1\ ATATURK UUiVTNSiTESi YAYINLA.RI NO.:
Edebiyat Fak0ltesi Yayrnlarr No Ders Kitaplart Serisi No : 7
:
551
94
i
KARL HEINRICH MENGES ANNEMARIE VON GABAIN MECDUT MANSUROETU JOHANNES BENZING OMELJAN PRITSAK
JANOS ECKMANN LOUIS BAZIN
I I
TnRiHi vtlnm $ruELERl
I
I I 1
5.
I
Mchmet AKALIN
I
Sevinq Matbaast - Ankara,
lri-iFffifG.ffi.€
'1979
iQTNDEKILER Sahtfe
Onsiiz: (Mehmet
VII
AKALIN)
Tiirk lXller-lnln Srmflandrnlmasr : I, Johannes BENZING, II, Karl Heinrioh (R.
IVIENGES;
KuquKBoYAcI)
l'14
Tiirk Dlllertnln Miitterek Taraflan ve Temflyiillert: Louis BAZIN; (E. GEMALMAZ)
...
15-30
Eslrit Tiirkge , Annemarie von GABAIN; (M. AKALIN) Codex Cumanlcus'un DiIl
.t,
f, ",, : I 1
31'72
...
73'118
:
Annemarie von GABAIN; (M. AKALIN)
.
..
IftPgaksa: Omeljan PRITSAK; (M. AKALIN)
'.. ...
Ermeni Krpgakgasr: Omelian PRITSAK; (M. AKALIN) ... Karahanhca: MCCdUt MANSUROdLU;
'..
(M.AKALIN)
119'130
131-140
I4I'182
Harezm Tiirkgesl: Janos ECKMANN; (M.
Qalatayca: Janos ECKMANN; (M.
AKALIN)
183-223
AKALIN)
225'262
6NsOz Eliniziteki kitap, P H I LoLoGI AE TiJ RC I C AE Frl N DAME NT A, WIESBADEN 1959, ktsacq FIINDAMENTA diye anilan f,ilrk dili ve kiiltiirii el kitabmtn birinci cildinden ahnmtg, Tiirk dilleinin yaptstnt, Tiirk s?velerinin .tasnifini ve, Eski Anadolu Tiirkgesi harig, tarihi Tiirk S?velerini konu edinen makalelerin tercilmesinden tegekkiil ettnistir. Kitaba oTdr?hi Tiirk $tveleri* adt verilmesinitt sebebi budur. Fundamenta'run nTilrk filotogya ve medeniyet tarilinin tentel kitabo olarak nkaleme izlmtp yaymlanmasu 1951'de Istanbul'da toplanan'XXII. Milletlerarasr $arkiyatgtlar Kongresi'nde korara
baflanmrytr. oBirinci cilt Tilrk dillerinin esoslarrnt, ikinci cilt Tilrk edebiyotlarmt, iigilncil cilt Tiirk ziimrelerinin tarihini ele alacak" gekilde diisiinillmiis; birinci ve ikinci ciltlerin yayrmlart tgergekleStirilmistir.
Yazr rheyetini tegkil eden JEAN DENY, KAARE GRANBECH, HELMUTH SCHEEL ve ZEKT VELIDI TOGAN her cildin "KOIUISU erigti[i salhayt gdstermesini" kendilerine um' ile iISiIi 'incelemelefin de oluak segmislerdir. Tabiatiyle, tercilme ettipimiz 'konulalda bu
gdriis aEstyla kaleme olmmqlardr.
Fundamenta'nrn yaytmlanmastndan bu gana, Tilrkiye'de ve Tilrkiye dqtnda, kitapta ele alman tarih? Tiirk giveleri ve kaynak' Ianyla ilgili galqmalar siiriip gitmektedir. Fakat, bu irnakalelerde ortaya konulan neticeleri, temelinden de{istirecek yeni geligmeler de yoktur, Bu baktmdan, Tiirk okuyucusu, bilhassa, Tilrk dili ile u!,ragan d{renciler ve.Tilrk dilinin gegmigine ilgi duyanlar, kitapta yer alan konular hakktnda, temel ve baslangg bilgileri elde etmek ydnilnden son derece istilade edeceklerdir.
VII
Yeni yayunlart da gdzdhilne alarak, Tilrk Sivelerinin genis gap' ta bir tanfimunt yeniden ele almak Tilrk dil bilginlerine diigen kaquulmaz bir gdrevdir. Desteklenirlerse, Tiirk dil bilginlerinin, biiyle bir giirevi, severek ve ehliyetle yerine getireceklerinden giip
heniz yoktur.
Kituptaki Tilrk dillerinin ,tasnifiyle ilgili tnakaleyi fakilltetniz Irtgiliz nd, ve benzerleri). Gramere gelince, -falat ortacr uheniiz yaprlmamrgD ( iinliisi.ini.in mevcudiyetini belirtmiglerdir. Ancak, fonksiyon baktmrndan, higbir zaman 'bu "kapah eo ne A'nin ne de I'nin kargrtrdrr. O halde, fonoloji bakrmrndan, (ti.irkgenin bttiin i.inlt diizeninin mi.itekAmil dengesini bozacak olan) bir 9. fonemden bahsetmek do$ru olmaz. Ancak ("kapah eD nin l'nin kargrtr oldu!"u durumda) A'nin olsun, (ckapah ep nin A'nin kargrtr oldu$u durumda) I'nin olsun, (umumiyetle birlegme ile ilgili) tesadtifi gergek. legtirilmelerinden bahsetmek yerinde olur. Hatta, bazan "kapah e", kelime igerisinde higbir semantik rol almadrfr A/i kargrthprmn bulundufu nadir hallerde A ve i arasrnda kararsrzhk gegiren bir gegit tarafsrz gerEeklegtirme olarak giiriiniir. Her ne kadar, mi.inhasrran A/i miinasebetiyte belirtildilerse de, ayrrca benzer kararsrzlrklar, ti.irkge'kelimelerin ilk hecelerinde, di$er A/t, 6llJ, O/V giftleri arasrnda da tesadiifi olarak meydana gelir. "agrk/kapah>
O halde, tiirk fonoloji sistemi, yukarrda zikredilmig olduSu iinlii foneml havidir.
iizere, 3 lligktyle sonuglanan, 9 degil, 8
Mamafih, sadece tiirkmencede tam olarak korunmug olan (ve yakutgada, yalnrz tek hecelildrde hayatiyetini si.irdiiren) dilin eski bir durumunda, krsa (brtves) ve uzun (Iongues) kargrth$na dayanan, siire ile ilgiti bir 4. lltgkintn, ve netice olarak llk hecede, A, i, O, U; A, r, o, U; 4,i,.6, E; A, I, Q, Olnun gtiri.ilmesiyle, 16
t :
iinlii fonemtn bulundu[una igaret etmeliyiz. Istatistik olarak kul.
lanrlma frekansr diger 3'i.ine giire daha di.igiik olan bu 4. iligki, i.in. siiz fonemler bakrmmdan tiirk dillerinin tarih boyunca zenginlegmesiyle, uzunluklarm gittikge kaybolmasrnr denklegtiren (krsa) iinliilerin ve iinsiizlerin miimkiin olan birlegmelerinin gogalmasiyt7
lc kaybolrna)'a yiiztuttu. Uzun iiLnliiler (ve bilhassa A, I, O;, artrk liilkge asrlh kelimelerdc si.ire ili:;kisini diriltmeksizin, yabancr dillcrden ahnma kelimelerle (meselA : osmanhcada, arapga ve farsEa. dan ahnma kelinrelerle) Ae$itli tiirk dillerinde yeniden ortaya grka. bildiler'. Briylc ahnma kclimelerde bilc, uzunluklar, yaygrn kullanr. Irgta krsalm;r temaviilii g,iisterirler.
ilk hece drgrndaki hecelerin ve miinhasrran eklerln vokaltzml lbnolo.ii bakrmrndan daha az Eegitlilik arzeder. Eski ve Orta tiirk. gcdc, btr iinceki hecenln i.inliisiiniin 6nlii veya arth olmasrna giire (iinlii ahengi : harmonie vocalique) herbiri iindamakh veya art. damakh 2 gerqeklegtirilmeye sahip 3 fonemle (A, i, U) tayin ediltnistir' : Avnr kclinrcnin biitiin iinli.ilcri rinli.i veya arth olacak qekilclc; A, ogh Mamafih, tiirkgenin vurgusu, kendilerinden tince gelen hecenin iizerine vurguyu atan ardarda konulmug btttgken ek, edat ve kellmelerln varhlr sebebiyle daha muhtelit bir durum gijsterir: uy. gunluk bildiren +[ eki (tfirkSii otiirkge/tiirk vari"), sona getirilen gahrs zamiri (ttirk ben ) vs.
B. Morf oloji
($ekilbilgisi)
Ti.irk dillerinin baghca morfolojik hususiyeti bunlann hemen hemen mi,inhasrran soneklt dlller olmalarrdrr. Gergekten, katrksrz ve basit olan sonekleme, hemen hemen tiirk rnorfolojisinin kullandrlr tek yoldur: asrl tiirkgede, (yabancr dillerden ahnma kel'imeler
miistesna) ne tjnek, ne ktiktin iinliistinii deligtirmek, istisnai tiir' den nifade kuvvetlendiricio birkag tegkil hesaba kattlmazsa (uyan' krh kelimeler) : uygurca itg m-iig (av>, ortat'iirkge yaq yu9 uyegil'
lik", vs.) vardrr. Kelimenin kiik unsuru, isi'm veya fiil, defigmez olarak kalrr;'r bazan miigahede edilen iinsiiz deligtokuglan (hususiyetle tonlu ve
tek btr fonemin gergeklegtirilmesinin birlegtirtekabill eder (biiylece, osm. gecit "gegit", defiqmelerine meyle ilgili akk. geEid - i). Nonsuz arasrnda)
2l
Sonekler clc, f ilnsiizle biten bir kiik veya g0vdenin sonuna, iinsiizle baglayan bir ek geldili zaman araya giren iinliilerdir; bunlar genellikle dardrrlar, yani r v.e l, yu' varlak iinliilerden sonra u ve ii. Kitabelerde gu iinltiler giiriiliir : a, il, e, l, l, o, 6, u, ve O. Uzun ve zayrf tinliiler vardrr. Bu hususun teferruatt heniiz tartrgrlma' mlStrr.
Dil uyumu kaidesi yiiriirliiktedir, yalnrz iyelik eki +l ve +81 daima tin iinliiliidiir ve lnga, lnglp vs. gibi tegkillerden ve moSolca mi.igtaklanndan anlagrlacaSr iizere nr haber verir.
*i
nou manaslna gelen kaynafr-
Dudak uyumu yer yer yerlegmige benzer. Yuvarlak iinliilerden u/ii ye gegmesi dudak uyumunu giistermesi gereken baflantl [nliileri ekseriyetle hig yazrlmamrqtrr. Yer yer tam yaztlmrg olan k(a)rluk + uC(N 2), kune(u)y+ug (E 20), tutuk + uB (B 38) kelimelerinden, en azrndan, yer yer, dudak uyumunun uygulama ala' nrna girdipi g'iiri.iliir. Eski TiirkCe kelimelerin Qince transkripsiyo' nunda tut*lrt'rn yanrnda $ut*hrt da giiri.iliir. sonra
Dudak benzegmesi mevcut olmasa gerek, Yazmalar a, fl, l, l, o, ii, u ve ii i.inliilerine sahip. Brdhml metin Ierinin giisterdi[ine giire a'mn iki nevi (a ve i olarak yazrh), e ve t'nin iki nevi(i ve I olarak yazrh, sonuncu seyrek) var, yazmalarda r ve l'nin yazrhgr Eok az ayrrt edilir. (Tibet yaztstyla yazrlmrg diirt ki.iEiik metin pargasrnda kaideli olarak ve bir kag defa da Brihmi yazrsryla yaztlmrg bir metinde, TT VIII s.6l). Bundan bagka o ve ii, u'nun iki nev'i (u ve fr olarak yazrh) ve tl'niin iki nev'i (i.i ve fl olarak yazrh) vardtr.
Br5rlmi mstinlerine giire ilk hecede e'ye belgeler : ber-, but, el (elig uel, bir defa geger, bir yazrhg hatasr olmah) elt-, efic6, es, eset-, eteg, ezel-, ken, kelii kertii, ket6, sezlk, te, telfl- tllii, ye', yeg, yerrne, yel rri.izgdrn, yerdg, yeritgttir-, yettr.. Bazr Brihmi yaalannda, ilk hecenin drgmda, dilerlerindeki yerine bir e vardr, meselA, alte, s6wegl6-, soge[r, ezrl-tem, eyem- eylm, ilfre, ygfume, yt€fig vs.
r/t
Dil uyumu yiiri.irltiktedir. Dudak uyumu vardrr, yani, yuvarlak iinliilerden sonra baflan.
tr i.inli.isii r/1, u/-ii olur. Dudak benzegmesi yoktur, fakat ilk hecenin dlgrnda da e bulunduran Brdhml metinleri aym zamanda, ilk hecenin drgrnda u/ii yerine, gofunlukla o/6 ye sahiptirler: poyom. tro[c, otog, ohol, olor., orto, orom, osoh, otholr6[r, otoz, hkegok, hkdyo-l5ayo, [rodor t, iirii, yiiriig. Bu ahgrlmamrg dudak benzegmesi tiitdgltig iirnefinde oldulu gibi kelime sonuna kadar tesir etmez. drgrndaki -Ilk hece bu o/ii ve e durumu sadece bir kag Brihml metniyle smrrhdrr, di. ferlerinde ilk hecenin dlgrnda sadece u/ii ve r/l vardrr. Difer yazrlarla kaleme ahnmrg metinler iizerine i.inliileri giisteren harflerin kesin ve belirli olmayrgrndan dolayr bir gey siiyleyemiyoruz. Kiik ve eki hecelerinde kaybolmak iizere olan iinliiler var; Uygur ve Mani yazrsrnda bazrlarr kaidelegmig durumdadrr: k(a)ra, t(e)0r1, m(il)n, s(ii)n, b(e)btr-, b(t)rt- ukrr-r, y(t)tl, ukeskino, yitti; Brdhml yazrsmda: t(a)vlgtram, t(a)war, t(a)Btgu, y(a)ragat, y(a)nl, y(e)te, y(e)gtrme, p(r)+ig, k(l)qi, y(t)wtk, b(t)ltk, t(o)sor, t(u)rup, p(u)lup vs. Bazr el yazmalarinda ilk hecenin drgrnda diferlerindeki r/l vs. yerine af e var, hatt6 baSlantt iinliilerinde de: amrl/amal, ba. hl. - -onsog, -om+Io8, *-o2go -"ngo$ "k-> -"ng+Srzr-o8+sa-, -o11f -11-, pasif. -s'[ den bir ndgii+ltik *iyi-
tegkil edildifine giire isim ile srfat ayrilrgmrn da bir anlamt var demektir. Kitabelerde bu hususiyetler heniiz az inkigaf etmig ol. 321 . Isim deyince isim (substantiv), sfat, zarnir ve sayr isimleri anlagrlrr.
Eski Tiirkge'deki isirn gekim eklerinin srralanmasr di[er Tiirk dillerindeki (Quvagca'nm drgrnda) gibidir. Qokluk eki, iyelik eki, hal eki. MeselA: erv+liir+im*fl oevlerimeu.
Hal ekleri ekseriya iyelik eklerinden sonra teklik ve gokluk isimlere nazaran bagka gekiller oldu[undan, iyelik ekleri Eokluk ve hal eklerinden sonra ele ahnacaktrr.
*lar ekiyle, kitabelerde heniiz seyrek ol"r"il *t, pek nadir olarak -pan, Eokluk vazifesi yilklenmigtir. Ikilik bildiren *z arkaik bir unsurdur. Kitabelerde tek tiik kiin uhalkoden grkma *[run, *!un, + giin gekilleri giirii. 3211. Qokluk:
:
arkaik, kuwetlendirme
vc
mahdrr.
(seyrek);
-rr -u; -tl-d; -duk; -"9; -8a (yahut -Eag -d, di$er hassa dlet ismi, -o$h, -o!ma; yahut diler-grn iinlii : srk sr'k yapan; iinlii) seyrck; -BaIr bundan : tu*suz, -8u*9r vs.; -Bul -8u; -gu+luk, - birim *o11 vs' ti'lEii, bildirir; seyrek; -mak -ma; yokluk bildiren srmiicerret-ll; isim veya Alet ismi vs.; fAt (menfi);
-tur-/-durnadiren.
315. Ekseri ekler difer eklerle birlegtirilebilirler. Fakat bir ek yrlrlmasr yay$n delildir. Difer yandan anrlanlarrn drgmda yaygrn ek birleqmeleri de vardrr. Bunlar gunlardr:
312. isimden yaprlan
313. Flilden yaprlan lslm tabanlarr:
faktitif; *a2- faktitif,
kargrlagrlrr; gok az
lilr.
Kitabeler zamanrnda bir ismin (substantiv) tek bir gey olarak depil kollektif olarak anlagrlmasr, bozkrr dtigiincesine uysa gerek. 41
i'.
Bundan dolayr go!'unlukla bir gokluk ekine ihtiyag yoktur. O hal' dc yr[, tilmlr*[n ltll- odemirden yaprl-n; t6rk+ In .Cabuk,; tiilmlrii kiiz*ln kiir- >, az Kaz->, munga , yer yer -m5, -ma
,ar;
kanr.
fiiller: adrn t--den bagka', bir bulunma den) oile', seyrek; ly'ln c-m (zaman bulunma hali ile; 6nln bildirir)o, arkasrndan,; kln nsonra igin'' edolayr, den r-den bagkan, seyrek; iigiin ile yaprlan zarf fiiller arkaik ve seyrek: kop ve -pan -p .hep, bfitiin,, kdp ogok, hep,, tolp nb0tiinn, top ntteq', -topan yaprlan zarf
-rn ile vo aynhna trati ite; btlfi''n (blr+lii-,
.hepu, muhtemelen hepsi de fiil mengeli ve dolayrsryla bu katego. sayu gibi tafi Llarak srfat olarak da kullanrlabilirler ve bu rtye "it. durumlarryla da arttk son gekim edatr sayrlmazlar' Ara srra, bu kurulug ve gekle uymadan, bir ismin iiniine gilen herhangi bir kelimeye dayah olmayan ve kendili$nden var oldulu (ara,, zannedilen isim mengeli son gekim edatlan gunlardrr: .ra (o arada' ugYa ge bclirsiz hal veya ilgi hali ile; meseli: arup ara klmsiz fiil gekilleriyle, meselA ldgmAttn ara co esnada, o aradar; ar' tu$ o--den goko, bulunma hali ile: bb'rii oberi', bulunma veya ay' rrlma hali ill, nadiren de yiikleme hali ile; q)aru (ora', bulunma veya aynlma hali ile; lgrH cigr, belirsiz hal veya ytiklerne hali ile; 0prti "-Once' bulunma hali ile; Hsrd rsonra (zaman bildirir)o, bu' lu-nma hali ile; tiig cgibir, belirsiz hal veya yiikleme hali ile; fakat
olarr'n tlg hlmgianm conlann (itleri) gibi iglerim" ifadesinde olarnrg ilgi hali almrp bir tamlayandrr. 3218. Zamirlerin isimlerden az da olsa deli9ik bir gekime sa' hlp olmast, aralanndaki farkrn guurunda olundu$unu giisterir, bu faik muhtemelen kitabelerde daha az bellidir, giinkii slz in yalm haline bir de iyelik eki eklenebiliyordu: slz*lm*fi <size, benim 50
bEntm'deki +lm, bfrn+lj , den in kigaf etmigtir, yukandaki ile karrgtrrrlmamalrdrr). Zikr edildili gibi, bir isim ciirnlede hem yahn hem de belirsiz hal olarak kulla' nrldr[r halde bfln, s6n, blz, slz, bo ve ol gahrs zamirleri'sadece yaln hal alrrlar, aynr zamanda yan hal igin bir temel tegkil etmeder. Yalmz ilgi hali, ashnda bir isim hali olmayrp bir srfat durumunda olan yahn halin bir yeniden tegkilidir. Geriye kalan yan ballerin yeniden tegkili igin ise zamir kiiklerinden, araya zamir n sinin ili' vesiyle yeni tabanlar yaprlrr. ni:ylece bar1a, blnl-mlnl, mlnt$, min' dln, vs. gekilleri meydana gelir. Yahn halin, diler halleri reddams temayiilii gdsterdi$ hallerde, yer yer ytkleme veya bulunma halli gekilier de taban olarak kullanrlrr ve biiylece mlnt+tln, slnl*dt, slnl*tln, blznl+d6, blnl*tiig, slznl*dii, slznlf dlnl mrmr*t[8, munr a layu, am *,tiig; ve mintii -F dii, slntii * dii, munta * da, anta* da gekilleri ortaya grkar.' Nihayet nMofolcalagmrg, bir yiinelme-bulun' ma halinden tiiretilmig gekiller de vandrr: muntr*trn, munttr+an, muntrr* drn, entrr+dn, aodrr+an.
olan sizlereu. (osmanlrcs
Bu, muhtemelen aynr zamanda agaSrdaki nadir timeklerin gds' terece$i gibi bir taban tegkili (yaprm eki) epilimini'ortaya koyar:
burlan $utr*n*h! .Buda saadetin, kdniilt*n terti 'gtinliinde, kalbinden, tlt*n lgrti eilinde (memleketinde)', yarulr*n tflg ; ndgii nniEin, niye>, niigiidfl dtkiirti (acaba neden ijti.irU,; niigiil (acaba ne?"; n[gi.iliik nnasrl bir....?; nigin sadcce...?, gibi, daima gibi". n5g olumsuzun tekidi.
kim okim?,;klmliir; kimnip; ktmkii; klmnt i.igiin okimin igin?". 52
klm kayu "heru (ekseriya kendinden sonra tart
r
k(ii)nti.i nkendiu; kdnti,iniirl, keintiike, kdtiint, kiintiin (vasrta hali); kiintiildr, kdntilm ukendimn. kiintti siiriig ukendi siiriisiio; kiintti kii5liig okendi (giinliin) kalbin"; kiindii yajrldrt okendin sug igledinn. Ozne olarak: kiintii budunrm (kitabelcr) "kendi milletim,.
3219. Eski Tiirkge'de bir isim ciimlesinin bildirme eki (kopula) almasr zaruri defildir, giinkii bunun igin, heni,iz bu dilde qahrs veya igaret zamiriyle (bk.32l8l) eg olan zamir mengeli (bk. 32211) bildirme ekleri kAfi gelir: klm s?in nkimsin?D; menlrl ol ubenimdiro. Bu bildirme eklerinin (bilhassa 3. gahrsta oldufu gibi) srk srk dilqtiifii giiriiliir: kiintii budunrm okendi milletimn, tllm amtr [canr (yurdum gimdi nerede?o. Orneklerden anlagrlacafr gibi, gimdiki zamanda bildirme eki srk srk di.iger. Esasen 5r-, bol- ve yerine giire tur- fiilleri tamamryla difiillerde oldu[u gibi (bk. 322) ilgili bildirme-zaman- ve di[er ler ekleri ile birlikte bildirme (kopula) vazifesini giiriirler: bilgn tagan 6rmt9 , tasuiri fiillerclen iince: !rl'u alk- "tamamiyle yap-u; bk' 32244.
zarf fiillerine benzer, ama zarf fiilinin anlamr -u -!ah: -!ah tamamiyle de onunla aynr de!'ildir. En yaygrn anlamr: o-mek iginu,
nadiren u-den berir. Birlegik fiillerde kullanrhgr. bol- fiitrinin ijniinde umuktedir ol-u anlamrnda, tasvirl yardrmcr fiil fonksiyonunda: ug-halr bat' lah bolurlar nuEabilir, batabilirler.,. Tasviri yardrmcr fiillerin ijniin' zarf fiilinde oldufu kadar stde iki fiilin birbiriyle ba$lantrsr kr deSildir: yarman-$ah sal.un--u(trrmanmayr (grkmayr) diiliin' mek,r. tasviri fiillerin iiniinde, bir giiriiniigiin ifadesi olarak: klrg&ilt tur- ohemen girmek iste-,.'-kiir'giilt yahnh! uparlak ybriigiig betgiiliig trl'$ah nbu tarifi belirlemek igin", alev,. -bo yrllar aylar iirt-gnh iir klg loltr "yrllar aylar gegeli gok olduo; -adnl-lah ylrtl-g[lt erii erii kig boltr naynlah Eok oldu."
fiilden isim yapma ekine ilAve edilmig teklik 3' -'$ -grnga, t*iyle bir menqee qahrs iyelik ekinin e$itlik hali, yani -'g*rn*9a; daha yakrn ol' buraya bakrmtndan anlamr sahip olmasrna rapmen ele ahndt' ek burada bu dulu iqin, *grnga eki zarf belirleyicisini sona erdirir ve u--dr[r, iinceo anlamlanna gelir: kiimiiddetge, *rncaya kadar, -madan (gdz yumup miiddetce (g6, yumup agacak yumup ziig ag-frnga .ben gelinceye kadar": nomlu$ kiil-gtnge miin kadar)u, aqrncaya orunla Uig-gfnca oirfanh yere (Bodhi'manda) varmadan iinceu. Genellikle ismin sonuna gelen ve ona
bir zarf belirleyici
anla' 57
ri," {..,i:
, r:
,
yardlmcr nunr veren -kdn, llr.
fiil
k6,k'ii
iir-; tirkitn oikeno getiri'
zarf fiili, Mofolca'da tamamiyle yerlegmig oldufu
-on; -on hElde Eski Tilrkge'de nadirdir ve kaybolmak iizerediir'
Kahplagmrg olan zarflar: ya[r-rn kiil- (yakrn gel-o, ad'rn Zarf rbelirleyicisinin sonu olarak : btrldln ly'ln rbagka, ayrrD. gilbl tl'yln de kitabe' cgiineyden takip ederek yakala!,. llg -tt-p olmadrlr halde, konusu bahis bir konugucu lorde bazen, herhangi aKervan rdmaz t$n siittdlm getirilir: ar[cg sonuna cilmlecifin blr gtlndermez diye asker yolladrm (harp agtrm)D; tafra yon'yrr tl'yln l0 ndr$arda (bozkrrda) yiiriiyor (diini.ip dolasryor) diye bir gayiar.
, ::
bildirme eki almayan istlt tipi gokilleri (322411)r z.unan (3t412),:'ari[ir ti geli bildirme eki alan goriiten -qSZZUllcegmig gllecek zaman ve gart gekilleri. i"ii Uifairt"e eki alan 322411rVokativ (isiek) fiil gekillerir olarak, arzu ,istek' emir ve rica vs. olarak da giisterilmeleri mi.imkiim olan, o hdde gerqekte bir paradigma telkil etmeryen bazr Sekiller ele altnmrgtrr'
TekIft 1. $ahrs: -.-€f,rnp -{rn 2. $ahrs : sadece taban yahut
' :r ' t', '
Bazr son qekim edatlan bu gekildeLi bir zarf fiile indirgene' hlllrler. bk. 3217.
zarf fiili (menfisi seyrek olarak kullanrlan -mltr -op: -op yedek qeklidir) zarf belirleyicisi olarak ele ahnabilecek olan bir kclime gurubunu diifiimler. Daima bagka bir fiil gekline ba$rdrr vo bu fiilin qahrs igareti go$unlukla bu zarf fiilin de gahrs igareti' dlr, eylemi ba$h olduSu fiilden biraz iince vuku bulur: bo eau$ lfldJp fnga tlp ttdl cbu sitzii igiidi,P (duiyup dinleytp) g6yle dedi (bu rtlzti duydu ve giiyle dedi). Bir doprudan ifade gekli olarak, gofun' Iukla tngii veya angulayu tl-p ile yiintitiiliir ve tl'p ile baflanrr. Bazr belirli tasviri fiillerden iince, mantiki esas fiil
llndedir, bk.3224.
-"p
Wk'
Zarf belirleyicilerinin sonu gok kere bir son gekim edatryla ile sona eren bazr son gekim edatlanmn da lfade edildiSinden, -op geldi[i tahrnin edilebilir, bk. 3217. zarf fiilinden bu
-op
zarf fiilinin fonksiyonu almen -op ninki gibi -opun eskidir ve kitabeler ve yazmalardan birinin apryla fakat daha tllr, -opan: rrnrrhdrr. Menfisi (srk)
i
-matm-madm
(yedek qekil).
32A. Cnmle bilgisindeki kullanrhgrna ve bildirme eklerinin t[rlerine giire, Eski Tiirkge'de iki ti.ir fiil gekirni gekli var&r.: lsim fiil olarak biiti.in fonksiyonlarr (yani, isim srfat ve bildir'
rrre) giiriilebilen ve zamir mengeli bildrirme ekleri alan gekiller (3222) tle sadece bildirme kipi olarak kullarulan gekiller ve bagh bagrni
Qokluk
,
3. ,$ahls:
,]
-.shm,
--{pl
-hm
'-"n (aym zamanda- -.ne' zaket bildiren teklik)' _6olar, (seyrek) -opoz; (istisra olarak da) -o9or (Man. 19,11;, 14) Teklik girbi Yalnrt: -zunlar
-zrm I
Vokattv
fiil lekilhri
gunlan ifade ederler:,
l.,$alus toklik ve gokluk: niyet ve irade; 2. $atrrs teklik ve gokluk: istek ve emir; 3. $ahrs teklik ve go&lul : arzu ve iirnit. Sadece 3, gahrs teklik nadiren isim gibi kullamtrr: yarh$a'zun*
rn (Man. II, 8; 16) ryarlrkamasr yoluyla (vasrtasryla)u' - Bu gekil neziket (bitdiren) bir hitab igin de kullanrhr' Ashnda her zamamn 3. gahrs teklifi nezaket ifadesi olarak hizrnet eder: [atun ufta yarlfudr mu 6rld racaba kralige hazretleri buyurdu mu?'' vokativ fiil sekilleri nisbot ciimlelerinde de final manada kul' lanrlrr: oktm bttt-lim rki yaza (bile)limu; lngii bolmazun $altr brz yoBadSuluk bolma-hm .bijyle olmasrn ki biz yok olmayahm'' Bu vokativ
fiil
gekilleriryle biten yan ciirnleler, dtigi'ince veya
ko
nugma bildiren fiillere bapirdrlar: amra}ldtrun a&nlguluk $rngiil 59
5tt
lcorlar mdn osevgilerden (diirt asil budist gerbir avnlma, rzdrrap (hasrl) olmasrn diye korkartm); slz. ni iil-ziin tlp "5i2i iilstn diyeu. tl-p'e ralmen gok kere konugmacr bolma-zun ertt ,tlp
qefinden)
bahis konusu defildir.
322412. ile yaprlan fiil gekilleri (bk. 313) iyelik ekiyle birlikte gcirtilen-tgegmig zamanr -dom- -1os1 vs. bol.tfuq, sr[rtagt* rlar verirler.
isim olarak : de, vurugma'. Bildirme (haber) olarak: gegmigte bir tek eylem, yer yer de, hemen takip eden gelecefin kesinlikle beklenen veya vad edilen : niigi.i bol-tu4? *ne oluyorsun?o, miln una basa yit-dim adrr-t (ayrrma, ayrrrm>, urun-t .garprgma, arbe,
"hemen gclil'orum'. 322413. miin vs. $art gekli ashnda bir bildirme geklidir. Bir kal-r sa-r -sar sdn den "kalmayr diiqiiniiyorsunD veya benzeri., yani tasviri vardrmcr fiil sa- odiigiin-, tasarla-, hesapla-" ile bir tiil teskilinden orta hece di.igmesiyle bir |al-sar s{n meydana gel. migtir. Bciyle bir krsa tam cilmle, yanrndaki ciimlenin gartr haline gelmig ve agafr yukan a9afrdaki qekilde bir hi.ikilm ciimlesinin gantr geklinde anlagrlmrgtrr: [; kiir-iir 6r-ml9 mdn ogtirdiim, fark ettim>, bol.tum iir-dl uoldum idi (elde ettim idi)'; alk-yut nr-di. (vurmu;lar, vurugmu;turlaro vs.
Bir durum idi (devamlr)';
veya ahgrlmrg bir eylem: tiirtiin-iir ilrdl .siiriiniir ttibriingsiz bol-tum dr.mdz mu osarsrlmaz defil mi i,dim?,; brgrl.ur bol-ur o(nihayet) bigilmigtiru; bol.mrg bot.fay "sl. mu$ olacak" vd.
$art: tglma.drm flrsiir okrlmadrm iseo (belirsiz lgrl.sar mdn,c. kargrhk gegmiq zaman); 6gir-iir miin iir-sdr nsevinir isemo. Olmamrg (gergeklegmemiS); tiiginmii-giiy dr-tlmlz y
Tat' kayfr-kagr,Tat. !ay!r; Eti.i. kfld- .glY-', CC lcey--ldy-' vardr' de .kiy:; H-; normal 1-'11ip yanrnda istisna olarak dEiii. u- n: Etii' tiirtg cdg. rinn,CC tereg fakat Tat. ttrlin; Kagf' yiii- ((yen->l CC' yeg- IeD-, Tat. yl5- - cln-. Etii. ilgi hali +nrp, CC urp - *mB Tat' *rul : *mn; bu son 6rnek bir bagka deBilikliEi yani i - g de!i' giklilini igaret eder. Eti.i. ikinci gokluk gahrs iyelik: *0v, CC*Srz *8rz-,Tat. *grz; CCun eski ktsmmda baflantr i'inli'isii olarak u/iiyu tercih edisi, lakat yeni krsmln krsmen dudak uJrumuna sahip olu' gu, yani yuvarlak baplantr iinliilerinin sadece kendilerinden ijnce gelen hecedcki yuvarlak iinlillerden sonra geligi gibi, Tatarca'da da dudak uyumrina tabi olmayan bir afrz ile dudak uyumuna tabi olan bir difer a$rz ve (asli) u/i'i ye kayrg vardtr. Eski Tiirkqe'dezarf fiili, CC da ve Tatarcaida da (burada -b olarak yazrki -p hr) bir gekimli fiil tegkil eder, -!aq (-rnca, esnasrndao zarf fiili, iki dilde de kullanrhr. Tatarca Ei.iphe eki +kiin CC da egen oacaba, muhtemelen, olarak geger' Son gekim edatlarr: CC. artul.c, Tat' artrk oartrk, fazlao; CC kiire, Tat. kiirii (gdre>; CC ve Tat' an (de' vam?u; CC ve Tat. katrnda (yanrnda); Eti.i. birlti oile", CC blle, Tat, biln.-ikinci gahrs emir Tatarcada oldu!'u ,gibi te'kit edilir: CC bak+p kiir-tiglz ubak giir, bak igtelu Tat' iiyt-6 kiir nsiiyle i$te!'}' Tekit edatt e! (CC) Tatarca'da da vardrr: tg - Kelime' hazinesinde iizellikle agafrdaki benzerlikler dikkati geker: CC ayna (cumaD ve a1rnl za' *"ttdu (pazar veya tatil (bayram) giinii", Tat. atna kiin (Wb') (cumaD, atna kiint (BALINT) ).
Elde Edilmesi Denemeleri:
Codex Cumanicus'un tarihi
164
GRAF G.
t. XXXV no. 6
Asiae
S. Faksimile.
Nauk SSSR 1930, S. :
395 s.
1887, S. 2-5,
79-lll.
347-349.
T. KOWALSKI, Zu den tiirklschen Monatsnamen, AO
II,
1930,
S.
17-26.
S. ll9-120: W. BANC, ilber dle Rritsel des Codex Curnanlcus, SBAW
Venetiarum prlmum ex lntegro edldlt, prolegomenls, notls et complurlbus glossarils lnstruxit, Budapest 1880. S. I XIV.
1912, S. 334-353.
W. BANG, Beltriige zur Kritik des Codex Cumanlcus, Bulletin de l'Acaddrnie royalc de Belgiquc 1911, S. 32-38.
s.
76
KWN, (bk. yukarr) CXXXIV ve
Codex Cumanlcus'un lgare t EdlIen Yerle. rlyle ltgf f l Metin Yorumlarr: S. ?1, S. 1O2l : A.N. SAMOJLOViC, K tstorll... (bk. yukarr) S. 86-88 S.E. MALOV, K lctoril t krltike Codex Cumanlcuc, Izvestija Akademii
GRAF G, KUUN, Codex Cumanlcus blbllothecae ad templum dlvl Marcl
-
(Okuma)
Yorum
J. v. KIJI,PROTH, Vocabulalre latln, persan et comnn delablbttothdue III Paris, 1828, S. 113-256.
:
I. Kopenhagen 1936, 12s ve
Gi.i9 Eski
de Francesco Petrarcha, MCmoires relatifs h l'Asie,
Codex Cumanlcus, cod. Marc. Lat, DXLIX, tn fakslmlle herausgegcben,
Maioris, ecl. K. GRONBECH,
Nagy-Szen-Mlkl6s. Bu-
dapest - Leipzig 1932, S. 54-59.
sCrie.
mlt einer Einleltung von K. KRANBECH, Monumenta Linguarum
1929,
s, Lx-Lxv.
W. RADLOFF, I)ae tilrkleche Sprachmaterial des Codex Cumanlcur, Mdmories de l'Acaddmie impdriale des Sciences de St. Pdtersbourg, VII,
KISA BiBLIYOGRAFYA Bii t iin me tn in t tpkt-b
Dili:
W. RNTLOFF, Zur sprache der Komanen, Intcrnationale Zeitschrift allgemeine Sprachwissenschaft I, 1884, S. 377-382 ve II, 1885, S. 1342'
yabildim. W. BANG'rn itinah metin yorumlan ve K. GRZNBECH'in Lu' gat'rndaki itimada gayan okuyugu, burada yaprlan igin biiyiik bir
Codex Cumanlcut, Doklady Ros-
1924, S. 8687.
D. RASOVSKIJ, K voprosu o prolschozdenll Codex Cumanlcus, Semi' narium Kondakovianum III, 1929, S. 193-214.
riz).
Bu iliqkilere gtire, bu galtgmairn gayesi, Tiirkge'nin kuzey batr dillerinin tarihi incelenmesine hizmet olacaktrr. Elbette kendimi meslektaglanmrn hog giiriilerini rica etmeye mecbur hissediyorum, giinkii CC kendine has Eevri yazrsr ve bize cinemli igaretler vermesi' ne rafmen, bunlardan pek golunu sadece farazi olarak ortaya ko'
1913, 5.244-245.
J. NEMETH, IXe Rrjtsel des Codex Cumanlcus, ZDMG
LXVII
1913
s77608.
77
K.N. SAMOJLOVTC, K lstorlt (bk. yukarr) S. 88-89. S.E. MALOV, K lstorlt (bk. yukan) S. 349-375. J. NIiMETH, Zu den Rfitseln des Codex Cumanlcus, Kiirtisi CsomaAt'chivum II, Budapest 1930, S. 366368. S. 123. S. l-241 W. BANG, Turkologlsche Brlefe I, UJb V, 1925, S. 4446.
S. 137-144, S, l0: W. BANG, Der komanische Marlenpsalter nebst selner Quolle herausgegeben; W. BANG, ve J. MARKWART. Osttiirkische Dt. ilaLtstudlen, Abhandlungen der kiinigliohen Gesellschaft Cer Wissens chaften,
Ncuc F toy (toy, gijlen" vd.
Tili gift iinliiler
ve diftonglari g/C ve v nin kaybolmasr veya gift iinli.i ve diftonglar meydana gelmiptir: a$ar -aar (vezin dolayrsryla iki heceli); sev--stiw(sev-r; suvsa- (susa-> >sowsa-. zayrflamasr dolayrsryla srk srk
Nadiren Hiatus'u (iinli.i kargrlagmasmr) iinlemek igin bir g tiirer: de-g-elim 145,17 ndiyelimu; Etii. yrdr- okok-o>*nn-)yltn genig zamanr y-g-lr 124,22; yani yrgrr, geklinde yaprlrr.
Diftonglar, asrl diftonglar ve nihayet Qift finliiler y ve v/w nin,
sadece, benzer ilnli.ilerin yanrnda, zayrf telaffuz edilmelerinden, mey-
dana gelirler': beyt- udans et-o-b"y-; Etti. rd- ugtinder-,)rytn genig zaman yar yani rar men 33,7 geklinde yaprlrr; *zly6n (ziyan) )zlan; *gtivre (gevre> gbiire-giiwe; *covap (cevapD> coap;
luv-ar
men (av arr'm, kovanm" rn yanrnda lu-drm da var 114 1.39; *l.ruva. la- nkovala-") huala-. Yan yana duran iki iinliiden biri, belki de, gergekte yarr iinsiiz idi.
Unlii iizelliEi tagryan iinsiizler: Yazrdaki bazr iinsiizler, belki de, yarr iinsiiz veya iinlii iizelliBi tagryan iinsiizler olarak giiriilmelidir: yel- (yen-u in genig zamanl yengrrnen yani ye4r men geklinde yaprlrr. Etii. yaru[r urgrk, parlakhk" srk srk ynrl.r geklinde yazrlmrgtrr. - *yn[o]vretLunde t+i,S *gtinde'; Etti.. 6gr[t- - iirgiitkayma' o/6 nadir giiriilen Ttirkge'de (bir um0mi tarafda llret6-ti); u/ii' gl1 ytiresinde n vi rmdan dolayr ve difer tarafda l*lk, 8' Etii' tigtir- niifiil-o)owd(u)r- lM, lmli sapmalarr, yani irnlA hatAlan (?); ii>a: erkstndagl 137'16 vd.: ii>o: soyiig usevgi o I44,ll; ii)u:kug "giigr 162,1'16; o>6: tOtttte rlkametg6.h" 151,6 vd. Vurgusuz orta hece: kargda ndo$anu - $arga$a; berll- rvg ril-' -ber..l- 145,7; ttrtitk *hayat, canSlkr - tlrellk 148,19 gibi lkili wkiller vurgusuz orta hecenin bellt belirsiz telaffuzu olarak gti' rtilmelidir. Dudak uyumu: Ballantr iinliileri, Komanca'da agafrdaki ekler' cle gdriiliirleri (k"li-"yaprmr:) *gok,*1"" +lot, +s"2, *o9, *on;
_1,-?-f-"[-, *"rga-, -'t,hali: *noD-%, llgi -"1, -06, -on, -on9, -3, (Qekim:) "l-, -"o-, -ok-, -"!-, -ot-, -oz. omozo, *oDoz-+"E"zi slra sa' +n'8; lyelik: *om, +o0- + ?o, + yr eki +"gru, *[r'l; emlr: - '"8"2i giiriilen geqmig zalnan: -opzo gib'i; zarf fii,li eki: ekleri --dom vs. aynen iyelik -p'
Eski metinlerde bilhassa ltalyanlannkinde baplantr iinliisii du. dak uyumuna tabi defildir: at*lu, an[+suz, agrl'up, bol'drD,6l'lm,
ulu+lut.
Almanlarrn metinlerinde dudak ulrumu iglemeye baglar, ve iisto llk ltalyanlann gekilleri bu esasa gtire yer yer diizeltilir: k6r - tiglz (yatnrzilk hece ktik iinliiden mii'teessir olmugtur), koy'ul'mr9.(-- rnrt hiC bir zaman miiteessir olmaz), kdr'iin-, bul'ug-, Ciik'iip; ltalyan' ca krsmrnda, meselA: 1,23 te egttl ile m arasrnda bir bogluk var, bu' roda orijinal egttiimi.in u yani ti siini,in I olarak diizeltildi$ agrktrr
cfltlm.
--dur-' ve -sln baflantr iinliisi.i ihtiva etmedikleri -ur-, lqin, iinltileri bakrmrndan kaidesiz olarak kahrlar. Ugiincii qahrs iyelik eki +r/+t veya +$/+sl tabiatryla herhan'
buna rafmen, yer yer, 1' ve yiiz+ti+nt5 137,8; tdkkalrrlar: maruz gahsrn-tesiriyle uyuma
gi bir baflantr
i. r+f 82
149,1.
iinliisii ihtiva etmezler;
Aynr gekilde, Komanca'da, dudak u5rumunun' -ulL' Jun-' gibi hig biir ba[lantr ,iinliisti i,htiva etmeyen eklere de tesir
-srn, -gubi siiriiniiqtiir; dudak uyumunun kuwetli bir tesiri altrnettifi tali da,!eni9 kiik i.inliisiinden sonra, meselA: -$u eki diizlegerek--"$r oln"]etii. brs-ku > brg'$r *brgkr, ; [<arap$u' karanlkuurun yamnda $a'
ll7 r,2l da var; bundan dolayr, uyu-bu epgt (MoBolca'dan alinma), dikkat gekici yan sekli elpek; Son ses : p oldufu gibi kahr: giip "giip' ukadrno. m srk giiriiliir'' siipriinti.i>. b mevcut depildir, giinkii, daha eski Tiirkge agamasrnda dejene.e olmugtur. m srktrr. w tali (geqic'i) dit, tlg den teqek' kiil etmittir. Di9-dudaksrlar: v, f
:
On ses: v ve f yalnu yabancr kslimelerde ve vurgr[ iit'e iitEtii' olur: d nadiren gibi kahr, nellikle oldufu oiqin, dolayr,r nlti kiintii>kendl tutul- ukurtul-p. r ile biten bir fiil tabanrna geligenig za' 1.orsa bilhassa Almanca ktsmtnda, -ur, -ar' -lr' -r r si kaybolur: yandur'u men 5, 15, yaqrr-u men 6,12, 84
srk.
-
c: On ses : Asli olan yalnrz g dir. Yabancr kelimelerde c de var. Tali 9, c olarak c de muhtemelen ll tjniinde bulunan y den meydana geldi : Yabancr kelimeler clft ugift, egit> clgar .,ci$err, clns ucins, halko (i.) gl- ile yazrlmtgttr. O halde ltalyanlarrn gl- sinin Ttirkge kelimelerin iin sesinde de cr-/cl- anlamlanna gdlmesi lAzm. *yrltra- ugimgek gak*r, yrl oyrlo, ydmlg (yemi9, m€yveD, Stltra- *11, gtemrfg olarak yazilmlglarsa, bunlarrn crltra*, crl-, cemlg geklinde telafuz edildikleri neticesine varrlabilir. -yr-/yt.> *r./-cl- ses gegigi bugiinkil kuzey batr givelerinde (heseld Kazakga ve Tatarca'da) gok yaygrndrr. Daha, tesadilfen, K5ggarl'de de var bu: ytgl ve yhgti usagPatlamah dig eti sesleri : g,
lam dirkigo ve "inci,nin ctgi ve cincii yan gekillerii ve yine yoldu "deve tiiyiio yanrnda bir coSdu da var. gl c ses deferi ile (i.) yazrhgryla hollncan, cholt(n)glan (i.) kelimesinde de var Ek iin - yabancr sesi : yalnrz S. IS ve iin seste: 9 gok yaygrn, c yalnu kelimelerde.
Akrcr :
man eklerir.rin
: Srk
Yan iinli.i : y: On ses: yaygm ve iistelik asli. Ek ijn sesi : miirmkiin. * Ig ve son ses: Srk, bir krsmr <Eti.i. d,- bir krsmr asli: ry- ag,iinder-" -au-, {v-; -agri-> iiv-; .ogu- > {gu-, -uu-, -u-; -rtt- ) -fr-, -ry-; rnisaller : afar (onaD - aar; orta tii. azragt - *azra$u nevlathk"> asnov; Etii. buza$u nbuzaSro; buzau - buzov; Etii. kiidiigii > kiiy?igif - ktiy6v - kuyov; Etii., iigiiz iibiiz,, Etii. yr$rn nyrlrn, topluluk" ) yryn (yrin?). Unsiizlerin yanlnda !/g go!'unlukla olduBu gibi
kalmrg, fakat yer yer aynr qekilde ! olmuq veya erimigtir (reduzlert): otlan tat-r$ ctatr, *satuf +gr>
*atat
*51rrbgr csatrct>.
-'g:
;'-ov3 yul-uv ofidye,, k(l)r-lv "(girig) giin batrmr, batr', $ut. sa- ukuntarrnak iste-r, tab-uv * sa- .bulmak iste--r.
kar-uv +
>-{v: yab-ov ctirtti>,!rul.ovf gr rkurtancr, (fakat nrlut+ne); bulov q silAh n,kr9. Kazakga bul- yar-, ikiye triil-" ;kiitdrrr - lclit.itv " "otlakr; ttnt.6v+C (araylcll; ttr6 chayato (fakat (canhl: tlrt); satov (ticaretD; tat-ov (tat, lezzet, tatrs'rn yanrnda). Yan gekiller bir a[zrn temelinde tlrlg, bir dilerinde ttr{ig bulunmasrndan ileri gelir. )-@z blgt colgunD (9a8. pbls); al-r*9r .ahcr, (Ke+f. ahg+ sa- oalmak iste--,); 6l-ti oiilii" (Etii. iiltig); tofr+gr rgairr (Etii. towg "grft"); tlr-t qdirir (Etii. tlrlg). Taban
iinlii ile biterse:
-ag oldufu gibi kalrr: uya{
ouyanrk,
-a!> -au: bllii.ii "bile$i tagr,, grr[a-u ndolakn; [cada.u cgivir. yarov <sililhlanmar; *yavla-; yasr. -ov: yara-, low -a8>---ow, ya$lau -uv, -u: (arr, an-, aruv+ safD; -f/-g kaybolma agamasrnda, kendineasr); iinliiyii yuvarlaklagtrnrken w>v oldu. --.ou: *odu- Etti. odu-f "uyanrk!> oyou (uyanlkr. -u!> ytIA-, *yiillii-g, yiiiltigt oberber,; 8ra.n-r rata!, an oarr, -9, saf, mttrkaddesD; agr (aclr) (Kagg.) agr- .acr ol-'dan; boya-, rboya'$ boyagr uboyacrr; Etii. [ruru.f, [ruru okurun, *sasl-f,, sasl {sasl, den tjnce gelen
kaksru kelimelerirrde er,iyip kafbolmugtur.
87
art damak i.insiizii I qok seyrek giiri'iliir' - 0n ses: Yabancr kelimelerde ve nadiren a, o, u(I.r iiniinde giiriiliir: !a9 uhaEu; lgagan-bagan (ne zaman?D, kuy.t 'kuyun - buyu' On sesi ve iq ses : yer yer k ve ayrtca bir defa da k den, iiste-b,t lik iinsiizlerin vanrnda: kogkar okoso - $oglar (f'; 8- bir hata?); kqtkar- 6fts1131-> - kuthar-; tiilbii (i) ) her[ olur. h- yabancr kelimelcrde ver yer kaybolur: (Fars.) hanuz oheniiz'- anus (a'); (Fars') hamaSa nclaimao -ama$a (a.); iq sesteerime (kavbolma): Fars' gahr npchiro >*ahar>gaar (i.)-h-b de$iEimi: (ar') bormat uhii'rmet"
h nin al'masr : befet (peyD - hormat (i., d.). -ayrnrn yerini nhafta> )rgafta; Fars. (<ar') gi F"tt. hafta > -behqt (i.). -h> kahal utenbet, >kagaf - hahal. Biitiin bunlar gok miinferit hadisclerdir. p verine h: anda oh 65,4 neskideno'
Tiirk givelcrindc oldufu gibi, iinsiiz yrfirlmasr dolal,rsryla bazisapmalar giiriiliir, meselA: iinsiizle biten kelime tabanlanna bir ek gelince sadah ve.sadasrz iinsiizler arastnda. Benzegme seyrektir: itti. l, kuttul- 117,5' Bozulma (d6' niigmer) : yalbar- uvalvar-o - yarbar- 121,8' Unsiiz yrlrlmasr *sa$ [rol osa$ kol, sa$ taraf' tck seslcqir: *at*ta; oaclag,r > atag; *CaI,('guCr ) sakol 172,17;*tiirtkiil nmiifterio )*tiirkiil - ga[rugr; yarat-tr (yarattlr 74,3i F,tid, siivri usivri" udiirtgen"> >yaratr 147,2; Diflcr.
>"Uru; tiipkiir- otiikiir-n - kazan-.
88
- ttikiir-
126,22;
hazgan- a[s2sn-p
ba$la-oba[la-" - balSa-; Etii. ya$mur (ya$murD -yam$ur; yarhfa- oyarlrga-, - yanlfa; o&Sa- -og' [a-; tegrlnlq uTanrt'nrnp - telirnip 123, 23 vd. Gtigiig,me:
seste, yer yer, fakat sadece iki iinlii araslnda, sadasrz iinsiiz' ler t ve g, daha slk s ve k ve bir kag defaya mahsus olmak iizete,z,r, p ve hatta I ikizlegir: kattrnda 123,26;31 uyanrnda> ayttahm 137,18 siiyleyelimn; [rattr 122,18 ; yetti I37,22 "yedio vd. -amag ,a 142,17 udaiman; bogg (son ses) 59,15 "hog,; yemi99l9 137,2 "ye' mi$in, mepen>; kdrgiizziir 123,13 ugiisterirn; yaggrrrr een 124,39
ig
117,4 ugizlersinn; yatgrnm&z sen 124,39 ugizlenmezsin"; -assov ofayda'; esslrge-,{esinge-"; suirrassrnda 122,15 osonrastnda,,; sassrr 124,5 (saslr, kokaro; sassrdr 124,12 "sasrdr, koktu", sassr 124,17 nsast, ko,karu. ---ekkl 74,1 uikio; siivmekkinden 123,25 (sevmesin26,18 (bulalr yerine) npr' 124,1octizzamlt>, denu. -bolla$ -kleppen niligtirdi, iirdiio; dikti, naro: llhndlrdt 138,5 trlh 140,4 "ktltkho; (fuannr oiiniindeo. 122,40 uhanro 124,3 alhnda 123,15; allhy "biiyleo ve cannl 140,6 ncantr hata olmahdrr.). allby nbiiyle" ve alhnda ntrniin' deo kelimelerindeki ll benzegmenin nadir hallerinden biri olarak giiriilmelidir tur-ur Eok srk tur-trr vs. olur; *kiilmiiz miln, z nin kaybolma' srnrn drgrnda, kelmem olur. 31.' Biitiin Tiirk dillerinde oldufu gibi, Komanca'da da keli' me yaprmrnrn dijrt gurubu vardrr: lsimden isim, isimden fiil, fiil' den isim, fiilden fiil tabanlarr yapan ekler bulunur. Aga$rda Komanca iEin kare{. Tat. ya yuvalug (yava;' hk, olarak gegmigtir. 89
+Sak ten.
-+ma<Etii. ym5: sona gelen genelleqtirme eki: n6*m[ cPey:r nd ' rne?o dcn; kay+ma oherkes, her kim" soru tabanr kay+ dan. (;bk, 312, 313) : tg*rlb nig' igeri' 19 cig' +nt< +r- ve
-+
tcn.
*sry( +sr- ve -* (bk. 312, 313) : atrrtsry-avur+sr (ta' rlm?o
(bk. 312,313): yagt(s)rl nyegilo yag nha' *srlkfizgil (k ya yakrn olugundan dolayr 6-il) oayna" kbz ugdz"den; o!g*a- ubenze-u ogut (Etti. brdhml iihtr') okabile, boyudan;
uilahi siiyle-' krq. $obuz*er (kopuz galan) miizisyenr; sol+a-8ay *solaku sol usol" dan; *ot*a-Jagr-otagr odoktoru, ot es ohafiza, hatrraodan,.
+sa- ubir gey diigiin-, bir 9ey iste-r bavurtsa-[r nsevgiliu 'kr;. Etii. baf,rr uci$er, giinliin yeri olarak"; er*sek uerkek delisi, fa' higeo er (er)den; yara-m*sa-$ usadrk, yara- (yara-, yak6-"dan; (yiipsen- bk. aqafrya ydpstn-); *ot+sa-!>ot9a$ "ocaku ot datetD dan; tabuv*sa- (ara-o tap- si.irii osivrin krq, Kr19g siivrJ,t. Unlijniin seqimi eklendi$i fiil tabanryla ilgili defildir.
l.; k6r.kii+ siiz ugiikin,. -(g)u Seyrek: bur-aw oburgu,. oz-aw (geg*ozagu -au, (*oz1*kl-aw) dan?); kagr-au nkaqaSru; Fu.rgu krsmrida yig"-(a)fu> [cagragu olarak verilmigtir. t'2-11
"kuil. krrmrzrr; soyurfa-l .tlutuf.
ttmarD, (bk. SpU-
LER-'l: Die Goldene Horde, s.294),ugaJ+d-r uufalmrgo; tiike.i ubiitiin,
tiike- obiitiin ol-). -m: tiiz.iim*lii <sabrrh>; iir.iim*qlk
(Etii.
.
Qok srk fonksiyonlarr: Ekseriya bir eylemin neticesi: -ma[r: nde$igtirme?"; rhgtur-malr yarat-ma[ (yaratmaD; iipmek (g6rme, bnkma"; teg-mek udeliku krq. teglk"; ttkmek odikig yerin; k6r-mek rbakrgo vs. ar rn menfisi: bat-maz yulduz 139, l0 nbatmaz yrldrzr; -ma-z: oalmaz.lrko; nl-maz*h[ kiiriin-iir kiiri,in-mez*nl yaratdr 148,2 t'tiniir ve gdriinmezi yarattrD; kiin tuv-maz*dan burun ll4. l,"96Ig
rgiin dofmadan ijnce,. Ayrrca, predikat (bildirme) olarak. bk.32242. Seyrek: toy-rmC okuyruk sokumu kemifiu.
-mrg: Srk srfat olarak, -rrug: ru$a-mrg vs.
etken ve edilgen: br*mtg upigmigu; ya.
"giinahkAr> Isim olarak seyrek: ye-mig (yemig, meyver; tcrzrup bollag-mrg*r I 51,10 "krzrn getreli$i u; ltlen-mig* ler l5lI okaybolanlar, yitenlerr. l'redikat (bildirme ismi) gtirevi ihrimali yok, bk. 3222. s11ss-n (kr9. Kng!. suvsl- osusa-u) ; en-diin- (i) - en'dlr- (a.) uindir-); yarat' tlr- -tur-, tur- (i.) (Alman diizeltmesi) (yarag-trr-, yerlegtir-D' --fir-, {un-, -}rr- vs.: Faktitif: yet'kk- cyetir-, ulag' ttr-). Faktitif : oltur'fuz- ; kiir'giiz- cgtis' -grz*,fu2-: tef-D. d6nii9trii, yer yer pasif veya meghul (medioum):
Ekseriya -o[-;ninkigaf qrrmalet-r; yar-rl- oyanl-, try'rl-
den uulagtrr-'. -"v-3 Faktitiv: et-lz321. Bir srfat kendi asll fonksiyrnu dlgrnda, isim yarh ufakirn, yarlrlar ufakirleru zart- ya[car blltr sstr "iyi bilirsin"- olarak da kullamlabildifi igin, bir ismin giirevlerini alabilir, iizne, nesne ve (predikat) ismi ve bir --gok srk olmamakla beraber- bir bildirme tamlayrct giirevini yerine getirebilir, fakat hal eki almadan, sa' dece, zarf veya, bizzat yer ve zam n bildiriyorsa zarf belirleyicisi olu.rlar.
321t. Qokluk: l. $ekil (ek): +lar/+liir Kullanrhq: Ekseri Ttirk dillerinde oldufu gibi +lar belirli
sayr 95
bilclircn kclirnelerden sonra kullantlmaz: iig [an "iig hano, altr yrl (9ooaltr yrl,. Fakat barga arr*lar ubiitiin azizler". bu koyunlar,; banlaro, fakat kiiy*ler 122,2 "(tek tek) kutlu t'n -kutiivgl gak*lar+rnda 147,14 ubu kutlu rzdrrap giinlerinde (zamanlarrn' ..onlaro, blz vc da)"; a$ag*lar 88,22 u(odun) a[aglaro, gekille143,6 bir kere biz*ler 150,3 "bizler"; kim*ler -a*lar "kimlero. Fiil rinde: egit-i6 $ ler n igitin ", kel-sin * ler o gelsinler>, rrla-r * lar ( iarkl sijylerleru, bil-mez + ler obil'mezlero ; sor-du * lar ( sordular>, egit-keyler niqideceklerr; kel-se*ler ugelseler, gelirlerseu; iyelik eklerin'
de: +lar*r "alan>. 2. gekil (ek) : *"2, arkaik, biz, siz; tlz udizo ve ikili viicut unsurlarrnrn isimlerinde bulunur. -- Fiil gekillerinde: .kiir'tipllz nbakrnrz, gririiniizn, kel-d+iU*tz ogeldinizo; kel-se*!*lz ugelse' or**T +'2. niz,. iyelik eklerinde: +om*oz, J-o4f 3212. lsmin halleri
Belirsiz hal : eksiz. * Ilgi hali: *no0,+nog/+nog, 126,31; yiikleme hali: +m/+ni; yiinelme hali yer yer de ka/+ke; bulunma hali: +da/*de yer yer ayrrlma hali: *dan/*den, yer yer de *tan/*ten, me-
Yahn hal
:
istisna olarak:
*ta/*ge; *ta/+te;
:
*ntk
an tlrii*ten yani *tiriiw-ten (?)
yanb +,tan 148,4; istisna: telrl*dtn 143, 15; vasrta hali qok seyrek gdri.iliir: *rn/+ln; egitlik hali, seyrek kullanrlmrgtrr: {9a/*9e, son gekil, Eok kere art iinlii il'rtiva eden kelime tabanlannda da: ter*9e ugabuko. Isim hallerinin fonksiyonlarr agafr yukart ekseri Ttirk dillerindckine bcnzer. Burada birkag tipik iirnek ele ahnacaktrr.
selA
121,21;
32LZl. Yahn hal iizne halidir.
Belirsiz hal I belirsiz nesne ve bildirme (predikat) ismi : tuurdu4 anr, klm tepri tuurur 137,3d' udof'urdu$unu Tanrr do$u' Yer ve zaman bildiren isimler, belirsiz halde, zarf belirle' rLlr>. vecisi-olarak yer alabilirler: ulu kiin agrrlap l2l,ll, <pazar giin saygrsr (nr) sunarn; kiin to$usr 122,33 *do$uda (do[u, giin dofu' mecbur, muktedir, muhtag ol-" belirsiz hal ve' su). hali bk. 32124 ile yaprlrr: barga ktgi borglu tur orugta ya ydnelme -.,-e/-a yazu[rn aytma 125,23 "herkes orug zamanr (orugta) giinahrnr siiylemeye mecburduro. tiizme kerek 123,32 "dayanmak gerek, dayanmaya mecburdur (insan), [; bol- ve kahp (modal) yardrmcr fiillerle birlikte yti. nelme hali: bk. 32244. 32125. Bulunma hali: syon*de blz klm turahm 132,18 ; iigiingt kiin+de 148,10 uUgi.incii giinde" (Ugiincii giin)n (kesin vade, onun igin de belirsiz
hal defil). zr[r
3?126. Aynlma hali vasrta: menlm... yaman siiziim*den... ya. 121,5d. ubenim kcitii sijziimden dolayr, giinah igledimn;
ettlm
sdiimek+dtn eslrdlp 149,8 "sevmekten sarho$ oldumo gende: burun alay aytrldr peygambar* dan 123,2 uiince peygamber" -Edil. ierden giiyle denildi bahs edildi)".
bildirir: kiip*ten 6ldt
124,20 (qoktan iitdti (iileli gck boftay slzge an tiriitten l2l ,20 "bu af size mukaddes (yani ebedi) hayatta krsmet olacaku.
Zaman
oldu),; ol
bogalc
Sebep: an*dan ellzabet aytmrg 151,9 nOnun igin Elisabeth demigo.
Cihet
({den dolayr):
menim yazukrm*dan
nbenim giinahrmdan dolayr yarhgasrnrn.
yarhfasm l2l,g
Karqrlagtrrmada: bk. 33. 32127. Vasrta ve belirsiz hal; Bilhassa gahrc eklerinde ve zamirlerde: ugmak yol*rn blzge agtrg 139,5 uCennet yolunu bize aEtrn>; talagman siiz*in lnamrlar 117,3 sdztineinanrr.
"miinafiklar
97
l$r; $ahrsla ilgisiz: yayln l30r 38 nyazrn'; ansrz*tn 121,16 canst' rrn,,; da$r yerde basrh! (yahut bazl*?) egi k63iil'tn Hgfge 122,9 rve iyi kalpli kigiye yer yliziinde huzurn' 32128. Egitlik hali: Seyrek: artrn+ga yiiriir men (ardrnca yii' rilriimo; kellplz terge menlm artun+ga .obenim ardrmca (ardrm' rl&n) gabuk (bemen) gelinizu; iizgefge 162 I.30 ubagkacao; bttiller tyt8an+ga 148,10 .secundum sciiptuarsD; azam yolun*ga 159,4 nin' runrna gore'; bltik tlltn+ F 122,24 d. ckitap dilinceo; t4trr+g' 122,25 uTatarcao; tllegen*ge l3l r. 22 rsenin dile$ince'; -{n9a,
-rnarnsav;bk.3223. 3213. tyelik ekleri I l. Tkl.t *"m: hal ekleri: *n"p - *no8, *m, *a +da, +dan ve iin iinliilii kargrhklan. 2. Tk.: +o0- +"g: Hal ekleri: aynr. siiz*lnt 36,11 yiikleme ha' ll olarak hatah olmalr. senlg yazutr+rn 125,17 muhtemelen belirsizdlr. Codex'in yeni metinlerinde r, yuvarlak taban yer u olur. Iyelik ekleri hal ekleriyle birlik yer sonra tinliisiinden
3. Tkl.: +sr, +r
tc: +u+nu!- *u*m0, 151,4; *rru- +unr;+tne+-'!ua--+sr0a; *rnda; *rndan; *rnqa; yan hal; *rn; meselA giiz*iin 121, 13; ya' ruk+rn 125, l0; yiiz+iin l5I, 7; siiz*tn 137,6; yol*1n 139,5; yul' duz*un; 12240; iipke*sln 138,12; yazub+rn 145,15; ten*ln 147,1; ktltle+ln 147,3; kay+srn 123,21 (buna kargrhk yi.ikleme hali: kay+ mr 126,23); yarlrn*rn l5l,l5; bundan bagka hatta 6liim+tn+iin 126,2.
Qkl.: +.m.z; Hal ekleri teklikte o:ldufu gibi' Qkl.: +'0'z - *"g"zi Hal ekleri teklikte oldufu gibi' Qkl.: *lan; Hal ekleri teklikte olduSu gibi. Bu ekler isimlerde ve --d ve --€a ile yaprlan gekimli fiillerle gtiriiliirler: keld+tm, kel'd*lp - -d +tg, keld+t: (sapma:) keld ilL, taa+tltz--6+krz (Sapma:) keld+ller. kel'se+m, kel' (Sapma:)kel-sd; (Sapma:) kel+e*k, kel'sc+nlztc+D -se+g (SaPma) : kel'se+ler. glz, -,se + Ayrtca: yemig*lg 137,2 n(senin) yemiginu; meniim kn+tm .benim tzdtrabrm,; senfO yazub +rn ()'an hal, iyelik eki yok) {senin
1. 2. 3.
Sllnalun". 9E
F
32t4. Srfat igin bk. 321 ve
33.
3215. Asrl sayrlar: blr *lr, eki a2", ii9 r3r, tiirt (4D, (istisna ola. rak bilmecelerde ddrt), beg uSr, altr "6r, yett-yettt "7, (hafta an. lamrnda 71.30); seglz "8", toEuz (9>, qtuz , altmr$ o60n, Vuz n100o 121, 19; mtg erken, sabah", bas-a nba' sarak >sonrao; giiwr-e (kr$. Osnr' gevlr- (qevir-> (gevre' etrafrna, etraftnda, etraftao; kdr'e ngdrerek>gdre, iit'e (tite) -den do' layr, vasrtasrylan; [, degr-l teylr dgn ndefirerek> kadar', -r:aktar- oclijn- aktar-u) >ovdan satrn al-n; yam$urleyln 143,15 . 'mr9 bol'$ay sadece 6r' bagka bir 9iedilmi$ir, o halde muhtemelen trcklerde tesbit vrtden altnmrqtrr: kegke eglt-mlg bol-fay e-dlm okeqke'igitmig olsa ldlm'; apla-mrg bol-Say edlm 129r.22 (anlamrt olsa idimo. bolvnrdrmcr fiil olarak birle'gik zaman tegkil etmek iEin birletik fiillerbol-: agla-r bol-sam 130, 16 canlar olsam tlc Aok nddir g ne (MS). KrpgakEa g sesi teorik krsrmda $ ile k arasrnda bir ses (T), yahut obedevl tarzr ku (el-kef al-badawtya, K, AH), veyahut ta obagh k, (al-kef al-maflEda, TZ) olarak giisterilir. g genellikle k;
nadiren Farsga'daki yazmasr)
u"yu 4'
gibi J
(BM yer yer, AH nin H6hs Efendi (MS; kr9. Ibn Muhannd) ile giisterilir. 123
(Nazal nD (an-niin al magmiina), yani I (krq. Kiggar{: ubu se igin teldffuzu gok zordur')nin veriligi gok
sin (l) Tiirk olmayanlar
yazrlmrqtrr: .) n, aynca t nL, (iin damakhlarda). AH veya L g (art damakhlardil ve j igaretini kullanrr yahut *nazal nn (an'niin albunun isin 4 haistmlya) diye yazarak gcisterir. BM v n yahut iizerine kif (ijn damaklrlarda) konmuq nfln ve iizerine kif (artdamaklrlarda) konmug ntrn*fayrn'la yazar. TZ ve MS tamamryla Jfnk ile yazar. Q da hece .onr.,ndu L f, kelime sonunda JJ nk ve kelime iEinde tt nk (ince iinli-ilerden sonra) ve 'e rf (ka' hn iinliilerden sonra) ile yaztlrr: bazr kelimelerde I yerine n krf,'
gegitlidir. T de d6rt qekilde
lanrlrr (krs. s. 78).
Bunlardan bagka, Arapga-Krpgakga eserler, gergek deferlerinin daha yakrn delerlendirilmesi gereken bazr Krpgakga sesleri not ederler, bu ciimleden olarak meseli: 1. bir z- sesi; T de uafdah z" (al-mufa!l0am; krsaca z iizerine m konarak vazrltr) olarak adlandrnlrr; Q bu sesi (?) "l nin hlgrrtr' lrsr' (bi-igmdn az.-zdy qddan) olarak giisterir:
2. s nin iizerine s konularak yaztlan bir 3. Uzerine ekseriya bir d konulan ve srk altr noktafi
'
3a. i.izerine
s- sesi (BM); J ile yazllan veya stk
bir d nin iizerine J koyarak yazrlan bir d sesi; t (veya d) konularak d (veya t) ile yazrlan bir ba;-
ka (?) d sesi; 4. T de oafdaho br I sesi gtiriiliir (iizerine m konulan bir I sesi; krq MS de tl Yazrltqr"; 6. Uzerine k konularak S ile yazrlan bir k sesi (BM, Q); 7. BM'de 2. teklik gahrs emir ekinin yazthqtnt heniiz kesinlik' konulan le sbylemek daima miimkiin defildir: iizerine ,y
(art damaklr kijk ve gtivdelerde) 'y (ijn damaklr kijk ve gdvdelerde) J ve
-!ll
(veva
-ytl?).
Arapga afclah harfler
124
r;/ s, ,i
ve
iizerine y
konulan
, O halde a9a[r yukan
d, t
--!rl
1 Krpgakga s, d,
t
seslerinin art damakhhlarr iEin, aynr gekilde J tr n" i sesleri KrpgakEa k te g sesleri yerine kullanrlmrglardrr. Q ve bilhassa AH de giSriilen uhafif, (al-murafta$, bt't.tark{(.
krsaca j
k) ve uagdahu (al-mufahbam, bi't-tafhlm;
krsaca f,,
iinstizlerinin ayrrrmr iizel bir iinem tagrr. Fakat burada bahis konusu gimdiye kadar igaret edildi$i gibi (mesela Z. TELEGDI) ,dil uyumuna depil, a yr I den, o yu u, 6 yii ii den ve r yr I den ayrrmaya igaret etmektir. Yani ua[dah, ( C ) sadece a, o, ii ve I iin
b)
li.ileri ile hafif ( j iinsiizi.i ise d, u, i.i ve r ilgili gitri.iliirler, 9u iirnekler (iirnekler AH ye giire) bu ciimledendir:
l\l;i (d i;i tQ i (2) o'*r (0; f Cf jt
at (at-D
ve p);i xt (et>,
( (j) irf I 6vlii oevli' yal cyab ve (J) i: ye.r uri.izgdr" toydr odoyduo ve ( J ) t+ tuydr uduydu,, avlu uav yeri, ve
,
iiz ksiiz> ve ( J ) o.Zsiizdt usiizdii, temizledi,, il .el, memleket, ve { (A)y u utiirkii, garkro,
Unliiler harf veya sadece hareke ile gtisterilir. TZ, AH'de gok kere iinli.i uzunlu$u ayrrt edilir, bu ciimleden olarak meseld AH 'Ut ta!>,TZ ji' ot (trkm. dt) (ate$>, -;tr iir (tkm.iir) uadam, ero geklinde giisterilmigtir; genellikle -a/ii elifle yazrlrr. ii bazan imale (yani a nrn stiylenigi gibi) ile gtisterilir krp. T decdo-" yazrhgr. ki meselA: 12 a {) yazilrr (meselA B. Bu tr{ tapu okapr). -u, nadiren vav elifle Dudaksr b i.inli.isii (g, w, l, r, k'den 6nce a) iistiin (meseld T ,t J hnt- o) meselA -2\. (yogurtD, yeturt yazrlrr. On ses. b-, fakat p- hig yok; t-, nadiren d-, k-, nadiren g-; g-; y-; c- hig yok. *d-)-y- tamamryla ahgrlmrg vaziyette, hatta yabancr ke. t25
llmelerde bile, meselA hnclem, gaflan.
Fars. ('rl > (T) (Ltt
bayam (payam,
nin durumu bakrmmdan elimizdeki eserler -S, -'g'defigmesi bir birlik gdstermezler. -w, -'9"->-\^p-8) (buzafu nbuza$ro, TZ de ekse' (rneselA, brzawu -buzaw vunrnda g mu' ve-o srk) T "-'yr BM de srk AH ve rlya, Eo[unlukla -*hufaza eder: ya$- nyaf_, buzaSu nbuzapr". Ekseriye i-, yl- ye dijnii$iir : ylpek (T, AH) m-: miin obenu (. $ahrs zamirleri:
l.
Igaret zamirleri
: ot, angar-anar; bu, bungar (L. mungar);
men, menlm, menl, manga; sen, senlng, sanga. tJgiincii sahrs igaret Zamiri oI ile ifade edilir. bular.
Soru vc bclirsizlik zanrirleri : layst ohangisio, layda (nerdeD, ncalk one kadarn. Dtini.iglijli-ik zamirleri B-1
: (Kr' L'D') k'endl, (Hr)
kendlnlng'
322. $ahrs ekleri: Tkl. l, dren, J. 3. *; Qkl. 3. -lar. -s611, l. 1. *m,2. -- KB 5359 - yaguk K; yltlk "yitik, keskin, K - yltiik K; terlil cyemek masasr)) K-terkii K; trnsrn "dinsin" K II 316:10 - ----cun/-stin gekilleriyle pgy. T6pgrigiirl oTannya doSruu K III 25:11 -taru/-g$rti r":I":iytg it eekilleriyle pqy. 3. Qif:g aiq "ti rak, nacliren: siiqlg-i.tatl KB 2812, KB 2e52 3 - viineii K. i
KB'I604;;[l* f, Umfruffi
KB 3lsl, /,H ( K.
11f:nq;l_:1l:i'
Agrk vr"rrgusuz orta hece diigmesine itfU*!gr;. a[rru uyavag, K,
koruSJln nkuriuno K; K; ereJlen- <srhdenilen afrh bir otp K.
ol-n KB 3138 buJtn *(giipleme)
k - b : oldukga srk: lcah cefer> - batr KB 2ZA; k"hk *hava, giikr K, KB 80; kulkak ",kulak, K - !u[el.< fr )"l
K-srhrt K.
mi$i"-zr K
-trtii-
KB 791 BC; tiigtlmiiz *ulagrlamazo AH 234 btlmfis *bilmE6KTT14:4, bolmas solmazrn (mersin
aSacrnrn ye. -r- Rotatizm, seyrek: baz$an - bartan K; lste- otakip et-, ara-D K, AH ( K; kuSa- okulu krzrp uzaklagtrr-
mak>K-krga_K. [-n: seyrek: ilrgiik
uparmako K-erniik K; otu4 (odunD. K otun l(B 3780, AH. Unsiiz atlamasr: b>w: daha sonra belirli givelerde yerine v'ye brrakmrg olan eski b- sesi burada w ile temsil edilir: aw ..avn K, KB 2635;6wkii oiifkeo KB 332 - iipkii oakciEer,6,fke" K (
yafan nyalano K, KB 5074, AH; Ekle-fan/-gen, --Srn/-gln, --.fu/---gii. y-> O: agulc.mi!'fer' 6-yagu[cK; rgla- A : Ig ve son seste oldukqa 4843, AH, AK- btrlHK, KB K, ' 3ltZ,AH - berk K, AH; !!!f,oile" KKB pgy; Hgnr- ugirdir-, er75 3l il 4985, AH, AK "i-"
' $B 2370;Jutul- K, KB 1374,.4ll-,[curtul- K; -la/-lii eokluk eki K I zffiTo, rr 54/r 3, IrI 1dE:BT-lar/-liir pev -sa/ qart eki. pqy - sar/-siir (bk. 322413).
qofGfiil-e d e, _.E- I -ebulandrr-o K, KB 1856;
muhaf aza edilmi I ti r :
bulla-
K; muyan <sevap, hayrr ve hasenet" K, KB 5295; mryr$ *brytko K KB 3094; -n-/-rl-: j) Oldukga srkr Arzu', istek ifade eder: agsa-sa-/-sd-: uigtaha gel-u K; ersiik (erkege diigkiin, erkek delisio K; ban8sa-, barsa- ogitmek ist*r K; kegiiriigsiik nyardrma hazrr, yardrm severo K Il 257: 5; kellgsii-, kelsd- ugelmek iste-, K; iiliigstiodlmek iete-' K; I5a$unsa- ocanr kavun igte-o; tatrgsa- KB 5420; tiikel *biitiin, hepo K, [ K; basrm obaskr, tazyik, $B 2348;
-man/-miin.
-n:
Qok seyrek: drtmdn udam, satrh,r K;
Qok srk depil: egin <strt, dal, K,
KB
4774;
Qok srk defil: En seyrek olanr: -ngu/-ngii -ng, -ngu/-ngii: isim: awrng K; l.sry$ugr uktytcto KB 2013; c) ---gr/gt'siz fail ismi: alpaf,ut *kahraman, savatqr)' K; bulmaubulmayanu KB 3828; ermiigii atenbelr K, KB 6394; o$agu $u ugrmanku K, KB 1426; tusul8u ufaydalto K3; 3l4l; d) Soyut isim: belgi.i obelgi, iqareto K; lggii KB 1344; yegi.i K. II 169:5; gara Yalga keg- uKara Yalga dagrnr geg-> K III 33:2. 5. Agalrdaki edatlar yahn hal alrrlar: klgl ara .insanlar arasrndau K I 87:19; lran blrlii "kan ile> K III 157:20; tiin kiin bilfl ugece giindiiz, K I 1fi):9; tolug tgrii "muhaberede, vurugma iginde" K II 83:23; $uglar Hbl akuglar gibi, K I 483:22; yaylag tapa K I 214:18; buz teg nbuz gibi> K I 353:16; boga iig'itur AH. Ugi.incii gahrs iyelik ekinden sonra, -m-nt: oerdemini> kadar srk deSil: iirdiimtnt K; dlnliirlnt cdinlerinir
6075:
-n AK 74:8; yohm uyolunu,
AH; yiiztnt
fn
+SlZ.
32124. Yijnelme hali ekleri gunlardr: l. Umumi: Ugiincii gahrs iiyelik ekinden -ka/-ka, -!a/-gii:. sonra, nazal !'ye diiniigen -n[r-/-nk-'nin zamirsel n,si ile: Agagrda giisterilen fonksiyonlarl var: a) Yiin ve yaklagma bil. dirir: blr erdln blr erkii "bir adamdan bir adama, AH 139; bilgiliirkii ay ubilgelere siiyler K III 158:8; kdkke yoga- ogiile grk-n K8 1002; Riimilarga tilg- KB 5120; mukrr m[n "ikrar edivorumo AH 10. 2. Teklik : kim siin? nkimsin?, K I 353:2; bu6unka baqr slin .milletin baprsru, KB 1436; sin artak sen (sen mahvolmugsuno AH 395. turur ile tekid edilir: s?in ganc bulmrg turur sen obir hazine bulmu$sun senn AK 77:15.
3. Teklik ve gokluk: l. ol: kiin ol aJunuE yarut$an ugtinegtir III 52:16; yolt ol uo yokturn KB 518; k6rkliig-.
diinyayr aydrnlatann K
ol uo giizeldir, AH 34t. 2. turur: osuflu$ ,turur obenzeo KB 4941i kiinl siiz turur udofru sijzdiiru AH 155; atrg ne turur uadrn'iiedir" AK 78:l; 3. eriir: Qok seyrek: ya$r eriir ndiigrnandtrD K III 385:5; eslzkii eriir KB 5073; u!ca, srna5ru bak- uclligiinerek, srnayarak bak-" AH 99. -rak/-rlk ile genigletilmig: Qok sevrek: bi.itriirek ayrt- utasdik ederek siiyle-" KB 507; yetriirAk ayrt- otamamlayarak s6yle*o KB 507. c) Fiil leklinde fa:. kat isim fonksiyonunda: seyrek: kiirii arma- obakmaktan, giirmektei yorulma-u K | 149:2; saga tegdl emgiik kiilii ham baru ugelip gitmekten sana yorgunluk geldi) KB 4872. d) teyii udiyerek, diyen dirckt vcya diiqiiniilen ifade bildirilir (krl. tep): 'ertiir' teyii se rlngil ugegecek diyc sabr et> K III 233:t.5; 'ktinl, teyti btlsiinl ktgl-
rii--" KB
liir .kigiler
nGibi kado$ru diye bilsino AH 165. e) -layu/-liiyii: daru anlarnrnda: ognlayu yiizkii ba[- ohrrsrz gibi ytize bak-u K I 102:13; arslanlayu kiikrii- oarslan gibi kiikre-'r K I 142:16; bdrllt-
yi.i- nkttrt gitri, K I
189;1.
a) Eklendi$i fiil, zaman bakrmrndan gekimli fiile nazaran eder: bugup [cag tiig- okurp kag qat-o KB 4756. tur-- vardrrncr fiili ile bir nevi sijreklilik tegkil edilir: blltp tur"bilip clur-, siirekli bil-" K III 233:16; kii8tip tur- "giidilp 3.
ifaclc iincelik-p:
170
yeu AH 80; rbu
tigtir tghdei tururmrzr tep (bu malara iginde duru-
ruz deyipu AK76:32.
ver-D AH 276. 5. Sadece K'de: anlamrn-ma5rp/-miiflp: -rnadan/-mii&in da: e8giiltik kiirmn8tp alun grkar "iyilik gtirmeden diinyayr terk ederu K I 42026; tiipldnrii6lp btgmiis "iilqmeden biqmezu K I 427:6: yal.rrn, yaluk kiirmii8lp megl kdrlir ohrsrm akrabayr giirmcden, malr miilkii giiriirr K III 23:1. 6. : KB ve -madrn/-m[dtn KB 1498; urutmasunr KB 5666. 3.
l. t:rlrmu
2.
egriillm usaraltm, kuga-
Qokluk.
-ahm/-iillm, -hm/-lim: K Il l3:11; kiiriiltm ogtirelim" KB 4924. Qoktuk.
-1, -llar/-pliir: l0; tutu4lar (tutuntrz> KB 4867. 322112. Gegmiq zaman:
leri alrr: grkardrm
sezlnmiiq (sezinmeyin, K
419:
iyelik
olarak $ahrs -tl*d: oErkardrmo AH 473; kiirdiip ugiirdiinu {B igareti
I
ek5053:
kemlgti oattro AK 74:8; bardrmrz nvardrko KI327:14. -mat/-m6t uyaile genigletilrniq: kewlldlmiit "zayrfladr, K I 397:8; yawaldrmat vagladro K I 397:.7; yuwaldrmat oyuvarlandrn K I 397:6.
Kr9. BROCKELMANN (bilhassa l. Ekl. eki igin), q. 183. Nadiren $artta da iyelik bildiren bildirme ekleri kullantlrr, bk. 32242. 32242. A9a[rdaki isim-fiiller (bk. 313), zamir kijkenli bildirme ekleri alrrlar, gok kere gekimli fiile yakrndrrlar ve biiylece de zaman bildirirler : (gereklilik) usiiylenmemesi gerek, siiylenmeye-Su 2811 (sadece :3.aymagu cek>.KB lahrs)
I): aymlg usiiylemig> KB 4707; (geqmil zaman ll): bk. K I60 ff. BROCKELMANN 5.202; (gegmig zaman III) : siizliiyiik osdyledi" KB 3711; -yuk (genig zaman bularmiin nbulurumo K II 90:3; -'r ngclccek zaman I) : aydagr osijyleyecek, K I 352:11; -tagr (gelecek zaman II) bk. BROCKELMANN -gay -fa tergdy (o para toplayacak,S 184 krq. alafrdaki drnekler: ol yarma[< -mrg -dul,
172
o(gegmig zaman
K II
66:16; sewlng eksiimiigiiy, siiziim tutsa sdn usiiziiimii tutsan.
sevinq eksilmeyecek) KB 1340; sanimu ayutay sazd bu ttllm? sbu dili (sana) yara;rr bir iivgi.i siiyleyebilecek mi?, AH 3; agar bllsiilar, si'
nl
tafln
solca iildiirgiiyliir ye kdndii 6z kdftrlikliinpii kiiwiirgdyliir iildiireceklerini yahut kendi kAfirliklerini kabul ettireceklerini bilselero AK 78:7; bergiiliir iiziin am4 kiizipii ukendilerini onun gdziine verecekler" K III l4:2; bu 5nfi, tlleldj tiikll !r[a mfln obiiti.in arzularrnr tamamryla yapacafrm> KB 4956; negii btlgii telwEi btlig kadnm?' odeli bilgi kadrini ne bilecek?o gB 473; btztm kiipli.imiiz 6ldt bolla bu kiin nbizim gdnli.imiiz belki bugiin iilmii> ola (olacak)', KB 4913. oeSer, seni tagla
seyrek olarak da, ifade edilir. Ihti$art, -sa/-s5, -sar/-siir'le gekil olarak ayrrt edilmezler. rnal ve gart Seyrek olarak zaman bildirir. $ahrs ekleri, zamir mengelidir. Nadir hallerde iyelik eki kullantltr. E[er gahis esas ciimlenin fiilinde zikr edilmiq ise, gart yan
ci.imlesinde tekrar edilmeyebiiir. $art ,olarak: muru tlliimiisfl sdn, ayru ne keriik? ubunu istemezsen, bagka ne gerek?D K I 126:2; ihtimal olarak: agrlda oglalr togsa, an[rda otr 6nir ualrlda o$ak doga. cak olsa, ankta otu yetigir> K | 65:22. Zaman bildirir: eltg turdr
ersi,
ar3a agtr
k6z uhakan kalktrpr zaman, ona giiziinii agtr> KB
1644.
32243/4. Zarf-fiil+bildirme eki iizerine kurulmug gekimli fiil gekilleri Karahanhca'da yoktur; yardrmcr fiiller vs. den bahsetmeye yer darhgr manidir, krp. 3223.
331. EDATLAR: isimlerde ve diper bi.ittin gekimli fiillerde, soru edatr kullanrlmamr;sa, soru eki eklenir, hem de -mu/-mii (sen vurgulanmak istenen kelimeye: sdn unadr9mu? kabul ettin mi?u K III 256:20; yi siinmti fahr siin yi miinmii tlrlg? <sen mi yahut ben mi diri (hayatta) kalacafrm?" KB 4726; sanannu e6lz kum? gibi yrgrlmrg kum sayrlabilir mi?o AH 60. "tepe Artrk, esneklegmig (eklelmiS?), tekit edatlarr: l. ma/mii: negii mii uhsa une kadar da ulusa, KB 1371. 2. oh/6k: bargrl o!< ugit artrk" K I37:11.3. ta!g: yert ta[q a$Iak uyeri de rssrzo K.I 468:8. Unlem edatlarr : 1. ay: ay oSul "ay o!'ulo KI74:17;2. aya: Seyrek: aya kiiCIU tiiz uey giinli.i dopru (ey iyi kalpli)' KB 1713; 3. ete bHg ua bey" 1E3 5174:4. y6: ya rang l6lsl (ya acr sahibi (acr veren)" AH 464. t73
cdatlarr: munu, munu[a: munu barur miin *igte gidi KB 1446; bu erdl munu[ nim bildigim' KB 4860. 2. ug: ug mundag k'l uigte bunun gibi yap' K I36:19. akar kiiziim u9 te4iz naflayan gii'zlerim ifte (bak) denizp K Il 45:27. ihtinral bildiren cdatlar: l. erlng: ol keldi erlng sin. pu-sht); kann g ubiitiin, hep" K, KB 2853, AH (belki orta fars. h-'g); [<argr nsaray, K, KB 4834 (
x&'leg).
Arapga ve Farsgadan ahnmrg kelimeler : acal utjli.imo AH ( <ar.
acal oiiliim saati>); "6llm nbilgin' KB 5.551 (ar. %lim);
alur uahr" ((fars. <arn), KB 752' arsu; istek" 6!ur, dlvar); erzft K, KB 5369 752A (fars. entr); "-anlz saziz, sevgili, KB 2853 (1ar.'azlz); cavdb. cuv6b YB 1474, AH (fars' yf,rl)' 4. Metinler. Dlvdn lulat at-Tiirk (B. ATALAY neqri)
I
119:2-6
Tiirliig
gegiik Yarrldr,
bargrn ya6rm kndldt; rrgma[
(kadrn adlarm. da) II 25.102; yetmtg oyetmig" I140.34, (193). Yuvarlaklagma Karahanhca'ya giire daha ileridir ve agafrdaki gekillerdedir:
l.
Kendisinden 6nce gelen dudak iinsiiziinden dolayr: bu arada ba$lantr i.inli.isii: sewiig usevgilin (kadrn adr) II 25.102. 177
2.
cir II
Dudak iinliilerinde ilerleyici benzegme olarak : bugu *dilen20. 74:10. Dudak iinliilerinde gerileyici benzegme olarak: yer
ttlngii "yer, diinya" I 140.484 (39): 5(yertlngii-yertiingl I 141.48s:10. 23. Semireg'e ve Ongtit kitabeleri'nde iinsiiz varhfr Karahanltca'dan biraz defigiktir. Burada, Karahanhca'da da sadece yabancr kelirnelerde g6riilen, J, c, f ve v iinsiizleri tesbit edilememigtir. Yazr' da kargrh$r olmamasrna ra[men 5 ve b seslerinin mevcut oldulrr tahmin edilebilir. Qok eskiden var olan iinstzler bazan muhafaza edilmiglerdir: (erkek ismi) I 93.532:6; takaku utavukn I 14044:3. Bu[a
"bo[ao
4 genlzsisi Karahanhca'da oldufu gibi b-ye gerileyici olarak tesir eder: mdni.i uebedio I l4l.48s:11, (erkek adr) I23.81 (157)' (kadrn adr) II 47.258 mlp obino t 139.21 (150): 3. Z. $utu[< (kadrn adr) Unsi-iz diigmesi : l. -r-> (erkek adr) II 48.280 (kadrn adl) II 32.141 ve Sewtig usevgilin (kadrn adr) II 25.102; tawrg[ran (tav$an)) I 89.50'5 (30) :4.2. d>6 (?): ku6uz (orta ya$h kadtno (kadrn adr) II 47.254; u6 oinek, stfrru II 2020.74 5.3. ff)y: [ (erkek adr) II 19.70; Tolun Il 20.74:9. 6.-ma/mii: "tolu-n: IIsansuz nay" (kadrn adr) 35.172.J.-112, Soyut is'im: servlnz -ngu/-ngii: cseving> kadrn adr) lI32.l4l; yerttingii,yertitngt (yer, dtnya:'I I 140. 48r S (39): 5, I l4l.48s (XXII): 5-6, 10 8.-k/-k Bylemin edilgen sonucu: bagaft ubagaku (kadrn adr) II38.200; Beriik ubezeku (kadrn adr) II 47.258; beziik ukadrn adr, II 24. 98; yaa$ *gi.inahp II 20. 74:10. 9. soyut isim: a$rg nalkrg, kutlamao I 141. 48s (XXII): 7; I.(utag-9. "kutluu (erkek adr) I 139.21 (150): 8; sakq csaygl, hesap, taktiru II 21.7 6: 2. 10.kdz o,giizo I 138. 97 (137 ) : a; kopu" ukopuz" -zt gu6uz , s11- iin-p, er (er, adalrr, er- ('yaygln olan iir-) , erte (-Arte osabah, erkenu, et (et>, ew (ev>, kegd ugeceo, kel oge" nigo, ket- ugit-,, ketdr- ogider-o, meni nbeni>, ne ( -n6; one,t?, senl uscni,, sez- (sez-n, sezlk .giiphe>, te- ude-o, teg ( -tiig; ogibio, temi.ir nclemirn, tevii .deveo, ye- uye-o, yel nyelo, yet.1.r,
uirn-r'
nyct-o, yet(t)i nyedi,. Dudak.srla;rna
:
Dudak ijnsiizlcrinin yanrndaki dudak iinliisii olmayan iinliiler yuvarlaklaqabilirler (dudak benzegmesi): mfinera (<ar' monira, minira) ominareo (NF 364:8), ziimim (<ar. ztmim) odizgin> (NF 24:5),9abur (-lug: 235:4). sevib-lut <sevaphu (NF 274:14), 2.-l+> btii-lu$: (NF d$bliik <edebsizliku (MM 52.8), farlbJuk-rn (acayip bir gekilde, lr" (NF
7:3), [rablb-liik udostluk' (MM 49:5), harib.lulr "haraphk, (NF 82:6), mutrlbJiik ndostlukr (MM 47:8) mubt?istbtu$ upolis memurlufu' (NF 307:10) - muhtiislb.liik (NF30Z:il),ta:Iflu$ uzayrflrk, (NF 16l:2), TarlfJu[r uincelik> (H$ 8v: l0), erfmJt't ohuzuro (NF 20:13), lraremJu$ uharamhko (MM 33:4, NF 205:14), tm^dm-lu! oimamhko (NF 53:6), mu$m-lu[r (mukimlik] (.MM 24:13); 3. ---srz )-suz: iidiib-siiz nedepsizo (MM 39:1), tidfib-siiz.liik <edepsizliko (g$ tOr: l0), l.rtsib-suz *hesapsrzo (NF 260: 5); 4. rt> -ug:tap ut oyiiceltme, huzur, hizmet" (H$ 7 v: 18, NF 96:7), s6w.iig <sevi, (Rab. sevgi, agk, 18 v: 3); 5. siiw-ting osevingo (Rab.
-ung:nbulun-o (U$ 6v: l); -rng> tap.ul-rl->-ul-: 7. tap-un-$ugr (taprnlcl> (Rab 19 v: 6), siiv.iin-rn-) (NF -un-: asgyin-p 24:16); 8. lgaw.ug-tur- .kavugtur-i, -rg') (NF -ut-: (NF 5l:3), yap-ug- ((yaprg-) 267:3). 18 v:3); 6.
191
UNI-U UYUMU:
15.
Dil trvunru Tiirkge kelimelerde tamamiyle kaideye uygundur. Arapga vc FarsEa'dan ahnma kelimeler, ve Qa-Karahanhca fatayca'de oldufu gibi- Eofunlukla art damak tinsiizlii ekler alrrlilr: buthdna-$a, cariya-$a, Fdtrma-ka, Mu"avlya-[ra, "iilarn'[ra, bilrm!ra, minbar-ka, [oydmat-[
a[i-rt_ (atlt_), ftortr-ut_ okorkut_,. Dudak uyumuna girmeyen ba$lantr iinli.ileri ve ekreri Yalnrz dudaksr olmayan i.inlii ile: -3. Sahrs iyelik cki _(s)r; Yiikleme hali eki _ru ve _rn; Ayrrlma hali eki
(bk.
-rt-/-ut-:
II' a) l. 2. 3. -drn; 4. 3. gahrs gtiriilen gegmig zaman eki __dr; 5. Emir eki (eok nadir _gul); -g-rl 6. Emir eki (sadece ikinci iinlii); -urJrz 7. -Bh/-u*h: (sadece ikinci i.inli.i); 8. rru$; 9.
:
-&nga; 10. -9r: biiz-g| odokumacr,; 11. -r: [ vs. Yer yer v'ye diiniigiir, (Ma!r'de yalnrz v) : giiwiir- - gdviir(NF 144:17) , [' 231, Harezm Tiirkgesi'nin iinsiiz varlrft (mevcudu) Karahan. ( hcl'dan farkhdrr. Heniiz varlrfrnr siirdilren 6 ( .] ) ve w J
veya ;; ),sesleri,srksrk,y( d )vev(
J )ileyerde[igtirir'
ler.
232. Unsiizler: Dudak Unsiizleri:
.rr" yup"u1. (yaprakD, (Rab'de
t94
195
(fakat adalr oayako Nevi{'den tinceki Qafatay gairlerinde oldufu gibi arkaizm olarak yagar). Ornekler: a6aS uayakr, a6r (, kti6- sbekleo, Hi. Eiigti *gi.ivc[i", kii6iiz- ogiit-, koru-o, ii8liik , sr[e (NF 43;9), ta{, $ll, so0ra
