspejrami i Kolchami zwrócone są na wschód i ku wzejściu słońca — to od południa sięga do nich Morze Czerwone, od północy zaś Morze Kaspijskie i rzeka Arakses*, która płynie ku wschodowi. Aż do Indii jest Azja zamieszkana; stąd ku wschodowi jest już pustynia, i nikt nie potrafi powiedzieć, jak ona wygląda. Taka i tak wielka jest Azja. Libia zaś należy do drugiego półwyspu: bo bezpośrednio po Egipcie następuje Libia. Otóż przy Egipcie jest ten półwysep wąski*; albowiem od Morza Śródziemnego aż do Morza Czerwonego jest sto tysięcy sążni, a to wynosi mniej więcej tysiąc stadiów. Ale od tego przesmyku staje się bardzo szerokim półwysep, który się zowie Libią. Dziwię się więc tym, którzy odgraniczają i dzielą ziemię na Libię, Azję i Europę: bo niemało one różnią się między sobą. Długa jest, co prawda, Europa* jak obie inne części razem wzięte; lecz co do szerokości, jak dla mnie jest jasne, nie można jej nawet z nimi porównać*. Dalej Libia sama już świadczy, że jest wkoło oblana morzem prócz tej części, która graniczy z Azją, a udowodnił to pierwszy, ile wiemy, Nekos, król Egiptu. Ten mianowicie, zaprzestawszy wykopu kanału, który z Nilu miał się ciągnąć do Zatoki Arabskiej, wysłał Fenicjan* na okrętach z tym poleceniem, ażeby w drodze powrotnej

288

wpłynęli przez Słupy Heraklesa na morze północne1 i tą drogą wrócili do Egiptu. Fenicjanie więc wyruszyli z Morza Czerwonego* i płynęli przez morze południowe2. Ilekroć nastała jesień, lądowali i obsiewali pola, do jakiejkolwiek w danym razie okolicy Libii dotarli, i oczekiwali tam żniw; a skoro zboże zżęli, płynęli dalej, tak że po upływie dwóch lat skręcili w trzecim roku przy Słupach Heraklesa i przybyli do Egiptu. A opowiadali oni — co mnie nie wydaje się wiarogodne, może jednak komuś innemu — że podczas swej jazdy dokoła Libii mieli słońce po prawej stronie. * Tak poznano * po raz pierwszy tę część ziemi. Po nich Kartagińczycy to samo utrzymują*; bo co się tyczy Sataspesa, syna Teaspisa, z rodu Achajmenidów, to on nie opłynął całej Libii, choć w tym właśnie celu został wysłany, lecz z obawy przed długą jazdą i przed pustynią zawrócił z drogi i nie spełnił pracy, jaką zleciła mu matka. Mianowicie zgwałcił on dziewicę, córkę Zopyrosa*, syna Megabyzosa, a kiedy następnie z tejże przyczyny miał być ukrzyżowany przez króla Kserksesa, wstawiła się za nim matka, która była siostrą Dariusza, oświadczając, że sama wymierzy mu większą niż Kserkses karę: będzie bowiem musiał opłynąć Libię, aż po tej okrężnej jeździe przybędzie do Zatoki Arabskiej. Kserkses zgodził się na to, a Sataspes wyruszył do Egiptu, zabrał stamtąd okręt i żeglarzy i popłynął do Słupów Heraklesa. Skoro przez nie przejechał i skręcił koło przylądka Libii, który zwie się Soloejs, żeglował dalej na południe. Przepłynąwszy jednak w wielu miesiącach wielką przestrzeń morza, gdy ciągle więcej go jeszcze musiał przepływać, zawrócił i z powrotem zawinął do Egiptu. Stąd udał się do króla Kserksesa i opowiadał, że w najdalszych okolicach trafił na niepokaźnych wzrostem ludzi, którzy nosili odzież z liści palmowych; ilekroć z okrętem przybił do lądu, uciekali oni w góry i porzucali miasta, do których wchodził nie wyrządzając żadnej szkody, tylko zabierał 1 2

Śródziemne Ocean Indyjski

289

stamtąd bydło. Że zaś nie opłynął całej Libii, taki podawał powód: jego statek nie mógł już naprzód się posuwać, lecz coś go zatrzymywało. Ale Kserkses, przekonany, że nie mówi on prawdy, kazał go przybić do krzyża i wymierzył mu pierwotną karę, ponieważ nie wykonał nałożonej sobie pracy. A eunuch tego Sataspesa, dowiedziawszy się o śmierci swego pana, zbiegł na Samos z wielkimi skarbami, które zatrzymał u siebie pewien Samijczyk; znam wprawdzie jego imię, ale chętnie je zapominam. Przeważną część Azji odkrył Dariusz, który chciał się dowiedzieć, gdzie wpada do morza rzeka Indus, co to jedyna ze wszystkich rzek prócz Nilu zawiera krokodyle; dlatego między innymi, którym ufał, że powiedzą prawdę, wysłał z flotą także Skylaksa z Karyandy. Ci więc ruszyli z miasta Kaspatyros i krainy paktyickiej i płynęli w dół rzeki ku wschodowi i słońca wzejściu aż do morza; potem żeglowali przez morze na zachód i w trzydziestym miesiącu przybyli na to miejsce, skąd egipski król wysłał był Fenicjan, o których przedtem mówiłem, celem opłynięcia Libii. Gdy zatem oni objechali Azję*, podbił Dariusz Indów i stał się panem tego morza. W ten sposób odkryto, że także Azja, z wyjątkiem części położonych na wschód, ma podobny wygląd* jak Libia. O Europie zaś widocznie nikt nie wie, zarówno co do jej części położonych na wschód jak i na północ, czy jest oblana morzem; to tylko się wie, że jest tak długa jak inne dwie części ziemi razem wzięte. I nie mogę odgadnąć, dlaczego ziemia, która przecież jest jedna, nosi trzy odmienne nazwy, pochodzące od imion kobiecych, i dlaczego jako granice narzuca się jej egipską rzekę Nil* i kolchidzką Fasis* (inni wymieniają meotycki Tanais* i Cieśninę Kimmeryjską). Nie mogę się także dowiedzieć o imionach ludzi, którzy te granice ustalili, i skąd te nazwy wzięli. Otóż Libia, jak mówi większość Hellenów, ma swą nazwę od Libii, tubylczej niewiasty, Azja zaś od żony Prometeusza. Jednakowoż tę ostatnią nazwę przywłaszczają sobie też Lidyjczycy, twierdząc, że Azja została nazwana od Azjasa, syna Kotysa, syna Manesa, a nie od Azji, żony Pro-

290

meteusza; że od owego Azjasa również dzielnica w Sardes nosi miano azyjskiej. O Europie zaś nie tylko żaden człowiek nie wie, czy jest wkoło oblana morzem, lecz także, skąd otrzymała swą nazwę; a i ten nie jest znany, kto jej nazwę nadał; chyba że przyjmiemy, iż ląd ten nazwano od Europy z Tyru: przedtem więc byłby bezimienny, podobnie jak inne części ziemi. Ale wiadomą jest rzeczą, że owa Europa pochodziła z Azji i wcale nie przybyła na ląd, który dziś Hellenowie zwą Europą; tylko z Fenicji dostała się na Kretę, a z Krety do Licji. — Tyle o tym; zresztą my będziemy się posługiwali przyjętymi ogólnie nazwami. Wybrzeża Pontu Euksyńskiego1, na które Dariusz przedsięwziął wyprawę, mieszczą w sobie najbardziej ze wszystkich ziem nieokrzesane ludy — z wyjątkiem scytyjskiego; ani bowiem wśród tych, które w obrębie Pontu mieszkają, nie możemy wymienić żadnego ludu z powodu jego rozumu, ani nie znamy uczonego męża z tej okolicy, prócz scytyjskiego ludu i Anacharsisa. Scytyjski szczep wynalazł najmądrzej w porównaniu ze wszystkimi, jakich znamy, ludźmi jedną rzecz, która jest najważniejszą z ludzkich spraw; reszty specjalnie nie podziwiam. To zaś najważniejsze odkrycie na tym polega, że nikt, wtargnąwszy do nich, nie może ujść cało i że ich samych, jeśli nie chcą, aby ich odszukano, nikt nie potrafi dosięgnąć. Ci ludzie ani miast, ani twierdz założonych nie posiadają, lecz domy swe noszą z sobą i wszyscy są konnymi łucznikami, a żyją nie z uprawy roli, lecz z hodowli bydła, i mieszkania swe mają na wozach. Czyż tacy ludzie są do pokonania i czy łatwo jest wręcz z nimi walczyć? To oni wynaleźli, ponieważ i kraj mają odpowiedni, i rzeki im w tym pomagają. Kraj bowiem jest równinny, porosły trawą i dobrze nawodniony, a przepływają go rzeki niewiele mniejsze co do liczby niż kanały w Egipcie. Które z nich są słynniejsze i spławne od morza, te wymieniam: I s t e r2 z pięciu ujściami, 1 2

Morza Czarnego Dunaj

291

potem Tyres1, Hypanis2, Borystenes3, Panti4 Bieg ich kapes, Hypakyris, Gerros i Tanais . jest taki: I s t e r, największa ze wszystkich znanych nam rzek, płynie zawsze równy sobie w lecie i w zimie. Jest to pierwsza z rzek Scytii, która przybywa z zachodu, a dlatego stał się największym, że także inne rzeki do niego wpadają. Te, które go czynią wielkim, są następujące. Naprzód pięć płynących przez kraj scytyjski: P o r a t a, jak ją nazywają Scytowie, albo P yr e t o s5, jak ją mienią Hellenowie; dalej Tiarantos6. Araros7, Naparis8 i Ordessos9. Pierwsza z wymienionych rzek jest wielka, płynie w kierunku wschodnim i udziela Istrowi swych wód; druga wspomniana, Tiarantos, płynie więcej na zachód i jest mniejsza; Araros, Naparis i Ordessos płyną w środku między obu tymi rzekami i uchodzą również do Istru. To są krajowe rzeki scytyjskie, które go powiększają. A od Agatyrsów * przybywa rzeka M a r i s10 i łączy się z Istrem. Dalej ze szczytów gór Hajmos przybywają trzy inne wielkie rzeki, które płyną w północnym kierunku i do niego wpadają: Atlas11, A u r a s12 i T i b i s i s13. Przez Trację i terytorium trackich Krobyzów płyną Atrys, Noesi Artanes i uchodzą potem do Istru. Od Pajonów i z gór Rodope nadpływa 1

Dniestr Boh 3 Dniepr 4 Don 5 Prut 6 Aluta (Ołta) 7 Seret 8 Jalomita 9 Arges 10 Marosz 11 Jantra (Jetar)? 12 Vid? 13 Osma? 2

292

rzeka S k i o s1, która w środku przecina góry Hajmos i wlewa się do Istru. Od Ilirów przybywa płynąca w północnym kierunku rzeka Angros2, która wpada na Równinę Triballijską i do rzeki B r o n g o s, a ta do Istru — tak Ister przyjmuje obie te znaczne rzeki. Z kraju, który leży powyżej Umbrów, pochodzi rzeka Karpis8 i inna rzeka, Alpis4; obie, płynąc w kierunku północnym, wpadają również do Istru. Płynie bowiem Ister przez całą Europę, biorąc początek w kraju Keltów, którzy po Kynetach ze wszystkich ludów Europy najdalej mieszkają na zachód; tak biegnie on przez całą Europę i, dotykając z boku ziemi scytyjskiej, wpada do morza. Z tych wymienionych i jeszcze wielu innych dopływów, które mieszają z Istrem swe wody, staje się on największą z rzek. Bo jeśli się porówna wodę samego Istru z wodą Nilu, to masą wód przewyższa go Nil; do Nilu jednak nie wpływa żadna rzeka i żadne źródło, które by go powiększały. Że zaś Ister zawsze równie wielki jest w lecie i w zimie, dzieje się to, jak sądzę, z następującej przyczyny: W zimie jest on tak wielki, jaki jest zwyczajnie, i staje się niewiele większym od swej normalnej wysokości; bo w tym kraju w zimie tylko całkiem nieznaczny deszcz spada, natomiast bez ustanku śnieg prószy. W lecie zaś topi się śnieg, który spadł zimą w wielkiej masie, i wlewa się ze wszystkich stron do Istru. Ten więc śnieg, który do niego wpływa, powiększa go, a wraz z nim częste i gwałtowne deszcze: bo w lecie tam deszcz pada. Otóż ile więcej wody słońce w lecie do siebie przyciąga niż w zimie, tyle właśnie wynoszą liczne dopływy, których Ister otrzymuje w lecie więcej niż w zimie. Jeżeli się to nawzajem przeciwstawi, następuje wyrównanie, i tak wyjaśnia się, dlaczego on zawsze jest równie wielki. Jedną więc z rzek w kraju Scytów jest Ister. Po nim nastę1

Isker (Iskra) Morawa (serbska) 3 Drawa? 4 Inn? 2

293

puje T y r e s; przybywa on z północy i wypływa z wielkiego jeziora, które tworzy granicę ziemi scytyjskiej i neuryjskiej. Przy jego ujściu mieszkają Hellenowie, którzy nazywają się Tyritami. Trzecia rzeka, H y p a n i s, poczyna się w samej Scytii i wypływa z wielkiego jeziora*, dokoła którego pasą się dzikie białe konie: jezioro to słusznie zwie się „matką Hypanisu". Z niego więc wyłania się Hypanis i płynie w ciągu pięciodniowej żeglugi płytki i ze słodką jeszcze wodą; odtąd zaś ku morzu, w ciągu czterodniowej jazdy, jest mocno gorzki*: wpływa bowiem do niego gorzkie źródło, i to tak gorzkie, że mimo małej swej objętości zakaża cały Hypanis, któremu niewiele rzek dorównywa wielkością. Znajduje się to źródło na granicy kraju Scytów-oraczy i Alizonów; jego nazwa jak i miejsca*, gdzie wytryska, brzmi po scytyjsku Eksampajos, tj.w helleńskim języku Święte drogi. Przy Alizonach zbliżają się w swym biegu Tyres i Hypanis; odtąd jednak odwracają się od siebie i jeden płynie w znacznej odległości od drugiego. Czwarty jest Borystenes, największa po Istrze z tych rzek i nastręczająca, moim zdaniem, największe korzyści, nie tylko wśród scytyjskich, lecz także wśród wszystkich innych rzek — z wyjątkiem egipskiego Nilu. Z tym bowiem nie można żadnej innej rzeki porównać; wśród reszty zaś Borystenes jest najpożyteczniejszy, ponieważ użycza bydłu najpiękniejszych i najlepiej utrzymanych pastwisk i zawiera stanowczo najlepsze i najliczniejsze ryby; także jego woda jest bardzo przyjemna do picia, a płynie on czysty obok zamulonych rzek; dalej na jego brzegach najlepiej udają się zasiewy zboża, a tam gdzie się nie obsiewa ziemi, rośnie najbujniejsza trawa. Przy jego zaś ujściu sama z siebie osadza się sól w niezmiernej ilości. Dostarcza też on wielkich ryb bez ości, które nazywają antakajami*, a nadają się one do marynowania; nadto wiele innych godnych podziwu płodów. Aż do krainy Gerros*, dokąd żegluga trwa czterdzieści dni*, zna się jego bieg od północy*; przez jakie jednak ludy dalej płynie, tego nikt nie potrafi powiedzieć. Prawdopodobnie płynie on przez

294

pustynię do kraju Scytów-rolników*; bo ci Scytowie mieszkają po jego brzegach na przestrzeni dziesięciodniowej żeglugi. Tylko tej rzeki oraz Nilu źródeł nie mogę podać, a sądzę, że również żaden z Hellenów podać ich nie może. W swym biegu blisko morza łączy się z nim Hypanis, który wlewa się do tego samego bagna*. Leżący między obiema rzekami cypel lądu nazywa się Przylądkiem Hippolaosa; na nim wznosi się świątynia Demetery; poza tą świątynią nad Hypanisem są siedziby Borystenitów. Tyle o tych rzekach. Po nich jest inna, piąta rzeka, zwana Pantikapes. Ta także płynie z północy i z jeziora, leżące zaś między nią a Borystenesem terytorium zamieszkują Scytowie-rolnicy; wkracza do krainy Hylaja i, przepłynąwszy ją, łączy się z Borystenesem. Szóstą rzeką jest H y p a k y r i s, który poczyna się z jeziora, płynie przez środek obszaru Scytów-koczowników i wlewa się do morza koło miasta Karkinitis, oddzielając na prawo * krainę Hylaję od tak zwanej Bieżni Achillesa. Siódma rzeka, Gerros, odłącza się od Borystenesu w tej okolicy, aż do której bieg tegoż jest znany; odtąd więc oddziela się i nosi tę samą nazwę co ta okolica, tj. Gerros. W dalszym swym biegu ku morzu stanowi granicę między krajem Scytów-koczowników i Scytów Królewskich i uchodzi potem do Hypakyrisu. Ósmą rzeką jest Tanais, który z dalekiej północy wypływa z wielkiego jeziora i uchodzi do innego, jeszcze większego, zwanego Meockim, to zaś tworzy granicę między Scytami Królewskimi i Sauromatami. Do Tanaisu wpada inna rzeka, nosząca nazwę H y r g i sl. To są godne wzmianki rzeki, w jakie zaopatrzony jest kraj Scytów. Trawa zaś, która w Scytii dla bydła wyrasta, jest taka, że ze wszystkich znanych nam traw najwięcej wytwarza żółci.* Że tak właśnie jest, można się przekonać, jeśli się bydlę pokraje. 1

może Doniec

295

Tak więc w największe korzyści* obfitują Scytowie; zresztą panują u nich takie zwyczaje. Czczą tylko następujące bóstwa: przede wszystkim H e s t i ę, potem Zeusa i Ziemię*, ponieważ uważają Ziemię za małżonkę Zeusa; po nich Apollona, niebiańską Afrodytę*, Hera kiesa i Aresa. Te bóstwa uznają wszyscy Scytowie, a [tak zwani] Królewscy Scytowie składają ofiary również Posejdonowi. Hestia nazywa się po scytyjsku Tabiti, Zeus, najsłuszniej moim zdaniem, Papajos*, Ziemia Api, Apollo Gojtosyros, niebiańska Afrodyta Argimpasa, Posejdon Tagimasadas. Posągów, ołtarzy i świątyń nie godzi się u nich stawiać żadnemu z bogów oprócz Aresa: temu zwyczaj pozwala je wznosić. Ofiarowanie odbywa się u wszystkich w ten sam sposób przy wszelkiego rodzaju ofiarach. Przebieg jego jest taki: Bydlę ofiarne stoi ze związanymi przednimi nogami; ofiarujący staje w tyle za zwierzęciem, pociąga za nasadę postronka i obala je na ziemię; w chwili gdy bydlę pada, wzywa on to bóstwo, któremu składa ofiarę; następnie zarzuca zwierzęciu stryczek na szyję, wtyka doń kij, obraca go wkoło i dusi bydlę, przy czym ani ognia nie zapala, ani nie czyni przygotowań do ofiary*, ani nie składa libacji. A skoro je udusi i odrze ze skóry, zabiera się do ugotowania. Ziemia scytyjska jest nader uboga w drzewo*, przeto wynaleziono u nich taki sposób gotowania mięsa: Po odarciu bydlęcia ofiarnego ze skóry, ogołacają kości z mięsa, które wrzucają następnie do krajowego wyrobu kotłów, o ile je posiadają (są one prawie podobne do lesbijskich mieszalników, tylko znacznie większe); do nich więc wrzucają mięso i gotują, a ogień u spodu rozniecają z kości bydląt. Jeżeli zaś nie mają pod ręką kotła, wtedy wpychają wszystko mięso do brzucha bydlęcia ofiarnego, dolewają wody i niecą u spodu ogień z kości. * Palą się one doskonale, a brzuch zwierzęcia mieści w sobie łatwo ogołocone z kości mięso. I tak wół albo inne bydlę ofiarne same siebie warzą. A kiedy mięso się ugotuje, wówczas ofiarnik składa pierwociny darów z mięsa i wnętrzności,

296

rzucając je przed siebie. Na ofiarę składają wszelakie bydlęta, głównie jednak konie. Otóż wszystkim innym bogom tak ofiarują l te zarzynają zwierzęta, Aresowi zaś w następujący sposób. Dla mieszkańców każdego powiatu w trzech królestwach wzniesiona jest tego rodzaju świątynia Aresa: Gromadzi się wiązki chrustu na kupę, wynoszącą wzdłuż i wszerz jakie trzy stadia; wysokość jej jest mniejsza. Ponad nią utworzona jest czworokątna równa płaszczyzna, której trzy boki są spadziste, ale od jednego boku można na nią wyjść. Co roku napiętrzą tam sto pięćdziesiąt wozów chrustu; ten bowiem stale osiada z powodu złej pogody. Na tym więc wzniesieniu w każdym powiecie osadzony jest stary żelazny miecz, i to jest święty wizerunek Aresa. Temu mieczowi składają doroczne ofiary z bydła i koni, a nawet znacznie więcej ofiarują niż reszcie bogów. Mianowicie ilu nieprzyjaciół żywcem pochwycą, z tych każdego setnego męża zabijają na ofiarę nie w ten sam sposób co bydło, lecz w odmienny. Pokropiwszy głowy tych ludzi winem, zarzynają ich nad naczyniem, po czym wynoszą je na kupę wiązek chrustu i wylewają krew na miecz. Podczas gdy jedni wynoszą naczynie na górę, inni u dołu, przy świętym miejscu, wszystkim zarzezanym mężom odrąbują prawe ramię wraz z ręką i wyrzucają w powietrze; następnie, skoro załatwią się z resztą bydląt ofiarnych, odchodzą. Ramię zaś leży tam, gdzie upadnie, a zwłoki osobno. Takie to u nich istnieją ofiary; świń zupełnie nie używają do ofiar i w ogóle hodować ich w kraju nie zwykli. Co do spraw wojennych jest u nich taki zwyczaj. Skoro Scyta powali pierwszego przeciwnika, pije jego krew, głowy zaś tych wszystkich, których w bitwie uśmierci, odnosi królowi: jeżeli bowiem zaniesie głowę, ma udział w uzyskanej przez nich zdobyczy, w przeciwnym razie nic nie dostaje. A odziera ją ze skóry w taki sposób *: Nacina skórę dokoła uszów, potem chwyta głowę za włosy i wytrząsa ją; dalej zeskrobuje ze skóry mięso żebrem wołowym i garbuje ją w ręku; a skoro ją zmiękczy, posługuje się nią jak ręcznikiem, zawiesza ją

297

u uzdy konia, na którym jeździ, i jest z tego dumny. Kto bowiem ma najwięcej takich ręczników, ten uchodzi za najdzielniejszego. Wielu z nich sporządza też ze zdartych skór szaty do wdziewania, zszywając je jak kożuchy pasterskie. Wielu również z prawej ręki trupów swych wrogów ściąga skórę wraz z paznokciami i sporządza z niej nakrywkę kołczanu. Bo skóra ludzka jest mocna i błyszcząca, i przewyższa lśniącą białością prawie wszystkie inne skóry. Niejeden nawet z całego człowieka zdziera skórę, po czym napina ją na drewno i konno obwozi. To więc jest u nich w zwyczaju. Z samymi zaś głowami, nie wszystkich, tylko największych swych wrogów, postępują w ten sposób: Co jest poniżej brwi, to wszystko odpiłowują i czaszkę oczyszczają; jeżeli kto jest biedny, obciąga ją tylko od zewnątrz surową skórą wołową i używa jej zamiast pucharu; jeśli zaś jest bogaty, obciąga ją również skórą wołową, wewnątrz jednak czaszkę pozłaca i posługuje się nią niby pucharem. To robią też z głowami swych krewnych, jeżeli się z nimi poróżnia i jeżeli jeden nad drugim z wyroku króla uzyska przewagę.* Jeśli potem do niego przybędą goście, z którymi się liczy, wynosi przed nich te głowy i opowiada, że byli to krewni, którzy z nim zaczęli wojnę, a których on przemógł: to nazywa czynem bohaterskim. Raz do roku każdy naczelnik powiatu miesza w swoim powiecie krater wina, z którego piją ci wszyscy Scytowie, którzy zabili nieprzyjaciół; którzy zaś tego nie dokonali, ci nie kosztują tego wina, lecz siedzą nie uczczeni na boku; a jest to dla nich największą hańbą. Ale ci, co wyjątkowo dużo wrogów uśmiercili, otrzymują dwa puchary i piją z obydwu. U Scytów jest wielu wróżbitów, którzy z licznych różdżek wierzbowych wróżą w ten sposób: Przynoszą wielkie wiązki rózg, kładą je na ziemi, rozwiązują, a układając jedną różdżkę za drugą — wróżą; równocześnie z wypowiadaniem wróżb znowu różdżki zbierają i z powrotem jedną za drugą układają w całość. Ten sposób wróżenia * przekazali im przodkowie. Enareowie zaś, androgyni, twierdzą, że sztuki wieszczbiarskiej użyczyła im Afrodyta. Ci więc wróżą z kory lipowej *. Miano-

298

wicie rozszczepiają korę na trzy części, nawijają sobie na palce, potem znowu odwijają i wróżą. Skoro zaś zachoruje król Scytów, wzywa on do siebie trzech najbardziej poważanych wróżbiarzy, którzy w podany wyżej sposób wróżą. Ci z reguły mówią, że ten i ten — przy czym wymieniają jednego z obywateli — złożył fałszywą przysięgę na ognisko królewskie. A na ognisko króla mają Scytowie zwyczaj głównie wtedy przysięgać, jeżeli chcą złożyć największą przysięgę. Takiego więc, o którym wróżbici twierdzą, że popełnił krzywoprzysięstwo, zaraz się chwyta i sprowadza, a przybyłemu zarzucają wróżbiarze, że wróżby dowiodły mu, iż fałszywie przysiągł na ognisko królewskie i dlatego król chorzeje; on wypiera się i gorzko lamentuje. Wobec jego zaprzeczeń wzywa król innych wróżbiarzy w podwójnej liczbie; a skoro i ci, wglądnąwszy we wróżby, zasądzą go za krzywoprzysięstwo, od razu ścina mu się głowę i pierwsi wróżbici dzielą jego mienie między siebie. Jeżeli zaś powołani później wróżbici uwolnią go, wtedy zjawiają się inni i znów inni wróżbici. O ile więc większość ich człowieka uwolni, postanowione jest, żeby pierwsi wróżbici sami śmierć ponieśli. Karę śmierci wykonują na nich w ten sposób: Napełniają wóz chrustem i zaprzęgają do niego woły; potem wiążą wróżbitom nogi, związują im w tył ręce, kneblują usta i wsadzają ich w środek chrustu. Wreszcie chrust zapalają i pędzą spłoszone woły. Wiele wtedy wołów spala się razem z wróżbitami, wiele osmolonych ucieka, gdy spali się dyszel. W omówiony sposób palą wróżbitów także z innych powodów, nazywając ich „fałszywymi prorokami". Król nie oszczędza nawet synów skazańców, lecz zabija wszystkich męskich potomków, tylko niewiastom nie czyni nic złego. Przymierza zawierają Scytowie z kimkolwiek bądź w taki sposób: Wlewają do wielkiego glinianego kielicha wino i mieszają je z krwią* tych, którzy zawierają z sobą sojusz, przy czym nakłuwają szydłem lub nacinają nieznacznie nożem ciało; następnie zanurzają w kielichu miecz, strzały, topór i oszczep. Uczyniwszy to, odprawiają długą modlitwę, a potem

299

piją z kielicha zarówno ci, którzy zawierają przymierze, jak i najbardziej poważani spośród ich drużyny. Grzebanie królów odbywa się w kraju Gerros * w tym miejscu, dokąd można Borystenesem w górę dojechać. Jeżeli u Scytów Królewskich umrze król, kopią tam w ziemi wielką czworokątną jamę. Skoro ją przygotują, biorą trupa (wprzód jednak ciało pociągają woskiem, brzuch rozcinają, oczyszczają i napełniają tłuczoną cyborą, wonnościami, nasieniem opichu i kopru, potem znowu go zaszywają) i transportują na wozie do innego ludu. Ci zaś, którzy przywiezione do nich zwłoki przyjmą, czynią to samo, co Scytowie Królewscy, tj. pierwsi dostawcy zwłok: odcinają sobie kawałek ucha, strzygą wkoło włosy, robią nacięcia dokoła ramion, rozdrapują sobie czoło i nos i lewą rękę przebijają strzałą. Stąd przewożą zwłoki do innego ludu swego państwa, a towarzyszą im ci *, do których wprzódy przybyli. Skoro zaś ze zwłokami przejdą wszystkie ludy, znajdują się już u Gerrów, ludu mieszkającego na samej granicy ich państwa, i przy grobach. Następnie składają zwłoki do grobu na podściółce z liści i wbijają w ziemie po obu stronach zwłok lance; na nich kładą żerdzie i formują dach z rogoziny. W pozostałej, obszernej przestrzeni grobu grzebią jedną z nałożnic króla, którą wprzód duszą, dalej podczaszego, kucharza, koniucha, posługacza, gońca królewskiego i konie, nadto pierwociny wszelkich innych dostatków i złote czary; srebra i spiżu do tego celu nie używają. Po załatwieniu tych czynności sypią wszyscy wielki kopiec *, współzawodnicząc z sobą i usiłując uczynić go jak największym Po upływie roku to znowu czynią: Biorą z pozostałych sług króla najgorliwszych (a są to rodowici Scytowie: służą bowiem ci, którym sam król rozkaże; kupionych za pieniądze pachołków nie mają); z tych więc służących duszą pięćdziesięciu i tyleż wyjątkowej piękności koni; jamy brzuszne jednych i drugich, po wyjęciu wnętrzności, czyszczą, wypełniają plewą i zaszywają. Następnie połowę obręczy dzwona wozowego, odwróconą na dół krzywizną, ustawiają na dwóch palach *, a drugą jej połowę na dwóch innych, i wiele tych półobręczy

300

w taki sposób umocowują. Potem przez cielska koni przepychają wzdłuż aż do szyi grube drewna i wysadzają je na półobręcze, tak że przednie półobręcze podtrzymują łopatki koni, tylne dźwigają brzuch przy udach, obie zaś pary nóg wiszą w powietrzu. Wreszcie narzucają na konie uzdy i cugle, ściągają cugle ku przodowi i przywiązują je do kołków *. A każdego z uduszonych pięćdziesięciu młodzieńców wysadzają na konia, dokonując tego tak, że poszczególne zwłoki nadziewają na prosty drąg, biegnący wzdłuż stosu pacierzowego aż do szyi; co zaś z tego drąga u dołu wystaje, to wtykają do otworu innego drąga, który przewierca konia. Ustawiwszy tego rodzaju jeźdźców * dokoła mogiły, odchodzą. Tak grzebią królów. Resztę zaś Scytów po śmierci kładą najbliżsi krewni na wóz i obwożą po domach przyjaciół. Z tych każdy podejmuje i ucztą ugaszcza towarzyszących, także trupowi zastawia to wszystko, co innym. Tak przez czterdzieści dni obwozi się zwyczajnych ludzi, a potem grzebie. Po pogrzebie oczyszczają się Scytowie w następujący sposób: Naprzód namaszczają sobie głowę i zmywają, potem dla obmycia całego ciała tak postępują. Ustawia się trzy żerdzie ze zwróconymi ku sobie szczytami; dokoła nich rozpinają filcowe osłony, łącząc je z sobą jak najściślej; następnie do wanny, która stoi w środku między żerdziami i filcowymi zasłonami, wrzucają rozżarzone kamienie. W kraju ich rosną konopie, bardzo podobne do lnu — prócz grubości i wielkości, w czym konopie znacznie nad lnem górują. Rosną one bądź dziko, bądź zasiane. Z nich Trakowie sporządzają sobie nawet odzienie, które bardzo przypomina lniane, tak że kto dokładnie nie zna konopi, nie potrafi odróżnić, czy ono jest z lnu, czy z konopi; a kto nigdy jeszcze konopi nie widział, temu będzie się zdawało, że odzienie jest z lnu. Tych więc konopi nasienie biorą Scytowie i wchodzą pod filcowe namioty; potem rzucają ziarna na rozżarzone kamienie: rzucane zaczynają dymić i wytwarzają taką parę, że żadna helleńska łaźnia parowa nie mogłaby jej przewyższyć. A Scytowie ryczą ,z zadowolenia w tej parze; to zastępuje im

301

kąpiel, bo w ogóle nie myją ciała wodą. Ich zaś niewiasty rozcierają na szorstkim kamieniu kawałki drzewa cyprysowego, cedrowego i kadzidłowego, i dolewają wody. Tą roztartą tłustą masą smarują sobie całe ciało i twarz. Dzięki temu nie tylko nabierają one miłego zapachu, lecz zarazem na drugi dzień, po usunięciu przylepionej masy, są czyste i lśniące. Obcych zwyczajów także Scytowie* skrupulatnie unikają; nie przyjmują ich nie tylko od innych ludów, lecz przede wszystkim od Hellenów, czego dowiódł * przykład Anacharsisa i po raz drugi znowu Skylesa. Naprzód o Anacharsisie. Ten, zwiedziwszy wiele krajów i wykazawszy w nich sporo mądrości, wracał do scytyjskiej ojczyzny i w przejeździe przez Hellespont wylądował w Kyzikos. Tu zastał właśnie Kyzikeńczyków obchodzących w nader uroczysty sposób święto ku czci Matki bogów. Wtedy ślubował jej Anacharsis, że jeżeli cało i zdrowo wróci do domu, będzie jej składał ofiary tak samo, jak to widział u Kyzikeńczyków, i ustanowi całonocne święto. Skoro więc przybył do Scytii, zagłębił się w tak zwanej Hylai, która leży przy „Bieżni Achillesa" i pełna jest wszelakiego rodzaju drzew. Tam skrywszy się, dopełnił Anacharsis ku czci bogini całego obrzędu, przy czym w ręku trzymał bęben i obwieszony był świętymi obrazkami.* Otóż jeden ze Scytów, który go przy tej czynności podglądał, doniósł o tym królowi Sauliosowi; ten przybył osobiście i widząc, co Anacharsis wyprawia, zabił go strzałą z łuku. I jeszcze teraz, jeśli kto zapyta o Anacharsisa, mówią Scytowie, że go nie znają, właśnie dlatego, że z ich kraju wyjechał do Hellady i przyjął obce obyczaje. A jak słyszałem od Tymnesa *, męża zaufania Ariapejtesa, był Anacharsis stryjem Idantyrsosa, króla Scytów, a synem Gnurosa, syna Lykosa, syna Spargapejtesa. Jeśli więc z tej rodziny pochodził, to właśnie został on zgładzony przez własnego brata: bo Idantyrsos był synem Sauliosa, a Saulios właśnie Anacharsisa zabił. Słyszałem jednak inną jeszcze o tym historię, którą opowiadają Peloponezyjczycy. Wedle niej, wysłany przez króla Scytów Anacharsis stał się uczniem Hellenów, a po swym powro-

302

cie oświadczył temu, co go wysłał, że „wszyscy Hellenowie zajmują się wszelkiego rodzaju umiejętnościami — z wyjątkiem Lacedemończyków; ale tylko z tymi można prowadzić rozumną rozmowę" *. Lecz ta opowieść jest czczym wymysłem samych Hellenów; dość że ów mąż, jak przedtem powiedziałem, został zgładzony. Tego więc taki los spotkał z powodu obcych zwyczajów i stosunków z Hellenami. A w bardzo wiele lat później zdarzyło się coś podobnego Skylesowi, synowi Ariapejtesa. Mianowicie Ardapejtes, król Scytów, miał obok innych synów Skylesa, zrodzonego z niewiasty istriańskiej, więc bynajmniej nie krajowej; matka sama wyuczyła syna języka i pisma helleńskiego. W jakiś czas potem Ariapejtes został podstępnie zgładzony przez Spargapejtesa, króla Agatyrsów, a Skyles przejął władzę królewską wraz z żoną swego ojca, której na imię było Opoja. Ta Opoja była obywatelką scytyjską, z którą Ariapejtes miał syna Orikosa. Kiedy Skyles został królem Scytów, nie podobał mu się zupełnie scytyjski tryb życia, lecz miał on znacznie większą skłonność do helleńskich obyczajów wskutek wychowania, jakie otrzymał, i tak sobie postępował. Ilekroć prowadził wojsko scytyjskie do miasta Borystenitów * (ci Borystenici twierdzą, że są Milezyjczykami), ile więc razy do nich Skyles przybywał, zostawiał swój orszak na przedmieściu, a sam wchodził do miasta, kazał zamknąć bramy, zdejmował swą szatę scytyjską i wdziewał helleńską; w tej szacie przebywał na rynku, przy czym nie towarzyszyli mu ani kopijnicy, ani nikt inny (bram tymczasem strzeżono, aby go któryś ze Scytów w tej szacie nie zobaczył); w ogóle wiódł tryb życia helleński i składał ofiary bogom wedle obrządku Hellenów. Zabawiwszy tam miesiąc lub dłużej, wdziewał znowu scytyjski strój i oddalał się. Czynił to często, a nawet wybudował sobie w Borystenesie dom, do którego wprowadził tubylczą małżonkę. Miało go jednak spotkać nieszczęście; jakoż przyszło z następującej przyczyny. Zapragnął być wtajemniczony w kult Dionizosa * Bakchicznego, a kiedy miał przyjąć święcenia, zda-

303

rzył się bardzo wielki cud. Posiadał on w mieście Borystenitów wspaniały i nader obszerny dom, o którym nieco wyżej wspomniałem; dokoła niego stały wykonane z białego kamienia sfinksy i gryfy. W dom ten uderzył piorun, tak że cały spłonął. Skyles jednak niemniej przeto dokonał swych święceń. Scytowie zaś biorą Hellenom za złe kult bakchiczny; twierdzą bowiem, że nieprzystojną jest rzeczą wymyślać sobie boga, który ludzi doprowadza do szału. Gdy więc Skyles wtajemniczony został w kult Bakchosa, jeden z Borystenitów prześliznął się przez straże do Scytów i tak powiedział: — Z nas szydzicie, Scytowie, że obchodzimy orgie bakchiczne i że bóg nas ogarnia; teraz to bóstwo ogarnęło także waszego króla, więc obchodzi te same orgie i pod wpływem boga szaleje. Jeżeli nie wierzycie, chodźcie ze mną, a ja wam pokażę. — Wtedy poszli za nim naczelnicy Scytów, a Borystenita wyprowadził ich po kryjomu na wieżę i kazał im usiąść. A kiedy przechodził Skyles z orgiastyczną gromadą i Scytowie ujrzeli go ogarniętego szałem bakchicznym, wzięli sobie to bardzo do serca; wyszedłszy zaś z miasta, oznajmili całemu wojsku, co widzieli. Gdy potem Skyles wracał do swych siedzib, Scytowie postawili na czele jego brata Oktamasadesa, zrodzonego z córki Teresa *, i podnieśli bunt przeciw Skylesowi. On, zauważywszy, co przeciw niemu się gotuje i z jakiej przyczyny, uciekł do Tracji. Dowiedziawszy się o tym Oktamasades wyruszył zbrojno przeciw Tracji; a skoro przybył nad Ister, zaszli mu drogę Trakowie. Miało już przyjść do bitwy, kiedy Sitalkes wysłał do Oktamasadesa gońca i kazał mu tak powiedzieć: „Po co mamy wzajemnie mierzyć się w boju? Ty jesteś synem mojej siostry i masz u siebie mojego brata. Wydaj mi go, a ja wydam ci twojego brata, Skylesa. W rozprawę zaś orężną nie wdawajmy się, ani ty, ani ja". Taką propozycję uczynił mu Sitalkes przez herolda; mianowicie u Oktamasadesa bawił Sitalkesa brat, który przed nim był uciekł. Oktamasades na to przystał; wydał Sitalkesowi swego wuja i otrzymał za to swego brata Skylesa. Skoro Sitalkes dostał w swe ręce brata, uprowadził

304

go z sobą, Skylesowi zaś kazał Oktamasades na miejscu uciąć głowę. Tak strzegą Scytowie swoich zwyczajów i taką wymierzają karę tym, którzy przyjmują obce obrządki. Jak wielka jest liczba Scytów, nie mogłem się dokładnie dowiedzieć, lecz słyszałem o tym całkiem sprzeczne opowieści, że jest ich bardzo wielu, albo że nieliczni są ci, którzy są właściwymi Scytami. Tyle jednak krajowcy pokazali mi na oczy: Oto znajduje się między rzeką Borystenesem a Hypanisem miejscowość nosząca nazwę Eksampajos, o której już nieco przedtem wspomniałem1, mówiąc, że jest tam źródło gorzkiej wody, która wpływając do Hypanisu sprawia, iż ten nie nadaje się do picia. W miejscowości tej stoi spiżowy kocioł — sześciokrotnie większy od mieszalnika przy ujściu Pontu * — który poświęcił Pauzaniasz, syn Kleombrotosa. Kto mieszalnika jeszcze nie widział, temu rzecz tak wyjaśnię: ów kocioł scytyjski obejmuje z łatwością sześćset amfor, a grubość jego wynosi sześć palców. Otóż sporządzony on jest, jak mówili krajowcy, z grotów strzał. Mianowicie ich król, imieniem Ariantas, chciał się podobno dowiedzieć o liczbie Scytów i wydał rozkaz, żeby każdy Scyta przyniósł jeden grot; kto by go nie przyniósł, temu groził śmiercią. Zniesiono tedy wielką masę grotów od strzał, a on postanowił stworzyć z nich pomnik i przekazać go potomności. Z tych więc grotów kazał zrobić ów spiżowy kocioł i ofiarował go do Eksampajos. — To słyszałem o liczebności Scytów. Osobliwościami kraj ten nie może się poszczycić, chyba o tyle, że posiada bezsprzecznie największe i najliczniejsze rzeki. Co zaś jeszcze uwagi godnego przedstawia prócz rzek i rozległości równin, to wymienię. Otóż krajowcy pokazują ślad stopy Heraklesa, wyciśnięty na skale przy rzece Tyres; podobny on jest do odcisku stopy ludzkiej, ale wielkość jego wynosi dwa łokcie. Tak się ta sprawa przedstawia; ja zaś teraz wrócę do rozpoczętego opowiadania * historycznego. Podczas gdy Dariusz gotował się do wojny przeciw Scytom 1

w rozdz. 52

305

i rozsyłał gońców, którzy jednym mieli nakazać dostawę wojska pieszego, drugim okrętów, a jeszcze innym połączenie mostem Bosporu Trackiego — radził mu Artabanos, syn Hystaspesa, a jego brat, aby w żadnym wypadku nie przedsiębrał wyprawy na Scytów, przedstawiając ich niedostępność. Ale mimo pożytecznych rad nie zdołał go przekonać i prób zaniechał. Dariusz zaś, po dokonaniu wszystkich przygotowań, ruszył z armią z Suz. Wtedy jeden z Persów, Ojobazos, prosił Dariusza, ażeby mu zostawił jednego z trzech synów, których posiadał, a którzy wszyscy ciągnęli na wojnę. Ten odrzekł, że jemu, jako swemu przyjacielowi, który o rzecz drobną go prosi, pozostawi wszystkich synów. Ojobazos więc bardzo był ucieszony, bo spodziewał się, że synowie zostaną zwolnieni ze służby wojskowej. Król jednak rozkazał wyznaczonym do tego pachołkom, żeby wszystkich synów Ojobazosa zabili. Tak ci, zamordowani, pozostali na miejscu. Skoro Dariusz, wyruszywszy z Suz, przybył na terytorium Kalchedonu nad Bosporem, gdzie rozbity był most łyżwowy *, wsiadł na okręt i popłynął do tak zwanych Skał Kyanejskich, które dawniej, jak utrzymują Hellenowie, błąkały się po morzu. Tam, siedząc na przylądku, obserwował Pont, który istotnie godny jest widzenia. Ze wszystkich bowiem mórz najcudowniej on jest ukształtowany. Jego długość wynosi jedenaście tysięcy sto stadiów, a szerokość, tam gdzie stosunkowo jest najszerszy, trzy tysiące trzysta stadiów. Ujście tego morza ma tylko szerokość czterech stadiów, ale długość ujścia, tj. cieśnina morska, która nazywa się Bospor, gdzie właśnie był rozbity most, wynosi sto dwadzieścia stadiów; ciągnie się Bospor aż do Propontydy. Propontis zaś, która ma szerokość pięciuset, a długość tysiąca czterystu stadiów, uchodzi do Hellespontu, wąskiego * na siedem stadiów, a długiego na stadiów czterysta. Wpływa Hellespont do otwartego morza, które nazywa się Egejskim. Wymierzyłem to w następujący sposób. Okręt przebywa na ogół w ciągu długiego dnia mniej więcej siedemdziesiąt tysięcy

306

sążni, w ciągu nocy — sześćdziesiąt tysięcy sążni. Otóż od ujścia Pontu * aż do Fasis (bo to jest największa jego długość), trwa żegluga dziewięć dni i osiem nocy; wynosi to milion sto dziesięć tysięcy sążni, a te sążnie dają w wyniku jedenaście tysięcy sto stadiów. Do Temiskyry, leżącej nad rzeką Termodontem, z Sindyjskiego terytorium (tu mianowicie jest największa szerokość Pontu), żegluje się przez trzy dni i dwie noce; to wynosi trzysta trzydzieści tysięcy sążni albo trzy tysiące trzysta stadiów. A więc Pont, Bospor i Hellespont tak wymierzyłem, i taki, jaki podałem, jest ich wygląd. Pont zawiera także jezioro, które do niego się wlewa, a niewiele jest mniejsze od niego samego; nazywa się Meockim i Matką Pontu. Gdy Dariusz obejrzał Pont, popłynął z powrotem ku mostowi, którego budowniczym był Mandroklees z Samos *; oglądnąwszy też Bospor, kazał przy nim wznieść dwa słupy z białego kamienia i wyryć na obu napis, po jednej stronie w asyryjskim, po drugiej w helleńskim piśmie *, z nazwami wszystkich ludów, które z sobą wiódł; a wiódł wszystkie, nad którymi panował. Te obliczano, prócz załogi okrętowej, na siedemset tysięcy ludzi wraz z jazdą; a okrętów było zebranych sześćset. Byzantiowie przenieśli później te słupy do swego miasta i użyli ich do ołtarza Ortosyjskiej Artemidy*, oprócz jednego kamienia, który pozostawiono przy świątyni Dionizosa w Byzantion; był on pokryty pismem asyryjskim. Miejsce zaś Bosporu *, gdzie król Dariusz kazał przerzucić most, znajduje się wedle mojego przypuszczenia w środku między Byzantion a świątynią * leżącą przy ujściu. Następnie Dariusz, uradowany mostem, obdarował budowniczego Mandrokleesa z Samos wszystkimi możliwymi skarbami. Z pierwocin tych darów kazał Mandroklees sporządzić obraz, który przedstawiał całe rzucanie pomostu na Bosporze, króla Dariusza siedzącego na tronie i pochód jego wojska przez most; i obraz ten ofiarował do świątyni Hery, dodawszy następujący napis:

307

Bospor od ryb się rojący gdy mostem połączył Mandroklees, Herze poświęcił on w dań taką pamiątkę tych dni. Sobie samemu pozyskał on wieniec, Samijcom zaś sławę, Bowiem wypełnił tak myśl króla Dariusza, jak chciał. To więc był pomnik tego męża, który przerzucił most. A Dariusz, obdarowawszy Mandrokleesa, przeszedł do Europy i rozkazał Jonom popłynąć ku Pontowi aż do rzeki Istru; po przybyciu nad Ister mieli rzekę połączyć mostem i jego tam oczekiwać. Otóż flota wojenna przepłynęła między Skałami Kyanejskimi i jechała w prostym kierunku do Istru, potem, jadąc rzeką w górę, odbyła drogę dwudniową od morza i tu rozbiła most na wąskim miejscu rzeki*, gdzie ujścia Istru się dzielą. Dariusz zaś, przeszedłszy po moście przez Bospor, ciągnął przez Trację i przybył do źródeł rzeki Tearos, gdzie obozował przez trzy dni. Tearos, jak utrzymują okoliczni mieszkańcy, jest wyjątkowo dobrą rzeką, zarówno pod względem wszelkich innych sił leczniczych, jak specjalnie dlatego, że ludziom i koniom leczy świerzb. Źródeł jego jest trzydzieści osiem, a wszystkie wypływają z tej samej skały; jedne z nich są zimne, drugie ciepłe. Droga do nich jest równie daleka z Herajopolis koło Peryntu i z Apollonii nad Pontem Euksyńskim: z każdego miejsca wynosi dwa marsze dzienne. Wpływa Tearos do rzeki Kontadesdos, ta do Agrianesu, Agrianes do Hebrosu, który wpada do morza koło miasta Ajnos. Kiedy więc Dariusz przybył nad tę rzekę i rozłożył się obozem, bardzo mu się rzeka spodobała i tam także * wzniósł kolumnę z następującym napisem: „Źródła rzeki Tearos dostarczają najlepszej i najpiękniejszej wody ze wszystkich rzek, i do nich dotarł z wojskiem w swym pochodzie przeciw Scytom mąż najlepszy i najpiękniejszy ze wszystkich ludzi, Dariusz, syn Hystaspesa, król Persów i całego kontynentu". To zostało tam wyryte. Stąd wyruszywszy, przybył Dariusz nad inną rzekę, zwaną Arteskos, która płynie przez kraj Odrysów. Gdy doszedł do tej

308

rzeki, uczynił co następuje: Wskazał wojsku pewne miejsce i polecił, żeby każdy mąż przechodząc złożył na nim jeden kamień. Wojsko spełniło rozkaz: Dariusz pozostawił tu wielkie stosy kamieni i pociągnął dalej. Zanim przybył nad Ister, podbił przede wszystkim Getów*, którzy wierzą w nieśmiertelność dusz. Albowiem Trakowie, zamieszkujący Salmydessos, i ci, którzy mają swe siedziby powyżej miasta Apolionii i Mesambrii, a nazywają się Skyrmiadami i Nipsajami, poddali się bez walki Dariuszowi; Getowie natomiast uparcie się bronili, lecz zaraz zostali ujarzmieni, chociaż są najmężniejsi i najsprawiedliwsi wśród Traków. Ich wiara w nieśmiertelność tak się przedstawia: Wierzą, że nie umierają, tylko, rozstając się z życiem, idą do boga Salmoksisa. Tegoż samego niektórzy z nich nazywają G e b e l e i z i s. Co pięć lat jednego ze swoich, wybranego losem, wysyłają w poselstwie do Salmoksisa i zlecają mu każdorazowe swe życzenia. Czynią to w ten sposób: Jedni z nich, wyznaczeni do tego, trzymają trzy pociski, drudzy chwytają takiego, który ma być wysłany do Salmoksisa, za ręce i nogi i ciskają w powietrze, tak żeby spadł na ostrza lanc. Jeżeli na nie się nadzieje i umrze, wtedy sądzą, że bóg jest dla nich łaskawy; jeżeli zaś nie umrze, przypisują winę samemu posłowi, twierdząc, że jest złym człowiekiem. Po zrzuceniu nań winy, wysyłają innego, któremu dają zlecenia, gdy jeszcze żyje. Ciż sami Trakowie strzelają nawet z łuku w górę * do nieba, gdy grzmi i błyska się, i grożą bogu *, sądząc, że prócz ich boga nie ma żadnego innego. Jak słyszałem od Hellenów, mieszkających nad Hellespontem i nad Pontem, był ów Salmoksis człowiekiem, który żył w stanie niewolniczym na Samos, mianowicie był niewolnikiem Pitagorasa, syna Mnesarchosa. Następnie został wyzwolony i zdobył wiele pieniędzy, z którymi wrócił do swojej ojczyzny. Ponieważ zaś Trakowie żyli nędznie i umysłowo stali dość nisko, więc Salmoksis, który znał joński tryb życia * i posiadał wyższą kulturę duchową, niżby tego można po Traku się spodziewać (wszak obcował on z Hellenami i z najwięk-

309

szym wśród nich mędrcem, Pitagorasem), urządził sobie salę dla mężczyzn, w której podejmował i ugaszczał starszyznę ze swych współziomków i przy tym nauczał, że ani on sam, ani jego goście, ani nikt z ich potomnych — nie umrą, lecz dostaną się na takie miejsce, gdzie będą żyć wiecznie w posiadaniu wszystkich dóbr. Czyniąc to, o czym wspomniałem, i tak nauczając, kazał sobie równocześnie wybudować pod ziemią mieszkanie, a kiedy ono było już zupełnie gotowe, znikł z oczu Traków; oto zszedł do tej podziemnej komnaty i przebywał tam przez trzy lata. A Trakowie tęsknili za nim i opłakiwali go jak zmarłego. Lecz w czwartym roku znowu ukazał się Trakom, i tak uwierzyli oni w to, czego Salmoksis nauczał. To on, jak opowiadają, uczynił. Ja, co się tyczy tego człowieka i podziemnego mieszkania, ani nie jestem wprost niedowiarkiem, ani też zbytnio nie wierzę; sądzę jednak, że ów Salmoksis żył o wiele lat wcześniej niż Pitagoras. Czy więc istniał jakiś człowiek Salmoksis, czy też jest to jakieś krajowe bóstwo Getów — dość o tym! Getowie tedy, którzy w ten sposób żyją, pokonani przez Persów, poszli za resztą armii. Skoro Dariusz wraz z wojskiem lądowym przybył nad Ister i wszyscy przeprawili się przez tę rzekę, rozkazał król Jonom *, żeby zerwali most i szli za nim lądem wraz z załogą okrętową. Jonowie właśnie zamierzali zniszczyć most i wypełnić rozkaz, gdy Koes, syn Erksandra, wódz Mitylenejczyków, tak przemówił do Dariusza, zapytawszy go wprzód, czy będzie mu miło usłyszeć opinię z ust t go, który chciałby ją objawić: — Królu, masz zamiar ruszyć zbrojno na kraj, w którym nie będzie widać ani zaoranej ziemi, ani zamieszkałego miasta. Zostaw więc ten most na swoim miejscu, niech stoi, a jako strażników jego pozostaw tych, którzy go zbudowali. Jeżeli bowiem odnajdziemy Scytów i po myśli nam rzecz pójdzie, będziemy mieli odwrót; jeśli zaś nawet nie zdołamy ich odszukać, to w każdym razie odwrót będzie nam zabezpieczony. Wszak nie boję się wcale, żeby nas Scytowie mieli w walce pokonać, lecz raczej tego się lękam, że możemy ich nie odnaleźć i błąkając się po-

310

nieść jakąś szkodę. Mógłby ktoś powiedzieć, że przemawiam tak ze względu na siebie, aby tu pozostać; ale ja, królu, przedkładam tylko zapatrywanie, które uznałem za najbardziej dla ciebie korzystne: sam jednak pójdę za tobą i nie chciałbym być pozostawiony. — Bardzo ucieszyła ta rada Dariusza, i tak mu odrzekł: — Gościu lesbijski, gdy cało do domu powrócę, zjaw się u mnie bezwarunkowo, abym ci za dobrą radę odpłacił dobrymi czynami. Rzekłszy to, zawiązał sześćdziesiąt węzłów na rzemieniu, następnie wezwał do siebie na rozmowę książąt jońskich i tak się odezwał: — Mężowie z Jonii, wyrzeczonego przedtem postanowienia co do mostu zaniechałem. Weźcie ten rzemień i tak uczyńcie: Skoro tylko zobaczycie mnie wyruszającego na Scytów, od tej chwili począwszy rozwiązujcie codziennie jeden węzeł. Jeżeli zaś w przeciągu tego czasu nie zjawię się, lecz upłyną wam dnie oznaczone węzłami, odpłyńcie do waszej ojczyzny. Aż dotąd jednak, ponieważ w ten sposób zdanie zmieniłem, strzeżcie mostu i dołóżcie wszelkich starań, aby go ocalić i upilnować. Jeżeli to uczynicie, oddacie mi wielką przysługę. — Po tych słowach Dariusz bezzwłocznie wybrał się w dalszy pochód. Przed scytyjską ziemią więcej ku morzu wysunięta jest Tracja. Po tym kraju, który tworzy zatokę, następuje z kolei Scytia, i do niej wpływa Ister, zwracając się swym ujściem na południowy wschód. Poczynającą się od Istru część właściwej Scytii, nadmorską, chcę oznaczyć co do wymiaru. Otóż począwszy od Istru jest to już dawna Scytia*, leżąca ku południowi, a sięgająca aż do miasta zwanego Karkinitis. Stąd obszar, ciągnący się wzdłuż tego samego morza, obszar górzysty i wysunięty ku Pontowi*, zamieszkuje lud taurydzki aż do tak zwanego Chersonezu Skalistego *, który sięga do morza wschodniego *. Granice bowiem Scytii tworzy z dwóch stron morze, od południa i od wschodu, podobnie jak Attyki; i Taurowie mieszkają tak samo w Scytii, jak gdyby w Attyce inny lud, a nie Ateńczycy zamieszkiwali przylądek Sunion, który bardziej wybiega ku morzu, tj. od toryckiej aż do anaflystyjskiej * dzielnicy. Mówię to tylko, o ile wolno tę małą rzecz porównać z wielką. Taki jest

311

wygląd krainy taurydzkiej. Jeśli zaś kto mimo tej części Attyki nie żeglował, inaczej mu to wyjaśnię. Sprawa ma się podobnie, jak gdyby inny lud, a nie Japygowie, odciął dla siebie kawałek Japygii od brundyzyjskiego portu aż do Tarentu i zamieszkał ten przylądek. Wymieniając te dwa odcinki, mam na myśli wiele innych podobnych, z którymi można porównać ziemię taurydzką. Od ziemi taurydzkiej począwszy zamieszkują Scytowie kraj, który leży ponad Taurami, i obszary ciągnące się do morza wschodniego, tj. na zachód od Bosporu Kimmeryjskiego i Jeziora Meockiego aż do rzeki Tanais, która uchodzi do najdalszej zatoki tegoż jeziora. A od Istru aż do Tanais w górę*, ku wnętrzu lądu, odgraniczona jest Scytia naprzód od Agatyrsów, następnie od Neurów, potem od Androfagów, wreszcie od Melanchlajnów. Ponieważ Scytia tworzy jakby kwadrat, którego dwa boki* sięgają do morza, więc wzdłuż i wszerz równa jest ta jej część, która ciągnie się w kraj śródziemny*, i ta, która ciągnie się wzdłuż morza*. Istotnie od Istru* do Borystenesu jest dziesięć marszów dziennych, od Borystenesu do Jeziora Meockiego drugich dziesięć; od morza zaś * w głąb lądu aż do Melanchlajnów, którzy mieszkają ponad Scytami, wynosi droga dwadzieścia marszów dziennych. A marsz dzienny obliczam na dwieście stadiów. Wedle tego ukośne linie kwadratu Scytii wynosiłyby cztery tysiące stadiów, a proste, ciągnące się w głąb lądu, tyleż stadiów*. Taka jest zatem wielkość tego kraju. Scytowie, zdając sobie sprawę, że nie zdołają sami w otwartym boju odeprzeć wojsk Dariusza, wysłali posłów do swych sąsiadów. Tych więc królowie zeszli się i odbywali naradę, ponieważ nadciąga tak wielka armia. A do zgromadzonych należeli królowie Taurów, Agatyrsów, Neurów, Androfagów, Melanchlajnów, Gelonów, Budynów i Sauromatów. Z tych Taurowie mają takie zwyczaje: Składają na ofiarę dziewiczej bogini * rozbitków okrętowych oraz wszystkich zagnanych do nich i pojmanych Hellenów — w następujący sposób: po dopełnieniu wstępnych obrządków rozbijają im głowę

312

maczugą. Niektórzy twierdzą, że strącają oni ciało na dół ze stromej skały (bo na niej wybudowana jest świątynia), a głowę wbijają na pal; inni znów co do głowy są zgodni, tylko ciała, jak mówią, nie zrzuca się ze skały, lecz grzebie się je w ziemi. Bóstwem, któremu te ofiary składają, ma być, jak utrzymują sami Taurowie, Ifigenia, córka Agamemnona. A z nieprzyjaciółmi, których dostaną w swą moc, tak postępują: Każdy ucina wrogowi głowę i zanosi do domu; potem wtyka na wielki drąg i umieszcza wysoko sterczącą ponad dachem, przeważnie nad kominem. Twierdzą, że są to strażnicy całego ich domu, którzy bujają w powietrzu. Żyją zaś Taurowie z łupu i z wojny. Agatyrsowie są ludźmi żyjącymi najwykwintniej i noszą na sobie najwięcej złotych ozdób. Kobiety są u nich wspólne, aby wszyscy między sobą byli braćmi i krewnymi i nie żywili nawzajem ani zazdrości, ani wrogości. W innych swych zwyczajach zbliżają się do Traków. Neurowie mają scytyjskie zwyczaje. Na jedno pokolenie przed wyprawą Dariusza spotkało ich to nieszczęście, że musieli cały swój kraj opuścić z powodu węży. Mnóstwo ich wylęgło się w ich własnym kraju, a jeszcze więcej wtargnęło z wyżej położonych pustynnych okolic, tak że wreszcie, udręczeni tą plagą, opuścili ojczyznę i zamieszkali u Budynów. Ci Neurowie wydają się być czarodziejami. Opowiadają bowiem Scytowie i zamieszkali w Scytii Hellenowie, że stale raz do roku każdy z Neurów na kilka dni staje się wilkiem, a potem znowu przybiera dawną postać. Ja wprawdzie w te ich baśnie nie wierzę, niemniej tak oni utrzymują i na to przysięgają. Androfagowie posiadają najdziksze wśród wszystkich ludów obyczaje, bo ani naturalnych praw nie uznają, ani nie mają żadnego ustanowionego prawa. Są koczownikami i noszą odzież podobną do scytyjskiej; język jednak mają odrębny i są wśród tych ludów jedynymi, którzy spożywają mięso ludzkie. Melanchlajnowie noszą wszyscy czarne szaty, od których też posiadają swą nazwę. Zwyczaje ich są scytyjskie. Budynowie tworzą wielki i liczny lud, mają wszyscy

313

bardzo niebieskie oczy i ognistego koloru włosy. W ich kraju istnieje miasto zbudowane z drzewa. Nazwa miasta brzmi G e l o n o s, a jego mur z każdego boku długi jest na trzydzieści stadiów; jest przy tym wysoki i cały z drzewa. Drewniane są też ich mieszkania i świątynie. Są tam faktycznie świątynie helleńskich bogów, po helleńsku zaopatrzone w drewniane posągi, ołtarze i kaplice; obchodzą też na cześć Dionizosa co trzeci rok uroczystość i święcą bakchanalie. Są bowiem Gelonowie co do pochodzenia Hellenami, którzy, wypędzeni ze swoich punktów handlowych*, osiedlili się u Budynów; posługują się bądź scytyjskim, bądź helleńskim językiem. Budynowie nie mówią tym samym językiem co Gelonowie, a także ich tryb życia nie jest ten sam. Budynowie bowiem, lud tubylczy, są koczownikami i jedyni z tamtejszych ludów żywią się szyszkami sosnowymi; Gelonowie natomiast uprawiają ziemię, jedzą chleb i mają ogrody, a nie są do Budynów podobni ani wyglądem, ani barwą skóry. Hellenowie wprawdzie także Budynów nazywają Gelonami, ale całkiem niesłusznie. Cały ich kraj jest gęsto zalesiony* wszelakimi drzewami, a w najrozleglejszym lesie znajduje się wielkie i obszerne jezioro, dokoła którego ciągną się porosłe trzciną moczary. W tym jeziorze łowi się wydry i bobry, i inne zwierzęta o czworokątnym pysku*, których skórą obszywają swoje futra; także stroje bobrowe* przydają się im do leczenia chorób macicy. O Sauromatach taka krąży wieść. Kiedy Hellenowie prowadzili wojnę z Amazonkami* (Amazonki nazywają Scytowie O j o r p a t a, co znaczy „mężobójczynie", bo o j o r nazywa się u nich mąż, a pata zabijać), wtedy wedle podania Hellenowie, odniósłszy zwycięstwo w bitwie nad Termodontem, odpłynęli na trzech okrętach z wszystkimi Amazonkami, jakie zdołali żywcem pochwycić; te jednak na pełnym morzu rzuciły się na mężów i wymordowały ich. Ale ponieważ nie znały się na okrętach i nie umiały posługiwać się ani sterem, ani żaglem, ani wiosłem, więc po wycięciu mężczyzn gnane były falą i wiatrem, aż dostały się do Kremnoj nad Jeziorem Meockim. Kremnoj należy do ziemi wolnych Scytów*. Tu wy-

314

siadły Amazonki z okrętów i ruszyły pieszo do zamieszkałego kraju. Napotkawszy pierwsze stado koni, porwały je, dosiadły i łupiły dobytek Scytów. Scytowie zaś nie umieli sobie sprawy wyjaśnić, bo nie znali ani ich języka, ani odzieży, ani ludu, i byli zdziwieni, skąd one przybyły. Myśleli, że są to mężczyźni w kwiecie wieku, i wdali się z nimi w walkę. Dopiero po trupach na pobojowisku poznali, że są to niewiasty. Naradzili się więc między sobą i postanowili więcej ich bezwarunkowo nie zabijać, lecz wysłać na nie najmłodszych spośród siebie junaków w równej im liczbie, o ile to mogli wywnioskować. Ci mieli w pobliżu Amazonek obozować i czynić to samo, co one będą czyniły: gdyby ich ścigały, nie mieli z nimi walczyć, lecz uciekać; a skoro przestaną ścigać, mieli się znów zbliżyć i założyć obóz. To uradzili Scytowie z zamiarem otrzymania od nich dzieci. Wysłani młodzieńcy wykonali zlecenia. Gdy Amazonki zauważyły, że oni nie przybyli we wrogich zamiarach, dały im spokój; i tak co dzień bliżej przysuwał się obóz do obozu. Nic zaś innego nie mieli młodzieńcy, podobnie jak Amazonki, oprócz swej broni i swoich koni; żyli więc w ten sam sposób co one — z łowów i z plądrowania. Około południa Amazonki zwyczajnie rozpraszały się, pojedynczo lub we dwójkę, i oddalały się od siebie, aby się załatwić. Gdy Scytowie to zauważyli, czynili to samo. I któryś z nich przyczepił się do jednej z osamotnionych, a Amazonka nie odepchnęła go od siebie, lecz zgodziła się na stosunek. Mówić wprawdzie nie mogła (bo wzajemnie się nie rozumieli), ale ręką wskazała mu, żeby nazajutrz przyszedł na to samo miejsce i innego z sobą przywiódł, przy czym dawała do zrozumienia, że ma ich być dwóch, a ona jeszcze drugą przyprowadzi. Młodzieniec, odszedłszy, opowiedział to wszystkim innym; następnego dnia przybył na to miejsce on sam i drugi, którego przywiódł; zastał też Amazonkę, czekającą nań z drugą. Skoro reszta młodych o tym się dowiedziała, także i oni obłaskawili sobie resztę Amazonek. Następnie połączyli obozy i razem zamieszkali, a każdy miał

315

tę za żonę, z którą po raz pierwszy miał stosunek. Mężowie, co prawda, języka niewiast nie mogli się wyuczyć, ale niewiasty przyswoiły sobie język mężów. Kiedy się już nawzajem rozumieli, tak odezwali się mężowie do Amazonek: — My posiadamy rodziców, posiadamy też majątek. Teraz więc nie chcemy już dłużej wieść takiego życia, tylko wrócić do naszego ludu i tam przebywać; was będziemy mieli za żony, a nie inne. — One na to tak odrzekły: — My byśmy nie mogły żyć z waszymi kobietami, bo nie mamy tych samych co one zwyczajów. My strzelamy z łuku, rzucamy pociski i jeździmy konno; wasze zaś kobiety nie czynią nic z tego, cośmy wymieniły, tylko wykonują roboty kobiece, przesiadując na wozach, a nie wychodzą ani na polowanie, ani nigdzie indziej. Nie mogłybyśmy więc z nimi się pogodzić. Ale jeżeli chcecie mieć nas za żony i okazać się całkiem sprawiedliwymi, to idźcie do waszych rodziców i każcie sobie przydzielić waszą część majątku; potem przyjdźcie tu, abyśmy osiedli na własnym. Młodzieńcy usłuchali i tak uczynili. A kiedy otrzymali z majątku przypadającą na nich część, wrócili do Amazonek. Wtedy niewiasty tak do nich powiedziały: — Zbiera nas obawa i trwoga, jak mamy mieszkać w tym kraju, skoro i was pozbawiłyśmy ojców, i waszej ziemi wyrządziłyśmy wiele szkody. Skoro jednak pragniecie nas mieć za żony, więc razem z nami to uczyńcie: nuże, wyjdźmy z tej ziemi, przeprawmy się przez rzekę Tanais i tam zamieszkamy. — I w tym także usłuchali ich młodzi. Przeszli tedy przez Tanais i odbyli drogę trzydniową na wschód od tej rzeki, a potem również trzydniową od Jeziora Meockiego na północ. Skoro zaś przybyli na to miejsce, gdzie jeszcze teraz mieszkają, założyli tam swoje siedziby*. I odtąd kobiety Sauromatów zachowują dawny swój tryb życia, wyjeżdżając konno na łowy wraz z mężami lub bez mężów oraz wyruszając na wojnę i nosząc te same szaty co mężczyźni. Sauromaci posługują się językiem scytyjskim, którym jednak od dawien dawna czysto nie mówią, ponieważ Amazonki dobrze się go nie wyuczyły. Co do zaślubin taki u nich panuje

316

zwyczaj. Żadna dziewica nie wyjdzie wprzód za mąż, aż zabije któregoś z nieprzyjaciół. Niektóre z nich nawet umierają jako staruszki, nie wyszedłszy za mąż, ponieważ nie mogły zadośćuczynić prawu. Do zgromadzonych więc królów tych ludów, które tu wyliczyłem, przybyli delegaci Scytów i pouczyli ich, mówiąc, jak król Persów, podbiwszy wszystko na drugim kontynencie*, przerzucił most nad cieśniną Bosporu i przeszedł na ten kontynent; jak potem, ujarzmiwszy Traków, łączy mostem rzekę Ister, chcąc także te wszystkie ziemie pod swoją władzę zagarnąć. „Wy zatem nie powinniście w żaden sposób usuwać się na bok i obojętnie patrzeć na naszą zagładę, lecz, uznawszy sprawę za wspólną, wyjdźmy razem przeciw najeźdźcy. Jeżeli tego nie uczynicie, to my pod naciskiem wroga albo kraj opuścimy, albo tu zostaniemy i wdamy się z nim w układy. Bo cóż mamy robić, skoro wy nie zechcecie nam pomóc? Ale wam potem bynajmniej lżej nie będzie. Pers bowiem nie przybył raczej przeciw nam niż przeciw wam; i nie będzie was oszczędzać zadowalając się tym, że nas podbił. Przytoczymy wam na to główny dowód. Gdyby istotnie Pers jedynie przeciw nam był w pole wyruszył, aby wywrzeć zemstę za poprzednią niewolę*, to powinien był od wszystkich innych ludów trzymać się z dala i prosto na nasz kraj podążyć; wtedy dla wszystkich byłoby jawne, że ciągnie przeciw Scytom, a nie przeciw innym. Tymczasem on, skoro tylko przeszedł na ten kontynent, poskramia wszystkich, jakich po drodze napotka; i zarówno resztę Traków ma już pod swoją władzą, jak też sąsiadujących z nami Getów." Wobec tego sprawozdania Scytów odbywali naradę królowie, którzy przybyli od swych ludów, i zdania ich były podzielone. Władcy Gelonów, Budynów i Sauromatów zgodnie podjęli się udzielić Scytom pomocy; ale królowie Agatyrsów, Neurów, Androfagów, Melanchlajnów i Taurów — taką dali Scytom odpowiedź: „Gdybyście wy Persów wprzód nie byli skrzywdzili* i wojny pierwsi nie zaczęli, to prośba, z jaką się teraz do nas zwracacie, wydawałaby się nam słuszną i my byśmy

317

was usłuchali, i wspólnie z wami działali. Wy jednakowoż wpadliście bez nas do ich kraju i dopóty mieliście władzę nad Persami, dopóki bóg wam pozwolił, a oni, w chwili gdy ich ten sam bóg zachęca, płacą wam pięknym za nadobne. My zaś ani wtedy nie wyrządziliśmy żadnej krzywdy tym ludziom, ani teraz nie będziemy próbowali pierwsi ich zaczepiać. Jeżeli jednak Pers także na nasz kraj ruszy i zacznie nas krzywdzić, wtedy i my tego nie ścierpimy. Zanim to nastąpi, zostaniemy w domu; * sądzimy bowiem, że Persowie przybyli nie przeciw nam, lecz przeciw tym, którzy winni są bezprawia." Gdy ta odpowiedź doszła do wiadomości Scytów, postanowili nie wdawać się w żaden regularny i otwarty bój, ponieważ tamci nie przystąpili do nich jako sprzymierzeńcy, lecz powoli i skrycie schodzić wrogowi z drogi i wymijać go, studnie, mimo których będzie przechodził, i źródła zasypywać, trawę z gruntu wyniszczać i podzielić się na dwie grupy bojowe. Do jednej z nich, której przewodził król Skopasis, mieli przyłączyć się Sauromaci, a miała ona, w razie gdyby Pers w tę stronę* się zwrócił, po cichu cofać się prosto ku rzece Tanais, wzdłuż Jeziora Meockiego; gdyby zaś zawracał, mieli go zaczepiać i ścigać. To była jedna grupa z kraju Scytów Królewskich*, której zlecono wyżej podaną drogę. Dwie pozostałe części państwa Scytów Królewskich, tj. wielka, nad którą panował Idantyrsos, i trzecia *, której królem był Taksakis, miały się razem połączyć, a z nimi Gelonowie i Budynowie. Ta grupa, podobnie jak pierwsza, trzymając się odległości jednego marszu dziennego od Persów, miała nieznacznie przed nimi ustępować i czynić, co postanowiono. I tak mieli oni naprzód prosto wycofywać się do kraju tych, którzy odmówili im pomocy, aby ich także do wojny wciągnąć; boć jeżeli dobrowolnie nie podjęli się wojny przeciw Persom, niechby ją prowadzili wbrew swej woli. Następnie zaś mieli zawrócić do swego własnego kraju i atakować wroga, gdyby to uważali za wskazane. Z tym postanowieniem wyruszyli Scytowie naprzeciw armii Dariusza i wysłali jako forpoczty najlepszych swych jeźdźców. Wozy zaś, na których przebywały ich dzieci i wszystkie ich

318

żony, jako też całe bydło, z wyjątkiem takiej ilości, jaka wystarczała do ich wyżywienia — bo tyle tylko zatrzymali — wyprawili naprzód i wydali rozkaz, żeby to wszystko bez przerwy ciągnęło ku północy. To więc transportowano naprzód. Straże przednie Scytów znalazły Persów w odległości około trzech marszów dziennych * od Istru. Zastawszy ich tam, założyli obóz przed nimi na dzień drogi i niweczyli wszystkie plony. Skoro Persowie zauważyli pojawienie się scytyjskiej jazdy, posuwali się naprzód ich śladem, bo oni stale cofali się w tył. Następnie, ponieważ natrafili właśnie na jedną grupę bojową*, ścigali ją w kierunku na wschód i ku Tanaisowi. A gdy ci przeprawili się przez rzekę Tanais, również Persowie ją przeszli i rzucili się w pościg, aż przez kraj Sauromatów przybyli do Budynów. Dopóki więc Persowie ciągnęli przez kraj Scytów i Sauromatów, nie mieli nic do niszczenia, ponieważ ziemia była nie uprawiona. Skoro jednak wpadli do kraju Budynów i natknęli się tam na drewnianą twierdzę*, która była opuszczona przez Budynów i całkiem pusta — spalili ją. Tego dokonawszy, szli ciągle dalej śladem Scytów, aż przez kraj Budynów przybyli na pustynię. Na tej pustyni nie mieszkają żadni ludzie, a leży ona ponad krajem Budynów, ciągnąc się przez siedem dni drogi. Powyżej pustyni osiedli Tyssageci; z ich kraju wypływają cztery wielkie rzeki, które przez terytorium M e ot ó w uchodzą do tak zwanego Jeziora Meockiego i takie noszą imiona: Lykos, Oaros, Tanais i Syrgis. Skoro więc Dariusz przybył na pustynię, zatrzymał się w biegu i usadowił wojsko nad rzeką Oaros. Uczyniwszy to, kazał założyć osiem wielkich twierdz *, w równej od siebie odległości sześćdziesięciu mniej więcej stadiów: ich ruiny dotrwały do moich jeszcze czasów. Podczas gdy on był tym zajęty, ścigani Scytowie obeszli w koło górne okolice i wrócili do Scytii. Gdy więc oni całkiem zniknęli i nie było ich już widać, wtedy Dariusz porzucił swe nie dokończone twierdze, a sam zawrócił i poszedł na zachód, sądząc, że to jest* cała armia scytyjska, która na zachód ucieka.

319

Gdy w możliwie najszybszym pochodzie przybył z wojskiem do Scytii, natknął się na połączone dwa inne oddziały Scytów. Spotkawszy je, ścigał cofających się w oddaleniu jednodniowego marszu. A ponieważ Dariusz w pościgu nie ustawał, Scytowie wedle poprzedniego postanowienia uciekali na terytorium tych, którzy odmówili im przymierza, i to naprzód do ziemi Melanchlajnów. Wtargnięcie Scytów i Persów wprawiło ich w popłoch; następnie Scytowie wskazali wrogowi drogę do kraju Androfagów; a gdy i tych wystraszyli, wnieśli taki sam zamęt do kraju Neurów, stąd zaś uciekli chyłkiem do Agatyrsów. Agatyrsowie, widząc sąsiadów swych uciekających w popłochu przed Scytami, zanim ci jeszcze do nich wpadli, wysłali herolda i zakazali im wkraczać w granice swego kraju, zapowiadając, że jeżeli spróbują wtargnąć, naprzód z nimi będą musieli walczyć. Po tej zapowiedzi ruszyli Agatyrsowie na obronę swych granic, zamierzając powstrzymać najeźdźców. A Melanchlajnowie, Androfagowie i Neurowie, po wtargnięciu do nich Persów wraz ze Scytami, nie stawiali oporu, lecz zapominając o swych groźbach* uciekali w nieładzie, ciągle w kierunku północnym na pustynię. Scytowie więc nie przybyli już do Agatyrsów, którzy im tego zabronili, tylko z kraju Neurów zwabili Persów do własnego. Gdy to często się powtarzało, a końca nie było widać, wysłał Dariusz jeźdźca do króla Scytów Idantyrsosa i kazał mu tak powiedzieć: — Dziwaczny człowieku, dlaczego stale uciekasz, skoro możesz jedno z dwojga uczynić? Jeżeli bowiem wydaje ci się, że masz dość siły, żeby przeciwstawić się mojej potędze, to zatrzymaj się, przestań się błąkać i stocz ze mną walkę; jeśli zaś czujesz się słabszym, to i w tym wypadku zaniechaj gonitwy i wdaj się ze mną w rozmowę, przynosząc w darze twojemu panu ziemię i wodę. Na to król Scytów Idantyrsos taką dał odpowiedź: — Ze mną tak się ma sprawa, Persie! Ja ani przedtem nigdy nie uciekałem z obawy przed jakimkolwiek człowiekiem, ani teraz przed tobą nie uciekam; nie czynię też obecnie nic innego, jak tylko to, co zwykłem czynić podczas pokoju. Że zaś nie od razu z to-

320

ba się biję, także to ci wyjaśnię. My Scytowie nie mamy ani miast, ani uprawnej ziemi, żeby zbyt spieszno nam było wdawać się z wami w walkę, w obawie, że miasta nam zajmiecie, a pola spustoszycie. Gdyby jednak koniecznie jak najprędzej miało dojść do walki, to posiadamy przecież groby naszych ojców*: nuże więc, odszukajcie je i spróbujcie zburzyć; wtedy poznacie, czy będziemy z wami o groby walczyć, czy nie. Ale wprzód, gdy nie mamy słusznej po temu przyczyny, nie będziemy się z tobą bić. Tyle co do walki. Za jedynych zaś moich panów uważam Zeusa, mojego przodka, i Hestię, królową Scytów. Tobie jednak zamiast ziemi i wody poślę takie dary, jakie ci się należą; a za to, żeś mienił się moim panem, jeszcze mi odpokutujesz. — [To jest zwyczajne powiedzenie Scytów.] Herold więc poszedł, aby to zameldować Dariuszowi. A królowie Scytów, usłyszawszy słowo ,,niewola", pełni byli gniewu. Przeto ową grupę bojową, do której przyłączeni byli Sauromaci, a której przewodził Skopasis, wysłali nad Ister z poleceniem, żeby wdała się w układy z Jonami, którzy pilnowali przerzuconego przez Ister mostu; reszta zaś Scytów postanowiła nie zwodzić już dłużej Persów, lecz napadać na nich, ilekroć będą furażowali. Czatowali zatem na furażerów Dariusza i wykonywali powziętą uchwałę. Wtedy jazda Scytów stale zmuszała do ucieczki jazdę Persów; a perscy jeźdźcy, uciekając, wpadali na piechotę, która śpieszyła im z pomocą. Scytowie zaś, odrzuciwszy jazdę, zawracali z obawy przed pieszymi. I w nocy Scytowie tak samo napadali. Co jednak Persom sprzyjało, a przeszkadzało Scytom w zaczepianiu obozu Dariusza, to właśnie wymienię, jako rzecz najbardziej uwagi godną: głos osłów i wygląd mułów. Ani bowiem osła, ani muła nie rodzi ziemia scytyjska, jak to już przedtem zaznaczyłem; i w ogóle w całym kraju scytyjskim nie ma ani osła, ani muła z powodu zimna. Osły więc, swawolnie rycząc, wprawiały w popłoch jazdę Scytów; i podczas napadu na Persów nieraz konie, usłyszawszy krzyk osłów, płoszyły się, zawracały i zdziwione strzygły uszami, boć nigdy przedtem nie

321

słyszały takiego krzyku ani nie widziały tych zwierząt. Tę więc korzyść, co prawda na krótko *, mieli Persowie w wojnie. Ilekroć zaś Scytowie zauważyli wśród Persów niepokój, tak się urządzali, chcąc, żeby oni dłuższy jeszcze czas pozostali w Scytii i skutkiem tego trapieni byli zupełnym niedostatkiem. Zostawiali nieco własnego bydła wraz z pasterzami, a sami nieznacznie oddalali się na inne miejsce. Wtedy nadchodzili Persowie, chwytali bydło, a zabrawszy je, dumni byli z takiego czynu. To częściej się zdarzało. Wreszcie jednak Dariusz znalazł się w kłopotliwej sytuacji. Gdy zauważyli to królowie Scytów, wysłali herolda, który Dariuszowi zaniósł w darze ptaka, mysz, żabę i pięć strzał. Persowie zapytali, co znaczą te dary; ten zaś powiedział, że nie ma żadnego innego zlecenia, jak tylko je oddać i jak najszybciej odejść: sami Persowie, jeżeli są rozumni, mają odgadnąć. Persowie, usłyszawszy to, odbyli naradę. Otóż Dariusz był tego zdania, że Scytowie wydają mu siebie samych oraz ziemię i wodę, a wnioskował w ten sposób: mysz żyje w ziemi i żywi się tym samym plonem co człowiek, żaba zaś w wodzie, a ptak najbardziej przypomina konia; wreszcie strzały wydają oni niby własną swą siłę. Takie zdanie wyraził Dariusz. Temu przeciwne było mniemanie Gobryasa, jednego z siedmiu mężów, którzy sprzątnęli maga. Przypuszczał on, że takie jest znaczenie darów: — Persowie, jeżeli nie staniecie się ptakami i nie wzlecicie ku niebu, albo zmienieni w myszy nie skryjecie się pod ziemię, albo w postaci żab nie wskoczycie do bagien — to nie wrócicie do domu, rażeni tymi strzałami. — Tak wyjaśniali Persowie owe dary. Tymczasem jedna grupa bojowa Scytów, której przedtem nakazano trzymać straż przy Jeziorze Meockim, teraz zaś nad Istrem wejść w porozumienie z Jonami, doszedłszy do mostu, powiedziała im co następuje: — Jonowie, przybyliśmy niosąc wam wolność, jeśli tylko zechcecie nas usłuchać. Bo dowiedzieliśmy się, że Dariusz polecił wam tylko przez sześćdziesiąt dni * strzec mostu, a gdyby nie zjawił się w tym czasie, odejść do waszej ojczyzny. Teraz więc, jeżeli następującą rzecz zro-

322

bicie, będziecie wolni od winy, tak w stosunku do niego, jak i do nas: odczekajcie wyznaczoną liczbę dni, a potem oddalcie się. — Jonowie przyrzekli to uczynić, a Scytowie jak najszybciej podążyli z powrotem. Po wręczeniu owych darów Dariuszowi ustawili się pozostali Scytowie naprzeciw Persów w szyku bojowym z piechotą i jazdą, jakby do walki. Gdy tak stali, oto nagle zając środkiem obu wojsk przebiegł: każdy ze Scytów, co zająca zobaczył, zaczął go ścigać. Kiedy więc pomieszały się szeregi scytyjskie i powstał krzyk, zapytał się Dariusz o przyczynę tumultu wśród nieprzyjaciół; a skoro się dowiedział, że oni ścigają zająca, tak odezwał się do tych, z którymi w ogóle zwykł był rozmawiać: — Ci ludzie bardzo nas sobie lekceważą, i jest mi teraz jasne, że Gobryas słusznie się wypowiedział o darach scytyjskich. Ponieważ więc i mnie się już wydaje, że tak właśnie przedstawia się sprawa z darami, trzeba nam dobrej rady, jak mamy nasz odwrót bezpiecznie wykonać. — Na to Gobryas: — Królu, ja mniej więcej już z opowiadania znałem nieuchwytność tych ludzi, a kiedy tu przybyłem, jeszcze lepiej to poznałem, widząc, że oni z nas drwią. Teraz więc radzę, żebyśmy zaraz z nastaniem nocy zapalili ognie, jak zresztą zwyczajnie to czynimy, oszukali najsłabszych w znoszeniu trudów wojennych żołnierzy, wszystkie osły uwiązali — i stąd odeszli, zanim Scytowie skierują się nad Ister, aby zerwać most, albo też Jonowie powezmą decyzję, która mogłaby nas zgubić. — Taka była rada Gobryasa. Potem nastała noc, i Dariusz poszedł za tą radą. Wycieńczonych ludzi i takich, na których stracie najmniej mu zależało, tudzież wszystkie uwiązane osły, zostawił na miejscu w obozie. A zostawił osły, prócz słabych żołnierzy, w tym celu, żeby one wznosiły krzyk; ludzi zaś z powodu ich słabości, lecz oczywiście pod tym pozorem, że sam zamierza z głównymi siłami uderzyć na Scytów, a oni mają tymczasem strzec obozu. Tę wskazówkę dał Dariusz pozostającym, po czym kazał zapalić ognie i co prędzej pospieszył nad Ister. Osły, opuszczone przez rzeszą wojska, o wiele głośniejsze wydawały ryki, a Scy-

323

towie, słysząc je, całkiem byli przekonani, że Persowie są jeszcze na dawnym miejscu. Z nastaniem dnia opuszczeni żołnierze zrozumieli, że Dariusz ich zdradził; wyciągając więc ręce ku Scytom, mówili to, co odpowiadało obecnemu ich położeniu. Na tę wiadomość Scytowie co prędzej skupili wszystkie swe siły, tj. oba łączne oddziały Scytów i grupę bojową wraz z Sauromatami, Budynami i Gelonami, i ścigali Persów w prostej linii ku Istrowi. Ponieważ jednak wojsko perskie składało się przeważnie z piechoty i nie znało drogi, jako że utorowanych dróg nie było, Scytowie zaś byli jeźdźcami i znali najkrótsze przejścia, więc nawzajem się rozminęli, i Scytowie o wiele wcześniej niż Persowie przybyli do mostu. Tu dowiedziawszy się, że Persowie jeszcze nie nadeszli, tak powiedzieli do Jonów, znajdujących się na okrętach: — Jonowie, liczba waszych dni upłynęła; robicie więc źle, bawiąc tu dotychczas. Jeśliście przedtem z obawy trwali na stanowisku, to teraz zerwijcie most i co rychlej odpłyńcie, ciesząc się swą wolnością i poczuwając się do wdzięczności wobec bogów i Scytów. Waszego zaś dawniejszego pana my tak poskromimy, że już się on przeciw żadnemu ludowi w pole nie wyprawi. Nad tym naradzali się Jonowie. Miltiades z Aten *, który był wodzem i władcą mieszkających nad Hellespontem Chersonezytów *, radził usłuchać Scytów i Jonie oswobodzić. Ale Histiajos z Miletu był tej opinii przeciwny, mówiąc, że teraz dzięki Dariuszowi każdy z nich włada w swoim mieście; a po obaleniu potęgi Dariusza ani on sam nad Miletem, ani nikt inny nad żadnym miastem nie będzie mógł panować: bo każde z nich będzie wolało rządzić się demokratycznie niż być pod samowładcą. Gdy Histiajos to zdanie wypowiedział, zaraz wszyscy się do niego przychylili, choć przedtem pochwalali radę Miltiadesa. Z tych, którzy oddawali swój głos i cieszyli się poważaniem króla, byli władcami Hellespontyjczyków: Dafnis z Abydos, Hippoklos z Lampsakos, Herofantos z Parion, Metrodoros z Prokonnezu, Aristagoras z Kyzikos, Ari-

324

ston z Byzantion; to byli władcy z Hellespontu. Z Jonii byli: Strattis z Chios, Ajakes z Samos, Laodamas z Fokai i Histiajos z Miletu, który przedłożył opinię przeciwną Miltiadesowej. Z Eolów obecny był jedyny mąż poważany, Kymejczyk Aristagoras. Skoro więc ci przyjęli opinię Histiajosa, uchwalili ponadto uczynić i powiedzieć, co następuje: zerwać tę część mostu, która była od strony Scytów, ale zerwać ją tylko na odległość strzały z łuku, aby wydawało się, że coś robią, choć nic nie robili, i aby Scytowie nie próbowali przemocą przejść przez Ister po moście; a zrywając tę część mostu, oświadczyć Scytom, że wszystko uczynią, co jest po ich myśli. Te warunki dodali do opinii Histiajosa. Następnie w imieniu wszystkich odpowiedział on Scytom co następuje: — Scytowie, przynieśliście nam pożyteczną radę i pospieszyliście z nią w porę. I jak wy nam wskazaliście dobrą drogę, tak i my wam chętnie się przysłużymy. Jak bowiem widzicie, most zrywamy i okażemy wszelką gotowość, aby odzyskać wolność. Podczas gdy my zajęci jesteśmy zrywaniem tego mostu, wy macie stosowną chwilę, żeby szukać Persów, a po odszukaniu zemścić się na nich za nas i za was samych, tak jak się im to należy. Scytowie po raz drugi uwierzyli Jonom i zawrócili, żeby odszukać Persów, lecz omylili się co do całej drogi, jaką wrogowie przeszli. W tym zaś zawinili sami, ponieważ zniszczyli tamtejsze pastwiska dla koni i zasypali wodę. Wszak gdyby tego nie byli zrobili, byłoby dla nich łatwą rzeczą, o ile by chcieli, odszukać Persów; teraz zaś zawiódł ich ten właśnie plan, który wydawał się im najlepiej obmyślany. Otóż Scytowie ciągnęli przez tę część swego kraju, gdzie była jeszcze pasza dla koni i woda, i na tej drodze szukali nieprzyjaciół, sądząc, że oni tamtędy dokonują swego odwrotu; tymczasem Persowie trzymali się dokładnie dawniejszego śladu odbytej drogi, aż z biedą wreszcie odnaleźli miejsce przeprawy. Ponieważ jednak przybyli tam nocą i natrafili na zerwany most, popadli w ostateczną trwogę, czy ich Jonowie nie porzucili.

325

Był w otoczeniu Dariusza pewien Egipcjanin, który ze wszystkich najsilniejszy miał głos. Temu mężowi kazał Dariusz stanąć nad brzegiem Istru i zawołać Milezyjczyka Histiajosa. On to uczynił, a Histiajos, który zaraz pierwsze wołanie usłyszał, wygotował wszystkie okręty do przeprawy wojska i most znowu połączył. Tak wymknęli się Persowie, a Scytowie, szukając ich, po raz drugi chybili. Jonów, jeśli uważać ich za ludzi wolnych, Scytowie mienią najgorszymi i najtchórzliwszymi ze wszystkich, a jeśli patrzeć na nich jako na niewolników, to — zdaniem Scytów — nie ma pachołków bardziej oddanych swoim panom i mniej skłonnych do ucieczki. Takie to złośliwości miotają Scytowie pod adresem Jonów. Dariusz ciągnął przez Trację i przybył do Sestos na Chersonezie. Stąd sam przeprawił się z flotą do Azji, a w Europie zostawił jako dowódcę wojsk Persa Megabazosa, któremu ongi oddał wielki zaszczyt, wyrażając się o nim w Persji w ten sposób. Król zabierał się właśnie do jedzenia jabłek granatu: skoro tylko pierwsze rozkroił jabłko, zapytał go brat jego Artabanos, czego pragnąłby mieć tyle, ile jest ziaren w jabłku granatu. Wtedy odrzekł Dariusz, że wolałby raczej tylu posiadać Megabazów niż podległą sobie Helladę. Tym powiedzeniem uczcił go w Persji, wtedy zaś pozostawił jako wodza na czele osiemdziesięciu tysięcy ludzi ze swej armii. Ów Megabazos znów dzięki takim słowom zostawił po sobie nieśmiertelną pamięć u Hellespontyjczyków. Gdy bawił w Byzantion, dowiedział się, że Kalchedończycy osiedlili się w tej okolicy o siedemnaście lat wcześniej niż Byzantiowie. Słysząc to, tak powiedział: — Kalchedończycy chyba w owym czasie byli ślepi — bo inaczej nie byliby obrali brzydszego miejsca, skoro mieli przed sobą piękniejsze dla założenia miasta. — Megabazos więc, pozostawiony teraz jako wódz w kraju Hellespontyjczyków, podbijał tych wszystkich, którzy nie trzymali z Medami. Taką on rozwinął działalność. W tym samym czasie * odbyła się inna wielka wyprawa wojenna przeciw Libii, z pobudki*, którą podam, ale najpierw

326

jeszcze opowiem co następuje *. Potomkowie Argonautów, wygnani z Lemnos przez owych Pelazgów, którzy porwali byli z Brauron niewiasty ateńskie, odpłynęli stąd do Lacedemonu, gdzie osiedli na Tajgecie i rozpalili ogniska. Widząc to Lacedemończycy wysłali do nich gońca dla wybadania, co oni za jedni i skąd przybywają. Ci na jego pytanie odrzekli, że są Minyami * i potomkami bohaterów, którzy płynęli na okręcie Argo, wylądowali na Lemnos i im dali początek. Gdy Lacedemończycy usłyszeli tę opowieść o pochodzeniu Minyów, posłali tam po raz drugi i kazali ich zapytać, w jakim zamiarze przybyli do ich kraju i rozpalają ognie; na co Lemnijczycy oświadczyli, że wyrzuceni przez Pelazgów przybyli do kraju swych ojców*, a takie postępowanie jest całkiem słuszne: przeto proszą, żeby mogli wraz z nimi zamieszkać, mieć udział w zaszczytach i otrzymać losem kawałek gruntu. Wtedy Lacedemończycy postanowili przyjąć do siebie Minyów na warunkach, jakich sami sobie życzą; a głównie skłoniła ich do tego podróż Tyndarydów na okręcie Argo. Przyjęli ich więc, dali im część gruntu i podzielili ich na fyle. Ci zaraz zawarli małżeństwa, a przywiezione z Lemnos niewiasty * wydali za innych. Lecz po upływie niedługiego czasu Minyowie zaczęli już być butni, żądali udziału w rządach królewskich i popełniali inne niegodziwości. Lacedemończycy więc postanowili ich zgładzić i schwytanych wtrącili do więzienia. Zabijają zaś oni skazańców w nocy, a nikogo w dzień. Gdy zatem mieli ich sprzątnąć, małżonki Minyów, które były obywatelkami i córkami najznakomitszych Spartiatów, uprosiły, żeby wolno im było wejść do więzienia i żeby każda mogła rozmówić się ze swym mężem. Lacedemończycy przepuścili je, nie posądzając ich o jakiś podstępny zamiar. A małżonki, wszedłszy, tak zrobiły: całą, jaką miały, odzież dały swym mężom, a same przywdziały ich szaty. Minyowie, odziani w strój niewieści, wyszli jako kobiety i, uniknąwszy w taki sposób, znów osiedli na Tajgecie. W tym samym czasie Teras, syn Autesjona, wnuk Tejsamenesa, prawnuk Tersandra, praprawnuk Polynejkesa, wyru-

327

szył z Lacedemonu celem założenia kolonii, ów Teras był z pochodzenia Kadmejczykiem *, wujem synów Aristodemosa: Eurystenesa i Proklesa; a ponieważ ci byli jeszcze całkiem małymi dziećmi, więc Teras jako ich opiekun zarządzał królestwem Sparty. Skoro zaś siostrzeńcy dorośli i objęli panowanie, wtedy Teras, nie znosząc po zakosztowaniu władzy innych władców, oświadczył, że nie zostanie w Lacedemonie, lecz odpłynie do swoich krewnych. Mianowicie na wyspie, która teraz nazywa się Tera, dawniej zaś nazywała się Kalliste, żyli potomkowie Membliarosa, syna Pojkilesa, Fenicjanina. Kadmos bowiem, syn Agenora, poszukując swej siostry Europy, wylądował był na wyspie zwanej dziś Terą; wylądowawszy zaś — bądź dlatego, że mu się spodobała ta okolica, bądź że w ogóle miał zamiar tak uczynić — zostawił tam oprócz innych Fenicjan także jednego ze swych krewnych, Membliarosa. Ci zamieszkiwali tę wyspę, zwaną wówczas Kalliste, przez osiem generacji, zanim z Lacedemonu przybył Teras. Do nich więc wyprawiał się Teras z licznym ludem z fyl spartańskich. Nie chciał nikogo z wyspy wypędzać, lecz wspólnie z nim zamieszkać, trzymając się praw ścisłego pokrewieństwa. A gdy zbiegli z więzienia Minyowie siedzieli na Tajgecie i Lacedemończycy zamierzali ich zgładzić, wstawił się za nimi Teras, aby nie dopuścić do mordu, i sam podjął się wywieść ich z kraju. Lacedemończycy zgodzili się na tę propozycję, a wtedy on odpłynął z trzema trójrzędowcami do potomków Membliarosa; nie zabrał jednak z sobą wszystkich Minyów, lecz tylko niewielu. Większość ich bowiem skierowała się przeciw Paroreatom i Kaukonom*, wygnała ich z kraju, podzieliła się na sześć części, a potem założyła w Elidzie następujące miasta: Lepreon, Makistos, Friksaj, Pyrgos, Epion i Nudion. Miasta te przeważnie zburzyli za moich czasów * Elejczycy. — Wyspa zaś otrzymała od swego założyciela nazwę Tera. Lecz syn Terasa oświadczył, że nie pojedzie z nim razem; dlatego wyraził się ojciec, że zostawi go niby owcę między wilkami: od tego powiedzenia otrzymał ów młodzieniec imię

328

Ojolykos * i jakoś to imię się ustaliło. Synem Ojolykosa był Ajgeus, od którego noszą nazwę Ajgidzi, wielki ród w Sparcie. Mężowie tego rodu, nie mogąc utrzymać przy życiu swych dzieci, wznieśli stosownie do orzeczenia wyroczni świątynię dla Erynij, Lajosa i Edypa *. I potem istniał ten sam kult Erynij także na Terze u tych, którzy od tych mężów pochodzili. Aż do tego punktu opowiadanie Lacedemończyków i Terejczyków jest zgodne; odtąd zaś tylko Terejczycy opowiadają, że taki był dalszy przebieg zdarzeń. G r i n n o s, syn Ajsaniosa, potomek owego Terasa i król Tery, przybył do Delf, ofiarując w imieniu swego państwa hekatombę; a towarzyszył mu obok innych współziomków także Battos, syn jednego z Miny ów, Polymnestosa, pochodzący z rodu Eufemosa *. Gdy więc Grinnos, król Tery, zapytywał wyrocznię o inne sprawy, Pitia udzieliła mu rady, żeby założył w Libii miasto. On na to odpowiedział: — Władco, ja już jestem za stary i za ciężki, aby się wybrać w drogę; rozkaż uczynić to któremu z tych oto młodszych. — Przy tych słowach wskazał na Battosa. Wtedy więc tyle tylko zaszło. Następnie oni, odszedłszy, nie zwracali uwagi na orzeczenie wyroczni, bo nie wiedzieli, gdzie Libia leży, i nie ważyli się na niepewne wysyłać osadników. Ale potem przez siedem lat nie padał deszcz na Terze; w ciągu nich uschły wszystkie drzewa na wyspie prócz jednego. Gdy zatem Terejczycy pytali wyroczni, co począć, doradziła im Pitia założenie kolonii w Libii. Wobec tego, że nie mieli żadnego innego środka przeciw złu, wysłali posłów na Kretę dla zbadania, czy który z Kreteńczyków albo osadników dotarł już kiedy do Libii. Posłańcy, błąkając się po wyspie, doszli do miasta Itanos; tam spotkali się z pewnym farbiarzem purpury, imieniem Korobios, który opowiedział im, że, zagnany wiatrami, dostał się do Libii, a mianowicie na wyspę P l a t e a. Tego człowieka wynajęli sobie i zawieźli na Terę. I stąd popłynęli naprzód wywiadowcy w niewielkiej liczbie. Gdy Korobios wskazał im drogę do tej wyspy Platea, zostawili go tam 1

Owcowilk

329

z środkami do życia na pewną ilość miesięcy, a sami czym prędzej odjechali, aby oznajmić o tej wyspie Terejczykom. Gdy jednak Terejczycy nie zjawiali się dłużej, niż to było umówione, skończyły się Korobiosowi wszystkie zapasy żywności. Następnie okręt samijski, którym dowodził Kolajos, w drodze do Egiptu został zapędzony na Plateę. Samijczycy, usłyszawszy o całym zajściu z ust Korobiosa, pozostawili mu na rok zapasów. Sami zaś wyruszyli z wyspy i usiłowali dopłynąć do Egiptu; poniósł ich jednak wiatr wschodni, a kiedy nie ustawał, przejechali przez Słupy Heraklesa i przybyli do Tartessos, jakby przez jakieś boskie zrządzenie. Ten punkt handlowy był w owym czasie jeszcze nie zwiedzany, tak że Samijczycy, wróciwszy do domu, osiągnęli ze wszystkich Hellenów, jak to na pewno wiemy, największy zysk z przywiezionych towarów, to jest po Sostratosie, synu Laodamasa z Eginy: bo z tym nikt inny nie może się mierzyć. Oni tedy odjęli od zysku dziesiątą część, czyli sześć talentów, i kazali za to sporządzić spiżowe naczynie w rodzaju argolidzkiego mieszalnika, dokoła którego wystają głowy gryfów. Ofiarowali je świątyni Hery i dali mu za podstawę trzy spiżowe kolosy siedmiołokciowe, wsparte na kolanach. A Kyrenejczycy i Terejczycy zawarli później z Samijczykami po raz pierwszy wielką przyjaźń z wdzięczności za ocalenie Korobiosa. Terejczycy, którzy zostawili na wyspie Korobiosa, wrócili na Terę i donieśli, że na wybrzeżu Libii obsadzili pewną wyspę jako kolonię. Powzięli więc uchwałę mieszkańcy Tery, żeby z każdej dwójki braci wysłać tam jednego, wybranego losem, a nadto ojców rodzin ze wszystkich gmin, których było siedem; ich wodzeni i królem miał być Battos. Tak wyprawiła dwa pięćdziesięciowiosłowce na Plateę. To opowiadają Terejczycy; w reszcie opowiadania zgadzają się już oni z Kyrenejczykami. Tylko co do Battosa Kyrenejczycy zupełnie różnią się od Terejczyków. I tak oni prawią: Na Krecie jest miasto Oaksos, którego królem był Etearchos. Miał on córkę imieniem Fronime, osieroconą przez matkę, lecz pojął drugą żonę, a gdy ta weszła do jego domu, chciała nie tylko

330

z imienia okazać się dla Fronimy macochą. Wyrządzała jej wiele złego i wszystko możliwe przeciw niej knuła; wreszcie zarzuciła jej bezwstyd i przekonała męża, że tak jest istotnie. On, nakłoniony przez żonę, obmyślił przeciw swej córce czyn niegodziwy. Bawił wtedy w Oaksos pewien kupiec z Tery, Temison. Tego Etearchos gościnnie u siebie przyjął, a potem zaprzysiągł, że usłuży mu w tym, o co go poprosi. Po zaprzysiężeniu przywiódł swą córkę i oddał mu ze zleceniem, żeby ją zabrał i utopił w morzu. Temison bardzo był oburzony takim podstępnym zaprzysiężeniem, zerwał z Etearchem związek gościnności i tak uczynił: Zabrał dziewczynę i odpłynął; a kiedy był na pełnym morzu, chcąc uiścić się z danej Etearchowi przysięgi, przywiązał ją do liny i spuścił do morza, ale potem znów ją wyciągnął i przybył z nią na Terę. Tu zabrał Fronimę Polymnestos, poważany mąż wśród Terejczyków, i miał ją u siebie jako nałożnicę. Po upływie jakiegoś czasu urodziła mu syna, który posiadał niewyraźny głos i jąkał się. Nadano mu imię Battos, jak twierdzą Terejczycy i Kyrenejczycy; ale ja sądzę, że otrzymał on inne, które zmieniono na Battos, skoro przybył do Libii, na skutek danej mu w Delfach wyroczni * oraz piastowanej przez niego godności *: stąd dostał ten przydomek. Libijczycy bowiem króla nazywają battos, i dlatego to, jak sądzę, Pitia wróżąc nazwała go po libijsku, ponieważ wiedziała, że będzie królem w Libii. Mianowicie skoro on dorósł na męża, udał się do Delf w sprawie swego głosu; na jego zapytanie dała mu Pitia taką' odpowiedź:

Batcie, dla głosu przybyłeś, lecz ciebie król Fojbos Apollo Śle do Libiji, co w owce obfita, byś był kolonistą — jak gdyby powiedziała wieszcząc w helleńskiej mowie: „Królu, dla głosu przybyłeś". On zaś tak odrzekł: — Władco, przybyłem do ciebie, aby zasięgnąć twej rady co do mojego głosu, a ty wieścisz mi inne, niemożliwe rzeczy, każąc mi w Libii założyć osadę: z jaką siłą, z jaką załogą? — Takimi słowy nie

331

zdołał skłonić boga, żeby mu udzielił innej odpowiedzi; gdy więc Pitia obwieszczała mu to samo co przedtem, opuścił ją Battos w środku jej mowy i odjechał na Terę. Potem jednak i jemu samemu, i innym Terejczykom znów źle się wiodło. Terejczycy, nie znając przyczyny swych cierpień, posłali do Delf w sprawie obecnych swych nieszczęść. A Pitia dała im odpowiedź: „Jeżeli z Battosem założą K y r en ę w Libii, będzie się im wieść lepiej". Następnie wyprawili Terejczycy Battosa z dwoma pięćdziesięciowiosłowcami. Ci popłynęli do Libii, ponieważ jednak nie wiedzieli, co mają dalej robić, powrócili na Terę. Lecz Terejczycy zarzucili pociskami zbliżających się do brzegu i nie pozwalali im wylądować, tylko kazali odpłynąć z powrotem. Zmuszeni więc odjechali na okrętach i osiedlili się na wyspie, która leży na wybrzeżu Libii i, jak już przedtem powiedziano, nazywa się Platea. Wyspa ta ma być co do wielkości równa obecnemu miastu Kyrenejczyków. Na niej mieszkali przez dwa lata; ponieważ jednak wcale im dobrze nie szło, zostawili tam jednego ze swoich, wszyscy zaś inni popłynęli do Delf. Po przybyciu do wyroczni prosili o odpowiedź, mówiąc, że mieszkają w Libii, a mimo to nie powodzi im się lepiej. Na to Pitia tak odrzekła: Jeśli ty lepiej ode mnie znasz Libię, co w owce obfita, Choć tam nie byłeś — ja byłem * — podziwiam niezmiernie twą mądrość. Usłyszawszy to, Battos i jego ludzie odpłynęli z powrotem: boć widocznie bóg nie zwalniał ich wprzód od obowiązku osiedlenia się, aż przybędą do samej Libii. Wróciwszy zatem na wyspę, zabrali z sobą tego, którego pozostawili, i w samej Libii naprzeciw wyspy osiedli w miejscu, które nazywa się Aziris; zamykają je z obu stron najpiękniejsze wzgórza lesiste, a z jednej strony mimo płynie rzeka. W tym miejscu mieszkali przez lat sześć; w siódmym roku nalegali na nich Libijczycy, że zaprowadzą ich w lepszą okolicę, i namówili do opuszczenia tego miejsca. A wiedli ich stąd

332

wywabionych ku zachodowi; żeby zaś Hellenowie mimochodem nie ujrzeli najpiękniejszej okolicy, odmierzyła sobie Libijczycy porę dnia i przeprowadzili ich tamtędy nocą. Ta okolica nazywa się I r a s a. Następnie zawiedli ich do źródła *, które miało być poświęcone Apollonowi, i tak rzekli: „Hellenowie, tu wam dogodnie jest zamieszkać, bo niebo tutaj jest przedziurawione*". Dopóki żył założyciel miasta, Battos, który panował lat czterdzieści, i jego syn Arkesilaos, który rządził szesnaście lat, mieszkali tam Kyrenejczycy w takiej tylko liczbie, w jakiej pierwotnie wysłano ich na kolonię. Ale za trzeciego króla, zwanego Battos Szczęsny, Pitia swą wyrocznią podnieciła wszystkich Hellenów, żeby płynęli do Libii i zamieszkali tam wspólnie z Kyrenejczykami; ci bowiem zaprosili ich do podziału gruntu. Wypowiedź wyroczni tak brzmiała:

Kto by się wybrał za późno, gdy grunt się podzieli, do Libii Błogosławionej, ja twierdzę, że wnet pożałuje on tego. Gdy więc wielka masa ludu napłynęła do Kyreny, obcięto znaczną połać ziemi okolicznym Libijczykom i ich królowi, imieniem Adikran. Ci, pozbawieni swej ziemi i bardzo butnie traktowani przez Kyrenejczyków, posłali do Egiptu i poddali się królowi egipskiemu Apriesowi. A on zebrał wielkie wojsko Egipcjan i wysłał je przeciw Kyrenie. Wtedy Kyrenejczycy wyruszyli zbrojno do miejscowości Irasa i źródła Teste, starli się z Egipcjanami i w tym starciu odnieśli zwycięstwo. Egipcjanie nigdy jeszcze dotąd nie zmierzyli się z Hellenami, których lekceważyli, a teraz tak ich wybito, że niewielu tylko wróciło do Egiptu. Za to Egipcjanie, zniechęceni do Apriesa, podnieśli przeciw niemu bunt *. Synem owego Battosa był Arkesilaos*. Zostawszy królem, poróżnił się naprzód ze swymi braćmi, aż oni go wreszcie opuścili i odeszli w inną okolicę Libii, gdzie na własną rękę założyli miasto *, które i teraz, jak wówczas, nazywa się B a r k e. Zakładając je, namówili równocześnie Libijozyków, żeby od Kyrenejczyków odpadli. Następnie Arkesilaos wyruszył

333

w pole przeciw tym Libijczykom, którzy przyjęli jego braci, i przeciw samym buntownikom. Z obawy przed nim uciekli Libijczycy do mieszkających na wschodzie Libijczyków. Lecz Arkesilaos szedł za uciekającymi, aż w pościgu swym dotarł do Leukon w Libii, gdzie Libijczycy postanowili go zaatakować. W tej walce odnieśli oni tak wielkie zwycięstwo nad Kyrenejczykami, że siedem tysięcy hoplitów kyrenejskich poległo. Po tej klęsce zachorował Arkesilaos, a kiedy zażył lekarstwo, udusił go jego brat Learchos; Learchosa jednak sprzątnęła podstępnie żona Arkesilaosa, która nazywała się Erykso. Władzę królewską po Arkesilaosie objął jego syn Battos*, który był kulawy i nie miał żartkiego chodu. Kyrenejczycy z powodu smutnego położenia, w jakim się znaleźli, posłali do Delf z zapytaniem, jak mają najlepiej urządzić swoje sprawy państwowe. Pitia poradziła im sprowadzić rozjemcę z Mantynei w Arkadii. Na prośbę więc Kyrenejczyków dali im Mantynejczycy jednego z najbardziej poważanych obywateli, któremu na imię było Demonaks. Otóż ten mąż przybył do Kyreny i, poinformowawszy się o wszystkim, podzielił naprzód Kyrenejczyków na trzy fyle, mianowicie jedną stworzył z Terejczyków i ich libijskich sąsiadów; drugą — z Peloponezyjczyków i Kreteńczyków; trzecią — z reszty wyspiarzy. Następnie przydzielił królowi Battosowi domeny oraz kapłańskie godności, a wszystko inne, co przedtem posiadali królowie, oddał do dyspozycji ludu. Jakoż za tego Battosa taki trwał ustrój. Ale pod rządami jego syna Arkesilaosa* powstały wielkie zamieszki z powodu przywilejów królewskich. Arkesilaos bowiem, syn kulawego Battosa i Feretimy, oświadczył, że nie ścierpi zarządzeń Mantynejczyka Demonaksa, i żądał zwrotu godności swych przodków. Wybuchło powstanie, w którym pokonany uciekł na Samos, a jego matka schroniła się do Salaminy na Cyprze. Nad Salaminą władał w tym czasie Euelton, który poświęcił w Delfach swą godną widzenia kadzielnicę, znajdującą się w skarbcu Koryntyjczyków. Feretime, przybywszy do niego, prosiła o wojsko, które by ją wraz z synem odprowadziło do Kyreny. Lecz

334

Euelton dawał jej raczej wszystko inne niż wojsko. Ona też przyjmowała, co jej dawano, mówiąc, że dobre jest i to, ale byłoby lepiej, gdyby użyczył jej pomocy wojskowej, o którą prosi; a mówiła to przy każdym ofiarowanym darze. Wreszcie przesłał jej Euelton w upominku złote wrzeciono i kądziel z dodatkiem wełny; a kiedy Feretime znowu to samo wyrzekła słowo, powiedział Euelton, że kobietom daje się takie prezenty, a nie wojsko. Arkesilaos zaś bawił tymczasem na Samos i zbierał wszelakich ludzi, przyrzekając im rozdział gruntów. A kiedy zgromadził już liczne wojsko, wyprawił się do Delf, aby zapytać wyroczni o swój powrót z wygnania. Pitia dała mu taką odpowiedź: „Pod czterema Battosami * i czterema Arkesilaosami, czyli przez osiem generacji, daje wam Loksjas panowanie nad Kyreną; dalej jednak nie radzi wam nawet próbować. Ty więc wracaj do domu i zachowaj się spokojnie: a skoro znajdziesz piec pełen amfor*, nie pal tych amfor, lecz wystaw je na pomyślny wiatr *. Jeżeli zaś zapalisz ogień w piecu, nie wchodź na miejsce oblane wkoło wodą: inaczej zginiesz sam i najpiękniejszy byk *". Taka była wyrocznia Pitii. Arkesilaos zabrał wtedy swych ludzi z Samos i wrócił do Kyreny. Skoro znów osiągnął naczelną władzę, nie pamiętał o przepowiedni, lecz pociągnął przeciwników do odpowiedzialności za to, że go wygnali. Jedni z nich zupełnie wydalili się z kraju, kilku innych dostał Arkesilaos w swe ręce i wysłał na Cypr, aby ich zgładzić. Tych jednak uratowali Knidyjczycy, do których kraju zostali zagnani, i odesłali na Terę. Niektórych zaś innych z Kyrenejczyków, co schronili się do wielkiej wieży, należącej do Aglomacha, kazał Arkesilaos spalić, otoczywszy ją stosem drew. Dopiero po dokonaniu czynu zrozumiał, że do tego właśnie odnosi się przepowiednia, w której Pitia odradzała mu palić znalezione w piecu amfory. Dobrowolnie więc wyrzekł się miasta Kyrenejczyków, bojąc się przepowiedzianej mu śmierci i sądząc, że wkoło oblanym miejscem jest Kyrene. A miał on za małżonkę krewną swą, córkę króla Barkejczyków, który nazywał się

335

Alazir. Do niego się więc udał; lecz gdy go zauważyli na rynku Barkejczycy i niektórzy wygnańcy z Kyreny, sprzątnęli go, a nadto jeszcze teścia jego Alazira. Tak Arkesilaos, uchybiwszy wyroczni świadomie czy nieświadomie, spełnił swe przeznaczenie. Jak długo Arkesilaos, sprawca własnego nieszczęścia, bawił w Barce, matce jego, Feretimie, przysługiwały w Kyrenie przywileje syna: załatwiała wszystkie sprawy rządowe i zasiadała w radzie. Kiedy jednak dowiedziała się o śmierci syna w Barce, uciekła do Egiptu. Albowiem Arkesilaos wyświadczył Kambizesowi, synowi Cyrusa, dobre przysługi: był on tym, który wydał mu Kyrenę * i nałożył na siebie daninę. Feretime więc, przybywszy do Egiptu, udała się do Aryandesa, błagając o opiekę i prosząc, żeby jej pomógł, przy czym zasłaniała się pozorem, że jej syn zginął dlatego, iż sprzyjał Medom. Ten Aryandes był przez Kambizesa ustanowiony namiestnikiem Egiptu; później zgładzono go, gdyż stawiał się na równi z Dariuszem. Kiedy bowiem dowiedział się i widział, że Dariusz pragnie zostawić po sobie pomnik, jakiego żaden inny król jeszcze nie wykonał, chciał go naśladować, aż otrzymał swoją nagrodę. Mianowicie Dariusz kazał z możliwie najczystszego wytopionego złota wybić monetę *, a Aryandes, namiestnik Egiptu, to samo uczynił ze srebrem; i jeszcze teraz najczystsze srebro jest aryandyckie. Dariusz, dowiedziawszy się o tym, obwinił go o coś innego, mianowicie, że przeciw niemu się buntuje, i kazał go zabić. Wtedy zaś Aryandes okazał Feretimie litość i dał jej całe wojsko z Egiptu, piesze i flotę. Dowódcą piechoty mianował Amazysa, Marafijczyka, komendantem floty — Badresa, pochodzącego z rodu Pasargadów *. Zanim wyprawił armię, posłał herolda do Barki i kazał mu wybadać, kto zabił Arkesilaosa. Barkejczycy wszyscy wzięli na siebie winę, jako że wiele złego od niego doznali. Dopiero na tę wiadomość wyprawił Aryandes wojsko razem z Feretimą. Ta jednak przyczyna służyła tylko za pozór: wysyłano zaś armię, jak mi się zdaje, w tym celu, żeby Libijczyków ujarzmić. Jest bowiem wiele

336

różnorodnych ludów libijskich, z których ledwie kilka podlegało królowi, a większość zupełnie nie troszczyła się o Dariusza. Libijczycy mieszkają w takim porządku: Poczynając od Egiptu, jako pierwsi z nich zajmują swe siedziby Adyrmachid z i, którzy mają przeważnie egipskie zwyczaje, ale szaty takie jak reszta Libijczyków. Kobiety ich noszą dokoła obu łydek spiżową klamrę; na głowie zapuszczają długie włosy, a jeśli która złapie na sobie wesz, nawzajem gryzie ją i odrzuca. Oni jedni z Libijczyków to robią i oni tylko mające wyjść za mąż dziewice pokazują królowi; która z nich najwięcej mu się spodoba, tę on pozbawia dziewictwa. Sięgają siedziby tych Adyrmachidów od Egiptu aż do portu, który nazywa się P l y n o s. Z nimi graniczą Giligamowie, którzy zamieszkują kraj na zachód aż do wyspy Afrodisjas. W pośrodku leży na wybrzeżu wyspa Platea, na której Kyrenejczycy założyli kolonię, a na lądzie stałym jest port Menelaosa i A z ir i s, gdzie oni mieszkali. Tu także czarcie łajno * zaczyna się pojawiać i sięga od wyspy Platei aż do ujścia Syrty. Giligamowie mają zwyczaje podobne do reszty Libijczyków. Ich sąsiadami od zachodu są Asbystowie. Ci mieszkają powyżej Kyreny, nie sięgają jednak aż do morza, bo wybrzeże morskie zajmują Kyrenejczycy. Ze wszystkich Libijczyków najwięcej oni jeżdżą na kwadrygach, a starają się naśladować przeważnie zwyczaje Kyrenejczyków. Z Asbystami sąsiadują od zachodu Auschisowie. Mieszkają oni powyżej Barki i sięgają aż do morza koło Euesperydów. W środku kraju Auschisów osiedli Bakalowie, nieliczny lud, który sięga do morza koło miasta Tauchejra na terytorium Barki. Auschisowie mają te same zwyczaje, co mieszkający powyżej Kyreny Libijczycy. Z tymi Auschisami graniczy od zachodu liczny lud Nasamonów. Ci w lecie zostawiają swe trzody na wybrzeżu morskim i ciągną w górę ku miejscowości A u g i l a dla zbioru daktyli: drzewa daktylowe rosną tu liczne i bardzo wielkie, a wszystkie wydają owoce. Łowią też oni szarańcze, które następnie suszą na słońcu i mielą, potem sypią na mleko i piją.

337

Każdy z nich ma wprawdzie wedle zwyczaju wiele żon, lecz wszyscy wspólnie utrzymują z nimi stosunek — w podobny sposób jak Massageci: wbijają naprzód kij w ziemię, a potem z nimi spółkują. Gdy Nasamon bierze sobie pierwszą żonę, jest zwyczaj, że oblubienica w pierwszą noc ze wszystkimi po kolei biesiadnikami ma stosunek, i każdy z tych, co ją posiadł, daje jej prezent, który przyniósł z domu. Przysięgami i wróżbiarstwem tak się posługują: Przysięgają na mężów, którzy wśród nich mieli być najsprawiedliwsi i najlepsi, dotykając ich grobów. Gdy zaś chcą wróżyć, udają się na groby swych przodków i po odbyciu modłów kładą się tam spać: jakie kto ma widzenie senne, takie mu służy za wróżbę. Przymierza tak zawierają: jeden daje drugiemu pić ze swej ręki i sam pije z tegoż ręki; jeżeli zaś nie ma na miejscu nic płynnego, liżą podniesiony z ziemi proch. Sąsiadami Nasamonów byli P s y 11 o w i e. Ci wyginęli w następujący sposób. Wiał u nich południowy wiatr i wysuszał im zbiorniki wód; więc kraj ich, leżąc cały w obrębie Syrty, nie miał wody. Oni naradzili się między sobą i, powziąwszy jednomyślną decyzję, wyruszyli przeciw wiatrowi (opowiadam to tylko, co mówią Libijczycy); gdy jednak znaleźli się na pustyni piasków, powiał wiatr południowy i zasypał ich. Odkąd oni wyginęli, kraj ich posiadają Nasamonowie. Powyżej nich ku południowi, w kraju dzikiego zwierza, mieszkają Garamantowie, którzy unikają każdego człowieka i przestawania z kimkolwiek, nie posiadają też żadnej wojennej broni i nie umieją się bronić. Ci zatem mieszkają powyżej Nasamonów; a na wybrzeżu morskim ku zachodowi przytykają do nich M a k o w i e, którzy noszą czuby: mianowicie na środku głowy zapuszczają długie włosy, a z obu stron strzygą je aż do skóry. Na wojnie noszą skóry strusiów dla ochrony. Przez ich kraj płynie rzeka K i n y p s, która wydobywa się z tak zwanego Wzgórza Charyt i uchodzi do morza. To Wzgórze Charyt jest gęsto poszyte lasem, podczas gdy reszta opisanej dotąd Libii jest bezdrzewna. Od morza do niego jest dwieście stadiów.

338

Najbliżsi Makom są Gindani, u których każda niewiasta nosi dokoła kostek u nogi wiele opasek z rzemienia z następującej, jak mówią, przyczyny. Za każdym razem, gdy mężczyzna miał z nią stosunek, nakłada sobie taką opaskę dokoła kostek; a która ma ich najwięcej, ta uchodzi za najlepszą, ponieważ najwięcej mężczyzn ją kochało. Pobrzeże, które od tych Gindanów ciągnie się do morza, zamieszkują Lotofagowie; żywią się oni tylko owocem lotosu. Ten ma mniej więcej wielkość jagody mastyksu, a słodyczą przypomina daktyle. Także wino sporządzają sobie Lotofagowie z tego owocu. Z Lotofagami stykają się wzdłuż wybrzeża morskiego Machlyowie. Także oni żywią się lotosem, ale mniej niż wymieniem wprzód Lotofagowie. Sięgają do wielkiej rzeki, zwanej T r i t o n *, uchodzącej do wielkiego Jeziora Tritońskiego. Na nim leży wyspa, która nazywa się Fla. Tę wyspę, jak mówią, musieli Lacedemończycy skolonizować na mocy orzeczenia wyroczni. Opowiada się także następującą historię. Kiedy Jazon u stóp Pelionu uporał się z budową okrętu Argo, załadował tam prócz hekatomby również spiżowy trójnóg*; potem opływał Peloponez, chcąc dotrzeć do Delf. Gdy jednak żeglując znalazł się koło Malei, porwał go północny wiatr i zaniósł do Libii; i zanim jeszcze zobaczył ląd stały, natknął się na mielizny Jeziora Tritońskiego. Był wtedy w kłopocie, jak się stamtąd wydobyć, lecz podobno zjawił mu się Triton i wezwał go, żeby jemu dał trójnóg, oświadczając, że wskaże im wyjście i nienaruszonych odprawi. Jazon usłuchał, a wtedy Triton wskazał im przejazd przez mielizny i złożył trójnóg w swojej świątyni; z tego też trójnoga wygłosił przepowiednię i wszystko objaśnił towarzyszom Jazona: jeśli któryś z potomków Argonautów zabierze ów trójnóg, wówczas koniecznie musi powstać sto helleńskich miast dokoła Jeziora Tritońskiego. Gdy o tym dowiedzieli się krajowcy libijscy, trójnóg ten ukryli. Z Machlyami sąsiadują Auseowie. Ci jak i Machlyowie mieszkają dokoła Jeziora Tritońskiego, a granicę między nimi

339

stanowi rzeka Triton. Machlyowie zapuszczają sobie włosy z tyłu głowy. Auseowie z przodu. W dorocznym święcie Ateny dzielą się ich dziewice na dwie partie i walczą z sobą kamieniami i pałkami, twierdząc, że spełniają ten odziedziczony po ojcach obrządek ku czci tubylczej bogini, którą my nazywamy Ateną. Dziewice, które zemrą wskutek ran, zwą oni fałszywymi dziewicami. Zanim zaś puszczą je do walki, tak robią, najpiękniejszą dziewicę stroją za każdym razem publicznie w koryncki hełm i w całkowity rynsztunek helleński, potem wsadzają na wóz i obwożą wkoło [jeziora]. W co jednak; dawniej stroili dziewice, zanim obok nich osiedlili się Hellenowie, tego nie umiem powiedzieć; przypuszczam, że stroili je w egipską zbroję; to bowiem twierdzę, że z Egiptu przybyły do Hellenów tarcza i hełm. Atenę uważają za córkę Posejdona i boginki Jeziora Tritońskiego, dodając, że ona, gniewna o coś na ojca, oddała się w opiekę Zeusowi, który ją przyjął za córkę. Tak opowiadają. Z kobietami po społu obcują, więc razem z nimi nie mieszkają, tylko jak bydło się parzą. Jeżeli zaś niewieście podchowa się dziecko, schodzą się mężczyźni w trzecim miesiącu, i do którego z nich dziecko jest podobne, ten uchodzi za ojca. Dotąd mówiłem o tych koczujących Libijczykach, którzy mieszkają na wybrzeżu morskim. Powyżej nich w głębi lądu jest Libia dzikich zwierząt, a ponad okolicą dzikiego zwierza ciągnie się pasmo piasków *, które od egipskich Teb sięga do Słupów Heraklesa. W tym paśmie piasków co dziesięć dni drogi odnajduje się na wzgórzach kawałki soli* w wielkich bryłach; a na szczycie każdego wzgórza wytryska ze środka soli zimna i słodka woda. Dokoła niej mieszkają ludzie, ostatni przed pustynią i ponad krajem dzikiego zwierza. I tak pierwsi, w odległości dziesięciu dni drogi od Teb, są Ammoniowie, którzy posiadają świątynię, zbudowaną na wzór świątyni tebańskiego Zeusa: w niej bowiem podobnie jak w Tebach (o czym już przedtem1 wspomniałem), posąg Zeusa ma głowę 1

w ks. II, rozdz. 42

340

barana. Jest u nich zresztą także woda źródlana *, która o świcie jest letnia, przed południem chłodniejsza, a w samo południe staje się całkiem zimna: wtedy polewają nią ogrody. Kiedy dzień skłania się ku zachodowi, zimno wody zmniejsza się, aż zajdzie słońce: wtedy znów staje się letnia. I odtąd coraz bardziej się rozgrzewa, aż zbliży się pora północy: wówczas wre i kipi. Skoro północ przejdzie, znowu ochładza się woda aż do wschodu słońca. Źródło to nosi nazwę Słonecznego. Po Ammoniach, znów w odległości dziesięciu dni drogi przez pasmo piasków, jest pagórek soli podobny do ammońskiego wraz z wodą i ludźmi, co dokoła niego mieszkają. Miejsce to nazywa się A u g i l a. Tam wyruszają Nasamonowie po zbiór daktyli.

* Od Augila znowu o dziesięć dni marszu odległy jest inny pagórek soli i woda, a są tam liczne owoconośne drzewa daktylowe, podobnie jak przy innych pagórkach. Mieszkają tu ludzie zwani Garamantami, lud bardzo wielki, którzy na sól nawożą ziemię i potem ją obsiewają. Najkrótsza stąd droga wiedzie do Lotofagów, od których odległość do nich wynosi trzydzieści dni marszu. U Garamantów rodzą się woły, które pasą się w tył. Dzieje się to z tej przyczyny: mają one rogi ku przodowi zakrzywione i dlatego pasą się idąc w tył; naprzód idąc, nie mogą się paść, ponieważ rogi od przodu wbijałyby się w ziemię. Zresztą nie różnią się niczym od innych wołów, tylko tym oraz grubością i twardością skóry. Ci Garamanci polują na mieszkających w jaskiniach Etiopów, goniąc za nimi czwórką koni. Etiopscy bowiem troglodyci są najszybsi w biegu ze wszystkich ludzi, o jakich wieść do nas doszła. Zjadają oni węże, jaszczurki i inne tego rodzaju płazy, a posługują się mową niepodobną do żadnej innej, tylko do brzęczenia nietoperzy. Od Garamantów w odległości dalszych dziesięciu dni drogi jest inny pagórek solny i woda; także wkoło niego mieszkają ludzie o nazwie Atarantów — jedyni to ze znanych nam ludzi, co nie mają specjalnych imion: wszyscy razem zwą się

341

Atarantami, lecz poszczególni nie mają osobnych nazwisk. Przeklinają oni słońce, gdy wysoko nad nimi stoi, i do tego jeszcze złorzeczą mu wszelakim brzydkim słowem, ponieważ zamęcza żarem swym zarówno samych ludzi, jak też ich ziemię. Po następnych dziesięciu dniach marszu spotyka się inny wzgórek solny i wodę; dokoła niego też ludzie mieszkają. Do tego solnego wzgórza przylega góra, która nazywa się Atlas. Jest ona wąska i zewsząd zaokrąglona, a ma być tak wysoka, że szczytów jej nie można zobaczyć, nigdy bowiem nie są wolne od chmur — ani latem, ani zimą. Krajowcy mówią, że ta góra jest słupem niebios. Od niej też ci ludzie otrzymali nazwę, bo nazywają się Atlantami. Podobno nie jedzą oni nic żyjącego i nie mają żadnych sennych widzeń. Aż do Atlantów mogę wymienić nazwy ludów zamieszkałych w paśmie piasków, odtąd już nie. Sięga zaś to pasmo aż do Słupów Heraklesa i jeszcze poza nie. Są w nim co dziesięć marszów dziennych kopalnie soli i mieszkający tam ludzie, których domy bez wyjątku zbudowane są z ziaren soli. W tych bowiem częściach Libii nie ma już deszczu: wszak ściany z soli nie mogłyby się utrzymać, gdyby deszcz padał. A kopie się tam sól o białej i purpurowej barwie. Poza tym pasmem, ku południowi i w głąb Libii, jest kraj pustynny, bez wody, bez zwierząt, bez deszczu, bez drzew i pozbawiony wszelkiej wilgoci. Tak więc od Egiptu aż do Jeziora Tritońskiego są Libijczycy koczownikami. Jedzą oni mięso i piją mleko, ale krowiego mięsa nie spożywają z tego powodu, dla którego też Egipcjanie go nie jedzą; tak samo świń nie karmią. Nawet kobiety Kyrenejczyków* nie uważają za rzecz godziwą jadać mięso krowie z powodu egipskiej Izydy, na której cześć również poszczą i obchodzą uroczystości. Kobiety zaś Barkejczyków prócz tego jeszcze nie kosztują mięsa świńskiego. Tak się ta sprawa przedstawia. Na zachód od Jeziora Tritońskiego, Libijczycy nie są już koczownikami i nie mają tych samych zwyczajów, a także z dziećmi swymi nie czynią tego, co właśnie zwykli czynić ko-

342

czownicy. I tak koczujący Libijczycy — czy wszyscy, nie mogę na pewno twierdzić, lecz wielu z nich tak postępuje — brudną wełną owczą palą czteroletnim swym dzieciom żyły na wierzchołku głowy, niektórzy z nich żyły na skroniach *, w tym celu, żeby im nigdy nie dokuczał spływający z głowy pot: i dlatego, jak utrzymują, najlepszym cieszą się zdrowiem. W istocie Libijczycy ze wszystkich znanych nam ludzi są najzdrowsi; czy właśnie dlatego, nie mogę z pewnością orzec, w każdym razie są najzdrowsi. * Jeżeli dziecko przy wypalaniu dostanie konwulsji, wynaleźli na to środek zaradczy: ratują je, skrapiając moczem kozła. Opowiadam tylko to, co powiadają sami Libijczycy. Ofiary zaś u koczowników tak się odbywają: ucina się naprzód kawałek ucha bydlęciu ofiarnemu i przerzuca przez dom, po czym wykręca się zwierzęciu szyję. Składają ofiary tylko słońcu i księżycowi. Tym ofiarują wszyscy Libijczycy; lecz mieszkańcy okolic Jeziora Tritońskiego ofiarują przede wszystkim Atenie, potem też Tritonowi i Posejdonowi. Hellenowie przyswoili sobie od Libijek peplos i pancerz ze skóry koziej na posągach Ateny: bo z tym wyjątkiem, że odzienie Libijek jest skórzane, a frędzle u ich pancerzy ze skóry koziej nie przedstawiają węży *, tylko zrobione są z rzemienia — reszta stroju Ateny jest taka sama. Zresztą już nazwa dowodzi, że strój posągów Pallady przybył z Libii: bo libijskie niewiasty narzucają na swą odzież bezwłose skóry kozie, które mają frędzle i są na czerwono pofarbowane; a od tych właśnie skór kozich Hellenowie wzięli nazwę dla swoich egid. Zdaje mi się, że także głośne okrzyki* przy składaniu ofiar tu naprzód powstały; są one bowiem nader w zwyczaju u libijskich niewiast, które też pięknie je wykonują. Również sprzęgać cztery konie nauczyli się Hellenowie od Libijczyków. Grzebią zmarłych koczownicy tak jak Hellenowie, z wyjątkiem Nasamonów; ci grzebią ich w pozycji siedzącej i uważają, żeby takiego, co ostatnie tchnienie wydaje, posadzić, i żeby nie umarł leżąc na wznak. Domy mają spojone z łodyg

343

asfodelu, przeplatanych z sitowiem, a są one przenośne. Takie panują u nich zwyczaje. Na zachód od rzeki Triton graniczą z Auseami uprawiający już ziemię Libijczycy, którzy mają stałe mieszkania i zwą się Maksyowie. Ci z prawej strony głowy zapuszczają włosy, z lewej je strzygą, a ciało smarują minią. Twierdzą, że pochodzą od mężów trojańskich. Ta okolica i pozostała część Libii, która ciągnie się na zachód, posiada znacznie więcej dzikich zwierząt i lasów niż kraj koczowników. Bo wschodnia część Libii, którą zamieszkują koczownicy, jest niska i piaszczysta aż do rzeki Triton; odtąd jednak ku zachodowi, czyli w kraju Libijczyków-rolników, jest bardzo górzysta, gęsto lasami porosła i pełna dzikich zwierząt. Wszak są tu olbrzymie węże, lwy, słonie, niedźwiedzie, jadowite żmije, rogate osły*, dalej ludzie z psią głową i bez głowy, którzy mają oczy na piersi (jak przynajmniej utrzymują Libijczycy), dzicy mężowie i dzikie kobiety, i wielkie jeszcze mnóstwo nie zmyślonych zwierząt. U koczowników zaś nie ma nic w tym rodzaju, lecz takie są inne zwierzęta: pygargi*, gazele, bawoły i osły nierogate, tylko inne, co obchodzą się bez napoju; dalej oryesy*, z których rogów sporządza się ramiona dla fenickich lir (wielkością dorównuje wołu to zwierzę), lisy, hieny, jeżatki, dzikie barany, dyktyje*, szakale, pantery, boryje, lądowe krokodyle, długie prawie na trzy łokcie i bardzo podobne do jaszczurek, strusie i małe węże, z których każdy ma jeden róg. Te więc zwierzęta tam się znajdują oraz takie, jakie się gdzie indziej spotyka, prócz jelenia i dzikiej świni: jeleni i dzikich świń w Libii zupełnie nie ma. Myszy są tam trzy gatunki: jedne nazywają się dwunożne, drugie z e g e r i e s (jest to libijski wyraz, który znaczy tyle, co „pagórki"), trzecie echiny *. Nie brak także łasic, które rodzą się w czarcim łajnie i bardzo są podobne do tartesyjskich. Tyle zatem zwierząt żyje na ziemi koczujących Libijczyków, jak dalece tylko nasz wywiad zdołał sięgnąć.

344

Z libijskimi Maksyami graniczą Zauekowie, u których kobiety kierują wozami wojennymi. Sąsiadują z nimi Gyzanci. U tych wiele miodu wytwarzają pszczoły, ale jeszcze więcej produkują go podobno ludzie, którzy ten kunszt uprawiają. Wszyscy smarują się minią i zjadają małpy, które u nich w ogromnej ilości rodzą się w górach. W ich pobliżu, jak podają Kartagińczycy, znajduje się wyspa zwana K y r a u i s, która wzdłuż wynosi dwieście stadiów, wszerz jednak jest wąska, z lądu łatwa do osiągnięcia, pełna oliwek i winnej latorośli. Na niej ma być jezioro, z którego dziewczęta krajowców za pomocą ptasich piór, posmarowanych smołą, wydobywają z mułu ziarna złota. Czy to jest prawdziwe, nie wiem: piszę tylko, co się opowiada. Może jednak istotnie tak jest, skoro i na Zakyntos*, jak sam widziałem, z jeziora i z wody wydobywa się smołę. Tu nawet więcej jest takich jezior, z których największe ma siedemdziesiąt stóp wzdłuż i wszerz, a głębokie jest na dwa sążnie. W jego wody zanurzają ludzie drąg z przywiązaną u końca gałązką mirtu, a potem wyciągają na tej gałązce smołę mającą zapach asfaltu, lepszą zresztą od smoły pieryjskiej *. Wlewają ją do cysterny, wykopanej w pobliżu jeziora, a skoro jej dużo nagromadzą, wtedy z cysterny nalewają do amfor. Wszystko zaś, co wpadnie do jeziora, idzie pod ziemię i znowu pojawia się w morzu, które odległe jest o jakie cztery stadia od jeziora. — Tak zatem i to, co opowiadają o wyspie na wybrzeżu libijskim, podobne jest do prawdy. Opowiadają też Kartagińczycy co następuje. Jest w Libii miejscowość i osiadli tam ludzie poza Słupami Heraklesa. Skoro do nich przybędą i wyładują swe towary, kładą je rzędem na wybrzeżu morskim, po czym wsiadają na statki i wzniecają dym. Krajowcy, widząc go, idą nad morze, potem za towary składają złoto i usuwają się od nich na sporą odległość. Wtedy Kartagińczycy wysiadają z okrętów, aby się przypatrzyć: jeżeli złoto wyda im się równowartościowe z towarami, zabierają je i oddalają się; jeżeli zaś nie, z powrotem wchodzą na statki

345

i tam siedzą. Wtedy znowu zbliżają się krajowcy i przyczyniają złota, aż ich zadowolą. Żadna strona nie krzywdzi drugiej: ani bowiem Kartagińczycy nie tykają złota, aż uznają je za równowartościowe z towarami, ani krajowcy nie tykają wprzód towarów, zanim tamci złota nie zabiorą. To są Libijczycy, których mogę wymienić; większość ich jak teraz, tak i wtedy nie troszczyła się wcale o króla Medów. Tyle jeszcze tylko o tej części ziemi mogę powiedzieć, że zamieszkują ją cztery ludy, a nie więcej, o ile wiemy; z tych ludów dwa są tubylcze, dwa inne nie. I tak Libijczycy i Etiopowie* są autochtonami, z których pierwsi zamieszkują północne, drudzy południowe części Libii; a Fenicjanie* i Hellenowie są przybyszami. Zdaje mi się, że Libia także co do dobroci gleby* nie jest tak wyśmienita, żeby ją można porównać z Azją lub z Europą — z wyjątkiem jedynego Kinypsu: bo okolica ta ma tę samą nazwę co rzeka. Ona dorównywa najlepszej ze wszystkich ziem w wydawaniu plonu Demetery i w niczym nie jest podobna do reszty Libii. Ma bowiem czarną glebę i nawodniona jest źródłami; dlatego ani posuchy się nie obawia, ani nie szkodzą jej zbyt ulewne deszcze: bo w tej części Libii deszcz pada. A miara wydajności jej plonów jest ta sama co w ziemi babilońskiej *. Dobra jest też ziemia, którą zamieszkują Euesperyci: stokrotny bowiem plon niesie przy najlepszym urodzaju; lecz ziemia Kinypsu daje plon trzykroć setny. Także okolica Kyreny, która najwyżej leży w zajętej przez koczowników części Libii, ma swoje trzy pory zbiorów, które godne są podziwu. I tak naprzód wybrzeże morskie pęcznieje plonami, dojrzałymi do żniw i do winobrania. Po ich zebraniu [środkowy] pas ziemi powyżej okolic nadmorskich, który nazywają „pagórkami", dojrzewa do żniw. Gdy się te plony ze środkowego pasa zbierze, już dojrzewa i pęcznieje plon w najwyższym pasie ziemi, tak że pierwszy plon jest już wypity i spożyty, gdy ostatni się zjawia. W ten sposób Kyrenejczyków przez osiem miesięcy zajmują zbiory plonów. Tyle o tym uwag.

346

Skoro Persowie, wysłani z Egiptu przez Aryandesa na pomoc Feretimie, przybyli do Barki, zaczęli to miasto oblegać, żądając wydania morderców Arkesilaosa. Ponieważ jednak cały lud Barkejczyków był współwinny, więc nie chciano warunków przyjąć. Wtedy to oblegali Persowie Barkę przez dziewięć miesięcy, kopiąc podziemne chodniki, które ciągnęły się aż do twierdzy, i przypuszczając gwałtowne szturmy. Ale podkopy odkrył pewien kowal za pomocą spiżowej tarczy, wpadłszy na taki pomysł: Obnosił on tarczę w obrębie murów i przykładał do posad miasta. Jakoż na innych miejscach, gdzie ją przykładał, było głucho, ale tam, gdzie kopano, spiż tarczy wydawał dźwięk. Tu więc kopali naprzeciw Barkejczycy i wytłukli grzebiących w ziemi Persów. To zatem w ten sposób wykryto, a szturmy odpierali Barkejczycy. Gdy oblężenie przeciągało się przez długi czas i z obu stron wielu padało, zwłaszcza ze strony Persów, Amazys, dowódca piechoty, wymyślił co następuje. Zrozumiał on, że Barkejczycy nie przemocą dadzą się wziąć, lecz podstępem, i tak uczynił: Kazał w nocy wykopać szeroki rów, rozciągnąć nad nim słabe deski, a deski przysypać gruzem, tak żeby rów z resztą ziemi zrównać. Z nastaniem dnia zaprosił Barkejczyków na rozmowę. Ci chętnie go wysłuchali, i wreszcie postanowiono zawrzeć układ. A taki układ zawarli, składając przysięgę nad zakrytym rowem: „Jak długo ta ziemia tak pozostanie, ma trwać zaprzysiężony układ niewzruszenie. Barkejczycy przyrzekają wypłacić królowi odpowiedni haracz, a Persowie nie podejmować na nowo żadnych dalszych działań przeciw Barkejczykom." Po tej przysiędze Barkejczycy, ufając im, nie tylko sami z miasta wychodzili, lecz jeszcze, otworzywszy wszystkie bramy, pozwalali każdemu kto chciał z nieprzyjaciół wchodzić do miasta. Wtedy Persowie zerwali ukryty most i wpadli do Barki. Dlatego zaś zburzyli założony most, żeby dotrzymać danej Barkejczykom przysięgi, że przymierze dopóty będzie w mocy, dopóki pozostanie tam ziemia w pierwotnym stanie. Po zerwaniu mostu przymierze traciło już według nich swą niewzruszoną moc. Jakoż najwinniejszych z Barkejczyków, wydanych Feretimie przez Persów, kazała ona wkoło murów wbić na pal, a ich żonom uciąć piersi i te również dokoła murów zatknąć. Pozostałych Barkejczyków wydała na łup Persom, z wyjątkiem tych, którzy byli Battiadami i nie brali udziału w morderstwie:

347

tym Feretime powierzyła miasto. Persowie więc, zabrawszy do niewoli resztę Barkejczyków, odeszli. A kiedy zatrzymali się przed miastem Kyrenejczyków, ci, przestrzegając pilnie nakazu wyroczni, przepuścili ich przez swe miasto. Gdy przez nie wojsko przechodziło, rozkazał B a d r e s, dowódca floty, zająć Kyrenę: lecz A m a z y s, dowódca wojsk pieszych, odradzał, mówiąc, że wysłano go tylko przeciw jednemu miastu helleńskiemu, tj. Barce. W końcu przeszli i rozłożyli się obozem na wzgórzu Zeusa Lykejskiego*; wtedy pożałowali, że nie zajęli Kyreny, i próbowali po raz drugi do niej wkroczyć, lecz Kyrenejczycy ich nie dopuścili. A Persów, choć nikt z nimi walki nie wszczynał, opadła trwoga, i pognali o jakie sześćdziesiąt stadiów dalej, aż znów założyli obóz. Gdy wojsko tam się usadowiło, przybył goniec od Aryandesa, aby ich odwołać. Persowie prosili Kyrenejczyków o prowiant na drogę i otrzymawszy go odeszli do Egiptu. Ale z kolei wzięli się do nich Libijczycy, którzy bądź dla odzieży, bądź dla bagaży mordowali pozostających w tyle maruderów, aż wreszcie wojsko dotarło do Egiptu. Ta armia Persów doszła najdalej w Libii, tj. do Euesperydów. Owych zaś Barkejczyków, których uczynili niewolnikami, odesłali jako wysiedleńców z Egiptu do króla; a król Dariusz dał im do osiedlenia się wieś na terytorium Baktrii. Wsi tej nadali oni nazwę Barke; jeszcze za moich czasów była ona zamieszkana w baktryjskim kraju. Ale także Feretime nie zakończyła dobrze swego żywota. Bo skoro tylko po dokonaniu zemsty na Barkejczykach wróciła z Libii do Egiptu, nędznie zginęła: za życia zaroiło się w gnijącym jej ciele robactwo. Tak to ludzie* przez zbyt gwałtowną żądzę zemsty stają się bogom nienawistni. — Taka i tak wielka była zemsta Feretimy, córki Battosa, na Barkejczykach.

348

P

R

Z

Y

P

I

S

Y

O ile nie podano inaczej, wszystkie daty w tekście Przypisów dotyczą czasów przed naszą erą.

KSIĘGA I Str. 22 na długim okręcie: tj. na Argo, na którym wyprawili się Grecy pod wodzą Jazona po złote runo do Kolchidy; panował tam Ajetes, którego córka, Medea, ułatwiła Jazonowi zadanie, po czym wraz z nim uciekła do Grecji. Str. 23 tego wskażę: autor ma na my4li Krezusa. „miasta ludzi": aluzja do Homera Odysei I 3. z tej strony... Halys: ze stanowiska autora, a więc na zachód od Halys. między Syryjczykami: mowa o Syryjczykach w Kapadocji. wyprawa Kimmeriów: odbyła się w latach 630—610. do Heraklidów: Heraklesem nazywali Grecy lidyjskiego boga Sandona; Asyryjczycy i Cylicyjczycy czcili go jako Sandona i Bela. Str. 24 syna Atysa: ojcem Atysa miał być lidyjsko-frygijski bóg Manes. majońskim: nazwa od mitycznego króla Majona. niewolnicy Jardanosa: Omfali. W istocie była to tubylcza bogini Ma albo K y b e l e. Str. 26 w piątym pokoleniu: następcami Gigesa byli: Ardys, Sadyattes, Alyattes, Krezus. Str. 29 potwierdzają Lesbijczycy: jako rodacy Metymnejczyka Ariona. dytyramb: pełna życia pieśń chóralna i taneczna na cześć Dionizosa. Str. 31 siedem stadiów: około kwadransa drogi; stadion = ok. 180 m. przybyli z konnicą: lidyjska konnica była słynna. Str. 32 na dziesięć lat wyjechał: błąd chronologiczny autora; bo Solon nadał swe prawa już w r. 594 jako archont, Krezus zaś do-

349

Str.

Str.

Str.

Str.

Str.

Str. Str.

piero w r. 560 objął rządy. Widocznie Herodot pomieszał wcześniejszą dziesięcioletnią podróż Solona (od 593 do 583) z późniejszą, która nastąpiła ok. r. 560: wtedy właśnie Solon odwiedził Krezusa. 33 sąsiadom w Eleusis: zapewne Megarejczykom. matka młodzieńców: nazywała się Kydippe i była kapłanką Hery. przez czterdzieści pięć stadiów: około 8 km. 34 czasem kalendarzowym: Solon w swych obliczeniach bierze za podstawę rok liczący 360 dni, tj. 12 miesięcy po 30 dni; aby potern wyrównać jego różnicę z rokiem kalendarzowym, wynoszącym 365 1/4 dni, dołącza co dwa lata nieco za długi miesiąc przestępny. 41 połtrzecia talentu: talent = 60 min, miewał rozmaitą wagę lokalną 20—30 kg; lidyjski talent ważył ponad 25 kg. z białego złota: stop złota i srebra. podczas pożaru świątyni delfickiej: w r. 548, na dwa lata przed upadkiem Krezusa. sześćset amfor: wielki gliniany dzban z dwoma uchami, tu oznacza miarę 39 litrów. podczas świąt objawienia: Delfijczycy święcili na wiosnę powrót nieobecnego w zimie boga Słońca, Apollona. dzieło Teodorosa z Samos: słynny odlewacz brązu w VI w. 42 wyobrażał piekarkę: był to zapewne posąg Kybeli. Krążyła wieść, że piekarka ostrzegła Krezusa, iż macocha zamierza go otruć. odpowiedzi obu wyroczni: t j. delfickiego Apollona i Amfiaraosa. 44 wówczas był tyranem Aten: gdy Krezus po raz drugi posłał do Delf (rozdz. 53); pierwsza tyrania Pizystrata trwała od roku 560 do r. 555. 45 w czasie wyprawy przeciw Megarejczykom: aby odebrać im wydartą Ateńczykom Salaminę. 46 dorosłych synów: Hippiasza, Hipparcha i Tessalosa. obciążonych klątwą: z powodu zbrodni dokonanej na zwolennikach Kylona, który ok. r. 630 próbował drogą zamachu stanu zagarnąć władzę w Atenach. Alkmeonidzi wymordowali ich, mimo że szukali schronienia u ołtarzy bogów. Odtąd ród Alkmeonidów uchodził za wyklęty. O wydarzeniach tych opowiada Herodot szeroko w ks. V 71. — Megakles był Alkmeonidą.

350

usunął się... z kraju: w r. 549, tj. w drugim roku po swoim powrocie. w jedenastym roku: w r. 538. S t r . 4 7 p o r a z t r z e c i : t r z e c i a t y r a n i a P i z y s t r a t a t r w ał a o d r . 5 3 8 d o r. 528. napływały z kraju... Strymonu: mowa o dochodach z kopalni srebra w Laurion, względnie z Ejon i Amfipolis. Str. 48 pokonali... Tegeatów: Spartiaci pokonali Tegeatów w Arkadii dopiero po długoletnich walkach w r. 506. Str. 49. ruszyli... z kajdanami: była to pierwsza wojna Sparty z Tegeą, za króla Charyllosa. Str. 50 wychodzą z rycerzy: trzystu wybranych młodzieńców, którzy stanowili gwardię przyboczną króla. Str. 52 Kapadokowie... Syryjczykami: dla odróżnienia od właściwych Syryjczyków zwano ich też Białosyryjczykami. dolną część Azji: tj. Azję Mniejszą. pięć dni marszu: według nowszych obliczeń 15 dni. Marsz dzienny według Herodota równa się 200 stadiom (36 000 m). Str. 53 dzień nagle ustąpił: to zaćmienie słońca było 28 maja roku 584. Str. 54 na terytorium Persów: tj. do Kapadocji, która od czasów Kyaksaresa należała do medyjskiego, a od czasów Cyrusa do perskiego państwa. po lewej stronie wojska: wojsko stało na lewym brzegu rzeki i zwrócone było ku jej źródłom. Str. 56 dindymeńskiej matki: tj. Kybeli. Patrz Spis imion i nazw. Str. 57 właśnie w tym czasie: tj. ok. r. 546. Str. 58 Sardes... zostało zdobyte: w r. 546. Str. 63 swojego prapradziada: tj. Gigesa; por. uwagę do str. 26. Str. 64 darów... w Helladzie: Hellada oznacza tu kraj zamieszkały przez Hellenów w Azji i w Europie. w Efezie: w słynnej świątyni Artemidy, której budowa przypada na czasy Krezusa. w świątyni Ateny Pronaja: stojącej przed świątynią Apollona w Delfach. spławiany jest: przez rzekę Paktolos. Str. 65 wynosi sześć stadiów...: stadium wynosi 600 stóp, pletron 100 stóp; więc obwód nagrobka wynosił 3800 stóp (ok. 1140 m).

351

Str. 66 przybyli... do Umbrów: przed najazdem Etrusków (= Tyrrenów) mieszkali Umbrowie w łuku rzeki Tybr, więc w krainie zwanej dziś Toskania. Jest to klasyczne miejsce Herodota o pochodzeniu Etrusków z Lidii. Str. 68 równy obwodowi Aten: obwód Aten, nie wliczając długich murów i murów Pireusu, wynosił ok. 60 stadiów; obwód całej Agbatany wynosił 250 stadiów (45000 m). blanki pierwszego pierścienia...: podanych tu siedem barw ma według orientalnej astrologii odpowiadać barwom siedmiu planet. Str. 69 ludy Azji: jak Baktryjczyków i Partów. Azją powyżej rzeki Halus: tj. na wschód od tej rzeki; tak określa Herodot górną Azję. Str. 70 świątynię niebiańskiej Afrodyty: grecka nazwa asyryjskiej Mylitta, fenickiej Astarte, syryjskiej Derketo. enareami: scytyjska nazwa eunuchów. to w innym piśmie: takiego pisma Herodota o Asyrii (por. I 184) nie posiadamy. Str. 72 jest w całości równiną: szczegół ten niezgodny jest z prawdą. Str. 73 Kambizesa, syna Cyrusa: jest to omyłka, bo Kambizes był synem Teispesa, Achajmenidy. Str. 78 kiedy stamtąd wyjechał: z Agbatany. Str. 82 odpadli od Dariusza: w chwili wstąpienia Dariusza na tron, ok. r. 521. zapanował nad całą Azją: pozostawali jeszcze do podbicia Babilończycy, Baktryjczycy i Egipcjanie. a nazywają Zeusem...: najwyższy bóg Persów nazywał się Ahuramazda, Ormuzd, twórca wszechświata. oddają cześć słońcu...: u Persów bóg słońca Mitras; bogini księżyca Mah; ziemia uchodziła za córkę Ahuramazdy, ogień za jego syna; wodę czczono jako boginię Ardvicura. Mylitta: bogini rozrodczej siły natury. Persowie Mitra: jej nazwa brzmiała Anahita.. Herodot miesza jej nazwę z nazwą boga słońca Mitras. Str. 83 że Hellenowie wstają głodni: sens taki: widocznie Grecy wstają głodni od stołu, ponieważ posiłku nie kończą u nich odpowiednio obfite wety, które zasługiwałyby na to miano; gdyby im je podano, chętnie by je zapewne zjedli. Dlatego, zdaniem Herodota, posiłki Greków, pozbawione wetów, wydawały się Persom niewystarczające.

352

po pijanemu... biorą pod rozwagę: podobnie pisze o Germanach Tacyt w Germanii 22. Str. 84 takie stopniowanie uprawiał już lud Medów...: Medowie w ciągłym stopniowaniu panowali nad najbliższymi ludami bezpośrednio, nad najdalszymi pośrednio. Str. 85 zgrzeszył przeciw słońcu: przeciw Mitrasowi, bogu światła i czystości. odpowiadają... właściwościom i dostojności: np. Ariaramnes = miłośnik dobra; Badres = szczęśliwy; Hystaspes = nabywca koni; Mitradatas = dar słońca etc. aż je ptak... rozwłóczy: według nauki Zoroastra nie wolno było trupa oddawać trzem żywiołom: ogniowi, wodzie i ziemi, aby ich nie zanieczyszczać. Wystawiano go na najwyższych punktach, gdzie go mięsożerne zwierzęta rozdzierały. Potem wysuszone kości zbierano i składano w nadziemnym rusztowaniu w kształcie wieży. obciągnąwszy je... woskiem: aby zapobiec zanieczyszczeniu ziemi. Str. 86 wracam do... opowiadania: tj. do rozdziału 94. cztery odmienne dialekty: Herodot ma na myśli żywy język, mówiony, wykazujący cztery dialekty, bo późniejszy język piśmienniczy rozróżniał tylko dwa jońskie dialekty: jońszczyznę starą i nową. Str. 87 zupełnie nie zgadzają się: jest to przesada, bo języki ich wykazywały tylko dialektyczne różnice. Jonowie od reszty Jonów: tj. od Jonów we właściwej Grecji, mianowicie w Attyce, na Eubei i na Cykladach. sąsiadujących z nimi Dorów: mieszkańców sąsiednich wysp: Melos, Tera, Anafe, Astypalaja, Karpatos i in. Str. 88 wśród Achajów po wypędzeniu Jonów: podczas wędrówki Dorów wyparli Achajowie Jonów z Peloponezu; wygnani podążyli przez Attykę do Azji Mniejszej. Achajowie obsadzili opuszczone przez nich terytorium, które odtąd nazywało się Achają. spod Prytaneum w Atenach: ratusz, gdzie przechowywano święty ogień, potem siedziba władz państwa, gdzie goszczono też zasłużonych obywateli. Stąd Ateńczycy, wyruszając na zakładanie nowych kolonii, brali święty ogień jako dowód związkuzmetropolią. Str. 89 istniał jeszcze w Milecie: kiedy go zwiedzał Herodot. Skoro jednak bardziej...: mimo że panujących wybierali z obcych plemion.

353

helikońskiemu Posejdonowi: epitet nadany Posejdonowi od miasta Helike w Achai, gdzie miał świątynię. frikonijska Kyme: nazwa od góry Frikon w Lokris, gdzie eolscy założyciele Kyme przedtem mieszkali. że Jonowie wydadzą: tj. zbiegowie z Kolofonu. Str. 90 Stu Wyspach: grupa około sześćdziesięciu wysepek w Zatoce Atramyttejskiej, między Lesbos a lądem stałym. reszta zaś miast: na lądzie stałym. Str. 91 miał mu dowieźć: do Suz. Str. 93 Ateny Poliuchos: patrz Spis imion i nazw. Str. 94 oni to odkryli: wymienione tu ziemie odkryli już o kilka wieków wprzód Fenicjanie, ale trzymali to ze względów handlowych w tajemnicy; dlatego w VIII wieku, kiedy potęgę Fenicjan osłabili Asyryjczycy, kraje te niejako na nowo odkryli Fokajczycy. na okrągłych okrętach: tj. kupieckich — w przeciwieństwie do podłużnych, z ostrymi dziobami okrętów wojennych. Str. 95 z wyjątkiem, malowideł: ściennych. Argantonios... już... nie żył: w przeciwnym razie byliby się udali do Tartessos. Str. 96 Tyrrenowie i Kartagińczycy: Kartagińczycy mieli już wówczas posiadłości na wyspach Sardynii i Korsyce. Kadmejskie zwycięstwo: przysłowiowe (por. Pirrusowe), okupione zbyt wielkimi stratami; odnosi się to do bratobójczej walki Eteoklesa i Polynejkesa, synów Edypa, z rodu Kadmosa. skolonizowali tam: w r. 543. Str. 97 przed nimi jeszcze: w r. 655. Jonia po raz drugi: pierwszego podboju Jonii dokonał Krezus. Tales... początek rodu wywodził: Tales uchodził za potomka Kadmosa, który z Fenicji miał przybyć do Beocji. Str. 98 że posiadali zawsze to samo imię: tj. Karów, a nie Lelegów, według podania kreteńskiego. Str. 100 w całości z tej strony przesmyku: który łączy półwysep z lądem stałym. na równinę Ksantosu: tj. dolinę, przez którą płynie rzeka Ksantos. Str. 101 Dolną więc Azję: tj. Azję Mniejszą. Asyryjczyków: Asyria w szerszym znaczeniu, z włączeniem Babilonii, oznacza kraj miedzy rzekami Eufrat i Tygrys, więc Mezopotamię. Dlatego też Babilończyków nazywa Herodot Asy-

354

ryjczykami i przyjmuje dwa państwa asyryjskie: północne ze stolicą w Niniwie i południowe ze stolicą w Babilonie. gdzie... po zburzeniu Ninosu: Niniwę zburzył król Medów Kyaksares wraz z królem państwa nowobabilońskiego, Nabopolassarem, w r. 612. przegradzali plecionką z trzciny: która miała zapobiegać wilgoci. jednopiętrowe wieże: baszty, gdzie przebywały straże bram i murów. Jeżeli nad każdą ze stu bram umieszczone były po dwie wieże, to cały mur dookoła miasta posiadał ich dwieście. wszystkie ze spiżu: o spiżowych bramach Babilonu wspomina też prorok Jezajasz 45, 2. Str. 102 do Morza Czerwonego: tu oznacza Zatokę Perską. wał z wypalonych cegieł: tj. jako mur raczej prowizoryczny. W ten sposób każda z obu części miasta tworzyła zamknięty ze wszystkich stron prostokąt. w jednej: tj. w części miasta leżącej na wschód od Eufratu. Zeusa Belosa: Bel lub Bal, tj. pan, w babilońskim kulcie najwyższy bóg, bóg słońca, pan nieba i światła. Str. 103 bo nie zawsze jest: tylko w zimie udzielał wyroczni patarejski Apollo. Semiramis: legenda o królowej Semiramis oplotła się wokół historycznej postaci królowej asyryjskiej Szammuramat, która pochodziła z Babilonii, była żoną króla Asyrii Szamszi-Adada V (823—810), po jego zaś śmierci sprawowała rządy w imieniu małoletniego syna, Adad-nirari III (809—782). Str. 104 nadała jej... kręty kształt: przez te zakręty silny spad wody osłabł, co ułatwiało żeglugę na rzece. Str. 105 kazała rozciągać na moście: był to most składany, którego ramiona na noc wyciągano w górę, za dnia opuszczano na dół. Str. 106 panowanie nad Asyryjczykami: tj. Babilończykami. Str. 107 najdalsze jego części: tj. położone nad Eufratem. Babilon... po raz pierwszy zdobyto: w r. 538. Po raz drugi i trzeci zdobył Babilon Dariusz. Str. 108 zatem okręg asyryjski: tj. babiloński. miał codziennego dochodu: odnosi się to do czasu, kiedy Herodot był w Babilonie. attycki medimnos: medimnos (= 52 litrom) zawierał 48 chojniksów; artaba więc równała się 11/6 medimnu. Chojniks (ok. l litra) był miarą wystarczającą na dzienne utrzymanie jednej osoby. a największy z tych kanałów: tak zwany Kanał Królewski, który łączył Eufrat z Tygrysem i przecinał kraj w poprzek. Założył go Nebukadnezar. Był on po wielu rekonstrukcjach używany jeszcze w VII wieku n. e. Str. 109 miód: tj. cukier palmowy. galasownik: owad.

355

okrągłe i ze skóry: tj. okryte skórą od zewnątrz, bo szpągi zrobione są z wierzbiny. Wypełniają je trzciną: którą opakowuje się towar. drugi je od siebie odpycha: w ten sposób okrągły statek utrzymywano w prostej linii biegu bez skrętów. Str. 111 smarują ich miodem: Persowie woskiem (por. I 140). wieniec z powrozu: jako symbol zależności od bogini. Str. 112 w pewnych miejscowościach Cypru: w Pafos i Amatus. z tamtej strony rzeki Arakses: Herodot, nie opierając się na autopsji, miesza Arakses, który wypływa z Armenii, czyli dzisiejszy Aras, z Jaksartesem (dzisiejszą Syr Darią), poza którym mieszkali Massageci. Str. 113 i nie tączy się z innym morzem: przed Herodotem i później mylnie przypuszczano, że Morze Kaspijskie ma połączenie z Morzem Azowskim; dopiero Claudius Ptolemaeus w II wieku n. e. rozpowszechnił zapatrywanie Herodota. całe morze, po którym jeżdżą Hellenowie: Morze Śródziemne wraz z Czarnym i Azowskim. i Morze Czerwone: związek mórz: Śródziemnego, Atlantyckiego i Czerwonego znany był od chwili opłynięcia Afryki przez Fenicjan na przełomie w. VII/VI na rozkaz egipskiego faraona Nechona. dla posługującego się wiosłem: tj. przy spokojnej żegludze bez wiatru. nieprzeji zana równina: Herodot rozumie przez to olbrzymie stepy Azji Środkowej, ciągnące się aż do Gór Ałtajskich. Str. 116 Achajmenidy: ze starszej linii tego królewskiego rodu Achajmenidów pochodzili Cyrus i Kambizes, z młodszej Hystaspes, Dariusz i jego następcy. Str. 117 po dwudziestu dziewięciu ogółem latach: Cyrus umarł w r. 529, panował zaś od r. 558 według Herodota. Str. 118 najprawdopodobniejszą: według Ktezjasza zmarł Cyrus wskutek rany, jaką odniósł w bitwie przeciw Derbikom we wschodnim Iranie. Złoto i spiż: które otrzymywali z gór Uralu i Ałtaju.

K S I Ę G A II Str. 119 wyprawę wojenną na Egipt: w r. 525. tych z Hellenów: tj. Jonów i Eolów. Str. 120 Hellenowie zaś opowiadają: jak np. Hekatajos i Pindar. a nawet do Teb i Heliopolis...: w Memfis, Heliopolis i Tebach

356

istniały trzy ważne ośrodki kultu bóstw staroegipskich: w Memfis czczono Ptaha, w Heliopolis Atum (słońce), w Tebach Ammona na czele dziewięciu bóstw. nie mam ochoty... opowiadać: z powodu religijnych skrupułów. Str. 121 nastają... w tym samym czasie: tj. rok naturalny (tropiczny) zgadza się z konwencjonalnym. wyryli figury zwierząt: mowa o płaskorzeźbach. pierwszym człowiekiem: przedtem mieli panować bogowie. powiatu tebańskiego: tu powiat (nomos) tebański w szerszym znaczeniu oznacza południową część górnego Egiptu, późniejszą Tebais. leży poniżej Jeziora Mojrisa: tj. na północ od niego. Jezioro Mojrisa, zwane dziś Birket el-Karun, leży w oazie Fayum. do której Hellenowie żeglują: tj. Delta Nilu. jedenastu sążni: 11 sążni = 66 stopom = 20 metrom. Taka głębokość w odległości dnia drogi od lądu jest bardzo nieznaczna i dowodzi ciągłego namulania lądu przez rzekę. my przynajmniej... uważamy: tj. Herodot w przeciwieństwie do Jonów, którzy pobrzeże Egiptu ograniczają do północnego brzegu Delty, o długości tylko 40 schojnów (por. rozdz. 15). Str. 122 Stamtąd: tj. od wybrzeża morskiego. Droga od morza w górę: tj. żegluga na pelusyjskim ramieniu Nilu, w którego pobliżu leżało Heliopolis. od ołtarza dwunastu bogów: ołtarz ten wzniósł Pizystrat, syn Hippiasza, na rynku w Atenach. Od tego punktu liczyli Ateńczycy wszystkie odległości w Grecji, podobnie jak Rzymianie od miliarium aureum w Rzymie. z jednej strony ciągnie się: tj. ze strony wschodniej. pasmo gór Arabii: dziś Dżebel Mokattam. w nim kamieniołomy: w Tura i Massarah. do budowy piramid w Memfis: piramidy w Gizeh. w tym miejscu: tj. przy kamieniołomach.

357

w podaną wyżej stroną: t j. do Morza Czerwonego. ma... największą swą szerokość: w dzisiejszej Abisynii. Z drugiej strony Egiptu: tj. zachodniej. Od tego miejsca: tj. po czternastu dniach żeglugi, gdy się dotrze do równiny na granicy Egiptu. Str. 123 zwanego Elefantyną: dotąd sam Herodot dotarł (por. rozdz. 29). okolica Ilion: doliny Simoejsu i Skamandra w Troadzie. okolica Teutranii: dolina Kaiku w Myzji. okolica Efezu: dolina Kaystru. w głąb lądu: tj. Syrii. najgłębszego zakątka zatoki: tj. Zatoki Heroopolitańskiej Węższej, za której kontynuację uważano Zatokę Arabską. dla posługującego się galerą: tj. przy spokojnej, regularnej jeździe. Str. 124 poprzed sąsiednie lądy: tj. dalej niż syryjskie i libijskie wybrzeże. najmniej do ośmiu łokci: egipski łokieć wynosił lVz stopy (ok. 1/2 metra). nie ubiegło dziewięćset lat: A więc miałby panować ok. r. 1400. Ale faraona o takim imieniu w ogóle nie znamy. Być może jednak, że imieniem „Mojris" określa Herodot faraona Amenemheta III, który istotnie przeprowadził wielkie prace irygacyjne w oazie Fayum, gdzie leży jezioro nazywane przez Herodota jeziorem Mojrisa. Amenemhet III panował jednak w latach 1842—1797, więc znacznie wcześniej, niż podali Herodotowi egipscy kapłani. w tym samym stosunku: tj. o 14 cali co sto lat. Nowsze obliczenia wykazują tylko liczbę 4 cali (cal = 1,85 cm). Str. 125 wpuszcza na nią świnie: istotnie, na niektórych egipskich malowidłach przedstawiane są sceny wpędzania świń na świeżo zasianą rolę. do opinii Jonów: Herodot ma na myśli głównie Hekatajosa. Strażnicy Perseusza: patrz Spis imion i nazw. pelusyjskich Taricheów: tj. miejscowości, gdzie solono i marynowano ryby. Str. 126 Dlatego pierwotnie: przed powstaniem Delty Nilu. wedle tego zapatrywania: że Egiptem jest tylko Delta. ramię zwane pelusyjskim: ramiona Nilu nazwane są od leżących nad nimi miast.

358

Str. 127 nazywa się saickie: nazwa tego ujścia nie może się wywodzić od znanego miasta Sais, to bowiem położone było znacznie dalej na zachód. Być może, mamy tu do czynienia z pomyłką Herodota względnie starożytnych kopistów jego dzieła; nazwa tego ujścia brzmiała chyba inaczej. od chwili letniego przesilenia dnia: tj. od 21 czerwca do końca września Nil wzbiera, na najwyższym poziomie pozostaje około czternastu dni, po czym zwolna stan wody opada. Od listopada do lutego robiono zasiewy, a od marca do czerwca był czas żniw. Str. 128 wiatry... nie pozwalają Nilowi wpłynąć do morza: było to zapatrywanie Talesa. Drugi sposób: tak wyjaśniał Hekatajos i egipscy kapłani. Oceanu: Ocean według pojęć starożytnych to wielka rzeka, która wkoło opływa ziemię i morze. Trzeci sposób: podany przez filozofa Anaksagorasa z Klazomen (ok. r. 500—430) i jego młodszego odeń przyjaciela Eurypidesa. stale pozbawiona jest deszczu: co do Etiopii twierdzenie to jest błędne. Periodyczne deszcze na równiku trwają od maja do września; one właśnie i śniegi z wysokich gór zasilają wody Nilu. Str. 129 któryś z jeszcze dawniejszych poetów: np. Linos, Musajos, Orfeusz. słońce, spędzane... z pierwotnego swego toru: tj. ze wschodu na zachód. Burze zimowe, wiejąc z północy, mają sprawiać, że słońce zbacza ku południowi, do Etiopii. Herodot, podobnie jak najdawniejsi greccy poeci i logografowie, wyobraża sobie ziemię jako płaską tarczę, nad którą rozciąga się półkula niebios. W lecie słońce znajduje się w środku sklepienia niebieskiego. przechodzi przez górne części Libii: tj. stoi prostopadle nad południową Libią w czasie zimowego przesilenia dnia z nocą. kiedy wchodzi na środek nieba: nad północną półkulą. wysyła w górne okolice: tj. do południowej Libii. część jej zachowuje u siebie: jako pokarm; filozofowie przyrody przed Arystotelesem uważali ogień za subtelniejszą i lotniejszą postać wody i uczyli, że słońce i inne gwiazdy jako ciała ogniste czerpią swój pokarm z pary wodnej, unoszącej się z ziemi.

359

równomiernie ze wszystkich rzek: natomiast w zimie tylko Nil zasila słońce i dlatego brak mu wody. Aż dotąd więc: tj. aż słońce wróci na dawną swą drogę, czyli w porze zimowej. Str. 130

jest przyczyną tych zjawisk: tj. regularnego wzrostu Nilu w lecie, a opadania w zimie. zarządcy majątku... Ateny: był to dostojny członek egipskiego kolegium kapłańskiego, który miał też nadzór nad budową świątyń, pomiarami kraju itp., a znał się na hieroglifach i na matematyce. Ateną nazwana jest egipska bogini Neit albo Nit, którą czczono głównie w Sais (por. rozdz. 59, 83, 169 i nast, 175). Str. 131 Dlugość tej jazdy: tj. od Elefantyny w górę rzeki aż do wyspy Tachompso. brzmi Tachompso: ta wyspa i wspomniane niżej jezioro zniknęły bez śladu; miały leżeć na południe od Filaj. Zeusa i Dionizosa: tj. Ammona i Ozyrysa. Str. 132 w tym samym przeciągu czasu: tj. w 56 dniach. Razem bowiem zliczając...: tj. 112 dni jazdy i marszów dziennych. od wieczoru i zachodu slońca: o biegu Nilu w południowej Libii od zachodu na wschód wnosił Herodot z opowiadania Nasamonów (rozdz. 32) i z analogii biegu Istru, czyli Dunaju (por. rozdz. 33 i nast.). Str. 133 zamieszkuje Syrtę: tj. Wielką Syrtę. oprócz... do Hellenów i Fenicjan: tj. oprócz Kyreny i Barki oraz Kartaginy. Libia pełna jest dzikich zwierząt: Herodot myśli tu o odleglejszych od morza obszarach w głębi Afryki. kraj zgoła pustynny: Sahara. Wzdluż miasta: zapewne w zachodnim Sudanie, nad górnym biegiem Nigru, w kraju Negrów. Str. 134 z tych samych odległości co Ister: tj. odległości obu rzek od ich ujść. Herodot chce uzasadnić swe przypuszczenie, że Nil i Dunaj pod tymi samymi południkami wytryskają (jako że oba wypływają z zachodu, i jeden przecina w środku Libię, drugi Europę) i pod tymi samymi południkami uchodzą do morza. koło miasta Pyrene: Herodot myślał chyba o Górach Pirenejskich, gdzie umieszczał źródło Dunaju.

360

Słupami Heraklesa: miał je Herakles wznieść na granicy Libii i Europy, ale w istocie były to dwie skały: Kalpe (w Europie) i Abyla (w Afryce). dorównywa w tym Istrowi: dorównywa mu według Herodota w kierunku biegu i co do źródeł, leżących pod tym samym południkiem. Str. 135 kobieta nie spełnia czynności kapłańskich: odnosi się to tylko do wyższych urzędów kapłańskich i udziału w kolegiach kapłańskich. mężczyzna nosi dwie: płócienną koszulę i wełniane okrycie wierzchnie. kobieta jedna: strój kobiecy składał się z jednej, przylegającej ściśle do ciała sukni, która sięgała od piersi do stóp i podtrzymywana była na ramionach dwiema taśmami, Hellenowie piszą litery: w najdawniejszych czasach, jak dowodzą inskrypcje, także Grecy i Fenicjanie pisali jeszcze od prawej ku lewej. Egipcjanie zaś od prawej do lewej: o g ó l n y kierunek egipskiego pisma (demotycznego) był od prawej ku lewej, ale p os z c z e g ó l n e leżące litery ciągnięto od lewej ku prawej, i do tego odnosi się twierdzenie Egipcjan, o którym w tekście niżej mowa. dwoma rodzajami liter: w rzeczywistości Egipcjanie mieli trzy rodzaje pisma: hieroglificzne (używane głównie do dekoracyjnych napisów na ścianach świątyń itp.), hieratyczne (uproszczone hieroglify, pisano nim na papirusie), demotyczne, czyli ludowe (tym posługiwano się w życiu codziennym do bieżących zapisków wszelkiego rodzaju). Ale od w. VII pismo hieratyczne prawie nie było używane, Herodot więc stykał się w czasie swej podróży po Egipcie tylko z dwoma rodzajami pisma: hieroglificznym oraz demotycznym (ludowym). Tym właśnie tłumaczy się jego informacja, że są dwa rodzaje egipskiego pisma. — Pismo, które Herodot określa jako święte (hieragrammata), nazywamy dziś hieroglificznym. Str. 136 niemało mają korzyści: dobra świątynne w Egipcie stanowiły prawie trzecią część całej własności ziemskiej. choćby jeden czarny włos: bo taki byk miałby coś wspólnego z Apisem, który miał sierść białą i czarny znak na czole. czy w naturalny sposób wyrosły: u Apisa są one dwubarwne. Str. 137 wrzucają ją do rzeki: głowę zwierzęcia ofiarnego usuwano tylko przy ofiarach oczyszczalnych.

361

Czyste byki: tj. wolne od wspomnianych znaków. nie ucałują Hellena w usta: ponieważ Grecy przez spożywanie tego mięsa stali się nieczyści. Str. 138 ich również nie zabijają: tylko w celach ofiarnych. świątynią tebańskiego Zeusa: tj. Ammona; leżała na prawym brzegu Nilu, założona przez królów 18 dynastii. Kult Ammona rozszerzył się od chwili, gdy Teby stały się stolicą władców całego kraju. jednako tych, samych bogów: Herodot wnioskował tak z różnych nazw, pod którymi w poszczególnych okolicach czczono bóstwa. Ale nieraz to samo bóstwo w różnych stronach miało inne imię. Herakles:odpowiada prawdopodobnie egipskiemu Khun-su, który był najstarszym synem Ammona. Str. 139 jednym z dwunastu bogów: o nich niżej w rozdz. 144. ci z Hellenów: Homer i Hezjod. po przodkach pochodzili z Egiptu: jako potomkowie Perseusza (por. rozdz. 91). ile że już wówczas: przed wojną trojańską, gdy Dioskurowie osiągnęli boską cześć. poświęcony Heraklesowi: zwanemu przez Fenicjan Baal albo Melkart. Str. 140 świątynię Heraklesa... Tasyjskiego: wyspę Tasos już ok. r. 1400 odwiedzali Fenicjanie z powodu tamtejszych kopalni złota. Widocznie kupcy z Tasos założyli tę świątynię w Tyrze. postępują ci Hellenowie: tj. Sikyończycy. i to ich podanie: mówił o nim logograf Ferekydes z Leros, a później w dramacie satyrowym opracował je Eurypides. wyżej wspomniani Egipcjanie: tj. Mendesejczycy (por. rozdz. 42). Str. 141 Selenie i Dionizosowi: prawdopodobnie Izydzie i Ozyrysowi. Str. 142 raczej mędrcy: Herodot ma tu na myśli orfików. to, co czynią: jest tu ukryta nagana nieprzyzwoitego kultu sam sobie sztukę... stworzył: a nie od bogów ją otrzymał. nazwania... bogów: tj. określenia ich właściwości i funkcyj. mój wywiad: u kapłanek w Dodonie (por. rozdz. 53). Str. 143 posągi Hermesa: tj. Hermesa Ityfallijskiego jako zapładniającego boga ziemi, czczonego w Arkadii, w Attyce i na wyspach Samotrake, Lemnos i Imbros — dawnych siedzibach Pelazgów.

362

wtedy już zaliczano: tj. gdy Pelazgowie przybyli do Attyki. zamieszkiwali wprzódy: zanim wypędzili ich stąd jońscy Samijczycy. Bogami zaś, tj. porządkującymi: Herodot wywodzi wyraz theos=bóg od tematu the = kłaść, porządkować. znacznie później poznali: tj. po imigracji Kadmosa (por.rozdz. 49). Str. 144 ode mnie starsi, a nie o więcej: wedle tego poglądu Herodota wspomniani poeci żyli ok. r. 850. przydomki: jak Zeus Kronida, Atena Tritogenejska itd. poeci którzy... przed tymi mężami: jak Linos, Musajos, Eumolpos i Orfeusz. o helleńskiej: w Dodonie. i libijskiej: tj. Zeusa Ammona. Str. 145 nie raz do roku: jak w Grecji, gdzie z czterech świąt narodowych tylko dwa, i to rzadko, przypadały dwa razy do roku. Str. 146 biją się... w piersi: opłakują śmierć Ozyrysa. Święto obchodzono od 13 do 16 listopada. Herodot zamilczą imię boga z powodu skrupułów religijnych. Karowie: osiedlili się w Egipcie za Psammetycha (por. rozdz. 152 i nast). mówi święte podanie: znane z Plutarcha (Moralia p. 355). Odnosi się ono do zamordowania Ozyrysa przez brata, Seta (— Tyfona), tułaczki Izydy, szukającej zwłok męża (=brata), znalezienia ich i pogrzebania. W Papremis: wspomniane tylko przez Herodota, który czczonego tu boga porównywa z Aresem; jest to zapewne egipski Set (= Tyfon). Str. 148 wszystkie uważane są za święte: raczej tylko pewne zwierzęta i w pewnych miejscowościach; np. byki czczono w Memfis, krowy w Afroditopolis, krokodyle w Arsinoe, ibisy w Hermupolis. ofiary, które ślubowali: widocznie za uzdrowienie dzieci. zabił ibisa: ibis poświęcony był w Hermupolis Thotowi =Hermesowi; sokół Horusowi (por. rozdz. 67). Str. 149 psy zaś: psy i szakale poświęcone były Anubisowi. Czczono go głównie w Kynopolis, w środkowym Egipcie, gdzie też znajdują się rozległe katakumby z mumiami psów i szakali. ichneumony: czczone w Herakleopolis. Kretomysze: czczone w Atribis.

363

Języka... nie posiada: krótki, mięsisty język krokodyla aż do końca przyrosły jest do dolnej szczęki; dlatego starożytni (nawet Arystoteles) sądzili, że nie ma on wcale języka. krokodyle są święte: krokodyl był poświęcony bogu Sebek, którego przedstawiano z głową krokodyla. Nad Jeziorem Mojrisa (dzisiejsze Fayum) leżało Miasto Krokodyli, późniejsza Arsinoe, a w pobliskim labiryncie składano ich szczątki. Czczono je również w Tebaidzie. Przeciwnikami tego kultu byli mieszkańcy Tentyry, Apollinopolis i Elefantyny. Str. 150 lecz champsaj: raczej em suh, tj. zwierzę wylęgłe z jaja. nazwali je Jonowie: pierwsi osiedleńcy greccy w Egipcie (por. rozdz. 154). feniks: jest to klasyczne miejsce o tym bajecznym i przysłowiowym ptaku. Str. 151 ptak ten czyni: podobny opis u Tacyta (Ann. VI 28). Przybycie ptaka do świątyni Ra w Heliopolis uroczyście obchodzono. W egipskich tekstach odpowiada feniksowi ptak bennu. który jest symbolem porannego słońca i poświęcony jest Ozyrysowi. rogi, które im wyrastają: mowa tu o Vipera cerastes, której mumie odnaleziono w Tebach. miasta Buto: różne od wymienionego w rozdz. 59, 63, 67 i niżej 83, 111, 133, 152, 155 i nast. III 64, musiało leżeć w pobliżu Bubastis. a bylo ich mnóstwo: według Brugscha miesza tu Herodot latające węże z szarańczą. O latających smokach mówi Jezajasz. jest mocno czarny: nie czarny, lecz biały ibis był przedmiotem kultu u Egipcjan. kreksowi: ptak bliżej nie znany. Str. 152 przy wszelkich zmianach: np. wiatrów i wody do picia. nie ma winnej latorośli: świadectwa innych pisarzy i stare pomniki dowodzą, że w Egipcie uprawiano wino. gdy się wstanie od stołu: tj. po jedzeniu, gdy się zaczyna pijatyka. Podobny zwyczaj (egipski) obnoszenia po uczcie srebrnego szkieletu ludzkiego spotykamy u Petroniusza (Sat. 34). Str. 153 pierwsza i jedyna pieśń: tj. jako religijna pieśń ludowa. orfickimi i bakchicznymi zwyczajami: które przyjęły się w Grecji jako misteria orfickie od VII wieku p. n. e. są egipskie i pitagorejskie: a więc za twórcę misteriów uważa Herodot nie Orfeusza, lecz Pitagorasa, który miał je przejąć z Egiptu.

364

każdy miesiąc i każdy dzień: każdy miesiąc miał swe bóstwo opiekuńcze, jak również każdy z trzydziestu dni miesiąca; i tak pierwszy dzień poświęcony był bogu Thot, drugi Horusowi, trzeci Ozyrysowi. którzy zajmowali się poezją: Herodot ma tu na myśli głównie Hezjoda, autora poematu Prace i dnie. Str. 154 uprawiają tę sztukę: tj. dziedzicznie. Mieszkali oni, jak i inni przedsiębiorcy pogrzebowi, w pobliżu cmentarzy, zwykle po zachodniej stronie Nilu w osobnej dzielnicy. w jaki zabalsamowano owego boga: tj. Ozyrysa, którego miał zabalsamować Anubis. Herodot podaje trzy sposoby mumifikacji zwłok: I. przez rozcięcie brzucha, przy czym wnętrzności wyjmowano i osobno przechowywano; II. za pomocą iniekcji przez naturalne otwory w ciele; III. przez włożenie zwłok do sody naturalnej. Podobnie też balsamowano zwłoki świętych zwierząt. Str. 155 do sody: w oryginale greckim: natron. Chodzi tu o sodę naturalną, jedno- i dwuwęglan sodu, dość obficie występującą w niektórych okolicach Egiptu. z... byssosu: gatunek cienkiego płótna. drewnianą trumną: albo tekturową. Bogatsi wkładali ją jeszcze do drugiej, a tę do kamiennej. Na pierwszej odtworzony był portret nieboszczyka. Trumnę kładziono naprzód w nadziemnej komorze grobowej i przy ceremoniach religijnych opierano o ścianę; ale potem składano ją w podziemnej komorze w postawie leżącej. Nikt nie miał do niej dostępu, a tylko w górnej komorze krewni składali nieboszczykowi obiaty. O przechowywaniu mumii w domach osób żyjących nic nam nie mówią egipskie pomniki. Str. 156 pochować w świętych grobach: które należały do świątyni boga Nilu. wszystkie rodzaje walki: skok, bieg, rzut dyskiem lub włócznią, mocowanie się. Str. 157 mieszkają powyżej bagien: powyżej żuław, które ciągną się od Jeziora Mareotyckiego do Serbonickiego w dolnej Delcie Nilu i zamieszkane są przeważnie przez rybaków i pasterzy. Mieszkańcy górnej Delty oddawali się uprawie roli. jeszcze inne lilie: mówi tu o staroegipskim bobie, którego dziś w Egipcie nie ma. w kielichu innej łodygi: a nie w kielichu kwiatowym, do innego celu: tj. do sporządzania papieru, lin i żagli okrętowych.

365

w plynących wodach: tj. w siedmiu ramionach Nilu. Str. 158 z owocu sillikypriów: kleszczowin, Ricinus communis. Str. 159 wieżowe pawilony: które albo łączyły się z domami, albo stały na płaskich dachach. z drzewa akantu: kolczaste drzewo egipskie, jeszcze dziś rosnące głównie powyżej katarakt, rodzaj ciemnej akacji. Mimosa Nilotica Linnn. wpustki: między szeregami dylów. Łodzie spajali z wielu małych dylów dlatego, że w kraju nie było długich i prostych pni drzewnych. mają plecionkę: jest to płyta w kształcie drzwi, której ramy zrobione są z tamaryszku, a środek upleciony z rogoży trzcinowej. Str. 160 mimo samych piramid: tj. na północny zachód od Memfis przy dzisiejszym Gizeh. mimo wierzchołka: tj. południowego wierzchołka. od Kanobos: nad kanobijskim, tj. najbardziej na zachód położonym ramieniu Nilu. każdorazowego króla Egiptu: królów perskich w Egipcie doliczano do dawnych jako 27 dynastią. opowiadali kapłani: zapewne świątyni Ptaha w Memfis. W innych źródłach pierwszy król Egiptu zjednoczonego nazywany jest Menes. Prawdopodobnie chodzi tu o faraona, który nosił też imię Horus-Aha i panował ok. r. 2850. wytworzył południowe ramię Nilu: przedtem płynął Nil wzdłuż libijskiego łańcucha gór prosto ku północy, aż Min skierował go za pomocą tam na wschód, w środek doliny, aby po stronie zachodniej (między rzeką a górami) uzyskać miejsce na założenie miasta Memfis. Str. 161 świątynię Hefajstosa: tj. Ptaha. z księgi: tj. z roczników królewskich, ułożonych przez kapłanów i stale kontynuowanych. Do naszych czasów dochowały się resztki listy faraonów, spisane na papirusie, przechowywanym obecnie w Turynie. Nitokris — panowała ok. r. 2150. Opowieść Herodota o pomszczeniu przez nią brata ma, jak się zdaje, jądro historyczne. Po śmierci poprzednika i brata Nitokris, faraona Neferkare, wybuchły w kraju niepokoje, w czasie których pojawiło się wielu uzurpatorów. Nitokris zdołała wszystkich usunąć i sama objęła rządy, co prawda tylko na 2 lata.

366

Mojris — faraona o takim imieniu nie znamy. Być może, chodzi tu o Amenemheta III, panującego w latach 1842—1797, ten bowiem przeprowadził wielkie prace irygacyjne w oazie Fayum, gdzie leży jezioro, którego powstanie przypisuje Herodot Mojrisowi. Jest to jezioro naturalne; jego nazwa Moiris wywodzi się z egipskiego wyrazu mr-wr i oznacza „wielki kanał". Sezostrys — było trzech faraonów tego imienia, z nich jako wojownik najsłynniejszy Sezostrys III, ok. r. 1878 — ok. 1840. Wiemy o jego wyprawach do Palestyny i Nubii. Egipcjanie przypisywali mu później również czyny, wyprawy i zdobycze wszystkich wybitnych faraonów następnych dynastii, m. in. także i Ramzesa II, panującego w XIII w., więc pięćset lat po Sezostrysie. Tym częściowo tłumaczą się podane przez Herodota, na podstawie tradycji egipskiej, wiadomości o tak olbrzymich podbojach Sezostrysa. Rzecz prosta, ani do Europy, ani na wybrzeża Morza Czarnego żaden egipski władca nie doszedł. Str. 162 mieszkający w Palestynie Syryjczycy: Żydzi. Str. 163 wyrzeźbione w skalach: do dziś istniejące płaskorzeźby, których pochodzenie jest hetyckie, nie egipskie; napis zatarty. z Efezu do Fokai: tj. na drodze, która wiedzie z doliny Kaystru przez góry do niżej położonej doliny Hermosu. odpowiedniej...reszcie uzbrojenia:tj.po prawej stronie,ze względu na egipską włócznię, było ono egipskie, a po lewej,ze względu na etiopski łuk, było etiopskie. w... piśmie egipskim: w hieroglifach. obraz Memnona: mowa tu nie o egipskim królu, którego wydający dźwięki posąg pokazywano w Tebach, lecz o mitycznym etiopskim królu, synu Jutrzenki. Str. 164 po czym sami: tj. rodzice i czterej synowie. oni mu... przywlekli: prawdopodobnie z kamieniołomów koło Elefantyny albo z leżących na wschód od Memfis. wskazówkę: gnomon, słup wzniesiony na równinie; według jego cienia mierzono stan słońca. Pierwsze zegary słoneczne skonstruował filozof joński Anaksymander ok. r. 570. panował także nad Etiopią: jeśli przez Etiopię rozumieć tu będziemy krainę leżącą na południe od Egiptu, tj. Nubię, to wiadomość ta odpowiada prawdzie, bowiem Sezostrys III w kilkunastu wyprawach podbił te ziemie, przesuwając południową granicę Egiptu aż po Semneh.

367

kamienne posągi: w Memfis znajdowały się dwa kolosalne posągi nie Sezostrysa, lecz Ramzesa II, panującego od r. 1290—1223. Wynika stąd, że Herodot utożsamiał obu faraonów. Jeden z posągów Ramzesa jest dotąd na miejscu, drugi znajduje się obecnie przed dworcem kolejowym w Kairo. Str. 165 w świątyni boga słońca: w Heliopolis. nazywał się Proteusz: o jakim królu tu mowa, nie wiadomo. Proteusz jest u Homera (Od. IV 385) nie królem, lecz bożkiem morskim koło wyspy Faros. Dopiero późniejsze podanie zna go jako króla Egiptu, Ketesa. Str. 166 dzielnicą Tyryjczyków: takich dzielnic dla obcych było sporo w egipskich miastach. Obcej Afrodyty: tj. fenickiej Astarte. Przypuszczam: jest to nieuzasadniona hipoteza. historia z Heleną: to samo podanie stanowi podłoże sztuki Eurypidesa pt. Helena. Taricheów: por. przyp. do str. 125 (II 15). wycisnąć święte znaki: jako hierodul, tj. należący do boga niewolnik. Str. 167 którą właśnie zużytkował: według której Helena rzeczywiście przybyła do Troi. Str. 168 o bohaterskich czynach Diomedesa: Aristeja Diomedesa obejmowała w czasach Herodota prócz piątej księgi Iliady, która ten tytuł otrzymała od gramatyków aleksandryjskich, jeszcze znaczną część księgi szóstej; z tej właśnie cytowane są te wiersze (VI 289 i nast). o tym też w Odysei: IV 227 i nast. mówi... Menelaos: w Odysei IV 351 i nast. bo Syria graniczy z Egiptem: tu w obszerniejszym znaczeniu: Syria z włączeniem Fenicji i Palestyny. Pieśni cypryjskich: przypisywano je w starożytności bądź Homerowi, bądź Cypryjczykowi Stasinosowi, bądź Hegesjasowi z Salaminy; opowiadały one o przyczynach i przebiegu wojny trojańskiej, od sądu Parysa do gniewu Achillesa. Arystoteles odmawiał autorstwa ich Homerowi (podobnie jak Herodot), a uczeni aleksandryjscy uzasadnili jego pogląd nowymi dowodami. Str. 170 oni nie mieli Heleny: już poeta Stesichoros w VII wieku utrzymywał w swej Palinodii, że Parys uwiózł do Troi tylko marę Heleny, bo rzeczywistą Helenę przeniosło bóstwo na wyspę Leuke.

368

Str. 173 mienią Hadesem: Hades umieszczali Egipcjanie na zachodzie i dlatego grzebali zmarłych przeważnie po zachodniej stronie Nilu. Str. 174 dwa wilki wiodą: Anubisowi, który uchodził za strażnika podziemi i przypominał greckiego Hermesa „odprowadzającego dusze", poświęcone były zwyczajnie szakale, ale też i wilki. Na płaskorzeźbach egipskich wyobrażano u wejścia do podziemi dwie bramy, a na każdej z nich leżał szakal jako reprezentant Anubisa. dzierżą Demeter i Dionizos: tj. Izys i Ozyrys. Niektórzy z Hellenów: prócz orfików zwłaszcza dawniejsi greccy filozofowie (Ferekydes z wyspy Syros i jego rzekomy uczeń Pitagoras), a wśród młodszych głównie Empedokles, współczesny Herodotowi lekarz i filozof z Agrygentu. jak gdyby ich własną była: jednakowoż Grecy przyjętą od Egipcjan wędrówkę dusz uważali raczej za karę, pokutę i oczyszczenie duszy z ziemskiego kału. a po nim król Cheops: Herodot pomieszał chronologię, bo Ramzes III (= Rampsynit) należał do 20 dynastii i panował ok. r. 1180, a twórcy piramid (Cheops, Chefren i Mykerinos) do czwartej i panowali ok. r. 2625 — ok. 2550. a którą wybudowali: ślady tej drogi do dziś istnieją. Dowożono nią z Gór Arabskich lepszej jakości kamień do zewnętrznego okładu piramid; wiodła przez całą szerokość doliny do najwyższej piramidy. w którym są wyrżnięte figury: tj. hieroglify. na owym wzgórzu: tj. na skalnym płaskowyżu wsi Gizeh. skierowawszy tam kanał Nilu: podany przez Herodota szczegół o poprowadzeniu kanału Nilu wkoło podziemnych (wyrżniętych w skale pod piramidą) komór grobowych, tak że grób opłynięty był wodą jak wyspa, polega tylko na podaniu ludowym. Str. 175 a każdy jej bok: tj. długość linii podstawy każdego z czterech boków. Osiem pletrów równa się 800 stopom (240 metrom); nowsze pomiary wykazują nieco mniejsza długość. wynosi jego wysokość: wysokość boku wynosi tylko 573 paryskich stóp. (Stopa paryska = 0,325 m). płyt kamiennych: nakładanych od zewnątrz. dźwigali resztą kamieni: przeznaczonych do wypełnienia odstępów. w podanym wyżej czasie: tj. przez 30 lat.

369

Str. 178 przed wielką piramidą: Cheopsa. nie ma... podziemnych komór: znaleziono jednak dwie, z których jedna zawierała sarkofag. Z kamienia etiopskiego: tj. z granitu. Str. 177 widzieć w mieście Sais: z Sais nie miał Mykerinos żadnych bliższych stosunków. Chodzi tu o Psammetycha II z przydomkiem Menkaura (Mykerinos). co mi opowiadano: że są to nałożnice króla. Posągi nagich kobiet nie istniały w Egipcie, ale szaty ich tak ściśle przylegały do ciała, że jego części wyraźnie się uwydatniały. Krowa: opisana tu krowa nie jest sarkofagiem córki Mykerinosa, lecz symbolem Izydy (Hathor), czczonej w Sais pod imieniem Neit. tego boga: tj. Ozyrysa. Str. 178 pozostawił... piramidę: jest to trzecia w Gizeh. W podziemnej komorze grobowej znaleziono resztki drewnianej trumny i mumię Mykerinosa. Znajduje się dziś w British Museum w Londynie. Niektórzy z Hellenów: nie był to wymysł Hellenów, tylko podanie egipskie, odnoszące się do rzekomej królowej Nitokris (por. rozdz. 100) z przydomkiem „Blondyny" albo „Różanej", który Grecy przetłumaczyli na „Rodopis"; Herodot utożsamia ją ze znaną heterą Rodopis. za śmierć Ezopa: Delfijczycy, posądziwszy Ezopa o kradzież złotej czary, strącili go ze skały. Str. 179 przybyla do Egiptu,: tj. do Naukratis, gdzie osiedli liczni Grecy. przez Samijczyka Ksantesa: który odkupił ją widocznie od Iadmona dla osobistego zarobku. do nadziewania... calych wołów: przy wielkich świętach ofiarnych. imię Rodopis poznali: właściwe jej imię brzmiało Doricha, a Rodopis (= Różana) był jej przydomek. Asychis: brak go w listach królów Egiptu. zwloki ojca: tj. mumię. Str. 180 Anysis było na imię: nieznany z listy królów. Przed przybyciem Etiopów do Egiptu miał według Manetona panować Bokchoris. Anysis był widocznie jakimś udzielnym księciem, nie królem.

370

stawały się jeszcze wyższe: dla ochrony przed zalewem Nilu. Str. 181 do świątyni Hermesa: tj. Thota. Str. 182 kapłan Hefajstosa: tj. Ptaha. Seto: nieznany. Kiedy Sanheryb ok. r. 703 uderzył na Egipt, panował tu Schabataka, czyli Sebichos według Manetona. wybranych włók: tj. wydzielonych z majątku państwowego. Sanacharibos: Sanheryb był królem Asyrii (705—681). Herodot nazywa go również i królem Arabów zapewne z tego powodu, że w armii jego znajdowały się oddziały koczowników pustynnych. opadły... myszy polne: według Biblii (2 Reg. 19,35 i nast) wybuchła w wojsku Sanheryba zaraza, która zmusiła go do odwrotu. Str. 183 nie od zwyczajnej swej strony: podobnie w micie greckim o Atreuszu i Tyestesie. Egipscy informatorzy Herodota chcieli tu prześcignąć Greków, robiąc z jednego wypadku aż cztery, a on to w dobrej wierze przyjął. kapłani Zeusa: Ammona w Tebach egipskich. jaką wyżej wymieniłem: w rozdz. 142; liczbę trzysta czterdzieści jeden zmienia Herodot zaraz poniżej na trzysta czterdzieści pięć. władcami Egiptu bogowie: według podania egipskiego panowały przed Minem w Egipcie trzy dynastie bogów. Oroś: Hor. Str. 184 Tyfona: egipski Set, bóg zagłady i wróg Ozyrysa. przedtem wykazałem: w rozdz. 43, gdzie podana jest liczba 17000 lat. Pan się narodził: według dość późnego podania; bo według dawnego mitu pochodził ten bóg z Arkadii, a jego matka była córką Arkadyjczyka Dryopsa. niż od wojny trojańskiej: Herodot więc umieszcza wojnę trojańską ok. r. 1300. Z obu tych tradycji: odnośnie do wieku trzech bogów: Dionizosa, Heraklesa i Pana, których Egipcjanie uważają za nierównie starszych niż Grecy. swe zdanie wyłożyłem: w rozdz. 43—49 i 52. Herodot obstawał tam przy egipskim pochodzeniu greckich bogów. dawniejszych bogów: egipskich. zaraz po urodzeniu: gdy go Semele przedwcześnie porodziła i umarła.

371

Str. 185

Str. 187 Str. 188 Str. 189

zaniósł do Nysy: a więc Dionizos (podobnie jak Pan) nie przebywał stale w Helladzie. wywodzą ich ród i pochodzenie: konkluzja Herodota jest taka: Pana i Dionizosa nie można na równi z Heraklesem uważać za greckich herosów, których potem ubóstwiono, lecz są to bogowie egipscy, o których Grecy później niż o innych coś zasłyszeli, i dlatego przypisali im tak późne urodzenie. To więc opowiadają: o czym była mowa w rozdz. 142 i nast. inni ludzie: mianowicie Hellenowie (zwłaszcza Jonowie) i Karowie, którzy od czasów Psammetycha mieszkali w Egipcie. zbudowali labirynt: różni autorzy podają różnych jego twórców. Ruiny jego leżą na północ od Medinet el Fayum, stolicy dzisiejszego Fayum. Miasto Krokodyli nosiło egipską nazwę Sebakschetet, a później grecką Arsinoe. W 500 lat po Herodocie oglądał labirynt Strabo, który podaje jego dokładny opis (p. 810). Znajdował się w pobliżu dzisiejszej wsi Hovara w Fayum. dwadzieścia min: tj. trzecią część attyckiego talentu. libijskiej Syrty: tj. Wielkiej Syrty. żywi się Apisa: miało w nim być utajone bóstwo Ozyrysa. wysokie... kolosy: tu czworoboczne filary z posągami Ozyrysa. do zamieszkania grunty: tu tworzyli Jonowie i Karowie straż graniczną przeciw wschodowi (por. rozdz. 30 i 141). w późniejszym czasie: w jakie sto lat później, poświęcona jest Latonie: tj. egipskiej bogini Uat. Apollona: Horusa, który był synem Ozyrysa (Dionizosa) i Izydy (Demetery). każda jej ściana: każda ściana świątyni tworzyła kwadrat, a cała świątynia (oprócz dachu) sześcian.

Str. 190 która nazywa się Chemmis: różna od miasta tejże nazwy w rozdz. 91. pływająca wyspa: w podaniach greckich słyszymy to o wyspie Eola i o Delos. trzy ołtarze: dla trzech bogów. uczynił z Artemidy: w zagubionej tragedii. On pierwszy: po próbie Sezostrysa, który zaniechał tego dzieła z obawy, żeby wyżej położone Morze Czerwone nie zalało Egiptu.

372

Str. 191 zmierzył się z Syryjczykami: tj. z Żydami w Palestynie, kiedy ciągnął przeciw Nebukadnezarowi. Walczył z królem Josja w dolinie Megiddo. po szesnastu... latach panowania: Herodot pomija tu opłynięcie Afryki, którego na rozkaz Nechona dokonali Fenicjanie (por. IV 42). Str. 192 w libijskiej historii: tj. IV 159. Str. 194 siedem klas: z wymienionych poniżej tylko kapłani i wojownicy byli panującą i posiadającą grunt częścią ludności; druga grupa obejmowała klasy ludzi pracujących i płacących podatki. Kalasiriami i Hermotybiami: nazwy ich są wzięte od części ubrania. należą te powiaty: powiaty saicki i prosopicki leżały w zachodniej Delcie, powiat Natos we wschodniej Delcie: chemmicki leżał w Tebaidzie i nazywał się później panopolickim; papremicki, wymieniony tylko przez Herodota, leżał zapewne we wschodnim Egipcie. należą powiaty: z tych dwunastu powiatów Kalasiriów większość leżała we wschodniej i środkowej Delcie, tebański w górnym Egipcie. Niektóre bliżej nie znane. przede wszystkim Lacedemończycy: u tych tylko periojkowie trudnili się rzemiosłem i przemysłem. Str. 195 ważący pięć min: ok. 2,5 kg. (Mina attycka ważyła 436 g) nagrobek tego: tj. Ozyrysa. W rozdz. 171 wspomina autor o przedstawieniach męki Ozyrysa. Str. 196 wkoło pięknie wykonane: sztuczne jeziora nieraz zakładali Egipcjanie na terenach świątynnych. nazywają tesmoforiami: Herodot widocznie mylnie utożsamia tesmoforia greckie, przeniesione rzekomo z Egiptu, z tzw. misteriami Ozyrysa. Święto tesmoforiów, tj. żniw, obchodzone w różnych stronach Grecji, trwało w Attyce od 9 do 13 dnia miesiąca Pyanepsjon, który odpowiadał drugiej połowie października i pierwszej listopada. Brały w nim udział tylko zamężne kobiety, czcząc Demeterę i Korę wśród postów i ścisłej wstrzemięźliwości. Str. 198 wielkie kolosy: kolosalne posągi stały zwykle przed propilejami świątyni, a wiodła do nich droga, obstawiona z obu stron sfinksami. męskie sfinksy: w przeciwieństwie do żeńskich sfinksów u Greków. Przedstawiały one lwy z głową ludzką.

373

pygon — 4/5 łokcia. Str. 199 Ateńczyk Solon przejął: Solon nie mógł w r. 594 nadać tego prawa, które nadał Amazys doszedłszy do władzy w r. 570. Twórcą jego był Drakon lub Pizystrat. do kanobijskiego ramienia: nad którym leżało Naukratis. Str. 200 przypadkiem zgorzała: w r. 548. tysiąc talentów ałunu: używano go do celów leczniczych, do barwienia drzewa lub uodpornienia go przeciw ogniowi; za najlepszy uchodził ałun egipski i z Melos. Attycki talent (= 60 min) ważył ok. 26 kg. dwadzieścia min: ałunu; por. przypis do str. 195. z córką Battosa: drugiego kyrenejskiego króla tego imienia, wnuka założyciela Kyreny, która była kolonią z Tery. Str. 201 pierwszy z ludzi: raczej z Egipcjan; bo pierwsi skolonizowali Cypr Fenicjanie, potem Grecy. Nadto przez dłuższy czas panowali tu Asyryjczycy. K S I Ę G A III Str. 202 nie za żonę, lecz za nałożnicę: za prawowite małżonki uchodziły u Persów tylko krajanki. Str. 204 przez bezwodną pustynię: między Syrią a Egiptem. tak zwanych Syryjczyków Palestyńskich: Fenicja sięgała na południe do Karmelu; stąd aż do Kadytis (= Gazy) mieszkali Filistyni, których kraj nazywa Herodot Syrią Palestyńską. Str. 205 wzywa Dionizosa i Uranię: Urania jest przydomkiem Afrodyty. Alilat odpowiada asyryjskiej Mylitta, syryjskiej Derketo. Str. 206 w ogóle deszcz nie pada: przeczą temu nowsi podróżnicy. Str. 207 w górę rzeki: tj. Nilu. mitylenejski okręt: zapewne z Naukratis w dolnym Egipcie, gdzie byli osiedleni Mitylenejczycy. pięćset min srebra: o ile to były miny attyckie, równały się ok. 160 kg srebra. Str. 209 musiał napić się krwi byka: według przesądu starożytnych krew byka miała właściwości trujące. wynieść z grobu jego trupa: o grobowcu Amazysa w Sais por. II 169. uważają ogień za bóstwo: tj. za syna najwyższego boga światła, Ahuramazdy (Ormuzda). Avesta palenie zmarłych zalicza wyraźnie do grzesznych czynności.

374

Str. 210 Stół Słońca: już u Homera udają się bogowie do „nienagannych" Etiopów na ucztę ofiarną. Zapewne w pobliżu Heliosa wyobrażano sobie wieczne dojrzewanie plonów i wieczne ich zbiory. W czasach historycznych objaśniano tę ucztę Słońca w sposób racjonalistyczny. przeciw własnym synom: Kartagina była kolonią fenicką. wszyscy zaś inni: tj. Jonowie, Eolowie, Syryjczycy, Cypryjczycy. Str. 212 fałszywi są ci ludzie: tj. farbiarze, którzy nadają szatom nienaturalne barwy. żywią się nawozem: ile że pszenica wyrasta z nagnojonej ziemi. Str. 213 niczego wstrętnego: zwłaszcza robactwa. podobne do nagiego trupa: tj. nie obciągniętego jeszcze gipsem. pierwociny ze wszystkiego: tj. z potraw. każąc Hellenom: Jonom i Eolom, którzy stanowili załogę okrętową. spalić wyrocznię Zeusa: tj. Ammona. Str. 214 do miasta Oasis: Herodot ma tu na myśli tzw. Oasis Maior. Miasto to leżało zapewne w pobliżu dzisiejszego el Khargeh. z gminy ajschrionijskiej: nieznana zresztą fyla na Samos; Samijczycy mieli zapewne na oazie kolonię handlową, odkąd Amazys otworzył kraj dla zagranicznej komunikacji. Apis... Epafosem: o Apisie-Epafosie por. II 153. z radości świętują: przez siedem dni. Str. 215 bóg, którego można dotknąć: Persowi, przywykłemu do bezobrazowego kultu, wydawał się niedorzecznością bóg w postaci byka. czworokątną... plamę: na pomnikach widzimy trójkątny znak. podwójne włosy: czarne i białe. skarabeusza: rodzaj chrabąszcza, czczonego przez Egipcjan. leżał w świątyni: Apis stał w hali połączonej z świątynią Ptaha w Memfis. brata Smerdisa: Bardija. Str. 217 pewną ciężką chorobę: epilepsję. Egipt i morze: tj. panowanie nad wschodnią połową Morza Śródziemnego; odnosi się to do podbicia syryjskiego i fenickiego pobrzeża oraz wyspy Cypr. Str. 218 sam bóg: tj. bóg słońca Mitras, którego przedstawiano jako celnego łucznika.

375

Str. 219 przez rzeką Arakses: raczej Jaksartes, por. przyp. do str. 112 (I 201). do świątyni Hefajstosa: tj. Ptaha (por. II 101). wizerunek Pigmejczyka: tych karłów umieszcza podanie greckie na południowych brzegach Oceanu; na wiosnę walczą z nimi żurawie, pustosząc ich pola. Późniejsi umieszczali ich w głębi Afryki, w Etiopii, nad źródłami Nilu. dziećmi mają być Kabirowie: Kabirami nazywano staropelazgijskie bóstwa, czczone w tajemniczy sposób na Samotrace i Lemnos. O jakich bóstwach, jako dzieciach Ptaha, mówi tu autor, nie wiemy. Str. 220 wznieciwszy powstanie: przeciw rządzącym oligarchom; było to w r. 537. Str. 221 Teodorosa z Samos: por. przyp. do str. 41 (I 51). Str. 222 założyli Kydonię: por. niżej w rozdz. 59. Str. 223 na wojnę przeciw Samos: w r. 525. przeciw Meseńczykom: zapewne w drugiej wojnie meseńskiej, około r. 640. wieźli dla Krezusa: por. I 70. Str. 224 o jedną generację przed: około trzydziestu lat przedtem. z Kerkyry: dzisiejsze Korfu, dawna kolonia Koryntu, która jednak wiodła ustawiczny spór z miastem macierzystym. Str. 225 dwóch synów: Kypselosa i Lykofrona. Str. 227 na grzbiecie górskim: na którym leżała dawniejsza część miasta, podczas gdy późniejsza i obszerniejsza jego część rozciągała się na równinie aż do morza. Str. 228 Była to pierwsza wyprawa: druga nastąpiła w r. 479. Dodatek „doryccy" służy do odróżnienia od niedoryckich, czyli achajskich Lacedemończyków, którzy ruszyli na Azję już w wojnie trojańskiej. były wonczas: gdy zbliżali się Samijczycy. Str. 229 obszerniej o Samijczykach: Herodot chętnie zajmuje się historią Samijczyków także dlatego, że sam przeżył młodość na Samos. W górze, wysokiej: jest to góra, na której leżało dawne miasto. jeszcze kanał: to był właściwy kanał dla wodociągu. z wielkiego źródła: znajdującego się po drugiej stronie tunelu.

376

świątynia, największa: jest to słynna świątynia Hery, położona na południowy wschód od miasta, w odległości godziny drogi, blisko morza. Była w stylu jońskim, a ukończono jej budowę za Polikratesa. dwóch magów: pochodząca z Medii klasa kapłanów perskich. z których jednego: Patizejtesa. Str. 230 zastał on Kambizesa: który widocznie z Egiptu wracał do swego kraju. Str. 233 przez swe pochodzenie: Otanes należał do panującego rodu Achajmenidów, był szwagrem Cyrusa, a stryjem i teściem Kambizesa. z zamku królewskiego: w Suzach. Str. 234 razem ze mną mieszkają: w haremie. Str. 235 Dariusz, syn Hystaspesa: Hystaspes był głową młodszej linii Achajmenidów i widocznie jeszcze przed Cyrusem otrzymał był zarząd Persji. Najstarszy jego syn, Dariusz, liczył wówczas 28 lat. Po wygaśnięciu starszej linii regentów był Hystaspes prawowitym dziedzicem tronu, ale prawa swe przelał zapewne na syna. Str. 236 co kłamie, mówiłby prawdę: tj. każdy poszedłby za naturalnymi skłonnościami do kłamstwa czy do prawdomówności. To rezonowanie Dariusza sprzeciwia się zasadniczej miłości prawdy u Persów (por. I 138), a usprawiedliwione jest jego indywidualnym charakterem. Str. 238 Gdy zobaczyli... eunuchów: widocznie na odgłos walki z eunuchami opuścili salę. Str. 239 niewiarogodne wprawdzie: wątpliwości mogły być podniesione podczas recytacji tej części dzieła historyka w Atenach czy gdzie indziej. Dotyczyły zapewne mowy Otanesa, przemawiającego za ustrojem demokratycznym, który trudny był do pomyślenia u przywykłych do despotyzmu Persów. Str. 241 dzięki jednemu mężowi: tj. Cyrusowi. Str. 242 dawać medyjską szatę: była to oficjalna szata wysokich perskich dygnitarzy. pierwszy tam zarży: o podobnych przepowiedniach czytamy w Tacyta Germanii, rozdz. 10. Str. 243 z wyjątkiem Arabów: mieszkańców właściwej Arabii nie mogli podbić na stałe ani Dariusz, ani Aleksander Wielki, ani Rzymianie. Co do innych ludów, podbitych przez Cyrusa, to ostatecznie ujarzmił je Dariusz dopiero po długich walkach, gdy usiłowały odłączyć się od Persów.

377

Str. 244 Potem ustanowił... dwadzieścia dzielnic: nad każdą prowincją przełożył medo-perskiego urzędnika; za Cyrusa i Kambizesa poszczególne części wielkiego państwa zarządzane były przez krajowych książąt. Wyraz „satrapa" (po persku khsatrapa) oznacza namiestnika. przytaczał do tych ludów: do każdej z dwudziestu satrapii przyłączał sąsiednie i dalsze ludy. tak rozdzielił: podaje to autor dopiero w następnym rozdziale. Od Hellespontyjczyków: byli to osiedleni na azjatyckim wybrzeżu Jonowie i Dorowie. i Syryjczyków: w Kapadocji. białych koni: poświęconych bogu słońca, Mitrasowi; stąd liczba ich określona liczbą dni roku słonecznego. Str. 245 nie wliczając... srebra: dochód ten wynosił rocznie 240 talentów srebra (por. II 149). Sattagydzi... Aparytowie: nieznane szczepy na południe od Hindukuszu. Od Babilonu: Herodot nie oddziela Babilonii od Asyrii (por. I178), bo w jego czasach obie krainy stanowiły organizacyjnie całość. tysiąca talentów: najwyższy wymiar podatku po Indiach. Od Sagartiów... Myków: plemiona koczownicze w głębi irańskiego powyża. Patrz Spis imion i nazw. wysp Morza Czerwonego: małe wyspy w cieśninie morskiej Ormuzu. tak zwanych deportowanych: z przyczyn politycznych. Str. 246 Kaspiowie: różni od wspomnianych w rozdz. 92, identyczni natomiast z tymi, o których mowa w ks. VII 67, 86. Tibarenom... Marom: mieszkańcy pobrzeża Morza Czarnego między Fasisem a Termodontem. daje to sumę 9540: jest to pomyłka pisarza; powinno być 9880. 14 560 eubejskich talentów: talent eubejski miał wartość o przeszło 40% wyższą niż attycki. mniejsze od tych dochody: w naturaliach, darach itp. z małej części Libii: z Kyreny i Barki. także z wysp: Morza Egejskiego, zwłaszcza Sporad, które zostały zajęte po powstaniu jońskim. Str. 247 nie czyszczonego złota: złotego pyłu. uzyskują oni w taki sposób: podaje to autor dopiero w rozdz. 102.

378

jest pustynią piaszczystą: autor ma na myśli wielką indyjską pustynię piaszczystą na wschód od dolnego Indusu. na bagnach rzeki: na żuławach Delty Indusu. kolanko trzciny: zwanej kana; była równie wysoka jak bambus, osiągający 15 metrów wysokości. Str. 248 sporządzają... ucztę: podobne wzmianki o Massagetach (I 216) i Issedonach (IV 26). nie zabijają... nic żyjącego: zdaje się to odnosić do bramińskich pustelników. Kaspatyros i z paktyickim krajem: według Herodota leżała ta stolica Paktyów na zachodnim brzegu górnego Indusu, niedaleko Kabulu. Wymieniony tu kraj paktyicki należy odróżnić od Paktyiki między Iranem a Armenia (por rozdz 93). Sąsiadujące z nim ludy, które zbierały złoto, miały się nazywać Dardami. Mieszkały więc na północ i północny zachód od Kaszmiru, nad górnym biegiem Indusu. jest pustynia piaszczysta: piaszczyste stepy Małego Tybetu i Małej Buchary. w tych piaskach są mrówki: były to świstaki, których wielkie mnóstwo znajduje się na wyżynach Tybetu, gdzie ziemia obfituje w złoty piasek. Świstaki kopią sobie doły na zimę; przypuszczano więc, że siedząc przed nimi na tylnych nogach — strzegą złota. Indowie z nizin, nie znając tego zwierzęcia, które na południe od gór Himalaja zupełnie się nie pojawia, nazwali je mrówką od trybu życia. Również w epopei Mahabharata złoto w ziarnach nosi nazwę „mrówczego złota". u króla Persów: w królewskim zwierzyńcu w Suzach. Str. 249 cztery uda: tj. dwa na każdej nodze. Błąd ten prostuje Arystoteles. aż do pory: tj. do południa. Wbrew Herodotowi stwierdzają Ktezjasz i nowsi podróżnicy, że właśnie ranki są w Indiach zimne. nierównocześnie obydwa: jako kolejną zdobycz dla mrówek. Str. 250 nesajskim rumakom. nazwa od wielkiej Równiny Nesajskiej w medyjskiej prowincji Rhapiana, gdzie hodowano najpiękniejsze konie. w niezmiernej ilości złoto: jest to przesada, bo tylko góry Himalaja obfitują w złoto. wełnę: tj. bawełnę.

379

wydaje kadzidło: także w Indiach jest drzewo z żywicą kadzidła; to samo dotyczy innych wonności. Ale handel tymi towarami uprawiali głównie Arabowie. kasję, cynamon: kasja i cynamon są to niższe gatunki cynamonu, zwane też korą cynamonową; prawdziwy cynamon znajduje się tylko na wyspie Cejlon i, jak się zdaje, nie był znany starożytnym. dymem styraksu: krzew wydający wonną żywicę; rośnie zwłaszcza w Syrii i w przyległych krajach. ciągną na Egipt: por. II 75. raz tylko w życiu: błąd ten prostuje Arystoteles. Str. 251 w których wychował się Dionizos: tj. albo w Arabii Szczęśliwej, albo w Indiach, albo w południowo-wschodniej Etiopii. te drzazgi: wysuszone i zwinięte kawałki kory. Str. 252 ladanon: żywica z liści krzewu ledon. Najlepszy jej gatunek był cypryjski, gorszy arabski i libijski. Dziś uzyskuje się ją przez ochłostywanie gałęzi. nigdzie indziej: błędnie, bo takie owce są też w Syrii, Persji i Egipcie. Etiopia: tj. kraj Długowiecznych Etiopów (por. rozdz. 17). nazywali Eridanem: o tej mitycznej rzece pierwszy wspomina Hezjod. Współczesny Herodotowi logograf Ferekydes utożsamiał ją z Padem, może dlatego, że Fenicjanie odbierali przy ujściach Padu bursztyn, sprowadzany drogą lądową z wybrzeży Bałtyku do portów Adriatyku. Nad Padem też umieszcza podanie przemianę sióstr Faetonta w czarne topole: ich łzy twardniały w bursztyn. Inni starożytni myśleli o Rodanie, nowsi o Renie albo o Wiśle, względnie Raduni. wysp Kassyteryd: były to zapewne dzisiejsze wyspy Scilly na południowo-zachodnim wybrzeżu. Anglii, skąd Fenicjanie przywozili cynę. Str. 253 w północnej części Europy: Herodot uważał Morze Czarne i Kaspijskie oraz rzekę Fasis za północną granicę Azji. Zaliczał więc całą północną Azję (Syberię) do północnej Europy. Przypisywana tym okolicom obfitość złota może się odnosić tylko do złota w Ałtaju i do pokładów złota nad Tomem, dopływem Obu. Arimaspowie: o gryfach i Arimaspach niżej, IV 13. Podanie o strzegących złota gryfach przypomina wspomniane powyżej podanie o zakopujących złoto mrówkach. Gryfy wyo-

380

brażano sobie z ciałem lwa, skrzydłami i głową orła. Kraj Arimaspów umieszczano gdzieś nad środkowym Uralem. Jest w Azji równina: autor wraca tu do sprawozdania o dochodach króla Persów (por. rozdz. 97) i na tym kończy. O położeniu owej równiny nie da się nic pewnego powiedzieć. Str. 255 innego męża...: podobną myśl wyraża Antygona w tragedii Sofoklesa (w. 905 i nast). Str. 256 niedługo potem: gdy po Polikratesie został tyranem Samos. Str. 257 tyranów syrakuzańskich: Herodot myśli tu o braciach Gelonie i Hieronie, którzy panowali od 485 do 466 i ściągali na swój dwór wielkich poetów greckich (Ajschylosa, Pindara, Simonidesa, Bakchylidesa i in.). Str. 258 Medowie wydarli panowanie: odnosi się to do powstania Meda Fravartisha w początkach rządów Dariusza. Inni myślą o dwóch magach (por. rozdz. 65). Str. 259 Krotoniaty Demokedesa: który, towarzysząc Polikratesowi do Sardes, dostał się w moc Orojtesa (por. rozdz. 125). Str. 260 statery: złote statery, zwane darejkami, kazał bić Dariusz; każdy przedstawiał wartość 20 attyckich drachm. jednego talentu: srebrnego, zapewne attyckiego. za sto min: talent i 40 min. Str. 261 póki jeszcze jesteś młody: Dariusz liczył wtedy około trzydziestu lat. Str. 263 zapaśnika Milona: słynny atleta, którego zręczność opiewał poeta Simonides. Str. 264 niepokoić Hellady: tj. Wielkiej Grecji. sami Knidyjczycy: Knidos, miasto na wybrzeżu Karii, było podobnie jak Tarent kolonią spartańską. przybyli do Hellady: około r. 515. dla służby wojskowej: wśród jońskich i eolskich wojsk posiłkowych Kambizesa. zostal z Samos wygnany: por. wyżej rozdz. 39. Str. 265 posiada nasz niewolnik: dawny pisarz Polikratesa, Majandrios (por. rozdz. 142). swe wojsko: tj. załogę floty. Str. 266 nie chcieli... zostać wolnymi: ironiczna uwaga pisarza o Samijczykach, którzy nie przyjęli ofiarowanej im przez Majandrosa wolności. Str. 267 z wyspy precz wysłać: aby go ocalić.

381

Str. 268 powtórnego jej zaludnienia: przez to, że ze swej satrapii wysłał Hellenów na Samos. Str. 269 Cyrus zajął był miasto: por. I 191. Str. 270 zgolił włosy: na głowie i brodzie (por. II 121). żeby Asyryjczycy: tj Babilończycy. bramy Semiramidy: Babilon miał 100 bram (por. I 179). Herodot wymienia pięć bram; z tych brama Semiramidy leżała zapewne w zachodniej, starszej części miasta, brama Niniwitów na północ ku Niniwie, brama Chaldejczyków na południe, brama Belosa na południowy zachód, w pobliżu świątyni Belosa, wreszcie brama Kissyjska na wschód, przy drodze ku Suzom. Str. 272 Zeusa Belosa: tj. Bala, boga słońca (por. I 181). po raz drugi... zdobyty: w r. 519; po raz pierwszy zdobył go Cyrus w r. 538. stał na czele wojsk: przeciw Inarosowi i sprzymierzonym z nim Ateńczykom w r. 456. jako zbieg z Persji: przed r. 425.

KSIĘGA IV Str. 273 wyruszył Dariusz: w r. 514. napływało pieniędzy: z podatków, nałożonych na poszczególne satrapie (por. III 89 i nast.). wpadli byli: za Kyaksaresa (por. I 103). Było to ok. r. 624. od medyjskiego znój: Medowie wreszcie wypędzili ich z kraju. mleka kobylego: z którego sporządzali kwaskowaty napój; znany on u dzisiejszych Kałmuków pod nazwą kumysu. Str. 274 osadzi się w górze: masło. zostanie na spodzie: to suszą i wyrabiają ser. Z tego to powodu: powód oślepiania niewolników nie jest jasny, bo byłby to zbyt nienaturalny środek, żeby zapobiec podbieraniu przez nich masła. nie są bowiem rolnikami: gdyby nimi byli, na nic nie zdaliby się im ślepi niewolnicy. Ale ślepcy tak samo niezdatni są jako pasterze. aż do Jeziora Meockiego: tj. od okolicy dzisiejszej Kaffy aż do dzisiejszego Arabat nad Morzem Azowskim.

382

próbowali wtargnąć: tj. od strony lądu, z Kaukazu, przeszedłszy cieśninę Kercz. jest najmłodszy: istniejący od tysiąca lat (por. rozdz. 7). Str. 275 daje mu się tyle ziemi: sposób wynagradzania dość dziwny u koczowników. Str. 276 Hellenowie: dawni poeci i Hekatajos. zwanej Hylaja: zalesiony pas ziemi na lewym brzegu Dniepru, niedaleko wybrzeża Pontu. niby Echidnę: córka Tartaru i Ziemi, na poły kobieta, na poły wąż. Str. 277 nazywając Agatyrsosem... Gelonosem: mieli to być protoplasci mieszkających na najdalszy północny zachód i północny wschód od Scytii Agatyrsów i Gelonów. wszczęła... walkę: lud w tym pojedynku obu grup nie brał udziału. Str. 278 Cieśnina Kimmeryjska: najwęższe miejsce Bosporu Kimmeryjskiego, dzisiejsze Jenikale. okolica pod nazwą Kimmeria: prawdopodobnie północnozachodnia część półwyspu Taman. uciekli do Azji: tj. Mniejszej. osiedlili się: ok. r. 632. sięgają aż do morza: tj. do Oceanu Lodowatego Północnego, nad morzem południowym: tj. nad Morzem Czarnym. i Aristeas: podobnie jak pontyjscy Hellenowie (rozdz. 8—10). Str. 279 spośród Italiotów: tj. Hellenów osiadłych w Italii. był krukiem: kruk był poświęcony Apollonowi. poza lądem: na północ i północny wschód. ośrodka handlowego: w pobliżu Olbii, tam gdzie łączą się Dniepr i Boh. Str. 280 helleńskimi Scytami: jako pomieszani z ludnością grecką. Scytowie-oracze: nad Dnieprem i Bohem. przejdzie się Borystenes: na wschodni brzeg. pierwszą od morza: tj. od południa. synowie ślepców: tj. oślepionych niewolników (por. wyżej rozdz. 2 i 3). Str. 281 od najdalszej zatoki: tam gdzie Don wpływa. Nad nimi: nad rzeką Ural (Jaik), w zachodniej części Stepu Kirgiskiego.

383

w stóp wysokich gór: tj. Uralu. Autor ma na myśli Kałmuków, należących do szczepu mongolskiego, którzy przedtem mieszkali w okolicy dzisiejszego Czkałowa. pontikon: prawdopodobnie czeremcha, której czarne jagody gotują Kałmucy z mlekiem. Str. 282 Argipajami: nazwa od chyżości koni; por. Kallipidów w rozdz. 17. z faktorii nad Boryslenesem: z Olbii. stacji handlowych: nad Morzem Czarnym: Pantikapaion, Fanagoria, Tanais. góry wysokie: tj. Ural. śpią przez sześć miesięcy: odnosi się to do długich nocy w dalekich okolicach arktycznych. Str. 283 święto zmarłych: doroczne święto w dniu śmierci zmarłego. jednoocy ludzie: wiadomość o Arimaspach i etymologię ich nazwy przejął Herodot zapewne z poematu Aristeasa; jedno oko tych ludzi, jak przypuszczano, mogło oznaczać kaganki górnicze w kopalniach, które chyba istniały w obfitującym w złoto i drogie kamienie północno-wschodnim paśmie Gór Uralskich. Morze: zwłaszcza Azowskie. w obrębie owego rowu: por. rozdz. 3. powstają grzmoty: np. w Grecji na wiosnę i późną jesienią. w Odysei: IV 85. Str. 284 Hezjod mówił: może w przypisywanych mu Eojach, poemacie genealogicznym. w Epigonach: w tej epopei była zapewne opisana odwetowa wyprawa synów siedmiu bohaterów, którzy polegli pod Tebami. Str. 285 Perferami: nazwa ta ma oznaczać delegatów obcego państwa i ofiarników. Na Delos istniało zapewne kolegium urzędników świątynnych, którego początek objaśniano podaniem o Hyperoche i Laodike. królowej Artemidzie: w ich języku nazywała się Bendis. Str. 286 mieszkańcy wysp: Cyklad. Jeżeli... istnieją hiperborejscy: Herodot przeczy zapatrywaniu, że mogą istnieć ludzie mieszkający za Boreaszem. Śmiech mnie zbiera: nagana Herodota dotyczy głównie Hekatajosa.

384

do morza północnego: tu Czarnego. rzeka Fasis: uchodziła ona za granicę Azji i Europy między Morzem Kaspijskim a Czarnym. Jeden z nich: Azja Mniejsza. Str. 287 przy Fenicji: tj. przy wybrzeżu syryjskim. co prawda tylko: Herodot uważa Asyrię, Fenicję, Arabię, a nadto Libię, czyli Afrykę, za jeden olbrzymi półwysep azjatycki. przy Syrii Palestyńskiej: dzisiejsza Palestyna. tylko trzy ludy: Persów, Asyryjczyków i Arabów. Arakses: tu właściwy Arakses, dzisiejszy Aras, który wypływa w Armenii i uchodzi do Morza Kaspijskiego, tworząc wraz z nim północną granicę Azji. Wszystko zaś, co leży na północ od Morza Kaspijskiego, zalicza już Herodot do Europy. jest ten półwysep wąski: Przesmyk Sueski. Długa jest... Europa: od zachodu na wschód, bo Herodot całą północną Azję zalicza do Europy. nie można jej... porównać: bo obie są o wiele węższe od Europy. Dalszy tok rozumowania jest taki: Podczas gdy Azja i Libia prawie całkiem oblane są morzami, a więc mają ograniczony wymiar — czego autor dowodzi aż do rozdz. 45 — nie można tego powiedzieć o Europie, której północ i wschód nie są jeszcze zbadane. wysłał Fenicjan: jest to klasyczne miejsce u Herodota o opłynięciu Afryki przez Fenicjan na rozkaz króla Nekosa (Nechona) w latach 609 do 595. Str. 288 z Morza Czerwonego: tj. Zatoki Arabskiej. słońce po prawej stronie: co właśnie zgodne jest z prawdą: bo skoro żeglarze znaleźli się poza równikiem, musieli widzieć słońce od północy, tj. po prawej ręce. Stwierdził to dopiero Vasco da Gama na początku XVI wieku n. e. poznano: że dokoła oblana jest morzem. to samo utrzymują: że Afrykę można opłynąć. Uczynił to wódz kartagiński Hanno ok. r. 510. córkę Zopyrosa: o nim por. III 153. Str. 289 objechali Azję: tj. część południowo-zachodnich wybrzeży Azji, od ujścia Indu aż do końca Zatoki Arabskiej. ma podobny wygląd: także oblana jest morzem na południu. egipską rzekę Nil: jako granicę Afryki i Azji. Fasis: jako granicę Europy i Azji.

385

meotycki Tanais: Don wpada do Morza Azowskiego. Str. 291 od Agatyrsów: w Siedmiogrodzie. Str. 293 i wypływa z... jeziora: wypływa na Podolu. jest mocno gorzki: Boh na wiele kilometrów przed swym ujściem ma słoną wodę, napędzoną południowymi wiatrami z morza. jak i miejsca: między Bohem a Dnieprem. antakajami: jesiotr lub sum. aż do krainy Gerros: może w dzisiejszym obwodzie kijowskim. żegluga trwa czterdzieści dni: licząc od morza w górę. bieg od północy: Dniepr faktycznie od źródeł do okolicy Kijowa płynie od północy ku południowi. Str. 294 Scytów-rolników: którzy mieszkali nad dolnym biegiem Dniepru. do tego samego bagna: liman Dniepru. na prawo: na wschodzie. wytwarza żółci: zapewne wskutek wielkiej zawartości piołunu. Str. 295 w największe korzyści: nawodnienie i żyzność gleby. Hestię... Zeusa i Ziemię: scytyjskie bóstwa określa Herodot nazwami greckimi. Apollona.., Afrodytę: Słońce i Księżyc. Papajos: ojciec (po grecku). przygotowań do ofiary: ucinanie sierści na głowie i spalanie jej. uboga w drzewo: z wyjątkiem Hylai. ogień z kości: zwyczaj ten istniał jeszcze w XVIII wieku n. e. u mongolskich szczepów. Str. 296 w taki sposób: skalpowanie uważali starożytni za specjalnie scytyjski zwyczaj. Str. 297 uzyska przewagę: tak że przeciwnik dostaje się w jego moc sposób wróżenia: podobny u Germanów podaje Tacyt (Germania 10). z kory lipowej: lipa była poświęcona Afrodycie. Str. 298 mieszają je z krwią: podobne ceremonie przy przysiędze krwi u innych ludów wspomina autor w I 74 i III 8. Str. 299 w kraju Gerros: rzeka Gerros oddziela Scytów Królewskich od Scytów-koczowników.

386

towarzyszą im ci: każdy lud, przez którego ziemię przeciągał kondukt pogrzebowy, przyłączał się do orszaku. wielki kopiec: jeszcze dziś znajdują się w Republice Ukraińskiej, miądzy Dnieprem, Donem i Wołgą, liczne kopce, np. w okolicy Dniepropietrowska. na dwóch palach: dzwono wisiało między dwoma palami, i to tak wysoko, że stojący na nim koń nie dotykał nogami ziemi Str. 300 przywiązują... do kołków: aby całe rusztowanie umocnić. tego rodzaju jeźdźców: podobny zwyczaj istniał jeszcze w XIV wieku n.e. u mongolskich plemion. Str. 301 także Scytowie: podobnie jak Egipcjanie (por. II 91). dowiódł: smutnym swym losem. obrazkami: zapewne Kybeli i jej kochanka Attisa. Tymnesa: był on zapewne helleńskim obywatelem miasta Olbii i pośrednikiem w stosunkach króla Scytił z tym miastem. Str. 302 rozumną rozmową: odnosi się to do zwięzłości wysłowienia i dowcipu Lacedemończyków, których „lakoniczne" powiedzenia imponowały barbarzyńcom. miasta Borystenitów: Olbii. kult Dionizosa: przybył do Olbii z Frygii. Str. 303 z córki Teresa: który był królem trackich Odrysów a ojcem Sitalkesa. Str. 304 przy ujściu Pontu: tj. przy Bosporze Trackim. rozpoczętego opowiadania: o wyprawie Dariusza przeciw Scytom (por. rozdz. l—4). Str. 305 most łyżwowy: most leżał o 60 stadiów (ok. 11 km) na północ od Kalchedonu, ale jeszcze na jego terytorium. do Hellespontu, wąskiego: między Abydos a Sestos. Str. 306 od ujścia Pontu: tj. począwszy od Bosporu. z Samos: wyspa ta podlegała już wtedy Persom. w asyryjskim... piśmie: tj. klinowym. Ortosyjskiej Artemidy: bogini księżyca, czczona zwłaszcza przez Dorów; z Megary kult jej dostał się do Byzantion, kolonii megarejskiej. Miejsce zaś Bosporu: Bospor jest w tym miejscu szeroki zaledwie na pięćset kroków. a świątynią: Zeusa Urios.

387

Str. 307 na wąskim miejscu rzeki: zapewne poniżej Gałaczu. tam także: jak nad Bosporem (por. rozdz. 87). Str. 308 Getów: według Herodota tracki lud, który mieszkał na prawym brzegu Dunaju, w dzisiejszej Bułgarii. W czasach Aleksandra Wielkiego mieszkali Getowie już na lewym brzegu Dunaju, tj. w dzisiejszej Rumunii. Tam znali ich Rzymianie jako Daków. Później rozpostarli się jeszcze dalej na zachód aż do Siedmiogrodu i Wągier. strzelają... z łuku w górę: podobny zwyczaj u libijskich Atarantów wspomniany jest w rozdz. 184. grożą bogu: nieba. joński tryb życia: znany z miękkości i hulanek. Str. 309 król Jonom: z włączeniem Eolów i reszty Hellenów. Str. 310 dawna Scytia: według Herodota rozciągała się dawna Scytia od ujścia Istru aż do okolicy dzisiejszego Perekopu, wzdłuż morza, które stanowi południową jej granicę. Por. Spis imion i nazw. obszar... wysunięty ku Pontowi: tj. południowa i górzysta część dzisiejszego półwyspu Krym. Chersonezu Skalistego: jest to wschodnia część Półwyspu Taurydzkiego, czyli dzisiejszy półwysep Kercz. do morza wschodniego: tj. Meockiego, czyli Azowskiego. od toryckiej aż do anaflystyjskiej: nazwy dwóch attyckich demów. Str. 311 w górę: ku północy. dwa boki: tj. wschodni i południowy. ciągnie się w kraj śródziemny: tj. linia od granicy południowej do północnej. ciągnie się wzdłuż morza: linia od zachodniej do wschodniej granicy. Istotnie od Istru: autor zaczyna od boku południowego. od morza zaś: od południowo-zachodniej kończyny Bosporu Kimmeryjskiego. tyleż stadiów: czyli że ukośna linia od zachodu na wschód równa się linii pociągniętej od południa na północ. dziewiczej bogini: którą Grecy utożsamiali z Artemidą, czczoną w pewnych okolicach jako Ifigenia. Str. 313 ze swoich punktów handlowych: na północnym wybrzeżu Pontu.

388

jest gęsto zalesiony: siedzibą Budynów był dzisiejszy obwód saratowski. Dawniej ziemia, nawadniana dopływami Donu, obfitowała w bagna, więc w tej wilgotnej puszczy gnieździły się wydry i bobry. o czworokątnym pysku: może łosie. stroje bobrowe: autor ma na myśli zapewne żółć bobrową. prowadzili wojnę, z Amazonkami: może była to wojna Heraklesa z Amazonkami i ich królową Hipolita. Prócz niego bili się z Amazonkami Bellerofont, Tezeusz i Achilles. wolnych Scytów: tj. Królewskich. Str. 315 tam swoje siedziby: fakt, że nad dolnym Donem mieszkał lud Sauromatów, którego kobiety prowadziły tryb życia podobny jak Amazonki, wystarczał Grekom, żeby tu szukać miejsca pobytu wojowniczych niewiast, skoro nad Termodontem ich nie znaleźli. Podanie objaśniało, w jaki sposób tu przybyły. Str. 316 na drugim kontynencie: w Azji. za poprzednią niewolą: ok. r. 624 (por. rozdz. 1). Str. 317 w tą stroną: na terytorium Scytów. Państwo Skopasisa widocznie sięgało najdalej ku wschodowi, aż do Donu. z kraju Scytów Królewskich: tj. z całego państwa Scytów Królewskich. i trzecia: kraj Scytów Królewskich dzielił się na trzy części, z których każda miała osobnego króla. Większa część posiadała rodzaj przewodnictwa, bo jej król Idantyrsos w całej tej wojnie występuje jako naczelny wódz. Str. 318 w odległości około trzech marszów dziennych: tj. na stepie między Istrem i Tyrasem. na jedną grupą bojową: pod wodzą Skopasisa. na drewnianą twierdzę: por. wyżej rozdz. 108. osiem wielkich twierdz: były to może dawne kopce mogilne, które późniejsze podanie łączyło z imieniem Dariusza. sądząc, że to jest: nie przypuszczał, że jest jeszcze druga grupa bojowa. Str. 319 zapominając o swych groźbach: por. rozdz. 118. Str. 320 groby naszych ojców: por. rozdz. 71. Str. 321 co prawda na krótko: bo konie wnet do tego przywykły. tylko przez sześćdziesiąt dni: por. rozdz. 98. Str. 323 Miltiades z Aten: późniejszy zwycięzca Persów pod Maratonem.

389

Chersonezytów: na Chersonezie Trackim. Str. 325 W tym samym czasie: ok. r. 512. z pobudki: właściwym celem wyprawy przeciw Libii było ukaranie miasta Barkę za mord dokonany na Arkesilaosie III. Str. 326 co następuje: dzieje kolonizacji Tery i Kyreny. że są Minyami: jako potomkowie Argonautów, którzy według pierwotnego podania wszyscy należeli do plemienia tesalskich Minyów; tych główną siedzibą było lolkos nad Zatoką Pagasejską. do kraju swych ojców: bo lakońscy Dioskurowie brali udział w wyprawie Argonautów. przywiezione z Lemnos niewiasty: tj. siostry i córki. Str. 327 był z pochodzenia Kadmejczykiem: bo Polynejkes był potomkiem Kadmosa. Paroreatom i Kaukonom: oba te szczepy stanowiły jeden lud w Elidzie południowej (w Trifylii). za moich czasów: ok. r. 460. Str. 328 Lajosa i Edypa: którzy byli przodkami Ajgidów i wyklęli własnych synów. Eufemosa: Argonauty. Str. 330 danej mu w Delfach wyroczni: która tym imieniem go nazwała. godności: królewskiej. Str. 331 ja byłem: Apollo uprowadził z Tesalii do Libii córkę króla Lapitów i miał z nią syna, Aristajosa. Str. 332 do źródła: Kyre, od którego powstała nazwa Kyrene. niebo... przedziurawione: okolica ta obfituje w deszcze, które ją użyźniają. Kyrene założono ok. r. 631. podnieśli... bunt: por. II 161. był Arkesilaos: tj. Arkesilaos II, panował 570—550. założyli miasto: Grecy z Kyreny osiedlili się w Barce ok. 560 r. Po podbiciu Egiptu przez Kambizesa poddają się także Barkę i Kyrene i tworzą odtąd z Egiptem jedną satrapię. Str. 333 syn... Battos: Battos III, panował 550—530. Arkesilaos: Arkesilaos III, panował 530—513. Str. 334 Pod czterema Battosami: po Battosie III i Arkesilaosie III, panowali jeszcze Battos IV (od r. 513) i Arkesilaos IV (od r. 464).

390

piec pełen amfor: por. rozdz. 164. wystaw je na pomyślny wiatr: tj. zostaw nienaruszone. najpiękniejszy byk: mowa o królu Barki Alazirze (por. rozdz. 164). Str. 335 wydał mu Kyrenę: w r. 513. wybić monetę: tj. złote darejki. Marafijczyka... Pasargadów: o tych rodach perskich por. I 125. Str. 336 czarcie łajno: łac. laserpitium, roślina kyrenejska, ceniona jako karma dla owiec i jako środek leczniczy. Str. 338 rzeki, zwanej Triton: także w Beocji była rzeka Triton, uchodząca do Jeziora Kopajskiego. Z tego miejsca kultu Ateny przenieśli go Minyowie na wybrzeże libijskie. Wymienione tu jezioro jest dzisiejszym Szibkah-el-Lovdjah, a rzeka Triton dzisiejszym El Hammah. spiżowy trójnóg: jako dar dla Apollona. Str. 339 ciągnie się pasmo piasków: Sahara. kawałki soli: być może, chodzi tu o tzw. sól ammońską (sal Ammoniacum, salmiak). Str. 340 także woda źródlana: tzw. źródło słoneczne na południowy wschód od świątyni. Istnieje jeszcze dzisiaj. Str. 341 kobiety Kyrenejczyków: były one, podobnie jak żony Barkejczyków, przeważnie libijskiego pochodzenia. Str. 342 palą... żyły na skroniach: tak czyniły jeszcze w XIX w. n.e. koczujące plemiona północnej Azji, np. Ostiakowie. w każdym razie są najzdrowsi: to samo czytamy o Egipcjanach II 77. nie przedstawiają waży: na środku pancerza Ateny widniała głowa Gorgony, a skraj egidy obsadzony był wężami. głośne okrzyki: przy wzywaniu bóstw. Str. 343 rogate osły: może gatunek antylop. pygargi: gatunek antylop. oryesy: gatunek bawołu. dyktyje: gatunek wilka. Str. 344 i na Zakyntos: jeszcze dziś na wyspie Zante istnieją źródła asfaltowe. od smoły pieryjskiej: Herodot ma tu na myśli zachodnią, macedońską Pierię przy Olimpie. Str. 345 Libijczycy i Etiopowie: Egipcjan Herodot opuszcza, bo Egiptu nie zalicza do Libii (por. rozdz. 41).

391

a Fenicjanie: Kartagińczycy. także co do... gleby: jak i co do wielkości (por. rozdz. 38). co w ziemi babilońskiej: por. I 193. Str. 347 na wzgórzu Zeusa Lykejskiego: ten kult przynieśli do Kyreny arkadyjscy koloniści. Tak to ludzie...: podobne myśli wyraża Herodot w opowiadaniu o Krezusie (I 34), Apriesie (II 169), Kambizesie (III 64).