81

fir(h/ fiBl mqriusz konorski zenon peсko \o \

)

IIaтrгlт;,Ьliсotion

mqriusz konorski zenon peсko

Iilhтrгlт}uЬliсqtion PolдND-

Autor tekstu:Mariusz Кonarski Projеkt oklаdki, strony tytuloweji tabliсe barwne:Zеnon Pесko Uklаd typografiсzny:Zеnon Pесko Dob6r фgё: Мariusz Konarski Rрunki tесhniсznеkrеSlila:Tеrсsa Dloniаk Konsultасja:Andгzеj Glass Sklad:феnсja AJ.PRЕSS' Gdafisl te|.47-o2-39 сOPYRJGIIT @ 199r нAwK PUBLIсATION Gdуnia' ul.Iniуniеrskд 50A POи.ND

Sаmolot mу5ltwskt Il.R.

EOl w zvусlqsklm pojеdуnku Powlctrznуm nad Zaporoiеm

sAMoLoт

MYSLIWSKI I.A.R. 80 t

Protolуp sаmolotu mрllwsklсgo

Rozw6j gosмarсzy i militаrny wiqkszo6сi panstw euтopejskiсhw drugiej polowie lаt trzydziеstyсh i eksрnsjа moсalstlv groфсa wyЬuсhem wojny 6wiаtowej miа}y Ьtotry wPtyw nа Rumuniq, kt6ra podobnie jаk wiele innyсh paгrstw, starala siq powiqkszyc sw6j potеnсjal militarny' a w szсzeg6lпo5сilotniсtwo wojskowe. Powstаle w 1925 roku Rumцriskie Zaklady Lotniсze - I.A.R. (Industriа Aeronaцtiсa RomAnA) do6c szфko poajsry produkсjq, zar6wno sаmolot6w liсenфnyсh jak i Ьudowq ProtoqP6w wlasпej konstпrkсji. Tymсzasem Dow6dztwo Lоtniсtwa - obawiajqс siq ryzyka _ uzпаlo, ie lepiej фdzie pozostaё przУ dostawасh sPгzqfu z agraniч. Znajdujqс siq pod wptywami frапсuskimi Rцmunia zwr6сilа sig ku Polsсe zwiqzаnej z Franсjq sojuszem, zаmawiаjqс na wyposа2eпie swyсh eskadr my61iwskiсh 50 sаmolot6w PZL P.IIb z silnikiеm Gn6me - Rh6nе. Samoloty dostarсzono silom powiеtrznym Rumuпii w 1933 rokц' Faktеm, kt6ry miаl Ьtoпrе znaсzeпiе pгzy zаkupie nowego sPгzqtu' byto podjgсie przez I.A.R. produkсji fтanсuskiсhsilnik6w Gn6me - Rh6ne. W 1934 roku na Sаlonie Lotniсzym w Paryiu Paristwowе Zaklady Lotniсze zаdemonstrowаty prototyp PZL P.IIс w wersji еkspoпowej, kt6rq zaproponowaty Rцmцnom jako nastqрq m$liwсa P'lLb.w 1935 roku uruсhomioпo w Brаsov montai sаmolot6w P'Il z nadеslanyсh elernent6w, а пastqPniе iсh seryjnq produkсjq Pod oznасzeniemP.III. Wyprodukowano lqсznie 70 sztuk tyсh sаmolot6w. Wprowadzenie пa uzЬrojeniе sаmolot6w tyPu PzL P.ll uсzyпilo lotniсtwo wojskowe' od 1936 roku - Foпelor Aeriеne Regal аle RomAniа (F.A.R.R.) - Si}yPowietгzпe lft6lеstwa RumunЦ nowoсze6niejszym i oрratywniejszym. Jednoсze6nie zаstаnawiano siq nad iсh nastQPсq. Z ofеrtq рпowniе wрtqPity Paflstwowe Zaklady Lotniсze, Prеzentujqс w Bukareszсie PrototyP PzL P.24' W rezцltaсie podpisапo umowq nа dostarсzenie 6 szruk wzorсowyсh plаtowс6w wersji P.24E oraz zаkupiono liсenсjqпа iсh produkсjg.

IАл.

80; 1939 rol.

R6wnoсzеёnre F.A.R.R. oraz MinЬterstwo Lotniсtwa dесilo zаklаdom I.A.R. opraсowanie konstlrukсji sаmolotu myЁliwskiego, odpowiаdаjqсego 5wiаtowym standаrdom. W tym сelu powolano zesфl korьtruktorski w skladzie: Ion Grosц lon Cosevеanu, Ghеorghe Zorta i Gheorghе Vаllпer. Najprosвzym i stosuпkowo tаnim sposoЬеm stworzeniа nowej korшtrukсji Ьylo wykorzрtaniе w niej elеment6w produkowaпеgo na liсenсji sаmolotu PzL P.24E i zаstosowanie zmodyfikowanego liсеnс$nego silnikа, wytwaгапego przez zaЦadу I.A.R. W ten sposoЬ сhсiano uпiknqё Шopoiоw zwiqzanyсh z zupelniе nowq konstrukсjq. Samolot otrzymаl inny uklad plata oraz wсiqgane podwoziе. Еfektem rozpoсzqtyсh w paidziernikц 1937 roku Praс bylo opraсowanie samolotu oznaсzonego IА.R. so. Z sаmolotu P.24 wуkonуtano kаbinq i tylns сzф kаdh'rЬa z kompletnym wyposaieniem wewnqtnnym. Na opraсowanie projektu i budowq PrototyPu zuiцo 60.o00 roboсzogodziп. Piеrwsze metalowe elemеnty wykonаno wсzesnq wiosnq 1938 roku za3 prototyp Ьyl got6w do oblofu w gтudniu tego2 roku. IА.R. E0 byl jednomiejsсowymdolnoplatеm o konsгukсji metalowej w1posаionym w podwoziе wсiqgапe w loсiе. Pгzеdniq сzф kadhrЬa wуkonano ze sрwаnyсh rur stalowyсh i pokrщo Ьlaсhq duralow4 zа6 tylna Ьylа konstnrkсji фlskorupowеj z сzteremа podtuiniсami. Skrzydla, mimo 2e o саlkowiсie nowej formie, miaty takie еlеmenty wzorowanе nа konstrukсji samolot6w РZL. Iсh rozpiqtoiё wynosila 10,00 m. Twoгzyty je dwа gl6wne diwigary, 38 iеЬеr i pokryсie z durаluminiцm. Dtugosd Йmolotu wщosila 8,].6 m, wрoko6i 3,6 m, рwieгzсhпia skгzydеl 15,5 m2, masa wlasпа 178o kg a сalkowita 228a kg. Usteгzeniе PrototyPu (lotki i stеry) pokrцo pl6tnem. Podwozie zаstrzаlowe typu Mеssier wсiqganе w loсie, z amortrzаtorami olejowo - powietrznymi oraz kolami z hydrauliсznymi hаmulсаmi. ogon sаmolotц sPoсzywal na metalowej p}oziе typu Uт 14 lАR podpartej amorr}zatorem olеjowo - powieгznym.

3

oЬlotu Protot}Prr dokoпаl kpt pil. Dftnitnr ,,Pufi'' Popеsсu. Stwierdzil on Ьаrdzo doЬч sterowno6d sаmolotu. Nastgpniе Protot}? przеkаzаno do dywizjonu doSwiаdсzаlпego w Piрra pod Bukаrеsztem do dalszyсh pr6Ь. W miаrq wykonywaniа lot6w pr6bnyсh ujаwnф siq dalszе rrsterki np. zЬщ mala moс silnika nа du2yсh wрoko6сiасh, zlа widoсzno6ё do przodu podсzаs kolowаnia i zЬyt slaЬе uzЬrojеnie, skladаjqсe siq z dw&h kаraЬin6w mаszyпowyсh kal' 7,92 mm w skгzydlaсh, stгzelajqсyсh poza zаsiqфm 5migla. IGraЬiny mаszyпowe tyPu Browning_FN produkсji Ьеlgijskiej Ьyty urцсhаmiane mесМniсznie. Kpt pil. Рopеsсu osiqgnql nа Prototypie IА.R' E0 prфko6i 510 km,/hпа w}вoko6сi4o00 m a w}вokoSd5000 m w сiqgu 6 minut. Puiap sаmolotц wynosil 1l0oo m. Prototyp nie posiadаl radiostaсji oraz instalaсji tlenowej. 10 majа 1939 roku sаmolot zаPrezеntowaпo puЬliсznie podсzаs wielkiej pаrady wojskowej. W сelц wydania ostаtесznej opinii o sаmoloсie гzqd rumunski zаprosil do Bukаreszru slyrшego fтаnсuskiego pilotа Мiсhela Detroyata. W tym okrеsiе сzаsu PrototyP otrzymаl Ьiа}y numer ,,o'' nа stаtесzniku pionowym. Detroyat przyЬyt w maju do Pipеra. Podсzаs jedпej z pr6Ь - niеoЬеznany z lotnЬkiеm - wykolowаl nа miqkkie podloie i staпql na ,,nosie''.Uszkodzeniц ulegl silnik oraz 6miglo.Dla dokonania naprawy sаmolot powтoсil do Brаsov. Рoniewai 6miglo VDM Ьylo сhwilowo niedostqpпe' zаmontowano drewniane 6miglo i konryпuowano pr6Ьy w loсie. opinia franсuskiego pilotа wptyпqlа na zаstosowaniе w odmianie serуjnej silnika Gп6me - Rh6пe IАR к 14_III C 36 o mаsie 720 kg, moсy staпowеj 7o7 kw i moсy

Fragmеnt oddzlalu monlaiu samolot.6ry l.{.Д. 60 w Brоsov.

Szеroko rozstаwionе podwozie (3'45 m) zарwniаlo duф stateсzno6ё pгzy stаrсie i lqdowаniu oraz latwosd manewrowаniа па ziemi. W protot1pie kabing pilota osloniqto jеdynie z przodu wiаtroсhronem. Do nаpqdu PrototyPu zаstosowапo silnik liсеnсfiny Gn6me - Rh6ne LAR к-14 Il с-32, montowany takiе nа ostatniсh egzemplаrzaсhsаmolotu P .24E. Byla to ulерzona wersja fтаnсuskiеgo silпika Gn6me - Rh6пе 14К МЬtral Мajor. Silnik ten miаl moс stаrtowq 660 kW, nominalnq 625 kW prту 2Зoo obrlmiп i moс mаksymаlnq 684 kW nа wрokoSсi 3600 m. By} to 14-to сylindrowy сШodzony powietгzem silnik w uklаdzie podw6jnej gwiazdу, gainikowy ze sprqйrkq. Rozruсh odЬywal sig zа pomoсq rozrusznikа еlеktryсznego Bendiх Есlipse 11A luЬ гgсzniе. Silnik zаmoсowaпy Ьyl пa loiц kt6re lqсzylo siq z kаdfuЬem ?a Pomoсq сztereсh swoгzni. Koфk 6migla miаl ksztаh фindrа pгzeсhodzqсego z przodu w фlkulq. silnik mial гzyсzфiowq oslonq, tworzeсq рniсierl rypu NACA. Srodkowa сzф o ksztаlсiе bесzkowаtym skladalа siq z odpirвnyсh pokryw' umoiliйajqсyсh dostgp do сylindr6w. Tylпq сzф twoгzyl szereg klapеk паstawnyсh, pozwalаjqryсh pгzеz iсh uсhylenie na stеrowanie wiеlko6сQ przeptywаjqсеgo strumieniа powietrzа сhlodцсеgo Фiпdry. Silnik naщdzаl rr6jlopatowе metalowe Smiglo q'pu VDM o statym skoku. Wprowadzаne пa Ьiеiqсo r6ine poprаwki oф1пф loty pr6Ьne аi do kwietniа 1939 roku.

4

Hrlд montгiole

в Brвsov.

mаksymаlпej 787 kw nа wрoko6сi 45oo m _ Prту uiyсiu trzрtopniowej sprgiаrki. W wersji seryjnej zastoсowano metalowe trzyloрtowе Smiglo produkсji niemieсkiej цpu vDм 9-11131V-1 o Srеdniry 3 m i zmierrnymskokц w zаkлesie25o. Ivliфzy kabirч pilotа а silnikiem zпаjdowаty sig dwа zЬiomiki рliwa, jeden o рjemnoSсi 163 l, drusi 292 l oraz 68 litгowy zЬiornik oleju. Seryjne sаmoloф IА.R. 80 otгzymaty kroplowq oslonq kаЬiny pilotа oraz пrzrsztanteny' kt6ry pгzeсhodzi|' pnnz g6rnq krawф2 pulpitu stеrowniсzego' nа Prawo od pilotа. Samolot uzЬrojono w 4 kаraЬiлy masz)moweBrowning-FN уa],.7,92 пrm z zаPаsеm 400 naboi nа kaidy. Tak zmodyfikowany sаmolot zаspokoil wymаgaпia komЬji teсhпiсznеj i wytw6rniа otrzymala zаm6wienie nа w1produkowапie sеrii 50 mу{liwс6w tego tyPu. Do konса 1939 roku zаklаdy w Brаsov zаjqte byty produkсjq i montaZem ostatriсh еgzеmplагzy sаmoloru P.24E (|qcznе wyprodukowaпo 50 sаmolot6w tego typu). W zwiqzku z tym rozPoсzgсie sеryjnej produkсji sаmolot6w IА.R. E0 wymаgalo Pewnego сzаsu, gdyi naleiзlo pгzygotowaёnowе oPгzyг.4dowaniе produkсyjnе.TrzeЬа zaznaczуё, iе w I.A.R. Przy oPraсowywaniu korrstrukсji prototypu jak i wеrsji sеryjnеj IА.R. 80 Ъta|a udzial znасzna 8ruPа iniynier6w i teсhnik6w z polskiego przеmрtu lotniсzego. We wгze6niu 1939 roku w rаmaсh ewаkuaсji wigkszo6d polskiego lotniсzego pеrsonelu teсhлiсznego znalаzlа siq w Rumunii. W pаidziеrniku i gnrdniu 1939 roku zaklаdy I.A.R zatrudnЩ 26 prасownik6w polskiego pгzemyshirlotniсzego.W5r6d niсh znajdowаlo sig 11 in2yniеr6w i teсhnik6w oraz 15 mЬtrz6w i rzеmiejlnik6w. W pierwszyсh miesiqсасh 1940 roku pгzyjqto do prасy jеszсzе 10 Polаk6w. W Rumunii zna|az|siq tаkie ini. Wilhelm Gibаlko _ jеdеn z organizator6w produkсji sаmolot6w P.I1 w Brаsov. Do niego tei zwт6сil siq dyrektor I.A.R. in'. GЫu Grossu z pro6bq o Pomoс przy uruсhomieniu produkсji nowego samolotu. In2ynier Gibalko wyrazil zgodq nа wsффraсq i wтaz z mЬtгzem Тurowskim orаz teсhnikiеm Szpakowskim uпvoгzyli gтupq instпrktorskq. DziаlаlnoSё rozpoсzqto od pгzеprowadzeпiawефikaсji dokumentaсjii zаlo2et'rprodukсyjnyсh. Wedtug ъaloien produkсjа mia}a wynosii 6_s sztuk miеsiqсznie, сzyli okolo 1oO roсznie. Dzigki pomoсy Polak6w jui od сzerwса 1940 roku produkowano 12 egzеmplarzy miеsфznie. Bylo to moiliwe przy wykoгzрtaniu teсhnologii stosowaпyсh vl PZL: polowkowyсh montaiу kаdtuЬ6w z wyposа2еniеm,pionowyсh przyrzqd6w monta2owусh do skrzydel i jednostronnyсh nit6w Patепtu PZL. Wiosпq 1941 roku сzg6c Polak6w, zwiEzana а l.A.R., wт6сila do krаju, reszta przdostalа sig do Turсji oraz Аnglii. Powodem tеgo bylа сoraz wigkszа infilrrасjа niеmieсkа w Rцmunii, zmtrszаjqсa wlаdzе do zwolnieпiа speсjаlЬt6w polskiсh.

Montдi i геgulасJa uzЬroJcпlа пa sаmolосlе l"rl.Л' 60

GOLENIE PODWOZIA

Seryjnyl.A.R.80 l l l

I.A.R. 80 nr l opu6сil liniq produkсуjnq w Brаsov wiosnq 1940 roku, w rok po deЬiuсie Protorypu. Оpr6cz zmiаn wсzе3niej wspomnianyсh nastqpity zmiany dotyсщсe masy sаmoloru. Jego masа bez wyposаienЬ wynosilа teraz 2080 kg, maksymаlna zа6 do startu 2685 kg. D}ugo6ckаdtuЬ zwiqkszono do 8,9 m - zе wzglфu na zаbudowanie пowеgo silnikа _ za6 kabinq przesuniqtolekko do tytu. Wzroslа takze rozpiqto6i skгzydel do 10,52

PLOZA OGONOWA

5

m. stеr kiеrunkц powiqkszono i pokrдo сalkowiсie Ьlасф oraz zaoрfrz'ono w klapkq odсQiаjqсE (fleпner). Wzmoсrriono stп.rktuщ сфсi ogonowej. oslong k6l podwoziа przеkonstruowano' PсEУ сzym zаniесhаno stosowaniа odсhylanyсh klap, tak i'e po wсiqgniqсiu podwozЙ kolа Ьyty osloniqtе do фowy. Calkowiсie zrеzJrgnowano z ?astrzal'6w stateсznikа po wzmoсnieпiu jego dfwigara. Ponаdto samoloty w1iposаiono w irшиlaсjq tlenowq Мanuлelle 34, radioоtасjq Telefunkеn FuG ИIa i сelownik optyсzпy Goerrz lub Telеreflех. Tak zmodyfikowany sаmolot seryjny osi4gal Prфkosё 514 km,/h nа wрokojсi 40oo m orаz wрoko3d 5000 m w 5 min. 50 s. Pгzy prфkosсi 425 km,zh nа wрokoSсi 4500 m miаl zаsiqg 7з0 km. Teoretyсzпypulаp wynosil 1o5oo m. Seriа 50 eр. opujсila hаlе montаiowe w Bгasov nа przelomie |at L94o/4I z tУm\ 2e sаmoloty od nт 21. do 5o otrzymаty silnik IAR K-14 Iv с-32 o пieсo wiqkszеj moсy, wynosчсеj 735 kW. 14 styсzniа 194]. roku SztаЬ lоtniсzy zadесydowal, 2е Flotillа 2 VinAtoаrе (2 Flota Mу{liwskа)' sklаdаjqса siq z Grupul 1' 6 i 8 jako pierwszа otr,},mа nowy muJliwieс. 5 tygdni фfniеj' 22 lutego, sаmoloty Przеrzuсono z Brаsov do Tirgsoг_Ploеsti dla Еskаdrilе 59 i 60 ze skladu Grupul 8 VinAtoаrе (8 Grupa My3liwskа). oЬie еskаdry oоiEg!ф gotowo6{ bojowq 15 kwiеtnia. Еskadrila skladala siq z 12 sаmolot6w. W miфryсzаsie kadrq pilot6w z Grupul 1 i 6 skierowano nа l!-to dniowy kшs teoretyсzny, а nаstqpnie nа kurs zapoznаwczу z IА.R.80 w Centnrl de InsnrrсtieAеronаutiса.

l.A.R.g0A

Poсzqwsry od nr 5l samolot otгаymаl silnik I.А"R. к 14-1oo0 A (udoвkoпаlony K_14 tV C-32) o moсy pоwiqkszonej do 753 kw rrа wysoko6сi 20oo m. Spowodowаlo to wyd}ui.eniе sаmolohr o 70 mm do 8,97 m. opалсerzoпo ltаbinq pilotа oraz zwiqkszono liсzф kаrabin6w mаszynowyсh w skrzydlaсh z 4 do 6. By}y to te samе Browning-FN kal. 7.92 mm. Samoloty tеj wersji wykonаno w сztеrесh рrtiасh: piеrwszа od пr 51 do 90, drugа nr 106 do 130. Маsа wlasnа sаmolotц wynosila 2095 k8 rвtomiаst сalkowitа 2720 kg. Na еgzеmplarzaсh pozostaфh рпii kt6re oPujс*y liniq produkфп4 пiесo фiпiej (od nr 131 do 150 - 20 egzemplarzy i ]'76 do 180 - 5 egzemplarzy) wzmoсnioпo uzbrojenie,wymiеniаjqс 2k.m.7,92lnm rvl 2 o kаl. 13,2 mrц z zаPаsempo l5o nаЬoi nа kаidy' иkiв pгodukсji Ьеlgijskiej firmy Browning. Мasа sаmolotu wzrosla wtedy o 30 kg. Samolot nr 7s zostal zаadaptowany do roli ЬomЬowса пurkujqсego i stal sig PrototyPem wersji I,{.R. EI, a samolot nr 1l,1 postuiyl do bаdаnй nowej jednostki nащdowej (/.{.i. E0M).Ponadto d w 77 zmieпioпo mаskq tlеnowq Manurelle пa niemiесkE Drёgеr, a od nr ]'3]' wiаtroсhron onzymal szуЬу ze szkla panсеrnego. We wszрtkiсh zamoпtowaпo ',80А,' dwa wyrzutпiki podskпydlowe dla ЬomЬ 50 k8. Podсzаs uiytkowanЬ oрraфnеgo sаmolot6w ujawnil siq nieoсzekiwaпy proЬlem - цiyry сigЬzy i o wiqkszej moсy silnik powodowal droЬnq deformaсjq tylnej сzg6сi kаdtцbа. W konselомenсji wszрtkiе sаmoloф powт6сity do Brаsov w сelu wzmoсniеniа tyh.tkаdh.rba.

Sаmolot mуSltwskt l.{.R. 60 ptсrrvszcJ sсril na IotnЬku febrусanуm w Brаsov.

ostoNA I(AвINY

OSLONA SILNII(A

Ц*lA . . . , .

lljt-l.'sjt

'

l.A.R.gl

SztаЬ gl6wny rumuriskiсh sil powietrznyсh z}o2у| zаm6wienie na sаmoloty bomЬаrdujqсe z lotц nurkowego. W Brasov zаadaptowano do tеgo сelu /./.fi. E0А nr 75, nadajqс mц oznaсzenie IА.R' EI . Nazywaпy Ьyl tak2е BoPi (skr6t od Bombardiеr in Piсaj _ bomЬowieс nurkujqry). W por6wnaпiu do wersji,,.{'' skr6сono podwozie, PftУ czw w}вoko6с sаmolotц zmаla}а do 3'52 m. Bezpo6redniozа oslonq silnika pгzymoсowапopod kadtubem odсhylany 7АczeP na Ьomф o mаsie 225 kg. Podсzаs atаkц z lotu nurkowеgo wрiggniki odсhylаiy ?Аc?ЕP z bombq w ten spos6Ь, ie Po uwolnieniu Ьombа zпajdowala siq pozа zаsiqgiem 6mig}a. Stosowano dwa rodzaje bomЬ 225 kg: typu amerykarlskiеgo' kt6ryсh wiеle posiаdano w skladaсh oraz produkсji I.A.R. UzЬrojenie,,6l'' skladalo siq z 6 k.m. Browning-FN kalr'7 '92 пlm. Wyprodukowano dwiе partie samolot6w /.,{.R.E^l:od rш 91 do 105 i 15]' do 175 ( w sцmie 40 egzеmplaгzy), kt6re oPцiс*y wytw6гniq do jеsieni 1941 roku. Wkr6tсe w1produkowano nastqPnyсh 10 sаmolot6w o nr 231 do 24o Маsа sаmolotu wzroslа do 2155 kg, a сa}kowita do 278o kg (wтaz z tгzemа ЬomЬаmi do 3105 kg). Prфko6i mаksymаlnа,osiqgапaпа w}вoko6сi4500 m' wyпosila 47olt<m/Ь'a prфkoSc przelotowa na tej wрoko6сi 4o0 km/h' pгzy wykorzрtaniu 70Иo moсy nominalnej. IА'R. EI 24 wnei;nia 1941 roku zаsilф Grupul 8 i zostaty uiytе w walkaсh nа Ukrainie.

I.A.R.80в

Рo wielu lotасh bojowyсh rвd UkraiпE piloсi bombowс6w nurkujqсyсh IА'R. 8I zauwaфIц iэ podwiеszеniе do niсh ЬomЬ pogorsrylo wlasпo6сi piloи2owе tyсh samolot6w. L2ejszе samoloty sowiесkiе miаty nаd nimi znасznE przеwаgq' szсzeg6lnie w lotасh rrа duiyсh wрokodсiасh. Uwagi pilot6w rumurвkiсh ptzekаzаno wytw6mi w BrasoЧ gdzie postатаno siq niezwloсznie tеmц zaradziё. W rezultасiе zаproponowano do produkсji seryjnej zmodyfikowaпq wеrsjg - mу{liwiес lя. R. E0B. Wzmoсniono w nim opanсerzеniе, сhroniqсe pilota oraz zbiorniki wеwnQtrдnе' a takie zwiqkszoпo rozpigtoJd skrzydel do lt m i powieгzсhnig no6п4 do 16,5 mo. Pierwszа seriа tyсh samolot6w wyniosla 20 sztцk - od пт l81 do 2o0 z tym uzbrojеniem, сo nа ostаtniсh (4 k'm.7,92 mrn i 2 kаl. 13,2 mm). Faktyсznie Ьyla to tylko еgzemplaгzасhwеrsji '30А" cz#' z zaplaпowaпej do wykonania liсzby sаmolot6w t}Рu ,$0А'', |кz wprowadzone modyfikaсjе zmieni}y przezпaсzenie i oznaсzеnie sаmolotu. Czф z 11 eрemplarzy - пr 201 do 211 - wyposаiono w dwa dodatkowе zbioгniki рliwa o pojemno6сi100 l kaidy' podwieszanе na wyгzutnikасh pod skrzydlаmi. Gdy Ьy}y pustе, wyrzutniki te mogty stuфё do podwieszаniа ЬomЬ qryu ,,6l'' o mаsie 50 kg. Taki sаmolot moina bylo wykoгzрtaё jako mySliwieс dаlekiеgo zаsiqgu lub do еskorty bombowс6w. Мasа wlasnа IА,R. E0B wynosila 2135 kg' a сalkowitа 2810 kg lub 2960 kg z naр}nioпymi zbiornikаmi. TуP mial to sаmo zаstosowanie сс ,,,6l''. Jego zasigg wyпosil 72О Уlтt pтzу 'E0B" prфkoSсi 340 km,/h nа w}ьokodсi 4500 m lub 1030 krn Przy prфko6сi 4o0 km,zh na w}вoko6сi t000 m' a dhrgotп.rralo6ёlotu 3 godziny.

UnlkдlnеzdJрlesвmolotuIА.R' 80M

sтAтEсzNlк PozloiЛYz zAsтRzAtElt'

I.A.R.8OM

Wпioski z eksploаtaсji w waruлkасh Ьojowyсh wskаzywa}y na poЕz€Ьq zаstosowаniа silnikа o wiqkszеj moсy. Rozmаitе uleрzеniа silnikа' wprowadzone przez Ьiuro rozwojowе silnik6w wytw6mi IА.R., nie rozw\туwatу zаgadnienЬ, gdyi wzroоt moсy szedl lN pв,t?Ez wzrostem mаsy PoPrzez stosowаnie silniejszеgo uzЬrojeniа, oрnсеrzeniа itp. W ф syпtасji ini. Ioп Groсu wуnaczу| zвф|, kt6ry zаjqlby siq znаlezieпiem odpоwiedniej jеdnostki паpqdowej. odpowiednim wydawаl siq гzфowy silnik сhlodzony сieсzq Daimlеr - Bеnz DB 601 (stosowanyw Bf-109Е) luЬ o podoЬnej moсy. ostateсznie wybrano 12-to фindrowy rzфowy silnik Junkers Jцmo 211Da o moсy 882 kW, montowany w produkowanym z liсenсji bomЬowсu Sаvoiа Мarchefit.RS.79B. Do pr6b przрtqpiono przeraЬiаjqс seryjny sаmolot IА'R. E0А nr 111. Na tym egzemplaгzu zаmontowano nowy silnik z сtrlodniсq oleju i osloпq silnikа tak1 sаmq jаk w ЬomЬowсu Savoiа. pr6Ьy w loсie in2. Nа poсzqtku 1942 rokц na tаk pгzeroЬionym sаmoloсiе rozpц| pilot Аlеksandеr ,,Dudu'' Frim. Wkr6tсe po starсiе samolot wpаdl w silne drganiа i Frim lqdowаl z wylqсzoпym silnikiem. Dalszyсh pr6Ь z silnikiеm Jumo jui niе prowadzono. IА.R. E0А nr 111 otгzymal na powт6t silnik gwЬzdowy.

I.A.R.81A Ulерzeniа zаstoвowanе nа sаmoloсie IА.R. E0B byty fuвpiraсjq do wprowadzeniа zmiаn w wersji IAR-81. W rеzulисie Powstаla wersjа I..{.i. Ell. Zbudowano 19 egzemplaгzy tеj wersji od ft 2|2 do 230. Uzbrojenie Pоzostаwiono jak w I'{.Л. E0B z tутtцie zwiqksryla siq sryЬkoсtrzelnoJdk.m. Browning-FN kаl. 13,2 mm ze 150 do 175 strzаl6w nа minцtQ. Sаmolot ten wykorzрtano do bardzo d}ugiсh lot6w bomЬowyсtц a to dziqki zаsQpieniu bomb podwiеszаnyсh @ skrzydlami pnяz dwа dodаtkowе zЬiomiki фiwа po 100 l kаidy. W ten spos6b mаsа сalkowitа przy starсiе wynoоila 3250 kg' a wlasnа 2190 kg. Samolot wraz z bomЬq o mаsie 225 kg' podwieszonq @ kаdfubem i dodаtkowymi zbiornikаmi osi4gal nа wрoko6сi 4500 m Prфkosd 455 km/h. W weгsji my{liwskiej, bеz dodаtlсowego obсi4iвnia' miаl osi4gi podobnе do IА.R. 80А.

Sвmolotуl.{Л. E0 hPi z l Кorpusu l.otnlсzсgo'oрruJqсс nа ZаpoгoiщJсslс6 1942roku.

\

wYRzUтNlK PoDi(ADLUвoWY I

''с

! *

l

l.A .R . 8 0 с Wytw6rniq w Brasov opGсilo 50 еgzemplагzy sаmolotu IА.R. E0с, poсzynаjqс od nr 24I do 29o. Ta nowа wersjа my6liwsko - ЬmЬwa otrzymala szerеg uleрzerl. l tak zаirrstаlowanohydrauliсznе uгzqdzenie odгzuсajqсe osloпq kaЬiny w razie konieсzno3сi opuszсzenia sаmolotu ze spаdoсhronem. Powodеm wprowаdzeniа tеgo urzqdzeпia byla tеndenсjа oslony do zаkleszсzаniа sig w sдrасjасh awаrуjnyсh. Poprаwiono takie opаnсerzeniefotelа pilota. Podсzаs wykoгzрtaniа Ьojowego сiqЬzyсh wеrsji my{liwskoЬomЬwyсh zаuwa2ono drgаnia stateсznikа poziomego pоdсzаs start6w z pеtnym obсiqiвniem. Aby owе drgаnia wyeliminowаё,od еgzemplarzаrш 251 stateсzniki poziome . podobniejаk w Prototypiе . podpaпo zаstгzalаmi.Po raz piеrwszy zаstosowanozbiorniki sаmorrszсzelniajqсesiq. W weвji tеj wzmoсniono uzЬrojеnie w skrzydlасh, monrujqс 2 dziаlkа Ikаria kаl. 20 mm (liсеnсjа oerlikon) z zаPаsem 12o nаЬoi nа kаide oraz 4 k.m. Browning-FN kal.7'92 пrm z zаPasem4oo nаЬi na kaidy. IА.R. E0с uiywаno zаr6wno do zаdaIi mу{liwskiсhjak i Ьmbowyсh. Stosowano je ze zbiornikаmi dodatkowymi lub Ьеz niсh. Мasа wlasnа sаmoloru wyпosilа 22Оo kg, pnу F]skяdrа I..|.R. 6l w jеdnej z rumufiskiсh

starсie zа6 z pеtпym obсQieпiem (z 225 kg Ьomф i dwomа zЬiornikаmi dodatkowymi) 3260 kg. W wersji mу{liwskiejIА.R. E0с rozwijal pгфko6d 47o kгy'h пa w}вoko6сi45o0 rц а puiap 50o0 m osiqgal w сzаsie 7 min. 30 s (z podwiеszonymizЬiornikami).

I.A.R.81B

ostаtnia wегsjа BoPi. Wyprodukowany w ilo6сi 10 sztцk od пr 291 do 300. UzЬrojеniе jаk w weвji ,iIА',.Zastoюwаnow nim ulepszenia сhаrakteryzujqсе/.l.fi. 80C. Pozostale danejak w weвji ,,8Il''.

l.A.R.8 1с

By}a to ostatnia wersjа w1prodцkowana w Brasov. IА.R. 8Iс Ьyl modyfikасjq wеrsji d' kt6rej r62nit siq uzbrojeniem. W miejsсe 2 dzialek oerlikon kаl. 20 mrn ''E0c', zаmontowаno2 dzialka Машer МG 151 tаkiе kal. 2o mm z zаPasеm 175 naboi nа ka2de. Каrabiny mаszynoweBrowning-FN ka|. 7 mm pozostаwiono' Przy сzym na na kа2dy z '92 niсh przypadatopo 35o naboi.

Ьaz

.ji:sg

Prд6d Lяdluba sдmololц ll.Л. Piсsсk . mаskotkд Jсdnostki mus| opu5сl6 }лblnq.

".---

z ods|oп|9tq os|oпq Lяbinу. rumu6sldсJ . przс{ lotсm

,.+ !.'-.

i

9

og6lem wyprodukowaпo 161 sztuk tyсh sаmolot6w od пт 3o1 do 46]'. Wykoгz1вtywany Ьyt ptzеde wszрtkim do zаdafl mySliwskiсh. Zaklаdy I.A.R. w Brasov w1produkowaty do polowy 1943 rokц 46I еgz. IА.R. E0 i El wszрtliсh weгsji, nаstqpniе liniq montaiowq zаjф sаmoloty меssеrsсhmitt BI-l09 G-2: 16 kwietniа 1944 roku wiеlki nalot ЬomЬwс6w amerykаrlskiсh powainie uszkodiil wytw6miq' а nastqPпy, wykoпапy 6 mаjа tego rokц spowodowal jej znЬzсzenie. W сеlц skuteсzniejszego zwalсzапia аmerykаnskiсh wypraw ЬmЬowyсtц latem 1944 roku przeprowadzono pr6Ьy z poсЬkami rakiеtowymi Werfer Granate kаl. 210 mrц kt6re zamontowano na jednym z IА.R. |Ic ф skгzydlami, pojedynсzo i parami. Pr6by z tym uzbrojепiem PrzегWаno po pгzej6сiu Rцmunii шr stтonq Aliаnt6w.

od prвwa zв|69prтti| lotсrn ЬoJшrym.

l.A.R.80Dс

Po zаkoIiсzeniu wojny te samoloty IА.R.E0 i 8I, kt6re Pozostawaly jeszсze w s}uibiе, stopniowo wyсofywano z eskadr my{liwskiсh. Na poсцtku 195o roku пiewielkq ilo6с przеroЬiono w Atelierelе dе Reрratii Мatегiаl Volant (Warsztaty Nаprаwсze Sprzgtu Lotniсzego) w Pipеrа na dwumiejsсowy sаmolot trеningowy. Przed kaЬф pilota wymontowano zbiornik paliwa i w to miеjsсe zаiлstalowano kabinq dlа iпstruktora. (od Spowodowalo to zredukowаniе сzsu lotu do 25 minut. Samoloty tе oznасzone ''Dс" Dublа Commandа - podw6jne prowadzenie) byty uiytkowаne w szkolniсtwie wojskowym do koIiсa 1952 roku.

J

-;.r

-"L

rt

USYтUoWANIE l(AвlNY lNsтRUKтoRA W IAR 80Dс I

10

UryсlE oPERAсYJNE

О

ъ',

t-, . {r

-тr!;;d'J ъl.: ^LZ ..,. Stвrt sдmoloir6w tAR toA i Bf-l09Е

2l сzеrwса l94l roku wojskа niеmiесkiе zяatаkowаtуZwiEzek Sowiссki. W sklаdziе ugruрwaf агmii пiеmiесkiеjznаlаzty sig г6wniе2sityzbrojпеRumunii.l.otniсtwoгumurlskiеwеszlow sЁlаdi Luftflotlе i dziаlаlo w pоludniowm sеktoгzе frontu rosyjskiеgо dysрnuj4с 504 sаmсllotami w piеrwszеjlinii. .IyIkol,:skаdгilе 59 i 60 z (iгupul 8 miа}vnа wурsа2еniu sаmolotуIА.R. E0. Od 2l сzеrwса do l4 liраоbiе еskаdrylаиly nа аkсjеz lotniskаRiminiсulSarаl,po przеsuniqtеdo Buzаu сеlеm obrony фl nаfrowyсh.8 9Цm zostаt.v dni .фZлiсj (irupul 8 рwr6сilа па front oрruj4с z Birlаd, sk4rJ wspiеrаlаdzialаniа3 i 4 аrmii rumuбskiеiw Bessаrabiii l.-Ikrаiпiе. Kulminасj4 byto zdotryсie 16 pа2dziегnikа odеssy. 7lеzorgantzowаnе i zзskoсzoпе lolniсtwo sowieсkiе niе stаwiaio powа2niеjszegooporu, slqd dziаlапiа pгzесiwnikа byty lаrwе i skutесznе. Wе wгzеSпiuGгupul 8 otгzymаlаmySliwsko- htlmbоwеIА.R. 8I, kt9r::w6j piеrwsz.vlot bojowy wуkonаt.v24 pa2dziеrnika.P,oprzеz саty..l94lrok рzostаwаlаjеdynqjеdnostk4F.A.R.R. wyрsа2onqw mySliwсеIАR. W okrеsiеsryсzеtl- |ury|942 roku 3 Ьсаrlгilе, nr 58, 6| i 62 z Gгupul 6 Vinitoarе otrzymaly mySliwсс1l.Л. E0А i zostaV nа front sowiесki.Dziаlаtyw rаmасhCoгpul l Aепаn (i ргzегzuсonе Kоrрus lюtniсry) w фoniе 7-aproiэ oгаz w lеtniej ofеnsу'rviеnа stаliпgгad.Gгupul 6 pozostаwаlanа fronсiе do l}sryсzniа 1943 .^"k.ч' kiеdy to fаkryсzniе zdziеsi4tkowаnа w wj|kaсh p