Commentaries on Boethius (Studies and Texts)

PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES STUDIES AND TEXTS 13 This page intentionally left blank This page intent...

Author: Nikolaus Haring

79 downloads 1411 Views 54MB Size Report

This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form

DOWNLOAD PDF

PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES

STUDIES AND TEXTS 13

This page intentionally left blank


MS Basel, Univ. Bibl. O II 24, fol. 14.

THE COMMENTARIES ON BOETHIUS BY GILBERT OF POITIERS

NIKOLAUS M. HARING, S.A.G. Pontifical Institute of Mediaeval Studies

PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES TORONTO, CANADA

1966


To the loving memory of my Parents


TABLE OF CONTENTS

VII

BIBLIOGRAPHY

. XIV

LIST OF ABBREVIATIONS AND SIGLA INTRODUCTION 1. 2. 3. 4. 5.

"Magnus ille pictauensis" List of Manuscripts used in this Edition Notes on the Manuscript Tradition Notes on Gilbert's Text of the Opuscula Sacra Concerning the Present Edition

3 13 34 43 46

...

TEXTS 1. 2. 3. 4. 5.

Gisleberti Prologi De Trinitate Liber primus De Trinitate Liber secundus De Bonorum Ebdomade Contra Euticen et Nestorium

53 62 161 183 233

APPENDICES 1. 2. 3. 4.

Gilbert's Text of the Opuscula Sacra Sources quoted by Gilbert . . Sources quoted by the Editor Glossary

.

.

.

.

369 .401 405 411


BIBLIOGRAPHY (A Selection of Writings related to Gilbert and his School)

ADHEMAR OF SAINT-RUF (Valence), Tractatus de Trinitate; ed. N. M. Haring, in: AHDLMA 31 (1964) 111-206. —, Collecta Patrum : see N. M. Haring. ALVERNY, MARIE-THERESE D', L'obit de Raoul Ardent, in : AHDLMA 15 (1940-1942) 403-405. ANASTOS, M. V., Some Aspects of Byzantine Influence on Latin Thought, in: M. Clagett, G. Post, and R. Reynolds, Twelfth Century Europe and the Foundations of Modern Europe (Madison 1961) 131-187. BACH, JOSEPH, Die Dogmengeschichte des Mittelalters vom christologischen Standpunkte 2 (Vienna 1875) 133-168. BALTZER, OTTO, Beitrage zur Geschichte des christlichen Dogmas im 11 ten und und 12ten Jahrhundert, in: Studien zur Geschichte der Theologie und der Kirche 3, 1 (Leipzig 1898) 16-44. BARONIUS, CESARE, Annales ecclesiastici 12 (Vatican 1607) 346E-357D. BECKER, GUSTAV, Catalogi bibliothecarum antiqui (Bonn 1885). BERNARD (SAINT), De Consideratione V, 7 (15) - 8 (19); ed. Johannes Mabillon, S. Bernardi opera I, 2 (Paris: Thomas Moette 1690) 451C-453D: PL 183, 797 A800A. —, Sermones super Cantica Canticorum 80, 4, 6-9; ed. J. Mabillon, S. Bernardi opera I, 4 (Paris 1690) 1548C-1549D: PL 183, 1169B-1171A; ed. J. Leclercq, C. H. Talbot, and H. M. Rochais, S. Bernardi opera 2 (Rome 1958) 281-283. BERNHEIM, ERNST, Der Charakter Ottos von Freising und seiner Werke, in: Mitt, des Inst. fur osterr. Geschichtsf. 6 (1885) 1-37. BERTHAUD, AUGUSTE, Gilbert de la Porree, eveque de Poitiers, et sa philosophic (10701154), Poitiers 1892. See B. Haureau's review in: Journal des savants (1894) 752-760. BERTOLA, ERMENEGILDO, Saggi e studi di filosofia medioevale, in: II pensiero medioevale, prima serie, vol. 3 (Cedam-Padova 1951) 19-34: La scuola di Gilberto de la Porree. —, San Bernardo e la teologia speculativa, in : Pubbl. dell'Istituto univ. di magistero di Catania, serie filos. monogr. (Cedam-Padova 1959) 101-139. BESLY, JEAN, Evesques de Poictiers (Paris 1647). BINIUS SEVERINUS, Concilia generalia et provincialia graeca et latina III, 2 (Cologne 1606) 1317. Second ed. (Cologne 1618) 504-505. BOETHIUS, AN. MAN. SEV., Opuscula sacra; ed. Rudolfus Peiper, An. Man. Sev. Boetii philosophiae consolationis libri quinque. Accedunt eiusdem atque incertorum opuscula sacra (Leipzig: Teubner 1871) 149-218; ed. H. F. Stewart and E. K. Rand, Boethius: The Theological Tractates (London : Loeb Series 1953) 2-127 with English translation by Stewart. First printed in 1918. BOULAY (BULAEUS), CBS. EcAssE DU, Historia universitatis Parisiensis 2 (Paris 1665) 204-241.

VIII

BIBLIOGRAPHY

BRUCKER, JACOBUS, Historia critica philosophiae 3 (Leipzig 1766) 768-772. CALCIDIUS, Timaeus a Calcidio translates commentarioque instructus; ed. J. H. Waszink, in: Corpus Platonicum medii aevi: Plato latinus 4 (London and Leiden 1962). CHENU, MARIE DOMINIQUE, La theologie au douzieme siecle, in : fitudes de philosophic medievale 45 (Paris 1957). CHEVALIER, ULYSSE, Repertoire des sources historiques du moyen age, bio-bibl. 1 (Paris 1905) 1780. CIPRIANO, SETTIMIO, Gilberto de la Porree, in : Dizionario ecclesiastico 2 (Turin 1955) 115. CLAREMBALD OF ARRAS, see N. M. Haring. CLASSEN, PETER, Das Konzil von Konstantinopel 1166 und die Lateiner, in : Byzant. Zeitschrif 148 (1955) 339-369. See A. Dondaine. —, Zur Geschichte der Friihscholastik in Osterreich und Bayern, in : Mitt, des Inst. fur osterr. Geschichtsf. 67 (1959) 249-277. —, Gerhoch von Reichersberg (Wiesbaden 1960). CLERVAL, JULES ALEX., Les ecoles de Chartres au moyen age, in : Memoires de la soc. archeol. d'Eure-et-Loir 11 (Chartres 1895) 163-169 ; 185-188 ; 261-264. DELISLE, LEOPOLDS, Le Cabinet des manuscrits de la bibliotheque imperiale 1-3 (Paris 1868, 1874, 1881). DENIFLE, HEINRICH, Die abendlandischen Schriftausleger bis Luther uber lustitia Dei (Rom 1, 17) und lustificatio (Mainz 1905). DEUTSCH, S. MARTIN, Die Synode von Sens 1141 und die Verurtheilung Abalards (Berlin 1880). —, Abalards Verurtheilung zu Sens, 1141. Nach den Quellen kritisch dargestellt, in : Symbolae Joachimicae : Festschrift des konigl. Joachimsthalschen Gymnasiums 2 (Berlin 1880) 3-54 : same work. —, Peter Abalard (Leipzig 1883) 261 ff. DIDIER, J. C., Un scrupule identique de saint Bernard a 1'egard d'Abelard et de Gilbert de la Porree, in : Melanges saint Bernard (Dijon 1953) 95-100. DONDAINE, ANTOINE, Hugues Etherien et Leon Toscan, in : AHDLMA 19 (1952) 67134. —, Hugues Etherien et le concile de Constantinople de 1166, in : Hist. Jahrbuch 77 (1958) 473-483. See P. Classen. —, Ecrits de la 'petite ecole ' porretaine (Paris and Montreal 1962). ELSWIJK, H. C. VAN, Gilbert Porreta als glossator van het psalterium, in : Jubileum-Bundel aangeboden aan Prof. Mag. Dr. G. Kreling OP (Nijmegen-Utrecht 1953) 286-303. —, (Announcement in Bulletin de la Soc. internat. pour 1'etude de la phil. medievale 2 [ 1960] 124, No. A27 of a work to be published in the Spicilegium Sacrum Lovaniense under the title): Gilbertus Porreta, sa vie, ses ceuvres, sa doctrine. FICHTENAU, HEINRICH, Ein franzosischer Friihscholastiker in Wien, in : Jahrb. fur Landeskunde von Niederosterreich NF 29 (1944) 118-130. —, Magister Petrus von Wien, in : Mitt, des Inst. fur osterr. Geschichtsf. 63 (1955) 283-297. FONTANA, MARIA, II commento ai Salmi di Gilberto Delia Porree, in : Logos 13 (1930) 283-301 : MSS Milan, Ambr. F. 97. Sup. and Vat. Lat. 89. Text of commentary on Pss 1-3. FOREST, A., Gilbert de la Porree et les ecoles du xn e siecle, in : Revue des cours et conf. 35, 2 (1934) 410-420 and 640-651.

BIBLIOGRAPHY

IX

—, Le realisme de Gilbert de la Porree, dans le commentaire du De Hebdomadibus, in : Revue neoscol. de phil. 36 (1934) 101-110. FOURNIER, PAUL, fitudes sur Joachim de Flore et ses doctrines (Paris 1909 : rpr Frankfort 1963). Gallia Christiana 3 (Paris 1656) 886-889 : Gilbertus ep. pictaviensis. —, 2 (Paris 1720 and 1873) 1175-1178: Gilbertus ep. pictaviensis. GAMMERSBACH, SUITBERT, Gilbert von Poitiers und seine Prozesse im Urteil der Zeitgenossen, in : Neue Miinstersche Beitrage zur Geschichtsf. 5 (Cologne and Graz 1959). Comprehensive bibliography. GAUVIN, J., Gilbert de la Porree, in : Catholicisme 5 (Paris 1962) 11-13. —, (Announcement of work "en preparation"): Etre et langage chez Gilbert de la Porree commentateur de Boece (Catholicisme 5, 13). GEOFFREY OF AUXERRE, Sancti Bernardi vita prima III, 5, 15; ed. J. Mabillon, S. Bernardi opera II, 6 (Paris 1690) 1122F-1123C: PL 185, 312AD. —, Libellus contra capitula Gisleberti pictauensis episcopi; ed. J. Mabillon, S. Bernardi opera II, 6, 1325A-1339C: PL 185, 595C-618B. —, Epistola ad Albinum Albanensem episcopum et domini papae vicarium; ed. C. Baronius, Annales eccl. 12 (Vatican 1607) 352D-357D; ed. J. Mabillon S., Bernardi opera II, 6, 1319B-1324F: PL 185, 587B-596B. GERHOCH OF REICHERSBERG, Liber de novitatibus huius temporis; ed. O. J. Thatcher, in: The Decennial Publ. of the University of Chicago I, 4 (Chicago 1903) 184238 of the volume, 34-88 of Thatcher's contribution. GEYER, BERNHARD, Radulphus Ardens und das Speculum Universale, in : Theol. Quartalschrift 93 (Tubingen 1911) 63-89. —, Die Sententiae Divinitatis : Ein Sentenzenbuch der Gilbertschen Schule, in : Beitrage 7, 2-3 (1909). —, Facultas theologica: eine bedeutungsgeschichtliche Untersuchung, in: Zeitschr. f. Kircheng. 75 (1964) 133-145. GILSON, fixiENNE, La philosophic au Moyen Age (Paris 1944) 262-268. —, Notes sur les noms de la matiere chez Gilbert de la Porree, in : Revue du moyen age latin 2 (1946) 173-176. —, History of Christian Philosophy in the Middle Ages (New York 1955) 140-144 and 620-621 (bibliogr.). GLEBER, H., Papst Eugen III., unter besonderer Beriicksichtigung seiner politischen Tatigkeit, in : Abhandlungen zur mittl. und neueren Geschichte 6 (Jena 1936). GRABMANN, MARTIN, Die Geschichte der scholastischen Methode 2 (Freiburg i.B. 1911) 408-439: Gilbert and his school. HARING, NIKOLAUS, M., The Case of Gilbert de la Porree, Bishop of Poitiers (11421154), in: MedSt 13 (1951) 1-40. —, A Latin Dialogue on the Doctrine of Gilbert of Poitiers, in : MedSt 15 (1953) 243-389 : Edition. —, The Commentary of Gilbert of Poitiers on Boethius' De Hebdomadibus, in : Traditio 9 (1953) 177-211 : Edition. —, The Commentary of Gilbert, Bishop of Poitiers, on Boethius, Contra Eutychen et Nestorium, in: AHDLMA 21 (1954) 241-357: Edition. —, The Cistercian Everard of Ypres and His Appraisal of the Conflict between St. Bernard and Gilbert of Poitiers, in: MedSt 17 (1955) 143-172: Edition. —, The Commentaries of Gilbert, Bishop of Poitiers, on the Two Boethian Opuscula Sacra on the Holy Trinity, in: Studies and Texts 1 (Toronto 1955) 23-98: Edition.

X

BIBLIOGRAPHY

—, Sprachlogische und philosophische Voraussetzungen zum Verstandnis der Christologie Gilberts von Poitiers, in : Scholastik 32 (1957) 373-398. —, Petrus Lombardus und die Sprachlogik in der Trinitatslehre der Porretanerschule, in: Miscellanea Lombardiana (Novara 1957) 113-127. —, Gilbert of Poitiers, Author of the De Discretione animae, spiritus et mentis, commonly attributed to Achard of Saint-Victor, in : MedSt 22 (1960) 148191 : Edition. See J. Chatillon, in: AHDLMA 31 (1964) 7-35. —, A Christmas Sermon by Gilbert of iPoitiers, in : MedSt 23 (1961) 126-135. —, The Liber de Differentia naturae et personae by Hugh Etherian and the Letters addressed to Him by Peter of Vienna and Hugh of Honau, in : MedSt 24 (1962) 1-34 : Edition. See A. Dondaine. —, The Porretans and the Greek Fathers, in : MedSt 24 (1962) 181-209. —, The Liber de Diversitate naturae et personae by Hugh of Honau, in : AHDLMA 29 (1962) 103-216: Edition. —, Die Vatersammlung des Adhemar von Saint-Ruf in Valence, in : Scholastik 38 (1963) 402-420 : Table of contents of his Collecta Patrum. —, The Liber de Ignorantia and Hugh of Honau, in : MedSt 25 (1963) 209-230. —, The Tractatus de Trinitate by Adhemar of Saint-Ruf (Valence), in : AHDLMA 31 (1964) 111-206: Edition. —, Life and Works of Clarembald of Arras: A Twelfth-Century Master of the School of Chartres, in: Studies and Texts 10 (Toronto 1965). —, A Commentary on the Pseudo-Athanasian Creed by Gilbert of Poitiers, in : MedSt 27 (1965) 23-53 : Edition. —, Das sogenannte Glaubensbekenntnis des Reimser Konsistoriums von 1148, in : Scholastik 40 (1965) 55-90. —, Zur Geschichte der Schulen von Poitiers im 12. Jahrhundert, in : Archiv fur Kulturgeschichte 47 (1965) 23-47. —, Bischof Gilbert II. von Poitiers (1142-1154) und seine Erzdiakone, in : Deutsches Archiv 21 (1965) 150-171. —, Simon of Tournai and Gilbert of Poitiers, in : MedSt 27 (1965) 325-330. —, Der Begriff der Natur bei Gilbert von Poitiers, in: Actes du III Congres Internat. de phil. medievale. —, Two Austrian Tractates against the doctrine of Gilbert of Poitiers, in: AHDLMA 32 (1965) 127-167. —, Eine Zwettler Abkiirzung der Vatersammlung Adhemars von Saint-Ruf, in: Theol. und Phil. 1 (1966) 30-53. —, Notes on the Council and Consistory of Reims in 1148, in: MedSt 28 (1966). —, In Search of Adhemar's Collection, in: MedSt 28 (1966). HARDOUIN, JEAN, Acta cone, et epist. decretales VI, 2 (Paris 1714) 1297-1318. HAUREAU, BARTH., De la philosophic scolastique 1 (Paris 1850) 294-318. —, Histoire de la philosophic scolastique 1 (Paris 1872) 447-478. HAYEN, A., Le concile de Reims et 1'erreur theologique de Gilbert de la Porree, in: AHDLMA 10 (1935/6) 29-102. HEFELE (C. J.) and LECLERCQ, H., Histoire des conciles 5, 1 (Paris 1912) 812-817. Histoire litteraire de la France 12 (Paris 1763 and 1869) 466-476. HOFMEISTER, ADOLF, Studien iiber Otto von Freising, in : Neues Archiv 37 (1912) 101-161 and 635-768. HUGH OF HONAU Liber de diversitate naturae et personae; see HARING. —, Liber de ignorantia j ed. N. M. Haring, in: MedSt 25 (1963) 209-230.

BIBLIOGRAPHY

XI

—, Liber de homoysion et homoeysion (MS Cambridge, Univ. li. iv. 27): in preparation. JEAUNEAU, E., Gilbert de la Porree, in : Dictionnaire des lettres franchises : Le moyen age (Paris 1964) 318. JOCHER, CHR. GOTTLIEB, Allgemeines Gelehrtenlexikon 1-11 (Leipzig 1750-1897; rpr Hildesheim 1960-1961). JOHN OF SALISBURY, Historia pontificalis; ed. W. Arndt (1868), in: MGH SS 20, 517-545; ed. Reginald Lane Poole (Oxford 1927); ed. Marjorie Chibnall (London 1956) : Latin text and English translation. KAULICH, WILHELM, Entwicklung der scholastischen Philosophic von Joh. Scotus Erigena bis Abalard, in : Geschichte der schol. Philosophic 1 (Prag 1863) 448-475. KLEINEIDAM, ERICH, Wissen, Wissenschaft, Theologie bei Berhard von Clairvaux, in : J. Lortz, Bernhard von Clairvaux : Veroff. des Inst. fur europ. Geschichte, Mainz 6 (Wiesbaden 1955) 128-167. LABBE (PHIL.) and GABR. COSSART, Sacrosancta concilia ad regiam collectionem exacta 10 (Paris 1671) 1105C-1128A. LANDGRAF, ARTUR, Untersuchungen zu den Eigenlehren Gilberts de la Porree, in : Zeitschr. fur kath. Theol. 54 (1930) 180-213. —, Mitteilungen zur Schule Gilberts de la Porree, in : Collectanea Franciscana 3 (1933) 182-208. —, Neue Funde zur Porretanerschule, in : Coll. Franciscana 6 (1936) 353-365. —, Porretanisches Gut beim hi. Thomas von Aquin, in : Acta pont. Acad. Rom. s. Thomae Aquinatis 6 (Rome 1939-40) 214-225. —, Einfuhrung in die Geschichte der theol. Literatur der Friihscholastik (Regensburg 1948) 79-92. —, Zur Lehre des Gilbert Porreta, in : Zeitschr. fur kath. Theol. 77 (1955) 331337. —, Dogmengeschichte der Friihscholastik 1-4 (Regensburg 1952-1956). LAURENTIUS decanus S. Petri (Poitiers), Planctus ; ed. J. Besly, Evesques 103-108 : MS Vat. Lat. Reg. 150 ff., 156v-159. Recueil 14, 379-381. See J. Leclercq, in: MedSt 14 (1952) 111. LECHAT, R., La patristique grecque chez un theologien latin du xn e siecle Hugues Etherien, in : Mel. d'hist. offerts a Ch. Moeller : Univ. de Louvain, Recueil de travaux 40, 1 (Louvain 1914) 485-507. LECLERCQ,, JEAN, Textes sur saint Bernard et Gilbert de la Porree, in : MedSt 14 (1952) 107-128. —, L'eloge funebre de Gilbert de la Porree, in: AHDLMA 19 (1952) 183-158. —, Apercu de la tradition nianuscrite de saint Bernard, in : Analecta s. O. Cist. 9 (1953) 11-45. LIPSIUS, RICHARD ADELBERT, Gilbert Porretanus, in: I. S. Ersch and I. G. Gruber, Allgem. Encyklopadie der Wissenschaften und Kiinste I, 76 (Leipzig 1858) 209-229 : also published separately. MABILLON, JOHANNES, Annales OSB, lib. 79, 1-5 ; ed. Lucca 6 (1745) 399-401. —, S. Bernard! opera, praef. 58-66 (Paris 1690): Gilbertus. MANITIUS, MAX, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters, in: Iwan von Miiller, Handbuch der Altertumswissenschaft, Neunte Abt., zweiter Teil, dritter Band (Munich 1931). —, Handschriften antiker Autoren in mittelalterlichen Bibliothekskatalogen (Leipzig 1935).

XII

BIBLIOGRAPHY

MANRIQUE, ANGELO, Cisterciensium seu verius ecclesiasticorum annalium... 2 (Lyons 1642) 45; 71-72; 92-98. MANSI, JOH. DOMINICUS, Sacrorum conciliorum nova et ampl. collectio 21 (Venice : A. Zatta 1776) 711E-725E. MARTENE (FJDMOND) and URSIN DURAND, Voyage litteraire de deux religieux Benedictins de la Congregation de Saint Maur 2 (Paris 1724) 99-100. MAURER, ARMAND AUGUSTINE, Mediaeval Philosophy, in: Etienne Gilson, A History of Philosophy 2 (New York 1962) 75-79. MAXSEIN, A., Die Philosophic des Gilbertus Porretanus mit besonderer Beriicksichtigung seiner Wissenschaftslehre (Miinster 1929). MICHAUD-QUANTIN, P., Die Psychologic bei Radulfus Ardens, einem Theologen des ausgehenden 12. Jahrhunderts, in : Miinchener theologische Zeitschrift 9 (1958) 81-96. MIANO, V., II commento alle lettere di S. Paolo di Gilberto Porretano, in : Scholastica ratione historico critica instauranda (Rome 1951) 171-199. O'DONNELL, J. REGINALD, The meaning of « Silva» in the Commentary on the Timaeus by Chalcidius, in : MedSt 7 (1945) 1-20. OTT, LUDWIG, Gilbert von Poitiers, in : Lexikon fur Theol. und Kirche 4 (Freiburg i.B. 1960) 890-891. OTTO OF FREISING, Gesta Friderici Imperatoris; ed. G. Waitz-B. von Simson, in: MGH SS in usum schol. 46 (Hanover-Berlin 1912). OUDIN (UDINUS), CASIMIR, Commentarius de scriptoribus ecclesiasticis 2 (Leipzig: M. G. Weidmann 1722) 1283-1289. PAGLIARI, A., II presunto commento ai Salmi di S. Lorenzo Giustiniani opera di Gilberto Porretano, in : Aevum 36 (1962) 414-429 : MS Milan, Ambr. F 116 Sup. Transcription on pp. 423-429 of Psalm one collated with MSS Milan, Ambr. F 97 Sup ; Vat. Lat. 89 and 4428 ; Vat. Reg. Lat. 2094 ; Vat. Barb. Lat. 486. PEIPER, RUDOLFUS, see Boethius. PELSTER, FR., Die anonyme Verteidigungsschrift der Lehre Gilberts von Poitiers im Cod. Vat. 561 und ihr Verfasser Canonicus Adhemar von Saint-Ruf, in: Studia Mediaevalia (Bruges 1948) 113-146. —, Gilberto Porretano, in: Enciclopedia italiana 17 (Rome 1951) 111-112. —, Petrus Lombardus und die Verhandlungen iiber die Streitfrage des Gilbert Porreta in Paris (1147) und Reims (1148), in: Miscellanea Lombardiana (Novara 1957) 65-73. Peter of Vienna : see Dondaine, Fichtenau, Haring, Weisweiler. POOLE, REGINALD LANE, The Masters of the Schools at Paris and Chartres in John of Salisbury's Time, in : The Engl. Hist. Review 35 (1920) 321-342. —, Illustrations of the History of Medieval Thought and Learning (London 1920) 112-115 and 156-175. PRANTL, CARL, Geschichte der Logik im Abendlande 2 (Leipzig 1861) 215-227. PRISCIAN, Institutiones grammaticae; ed. Martin Hertz, in: H. Keil, Grammatici latini 2-3 (Leipzig 1855-1859). RATHBONE, R., Note super lohannem secundum magistrum Gilb(ertum), in: Rech. de theol. anc. et medievale 18 (1951) 205-210 : Edition of fragment in MS London, Lambeth Pal. 360, f. 32. Recueil: Academic des Inscr. et Belles-Lettres : Recueil des historiens des Gaules et de la France 12 (Paris 1781 and 1877) ; 13 (Paris 1786 and 1869); 14 (Paris 1806 and 1877).

BIBLIOGRAPHY

XIII

RITTER HEINRICH, Geschichte der christlichen Philosophic III, 7 (Hamburg 1844) 437-474. SCHMIDLIN, JOSEPH, Die Philosophic Ottos von Freising, in: Philos. Jahrbuch 18 (1905) 312-323 and 407-423. —, Bischof Otto von Freising als Theologe, in: Der Katholik 85 (1905) 81-112 and 161-182. SCHMIDT, M. A., Gottheit und Trinitat nach dem Kommentar des Gilbert Porreta zu Boethius, De Trinitate, in : Studia philosophica, Suppl. 7 (Basel 1956). See review in Scholastik 32 (1957) 269-272. SIKES, J. G., Peter Abailard (Cambridge 1932) 153. SILVAIN, R., Le texte des commentaires sur Boece de Gilbert de la Porree, in : AHDLMA 15 (1946) 175-189. SIMON, M., La glose de 1'epitre aux Remains de Gilbert de la Porree, in : Revue d'hist. eccl. 52 (1957) 51-80 : Transcriptions from MS London, Br. Mus. Add. 11853, ff. 3-50. SMALLEY, BERYL, Master Ivo of Chartres, in : The Engl. Hist. Review 50 (1935) 680-686. STOCKL, ALBERT, Geschichte der Philosophic des Mittelalters 1 (Mainz 1864) 272-288. STEGMULLER, FRIEDRICH, Repertorium biblicum medii aevi 2 (Madrid 1950) 345350, Nos. 2511-2532. USENER, H., Gislebert de la Porree, in : Jahrb. fur protest. Theologie 5 (1879) 183-192 reedited in Kleine Schriften 4 (Leipzig 1913) 156-162. VANNI-ROVIGHI, SOFIA, La filosofia di Gilberto Porretano, in : Miscellanea del Centro di studi medievali: Pubbl. delPUniv. Cattolica del S. Cuore NS 58 (Milan 1955) 1-64. VASOLI, C., Studi recenti su Alano di Lilla (1950-1960), in : Bolletino dell'Istit. stor. ital. del Medio Evo 72 (1960) 35-89. VERNET, F., Gilbert de la Porree, in : Dictionnaire de la theol. catholique 6, 2 (Paris 1925) 1350-1358. VICAIRE, M. H., Les Porretains et 1'avicennisme avant 1215, in : Revue des sciences phil. et theol. 26 (1937) 449-482. WEISWEILER, HEINRICH, Drei unveroffentlichte Briefe aus dem christologischen Streit Gerhohs von Reichersberg, in : Scholastik 13 (1938) 22-48. —, Das wiederaufgefundene Gutachten des Magister Petrus iiber die Verherrlichung des Gottessohnes gegen Gerhoh von Reichersberg, in : Scholastik 13 (1938) 225-246. —, Riidiger von Klosterneuburg an der Seite seiner Briider im christol. Streit um die Verherrlichung des Gottessohnes, in : Scholastik 14 (1939) 22-49. WESTLEY, R. J., A Philosophy of the Concreted and the Concrete : The Constitution of Creatures According to Gilbert de la Porree, in : The Modern Schoolman 37 (1960) 257-286. WILLIAMS, MICHAEL E., The Teaching of Gilbert Porreta on the Trinity as found in his commentaries on Boethius, in : Analecta Gregoriana 56 (Rome 1951). WILLIAMS, WATKIN, Saint Bernard of Clairvaux, in : Publ. of the Univ. of Manchester 237 (Manchester 1935) 313-319.

LIST OF SIGLA

XIV

A B b C D E F f G H h I K k L M m N O o P p Q R r S s T t U u V v W X Y Y Z z

= = = = — = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =

PARIS, Arsenal 1117B BASEL, Univ. O II 24 BOLOGNA, Univ. 1509 BAMBERG, Staatsb. Patr. 47 PARIS, Mazarine 656 PARIS, Mazarine 657 PARIS, BNLat 16371 ZWETTL, Stiftsb. 253 PARIS, Sainte-Genevieve 1394 ALENQON, Bibl. publ. 22 HEILIGENKREUZ, Stiftsb. 208 BRUGES, Bibl. publ. 133 PARIS, BNLat 12120 KLOSTERNEUBURG, Stiftsb. 345 LONDON, Br. Mus. Harl. 3082 MUNICH, Staatsb. 17741 MONTE CASSINO, Bibl. abb. 188 MUNICH, Staatsb. 18478 MUNICH, Staatsb. 15824 ADMONT, Stiftsb. 593 PARIS, BNLat 2178 DUBLIN, Trin. Coll. 303 PARIS, BNLat 16341 PARIS, BNLat 16342 MADRID, Bibl. Nac. 521 PARIS, BNLat 18093 ARRAS, Ville 967 PARIS, BNLat 18094 TOLEDO, Cab. 13.4 TROVES, Bibl. mun. 1841 UTRECHT, Univ. 78 VALENCIENNES, Bibl. mun. 197 VIENNA, Nationalb. 1618 VATICAN, Lat. 560 VATICAN, Lat. 561 VATICAN, Lat. 4254 ZWETTL, Stiftsb. 314 VAT. Reg. Lat. 420 ZWETTL, Stiftsb. 248

ADMONT, Stiftsb. 593 ALENCON, Bibl. publ. 22 ARRAS, Ville 976 BAMBERG, Staatsb. Patr. 47 BASEL, Univ. II O 24 BOLOGNA, Univ. 1509 BRUGES, Bibl. publ. 1 3 3 DUBLIN, Trin. Coll. 303 HEILIGENKREUZ, Stiftsb. 208 KLOSTERNEUBURG, Stifsb. 345 LONDON, Br. Mus. Harl. 3082 MADRID, Bibl. Nac. 521 MONTE CASSINO, Bibl. abb. 188 MUNICH, Staatsb. 15824 17741 18478 PARIS, Arsenal 1117B BNLat 2178 BNLat 12120 BNLat 16341 BNLat 16342 BNLat 16371 BNLat 18093 BNLat 18094 Mazarine 656 Mazarine 657 . . . Sainte-Genevieve 1394 TOLEDO, Cab. 13.4 TROVES, Bibl. mun. 1841 UTRECHT, Univ. 78 VALENCIENNES, Bibl. mun. 197 VATICAN, Lat. 560 561 4254 . . . . Reg. Lat. 420 VIENNA, Nationalb. 1618 ZWETTL, Stiftsb. 253 248 314

= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = — = = = — = = = = — = = =

o H s C B b 1 p h k L r m O M N A P K Q R F S T D E G t U u V W X Y Z v f z y

LIST OF ABBREVIATIONS

add AHDLMA

addition, added. Archives d'histoire doctrinale et litteraire du moyen age : Paris 1926 ff. BEChartes . . . Bibliotheque de 1'ecole des chartes : Paris 1839 ff. Beitrage . . . . Beitrage zur Geschichte der Philosophic und Theologie des Mittelalters : Miinster 1891 ff. BNLat Bibliotheque Nationale codex latinus. CEut Contra Eutychen et Nestorium. elm Collection of Latin Manuscripts, Munich. cvp Collection of Latin Manuscripts, Vienna. DHeb De Hebdomadibus (third opusculum sacrum). DTrin De Trinitate. e corr as the result of a correction. GallChr Gallia Christiana: Paris 1715 ff. man rec . . . . written in a more recent hand. marg written on the margin. MedSt Mediaeval Studies: Toronto 1939 ff. MGH Monumenta Germaniae historica (SS : scriptores). MS manuscript (MSS : manuscripts). om omission, omitted. PL Migne, Patrologia latina : Paris 1841 ff. rpr photomechanic reprint. ss superscript.


INTRODUCTION


INTRODUCTION I

"MAGNUS ILLE PICTAUENSIS..." VJl 7HEN Bishop Gilbert II of Poitiers died in his native city on Sep* * tember 4, 1154, the dean of the Cathedral Chapter, Master Laurence, wrote an encomium or eulogy, known as Planctus, in which he extols the learning, the virtues, and the services of the deceased in expressions of rare warmth and profound grief. In deep sorrow he addresses the Church Universal and exclaims : Behold, a great scholar has passed away, a great shepherd of the Church, Gislebert, the jewel among our bishops, the leader and spiritual guide of our souls.1 Six years earlier this great man had stood before Pope Eugene III (11451153) at the consistory of Reims to defend himself against numerous charges of heterodoxy. But, not convinced by the accusers, Pope Eugene had allowed Bishop Gilbert to return to his diocese "in the fullness of honour".2 No official records of the trial were written down and, as far as the successor of St. Peter was concerned, the case was closed. When, in 1177 or 1178, Walter of Saint-Victor denounced the same bishop as "another beast" not unlike Peter Lombard,3 he echoed in his morbid diatribes the warnings and accusations of those who in an ill-advised zeal for the purity of doctrine neglected the study of Gilbert's writings before formulating their charges known as capitula.* Not Gilbert's writings — on the basis of which the accused rightly demanded to be judged5 — but only the capitula and St. Bernard's6 appraisal of Gilbert's

1

J. BESLY, Evesques 103. Recueil 14, 379C. Original: MS Vat. Reg. Lat. 150, f. 156v. OTTO OF FREISING, Gesta Frid. I, 56; p. 80: "honoris plenitudine". 3 Contra quatuor labyrinthos Francie IV, 56; ed. P. GLORIEUX, in: AHDLMA 19 (1952) 332. 4 N. M. HARING, Das sogenannte Glaubensbekenntnis 55-90. 5 JOHN OF SALISBURY, Hist. pont. 10; ed. POOLE 23. 6 Walter quotes the capitula (p. 332), excerpts from St. Bernard's Serm. super Cant. 80, 5-8 (pp. 222, 293, 313 f.) and De Consid. V, 7, 15 and 17 (p. 221). 2

4

INTRODUCTION

teaching are Walter's proof that Gilbert was a heretic who, like Gilbert's fellow-bishop, Peter Lombard, deserved to be called a beast. Unfortunately, all too frequently, these texts and the opinions expressed by St. Bernard's secretary, Geoffrey of Auxerre, remained the standard source of information for the numerous theologians and historians who chose to treat the stigmatized commentary on Boethius like a book of seven seals. Geoffrey of Auxerre, it is true, disparages its "unhappy pages" 7 as a "gloss more obscure than the text itself".8 He belittles its "forbidden pages" 9 as a literary product in which Gilbert "distorts at will what has been said well" by Boethius.10 But Gilbert of Poitiers is too great and important a scholar to be shrugged off as an obscurantist. In fact, his equal is not found in Latin theology from St. Augustine to the most celebrated theologians of the thirteenth century. The first writer to publish open warnings against Gilbert as well as against Peter Lombard and the French schools in general was Gerhoch of Reichersberg (1093-1169) who, it must be granted, studied Gilbert's writings with the thoroughness of a reformer.11 For too many centuries, however, theologians based their verdict not on Gilbert's own writings but rather on St. Bernard's sermon against Gilbert12 and, to a lesser degree, on his De Consideratione.™ Geoffrey's Libellus against the so-called capitula of Gilbert's errors was widely unknown for over five hundred years until its publication by J. Mabillon14 in 1690. In 1607 Geoffrey's letter to Cardinal Albinus, who demanded a report on the trials of both Abelard at Sens (1141) and Gilbert at Reims (1148), had been edited for the first time by C. Baronius.15 Until then the brief but quite virulent invective against Gilbert in Geoffrey's Life of Saint Bernard1* had added strong support to St. Bernard's presentation of Gilbert's teaching. The account of Geoffrey's Vita was later copied by such popular chroniclers as the Cistercian Helinand17 of Froid7

Libellus 27; PL 185, 605A: "infelices pagine". Libellus 40; PL 185, 609B: "glosam obscuriorem textu". 9 Libellus 5; PL 185, 597C. 10 Libellus 54; PL 185, 614A: "pro libitu bene dicta deprauans". 11 P. CLASSEN, Gerhoch 94. 12 Serm. super Cant. 80, 4-8; ed. LECLERCq 281-283: PL 183, 1169B-1171A. 13 De Consid. V, 7, 15-8, 19; PL 182, 797A-800A. 14 J. MABILLON, S. Bemardi opera II, 6 (Paris 1690) 1325A-1339C: PL 595C-618B. JOHN OF SALISBURY, Hist. pont. 11; ed. POOLE 26 indicates that he was familiar with the work. 15 C. BARONIUS, Ann. eccl. 12 (Vatican 1607) 352A-357D. 16 S. Bernardi vita prima III, 5, 15; PL 185, 312AD. 17 Chronicon 48 (ad ann. 1148); PL 212, 1037C-1038C, 8

MAGNUS ILLE PICTAUENSIS...

5

mont (d. after 1229) and the Dominican Vincent18 of Beauvais (d. 1264 ?). Helinand's admission that "some over-zealous followers of Abelard's and Gilbert's had begun to denounce St. Bernard and the entire Cistercian Order" reveals that the conflict was far from forgotten. Helinand records that a certain Master Stephen, who had attended Gilbert's trial in 1148, told him that St. Bernard had proved nothing against Gilbert.19 Others were of the same opinion. In addition to the writings of St. Bernard and Geoffrey's Vita, Peter Lombard's polemics20 did considerable harm to Gilbert's reputation despite the fact that Peter Lombard does not mention Gilbert by name. But it is worth noting that the Lombard who was present at Gilbert's trial says nothing about the idea that the diuinitas is a form, an idea which in the words of Geoffrey was the initium malorunP- of Gilbert's theology.On the other hand, Robert of Melun (d. 1167), who likewise attended the trial, opposes a deus formatus in vigorous terms.22 Next to the Bible few books were more widely read and studied in those days than Lombard's Sentences and the works of Saint Bernard. And if we consider that Cistercian monasteries dotted the map of Europe in ever increasing numbers, the conclusion is obvious that despite his acquittal by the former Cistercian, Pope Eugene III, the tide kept running higher and higher against the bishop of Poitiers. Moreover it was claimed23 that Pope Eugene had forbidden the copying and reading of the ostracized commentary on the opuscula sacra. However, St. Bernard24 complains that notwithstanding the papal prohibition the work continued to be copied and studied. This disregard of an alleged papal censure is unwittingly confirmed by Clarembald of Arras who tells his friend Odo in a letter that many monks (claustrales] went on complaining to him about the difficulties they experienced in reading Gilbert's "glosses " 18

Spec, historiale 27, 86; ed. Venice (1494) 358. Chronicon 48; PL 212, 1038B: "Magister Stephanus, cognomento de Alinerra, dixit mihi se ipsum interfuisse illi Remensi concilio et Bernardum nostrum nichil aduersus Gislebertum suum preualuisse". Concerning Master Stephen see R. W. HUNT, Studies on Priscian, in: Med. and Ren. Studies 2 (1950) 49, and J. R. WILLIAMS, The Quest for the Author of the Moralium dogma philosophorum, in: Speculum 32 (1957) 740, n. 40. 20 N. M. HARING, Petrus Lombardus 113-127. 21 Libellus 6; PL 185, 597C. 22 B. HAUREAU, De la phil. scolastique 1, 316 was the first historian to draw attention to this fact. See also U. HORST, Die Trinitdts- und Gotteslehre des Robert von Melun, in: Walberberger Studien 1 (Mainz 1964) 155. 23 ST. BERNARD, Serm. super Cant. 80, 4, 9; ed. LECLERCQ 283: PL 183, 1170D. GEOFFREY, Libellus 5 and Ep. ad Alb. 8; PL 185, 597BC and 592B. 24 Serm. super Cant. 80, 4, 9; ed. LECLERCQ,283: PL 183, 1170D, 19

6

INTRODUCTION

on the De Trinitate of Boethius.25 Yet in his own commentary he affirms that "the censured and condemned book was removed from the readinglist of both scholars and monks".26 The fond hopes of Gilbert's followers to vindicate their master dwindled with the passing of time but, for a number of centuries, at least a few scholars turned to "the commentator" to enlighten them on the opuscula sacra, especially the De Hebdomadibus?1 More serious doubts concerning the evaluation and traditional presentation of Gilbert's doctrine began to arise with the publication of the Gesta Friderici by Bishop Otto28 of Freising (1138-58), a former Cistercian, 25

CLAREMBALD, Ep. ad Odonem 2; ed. HARING 63. CLAREMBALD, Ep. ad Odonem 2; ed. HARING 63. 27 A great deal of research remains to be done to show to what extent Gilbert's commentaries were used by later generations. If we omit his immediate disciples, mention could here be made of Simon of Tournai whose quotations from Gilbert have been pointed out in N. M. HARING, Simon of Tournai and Gilbert of Poitiers 325-330. Stephen Langton must have known Gilbert's commentaries as can be seen in a passage quoted by R. HEINZMANN, Die Unsterblichkeit der Seele und die Auferstehung des Leibes, in: Beitrage 40, 3 (1965) 137. SOFIA VANNI ROVIGHI, La filosofia di Gilberto 3, cites ALEXANDER OF HALES, Glossa in Sent, I, 8; ed. Quaracchi 1 (1951) 112. However, the author quotes only St. BERNARD, Serm. super Cant. 80, 8 and his erroneous claim that Gilbert added the words "sed qua est" to Boethius. The Summa fratris Alexandri I, 469 and 476; ed. Quaracchi 1 (1924) 671 and 677 makes reference to Gilbert but relies exclusively on St. BERNARD, Serm. super Cant. 80 and on a report copied from WILLIAM OF AUXERRE, Summa aurea I, 5, 3 who in turn seems to follow Prepositinus whose statement is found in A. LANDGRAF, Untersuchungen 190. In his Glossa in Sent. Ill, 6, 42; ed. Quaracchi 3 (1951) 88 Alexander of Hales speaks of Gilbert as "dominus Gilbertus" and attributes to him a text derived from ALAN OF LILLE, Reg. iheol. 100; PL 210, 674B. See also his Glossa in Sent. Ill, 7, 19; p. 96. St. BONAVENTURE, In Sent. I, 33, 1; ed. Quaracchi 1 (1882) 575 refers to Gilbert saying "Sicut... imponitur Pictauiensi." He had previously (In Sent. I, 33, 1; p. 572) echoed St. Bernard's view by saying: "... et magister Gilbertus Porretanus proprio ore retractauit." Like so many others, St. Albert knew about Gilbert through St. Bernard. He tells us that Pope Alexander condemned Gilbert at Reims. See In Sent. I, 33, 5 and I, 26, 10; ed. Borgnet 26 (Paris 1893) 147 and 20. St. Thomas, too, is poorly informed about Gilbert's teaching. Cf. A. LANDGRAF, Porretanisches Gut 214-225. But for HENRY OF GHENT, Quaest. quodlibetales (Paris 1518) 7-8 Gilbert is simply the commentator. In a similar manner, HERVAEUS NATALIS, De esse et essentia cites Gilbert as commentator against Henry of Ghent or simply refers to the commentary as commentum. GREGORY OF RIMINI, In Sent. I, 42, 1; ed. Venice (1522) 163 quotes a passage from Gilbert's De Trinitate. Gilbert's influence as commentator of Sacred Scripture must also have been considerable in view of the many manuscripts still extant. Cf. FR. STEGMULLER, Rep. bibl. medii aevi 2, 345-350. Speaking of England where Gilbert's commentary on Boethius was relatively rare FR. WORMALD and C. E. WRIGHT, The English Library before 1700 (London 1958) 87 write: "The glossed Psalter and Epistles of Gilbert de la Porree are found in many libraries, along with the Rule of St. Benedict". 28 Otto's Chronicon and Gesta were published at Strasbourg (Martin Schurer) as early as 1515. Better known is the Basel edition (Perna) of 1569 prepared by Pierre Pithou (1539-1596). The edition was soon followed by the improved text edited by CHRISTIAN WURSTISEN, Germaniae historicorum illustrium... (Frankfort 1585) 400-558. Later editions are based on the edition of 1569: 26

"MAGNUS ILLE PICTAUENSIS..."

7

whose account29 of the trial differs substantially from Geoffrey's Vita s. Bernardi, though its effectiveness was somewhat weakened by Rahewin30 who narrates that on his deathbed Bishop Otto felt remorse at the manner in which he had described St. Bernard's role at the consistory of 1148. Not long after the Gesta Friderici Gilbert's commentary on Boethius appeared in print (Basel 1570). While the existence of this commentary was ignored for centuries to come, the effect of Bishop Otto's Gesta was soon to become apparent. In 1598 the famous Spanish theologian Gabriel Vasquez (1544-1604) published his Commentarii ac Disputationes in which he openly accuses St. Thomas, St. Bonaventure, Alexander of Hales, "and other scholastics" of misrepresenting Gilbert's doctrine of the trinitarian relations.31 His principal arguments rest on Bishop Otto's account and, strange to relate, on the capitula, the wording of which had been generally unknown until that date.32 Another Spanish Jesuit, Francisco de Suarez (1548-1617), promptly contradicted the arguments as unsupported allegations.33 Scholars and historians remained decidedly hostile to Gilbert. An almost incredible trace of such hostility is found in MS Paris, BNLat 12004 which B. TISSIER, Bibl. Pair. Cist. Ill, 8 (Bonofonte 1669) 115 ff and L. MURATORI, Rer. ital. script. 5 (Milan 1725) 635-858. 29 Gesta Frid. I, 48 and 52-61; pp. 67-93. 30 RAHEWIN, Gesta Frid. IV, 14; p. 252. 31 Comm. ac Disput. 114, 1 and 120, 1-2; ed. Lyons 2 (1620) 29 and 47 f. 32 In 1590 Vasquez, a professor at the Roman College since 1586, received through one Antonius Aquinas a copy of the capitula which had been sent to Pope Gregory XIII (1572-1585) by the learned Jacques Amyot, bishop of Auxerre (1571-1593). The wording of these capitula seemed more "official" than the version recorded by OTTO, Gesta Frid. I, 52; p. 75. Another version found in the Chronica maiora of Matthew Paris (d. 1259) and copied from the Chronicle of Roger Wendover (d. 1236) became first known in 1571 when the archbishop of Canterbury, Matthew Parker, edited the famous chronicle. But in this chronicle the capitula were wrongly attributed to a council of Reims (1119) celebrated by Callistus II (1119-1124) before leaving for Rome. C. E. Du BOULAY, Hist. univ. Paris. 2, 236 made use of this version. It had already been published under the year 1119 in SEVERINUS BINIUS, Cone. gen. etprov.lll, 2 (Cologne 1606) 1317. In the next edition (1618), however, the version was replaced by the text used by G. Vasquez and edited by CES. BARONIUS, Annales eccl. 12 (Vatican 1607) 364E. Beginning with LABBE-COSSART, Cone. 10 (Paris 1671) 1107D it became the textus receptus of the great conciliar collections. Yet another version of the capitula was published by J. MABILLON, S. Bernardi opera II, 6 (Paris 1690) 1338E. Cf. N. M. HARING, Das sogenannte Glaubensbekenntnis 55-90. 33 FR. SUAREZ, De Myst. Trin. Tr. Ill, lib. IV, c. 2, 2; ed. M. ANDRE 1 (Parisl856) 621: "... non defuerunt moderni qui ausi fuerint dicere hos auctores hoc imposuisse Gilberto quia in historiis non ita refertur. Sed id mihi non est verisimile turn quia error ille non multo tempore praecessit ante ornnes dictos auctores turn etiam quia per se est satis consequens ab ea quae retulimus... Unde videtur motum fuisse Gilbertum ex illo principio: Quaecumque sunt eadem uni tertio, sunt eadem inter se...".

8

INTRODUCTION

contains Gilbert's commentary on the Psalms. An annotation made in the 16th century reads: "Indignus qui imprimatur propter errorum siluam heresumque multiplicia monstra". With unmistakable overtones of sarcasm B. Haureau comments on this elegant nonsense: "Get avis devait beaucoup nous engager a lire 1'ouvrage; mais c'est un avis trompeur: il n'y a pas d'heresies dans la glose de Gilbert sur les Psaumes et nous 1'avons lit sans profit. II est probable que 1'auteur de la sentence Pa, pour sa part, condamnee sans le lire, sur la mauvaise renommee de 1'auteur".34 Unknown for some seven hundred years was the account of Gilbert's trial written about 1164 by John of Salisbury, later bishop of Chartres (1176-1180), who as a member of the papal Curia attended both the consistory and the meeting called by St. Bernard. According to Geoffrey's letter to Cardinal Albinus, written over forty years after the event, the meeting took place the day after the Cardinals had declared they would study the evidence presented at the trial and then decide the disputed problems.35 John of Salisbury, who deals with this matter in his Historia pontificalis, goes to great length to assure us that the meeting was held before St. Bernard stood face to face with Bishop Gilbert.36 An anonymous fragment appended to Sigebert's chronicle, the Historia pontificalis was first edited in its entirety in 1868 and soon restored to its proper author by Wilhelm von Giesebrecht.37 The immediate impact of John of Salisbury's account, in part critical of St. Bernard, is clearly perceptible in the summary given by Giesebrecht of the results of the trial: "Die argerliche Sache hatte damit ihr Ende erreicht, dessen sich der gefeierte Heilige von Clairvaux wohl noch weniger freute, als der gelehrte Bischof von Poitiers".38 Although owing to these publications of sources bearing on the case of Gilbert of Poitiers a more balanced appraisal of his position came within reach, recognition was very slow in forthcoming. E. Vacandard calls the account given by John of Salisbury a "re'cit incoherent" — which, of course, it must be to him who assumes that Geoffrey's version is closer to the truth — and suspects in it "a secret desire to denigrate the abbot of Clair34

B. HAUREAU, Histoire 1, 450. GEOFFREY, Ep. adAlbinum 7; PL 185, 591C: "... sub eo tenore discessum est ut dicerent domini cardinales quia 'ecce audiuimus que proposita sunt: deinde iudicabimus qualiter debeant diffiniri'. Quod uerbum eatenus mouit corda multorum ut sequenti die apud s. Bernardum conuenirent...". 36 Hist. pont. 8; ed. POOLE 18. 37 The Historia was first edited in MGH SS 20, 517-545 by W. Arndt. Excerpts had been known through B. KUGLER, Sludien zur Geschichte des zweiten Kreuzzuges (Stuttgart 1866). The author was first identified by W. VON GIESEBRECHT, Arnold von Brescia, in: Sitzungsb. phil.-hist. Classe. Munich 3 (1873) 125: "Der Verfasser ist ohne Zweifel kein anderer als Johann von Salisbury". 38 Geschichte der deutschen Kaiserzeit 4 (Braunschweig 1877) 317. 35

MAGNUS ILLE PICTAUENSIS...

9

vaux" — a suspicion which John of Salisbury does not deserve.39 Vacandard's view, it may be added, is not generally shared by other historians. Speaking of the scholars mentioned in John of Salisbury's Metalogicon, Xavier Rousselot writes in a work published in 1840 that "among all those proper names cited by John of Salisbury there is only one that merits attention, that is Bernard of Chartres".40 This peculiar yet revealing assertion was soon refuted with indignation by B. Haureau in whom Bishop Gilbert had found a warm friend and admiring advocate.41 The first serious attempts to study Gilbert rather than quote his accusers were not made by theologians, a fact which did not pass unnoticed. In his introduction to a very thorough analysis of Gilbert's doctrine as reflected in his commentary on Boethius, A. H. Ritter42 writes in 1844: "It is strange that none of our busy theologians who have — not without personal involvement — been gazing at the altercations over Gilbert's doctrine have not gone back to his commentary, the source of the dispute".43 Not many years later, Richard Adelbert Lipsius (1830-1892) declared that although Gilbert's commentary was perhaps "wordy and repetitious" it was by no means obscure.44 Thus it took history some seven centuries to arrive at the simple truth that in order to judge Gilbert's teaching one should begin with an unprejudiced examination of his writings. The Basel edition45 of 1570, based on a 39 E. VACANDARD, Vie de Saint-Bernard 2 (Paris 1902) 346. According to Vandacard (p. 346) the Hist. pont. is "d'une valeur moindre". He is, therefore, "quite surprised" that S. M. Deutsch and W. Bernhardi prefer it to Geoffrey and Otto. This statement is hardly accurate, for B. BERNHARDI, Konrad HI (Leipzig 1883) 709 does not even discuss the consistory. He simply refers the reader to the Hist, pont., Otto's Gesta, Geoffrey's Vita, and Hefele's Conciliengeschichte V, 459. He shows no preference, and declares: "Das unredliche Verfahren des Abtes von Clairvaux ist nachgewiesen von Deutsch, Abaelard's Verurtheilung zu Sens". There is, on the other hand, no doubt that S. M. DEUTSCH, Die Synods 33-34 sides with John of Salisbury. 40 Etudes sur la philosophic dans le Moyen Age 1 (Paris 1840) 287. John's Metalogicon had been published at Paris as early as 1610. 41 De la philosophic scolastique 1, 313: "Rousselot vient de declarer, sans autre examen, que le norn de Gilbert de la Porree est indigne 1'attention d'un philosophe". 42 AUGUST H. RITTER, Geschichte der Philosophic 1 (Hamburg 1844) 437-474. 43 Geschichte 7, 437. 44 See his article: Gilbertus Porretanus, in: J.S. ERSCH und J. G. GRUBER, Allgemeine Encyklopadie der Wissenschaften und Kiinste I, 67 (Leipzig 1858) 209. 45 The Basel edition "ex officina Henricpetrina" (1570) was put together by Adam Henricpetri whose father Henricus Petri had published in 1546 a Boethius edition comprising publications by Henricus Loritus Glareanus (1488-1563), Jul. Mart. Rota and J. Murmelius. Gilbert's commentary is found on pp. 1119-1273. The index describes it inaccurately as "Gilberti Porretae episcopi pictaviensis in IIII lib. de Trinitate commentarii ante nunquam editi". Later we read: "De sancta Trinitate cum Gilberti episcopi pictaviensis cognomento porretae doctissimi olim viri commentariis iam primum ex vetustissimo scripto codice in lucem editis quorum primus continet...". On p. 1119 it is stated: "Anitii Manlii Severini Boethii Patritii Ordinarii viri illustrissimi

10

INTRODUCTION

single but very good manuscript (Troyes 1841 = Clairvaux G. 75), had certain shortcomings which were increased in 1847 when the text was reprinted46 in PL 64, 1247-1412. If to the textual difficulties we add the problems caused by our lack of familiarity with Gilbert's way of thinking we may be better prepared to accept the sweeping statement made in 1892 by Th. de Regnon: "... aucun auteur n'est plus embarrasse* et plus confus que Gilbert de la Porree". But much less pardonable is the slur on the bishop's integrity: "Gilbert est un homme cauteleux et hypocrite qui cache, sous le dehors de la piete et dans les circonvolutions d'un langage embrouille, une heresie dont il a conscience".47 Before the end of the nineteenth century the first monograph on Gilbert and his philosophy appeared, written by Canon A. Berthaud48 who, having, of course, little to say about Gilbert's theology, does no justice to his philosophy. Yet Berthaud's work is a very valuable and welcome contribution to our knowledge of Gilbert the bishop. More recent developments in the gradual discovery of Gilbert and his school need not detain us here as they can easily be studied in bibliographies and histories of ideas both theological and philosophical.49 * * *

Despite opposition to certain basic concepts of his theology, Gilbert's learning was admired or at least deeply respected by friend and foe alike. Even Geoffrey of Auxerre wonders how a homo tantarum litterarum50 could de sancta Trinitate libri IIII cum Gilbert! episc. pict. cognomento Porretae viri doctissimi cornmen tariis". Each commentary is preceded by the Boethian text. At the time of the edition the best known text was that of Johannes et Gregorius de Gregoriis published in Venice in 1492. In the Migne edition of 1847 the text published by Rene Vallin (Leyden 1656) was adopted. The editions of Gilbert's commentary compare as follows: Basel 1119-1170 = PL 64, 1247-1300: prologues and first opusculum. Basel 1171-1180 = PL 64, 1301-1310: second opusculum. Basel 1181-1202 = PL 64, 1313-1334: third opusculum (DHeb). Basel 1203-1273 = PL 64, 1353-1412: fifth opusculum (CEut). 46 The text of the opuscula adopted in Migne is taken from RENE VALLIN, Opuscula sacra auctiora (Leyden 1656). Vallin who once owned MS Paris, BNLat 18093 was the first to include the fourth opusculum under the title De fide catholica as a work of Boethius. It was presumably not contained in the collection of the opuscula used by Gilbert. Vallin's edition is listed in J.G. Th. GRAESSE, Tresor des limes rares et precieux 1 (rpr Milan 1950) 404. 47 Th. DE REGNON Etudes de theologie positive sur la Sainte Trinile 2 (Paris 1892) 90 and 94. On p. 97 Regnon declares: "Du reste, pour percer les obscurites du langage de Gilbert, nous avons un precieux auxiliaire... Gaufride..." 48 Gilbert de la Porree, eveque de Poitiers, et saphilosophie (Poitiers 1892). 49 See S. GAMMERSBACH, Gilbert von Poitiers und seine Prozesse im Urteil der Zeitgenossen: Neue Miinstersche Beitrage zur Gesch. 5 (Cologne 1959). E. GILSON, History of Christian Philosophy in the Middle Ages (New York 1955). See also the bibliography of the present edition. 50 Libellus 47; PL 185, 612C.

"MAGNUS ILLE PICTAUENSIS..."

11

err so badly. And even he concedes that Gilbert was plurimum exercitatus in theology.51 John of Salisbury writes that nobody could boast of having read a book with which Gilbert was not familiar.52 According to Everard of Ypres Pope Eugene remarked at Reims: "How can we pass judgement on things we do not understand. This man is conversing with God, not men".53 The same Cistercian rejoices in the memory illius summi uiri et acutissimi philosophi Gilleberti.^ In almost identical terms Gilbert is hailed in a chronicle as summus et acutissimus philosophus.55 One epitaph speaks of him as celeberrimus ille magister.5* To the same poet he was profundus sensu and alter Boetius, to another one an egregius doctor.^ The register of deaths compiled at Notre-Dame in Ghartres calls him cancellarius litteratissimus^ and recalls that he donated to the church "carefully emended books". Of unusual length, the entry notes that Gilbert "treated with respect canons and non-canons alike whenever he had an opportunity to do so".59 Pro anime sue remedio Gilbert presented the Benedictines of Saint-Martin in the diocese of Luôn with a copy of the De Trinitate of St. Hilary of Poitiers, a work he seems to have known by heart.60 His great charity is also pointed out in a Commendatio magistri Gisleberti whose author praises him as in inuestigandis causis rerum accuratissimusf1 Both this Commendatio and the Planctus stress his building activities and his zeal for the beautification of the cathedral.62 Gilbert must have been a devout and pious bishop, for the Benedictine abbot Robert of Torigny

51 S. Bernardi vita prima III, 5, 15; PL 185, 312A. Cf. S. Bernardi vita secunda 28, 76; PL 185, 516D: "in sacris litteris plurimum exercitatus"• 52 Hist. pont. 10; ed. POOLE 22. 53 Dialogus Ratii; ed. N. M. HARING 274. Cf. OTTO OF FREISING, Gesta Frid. I, 58; p. 82. JOHN OF SALISBURY, Hist. pont. 10; ed. POOLE 22. 54 Dialogus Ratii; ed. HARING 251. 55 BERNARD GUI (d. 1331), Chronicon as quoted by J. BESLY, Evesques 100. 56 GallChr 2, 1178B: MS Arsenal 1117B. H. MARTIN. Catal des manuscrits de la bibl. de VArsenal 2 (Paris 1886) 290. 57 GallChr 2, 1178C: necrology of Le Mans. J. MANGEART, Catal. descr. et raisonne des manuscrits de la bibl. de Valenciennes (Paris 1860) 87. 58 E. DE LEPINOIS and L. MERLET, Cartul. de Notre-Dame de Chartres 3 (Chartres 1865) 167. A. LONGNON and A. MOLINIER, Obituaires de la prov. de Sens 2 (Paris 1909) 89. Cf. Hist, pontif. 8; ed. POOLE 16: "... uir etate nostra litteratissimus magister Gislebertus". Gesta Frid. I, 61; p. 87: "uir litteratissimus". 59 Ibidem. 60 J. A. FABRICIUS, Bibl. lat. mediae et inf. aetatis 3 (Petavii 1754) 58. A. BERTHAUD, Gilbert 318, n. 3. Cf. N. M. HARING, The Porretans 184-185. 61 J. LECLERCQ, L'eloge funebre 184-185. 62 Recueil 14, 380.

12

INTRODUCTION

(d. 1186) goes so far as to describe the alleged heretic as uir religiosus et multiplicis doctrine** Superlatives of praise were the common terms of reference to Master Gilbert. One chronicler lauds him as being a scolarum magister nominatissimus^ while according to the chronicle of Tours and the Premonstratensian Robert Abolant (d. 1214) he was a doctor eximius et ... fere incomparabiliter eruditus.65 When about a century later the Dominican chronicler Nicholas Trivet (d. 1328) was confronted with this record, he reduced its last three words to a more modest eruditus ad plenum.^ No twelfth-century scholar has been extolled with such lavish praise. Discordant voices, to be sure, did exist but were remarkably rare. Thus the Premonstratensian who calls him magister nominatissimus finds fault with Gilbert and describes him as a man "who scandalized the Church through some novel and subtle terminology in his writings".67 The chronicler Nicholas of Amiens (d. 1204 ?) says that at Reims Pope Eugene "condemned some novelties that Gilbert motus subtilitate indulged in".68 However, speaking of the same event, the Annales Magdeburgenses and the chronicler of Lauterberg (Peterberg) take the opposite view saying that Master Gilbert defended his writings magnificently against his detractors: "In eodem concilio magister Gillebertus scripta sua que a quibusdam calumpniabantur auctoritate sanctorum magnifice defendit".69 According to Canon Hugh of Honau he did so cum gloria ; according to Adhemar uiriliter.70 We have seen that Gilbert's relentless defamer, Geoffrey of Auxerre, could not help admitting the bishop's outstanding scholarship. Clarembald of Arras tells us that in his time people used to say: "Vera laus est ab hoste ".71 Hence it must be truly sincere praise when he refers to Gilbert as tarn clarum doctorem,™ as tante fame uirum.™ Needless to repeat, like Geof63

Cronica (ad. ann. 1154): MGH SS 6, 504. Recueil 13, 297C. Recueil 13,332D. See also Hist. pont. 8; ed. POOLE 17: "Eratenim uir ingeniiperspicacissimi." Gesta Frid. I, 48; p. 68: "ingenui subtilis...". 65 Recueil 12, 472B. MGH SS 26, 234. 66 NICHOLAS TRIVET, Chronicon; ed. L. D'ACHERY, Spicilegium 3 (Paris 1723) 144. Cf. GUILLAUME DE NANGIS, Chronicon; ed. H. GERAUD, in: Soc. de 1'hist. de France 33 (Paris 1843) 29. 67 Recueil 13, 332 D. MGH SS 6, 454. 68 Recueil 14, 22B. 69 Ann. Magdeb.; MGH SS 16, 196. Chronica Montis Sereni; MGH SS 23, 147. 70 HUGH OF HONAU, Liber de div., introd. 8; ed. HARING 123. ADHEMAR, Tractatus de Trinitate, praef. 45; ed. HARING 126: "... in Remensi concilio ubi ex sanctorum auctoritatibus se et scriptum suum uiriliter defendit." 71 Ep. ad dominam 5; ed. HARING 226. 72 Tractatus de Trinitate, introd. 11; ed. HARING 69. 73 Tractatus de Trinitate III, 36; ed. HARING 145. 64

LIST OF MANUSCRIPTS USED IN THIS EDITION

13

frey, Clarembald is much less restrained when he criticizes Gilbert.74 But whatever epitaphs,75 obituaries,76 chronicles and such admirers as Hugh of Honau,77 Canon Adhemar of Saint-Ruf,78 or Everard of Ypres79 may have to say about Master Gilbert, bishop of Poitiers, nothing seems to be as genuine and spontaneous as the simple epithets found in an anonymous still unpublished theological treatise80 in which he is cited as magnus ille pictauensis... magnus ille Gillebertus... II

LIST OF MANUSCRIPTS USED IN THIS EDITION The first steps toward the establishment of a more accurate text of the commentary by Gilbert of Poitiers on the opuscula sacra of Boethius were taken by Rend Silvain,1 who in 1946 published a list of variants found in two Paris manuscripts.2 Until then the Basel edition3 of 1570, reprinted 74

See Life and Works of Clarembald 38-45. See J. BESLY, Evesques 100. GallChr 2, 1178. Hist. litt. 12, 470. Recueil 14, 379A-381A. A. BERTHAUD, Gilbert 318. 76 LEPINOIS-MERLET, Cartulaire de Notre-Dame de Chartres 3, 167. LONGNON-MOLINIER, Obituaires 2, 89. J. LECLERCQ,, L'eloge 183. 77 Liber de diversitate naturae etpersonae I, 7-10; ed. N. M. HARING 122. 78 Tractatus de Trinitate, praef. 44-46; ed. N. M. HARING 125. 79 N. M. HARING, The Cistercian Everard of Ypres 143-172. IDEM, The Porretans 181-209. 80 A. LANDGRAF, Untersuchungen 188 and 189: MSBamberg, Patr. 136, ff. 3 and 6. Mention may also be made of Arno of Reichersberg (d. 1175) who in his Apologeticus contra Folmarum; ed. C. WEICHERT (Leipzig 1888) 11, written in 1163-1165, refers to Gilbert as "magnus et nominatus magister". Speaking of Gilbert's followers, the chronicler Magnus of Reichersberg is likewise worth quoting (MGH SS 17, 496): "Fuerunt enim et adhuc supersunt non pauci numero nee parue estimationis homines sed ualde litterati..." 1 Le texte 175-189. 2 BNLat 16341 and 18093. B. HAUREAU, Notices ekextr. 6 (Paris 1893) 18-22 collated MSS Paris, BNLat 16341, 16342, and 18094 for his edition of the missing part in Gilbert's preface. Hardly known was the fact that in 1879 H. Usener had drawn attention to MSS Vat. Lat. 560, 561, and 4254. He also mentioned a manuscript preserved at Saint-Victor. In addition to MSS Paris, BNLat 18093 and 18094, M. GRABMANN, Geschichte 2,415 lists MSS Munich elm 17741 and 18478; MSS Vat. Lat. 560 and 561; MS Basel, Univ. O II 24 and MS Valenciennes 197. To these M. MANITIUS, Geschichte 3, 213 adds only MS Paris, BNLat 1204 which happens to be a sixteenthcentury prayer book. It may be an error for BNLat 12120 or 12004. 3 Ex officina Henricpetrina (Basel 1570) 1119-1273. According to CHR. G. JOCHER, Allgem. Gelehrtenlexikon 2, 1498 Adam Henricpetri was "ein gelehrter Buchdrucker und Historikus zu Basel". 75

14

INTRODUCTION

in the Migne collection4 in 1847, had been available but failed to inspire the confidence it actually deserves despite some obvious paleographical5 shortcomings of the scholar who transcribed the text from MS Troyes 1841 (= Clairvaux G. 75). R. Silvain6 was aware of this when he wrote: "L'e'diteur de Gilbert s'est servi, semble-t-il, d'un bon manuscrit". Although the editor reveals only that the text was transcribed "ex uetustissimo scripto codice", it can be considered certain that he used MS Troyes, Bibl. mun. 1841, from the library of Glairvaux where its pressmark was G. 75. This is borne out not only by the variants but also by the fact that, among all manuscripts collated in the course of the preparation of the present edition, only MS Troyes 1841 has the abbreviated form of Gilbert's preface published in the Basel edition as prooemiurri* and in Migne as In libros sequentes monitum.8 The part omitted in the Clairvaux manuscript contains Gilbert's scathing and scornful answer to those who, unmindful of their own conduct, distort the lives of honest men into comedies. R. Silvain, who considered making "une nouvelle edition" of Gilbert's commentary, writes: "Ce serait, cependant, une si grande tache — surtout en raison du nombre des manuscrits a collationner — qu'elle se heurterait, meme dans un temps normal, a des difficultes materielles ".9 At that time some eight manuscripts were known to exist. The edition published in Studies and Texts (1955) comprises twenty-five manuscripts.10 In 1959, P. Classen drew attention to six Austrian copies.11 In the meantime many more copies have come to light and more will be discovered. This consisiderable increase of manuscripts has not necessitated a revision of the text published12 in commemoration of Gilbert's death on September 4th, 1154. It is hoped, however, that the present edition will eliminate some typographical errors. The astonishing number of manuscripts still extant confirm the complaint uttered by St. Bernard, who had been told that "contra apostolicum utique promulgatum ibidem (= Reims) interdictum" people went on transcribing

4

PL 64, 1247-1412. However, the examples offered by R. Silvain (p. 176) are not all the transcriber's fault. 6 R. SILVAIN, Le texte 176. 7 Basel (1570) 1119. 8 PL 64, 1247. 9 R. SILVAIN, Le texte 176. 10 See note 2, supra. 11 P. CLASSEN, Zur Geschichte 260. To this group the MSS Heiligenkreuz 208 (saec. xii) and Admont 594 (saec. xiv) must be added. 12 Gilbert's DTrin I and II were published in Text and Studies 1 (Toronto 1955); DHeb in Traditio (1953); CEut in AHDLMA (1955). 5


15

and reading what Bishop Gilbert had condemned "with his own lips".13 Although it has been stated14 that we probably possess Gilbert's commentary only in the form corrected by order of Pope Eugene, the manuscripts do not confirm such a statement. At Reims Gilbert refused to hand over his work when Pope Eugene "ordered that the book should be given to him for correction".15 Bishop Gilbert did not see fit to correct a single sentence. This explains Geoffrey's angry outburst after Gilbert's death: "Sic usque hodie infelices pagine continent e quibus ista proferimus".16 In the same Libellus Geoffrey declares that Pope Eugene prohibited both the reading and the copying of the controversial work "unless perhaps the Roman Church edited the purged and corrected volume". He then admits: "However, we have not heard that this was done. Nor are we hopeful that it will be done".17 In other words, neither Gilbert nor Eugene put a correcting hand to the commentary. In the following list of manuscripts collated for this edition the essential data are provided. Since after his return from the consistory of Reims Gilbert wrote another prologue to his commentary, these prologues are listed separately as Pre(face) = "Libros questionum Anitii..." and Pro (logue) = "Omnium que rebus..." The four opuscula commented on are indicated by Roman numerals followed by the respective folio numbers. Then the date is added together with the "Jieu de provenance" as far as ascertainable. In a number of manuscripts the preface written after the consistory is missing. This is indicated by the word "vacat". In most manuscripts the commentary is accompanied by the text of the respective 13 Serm. super Cant. 80, 4, 9; ed. LECLERCQ 283: "Sedhaec minima iam contra ipsum loquimur quippe qui in eodem conuentu (= Reims 1148) sententie episcoporum humiliter acquiescens tarn hec quam cetera digna reprehensione inuenta proprio ore damnauit sed propter eos qui adhuc librum ilium contra apostolicum utique promulgatum ibidem interdictum transcribere et lectitare feruntur". GEOFFREY, Ep. ad Albinum 8; PL 185, 592B: "Ibidem dominus Papa auctoritate apostolica de assensu totius ecclesie que conuenerat capitula ipsa dampnauit districte precipiens ne eundem librum legere uel transcribere etiam sic reprobatum quis auderet nisi prius romana ecclesia correxisset". Many years earlier he wrote in his Libellus 5; PL 185, 597B: "Porro uolumen illud... lectitari de cetero aut transcribi sub excommunicationis pena summus pontifex apostolica auctoritate prohibuit nisi forte romana ecclesia purgatum illud ederet et correctum. Quod quidem nee factum audiuimus nee speramus aliquando faciendum". 14 J. SCHMIDLIN, Bishof Otto von Freising als Theologe, in: Der Katholik 85 (1905) 163 suggests that we possess Gilbert's commentary only in the form corrected by order of Pope Eugene III. The view has been justly rejected by A. HAYEN, Le concile 94. 15 JOHN OF SALISBURY, Hist. pont. 11; ed. R. L. POOLE 24. However, GEOFFREY, Ep. ad Albinum 8; PL 185, 592B states: "Cumque responderet episcopus 'Ego corrigam ad arbitrium uestrum', 'non uobis', ait (dominus Papa), 'hec correctio committetur'". 16 Libellus 27; PL 185, 605A. 17 Libellus 5; PL 185, 597B.

16

INTRODUCTION

Boethian opusculum. Occasionally the text of the opuscula precedes the commentary, less frequently it is omitted altogether. A = Paris, Arsenal 1117B, ff. 302-394. Pre (302) Pro (304) I (305v) II (333v) III (339v) IV (353): saec. xii. Provenance: Bibliotheque des Carmes dechausses de Paris (Th 1714).18 C. Oudin19 refers to this manuscript as follows: "Ms in folio apud Carmelitas discalceatos Parisienses quorum manuscriptos codices transisse ad Bibliothecam regiam falso audieram". The Histoire litteraire20 states: "Oudin met de plus sur le compte de notre auteur un traite en forme de la Trinite qu'il dit etre en la Bibliotheque des Carmes dechausses de Paris. Ce que nous pouvons assurer, c'est qu'il ne s'y rencontre plus. II ne differe peut-etre pas du commentaire sur Boece". This would prove that the manuscript was no longer in the library of the Discalced Carmelites in 1763 when the twelfth volume of the Histoire litteraire was published. In this manuscript Gilbert's commentary is preceded by the text of the opuscula (ff. 288-30 Iv) and followed on f. 394v by the well-known epitaph: "Temporibus nostris celeberrimus ille magister..." Then follow twelve short excerpts from Athanasius, Didymus, Theodoret, Hormisdas, Sophronius, Augustine, and Ambrose (ff. 394b-395v). The entire manuscript was written by one scribe. Its first section, pressmark 111 7A (111 H.L.), ff. 1-287, dates back to saec. xiv and contains the Memoriale hystoriarum of Jean of Paris. B = Basel, Univ. Bibl. O II 24, ff. 14-157v. Pre (14) Pro (15v) I (17) II (62v) III (70) IV (93v): saec. xii. Provenance : Museum Faesch.21 The artistic beauty of this manuscript has been described by Konrad Escher.22 The commentary is preceded by the Liber s. Hylarii contra Constantinum Augustum (ff. l-8v : PL 10, 577B) and the Liber ad Constantinum Auguslum (ff. 8v-12v: PL 10, 572A). On f. 13 we find five lines of the beginning of the introduction by Hugh Etherian to his Liber de differentia naturae etpersonae.23 Gilbert's commentary is followed by a collection of texts (ff. 158-164) beginning with "lohannes Damascenus in libro De Trinitate inter Grecos magnus: Confitemur diuinitatis naturam omnem perfecte esse... Idem: Non est idem dicere naturam uel personam..." This manuscript is one of the few early copies in which Gilbert is named as the author (f. 13v): "Incipit expositio Gisilberti pictauiensis episcopi in librum Anicii Manlii Seuerini Boetii uiri consularis et illustris exconsularis ordinarii patricii quomodo Trinitas unus deus et non tres dii".

18

H. MARTIN, Catalogue des manuscrits de la Bibl. de I'Arsenal 2 (Paris 1886) 290. C. OUDIN, Commentarius 2, 1286. 20 Hist. litt. 12, 475. 21 G. HAENEL, Catalogi librarian manuscriptorum (Leipzig 1830) 604 and 623. M. GRABMANN, Geschichte 2, 409. M. MANITIUS, Geschichte 3, 213. 22 K. ESCHER, Die Miniaturen der Easier Bibliotheken, Museen und Archiven (Basel 1917) 45 and 164. 23 Cf. Liber de diff. naturae et personae; ed. N. M. HARING 21. 19


17

According to K. Escher, the script is "oberdeutsche Arbeit" executed at the end of the twelfth century. The stamp "Museum Faesch Basil" on f. 1 indicates a previous owner. The Faesch family in Basel can be traced back to 1409. Professor Remigius Faesch (1595-1667) founded the Museum whose library has been united to the university library since 1823.24 No indications of earlier owners are found in the manuscript. But the fragment from Hugh Etherian's work and the patristic collection point to Hugh of Honau in Alsace. Since the Faesch family may have come to Basel from Freiburg, the geographical aspect would seem to point in the same direction. According to M. Grabmann25 the manuscript is "ein Monument der Verherrlichung Gilberts". But the text itself is not outstanding.

b = Bologna, Bibl. univ. 1509, ff. 1-88. Pre(vacat) Pro (1) I (2) II (29) III (34) IV (46v): saec. xiii. Provenance: San Domenico.26 An entry on f. 1 by a later hand states :"Incipit prologus magistri Gilliberti porretani in expositione librorum Boecii de Trinitate". On f. 88v is written: "Iste liber est armarii fratrum Predicatorum s. Dominici de Bononia". Gilbert's preface is missing. It is likewise missing in MS Monte Cassino 188 whose text is much inferior but very closely related to the text of the Bologna manuscript which, in turn, is related to MS Alencon 22 and MS Paris, BNLat 16342. San Domenico had two, perhaps three, copies of Gilbert's commentary. Our volume seems to have been No. 264 "in scamno 12°" as listed in the catalogue: "Giliberti poretani expositio librorum Boetii uidelicet de Trinitate ad Symmachum ; ad loh. Romanum diaconum de eadem; de ebdomadibus ad eundem; de duabus naturis et una persona Christi ad eundem, cum textu".27 Another copy was placed "in scamno 17°, no. 330": "Giliberti poretani commentarium in libros Boetii de Trinitate... una persona Christi, una cum textu".28 What was perhaps a third copy located "latere sinistro in 8a bancha, no. 322" is described as: "Item libri parui Boetii cum commento porrectani et sunt numero x".29

G = Bamberg, Staatsbibl. Patr. 47 (Q. VI 30), ff. 89v-156v (fragment). Pre (89v) Pro (130) I (130v-156v) II (vacat) III (115v-130) IV (vacat): saec. xii. Provenance: Michelsberg OSB.30

24

Cf. Historisch-Biographisches Lexikon der Schweiz 3 (Neuenburg 1926) 101. M. GRABMANN, Geschichte 2, 415. 26 According to the catalogue edited by Ludovico Frati in: Studi italiani di filologia classica 16 (Florence 1908)344 the pressmark was 756 (1509). The text is excellent and contains a number of beautiful illuminations. 27 M. H. LAURENTjFaizo Vigili et les bibliotheques de Bologne au debut du XVIe siecle, in: Studi e Testi 105 (Vatican 1943) 67. 28 LAURENT, Fabio 83. 29 LAURENT, Fabio 225. 30 F. LEITSCHUH, Katalog der Handschriften der k. Bibliothek zu Bamberg 1 (Bamberg 1895) 409-411. 25

2

18

INTRODUCTION

The manuscript consists of two originally independent parts, written by different scribes. The second part (ff. 89-156) contains Gilbert's preface on ff. 89v-90 and 95v, the text of the opuscula (IV, V, I, II, III), and Gilbert's commentary on the DHeb and DTrin preceded by his prologue (ff. 130-131v). The text breaks off in DTrin I, 5, 9 of this edition. F. Leitschuh's assumption that this codex is referred to in the list of books purchased by Abbot Wolfram (1112-1123) was corrected in 1896 by Harry Bresslau31 in the sense that the library catalogue of Michelsberg was compiled by Prior Burchard whose death occurred on September 14, 1149. Accordingly, our manuscript would date back to Gilbert's life time. However, the entry (II, 41 )32 in the catalogue : "Boecii tres, unus ex his glosatus cum continuis glosis" mentions only one tractate with commentary, while our fragment comprises two tractates with commentary. The inventory of 1483 "sub litt. K 19" lists "Boetium de s. Trinitate cum commento, cum ceteris insertis".33 This entry seems to be more applicable to our fragment.

D = Paris, Mazarine 656 (1116), ff. 1-144. Pro (1) Pre (3) I (5) II (57v) III (66) IV (85): saec. xii-xiii.34 In this manuscript the order of Gilbert's prologues is reversed. It begins with the prologue "Omnium que rebus", followed by his preface "Libros questionum Anitii", described by later hand as "alius prologus". On f. 5 there is a drawing of a bishop gazing at an open book held by an assistant. At the bishop's feet we read: "Porata co. qui glosauit hunc librum". Among the marginal signs we often meet two or three (in triangular arrangement) dots with a downward line. There is much evidence of frequent use and numerous pencil marks dating back to the thirteenth and fourteenth centuries. Beginning on f. 100 there are many traces of damage caused by water or dampness. It is almost certain that MS Vat. Lat. 560 was copied from this exemplar.

E = Paris, Mazarine 657 (1172), ff. 2-113v. Pre (2) Pro (2v) I (4) II (36v) III (43) IV (59v): saec. xiii. Provenance: College de Navarre.35 According to A. Molinier the manuscript is "ecrit avec soin". Some initials are very beautifully illuminated. Earlier pressmarks are 428 and 1172. On f. Iv the manuscript has a list of contents added by later hand. The same list of contents is also found in MS Bruges 133 (before each tractate) and in MS Paris, BNLat 16342, f. 19v. Since Pierre d'Ailly (1350-1420) and Gerson (1363-1429) studied at the College de Navarre, they may have used this manuscript.36 Gilbert's commentary is followed (f. 114) by a short tract entitled "Periesichen Augustini: de quinque digressionibus cogitationis" and written by later hand.

31 32 33 34 35 36

H. BRESSLAU, Bamberger Studien, in: Neues Archiv 21 (1896) 143 ff. H. BRESSLAU, Bamberger Studien 144. H. BRESSLAU, Bamberger Studien 180. A. MOLINIER, Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque Mazarine 1 (Paris 1885) 298 f. A. MOLINIER, Catalogue 299. L. DELISLE, Le Cabinet 2, 252.


19

F = Paris, BNLat 16371, ff. 188-284v. Pre (188) Pro (188v) I (190) II (220) III (226) IV (239): saec. xiii. Provenance: Sorbonne.37 The first part of this manuscript contains works of St. Bernard. The index on f. 1 describes the last of these works as "De Trinitate eiusdem sermo optimus". The index then continues: "Post hec secuntur libri Boetii cum commento Porretani". On f. 188 a librarian's note reads: "Prologus Gilleberti porretani commentatoris in librum Boecii de trinitate". Most marginal notes date back to the original scribe who seems to have copied MS Paris, BNLat 16341 or an exemplar very closely related to it. f = Zwettl, Stiftsb. 253, ff. 1-80. Pre (1) Pro (Iv) I (3) II (30) III (34v) IV (45v): saec. xii (about 1180).38 The text of this manuscript is closely related to the text of MS Zwettl 248 but not copied from it. On ff. 38v, 40v, and 47 a second scribe seems to have taken over for a limited number of lines. On ff. 48 and 70 a binder has cut away part of the text. The volume also contains Cicero, De officiis (ff. 81-132v), De amicitia (ff. 133144), a Liber auium (ff. 145-164v), and a fragment entitled De uolutione rotarum (ff. 165169). G = Paris, Sainte-Genevieve 1394, ff. 10-34 (fragment). Pre(vacat) Pro(vacat) I (10) II (vacat) III (vacat) IV (26): saec. xii. Provenance: Carmelites of Dijon.39 The first ten folios of this copy contain the text of the opuscula sacra. The text of Gilbert's commentary is very fragmentary. It begins with paragraph 39 of the prologue and breaks off in DTrin I, 4, 47. It continues in CEut II, 11 and endsfeliciter. The missing parts have been duly marked by a librarian (ff. 25v, 26, 26v, 27, 27v). The date (saec. xiii) proposed in the catalogue seems to be too late. The manuscript was once owned by loffridus Henrici (saec. xiv-xv) and later by the Carmelites of Dijon according to the entry (saec. xvii-xviii): "Ex bibliotheca PP. Carmelitarum Diuionensium". A table of contents on f. Iv was added in the fourteenth century. H = Alen9on, Bibl. publ. 22, ff. 136-166 (incomplete). Pre(vacat) Pro (136) I (136v) II (152v) III (156) IV (163): saec. xiii. Provenance: Saint-Evroult OSB.40 Earlier pressmarks are 106 and 54. The first part of this manuscript contains a commentary on Psalms (ff. 1-77) introduced (f. 1) as "Hysteria Yuonis carnotensis: Ad intelligentiam huius propositi... Materia ergo huius libri est Christus integer i.e. caput cum membris scilicet Uerbum incarnatum". It is now attributed to 37

L. DELISJ.E, Inventaire des manuscrits de la Sorbonne (Paris 1870) 56 or BEChartes 31 (1870) 140. Xenia Bernardina II, 1 (Vienna 1891) 385. P. CLASSEN, Zur Geschichte 260. 39 Ch. KOHLER, Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque Sainte-Genevieve 2 (Paris 1896) 3-4. Kohler notes the "initiales rubriquees" of our manuscript. 40 Catal. gen. 2 (Paris 1888) 499. 38

20

INTRODUCTION

Nicholas of Amiens.41 On f. 80 begins the "Historia Yuonis carnotensis: Assiriorum rex igitur..." On f. 136 the title of Gilbert's commentary is given by a librarian as "Boetius in Porphyrium". The text is carefully written and corrected but the manuscript itself has not been treated with care. Occasionally, a marginal "caue" (ff. 142, 142v, 144, 146) warns the reader to be on guard. The text of the opuscula accompanying the commentary is discontinued on f. 154v although space was left for the text. On f. 166 the text of the commentary breaks off in the middle of the sixth line (CEut II, 40).

h = Heiligenkreuz, Stiftsbibl. 208, ff. l-72v. Pre (1) Pro (Iv) I (2v) II (24) III (28) IV (38v): saec. xii.42 An earlier pressmark reads "2 I Be". The commentary is entitled "Boetius de Trinitate cum commentario". The text breaks off at the end of the ninth quire (CEut VIII, 40). One folio of the text is lost. Gilbert's commentary is followed (ff. 73-121) by a Tractatus de quantitate indulgentiarum, a short life of St. Thomas Aquinas and some sermons. This part of the manuscript dates back to the fourteenth century; the actual date given by the scribe is 1373. The text of the commentary is carefully, corrected and belongs to the group including MSS Zwettl 253 and Vienna 1618, and (to a lesser degree) Zwettl 248.

I = Bruges, Bibl. publ. 133, ff. 1-87. Pre(vacat) Pro (1) I (2v) II (30) III (35) IV (48): saec. xii. Provenance: les Dunes, O. Cist.43 A beautifully illuminated initial is found on f. 3. H. Silvestre44 points out that according to G. I. Lieftinck45 the volume was owned by les Dunes but not definitely written in its scriptorium. It once belonged to the son of a Master Egidius: "Liber... a filio magistri Egidii clicti Coreninan pro anima patrissui". A list of contents added by later hand precedes tractates I, III and IV (ff. 1, 26v, 48v). The manuscript also contains the De fide catholica (ff. 88v-90v) and the De unitate et uno (ff. 90v-92v). The latter is attributed to Boethius at the beginning. But at the end we read a more reserved statement: "Explicit liber de unitate et uno qui ab aliquibus dicitur Boetii".

K = Paris, BNLat 12120, ff. 115-214. Pre (115) Pro (116) I (117) II (146) III (155) IV (168v): saec. xiii. Provenance: Saint-Germain-des-Pres.46 L. Delisle47 lists the contents of this manuscript as follows: "Angelica ierarchia

41

FR. STEGMULLER, Rep. bibl. medii aevi 4 (Madrid 1954) 12, No. 5669. Xenia Bernardina II, 1, 171. 43 A. DE POORTER, Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque Publique de la ville de Bruges, in: Cat. gen. des manuscrits des bibl. de Belgique 2 (Gembloux 1934) 176. 44 Scriptorium 11 (1957) 326. 45 G. I. LIEFTINCK, De librijen en scriptoria der Westvlaamse Cistercienser-abdijen Ter Duinen en Ter Doest... (Bruxelles 1953) 81 calls it "een prachtige codex". 46 L. DELISLE, Inventaire des manuscrits de Vancien Saint-Germain-des-Pres (Paris 1868) 37. 47 BEChartes 28 (1867) 350. 42


21

Dyonisii. Commentum Boetii de Trinitate. Boetius de ebdomadibus. Boetius de duabus naturis". Gilbert's preface is entitled "Prologus in commentum Boetii de Trinitate". The text of this manuscript is remarkably accurate.

k = Klosterneuburg, Stiftsbibl. 345, ff. 3-84. Pre (3) Pro (3v) I (4v) II (30v) III (36v) IV (48v): saec. xii.48 Written by two different scribes, the manuscript contains excerpts from Bede, De scematis (ff. lv-2), the capitula against Gilbert and the profession of faith (ff. 2-2v) formulated at the consistory of Reims.49 These same texts are also found in MS Zwettl 314, ff. 153v-154. The commentary is followed by an "excerptum ex ep. ad Adrianum papam: Gislebertus in Boetium de Trinitate inter cetera dicit: Cum semper esse..." copied from Gerhoch of Reichersberg, Liber de nouitatibus; ed. O. J. Thatcher 83. Then follows a short paragraph on virtue ("Uirtus est animi habitus...") and a collection of texts derived from Hugh Etherian's work on the distinction between nature and person (f. 86) as taught by Greek Fathers. The tract "Uirtus est animi habitus" is also found in MS Zwettl 314, ff. 153v-154. This manuscript belongs to the group which includes MS Munich 18478 (Tegernsee) and MS Munich 15824 (Salzburg). It is carefully corrected and based on a copy in which certain marginal notes have entered into the text of the commentary. Related to this group is the text of MS Paris, Maz. 657 in which, however, no such critical marginal notes are found.

L = London, Brit. Mus. Harl. 3082, ff. 1-138. Pre (1) Pro (2) I (4) II (45) III (53) IV (71v): saec. xiii. Provenance: Library of J. G. Graevius (d. 1703).50 This well-preserved copy is written in a neat hand but full of lacunae, often indicated by a blank space. The reason for these omissions is difficult to determine. They may have been found in the scribe's exemplar. Perhaps our scribe had difficulties reading it. The text of the commentary breaks off at the bottom of f. 137v (CEut VIII, 40). Hence a folio of the original manuscript must have disappeared. A few notes are found on its margins. The manuscript was once in the possession of J. G. Graevius51 in Diisseldorf and was probably purchased by Harley on August 6, 1724. No previous owner is known.

M = Munich, Staatsbibl. elm 17741, f. lv-79v. 48

H. PFEIFFER and B. CERNIK, Catalogus codicum manu scriptorum qui in Bibl. Can. Regul. s. Augustini Claustroneoburgi asservantitr 2 (Klosterneuburg 1931) 105 f. P. CLASSEN, Gerhoch von Reichersberg 441 f. 49

P. CLASSEN, Zur Geschichte 260. N. M. HARING, Das sogenannte Glaubensbekenntnis 74 ff. A Catalogue of the Harl. Collection 2 (London 1808) 734: "An. Man. Torq. Seuerini Boetii... cum commentario Gilbert! Porretae. Cod. membr. in folio minore, pulcherrime scriptus et optime servatus, cuius ultimum folium manu neoterica restitutum". 51 A. C. CLARK, The Library of J. G. Graevius, in: The Classical Review 5 (1891) 365-372, especially 370, n. 18. Concerning J. G. Graeve (1632-1703) see CHR. G. JOCHER, Allgemeines Gelehrtenlexikon 2, 1113-1115. 50

22

INTRODUCTION

Pre (Iv) Pro (3) I (3v) II (27) III (31v) IV (44) : saec. xii. Provenance: Mang in Stadtamhof.52 The previous owner is indicated twice inside the front cover: "Iste liber est Andree conuentualis ad sanctum Magnum" and (printed) "Bibl. ss. Andreae et Magni sub praeposito Stadtamhof". Two pressmarks are given: "Cod. lat. 17740" and "C. lat. M. 17741". Folio 48 has been counted twice, which accounts for the uneven numbers at the end of quires VI-VIIII. The first quire number is found on f. lOv, though all other quires have 8 folios. The reason for the different length of the first quire is to be seen in the addition of Gilbert's preface which must have been missing in the original copy. The preface was written by a different hand. On f. 7 there seems to be a change of scribes.

m = Monte Cassino 188, pp. 1-240. Pre(vacat) Pro (1) I (4) II (77) III (92) IV (126): saec. xiii.53 According to the catalogue54 the codex is "nitide descriptus". However, the number of errors is far above average. The ownership is marked on p. 1: "Iste liber est sacri mon. casinensis H 478". Gilbert's commentary ends on line 13 of p. 240 and is followed by a brief commentary on Ps 102, 2 written by a different hand. A specimen of the script, attributed to saec. xiv, is found in Bibliotheca casinensis^. On p. 80 Gilbert's commentary is described as "Boetius de unitate cum glossa Gilberti porretani". On the front cover we read: "Boetius de unitate cum glossa incerti". The text is closely related but far inferior to that of MS Bologna 1509. In both manuscripts Gilbert's preface is missing.

N = Munich, Staatsbibl. elm 18478, ff. l-59v. Pre (1) Pro (Iv) I (2v) II (21v) III (25) IV (33v): saec. xii. Provenance: Tegernsee (478).56 This copy contains a number of warnings and numerous, occasionally hostile, annotations. As a rule they also occur in MS Munich elm 15824 (Salzburg) and MS Klosterneuburg 345.57 According to M. Grabmann this manuscript is "ein sehr schoner Kodex".58 An earlier pressmark ("Cod. lat. 19478") has been scored through and corrected to 18478. The fly-leaf contains the following information: "Iste liber attinet monasterio Tegernsensi. Contenta huius libri: Boetius de s. Trinitate cum commento Gilberti et sunt duo libri f. 1. Idem de ebdomadibus (uacat, added by later hand). Eiusdem liber de duabus naturis in Christo (uacat, added by later 52

C. HALM, Catalogus codicum latinorum bibl. regiae monacensis II, 3 (Munich 1878) 120. M. GrabMANN, Geschichte 2, 415. 53 Codicum casinensium manuscriptorum catalogus 1 (Monte Cassino 1915) 271 f. 54 Ibidem 272. 55 Bibliotheca casinensis 4 (Cassino 1880) tab. 7. Cf. A. CARAVITA, I codici e le arti a Monte Cassino 1 (Monte Cassino 1869) 327. B. DE MONTFAUCON, Bibliotheca bibliothecarum nova 1 (Paris 1739) 219 and 223. 56 C. HALM, Catalogus II, 3, 167. 57 Cf. P. CLASSEN, Zur Geschichte 273 ff. 58 M. GRABMANN, Geschichte 2, 415.


23

hand). Liber de musica Boetii distincta in quinque libros f. 65". On f. 59v an addition by a later hand reads: "Explicit commentum Gilberti super libros Boetii romani et christiani philosophi". On f. 60v there is a short text beginning with "Breuis mensura monochordi..." It is followed (ff. 61-115v) by the De musica attributed to Boethius. This part of the manuscript dates back to the eleventh century. Gilbert's preface is preceded by a division of sciences: "Philosophic tres sunt partes: theorica, practica, logica..."

O = Munich, Staatsbibl. elm 15824, ff. 3-62. Pre (3) Pro (3v) I (4v) II (23) III (27) IV (36) : saec. xii. Provenance: Salzburg, Chapter Library (24).59 The date (saec. xiii) proposed in the catalogue should, according to P. Classen,60 be changed to saec. xii. The text of this manuscript is closely related to but not copied from MS Munich elm 18478, formerly the property of Tegernsee. Gilbert's commentary is followed (f. 63) by the capitula against Gilbert: "Hec capitula Remis collecta fuerunt contra mag. G. ".61 The manuscript was a catenatus.

o = Admont, Stiftsbibl. 593, ff. 1-8 (fragment). Pre (1) Pro (Iv) I (2v) II (vacat) III (vacat) IV (vacat): saec. xii. On the inside of the front cover the commentary is described as "Expositio super Boetium". Its text has a very close relationship to MS Vienna 1618. Gilbert's commentary ends in DTrin I, 2, 52. On ff. 9-55v (saec. xii-xiii) the manuscript contains an anonymous theological tract attributed to a Master Peter of Poitiers in MS Zwettl, Stiftsbibl. 109, ff. 3-82: "Sententie magistri Petri pictauensis". On f. 82 the work is described as "Opusculum mag. Petri pictauiensis de theologia". In the Admont manuscript this treatise is followed by the Opusculum de gratia et libero arbitrio (ff. 56-66v) of St. Bernard, the De fide orthodoxa of St. John Damascene (ff. 67-117v), and a number of theological tracts (ff. 118-132). In addition to this copy of Gilbert's commentary the library of Admont possesses MS Admont 584, ff. 1-88: "Gilbertus porretanus super Boetii libros de Trinitate" which dates back to the fourteenth century and has not been collated.62

P = Paris, BNLat 2178, ff. 1-38 (fragment). Pre(vacat) Pro(vacat) I (1) II (5v) III (10) IV (17): saec. xiv ( ?). Provenance: "Monastere des Carmes de la Place Maubert".63 59

C. HALM, Catalogus II, 3, 38. P. CLASSEN, Zur Geschichte 260. 61 N. M. HARING, Das sog. Glaubensbekenntnis 74 ff. 62 I owe this information to the courtesy of the librarian Prof. Adalbert Krause in a letter of November 2, 1960, in which he kindly drew my attention to MS Admont 276, f. 153: "Articuli Gilberti, episcopi picatauiensis, in concilio remensi 1148 dampnati. Hec capitula Remis fuerunt collecta". Cf. P. CLASSEN, Zur Geschichte 260. N. M. HARING, Das sogenannte Glaubensbekenntnis 75. 60

63

Catalogus codicum manuscr, bibl. regiae 3 (Patris 1744) 250. Ph. LAUER, Bibliotk&que Nationale:

24

INTRODUCTION

An earlier press mark reads: "Regius 3782". The catalogue proposes the date "saec. xiv" but there are indications that the manuscript was written in the second half of the previous century. In the fifteenth century the entry was made: "Monastere des Carmes... Maubert". The text of the commentary begins with DTrin I, 4, 79 of this edition. At the end of the commentary the scribe notes (f. 38v): "Magistri G. pictauensis episcopi super Boetium de Trinitate tractatus explicit et super aliis libris eiusdem. Finite libro sit laus et gloria Christo". The number of marginal notes is insignificant. Gilbert's commentary is followed by writings of St. Augustine and the De Trinitate of Richard of Saint-Victor. According to L. Delisle64 the volume was probably in the King's Library as early as 1672. Quoting the pressmark 2178 the Histoire litteraire65 ascribes to Gilbert the following work: "Un commentaire sur 1'ecrit attribue a Mercure Trimegiste: De Hebdomadibus sen de dignitate theologiae. Ce commentaire, avec le texte qui en est 1'objet, se trouve a la bibliotheque de 1'eglise de Tours: il est aussi dans celle du Roi". Somewhat temperamentally B. Haureau66 refers to this notice as having "autant d'erreurs que de mots" and claims: "Ce traite De Hebdomadibus ou utrum pater, etc. etc., est le livre deuxieme de la Trinite, dans Pedition de 1570". He repeats this in his Histoire de la philosophie scolastique™ As so often, the truth lies somewhere in the middle of both statements. The work said to be in the King's Library (2178) is our commentary. The work said to be at Tours is the Regulae theologicae of Alan of Lille in MS Tours 247, ff. 484-500 from Saint-Gatien (251).68 It begins as follows: "Liber Mercurii de ebdomadibus i.e. de dignitatibus theologie cum commento Porretani: Omnis scientia suis nititur regulis..."69 It ends with the words: "Explicit liber de regulis theologie". Then follows the Liber de causis on f. 500: "Incipiunt propositiones libri de causis".

p = Dublin, Trin. Coll. 303 (G. 3.21), ff. l-94v. Pre(vacat) Pro (1) I (2) II (34v) III (40v) IV (54v): saec. xii-xiii.70 Provenance: Library of Archbishop James Ussher (1581-1656). An addition by a later hand reads: "Boetius insertus est in catalogo sanctorum sub nomine Seuerini"; by another hand: "Close super libros theologicos Boetii scilicet de eternitate et de ebdomadibus". Catal. des manuscrits latins 2 (Paris 1940) 354 f. The catalogue notes the "initiates en couleur a filigranes". 64 L. DELISLE, Le Cabinet 1, 286. 65 Hist. litt. 12, 475. 66 B. HAUREAU, De la phil. scolastique 1, 297. 67 B. HAUREAU, Histoire 1, 452: "Ce traite De hebdomadibus, ou Utrum pater, est le livre deuxieme de la Trinite'dans 1'edition de 1570". 68 Catal. gen. 37 (Paris 1900) 180. AUGUSTE DORANGE, Catal. des manuscrits de la bibliotheque de Tours (Tours 1875) 137-140. 69 PL 210, 621 A. The text in this manuscript is slightly longer than the published text. 70 T. K. ABBOT, Catal. of Manuscripts in the Library of Trinity College, Dublin (Dublin and London 1900) 47. Our copy does not contain a separate text of the opuscula sacra. But the dual explicit indicates that a separate text was found in the exemplar. Space for initials was left but never filled.


25

The text of the manuscript is vitiated by numerous omissions of sentences, words, syllables, letters, and abbreviation strokes. Not all variants seemed to be worth recording. Some marginal corrections have been cut off by the binder. Fol. 1 shows the astrological sign of Jupiter, entered by John Dee (1527-1608), and the cipher of Sir Henry Savile (1568-1617) of Banke in Yorkshire. John Dee is known to have "collected a noble library of the most curious books in all sciences, and a large number of salvable manuscripts".71 The catalogue of Dee's books shows that in 1583 he owned the opuscula sacra (now Dublin, Trin. Coll. 441) and a commentary on the Consolation of Philosophy.,72 According to W. O'Sullivan, Savile's "library was presumably sold some time after his death in London".73 As numbered by J. P. Gilson 74 our manuscript was Savile 136 whose description75 reads: "Glosa pictauiensis super libros theologicos Seuerini Boetii sc(ilicet) de eternitate et de hebdomadibus 4°". The word "eternitate" is an erroneous reading for "trinitate". Gilson76 notes that the same manuscript is listed as No. 74 in the same catalogue preserved in MS London, Brit. Mus. Harl. 1879. John Dee's library of manuscripts "seems eventually to have been sold about February 1626".77 Among those bought by Archbishop James Ussher (1581-1656) we find our manuscript under the pressmark C.3.21.78 Ussher's library was offered for sale after the archbishop's death in 1656. When, however, Cromwell intervened,79 the books were sent to Dublin and, in 1661, deposited in Trinity College as the gift of Charles II (1630-1685). Commenting on Cromwell's intervention, O'Sullivan80 remarks: "... it is, I suppose, one of the few things for which we have cause to remember Cromwell kindly, that he forbade the sale".

Q, = Paris, BNLat 16341 (367), ff. 1-78. Pre (1) Pro (2) I (2v) II (28v) III (34) IV (46): saec. xii. Provenance: Library of Master Gdrard of Abbeville (d. 1271).81 R. Silvain made use of this manuscript for his publication of variants.82 On f. 1 we find the notice: "Sorbonne 1407". The same hand wrote above Gilbert's preface: "Prologus Gilbert! porretani". The manuscript is written in small but very neat 71

Dictionary of National Biography 5 (London 1908) 723. Article by Thompson Cooper. J. O. HALLIWELL, The Private Diary of Dr. John Dee, in: Camden Society 19 (London 1842) 77 (No. 100) and 80 (No. 137). M. R. JAMES, Lists of Manuscripts formerly owned by Dr. John Dee, in: Suppl. to the Bibl. Society's Transactions 1 (London 1921) 26 and 29. 73 W. O'SULLIVAN, Ussher as a Collector of Manuscripts, in: Hermathena 88 (1956) 40. 74 J. P. GILSON, The Library of Henry Savile, of Banke, in: Transactions of the Bibliographical Society 9 (1906) 127-210. 75 GILSON, The Library 184. 76 GILSON, The Library 184. 77 W. O'SULLIVAN, Ussher 43. 78 W. O'SULLIVAN, Ussher 43, n. 34. 79 Diet, of Nat. Biography 20 (London 1909) 71. Article by Alexander Gordon. 80 O'SULLIVAN, Ussher 58. 81 L. DELISLE, Inventaire des manuscrits de la Sorbonne (Paris 1870) 54. BEChartes 31 (1870) 138. Cf. DENIFLE-CHATELAIN, Chartul. Univ. Paris. 1 (Paris 1889) 491 ff. 82 Le texte des commentaires 175-187. 72

26

INTRODUCTION

characters83 and contains numerous explanatory notes on the margins. They were not written by the original scribe. Most of them are also found in MS Paris, BNLat 16371 (Sorbonne) of the early thirteenth century. H. Silvestre84 has published the complete text of the inscription of ownership on f. 80v: "Iste liber est collegii pauperum magistrorum studentium par(isius) in theol(ogia) ex legato magistri Gueroudi de abbatisuilla p(re)cio XXIIII s(ol.)" above which we read: "i(nter) Boecii (libros) XVIIIus", all written in a fourteenth-century hand. This entry agrees with the information provided by the catalogue compiled in 1338 and published by L. Delisle85 (section 51, n. 18): "Boecius de Trinitate, ex legato magistri G. de abbatisuilla. Incipit in 2° folio sermo lo. in pen. indigenciam. Precium XXIIII sol.". The word sermo lo(quentis) is found on f. 3 of the modern numbering of our manuscript, the word indigentiam in the Boethius-text on f. 78.

R = Paris, BNLat 16342, ff. 18-114. Pre (18) Pro (20) I (22) II (58v) III (63v) IV (75): saec. xiii. Provenance: Sorbonne.86 A table of contents is found after the preface which ends on line three of f. 19v. It provides the titles and chapter headings of the four opuscula. The preface was written by a different scribe. The commentary ends on f. 114. Fol. 114v is blank. On f. 113 the first word is suis. This allows us to establish its former location recorded in the catalogue of the Sorbonne edited by L. Delisle.87 Our manuscript was found in section 51, number 7, and is described as: "Boecius de Trinitate cum glosis. Incipit in 2° folio suscipit, in pen(ultima), suis. Precium XX sol.".

r = Madrid, Bibl. Nac. 521 (A. 87), ff. 1-32 (fragment). Pre(vacat) Pro (1) I (Iv) II (12) III (14) IV (19): saec. xiv. Provenance: Fondo antiguo.88 This manuscript is related to the Sorbonne group. Occasionally the reader's attention is requested by three marginal dots arranged in triangular form with a downward line. This marginal device is also frequent in MSS Paris, Mazarine 656 and Vat. Lat. 560.

83

J. KIRCHNER, Scriptura latino, libraria (Munich 1955). Scriptorium 11 (1957) 326. 85 L. DELISLE, Le Cabinet 3, 61. 86 L. DELISLE, Inventaire des manuscrits de la Sorbonne (Paris 1870) 54. BEChartes 31 (1870) 138: "Boetius de trinitate cum Gisleberti commento". 87 L. DELISLE, Le Cabinet 3, 61. The manuscript was used by B. HAUREAU, Notices et extr. 6 (Paris 1893) 18-22. 88 Inventario general de manuscritos de la Biblioteca Nacional 2 (Madrid 1956) 24. E. C. RICHARDSON, A Union World Catalog of Manuscript Books 5 (New York 1935) 116. It may be worth noting that according to an older Roman numbering our text began with f. 165. No separate text of the opuscula accompanies the commentary. The text breaks off in CEut VI, 59. 84


27

S = Paris, BNLat 18093, ff. 2-62v. Pre(vacat) Pro (2) I (2v) II (19) III (22v) IV (31): saec. xii. Provenance: Chapter Library of Notre-Dame, Paris.89 Rene Vallin of Nantes, the editor of the Opuscula sacra auctiora, Leyden 1656, purchased this manuscript for himself and his friends as recorded on f. 62v: "Renatus Vallinus Nannetensis sibi et amicis comparauit". An addition by another hand reads: "et loh. M. lee. ( ?) 1666". The absence of Gilbert's preface has been noted either by Vallin or a librarian (f. Iv): "Deest hie prologus seu prefatio Porretani que incipit: Libros questionum Anicii etc. Ista prefatio... commentarii editi sunt in fol... operibus Boetii". Although the entry is only partly legible the reference appears to have been to the Basel edition of 1570. The same hand notes on f. 31: "Deest hie confessio Boecii seu de fide".

s = Arras, Ville 967 (581), ff. l-72v. Pre (1) Pro (Iv) I (3) II (14v) III (28) IV (38v): saec. xii. Provenance: Saint-Vaast, Arras.90 On f. 1 an early entry reads: "Bibliotheca monasterii sancti Vedasti atrebatensis, 1628. 1.10". Gilbert's preface is called "prologus primus" after the title written by the original scribe: "Incipit prologus magistri Gisleberti pictauensis episcopi super Boetium de Trinitate. Prologus primus". No notes are found on the margins. The text is beautifully written and illuminated. A number of folios have disappeared after ff. lOv, 16v, 18v, 25v, 31v, 40v, 49v, 58v. The (last?) folio after f. 72v is likewise missing. The variants show that the text is closely related to MS Klosterneuburg 345, MS Munich elm 14478 (Tegernsee), MS Munich elm 15824 (Salzburg), and Basel, Univ. O II 24.

T = Paris, BNLat 18094, ff. lv-102. Pre (Iv) Pro (2) I (3v) II (34v) III (40v) IV (55): saec. xii. Provenance: College Saint-Bernard, Paris.91 Early pressmarks are G. 74 (Clairvaux) and Bouhier 139. Its previous owner was College Saint-Bernard in Paris, as we are told in large letters on f. 102v: "Liber sancte Marie et beati Bernardi Parisius. Qui hunc librum furatus fuerit, anathema sit. Amen". And again in smaller script: "Liber beati Bernardi Parisius". Fol. 103 is blank. The text is closely related to that of MS London, Br. Mus. Harl. 3082. 89 L. DELISLE, Inventaire des manuscrits latins de Notre-Dame (Paris 1871) 80. BEChartes 31 (1870) 540. The manuscript has been used by B. HAUREAU, Notices et extr. 6, 18-22; GRABMANN, Geschichte 2, 417-419, and by R. SILVAIN, Le texte 178-189. 90 Catal. gen. 4", 4 (Paris 1872) 232. Catalogue des manuscrits de la bibl. de la Ville d''Arras (Arras 1860) 463. 91 L. DELISLE, Inventaire 80. BEChartes 31 (1870) 540. M. GRABMANN, Geschichte 2, 415. A. WILMART, L'ancienne Bibl. de Clairvaux, in: Collectanea O. Cist. Ref. 11 (1949) 304 notes: "G 14: probablement Bibliotheque Nationale 18094". The reading G 14 must be an error for G 74. The commentary is accompanied by a separate text of the opuscula. A lengthy marginal note is found on f. 48v. Otherwise marginal notes are rare in this copy. The manuscript has been used by B. HAUREAU, Notices et extr. 6, 18-22.

28

INTRODUCTION

t = Toledo, Cabildo 13.4, ff. 1-125v. Pre (1) Pro (2) I (3) II (35v) III (43) IV (62): saec. xiii (ab. 1210). Provenance: Chapter Library, Toledo. The manuscript has been used by A. Dondaine.92 No marginal notes are found in this copy. On f. 2, above the prologue, an Augustinian sentence is found written by the original scribe: "Abraham tres uidit et unum adorauit".93 Then follows: "Incipit Boecius de Trinitate". The text is close to the text of MS Paris, Arsenal 1117B but in certain parts far from equal to it.

U = Troyes, Bibl. mun. 1841, ff. 51-169v. Pre (51) Pro (52) I (52) II (93) III (100) IV (118): saec. xii. Provenance: Clairvaux (G. 75).94 To quote the catalogue, the manuscript is written "en belle minuscule, a longues lignes, avec titres et initiales". Gilbert's commentary is preceded by the text of the opuscula sacra. The previous owner is noted on f. 170: "Liber sancte Marie Clareuallis", written in huge letters. The part of the preface in which Gilbert turns on his critics ("quamuis nos ab eis... disciplina nouerunt") has been omitted in this copy. It can be considered certain that the first edition of Gilbert's commentary (Basel 1570) is based exclusively on this manuscript. It ends on f. 169v, line 14: "Explicit liber Boetii sancte Trinitatis". The identical explicit occurs in MS Zwettl 248, f. 116. Even the scribe's name is found in our manuscript on f. 169v: Dona superna lector plus oret ugoni Scripta cuius manu documenta libri legit huius.

The fact that the explicit of MS Zwettl, Stiftsbibl. 248 agrees with the explicit of the Clairvaux manuscript is not accidental. On the margin of f. 74 of the Clairvaux manuscript there is a small circle surrounded by a larger wavy circle opposite Gilbert's distinction between proprietas singularis, indiuidua, and personalis which he promises to discuss on a later occasion (DTrin I, 3, 48). The same marginal design is found on f. 87 where Gilbert deals with the distinction at greater length (DTrin I, 5, 22). The marginal sign is followed here by the words : "Quere ad tale signum", which is meant to be a reference to the earlier occurrence of this design. The same two entries are found in MS Zwettl 248, ff. 22 and 33 respectively. Another example of this kind of cross-reference is found on the margin of MS Troyes (Clairvaux), f. 95v where instead of the small circle a small cross is found encircled in a similar manner. This device is found opposite the line in which Gilbert refers the reader to a fuller treatment "in expositione libri qui Contra Eulicen scriptus est" (DTrin II, 1,21). The corresponding marginal sign occurs on f. 129 (CEut I, 90) in the form of a small circle surrounded by a larger wavy circular line followed by the words: "Ad tale signum quere". Both references executed in the same way are found in MS Zwettl 248, ff. 40 and 73. On f. 21 of this Austrian manuscript the reader will find a marginal note also found in part on f. 72v of the Troyes manuscript

92 93 94

A. DONDAINE, ficrits de la 'petite ecole' porretaine 18. AUGUSTINE, Contra Maxim. II, 25, 7; PL 42, 809. Catal. gen. 4°, 2 (Paris 1855) 768. A. WILMART, L'ancienne Bibliotheque de Clairvaux 304.


29

where the binder has cut away the annotation except the words predicatorum and predicatio. It may finally be noted that MS Zwettl 248 contains Gilbert's preface in its entirety. The text of the opuscula accompanies Gilbert's commentary in this manuscript while in the Troyes manuscript the text of the opuscula precedes Gilbert's commentary.

u = Utrecht, Univ. 78, ff. 6-90 (incomplete). Pre(vacat) Pro (6) I (6v) II (40v) III (48v) IV (71v): saec. xv. Provenance: Utrecht (ecclesia 151 ).95 Two former pressmarks are indicated by the catalogue: "Ecclesia 151, antea 294". On the inside of the front cover the pressmarks Hs 3J4 and J 78 are found. On the verso of the fly-leaf two pressmarks can be seen: 259t and 294t. The text of the opuscula precedes each commentary. This manuscript seems to have been copied from what is now MS Vat. Reg. Lat. 420 in which Gilbert's preface is likewise missing and which ends abruptly with the very same word (CEut IV, 34). In our manuscript the last word occurs in the second column of f. 90, The last five lines of that column are blank. MS Vat. Reg. Lat. 420 ends on f. 60v in the twenty-third line of the first column. The rest of the folio was later filled with excerpts from Augustine, Hilary, and Peter Lombard.

V = Valenciennes, Bibl. mim. 197 (189), ff. 1-87. Pre (2v) Pro (5) I (6) II (31v) III (36v) IV (47v): saec. xii-xiii. Provenance: Saint-Amand OSB.96 The first scholars to draw attention to this de luxe edition of Gilbert's commentary were Edmond Martene (1654-1739) and Ursin Durand (1682-1771). They describe the contents of the manuscript inaccurately as "les commentaires de Gilbert de la Porree eveque de Poitiers sur les livres de la Trinite de Boece".97 The owner was Saint-Amand according to an entry on f. 87: "Liber sancti Amandi Elnonensis cenobii. Si quis abstulerit uel dederit, anathema sit. Fiat, fiat". At Saint-Amand the volume next to it was the De Trinitate of Richard of Saint-Victor, also saec. xii.98 An inscription on f. 4v reads: "Magister Gillebertus pictauensis episcopus altiora theologice philosophic secreta diligentibus attentis et pulsantibus reserans discipulis quatuor quorum nomina subscripta sunt quia digni sunt memoria: lordanus fantasma, Ivo carnotentis decanus, lohannes beleth. Hi tres et ille quartus intensiore studio attenti mentis acie perspicacissimi et sola ueritatis specie tracti sub pictauensi episcopo uiguerunt discipuli quorum anime requiescant in pace". The fourth disciple mentioned in this inscription is found on f. 5 where he is described as "Nicholaus qui pro

95

P. A. TIELE, Catalogus codicum manu scriptorum bibl. univ. Rheno-Trajectinae 1 (Utrecht 1887) 22. J. MANGEART, Catalogue descriptive et raisonne des manuscrits de la bibl. de Valenciennes (Paris 1860) 177, No. 189 (B.4.63). Catal. gen. 25 (Paris 1894) 275. It is listed in A. SANDERUS, Bibliotheca belgica manuscriptorum 1 (Lille 1641) 51, No. 237K. See also Hist. litt. 12, 475. 97 MARTENE-DURAND, Voyage litteraire 2, 99. 98 Now MS Valenciennes 198. Earlier pressmark R120. Sanderus Rl 19. 96

30

INTRODUCTION

dignitate sua archanis pictauensis episcopi sentenciis, ut digni intromittantur ad eas, lucem plene expositionis infudit". It will be noted that the inscriptions reflect a certain esprit de corps and the terminology used by Gilbert in his introduction to the De Hebdomadibus. According to A. Clerval" whose description is based on the Voyage litteraire Jordan Fantosme died in 1174, Yvo Dean of Chartres in 1165. The manuscript has been described in great detail by H. Denifle.1 It has since been traditional to state that according to the inscription the commentary was "aquilino stilo scriptus". Actually the inscription on f.3 reads: "commentarius... in ictibus altiuidis aquilino stilo conscriptus". M. Grabmann calls the manuscript "die Prachthandschrift 197 von Valenciennes". He also refers to a sermon found at the end of the commentary (ff. 87v-89): "Sermo magistri Gisleberti de Natali Domini".3

v = Vienna, Nationalbibl. cvp 1618, ff. 1-36 (incomplete). Pre (1) Pro (Iv) I (2v) II (20) III (23) IV (30v): saec. xiii.4 An earlier pressmark reads: Univ. 537. The text of this manuscript is closely related to MSS Admont 593, Zwettl 248, Troyes 1841, and Zwettl 253. Unfortunately, the text breaks off on f. 36 and some 20 folios of the original seem to be lost. On f. 36 a librarian refers us to "Edit. Basil. 1556, p. 1231 abrupt". He probably meant the edition of 1570. The manuscript is listed by P. Classen.5

W = Vat. Lat. 560, ff. 1-132. Pro (1) Pre (2v) I (3v) II (44) III (52) IV (69): saec. xiv. Provenance: France.6 Written in large bold characters the text appears to be a direct copy of MS Paris, Maz. 656. In both manuscripts the order of Gilbert's prologues is reversed. Among the marginal signs three dots arranged in triangular form with a downward line are very frequent. On its margins we find references to Aristotle's Ethics (f. 9) and De anima (f. 116), to Augustine's De civitate Dei (f. 75v), Anselm's De Incarn. Verbi (f. 93), Cur Deus homo (f. 110), and to Lombard's Sentences (f. 102). At the bottom of f. 28v we are told that Gilbert deals with the question: "utrum res sit sua quidditas".

99

A. CLERVAL, Les ecoles 185. H. DENIFLE, Die abendldndischen Schriftausleger 344-345. Denifle describes the manuscript well. But words are not equal to its artistic beauty in which it greatly surpasses the Basel miniatures. 2 M. GRABMANN, Geschichte 2, 415. 3 Catal. gen. 25, 275. Text edited by N. M. HARING, in: MedSt 23 (1961) 126-135. 4 Tabulae codicum manuscriporum in Bill. Pal. Vindeb. asservatorum 1 (Vienna 1864) 263: "M. XIII. 36.4°: Gilbertus Porretanus, Commentarius in Boethium de Trinitate seu potius de duabus naturis et una persona Christi. Denis II, 460". It contains a separate text of the opuscula. The text of the commentary breaks off in CEut II, 88. 5 P. CLASSEN, Zur Geschichte 260. 6 H. USENER, Gislebert de la Porree, in: Jahrb. fur prot. Theologie 5 (1875) 183-192 = Kleine Schriften 4 (Leipzig 1913) 156-162. M. VATASSO, Codices Vaticani Latini (Rome 1902) 420. M. GRABMANN, Geschichte 2, 415. According to H. USENER, Kleine Schriften 4, 158 the text was written in the thirteenth century. 1


31

Gilbert's commentary is followed (v. 133) by the Liber de imitate et uno, attributed on f. 135 to Boethius.

X = Vat. Lat. 561 (171), ff. 2-170v. Pre(vacat) Pro (2) I (4) II (58v) III (68v) IV (93): saec. xii (1165-1185). Provenance: France.7 Two pressmarks are found on the inside of the front cover: L 171 and N 561. It has been shown by F. Pelster8 that in all likelihood this manuscript was once the property of the Knights Templars in Paris. An index of its contents, written in the 14th century, assigns the commentary to Gilbert (f. Iv). Gilbert's work is followed by "Boetius de Trinitate cum approbationibus multorum" which F. Pelster has shown to be the Tractatus de Trinitate by Adhemar of Saint-Ruf (Valence).9 The manuscript was first analyzed by H. Usener10 and has been used by M. E. Williams.11

Y = Vat. Lat. 4254, ff. 81-166v. Pre(vacat) Pro (81) I (82) II (108) III (112v) IV (125): saec. xiv. Provenance: France. H. Usener12 dates this manuscript "saec. xii ex.-xiii in". M. Manitius13 proposes the 14th century. Our manuscript is listed in the catalogue compiled in 1455 during the reign of Pope Callistus III (1455-1458): "Boetius de Trinitate cum commento et Gilbertus cum aliis libris".14 The text is related to MS Valenciennes 197.

y = Zwettl, Stiftsbibl. 314, ff. 103-166. Pre (103v) Pro (104) I (105) II (120) III (123) IV (130): saec. xiii.15 On ff. 2-49 this manuscript contains a commentary on St. Matthew. Gilbert's commentary is preceded by a text with the heading (f. 103): "Diffinitiones Petri Lombardi: Primum de uitiis, post de uirtutibus iuxta posse nostrum diffiniciunculas demus: Superbia est singularis..." At the bottom of the folio we are told: "ultimo post glosas quere cetera". The continuation is found on f. 154v. Gilbert's commentary which ends on f. 153 is followed by a short tract: "Uirtus est animi motus uel habitus... satis dictum est". As previously noted, it is also found in MS Klosterneuburg 345, f. 85v. Then follows an excerpt from Bede: "In libris omnibus sanctis..

7 M. VATASSO, Cod. Vat. Latini 1 (Rome 1902) 420 f. F. PELSTER, Die anonyme Verteidigungsschrift 113-146. M. GRABMANN, Geschichte 2, 415. 8 F. PELSTER, Die anonyme Verteidigungsschrift 113 ff. 9 Edited by N. M. HARING, in: AHDLMA 31 (1964) 111-206. 10 H. USENER, Gislebert de la Porree, in: Kleine Schriften 4, 154-162. 11 MICHAEL E. WILLIAMS, The Teaching of Gilbert Poneta (Rome 1951). 12 H. USENER, Kleine Schriften 4, 156. The manuscript also contains some biographical notes on Boethius (ff. 1-4) followed by a marginal and interlinear gloss on the De Consolations philosophic^ (ff. 4v-80). 13 M. MANITIUS, Handschriften 298. 14 E. MiiNTZ and A. FABRE, La bibliotheque du Vatican au XV* siecle (Paris 1887) 92. 15 Xenia Bernardina II, 1, 407. P. CLASSEN, Zur Geschichte 260.

32

INTRODUCTION

in regnum celorum intrent", likewise found (before Gilbert's commentary) in MS Klosterneuburg 345, ff. lv-2. Both our manuscript (f. 154) and MS Klosterneuburg 345, ff. 2-2v contain the Austrian version of the capitula against Gilbert. On f. 155 we find the beginning of an interlinear commentary on Horace, Carm. I, 1. In this manuscript the text of the opuscula is found after the commentary (ff. 155v-160) with the unusual heading: "Liber questionum Anicii Manlii Seuerini Aurelii Boecii: Inuestigata..." The text of this manuscript has numerous omissions and is very closely related to, though hardly copied from, MS Klosterneuburg 345. The marginal notes in it are explanatory rather than critical. Some later marginal additions seem to be derived from MSS Zwettl 248 and 253. Others are also found in the Bologna manuscript.

Z = Vat. Reg. Lat. 420, ff. l-60v (incomplete). Pre(vacat) Pro (1) I (3) II (26v) III (31v) IV (43v): saec. xiii. Provenance: France.16 Before this manuscript was added to the library of Queen Christina of Sweden (1626-1689) it belonged to Alexandre Petau (d. 1672) whose; father, Paul Petau (15681614), had been an outstanding collector of books. An early pressmark in our manuscript reads: "n. 1874, 3°". An invocation of the Holy ,Spirit on f. 1 has been partly cut off by the binder: "Sancti Spiritus assit nobis (gratia ?)..." The invocation: "Sancti Spiritus assit nobis gratia" occurs also in certain manuscripts at the beginning of Gilbert's commentary on Psalms.17 In length the text of this manuscript coincides to the letter with the incomplete text preserved in MS Utrecht, Univ. 78. It breaks off in the first column of f. 60v, line 23. To fill up the page a later hand has added some excerpts from Augustine, Hilary, and Peter Lombard. They are not found in the Utrecht copy.

z = Zwettl, Stiftsb. 248, ff. 2-116. Pre (2) Pro (3) I (4v) II (38) III (45) IV (62): saec. xii (1160-1180).18 Written in an elegant Carolingian hand this text is very closely related to MS Troyes 1841, formerly MS Clairvaux G. 75. Both have certain marginal references in common. Our manuscript, however, contains the entire preface written by Gilbert after the consistory of Reims in 1148. On f. Iv the manuscript contains two short medical passages: "De incisione uenarum" and "De obseruatione flebotomie". Gilbert's commentary is followed (ff. 116-119) by the anonymous opusculum known as De fide catholica (ed. Peiper 175-185). The notice on f. 1: "Item Giselbertus super Boetium de sancta Trinitate" was written in the 15th century. The inscription: "Liber domus sancte Marie Uirginis in zwetl" dates back to the 14th century. The present librarian, P. Hadmar Ozelt, has kindly informed me that it is uncertain whether the manuscript was written at Zwettl. In fact, its text points to France.

16 17 18

A. WILMART, Codices Reginenses latini 2 (Vatican 1945) 508. M. FONTANA, II commento 283-284. Xenia Bernardina II, 1, 384.


33

It has been noted above that in view of its date (saec. xiv) MS Admont, Stiftsbibl. 594, ff. 1-82: "Gilbertus Porretanus super Boetii libros de trinitate" has not been collated. The same is to be said of MS Mantova C IV 3. mbr. XV: "Gislabertus episcopus pictauensis super quatuor tractatus Boetii" listed by P. O. Kristeller.19 Of the fifteenth century also is MS Florence, Bibl. Laur. Med. Fesul. 48, ff. 117185: "lohannis Cassiani et aliorum opera uaria".20 It contains (ff. 117-128) five opuscula sacra followed by Gilbert's prologue (Omnium que) and his commentary on I (19) II (148) III (151 v) IV (159v-184v). It ends with the words: "Explicit commentum Boetii de Ebdomadibus". From f. 128 to f. 184 the words: "Boe. de Ebdomadibus" are written at the top of each folio. To this corresponds the unusual introduction to Gilbert's prologue: "Incipit liber Boecii de Ebdomadibus" (f. 129). The manuscript is written with great care and shows many magnificent initials in gold and lively colours. Its text seems to be related to MSS Zwettl 253 and 248. No use has been made of MS "Cheltenham 16263 (Libri 174). 4°, memb., s. xii: Boetii questiones philosophice (d.i. de consolatione philosophic) cum comm. G. Porretani episcopi pictauiensis (in Form einer Glosse; beg.: Inuestigatam diutissime etc.)" as described and wrongly interpreted by H. Schenkl.21 C. E. Du Boulay22 mentions that in 1665 a certain Jacques de la Noue Bouet of Saint-Victor was preparing a dissertation "ex ipsismet Gilberti scriptis quae in Bibliotheca San-Victorina integra servantur". The Catalogue of Saint-Victor compiled by Claude de Grandrue at the beginning of the sixteenth century (MS Paris, BNLat 14767) lists a manuscript under the pressmark M. 12 which among other works contains: "Commentum gilberti porretani super quosdam libros Boetii s(cilicet) de trinitate. 209. de ebdomadibus. 223. de duabus naturis et una persona Christi. 228 ".23 That this manuscript was still at Saint-Victor at the beginning of the eighteenth century can be gathered from a remark made by C. Oudin in connection with a reference to the Basel edition (1570) of Gilbert's commentary on Boethius: "Manuscriptum in Bibliotheca Canonicorum Regularium Sancti Victoris Parisiensis, littera M 12; fol. 209". This information agrees with the catalogue. H. Usener, whose article on Gilbert appeared in 1879, may have seen the manuscript.24 But at present, its whereabouts is unknown. 19

P. O. KRISTELLER, Iter italicum 1 (London 1963) 273. ANGELUS MARIA BANDINIUS, Catalogus supplem. 2 (Florence 1792) 744-747: "cod. memb. ii fol. saec. xv. fol. 303". 21 H. SCHENKL, Bibliotheca Patrum lat. Britannica, in: Sitzungsb. Wien, phil.-hist. Klasse 127, 9 (1892) 52. 22 C. E. Du BOULAY, Hist. univ. Paris. 2, 240. The commentaries on Boethius in BNLat 14489 (BEChartes 30, 18) belong to Thierry of Chartres and his school. 23 I owe this excerpt from the catalogue to the courtesy of Mgr. J. Chatillon (Paris) communicated in a letter of June 29, 1965. 24 C. OUDIN, Commentarius 2,1278. H. USENER, Gislebert dela Porree 186 (157). Usener seems to hold that the manuscript of Saint-Victor had Gilbert's preface ("Libros questionum...") but not his prologue ("Omnium que..."). But Oudin clearly states: "Prologus sic incipit, Libros quaestionum Anicii..." and then identifies the second prologue as follows: "Incipit Commentum sive Explanatio, Omnium quae rebuspercipiendis..." Oudin goes on to say that the DHeb begins on "pag. 223" and the fourth commentary on "pag. 223". Those are the very folio numbers given in the catalogue compiled by Grandrue. 20

3

34

INTRODUCTION

In this context an interesting confusion should not go unnoticed. Enumerating the works of the Cistercian Gilbert of Ourscamp, Charles De Visch25 mentions a commentary " in Boetium de trinitate lib. unum qui sic incipit: Libros questionum etc.". This was obviously Gilbert's commentary now listed by De Visch as the work of a Cistercian. Habent sua fata libellL

III

NOTES ON THE MANUSCRIPT TRADITION The text of Gilbert's commentary in our manuscripts is so remarkably uniform that it is difficult to divide them into meaningful groups or draw up a stemma on the strength of significant variants. This uniformity is, of course, not absolute. A few variations can be quoted to point out certain groupings. For instance, in DTrin I, prol. 46, the phrase inuestigationis laborem occurs, instead of which ten manuscripts (BCFLpQrTVY) have the reading inuestigationem. Within this group certain subdivisions such as FpQ, and LT and VY are clearly discernible, while the other three do not reveal such a close relationship. Geographically this group includes libraries of Basel, Bamberg, Paris, London, Dublin, Madrid, Valenciennes, and Rome. But the Dublin manuscript is not of Irish origin. Nor is the London manuscript of English provenance. The Vatican manuscript (Y) is the youngest of the ten (saec. xiv) and of French origin. In DTrin I, 1, 7 the wordfideles occurs as fides in a group of twelve manuscripts (bfGhKkMNOUyz), a group which is obviously quite distinct from the previous one. Here again certain subdivisions can be shown to exist such as kNO or Uz and ky. The verb corresponding to fideles is uenerantur. Fides would require ueneratur which is actually found in KkNOUy. Four manuscripts read Fides... uenerantur (fGhz). In two manuscripts (bM) the original Fides... uenerantur has been corrected by putting a dot under the letter n. Geographically, this group points more strongly in an easterly direction: Austria and Bavaria. To cite one more example, the reading id a quo sunt quicquid sunt in DHeb II, 169 occurs in the form id quod sunt a quo quicquid sunt in CFLPpQRV and in the form id quo sunt a quo sunt in r. Basically, these manuscripts 25

CHARLES DE VISCH (Dunes), Bibliotheca scriptorum sacri ordinis Cisterciensis (Cologne 1656) 128. He also attributes to the abbot Gilbert's commentaries on Psalms and the Epistles of St. Paul. Oudin (p. 1286) insists : "At certum est omnia ista opera spectare ad Gilbertum nostrum Porretanum...".

NOTES ON THE MANUSCRIPT TRADITION

35

would belong to the group listed above for the reading inuestigationem. Accordingly, one could expect B (= Basel) to head the group. In view of L and V one might expect T and Y. On the other hand, one would not expect R (— BNLat 16342) to appear among them. It seems equally impossible to draw a clear line, textually speaking, between the manuscripts that contain Gilbert's preface written after the consistory of Reims in 1148 ("Libros questionum...") and those that do not contain it. The latter do not point to a family whose earlier origin would set its text apart from the others. Among the manuscripts collated, MS Paris, Mazarine 653 (= D) may be considered the exemplar of MS Lat. Vat. 560 (= W). MS Utrecht, Univ. 78 (= u) seems to have been copied from MS Vat. Reg. Lat. 420 (= Z). In Austria, as we shall see, the three MSS Klosterneuburg 345, Munich elm 18478 (from Tegernsee in Bavaria) and 15824 (from Salzburg) must be treated as a unit (kNO). Moreover, MSS Paris BNLat 16371 and 16341 should be grouped together (= FQJ ; so should MSS BNLat 2178 and 16342 (= PR). They can rightly be called members of the Sorbonne family, to which MS Dublin 303 must be added as a very close companion of FQ. The Sorbonne family is even larger and can be said to include at least DFLPpQRrTVWY. Geographically, its members are found in Ireland, England, France, Spain and Italy. For some reason they did not reach German, Swiss or Austrian libraries. If we turn to Italy, we may speak of a Bologna group (bmy) comprising MSS Bologna 1509, Monte Gassino 188, and Zwettl 314 in Austria. Among these manuscripts the closest relationship exists between MSS Monte Cassino 188 and Bologna 1509. We have already noted the close relationship between MSS Troyes 1841 (formerly Clairvaux G. 75) and Zwettl 248. Here, too, a wider family connection appears to exist which we may call the Clairvaux family (= fhoUvz) consisting of MSS Zwettl 248 and 253, Heiligenkreuz 208, Admont 593, Troyes 1841, and Vienna 1618. Finally, one could point to a group that might be called the Basel family (= BEkNOs) consisting of MSS Basel O II 24, Paris, Mazarine 657, Klosterneuburg 345, Munich elm 18478 and 15824, and Arras 967. Related to this group, though less obviously, are two members of other families: MSS Vienna 1618 and Zwettl 314. The latter, as we have seen, links the Clairvaux group with the Bologna family. This fusion is perhaps due to a collation of manuscripts. Other manuscripts seem to defy efforts to determine their affiliation. For instance, MSS Bruges 133 and Vat. Lat. 561, both outstanding manifestations of scribal accuracy, are copies which, perhaps because of their

36

INTRODUCTION

excellence, defy classification. Although MSS Utrecht 78 and Vat. Reg. Lat. 420 are closely linked, they do not seem to belong to any of the families previously mentioned. The same is true of MSS Paris, Arsenal 1117B and Toledo, Cabildo 13. 4 as far as their common variants are concerned. MS Alenc,on 22 shows signs of closer relationship with the Bologna family. These groupings are facts that can be established by a study of variants. They do not allow a distinction between an original and corrected version of the commentary. The reasons for the family formations are at present unknown and obscure. They may one day become more apparent once we have learned more about the scriptoria of the twelfth century. The manuscript tradition of Gilbert's commentary reflects a lively hidden interest in his teaching despite strong adversary currents. M. Grabmann writes: "The high esteem for these commentaries on Boethius and for Gilbert's writings in general is also manifested in the fact that we find his name in such twelfth-century library catalogues as Bee, St. Peter's in Salzburg, and Durham".1 To these J. St. Beddie adds "Corbie, the Biblionomia of Richard Fournival, the inventory of the Cathedral of Cremona and possibly that of Novara".2 The catalogue of Bee lists Gilbert as follows: "Boetius de trinitate et commentum Gisleberti Porree super eundem".3 This copy was presumably among the books donated by Philip of Harcourt, bishop of Bayeux (11421164).4 Among the school books listed at St. Peter's in Salzburg there was a "Gisilbertus super Boetium de s. trinitate".5 Durham, whose library included Gilbert's commentary on Psalms in two volumes,6 possessed Gilbert's commentary on Boethius at a very early date.7 As early as 1158-1161 "Boetius et commentum" is recorded in the library catalogue of Cluny8 whose abbot, Peter the Venerable (1122-1157), attended the consistory of 1148 and the meeting called by St. Bernard. The entry No. 163 in the catalogue of Saint-Amand notes "Boetius de

1

M. GRABMANN, Geschichte 2, 415. J. ST. BEDDIE, Libraries in the Twelfth Century, in: Anniversary Essays by Students of Ch. H. H. Haskins (Boston 1929) 9. Concerning the great popularity of Gilbert's commentaries on Psalms and the Epistles of St. Paul see FR. STEGMULLER, Rep. bibl. medii aevi 2 (Madrid 1950) 345-350, Nos. 2511-2532. 3 Catal. gen. 2, 392. M. MANITIUS, Handschriften 289. IDEM, Geschichte 3, 213. See also PL 150, 781B. 4 G. BECKER, Catalogi 201. 5 G. BECKER, Catalogi 233. 6 G. BECKER, Catalogi 241 (Nos. 144-145): "Gillebertus Porree super psalterium in duobus uol." 7 G. BECKER, Catalogi 280. M. GRABMANN, Geschichte 2, 415. 8 L. DELISLE, Le Cabinet 2, 477, No. 469. M. MANITIUS, Handschriften 287, 2


37

trinitate cum glosis super eundem".9 This may well have been the copy admired by Martene and Durand which is now preserved at Valenciennes. Saint-Vaast in Arras added a beautiful copy of Gilbert's commentary to its library in the twelfth century,10 for the now fragmentary copy at present preserved in the Municipal Library of that city belonged to SaintVaast. In the thirteenth-century catalogue of Zwettl we read: "Gisilbertus super Boecium de trinitate".11 In addition we find in it the "Glosse Gisilberti in epistolas Pauli".12 There can be little doubt that the "Liber questionum Anicii" recorded at JSTmes13 in 1218 is Gilbert's commentary whose preface begins with the words: "Libros questionum Anicii". This preface also accounts for the title of the opuscula sacra found in MS Zwettl 314: "Liber questionum Anicii..." 14 The catalogue of the Sorbonne, compiled in 1338, records as being located in section 51, No. 7: "Boetius de trinitate cum glossis".15 We have seen that the volume is now at the Bibliotheque Nationale (BNLat 16342). The same library preserves a twelfth-century copy (BNLat 16341) once found at the Sorbonne in section 51, No. 18 and described in the catalogue as: "Boetius de trinitate ex legato magistri G. de Abbatisuilla".16 It may be recalled here that Gerard of Abbeville, who died on November 8, 1271, sided with William of Saint-Amour against St. Thomas on the question of poverty.17

9

L. DELISLE, Le Cabinet 2, 453. M. MANITIUS, Handschriften 288. IDEM, Geschichte 3, 213. Both LEON MAITRE, Les ecoles episcopates et monastiques en Occident avant les universites (768-1180), in: Archives de la France monastique 26 (1924) 104, and J. WESTFALL THOMPSON, The Mediaeval Library (Chicago 1939) 250 attribute this to abbots John and Godescalc. They seem to confuse an account given of abbot Godescalc of Saint-Bertin as recorded in the Gesta abbatum (ad ann. 1174); MGH SS 13, 669: "Decreta Gratiani, libros magistri Hugonis de Sancto Victore, glosas magistri Gisleberti et magistri Petri Langobardi super epistolas Pauli, hystoriam euangelicam et scolasticam et quosdam alios (libros)... scribi fecit". This is most likely a reference to Gilbert's commentary on St. Paul still extant in MS Boulogne-sur-Mer 24. 11 TH. GOTTLIEB, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Osterreichs 1 (Vienna 1915) 514. Xenia Bernardina II, 1 (Vienna 1891) 188. 12 GOTTLIEB, Mittelalterl. Bibliothekskataloge 514. Xenia Bernardina II, 1, 187. 13 M. MANITIUS, Handschriften 290. 14 Xenia Bernardina II, 1, 408. 15 L. DELISLE, Le Cabinet 3, 61. M. MANITIUS, Handschriften 292. L. DELISLE, Inventaire des manuscrits latins de la Sorbonne, in: BEChartes 31 (1870) 138. 16 L. DELISLE, Le Cabinet 3, 61. IDEM, Inventaire 138. 17 Hist. litt. 19 (Paris 1895) 215-219. P. GLORIEUX, Repertoire des maitres en theologie de Paris au XIIIs siecle 1 (Paris 1938) 356-360. According to L. DELISLE, Le Cabinet 2, 148 some 118 manuscripts of Master Gerard's library went to the Sorbonne. See also LUIGI BONGIANINO, Le question! quodlibetali di Gerardo di Abbeville contro i mendicanti, in: Collectanea Franciscana 32 (1962) 5-55 and PH. GRAND, Le Quodlibet xiv de Gerard d'Abbeville, in: AHDLMA 31 (1964) 207-269. 10

38

INTRODUCTION

The text of this copy is closely related to MS Paris, BNLat 16371 which also belonged to the Sorbonne. The first part of the manuscript contains works of St. Bernard, a strange but consoling coincidence.18 Delisle19 believes that this codex is the cathenatus once found in section 29, No. 2, of the Sorbonne. To be sure, the chain reflects St. Bernard's popularity rather than Gilbert's. But at the Laurenziana in Florence a chain is still attached to Gilbert's commentary on the Epistles of St. Paul.20 The inventory of the convent library of St. Francis' at Candia made in 1417 includes several items chained among which we find the "summas" of Gilbert and John Beleth.21 MS Munich elm 15824 also was a catenatus. To the copies preserved at the Sorbonne we should also add: "Commentum Gilberti super dictos libros Boecii. Prologus: Libros questionum Anicii. Sentencia textus: Omnium que rebus".22 These are the incipits of Gilbert's two prologues. In the "grande librairie" among the books "octavi scamni H" a student could consult "Libri Boetii cum commento Porretani".23 Under No. 102, the book-list of Richard of Fournival notes the work: "Ghileberti dicti porretani liber commentariorum in prefatum librum Boetii de consolatione, in uno uolumine cuius signum est littera M".24 Since no such commentary by Gilbert is known it has been suggested25 that the entry may be a reference to Gilbert's commentary on the opuscula sacra. Another copy of Gilbert's commentary may have been "Boetius de sancta trinitate cum expositione et aliis quibusdam expositionibus" as recorded in the thirteenth-century catalogue of Rolduc, formerly Kloosterrade, in Holland.26

18 19 20 21

L. DELISLE, Inventaire... Sorbonne, in: BEChartes 31 (1870) 140. L. DELISLE, Le Cabinet 3, 35 (section 29, No. 2): "Originalia sancti Bernardi". MS Florence, Laur. Plut. 16, cod. 33, ff. 1-178. K. W. HUMPHREYS, The Book Provisions of the Mediaeval Friars 1215-1400\Amsterdam 1964)

110.

22

L. DELISLE, Le Cabinet 3, 98. L. DELISLE, Le Cabinet 3, 73. 24 L. DELISLE, Le Cabinet 2, 530 (No. 102). C. OUDIN, Commentarius 2, 1287 mentions a copy at the library of Saint-Victor with the pressmark M 12. 25 M. MANITIUS, Geschichte 3, 213. Cf. A. BIRKENMAJER, Robert Grosseteste and Richard Fournival, in: Mediaevalia et hum. 5 (1948) 36-41. IDEM, Pierre de Limoges commentateur de Richard de Fournival, in: Isis 40 (1949) 18-31. P. GLORIEUX, Etudes sur la Biblionomia de Richard de Fournival, in: Rech. de theol. anc. et medievale 30 (1963) 206-231. 26 M. MANITIUS, Handschriften 280. F. SASSEN, L'enseignement scolastique de 1'abbaye de Rolduc au! xn e siecle, in: Revue neo-scol. dephil. 36 (1934) 83 notes that "pour le moment" it is impossible to determine who the author may be. M. MANITIUS, Geschichte 3, 213 attributes it to Gilbert. In his favour is the word expositio. 23


39

The papal library at Avignon (1316-1420) attributes Gilbert's commentary to William the Porretan as listed in the catalogue of Peniscola, No. 859: "Item glose Guilelmi Porretani super libros de trinitate et super librum de ebdomadibus et librum de duabus naturis in una persona Ghristi ipsius Boecii".27 Among the books which the cathedral library of Vienna received in 1404 from "magister Fridricus astronomus et canonicus et licentiatus in medic'nis" was Gilbert's commentary: "Item Boecium de trinitate cum commento. Augustinus qualiter in Deum credatur, in eodem uolumine".28 In 1455 the papal library lists: "Boetius de trinitate cum commento et Gilbertus cum aliis libris".29 This copy is still extant as MS Vat. Lat. 4254 and is assigned to the fourteenth century.30 In 1488 the librarian of the Canons Regular of Bordesholm near Kiel records under the pressmark 31 D 29: "Boecius de trinitate, Giselbertus super eodem".31 Later library testimonies are perhaps those of St. Matthias in Trier and of Fulda, both recorded in the sixteenth century.32 We have already seen that at the beginning of the sixteenth century the library of S. Domenico in Bologna owned two or even three copies: one "in scamno 12°",33 one "in scamno 17°",34 and a possible third copy in "latere sinistro" where it was placed "in 8a bancha".35 A special word should be said about the Austrian tradition of the Basel family. MS Klosterneuburg 345 has rightly been called "ein hochst interessantes Dokument des Gilbert-Studiums in Osterreich".36 Of primary interest is the group kNO composed of MS Klosterneuburg 345 and MSS Munich elm 18478 (Tegernsee) and elm 15824 (Salzburg). They contain 27

MAURICE FAUCON, La Librairie des papes d''Avignon 2 (Paris 1887) 136. TH. GOTTLIEB, Mittelalt. Bibliothekskataloge 282. Gottlieb holds that it was Gilbert's commentary on Boethius. 29 M. MANITIUS, Handschriften 298. In 1447 the papal manuscript collection consisted of 350 volumes, in 1455 of 796. 30 M. MANITIUS, Handschriften 298. According to USENER, Kleine Schriften 4, 156 it was written in France at the end of the twelfth or the beginning of the thirteenth centuries. 31 M. MANITIUS, Handschriften 283. See also p. 282: Ghent, Saint-Bauon: "Boetius de trinitate commentarius" listed in a catalogue dated 1430-1450. 32 M. MANITIUS, Handschriften 285. The copy then preserved at Trier was apparently anonymous: "Commentum in Boetium de trinitate". The Fulda catalogue reads: "loannis super Boetium de s. trinitate" which may have been the Carolingian commentary edited by E. K. RAND, Johannes Scottus (Munich 1906). 33 M. H. LAURENT, Fabio Vigili et les bibliotheques de Bologne au debut du XVIe siecle, in: Studi e testi 105 (Vatican 1943) 67, No 264. In 1390 S. Domenico owned 504 codices. 34 M. H. LAURENT, Fabio 83, No. 330. 35 M. H. LAURENT, Fabio 225, No. 322. 36 P. CLASSEN, Zur Geschichte 265. 28

40

INTRODUCTION

a number of marginal notes in which Gilbert is both attacked and defended, censured and praised. Not all marginal annotations are found in all three copies. For instance, the notes "Questio informis est... fuerit roborata" and "Caue uirus hereticum... expresserunt", the annotations "Hoc atque hoc... discordare" and "Non bona distinctio... et rel." are found only in MS Klosterneuburg.37 However, all three manuscripts38 have the note: "Emendatiora exemplaria habent prefer id quod est".39 This is a reference to the controversial sentence in which Gilbert has the ablative quo instead of the nominative quod which, as we are told, was the reading of the "emendatiora exemplaria". It is a singular tribute to the annotator's honesty that he did not "emend" the word in the Boethian text. In all three copies the text of the opuscula which accompanies the commentary has the reading "preter id quo est". This, as we shall see, must have been the reading in the text used by Gilbert. Gilbert's commentary is criticized with such notes as "Non sic antiqui et magni philosophi "40 or "Extranee, quamuis subtiliter "41 or "Extranee ualde a textu ",42 The reader is warned to watch Gilbert's use of the term singularitas because of its being dangerously close to Sabellianism.43 The same warning is repeated later on the margins of all three manuscripts.44 Another warning45 found on the margins of MSS Klosterneuburg 345 and Munich elm 15824 (Salzburg) occurs in the very text of Gilbert's commentary as preserved in MS Munich elm 18478 (Tegernsee). Even Gilbert's "solitaria ac singularis essentia" we are told to treat with caution.46 Almost vicious is the long note: "Caue pestem sabellianam... censet absti-

37 Complete transcriptions of these marginal notes are published in P. CLASSEN, Zur Geschichte 273-277, and in the apparatus criticus of the present edition. The notes are found on ff. 5v, 1 Iv, 12, and 13. 38 k 13v. N lOv. O 11 (Sigla and folio numbers). 39 The italicized words are those of Boethius. 40 k 14v. N 11. O 12. A later comment in k 14v reads: "Si non sic, igitur non catholice". Cf. P. CLASSEN, Zur Geschichte 274. 41 k 14v. N 11. O 12. A later annotator in k 14v defends Gilbert: "Extranee aliter intelligenti". 42 k 15v. N 12. O 12v. 43 k 16. N 12. O 13: "Caute. Nomine enim singularitatis nimis approximatur Sabellianis". 44 k 18. N 13v. O 14: "Caue nomen singularitatis in usia que Deus est". See also N 24v. O 26v: "Caue dicere singularem", and N 28. O 30: "Caue singularis. Hie plene caue". 45 k 16v. (N 12). O 12: "Caute legendum est ubi essentiam Patris et Filii et Spiritus sancti a subsistentibus diuidit". 46 k 18. N. 13. O 14v. "Caute lege nomen solitarie ac simplicis essentie". See also k 27v. N 19v. O 20v: "Caue singularis qua est ne sabellizes". The verb sabellizare is worth noting.


41

nendum".47 The note: "Iterum caue tres unus"48 serves the same purpose to warn against Sabellianism. The more peaceful elucidation of the word qualitas, first a marginal note, was probably taken by the scribe of the Tegernsee manuscript to be a textual correction. Accordingly he inserted it into the text.49 A whole series of warnings: "caue. caue. caue essentia qua est. caue. caue. caue semper in Deo diuisionem sentire eius quod est ab eo quo est" was faithfully noted at Salzburg and Tegernsee.50 Both scribes insert into Gilbert's text a rather lengthy addition51 which is accompanied by the marginal note: "Glosa textui interposita".52 In connection with the text refertur ad substantiam non que est sed qua est" the marginal warning reads: "Caue calumniam Gisilberti de substantia. Nota et caue".53 In the same sense we are cautioned: "Caue quo sunt" 54 or "Caue qua" 55 or "Melius dicitur que sunt substantia".56 In one lenghty note even St. Hilary is quoted against Gilbert57 and later on we read58 that Gilbert was inconsistent: "... Gisilbertus pictauiensis nouus noua et antiquis contraria docens atque a semet ipso etiam discordans nunc predicando simplicem Deum nunc subtilitate nimia quasi quatuor unitatibus insinuans ipsum quasi compositum..." St. Augustine is likewise cited against him.59 One comment: "Coacta expositio", originally a marginal note, became part of Gilbert's commentary in the Tegernsee manuscript.60 Another verdict reads: "Uiolenta expositio" preceded by the ironic remark: "Talem simplicitatem glosator hie Deo attribuit".61 How thoroughly the commentary was studied and compared with the Boethian original can be seen in the admission that Gilbert's copy of Boethius erroneously read qui where the genitive quorum is required by 47

k 17v. N 13. O 14. k 18. N 13v. O 14v. See also k 28v. N 20v. O21v: "Caue unus dicere sine alius substantialis additione" and N 20v. O 22 (not k): "Caue non unus sed unum". 49 k 18v. N 14. O 15. 50 N 16-17. O 17-18 (not k). 51 "Habitus naturalis... possessionis exterioris". 52 N 17. O 18 (not k). 53 k 24. N 17v. O 18v. 54 k29v. N21. O 22. 55 N 23. O 24v. 56 N 24 (in text). O 26 (on margin). 57 k 32v. N 23. O 24v: "Hec sententia... sed generis" 58 k 35v. N 24v. O 26: "Caue ne iuxta fermentum... quod perfectum est". 59 N 47v. O 51v (not k): "Caute. Aliter beatus Augustinus... proprietatibus diuersum". 60 k 35v. (N 24v). O 26. 61 N 28. O 30v. 48

42

INTRODUCTION

Priscian: "Liber glosatoris habuit qui interest sed uiciose".62 As a matter of fact, many manuscripts read qui in the Boethian text while others have the perhaps more grammatical reading quorum. Commenting on this marginal note another student wrote the remark: "Si hie glosator inuenisset quorum, credendum est eum minime mutasse ut quidam calumpniatur..." He was obviously convinced of Gilbert's honesty. The same keen interest in grammar is shown in the marginal distinction based on Gilbert's exposition: "Rationes alie gramatice ut syntasis, alie rethorice ut resis, alie dialectice ut lexis".63 Attention is also called to Gilbert's doctrine of the accidentalis conexio, a doctrine which is of great importance in his christology. A marginal note describes it very accurately as follows: "Accidentalis conexio est quando opposita genera de se inuicem predicantur uel propria eorum de se".64 Gerhoch of Reichersberg has dedicated an entire chapter to this nouitas doctrine.*5 Gilbert's strongly controverted view that the second Person of the Trinity rather than the divine nature assumed human .nature is criticized on the margin of the Klosterneuburg manuscript66 by the same scholar who noted later: "Caue callidam subtilitatem..."67 This "marginal battle field " shows that at least in the monastic communities of Austria Gilbert's teaching was carefully examined. And some marginal notes confirm the fact that even in the far-away regions of Austria Gilbert was not without friends. One might perhaps expect similar marginal notes in the Clairvaux manuscript. But such is not the case. It may also be noted that MS Zwettl 314 is closely related to MS Klosterneuburg 345. Yet no signs of hostility are recorded on its margins.

62

k 60. N 41v. O 45: "Liber... poscebat". k 80. N 56v. O 60. 64 N 55v. O 59 (not k). 65 Liber de nouitatibus huius temporis 43; ed. O. J. THATCHER 84-85. 66 k 69v: "Caue. Quod dicit... personalis unitas". 67 k 80: "Caue... donationis eius". In this context it is worth mentioning that the word "caue" does not necessarily have a hostile connotation. I. BRADY, The Rubrics of Peter Lombard's Sentences, in: Pier Lombardo 6 (1962) 7 expresses the view that Peter Lombard himself entered such marginal notes as "caue" or "intellige" and others. These two notes are very frequent on the margins of Gilbert's commentary on St. Paul and may very well be his own device asking the reader to be careful ("caue") or to understand the passage properly ("intellige"). The occasional "caue" found in some copies of his commentary on Boethius may therefore be nothing else than a similar device to draw the reader's attention to the possibility of misunderstanding a text. It is, however, very unlikely that Gilbert himself made such notes on the margins of his commentary on Boethius, for many manuscripts show no marginal notes at all. 63

NOTES ON GILBERT'S TEXT OF THE "OPUSCULA SACRA"

43

IV NOTES ON GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA Writing his commentary on the opuscula sacra Gilbert clearly endeavoured not to omit a single word.1 As a result it has been possible to reconstruct the text he used. A study of the variants listed in the Peiper edition shows that Gilbert's text was closest to a group of two manuscripts (Bern 510 and Gothanus 103) treated as a unit by the editor and designated by the Greek letter psi. However, the Boethius text which accompanies Gilbert's commentary in most manuscripts is far from uniform. Accordingly it must be considered very doubtful whether he edited his commentary together with a sort of separate standard text of the opuscula to enable the reader to compare the original and the commentary. Hence the practice of adding the Boethius text was hardly initiated by Gilbert himself. A few examples may serve to illustrate this point. It seems that in DHeb II, 156 Gilbert ends with the conclusion: "Tune enim in eo" which in the Peiper edition reads (172, 119-120): "Tune enim in eo quod essent non essent bona si a primo bono minime defluxissent". The shorter reading: "Tune enim in eo" (adopted by E. K. Rand 46) is found in the Boethius text of BCFIkNOPQST. Two manuscripts (fX) read: "Tune enim substantie in eo bone sunt". In three manuscripts (Lqr) the reading: "Tune enim in eo bona sunt" occurs, a reading which is also compatible with what Gilbert writes in this context. In addition, the longer reading: "Tune enim in eo quod sunt non essent bona si minime (de-)fluxissent a primo bono" is found in eight manuscripts (DEhKMTWz). Instead of minime three read non (sTz). Another example is the sentence: "... apud uere fidei sectatores equaliter credi" (Peiper 186, 10-11). The first four words of this sentence do not occur in Gilbert's commentary. They are also missing in the Boethius text of BDFfKkMNOPQS and were later added in h. They do occur in LqrsT. Other examples can easily be gathered from significant variants listed in our edition of Gilbert's text attached to his commentary.

1

M. A. SCHMIDT, Gottheit und Trinitdt 40 makes the erroneous remark: "... derm Gilbert ist insofern ein sehr selbstandiger Kommentator, als er in seinem Text das auswahlt, was er erklaren, was er vertiefen und was er iibergehen will". This may be true of such commentators as Thierry of Chartres and Clarembald of Arras. It is not true of Gilbert.

44

INTRODUCTION

The great variety of readings indicates that the Boethius text found together with Gilbert's commentary is a later addition which may or may not happen to be identical with or close to the text used by Gilbert himself. Although we cannot with our present knowledge establish the identity of the text used by Gilbert, we are in a position to reconstruct it from his commentary and compare the reconstructed text with the different textual forms in which the opuscula sacra have been handed down to us. For that reason, both the variants listed by Peiper and a large number (not all) of the available texts of the opuscula attached to Gilbert's commentary have been collated. The variants have been noted in cases where Gilbert's text differs from what Peiper considered to be the authentic reading. It is, of course, quite unreasonable to judge the accuracy of Gilbert's commentary by the text of a critical edition such as Peiper's undoubtedly is unless it can be shown that Gilbert's text agreed verbatim with Peiper's text. We may rest assured that they did not agree. A case in point is the phrase already mentioned in another context: "... nullum in eo aliud preter (quam) id quod est" (Peiper 153, 40). It has recently been affirmed that in order to suit his own kind of ideology Gilbert has "silently changed" the quod of this clause into quo.2 To corroborate this allegation of dishonesty, reference is made to the quod of the Peiper edition. To begin with, Peiper's best manuscript (Tegernsee, saec. x) reads quo according to Peiper's apparatus criticus: "quo (al. d ss.} T." This seems to mean that the other manuscripts also read quo but with a superscript d. Such "corrections " were presumably made at a time when the true reading became controversial. They were then obviously made by men who considered quod to be authentic. In our manuscripts the readings quo and quod occur in the Boethius text. The reading quo is found for instance in EFflKkMNOQSXz. The reading quod occurs for instance in BDHhLqrTuW. This proves that both readings can be supported by manuscript evidence and that either one or the other was found in Gilbert's copy. 2

M. A. SCHMIDT, Gottheit und Trinitdt 93 writes: "Ganz entsprechend wird auch der Satz des Boethius Nullum in eo aliud praeterquam id quod est stillschweigend geandert". On p. 92 A. M. Schmidt disagrees with an interpretation of Boethius given by Gilbert and declares with the same assurance: "Man sieht leicht, wie hier der Text durch den Kommentator stillschweigend geandert worden ist". The inaccuracy of this claim is explained in Scholastik 32 (1957) 272. Concerning the particular problem (ex hoc atque hoc) Schmidt (p. 90) makes the truly amazing confession: "Dazu gibt Gilbert einen ausgedehnten, ausserst dunklen Kommentar, in dem er einerseits Boethius korrigieren will, anderseits ihn nicht iiberall richtig verstanden zu haben scheint. Wir miissen es uns hier versagen, in dieses Dickicht einzudringen".

NOTES ON GILBERT'S TEXT OF THE "OPUSCULA SACRA"

45

We have seen that according to a marginal note in kNO the "exemplaria emendatiora" of Boethius read quod. Yet in all three manuscripts (kNO) the reading quo is actually found in the Boethius text accompanying the commentary. We need not assume that the annotator was not aware of this discrepancy. It would have been easy for him to "emend" the text by adding the letter d. The term "exemplaria emendatiora" suggests, no doubt, that efforts were made to "emend" the text. It may be mentioned in passing that for similar reasons an ablative in the works of St. Augustine was occasionally "emended" into a nominative. St. Bernard3 and his secretary Geoffrey of Auxerre4 quote: "... nullum in eo aliud preter id quod est". Commenting on St. Bernard's reading Everard of Ypres writes: "... preter id quod est. Sic inuenio ab ipso auctoritatis positam continentem litteram quod ut ipse earn in libro suo De Consideratione ponit. Sed procul dubio non est quod nominatiuus sed quo ablatiuus. Igitur exemplar in quo sanctus hoc legit fuit liber mendosus aut scriptoris uitium".5 What concerns us here is not which reading is right and which wrong. Everard does not insinuate that St. Bernard himself may have changed a quo into quod. The same fair treatment should also be accorded to Gilbert unless he can be proven guilty of changing a quod in his copy into quo.6 It is undeniable that the ablative quoiits well into Gilbert's mode of speech and pattern of thought. If his manuscript had the reading quo, he did not have to change it. If we affirm that he "silently changed" a quod into quo we must be prepared to show that his manuscript had the reading quod. Another interesting example of this kind, though of no theological import, is the reading "quorum interest" (Peiper 193, 9) for which Peiper notes the variants "quos interest" and "quis interest" whereas Gilbert's reading is "qui interest". We have been told in the previous chapter that Gilbert's reading is grammatically wrong and therefore inaccurate. But since Gilbert's reading actually occurs in the Boethius text of BEfhSTX he did not have to invent it. Gilbert, who knew Priscian as well as any contemporary,7 could easily have changed qui into quorum. But he remained faithful to the Boethius text before him. 3

De Consid. V, 7, 17; PL 185, 798C. Libellus 14; PL 185, 599B. 5 Dialogus Ratii et Everardi; ed. N. M. HARING 276. A marginal note in MS Paris, BNLat 16341, f. 12 sides with Gilbert's reading and declares: "B(oethius) ponit hie quo, non quod". 6 MATTHAUS BERNARDS, Der Stand der Berhardforschung, in: Bernhard von Clairvaux (Wiesbaden (1955) 8 pleads for moderation in judging the affair: "Sicher haben friihere Zeiten Abailard und Gilbert falsch beurteilt; eine gerechtere Wiirdigung braucht aber keineswegs ihren Gegner schuldig zu sprechen. Wenn schon Gerechtigkeit, dann auch fur alle: fur Abailard,fiir Gilbert, aber ebenso fur Bernhard". 7 See, for instance, R. W. HUNT, Studies in Priscian in the Twelfth Century, in: Mediaeval 4

46

INTRODUCTION

It seems that no critic has noticed the sentence: "... manifestum est personam subiectam esse nature" (Peiper 191, 9-10) for which Gilbert had the reading: "... manifestum est persone subiectam esse naturam". This variant is likewise well supported by a great number of manuscripts. Of course, the object of these comparisons is not to prove that Gilbert's reading was the authentic reading. It suffices here to produce evidence that his readings are supported by manuscripts and that, accordingly, he did not have to doctor his Boethius to suit his ends. Occasionally there is very little support for a reading found in Gilbert's Boethius. Instead of "indoctorum grege" (Peiper 187, 29) he seems to have read "indoctorum garrulitate" which among all the manuscripts collated occurs only in the Boethius text of B. Comparisons show that in some instances Peiper's readings are questionable in such cases as: "Grecia... uocant" (Peiper 194, 27) instead of "Grecia... uocat", or "ambiguitatis modo" (Peiper 211, 44) instead of "ambiguitatis nodo", or "materiae coniunctae" (Peiper 152, 10) instead of "materiae coniuncta", or "debetqui" (Peiper 157, 31) instead of "debet que". At least so it would seem on the authority of many additional manuscripts. V

CONCERNING THE PRESENT EDITION The present edition is based on the manuscripts listed above, all of which have been collated with reasonable care. As a rule, the variants noted in the previous edition are not repeated in the apparatus criticus of the present one unless variants found in the additional manuscripts are recorded. For that reason it would still be advisable to consult the previous edition in case a new manuscript is discovered and an attempt made to trace its relationship to manuscripts used in this edition. Efforts have been made not to omit previously recorded variants whenever they are supported by a significant and Renaiss. Studies 2 (1950) 42. Gilbert may be the grammarian called "glosator pictauiensis" in excerpts transcribed by Ch. THUROT, Notices et extraits de divers manuscrits latins pour servir a Vhistoire des doctrines grammaticales au moyen-dge, in: Notices et extraits 22, 2 (Paris 1868) 103. CH. H. HASKINS, Studies in the History of Mediaeval Science (Cambridge, Mass. 1924) 150 holds that William of Corbeil dedicated his Differentie to Gilbert of Poitiers. He quotes the following passage from the dedication (p. 213, n. 119): "Quamquam non dubitem te, incordialis et intime Gilleberte, per incitamentum subtilis ingenii et de blandimento capacis memorie dictionum latinarum differentias uigilantissime cognouisse..." MS Paris, BNLat 7100, f. 32v, MS Wolfenbiittel, Lat. 326, f . l .

CONCERNING THE PRESENT EDITION

47

number of manuscripts or reflect a reading which might be authentic despite a small number of supporting manuscripts. This seemed particularly important with regard to readings that have caused or perhaps may cause difficulties of a doctrinal nature. Transpositions of words are not noted although some of the Austrian manuscripts of the Basel group contain a number of transpositions which would seem to be deliberate changes of word order rather than normal scribal errors. To establish the word order in doubtful cases preference has been given to manuscripts AX whose spelling has also been preferred. For that reason the spelling is not uniform, a fact which apparently caused little concern to mediaeval readers. In the previous edition the division into chapters as outlined in some manuscripts (EIR) was adopted. This division has been discarded in favour of the chapter numbering found in the editions of the opuscula sacra by R. Peiper (1871) and E. K. Rand (1918). The adjustment seemed justified in order to achieve greater conformity with editions of commentaries by other authors on the same opuscula. For the sake of brevity the second opusculum, occasionally called De Predicatione, is again edited as the second book on the Holy Trinity. The third opusculum is entitled De Bonorum Ebdomade, for Gilbert refers to it under that title in his CEut IV, 21. As in the previous edition the words of the opuscula sacra are printed in small capitals to enable the student to distinguish more readily between Gilbert and Boethius. In most manuscripts those words are marked by underlining. In the present edition, it may be noted, punctuation has been used rather sparingly because of the fact that no uniform system is known to exist.


TEXTS


GISLEBERTI PICTAUENSIS EPISCOPI EXPOSITIO IN BOECII LIBRUM PRIMUM DE TRINITATE


I GISLEBERTI PROLOGUS PRIMUS 1 Libros questionum Anicii quos exhortationibus precibusque multorum suscepimus explanandos altissimos rerum, de quibus in eis agitur, temate: obscurissimos earundem rerum subtilitate: probatissimos tamen operis absolutione cognouimus. Quid enim altius infinite ? Quid ineffabili inscrutabilique subtilius ? Quid autem probabilius eo quod, 5 cum inexpugnabilibus rationibus constet, summis tamen ac celeberrimis auctoribus nititur ? 2 Deus enim, de quo his agitur libris, magnitudine interminabilis, contemplatione incomprehensibilis, sermone inexplicabilis recte intelligitur ac laudabiliter predicatur. Cuius tamen quedam archana 10 antiqui uidentes, ipso inspirante, intellexerunt et tarn rerum quam uerborum figurationibus uariis sui temporis rudibus insinuauerunt. 3 Posteri uero, aliter quidem sed eodem sensu locuti, illarum enigmata figurationum consultissimis interpretationibus declarauerunt et non modo auctoritate sua uerum etiam rationibus — quas uel theo- 15 logice maiestas sibi proprias uendicat uel humane philosophic ad ipsam qualiscumque proportio communes admittit — confirmauerunt. 4 Itaque predictus auctor, tanquam uidentium a secretis hec archana non nesciens, contra quorundam praua dogmata hereticorum pauca de illis scripsit: ea tamen scribendi qualitate qua negligentibus et 20 presumptuosis aditum ad intelligentiam obstruat, studiosis uero atque 1 (Libros) Gilebertus super libros Boetii: prologus de commentario magistri Gilleberti pictauensis episcopi incipit V. Prologus in commentum Boetii de trinitate K. Boetius de sancta trinitate O. Item alius prologus DW. Incipit prologus magistri Giliberti poretani in expositionem librorum Boetii de trinitate man rec b. 2 in eis agitur : in eis K. agitur L. 3 temate: scemate K. temate et T. 4 quid: et quid EQ. 7 auctoribus: actoribus FQ. 10 laudabiliter: laudabilis F. 11 et tarn: que tarn V. 12 figurationibus: significationibus f. 13 posteri uero: postremi uero T. posteri autem F. 14 figurationum: significationum DW. consultissimis: cum subtilissimis V. declarauerunt: declamauerunt V. om NO (ss k). 16 uel theologice: uel theologie BELQRTV. theologie W. uel theoloice y. 17 confirmauerunt: conformauerunt RT. 18 itaque: ita R. a secretis: assecretio BT. 19 pauca: et pauca EFQs (et del B). 21 uero atque: atque BEFkLNOQsT.

54

PL 64, 1247

diligentibus attentionem quidem moueat sed pulsantibus animorum uehementi applicatione aperiat. 5 Breuis enim sine sua amplificatione oratio, latebrosa disserendi tacita ratione dissertio, obliqua scemate sensuum aut uerborum lexis, 25 noua preter grammaticorum regulam sintasis insciis et superbis illos, quibus sunt articulate, Census obducunt. Sapientibus uero et his maxime, qui sacras scripturas ueneratione colunt usu assiduo et uigilanti attentione inspiciunt, eos intus uidere permittunt. 6 Conuenienter ergo huiusmodi secretis et, ut ita dicatur, significa- 30 tionis abscondite uerbis, quibus examinet scios et inscios, humiles et superbos, secreta theologice altioris Anicius tetigit: digne uocatus Anicius fortitudine, Seuerinus grauitate, opitulatione Boecius, meritis Manlius. 7 Nos uero auctoritate nostra nichil afferre sed, quos precedente 35 signification percepimus, sensus auctoris referre uolentes, illius non modo dicta uerum etiam dictorum rationes attendimus. Et ne uel timiditatis angustia nos ad silendum penitus strangulare uel temeritatis audacia ad garriendum laxare putetur, illorum, que auctorem sensisse cognouimus, nee nichil dicimus nee nichil tacemus. 40 8 Sed cum duo sint uidentium genera — unum scilicet auctorum, qui sententiam propriam ferunt, alterum lectorum qui referunt alienam — cumque lectorum alii sint recitatores qui eadem auctorum uerba et ex ipsorum causis eisdem pronuntiant, alii interpretes qui obscure ab auctoribus dicta nocioribus uerbis declarant, nos — in genere lectorum 45 non recitatorum sed interpretum officio facientes — uerborum trans-

24 sine sua: sua W. sine NO. amplificatione: applicatione FkNO. explicatione ELQT. 25 obliqua: obliquo D. oblico W. 26 noua preter: nouam preter FQ. (sintasis) variants: sinthasis, synthasis. Cf. QUINTILIAN, Inst. or. IX, 1, 1 and XI, 1,17. 28 usu: usu quoque R. 29 eos intus: eos W. 30 huiusmodi... scios et om y. ita dicatur: indicatur E. 31 abscondite: abscondita V. examinet: examinat ov. inscios: incsios f. 32 theologice: theoloice y. theologice attentionis N. Anicius om R. tetigit: tangit U. 33 meritis: merito UV. 34 Manlius: mallius FfQRV. 35 nos uero: nos autem f. afferre: auferre f. sed quos: sed quoque f. sed quos uel R. precedente: precedente recedere R. 36 percepimus marg D. om W. 37 dictorum: dictoris f. et ne uel: et ne ulla N. 38 silendum penitus: silendum v. strangulare: transgulare ADhKMtUVWz. transbulare L. 41 uidentium: scribentium F. unum scilicet: unum uidelicet ABDFhkMNOoQRsUW. auctorem: auctoris f. 42 ferunt: fert f. ferit W. qui... lectorum om U. 42 alienam: aligenam f. 43 alii sint: alii sunt W. uerba et ex: uerba ex B, 44 ipsorum: eorum V. 46 inter-

DTrin I, 1, 5-12 prol.

55

positiones in ordinem, scemata in consequentiam, nouitates in regulam, addentes singulorum causas, reducimus. 9 Multa uero, pro qualitate operis, diuisionum aut diffinitionum omnibus aut aliquibus partibus aut quorundam extra sumptorum 50 comparationibus aut etiam positarum ab auctore dictionum casibus aut earundem significationum multiuocis pluribus aut rationum inductionibus explanamus: sollicite circumspicientes ne aliquo sensu ab autenticis sanctarum diuinationum scriptoribus recedamus quamuis nos ab eis dis,sentire garriant quidam temporum nostrorum Fenni 55 atque Pacomii qui, cum nichil didicerint, opinione sua nesciunt nichil: homines sine ratione philosophi, sine uisione prophete, preceptores impossibilium, indices occultorum, quorum mores plurimis notos describere nichil nostra interest. 10 Ipsi uero tanquam "excussi propriis aliena negotia curant". Et 60 obliti suorum satiras facinorum de ceteris animi ingenio et uite honestate preclaris multarum personarum fingunt comedias. 11 Qui etiam in Deum blasphemi illos de ipso profitentur errores quorum nomina diffitentur. Nam, ut ita dicatur, "hereticorum catholici" in Sabellii, Donati, Pelagii et aliorum huiusmodi pestilentium 65 uerba iurati horum nomina — eo quod edictis publicis dampnata noscuntur — cum catholicis detestantur ut, cum blasphemiarum causis sunt iuste dampnabiles, blasphemorum detestatione putentur indempnes. 12 Sed quia non tarn res nominibus quam nomina rebus accomodat 70 inpositio, quibuscumque res conueniunt, nomina non conuenire non

pretum: interpretis BkN. facientes: fungentes B. 47 consequentiam: consequentis R. 49 diuisionum aut: diuisionum ac L. 51 positarum: positorum D. auctore: auctoritate FQ. 52 aut earundem: aut earum BkO. multiuocis: multiuocis aut uniuocis V. 54 sanctarum diuinationum: diuinationum kN. quamuis nos... disciplina nouerunt om U. 55 Fennii: Ennii corr ex Fennii T. om V. Fennii hy. 56 Pacomii: Pachomii V. Paconii hkNO. Paucomii BFQ. Praconii W. Pracomii D. Pacomi E. Cf. Auctor ad Herennium IV, 4, 7 : ' Ita ut si Ennii de tragoediis velis sententias eligere aut de Pacuvianis nuntios '. 60 (curant) HORACE, Sat. II, 2, 19. 61 satiras: sarcinas M. uel sarcinas ss kNO. uel satyras ss M. facinorum: scelerum uel facinorum M. ingenio: genio AEMostz. 63 illos de: illorum de ELoRtv. 66 uerba iurati: uerba parati ov. horum: eorum FQ. hominum z. uel horum ss z. hominum horum y. 67 blasphemiarum causis: blasphemiis o. 68 sunt iuste: sint iuste fosvyz. dampnabiles: dampnabilis v.

56

PL 64, 1247

possunt. Quoniam ergo uere sunt, recte uocantur Sabelliani Donatiste Pelagiani et huiusmodi. 13 Et bene quod noui heretic! nichil afferunt noui ut ad inprobandum adinuentiones nouas nouis sit laborandum inuentis. Antiqua 75 sunt dogmata olim per clari et exercitati ingenii uiros euidentissimis atque necessariis rationibus inprobata quibus eadem nouissimis his rediuiua temporibus possunt refellere quicumque recte intelligentes uirorum illorum scriptis lectitandis inuigilant. 14 Sed qui neque legunt neque lecturiunt ideoque scientiarum 80 elementa si qua prioribus annis attendere consueuerant, post, longa desuetudine desciuerunt aut etiam corruptis artibus a uia ueritatis exorbitauerunt, has omnino rationes ignorant. Quorum si forte aliqui humano errore aut potestate aliqua presunt aut preminent dignitate, precipiunt ut uerum falsum et falsum uerum itemque bonum malum 85 et malum bonum esse credatur. Et, quod inpudentissimum est, ad sui magnificentiam quoslibet infames magnificant et magnificos infamant. 15 Sed quia non tarn cognitores quam cogniti resident, sepe contingit ut, rerum consequentibus cancellatis, cuiuspiam bone fame aliquid illorum fauor detrahat et uituperatio addat. Quod nimirum atten- 90 dentes illorum maledicta de nostris moribus et precepta de rebus contempnimus. Nam neque mores nostros conuictu neque rerum proprietates disciplina nouerunt. 16 Que uero a nobis scripta sunt, bene exercitatis lectoribus non modo rationibus firma uerum etiam scripturis autenticis adeo consona 95 esse uidentur ut non tarn nostra inuenta quam furta esse credantur. 74 et bene: bene K. afferunt: auferunt R. ut ad: ut ab T. 76 per clari: preclari BFkLMNOQsTW. per claros v. per preclari A. exercitati: exercitatos v. ingenii om v. uiros: uiris BFkNOQy. uirorum LMT. 78 intelligentes: intelligentes et FkNOQ. 80 legunt neque om v. 81 longa: longua A. 82 desuetudine: dissuetudine DFVW. etiam: etiam de kN. 83 ignorant: ignorauerunt W. 86 quod impudentissimum: impudentissimum N. 89 fame aliquid: fame et aliquid F. aliquid: alicuius FkNO. 96 uidentur: uideantur v. (credantur) Incipit liber Seuerini Boetii de trinitate. Explanatio magistri Giselberti super eundem Q. Incipit commentarius magistri Gilleberti pictauensis episcopi super librum Anicii Boetii de trinitate in ictibus altiuidis aquilino stilo conscriptus V. Item alius prologus in primum librum man rec b. Prologus in rem E. Prologus Gilleberti porretani commentarius in librum Boetii de trinitate F. Commentarius porretani in Boetium S. Boetius de trinitate I. Incipit Boetius de trinitate t. Item prologus s. Item alius prologus in primum librum man rec y. Incipit liber Seuerini Boetii de trinitate. Explanatio Giselberti super eundem Q. Boetius in Porphirium man rec H.


57 II

GISLEBERTI

PROLOGUS SECUNDUS

1 Omnium, que rebus percipiendis suppeditant, rationum alie communes sunt multorum generum, alie proprie aliquorum. Et communes quidem sunt ut "Quicquid inest alicui, ab eodem diuersum esse necesse est". Hoc in omni rerum genere uerum est. Quod autem dicitur "Species nunquam de suo genere predicari", diffinitionum 5 genus recipit, non diuisionum. Nam sicut in demonstratione diffinitiua species genere sic in diuisiua genus specie declaratur. 2 Hanc autem rationum omnium communitatem uel proprietatem non nescit quisquis rerum diligens inquisitor non eas transeunter aspexit sed mentis acie fixa notatas et eiusdem iudicio comprehensas 10 primum apud se seruandas memorie tradidit: deinde — ne aliqui eas uel obliuione prorsus perisse uel intra silencium languere putarent — sepe aut in scenis sophistarum uariis conformationibus, causa tamen exercicii, ludens aut seriis philosophic officiis inter eius conscios agens eas exposuit. 15 3 Nam, uerbi gratia in ciuilium genere, sicut pro Sexto Roscio aut pro Marco Marcello serius orator Tullius sic et Quintillianus et Seneca et Menander, oratorum sophiste atque conformatores, primus in causarum secundus in declamationum tercius in comediarum, fictis — de his tamen que fieri poterant — argumentis ex rethoricarum prin- 20 cipiis rationum locuti, eas se pre mente habuisse et non leui affectione sed quodam difficile mouendo scientie habitu tenuisse testati sunt. 4 Similiter et alii in facultatibus suis aut theoremata mensurarum aut anxiomata ponderum aut aliorum nominum communes multorum

1 que rebus: que in rebus Bs. percipiendis: percipiendis f. 2 communes... quidem om K. 5 nunquam de: nunquam se r. 10 aspexit: aspexerit C. 11 ne aliqui: ne aliquis ry. ne alicui u. 12 putarent: putaretur v. 14 officiis: officinis R. conscios: consocios CHMNOW.sociosf. 16 ciuilium: ciuilim. 17 Marco: MarchoDW. Tullius: TuliusW. sic et: sic C. 18 oratorum: orator fkN. 19 fictis: sectis y. ss fictis y. 20 rethoricarum: rethoricorum L. 21 et non leui: non leui v. 22 mouendo: mouendi f. 23 theoremata: thereumata t. speculationes bm (ss y). 24 anxiomata: axiomata bCFfHhLprsuVvWZYyz. seu dignitates ss y. communes: communiones f.

58

PL 64, 1255C

siue proprias aliquorum generum rationes se firma scientia tenere et 25 uigilanter attendere docuerunt: uel serio philosophantes uel inter sophistas sese confictis similitudinibus exercentes. Qualiter factum est ut nee proprias ultra suorum generum terminos usurparent nee communes multorum ad eorum aliquod coartarent ac per hoc in singulis facultatibus fines suos officia inuenirent. 30 5 Quisquis uero hanc rationum differentiam uel omnino nescit uel attendere negligit, sepe preter officium causam casu commutat, Ideoque, fine carens officii, uel contrarietatis alicuius, in quam nescius cecidit, ammiratione dubius fluctuat — quod periculo5um est — uel quadam securitate presumens immo presumptione securus sententiam 35 falsitatis affirmat — quod dampnosum est — et, omni genere uocis effuso, cum immoderatione gestus et uultus in grege inperitorum non sine illorum detestatione qui aliter senciunt clamat — quod inpudentissimum est. 6 Quales fuerunt Arriani et Sabelliani et multi alii qui naturalium 40 proprias rationes theologicis communicauerunt et utrisque communes ab inuicem contraxerunt. Est enim proprium naturalium quod "Sicut numero diuersorum proprietates diuerse sunt ita quoque subsistentie numero sunt diuerse" et quod "una singularis subsistencia non nisi unum numero faciat subsistentem" ut Platonis et Ciceronis non solum 45 accidentales proprietates uerum etiam substantiates, quibus ipsi sunt uerbi gratia uel diuersa corpora uel diuersi homines, diuerse sunt. 7 Et quecumque singularis proprietas Platonem corpus esse uel hominem, eadem nullum alium idem esse facit. Nam etsi generationis propagatio generate dat esse corpus ab ea singulari corporalitate 50 transfusi sanguinis, a qua generans corpus fuerat, fit tamen decisione

25 siue proprias: aut proprias f. 26 uel serio: uel sic r. 27 confictis: cum fictis r. 28 proprias ultra: proprios ultra L. 29 nee communes: nee communiones f. eorum aliquod: eorum aliquid DfhoSTW. 30 in singulis facultatibus: in facultatibus B. 32 preter officium: preter officium propositionem et finem Y. causam casu: causam casui r. causas casu v. 33 in quam: in qua v. 34 cecidit: incidit B. ammiratione: animi ratione N. ammirationem sv. 36 affirmat: confirmat N. 37 inmoderatione: moderatione W. uultus in: uultus corporis inT. 38 qui aliter: qualiterm. clamat: clamant FY. clamitat B. 41 theologicis: theoloicis fy. 45 faciat subsistentem: facit subsistentem M. facit subsistens DMW. faciat subsistentie N. 48 Platonem: Platonem facit f. 49 nam etsi: nam et mV. nam siR. generationis: significationis mNV. 50 generate: genitok. ab ea... fuerat corpus om kNO. 51 fuerat: fuit ERWZ.


59

discessio qua et generans ab illius corporis, quod decide sanguine retinet, subsistentia et generatus ab illius, quod deciso sanguini fomentis temporalibus additur, aliud ab inuicem corpus fit. 8 Has igitur naturalium rationes recte sicut uidetur intelligentes 55 Arrius Ethius Eunomius itemque Noetus Sabellius Praxeas Hermogenes et Priscillianus et alii multi sed eorundem naturalium proprias esse minime attendentes, in theologica usurpauerunt. Et quoniam unius Principii ex quo et per quern et in quo sunt omnia non nisi una est essentia que Grece dicitur usia, putauerunt quod sicut unus est solus Deus ita 60 quoque solus unus sit Deus. 9 Hunc autem Arrius uocat Patrem de quo uera quidem ratione dicit: "Pater est solus Deus". Sed rationis usurpatione dicit etiam: "Solus Pater est Deus". Ex quo infert quod neque Christus neque Spiritus sanctus est ueritate essentie Deus. Et dicit Christum "esse crea- 65 turam, Spiritum uero sanctum esse creaturam creature". Quem secutus Ethius et eiusdem Ethii discipulus Eunomius asserit "dissimilem per omnia Patri Filium et Filio Spiritum sanctum". 10 Noetus uero atque discipulus eius Sabellius, Praxeas etiam et Hermogenes et Priscillianus ilium unum, quern solum putat Arrius 70 esse Deum, ex eiusdem extra proprium genus rationis fantasia solum similiter asserunt esse Deum. Sed in hoc ab Arrio differunt quod solum ilium unum putant esse et Patrem et Filium et Spiritum sanctum: contra illam, que nullum rerum genus excipit, rationem que est "Diuersarum personarum diuersa propria uni conuenire non 75 posse". 52 quod deciso: qui deciso r. deciso: desciso v. 53 subsistentia: subsistentiam Ny. quod deciso: quo deciso I. sanguini: sanguinis W. 54 temporalibus: corporalibus o. additur aliud: accedentibus aliud aliter kNOy. fit: sit ABbDHhIKkmNOVvXyZz. 57 proprias: prius Z. 58 theologica: theologia DrW. theoloica fZ. usurpauerunt: usurparunt T. insurpauerunt Y. 59 per quern: per quod EV (e corr Y). (omnia) Cf. Ram. 11: 36. non nisi: nisi u. una est: una f. 60 (usia) variants ysya. usya. ysia. 61 ita quoque solus: ita solus E. ita quod solus T. 62 quo uera quidem: quo tamen uera EkNOs, 63 dicit: dicitur V. dicit nam R. rationis usurpatione: ratione usurpationis r. et dicitet dicitur E. 66 sanctum esse: spiritum esse f. sanctum BTy. (creature) AUGUSTINE. De haer. 49 ; PL 42, 39. 67 Eunomius: Eiminomius R. asserit: asserunt LT. 68 (sane: turn) AUGUSTINE, De haer. 54 j PL 42, 40. 69 (Noetus) AUGUSTINE, De haer. 41 ; PL 42, 32. Praxeas: Paraxeas T. etiam et: et f. etiam LTU. 70 Hermogenes: Hemigines W. Ermogenes m. 71 Deum ex: Deum et ex m. fantasia: fanthasia E. phantasya s. 72 asserunt esse: asserunt N. sed in: sed et in RX. ab Arrio: ab illo Arrio R. 73 ilium unum: ilium ov. et patrem: patrem EfNRUv. 74 contra illam: contra quam L.

60

PL 64, 1256D

11 Et quidem multa omni genere suo a se diuersa et diuersorum generum propria uni conuenire possunt: ut longitude et scientia que omni genere suo diuersa et proprietate diuersis generibus sunt addicta quia longitude soli corpori, .scientia uero soli spiritui, uni homini, 80 qui simul est et corpus et spiritus, simul conueniunt. 12 Sed diuersarum personarum propria diuersa unius esse non possunt quoniam unum aliquod, etsi ex partibus diuersorum generum et diuersarum proprietatum, non tamen ex diuersis personis integrum constat. Omnis enim persona recte intelligitur per se una. 85 13 Et hi quidem omnes, de diuinitatis singularitate recte sentientes, iuxta naturalium rationem opinati sunt non modo quod unus sit Deus solus uerum etiam quod solus unus sit Deus. 14 Quidam uero alii, recte intelligentes Patrem et Filium et Spiritum sanctum diuersis proprietatibus diuersas numero esse personas nee 90 solum Patrem esse Deum sed et Filium esse Deum et Spiritum sanctum esse Deum, tamen ilia naturalium propria ratione decepti qua dicitur quod "sicut numero diuersorum proprietates diuerse sunt ita etiam eorundem subsistence numero sunt diuerse" dixerunt non eiusdem sed "similis essencie" Patrem et Filium et Spiritum sanctum 95 esse. 15 Macedonius autem, recte senciens Patrem et Filium unius eiusdemque esse substantie uel essentie et arnbos esse unum Deum, Spiritum sanctum dicit non esse Deum. Sed quoniam Spiritus sanctus est utriusque communiter, opinatur diuinitatem utriusque esse Spiri turn sanctum et nullam habere substantiam.

77 et quidem: et quod s. omni genere: genere m. 78 generum propria: propria bm. 79 et proprietate: et diuersorum proprietate MR. diuersis generibus: diuerse generibus N. 80 scientia uero: scientia kN. scientia ergo K. spiritui uni: spiritui in L. spiritui uni soli H. 80 homini: homine L. 81 qui simul: qui similis Nr. est et: et Z. est CEmRTuV. 83 unum aliquod: unum aliquid fp. 84 personis: personis intelligitur V. 85 intelligitur intelligi h. (una) Concerning this definition of person see N. HARING, The Case of Gilbert 19 ff. 86 quidem omnes: quidem p. recte: non recte L. 87 rationem: rationes V. non modo quod: quod V. 90 Spiritum sanctum: spiritual V. diuersis... filium et spiritum sanctum esse om p. 91 sed et: sed etiam M. sed kNO. 93 diuersorum: diuersarum u. ita etiam: ita quoque C. 94 eorundem: diuersorum E. 95 similis: dissimilis K (AUGUSTINE, De haer. 51 ; PL 42, 39). 96 sanctum esse: sanctum BCQS. 97 recte senciens: recte kNO (AUGUSTINE, De haer. 52; PL 42, 39). patrem et filium unius: unius m. 98 eiusdemque: eiusdem fr. substantie uel essentie: essentie Es.


61

16 Aliqui uero sic Deum asserunt esse triformem ut unius diuersis essenciis tanquam diuersis partibus assignent: alii quidem quod Pater est, alii uero quod Filius est, alii autem quod Spiritus sanctus est idem ipse unus et solus: ut omnipotencie dedunt quod ipse est Pater, 5 sapiencie quod est Filius, bonitati quod est Spiritus sanctus. Et hoc quoque ex ilia naturalium ratione quod unius subsistentis diuersis subsistences diuersa addicta sunt: ut unius hominis corporalitati color, sensibilitati passio, rationalitati discretio. 17 Sic igitur rationum extra proprium genus abusionibus in diuersa 10 dogmata i.e. opiniones falsitatis illi quos exempli gratia commemorauimus et alii multi detrusi sunt et, quod peius est, contra catholicam de numero personarum et de ipsarum simplici atque singulari essentia fidem quodam presumptionis instinctu confidenter locuti errores suos ueritatem esse dixerunt. 15 18 Quidam uero, nequaquam a catholica recedentes et de numero personarum et essencie singularitate sane credentes, ex ueris antecedentibus rationibus ueritatis falsa posse deduci mirati sunt. Et quomodo, saluis predictis rationibus ueritatis, sint unius simplicis atque singularis essencie diuerse persone et diuersarum personarum una singularis et 20 simplex essentia, humiliter quesierunt. 19 Illorum ergo detestabiles errores Boecius uolens destruere et humilium infirmitatem iuuare Symacho et quibusdam aliis sapientibus scribit de trium numero personarum simplici ac singulari essentia et de tribus unius essentie numero diuersis personis. 25 20 Et utrumque rationibus ostendit sed secundum diuersarum genera facultatum diuersis. Nam primo theologicis essencie singularitatem

1 utriusque: utrisque K. 3 (aliqui) AUGUSTINE, De haer. 34; PL 42, 45. sic deum: sic v. ut unius: et unius HKO. 4 alii uero: alii BV. alii autem: alii ENOV. alii uero fhovz. 5 dedunt: dederat KNO. dederunt CRrsVWY (e con p). dederint ky. deducunt m. quod ipse: quod ipsa EfhIKoSUVvYz. 6 bonitati quod: bonitati quod ipsa C. bonitati quod ipse u. et hoc: et hoc quidem CFLMpQTV. et hoc quod r. 9 rationalitati: rationabilitati ty. 10 sic igitur: sic ergo NVY. 12 detrusi: destructi r. peius est: peius s. 13 de ipsarum: dei patris B. de earum r. atque singulari: ac singulari FQ. singulari kNO. 14 fidem quodam: quodam o. instinctu: instructu BQr. intinctu D. intuitu W. uel instinctu ss Q. ausu e con L. 16 a catholica: a fide catholica BLoRv. 17 et essencie: et de essencie ov. sane credentes: sane intelligentes C. 18 falsa... rationibus uertatis om N. 19 sint unius: sint N. 20 diuerse persone: diuine persone r. una singularis et: una K. 27 theologicis: theoloicis f.

62

PL 64, 1257D

atque simplicitatem, deinde naturalibus numerabilem personarum diuersitatem. Unde recte intelligi poterit prenominatos hereticos ex eo quod naturalium proprias rationes theologicis communicauerunt 30 esse deceptos.

Ill BOECII PROLOGUS 1

INUESTIGATAM.

Premittit prologum in quo, quamuis illud de quo locuturus est obscurum sit et plurimis ad cognoscendum difficillimis rebus implicitum, minime tamen uerbis apertis sese locuturum promittit: sicut ab oratoribus, cum genus cause obscurum est, fieri solet. Immo ut rei 5 de qua loquitur dignitatem celet indignis, nee earn plena uerborum exerit expositione. Et si quid sermo loquentis auditoris intelligence prodit, mox iniectu noue significations obducit. 2 Sed attentionem maxime mouet turn rei ipsius magnitudine turn uerborum quam diximus breuitate atque obscuritate. Beniuolentiam 10 uero comparat et ab ipsius rei dignitate et a sua persona, cum "sine arrogantia" dicit se ea in quibus diu cogitauit scripsisse, et ab illorum quibus scribit, cum, contemptis ceteris, sui studii opus dicit se desiderantissime ipsorum offerre auctoritati atque ab eis sententiam uelle iudicii. A sui ergo negocii laude incipiens ait: INUESTIGATAM 15 etc.

29 poterit: potest C. poterant N. 31 (deceptos) Item alius prologus: Libros questionum... DW. Incipit liber Boetii de trinitate ad Simachum uirum clarum et illustrem, socerum suum Z. Explicit prologus Anicii Manlii Seuerini B.V.C. et illustris excons. ord. Patr. incipit liber quomodo sancta trinitas unus deus et non tres dii ad Quintum Aurelium Memmium Simmachum uirum clarissimum et cons, ordinarium atque patricium s. Prologus in primum librum Boetii de sancta trinitate man. rec y. Incipit prologus U (marg z). Incipit prologus Boetii ad Symachum in librum de trinitate man rec b. 1 inuestigatam om BEHs. 2 quamuis illud: quamuis BCFLMpQrT. 6 nee earn: non earn ER. nee ea K. 7 exerit: exercet r. exierit y. expositione: compositione LpTr. 9 prodit: pandit T. 10 uerborum quam: quam v. 12 (arrogantia) CICERO, De invent. I, 16, 22. se ea in: se in BCFLMpQ. se de eis in R. ab illorum: ab aliorum f. 13 scribit: scripsit ELTtY. contemptis: contendis m. 15 uelle: se uelle Es. uelle expectare B. a sui ergo: a sui f. a sui... ait om rv.


63

3 Hie commemorandum est quod ex affirmatione et eius contradictoria negatione questio constat. Non tamen omnis contradictio questio est. Cum enim altera contradictionis pars esse uera, altera uero nulla prorsus habere ueritatis argumenta uidetur — ut: "omnis 20 homo est corporeus, non omnis homo est corporeus"; itemque: "nullus homo est lapis, quidam homo est lapis" — aut cum neutra pars ueritatis et falsitatis argumenta potest habere — ut: "astria paria sunt, astria paria non sunt" — tune contradictio non est questio. Cuius uero utraque pars argumenta ueritatis habere uidetur, questio est. 25 4 Hoc autem tribus modis contingere potest: uidelicet aut sophistica uniuocorum equiuocorum modorum parcium temporum atque relationum multiplicitate aut orandi qualitate aut rationum, ex quibus sermo fit, genere. 5 Et quidem sex generum multiplicitates sophistice arte et usu 30 sophistarum pluribus note sunt. Qualitas autem orandi uel in rerum atque dictionum consequencia uel in earundem tropis attenditur quorum — si unum in affirmatione est, alterum in negatione — utraque uera potest esse ut: "Dies est letus" uera est tropo metonomie i.e. conuersione nominis eius, quod fit, ad id quod facit. Item: "Dies non 35 est letus" uera est si quis rerum istarum naturalem conuenienciam neget. 6 Diuersorum uero generum diuersis rationibus utraque similiter uera est ut: — quod supra diximus — "Nulla species de suo genere predicatur" in diffinitionum genere uerum est. Item: "Omnis species 40 de suo genere predicatur" in diuisionum genere uerum est. 7 Ex horum itaque occulta multiplicitate locorum, aut arte deductis aut casu uenientibus argumentis, questio in ambiguitatem adducitur. Ideoque non nisi eorum, que ad eos pertinent locos, diuisione dissoluitur. 45

17 est quod: quod kN. 19 pars esse: pars est Bv. 21 non omnis... corporeus om W. 22 est lapis: lapis f. 23 (falsitatis) Beginning of MSG (Sainte-Genevieve). 28 atque relationum: ac relationum K. aut relationum t. atque orationum r. 32 consequencia: inconsequencia DW. 34 (metonomie) variant methonomie. 35 (facit) QUINTILIAN, Inst. or. VIII, 6, 23; IX, 5, 1. 39 ut quod: ut u. 40 item omnis... est om CrV (marg k). omnis species: omnis v. 41 predicatur in: in p. 42 ex horum: et horum fW. 43 adducitur: deducitur BTW. 44 diuisione: discussione f. diuisionem V.

64

PL 64, 1258G

8 Cum igitur utraque pars contradictionis habere ueritatis argumenta uidetur, diligentissime uestigandum est que horum uniuersalitas locorum propositas multiplicitatis dictiones contineat ut, hoc cognito, que per diuisionem et per quam diuisionem exeri debent et partibus questionis aptari, possit cognosci. 50 9 Quod ad hanc de singularitate ac simplicitate essencie Patris et Filii et Spiritus sancti et de ipsorum secundum diuersas proprietates numerali diuersitate questionem, cuius utraque pars ueritatis habere argumenta uidetur, Boecium inuestigasse dubium esse non debet quandoquidem ait: INUESTIGATAM. Nee sine studii diligentia quoniam ait: DIUTISSIME. Tot enim multiplicium locos cito pertransire non 55 potuit et an significatio an modus an quod aliorum hanc fecerit QUESTIONEM perpendcrc. 10 Sed et cum in aliis intelligentiam excitet certa rei proprietas aut certa uocis positio — ut cum dicitur "homo albus", quoniam cer- 60 turn est albedinem corporalitatis propriam esse, potest putari dictum esse secundum aliquam humani corporis partem: aut cum dicitur "canis est sensibilis", quoniam certum est cuius speciei sit quecumque qualitas significatur hac uoce — quamuis nesciat auditor ex cuius illarum sensu hoc dictum sit, scit tamen quod non nisi de eo qui 65 illarum aliquam habet in multiplicitate quam diuersorum generum diuerse faciunt rationes que adeo sunt occulte ut semper earum genera, sepe uero et ipse et earum genera penitus taceantur, longiorem inuestigationis laborem esse contingit: ut in hac questione non significationibus non modis non partibus non temporibus non rela- 70 tionibus non denique orandi qualitatibus implicita sed diuersorum 47 uestigandum: inuestigandum BIrST (e con DY). uniuersalitas: uniuersitas CFHprSTY. 48 multiplicitatis: multiplicitates KNO. hoc cognito: hoc connito f. 49 exeri: exerceri Lr. 50 possit cognosci: poscit connosci f. possit agnosci s. 54 non debet: non est v. 55 nee sine: non sine u. 56 multiplicium: multiplicitatum p. multiplicium rationes et C. 57 an quod: an quid kNOov. hanc fecerit: fecerit bHy. 60 quoniam certum: certum u. 62 aut cum: at cum p. 64 hac uoce: hac uoce canis r. auditor: auctor m. 65 sensu hoc: sensu r. sensu hie N. scit tamen: sic tamen p. 66 illarum: earum r. illorum e con Y. quam: qua p. questionis quam ET. 67 earum genera: eorum genera ESu. Questio informis est dum neutra contradictionis parte rationibus uestita, argumentorum conexione roborata, nuda in animo agitatur querentis: formata dum iam rationibus uestita et argumentorum conexione ita ut ratio ex ratione et argumentum surgat ex argumento fuerit roborata marg k. Cf. P. CLASSEN, Zur Geschichte 273. 68 sepe... genera om m. 69 inuestigationis laborem: inuestigationem BCFLpQrTVY. 70 non modis: modis r. non temporibus non: non p. temporibus non u. 71 diuersorum generum: diuersorum genera v.


65

generum rationibus diuersis. Que in utrisque partibus questionis huius adeo taciturnitas occuluerat ut et propter hanc occultationem questionem istam se inuestigasse diutissime recte dixerit. 11

Earn ergo FORMATAM RATIONIBUS etc. 75 Questio informis est dum adhuc in incognito loco manens indigesta multiplicitas formam ueritatis — ut, cuius partis contradictionis sit, nesciatur—obducit. Cum uero, loco exposito, ipsa quoque de loci uniuersalitate educitur et per diuisionem significatio et significatio, modus et modus exeritur et hec, uel que cetera ostendit diuisio, 80 partibus questionis aptantur ut plene cogno^ci possit, forma ueritatis excluditur. 12 Accedit tamen ad formam quod hec parcium diuisionis partibus questionis aptatio argumentis firmatur. Conuenit enim ut questio sicut argumentis in dubitationem adducitur ita quoque argumentis 85 certa reddatur. 13 Hanc igitur questionem sic inuestigatam— non quidem quod inue5tigatione quicquid ad eius pertineret solutionem inuenerim sed tantum QUANTUM LUX DIUINA DIGNATA EST NOSTRE MENTIS IGNICULUM i.e. quantum naturali ingenio meo diuina gratia splendore suo dignum 90 duxit ostendere — hanc, inquam, rationibus qualiter dictum est formatam LITTERISQUE MANDATAM i.e. scriptam UOBIS OFFERENDAM mecumQUE COMMUNICANDAM CURAUI.

14 Qualiter autem et quare communicandam, supponit: TAM UESTRI CUPIDUS IUDICII i.e. circumspecti examinis QUAM NOSTRI STUDIOSUS 95 INUENTI. Quanto etenim studio ad inueniendum per quid hanc soluerem questionem me applicaui, tanta cupiditate uestre auctoritatis sentenciam super hoc habere uolui. 15

QUA IN RE etc. Dicens inuestigatam et diutissime et rationibus formatam rei —

73 occuluerat: occultauerat mpT. propter hanc: propter ov. 74 dixerit: dixerat p. 76 adhuc in: adhuc EfR. incognito: inconnito f. 78 cum uero: cum ergo r. 79 uniuersalitate: uniuersitate RrY. 80 que cetera: cetera Esu 83 partibus: partium BCHLp. 85 in dubitationem: in dubitatione DMNOW. 88 eius pertineret: eius pertinet p. eius v. 89 sed tantum: sed tamen Ahpt. igniculum: igniculum illustrare ov. 90 ingenio meo: ingenio modo kN. 96 per quid: per quod f. 97 applicaui: applicui BCFfhMoQRrUVvYz. applicui uel applicaui S.

66

PL 64, 1259B

magnitudine attentionem mouet. Hie beniuolenciam comparat a sua persona de factis et negociis suis sine arrogantia dicens: — quasi: uobis communicandam offero — QUA IN RE QUID ANIMI i.e. quis animus MIHI SIT scilicet quorum fauorem queram QUOCIENS COMMENDO STILO i.e. quociens scribo aliqua diu EXCOGITATA, POTEST INTELLIGI TUM EX 5 IPSA MATERIE hoc est rerum de quibus semper scribo DIFFICULTATE TUM EX EO QUOD COLLOQUOR RARIS ID EST UOBIS TANTUM, tibi SCllicet

Simacho, cui fere omnia scripta mea examinanda offero, atque aliis prudentibus paucis. 16 NEQUE ENIM EXCITAMUR ad aliquid optime faciendum IACTACIONE 10 FAME ET INANIBUS CLAMORiBus uuLGi: hac scilicet causa ut fama nostra ad extero,s transeat et inter nostros, sicut solet facere, comicos et ceteros, qui delectare uolunt, poetas scenicus nos et theatralis applausus extollat. Sensus: non exteriori fauore sed conscientie secreto delector. 17

SED et si QUIS EST nobis FRUCTUS EXTERIOR ex aliorum iudicio, 15

HIC NON POTEST SPERARE ALIAM SENTENCIAM NISI SIMILEM MATERIE

i.e.

non potest sperari ex aliquorum sentencia nisi ex talium qualis est ipsa rerum, de quibus agitur, materia: scilicet quorum auctoritati quedam dignitas inesse cognoscitur ex uirtutis excellentia atque singularitate sicut materie quedam inest dignitas ex sui magnitudine et 20 incomparabili proprietate. Hie captat ab illorum, quibus scribit, persona. Quorum auctoritatem uolens intelligi singulariter excellentem ait: 18

QUOCUMQUE IGITUR CtC.

Quasi: ut materie similem possim .sperare sententiam, uobis tan- 25 turn colloquor. Ab aliis IGITUR similis sperari non potest. Nam QUOCUMQUE i.e. ad quoscumque alios quos meorum tractatuum faciam indices A UOBIS non dico conuerti sed DEIECI i.e. declinaui OCULOS,

2 a sua: a propria BCFLMpQRrTVY. 3 de factis et: de factis etdefGIMUZz. 5 aliqua diu: aliquandiu m. 6 hoc est: hoc est turn fEhKkMNOSuz. rerum: rerum ipsarum p. 7 colloquor: loquor u. uobis tantum: uobis tamen h. 8 cui fere: cui sunt f. 10 neque enim: neque BCFLMRrTVY. 11 inanibus: inanis u. fama nostra: fama nostri m. 12 ad exteros: ad externos fhNov. ad extremes B. ad dexteros r. comicos: amicos G. coamicos p. 13 (uolunt) HORACE, Ars poet. 333. 16 sperare aliam: sperare aliquam FpT. sperare C. 18 auctoritati: auctoriti p. 19 cognoscitur: connoscitur f. 20 exsui:exuir. 21 incomparabili: incorporali u. 22 auctoritatem: auctoritatem. 25 similem possim: similem possitt. 26 sperari non potest: sperari potest u. 27 alios quos: alios kNO. tractatuum: tractatum m. faciam: facerem p.


67

OCCURRIT mihi PARTIM IGNAUA SEGNICIES i.e. homines segnicie ignaui et ignauia segnes PARTIM CALLIDUS LIUOR i.e. callidi et inuidi adeo 30 UT UIDEATUR CONTUMELIAM IRROGARE i.e. inferre DIUINIS TRACTATIBUS

Quicumque TALIBUS non dico hominibus sed HOMINUM MONSTRIS quos scilicet corporis quidem figura exterior homines esse ostendit sed interioribus, que predicta sunt, uiciis mentis magis sunt belue HEG NON AGNOSCENDA i.e. examinanda POCIUS apposuerit QUAM tanquam 35 porcis PROCULCANDA i.e. despicienda PROIECERIT. 19 Quisquis ergo philosophic secreta talibus pandit ut ita dicatur ipsam prostituit et, quantum in se est, dignitatem eius minus admirabilem facit. Quod quoniam multiloquiis et sermone triuio contingere solet ICCIRCO STILUM BREUITATE CONTRAHO i.e. quod de hac sencio 40 questione, plena expositione non explico sed decurtatis scripture notis significo ET SUMPTA EX PHILOSOPHIE DISCIPLINIS non dico exterioribus phisice uel interioribus mathematice sed INTIMIS theologice NOUORUM UERBORUM nouis SIGNIFICATIONIBUS UELO. Qualia sunt: "Homo non est id quod est" et "Homo magnus non est ipsum homo nee ipsum 45 magnus". Hie mouet attentionem. 20 Hac autem et breuitate contraho et nouitate uelo UT HEC scripta breuitatis et nouitatis MIHI UOBISQUE TANTUM, si QUANDO ab aliis studiis uestris AD EA CONUERTITIS OCULOS, non tarn nota quam nutu COLLOQUANTUR. CETEROS UERO ab his ITA SUBMOUEMUS scriptis UT,, Quicumque 50 semiplena et inusitata significacione commoti NEQUIUERINT ea CAPERE INTELLECTU, non eo quern scripta faciunt sed eo pocius ex quo facta sunt, AD EA non modo iudicanda uerum ETIAM LEGENDA UIDEANTUR INDIGNI. 21 Tria quippe sunt: res et intellectus et sermo. Res intellectu 55 concipitur, sermone significatur. Sed neque sermonis nota, quicquid res est, potest ostendere neque intelligentie actus in omnia, quecumque sunt eiusdem rei, offendere ideoque nee omnia conceptus tenere.

29 occurrit mihi partim: occurrit ov. ignaua: ignauia f. 31 ut uideatur: ut uidebatur m. 35 quam... proiecerit om y. 39 sermone triuio: sermone tritoy. sermone triuialior. 40 breuitate: breuitatis m. quod de hac: quod de N(hac marg k). 41 questione: questionem m. plena: plene p. 43 phisice: philosophice kNO. theologice: theoloice fZ. 45 est id quod: est quod kO. homo magnus: homo est magnus kNO. 49 studiis uestris : studiis nostris kNy. conuertitis: conuerteritis Ab. nota quam: notamque t. 50 colloquantur: loquantur t. colloquamur f. submouemus: submouimus fv. 51 nequiuerint: nequiuerunt fHhLTY. 52 quo facta: quo significata f. 55 sunt res et: sunt res fMrsu. 57 intelli-

68

PL 64, 1260B

22 Citra conceptum etiam remanet sermo. Non enim tantum rei significacione uox prodit quantum intelligencia concipit. Similiter 60 et scripture significacio ad auctoris sui conceptum se habet. Unde manifestum est quod, qui audit uel legit, oratoris quidem seu scriptoris conceptum ex his, que significacio prodit, perpendit. Sed de re non nisi ex eiusdem oratoris seu scriptoris sensu recte decernit. 23 Ideo ab huius sui tractatus lectione illos merito arcet qui scrip- 65 toris intellectum, ex quo fit sermo siue scriptura, contempnunt et ad rei iudicium significacionem sufficere putant uel — si quid, ad quod .significacio certa non dirigit, attendunt — non tarn referre, que ueritati, quam afferre, que significacioni conueniant, gestiunt. 24 Sed et, quoniam adusque rei plenitudinem intellectus nequit 70 attingere, etiam illos qui ex auctoris intellectu uerba uel scripta diiudicant monet ne ilium de re perfecte scripsisse et, quicquid ipsa est, dixisse existiment sed ex his, que concipi possunt, scriptorum seu dictorum perfectionem meciantur. Ait ergo : 25

SED ET TANTUM uel SANE TANTUM uel SED NE TANTUM etc. 75 Quasi: illos summouemus ab his scriptis qui ea intellectu capere nequiuerint. SED ET illis qui intellectu capere poterunt dicimus quod TANTUM etc. uel SANE TANTUM etc. uel SED NE i.e. etiam TANTUM etc. 26 Est enim hoc loco ne confirmatiua coniunctio qualiter et Uirgilius ponit dicens: so Tanta ne me tenuit uiuendi, nate, uoluptas Ut pro me hostili paterer succumbere dextre.

gen tie actus: intellectus f. 58 offendere: ostendere CDNruW. nee omnia: non omnia RuZ. 59 non enim: homo enim s. 61 ad auctoris: ad actoris mpr. ad dictoris f. 62 oratoris: orationis f. quidem seu: seu u. 64 sed dere: seddicere ov. 65 ab huius: ad huius m. 66 intellectum ex quo: ex quo u. sermo siue: sermo seu s. sermo uel u. 67 iudicium: indicium v. significationem: significatione NOpZ (om u). 69 quam afferre: quam afferri r. 70 sed et quoniam: sed quoniam Eps. adusque: ad huius m. usque s. auctoris: actoris EFprY. auditoris W. 73 existiment: estiment f. sed ex: si ex o. 74 meciantur: menciantur t. metiatur f. 75 uel sane tantum om u. sane tantum om b. uel sed et tantum uel sed ne tantum ss b. uel sane... ne tantum om W. sed ne tantum del Y. 77 poterunt: potuerunt BSWX. potuerint EHkNO. poterint Cmz. 78 sane tantum etc.: sane tantum Cst. uel sane... tantum etc. om r. 79 qualiter et: qualiter etiam kNO. 81 nate: nature t. 82 dextre: dextris kO (VIRGIL, Aen. X, 846 f.).


69

Hie enim ne pro etiam dicit. In pluribus quoque aliis locis inuenitur ne confirmatiua. Sic igitur et hoc loco confirmatiua ponitur ut sit sensus: Sed ne tantum hoc est sed etiam tantum QUERI A NOBIS OPORTET 85 i.e. eos qui scripta nostra intellectu, ex quo sunt scripta, capere poterunt tantum conuenit a nobis querere QUANTUM INTUITUS HUMANE RATIONIS UALET CONSCENDERE AD CELSA DIUINITATIS

quasi:

ad

que

non omnino aspirat— et, si aliquid de ipsa tanquam per speculum uidet quod scripto commendare est, scribendi officium debito fine 90 perficere. 27

Hoc autem e ceteris intelligi potest. NAM CETERIS QUOQUE ARTIBUS

IDEM QUASI QUIDAM FINIS EST CONSTITUTUS CO USque Scilicet actu prOSC-

qui QUO USQUE UIA RATIONIS POTEST ACCEDERE. Quo actu etsi minime id propter quod fit euenit, non tamen minus ars finem habet officii. 95 Non enim, sicut Marchomannus rethor existimat, cuiuslibet artis finis putandus est esse rei euentus propter quern fit. 28 NEQUE ENIM MEDICINA SEMPER EGRIS AFFERT SALUTEM propter quam fit. SED NULLA ERIT CULPA MEDENTis i.e. ars habet debitum finem si NICHIL EORUM QUE FIERI OPORTEBAT i.e. que ars facienda docebat — OMISERIT.

29 IDEMQUE est IN CETERIS artibus. Sicut enim medicine officium est apponere ad salutem sic finis officii est non sanare absolute sed appositura sanare. Similiter et hie auctoris officium est: multiplicitatem qua questionem inplicitam intellectus uidet ad earn dissoluen- 5 dam diuidere. Finis est autem non simpliciter dico dissoluere sed diuisione dissoluere.

83 dicil: posuit E. dixit S. dicitur u. 84 confirmatiua: confirmatiua coniunctio kMNOX. sic igitur: sic ergo kNO. sic Et. confirmatiua: conformatiua o. 85 sit sensus: sit s. 86 scripta nostra: scripta v. 87 poterunt: potuerunt EkNO. poterint M. tantum: tamen EfQt. 88 conscendere: concendere p. quasi ad que: ad que m. ad que: aque m. 89 speculum: seculum f. 90 commendare est: commendare uel o. debito fine: debito modo r. 92 e ceteris: ceteris C. de ceteris f. ex ceteris Es. et ceteris W. 93 eo usque: eosque M. eos scilicet usque ft. 94 usque uia: usque una p. accedere: ascendere o. 95 quod fit: que sic r. quod fuit p. quod sit Z. quod NO. tamen: tarn h. 96 Marchomannus: variants Marcomagnus Marchus magnus Marcomamius Marchomanus. rethor: rector m. existimat: estimat f. estimatus r. cuiuslibet: cuius r. 98 neque enim: non enim LMpRr. quam: quern r. 99 neque... fit marg k. id est ars: ars BCFHpQRVY. et ars L. 1 nichil eorum: nichil horum s. 4 sanare con e salute p (CICERO, De invent. I, 5, 6). 5 multiplicitatem qua: apponere ad salutem p. 7 diuisione: diuisionem h, sed diuisione dissoluere om pt.

PL 64, 1261A

70

30 Et in ceteris quidem si, quern Marchomannus finem putat, non euenit, auctor faciendo quod conuenit ueniam promeretur. AT QUANTO HEC QUESTIO DiFFiciLioR EST quia occultarum diuersitate rationum 10 inplicita TANTO FACILIOR DEBET ESSE AD UENIAM. 31

UOBIS TAMEN.

Quasi: si in re adeo difficili ars caret euentu, facilis uenia mihi debetur. Non TAMEN ex me sunt omnia que ad hanc questionem soluendam inducuntur. UOBIS enim ETIAM ILLUD INSPICIENDUM EST 15 et attentissime notandum AN SEMINA i.e. principia RATIONUM UENIENTIA IN NOS EX SCRIPTIS BEATI AUGUSTINI EXTULERINT ALIQUOS FRUCTUS.

Quasi: Augustino auctore scripsi. Nam quecumque de hac questione dixi, quamuis ab eius uerbis dicendi differant qualitate, sensu tamen conueniunt et ex intellectu, quo se scripsisse significat, deducta sunt. 20 AC DE PROPOSITA QUESTIONE HINC SUMAMUS INICIUM.

I

1

CHRISTIANS RELIGIONIS etc. Religio iuris naturalis prima species a pluribus ponitur secundum quam in humanis officiis iusticie uirtus exhibet Deo quod ad ipsius singularem pertinet dignitatem: sicut in eisdem eadem secundum ceteras eiusdem generis species, que sunt pietas gratia uindicatio 5 obseruantia ueritas, reddit hominibus quod ad eorundem sub ipso ordinatissimam pertinet diuersitatem. 2 In quibus tamen omnibus ipsa iusticia secundum ius religionis causam refert ad Deum. Et hie unus omnium officiorum finis quaslibet iuris partes facit esse uirtutes. 10

9 ueniam: uentam f. 12 uobis tamen: uobis tantum ru. 13 uenia mihi: mihi muZ. 16 est et: est id est p. 17 scriptis: scripturis F. scripti s. 17 Augustini: Augusti f. 19 eius uerbis: eius uerbi tX. eius I. dicendi: dicendis m. 21 ac de: hac de fLms. nunc de D. questione hinc: questione u. inicium: exordium B. Explicit prologus incipit tractatus DW. finis prologi C. Explicit prologus marg b. Explicit prologus incipit liber primus de sancta trinitate man rec y. 1 christiane religionis etc. om s. 2 religio iuris: relio iuris p. 3 officiis: iusticiis r. uirtus exhibet: uirtus exhibetur uZ. deo quod: de eo quod t. reddit hominibus: reddit omnibus f. quod ad: quod ab v. eorundem sub: eorum sub LpQrT. 8 secundum ius: serius f. 9 refert ad: infert ad BFLpQRrTVY.

DTrin I, 1, 1-8

71

3 In religione prima est fides que quidem generaliter est ueritatis cuiuslibet rei cum assensione perceptio. Sed ad quorundam maxime perceptionem inuisibilium hoc nomen per excellenciam usus contraxit ut scilicet fides dicatur qua rationalis mens uere et cum assensione percipit id quod est omnium esse et eum, quo ab omnibus honoran- 15 dus est, cultum et que gratie ipsius premia cultorum unitas sperat. Est etiam in religione metus et karitas diuina et huiusmodi alia in quibus ipsa religio Christiana multum est reuerenda. 4 Sed eius REUERENCIAM PLURES USURPANT dicentes se christianam religionem habere non modo non timentes diuinam super se potesta- 20 tern aut non amantes diuinam erga se bonitatem uerum etiam de his, que ad fidem pertinent, non recte credentes. 5 SED, ut de ceteris taceamus, EA FIDES MAXIME AC SOLITARIE POLLET i.e. singular! ac summa dignitate est reuerenda QUE uel Grece CATHOLICA UEL Latine UNIUERSALIS UOCATUR. Et hoc duabus de causis: TUM 25 scilicet PROPTER PRECEPTA uNiuERSALiuM REGULARUM i.e. propter uniuersales regulas preceptorum. 6 Que hoc loco dicuntur uniuersales quia non uni populo sicut lex filiis Israel nee uni sexui sicut circumcisio masculis sed omni populo omni sexui omni denique etati atque conditioni indicuntur. Una enim 30 fides unum baptisma unus sacrificii ritus una karitas una spes omnibus predicatur. 7 QUIBUS regulis preceptorum EIUSDEM christiane RELIGIONIS INTELLIGATUR i.e. intelligi potest AUCTORITAS i.e. principalitas. TUM PROPTEREA QUOD EIUS fidei CULTUS quo scilicet fideles illud esse, ex quo est 35 quicquid est, uenerantur PER OMNES PENE MUNDI TERMINOS EMANAUIT i.e. usque ad fines orbis peruenit. 8

Gums HEC etc. Christianorum fide commendata, quid de Patris et Filii et Spiritus

11 est ueritatis: est uirtutis prV. 12 sed ad: sed adeo ad o. quorundam: quarundem f. 15 esse et: esse deurn scilicet et ov. 16 que gratie: que genere f. 19 sed eius: et eius r. 21 potestatem... se om u. etiam de his: etiam AEfGhostX (de his del M. marg k). 25 hoc duabus: hoc duobusu. 26 turn scilicet: turn f. 27 uniuersales: uniuersas u. 31 baptisma unus: baptisma unius A. 34 intelligatur: intelligitur BEFkNOQRsTy. turn propterea: tamen propterea pr. 35 fideles: fides bfGhKkMNOUyz. 36 est quicqiud est: est puZ. uenerantur: ueneratur KkMNOUV.

72

PL 64, 1261D

amborum essencia et proprietatibus ipsi senciant, dicit. Et primo 40 singularem ac simplicem esse trium essenciam dicit eos sentire. Et quod recte senciant, theologicis rationibus probat. 9 Quasi: fides uniuersalis maxime pollet. Cuius fidei SENTENCIA DE TRINITATIS i.e. de trium numero diuersarum personarum UNITATE i.e. singularitate secundum essenciam HEC EST que sequitur. 45 10 INQUIUNT enim fideles: PATER est DEUS, FILIUS est DEUS, SPIRITUS SANCTUS est DEUS. Atque inferunt: IGITUR PATER et FILIUS et SPIRITUS SANCTUS sunt UNUS singularitate essencie Deus NON TRES DII i.e. sunt unum omnium esse, non tria. 11 Et attende quod non secundum naturalium sed secundum theolo- 50 gicorum propriam rationem hoc inferunt. Nam secundum naturalium rationem — que est: numero diuersorum diuersas numero esse naturas — contra euenit ut: "Plato est homo, Cicero est homo, Aristotiles est homo, igitur Plato et Cicero et Aristotiles sunt tres homines non unus singularitate subsistencie homo". 55 12 Cum enim dicitur: "Plato est homo, Cicero est homo, Aristotiles est homo", non solum de alio sed et singularitate sui aliud dicitur secunda affirmatione quam prima et aliud tercia quam prima uel secunda. Quamuis enim secunda et tercia prime predicatiuum reppetant nomen, rem tamen predicatam non reppetunt. Sed quamuis 60 conformes tamen diuersas — immo quia conformes ergo numero diuersas — a se inuicem naturas de numero a se diuersis affirmant. Et hec trium de tribus predicatorum necessaria differentia non patitur hanc adunationem ut dicatur: "Plato et Cicero et Aristotiles sunt unus singulariter homo". 65 13 Cum uero dicitur: "Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus amborum est Deus", quamuis de numero diuersis tamen non diuersa 42 theologicis: theoloicis f. 45 hec est: hoc est rW. que sequitur: quod sequitur W. pro sequitur r. 47 igitur pater: ergo pater kNO. pater T. 51 hoc inferunt: hie inferunt N. hec inferunt u. inferunt C. 54 homo igitur: homo ergo BCFLMpQRrSTuVY. 55 non unus: non unius f. subsistentie homo: substantie homo CH. subsistentie est homo uZ. 57 de alio: de aliquo t. 58 dicitur secunda: dicitur secundo o. quam prima: quam primo o. et aliud: et alia p. et alium r. 60 non reppetunt: non p. 61 tamen diuersas... conformes om p. 62 de numero: de f. a se diuersis: diuersis ov. 64 sunt unus: unus m. 67 diuersis tamen: diuersis enim rei predicate de tribus predicati tamen f.

DTrin I, 1, 9-16

73

dicuntur. Et sicut nominis ita etiam rei predicate reppeticio facta est. Et hec unius de tribus predicati necessaria indifferentia permittit immo exigit eadem tria ad huius ter predicate essencie singularitatem 70 coniungi ita: "Pater, Filius, amborum Spiritus sunt unus singulariter Deus". Recte ergo hanc fidelium illationem ex theologicorum propria indifferentie ratione commendans ait: 14 Gums etc. 75 Quasi: fideles diuisim dicunt: "Pater est Deus" item "Filius est Deus" item "Spiritus sanctus est Deus". Atque inde coniunctim inferunt: igitur Pater Filius Spiritus sanctus sunt unus Deus. Utique non sine ratione quippe cuius CONIUNCTIONIS RATIO EST illius, quam de diuersis agendo diuisim de ipsis affirmant, essencie unius INDIFFE- 80 RENTIA quamuis aliqui sint qui diuisis enunciationibus illis putant sicut de diuersis ita quoque diuersa dici: qui scilicet Filium aut Spiritum sanctum opinantur aut alium a Patre aut aliter quam Patrem "Deum" dici. 15 Eos ENIM procul dubio COMITATUR DIFFERENTIA QUI,, cum alium 85 alii conferunt, UEL AUGENT alium dicendo maiorem UEL MINUUNT alium dicendo minorem: uerbi gratia UT ARRIANI QUI TRINITATEM i.e. hos tres quorum unus Pater alius Filius alius Spiritus sanctus uocatur UARIANTES quibusdam GRADIBUS MERITORUM atque dicentes Patrem esse maiorem Filio et Filium Spiritu sancto DISTRAHUNT i.e. non modo 90 personalium proprietatum uerum etiam naturarum numero distingunt dicentes solum Patrem ueritate essencie Deum, Filium uero creaturam, et Spiritum sanctum creaturam creature. 16 Que nimirum diuersitas ex meritorum gradibus necessario intelligitur qui, nisi in diuersis, etiam eiusdem generis natura esse non 95 possunt. Neque enim homine homo maior aut dignior esset nisi 68 ita etiam: ita et kNO. 69 et hec: et hoc ku. et hie N. tribus predicati: tribus nota rei predicate de tribus predicati et ter predicate essentie predicati z (man rec y). 72 deus: deus ter predicate rei f. 73 theologicorum: theologorum pr. theoloicorum f. 74 indifferentie: indifferentia CFHLNpQrtVY. 75 diuisim: diuisi f. filius est deus: filius deus f. 78 pater filius: pater et filius oTvW. pater et filius et CDK. 79 quam de: quoniam de p. 81 qui diuisis: qui diuersis EKkNOrSsT. enunciationibus: nominibus u. 82 ita quoque: ita quoque de Uz. 91 etiam naturarum: etiam naturalium K. etiam naturam p. 93 et spiritum sanctum creaturam om hp. 95 intelligitur: intelligi u. etiam eiusdem: et eiusdem m. 96 nisi... aliud esset om u.

74

PL 64, 1262D

nature diuersitate alter ab altero aliud esset. Cum igitur Arriani Patrem et Filium et Spiritum sanctum gradibus uariant meritorum, eosdem necessario naturarum differentia distrahunt ATQUE IN earn que secundum formam generis est PLURALITATEM DIDUCUNT. — 17 Illorum igitur opinione cum Pater dicitur Deus et Filius dicitur Deus et Spiritus sanctus dicitur Deus, Filius intelligendus est alius deus quam Pater, et Spiritus sanctus alius deus quam Filius uel Pater. Neque hanc posse fieri coniunctionem qua dicitur: "Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus Deus". Sed intelligendum quod ipsi sint 5 plures dii quandoquidem Filius est alter deus quam Pater, et Spiritus sanctus alter deus quam Filius uel Pater. 18 Omnis ENIM que uero nomine dicitur PLURALITATIS PRINCIPIUM EST ALTERITAS que est dualitatis. PRETER hanc ENIM dualitatis ALTERITATEM NEC etiam INTELLIGI POTEST QUID SIT PLURALITAS quoniam omnis 10 pluralitas aut tota est dualitas aut constat ex dualitate. Binarius enim non nisi ex uno et altero constat. Ternarius uero ex binario et uno. Quaternarius autem ex duobus binariis. Et deinceps omnis numerus partem habet binarium. 19

TRIUM NAMQUE etc. 15 Dixit pluralitatem esse ex alteritate. Nunc secundum que sit alteritas siue pluralitas in naturalibus, iuxta quorum rationem Arriani Patrem et Filium et Spiritum sanctum numero distrahunt, naturarum diuisione demonstrat. Quasi: pluralitas est ex alteritate. Uere. Nam uel ex generis uel 20 ex speciei uel ex numeri alteritate. TRIUM NAMQUE uel quatuor uel quinque UEL QUOTLIBET RERUM subsistencium DIUERSITAS CONSTAT TUM GENERE TUM SPECIE TUM NUMERO.

20 Quod ex comparatione oppositi probat ita: QUOCIENS ENIM DICITUR "IDEM", TOCIENS ETIAM "DIUERSUM" PREDICATUR. IDEM UERO DICITUR TRI- 25

97 altero aliud: altero BFLpQrV. cum igitur: cum ergo kN. 3 spiritus sanctus alius: spiritus sanctus alius alius alius p. 5 ipsi sint: ipsi sunt bHKkMmNOpTUYz. 8 que uero: qui uero p. 9 dualitatis: dualitas CDNOuWZ. 10 nee etiam: nee et p. nee h. nee enim etiam m. 12 et altero: et alio fhv. et uno: et uno constat p. 13 binariis: binarii t. et deinceps: et deinde kNs. 14 binarium: binarii v. 17 iuxta: iusti p. quorum... naturarum om p. 19 diuisione: diuisionem p. 20 nam uel ex: nam ex Bo. 21 ex speciei: speciei my. 22 uel quotlibet: uel quodlibet flUYyz. quolibet NOuZ. qualibet L.

DTrin I, 1, 17-24

75

BUS predictis MODIS: scilicet UEL genere UEL specie UEL numero. GENERE UT IDEM est HOMO QUOD EQUUS QUIA hominis et equi IDEM est GENUS uerbi gratia UT ANIMAL. Diuerse etenim subsistencie, ex quarum aliis homines et ex aliis equi sunt animalia, non imitationis uel imaginaria sed substantial! similitudine ipsos qui secundum eas sub- 30 sistunt faciunt esse conformes. 21 Item SPECIE idem dicitur UT IDEM est CATO QUOD CICERO QUIA scilicet et Catonis et Ciceronis EADEM SPECIES est uerbi gratia UT HOMO. Diuerse namque subsistentie, que una sunt species, quarum alia Cato alia Cicero homo est, eosdem substantialiter faciunt similes. 35 22 NUMERO autem idem dicitur quod, quamuis multis appelletur nominibus, tamen secundum eandem singulariter qualitatem UT TULLIUS ET CICERO QUIA uidelicet ex una singulariter qualitate, ex qua hec uni sunt indita nomina, non dico "sunt" sed EST NUMERO UNUS cui indita sunt. 40 23

QUARE etc. Quasi: quociens idem, tociens diuersum dicitur. Idem autem tribus modis. QUARE DIUERSUM ETIAM eisdem tribus i.e. UEL GENERE UEL SPECIE UEL NUMERO DICITUR.

Unde manifestum est idem atque unum ideoque diuersum et alterum 45 in naturalibus multipliciter dici. 24 Unum enim uel idem subsistens aliquando dicitur unius tantum nature singularitate ut: "Cicero unus homo et idem quod Tullius immo idem qui Tullius" et "Plato unus rationalis et idem quod suus immo qui suus spiritus" quoniam Plato et suus, unde ipse constat, 50 spiritus sunt unum rationale: non diuersarum rationalitatum, quarum una Platonis altera spiritus eius esse fingatur, conformitate sed unius eiusdemque singularitate.

27 idem est genus: idem genus fDWZ. 28 etenim subsistentie: etenim substantie H. etenim subsistantie p. 29 aliis homines: aliis et homines p. equi sunt: equi fiunt r. non imitationis: non unitionis uZ. 30 uel imaginaria: uel imaginis u. 32 idem est: id est uZ. 33 species est: species f. 34 (alia Cato) alia ablatiuus est marg k. 36 dicitur quod: dicitur quia v. appelletur: appellatur m. 37 singulariter: similiter o. 38 quia uidelicet: quia scilicet EKkNOs. 42 quasi quociens: quociens m. 44 numero dicitur: numero u. 47 unum enim: usus enim hV. unde enimY. unius tantum: unus tantum Cprvy. 48 quod Tullius: Tullius v. 50 qui suus: quis suus p. quoniam Plato: quoniam et Plato hKMRSU. 51 sunt unum: est unum f. sunt uZ.

76

PL 64, 1263C

25 Que unitas numerum collectione unitatum rationis proporcione comparabilium omnino non recipit. Nam Tullius et Cicero neque 55 duo neque diuersa sunt. Plato uero et eius spiritus diuersa quidem sunt sed non duo. Diuersa uere quoniam Plato est quicquid est naturaliter spiritus eius. Non autem spiritus eius est quicquid est ipse. Et ratione omnino diuersa sunt quoniam Plato ex spiritu constat et Platonem spiritus suus constituit. Duo uero prorsus non sunt eo quod 60 similitudine aliquorum, quorum alterum de Platone alterum de spiritu ipsius dicatur, quid duo sint assignari non potest. Hec uere unitas, non unio uocatur. 26 Si quis igitur ab hoc uno diuersum aliquid in naturalibus cogitet, rationis proporcione conuenit ut, omni similitudinis et dissimilitudinis 65 ratione semota, aliud nature quoque singularitate unum illi opponat: ut huic homini hunc alium hominem uel hunc lapidem. 27 Dicuntur etiam multa subsistencia unum et idem non nature unius singularitate sed multarum, que ratione similitudinis fit, unione. Hac enim plures homines "unus uel idem homo" et plura animalia 70 "unum uel idem animal" esse dicuntur. 28 Ab hoc igitur uno diuersum quis cogitans oportet ut non modo essencia uerum etiam dissimilitudine oppositum comparet et comparatione opponat: utêquum homini et lapidem animali. Et hec genere uel specie diuersa dicuntur. Et altera sicut ilia, que diuersarum 75 naturarum adunat conformitas, genere uel specie unum dicuntur. 29 In hac, quam facit unio, unitate semper est numerus non modo subsistencium uerum etiam subsistenciarum. Sicut enim non nisi numero diuersa ita non nisi secundum numero diuersa possunt esse

54 unitas numerum: unitas numero et o. collectione: collectionem h. collatione FOY (kp ?). colatione LR. 55 comparabilium: corporalium fhlKov. corporabilium Gs. comporalium C. om Hm. 58 spiritus eius est: spiritus eius f. 59 sunt quoniam: sunt qua Q. sunt quando r. sunt quia bhmopsuvyz (del y). Plato ex: ex kNO. 60 spiritus suus: suus kNO. 62 ipsius dicatur: eius dicatur CINs. potest: ponit O. possit s. hec uere: hec uero BRY. hie uero u. 65 ut omni: ut omnis AfhoU. 66 unum... unius singularitate om p. 69 multarum que: multarum qua uZ. 70 hac enim: hanc enim vW. animalia: anima f. 72 hoc igitur: hoc ergo fhlKUVvY. 73 uerum etiam: uerum et t. 74 et hec: et hoc NOuW. 75 specie diuersa: specie uel diuersa p. 76 adunat: ad una m. 77 unitate semper: trinitate semper v. 78 enim non nisi: enim non sunt nisi EkNOS. 79 secundum numero: secundum numerum DkLmNOW. secundum numeros U. non enim: non f.

DTrin I, 1, 25-33

77

conformia. Non enim similiter esset homo Cato sicut Cicero nisi 80 subsistencie, quibus uterque aliquid est, essent etiam numero diuerse. Earumque numeralis diuersitas eos numero facit esse diuersos. 30 Hanc autem in naturalibus numeralem non modo subsistencium uerum etiam subsistenciarum diuersitatem eorum, que adsunt subsistenciis illis in eisdem subsistentibus, accidentium dissimilitude non 85 quidem facit sed probat. Et tamen quia numeralis diuersitatis accidencium aliquorum dissimilitudo semper est comes, hoc iunctissime proprietatis consorcio pro eo quod debuit dicere "probat" dicit "facit" cum secutus adiungit: SED earn que est in NUMERO DIFFERENTIAM dissimilium ACCIDENCIUM UARIETAS FACIT. 90 31 Uere. NAM generum uel specierum dissimilitudo taliter in ipsorum unione diuersa non diuidit. Uerbi gratia: TRES HOMINES non dico subsistenciis unius generis uel unius speciei sed NEQUE GENERE NEQUE SPECIE i.e. nulla subsistenciarum dissimilitudine SED suis ACCIDENTIBUS dissimilitudinis DISTANT. 95 32 NAM, sicut iam dictum est, ut aliqua subsistencium genere uel specie diuersa dicantur, oportet eorum subsistencias etiam dissimilitudine esse diuersas. Cum autem absque dissimilitudine est earum diuersitas, iuxta illarum numerum immo ex illarum numero est subsistencium numerus. Quern quoniam aliqua etiam dissimilitudine — diuersa accidencia semper comitantur, huius consorcii, sicut dictum est, ratione numeralem subsistencium differentiam accidencium uarietas rectissime facere dicitur sine quibus in subsistentibus subsistencie omnino esse non possunt. 33 Nam — ut in ceteris iam positi exempli inductione hoc apercius 5 et probabilius sit — et si non quidem re sed UEL i.e. saltern ANIMO AB HIS scilicet tribus hominibus SEPAREMUS CUNCTA ACCIDENTIA fingentes eis nulla omnino alia inesse, TAMEN LOCUS non quantitatis, quo "locale" per se aliquid dicitur, sed collationis localium, quo ipsorum

81 essent etiam: essent ps. 85 illis in: in r. subsistentibus: subsistentium v. accidentium... numeralis diuersitatis om p. 89 cum secutus: consecutus bCFHKkMmNOpQRrVUYyz. cum sequenter E. consecutusque B. 90 uarietas facit: uarietas kNO. 92 in ipsorum: ipsorum v. 97 diuersa dicantur: diuersa dicuntur bHO. 98 est earum: est eorum DmSW. 2 accidentium uarietas: accidentium uarietates u. 4 omnes esse: esse s. 9 localium quo: loqualium quo h. quo ipsorum: quo imponitur t.

78

PL 64, 1264C

quodlibet collatorum localium recte "locatum" appellatur, CUNCTIS 10 etiam dissimilitudine, si non generis saltern speciei, DIUERSUS EST. QUEM NULLO MODO possuMus FiNGERE uel unitate singularitatis uel unione specialissime similitudinis UNUM. 34 Duo ENIM CORPORA NON OPTINEBUNT LOCUM singularitate aut specie UNUM sibi inuicem collatorum. ATQUE IDEO tres, quos exempli gratia 15 posuimus, homines SUNT conformancium ipsos subsistenciarum NUMERO PLURES QUONIAM scilicet aliquibus etiam dissimilitudine diuersis ACCIDENTIBUS PLURES FiuNT i.e. hac accidencium diuersitate propria adunatarum similitudine subsistenciarum plure3 esse probantur. II

1 AGE IGITUR etc. Supra cum dixisset "Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus ânctus est Deus" intulit dicens: "Igitur Pater Filius Spiritus sanctus sunt unus Deus". Et quod hoc secundum theologice fecerit rationem, ostendit cum supposuit: Cuius coniunctionis ratio est indifferentia. 5 Arrianos autem dixit in earn, que in forma generis immo in genere forme e,st, pluralitatem Patrem et Filium et Spiritum sanctum distrahere. Et quod hoc ex naturalium fecerint ratione, declarauit rum dixit: Principium pluralitatis alteritas est. 2 Atque hanc subsistencium alteritatem ex subsistenciarum dissimi- 10 Hum seu similium diuersitate esse docuit cum earn genere uel specie uel numero constare subiunxit. Ex quibus theologice atque phisice aliquas rationes manifestum est esse diuersas. Ideoque — trium predictorum i.e. Patris et Filii et Spiritus sancti unam singularem ac

10 quodlibet: quidlibet MpR. quotlibet T. 11 diuersus est: diuersis est p. diuisus est Z. 12 quern nullo: quoniam nullo f. 14 locum: locum qui est accidens o. Gilbert does not comment on this relative clause from Boethius added by an attentive scribe. 15 inuicem collatorum: inuicem collocatorum u. 16 gratia posuimus: gratia possumus Y. gratia m. conformancium: formantium t. ipsos: ipso Lp. 18 hac om t. ss t. del T. 19 propria adunatarum: propria adunatorum s. 3 igitur pater: ergo pater BCFLMpQRSTVY. pater filius: pater et filius et omv. 4 quod hoc: quod f. 1 theologice: theologie DTW. theoloice f. theologice facultatis m. 6 Arrianos: Arrianus m. 8 fecerint ratione: fecerit ratione fty. declarauit: declinauit m. 10 subsistentium: subsistentiarum u. 11 cum earn: cum m. 12 theologice: theoloice f.

DTrin I, 2, 1-7

79

simplicem essenciam, qua unusquisque illorum est id quod est, theo- 15 logicis rationibus demonstraturus — eas a naturalium rationibus per hoc esse diuersas ostendit quod alii speculation! naturalia, alii theologica supponit. 3 Quod quoniam expositis speculationum partibus melius intelligi potest, quot ipse sint, iuxta rerum sibi subiectarum proprietates 20 enumerat et ad quam propria theologicorum pertineat ratio monstrat. Quasi: catholice fidei secundum theologice proprias rationes sentencia hec est quod et diuisim uere dicitur: "Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus sanctus est Deus" et coniunctim "Pater Filius Spiritus sanctus sunt unus Deus". 25 4 Arrianorum uero secundum naturalium rationes sentencia est quod Pater quidem solus ueritate substantie dicitur Deus sed neque Filius neque Spiritus sanctus ueritate substantie uel diuisim Deus uel coniunctim unus cum Patre Deus dicuntur. 5 AGE IGITUR. INGREDIAMUR ET DISPICIAMUS i.e. incipiamus et diuersis 30 speculandi modis aspiciamus UNUMQUODQUE i.e. naturalia et theologica prour POTEST INTELLIGI ATQUE CAPi i.e. naturalia suo modo et theologica suo et si quid aliud ad perfectionem sui continebit speculacionum diuisio. 6 Quod utique ita facere debemus. NAM SICUT OPTIME DICTUM UIDETUR 35 a Cicerone ERUDITI HOMINIS EST UNUMQUODQUE UT IPSUM EST i.e. sicut rei proprietas exigit ITA DE EO FIDEM CAPERE TEMPTARE i.e. ea speculatione illud considerare cui ipsum, quod considerandum proponitur, certe differentia rationis addicitur. Non enim indiscrete 40 cuilibet speculationi quelibet pertinent. 7

NAM CUM TRES SINT SPECULATIUE PARTES etc. Scientie multorum sunt generum. Alie namque sunt theorice i.e.

16 theologicis: theoloicis f. 18 theologica supponit: theoloica supponunt f. 20 quot ipse: quod ipse KkNOTtsXyZ. quid ipse C. que ipse u. sint iuxta: sunt iuxta GHhyz. iuxta m. subiectarum: subiunctarum bHU. substantiarum V. 21 quam propria: quam p. theologicorum: theoloicorum f. 22 theologice: catholice p. theologie T. theoloice f. 23 quod et: pro et f. diuisim: diuisi m. 24 pater filius: pater et filius et EmoSs. 27 dicitur deus... ueritate substantie om Hm. 30 incipiamus: inspiciamus kt. 31 speculandi: speculationi f. aspiciamus: spitiamus p. unumquodque: unum quoque b. 33 speculacionum: speculationi f. 36 unumquodque: unumquod p. id est sicut: sicut t. 37 exigit: exigat v. 39 addicitur: adicitur FMmQRW. 42 theorice: theologice pZ. theorie V.

80

PL 64, 1265B

speculatiue: ut ille quibus intuemur an sint et quid sint et qualia sint et cur sint singula creata. Alie uero sunt practice i.e. actiue: ut ille quibus post inspectionem 45 scimus operari ut medici, magi et huiusmodi alii. 8 Ut autem de practicis taceamus, speculatiue ex his que per ipsas inspicimus contrahunt appellationem. Et uocantur alie quidem phisice i.e. naturales, alie uero ethice i.e. morales, alie autem logice i.e. rationales. 50 9 Et — ut item morales atque rationales pretereamus — illarum, que uno nomine "naturales" dicuntur que etiam usu maiore "speculatiue" uocantur, tres partes sunt: una que uniuersali omnium nomine specialiter dicitur "naturalis", alia que "mathematica", tercia que "theologica". Has describit per motum atque separationem et eorum contraria, 55 binas in singularum notionibus differentias ponens. 10 Ait ergo: NATURALIS dicitur que est IN MOTU atque INABSTRACTA quod Grece dicitur ANYPEXAIRETOS hoc est inseparabilis. Et quare inabstracta uel inseparabilis, supponit: CONSIDERAT ENIM CORPORUM FORMAS CUM MATERIA. QUE forme A CORPORIBUS NON POSSUNT SEPARARI 60

non dico ratione sed ACTU. 11 Hie dicendum quod materia multiplex nomen est et forma similiter. Origo namque siue inicium rerum quod Plato uocat necessitatem et fraudem et receptaculum et nutriculam et gremium et matrem et sinum et locum tocius generationis, auditores eius uero appellant 65 ylem i.e. siluam, ipse Plato nominal primam materiam eo quod in ea formantur quecumque recipiuntur ab ea cum tamen ipsa nullam ex eis contrahat formam.

45 practice: bractice f. 46 operari: aperari p. 47 practicis: bracticis f. 49 logice: loyce TvZ. loice f. logyce y. 51 ut item: ut interim v. pretereamus: transeamus p. 53 uocantur: dicuntur uel uocantur f. 54 que mathematica: que methematica f. 55 theologica: theoloica f. 58 (anypexairetos) It seems that Gilbert wrote a twelve-letter word in Greek as follows: anipetairtos. Only the scribe of T adopted Latin characters and wrote: ammetayptos. 59 uel inseparabilis: id est inseparabilis s. enim corporum: enim corporeum p. 61 (actu) de Platone non est tenendum marg y. 62 nomen est: ex nomen est p. 63 origo namque: originem namque v. 65 et locum tocius: tocius p. 66 (Plato) CALCIDIUS, In Tim. 268; ed. WAsziNK273. R. J. O'DONNELL, The Meaning of 'Silva' 1-20. E. GILSON, Notes sur les noms 173 ff. 67 tamen ipsa: tamen BFLpQRr. nullam ex: ex r. ex eis: ab eis V. ex his sW.

DTrin I, 2, 8-17

81

12 Quatuor etiam elementa, que in ilia mutuam habent concrecionem, ex maioris atque obtinentis cuncta uocabulo cognominantur 70 "materie". Et cetere deinceps in genere corporum secundum species suas diuerse ut es cera lapis et huiusmodi alie dicuntur "materie". 13 Ad generates quoque et speciales subsistentias que subsistentium, in quibus sunt, "esse" dicuntur eo quod eis, ut sint aliquid, conferunt eiusdem nominis i.e. "materie" alia fit denominatio. Nam et ipse 75 eorum, que sibi assunt et quodam modo post ipsas secuntur, dicuntur "subiecte materie" eo quod omne, quod ex huiusmodi esse est aliquid natura, ab eodem contrahit ut posteriorum, que per illud suscipit, sit ratione materia. 14 Uerbi gratia quoniam corporalitas, que est esse corporis est et qua ipsum est aliquid naturaliter i.e. corpus, eidem ut figurarum et huiusmodi aliorum, que causa corporalitatis addicta potestati cum eadem in se habet, sit materia, ipsa eorundem "materia" dicitur.

in quo 80 confert et eius quoque

15 Inde est quod diffinitiua demonstratio huiusmodi esse primum 85 exerit. Deinde, que illius accomodata sunt potestati, adiungit: ut si queratur quid est statua, primum dicitur "es" uel "marmor" uel huiusmodi. Deinde que illud quodlibet esse comitantur, iuxta quod statue ex comparatione alterius quesita proprietas exigit, numerantur. 16 Forma quoque multipliciter dicitur. Nam essencia Dei quo opifice 90 est quicquid est aliquid et quicquid est esse, unde illud est aliquid, et omne quod sic inest ei quod est aliquid ut ei quod est esse adsit, "prima forma" dicitur. 17 Quatuor quoque sincere substantie i.e. ignis aer aqua terra — non quidem que in silua mutuam concretionem habere predicta sunt 95 sed que ex silua et intelligibili specie sunt e quibus demum he materie sensiles ignee aeree aquatiles terree deducte sunt: corporum 69 in ilia: in illis C. in illam r. CALCIDIUS, In Tim. 272; ed. WAS/INK 276. 71 et cetere: et certe t. in genere: figure p. materie v. 72 suas diuerse: suas pt. huiusmodi alie: huiusmodi alia s. 73 subsistentias: substantias uv. subsistentialia G. 74 quibus sunt: quibus v. eo quod eis: eo Z. eo quod u. 78 que per: quod per AbHtUz. 79 ratione materia: ratione materie t. 81 qua ipsum: quia ipsum K. quo ipsum uZ. 86 accomodata sunt: accomodata est o. 88 comitantur iuxta: comitatur iusta p. 97 sensiles: sensibiles GkN. CALCIDIUS, In Tim. Plat. 272; ed. WASZINK 276.

82

PL 64, 1266B

scilicet, que nutricule omnia continentis suscipit sinus, exemplaria — eorundem corporum "idee" Grece, Latine uero "forme" cognominate sunt. — 18 Illud etiam quorumlibet subsistencium quodlibet esse ex quo unumquodque eorum est aliquid et quod eorum, que sibi adsunt, predictum est esse materia, eorundem subsistencium dicitur "forma" ut corporalitas omnium corporum. 19 Dicitur etiam "forma" illud quartum genus qualitatis quod est 5 corporum figura: et cetera, que ita subsistentibus insunt ut eorum potenciam sequantur ex quibus aliquid sunt. 20 Ex his manifestum est quod materiarum alia informis et ideo simplex ut yle, alia formata et ideo non simplex ut corpora. Multiplex enim esse ipsorum et que plurima illi adsunt in ipsis, ilia nequaquam 10 sinunt esse simplicia. Et hec utraque tantum "materie" appellantur. Que uero sunt esse subsistencium, et "materie" dicuntur et "forme" diuisim tamen: eorum scilicet, que sibi assunt, "materie" et eorum, que ex eis sunt aliquid, "forme". 21 Similiter formarum alia nullius materie et ideo simplex ut 15 Opificis essencia qua ipse uere est. Neque enim ipsa ex multis essenciis constat neque illi in Opifice adsunt aliqua quorum Opifex uel ipsa esse uel dici possint aliqua ratione materia. 22 Ille quoque sincere substantie, que corporum exemplaria sunt, sine materia forme sunt et ideo simplices. Non enim sunt id, quod 20 esse dicuntur, ex multiplici essencia. Nee eidem assistunt in eis quorum ille uel ipsa possint esse materie. Nam quod sensilibus "inesse" dicuntur, non ideo est quod illis insint atque hereant inabstracte — qualiter corporalitas inest corpori — sed quia, cum ab eis

98 scilicet que: secundum que fL. omnia continentis: omnia continentes t. 99 eorundem corporum: eorundem Np. cognominata sunt: nominata sunt p. 1 illud eriam: illud uero v. illud quoque o. quodlibet esse: quidlibet esse fM. 3 esse materia: materia bKU. esse materiam B. 4 omnium corporum: omnino corporum uZ. 6 et cetera: et cum f. 10 enim esse: enim f. 13 diuisim tamen: diuisim tantum f. 16 enim ipsa: enim s. 18 possint: possit BEs. possunt ChMSuYZ. 19 ille quoque: ille uero y. 21 multiplici essencia: multiplici v. 22 uel ipsa: uel ilia DW. uel ipsam m. om H. possint esse: possunt esse bCEFHhkNOoQSuvyZ. sensilibus: sensibilibus DEGILMNOpRSTVy. 23 et quod: et quia ov. insint: insunt boRVUyz. hereant: herent o.

DTrin I, 2, 18-27

83

abstracte sint et eis minime concrete, tamen quasi e regione apposite 25 ut ab illis tanquam exemplaribus sensilia tanquam imagines ab Opifice deducantur, deductionis consorcio non modo sensilibus ipse sed et ipsis sensilia "inesse" dicuntur. 23 Que uero sunt subsistencium esse, sicut iam dictum est, non modo "forme" sed etiam "materie" nuncupantur. Figure uero sensilium 30 et cetera, que in subsistentibus eorundem esse secuntur, "forme" tantum cognominantur et non "materie". 24 His ita diuisis addendum est quod primaria materia i.e. yle et primarie forme i.e. usia Opificis et sensilium idee eo quod simplices sunt et abstracte — non enim uel ilia formls uel iste materiis debent 35 quod sunt — omni motu carent. Que uero inabstracta a se inuicem atque concreta sunt i.e. sensilia mouentur. 25 Forme uero sensilium quamuis inabstracte ideoque motum habentes, si tamen abstractim attendantur, hac uere abstractorum imitatione sine motu esse dicuntur. Non enim tantum sicuti sunt uerum etiam 40 aliter quam sint, res alique sepe uere concipiuntur. Propter quod etiam ipsa animi speculatio diuiditur et uel ex his que inspicit uel ex modo inspiciendi cognominatur. 26 Cum enim natiua sicut sunt i.e. concreta et inabstracta considerat, ex sua quidem propria potestate, qua humano animo datum est ex 45 sensuum atque imaginationum preeuntibus amminiculis reri sensilia, "ratio" dicitur. Sed ex his, que considerat, natiuis scilicet inabstractis et motum habentibus "naturalis" et "in motu" et "inabstracta" cognominatur. 27 Et quod ex hac causa sit hec nuncupatio, manifeste demonstrat 50 dicens: CONSIDERAT ENIM CORPORUM FORMAS i.e. figuras et huiusmodi

25 e regione: ex regione BCFMpQSVY. Cf. PLATO, Timaeus 44 E (Calc. interpr.) and CALCIDIUS, In Tim. Platonis 302; ed. WASZINK 41 and 304. PASCHASIUS, Liber de corpore et sanguine domini; PL 120, 1268A. 26 sensilia: sensibilia ELNOSTuY. 27 modo sensilibus: modo sensibilibus kLNOpSTuZ. 28 et ipsis: etiam ex ipsis m. 30 uero sensilium: uero subsistentium v. 33 his ita: his itaque bRUyz. 34 (usia) variants ysya ysia usya. 39 si tamen: si tantum f. attendantur: tendantur p. 40 enim tantum: enim tamen f. 41 sepe uere: sepe uero m. 42 etiam ipsa: etiam ipsam m. 43 inspiciendi: concipiendi BCpQrTV. 44 enim natiua: enim natura HmW. 46 ex sensuum: ex sensum m. preeuntibus: pereuntibus t. reri: reietpr. reis. rerum W. 47 natiuius scilicet: natiuis id est DfGhKkNOovWX.

84

PL 64, 1267A

alias non modo in materia, cui insunt, sed et CUM MATERIA cui in ilia assunt. Atque ex hoc subsistencium omnium concretio dicitur. 28 Creatio namque subsistenciam inesse facit ut, cui inest, ab ea aliquid sit. Concretio uero eidem subsistencie naturas posterioris 55 rationis accomodat ut, cui cum ilia insunt, simplex non sit. Que quoniam esse non possunt nisi sic subsistentibus insint ut eorundem subsistences assint, "inabstracte" dicuntur. Unde ait: QUE posterioris rationis forme A CORPORIBUS NON POSSUNT SEPARARI non dico disciplinali ratione sed ACTU i.e. ut quod sunt, dum concrete sunt, retineant 60 separate. 29 Ex eadem concretione contingit corporum motus cum scilicet concretas uicissitudo decedencium succedenciumque commutat. QUE enim concretione non simplicia sunt, uidelicet CORPORA, IN MOTU SUNT: UT uerbi gratia in motu, qui est secundum locum, apparet CUM 65 pondero,sitatis sue proprietate et TERRA DEORSUM FERTUR et IGNIS SURSUM. HABETQUE MOTUM non ilia, que est subsistencium esse unde unumquodque eorum aliquid est, prima materia sed que illi MATERIE in eisdem subsistentibus concretione est FORMA CONIUNCTA. 30 Alia uero speculatio que natiuorum inabstractas formas aliter 70 quam sint i.e. abstractim considerat, ex fine quo illud facit Grece quidem MATHEMATICA Latine uero disciplinalis uocatur. Recte utique. Cum enim sint inabstracte i.e. cum nisi in concretione non sint, quid tamen ibi sint oportet intelligi. Neque enim rationalis speculatio perfecte id, quod est esse aliquid, capit nisi disciplinalis quoque id, 75 unde illud est, quid sit firmiter teneat. 31 Uerbi gratia, non perpendit ratio quid sit esse corpus et esse coloratum et esse latum nisi disciplina quid sit corporalitas quid color quid latitudo cognoscat. Quod fieri non potest nisi hec inabstracta atque concreta et ab eo, in quo sunt, et a se inuicem abstrahat et 80 52 alias non: alia non CDLoW. cui insunt: cui insint BFQVY. cui adsunt o. et cum: etiam cum oV. cum f. et cum subsistentiam T. 53 omnium concretio: nominum concretio m. 54 creatio namque: concretio namque f. 55 uero eidem: uero eiusdem BLpV. 56 cum ilia insunt: cum insunt kNO. 58 assint: adsunt m. 60 concrete sunt: concrete p. 64 enim concretione: enim concretione apparet f. 66 ignis sursum: ignis sue leuitatis proprietate sursum Bov. 68 eorum aliquid: aliquid y. 70 inabstractas: inabstracta m. 72 latine uero: latine AEfNOoWXz. 74 enim sint: enim sunt bHy. 75 capit nisi: capit z. 79 cognoscat: connoscat f. 79 nisi hec: nisi hoc kNO.

DTrin I, 2, 28-36

85

discernat. Ex hoc ergo quod inseparabilia ad hoc separat ut eorum natura perspici et proprietas ualeat comprehend!, "mathesis" siue "disciplina" uocatur: INABSTRACTA quidem eo quod inseparabilia sunt que nisi separatim non perspicit. 32

HEC ENIM FORMAS CORPORUM SPECULATUR SINE MATERIA. Non

dicO 85

speculatur esse sine materia sed speculatur sine materia. Sine motu tamen. Si enim concretio his que sunt confert motum, conuenit ut separatio his ex quibus sunt tollat motum. Non tamen quod motabilia careant motu — sic ut inabstracta non possunt abstrahi — sed quod, sicut dictum est, mathesis ea sine materia speculatur. Ac PER HOC 90 speculatur SINE MOTU. 33 Rei etenim actus formas semper continet inabstractas. Unde supponit: QUE FORME CUM IN MATERIA SINT i.e. in corporibus, AB HIS corporibus SEPARARI NON POSSUNT. Ideoque quod mathematica speculatio dicitur "inabstracta", ab actu rei: quod uero "sine motu", a modo 95 speculandi methonomica denominatio est. 34 Tercia uero speculatio que omnia natiua transcendens in ipso eorum quolibet principio — scilicet uel Opifice, quo auctore sunt, uel idea, a qua tanquam exemplari deducta sunt, uel yle in qua locata sunt — figit intuitum, per excellenciam "intellectualis" uocatur. — 35 Quod enim simplex sine motu et semper est, uerius percipitur quam — uel rational! opinione immo opinabili ratione — que non semper et in motu sunt, sensilia scilicet, percipi possunt uel disciplinali eorundem forme inabstracte — ideoque in motu — separatim atque sine motu possunt attendi. 5 36 Ab ipsius autem rei, que percipitur, natura THEOLOGICA et a proprietate SINE MOTU ABSTRACTA ATQUE SEPARABILIS cognominatur. Recte utique. NAM DEI SUBSTANTIA i.e. Deus uel diuinitas ET MATERIA CARET ET MOTU i.e. nee Deus nee eius essencia potest esse materia. 86 sed speculatur: sed speculator p. 88 tamen quod: tamen quia o. 93 sint: sunt At. 94 ideoque quod: ideoque kN. 96 denominatio est: denominatione p. 97 uero speculatio: uero speculatio est fR. omnia natiua: omnia natura mVW. 98 quo auctore: qua auctore p. 99 deducta sunt: inducta sunt p. qua locata: quo locata t. 1 enim simplex: enim m. 3 sensilia: sensibilia opv. scilicet percipi: percipi m. possunt uel: possint uel AkMNOv. 4 forme inabstracte: forme et inabstracte p. 5 possunt: possint AbEFfGHhkMmOopQSsUvYy 6 theologica: theoloica f,

86

PL 64, 1268A

37 Neque enim ea, qua ipse est, essencia — que Grece usia dicitur — 10 potest esse non simplex. Neque in eo eidem essencie adesse aliud aliquid potest quo ipse sit. Non enim Deus simplex esset si uel eius essencia constaret ex multis essenciis uel eidem adessent forme in illo quarum uel ipse Deus uere esset uel eius essencia ratione diceretur "subiecta materia". 15 38 Et hec quidem est ex rerum que percipiuntur diuersitate speculationum diuersitas. Quamuis IGITUR rerum speculationibus subiectarum alique sint rationes communes, plurimas tamen proprias esse necesse est. Ac per hoc IN NATURALIBUS que sicut sunt percipi debent, scilicet concreta et inabstracta, OPORTEBIT philosophum UERSARI RATIO- 20 NALITER ut — scilicet posito nomine quo et id, quod est, et id, quo est, significatur — ea ui mentis qua concreta reri debet diligenter attendat quid proprie sibi uel quod est uel quo est concrecionis consorcio exigat et quid ceterarum speculationum locis communicet. 39 IN MATHEMATICIS uero ubi inabstracta aliter quam sint i.e. abstrac- 25 tim attenduntur, oportebit eum uersari DISCIPLINALITER ut — scilicet cum ea que, nisi subsistentibus insint, omnino nichil sunt, separatim ab eis conceperit — sic eorum propria ad disciplinam f aciendam attendat ut communes sibi cum ceteris speculationibus rationes ad ipsa minime contrahat. 30 40 In naturalibus enim dicitur homo "species generis" i.e. animalis aut corporis. In mathematicis uero non generis sed "indiuiduorum" tantum dicitur "species" homo. Ideoque naturalis concretionis proprietate dicitur genus de specie predicari. Mathematice uero abstractionis proprietate non genus sed generis genus de ea, que non generis sed 35 indiuiduorum tantum species est, uere et consequenter predicari conceditur. 41 IN DIUINIS quoque que non modo disciplina uerum etiam re ipsa abstracta sunt INTELLECTUALITER uersari oportebit i.e. ex propriis 10 qua ipse: que ipse fGhKkOoTvz. quia ipse Z. que ipsa N. 13 constaret... eius essencia om y. 14 deus uere: deus t. ratione diceretur: diceretur f. 17 igitur rerum: igitur h. 18 subiectarum: substantiarum h. 20 uersari: uersali p. 21 rationaliter: rationabiliter AkNORST. posito: proposito o. quod est et id om Nt. 22 debet: debent bHUYz. om L. 23 sibi uel quod: sibi uel quid fNO. 27 scilicet cum: cum f. 28 conceperit: concepit A. concipit ES. conceperint H. cum ceperit bRUz. 29 ad ipsa: ad ipsam kNOST. ad ipsas t. 32 (mathematicis) hie eris strabo marg y. 33 tantum dicitur: tamen dicitur t.

DTrin I, 2, 37-45

87

theologicorum rationibus ilia concipere et non ex naturaliter concre- 40 torum aut disciplinaliter abstractorum proprietatibus iudicare. Quod autem hoc ita uelit intelligi, aperit cum subiungit: NEQUE oportebit DIDUCI AD aliqua creata, que uere existencium sunt IMAGINATIONES, SED POCIUS IPSAM ex suis rationibus INSPICERE singularem ac simplicem FORMAM.

45

42

QUE UERE etc. Hue usque speculatiue scientie partes et quibus que specular! conueniat ostendit. Nunc quod Patris et Filii et Spiritus amborum una sit singularis et simplex essencia, qua sola unusquisque illorum est id quod est, theologica utens speculatione demonstrat ut per hoc 50 catholici — qui dicunt: "Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus sanctus est Deus" et inde inferunt: Igitur Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus Deus non tres dii — recte secundum propriam eorum, de quibus locuntur, rationem inferre intelligantur. 43 Quasi: in diuinis oportebit ipsam intellectualiter inspicere formam 55 QUE UERE FORMA EST. Ac si dicat: multa sunt que uocantur "forme" ut corporum figure et alia que in subsistentibus creatione seu concretione fiunt quibus id, cui insunt, aut aliquid est aut aliquid esse doctrine ordine demonstratur. 44 Sed hec omnia pre se habent sua, ex quibus aliqua ratione 60 deducuntur aut ad ilia spectant, principia. Ideoque mutuata ab alio nuncupatione pocius quam rationis ueritate "forme" nominantur. 45 Essencia uero, que principium est, omnia creata precedit: illis omnibus, ut "esse" dicantur, imperciens et a nullo alio, ut ipsa sit, sumens. Ideoque uero nomine forma NEQUE IMAGO est. ET cum de ea 65 quis loquens dicit "essencia est", sic debet intelligi: E3sencia est ilia

40 non ex: non f. 42 hoc ita: hoc fkNO. 43 diduci: deduci BFkLNOoQTvW. 46 que uere: que uero f. 47 quibus que: quibus queque EkNOs. 48 spiritus: spiritus sancti EkNOSsW. spiritus amborum: spiritus EkNOs. 49 una sit: una v. 52 inde inferunt: inde infert f. 54 locuntur: loquitur Lpr. rationem inferre: ratione inferre h. 57 figure et: figura et z. forme et v. creatione seu concretione: creatione h. 59 fiunt quibus: fuerint quibus p. 59 doctrine ordine: doctrine primum quid sit secundo quantum sit tercio quale et deinceps ordine NOy. 61 deducuntur: diducuntur kNO. deduntur m. de quibus educuntur C. ad ilia: ad alia v. mutuata: mutata m. mutuata ut imago Achillis transumptione dicitur Achilles kNOy. ab alio: ab alia Lo. ab illo NO (illo ss y). 65 sit sumens: sumens p. 66 sic debet intelligi essencia est om p.

88

PL 64, 1269A

res QUE EST IPSUM ESSE i.e. que non ab alio hanc mutual dictionem ET EX QUA EST ESSE i.e. que ccteris omnibus eandem quadam extrinseca participatione communicat. 46 Non enim de quolibet sue essencie proprietate dicitur "est". Sed 70 ab eo, qui non aliena sed sua essencia proprie est, ad illud quod creata ab ipso forma aliquid est et ad ipsam creatam formam et denique ad omnia que de ipsis uere dicuntur — quoniam ex eo tanquam ex principio sunt — dictio ista transsumitur ut de unoquoque diuine forme participatione recte dicatur "est". 75 47 Quod non omnino a naturalium ratione diuersum est. NAMQUE et in naturalibus OMNE subsistencium ESSE EX FORMA EST i.e. de quocumque subsistente dicitur "est", forme, quam in se habet, participatione dicitur sicut ex his exemplis potest intelligi: 48 STATUA ENIM DICITUR esse statua NON SECUNDUM ES QUOD ex forma, 80 que eris est es,se, EST eius i.e. statue MATERIA SED SECUNDUM illam FORMAM QUA humano artificio IN EO ere ANIMALIS EFFIGIES INSIGNITA EST. Hoc est: ad designandum et, qualiter potest, imaginaria similitudine demonstrandum uerum animal, cuius est imago, efficta est. 49 IPSUMOUE ES DICITUR "es" NON SECUNDUM TERRAM QUOD i.e. que 85 terra ex forma, qua terra est terra, EST EIUS i.e. eris MATERIA SED pocius SECUNDUM ERIS FicuRAM que, cum lapis soluitur calore, in ipso creatur. 50 TERRA QUOQUE IPSA DICITUR "terra" NON KATA TON YLEN i.e. non secundum siluam. Kata namque "secundum", yle uero "silua" inter- 90 pretatur. Ton autem articulus est. Uel: NON APO TON YLEN i.e. non a silua. Nam apo prepositio "ab", ton sicut dictum est articulus, yle "silua". Hec est ilia prima materia quam Plato receptaculum uocat in qua, sicut supra commemorauimus, formantur quecumque reci-

67 hanc mutuat: hanc niutat t. 68 ex qua est: qua est f. ex quo est bHm. 71 proprie est: propria est LTv. 75 recta dicatur: dicatur kNO. 80 ex forma que: est forma que bm. 84 cuius est imago: cuius imago kNOopv. efficta est: effecta est KkLMNOov. efficta esse S. 85 dicitur es: dicitur eius p. 86 est terra: est DIkNOWZ. 87 pocius secundum: pocius p. lapis soluitur: lapis uoluitur y. 91 (ylen) R. PEIPER (p. 153) adopts the reading atopon hylen, E. K. RAND the reading apoion hylen. Gilbert's apo ton ylen may be grammatically weak but it is found in the best MS used by PEIPER. 93 hec est ilia: hec ilia b.

DTrin I, 2, 46-54

89

piuntur ab ea cum tamen nullam ex eis ipsa contrahat formam. Et est 95 omnino informis. 51 De hac igitur ait quod non secundum earn terra dicitur terra SED SECUNDUM eas QUE suNT FORME ipsius terre. Uerbi gratia secundum SICCITATEM GRAUITATEMQUE ipsius. Ex his IGITUR manifestum est quod NICHIL omnino SECUNDUM MATERIAM que predicate forme subest dictione qua ilia forma exponitur — ESSE DICITUR SED tantum SECUNDUM earn, ex qua rei proposita est appellatio, rei ipsius PROPRIAM FORMAM. 52

SED DIUINA etc. Quod formam diuinam uocauerat esse omnium, ostendit non 5 abhorrere a naturalibus quorum omnium esse ex forma est. Nunc ad hoc quod ceperat redit. Et earn uere unam ex comparatione naturalium, quorum nullum sue nature simplicitate est unum, demonstrat. Quasi: quod unumquodque subsistencium aliquid est, est ex propria 10 forma que inest materie. SED quod eorundem uel quorumlibet aliorum unumquodque — non dico naturali uel etiam mathematica speculatione "est aliquid" sed theologica dico simpliciter — est, ex forma que non est in materia est quia reuera DIUINA SUBSTANTIA EST FORMA SINE MATERIA.

15

53 Nam neque ylen tamquam sui principium et materiam, in qua earn esse necesse sit, habere potest usia principii: neque sic inest principio i.e. Deo ut posterioris rationis naturas aliquas uel se componentes uel sibi adiacentes habeat in illo ex quibus ipse sit et quarum — ex causa prioris ad cuius pertineant potestatem — materia esse 20 possit. Ipsa enim et principio caret et compositione. Nee est, quo sit, principium ex quo et per quod et in quo sunt omnia nisi ipsa. 54 ATQUE IDEO uere est UNUM ET adeo simplex in se et sine his, que adesse possunt, solitarium ut recte de hoc uno dicatur quod de 95 eis ipsa: eis ipsam f. 98 forme ipsius terre: forme ov. 100 que predicate: que predicte BkMNOS. forme subest: forme est s. 2 rei proposita: rei proposite kNO. 5 (quod) End of MS Admont (o). 7 ceperat redit: ceperat rediit f. 10 est ex propria: ex propria kNO. 13 theologica dico: theologica non dico hK (non del z). theologica quidem dico F. 14 non est in: non in kNO. 14 est quia: quia KkNOY. 17 sic inest: si inest t. 20 materia esse: materiam esse hW. 21 ipsa enim est: ipsa est p. 22 (omnia) Cf. Rom. 11: 36. 24 adesse possunt: adesse possint kNO. quod de ipso: de ipso m.

90

PL 64, 1269D

ipso principio, cuius usia est, dicitur scilicet: EST ID QUOD EST. Sicut 25 enim non est quo Deu,s sit nisi simplex atque sola essencia i.e. usia sic non est unde usia ipsa sit nisi quoniam ea simplex et solus Deus est. 55 Unde etiam usus loquendi est ut de Deo dicatur non modo "Deus est" uerum etiam "Deus est ipsa essencia". Recte utique. Si enim de aliquo qui non modo sapiens sed etiam coloratus et magnus so et multa huiusmodi est, ex sapiencie pre ceteris omnibus habundantia dicitur: "Tu quantus quantus es, totus es sapiencia" — tamquam nichil aliud sit quod sibi esse conferat nisi sola sapiencia — multo proprius Deus, cui diuersa non conferunt ut sit, dicitur "ipsa essentia" et aliis nominibus idem ut "Deus est ipsa diuinitas sua, ipsa sua sa- 35 pientia, ipsa sua fo itude" et huiusmodi alia. 56

RELIQUA ENIM etc. Quasi: diuina substantia est id quod est. RELIQUA ENIM i.e. siue que subsistunt siue que in eis sunt NON SUNT ID QUOD SUNT. Scilicet: non est simplex aut solitarium illud unde quodlibet eorum "esse ali- 40 quid" dicitur. 57 Cuiuslibet enim subsistentis tota forma substancie non simplex est. Atque illorum, que toti ipsi uel singulis eius partibus adsunt, accidencium multo numerosior est multitudo. Que tamen omnia de subsistente dicuntur ut de aliquo homine tota forma substancie qua 45 ipse est perfectus homo: et omne genus omnisque differentia ex quibus est ipsa composita ut corporalitas et animatio et huiusmodi alie: et denique omnia que uel toti illi forme adsunt — ut humanitati risibilitas — uel aliquibus partibus eius — ut color, qui corporalitati, et scientia que adest rationalitati — et huiusmodi alia infinita. 50

25 (quod est) sicut albedinis effectus est facere album et hoc est eius esse sic deitatis facere deum et hoc est deitatis esse marg F. 26 quo deus sit: quod deus sit m. 27 sic non est: sicut non est p. 30 (si enim) Caue uirus hereticum. Non enim duni dicimus ' deus est essentia uel sua diuinitas uel sua fortitudo ' enfatice hoc de deo predicamus ut de aliquo propter eminentiam sapientie ' tu, sapientia' : nee quia diuersa non sunt quibus est uel est deus dicitur ' deus est sua essentia, sua diuinitas ' sed quia est hec, non quia est hac. Quod etiam patres pronominibus demonstratiuo et possessiuo uigilanter expresserunt marg k. P. CLASSEN, Zur Geschichte 273. 32 quantus quantus: quantus AkNO. (sapiencia) TERENCE, Adel. Ill, 3, 40. 35 idem ut: id est ut AKty. deus est ipsa: deus ipsa b. 40 scilicet non: si non fhv. illud unde: illud unum Kp. quodlibet eorum: quolibet eorum m. eorum esse: eorum f. 48 uel toti illi: uel toti v.

DTrin I, 2, 55-62

91

58 Ipsorum quoque, que de subsistente dicuntur ab efficiendo, natura est multiplex. Nam et ea, que est tota forma substantie hominis, non modo ex eo quod ipsa tota eum, in quo est, facit hominem sed et ex eo quod alia parte sui eundem facit animatum, alia sensibilem, alia rationalem recte dicitur "esse aliquid". 55 59 Et eius quelibet pars aut — quod parti totiue concretum est — accidens quodlibet et communiter cum multis et dissimiliter a multis, ab efficiendo similiter aut dissimiliter, "esse aliquid" dicitur: ut rationalitas alicuius et generaliter "qualitas" et specialiter "rationalitas" dicitur quoniam et eum qualem facit — sicut et quelibet alie quali- 60 tates ea, in quibus sunt, faciunt qualia — et rationalem sicut et cetere rationalitates eos, in quibus sunt, faciunt rationales. 60 Albedo quoque alicuius et qualem sicut omnes qualitates et coloratum sicut omnes colores et album sicut omnes alie albedines eum, in quo est, facit. Et ideo generaliter cum qualitatibus "qualitas", 65 cum solis coloribus "color" dicitur et cum solis albedinibus specialiter "albedo". 61 Atque adeo multa sunt que de istis dicuntur ut sepe etiam efficiendi ratione a coaccidentibus ad ea, quibus coaccidunt, denominatiua transsumptio fiat ut "linea est longa, albedo est clara". Sic igitur 70 aut non simplex aut non solitarium est illud unde quodlibet eorum, que sunt, aliquid est. UNUMQUODQUE ENIM eorum i.e. et subsistencium et subsistenciarum et eis accidencium HABET ESSE SUUM EX HIS EX QUIBUS EST. Et qualiter hoc uelit intelligi, uidetur explanare cum ait: ID EST EX PARTIBUS suis. 75 62 Quod ex quo sensu dicat, diligenter est attendendum quoniam, sicut supra cum de huius operis qualitate loqueretur promisit, stilum breuitate contrahit et intelligentie faciem — quam uerborum nouitate uelauerat dicens: "Reliqua non sunt id quod sunt" et quam aliqua-

54 sed et ex: sed ex BCDEfHKkLNOrsTuvWXZ. alia parte: altera parte C. ex alia parte p. 57 quodlibet et: quolibet et m. quelibet et h. 58 dicitur ut: dicitur quia ut kNO. 59 rationalitas alicuius: rationalitas enim alicuius AfGtVvX. 66 solis coloribus: solis coloris m. 68 atque adeo: atque ideo p. 69 coaccidentibus: quo accidentibus m. coaccidunt: quo accidunt p. 70 transumptio fiat: transumptione fiat p. albedo est: ab eo est m. 71 unde quodlibet: unde quolibet KmR. eorum que sunt: que sunt f. 72 enim eorum: eorum CuZ. 74 explanare cum: explanari cum f. 77 promisit stilum: promiserit stilum t. 78 breuitate: qualitate uZ. om v.

92

PL 64, 1270D

terms uelle detegere uidetur cum ait: "Unumquodque enim habet 80 esse suum ex his ex quibus est" — sequenti que uidetur explanatione qua earn penitus expositurus expectabatur, ne ipsius dignitas indignis prostituatur, pocius obducit cum addit: "id C5t ex partibus suis". 63 Et quidem pronominis atque nominis infiniti uaga significatio quorum altero quod uult intelligi quasi demonstrat, altero refert 85 dicens "ex his" et "ex quibus", etsi animum lectoris in eo, quod est esse, proprietatis aut generis certa nota non figat, non tamen ab eo auertit. Explanationis uero supposite nomen finitum quo dicit: "id est ex partibus suis" eum ab eo, quod est esse, penitus remouet. 64 Nichil enim est esse eius cuius pars est. Esse namque et id, quod 90 eo est, nullo prorsus conueniunt genere. Pars autem et id, cuius est pars, multis generibus etiam singulariter unum sunt. Immo omne genus partis eius, quod ex ea constat, genus esse necesse est. Item: quicquid est alicuius esse, aut est tota substantia illius, cuius dicitur esse, aut pars eius quod est tota substantia. 95 65 Et tota quidem substantia .species, que de eo dicitur, est. Pars uero eius, quod est totum esse, genus est aut differentia que speciem ipsam constituit. Nulla autem pars eius, cuius pars est, species aut genus aut differentia esse potest. Ideoque nulla pars est esse illius cuius pars est. — 66 Cum ergo dixerit: "unumquodque habet e,sse suum ex his ex quibus est" — quod recte potest intelligi: scilicet ex specie, que est totum esse, et ex genere et ex differentia quod, etsi non totum, tamen est aliquod esse — cur tanquam hoc explanans supposuit: "id est ex partibus suis" ? Sed uideamus sequencia. Forsitan per ilia melius, ex 5 quo hec dicta sunt sensu, patebit. 67 Prosequitur etenim dicens: ET EST HOC ATQUE HOC. Quod quis interpretans conuenienter posset dicere: i.e. habet esse ex diuersis. Et 88 ex planationis uero: explationis uero p. expiationis uero v. infinitum quo: infinitum quod AmUz. 90 nichil enim est: nichil est Ns. nichil enim B. 92 generibus etiam: generibus et FLt. (immo omne) ' hoc atque hoc ' uult esse ablatiui casus licet exempla subeuntia uideantur discordare marg k. 93 quod ex ea: quod ea p. 94 aut est tota: aut ex tota mp. 95 quod est tota: quod ex tota p. 96 que de: qui de p. 97 que speciem: esse potest v. 98 pars eius: pars m. 3 et ex genere: ex genere p. et genere bmy. etsi non: etsi non est kNO. 4 hoc explanans: hoc explans p. 7 quod quis: quod quiuis f. quod quamuis K. 8 posset dicere: potest dicere Y.

DTrin I, 2, 63-71

93

hec diuersa intelligeret uel diuersa genera uel diuersas differentias uel diuersas species uel genus et differentiam. Uel in ipsa, que genus 10 aut speciem facit, unione numeralem saltern diuersitatem attenderet. 68 Sed ipse iterum hec, que non sunt esse, in explanatione nominans ait: ID EST PARTES SUE. Siue autem partes, quod dicere uidetur, sint esse illius, quod constat ex eis, siue quid aliud, certum est quod simplex aut solitarium non est. Quod ipse recte senciens addit: 15 CONIUNCTE. 69 Et quod ex hoc sensu addat, aperit dicens: SED NON HOC UEL HOC SINGULARITER i.e. non quodlibet solum facit ut id, quod est, aliquid sit. Immo multa sunt quorum unumquodque hoc facit. Et que multa, exemplo aperit. In quo simul aduerti poterit ex quo sensu cum di- 20 xisset: "unumquodque habet esse suum ex his ex quibus est", supposuit: "id est ex partibus suis"; et item cum dixisset: "est hoc atque hoc", subdidit: "id est partes sue". 70 Ait enim: UT CUM HOMO TERRENUS CONSTET EX ANIMA CORPOREQUE hoc est subsistens ex subsistentibus EST idem homo et CORPUS ET 25 ANIMA i.e. eo quod est esse corporis, ex quo compositus est, est etiam ipse corpus: et eo, quod est esse anime, est ipse quoque anima. Et hoc nimirum uolebat intelligi cum dicebat: "unumquodque est ex partibus suis et est partes sue". 71 Qui,s loquendi usus est sepe, cum naturaliter inabstracta prout 30 sunt, rationalis speculatio concipit. Sic enim dicitur de specie quedam secunda substantia predicari. Non enim hie intelligendum est de eo, quod species est, aliquid predicari sed de subsistente pocius in quo est subsistentia specialis: nee de eo id quod est secunda substantia, quod scilicet solum subsistens est — quod omnino impossibile est 35 predicari — sed, que in eo est, subsistentia. Et ad hunc modum

9 et hec: et ea AfGtvX. et ex Z. uel diuersas differentias om kNO. 10 et differentiam uel: differentiam uel diuersas species uel genus et differentiam uel by (marg z). in ipsa: in ipsam s. 11 genus aut: genus uel p. genus et v. speciem facit: speciem faciat kNO. 14 quid aliud: quod aliud p. 17 quod et hoc: quod ex hoc m. 20 simul aduerti: simul auerti bDGHhWXZ. 24 terrenus constet: terrenus m. anima... subsistens ex om r. corporeque: et corpore sv. 25 est idem homo: est id est homo bCp. est uel homo L. est et idem homo E. 27 anime est: anime ex qua similiter compositus est est v. 30 quis loquendi: qui loquendi hlkUz (e con DL). 32 quedam secunda: quedam kNO. non enim hie: non enim kNOZ. 34 subsistentia specialis: substantia specialis m.

94

PL 64, 1271C

plurima dicuntur ut — cum diuersa sint esse et id quod est — alterius nomine posito non illi sed alteri conueniant que dicuntur. 72 Ex hoc itaque consorcio dixit: "unumquodque habet esse suum ex partibus suis et est partes sue" quamuis non ipsas sed, que ipsarum 40 sunt esse, uelit intelligi i.e. subsistencias que illius etiam, quod ex partibus constat, sunt esse. Quicquid enim est esse cuiuslibet partis, eius etiam quod ex ilia parte constat est esse. Et de eo sicut de parte uere dicitur. 73 Quod ex eorum propriis patenter ostenditur. Color enim, qui soli 45 adest corporalitati, tarn de homine qui constat ex corpore quam de ipso, quod eum constituit, corpore uere predicatur. Et rationalitas, que genus spirituum sequitur, et scientia soli rationalitati accomoda similiter tarn de homine qui constat ex spiritu quam de ipso, ex quo constat, spiritu uere dicitur. Non solum enim corpus, ex quo constat 50 homo, coloratum est sed et homo ipse, qui constat ex eo, coloratus est. 74 Et cum homo et corpus, ex quo ipse constat, diuersa sint adeo quod corpus, ex quo homo constat, non est homo: non tamen sunt diuersa corpora aut diuersa colorata sed unum — non uniuersalium conformitate immo singularitate subsistencie — corpus et unum acci- 55 dentis singularitate coloratum. 75 Similiter non solus spiritus, ex quo constat homo, rationalis aut sciens est sed et homo, qui ex eo constat, rationalis aut sciens est. Cumque homo et spiritus, ex quo ipse constat, diuersi sint adeo quod spiritus, ex quo homo constat, non est homo: non tamen sunt diuersi 60 spiritus aut diuersi rationales aut diuersi scientes sed unus — non uniuersalium conformitate immo subsistencie singularitate — spiritus et unius potencie singularitate unus rationalis et unius accidentis singularitate unus sciens. 76 Ilia autem dialecticorum maxima propositio per se nota est qua 65 dicunt: De quocumque predicatur id, quod soli alicui adest, proprium,

37 modum plurima: modum plura h. 39 consorcio dixit: consorcio dicit kNOS. 41 subsistencias... in se habeant subsistentiam nullum accidens (DTr I, 1, 92) om s. 47 quod eum: qui eum LpQV. quod r. 50 spiritu uere: uere uZ. 52 diuersa sint: diuersa sunt MmQWYy. 53 adeo quod: adeo ut y. 59 cumque homo: cumque enim homo p. 61 sed unus: sed unus homo kNO. 65 per se nota: nota p.

DTrin I, 2, 72-79

95

de eodem predicatur id cuius est proprium. Quoniam igitur color — qui soli illi adest unde est corpus, quicquid uere dicitur "corpus" — non modo de hominis ilia parte que corpus est sed etiam de homine predicatur, necesse est ut etiam illud esse corporis cui soli adest color 70 i.e. corporalitas non modo de hominis ilia parte uerum etiam de homine predicetur. 77 Et quoniam rationalitas — que soli illi adest unde est spiritus, quicquid uere dicitur "spiritus" — et scientia — que soli illi adest unde est rationale, quicquid recte dicitur "rationale" — non modo de 75 hominis ilia parte que spiritus est sed etiam de homine predicatur, necesse est ut etiam ilia subsistencia spiritus cui soli rationalitas adest i.e. ipsa, si quis earn ita nominare uelit, "spiritualitas" non modo de hominis ilia parte sed etiam de ipso homine recte predicetur. 78 Est igitur homo corpus non ab eo, ex quo ipse constat, corpore 80 sed ab illius corporis esse. Est et idem homo spiritus non ab eo, ex quo ipse constat, spiritu sed ab illius spiritus esse. Itaque esse hominis non simplex aut solitarium est. Est enim, sicut dictum est, et corpus ab esse corporis sui, ex quo ipse constat, et anima ab esse anime sue ex qua scilicet ipse constat. NON UEL CORPUS tantum UEL 85 ANIMA tantum. 79 Putant quidam imperiti ex hoc quod ait: "non uel corpus uel anima" quod nee etiam dici horum alterum sine altero liceat i.e. quod non sit uera dictio si quis dicat "homo est corpus" non addens "et anima" aut si dicat "homo est anima" non addens "et corpus" 90 opinantes quod — ex quo diuersa, ut unum componant, coniuncta sunt — esse utriusque adeo sit ex ilia coniunctione confusum ut sicut cum album et nigrum permiscentur, quod ex illis fit, nee "album" nee "nigrum" dicitur sed cuiusdam alterius coloris ex ilia permixtione prouenientis ita, quod ex diuersis constat, neutrius deinceps nomen 95 suscipiat sed sit aliquid ex eo quod ex permixtione prouenit: et ex hoc

67 quoniam igitur: quoniam ergo v. 68 soli illi: soli est illi p. unde est: unum est Lpry. 71 parte uerum: parte que corpus est uerum m. 73 unde est spiritus: unum est spiritus p. 74 soli illi: soli y. 75 unde est rationale: unum est rationale p. recte dicitur: uere dicitur EkN. 76 etiam de homine: etiam de eodem f. 77 ilia subsistentia: ilia substantia mX. 79 recte predicetur: recte predicatur fTV. 81 ab illius: ab ipsius E. ab ipso ipsius f. 82 spiritu sed: spiritus sed bHmy. 88 nee etiam dici: nee dici kNO. 91 ut unum: aut unum p. 95 prouenientis ita: uenientis ita y. ex diuersis: diuersis f. deinceps nomen: nomen t. 96 permixtione prouenit: permixtione ilia prouenit y.

96

PL 64, 1272C

sensu dictum esse "homo est corpus et anima" non quod ipse sit corpus uel anima sed quod ipse sit quiddam quod prouenit ex permixtione que ex corporis et anime coniunctione contingit. Sed quod non semper contingat ex coniunctione confusionis per- _ mixtio, in eo libro quern contra hunc errorem Euticis scribit, satis disputabitur. 80 Hie autem ubi non simplex aut non solitarium, unde unumquodque est aliquid, demonstratur dicimus quod sicut de homine et coniunctim "homo est coloratus et sapiens" et disiunctim "homo est 5 coloratus" item "homo est sapiens" uerum est ita et coniunctim "homo est corpus et anima" et disiunctim "homo est corpus" et item "homo est anima" uerum est iuxta predictam dialecticorum regulam: De quocumque predicatur proprium, et illud cuius est proprium. 81 Ideoque in eo quod ait: "non uel hoc uel hoc" et specialiter "non 10 uel corpus uel anima", non ex eo sensu intelligendum est quod una dictio sine alterius additione uera non sit sed quod nee illud unum nee alterum ad faciendum hominem, de quo etiam solitarie dicitur esse aliquid, solitarium esse non possit. Aliud enim est solitarium esse, aliud solitarium dici. 15 82 Non enim solitarium esse necesse est quod solitarium dicitur. Et quod solitarium esse impossibile est, non est impossibile solitarium dici. Et hi quidem qui dictionem utramque dicunt non posse fieri solitariam, in argumentum sui erroris ueri similiter predictam albi et nigri confusionem sibi ceterisque minus intelligentibus uidentur 20 assumere. 83 Sed illi qui alteram exsufflant cum recipiant alteram, adeo sine erroris sui argumento garriunt ut non modo contra ueritatem uerum etiam contra se ipsos hoc dicant. Concedunt namque: "homo est corpus" abhominantes "homo est anima uel spiritus". Nee tamen 25 cogitant qua ratione unius partis esse eius quoque, quod ex ea constat, sit esse et de eo predicari per se possit, cum esse partis alterius 97 non quod ipse: non ipse m. 98 quiddam quod: quoddam quod BFLMpQr. 8 regulam: rationem kN. 10 non uel hoc: non hoc p. et specialiter: specialiter t. 11 (non ex eo) Non bona distinctio textus. Nam emendatiora exemplaria ita distinguunt ' non uel corpus uel anima' : deinde inferunt ' igitur non est' et rel. marg k. P. CLASSEN, Zur Geschichte 274. 12 additione: addictione p. 14 esse non possit: esse possit MmV (non del B). 27 de eo: de ea AbfGHhIKkmNORStUuvyZz.

DTrin I, 2, 80-88

97

neque sit esse eiusdem quod similiter constituit neque de eo dici possit presertim cum et huius generis, quod de composite predicari negant, propriam potenciam i.e. rationalitatem et accidentalem affectionem i.e. 30 scienciam de ipso uere affirmari concedant. 84 Nam quod eorum aliqui dicere gestiunt aliam rationalitatem quam illam, que est humani spiritus, de homine dici et similiter aliam scientiam et aliam corporalitatem quam que humani corporis est ita contempnimus ut tacendo quod contra hoc dici potest omnino 35 pretereamus. 85 Contra illud uero quod nobis opponunt spiritum hominis esse incorporalem, hominem tamen non esse incorporalem, ac per hoc non esse uerum "quicquid de parte affirmatur, de eo quoque quod ex ea compositum est affirmari" respondemus: cum dicunt "spiritus est 40 incorporalis" negare pocius ab eo, quod ad generis eius pertinet potestatem, quam naturam spiritus de ipso affirmare. 86 Omnis enim priuatio, quod debetur naturaliter, remouet. Nee nos dicimus a toto ex necessitate remouendum quicquid remouetur a parte sed: quicquid de parte naturaliter, idem etiam de composito 45 affirmandum. 87

IN PARTE IGITUR.

Quasi: homo est et corpus et anima. IN PARTE IGITUR una NON EST ID QUOD EST in altera: scilicet aliud numero saltern est esse partis 50 unius, a quo compositum quoque aliquid est, et aliud alterius partis esse a quo similiter ipsum compositum est et — coniunctim siue disiunctim — esse aliquid dicitur. 88 Nee modo subsistencium ex diuersis subsistentibus compositorum — ut est homo uel lapis — uerum etiam simplicium — ut est hominis anima que subsistens ex nullis subsistentibus constat — et 55 omnium subsistenciarum uel affectionum accidentalium et denique

29 cum et huius: cum huius K. 32 eorum aliqui: eorum aliquid HuZ. dicere gestiunt: gestiunt f. 37 hominis esse: hominis sese m. 38 tamen non: non kNOv. non esse incorporalem om t. 40 cum dicunt: cum dicitur kNO. 41 generis eius pertinet: generis pertinet fhv. 42 de ipso affirmare: affirmare kNO. 49 saltern est esse: est esse t. 50 quoque aliquid: aliquid kN. quodque aliquid t. 51 alterius partis esse: alterius esse p. ipsum compositum: compositum Ct. 53 diuersis subsistentibus: diuersis subsistentiis v. 55 ut est hominis: ut hominis v.

98

PL 64, 1273C

omnium que sic sunt ex principle ut non sint principium, qualiter predictum est, multa sunt ex quibus unumquodque est aliquid. Ac per hoc uera ratione nullum eorum est id quod est. 89 QUOD UERO NON EST EX HOC ATQUE ex HOC i.e. non ex diuersis 60 SED TANTUM EST ex HOC scilicet cuius est unum solum quo sit, ILLUD UERE EST ID QUOD EST non aliud ab eo: ut Deus uel eius diuinitas. Non enim est a diuinitate aliud quo Deus sit. Nee est unde diuinitas ipsa sit nisi quod ea Deus e . 90 ET quodlibet hoc ita singularitate et simplicitate generis singu- 65 lariter et simpliciter unum EST PULCHERRIMUM propria summe dignitatis specie FORTISSIMUMQUE sua incomparabili potestate quod recte de ipso dicitur QUIA hoc NULLO, cuius egeat, amminiculo NITITUR. 91

QUOCIRCA. Quasi: quandoquidem quod tan turn est hoc, uere est id quod est, 70

QUOCIRCA HOC UERE CSt UNUM et tale Unum IN QUO NULLUS CSt CSSCn-

ciarum NUMERUS quia NULLUM IN EO ALIUD esse PRETERQUAM ID unum QUO solo EST. Uere. NEQUE ENIM eo quod iuxta principalem suam essenciam in se aliquid habeat, SUBIECTUM FIERI POTEST. Quare ? EST ENIM FORMA.

75

92 Et quod per hoc recte probauerit illud non posse subiectum esse, per se nota mathematicorum propositione declarat dicens: FORME UERO SUBIECTE ESSE NON POSSUNT i.e. iuxta aliquam, quam in se habeant, subsistenciam nullum accidens in se suscipiunt. 93 NAM si quis opponat QUOD CETERE FORMED quas mathematica 80 speculatio abstractim attendit, SUBIECTE SINT ACCIDENTIBUS et hoc etiam exemplo demonstret dicens: UT HUMANITAS, dicimus uerum esse quod

57 ut non sint: ut non sunt m. 58 unumquodque: quodque unum p. 60 atque ex hoc: atque hoc EfNm. 61 solum quo sit: solum quod sit bHKmStUVYh (e con z). 63 aliud quo deus: aliud quod deus mpW. 66 dignitatis: diuinitatis uZ. 70 quasi quandoquidem: quandoquidem v. quod tantum est: tantum est f. quod tantum fUZz. 72 aliud esse: esse NO. aliud est esse A. aliud esse potest EDMNOSTVWYz. 73 (unum quo solo) Boetius hie ponit ' quo ' non ' quod ' marg Q. Emendatiora exemplaria habent ' preter id quod est ' NO (margk). All three MSS (kNO) have the reading ' quo ' in the Boethius text accompanying the commentary. 78 quam in se: quam quidem in se kNO. 81 abstractim attendit: abstractim p. subiecte sint: subiecte sunt BCDFKLMpQTVWY. 82 demonstret: demonstrat BDfhKkLMmNOQSTWXY.

DTrin I, 2, 89-97

99

dicit non tamen ex eo sensu quo homo suscipere dicitur. NON enim humanitas ITA SUSCIPIT ACCIDENTIA sicut homo: scilicet EO QUOD IPSA humanitas ab aliqua subsistentia, quam in se habeat, aliquid EST 85 iuxta cuius principalitatem eius in se habeat proprietate quadam accomoda accidencia SED EO QUOD EI 3cilicet humanitati SUBIECTA et per eandem illorum nuncupata MATERIA ex ipsa EST aliquid ut, que illi proprietate dat adesse concrecio, cum ipsa possit suscipere. 94 Nam quicquid uero nomine subiectum accidentibus et eorum 90 materia dicitur, oportet ut primum — si non tempore, saltern ratione — sit ex aliqua subsistencia ut per hoc eiusdem habeat propria. Quoniam uero, qualiter dictum est, subsistentia causa est ut id, quod per earn est aliquid, suis propriis sit subiectum, ipsa quoque per denominationem eisdem "subiecta" dicitur et eorundem "materia". 95 95

DUM ENIM MATERIA quC Subsistit SUBIECTA HUMANITATI i.e.

in

SC

habens humanitatem SUSCIPIT in se aliquod ei ACCIDENS, IPSA HUMANITAS quodam modo UIDETUR immo ea, que fit ab effectu ad causam, denominatione HOC SUSCIPERE dicitur. FORMA UERO QUEcumque EST SINE MATERIA nee etiam metonomice POTERIT ESSE SUBIECTUM NEC UERO — INESSE MATERIE.

96 Nam etsi contingat ut "inesse" dicatur — ut sepe in theologicis scripturis dicitur diuinitas inesse Patri aut idee elementis — non tamen ut materie. Diuinitas enim in Patre dicitur esse ut essencia in eo qui uere est: et idee in elementis ut exemplaria in his que sunt earundem 5 imagines. Nam neque idee in elementis neque usia in Patre create subsistencie sunt quibus in ipsis accidentia concreta sint quorum ex earum causis ipsa sint et ex effectu ille dicantur materie. Itaque nee Pater aliquorum prorsus nee elementa ex ideis materie sunt accidentium. Ideoque neque usia neque ydee cognominantur "materie". 10 97 Et quare forma, que est sine materia, non modo non sit sed nee denominatione cognominetur "materia" ostendit dicens: NEQUE ENIM 86 proprietate quadam: proprietatem quandam r. 87 accomoda: accomodata f. scilicet humanitati: humanitati rS. 88 per eandem: per eadem p. 94 propriis sit: propriis ut p. 95 eisdem: eiusdem f. eandem L. 96 dum enim: aut enim r. dicitur enim K. subsistit subiecta: subsistit substantia p. 97 se aliquod: se aliquid FfHLNQTvY. 99 est sine: sine s. 100 nee uero: nee uere p. 6 neque usia: nee usia py. 7 subsistencie: substantie BLpTV. subiecte FQ. om r. concreta sint: ut creta sint p. concreta sunt fRWY. 8 ex earum: ex eorum DkNOsW. 8 ex effectu: effectu DmW. 10 neque usia neque: nee usia nee k. imago recte utique: imago v.

100

PL 64, 1274C

ESSEX uero nomine FORMA SED poems IMAGO. Recte utique. Ex HIS ENIM FORMIS QUE SUNT PRETER MATERIAM i.e. ex sinceris substanciis: igne scilicet et acre et aqua et terra — non utique his que in yle 15 mutuam habent concrecionem sed que sunt ex silua et intelligibili specie que sunt idee sensilium — ISTE FORME QUE SUNT IN MATERIA ET ei, quod est esse materie, aduenientes CORPUS EFFICIUNT quadam exempli ab exemplari suo conformatiua deductione UENERUNT. Ac per hoc ille sincere idee i.e. exemplares et uero nomine "forme" uocantur. 20 98 NAM CETERAS QUE IN CORPORIBUS SUNT UOCANTES "FORMAS" hoc nomine ABUTIMUR BUM non ydee sed ydearum SINT icones i.e. IMAGINES. Quod utique nomen eis melius conuenit. ASSIMILANTUR ENIM non quidem plena in tota sui substantia aut in parte sue substancie 5emiplena substanciali similitudine, qua eternis temporalia nullatenus 25 possunt conferri, sed quadam extra substantiam imitatione HIS FORMIS QUE NON SUNT IN MATERIA CONSTITUTE: sinceris scilicet, sicut dictum est, substanciis et eternis ydeis. 99

NULLA IGITUR CtC.

In precedentibus cum dixisset: "quod non est hoc atque hoc sed 30 tantum est hoc, illud uere est id quod est" intulit: "quocirca hoc uere unum in quo nullus numerus". Et ad hoc iterum probandum dixit: "neque enim subiectum fieri potest". Hoc igitur ostenso iterum infert idem. Quasi: quandoquidem id, quod tantum est hoc, neque subiectum 35 est neque in subiecto IGITUR IN EO NULLA prorsus est ex differenti esse DIUERSITAS: NULLA EX haC DIUERSITATE PLURALITAS: NULLA etiam EX ACCIDENTIBUS

MULTITUDO:

ATQUE

ICCIRCO NEC ille, qUCHl diuerSOrUHl,

nec ille, quern unius diuersum esse uel diuersum accidens uel esse et accidens solet facere, NUMERUS. 40 100 Nam diuersum — saltern numero uel etiam dissimilitudine — esse et ei accidens semper est diuersorum: ut hominum non dissimilitudine 14 ex sinceris: in sinceris DW. sinceris k. substanciis: subsistentiis fN. 18 materie aduenientes: materia aduenientes kNO. 19 conformatiua deductione uenerunt: conformatura ueniunt kNO (conformatiua deductione marg k). 20 et uero nomine forme: forme v. 21 corporibus sunt: corporibus BCFpQTV. formas hoc: formes et hoc p. 22 sint icones: sint ycones p. 24 plena in: plene in p. 28 sinceris scilicet: sinceris sed pv. 31 quocirca: quod circa bmRy. 35 id quod: idem quod BCDFIMpQSVWXZ. quia s. 36 igitur in: ergo in py. 38 diuersorum nec: diuersorum esse nec EkNOYy. 39 diuersum esse: diuersum est esse p. et accidens solet: solet m. 41 nam diuersum: nam diuersorum v. saltern numero: saltern non p. 42 esse et: saltim esse et f.

DTrin I, 2, 98-101

101

sed solo numero diuersum est omne esse. Accidencia uero quedam numero solo — ut duorum alborum albedo et albedo — quedam etiam dissimilitudine — ut albi et nigri albedo et nigredo — diuersa sunt. 45 101 Hominum uero atque equorum plurimum esse et ei accidens non solo numero sed etiam dissimilitudine diuersum est. Unius quoque — ut cuiuslibet hominis — et esse plurimum est et accidentia plurima nee modo numero sub uno genere uerum etiam dissimilitudine aliquorum generum suorum seu omnium inter se diuersa: ut animatio 50 sensibilitas rationalitas colores linee et huiusmodi. Ill

1 DEUS UERO A DEO i.e. Filius uel Spiritus sanctus a Patre uel Spiritus sanctus a Filio NULLO horum DIFFERT. Quod ideo dico NE Deus et Deus DISTENT i.e. distare intelligantur aliquibus POSITIS in Deo tanquam IN SUBIECTO: scilicet ne intelligantur distare DIFFERENTIIS cuiuslibet rationis: hoc est UEL ACCIDENTIBUS UEL SUBSTANTIALIBUS quas 5 quoniam, sicut et accidentia, alicuius certi generis potestati ratio proprietatis addicit, in eodem in quo genus ipsum est tanquam in subiecto esse dicuntur quamuis et ipse — quia id, quod est totum esse, constituunt — in subiecto esse recte negentur. 2 Nam quod in Patre nee plures essencie nee plura accidencia nee lo accidens cum essencia sint, nullus ignorat qui, qua ratione Pater "id quod est" esse dicatur, non nescit. Idem et de Filio eius et de utrorumque Spiritu intelligi conuenit. 3 UBicumque UERO i.e. siue in uno siue in multis NULLA EST uel essencie et essencie uel accidentis et accidentis uel essencie et accidentis 15 DIFFERENTIA, NULLA EST OMNINO unde Uel illud UnUHl uel

ilia multa

47 unius quoque: unus quoque fF. 48 hominis et: hominis esse et v. esse plurimum est: esse et plurimum est p. esse plurimum m. 1 spiritus sanctus: spiritus v. 2 nullo horum: nullo eorum f. (differt) unum de uno apud Arrium unum de multis ut Pla(to) plura de uno ut trinitas plura de pluribus ut Cato Cycero marg y. 2 ideo dico: iccirco dico CFLMpTV. 5 substantialibus: specialibus kNO. 7 addicit in: adicit in ADW. abdicit m. 13 de utrorumque: de utroque f. caue (bis) marg NO. 14 ubicumque uero: ubicumque ergo uero p. 15 et accidentis uel; uel t. 16 illud unum uel: illud uel v, eorumque: eorum qui Gp.

102

PL 64, 1275B

intelligantur esse PLURALITAS. QUARE NEC aliquis eorum, que uel illi uni uel illis multis esse quod sunt conferant, NUMERUS. 4 IGITUR tarn multorum quam unius UNITAS essencie i.e. una essencia TANTUM qua uel Pater uel eius Filius uel amborum Spiritus et est et est 20 unum et est id quod est: qua etiam simul et equaliter ipsi et sunt et sunt unum et sunt id quod sunt. Essentia namque illorum, que Grece usia dicitur, et essencia est et singularis est et simplex est. Ideoque et horum quilibet per se et omnes simul dicuntur et esse et esse unum et esse id quod sunt. 25 5 Nee moueat aliquem quod sicut in naturalibus cum tres sint Plato Aristotiles Cicero et iuxta illorum numerum trina sit "hominis" nuncupatio — quoniam et Plato est homo et Aristotiles est homo et Cicero est homo — et hec trina nuncupatio in quendam sub eodem nomine numerum componatur secundum quern recte Plato Aristotiles 30 Cicero "tres homines" esse dicuntur: non tamen similiter, quamuis tres sint Pater Filius Spiritus sanctus et iuxta horum numerum actu dicendi trina sit Dei nuncupatio — quoniam et Pater est Deus et Filius est Deus et Spiritus sanctus est Deus — non, inquam, trina hec nuncupatio componi potest in aliquem sub hoc nomine numerum ut 35 scilicet recte dici possit: "Pater Filius Spiritus sanctus sunt tres dii". 6 NAM QUOD de his ter dicitur "homo", propter formarum — que de illis, uno tamen nomine, dicuntur — diuersitatem singulares, que per se facte sunt, appellationes aggregantur in numerum ut — quoniam unusquisque a sua, que non est alterius, subsistencia dicitur " homo " — 40 ipsi simul dicantur esse tres homines. Et quamuis ratione significationis illius, qua nomen quodlibet appellatiuum "quale aliquid" significare dicitur, repeticio eiusdem nominis fiat, rerum tamen eodem nomine est predicata numeralis diuersitas.

18 conferant: conferat BbCDFHkLmNOpQSstuWZ. 21 et est unum: unum BfkNOS. qua etiam: quia etiam p. qui etiam r. 24 et horum quilibet: quilibet v. dicuntur et esse: dicuntur esse v. 30 secundum quern: quern f. 32 pater filius spiritus: pater et filius et spiritus HkNO. 34 deus non: non p. 35 sub hoc: super hoc y. 36 sunt tres: sint tres FfGhlkNOUvz. tres t. 37 (nam quod) Non sic antiqui et magni philosophi marg kNO. Si non sic, igitur non catholice alia manu marg k. P. CLASSEN, Zur Geschichte 274. 38 illis uno: illis in uno Uz. diuersitatem: diuersitate NuZ. 40 subsistentia: substantia p. 42 quale aliquid: quare aliquid m. 43 eodem nomine: eodem v. 44 est predicata: est predicate p.

DTrin I, 3, 4-11

103

7 Quod uero TERCIO REPETITUR hoc nomen quod est "DEUS" CUM et 45 PATER nuncupatur "Deus" et FILIUS nuncupatur "Deus" ET SPIRITUS SANCTUS NUNCUPATUR "Deus" sicut nominis, ratione significandi, sic et rei illius ex qua horum quisque dicitur "Deus", ratione propositi, repeticio fit. Ideoque iste que ex reppeticione uidentur TRES UNITATES NON FACIENT PLURALiTATEM NUMERi i.e. numeralem pluralitatem IN EO 50 QUOD IPSE SUNT, sicut uidentur esse, tres. Non enim uere sunt tres. 8 Quod nimirum ex comparatione intelligere possumus: si scilicet ADUERTAMUS AD RES NUMERABiLES i.e. ad ea, ex quorum diuersitate solet numerus esse, AC NON aduertamus AD IPSUM numerationis, qua re ipsa aut imitatione multitude exponitur, NUMERUM. 55 9 ILLIC ENIM i.e. numerationis expositione sepe quidem diuersitas rerum multarum, quandoque uero unius tantum REPPETICIO quendam qua,si diuersarum UNITATUM NUMERUM FACIT. IN EO AUTEM, QUI non imitatione dicitur, NUMERO sed rerum uera ex proprietatibus diuersitate IN REBUS ipsis ex ilia diuersitate NUMERABILIBUS CONSTAT, illam que 60 uere est NUMEROSAM DIUERSITATEM RERUM uere NUMERABILIUM MINIME FACIT unius REPPETICIO que fit tanquam multarum UNITATUM numeratio ATQUE tanquam ex rerum diuersitate PLURALITAS. 10 Quasi: sed pocius rerum diuersa proprietas numerosam facit diuersitatem rerum. Ex his igitur apparet quod, cum numerando 65 dicimus "unus unus unus" uel "homo homo homo" uel huiusmodi, aut ex intellectu diuersarum proprietatum, quarum semper comes est diuersitas unitatum, hoc dicimus aut unius reppeticione que numerum imitatur. 11 NUMERUS ENIM DUPPLEX EST i.e. loquendi usu duppliciter dicitur. 70 UNUS QUIDEM numeratio QUO scilicet NUMERAMUS. ALTER UERO etc. Dicendo "unus" et "alter" non uult intelligi eum, quo numeramus, ab eo, qui in rebus numerabilibus constat, rei proprietate semper

49 iste que ex: iste quod ex z. 50 facient: faciunt fMSTtv. numeralem pluralitatem: pluralem irrationalem pluralitatem f. pluralitatem in: pluralitatem quod in f. 51 (sunt tres) Extranee quamuis subtiliter marg kNO. extranee aliter intelligent! alia manu marg k. 55 re ipsa: rei ipsa p. 57 reppeticio quendam: reppeticio i. e. quendam f. 58 autem qui: qui s. 60 numeralibus: numerabilibus mt. illam que: ilia que p. 61 diuersitatem: diuersitate t. 68 unitatum hoc: hoc v. 1 unius reppeticione: unius ex reppeticione m. 69 imitatur: imimitatur p.

104

PL 64, 1276B

esse diuersum. Eo namque numeramus QUI IN REBUS NUMERABILIBUS CONSTAT. Sed ideo dicit unus et alter quoniam alia ratio est numerum 75 rebus inesse, alia res ipsas numero numerare. 12 Numerationis quoque diuersi sunt modi. Fit enim numeratio quandoque distributione, quandoque collectione. Nam et qui diuidit numerat. Unde numerus dicitur unitatum quorumlibet diuersorum ex diuersis inter se proprietatibus multitudo. Et qui colligit numerat. 80 Unde numerus dicitur quantitatis aceruus atque unitatum collectio. 13 Distributione numeramus cum dicimus "unus unus". Et hoc duobus modis: scilicet uel unitatis ipsius uel eius, quod ab ipsa unum est, significatione. Unitatis ipsius significatione cum, ipso eius nomine, plus quam 85 semel dicimus "unus unus" uel "unitas unitas". Eius uero significatione, quod ab ipsa unitate unum est, uel diuersa penitus unumquodque tantum semel dicimus uel, que significandi ratione sunt eadem, dicimus plus quam semel. 14 Et penitus quidem diuersa numeramus uel cum dicimus "homo 90 berillus" — in quibus tarn ea, que sunt, quam ea, ex quibus sunt, distributione numerata intelliguntur — uel cum dicimus "homo albus" ubi non qui est homo uel albus sed ipsa, qua est homo, singularis humanitas et singularis albedo, qua idem est albus, numerata sunt. 15 Que uero significandi ratione eadem sunt plus quam semel 95 dicendo numeramus distributione uel ea que uere est sicut dicitur distributio — ut cum de Platone et Cicerone loquentes dicimus " homo homo" numerantes tarn illos, qui sunt, quam diuersas humanitates, ab altera quarum alter et alter ab altera dicitur "homo" — uel ea que non uere est sed quadam imitatione dicitur "distributio" — ut — cum unum solum quod est et unum solum unde illud est, uerbi gratia Ciceronem et eius singularem aliquam proprietatem intelligentes,

74 numerabilibus: numeralibus v. 77 diuersi sunt modi: diuersi modi fhz. 78 collectione: collatione pr. uel collectione ss p. 79 numerat: numerarat t. unitatum quorumlibet diuersorum: quorumlibet diuersorum hvz.. unitatum quorumlibet f. 81 unde numerus: unus numerus f. quantitatis aceruus: aceruus m. (collectio) BOETHIUS, De arithm. I, 3 ; PL 63, 1083 D. 87 uel diuersa: est uel que sunt diuersa v. uel diuersitas m. 89 dicimus plus: plus m. 90 et penitus: quia penitus p. 24 numeramus uel: numeramus ut p. 93 ipsa qua est: ipsa qui est f. ipsa que est z.

DTrin I, 3, 12-19

105

dicimus uno nomine "homo homo" uel diuersis "Marcus Tullius Cicero" et "ensis gladius mucro": aut diuersa que sunt, unum tamen unde sunt, intelligendo ut cum dicimus "album album" loquendo de 5 corpora, ex quo constat homo, et de homine ipso qui constat ex eo: item "rationale rationale" loquendo de spiritu hominis et de homine qui constat ex eo. Hec autem, que non uere est sed imitatione dicitur, distributio uero nomine "iteratio" uocatur seu "reppeticio". 16 Collectione uero numeramus cum, uno nomine, simul et semel 10 dicimus uel plures unitates — ut "duo" — uel plura una — ut "homines". Qua semper et ea que sunt et ea ex quibus sunt, sub uno illorum nomine uel naturaliter communi uel multiplici numerantur. Et hec quidem, que colleccione fit, numeratio ex distributionis partibus constat. 15 17 Sed ex cuius, diligenter est attendendum. Nam partes illius distributionis qua numerantur tarn nominibus quam proprietatibus diuersa et ea que sunt et ea ex quibus sunt — ut "homo berillus" — uel qua non id quod est sed ea ex quibus est — ut "homo albus" — uel partes illius que imitatione dicitur "distributio", nulla cuiuslibet propositi 20 nominis pluralitate collectio numerat. In illis enim duabus diuersitas absque unione: in hac tercia unitas absque diuersitate collectionis numerationem fieri non permittit. 18 Itaque relinquuntur collection! partes illius distributionis qua ilia, que significandi ratione eadem sunt, plus quam semel dicendo — 25 ut de diuersis "homo homo" — tarn ea que sunt quam ea ex quibus sunt numeramus. Que igitur duabus prioribus re et nomine diuersa distribuuntur — unum scilicet et aliud unum — non facit collectio duo aliquid. 19 Et quod tercia reppetitur bis unum, non est nisi unum. Sed que 30 sub eodem nomine quarta distribuuntur, uere — propter rerum, que sunt et ex quibus sunt, proprietatem diuersam — unum et aliud unum 5 unum tamen unde: unde tamen unum DpVW. unum tantum unde v. 7 item rationale... ex eo om v. item rationale: item t. loquendo de: loquendo et de z. 9 uocatur seu: uocatur se t. 10 simul et semel: simul v. 17 qua numerantur: que numerantur Cz. 19 albus uel: albus et uel FpQ. 21 propositi nominis: propositionis v. collectio numerat: colleci numerat p. 23 collectionis numerationem: collectionis pluralitatem uel numerationem kNOy. 25 dicendo: diceremus p. 26 ut de... sunt numeramus om p. 27 que igitur: quod igitur W. qua igitur p. 32 et aliud unum: et alium unum f.

106

PL 64, 1277A

et — propter eiusdem nominis significationem eandem — bis unum duo aliquid sunt ut "homo homo" homines duo. 20 Sic igitur numerus unus et idem est: et qui in rebus est et quo 35 numeramus uel colligendo uel distribuendo uel ueri nominis distributione uel repeticione. Sed quoniam, sicut predictum est, alia ratio est in rebus ipsis numerum consistendi, alia res ipsas eodem numerandi, recte diuidens ait: UNUS QUIDEM est QUO NUMERAMUS, ALTER UERO est QUI IN REBUS NUMERABILIBUS CONSTAT uere diuersus ab his in quibus 40 est. 21 ETENIM quod est UNUM, RES EST unitati subiecta cui scilicet uel ipsa unitas inest, ut albo, uel adest, ut albedini. UNITAS uero est id QUO ipsum cui inest et ipsum cui adest DICIMUS UNUM: ut album unum, albedo una. 45 22 RURSUS ea que dicimus esse DUO, IN REBUS SUNT i.e. res sunt dualitati similiter subiecte qua due sunt: UT HOMINES duo UEL LAPIDES duo. DUALITAS uero NICHIL est i.e. non est aliquid cui uel adsit uel insit dualitas quia nichil ei aut inesse aut adesse potest. 23 SED TANTUM est DUALITAS QUA DUO HOMINES UEL DUO LAPIDES FIUNT 50 duo. Sicut enim qualitate non ipsa sed subiectum, cuius ipsa est, quale est ita quantitate non ipsa sed, quod ei subiectum est, quantum est. Ideoque non unitas ipsa sed, quod ei subiectum est, unum est. Nee dualitas ipsa sed, quod ei subiectum est, recte dicitur "duo" quamuis tropo, quo nomen effectus ad causam transsumitur, unitas ipsa "una" 55 et dualitas ipsa i.e. unitas et unitas "duo" dicatur. 24 ET EODEM MODO est IN cETERis numeris i.e. ternario quaternario et deinceps. Nam uere omnis numerus non numeri ipsius sed rerum sibi suppositarum est numerus quas, sicut sepe iam diximus, uel collectione — que semper uere pluralitatis est et eorum que sunt et 60

40 uero est qui: uero qui Sz. rebus numerabilibus: rebus v. 42 subiecta cui: subiecta eius cui y. cui scilicet uel: cuius uel ON. eius uel k. 44 id quo ipsum: id quod ipsum m. 47 res sunt dualitati: res est dualitati f. subiecte qua due: subiecte que due DFfkMNOpWz. subiecte quo due Y. duo uel lapides: duo sunt lapides f. 48 cui uel adsit: cui adsit b. 51 fiunt duo: sunt duo BHIKLMmRST. 52 quantum est: quantum p. 57 ternario quaternario: ternario et quaternario fhSTv. 59 rerum sibi suppositarum: rerum ipsi suppositarum AGKtuZ. rerum sibi oppositarum pv. 60 collectione que semper: collectione semper p. collectionis que semper f.

DTrin I, 3, 20-30

107

eorum ex quibus sunt — numeramus uel distributione — que non semper. 25 ERGO IN NUMERO qui dicitur "numeratio", QUO scilicet NUMERAMUS,, sepe, sicut predictum est, REPPETICIO unius quasi multarum UNITATUM earn, que sola imitatione dicitur, PLURALITATEM FACIT. 65 26 IN RERUM UERO NUMERO, qui uere est ex ipsarum rerum proprietate diuersa, NON REPPETICIO unius que est quasi sit UNITATUM multarum PLURALITATEM FACIT: ut si BE EODEM — in uocis materia, non in rerum signification — diuersis nominibus DICAM "GLADIUS UNUS MUCRO UNUS

ENSIS UNUS".

70

27 Et recte premisi: "si de eodem dicam". Quoniam ENIM hoc quodlibet nomen naturaliter est commune multorum et que sunt et ex quibus sunt, possunt quidem ex intellectu diuersorum hec eadem aut diuersa proferri tamen et ex intellectu unius dici eo quod POTEST UNUS singularis GLADIUS et ab una singulari natura TOT uocum diuer- 75 sitate UOCABULIS appellatus AGNOSCI. HEC ENIM,, que forte diuersarum UNITATUM putari potest, NUMERATIO NON EST numeratio multarum sed POCIUS est unius tantum ITERATIO. 28 Et repetit idem exemplum dicens: UELUT si ex intellectu unius tantum et quod est et quo est ITA DICAMUS uoce diuersis nominibus 80 "ENSIS MUCRO GLADIUS" REPPETICIO QUEDAM EST EIUSDEM NON NUMERATIO DIUERSORUM. 29 Et alio exemplo quo tarn uox quam significatio eadem est, idem ostendit dicens: UELUT si, communem naturaliter appellationem usu ad unum contrahens, ex illius tantum intellectu DICAM "SOL SOL SOL", NON eorum que sunt et eorum quibus sunt pluralitate TRES SOLES 85 numeratione EFFECERIM SED tantum DE UNO quod est et tantum unum quo est repeticione TOCIENS i.e. ter PREDICAUERIM. 30

NON IGITUR etc. Ab exemplis infert. Quasi: dicendo diuersis, non significatione 90

65 earn que sola: ea que sola Hm. (facit) Extranee ualde a texto marg kNO (textu k). CLASSEN, Zur Geschichte 274. 71 premisi side: premisi non deFOpQ. premisi ut side v. 72 est commune: commune t. 73 diuersorum... ex intellectu om y. 74 proferri tamen et: proferri et t. 76 forte diuersarum: forte diuersorum f. 80 unius tantum et quod: unus tantum et quod p. unius tantum id quod kNO. 85 usu ad unum: usu ad usum m. 88 repeticione tociens: repeticio est tociens f. id est ter: idem ter z.

108

PL 64, 1278A

sed uoce, nominibus "ensis mucro gladius" et uno tarn uoce quam significatione nomine "sol sol sol" non facit numerum predicatio repeticione trina. Similiter ergo si et DE PATRE AC de FILIO eius ET de amborum SPIRITU SANCTO TERCIO PREDICETUR "DEUS", NON ICCIRCO TRINA hec PREDICATIO predicatorum NUMERUM FACIT. 95 31 Hoc ENIM i.e. hec numero rerum hoc nomine, quod est "Deus", predicatarum trina predicatio ILLIS solis, UT preoiCTUM EST, IMMINET i.e. esse uidetur QUI INTER EOS i.e. Patrem et Filium et Spiritum sanctum sua opinione FACIUNT quandam DISTANCIAM MERITORUM quibus Patrem Filio et Filium Spiritu sancto maiorem esse dicunt. — 32 CATHOLICIS UERO NICHIL CONSTITUENTIBUS hac DIFFERENTIA meritorum i.e. non conicientibus ex hac, que ab aliis fingitur, meritorum diuersitate predicatorum hoc nomine, quod est "Deus", diuersitatem IPSAMQUE predicatam FORMAM PONENTIBUS ESSE UT ipsa EST i.e. unam singulariter esse NEQUE ESSE ALIUD QUAM EST IPSUM QUOD EST i.e. 5 omnino simplicem usiam esse OPINANTIBUS RECTE UIDETUR ESSE DE EODEM predicato facta REPETICIO pocius QUAM DIUERSI predicati ENUMERATIO CUM DICITUR "PATER CSt DEUS, FlLIUS CSt DEUS, SPIRITUS SANCTUS

est DEUS". 33 Non enim diuerse essencie his tribus propositionibus predicate 10 sunt. ATQUE HEC TRINITAS est i.e. hi tres, quibusdam proprietatibus a se inuicem diuersi, sunt singulariter et simpliciter UNUS DEUS UELUT ENSIS ATQUE MUCRO una singular! predicata nominum qualitate UNUS singulariter GLADIUS. Item UEL UT SOL SOL SOL una singular! forma UNUS SOL.

91 sed uoce nominibus: nominibus BCFLpQ. 94 tercio predicetur deus: tercio predicatur deus BCFMpQSTV. 95 (facit) predicatio predicatorum marg Uz. 96 hec numero rerum: hoc numero rerum CDFILrWz. ex numero rerum AkNOstVY. hec numeratio rerum BbHmpR. 97 predicatarum trina: predicarum trina p. 100 spiritu sancto: spiritui sancto f. 1 uero nichil: uero uiris nichil f. 2 hac differentia meritorum: hanc differentiam meritorum kMNO. conicientibus: continentibus fhlKUvz. 11 his tres quibusdam: tres quibusdam kNO. 12 sunt singulariter: sed singulariter kNO. 14 (gladius) Caute. Nomine enim singularitatis nimis approximatur Sabellianis. Non enim ad hoc inducuntur a Boetio exempla subiecta de uno ense uel sole — 'ensis mucro gladius sol sol sol ' — ut singularitas forme in trinitatem inducatur sed ad hoc ut sciamus non semper multiplicatione nominum de rebus habita numerum uel multiplicationem rebus induci. Hoc enim et ipse Boetius declarat in consequentibus dicens: ' sed hec interim ' etc. marg kNO. 15 (unus sol) Caute legendum est ubi essentiam patris et filii et spiritus sancti a subsistentibus diuidit N (marg kO). P. CLASSEN, Zur Geschichte 274.

15

DTrin I, 3, 31-38

109

34 SED HOC INTERIM etc. Hue usque singularem ac simplicem Patris et Filii et Spiritus amborum essenciam, qua unusquisque illorum et est et Deus e5t et tres sunt unus Deus, theologicis rationibus ostendit. Nunc diuersis proprietatibus esse diuersos eosdem, quorum non nisi singularis ac 20 simplex est ejssencia, naturalium rationibus uult demonstrare. 35 Que illorum in hac unitate diuersitas ut aliquatenus possit intelligi, genera naturalium predicamentorum omnia commemorat. Et que et qualiter de creaturis et de Deo dicantur, premittit. Attendendum uero quam artificiose transit ad eorundem ostendendam diuersitatem 25 quorum unitatem ostenderat: occasione uidelicet exemplorum que ad intelligendam unitatem induxerat. 36 Dixerat enim: "Cum dicitur Deus Pater Deus Filius Deus Spiritus sanctus, repeticio de eodem magis quam enumeratio diuersi uidetur". Et ne quis dubitaret, multiuoci atque uniuoci comparatione firmauerat SQ dicens: "Uelut ensis mucro gladiu3 uel ut sol sol sol". Sed in his tarn eius quod est quam eius quo est repeticio facta est. 37 Cum uero dicitur "Deus Deus Deus" — primum de Patre secundum de Filio tercium de Spiritu sancto. Quod et ipse aperit dicens: "Deus Pater Deus Filius Deus Spiritus sanctus" — eorum quidem, 35 qui sunt Deus, numeratio facta est: eius uero, quo sunt Deus, repeticio. 38 SED HOC diuisione melius intelligetur. In naturalibus enim aliud est quod est, aliud quo est. Item aliud numeratio, aliud iteratio. His igitur sibi inuicem iunctis, quatuor partium diuisio nascitur. Nam uocum dictione aut utraque — scilicet et que sunt et quibus 40 sunt — numerantur aut utraque repetuntur: aut repetuntur que sunt sed numerantur quibus sunt: aut numerantur que sunt sed repetuntur quibus sunt.

19 theologicis: theoloicis f. 20 diuersos eosdem: diuersas eosdem p. 22 diuersitas ut: diuersitatis ut v. 24 deo dicantur: deo predicantur t. 25 transit ad: transit ab f. 26 occasione: occasionem m. 27 unitatem induxerat: unitatem dixerat m. 29 diuersi uidetur: diuersis uidetur fh. de diuersis uidetur v. 30 firmauerat: confirmauerat kNOt. affirmauerat E. 31 uel ut sol: uel sol byZ. 32 quo est repeticio: quo repeticio m. 34 de filio tercium: tercium m. 38 aliud quo est: aliud est quo est m. 39 partium diuisio: partius diuisio p. 40 uocum dictione: dictio est uocum v. uocis dictione kOY. 41 aut repetuntur que: que pW.

110

PL 64, 1178D

39 Utraque numerantur sepe diuersis nominibus — ut "homo lapis" — sepe eodem — ut de Platone et Cicerone "homo homo" uel 45 "homines". Utraque repetuntur sepe diuersis nominibus propriis — ut "Marcus Tullius Cicero"—uel appellatiuis—ut "ensis mucro gladius"— sepe eodem proprio — ut "Cicero Cicero" — uel appellatiuo ut "sol sol". 40 Repetuntur uero que sunt sed numerantur quibus sunt: ut si 50 quis de uno homine — uerbi gratia de Platone — dicat "animal rationale". Numerantur autem que sunt sed repetuntur quibus sunt ut si quis de diuersis — uerbi gratia de anima hominis et de homine qui constat ex ea — dicat "rationale rationale". 41 His ita diuisis, si quis riorum aliquid ex aliorum comparatione 55 uolens intelligi dicat: "animal rationale" numeratio est sicut "homo lapis", recte dicit. Nam etsi tarn ea que sunt quam ea quibus sunt numerantur cum dicitur "homo lapis" — cum uero dicitur "animal rationale" non quidem id quod est sed ea quibus est numerantur — non minus tamen similitudo comparationis in his, propter que fit compara- 60 tio, manet. 42 Uere. Etenim his duobus nominibus quibus dicitur "animal rationale" ea, quibus unum aliquod est, numerata sunt sicut illis duobus, quibus dicitur "homo lapis", et ea que sunt et ea quibus sunt numerata sunt. 65 43 Item recte comparat qui ait: sicut numeratio est cum de Platone et Cicerone dicitur "homo homo" uel de solo Platone "animal rationale" ita numeratio est cum dicitur "rationalis anima, rationalis homo". Nam etsi non id quo sunt i.e. rationalitas tamen ea que sunt i.e. anima et homo numerata sunt: quemadmodum cum dicitur de 70 diuersis "homo homo" tam ea que sunt quam ea quibus sunt — et cum de uno dicitur "animal rationale", sola ea quibus illud est — numerantur.

45 sepe eodem ut: sepe de eodem ut m. 46 nominibus propriis ut: nominibus ut kNO. 55 his ita: his itaque bHmRS. diuisis si: diuersis si DftWy. aliquid ex: aliquod ex BbCMpryz. 57 quam ea quibus: quam ea ex quibus fLNT. 62 animal rationale... quibus dicitur om NO. 63 unum aliquod est: unum aliquid est DVvWY. 64 illis duobus: illud duobus f. 69 id quo sunt: id quod sunt HimWy.

DTrinI, 3, 39-47

111

44 Similiter si quis repeticionis comparatione repeticionem uelit intelligi, recte quodlibet trium predictorum generum repetendi com- 75 parat siue eiusdem siue alterius generis repeticioni. Id est: si ei quod tantum repetit id quo est — ut "rationalis anima, rationalis homo" — comparet uel id quod eiusdem rationis aliquid reppetit — scilicet id quo est ut "longum corpus hominis, longus homo" — uel id quod diuerse rationis — scilicet id quod est ut "animal rationale" — 80 uel et eiusdem et diuerse i.e. utrumque: tarn id quod est quam id quo est ut "Cicero, Cicero". 45 Errant tamen aliqui in comparationibus immo ex comparationibus cum aut, si quid in eis est dissimile, illas omnino abiciendas existimant aut in his, propter que non fit illarum inductio, easdem usurpant ut 85 Sabelliani. 46 Qui — cum audiunt unius substantie tres esse personas et propter earn, que ex illarum proprietatibus est, diuersitatem aut equalitatem aut cooperationem aut coeternitatem aut processionem ostendendam inductas similitudines legunt: scilicet uel unius anime mentem noti- 90 ciam amorem uel unius mentis memoriam intelligentiam uoluntatem uel unius radii splendorem et calorem uel huiusmodi alias — putant quod sicut unus solus est radius, de quo dicuntur calor et splendor, aut una sola est mens, de qua et memoria et intelligentia et uoluntas, aut una sola anima, de qua et mens et noticia et amor, ita quoque 95 unus solus subsistens sit qui, cum sit natura Deus, idem ipse personalibus proprietatibus sit et Pater et Filius et Spiritus sanctus. 47 Quos hie ipse error patenter ostendit omnino nescire huius nominis, quod est "substancia", multiplicem in naturalibus usum: uidelicet non modo id, quod est, uerum etiam id, quo est, hoc — nomine nuncupari et prorsus ignorare qua ratione dicatur "personalis" quecumque sic appellatur alicuius proprietas, et quod eadem alia ratione "singularis", alia "indiuidua", alia "personalis" uocetur. Que suo loco distinguenda posterius reseruamus.

75 uelit intelligi: uelud intelligi f. 76 repeticioni: repeticione CuZ. 77 quod tantum: quod tamen f. 81 uel et eiusdem: uel eiusdem kLNOR. tarn id quod est: quam id quod est m. tarn id quod kO. 83 tamen aliqui: autem aliqui t. 85 non fit earum: non sit earum FIKpQZ. 88 ex illarum: ex diuersis illarum kNO. 89 cooperationem: comparationem BDfkMNOuvWXYyZ. 96 natura deus idem: natura idem p. 100 etiam id quo: etiam quo s.

112

PL 64, 1279D

48 Nunc tamen INTERIM de comparationum inductionibus qualiter 5 sint accipiende, et de Sabellianorum, qui ex comparationibus et huius nominis quod est "substantia" multiplicitate contingere potuit, errore commemorauimus ne quis eos secutus ex multiuoci, quod est "ensis mucro gladius", aut uniuoci, quod est "sol sol sol", comparationibus quibus et quod est et quo est i.e. et subsistens et subsistentia iterata 10 significatione repetitur in eo, quod de Patre et Filio et amborum Spiritu dicitur "Deus Deus Deus", subsistentis unius putet esse factam repeticionem sed tantummodo subsistencie que de diuersis i.e. Patre et Filio et ipsorum Spiritu una et indiuidua predicatur. 49 Cuius tantum repeticionem ex comparationibus se uoluisse intel- 15 ligi et hac de causa comparationes induxisse auctor ipse aperit dicens: SED HOC quod inducimus "ensis mucro gladius" et "sol sol sol" INTERIM cum scilicet nondum, quibus proprietatibus diuersi sed quo unum sunt Pater et eius Filius et amborum Spiritus, uestigamus DICTUM SIT i.e. dictum esse accipiatur AD EAM SIGNIFICATIONEM DEMONSTRATIONEMQUE 20 i.e. ad demonstratiuam significationem QUA non modo uerbis significatur sed etiam proporcione comparationum OSTENDITUR NON OMNEM, que significatione fit, UNITATUM REPETITIONEM rerum ipsarum diuersitate NUMERUM PLURALITATEMQUE i.e. uere numerosam pluralitatem PERFICERE.

25

50 NON UERO ITA DICITUR aliquod unum et ab aliquo uno PATER AC FILIUS AC SPIRITUS SANCTUS QUASI QUIDDAM MULTIUOCUM. Immo hec diuersorum et ex diuersis sunt nomina. NAM MUCRO ET ENSIS ET IDEM gladius EST subsistencie singularitate ET IPSE proprietate. PATER UERO AC FILIUS ET SPIRITUS SANCTUS IDEM sunt. 30 51 Ita uerbo plurali, quod est "sunt", de Patre et Filio et Spiritu sancto, qui numero plures sunt, deberet earn — qua ipsi sunt quod sunt — essenciam predicare quoniam non quod dicitur sed de quo dicitur iuxta grammaticorum regulam est uerbi persona. Ideoque

4 reseruamus: reseruemus NO. 5 tamen interim: tamen iterum NO. 7 nominis quod: nominibus quod m. 14 indiuidua predicatur: indiuidua pater kNO. 15 cuius tantum: cuius tamen EfT. 20 significationem demonstrationemque: significationem p. 21 qua non: que non C. quam non p. 27 pater ac filius: pater et filius EkNOps. quasi quiddam: quasi quoddam NpW. immo hec: immo ex DIuWZ. 29 uero ac: uero et fKN. filius et: filius ac DfhMSVvWz. 31 est sunt: est deus y. 32 deberet earn: debent earn pv. 33 essenciam predicare: essentia predicare p. 34 regulam est: rationem est kN. uerbi persona: uerbi personam m.

DTrin I, 3, 48-55

113

cum de uno dictio est, uerbo singular! siue unum siue multa dicuntur 35 — ut "Plato est homo" uel "Plato est homo albus" — cum uero multorum enumerationem sequitur dictio, uerbo plurali de illis tarn unum quam plura enunciantur ut "Plato et Cicero sunt rationales" et "Plato et eius spiritus sunt unum rationale". 52 Sic ergo quoniam enumeratio hec "Pater ac Filius et Spiritus 40 sanctus" dictionem precesserat, sequi debuit "idem sunt". Quia tamen una singularis et indiuidua est essencia qua illi plures sunt idem, uerbi numerum non suppositorum pluralitati sed illius, que de ipsis dicitur, essencie referens unitati, ut non tarn uerbi ex essencia quam essencie ex uerbo singularitas intelligeretur, ait: PATER AC FILIUS ET 45 SPIRITUS SANCTUS IDEM EQUIDEM EST usye i.e. essencie, que de ipsis uere dicitur, singularitate. 53 NON UERO est IPSE scilicet non est his subiecta nominibus ypostasis una i.e. subsistens unus et solus una et solitaria proprietate qui et Pater et Filius et Spiritus sanctus sit diuersa ratione. Non enim Pater 50 et Filius et Spiritus sanctus sunt omoypostaseon sed omoysion: uidelicet non unius subsistentis uel essentis sed unius subsistencie uel essencie. 54 Quod autem dico "non unius subsistentis uel essentis" non ideo dico quod uelim intelligi illos tres unum subsistentem uel essentem non esse — nam uere sunt unus subsistens uel essens una, qua sunt, 55 usya — sed quod nunquam de aliquo illorum ea, que de alio, predicatur personalis proprietas. 55 Unde supponit: IN QUA RE i.e. an de uno solo hec diuersa dicantur, PAULISPER ex catholicorum auctoritate CONSIDERANDUM EST. Aliquibus 35 multa dicuntur: multa dicantur s. 40 pater ac: pater et bCEFHkmNOQRSsy. filius et: filius ac DfhMTvWz. 45 ait pater ac: ait pater et EkNOs. filius et: filius ac DfhMmvWz. 48 his subiecta: his substantia NO. 49 (subsistens unus) Caue pestem sabellianam qua dicitur ' tres unus subsistens uel essens '. Catholica enim fides non recipit ' tres unus ' dici nisi addas ' unus deus ' uel huic equipollens ut est ' unus omnipotens unus immensus '. Sed ' tres unum sunt ' ait uera theologia (1 Jn 5, 7). Quod si de uerbo ' sunt ' formare participium uolueris, rectius ita dixeris ' tres sunt unum ens ' quam ' unus essens '. Si uero contentiosus ' unum essentem ' patrem et filium et spiritum sanctum dicere uolueris eo intellectu quoniam sunt is qui uere est i. e. unus deus, intellectus quidem irreprehensibilis est sed nouitas uerborum displicet a qua apostolica doctrina censet abstinendum marg kNO. P. CLASSEN, Zur Geschichte 274. 54 ideo dico... essentem marg k. 55 esse nam: esse sed unius substantie uel essentie non esse nam k. 57 predicatur personalis: predicantur personalis t. predicatur pluralis singularis by (singularis marg b).

114

PL 64, 1280D

ENIM REQUIRENTIBUS a catholicis an IPSE EST PATER QUI est FILIUS 60 INQUIUNT catholic!: "MINIME ipse est Pater qui est Filius". RURSUS aliquibus requirentibus ab eisdem catholicis an ALTER illorum sit IDEM, non dico essencie singularitate "quod alter" sed subsistentis unius proprietate "QUI ALTER", NEGATUR ab eis. 56 Ex hoc IGITUR manifestum est quod NON IN OMNI RE EST INTER 65 EOS INDIFFERENTIA. Quamuis enim in eo quo sunt i.e. in essencia, que de illis predicatur, sit eorum indifferentia, est tamen ipsorum per quedam, que de uno dici non possunt ideoque que de diuersis dici necesse est, differentia. 57 QUARE scilicet secundum eorum diuersitatem SUBINTRAT eorum, 70 de quibus ilia dicuntur, NUMERUS ut, qui unius essencie singularitate que de ipsis dicitur sunt unum, diuersis — quas de uno dici non conuenit — proprietatibus plures numero sint. 58 QUEM numerum CONFICI i.e. probari EX SUBIECTORUM — siue subsistencium dicas siue subsistenciarum inter se substancialiter con- 75 formium — ilia, quam dissimilitudo accidencium facit, DIUERSITATE SUPERIUS cum de naturalium numerali ageremus pluralitate, EXPLANATUM EST. 59 DE QUA RE i.e. de illorum numero qui una singular! et simplici et ab omnibus illis, que priorum potestatem posteriora comitantur, 80 solitaria essencia sunt singulariter ac simpliciter unus et tantummodo Deus BREUITER coNsiDERABiMus si, FRiusquani hoc con3ideremus, PREMISERIMUS ILLUD: QUEMADMODUM UNUMQUODQUE, quod DE DEO dicitur,

de ipso PREDICATUR. 61 qui est filius: qui et filius Uy. 63 dico essencie: dico unius essencie v. dico z. 64 eos indifferentia: eos differentia NOuZ. eo quo sunt: eo quod sunt EKs. in essencia: essencia ENOz. 68 ideoque que de: ideoque de ABbDEFIMmNOpQRSTvWy. 71 (singularitate) Caue nomen singularitatis in usia que deus est marg kNO. P. CLASSEN, Zur Geschichte 274. 75 inter se substantialiter: inter substantialiter kNO. 76 facit diuersitate: facit diuersitatem HLy. 79 singulari et: singulari ac EfDhKkNOsUWz. 81 (solitarie) Caute lege nomen solitarie et singularis essentie marg kNO. 82 si prius quam: si prius quidem f. 84 dicitur de: dicitur et de fv. ipso predicatur: ipso predicetur p.

DTrin I, 3, 56-59

115 IIII

1 DECEM etc. Hie commemorandum est quod, cum facultates secundum genera rerum de quibus in ipsis agitur diuerse sint i.e. naturalis, mathematica, theologica, ciuilis, rationalis, una tamen est, scilicet naturalis, que in humane locutionis usu promptior est et in transferendorum sermonum 5 proporcionibus prior. 2 Nam uerbi gratia "quantum" et "quale" in naturalibus recte dicuntur ut "quantus et qualis homo uel lapis". Hec eadem ab ipsis naturalibus, proporcionis alicuius habita ratione, ad cetera transferuntur ut dicatur et in mathematicis "quanta et qualis linea" et in 10 theologicis "quantus et qualis Deus" et in ciuilibus "quanta et qualis prepositura" et in rationalibus "quanta et qualis honestas". 3 Similiter etiam ilia que sunt a rationibus naturalium ut "contrarium" dicitur primum et proprie in naturalibus album nigro: deinde in mathematicis albedo nigredini et in theologicis aut ciuilibus malum 15 bono et in rationalibus falsum uero. Et ad hunc modum plurima naturalium propria, sumpta ex ipsis proporcionis aliqua ratione, ad alia transferuntur. 4 Hunc igitur uerborum usum philosophus iste non modo ex cotidiana omnium hominum locutione uerum etiam ex scripturarum, 20 que a diligentissimis atque probatissimis uiris edite sunt, auctoritate accipiens — cum ostendisset secundum quid Pater et eius Filius et amborum Spiritus unum sunt et dicturus esset secundum que ipsi, qui sine numero sunt unus, plures etiam numero sunt quoniam et id, secundum quod unum sunt, et ea, secundum que sunt plures, de ipsis 25 predicantur — recte omnium genera naturalium predicamentorum enumerat et, que et ex quo sensu uel de subsistentibus uel de Deo dicantur, diuisione declarat. 3 quibus in ipsis: quibus ipsis HmR. diuerse sint: diuerse sunt CKmpVY. 4 una tamen: una tantum fv. 6 proportionibus prior: proportionibus proprior p. 11 theologicis: theoloicis f. 12 qualis prepositura: qualis propositio v. quanta et qualis honestas om NO. contrarium dicitur: contrariorum dicitur f. 14 et proprie in: proprie inv. 15 theologicis aut: theoloicis aut f. 20 omnium hominum: hominum m. 24 (sunt unus plures) Caue tres unus marg NO. Iterum caue tres unus marg k.

PL 64, 1281C

116

5 Ait ergo: TRADUNTUR a philosophis, maxime ab Aristarcho et Aristotile, PREDICAMENTA numero suorum generum DECEM OMNINO. 30 Preter que scilicet in nulla facultate aliquid predicatur et QUE DE REBUS OMNIBUS uNiuERSALiTER i.e. nullo de quo aliquid dici conueniat excepto, uel proprie uel transsumptione aliqua PREDICANTUR. Et que ilia sint, supponit. 6

ID EST SUBSTANTIA CtC.

35

Hoc nomen, quod est "substancia", non a genere naturalium sed a communi ratione omnium, que sunt esse subsistencium, inditum est non solum illis que sunt esse i.e. subsistences sed etiam illis quorum ipse sunt esse i.e. omnibus subsistentibus. Quoniam tamen omnium — i.e. et corporalium et incorporalium — 40 subsistencium, quod ab illorum subsistencia communi generalissimum esset, nomen non habetur, sepe Latini hoc pro eo ponunt. Unde et in Ysagogis Porphirius ubi ait: "substantia et quiddam", supponit: "et ipsa est genus". Quern iste secutus, pro omnium subsistencium generalissimo ait: "substantia ". 45 7 QUALITAS uero in mathematicis omnium qualitatum generalissimum est: et QUANTITAS omnium quantitatum. Et sunt, quod dicuntur, non a causis que in ipsis intelligantur sed ab efficiendo ea, in quibus sunt, subsistencia: ille quidem qualia, iste uero quanta. 8 Et attendendum quod, si dixisset "quale" et "quantum", non minus 50 conueniencia posuisset exempla. Qualitas enim et quale etsi diuersa sunt, non tamen diuersa genera. Similiter quantitas et quantum. Unde et reliqua genera non mathematice abstractionis sed naturalis participationis nominibus exemplat. 9 Non enim ait "relatio" sed "AD ALIQUID" quod de relatione dici 55 non potest. Nulla namque relatio sed id tantum, de quo ipsa predicatur, ea ad aliquid est. Sicut nulla qualitas qualis est sed ea

27 que et ex: que ex Cz. 34 ilia sint: ilia sunt mW. 43 unde et in: unde et kNO. (Porphirius) Isagoge III; PL 64, 102A. 44 iste secutus: iste sequitur z. 45 (ait substantia) nominum predicamentorum alia naturalia alia mathematica marg y. 46 qualitas uero: qualitas kNO. 47 (quod dicuntur) Non enim qualitas habet causam precedentem que faciat earn qualem. Sed ipsa qualium causa est. Similiter et quantitas N (marg kO). 52 diuersa sunt: diuersa sint Cpt. 56 (non potest) Nota relatum relatio relatiuum marg y. 57 sicut nulla: sicut in ilia t.

DTrin I, 4, 5-14

117

id tantum de quo dicitur ipsa. Ipsa, inquam, non eius genus. De quocumque enim aliquid predicatur, inpossibile est genus eiusdem predicari. Ideoque qualitas est qualitas genere cuiuslibet qualitatis. 60 Quale uero est quale qualitate cuiuslibet generis. Ac per hoc nullum quale qualitas est et nulla qualitas qualis. 10 Similiter nullum, quod est ad aliquid, relatio est. Et nulla relatio est ad aliquid. Sed, sicut dictum est, id de quo ipsa dicitur est ad aliquid i.e. relatum. Ipsa uero est relatio, non relatum. Et 65 tamen idem genus relatio et relatum. 11 UBI quoque et QUANDO et HABERE et SITUM ESSE et FACERE et PATI nomina sunt generalissima non eorum que predicantur sed eorum de quibus predicantur: ideoque a predicamentis generum, non a generibus predicamentorum. 70 12 Non enim in loco locus est nee in tempore tempus. Nee habet habitus nee sistitur situs. Nee facit actio nee patitur passio. Sed que subiecta sunt eis dicuntur ex ipsis et in loco et in tempore esse et habere et sisti et facere et pati. 13

HEC IGITUR etc. 75 Predicamentorum omnium decem genera posuit. Nunc eadem non dico genera sed predicamenta omnia in duobus locis naturalium colligit que sunt: substantia et accidens. Quicquid enim est subsistencium esse, eorundem "substancia" dicitur. Quod utique sunt omnium subsistencium speciales subsistencie: et omnes ex quibus he composite 80 sunt — scilicet eorundem subsistencium per quas ipsa sibi conformia sunt — generates: et omnes per quas ipsa dissimilia sunt differentiates. 14 He uero que a logicis dicuntur "subsistencie" siue "substantie" si quis querat quid sint apud mathematicos genere, respondemus: 85 simplices quidem alicui nouem generum supponi ut animatio suppo-

58 tantum de: quantum de NO. 59 (de quocumque) de predicatione qualis marg f. aliquid predicatur: aliquid predicetur f. 66 genus relatio et relatum: genus sunt t. 71 tempus nee: tempus est nee p. 76 omnium decem: decem m. 79 esse eorundem: esse et eorundem uZ. quod utique: quot utique p. 81 scilicet eorundem: sed eorundem f. per quas ipsa: per ipsa s. per quas pQr. 84 he uero; hec uero fv. 86 alicui nouem: alicui undecim NO,

118

PL 64, 1282B

nitur habitui, rationalitas qualitati. Compositas uero — ut est humanitas et cetere speciales quas ex generalibus atque differentialibus constare nullus ignorat — dicimus esse eorundem generum quorum simplices ille sunt que ipsas componunt: ut humanitas genere est quod 90 animatio et item quod rationalitas. 15 Et similiter secundum ceteras sui partes est eadem quicquid sunt ipse. Et sic quidem aliqua predicamentorum, que abstractio mathematica suis supponit generibus, logici "subsistencias" siue "substantias" appellant. Cetera uero omnia quorumlibet generum "accidencia" 95 nominant. 16 Sed quoniam hec ex logica ratione predicamentorum nomina sunt, attendendum est quorum substancie sint ilia predicamenta que dicuntur "substancie": et quorum sint accidencia ilia que uocantur "accidencia". — 17 Et dicimus quod subsistencie et eorum, quorum sunt esse, dicuntur "substancie" — ut corporalitas omnium corporum est substancia: scilicet est eorum illud esse quo unumquodque ipsorum est aliquid — et eorum que, cum non sint aliquorum esse, tamen id quod est esse secuntur — ut eadem corporalitas colorum substancia est: non scilicet 5 eo quod ipsa sit illud esse colorum, quo quilibet illorum sit aliquid, sed quod nisi per earn nullus color dici de corpore possit. 18 Accidentia uero de illis quidem substanciis, que ex esse sunt aliquid, dicuntur — siue in eis creata siue extrinsecus affixa sint — sed eis tantum, que esse sunt, accidunt quia illis recte non "inesse" sed 10 "adesse" dicuntur. 19 Unde his duobus omnium predicamentorum naturalium locis i.e. substancie et accidenti ipsa predicamenta auctor iste supponens ait: HEC IGITUR predicamenta TALIA SUNT relationibus logice facultatis QUALIA ilia SUBIECTA, de quibus ea conuenit dici, PERMISERINT. 15

94 suis supponit: suis opponit s. generibus logici: generibus loici f. 97 ex logica: ex loica f. 98 sint ilia: sunt ilia bHLRTW. 99 quorum sint: quorum sunt HvY. 4 eorum que cum: eorum quod cum p. sint aliquorum: sunt aliquorum m. sint u. tamen id: tan.tum id f. 6 illorum sit: eorum sit fKR. 9 affixa sint: affixa sunt mY. 13 auctor ste: auctor ipse AEfhkNOrvz. 14 hec igitur: hec ergo p. 15 permiserint: permiserunt CHIkNOrvz.

DTrinI, 4, 15-25

119

20 NAM PARS EORUM predicamentorum EST loco rationis SUBSTANCIA non modo in subsistencium suppositione — qua quorum sint esse manifestatur ut "Plato est corpus" — uerum etiam IN RELIQUARUM RERUM PREDICATIONS qua, quid adsit ei quod est esse, complexionis consequentia declaratur ut "corpus est coloratum". 20 21 PARS uero predicamentorum loco rationis EST IN NUMERO ACCIDENCIUM: scilicet cum de subsistentibus dicantur, tamen eorum subsistencias comitantur. Et sic quidem in naturalium genere quecumque predicantur, naturalium propriis rationibus "substancie" uel "accidentia" nominantur. 25 22 AT CUM QUIS UERTERIT KEG predicamenta IN DIUINAM PREDICATIONEM cum scilicet de Deo predicari dicentur siue substancie siue qualitates etc., CUNCTA QUE PREDICARI possuNT MUTANTUR. Id est: quamuis quod de Deo predicatur nominetur "substancia" uel "qualitas" uel "quantitas" uel aliquo naturalium nomine appelletur, non tamen est quod 30 dicitur. Sed aliqua rationis proportione ita nominatur. 23 AD ALIQUID UERO i.e. relatio NON OMNINO i.e. nequaquam sicut id quo Deus est POTEST de ipso PREDICARI. 24

NAM SUBSTANCIA. Quasi: uere. Que de Deo predicantur, non sunt quod nominantur. 35 NAM que uocatur eius SUBSTANCIA, IN ILLO quidem, de quo predicatur, est sed NON in eo UERE EST SUBSTANCIA i.e. non ea rationis ueritate qua dicitur "substantia" quodlibet illud esse quo subsistens est aliquid, est substantia quod in eo est. Sed aliqua rationis proportione uocatur "substantia". 40 25 Uerbi gratia: corpus est aliquid i.e. est corpus et coloratum et lineatum. Sed quo sit corpus quo coloratum quo lineatum, diuidendum est. Et est quidem corporalitate corpus colore coloratum linea lineatum.

17 non modo in: non modo EkNO. 22 dicantur tamen: dicatur tamen DvWZ. 26 uerterit: conuerterit EfGKkNOsUuvXyZz (e con A), uertit LM. auerterit DW. 27 dicentur siue: dicuntur siue BVy. diceretur siue DW. 29 de deo: de eo m. nominetur substantia: nominatur substantia fvz. 30 uel aliquo: uel in aliquo y. nomine appelletur: nomine appellentur v. non tamen: non tantumf. 33 id quo deus: id quod deus HmpRS. 35 uere que: uero que m. 36 que uocatur: que uocantur pt. 38 quodlibet illud: quodlibet et illud p. 42 quo sit... quidem om v.

120

PL 64, 1283B

26 Sed adhuc diuidendum est quibus hec rationum locis contineantur. 45 Et dicimus quod non corporalitas colorem aut lineam sed color et linea corporalitatem secuntur. Non enim hec corporalitatis sed horum corporalitas causa est. Qua ratione ilia corporis est esse: hec uero in eodem corpore illi adsunt. Ideo prirnum ilia, deinde quod ea corpus est, uera ratione est horum substancia: hec uero primum 50 corporalitatis et per earn corporis accidencia. His enim uere substat et corporalitas, cui adsunt, et corpus cui insunt. 27 Id uero, quo Deus est quod est, non modo in se simplex est sed etiam ab his, que adesse subsistences solent, ita solitarium ut preter id unum proprietate singulare, dissimilitudine indiuiduum, quo est, 55 aliud aliquid quo esse intelligatur prorsus non habeat. Ideoque nee ipsum nee qui eo Deus est, subiectionis ratione aliquibus substat. Quapropter nequaquam rationis proprietate uocatur "substancia". 28 Sed quoniam eo Deus proprie est, recte nominatur "essencia". Quia tamen non est tanta dictionum copia ut queque suis possint 60 nominibus designari, sicut prediximus, humane locutionis usus ab aliis et maxime a naturalibus ad alias facultates ex aliqua rationis proportione nomina transfer! ut quoniam sicut dicimus corpus album magnum: corpus substantia, album qualitate, magnum quantitate ita quoque dicimus Deus iustus maximus quasi dictum sit: Deus 65 substancia, iustus qualitate, maximus quantitate — dicimus nominatum substancia Deum, qualitate iustum, quantitate maximum cum tamen nichil horum rationis aut generis proprietate sed tantum proportionali transsumptione dicamus. 29 Quod igitur in illo "substanciam" nominamus non est subiectionis 70 ratione quod dicitur. SED ULTRA omnem, que accidentibus est subiecta, SUBSTANCIAM est essencia absque omnibus, que possunt accidere, omnino solitaria.

45 est quibus: est est quibus f. 49 ideo primum: ideoque primum fhlKRSvXz. 50 est horum: est eorum f. 53 uero quo deus: uero quod deus HmpRS. uero quo v. deus est quod: deus quod p. 54 subsistenciis solent: subsistentes solent NO. 55 indiuiduum quo est: indiuiduum est quo est NO. indiuiduum quod est bmS. 56 aliquid quo esse: aliquid quod esse bmRy. 58 proprietate uocatur: proprietate uocantur m. 59 eo deus proprie: deus proprie s. 62 maxime a naturalibus: maxime naturalibus p. 63 sicut dicimus: sicut diximus BCFLpQRSVY. 66 dicimus nominatum: dicimus nominatim ILp. 71 omnem que: omnem quod mp. 72 substantiam est: substantia est mh.

DTrin I, 4, 26-35

121

30 ITEM QUALITAS ET CETERA QUE EUENIRE QUEUNT, ut quantitates, non sunt in Deo quod uocantur. QUORUM omnium UT FIAT AMPLIOR 75 INTELLECTUS, EXEMPLA SUBDENDA SUNT qUC SUnt huiusmodi:

31 NAM CUM siue de Patre siue de Filio siue de amborum Spiritu loquentes DICIMUS "DEUS", UIDEMUR earn, qua horum trium quilibet est, SIGNIFICARE suBSTANCiAM. Et significamus QUIDEM SED non earn que illius sit rationis cuius sunt que in naturalium genere appellantur 80 hoc nomine: immo EAM QUE SIT principalis et eterna essencia ULTRA omnem naturalium, que ex tempore inicium habet, SUBSTANCIAM. 32 CUM UERO de quolibet eorum dicimus "IUSTUS", QUALITATEM significare uidemur. Et "qualitatem" QUIDEM uocamus id quo "iustus" dicitur SED tamen NON ratione mathematicorum ACCIDENTEM SED pocius 85 EAM QUE SIT suBSTANTiA non quidem subiectionis ratione SED, sicut predictum est, ULTRA earn, que a subiectione sic uocatur, SUBSTANTIAM. 33

NEQUE ENIM. Quasi: uere. Non qualitate sed, qua dictum est, substancia de illorum quolibet dicimus "iustus". NEQUE ENIM ALIUD EST QUOD ipse 90 EST, ALIUD EST QUOD IUSTUS EST: uidclicet non est aliud, quo iustus est, ab eo quo ipse est. SED pocius IDEM EST DEO ESSE QUOD IUSTO: scilicet eodem, quo est, iustus est. 34 ITEM CUM DICITUR "MAGNUS" UEL "MAXIMUS", per hoc quod magnitude quantitatis propria est, QUANTITATEM SIGNIFICARE UIDEMUR. Et 95 significamus QUIDEM SED non accidentem: immo EAM QUE SIT IPSA SUBSTANCIA Utique TALIS QUALEM ESSE DIXIMUS Scilicet ULTRA SUBSTANCIAM. Uere utique. IDEM ENIM EST ESSE DEO QUOD MAGNO i.e. quilibet illorum trium eodem, quo est, magnus est. 35

DE FORMA ENIM CtC.

Quasi: quod in eo "qualitas" siue "quantitas" uocatur, non est

74 que euenire: que uenire bCDFfGHhKLMNOQRrsTtvWXZz. 75 in deo quod: ideo quod f. in deo quo Hm. 76 subdenda sunt: supponenda sunt EkNO. 77 siue de filio siue de amborum: siue de amborum t. 80 illius sit: illius est s. 83 eorum dicimus: eorum dicitur m. iustus qualitatem: iustus qualitate f. 84 id quo iustus: id quod iustus bHmpRy. 87 sic uocatur: uocatur fhvz. 89 qua dictum est: qua dictum kN. 92 iustus est ab: iustus ab fhz. esse quod iusto: esse quo iusto fz. 98 deo quod magno: deo quam magno f. 99 trium eodem quo: trium eo quo kNO.

—

122

PL .64, 1284B

quod dicitur sed ilia, quam diximus, singularis et simplex ac solitaria ab omnibus, que accidere solent, essencia. Et sic rectissime uocatur quicquid in eo quasi post substanciam tamquam forma diuersa ab eadem substancia predicatur. 5 36 SUPERIUS ENIM hoc idem DEMONSTRATUM EST DE FORMA EIUS QUONIAM scilicet is i.e. Deus SIT uera FORMA ET eius singularitate UNUM UERE et adeo simplex in se et ab his, que solent adesse, solitarium quod NEC ex eius partibus nee ex illi accidentibus est eius, qui propter hoc est id quod est, ULLA PLURALITAS. 10 SED HEC etc. Quasi: substancie qualitates quantitates dicuntur que predicantur seu de subsistentibus his seu de Deo. SED diligenter attendendum est quod alio sensu quam ceterorum generum predicamenta de ipsis dicuntur. 15 Nam HEC PREDICAMENTA TALIA SUNT UT et his de quibus predicantur insint et ut etiam illud IPSUM, IN QUO SUNT, FACIANT ESSE QUOD DICITUR. IN CETERIS QUIDEM, que non sunt Deus, DIUISE i.e. ut predicatio multa, quibus est is de quo loquimur, ita parciatur ut, unum predicando, alia plurima que de ipso predicari possunt relinquat. 20 37

38 IN DEO UERO CONIUNCTE ATQUE COPULATE. Hoc est: ut quelibet predicatio siue qua substanciam siue qua qualitatem siue qua quantitatem dicimus predicatam nichil, quo sit is de quo loquimur, predicandum dimittat. 39 Hoc MODO: NAM CUM DICIMUS "aliquid est SUBSTANTIA" — UT 25 "aliquid est HOMO UEL DEUS" — hoc ITA DICITUR QUASI ILLUD IPSUM, DE QUO hec uel ilia PREDICATUR substancia, SIT SUBSTANCIA i.e. eum de quo dicitur facial esse quod dicitur: scilicet facial UT illud sit SUBSTANCIA, hoc est sit HOMO UEL DEUS. Quod utique facit.

2 est quod dicitur: est quo dicitur p. simplex ac: simplex et bBCGHIKmprstUuXYyZ. 8 adeo simplex: ab eo simplex f. solent adesse: solent esse p. 12 quasi substantie: substantie t. 13 seu de subsistentibus: siue de subsistentibus fhvz. 14 insint et ut: insunt et ut EHLpRW. insint ut MY. insint et NO. 19 ita partiatur: ita patiatur puZ. 21 in deo uero: ideo uero p. ut quelibet... sensu nam quod (DTr I, 4, 55) om s. 22 qua qualitatem: qualitatem LmT. 23 quaquantitatem: quantitatem LmT. quo sit is: quo sit his mt. 25 aliquid est substantial aliquid substantia p. 26 quasi illud ipsum: quasi ipsum fhvz. 27 hec uel ilia: hec uel ipsa y. 29 utique facit: utique faciat uWZ.

DTrin I, 4, 36-44

123

40 SED quamuis dicendi modus idem sit cum de aliquo dicitur "est 30 homo" et de alio dicitur "est Deus", sensu tamen ex quo dicitur, alterum dictorum ab altero DISTAT QUONIAM scilicet is qui predicatur esse HOMO, quamuis sit homo, NON tamen EST INTEGRE hoc IPSUM quod predicatur HOMO. Id est: non toto, quo est, predicatur esse quod est in eo quod dicitur esse homo. Sed qui hoc de aliquo dicit, plurima, 35 quibus idem ipse est, de ipso adhuc dicenda — i.e. qualitates quibus est qualis et quantitates quibus est quantus — reliquit. 41 Ac PER HOC NEC in eo, quod dicitur esse SUBSTANCIA,, plene predicatur totum quo est. QUOD ENIM EST cum eo, quo est homo, ALIIS DEBET QUE NON SUNT HOMO i.e. que nequaquam predicat qui dicit "est 40 homo". 42 Hie UERO de quo dicitur "est Deus", EST perfecte HOC IPSUM quod dicitur esse: scilicet DEUS. Id est: nichil prorsus, quo ipse sit, de ipso adhuc dicendum relinquit. Ipse ENIM NICHIL ALIUD EST prorsus NISI id solum singulare et simplex QUOD ipse EST. Nichil scilicet quo 45 ipse sit habet nisi singularem simplicemque essenciam. Ea namque et est et Deus est. 43 Ac PER HOC quia uidelicet qui de illo dicit "est Deus" nichil quo ipse sit dimisit, recte potest dici quod ille est hoc IPSUM solum quod predicatur esse cum de ipso dicitur "EST DEUS". Et hoc quidem 50 sensu predicamentum quod nominatur "substancia", siue de Deo siue de ceteris predicatur. 44 RURSUS cum aliquis dicitur esse IUSTUS eo QUOD in mathematicis EST genere QUALITAS ITA i.e. hoc sensu DICITUR QUASI IPSE DE QUO hec qualitas PREDICATUR SIT uera essendi ratione HOC quod esse dicitur. 55 ID EST uerbi gratia si DICAMUS "HOMO est IUSTUS" UEL "DEUS est IUSTUS", PROPONIMUS IPSUM HOMINEM UEL DEUM non cxtrinseca rei minime inherentis ipsi, de quo earn predicamus, participatione sed uere ESSE IUSTOS.

31 de alio dicitur: de aliquo dicitur fhUvz. 32 is qui predicatur: is que predicatur t. 33 tamen est: tantum est f. 34 toto quo: totum quo f. 36 de ipso adhuc: de ipsa adhuc f. quantitates quibus: quantitate quibus v. quantus reliquit: quantus relinquit ABDEfhSTvz. 39 totum quo: totum quod HRtWY. 43 quo ipse: quo ipsum kNO. 44 adhuc dicendum: dicendum f. 49 hoc ipsum: hoc per ipsum t. 50 et hoc quidem: et hoc quo p. 54 id est hoc: scilicet hoc f. 55 qualitas predicatur: qualitas predicetur f. 57 ipsum hominem: ipsum esse hominem fhz.

124

PL 64, 1285A

45 SED quamuis in hoc sensu rei uera essendi ratione et de homine 60 et de Deo predicate propositio utraque conueniat, DIFFERT tamen una ab alia in eo QUOD altera nulla, altera plurima quibus illud, de quo loquimur, uere esse predicari potent dimittit. Cum enim dicitur "homo est iustus", non dicitur esse iustus toto quo ipse est sed diuise, iusticia sola, dicitur esse iustus a qua non modo sui proprietate uerum etiam 65 specie atque genere multa diuersa sunt quibus idem eadem ratione est: ut forma ipsa qua homo est. 46 Nam uere, ut nouis loquar uerbis, ALTER HOMO, ALTER est IUSTUS. Id est: aliud est id quo est homo aliud id quo est iustus. Cum UERO dicitur "DEUS est iustus" toto eo quo ipse est dicitur esse iustus. 70 Nee aliquid prorsus quo ipse sit dictio hec dimittit. Nam Deus IDEM IPSUM EST QUOD EST msTUM i.e. eodem quo e,st Deus est iustus. 47 DICITUR ETIAM esse "MAGNUS" idem HOMO UEL DEUS. ATQUE ITA i.e. hoc sensu dicitur uterque esse magnus QUASI IPSE HOMO SIT uera essendi ratione MAGNUS UEL quasi ipse DEUS uera essendi ratione sit 75 MAGNUS. SED sicut de qualitate atque substantia dictum est, differt hec dictio ab ea in hoc quod eorum, quibus homo est, diuisio fit cum dicitur "homo est magnus". 48 Hac enim propositione non toto quo ipse est dicitur esse magnus sed, multis aliis dimissis quibus similiter est, proponitur HOMO TANTUM 80 esse MAGNUS. Ilia UERO qua proponitur "Deus est magnus" nichil quo Deus sit dimittit quoniam DEUS IPSUM MAGNUS EXISTIT i.e. eodem est magnus quo Deus. Et hec quidem i.e. substantie qualitates quantitates sunt talia quibus uere sunt quecumque his esse proponuntur. Ideoque recte de ipsis 85 predicari dicuntur. 49 RELIQUA UERO septem generum accidentia NEQUE DE DEO NEQUE DE CETERIS uera essendi ratione PREDICANTUR. NAM UBI i.e. locus POTEST

60 sensu rei: sensu re p. 61 propositio utraque: proprio utraque Uz. prepositio utraque m. 69 id quo est: id quod est niz. id est U. 70 ipse est dicitur: ipse dicitur bC. 72 idem ipsum: quod ipsum f. 73 etiam esse: etiam CniV. 74 hoc sensu: hoc ipsum v. 75 quasi ipse deus... magnus om p. 76 qualitate atque: qualitate et EkN. 77 (homo est) End of MS Sainte-Genevieve. Continuation in CEut II, 11. 81 deus est magnus: deus magnus fhvz. deus esse magnus K. deus est deus magnus m. 83 magnus quo deus: magnus quod deus m. 84 et he quidem: et hec quidem bBDEfhpTtuvyZz.

DTrin I, 4, 45-53

125

quidem PREDICARI UEL DE HOMINE UEL DE DEO: DE HOMINE UT cum dicimus "homo est IN FORO": DE DEO UT cum dicimus "Deus est 90 UBIQUE". SED ITA dicitur uel homo esse in foro uel Deus esse ubique UT, quamuis in predicando ea dicatur "est", NON tamen ita dicatur QUASI IPSA RES DE QUA DICITUR SIT ID i.e. habeat esse eo QUOD PREDICATUR.

50 Nam est quidem quicquid in loco est. Sed tamen illud esse in 95 loco non est esse quomodo, quod est quale uel quantum, est et esse quale uel quantum est esse: ut homo, qui est albus uel longus, est et eum esse album uel longum est esse. 51 Sed esse in foro non est esse quamuis, qui in foro est, uere sit. NON ENIM ITA i.e. eo uere essendi sensu DICITUR HOMO ESSE IN FORO _ QUEMADMODUM i.e. quo uere essendi sensu dicitur idem ESSE ALBUS UEL LONGUS. Nam cum dicitur esse in foro, intelligitur quidem CIRCUMFUSUS ET DETERMINATUS. NEC tamen hoc

CSSC QUASI EX PROPRIETATE

ALIQUA QUA possiT SECUNDUM SE DESiGNARi i.e. sine exeunte et ad aliud extra se facta sui collatione monstrari: sicut absque sui ad 5 alterum comparatione per se designatur esse forma humana homo, qualitate corporis albus, quantitate eiusdem corporis, que uocatur "linea", longus. 52 Econtra quod dicitur "circumfusus et determinatus" in eo quod dicitur esse in foro, non per se dicitur sed collatione sui ad ilia 10 quibus extra se circumdatus continetur et, offendens in ea, suorum finibus interuallorum determinatur. 53 Quod tamen i.e. esse in foro extrinsecis scilicet circumfusus et determinatus minime predicaretur si non prius suis esset per se proprietatibus informatus. Sic igitur per hoc quod dicitur homo esse 15 in foro, nequaquam homini inherens, qua ipse uere sit, proprietas gramaticorum uel dialecticorum propria significatione notatur.

89 homine ut cum: homine cum p. 91 deus est ubique: deus ubique m. homo esse in: homo est in LTuVXYZ. deus esse ubique: deus ubique EkNO. deus est ubique LTV. 92 tamen ita: tamen m. 93 habeat esse: habet esse m. 95 in loco est: in loco v. 97 qui est albus: qui est qualis albus t. 100 non enim: nam enim t. 1 esse albus: esse uel albus BCfHKLNOVY. est albus E. 4 sine exeunte: si non exeunte kNO. 5 collatione monstrari: collectione monstrari f. 6 comparatione per se: comparatio per se p. 11 offendens in ea: ostendens in eafT. 13 esse in foro: in foro f. 14 suis esset -.fuissetv. 15 dicitur homo esse: dicitur esse y. dicitur homo est LTtY.

126

PL 64, 1286A

54 SED PER HANG PREDICATIONEM hoc TANTUM, quod per naturam oportet prius esse, ex consortio consequentis OSTENDITUR: scilicet QUOD ILLUD, quod circumfusum et determinatum per esse in foro dicitur, 20 REBUS ALIIS quam sint circumfusio uel determinatio uere SIT INFORMATUM. Et hoc quidem sensu locus de homine predicatur. 55 DE DEO UERO NON ITA i.e. non hoc sensu. NAM QUOD dicitur "Deus UBIQUE EST", ITA i.e. hoc sensu DICI UIDETUR scilicet NON QUOD SIT IN OMNI LOCO i.e. quod circumfusus contineatur aut offendens in aliqua 25 exteriora interuallaris eius protensio terminetur. OMNINO ENIM ex hoc circumfusionis atque determinationis sensu IN LOCO ESSE dici NON POTEST. 56 SED hoc sensu dicitur esse ubique QUOD OMNIS quorumlibet LOCUS EI ADSIT AD EUM intra se sine termino CAPIENDUM CUM IPSE tamen NON 30 tanquam circumfusus aut exterioribus terminatus SUSCIPIATUR IN aliquorum extra positorum LOCO. ATQUE IDEO quia scilicet nee circumfusus aliis extra se circumpositis nee suorum quasi spaciorum finibus determinatus est, NUSQUAM ut IN LOCO ESSE DICITUR QUONIAM reuera UBIQUE totus EST SED, sicut dictum est, NON ut IN LOCO. 35 57 "QUANDO" UERO i.e. illud quod non quantitatum genere sed ex temporum, que quantitates sunt, collatione dicitur "tempus" PREDICATUR EODEM MODO quo et ille — qui non genere quantitatum sed eorum, qui sunt quantitates, sibi inuicem facta collatione dicitur — locus: UT DE HOMINE dicitur "HERI UENIT", DE DEO dicitur "SEMPER EST". 40 58 Nam me QUOQUE sicut et in predicatione loci ILLUD IPSUM DE QUO DICITUR HESTERNUS ADUENTUS NON hac dictione DICITUR uera essendi ratione QUASI ESSE ALIQUID quamuis illud cuius est hesternus aduentus multis, que de illo per se dicuntur, sit aliquid. SED pocius hac dictione PREDICATUR, QUID aliud EI, facta quadam extrinsecus collatione SECUN- 45 DUM TEMPUS et tempus — suum scilicet secundum aduentum: et illius secundum aliquid quod tune uere de eo poterat dici — ACCESSERIT. Ut 19 scilicet quod: secundum quod f. 21 quam sint: quam sit LTv. quam sunt AbDHkmNORtuWXyZ. 24 non quod sit: non quo sit UuZ. 32 in aliquorum: in aliquo Vv. 34 ut in loco: in loco f. 37 ex temporum: ex tempore DSW. ex ipsorum fU. sunt collatione: sunt fiant collatione m. 38 et ille qui: etiam ille qui bmpty. 41 sicut et in: sicut in mV. 42 non hac... aduentus om p. hac dictione: hac dilectione t. 46 extrinsecus collatione secundum: extrinsecus secundum bCDHIKmuWYyZ. 47 dici accesserit: dici accessit fUz. dici acesserat R.

DTrin I, 4, 54-64

127

sit sensus uerbi gratia: "Heri dum sol ascendebat homo uenit" uel huiusmodi aliud. Atque ad hunc modum alicui aliud secundum tempus et tempus idem uel diuersum confertur. 50 59 QUOD UERO DE DEO DICITUR "SEMPER EST", usu QUIDEM quo de naturalibus hoc philosophi predicant SIGNIFICAT UNUM tantum. Nam de quocumque naturalium dicitur "semper est" ita intelligitur QUASI dicatur: quod OMNI PRETERITO FUERIT, OMNI etiam PRESENTI EST, QUOQUO scilicet MODO illud quodlibet presens SIT, OMNique similiter FUTURO 55 ERIT i.e. dum fuerunt queque cetera et dum quelibet sunt et dum quelibet erunt, et fuit et est et erit. 60 Ex his potest intelligi — cum in naturalibus et in mathematicis et etiam in pluribus aliis dicitur "heri fuit" uel "hodie est" uel "eras erit" uel "semper est" — neque absolutam neque simplicem esse 60 intelligentiam. Intelligitur enim diuersorum temporum collatio atque collectio. 61 Nam qui dicit de aliquo "heri fuit album", tempus, quo illud heri fuisse album predicat, nullis quidem instantibus, nullis futuris nee omnibus preteritis sed his tantum temporibus confert quibus uel 65 idem secundum alia uel quecumque cetera secundum quelibet intra eiusdem diei finem atque initium, siue simul siue succedendo aliis, alia fuerunt hesterna. 62 Qui uero dicit de aliquo "hodie est album", tempus, quo id hodie albere proponit, nullis quidem preteritis nullis futuris comparat sed 70 solis tamen omnibus his temporibus quibus uel idem secundum alia uel quecumque alia secundum quelibet sunt hodierna. 63 Similiter qui ait de quolibet "eras erit album", omnium aliorum et eiusdem secundum cetera, quibus erunt crastina, colligens tempora confert eis tempus quod dicendo "eras erit album" significat. 75 64 In his ergo collationibus non omnium sed multorum tempora colliguntur quibus aliquod aliud tempus confertur. Nichil enim in 54 fuerit omni: fuit omni LpT. 55 quoquo scilicet: quoque scilicet p. 56 fuerunt queque: fuerint queque Cm. fuerunt quecumque IK. fuerunt quoque f. 57 dum quelibet erunt: dum erunt v. 59 heri fuit uel: erit fuit uel ACDFfhLMpQrTUuVvWXYZz. 63 de aliquo heri: heri kNOV. 67 eiusdem dici: eiusdem m. 69 aliquo hodie est: aliquo homine est y. 71 tamen omnibus his: tantum omnibus his f. tamen omnibus illis s. 74 colligens tempora: colligens p. 77 tempus confertur: tempus confert RuZ.

128

PL 64, 1286D

quolibet rerum genere sibi ipsi potest conferri. Unde si dicatur "Plato sedet dum sedet" ridiculum est. 65 Qui autem — exceptis tribus, que philosophi ponunt, principiis 80 i.e. usya ydea yle — de aliquo dicit "semper est" uniuersorum, que fuerunt et sunt et futura sunt, uniuersa tempora colligit: scilicet et ilia omnia quibus uel £uit uel est uel erit quod semper esse proponit: et aliorum omnium omnia quibus quocumque modo uel fuerunt uel sunt uel futura sunt. Et his ilia confert dicendo "semper est". 85 66 Cum enim siue preteritorum inter se uel cum ceteris siue presentium siue futurorum similiter facta collatio multa colligendo plura relinquat — ut cum dicitur "heri hodie eras pridie perhendie orno ante post nunc olim modo" et si quod aliud est quod proprie uel presens uel preteritum uel futurum uel communiter horum quodlibet 90 significetur — hec collatio qua dicitur "nunquam uel semper e,st", sicut dictum est, nullum omnino relinquens omnium omnia tempora colligit. 67 Unde recte ait quod, cum dicitur aliquid semper esse, significatur quod omni preterite etc. QUOD i.e. semper esse ex hoc collationis atque 95 collectionis sensu POTEST SECUNDUM PHILOSOPHOS DICI et DE CELO ET DE CETERIS

CORPORIBUS

perpCtuitate

Sui

niOtUS

IMMORTALIBUS.

Cuiuslibet enim illorum id, quo est aliquid, nequaquam est solitarium. Immo sunt in quolibet illorum diuersa non modo proprietatibus uerum etiam generibus quorum aliquibus decedentibus alia succe- — dunt. 68 Ac per hoc temporum diuersitate et esse et moueri dicuntur. Nam iuxta numerum rerum, que durant temporibus, ipsorum quoque, quibus durant, est temporum numerus. Quorum tamen aliqua decedentium et succedentium continuatione uel simul essendi consortio 5 uniuntur. Ac per hoc multa tempora unum tempus i.e. unus annus unus mensis unus dies una hora unum momentum dicuntur. 79 Plato sedet: Plato legit dum legit uel sedet bHRSy (marg Y). 83 fuit uel est uel: fuit uel m. quod semper esse: quod esse Fp. quod semper est f. 84 omnium omnia: omnium nomina Uz. quibus quocumque modo: quibuscumque v. 87 presentium siue: presentium siue preteritorum siue s. 90 preteritum uel futurum: preteritum m. 91 quodlibet significetur: quodlibet sigiiificet Es. qua dicitur: quia dicitur y. 94 quod cum: quodcumque ADtW. 95 quod omni: quasi omni kNO. 100 uerum etiam: etiam NO. 1 alia succedunt: alia succedentibus m.

DTrin I, 4, 65-74

129

69 AT DE DEO NON ITA dicitur "semper est". Intelligitur quidem collatio atque collectio sed differt. Nam in ceteris, que dicuntur semper esse, tempora temporibus conferuntur. In hoc uero eternitas 10 temporibus. Deus enim est, quod est, non mora temporis sed eternitatis. 70 Cetera uero que quolibet modo sibi inuicem adunantur — scilicet uel intrinjseco concretionis uel extrinseco cuiuslibet appositionis habitu — moris temporum, quas diuersorum diuersis habitibus diuersas 15 ipse horum omnium auctor accomodat, durant. 71 Excedit etiam omnia tempora hec eternitatis Dei ad ilia facta collatio. Dicitur enim Deus semper esse non modo quia fuit omni preterite, est omni presenti, erit omni future, uerum etiam ante et post omnia tempora uel et actu et natura uel saltern natura tempo- 20 ralium. 72 Nam omne, quod fuit uel est uel erit, essendi initium uel habuit uel habet uel habebit. Finem uero quantum ad actum quidem non omnia sed quantum ad naturam et ad illius, quo auctore sunt, potestatem omnia habent. Eque etenim uniuersa eius subiecta sunt potestati 25 ut scilicet sicut, quecumque non fuerunt, possunt fuisse et, quecumque non sunt uel non erunt, possunt esse ita etiam, quecumque fuerunt, possunt non fuisse et, quecumque sunt uel erunt, possunt non esse. 73 Naturaliter enim nullum interuallum unus simpliciter terminat finis. Unde et "interuallum" uocatur quod scilicet diuersis interiacens 30 terminis eorum pluralitate ualletur. Sic enim et gramme, hoc est linea, diuersis punctis et epippeda, hoc est superficies, diuersis grammis et stereon, hoc est solidum, diuersis epippedis et interiacens uallatur et uallatum interiacet. 74 Similiter ergo quoniam "eterna lege nature sancitum est ut constet 35 genitum nichil", temporum quoque interualla non uno sed diuersis terminantur: essendi uidelicet naturali statione atque incohatione.

8 semper est: semper enim est kNO. semper est et fz. Caue marg NO. 14 appositionis habitu: apponis habitu p. 16 ipse horum omnium: horum omnium v. ipse horum s. 17 tempora hec: tempora uel p. 22 erit essendi: erit essent m. 25 eque etenim: et que etenim f. 32 hoc est linea: id est linea BCFLMpQSTV. 35 (eterna) BOETHIUS, De phil. cons. II, 3 ; CSEL 67, 27. 37 essendi uidelicet: essendi uelut f.

130

PL 64, 1287D

Quicquid enim mora temporis non dico actualiter sed naturaliter durat, naturaliter et incohat et est et desinit. 75 Quod uero mora eternitatis durat, sicut non actu ita nee natura 40 incipit uel desinit esse. Ideoque nee "interuallum" potest uocari. Et sine aliquorum decedentium et succedentium motu est omni temporali interuallo protensior. 76 Cum ergo semper esse dicitur Deus — esse quidem usya, semper uero eternitate — intelligitur eternitatis cum temporibus hoc sensu 45 facta collatio ut hac dictione, que est "semper", dictum accipiatur: eum fuisse non modo dum fuerunt, que fuisse dicuntur, uerum sine aliqua uel actuali uel naturali incohatione antequam fuerint: et esse, dum queque presentia sunt uel actu uel saltern natura: et futurum esse non modo dum erunt que futura sunt sed etiam sine actuali 50 uel naturali termino postquam siue actu siue saltern natura non erunt. Et sic quidem excedit tempora eternitatis ad ipsa, dictione qua de Deo dicitur "semper", facta collatio. 77 Collectione uero omnia — quibus uel fuerunt uel sunt uel futura sunt uel actu uel natura — uniuersorum tempora colligit qui ad ipsa 55 consortio collationis respiciens ait: "Deus semper est". Sed quoniam non sunt multa — uel simul uel decedentium uel succedentium continuatione — quibus Deus sit, nulla est etiam multitudo morarum quibus illud esse, quod significamus cum dicimus "Deus est", duret. 78 Ideoque qui dicit "Deus semper est" quamuis eorum, quibus 60 confert, temporalium morarum infinitam multitudinem colligat, multitudinem tamen illarum, quibus duret illud quod confert, quia nulla est, nullatenus colligere potest. 79 Deus ENIM SEMPER EST QUONIAM "SEMPER" quod, cum temporalibus 65 temporalia conferuntur, utrorumque collatorum tempora colligit, 39 et incohat: et cetera incohat p. 42 et succedentium: uel succedentium f. 47 dum fuerunt que: dum fuerint que t. 50 sine aliqua: sine aliquo v. antequam fuerint: antequam fuerunt f. 52 quidem excedit: quidem non excedit p. ad ipsa: ab ipsa kOY. 53 dicitur semper facta: dicitur facta p. 54 (collectione) All MSS except Xv (e con A) read collectio. 54 quibus uel fuerunt: quibus fuerunt f. 55 qui ad ipsa: qui uel qua ad ipsa NO. qui ad ipsam Hm. 57 uel simul uel: uel sunt uel F. uel simul kNOp. uel succedentium: et succedentium BDEFkMNpQSW. 58 est etiam: est et v. 60 quamuis eorum: eorum p. 64 quod cum: quo cum s (e con A). 65 temporalia conferuntur: temporalia conferunt uZ. temporalia consecuntur K. 66 hie ubi: hie enim kNO. hie nam Y.

DTrin I, 4, 75-82

131

hie — ubi eternus temporalibus confertur — in eis quidem, quibus confert, diuersitas preteritorum et presentium et futurorum omnium collecta intelligitur, IN EO autem qui confertur, quamuis ipse fuisse esse futurus esse dicatur, quia tamen eadem et singular! et simplici mora eternitatis intelligitur fuisse et futurus esse qua hoc instanti esse, 70 absque cuiuslibet diuersitatis collectione PRESENTIS EST TEMPORIS. 80 UtQUE apertius ex comparatione intelligatur quod dicitur INTER NOSTRARUM i.e. temporalium RERUM AC DIUINARUM PRESENS QUOD utrumque EST NUNC i.e. significatur hac dictione qua dicitur "nunc" TANTUM INTEREST QUOD NOSTRUM NUNC i.e. quorumlibet temporalium instans 75 FACIT rerum naturali saltern decessione et successione uel earum, que actu non mouentur, cum illis, que actu mouentur, consortio QUASI CURRENS TEMPUS ET collectione diuersarum inter se morarum SEMPITERNITATEM.

81 DIUINUM UERO NUNC i.e. instans quod significatur cum dicitur 80 "Deus nunc est" uere PERMANENS NEQUE ulla rei, qua intelligitur Deus esse, actuali uel naturali decessione et successicne MOUENS SESE ATQUE ita CONSISTENS quod et cum dicitur "Deus fuit, Deus erit" eadem singular! mora fuisse et futurus esse proponitur que, cum dicitur "Deus est", cogitatur, ETERNITATEM FACIT. 85 Non enim eius, quo fuisse dicitur, abscessu uel eius, quo futurus esse proponitur, accessu sed eius, quo dicitur esse, permanentia sicut esse ita fuisse et futurus esse pronunciatur. 82 Ac per hoc sicut est una singularis et indiuidua et simplex et solitaria essencia, qua eternus ipse fuit est erit Deus, ita est una 90 singularis et indiuidua et simplex et solitaria mora, que uocatur "eternitas", qua Deus ipse fuit est et erit eternus. Ipse namque et est

69 (futurus esse dicatur) Beginning of MS P (Paris BNL 2178). quia tamen: quia tantum f. 70 qua hoc: quia hoc CFILMPpQR. et hoc BVY. 71 esse absque: est absque v. collectione diuersarum: collatione diuersarum BFLMNpQrT. 72 quod dicitur: quo dicitur m. inter nostrarum: nunc inter nostrarum f. 74 nunc tantum: nunc tamen KkLO. 76 et successione uel earum: uel earum p. uel earum: uel eorum Lm. 77 non mouentur cum illis om p. 81 uere permanens: uerum permanens t. permanens P. rei qua: rei in mora nunc qua kNO. rei quia H. 82 esse actuali: esse uel actuali Es. naturali decessione: naturali discessione fp. 84 proponitur que: preponitur que s. 87 sed eius quo: sed eius quod bmR. 90 (qua eternus) Caue: essentia qua est marg NO. 92 et erit eternus: erit eternus bCDFLMmQRTW.

132

PL 64, 1288D

et est Deus et eternus. Sed et est et est Deus essentia. Est uero eternus mora. 83 Et sic quidem hoc nomine quod est "nunc", cum dicitur "Deus 95 nunc est", una tantum singularis intelligitur mora que uocatur " eternitas" qua etiam sine principio fuisse et sine fine futurus predicat.ir. 84 Cum uero de aliquo temporali proponitur ut "homo nunc est'' uel "celum nunc est", quoniam hec non uno tantum sed pluribus uel — simul uel decedentium et succedentium naturali saltern motu sunt, non est tantum una sed plures more. Quarum sepe aut diuerse simul aut quandoque una quandoque alia est quibus uel qua illud quodlibet nunc esse pronunciatur: nee eadem sepe sed alia fuisse, alia futurum esse. 5 85 Cm NOMINI scilicet "nunc" quod hoc quo dictum est eternitatis unius de Deo temporum multorum de temporalibus sensu dicitur si loquendo de temporalibus ADICIAS "SEMPER", FACIES hac propositione EIUS QUOD EST "NUNC" illarum morarum, quas sub hoc nomine locutionum uicissitudo commutat, omnium decedentium et succedentium 10 motu quasi CURSUM quendam IUGEM sine intermissione INDEFESSUMQUE sine terminatione AC PER HOC PERPETUUM quadam eternitatis imitacione. 86 QUOD i.e. que cursus perpetuitas collectione morarum, quibus fit motus, EST uero nomine SEMPITERNITAS. Differt tamen a perpetuitate 15 quoniam hoc nomine, quod est "perpetuitas", intelligitur sine collatione collectio: hoc uero, quod est "sempiternitas", cum collectione collatio. "Eternitatis" autem nomine neutrum i.e. neque collatio neque collectio. 87 Sicut enim predictum est: una singulari et indiuidua et simplici 20 et solitaria mora, que uocatur "eternitas", Deus proprie predicatur eternus. Hec et fine et principio et decisione et continuatione ideo 93 sed et est: sed est fMNPvY. 96 una tantum: una tamen t. 97 fine futurus: fine futur p. 1 et succedentium naturali: naturali t. 2 est tantum una: est tamen una FQRs. 6 hoc quo dictum: hoc quod dictum bCDHKMpQRrSy. 8 facieshac: faciesacf. 11 quasi cursum: quasi cursu uZ. iugem sine: iungere sine t. iugem et sine R. 14 collectione morarum: collatione morarum FLMNQT. secundum collectionem morarum S. 22 hec et fine: hoc fine CDW. hoc et fine f. hec et sine fhPUvz.

DTrin I, 4, 83-91

133

carere dicitur quia Deus ea, qua fuit et est et erit, essentia simplici nee actu nee natura desinet esse uel cepit. Pro hac tanien "perpetuitas" et "sempiternitas", quoniam utraque 25 sui cursus interminabilitate cam que sine motu est interminabileni eternitatis instantiam imitatur, sepe ponitur cum scilicet Deus "perpetuus" ac "sempiternus" uocatur. 88

RURSUS etc. Quod nulla res sit aliquid uel loco, quo homo et huiusmodi alia 30 esse alicubi et Deus esse ubique dicitur, uel tempore, quo homo et huiusmodi quodlibet esse aliquando et Deus semper esse pronuntiatur, hue usque dixit. 89 Nunc de habitu et actione idem dicit ita: RURSUS HABERE ET FACERE i.e. habitus et actio EODEM MODO quo locus et tempus de Deo 35 et aliis predicantur. Uerbi gratia ENIM DE HOMINE DICIMUS predicando habitum "UESTITUS", predicando actionem "CURRIT": DE DEO autem predicando habitum "CUNCTA POSSIDENS" et predicando actionem "REGIT". 90 Ecce quod his uerbis RURSUS — quasi: prout de loco et tempore 40 diximus — NICHIL DE UTRISQUE i.e. neque de homine neque de Deo DICTUM EST ita quod dictio intelligenda sit DE EO QUOD EST ESSE i.e. ex hoc sensu quod uestitum esse uel currere hominem sit ipsum aliquid esse: et quod Deum possidere cuncta uel regere sit eum aliquid esse quamuis, qui uestitus est uel currit, sit aliquid et, qui cuncta 45 possidet uel regit, aliquid sit. 91 SED OMNIS HEC habituum atque actionum PREDICATIO EXTERIORIBUS DATUR. UtQUE hoc aliis uerbis dicatur: HEC OMNIA i.e. et habitus et actiones, de quibus nunc loquimur, et loca et tempora, de quibus prediximus, QUODAM MODO REFERUNTUR AD ALIUD i.e. aliis quam 50 his, quibus quodlibet subsistens est aliquid, putat mens rationalis aliquod subsistentium uel es,se alicubi uel esse aliquando uel facere

23 ea qua fuit: ea que fuit Fs. 24 natura desinet: natura desinit fkY. (cepit) Caue semper in deo diuisionem sentire eius quod est ab eo quo est marg NO. 28 ac sempiternus: aut sempiternus p. 37 de deo autem: de deo uero fKUv. de deo EhkMO. 41 de utrisque: de utriusque p. 42 sit de eo: de eo p. 43 et hoc sensu: hoc sensu Pp. hominem sit: homini est sit f. 48 utque hoc: utique hoc NO. 50 aliis quam: aliis quia f. 52 aliquando uel facere: aliquando facere z.

134

PL 64, 1289C

aliquid: et Deum uel ubique uel semper esse uel possidere uel regere que possidet aut regit. 92 Nam etsi quis naturalem habitum cogitet — quern multi philo- 55 sophi dixerunt esse substantiam et eius uel accessu generationem uel abscessu corruptionem contingere ut animatum manutum capitatum et huiusmodi — nee eo etiam id, cuius ad aliud concursu uocatur "habitus", esse aliquid intelligitur. 93 Nam etsi esse hominem — quod est esse aliquid — confert uel 60 aufert partim animatum, partim capitatum, partim manutum, minime tamen uel corpus, cui coniungitur anima, uel truncus humani corporis, cui iungitur caput, uel lacertus, cui iungitur manus — et quorum concursu in homine quodlibet predictorum dicitur "habitus" — hac iunctura est aliquid. 65 94 Quod autem ex alterius ad alterum concursu in eo, qui constat ex eis, ipse, qui constat hec habere, dicatur et "animatus" ab habendo iunctam corpori animam et "capitatus" ab habendo iunctum trunco humani corporis caput et "manutus" ab habendo iunctam lacerto manum, ex his patet: Que toto aliquo ita sunt aliquid ut non sit 70 eorum aliqua pars ad quam solam — dum illorum quidlibet eo toto esse aliquid cogitat — intuitu mentis aspiciat: ut si quis animam esse spiritum cogitet, nequaquam hoc cogitando hoc earn esse secundum aliquam eiusdem partem existimat. 95 Unde manifestum est quod ipsa non ab habendo in se spiritum 75 spiritus est. Similiter et homo non ab habendo in se hominem homo est. Sic ergo predicatio alia est qua uere inherens inherere predicatur:

53 et deurti: et uel deum f. 55 etsi quis: etsi quid p. etsi qui C. cogitet quern... sisti non sit (DTr I, 4, 110) om s. 56 accessu generationem: accessu generatione m. 61 partim capitatum: participatum t. manutum: manutum qui fit perfectionis et imperfectionis O. glosa textui interposita marg NO. manutum glosa textui interposita: qui fit perfectionis et imperfectionis N. 62 anima... lacertus cui iungitur om h. 63 iungitur caput: coniungitur caput ADEfKmNPpuvWXYz. iungitur manus: coniungitur manus DfKmPpUuvWYZz. 64 homine quodlibet: homine quolibet HRy. 65 est aliquid: est aliquid. Habitus naturalis qui est partium ad to turn alius accidentalis alius substantialis ut animatus ac galeatus: rationalis ut medianus qui est naturarum ad subiecta: ciuilis qui est possessionis exterioris NO. Glosa textui interposita marg NO. 67 constat ex eis: constat eis t. hec habere: hoc habere f. 68 animam et: animatam et p. iunctum trunco: iuncto trunco t. 70 ut non sit: ut non sint f. 71 dum illorum: dum quis illorum v. quidlibet: quodlibet ELNT. quilibet DW. quod habet p. 74 partem existimat: partem estimat f. 75 ipsa non ab: ipsa non f.

DTrin I, 4, 92-100

135

alia que, quamuis forma inherentium fiat, tamen ita exterioribus datur ut ea nichil alicui inherere intelligatur. 96 Cuius PREDICATIONIS DiFFERENTiAM quod scilicet alia sit inherentium, alia non inherentium, sic i.e. conductis in unum utriusque iam 80 positis exemplis FACILIUS INTERNOSCIMUS. 97 Attende quod non ait "noscimus" sed "internoscimus". Nam in oppositis et maxime illis que ut ad aliquid aut ut habitus et priuatio aut ut affirmatio et negatio opponuntur, quoniam unius ratio quodam 85 modo pendet ex altero, ex uicissitudine nunc hoc nunc illud attendendi facilius contingit utriusque cognitio. 98 Et manifestius patet differentia si, utrisque in sui ad se comparationem propositis, ab uno eorum aliquid remouetur, ut alteri conferatur, aut uni confertur, ut ab altero remoueatur ut in his: Qui HOMO 90 EST ut Plato uel Cicero uel Tripho UEL qui est DEUS ut Pater uel Filius uel Spiritus sanctus. Quod dicitur illorum quilibet esse homo et istorum quilibet esse Deus, REFERTUR AD SUBSTANTIAM non que est sed QUA EST i.e. non ad subsistentem sed ad subsistentiam. 99 Non enim subsistens tantum sed etiam subsistentia appellatur 95 "substantia" eo quod utraque accidentibus, diuersis tamen rationibus, substant. Subsistens igitur est substantia non qua aliqua rerum est aliquid — nichil enim subsistente est aliquid — sed est ilia substantia que est aliquid. Subsistentia uero est substantia non cui quid nitatur, quo ipsa aliquid sit, sed qua solum subsistens est ALIQUID ID EST est — HOMO UEL est DEUS ut quilibet illorum prenominatorum. 100 Similiter QUI IUSTUS EST. Hoc quod dicitur esse iustus REFERTUR AD QUALITATEM i.e. intclligitur esse iustus qualitate non que aliquo sibi nitente sit aliquid sed QUA SCILICET subsistens, cui ipsa nititur, EST ALIQUID ID EST uera essendi ratione est IUSTUS. 5 78 non ab habendo: non habendo HINPpv. alia que: alia qua t. 81 inherentium: inherenti ut f. id est conductis: idem conductis fhUz. 86 ex altero ex: ex altero t. 87 facilius contingit: facilius contigit f. 89 ad se comparationem: ad se comparatione fv. 90 ut in his: ut his m. 91 uel Cicero uel: et Cicero et v. 92 (sanctus) Caue calumpniam Gisilberti de substantia. Nota et caue marg kNO. 96 diuersis tamen: diuersis tantum f. 98 nichil enim... que est aliquid om NO (marg k). est aliquid sed: est sed v. 99 subsistentia uero est: subsistentia est kNO. 3 non que aliquo: non qua aliquo CY. non quo aliquo m. 4 qua scilicet subsistens: quam scilicet subsistens f. cui ipsa nititur: cui nititur m. 5 ratione est iustus: ratione iustus v.

136

PL 64, 1290C

101 Eodem modo QUI est MAGNUS. Hoc quod dicitur esse magnus refertur AD QUANTITATEM non que alio quolibet aliquid sit sed QUA subsistens, cui nititur ipsa, EST ALIQUID ID EST uera essendi ratione est MAGNUS. Quod secundum quantitates spatiorum i.e. linearum superficierum soliditatum intelligitur esse. Nichil enim uel puncto uel 10 imitate uel numero uel loco uel tempore magnum est. 102 Hec ergo sunt i.e. subsistence qualitates quantitates spaciorum quibus solis subsistens esse aliquid predicatur. NAM IN CETERIS i.e. ceterorum PREDICATIONIBUS NICHIL TALE EST i.e. nullo aliorum — hoc est neque quantitatibus illis, quibus nichil est magnum, neque aliorum gene- 15 rum predicamentis — subsistens est aliquid. 103 EtENiM uerbi gratia QUI DIGIT ALIQUEM IN FORO ESSE ut hominem UEL esse UBIQUE ut Deum, REFERT QUIDEM AD PREDICAMENTUM QUOD EST "UBI" i.e. loco, qui ex collatione solet accipi, accidente hoc esse intelligit SED NON QUO loco aliquis ille — i.e. uel homo, quern esse in 20 foro, uel Deus, quern esse ubique dicit — uera essendi ratione EST ALIQUID UELUD UCre CSt IUSTUS IUSTICIA.

104 ITEM CUM DICO "CURRIT homo" UEL "REGIT Deus" UEL "homo NUNC EST" UEL "Deus SEMPER EST", REFERTUR QUIDEM UEL AD FACERE ut "currit" et "regit" UEL AD TEMPUS ut "mine" et "semper": si TAMEN 25 ILLUD DIUINUM TEMPUS i.e. eternitas simplex INTERIM dum scilicet, quod cogitamus, proprie significations uerbis explanare non possumus et aliqua proportionis ratione uerba transferimus, POTEST DICI "SEMPER". Quod uerbum non modo ex collationis sed etiam ex collectionis dicitur sensu. 30 SED NON. Quasi: refertur quidem "currit" et "regit" ad facere: "nunc" et "semper" ad tempus quoniam actione currit uel regit, tempore nunc uel semper est. 105

6 dicitur esse magnus: dicitur magnus kNO. 7 que alio quolibet: que quolibet Y. que aliquo quolibet v. que alio qualibet K. 8 cui nititur: cui innititur v. 11 uel unitate: uel unitatum m. 12 quantitates spatiorum: spatiorum t. 16 subsistens est aliquid: subsistens aliquid p. 18 refert quidem ad: refert ad f. 19 qui ex collatione: qui ex collectione kNO. accipi 'accidente: accipi ut accidente f. 22 uelud uere: uel idem uere f. 25 nunc et: nunc est et v. si tamen: si tantum f. 28 transferimus: transfigimus f. 29 sed etiam ex: sed ex EfMv. sed et ex B. sed etiam Uvz.

DTrinI, 4, 101-110

137

SED NON QUO ALIQUO istorum i.e. uel cursu homo uel regimine Deus 35 uel tempore homo uel Deus EST ALIQUID UELUB uterque ipsorum e3t MAGNITUDINE aliquid i.e. MAGNUS. 106 Similiter habitus nulli eorum, quorum concursu dicitur "habitus", esse aliquid confert. De quo hie non recapitulat ubi exempli gratia cetera, de quibus magis uidebatur, rememorat. 40 107 De relatione idem inferius latius dicturus est. Situs quoque et passio illis, de quibus predicantur, non conferunt aliquid esse quoniam ipsis et maxime Deo non insunt. NAM SITUM PASSIONEMQUE REQUIRI IN DEO NON OPORTET. NEQUE ENIM in Deo suNT sicut nee in ceteris subsistentibus. 45 108

IAMNE etc. Hue usque predicationum differentiam exemplis predicamentorum diuersi generis demonstrauit. Unde generaliter concludit predicationes differre: aliis uerbis eandem differentiam replicans. 109 Ait ergo: IAMNE PATET his que posita sunt exemplis QUE SIT 50 omnium PREDICATIONUM DIFFERENTIA ? Quasi: patet utique hoc QUOD scilicet ALIE QUIDEM earum QUASI MONSTRANT REM i.e. esse quidlibet eo quo est: ALIE UERO non rem i.e. non esse quicquam eo quo est sed QUASI quasdam CIRCUMSTANCIAS REI. 110 Loca tempora actiones passiones habitus situs recte uocat "rei 55 circumstancias" quoniam, quamuis esse in loco uel in tempore non sit esse aliquid, tamen nichil est in loco uel in tempore nisi ipsum sit aliquid. Similiter quamuis agere uel pati uel habere uel sisti non sit es,se aliquid, tamen quicquid agit uel patitur uel habet uel situm est, est aliquid. Quoniam ergo nichil est loco nee tempore nee 60 actione nee passione nee habitu nee situ, tamen ea de quibus hec

38 similiter habitus nulli: similiter nulli v. quorum concursu: concursu f. quorum cursu W. quorum occursu u. 39 quo hie: quo idem f. quo id IPUXYZz. quo u. ubi exempli: ut exempli kNO. 42 conferunt aliquid esse: confertur aliquid esse W. conferunt esse v. 49 replicans ait: replicamus ait kNO. 51 predicationum differentia: predicationis differentiam y. 52 utique hoc quod: utique hec quod ABdHIZ. utique hoc quia LT. utique hoc H. quidem earum quasi: earum quasi v. qui earum quasi W. quidem eorum quasi NO. 53 quidlibet eo quo: quilibet eo quo DpW. quodlibet eo quo L. quidlibet quo P. quidlibet eo quod IR. 60 situm est est aliquid: situm est aliquid NO. est loco nee: est in loco nee CR. est loco uel v. 61 tamen ea: tamquam ea NO.

PL 64, 1291B

138

predicantur sunt subsistentiis et qualitatibus omnia, aliqua uero etiam interuallorum suorum quantitatibus. 111 Patet quod he tres predicationes rem, ille uero rei circumstantias monstrant QUODQUE ILLA tria ITA PREDICANTUR UT REM subsistentem 65 eis ESSE ALIQUID osTENDANT. ILLA UERO alia predicantur QUIDEM sed NON ita UT rem subsistentem eis ESSE aliquid ostendant SED POTIUS EXTRINSECUS i.e. ex aliorum collationibus et diuerse rationis consortiis accomodatum ALIQUID QUODAM MODO AFFIGANT. 112 Non IGITUR hec secundum rem sed recte extrinsecus comparate 70 predicationes dicuntur. ILLA uero QUE id, de quo dicuntur i.e. subsistens, DESIGNANT non aliis e regione sed se ipsis predicatis ESSE ALIQUID, UOCANTUR PREDICATIONES SECUNDUM REM. 113 QUE SECUNDUM REM predicationes CUM DICUNTUR DE REBUS causa subsistentiarum suarum, quibus in illis assunt, sibi SUBIECTIS, UOCANTUR 75 quidem ACCIDENTIA eo quod rerum illarum subsistenciis adsunt sed tamen secundum rem eo quod ipsis subsistentibus ipsa quoque insunt et eadem esse aliquid faciunt. 114 CUM UERO dicuntur DE DEO QUI, quoniam simplex est, NON EST accidenti SUBIECTUS NUNCUPATUR PREDICATIO non modo secundum rem 80 uerum etiam SECUNDUM SUBSTANTIAM illius, de qua dicitur, REI.

V 1

AGE NUNC etc. Hue usque predicamenta secundum diuersas predicandi rationes diuisit. Nunc secundum quam harum rationum relationes predicentur, ostendit. Ait ergo: AGE NUNC SPECULEMUR DE RELATIUIS i.e. uideamus qua 5 ratione predicantur relationes de his que referuntur per eas. Ipse namque sunt PRO QUIBUS — i.e. ut, qualiter ipse predicantur, intel-

64 predicationes rem: predicationis rem y. 65 circumstantias monstrant: circumstantias demonstrant hUvz. 69 quodam modo affigant: quodam modo assignant DfkLNOpRVW. 71 predicationes dicuntur: predicationis dicuntur m. predicationes dicantur bHmR. predicationes dicentur BFMQSTVY. 77 sed tamen: sed tantum f. 79 dicuntur de deo: dicuntur deo f. 3 quam harum: quarum harum f. 7 predicantur intelligatur: predicentur intel-

DTrin I, 5, 1-6

139

ligatur — OMNE QUOD DICTUM EST de predicamentorum atque predicandi diuersitate SUMPSIMUS AD DISPUTATIONEM. 2 Et dicimus relationes de his, que per eas referuntur, relatiuis no- 10 minibus sic predicari qualiter loca et tempora et cetera, que prediximus "rei circumstantias", et extrinsecus affigi: scilicet his, de quibus predicantur, minime conferre ut aliquid sint quamuis, quicquid eis refertur, non esse aliquid non possit. 3 MAXIME ENIM HEC i.e. relatiua NON UIDENTUR FACERE PREDICATIONEM 15 SECUNDUM SE. Id est: nullo eorum sic predicatur relatio ut id, de quo predicatur, ea esse aliquid intelligatur quippe QUE PERSPICUE EX ALIENO ADUENTU CONSTARE PERSPICIUNTUR.

4 Recte ait et "ex alieno" et "constare". Nam uera diffinitione non secundum se sed potius aliorum nee modo dicuntur sed etiam sunt 20 quecumque ad aliquid sunt. AGE ENIM QUONIAM DOMINUS AC SERUUS RELATIUA nomina SUNT quibus de his, que ad aliquid sunt, relationes predicantur. UIDEAMUS UTRUMNE PREDICATIO earum ITA SIT UT SECUNDUM SE SIT AN MINIME secundum se sed ex alieno aduentu. 5 ATQUI hoc ex comparatione alicuius secundum se predicatorum 25 et alicuius ex alieno aduentu extrinsecus affixorum intelligi poterit. Si enim intellectu alicui AUFERAS esse SERUUM, non dico "auferes" sed eodem intellectu iam ABSTULERIS alium quoque esse DOMINUM eo quod dominus serui dominus ita dicitur quod non modo qui dominus est habet seruum sed etiam esse dominum est habere seruum. 30 6 AT opponit quis dicens: cum album albedine album sit, NONne similiter ETIAM, si AUFERAS ALBEDINEM, in eodem ABSTULERIS QUOQUE ALBUM ? Respondemus: utique, sublata albedine, album quoque in eodem esse sublatum sic ut, sublato seruo, dominus quoque in eodem

ligatur mpV. predicantur intelligantur kNO. 10 referuntur relatiuis: referuntur relationis IKTuZ. referuntur relatiuis relationis Uz. referuntur relatiuis relationes L. 15 enim hec: autem hec kNO. 18 ex alieno aduentu: ex aligeno aduentu f. 20 sed etiam sunt: sed etiam Uz. 21 dominus ac seruus: dominus et seruus DfhKUvWyZz. 23 relationes predicantur: relationes dicuntur t. predicatio earum: predicatio eorum AfhlsUvXYz. predicatio eorum uel earum S. predicationes earum u. 24 ex alieno aduentu: ex aligeno aduentu f. 25 atqui hoc: atque hoc DLTW. 27 si enim intellectu: si enim intellectui kNO. 33 utique sublata: sublata k. utique allata K. utique sublatata p. 34 eodem esse sublatum: eodem sublatum kNO. sicut sublato: sicut sublatum p.

140

PL 64, 1292A

sublatus est. SED quamuis hec sese similiter consequantur, tamen 35 INTEREST i.e. consequendi ratio ex conexorum inter se diuersa ratione differt QUOD scilicet ipsa ALBEDO albi ACCIDIT ipsi ALBO. 7 Non enim aliquid aliud ab albedine intelligitur quod, cum acciderit albo, eius gratia dicatur albedo esse albi. Sed ideo dicitur albi albedo quoniam ipsa albedine album est. QUA SUBLATA i.e. cuius ipsius 40 non alterius rei abscessu PERIT NIMIRUM ALBUM. 8 AT IN DOMINO non est ita sicut in albo. Si enim AUFERAS, sicut dictum est, aliquem esse SERUUM, PERIT quidem UOCABULUM QUO alter aliquis UOCABATUR DOMINUS i.e. alter aliquis desinit esse dominus. SED SERUUS NON ACCIDIT DOMINO. Id est: non ideo, cum aliquis desinit 45 esse seruus, alter desinit esse dominus quod seruitus ita accidat domino sicuT ALBEDO accidit ALBO. 9 SED ratione, que in ciuilibus consideratur, domino accidit QUEDAM POTESTAS QUA SERUUS, ne ultra quod debet presumat, COHERCETUR. QUE potestas domino accidens QUONIAM DEPERIT i.e. a domino recedit 50 SUBLATO SERUO i.e. sublata seruitute ab altero, CONSTAT EAM potestatem non dico non accidere sed NON PER SE ACCIDERE DOMINO sicut albedo albo SED PER ACCESSUM SERUORUM QUODAM MODO i.e. alia ratione quam accessus locorum uel temporum uel habituum uel quorumlibet aliorum contingat EXTRINSECUS comparatum. 55 10

NON IGITUR. Quasi: quandoquidem extrinsecus accessu comparato relatio predicatur, IGITUR NON POTEST DICI PREDICATIONEM RELATIUAM i.e. relationem predicatam UEL ADDERE SECUNDUM SE QUICQUAM REI, DE QUA DICITUR, UEL MINUERE secundum se UEL MUTARE secundum se. QUE 60 relatiua predicatio TOTA CONSISTIT, sicut predictum est, NON IN EO QUOD EST ESSE quoniam nulli confert aliquid esse SED potius consistit IN EO tantum QUOD EST HABERE SE ad aliud IN COMPARATIONE alterius ad alterum. 35 hec sese: hoc sese K. sese uZ. consequantur tamen: consequenter tamen v. consequuntur tamen VY. consequentur tamen NPW. 38 aliud ab albedine: aliud albedine fhUz. 45 sed seruus non: sed seruitus non CPp. 46 quod seruitus: quo seruitus p. quod seruus Lv. ita accidat: ita accidit t. 48 ciuilibus consideratur: ciuilibus predicatur t. 49 ultra quod: ultra quam kNOv. ultra quo E. 50 recedit sublato: sublato p. 51 (seruo) End of MS C (Bamberg). 58 relatio predicatur: relatio predicetur f. predicationem relatiuam: predicatione relatiua f.

DTrin I, 5, 7-14

141

11 Nee quolibet sed ALIQUO MODO se habendi i.e. non quo modo locorum 65 uel temporum, quod iam predictum est, uel aliorum extrinsecus affixorum comparationibus ea, de quibus hec predicantur, se habent sed quo sese habent ad se. Que hoc ipsum, quod sunt, aliorum uere et dicuntur et sunt. Habentque sepe uicissitudinem — quaî commutationis cuiusdam — ilia que relationum accessu se habent ad se. Sepe 70 uero non habent. 12 Pater enim cuiuslibet eiusdem filius esse non potest. Et alicuius duplum non potest eiusdem esse dimidium. Et hoc modo multa referuntur. Que omnia ideo ad aliud hoc loco se habere dicuntur quoniam earundem relationum commutatione uicem sibi comparationis talibus 75 relationibus collata non reddunt. Nee tamen ita SEMPER absque uice commutationis relata se habent AD ALIUD. 13 SED ALIQUOCIENS, facta relationum commutatione, se habent AD IDEM. Quod hoc exemplo potest uideri: AGE ENIM STET QUISQUAM. Si IGITUR ACCEDAM El Stand DEXTER, ERIT ILLE AD ME COMPARATUS SINIS- 80

TER. "Erit" quidem dico NON tamen ex hoc sensu QUOD ILLE IPSE uera essendi ratione i.e. aliqua re sibi inherente SIT quod dicitur i.e. SINISTER SED ideo QUOD EGO illi iam ex sibi uere inherentibus perfecte subsistenti extrinsecus ACCESSERIM DEXTER. 14 RURSUS eadem i.e. me ipsi et ipsum mihi commutatis relationibus 85 comparo ut, qua ille ad me se habebat, ea nunc ad eundem me habeam: et qua EGO ad ilium me habebam, ea nunc ad me idem se habeat. Nam ego ACCEDO ad eum SINISTER. Ecce ITEM ILLE ad me se habet sed relatione illi opposita qua se ad me prius habebat. Modo enim FIT ad me et predicatur esse DEXTER NON quidem ex hoc intellectu 90 QUOD PER SE i.e. uera essendi ratione et re sibi inherente ITA SIT quod dicitur, scilicet DEXTER, UELUD qualitate sibi inherente est ALBUS AC quantitate sibi inherente est LONGUS SED ideo QUOD ME extrinsecus

63 ad aliud in: ad aliud i. e. in kNO. 67 sed quo sese: sed quod sese AfhrTUvz. que hoc ipsum: quo hoc ipsum p. 68 habentque sepe: habent sepe f. 75 quoniam earundem: quoniam eorundem bR. 70 habent ad se: habeant ad se bHmRy. 76 nee tamen: nee tantuni t. 81 ex hoc sensu: ex hoc sense p. 83 inherentibus perfecte: inherentibus perficere f. 85 rursus eadem: rursus eidem sT. 87 ad me idem: ad me quod p. se habeat: se habebat y. 91 ita sit... quantitate sibi inherente omp. 93 est longus sed: longus sed f.

142

PL 64, 1293A

ACCEDENTE ad eum, qui iam ex sibi uere inherentibus subsistebat, ipSC FIT DEXTER.

95

15 ATQUE ID QUOD EST dexter, A ME ET — si magis placet dici — EX ME EST i.e. ex hoc mei ad ipsum accessu quo ego quoque fio — magis quam sim, nee ut sim — sinister. MINIME UERO est dexter EX SESE i.e. aliquo quo uel sit aliquid uel esse possit. Ideoque esse dextrum aut jsinistrum neque addit aliquid ei, de quo dicitur, nee minuit illud nee — mutat aliquo modo. 16 QUARE certum est quod ea QUE NON FACIUNT PREDICATIONEM i.e. que non predicantur SECUNDUM PROPRIETATEM que ita sit REI ALICUIUS quod de ilia dicatur "IN EO QUOD IPSA EST" i.e. qua predicata id, de quo predicatur, sit aliquid NICHIL prorsus QUEUNT ALTERNARE UEL qua- 5 libet ueri nominis mutacione MUTARE NULLAMQUE OMNINO ESSENTIAM UARIARE. Nam de quocumque dicuntur hec, minime conferunt ut id, de quo dicuntur, sit eisdem aliud quam erat antequam de illo dicerentur. 17

QUOCIRCA etc. 10 Ab eo loco ubi dixit "decem omnino predicamenta traduntur" hue usque omnia predicamenta turn secundum genera ipsorum turn secundum rationes predicandi ilia siue de creatis his subsistentibus siue de Deo diuisit. Nunc ad id, propter quod de predicamentorum et predicandi differentia interseruit, redit. Et dicit qualiter Pater ac Filius et 15 Spiritus sanctus, qui sine numero unum sunt, sint etiam numero plures. Quasi: quandoquidem nulla illorum, que non predicantur de re in eo quod ipsa sit, id de quo predicantur alternare possunt, QUOCIRCA si PATER AC FILIUS DICUNTUR AD ALIQUID, ut utique uere dicuntur, NICHILQUE ALIUD i.e. nullo nature predicamento, UT DICTUM EST, DIF- 20 FERUNT NISI SOLA RELATIONS qua et ad Filium Pater et ad Patrem Filius dicitur — RELATIO UERO NON PREDICATUR AD ID, DE QUO PREDICATUR, QUASI id IPSA relatione SIT ET de re, DE QUA DICITUR, nequaquam predicatur ea predicatione que uocatur "predicatio SECUNDUM

»4 accedente ad eum: accedente ad earn f. accidente ad eum v. 95 ipse fit: in se fit m. ipse sit DfHhKkLMNORSstUuvWZ. 96 atque id quod: atque idem quod NOs. 99 ideoque esse: ideoque uZ. ideoque est L. esse R. 8 sit eisdem aliud: sit eiusdem aliud f. 9 illo dicerentur: illo diceretur s. 13 ilia siue de: ilia de m. 14 propter quod de: propter quod FMPpQRTV. 15 pater ac: pater et BEfHhKkNORrsUVvYz. filius et: filius ac DkPRrW. 23 sit et de: sit etiam de p.

DTrin I, 5, 15-22

143

REM" quia id, de quo predicatur, uel esse uel aliquid esse ea non 25 potest — manifestum est quod relatio NON FACIET illam ALTERITATEM que dicitur RERUM i.e. illam quam ea faciunt que secundum rem predicari dicuntur et quorum quolibet id, de quo predicatur, aliquid est SED potius, si DICI POTEST, faciet alteritatem que dicitur PERSONARUM. 30 18 Nee hanc interpretationem aliquis tanquam uerbum profane nouitatis exsufflet quondam QUIDEM ID, scilicet hanc Patris et Filii alteritatem qua Pater et est et dicitur alter a Filio et Filius alter a Patre, nullius naturalis predicamenti nisi relationis tantum diuersitate eo modo tune interpretatus sum — dicens hanc alteritatem esse per- 35 sonarum — QUO MODO ab aliis pluribus ante me INTERPRETATUM EST. QUOD tamen uix INTELLIGI POTUIT. Et ideo ego, id expre^surus et dicturus "personarum", premisi "si dici potest". 19 Attende quam recte ait "si dici potest" et item "quod uix intelligi potuit". Nee ait "dici non potest" sed "si dici potest". Nee item 40 ait "non intelligi potuit" sed "uix intelligi potuit". 20 Quibus uerbis ostendit neque dictionem hanc a nostre locutionis usu omnino abhorrere neque rem omnino ab humane intelligentie sensu remotam sed et ex aliqua rationis proportione transsumptum sermonem rem ipsam sicut est minime posse explicare et preter ra- 45 tionis plenitudinem sensum mentis in eo, quod non nisi ex parte concipi potest, laborare. 21 Ut ergo non tarn ex rationis plenitudine quam ex eius aliqua, sicut dictum est, proportione intelligatur huius nominis, quod est "persona", a naturalibus ad theologica facta transsumptio, dicendum 50 uidetur que subsistentium qua ratione uocantur persone. 22 Quod ut facilius possit intelligi, ilia que superius huic loco distinguenda reseruauimus distinguamus: scilicet quod alicuius proprietas

25 rem quia: rem qua y. quia... non faciet om p. 27 illam quam: earn quam fhUvz. 28 quolibet id: quolibet et id p. libet id K. quodlibet id s. 31 uerbum profane: uerbum propter hanc f. 33 alter a filio: a filio LNO. 36 pluribus ante me: pluribus ante fN. 44 sed et ex: sed ex fvz. 46 sensum mentis: sensum nostre mentis kNOy. sensus mentis Y. sensu mentis m. 48 quam ex eius: quam eius f. 50 theologica facta: theoloica facta f. 51 (persone) quere ad tale signum * marg Uz. 53 distinguenda reseruauimus: distinguenda seruauimus N. dis-

144

PL 64, 1294A

alia ratione "singularis", alia "indiuidua", alia "personalis" uocatur. Quamuis enim quicquid est indiuiduum, est singulare — et quicquid 55 est persona, est singulare et induiduum — non tamen omne singulare est indiuiduum. Nee omne singulare uel indiuiduum est persona. 23 In naturalibus enim quicquid est, alio, quam ipsum sit, aliquid est. Et quoniam id, quo est aliquid, singulare est, id quoque, quod eo est aliquid, singulare est. Nam plura numero sicut uno singular! non 60 sunt aliquid ita unum aliquid sine numero esse non possunt. Itaque singularitate eius, quo est, singulare est etiam id quod eo aliquid est. i 24 Sepe autem diuersa numero singularia secundum aliqua eorum, quibus sunt, conformia sunt. Ideoque non modo ilia, que sunt, uerum etiam ilia, quibus conformia sunt, unum diuiduum sunt. Ac per hoc 65 neutrum illorum, quibus conformia sunt ilia que sunt, indiuiduum est. Si enim diuiduum facit similitudo, consequent est ut indiuiduum faciat dissimilitudo.

25 Attendendum uero quod ea, quibus id quod est est aliquid, aut simplicia sunt ut rationalitas aut composita ut humanitas. 70 Simplicia omnia uel actu uel natura conformia sunt. Ideoque nulla eorum uera dissimilitudinis ratione sunt indiuidua. Composita uero alia ex aliquibus tantum, alia ex omnibus. Que non ex omnibus, similiter sicut et simplicia uel actu uel natura conformia sunt. Ac per hoc nulla eorum sunt indiuidua. Restat 75 igitur ut ilia tantum sint indiuidua que, ex omnibus composita, nullis aliis in toto possunt esse conformia: ut ex omnibus, que et actu et natura fuerunt uel sunt uel futura sunt Platonis, collecta platonitas. 26 His ita se habentibus addendum est quod omne subsistens multorum quibus est — i.e. generis et differentie et accidentis — concre- 80 tione subsistit. Ac per hoc aliquo alioque est aliquid. tinguenda reseruamus m. 55 et quicquid... tamen omne singulare om p. 57 omne singulare uel: omne singulare f. 59 id quo est: id quod est s. (singulare est) ut Plato est homo ss NO. id quoque quod: id quod m. 61 (possunt) ut homines duo una humanitate unus homo singularitate essentie ss kNO. itaque singularitate: ita singularitate r. 62 etiam id quod: etiam id singulare quod kNO. etiam id quo fKrUz. 65 unum diuiduum: unum unione diuiduum kvy (unione ss NO), unum indiuiduum fhKMmUYz. 69 aut simplicia: ut simplicia Km. 71 (conformia sunt) ut aliqua soliditatis proprietas ss kNO. 73 tantum alia: tantum ut humanitas alia kNOy. omnibus que: omnibus ut platonitas que kNO. 74 sicut et: sicut s. et f. 75 (conformia sunt) ut phenicitas uel solitas kNO. ac per hoc: atqueper hoc AfHhMUuvXZz. 79 addendum est: attendendum est bf. 81 ac

DTrin I, 5, 23-30

145

27 Neque necesse est rem illam, que sic aliquid est, ideo aliam esse quoniam non tantum aliquo aliquid sed etiam alio aliud et item alio aliud aliquid est: ut anima Platonis non modo genere spiritus est — quod est earn esse aliquid — uerum etiam alio i.e. rationalitate aliud 85 est i.e. rationalis. Atque multis aliis aliud et aliud est. Non tamen iccirco alia est. Nam aliis atque aliis aliud est atque aliud ipsa. 28 Sed e conuerso generaliter dici potest quod quecumque res subsistens, alii collata, ab ea est alterutrius numero alia, nullo illorum est aliquid quorum quolibet ilia, a qua est alia, aliquid est. Nam etsi 90 utreque subsistunt aliquibus ad se inuicem eisdem similitudine, nunquam tamen eisdem essentie singularitate. Res enim a re nunquam dicitur alterutrius numero alia nisi omnibus quibus est sit ab ea diuersa. 29 Sic igitur unaqueque res a qualibet alia quolibet eorum, quibus 95 aliquid est, per se ab ea, a qua alia est, aliquid est. Et quoniam quicquid aliquid est, eius quo est singularitate unum est sicut res ab aliquo alia per se aliquid est ita quoque per se una est. Hac itaque ratione et hec qualitas ab alia qualitate per se una est: et hie qualis ab alio quali per se unus est. — 30 Non tamen hec ratio sufficit ut res quelibet sic per se una nominetur "persona". Multe enim sic per se une in uno sunt: ut in homine uno corpus et anima et omnia quibus ilia sunt. Quamuis igitur anima hominis nullo illorum aliquid sit quibus eius corpus aliquid est — ideoque a corpore alia et per se una sit — quia tamen et 5 illis omnibus, quibus anima, et illis omnibus, quibus et corpus aliquid est, unus — qui ex his constat — homo est aliquid, neutrum illorum i.e. nee corpus hominis nee eius anima nominatur "persona" quia non omnino per se sunt.

per hoc: at per hoc fh. hoc aliquo: hoc alio est kNOv. 82 neque necesse: nee necesse p. 83 aliquid sed: aliquid est sed v. 85 rationalitate aliud: rationalitate id est aliud pQ. 88 sed e conuerso: sed conuerso Uz. 90 nam etsi: nam et s. nam etiamsi LpQr. 92 nunquam: non quantum BLpQr. tamen eisdem: eisdem Lpr. 96 per se ab: per se est ab F. ipse ab p. 98 alia per se: alio per se bR. ita quoque per: ita per m. per se una est: per se una z. hac itaque: ac itaque f. 99 et hec qualitas: et qualitas f. ab alia qualitate: ab ilia qualitate f. 100 qualis ab alio: qualis alio fUz. 1 non tamen: non tantum f. 4 nullo illorum: nullo aliorum t. eius corpus: ei corpus v. 6 quibus et corpus: quibus corpus BdDFHkLmNOPpQTv. 7 constat homo est: constat hominem p.

146

PL 64, 1295A

31 Que etsi omnibus, quibus sunt, aliis alia a se sint, in uno tamen 10 sunt nomine qui est quicquid sunt corpus et anima: et aliud quam sunt corpus et anima. Corpus uero et anima non ,sunt quicquid est ipse homo. 32 Plato uero a Cicerone ita est alius quod et nullo illorum alter quibus alter est. Et omnino nichil est quod sit omnibus his quibus 15 uterque est. Ideo a Cicerone Plato et a Platone Cicero et quilibet eorum ab uniuersis, a quibus similiter differt, uere per ,se unus, uera ratione persona est. 33 Et quecumque cetera a se inuicem eodem modo sunt alia — i.e. quodlibet animal et quelibet arbor et huiusmodi infinita — quamuis 20 ad rationales tantum substantial hoc nomen, quod est "persona", philosophorum usus contraxerit sicut in libro Contra Nestorium et Euticen dicetur. 34 Et in naturalibus quidem sic est per se una quecumque res "persona" uocatur, ut scilicet et cuiuslibet illorum, quibus est, singula- 25 ritate una sit: et dissimilitudine illius, quo nulli a se alii potest uniri, indiuidua: et nullo illorum, quibus ipsa est aliquid, simul et singulariter ilia sit que in naturalium genere ab eadem est alia. 35 "Simul" dicimus quoniam ab aliquo generatus aliquo singulariter etiam eodem est quo et genitor eius. Sed non in eodem tempore. 30 Ea namque paterni sanguinis corporalitate genitus aliquid est qua singulariter genitor eius non dico "adhuc est" sed "fuit" aliquid. 36 "Singulariter" uero dicimus quoniam multorum, quibus est, conformitate idem sunt ea que ab eadem re sunt alia. 37 "In naturalium autem genere" dicimus quoniam in mathematicis 35 et aliis generibus plura et a se inuicem et a naturalibus ita sunt alia quod et proprietatibus diuersis diuersa una sunt et dissimilitudine 10 a se sint: a se sunt LsTVY. 11 homine qui est: homine FLpQr. 14 illorum alter: aliorum alter f. 16 uterque est: uterque p. 21 substantias hoc: subsistentias hoc fhUz. 26 (una sit) Hoc secundum magistrum Giselbertum: non autem secundum catholice fidei regulam marg kNO. P. CLASSEN, Zur Geschichte 274. 26 quo nulli: quod nulli s. 28 singulariter ilia sit: singulariter una sit v. 31 corporalitate genitus: coperalitate genitus p. 34 idem sunt ea: idem fiunt ea p. 35 mathematicis et: mathematicis quidem et ENsv. 37 (una sunt) ut platonitas ss NO.

DTrin I, 5, 31-42

147

diuersa indiuidua. Et quocumque unum illorum est, nullum aliorum est. Et tamen persone non sunt: ut cuiuslibet persone ex omnibus collecta proprietas. 40 38 In theologicis uero certum est quod et Pater alius est a Filio et a Spiritu sancto et Filius a Patre alius et a Spiritu sancto et Spiritus sanctus a Patre et a Filio alius: et quod unusquisque horum trium est ilia singulari ac simplici et indiuidua et sola usya i.e. essentia hoc quod est qua alius est unus et simplex et indiuiduus et absque 45 diuerse essentie consortio Deus ita quod ipsi tres simul sunt unus essentie proprietate, simplex sine illius compositione, indiuiduus ipsius dissimilitudine, et eiusdem ab aliis essentiis solitudine ipsum Deus. 39 Ex his ergo manifestum est hoc nomen quod est "persona", theologicis minime conuenire secundum plenitudinem eius, a qua 50 nomen est, rationis sed ex proportione, que in eiusdem rationis parte conuenit, a naturalibus ad ilia esse transsumptum. Quod enim de naturalibus dictum est personam aliquam ita esse per se unam ut nullo illorum, quibus est ipsa, sit alia, non conuenit theologicis personis. Immo eodem, quo est una, est alia. 55 40 Sunt tamen quedam que sicut in naturalibus ita et in theologicis uni conuenire non possunt. Immo sicut ipsa sunt a se inuicem alia ita de aliis a se inuicem dicuntur: ut generatio natiuitas atque conexio. Hec enim de uno eodemque dici non possunt. 41 Non enim genitor natus est. Nee natum genitori conectit. Neque 60 natus est genitor. Nee natum genitoremque conectit. Et qui ab utroque procedens eorundem conexio est, neuter horum est i.e. nee natus nee genitor. Sed alius est qui est genitor, alius est qui est genitus, alius qui est genitoris natique conexio. 42 Sic igitur theologica cum naturalibus in parte rationis illius i.e. 65 personalitatis, a cuius plenitudine naturalibus hoc nomen inditum est, 38 (indiuidua) ut socratitas ss kNO. 39 aut cuiuslibet: ut est cuiuslibet v. 41 theologicis uero: theoloicis uero f. 44 trium est ilia: trium ilia v. (singulari) Caue singulari 'qua est' ne sabellizes marg kNO. et simplici: ac simplici fhSUvz. essentia... unus: essentia qua est hoc quod est unus kNO. 45 qua alius: quia alius p. 49 est hoc nomen: est hoc nomine kNO. 50 theologicis personis: theoloicis personis f. 52 ita et in: ita in p. ita etiam in f. 57 sunt a se: sunt ad se BfhILOPUVXZz. 59 natiuitas atque conexio: natiuitas conexio f. 60 genitori conectit: conectit m. neque natus... conectit om t, 64 alius qui est: alius FLMPpQ.

148

PL 64, 1295D

conuenire intelliguntur et in parte differre. In quo maxime illud est attendendum quod naturales persone his, quibus unaqueque aliquid est, prius a se inuicem sunt alie ut de his per hec a se aliis deinde huiusmodi extrinsecus affixa predicamenta dicantur: quorum opposi- 70 tione etsi non sint alia, recte tamen eorum, quibus sunt, oppositione probantur esse alia. 43 Theologice uero persone quoniam eius, quo sunt, singularitate unum sunt et simplicitate id quod sunt, essentiarum oppositione a se inuicem alie esse non possunt. Sed harum, que dicte sunt, extrinsecus 75 affixarum rerum oppositione a se inuicem alie et probantur et sunt. 44 Ideoque nomen et numerum personarum in theologicis et tam ineffabile uerbis quam incomprehensibile ratione secretum auctor admirans, alteritatem illam qua Pater et Filius et Spiritus sanctus a se inuicem alii sunt, appellaturus "personarum" recte premisit: "si dici 80 potest" et "quod uix intelligi potuit". 45

OMNINO ENIM etc. Quod alteritas hec qua Pater et Filius et Spiritus sanctus a se inuicem esse alii predicantur non sit rerum i.e. non sit secundum res illas, quibus aliquid sint ea de quibus ipse dicuntur, sed potius 85 secundum relationes sit, adhuc demonstrat.

46 Nam quecumque siue corporalia siue incorporalia distant, his quibus sunt — siue substantialibus siue accidentalibus — distant. Et corporalia quidem etiam locis his, qui ex comparatione intelliguntur — i.e. quibus corpus aliquod citra corpus aliud uel ultra uel extra uel 90 intra uel huiusmodi esse dicitur — distant: incorporalia uero numquam locis sed solis his, quibus dictum est, differentiis. 47

OMNINO ENIM MAGNA UERITAS REGULE i.e. magne ueritatis regula EST

IN REBUS INCORPORALIBUS

NON LOCIS Sed

DIFFERENTIIS,

quibus

eis

subiecta subsistunt, EFFICI uel numerates uel indiuiduales uel perso- 95 nales DISTANTIAS. Talium enim differentiarum diuersa proprietas

67 illud est: illis est bHmRy. 68 naturales persone: personates de f. 71 sint alia: sunt alia bm. alia y. sint alie L. 73 (theologice) Caue marg kNO. 82 omnino enim: omnino bm. 84 esse alii: alii f. 85 sint ea de: sunt ea de v. 87 siue corporalia: siue corpora alia t. 89 his qui ex: his qui p. his que ex f. 94 rebus incorporalibus: rebus corporalibus HPv. 95 quibus eis subiecta: quibus ea subiecta BFpQ. quibus ea substantia L.

DTrin I, 5, 43-51

149

plures numero et dissimilitudo indiuiduas et inconuenientia, qua uni conuenire non possunt, personas esse facit. 48 Cuiusmodi differentiarum pluralitas in Patre et Filio et Spiritu sancto, qui non nisi una essentia sunt, esse non potest. Certum est — enim quod non sunt substantialibus pluribus NEQUE uero accidentalibus. Non enim POTEST uere DICI DEO ALIQUID secundum tempus ACCESSISSE UT FIERET PATER. Uere.

NON ENIM Pater CEPIT UNQUAM

alicuius accessu ESSE PATER sicut nunquam alicuius accessu cepit esse. 49 Hoc autem dico EO QUOD SUBSTANCIALIS EST EI i.e. Patri PRODUCTIO 5 FILII. Scilicet id, in quod ex se Filium generatione produxit, non nisi substantia est. Sane aliter quam in naturalibus fit generatione productio. Homo namque filium suum generatione non modo in hominem subsistentiis uerum etiam in coloratum et longum et huiusmodi accidentibus affectum produxit. Ideoque naturalis generationis 10 productio partim substancialis partim accidentalis est, maxime cum ipsa generatione aliquibus, quibus ante non erat, accidentibus generans siue generatus esse incipiant. 50 In theologicis uero ea, que est generatione, productio non nisi substancialis est. Pater enim Filium non nisi in id, quod ipse Pater 15 substantiali essentia semper erat i.e. in Deum, generatione produxit. Qua utique productione neuter esse aliquid cepit. Nam et Filius semper est quod a Patre natiuitate accepit. Et hoc QUIDEM sensu dictum intelligitur: Substantialis est Patri productio Filii et per hoc recte monstratum quod alteritas personarum theologicarum non est 20 rerum i.e. non secundum aliqua quibus ipse sint. 51 Ceterum hoc nomen, quod est "productio", non est diuine essentie nomen quoniam solus Pater dicitur ex se generatione Filium produxisse. Essentia igitur, qua Filium esse Deum generatione dedit, substancialis est non modo ei, qui genuit, sed etiam Filio eius et Spiritui 25 qui ab utroque procedit. RELATIUA UERO est PREDICATIO PATRIS qua scilicet dicitur "Pater" solus ille qui genuit.

7 quam in: quoniam in U. fit generatione: sit generatione AflLMNOUuvXZz. 10 affectum produxit: affectum Es. affectum producit bDHRvy. 13 esse incipiant: esse ut incipiant p. esse incipiat ISv. esse incipiunt FQ. 15 id quod ipse: id quo ipse Uz. 17 qua utique: quia utique p. 18 natiuitate accepit: natiuitatem accepit Uz. 25 est non modo: non modo m.

150 52

PL 64, 1296D Ac SI MEMINIMUS CtC.

Que superius de Patris et Filii et Spiritus sancti secundum essentiam unitate et corundum secundum relationes numeral! diuersitate 30 diffusius — et quibusdam aliis, horum tamen causa, interpositis — dixerat, hie breuiter recapitulat. Quasi: Pater et Filius et Spiritus sanctus non nisi relationibujs differunt. Ac si MEMINIMUS OMNIUM, que IN PRIORIBUS huius scilicet operis partibus DE DEO dicte sunt, SENTENTIARUM, ITA sicut nunc breui- 35 ter dicemus COGITEMUS: 53 Ex DEO QUIDEM PATRE FILIUM DEUM PROCESSISSE ET EX UTRISQUE processisse SPIRITUM SANCTUM Deum. Cogitemus uidelicet HOS MINIME LOCIS DISTARE. Que utique recta est cogitatio QUONIAM INCORPORALES SUNT. QUONIAM UERO scilicet quod PATER est DEUS ET FILIUS est DEUS 40 ET SPIRITUS SANCTUS est DEUS — supple: cogitemus — DEUS UERO NULLAS omnino neque similium neque dissimilium essentiarum HABET DIFFERENTIAS QuiBus DIFFERAT ab Deo scilicet uel Deus Pater ab Deo Filio uel idem Deus Pater ab Deo Spiritu sancto uel Deus Filius ab Deo Spiritu sancto. Sensus: cogitemus quod quilibet trium A NULLO 45 EORUM eo, quo ipsi sunt, DIFFERT. 54 UBicumque UERO ABSUNT huiusmodi DIFFERENTIE, ABEST ilia, que secundum earum diuersitatem solet esse, PLURALITAS. UBI autem ABEST hec PLURALITAS,, ADEST esscntie UNiTAS. Qua cssentie unitate unusquisque eorum, qui est ea, et etiam omnes simul sunt unus. 50 Ideoque et Pater est unus Deus et Filius unus Deus et Spiritus sanctus unus Deus: et Pater et Filius et Spiritus sanctus simul non nisi unus Deus. 55

NlCHIL AUTEM.

Quasi: ubi abest pluralitas, adest unitas. In his AUTEM, de quibus 55 nunc sermo est, non est omnino alia unitas nisi que est ex singularitate

39 est cogitatio: est cognitio f. cogitatio p. 40 scilicet quod pater: scilicet pater kNO. 43 quibus differat: quibus differant LpQR. quibus distat z. ab deo scilicet: a deo scilicet DEIKkLNOrSsTuvWYZ. 44 pater ab deo spiritu: pater a deo spiritu DEKkNOrSsTuvWZ (e con X). uel deus filius... sancto om f. 45 filius ab deo: filius a deo DEhKkLNOPrSsTuvWYyZ. 46 ipsi sunt: ipsi sintBFpQ (e corrM). sunt differt: sunt differunt kNO. 48 secundum earum: secundum eorum v. 50 (sunt unus) Caue ' unus ' dicere sine alicuius [alius NO] substantialis additione marg kNO. 51 filius unus: filius est unus EfhlkmNOUuVvYZz. 52 spiritus sanctus: spiritus est sanctus EfhkLmNOUuVvYZz. 55 adest unitas: adest unitas et e conuerso EkNOsvy.

DTrin I, 5, 52-57

151

diuinitatis. Nam EX DEO NICHIL ALIUD GIGNI POTUIT NISI DEUS qui tamen a Patre nee est alius Deus nee ipse. Nee ab utroque procedere potuit nisi Deus qui tamen nee alius ab eis Deus est nee ipsi. 56 Dicitur autem "Deus Deus Deus" distributione quidem illorum, 60 qui sunt Deus, quia primum de Patre secundum de Filio tercium de Spiritu sancto dicitur: eius uero, quo sunt Deus, non distributione sed distributionis imitatione que proprius dicitur "REPETICIO UNITATUM" quam "distributio". Que REPETICIO IN REBUS NUMERABILIBUS NON FACIT MODIS OMNIBUS i.e. nullo modo facit PLURALITATEM eorum que repetun- 65 tur. 57

TRIUM IGITUR. Quasi: quandoquidem "Deus Deus Deus" illorum quidem, qui sunt Deus, distributio est: eius uero, quo sunt Deus, repeticio, IGITUR TRIUM i.e. Patris et Filii et Spiritus sancti IDONEE CONSTITUTA EST 70 essentie UNITAS.

VI 1

SED QUONIAM NULLA RELATIO POTEST AD SE IPSAM REFERRI i.e.

quoniam nulla relatione aliquid ad se potest referri sed semper ad aliud, ICCIRCO utique QUOD EA PREDICATIO QUE RELATIONE CARET i.e. qua non refertur ad aliquid SECUNDUM SE IPSAM EST,, FACTA QUIDEM EST ilia que dicitur TRINITATIS hoc est trium NUMEROSITAS IN EO i.e. 5 secundum id QUOD EST PREDICATIO RELATIONIS: SERUATA UERO est eorundem UNITAS IN EO i.e. secundum id QUOD EST INDIFFERENTIA: scilicet UEL SUBSTANTIE unius que de tribus illis dicitur UEL OPERATIONIS unius qua equaliter ipsi operantur, UEL OMNINO indifferentia EIUS PREDICATIONIS QUEcumque DICITUR SECUNDUM SE i.e. qua uel usya ipsa 10 predicatur — ut "Deus" — uel secundum usyam quodlibet extrinsecus affixorum — ut "semper esse" uel "ubique" uel "operari".

57 (diuinitatis) Caue marg kO. 58 nee ab utroque: neque ab utroque S. nam ab utroque pW. 59 (ipsi) Hylarius marg by. 61 patre secundum: patre est secundum p. 70 sancti idonee: sancti idonea Uz. 1 potest ad: potuit ad t. ipsam referri: ipsum referri fkNO. ipsa referri Z. 3 iccirco utique quod: iccirco quod Uz. 4 qua non: que non p. refertur ad aliquid: refertur aliquid AbfhMNprtvz (del H). 9 qua equaliter: qua et equaliter f. 10 qua uel usya: qualis usya BDEFfHhKkMNOPpQRrsVWYy. quali usya I. quasi usya Z. 11 (quodlibet) uel quodlibet comitans ut animalitas eternitas ss NO.

152

PL 64, 1297G

2 Sic enim hoc loco intelligenda est secundum se predicatio dici qua scilicet, sicut dictum est, uel ipsa essentia uel secundum earn aliquid predicatur — siue hoc per se siue ad aliud dicatur. Per se quidem 15 sicut ilia que posuimus, scilicet "semper esse" uel "ubique" uel "operari". Ad aliud uero ut "auctoritas" et "principalitas" que sicut ipsa essentia indifferenter et ideo singulariter de tribus dicuntur. Nam et unusquisque illorum trium et omnes simul sunt omnium creaturarum unus auctor et unum principium. Quam auctoritatis atque 20 principalitatis indifferentiam ex usye ipsorum, secundum quam de illis predicantur, indifferentia esse putamus. 3 Unde et secundum personalitatis rationem que, proprietatum secuta differentiam, de unoquoque illorum non relatiue sed per se predicatur, minime ilia est indifferentia ut et unusquisque per se et 25 tres simul sint una persona. Pater namque quoniam Deus est, creaturarum omnium auctor et principium est. Similiter et Filius et Spiritus sanctus. 4 Quia uero idem Pater proprietate qua dicitur "Pater", qualiter in precedentibus diximus, alius a Filio et Spiritu sancto est, persona 30 est. Similiter et Filius et Spiritus sanctus. Iccirco Pater et Filius et Spiritus sanctus omnium non tres auctores sed unus solus auctor sunt: nee tria principia sed unum solum principium: non uero simul omnes una persona sed tres persone. 5 Et his quidem rationibus intelligimus de Patre et Filio suo et 35 amborum Spiritu "auctoritatem" atque "principalitatem" non pluraliter sed singulariter predicari scilicet propter essentie, secundum quam de illis dicuntur, singularitatem. "Personalitatem" uero e contra i.e. non singulariter de illis collectis sed pluraliter dici: propter proprietatum scilicet, quibus a se inuicem alii sunt, diuersitatem. 40 6 Unde recte inferens ait: ITA IGITUR i.e. per hec manifestum est quod SUBSTANTIA^ que Grece "usya" dicitur, CONTINET UNITATEM i.e.

15 per se quidem: per se quia non sunt relata quidem y. 16 ilia que posuimus: ilia que ponimus f. 23 (proprietatum) generationis natiuitatis conexionis ss kNO. 24 (relatiue) ut albus per se ss kNO. 29 quia uero idem... spiritus sanctus om f. 35 et his quidem: ex his quidem NUvz. quidem rationibus: quidem v. 36 auctoritatem atque: auctoritatem uZ. 37 non pluraliter sed: non spiritaliter sed t. predicari scilicet... singulariter om p. 38 de illis dicuntur: de illis predicantur t. 41 per hec manifestum: per hoc manifestum DfOpvW.

DTrin I, 6, 2-10

153

facit ut Pater et Filius et Spiritus sanctus sint ipsa essentia et eius singularitate Deus unus magnus unus bonus unus et huiusmodi: atque his, que secundum essentiam predicantur, Dominus unus auctor unus 45 principium unum. 7 RELATIO uero MULTIPLICAT TRINITATEM i.e. eos, qui essentie singularitate sunt unus, relationum — que de eodem dici non possunt — diuersitate facit esse multos et specialiter tres. ATQUE IDEO — quoniam scilicet relationes, quas de diuersis dici necesse est, faciunt multos — 50 SOLA ilia predicamenta, QUE diuidentis RELATIONIS SUNT, PROFERUNTUR SINGILLATIM ATQUE SEPARATUM i.e. de quo dicitur unum, non dicitur aliud. 8 NAM NON EST IDEM PATER QUI FILIUS i.e. ille, qui est Pater, non est Filius: et ille, qui est Filius, non est Pater. NEC IDEM UTERQUE QUI 55 SPIRITUS SANCTUS i.e. nee ille qui est Pater est ille qui utrorumque i.e. Patris et Filii dicitur Spiritus sanctus: nee ille qui est Filius est ille ipse qui dictus est Spiritus sanctus: nee ille amborum Spiritus sanctus est aliquis illorum a quibus procedit i.e. nee est Pater nee Filius. 60 9 TAMEN PATER ET FILIUS ET SPIRITUS SANCTUS sunt IDEM DEUS IDEM IUSTUS IDEM BONUS IDEM MAGNUS denique IDEM OMNIA ilia QUE SECUNDUM SE POTERUNT PREDICARI. Ita plurali uerbo debuit dicere "sunt" quoniam illi, de quibus unam essentiam tot nominibus i.e. "Deus bonus magnus" predicabat, relationum diuersitate plures sunt. Dixit tamen 65 "EST": uerbi singularitatem iuxta usye, quam predicabat, metiens unitatem. 10 Quis loquendi usus sepe in humana pagina inuenitur: ut "ire amantium reintegratio amoris est". Non ait "sunt" pluraliter. Quod

43 facit ut pater: facit pater p. essentia et eius: essentie et eius t. 45 dominus unus: deus unus t. 48 (sunt unus) Caue non unus sed unum marg NO (ss k). 49 diuersitate facit: diuersitas facit v. diuersitatis facit H. 50 quoniam scilicet: quoniam f. 57 sanctus nee ille: sancti nee ille v. 58 ille amborum: ille qui est amborum Bbmy. 59 aliquis illorum: aliquis eorum EkNO. nee est pater: nee pater EkNOs. 61 tamen pater: turn pater f. sunt idem: est idem v. 64 unam essentiam: unam EkNOs. 65 magnus predicabat: magnus predicabat substantiam EkNOs. scilicet essentiam ss NO. 66 est uerbi: est ex uerbi m. singularitatem iuxta: singularitate iuxta bFHmNQUyz. usye quam: usye quoniam f. 68 quis loquendi: qui loquendi EfhNOPpRTUvyz (e con LY). 69 (amoris est) TERENCE, Andria III, 3, 29: Amantium ire amoris integratio est

154

PL 64, 1298G

tamen deberet quoniam nomen, quod uerbi personam simul et mime- 70 rum iuxta gramaticorum regulam continebat, pluraliter premiserat dicens "ire". Sed ait singulariter "est" propter huius nominis, quod est "reintegratio", singularitatem. 11 Quod tamen non propter uerbi personam et numerum sed propter qualitatem, qua fit demonstratio, positum intelligitur. Similiter dictum 75 est "Omnia Cesar erat". Et multa huiusmodi. 12 SANE etc. Dixit quod Pater et Filius et Spiritus sanctus secundum id, quo sunt id quod sunt, omnino idem sunt. Qualia in subsistentium genere ad se referri non possunt. Quecumque enim subsistentium ad se 80 inuicem referuntur, his quibus sunt differunt. Ut tamen, quali potest, similitudine hoc quod est ineffabile innuat, Patrem scilicet et Filium et Spiritum sanctum, qui eo quo sunt idem sunt, diuersis relationibus ad se referri, ait: SANE etc. Quasi : Pater, cum quo Filius idem est, predicatur relatiue ad 85 Filium "Pater". Quod utique conuenienter potest. 13 Nam SANE SCIENDUM EST etiam in rebus creatis PREDICATIONEM RELATIUAM, qua scilicet aliquid referri ostenditur, NON SEMPER TALEM ESSE UT SEMPER AD aliquod tarn nomine quam re DIFFERENS PREDICETUR scilicet UT EST SERUUS AD DOMINUM. Hec ENIM nomina et res illis 90 significate — i.e. seruitus et dominium — et ilia, de quibus ipse dicuntur, DIFFERUNT. 14 Sed, sicut dictum est, non semper ad ita differens fit predicatio relatiua. NAM OMNE EQUALE EQUALI EQUALE EST. ET SIMILE SIMILI SIMILE EST. Que uidelicet eiusdem nominis sunt relationes. 95 15 Ipse quoque quantitates et qualitates secundum quas ea, in quibus sunt, equalia sunt atque similia etsi ilia proprietate qua subiectorum suorum altera quidem huius, altera uero illius proprie sunt, diuerse

74 quod tamen non: quod nonf. 76 (erat) LUCAN, De hello civili III, 108. et multa huiusmodi: et huiusmodi s. 78 quo sunt id: quod sunt id HLmuZ. Caue 'quo sunt' marg kNO. 81 quali potest: quali potuit t. quali post m. 84 se referri ait: se referre ait f. 88 non semper talem: ut semper talem f. 93 ita differens fit: ista differens fit fUz. ita differens sit DFmPpUWYz. 95 que uidelicet: quod uidelicet DRW. qui uidelicet f. sunt relationes: sunt relationis v. 98 proprie sunt diuerse: proprie diuersa m.

DTrin I, 6, 11-20

155

intelligantur, non tamen adeo diuerse sunt sicut duppli et dimidii et ceterorum inequalium quantitates aut sicut albi et nigri uel trianguli — et quadrat! et ceterorum contrariorum seu disparatorum qualitates. 16 Et ut a posito exemplo non recedamus: quantitates et qualitates secundum quas "equalia" et "similia" dicuntur non adeo diuerse sunt sicut potestas et uilitas secundum quas ille "dominus.", iste uero "seruus" dicuntur. Sed quodam modo unum sunt: non quidem ea, que 5 ex singularitate est, unitate sed ea, que ex proportione comparatur, unione. 17 Sed ET ubi non unio collationis sed unitas proprietatis est, fit quandoque predicatio relatiua: ut IDEM EI, QUOD EST IDEM, IDEM EST non modo identitate unionis — ut homo idem quod homo est: nam 10 Plato et Cicero unione speciei sunt idem homo — uerum etiam identitate uere — et que ex proprietate est — unitatis ut rationale idem quod rationale est. 18 Ueluti anima hominis et ipse homo non unione speciei sed unitate proprietatis sunt unum rationale cum tamen partialitatis et 15 totalitatis relationibus se ad sese inuicem habeant. Anima enim pars hominis est et homo totum anime quamuis homo sit quicquid est anima. Nam etsi anima non omnino est idem quod homo, homo tamen est idem quod anima. 19 ET ut ueniamus ad id propter quod de taliter indifferentium 20 relationibus diximus, IN hac maxime, de qua agimus, TRINITATE i.e. in his tribus Patre scilicet et Filio et Spiritu sancto SIMILIS EST RELATIO: uidelicet PATRIS AD FILIUM ET item UTRIUSQUE AD SPIRITUM SANCTUM. "Similis", inquam, UT EIUS, QUOD EST IDEM, AD ID QUOD EST IDEM. 20 Quoniam scilicet sic — ut in his que dicta sunt — non aufert 25 relationem ilia qualiscumque eorum identitas ita Patris ad Filium et

100 nigri uel: nigri et f. 1 et quadrati: et quadranguli EPRSs. 2 a posito: apposite IKUWXYZ. a proposito kLNOpuvy. aposito bftz. 4 uilitas secundum: seruilitas secundum kO. 7 collationis sed: collectionis sed fU. 11 uere et que: uere que v. 16 inuicem habeant: habeant t. 21 agimus trinitate: agimus trinitatem f. 22 scilicet etfilio: et filio EkNOsv. scilicet filio H. similis est: similiter est F. simul est m. similis esse P. 23 patris ad: patri ad AbDHkLmNOQuyZ. item utriusque: item utrique t. 24 similis inquam: similiter inquam f. 25 quoniam scilicet: quod scilicet t. 26 relationem ilia: relationem illam mW.

156

PL 64, 1299C

utriusque ad Spiritum sanctum relationem non aufert hec, qua tres singulariter unus Deus sunt, eorum identitas. 21 ID autem scilicet uel referri aliqua inter se que omnibus, quibus sunt, inuicem idem sunt uel que referuntur inuicem idem esse 30 omnibus quibus sunt NON POTEST INUENIRI IN CUNCTIS ALIIS REBUS i.e. nulle alie res sunt in quibus hoc possit inueniri. QUOD si hoc est, ut utique est, quod in nullis aliis hoc inueniri possit, reuera FACIT HOC ALTERITAS que CSt COGNATA CADUCIS REBUS.

22 Non enim sine illorum, quibus sunt, alteritate diuersa sunt a se 35 quelibet subsistentia. Nee nisi hac alteritate diuersa possunt ad se inuicem referri. Cum UERO hac alteritate omnia, que in his caducis ad se referuntur, a se sint altera NOS qui ex horum aliqua proportione theologica cogitamus NULLA IMAGINATIONS ab his, que theologicorum sunt propria, debemus DIDUCI ut scilicet — quoniam naturalium nomina 40 ad theologica transferentes dicimus Patrem ad Filium et Filium ad Patrem et Spiritum sanctum ad utrumque et utrumque ad Spiritum sanctum referri — putemus eos aliquibus illorum, quibus sunt ad se inuicem, alteros. 23 SED potius a proprietate naturalium recedentes oportet nos ERIGI 45 INTELLECTU siMPLici UT scilicet horum trium — quamuis ad se relatorum et relationum proprietatibus diuersorum — intelligamus unam solam simplicemque, qua unusquisque est et omnes simul sunt unus et simplex Deus, essentiam: et nullatenus alterius alteram et alterius alter am. 50 24 ET denique QUIDQUE siue theologicum siue naturale siue quidlibet aliud prouT POTEST INTELLIGI ITA ETIAM AGGREDI INTELLECTU OPORTET ne quern in proportionum comparationibus extra ilia propter que comparationes inducuntur, aliqua fantasia imaginationis decipiat.

27 aufert hec: aufert hoc f. 28 eorum identitas: eorundem identitas kNOv. 29 inter se que: inter que H. inter se f. 30 idem sunt: esse sunt t. 33 aliis hoc: aliis rebus hoc Ss. 35 sine illorum: scilicet nisi illorum I. sine aliorum s. 38 a se sint: a se sunt HR. ad se sunt by. 39 (cogitamus) ut putemus similitudinem ss NO. (imaginatione) uel omnia ss NO. 40 debemus diduci: debemus deduci bDEFHkLMNOPQRSsTW. scilicet quoniam: quoniam v. 41 ad theologica transferentes: theoloica transferentes f. 43 illorum quibus: eorum quibus BEkNOSUvz. sunt ad: sint ad p. sunt a DW (e con A). 49 et alterius alteram om t. alterius alteram kNO. et alterius alterum W. 51 quicque siue: quicumque siue Uz. quidlibet aliud: quodlibet aliud fNPUz. 54 (comparationes) Sicut radius so-

DTrin I, 6, 21-29

157

25 SED DE PROPOSITA QUESTIONE qua ex principiis naturalium ratio- 55 num quesitum est an sit una essentia eorum, qui proprietatibus inuicem a se sunt alii, et an proprietatum diuersitas faciat a se inuicem alios quorum non est diuersa essentia: et theologicis rationibus demonstratum quod qui a se inuicem alii sunt, non nisi una singular! et indiuidua et omnino simplici essentia sunt id ipsum quod sunt: 60 naturalibus uero quod, qui una essentia sunt id quod sunt, proprietatum diuersitatibus absque ilia, que uero nomine "alteritas" uocatur, a se inuicem alii sunt SATIS DICTUM EST. 26 NUNC o Simache et quicumque alii sapientes, quibus hanc questionis inuestigationem — uestri iudicii cupidus — offerendam curaui 65 SUBTILITAS formate rationibus QUESTIONIS EXPECTAT NORMAM i.e. regulam UESTRI IUDICII cuius quasi quadam appositione hec, que de questione dicta sunt, uere et ordine congruo esse dicta monstrantur. 27 Quod et ipse supponit dicens: QUE uidelicet questionis subtilitas UTRUM RECTE AN MiNiME ordine et perfcctionc rationum DECURSA SIT 70 i.e. adu^que terminum explanationis deducta STATUET sola UESTRE PRONUNTIATIONIS 28

AUCTORITAS.

QUOD SI DIUINA GRATIA OPITULANTE ARGUMENTORUM IDONEA ADIUMEN-

TA PRESTITIMUS catholicorum SENTENTIE SPONTE i.e. sine rationum argumentis FIRMISSIME FUNDAMENTIS FIDEI i.e. quoniam in fide fundate 75 LETICIA PERFECTI OPERIS nOStri ILLUC REMEABIT UNDE UENIT EFFECTUS.

Id est: in eo letabimur Deo scilicet Trinitate quo auctore perfecimus. 29 QUOD si HUMANITAS i.e. humane nature infirmitas NEQUIUIT ASCENDERE ULTRA SE ut scilicet incffabilia ex rationum locis ostenderet QUANTUM intelligence IMBECILLITAS perfectioni operis SUBTRAHIT tantum 80 incomprehensibilibus semper herentis uoluntatis UOTA SUPPLEBUNT.

lis splendorem sic et pater filium emittit: unde splendor patris. Non tamen usquequaque similis marg kNO. 57 faciat a se: faciat ad se y. 60 id ipsum quod: ad ipsum quod pv. ipsum quod DLtW. id quod M. 68 dicta monstrantur: dicta monstrentur BbDFHkLMmNOPpQRTVWYy. 71 ad usque: usque ad FMpT. 76 illuc remeabit: illuc remanebit fK. 81 semper herentis: semper habentis pW. (supplebunt) Explicit Boetius de sancta trinitate s. Explicit liber primus DWz. Explicit expositio Gisilberti pictauiensis episcopi super Boetium de trinitate B. Explicit liber Boetii de trinitate ad Symachum patricium missus Z.


GISLEBERTI PICTAUENSIS EPISCOPI EXPOSITIO IN BOECII LIBRUM SECUNDUM DE TRINITATE


PROLOGUS 1 Ex illius, de qua Simacho Boecius scripserat, questionis inuestigatione satis manifestum erat predicamenta naturalium, generibus rationibusque diuersa, quarundam proportionibus rationum ad theologica transferri et de Deo quoque — quemadmodum et de subsistentibus — alia quidem secundum se, alia uero ex collatione alterius ad alterum: 5 et eorum, que secundum se, alia quasi rem, alia quasi rei circumstancias demonstrantia — qualia sunt etiam quecumque dicuntur ex collatione — predicari. 2 Quia tamen aliqui sensu paruuli — audientes quod Deus est simplex — ipsum et quecumque de eo nominum diuersitate dicuntur — 10 ut: Deus unus eternus persona principium auctor Pater Filius Conexio et huiusmodi alia — eiusdem nature eiusdemque rationis esse ita accipiunt ut et essentia qua dicitur esse Deus sit et unitas qua unus est et eternitas qua eternus est et similiter cetera: et e conuerso ipse etiam Pater sit paternitas et unus unitas et eternus eternitas et 15 conuersim: et eodem modo in aliis omnibus que de ipso quacumque ratione predicantur, scribit idem Boecius lohanni romano diacono de illis specialiter que nominibus his "Pater Filius Spiritus sanctus" predicantur. 3 Ostendit autem ilia et de diuersis predicari et esse diuersa non 20 modo a se inuicem uerum etiam ab essentia que diuersis nominibus una de eisdem dicitur de quibus et ilia diuersa, salua Dei simplicitate, dicuntur. 4 Quamuis autem hec diuersitas aut non posse penitus aut uix posse monstrari uideatur turn quia naturalium leges theologica speculatio 25

1 (ex illius) Incipit expositio eiusdem in librum Boetii ad lohannem diaconum: utrum pater et filius et spiritus sanctus de deitate substantialiter predicentur B. Incipit prologus W. Incipit liber Boetii ad sanctum lohannem diaconum ecclesie roniane postea papam: utrum pater... predicentur. Et primo proloquium commentatoris super eundem librum Z. Liber secundus ad lohannem dyaconum r. 4 ad theologica: ad theoloica f. ad theolia v. 7 demonstrantia qualia: demonstratiua qualia f. sunt etiam quecumque: sunt et quecumque f. sunt quecumque DZ. 8 (collatione) uel collectione ss p. 10 quecumque de eo: quecumque de deo BFLMQT (e con S). 23 (una de) Caue marg k.

162

PL 64, 1303A

non omnino admittit turn quia, sicut dictum est, in simplici Deo nomen cuiuslibet diuersitatis error paruulorum abhorret, non tamen earn — sicut in re propter difficultatem obscura et propter obscuritatem difficili fieri solet — multis uel probatarum scripturarum testimoniis persuadet uel necessariarum inuentionum conexionibus probat uel 30 eorum, que incidenter et quasi a latere disputationis emergere possent, amplificatione explanat: sed quia nee maliuolus nee tardus est suus cui scribit auditor, sola proprie unumquodque predicandi ratione demonstrat. 5 Illius enim proprietas predicationis qua, de quo unum horum 35 predicatur, aliud predicari non potest, satis patenter ostendit non modo inter se uerum etiam ab omnibus illis, que de illorum subiectis communiter dicuntur, et ab eo maxime quod unum de tribus multis nominibus substancialiter predicatur, hec es,se diuersa. 6 Est autem hec diuersitas non modo numero — quo scilicet hoc est 40 unum: quodlibet uero illud est aliud unum — uerum etiam natura generis et loco rationis. Sed de numerali atque ea, que secundum genus est, diuersitate modo tacens — earn, que secundum rationem est, prius uestigat: circa finem illam, que secundum genus est, quam numeralis ex necessitate sequitur, commemoraturus. 45 27 paruulorum abhorret: paruulorum adhorret p. 28 propter obscuritatem: propter obscuritate v. 30 uel necessariarum: uel necessarium HmW (e con AS). 31 que incidenter: que incidunt f. uel incidunt ss p. 32 amplificatione explanat: amplicatione explanat t. 33 cui scribit: cui scripsit Uv. 35 proprietas predicationis: proprietas sola predicationis kNOs. 37 illorum subiectis: illorum substantiis fhUv. 40 quo scilicet hoc: quo secundum hoc f. 42 natura generis: generis v. 43 modo tacens: uero tacens p. 44 quam numeralis: qua numeralis p. 45 necessitate sequitur: diuersitate sequitur t. commemoraturus: commemoratur FLNQW. commemorat BV.

DTrin II, 5-6 prol.

163 [EXPOSITIO LITTERE] I

1 Igitur tanquam in sophistarum scena uere dubiis indubius ipse sese conformans ait: QUERO AN PATER ET FILIUS ET SPIRITUS SANCTUS i.e. horum nominum ilia significata que diuersis rationibus grammatici "qualitates", dialectic! "cathegorias" hoc est predicamenta uocant, predicentur SUBSTANCIALITER i.e. an iuxta proportionem eorum, que in 5 naturalibus uocantur "esse subsistentium", PREDICENTUR DE DIUINITATE i.e. de illis qui, quoniam sola diuinitate 5unt id quod sunt, non modo "Deus" uerum etiam "diuinitas" appellantur, AN non substantialiter predicentur de ea sed ALIO MODO. 2 Addit: QUOLIBET quoniam in naturalibus, a quibus ad theologicam 10 huiusmodi uerborum ex alicuius rationis proportione translatus est usus, non unus solus predicandorum est modus. 3 Nam illorum etiam, que non sunt aliquorum esse, quedam secundum se — i.e. non ex aliqua collatione — intelliguntur: ut album nullius collatione dicitur "album". Alia uero sic predicantur quod 15 eorum predicatione ea, de quibus predicantur, aliis conferuntur: ut locus quo aliquid dicitur esse "ultra", et tempus quo dicitur "hodiernum", et habitus quo dicitur "galeatum", et relatio qua dicitur tale uel tantum. 4 His enim omnibus quedam alia subintelliguntur. Item horum alia 20 secundum rem: ut idem album — alia affixa extrinsecus: ut idem locus et cetera que modo dicta sunt et aliorum generum alia.

1 (igitur) Incipit liber secundus z. Incipit liber secundus eiusdem ad sanctum lohannem diaconum romane ecclesie: utrum pater... predicentur DW. Incipit liber ad lohannem diaconum Z. tanquam in: tanquam f. dubiis indubius: dubius indubius f. ipse sese conformans: ipse se conformans mv. in sese conformans H. ipse sese confirmans PRVW. 3 ilia significata: significata kNOs. 4 qualitates dialectici: dialectici p. 8 uerum etiam: uerum et v. 10 addit quolibet: addit quodlibet mZ. addit quemlibet K. a quibus ad: aliquibus ad f. 12 translatus est usus: translatus usus NO. 18 dicitur galeatum: dicitur galeatus NO. 20 his enim omnibus: his omnibus WkNO. his enim nominibus Ep. 22 et cetera que: et cum quo K. et cetera quo f.

164

PL 64, 1303D

5 His et aliis, qui secundum diuisiones alias possunt ostendi, modis de subsistentibus multa dicuntur. Ideoque cum hec ad theologica transferuntur, ibi quoque ea predicandi modus est multiplex. 25 6

UIAMQUE etc. Quasi: tanquam sophista quero an substancialiter an alio modo et quo alio hec predicta de Deo i.e. de his, qui sunt unus Deus immo una diuinitas, predicantur. Tanquam uero serius demonstrator quod horum de his uerum sit, indagare magnopere euro. 30 UIAMQUE INDAGINIS ARBITROR ESSE SUMENDAM KING UNDE OMNIUM RERUM MANIFESTUM hoc est manifeste firmum CONSTAT EXORDIUM ID EST AB IPSIS CATHOLICE FIDEI FUNDAMENTIS.

7 In ceteris facultatibus, in quibus semper consuetudini regule generalitas atque necessitas accomodatur, non ratio fidem sed fides sequitur 35 rationem. Et quoniam in temporalibus nichil est quod mutabilitati non sit obnoxium, tota illorum consuetudini accomodata necessitas nutat. 8 Nam in eis quicquid predicatur necessarium uel esse uel non esse, quodam modo nee esse nee non esse necesse est. Non enim absolute 40 necessarium est cui nomen "necessitatis" sola consuetudo accomodat. 9 In theologicis autem, ubi est ueri nominis atque absoluta necessitas, non ratio fidem sed fides preuenit rationem. In his enim non cognoscentes credimus sed credentes cognoscimus. Nam absque rationum principiis fides concipit non modo ilia, quibus intelligendis 45 humane rationes suppeditare non possunt, uerum etiam ilia quibus ipse possunt esse principia. 10 Spiritus enim qui ex Deo est dat hanc ipsi fidei pre rationibus dignitatem et in theologicis et etiam in his que infra theologica sunt:

23 et aliis qui: et aliis que Ds. 25 transferuntur ibi: transumuntur ibi t. t. 28 de his qui: de his que fV. 29 diuinitas predicantur: diuinitas predicatur m. diuinitas predicentur I. uero serius: uero seruus NO. 30 quod horum de: quod de m. quod eorum de fX. 32 hoc est manifeste: id est manifeste v. 37 non sit obnoxium: sit obnoxium f. 38 necessitas nutat: necessitas mutat LmNOW. 39 quicquid predicatur: quicquid pater kNO (predicatur ss k). uel esse uel: esse uel v. 42 autem ubi est ueri: autem ueri uYZ. 45 principiis fides: principiis sed fides t. 46 uerum etiam ilia: uerum et ilia v. 48 hanc ipsi fidei: hanc fidei m. 49 dignitatem et: dignitate et p.

DTrin II, 1, 5-15

165

naturalibus scilicet et huiusmodi aliis quorum rationibus philosopho- 50 rum fidem spiritus huius mundi supposuit. 11 Nam et in naturalibus et in aliis omnem rationem spiritualium fides anteuenit ut fide magis, prius quam ratione, omnia iudicent. Ac per hoc non modo theologicarum sed etiam omnium rerum intelligendarum catholica fides recte dicitur esse "exordium" siue 55 nulla incertitudine nutans sed etiam de rebus mutabilibus certissimum atque firmissimum fundamentum. 12 Ab hoc ergo exordio seu fundamento predicte indaginis uiam incohans ait: si IGITUR INTERROGEM etc. Quesiuit an Pater et Filius et Spiritus sanctus de eis, de quibus 60 dicuntur, substancialiter predicentur an quo alio modo. Que questio non est simplex sed ex diuersis questionibus iuncta. 13 His enim uerbis de tribus illis diuersa quesisse intelligitur: primum an substancialiter an non substancialiter predicentur sed alio modo quam substancialiter. Deinde quo alio. Sed uidetur primo querere 65 debuisse an predicentur an non. Quod recte quesisse posset quoniam omnium rerum alie predicantur, alie non predicantur. Quod si non predicari constaret, nichil querendum relinqueretur. Si uero constaret predicari, recte quereret quo modo predicarentur: scilicet an substancialiter an alio modo. Et si non substancialiter sed potius alio modo, 70 restaret querendum quo alio. 14 Ipse uero — pretermissa prima questione eo quod omnibus certum est ilia, a quibus trina horum nominum appellatio est, predicari — secundam ac terciam in una coniungit. Sed in indagatione, qua utrarumque decutit dubitacionem, eas diuidit. 75 15 Et primum quid de ilia, qua queritur an substancialiter an non substancialiter predicentur, sentiendum sit aperit ea ratiocinatione 50 naturalibus scilicet et: naturalibus et v. naturalibus scilicet W. 51 mundi supposuit: modi supposuit FKLQ. mundi supponit f. 54 modo theologicarum: modo theologicorum kNO. 55 exordium siue: exordium kNOy. exordium sine AEW. exordium siue quod PpR. 56 nulla incertitudine: ulla incertitudine E (e corr A), ulla certitudine t. nutans sed etiam: mutans sed etiam Hm. nutans sine v. 59 igitur interrogem: igitur interrogarem y. 60 deeisde: de his de bfHhmNrUvz. 61 que questio: quod questio m. questio P. que quoniam uZ. 65 deinde quo: denique quo fhUvz. uidetur primo: uidetur t. 66 an predicentur an: an predicetur an tZ. quesisse posset: quesisset v. 67 alie non predicantur: alie non EkNOSs. quod si: que si K. 72 prima questione: questione f.

166

PL 64, 1304C

quam Cicero "simplicem conclusionem" appellat. Que est huiusmodi: quicquid de Deo substancialiter predicatur, id et de Patre et de Filio et de Spiritu sancto et diuisim de quolibet et simul de omnibus dicitur. 80 16 Nullum autem horum, a quibus tres ille sunt appellationes, scilicet "Pater Films Spiritus sanctus", predicatur de omnibus uel singillatim uel simul. Nullum igitur horum substantialiter predicatur. 17 Huius autem ratiocinationis primam partem — quam dialectici "propositionem" uel "sumptum", rethores "expositionem" nominant — 85 catholice fidei auctoritate confirmat. Ab hac IGITUR^ inquit, uiam indaginis sumens: si INTERROGEM AN ille QUI DICITUR "PATER" SIT secundum usyam generis sui SUBSTANTIA i.e. essens siue subsistens, RESPONDETUR catholice fidei auctoritate quod uere est SUBSTANTIA. 18 QUOD si QUERAM AN ille qui dicitur "FiLius" SIT SUBSTANTIA, 90 eiusdem catholice fidei auctoritate IDEM DICITUR uidelicet: est substantia. SPIRITUM QUOQUE SANCTUM NEMO catholice fidei DUBITAUERIT i.e. dubitare poterit ESSE SUBSTANTIAM. 19 Sic igitur de singulis per se atque diuisim predicatur substantia. Nee modo diuisim de singulis SED et collectim de tribus eadem 95 predicatur substantia. CUM enim RURSUS COLLIGO simul supponens PATREM et FILIUM et SPIRITUM SANCTUM,, eadem fide NON PLURES numero essentiarum SED essentie unius singularitate et omnino sine numero UNA OCURRIT,, qua ipsi dicuntur ESSE, SUBSTANTIA. Ideoque uere esse una substantia. — 20 Manifestum est IGITUR quod horum TRIUM est UNA tantum SUBSTANTIA, que Grece quidem usya dicitur, Latine uero, sicut dictum est, substantia uel subsistentia uel — ut expressius dicatur —essentia. Que NEC SEPARARI ULLO MODO AUT DISIUNGI POTEST NEC UELUD PARTIBUS IN UNUM CONIUNCTA EST. 5

77 sentiendum sit: sciendum sit y. et sentiendum sit f. 78 (Cicero) De invent. I, 29, 44. 79 quicquid de deo: quicquid de eo f. quid de deo W. et de patre: de patre ElkNOSsy. etdefilicide filio EkNOSsTVyZ. 80 et de spiritu: et spiritu EkNOSsTVy. 81 tres ille sunt: tres ille sint f. 82 uel singillatim uel: singillatim uel pV. 84 partem quam: partem qua uZ. 85 uel sumptum rethores expositionem om p. 86 auctoritate confirmat: auctoritate confirmant fm. ab hac igitur: ab hoc igitur s. 89 quod uere... fidei auctoritate om p. 90 quod si queram: quid sit queram NO. 92 catholice fidei: catholicus s. 97 spiritum sanctum: spiritum NO. 4 que nee: quod nee Uz. potest nee: potuit nee t.

DTrin II, 1, 16-22

167

21 Quod enim essentia dicitur "una singularitate seu proprietate rei que de ipsis predicatur", intelligendum est non diuersorum unione — qua sepe multa "unum" dici contingit — uel conformitate aliqua — qualiter plures homines dicuntur "unus homo" quoniam scilicet qui suis subsistentiis, que a mathematicis nominari possunt "humanitates", 10 sunt homines et earum numerali diuersitate plures, earundem conformitate similes et similitudine sunt conformes — uel integritate — qualiter corpus et anima dicuntur "unum animal": non quidem quod hec ex quibus animal constat sint aut esse possint animal — nunquam enim partes alicuius sunt a tota forma tocius — sed quod ipsum 15 animal quod ex eis constat e,st animal a forma que ex omnibus illius anime atque illius corporis subsistentiis constat. Que etiam singularum partium singule de eo, quod sine alterius uel utrarumque confusione constat ex partibus, predicantur. De quo in expositione libri qui Contra Euticen scriptus est plenius dicetur. 20 22 Sunt et alie rerum inter se ex suis proprietatibus diuersarum secundum alia ipsarum consorcia uniones. Sed has quas, ut uidetur, contra quorundam errores a diuine essentie unitate auctor remouet ut huius operis qualitati explanatio responderet, tacitis ceteris que huic loco non faciunt, commemorare curauimus. 25

6 quod enim: qui enim NO. 8 qua sepe: quia sepe H. que sepe UuZ. 10 qui suis substantiis: qui substantiis NO. 15 enim partes: etenim partes kNO. sed quod ipsum: sed quia ipsum kNO. sed ipsum L. 16 quod ex eis constat om v. 17 etiam singularum: et singularum N. etiam s. 20 (dicetur) Hec sententia in naturalibus admitti potest, in diuinis minime, quia patri filius omnino similis est, ut Hylarius uult, secundum essentiam et uirtutem et gloriam cum tamen nulla sit in (om NO) patris et filii (et spiritus sancti add N) uel essentia uel uirtute uel gloria. Quod ipse Hylarius in epistola De Synodis (74 ; PL 10, 529A) affirmat hoc inter cetera dicens: ' Secundum essentiam et uirtutem et gloriam patri filius similis est. Ita proprietas similitude est. Proprietas equalitas est. Et equalitas nichil differt. Que autem nichil differunt, unum sunt non unione persone sed unitate (om NO) substantie ' . Inter hanc Hylarii sententiam sanam et glosam istam cautus lector discernat quern e duobus magis audiat cauens ne in patre ac (et NO) filio deo ullatenus admittat unius essentie uel singularitatem uel diuersitatem quoniam in altero Sabellius in altero iuuatur Arrius. Unde quod iste glosator essentie diuine in patre et (ac NO) filio singularitatem predicat sane doctrine agnoscitur contrarium iam dicto Hylario dicente (De Syn. 67 ; PL 10, 525A) : ' Unam substantiam proprietatis similitudinem intelligamus ut quod unum sunt non singularem significet sed equales '. (De Syn. 76 ; 530A) ' Equalites autem nature non potest esse nisi una (om NO) sit: una uero non persone unitate sed generis '. P. CLASSEN, Zur Geschichte 274. Cf. GERHOCH OF REICHERSBERG, Liber de nouitatibus 93 ; ed. THATCHER 56 : ' Quod sanctus Hylarius in epistola De Synodis... sed generis '. 22 alia ipsarum: alia ipsorum EkNOPRs. consorcia uniones: conformia uniones t. 24 qualitati explanatio: qualitate explanatio fX. qualitati explanatione uZ. responderet... eorundem ilia substantialia substantia que (DTr II, 2,45) om s.

168

PL 64, 1305B

23 Quidam enim heretic! quorum errorem, ipsius erroris tacito auctore, commemorat Epiphanius, dicunt Filium "similis essentie" cuius et Pater est. In quo partirn consentiunt Arrianis, partim dissentiunt ab eis. Ideoque semi-Arriani uocantur. 24 Nam Arriani, quibus Eunomius consentit, tam unione diuersarum 30 essentiarum quam unius essentie singularitate negant Patrem et Filium unius esse substantie. Quia namque creatura suo principio nee similis esse potest, Filium — quern illorum dogma creaturam esse tota sui natura confirmat — Patri omnino dissimilem putant. 25 Hii uero semi-Arriani Filium et Patrem esse unius substantie 35 secundum unius quidem essentie singularitatem negant: sed secundum diuersarum essentiarum conformitatem affirmant. Sic ergo substantiam hoc est essentiam Patris et Filii, que singularitate intelligitur una, quodam modo disiungunt et separant qui unione similitudinis unam putant. Sicut enim ipsa, que sunt similia, sic et ilia, secundum que 40 sunt similia, necesse est esse diuersa. 26 Alii autem heretici quos similiter, tacito auctore, Philaster commemorat sic triformem asserunt Deum "ut quedam pars eius sit Pater quedam Filius quedam Spiritus sanctus: hoc est quod Dei unius partes sint que istam faciunt Trinitatem uelud ex his tribus partibus 45 compleatur Deus nee sit perfectus in se ipso uel Pater uel Filius uel Spiritus sanctus". 27 luxta quern errorem quidam — legentes in Patre Filium esse — interpretantur hoc tanquam in maiore uase uas minus. Unde et Philaster "Metangismonitas" hos uocat. Nam angismon Grece, uas 50 dicitur Latine. Metangismon autem introitus uasis unius in alterum. 28 Hii ergo substantiam hoc est essentiam Dei sua opinione uelud partibus in unum coniungunt. Si enim Deus ex partibus coniunctus e,st, essentia quoque, qua ipse est, ex illis essentiis quibus Dei partes 27 (Epiphanius) AUGUSTINE, De haer. 51 ; PL 42, 59. 33 creaturam esse: creatura esset f. 37 sic ergo: sic igitur p. 38 est essentiam: est essentia f. filii que: filii et spiritus sancti que r. intelligitur una: intelligitur unam AbEFfhIMmpQRtUVXZz. 39 modo disiungunt: modo distinguunt t. 40 sicut enim: sic enim p. 42 (Philaster) AUGUSTINE, De haer. 74 ; PL 42, 45. 49 in maiore uase: in maiori uase BDm. in minore uase V. 50 (uocat) AUGUSTINE, De haer. 58 ; PL 42, 41. 51 autem introitus: autem introitum fhUz. 54 essentiis quibus: essentiis ex quibus m.

DTrin II, 1, 22-23

169

sunt coniuncta est. Quociens enim subsistens ex subsistentibus 55 coniunctum est, necesse est ems totum esse i.e. illam, qua ipsum perfection est, subsistentiam ex omnium partium suarum omnibus subsistentiis esse coniunctam. 29 Non tamen e conuerso dicimus quod, quociens alicuius esse constat ex multis, ipsum quoque, quod eo est, constet similiter ex 60 multis. Contingit enim subsistens esse simplex i.e. ex subsistentibus minime esse coniunctum cum tamen eius esse sit multiplex: ut anima simplex est. Multis tamen subsistentiis aliquid est. 30 Qualiter et aliqui — Deum multiformem opinantes — potentiam sapientiam bonitatem tanquam diuersas uni simplici Deo attribuunt. 65 Et ipsum unum eundemque Deum secundum potentiam esse Patrem, secundum sapientiam esse Filium, secundum bonitatem esse Spiritum sanctum, quibus possunt — uitreis tamen — non tarn argumentis quam argutiis, asserunt. 31 Hos itaque omnes destruit cum ait: "Neque separari ullo modo aut 70 disiungi potest" ilia una trium, qua sunt, essentia. "Nee uelud ex partibus in unum coniuncta est." SED potius EST UNA SIMPLICITER qua illi tres sunt unum et simplex et omnino id quod sunt. Non enim est aliud, quo sint, nisi ilia indiuidua et simplex essentia. Ilia autem de tribus communiter et diuisim et collectim, sicut dictum est, predicatur. 75 32 IGITUR quod DE DIUINA SUBSTANTIA i.e. de Deo substantialiter predicatur, id TRIBUS i.e. Patri et Filio et Spiritui sancto OPORTET ESSE commune. Ita singulariter debuit dicere quod et predicatur et id et commune quoniam, sicut dictum est, non nisi unum est quod de his substantia- 80 liter dicitur. 33 Quia tamen id quarundam rationum proportionibus sepe diuersis significandi modis ostenditur i.e. uel ad generum uel ad qualitatum uel ad quantitatum imitationem cum dicimus "Deus bonus magnus" 59 tamen e conuerso: tamen ex conuerso fhUz. dicimus quod: didicimus quod m. 63 uitreis tamen: uitreis tan turn f. This criticism is directed at Abelard and his school. 71 (qua sunt) Caue ' qua ' marg NO. 73 qua illi tres: que illi tres z. 74 quo sint: quod sunt m. 76 igitur quod de: igitur de m. 77 id tribus: id de tribus uZ. 82 quia tamen: quia tantum f. 83 modis ostenditur: modus ostenditur m. uel ad qualitatum om t. 84 imitationem: cum mutationem cum fW. unitionem cum QV. unionem cum S.

170

PL 64, 1306B

et huiusmodi aliis nominibus significatur, pluraliter dixit QUECUMQUE 85 Ct PREDICANTUR et EA et COMMUNIA.

34 Nee mirum si in theologicis — ubi cognates rebus de quibus loquimur non possumus habere sermones sed ad ilia significanda illos, qui sunt ceterarum facultatum, ex aliqua rationis proportione transsumimus — multis nominibus et diuersis modis idem significamus cum 90 in naturalibus, ubi non tanta est inopia nominum, idem sepe faciamus: ut "corpus corporale corporeum" idem sed diuerso modo significant: item "animal animale" et "homo humanum" et huiusmodi plurima. 35

IDQUE SIGNI ERIT etc. Quasi: quecumque de diuina substantia predicantur, tribus com- 95 munia sunt. IDQUE SIGN: i.e. hoc signum ERIT, per hoc scilicet probabiliter intelligi poterit QUE SINT ilia QUE DE DIUINITATIS SUBSTANTIA i.e. de Deo substantialiter PREDICENTUR QUOD scilicet QUECUMQUE etc. 36 Quod ait "signum" a rethoribus sumit. Cicero namque inter ilia probabilia inuenta que fere fieri solent signum ponit: quo quidem id, — cuius dicitur signum, quoque modo significari dicit sed maioris testimonii et grauioris confirmationis indigere. 37 Qualiter et hoc loco predicationis — de tribus simul et diuisim de singulis singulariter facte — communitas substantialitatis eiusdem predicati dicitur signum. Sicut enim "cruor fuga pallor puluis et his 5 similia" quorundam factorum signa quidem sunt, que in continentibus cum negotiis uel in gestionibus negotiorum fieri solent, tamen infirma quoniam et preter negocia quibus attribuuntur contingunt: sic ista predicandorum de tribus diuisim et coniunctim communitas substantialitatis predicatorum signum quidem est quoniam multis hoc conuenit 10 communiter predicatis, infirmum tamen quoniam aliqua sunt que et de singulis diuisim et coniunctim de tribus tarn rei quam nominis singularitate communiter predicantur: que illorum substantie esse non 91 inopia nominum: inopio nominum p. 93 item animal: item ut animal f. homo humanum: homo et humanum fkNO. 94 idque... communia sunt om v. 95 quasi: quasi dicat kNO. 96 hoc signum erit: signum erit f. 98 quecumque etc. quod: quecumque quod p. 99 ait signum: ait signi f. (Cicero) De invent. I, 29, 46. 100 fere fieri: foro fieri kNOpy. fieri L. quo quidem: quod quidem Uz. 2 (confirmationis) CICERO, De invent. I, 30, 48. 5 predicati dicitur: predicari dicitur PpR. predicande dicitur T. 6 (similia) De invent. I, 38, 48. signa quidem: signum quidem u. in continentibus: in continenti NO (con ex continentibus k). 7 (negotiorum) CICERO, De invent. I, 26, 37. tamen infirma: tantum infirma f. 9 predicandorum de: predicandorum et de AfKMRtUuvXZz.

DTrin II, 1, 34-43

171

possunt quia non secundum rem sed extrinsecus affixa predicamenta sunt: ut principal!tas et actio. 15 38 Nam et per se uerum est: "Pater est principium"; et item per se: "Filius est principium"; et item per se: "Spiritus sanctus est principium"; et etiam simul: "Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unum principium". 39 Sic et per se: "Pater est factor"; et item: "Filius est factor"; et item: 20 "Spiritus sanctus est factor"; et etiam simul: "Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus factor". 40 Neque tamen principalitas neque actio est eorum, qua sunt id quod sunt, essentia. Sed qui essentia sua sunt id quod sunt, relatione — que uocatur "principalitas" — referuntur ad creaturas et dicuntur 25 earum principium. Actione uero ipsa facere dicuntur. Et attendendum quod non ceperunt esse principium. Facere uero ceperunt. 41 Ex quibus apparet quedam esse que eternaliter, alia que secundum tempus tribus istis communiter conueniunt. Nee tamen de ipsis substantialiter predicantur. Ideoque communitas predicatorum infir- 30 mum signum est substantialitatis eorum. 42 Ad demonstrandum ergo que sint que de Deo substantialiter predicantur, ualet quidem communitas predicationis quoniam omnium substantialium predicatio tribus est reuera communis. Sed indiget ipsa substantialitas testimonio alterius rationis et loco grauioris ad confirma- 35 tionem inuenti quoniam non omnia, que communiter de his dicuntur, necesse est de ipsis substantialiter dici. 43 Unde et auctor iste cum dixisset "idque" — hoc est predicationis communitas — "signum erit que sint que de diuinitatis substantia predicentur" non ait QUOD, quecumque de tribus in unum collectis 40 singulariter predicantur, dicuntur de singulis hoc modo i.e. substantialiter — quod falsum esset — sed potius ait: QUECUMQUE DE SINGULIS

18 et etiam simul: et etiam simpliciter NO. sunt unum... sanctus est factor om k. 21 etiam simul: etiam semper simul kNO. 25 que uocatur: que uocantur m. 27 quod non: quia non kNO. 32 ergo que sint: uero que sint kNO. ergo que sunt Hm. 39 sint que de: sint quod de p. sunt que de m.

172

PL 64, 1307B

i.e. per se DICUNTUR HOC MODO i.e. substantialiter, DE TRIBUS etiam IN UNUM COLLECTIS hoc CSt simul Suppositis SINGULARITER PREDICABUNTUR.

44 Quod exemplorum quoque testimoniis confirmatur HOC MODO : si 45 scilicet DICIMUS diuisim: "PATER DEUS EST" item" FILIUS DEUS EST" item "SPIRITUS SANCTUS DEUS EST" collectim quoque "PATER FILIUS SPIRITUS SANCTUS UNUS DEUS sunt". Hoc enim exemplo patet deitatem, que de singulis diuisim predicatur, de eisdem simul collectis predicari. 45 IGITUR UNA DEITAS EORUM i.e. Patris et Filii et Spiritus sancti si EST 50 — ut utique est — UNA eorundem ilia SUBSTANTIA que Grece quidem usya dicitur, Latine uero essentia, manifestum e,st quod DEI NOMEN i.e. deitatem hoc nomine, quod est "Deus", LICET PREDICARI SUBSTANTIALITER DE DIUINITATE i.e. de Deo: de Patre uidelicet et de Filio et de Spiritu sancto. 55 46 ITA i.e. sicut deitatem, que substantialiter predicatur, diximus et diuisim de singulis et collectim de tribus predicari, similiter dicimus ueritatem, que eorundem essentia est nee alia quam diuinitas, de illis et diuisim et collectim predicari. 47 Nam et diuisim PATER UERITAS i.e. uerus EST. Item FILIUS UERITAS 60 i.e. uerus EST. Item SPIRITUS SANCTUS UERITAS i.e. uerus EST. Et collectim PATER FILIUS SPIRITUS SANCTUS NON sunt TRES UERITATES SED sunt UNA singulariter et simpliciter UERITAS i.e. unus uerus. Ita pluralitati personarum uerbi pluralitatem reddere debuit et dicere "sunt". Tamen propter predicate ueritatis singularitatem singulariter 65 dixit "EST". 48 Ecce hoc item exemplo patet ueritatem, que de singulis diuisim predicatur, de eisdem simul collectis predicari. IGITUR UNA UERITAS horum si EST — ut utique est — IN HIS UNA SUBSTANTIA hoc est essentia, NECESSE EST eandem UERITATEM de ipsis SUBSTANCIALITER PREDICARI. 70 50 una deltas eorum: una deltas p. 51 (substantia) HYLARIUS (DeSyn. 71 ; PL 10, 527B): huiusmodi una substantia potest pie dici et pie taceri marg B. 54 deo de patre: deo patre LniTuWZ. 55 et de spiritu: et spiritu IniKYy. 56 sicut deitatem: secundum deitatem m. sic deitatem U. sicut diuinitatem BS. 57 diximus et diuisim de: diximus de p. collectim de tribus: collectum de tribus t. similiter dicimus: similiter diximus fhUz. similiter dominus m. 60 pater ueritas: predicatur ueritas kNO (p?). id est uerus: uerus p. 63 (unus uerus) male marg k. 65 tamen propter: sed tamen propter f. 69 horum si: horum trium

DTrin II, 1, 44-52

173

DE BONITATE quoque et DE INCOMMUTABILITATE et DE IUSTICIA et DE OMNIPOTENCIA AC DE CETERIS OMNIBUS QUE TAM DE SINGULIS diuisim QUAM jsimul

DE OMNIBUS

SINGULARITER

PREDICAMUS

SUpplei

idem

dicimus quod de deitate et de ueritate dictum est quod uidelicet si sunt, ut utique sunt, una horum trium substantia— MANIFESTUM EST 75 ea immo, sub multorum diuersitate nominum — id de ipsis SUBSTANTIALITER DICI.

49

UNDE etc. Hue usque catholice fidei auctoritate confirmauit illam sue ratiocinationis partem qua dicitur: "Quicquid de Deo substantialiter predicatur, 80 id et de Patre et de Filio et de Spiritu sancto et diuisim et simul suppositis singulariter dicitur".

50 Nunc — assumpturus quod nullum eorum, a quibus tres ille sunt appellationes i.e. "Pater Filius Spiritus sanctus", neque diuisim neque simul de omnibus dicitur: et conclusurus "nullum igitur eorum 85 substantialiter predicatur": et hoc per singula demonstraturus— prius tacitis nominibus istis i.e. "Pater Filius Spiritus sanctus" generaliter ait: EA et QUE in quorum generalitate hec specialia continentur. 51 Tanquam igitur assumptionis atque conclusionis locum breuiter sue ratiocinationi interserens generaliter ait: UNDE APPARET EA. 90 Quasi: deitas ueritas bonitas et quecumque cetera de tribus substancialiter predicantur, de illis omnibus et diuisim et coniunctim suppositis dicuntur. UNDE APPARET EA generaliter quecumque sint QUE CUM IN SINGULIS SEPARATIM DICI CONUENIT NEC TAMEN eodem singular!

nomine IN OMNIBUS DICI QUEUNT, NON SUBSTANTIALITER PREDICARI SED 95 potius ALIO MODO. Qui UERO ISTE modus SIT, POSTERIUS QUERAM.

NAM QUI etc. Quasi: uere. Quecumque de quolibet istorum trium separatim dicta non de omnibus eodem singulari nomine dicuntur, non substantialiter 52

74 et de ueritate: et ueritate m. 76 immo sub: immo sine m (sub con ex sine b). id de ipsis: idem de ipsis ALSTt. de ipsis p. 79 illam sue: sue v. 81 et de filio: et filio fhrUz. 84 pater filius: pater etfilius et fhz. 86 per singula: per exemplar. 87 nominibus istis: nominibus rv. nominibus illis y. 89 et que in: quecumque in v. 91 cetera de: cetera tarn de f. 92 omnibus et diuisim: omnibus diuisim BFLPpQV. 92 coniunctim suppositis: collectim suppositis kNO. 93 sint que cum: que cum m. sint quecumque AfhKmTUuXZz. sint que v. 94 tamen eodem: tamen eo quo fhlRUXz. 98 quasi: quasi dicat kNO. de quolibet: quodlibet m. 99 eodem singulari: eodem singularitati p.

174

PL 64, 1308B

predicantur de ipsis. NAM ista — scilicet "Pater Filius Spiritus sanctus" — — que sic predicantur de singulis quod non de omnibus, minime substantialiter predicantur. 53 Quod sine ambiguitate certum est. Ille etenim QUI EST PATERA HOC UOCABULUM quo ipse uocatur "Pater" NON TRANSMITTIT AD FILIUM NEQUE AD SPIRITUM SANCTUM ut scilicet, uel qui Filius est uel qui Spiritus sanctus 5 est, eodem uocabulo nominetur "Pater". Quo FIT UT HOC NOMEN, quod est "Pater", ei qui solus dicitur "Pater" NON SIT INDITUM SUBSTANCIALE. 54 Id est: res que hoc nomine predicatur non est eius, de quo predicatur, substantia. Uere. NAM si ESSET SUBSTANCIALE HOC NOMEN i.e. res que eo predicatur: UT DEUS i.e. deitas UT UERITAS UT IUSTICIA UT 10 IPSA QUOQUE SUBSTANTIA i.e. ut usya quam hoc nomine, quod est "substantia" predicamus, DE CETERIS quoque i.e. Filio et Spiritu sancto DICERETUR.

55 ITEM FILIUS SOLUS RECIPIT HOC NOMEN quod est "Filius". NEQUE enim CUM ALIIS i.e. Patre et Spiritu sancto illud IUNGIT. Id est: hoc 15 nomine neque ille, qui Pater est, neque qui Spiritus sanctus est, dicitur esse Filius. SICUT IN DEO i.e. in hoc nomine quod est "Deus". SICUT IN UERITATE i.e. in hoc nomine quod est "ueritas". SICUT IN CETERIS nominibus QUE SUPERIUS DIXIMUS quibus una usya — que illis significatur — de tribus, quorum est essentia, diuisim et collectim predicatur. 20 56 Ille QUOQUE qui, etsi cum Patre et Filio non modo ab usya "Spiritus" sed etiam ab usu muneris — qui ex tribus equaliter est — uel ab eternitate — qua semper sunt quod usya sua sunt — "sanctus" uocatur, tamen horum nominum appellationibus — ad proprietatem, qua ab eodem Patre et Filio intelligitur alius, contractis — nominatur 25 "SPIRITUS SANCTUS", NON EST IDEM QUI PATER est AC qui FILIUS est. 57 Deinde suam ratiocinationem concludit et ait: Ex HIS IGITUR i.e. quandoquidem quicquid de Deo substantialiter predicatur, id et de Patre et de Filio et de Spiritu sancto et diuisim et simul suppositis singulariter dicitur: neque uero Pater neque Filius neque Spiritus 30 100 de ipsis: de singulis P. de istis p. 4 uocabulum quo: uocabulo quo p. 6 nomen quod: nomine quod kNO. 11 ut usya quam: usya quam mtS. 14 nomine quod est deus: nomine quia est deus kNO. 19 superius diximus: supra diximus f. quibus una: quibus f. 24 tamen horum: tantum horum f. 25 contractis nominatur: contractis nominantur p. 30 singulariter dicitur: singulariter predicatur t. neque uero... suppositis dicitur om pV.

DTrin II, 1, 53-58

175

sanctus de eisdem omnibus uel diuisim uel simul suppositis dicitur, recte INTELLIGIMUS PATREM et FILIUM et SPIRITUM SANCTUM i.e. ea, a quibus tres iste sunt appellationes, NON SUBSTANTIALITER DICI DE IPSA DIUINITATE i.e. de illis qui, quoniam sola diuinitate sunt, non modo "Deus" uerum etiam "diuinitas" appellantur, SED potius ALIO QUODAM 35 qui iam exponetur MODO ea intelligimus dici. 58

Si ENIM.

Quasi: recte intulimus hec non substantialiter dici ex eo quod non de omnibus uel diuisim uel simul suppositis Patre et Filio et Spiritu sancto dicuntur. Si ENIM quodlibet horum SUBSTANTIALITER PREDICARE- 40 TUR, certum est quod ET DE SINGULIS diuisim ET DE OMNIBUS simul suppositis SINGULARITER DicERETUR quoniam omnium ilia, qua sunt, substantia est tantummodo una. II

59

HEC UERO. Dixit hec non substancialiter dici sed alio modo. Nunc, quis ille modus sit aperit dicens: MANIFESTUM UERO EST HEC DICI AD ALIQUID i.e. secundum ea, que his nominibus predicantur, illos, de quibus dicuntur, hoc ipsum, quod his predicatis sunt, aliorum esse. 5 Uere. NAM ET PATER ALICUIUS i.e. Filii EST PATER. ET conuersim FILIUS quoque ALICUIUS i.e. Patris EST FILIUS. SPIRITUS etiam ALICUIUS i.e. Patris aut Filii immo et Filii est SPIRITUS i.e. conexio. Quo FIT etc. Hie commernorandum uidetur quod unitas omnium a se diuersorum 10 in quolibet facultatum genere predicamentorum comes est. Nam de quocumque aliquid predicatur, id predicate quidem est hoc quod nomine ab eodem sibi indito et uerbi substantiui compositione — cuius amminiculo predicatur — e,sse significatur. 60

31 de eisdem: de illis kNO. 32 recte intelligimus: recte intelligitur EkNOs. 33 ea a quibus: ea quibus EkNOPpRS. 38 intulimus hec: intuimus hec I. intelligimus hec t. intulimus hoc fT. 40 sancto dicuntur: sancto kNO. enim quodlibet: enim quolibet p. 42 qua sum: que sunt FNTuZ. 43 substantia est: substantia melius dicitur ' que sunt substantia ' est N (marg kO). est tantummodo: tantummodo Pp. 2 dixit hec:dixi hec kNO. dicit hec UY. quis ille: quis iste y. 3 hec dici: hoc dici f. 5 hoc ipsum: hec ipsum fkO. 6 et conuersim: et e conuersim f. 11 facultatum genere: facultatum generum f. 12 est hoc quod: est hoc quo m. 14 compositione cuius: compositione alicuius p.

176

PI/64,^1309A

61 Sed imitate ipsi coaccidente est unum: ut album albedine quidem 15 album est sed unitate coaccidente albedini unum. Et simul albedine et eius comite unitate est album unum. Quapropter cum multa predicantur de uno, quodam modo illud unum est multa quoniam scilicet est multis. 62 Quamuis enim non sit numerus eius, quod multis e$t, est tamen 20 numerus et eorum, quorum unoquoque est, et unitatum illis accidentium quarum unaquaque unum est. 63 Cum uero unum predicatur de multis, multa sunt unum: et cum multa de multis, multa sunt multa. Nam iuxta numerum eorum, que predicantur, unorum est etiam earum, que illis accidunt, per quandam 25 conformationem numerus unitatum. Et caret unitas numero cum illius unius predicati, cui coaccidit, nullus est numerus. 64 Quoniam ergo paternitas et filiatio et conexio diuersa sunt, oportet unitates quoque, que illis assunt, a se inuicem esse diuersas. Et quia, quamuis substantie substantia alia aut accidens adsit — ut corporalitati so animatio et color — accidenti tamen non potest adesse substantia, unitates que adsunt paternitati et filiationi et conexioni — quibus sunt tria non modo hec predicata uerum etiam ilia, de quibus hec predicantur i.e. Pater et Filius et Spiritus sanctus — nequaquam poterunt esse substantie. Unde et auctor recte infert dicens: QUO FIT 35 UT NEC TRINITAS QUIDEM DE DEO SUBSTANTIALITER PREDICETUR.

15 ipsi coaccidente: sibi coaccidente ABEHS. ut album: ut unum y. quidem album est: quod album est fY. quidem album MpT. 6 albedini unum: albedini est unum kNO. et simul: et simul et m. 17 et eius comite unitate: et unitate kNO. est album: coaccidente est album (coaccidente del S) kNO. 28 est multa: est et multa s. 19 est multis: est ex multis kNO. 20 numerus eius quod: numerus est qui NO (est marg k). est tamen... unum est om p. 22 unum est: numerus est m. 25 unorum est: unum eorum est m. etiam earum: etiam eorum r. 26 quandam conformationem: quandam conformitatem Lr. 28 et conexio diuersa: diuersa p. 29 quoque que illis: que illis s. 30 substantia alia: substantialia fHhKsUvz. ut corporalitati: ut corporeitati At. 31 tamen non potest: tan turn non potest f. 33 de quibus hec: de quibus ipsa bfHhIUyZ. de quibus ilia pr. de quibus K. 35 (unde) Coacta expositio N (marg kO). Caue ne iuxta fermentum huius doctrine tres trium proprietatum intelligas unitates cum sit trinitas una trium unitas. Unde et dicitur trinitas 'quasi triunitas ' (ISIDORE, Ethimol. VII, 4, 1) trium scilicet patris et filii et spiritus sancti unitas. Quod de uno quolibet eorum dici non potest sed de omnibus tribus quorum est una essentialis unitas quique sunt una et indiudua trinitas. Item caue ne unitatem que (qua NO) deo est secundum unam trium diuinitatem credas aliud esse quam ipsam diuinitatem siue ipsum deum quia secunsum catholicorum patrum doctrinam ' quicquid est in deo, deus est ' et ' quicquid deus habet,

DTrin II, 2, 61-69

177

65 Quod et ex eo manifestum est quod non de unoquoque illorum i.e. Patre et Filio et Spiritu sancto diuisim dicitur. PATER ENIM NON est TRINITAS i.e. Pater non est tres isti. Uere. Ille ENIM QUI EST PATER, Pater quidem est, sed NON EST FILIUS AC SPIRITUS SANCTUS. Que 40 approbatio omnino necessaria est. 66 Quoniam enim unitates solis his, que predicantur, adsunt nee nisi secundum predicata de subiectis aliquibus dici possunt, impossibile est eas illis, quibus adesse debent, absentibus predicari. Non ergo potest esse unus Filius qui non est Filius: nee unus Spiritus sanctus qui non 45 est Spiritus sanctus. 67 SECUNDUM EUNDEM MODUM NEC FILIUS est TRINITAS i.e. non est tres isti quoniam qui est Filius, Filius quidem est sed non est Pater neque Spiritus sanctus. NEQUE SPIRITUS SANCTUS est TRINITAS i.e. non est tres isti quoniam qui Spiritus sanctus est i.e. conexio hoc proprium nomen 50 habet. Alia uero duo non recipit i.e. non est Pater neque Filius. 68 Quoniam uero una sola diuinitas trium est, necesse est ut, qui ilia sunt Deus, unitate — que secundum earn est — sint unus: et simul diuinitate et ilia — que secundum ipsam est — unitate sint Deus unus. Sunt igitur Pater et Filius et Spiritus sanctus et tres et unus. 55 69 SED, sicut dictum est, TRINITAS QUIDEM CONSISTIT IN PLURALITATE PERSONARUM. Id est: unitatum numerus de illis predicatur secundum

hoc est '. Unde Hylarius in libro octauo de trinitate (VIII, 43 ; PL 10, 269A): 'Non humano niodo ex compositis est deus ut in eo aliud sit quod ab eo habetur et aliud sit ipse qui habeat. Sed to turn quod est, uita est: natura scilicet perfecta et absoluta et infinita et non ex disparibus constituta sed uiuens ipsa per totum '. Pluris ergo Hylarius antiquus pictauiensis episcopus tibi sit hec dicens quam Gisilbertus pictauiensis nouus noua et antiquis (antiqua N) contraria docens atque a semet ipso etiam discordans nunc predicando simplicem deuni nunc subtilitate nimia quasi de quatuor unitatibus insinuans ipsuni quasi compositum. Quod quidem non affirmat aperte sed latenter sibilat cum tres trium proprietatum unitates et unam unius diuinitatis unitatem nominat ita ut unitates ab his quorum sunt unitates quasi (quas k) res alias ab aliis distinguat et de his abstractim siue mathematice agat cum hoc in diuinis fieri non liceat in quibus non disciplinaliter sed (si O) intellectualiter immo superintellectualiter, secundum fidem scilicet, uersandum est quoadusque ueniat quod perfectum est marg kNO. CLASSEN, Zur Geschichte 275. 39 pater non est: non est s. 40 filius ac: filius aut EkNOSs. 41 (approbatio) CICERO, De invent. I, 36, 62. 45 unus filius: unius filius f. qui non est filius om m. 48 neque spiritus sanctus: nee est spiritus sanctus fhUvz. neque spiritus sanctus est: nee spiritus sanctus est bIKp. non est tres: non tres m. 51 neque filius: nee filius EfNS. 53 earn est sint: illam est sint v. earn est sunt KMm. 54 et ilia que: et que BEkNOSs. et illam que L.

178

PL 64, 1309D

numerum proprietatum que et a se inuicem diuerse sunt et ita de diuersis predicantur quod nunquam de aliquo plenitudine proprietatis — que colligatur ex his et ex aliis predicamentis omnibus— uno 60 dicuntur. Unde quilibet eorum ab alio sua proprietate per se unus i.e. alia persona est. 70 UNITAS UERO eorundem consistit IN SUBSTANTIE i.e. usye, que de ipsis predicatur, SIMPLICITATE: uidelicet unitas de illis predicatur secundum singularem et simplicem, qua sunt id quod sunt, suam essentiam. 65 71

QUOD si etc. Adhuc idem dicit quod scilicet hec, que tribus non sunt communia i.e. Pater Filius Spiritus sanctus et Trinitas minime substantialiter predicantur. Que uero sunt substantie, communiter de ip,sis dicuntur. Quasi: Trinitas in personarum diuersitate, unitas in substantie 70 simplicitate consistit. QUOD si Pater et Filius et Spiritus sanctus SUNT DIUERSE PERSONE — ut utique sunt proprietatibus que de uno dici non possunt — SUBSTANTIA UERO i.e. usya, qua sunt id quod sunt, INDIUISA sit, NECESSE EST ID UOCABULUM QUOD CAPIT ORIGINEM EX PERSONIS i.e.

quod ex personali proprietate uel una — ut "Pater" — uel duabus — ut 75 "procedens" quod non de Patre sed de Filio et Spiritu sancto dicitur: uel "emittens" quod non de Spiritu sancto sed de Patre et Filio predicatur — uel omnibus — ut "tres" quod de nullo diuisim sed de omnibus collectim — enuntiatur, AD SUBSTANTIAM i.e. essentiam qua sunt NON PERTINERE i.e. minime substancialiter predicari. 80 72 AT TRINITATEM i.e. unitates, quibus collectim dicuntur esse tres, FACIT DIUERSITAS ilia proprietatum ex quibus est diuersitas que dicitur PERSONARUM. Quoniam IGITUR ille proprietates non sunt substantie — quod ex eo maxime certum est quia non singulariter dicuntur de omnibus diuisim et collectim suppositis — multo magis NON PERTINET 85 AD SUBSTANTIAM i.e. non est substantialis TRINITAS: uidelicet unitates quibus ille proprietates et illi, quorum ipse sunt, numerantur. Que nee predicantur .simul omnes nee diuisim de singulis.

61 omnibus uno dicuntur: uno dicuntur p. omnibus immo dicuntur f. 64 unitas de illis: unitas de ipsis t. 65 (singularem) Caue dicere singularem marg kNO. 70 personarum diuersitate: personarum diuinitate p. personarum diffinitate m. 72 sunt diuerse: sunt diuisiue AFfhptUVYz (ecorrR). 77 patre et filio: patre et de filio kNO. 79 omnibus collectim: omnibus collectis f. essentiam qua: esentia qua m. 84 quia non: quia quod non f.

DTrin II, 2, 70-78

179

73 Ut enim item itemque dicatur: ilia est certissima regula qua dicitur non esse substantia quicquid de tribus diuisim et simul 90 suppositis non predicatur. 74

QUO FIT UT NEQUE PATER NEQUE FlLIUS NEQUE SPIRITUS SANCTUS

i.e. quelibet istarum proprietatum, a quibus hec sunt indita nomina NEQUE TRINITAS, qua secundum eas Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt tres, DE DEO scilicet Patre et Filio et Spiritu sancto SUBSTANTIA- 95 LITER PREDICETUR SED pOtiuS, UT SUpra DICTUM EST, AD ALIQUID quoniam

reuera Pater et Filius paternitate et filiatione inter se referuntur et Spiritus sanctus ad eosdem se habet conexione. 75 Trinitas uero, qua ipsi dicuntur "tres", ipsa quidem non est relatio — omnis enim numerus est per se — sed relationum quibus ipsi — referuntur comes est. Ideoque ipsarum consortio dicitur ad aliquid predicari. 76 DEUS UERO i.e. diuinitas, que hoc nomine intelligitur, et UERITAS et IUSTICIA et BONITAS et OMNIPOTENCIA Ct SUBSTANCIA et IMMUTABILITAS

et UIRTUS et SAPIENTIA ET QUICQUID HuiusMODi — i.e. diuersum quidem 5 nomine, idem uero re — EXCOGITARI POTEST, DE DIUINITATE i.e. de Patre et de Filio et de Spiritu sancto SUBSTANCIALITER DICUNTUR, cum una usya dicuntur uel diuisim uel simul "Deus uerus iustus bonus omnipotens subsistens immutabilis fortis sapiens" et huiusmodi aliis ab eadem usya nominibus esse id, quod sunt, predicantur. 10 HEC si etc. Quasi: quod Pater et Filius et Spiritus sanctus non de diuinitate substancialiter predicantur, michi uideor predictis ratiocinationibus, que ex catholica fide habent inicium, demonstrasse. Tuum tamen, o Johannes, super his iudicium expecto. 15 77

78 Si ergo HEC SE HABENT RECTE secundum locos rationum theologicis conuenientium ET si etiam rationes sunt EX FIDE i.e. iuxta catholicam

92 quo fit: quod fit bU. 94 qua secundum: quia secundum p. 96 predicetur sed: predicentur sed TV. predicantur sed P. predicaretur sed p. sed potius ut: sed ut s. 99 trinitas uero: trinitate uero t. 2 diuinitas que hoc: diuinitas qua hoc f. 7 et de filio: et filio BHLMNPpRUY. 9 fortis sapiens et: fortis et BEkNOSs. 11 hec si et cetera: hec si se recte habent ex fide v. 14 que ex: que et ex bDEFHIkNOQWyZ (et del RS).

180

PL 64, 1310D

fidem, PETO UT tue contestationis auctoritate ME INSTRUAS i.e. in eorum, que dicta sunt, intelligentia confirmes. 79 AUT si FORTE DIUERSUS ES a me aliter sentiendo de ALIQUA RE i.e. 20 de aliquo predictorum, peto ne rationi per fictam fidem uel fidei per fabricatam rationem preiudices. Sed DILIGENCIUS i.e. ualde diligenter INTUERE QUE DICTA SUNT uel esse catholice fidei uel ex his, que tenet fides catholica, sequi. 80 ET si utcumque POTERIS, FIDEM RATIONEMQUE CONIUNGE ut scilicet 25 primum ex fide auctoritas rationi: deinde ex ratione assensio fidei comparetur. 20 es a me: est a me p. 22 rationem preiudices: ratione preiudices p. 27 (comparetur) Amen. Explicit liber de Jtrinitate DW. Explicit Boetius de trinitate K. Explicit expositio Gisilberti p(ictauensis) e(piscopi) in librum Boetii: Utrum... predicentur B. Explicit liber Boecii Anicii Manlii de trinitate t. Explicit liber secundus z.

GISLEBERTI PICTAUENSIS EPISCOPI EXPOSITIO IN BOECII LIBRUM DE BONORUM EBDOMADE


MS Basel, Univ. Bibl. O II 24, fol. 72.


PROLOGUS 1 Quod Grece philosophia, Latine amor sapientie dicitur. Cuius quidem tota species philosophis i.e. amatoribus sapientie placet: sed non cuilibet totam ostendunt. Attendunt enim in ipso, quo sunt, i.e. hominum genere plurimos qui tanquam bruta animalia sese totos sensibus aut imaginationibus dedunt: multos uero qui primo quasi 5 rationis motu ad ea, que preter sensus et imaginationes concipi debent, contendunt. 2 Illos ergo philo,sophi omnino contempnunt. Hos autem quibusdam elementis et quasi nutibus exteriorum significationum erudiunt. Et hii quidem hac disciplina, que Grece dicitur "scola", significationibus 10 acceptis fari gestiunt. Sed quoniam id preter dicendi rationes attemptant, sepe in errores labuntur: sepe aut incongrua aut imperfecta aut superhabundanti oratione balbutiunt. Quorum aliquos uel negligentie torpor uel ingenii hebetude in his, quibus consueuerunt, exteriorum significationum detinent elementis. 15 3 Alios uero ad ipsam rerum ueritatem, quam ultra significationes mentis acies naturaliter sentit, eiusdem ueritatis cupiditas trahit. Hos quoque philosophi propriis sibique conuenientibus officiis destinant. 4 Nam hebetes illos inculto et, ut ita dicatur, rusticano sermone, quo sensus magis quam euoluatur inuoluitur, semper laborare permittunt. 20 1 (quod grece) De bonorum ebdomadibus B. Prologus libri tercii y. Incipit alius eiusdem ad eundem quomodo ea que sunt bona sint in eo quod sunt cum non sint substantialia bona. Et post uerba commentatoris super eundem librum Z. Incipit eiusdem ad eundem quomodo ea que sunt bona sint in eo quod sunt cum non sint substantialiter bona immediate post duo folia cum dicitur postulas etc. K. dicitur cuius... amatoribus sapientie om p. 3 totam ostendunt: totam oslendant f. in ipso quo: in quo S. in ipso in quo FQ. 4 tanquam bruta: tarn bruta m. sese totos: sese totis y. 5 dedunt multos: dederunt multos fKLsUVY. deducunt multos m (z ?). 6 concipi debent: concipi deberent f. 8 omnino contempnunt: omnino contendunt BDEP. 9 significationum erudiunt: significationum erudunt t. 10 hac disciplina: ac disciplina m. que grece dicitur: que grece k. 11 rationes attemptant: rationes autumant LT. 12 sepe in errores: sepe in errorem p. sepe aut: sepe autem z. 13 oratione balbutiunt: ratione balbutiunt z. 14 in his quibus: in his in quibus TV. 15 significationum detinent: significationum non detinent FQ. significationum detinet BEPT. 19 illos inculto et: illos in cultu et y. illos inculto m. 20 quo sensus magis: quo sensu magis FQ. quo sensus potius EFLQT. quo sensus CPVY.

PL 64, 1313D

184 Spectabilem uero prostituunt.

sapientie formam

illis nequaquam

expositione

5 Alices uero ad ipsam quadam que uocatur "rationum uia" dirigunt. Non tamen ad earn eque omnes admittunt. Plures enim — communibus et que omnibus note sunt rationibus tamquam publica uia curren- 25 tes — ad imaginem eius, que in naturalium concretionibus quodam modo adumbratur, adducunt. 6 Multos uero his naturalium speculis assuetos ad ea, que a concretionibus altior disciplina — que Grece dicitur "mathesis" — abstrahit, uocant ut ibi rerum naturam et proprietatem ac per hoc sapientie 30 speciem, que in huiusmodi magis resultat, purius comprehendant. 7 Paucos uero quos intensiore studio uident attentos et mentis acie perspicaciores nee tam laudis proprie leuitate subuehi quam ueritati5 ipsius specie trahi — uere dignos quibus sapientie dignitas exaratur — in quoddam quasi diuersorium extra publicam rationalium uiam et 35 theoremata siue anxiomata, hoc est speculationes siue dignitates, disciplinalium ducunt ubi quodam quasi sinu secreti sapientie ipsius quandam pre ceteris dignitatem illis ostendunt. 8 Hanc igitur illi pauci ea ui mentis, que "intellectus" uocatur, diu multumque in omni rerum genere — uidelicet et in naturalibus et in 40 mathematicis et maxime in theologicis — intuentes mirantur eius rationes ab aliorum rationibus esse diuersas nee, quibus explicari possint, cognates esse sermones et, si quando proportione rationis alicuius ad earn ab aliis contingat immo necesse sit uerba transsumi, inextricablies admodum questiones prestare. 45

21 nequaquam expositione: nequaquam exponere kNOvWy. 23 ad ipsam quadam: ad ipsam quedam fk. uocatur rationum: uocatur forma rationum t. 25 publica uia: plubica uia p. 27 adumbratur adducunt: adumbrantur adducunt DW. obumbratur adducunt v. 30 et proprietatem ac: et proprietatum ac t. 31 magis resultat: magis resultant m. resultat s. 32 quos intensiore: quos intentione t. 33 tam laudis proprie: tam laudi proprie p. tam laudis proprietate t. leuitate subuehi: leuitatis subuehi m. 35 quasi diuersorium: quasi diuersorum hm. rationalium uiam: rationum uiam LY. 36 siue anxiomata: siue axiomata bHuyZ. 37 ubi quodam quasi: uidi quodam quasi f. ubi quoddam quasi t. 39 illi pauci ea ui: pauci ilia ui BkNO. 41 in theologicis: in theoloicis f. 42 rationes ab aliorum: rationes ab aliis C. rationes ab aliquorum FQ. 43 et si quando: et sequendo p. 45 inextricabiles admodum: inextricales admodum m.

DHeb 5-13 prol.

185

9 Hec igitur sunt sapientie in qualibet facilitate sed maxime in theologica paucis nota secreta, quorum quia gloria dignitatis summorum etiam philosophorum trahit ammirationem, ab ipsis "paradoxa" uocantur. Et quia prestant questiones quando translatis dictionibus proponuntur, "emblemata" uel "enigmata", hoc est propositiones, 50 dicuntur. 10 Quoniam uero hec altior intelligentia percipit, per excellentiam "ebdomades", hoc est conceptiones, nominantur: utique longe diuerse ab illis conceptionibus que "entimemata" appellantur. Est enim quoddam argumentationis genus quo ante conclusionem logos cum logo i.e. 55 sermo cum sermone, assumptio scilicet cum propositione, coniungitur. Ideoque tota ilia oratio sillogismus i.e. collocutio dicitur. 11 Est uero aliud argumentationis genus quo ante conclusionem aliquid quidem dicitur sed aliud, quod similiter dictione exponendum erat, in anima absque dictione tenetur: ut "Est homo, igitur est 60 animal". Hie enim ex eo quod dictum est "Est homo" et ex eo quod absque dictione cogitatur — scilicet homo naturaliter esse animal — conclusum est "est animal". Iccirco tota oratio ab ilia parte antecedentis, que sine expositione tenetur in anima, "entimema" uocatur. 12 Sunt et oratoriarum conclusione, uolunt — ut

alia entimemata que aut iuxta qualitatem summarum 65 aliquid menti relinquunt — ut "mater diligit" — aut in aliquo sub interrogatione posito, contrarium intelligi "Quod scis prodest et quod nescis non obest" ?

13 Sed nulla talibus conceptionibus dignitas inest. Non enim a ratione et consuetudine uulgaris etiam sermonis discedunt. Eoque 70

47 in theologica: in theoloica f. 48 summorum etiam: summorumv. ab ipsis: ab ipsius m. uel his ss p. (paradoxa) id est iuxta gloriam ss f. 50 hoc est propositiones: hoc propositiones v. 54 ab illis conceptionibus: ab illis continuationibus f. 55 quo ante conclusionem: quoniam ante conclusionem U. quo ante conclusione t. 55 cum logo: cum logoys BbCDEFHmPpQtWy. cum logoy LT. 57 collocutio dicitur: collucutio dicitur v. 58 est uero... quidem dicitur om p. uero aliud: enim aliud k. 60 ut est homo: ut est est homo ksy. 61 dictum est est homo: dictum est homo AbCHIKmpRuXZ. 62 scilicet homo naturaliter: scilicet hominem naturaliter ks. 63 conclusum est est animal: conclusum est animal CDmPpWYZ. conclusum est ergo est animal At. 64 que sine expositione: quesiuit expositione m. 65 alia entimemata: alia antimeta m. 66 oratoriarum aliquid: oratorium aliquid m. 68 prodest et quod: prodest quod I. non obest: obest FQ. non del LY. 69 dignitas inest: dignitas p. 70 uulgaris etiam sermonis: etiam sermonis v.

186

PL 64, 1315B

magis illas in mente tenet orator quod superfluum apud se iudicat eas omnibus notas oratione proponi. 14 Que uero "ebdomades" appellantur, a sensu simplicium omnino procul sunt. Et qui in plurimis studuerunt et sophisticis etiam exercitationibus probati paruerunt, earum miraculo commouentur: et, 75 sicut predictum est, ad ipsarum contemplationem non nisi paucos eosque ualde probates admittunt. 15 Huiusmodi multas pre mente Boetius, sapientie amator, habebat et lohanni romano diacono diu pulsanti dignoque cui aliquando aperiretur, qualiter poterat in naturali ideoque composito fabricatoque 80 sermone aliquas exerebat. 16 Inter quas una erat qua dicebatur: ea, que sunt, esse bona in eo quod sunt cum tamen non sint substantialia bona. 17 Quam ammiratione quidem uenerabatur Johannes. Sed a ueritate sensus illius quarundam rationum — qui uidebatur in ea — conflictus 85 eiusdem intelligentiam excludebat. Hunc ergo conflictum rogatus ab eo Boetius primum illi proposuit: et ea, que sunt, non modo in eo quod sunt uerum etiam nullo modo esse bona quarundam fantasiis rationum conclusit. Deinde totam huius enigmatis nubem diuisione decussit et sic ad ebdomadis, hoc est conceptionis, dignitatem intelligen- 90 tiam eius admisit. 71 eoque magis: eo quod magis EMPR. illas in mente: in mente t. apud se iudicat: ipse iudicat v. 74 omnino procul: omnium procul m. 75 earum miraculo: eorum miraculo k. 83 in eo quod sunt: in eo quo sunt m. tamen non sint: non sunt K. tamen sint LQ. 86 conflictus eiusdem: conflictus eius LQ. 87 et ea que sunt: ut ea que sunt U. 89 fantasiis rationum: fantasiis id est imaginationibus rationum ky. rationum conclusit: rationum concludit m. 90 diuisione decussit: diuisione discussit CMPSZ. concussit N. et sic ad: et sic ab PRVXYZ. 90 hoc est conceptionis: hoc est conscriptionis f. 91 (admisit) Explicit prologus: incipit eiusdem ad eundem quomodo substantie in eo quod sunt bone sint cum non sint substantialia bona. Incipit glosa eiusdem magistri Gilliberti pict. episcopi s. Commentarium Gilberti porretani super Boecium de ebdomadibus man rec marg b. Incipit liber tercius z. Liber tercius y. Incipit tercius eiusdem ad eundem de ebdomadibus quomodo substantie in eo quod sunt bone sint cum tamen non sint substantialia bona W. Liber Boetii de ebdomadibus F. Incipit liber man rec Z.

DHeb 14-17 prol.

187 [EXPOSITIO

LITTERE]

I

1

POSTULAS etc. Quid Johannes diaconus petat et quid se facturum super hoc Boetius spondeat, tanquam breui prologo quo attentionem eius, que in formando soluendoque emblemate magis erat necessaria, moueat premittit et ait: 5 2 POSTULAS quasi rem a nobis tue amicitie debitam UT unam EX EBDOMADIBUS NOSTRIS uidelicet

OBSCURITATEM QUESTIONIS

EIUS QUE

CONTINET MODUM QUO scilicet suBSTANTiE i.e. que in naturalibus "res subsistentes" dicuntur, BONE SINT IN EO QUOD SINT CUM NON SINT SUBSTANTIALIA BONA — hoc est: cum bonita,s ipsa non sit eorum, de 10 quibus predicatur, subsistentium esse — DIGERAM quod est ET PAULO EUIDENTIUS hoc est aliquatenus euidenter MONSTREM: uidelicet quibus argumentis affirmatio quibusque negatio probari posse uideatur et, quo multiplicitatis loco diuiso uere scientie error cedat, exponam. 3 DICISQUE ID ESSE FACIENDUM i.e. questionis huius obscuritatem ita 15 esse digerendam idEO QUOD NON OMNIBUS NOTUM SIT ITER HUIUSMODI SCRIPTIONUM. Id est: non multi sunt qui de huiusmodi scribere consueuerint aut etiam scribendi nouerint rationem. Nam etsi hos, quos "graues locos" uocabant, suis quandoque orationibus inseruerint, ut Socrates et Cato et alii multi, minime tamen his tractandis operam 20 dabant. 4 Quod UERO hoc scriptionum iter paucis notum sit, et te uere attendisse et etiam — ne usu communi, si scilicet a pluribus huiusmodi

2 quid Johannes: quod lohannes t. 4 que in formando: qui in formando p. 9 dicuntur bone sint: dicuntur bona sint v. dicuntur bone sunt p. cum non sint: cum non sunt m. 11 digeram quod est: dixeram quod est t. est et paulo: est ut Paulo EFQ. 12 est aliquatenus: est aliquociens t. 13 quibusque negatio: quibus negatio LT. quibus sue negatio V. quibusque negotio kOv. 14 quo multiplicitatis: quo multiplicatis f. diuiso uere: diuisio uere m. 15 dicisque id: dicisque ad id m. 17 non multi sunt: non multis y. de huiusmodi: huiuismodi f. 18 scribere consueuerint: scribere consueuerunt LMmNOSv. 19 locos uocabant: locos uocabunt t. quandoque orationibus: quandoque rationibus p. quandoque v. 20 ut Socrates et: Socrates etks. Cato et alii: Tetoet alii b. Plato et alii MSVY. 20 minime tamen his: minime his ks. 22 scriptionum iter: scriptionis iter p. sit et te: sit etiam te v.

PL 64, 1316A

188

tractarentur, uilescerent — tibi ualde placuisse, ex epijstola tua ad me, ut de hac scriberem questione, directa comperi. 25 5 Nam ex his que in ea legi ego IPSE SUM TUUS TESTIS QUAM UIUACITER ANTEhac FUERis coMPLEXus i.e. tibi placuerint HEC: scilicet paucis, sicut dictum est, notum esse iter huiusmodi scriptionum. Et tu quidem de predicta ebdomade digerenda sic postulas. 6 EGO UERO IPSE et hanc et alias EBDOMADES COMMENTOR quidem i.e. in 30 mente frequenter comminiscor. Sed hoc MICHI tantum. Quod est: SPECULATAQUE CONSERUO

AD MEMORIAM MEAM POTIUS QUAM

PARTICIPO

i.e. communico CUIQUAM illorum QUORUM LASCIUIA interior AC exterior PETULANTIA NICHIL PATITUR ESSE CONIUNCTUM i.e. perfectum in SC Ct

aliis congruum quod Greci dicunt "armonicum".

35

7 Quod utique prouenit non ab animi ratione sed A IOGO lasciuie RISUQUE petulantie sue. Tales namque sua tantum inuenta solent laudare, ceterorum uero uituperare et tanquam nullius sint deridere. His ergo sapientie secreta — quoniam propter eos qui digni uidentur omnino tacere non possumus — aliqua de locis multiplicitatis confer- 40 mata specie ueri aut saltern aliqua uerborum contractione obducimus. 8 PROHINC TU, moneo, NE sis ADUERSUS OBSCURITATIBUS BREUITATIS i.e. que ex breuitate contingere possunt. QUE CUM SINT contra obliquos obtrectatorum morsus ARCHANI FIDA CUSTODIA — quod non mediocriter 45 utile est — TAMEN ID etiam COMMODI i.e. hoc commodum naturaliter HABENT QUOD COLLOQUUNTUR CUM HIS SOUS QUI, quatenUS pOSSUnt,

conuenientium rationum uia uestigant et indeficientium studiorum

24 pluribus huiusmodi: pluribus k. ex epistola: exempla mNOPUy. 25 directa comperi: directa comperui ABbFfHhIKMQrstWXYZz. directa aperui E. directa comperii p. 27 quam ueraciter: quam uiuaciter ABfHhIKkLMNOPpRSstuVXYyZ (e con z). quod ueraciter s. tibi placuerint: tibi placuerunt v. 30 ego uero: sed ego k. commentor quidem: commentor s. 31 in mente frequenter: in mente quidem frequenter k. in mente y. 31 comminiscor sed: commiscor sed t. 32 est speculataque: est speculatamque W. est speculata kOs. est speculatasque vX. 33 cuiquam illorum: cuique illorum k. 37 petulantie sue: petulantie t. 39 digni uidentur: digni sunt et uidentur V. 40 multiplicitatis conformata: multiplicatis conformata CFfhLpU. multiplicitatis conforma K. 42 prohinc tu moneo: hinc tu moneo m. prohinc moneo v. prohinc te moneo y. 44 obtrectatorum morsus: detractorum morsus k. custodia quod non: custodia que non k. custodia quod DW. 45 tamen id etiam: turn (cum) id etiam BbCfhIKkMNOsUuVvyZz. hoc commodum: hoc commodi e con z. 47 uia uestigant et: uiam ue^tigant bHNO. uias uestigant KM. uia inuestigant m.

DHeb 1, 5-12

189

impendio comparant conceptionum archana. Qui uere DIGNI SUNT intromitti ad ea. 9

UT IGITUR etc. 50 Quasi: Postulas ut digeram et euidentius monstrem obscuritatem questionis etc. UT IGITUR tue satisfaciam postulationi, feci sic UT FIERI SOLET IN MATHEMATICA maxime disciplina i.e. arithmetics geometrica musica astronomica ET in CETERIS ETIAM pluribus DISCIPLINIS ut in predicamentis et analeticis in quibus quedam secuturis tractatibus 55 neces3aria preponuntur: uidelicet PREPOSUI TERMINOS REGULASQUE. 10 Eosdem quos uocat "terminos" uocat etiam "regulas": sed regulas quidem quoniam locali similitudine multa continent: terminos uero quoniam ex eorum principiis demonstratio propositorum deducitur et eorundem postremis inductionibus tanquam finibus terminatur. 60 11 Hos igitur siue terminos siue regulas preposui QUIBUS EFFICIAM CUNCTA QUE SECUNTUR i.e. quibus et propositam ebdomadem adduci in dubitationem ostendam et multiplicitatis loco diuiso ipsam confirmem. Prima regula 12

COMMUNIS etc. Prima quam ponit regula omnium que secuntur immo omnium, cuiuscumque facultatis sint, generalium sententiarum — quas etiam hoc loco "conceptiones" uocat — est locus. Ut enim de positiuis

52 questionis te cetera ut: questionis ut p. 53 arithmetical arismetica EFLpQrST. arimetica fhMmRsW. geometrica: geometria bEHKMmPRSTuvYy. 54 astronomica: astronomia CEFKPQRTtv. 55 analeticis: analecticis BbHKkLMNOsTX. quedam secuturis: secuturis k. 56 necessaria preponuntur: necessaria proponuntur EFLrkY. preposui terminos: proposui terminos DFLSVWY. 57 regulas sed regulas: regulares sed regulares I. 58 multa continent: multa continentur f. 59 quoniam ex: quia ex s. propositorum deducitur: proposito deducitur v. 60 et eorundem: et eorum Uz. finibus terminatur: finibus terminantur I. 61 regulas preposui: regulares preposui I. regulas proposui FLpQtW. 62 quibus et propositam: et propositam m. 63 adduci in: abduci in fhlUz. ostendam et: ostendi et C. ostendant et H. ostendam et ex f. multiplicitatis loco diuiso: multiplicatis loco diuiso P. multiplicitatis loco diuisio m. 65 (prima regula) The title prima regula occurs only in y and marg hk. It is hardly authentic. 66 communis et cetera prima: communis animi conceptio et cetera prima v. communis et cetera primam f. 67 regula omnium: regulam omnium f. 68 facultatis sint: facilitatis sint CV. 69 uocat est locus: uocat t.

65

PL 64, 1316D

190

gramatice facultatis regulis taceamus, certum est quod et qui uocantur 70 "communes loci" rethorum et "maxime propositiones" dialecticorum et "theoremata" geometrarum et "anxiomata" musicorum et "generales sententie" ethicorum seu philosophorum continentur uniuersalitate huius regule qua dicitur: COMMUNIS ANIMI CONCEPTIO EST ENUNTIATIO

75

QUAM QUISQUE PROBAT AUDITAM

13 Non unius tantum sed "communis animi" i.e. multorum animorum uocat earn de qua nunc loquitur conceptionem quoniam, scilicet que infinitarum singularium concessarum seu dubiarum localis est ratio, plurimis uel natura uel opifice logica adeo notam esse conuenit 80 ut, cum ad aliquid confirmandum adducetur, testimonio probationis non egeat. 14 Unde et alibi "indemonstrabilis" et "per se nota" dicitur et hie "enuntiatio quam quisque probat auditam". Ideo namque aut ceteris inuentis sepe interseritur aut orationibus 85 iam perfectis atque terminates exponitur quoniam uel naturaliter uel ex logica disciplina illis, cum quibus sermo conseritur, est omnino indubia. 15 Nee te moueat quod conceptio dicitur "enuntiatio" aut si etiam e conuerso enuntiatio dicatur "conceptio" quoniam et quod concipimus 90 enuntiamus et quod enunciamus concipimus. 16 HARUM autem, que ita communis animi dicuntur, conceptionum DUPLEX EST MODUS.

NAM UNA ITA COMMUNIS animi EST UT OMNIUM

HOMINUM SIT i.e. ut omnes homines hanc naturaliter nouerint UELUTI

70 gramatice facultatis: grammatices facultatis p. grammatice artis t. grammatice facuttatibus m. 70 et qui uocantur: uocantur r (et qui del r) equiuocantur AbCFHmpQty. eque uocantur L. 71 (dialecticorum) variants dialeticorum dyaleticorum dyalecticorum. 72 anxiomata musicorum: axiomata musicorum AbuXyZ. 73 sententie ethicorum: scientie ethicorum t. philosophorum continentur uniuersalitate: phisicorum continentur uniuersalitate p. philosophorum continentur et uniuersalitate ESVY. philosophorum continentur uniuersitate ABCEFhkLNOPpQRrSsTUVvYz. 77 non unius: non huius p. 78 nunc loquitur: nunc loquimur Ppt. conceptionem quoniam: conceptione quoniam p. 80 (uel natura) ut deus est ss kO. opifice logica: opifice loica f. ut de quocumque species et genus ss kO. notam esse: tarn esse I. 81 cum ad aliquid: cum aliquid p. 85 namque aut: namque ut k. namque a s. 80 dicatur conceptio: dicitur conceptio v. quoniam et quod: quoniam quod k. 93 ut omnium hominum: ut omnium z.

DHeb 1, 13-20

191

si HANG conceptionem geometricam PROPONAS qua dicitur: si DUOBUS 95 EQUALIBUS EQUALIA AUFERAS, QUE RELINQUUNTUR EQUALIA ESSE NULLUS

INTELLIGENS i.e. nullus sane mentis homo ID NEGET. Omnes enim etiam preter logicam disciplinam id uerum esse naturaliter cognoscunt. 17

ALIA UERO ita communis animi est quod non omnium hominum —

SCd DOCTORUM TANTUMmodo EST. QUE TAMEN UENIT EX TALIBUS CONCEP-

TIONIBUS que, qualiter predictum est, COMMUNIS sunt ANIMI UT EST hec: QUE INCORPORALIA SUNT, IN LOCO NON ESSE. Hec enim non quidem eius, que dicitur "logice rationis", uniuersalitate locus est sed — ex logice loco ueniens — naturalis. 5 18 Est namque dialecticorum omnibus nota topice generalis: "Quod soli alicui proprium est, id sine eo esse non potest" ut color, quia soli corpori accidit, non nisi in corpore est. Ex huius igitur loci uniuersalitate omnibus etiam hominibus naturaliter cognita uenit hec conceptio siue enuntiatio naturalis qua dicitur: "Que incorporalia 10 sunt, in loco non esse". 19 Locus enim — et quo locale et quo locatum aliquid uere intelligitur — solis corporibus accidit. Solidi namque interualli circumscriptio, que in genere quantitatum "locus" uocatur, in solis corporibus est. 15 20 Itaque et ille locus, qui ex quadam interuallarium ad se inuicem ordinabili collatione "collocatio" nominatur, tantum corporum est secundum quam generaliter quidem "locata" specialiter uero "intra et extra ultra qt citra subter et supra" et huiusmodi corpora ipsa sola recte dicuntur. 20

97 homo id neget: homo adiungat v. 98 omnes enim etiam: omnis enim etiam r. omnes enim s. preter logicam: preter loicam f. preter logicam logicam p. 99 naturaliter cognoscunt: cognoscunt BkNO. naturaliter cognoscit s. 2 conceptionibus que: proprietatibus que t. communis sunt animi: communis est animi v. 4 dicitur logice: dicitur loice f. uniuersalitate locus: uniuersitate locus DfhsTUVvWz. 6 (dialecticorum) variants dialeticorum dyaleticorum dyalecticorum nota topice: nota topyce y. 9 loci uniuersalitate: loci uniuersitate DfhUVvWYz. 10 que incorporalia: quoniam corporalia p. 12 aliquid uere: aliquid esse t. aliquid k. 16 interuallarium ad: interuallarum ad p. interuallorum ad m. 17 collocatio nominatur: collectio nominatur U. collatio nominatur ty. collatorum nominatur k. 19 extra ultra: extra et ultra p.

192

PL 64, 1317G

21 Et hec quidem collocatio uniuersis mundane machine partibus conuenit. Ipsa uero secundum se totam utique localis e$t quoniam interuallaris eius protensio suis quibusdam terming retinetur quod est circumscribitur. 22 Quia tamen preter ipsam non est aliud corpus, nee extra nee intra 25 nee ultra nee citra nee £ubter nee supra nee iuxta nee circa aliquid esse nee huiusmodi aliqua predicamenta recipere ideoque nee secundum se totam locata esse potest. Atque in hoc cum incorporalibus conuenit que, quia non sunt localia, nequaquam locata intelligi possunt. 30 23 Sed, sicut dictum est, quamuis ilia maxima propositio et topice generalis, ex qua naturalis hec uenit et in qua cum infinitis aliis continetur, omnibus etiam naturaliter nota sit, hec tamen que inde uenit tantummodo doctorum dicitur esse. 24 Recte utique. Ceteri namque usu uerborum, qui sepe ex aliqua 35 causa extenditur ultra naturam, decepti ex eodem sensu dictum accipiunt: "Anima est intra corpus animalis et extra corpus lapidis" et "linea sita in corpore et extra animam est" et huiusmodi, ex quo sensu corpus aliquod intra uel extra aliud corpus est, audiunt. 25 Docti uero, quos una fades diuersarum dictionum non decipit, 40 sensus ipsos qui sub eadem dicendi qualitate diuersi sunt diuidunt. Ideoque quod aliis minime uidetur cognoscunt. 26 Hec est igitur communis animi ilia conceptio siue enuntiatio, que doctorum tantummodo est, ET CETERA huiusmodi QUE NON UULGUS COMPROBANT SED multo usu diuersarum disciplinarum et tarn exemplis 45 quam regulis DOCTI.

21 quidem collocatio: quidem collatio APtY (e con I) quidem collocutio kNO. 22 ipsa uero: ipsam uero my. ipsa v. 23 eius protensio: est protensio v. 25 quia tamen: quia tanturn f. 26 circa aliquid esse: citra aliquid esse p. circa aliquid est I. 27 huiusmodi aliqua: huiusmodi alia m. 28 locata esse potest: locata esse p. 31 sicut dictum est: sicut dictum f. 32 hec uenit et: hec conuenit et fp. 33 naturaliter nota: naturalibus nota t. hec tamen que: hec tantum que f. 34 uenit tantummodo: uenit tantum BfkNOs. 38 sita in corpore: sita est in corpore t. preclare marg O. 39 corpus aliquod: corpus aliquit f. 40 facies diuersarum: facias diuersarum t. facies uero diuersarum p. 42 aliis minime: aliis plurimum t. 43 hec est igitur: hoc est igitur k. 45 uulgus comprobant: uulgus approbant PR.uulgus comprobat Ns. uulgus p. 46 regulis docti: regulis edocti I. regulis docti approbant p.

DHeb 1, 21-29

193 Secunda regula

DlUERSUM EST ESSE ET ID QUOD EST.

IPSUM ENIM ESSE

NONDUM EST. AT UERO QUOD EST, ACCEPTA ESSENDI FORMA, EST ATQUE CONSISTIT

50

27 Hie commemorandum uidetur quod diuersorum philosophorum in diuersis facultatibus usu diuerso "esse" et "esse aliquid" multipliciter dicuntur. Nam in theologica, diuina essentia — quam de Deo predicamus cum dicimus "Deus est" — omnium creatorum dicitur esse. Cum 55 enim dicimus "corpus est" uel "homo est" uel huiusmodi, theologici hoc esse dictum intelligunt quadam extrinseca denominatione ab essentia sui principii. 28 Non enim dicunt corporalitate corpus esse sed esse aliquid: nee humanitate hominem esse sed esse aliquid. Et similiter unumquodque 60 subsistens essentia sui principii predicant non esse aliquid sed esse: ilia uero, que in ipso creata est, subsistentia non esse sed esse aliquid. Et ad eundem modum: quicquid operante summo principio est, eadem principal! et increata essentia dicunt esse, suo uero quolibet genere aliquid esse. 65 29 Illorum uero philosophorum, quibus sue facultatis genera sunt sola ilia que ex principio esse ceperunt, alii quelibet ilia orationum suarum themata i.e. materias, de quibus loquuntur, eodem quo dicunt esse dicunt etiam esse aliquid. Unde etiam hoc uerbum "est" dicunt de omnibus equiuoce predicari. 70

48 secunda regula diuersum: diuersum LPV. 60 atque consistit: atque subsistit f. 51 hie commemorandum: hie moderandum fhvz. 53 multipliciter dicuntur: multiplicem dicuntur z. 54 in theologica: in theologia s. in theoloica f. 55 cum dicimus deus est: quando dicimus deus est v. cum dicimus deus f. creatorum dicitur: creator dicitur flpy. 56 dicimus corpus est: dicitur corpus est bmy. dicimus corpus p. 58 ab essentia sui: sui V. 59 sed esse aliquid: sed etiam aliquid f. 61 principii predicant: principii predicantur NP. principii predicatur f. principii ponunt DW. 62 creata est: creata f. 64 et increata: et creata p. dicunt esse suo: dicuntur esse suo PRX. dicitur esse suo B. 67 sola ilia que: sola ipsa que LT. sola que EQt. ex principio esse: ex principio est esse PR. 68 suarum themata: suarum theoremata LV. suarum chemata b. suarum thema Z. quibus loquuntur: quibus loquantur hvz. 69 dicunt esse dicunt: dicunt esse dictum z. etiam esse aliquid: etiam aliquid s.

194

PL 64, 1318B

30 Alii uero diuidunt. Et ea que subsistunt dicunt esse subsistentiis et esse aliquid his que subsistentias comitantur: interuallaribus scilicet mensuris et qualitatibus. 31 Ceteris uero septem generum predicamentis eadem subsistentia nee esse nee aliquid esse concedunt. Similiter et nullum illorum que 75 abstractio mathematica ab his, de quibus predicantur, diuidit uel esse uel aliquid esse consentiunt. 32 Ergo cum dicitur: DIUERSUM EST ESSE ET ID QUOD EST, secundum theologicos quidern intelligitur "esse" id quod est principium: "id quod est" uero illud quod est ex principio. 80 33 Sed secundum alios philosophos "esse" subsistentium sole illorum, que predicantur, subsistentie: "que uero sunt" ea tantum que illas in se habendo subsistunt. Sic ergo et secundum theologicos et secundum alios philosophos recte potest dici: "Diuersum est esse et id quod est". 85 34 Sed et hanc regulam et ceteras que secuntur, preter septimam, tam usu theologicorum quam aliorum philosophorum hoc loco accipi debere sequentia nos docebunt. Nos tamen omnes, preter illam septimam, ut significantius demonstrentur, in naturalibus exemplabimus. 35 Ait ergo: DIUERSUM EST ESSE i.e. subsistentia, que est in sub- 90 sistente, ET ID QUOD EST i.e. subsistens in quo est subsistentia: ut corporalitas et corpus, humanitas et homo. 36 Uere. IPSUM ENIM quod per abstractionem quodam modo ab illo, in quo est, intellectus separat, ESSE NONDUM EST. Non ait: non est sed "nondum est". Dum enim ipsam illam sim- 95 plicem puramque formam ut in se ipsa est intuemur — quod est earn

71 que subsistunt: que subsistant p. esse subsistentiis: esse substantiis P. 74 eadem subsistentia: eodem subsistentia b. 79 secundum theologicos: secundum theologos CF. est principium: est principium est b. 80 uero illud quod: uero id quod by. 84 secundum theologicos: secundum theologos CFkNO. 86 et ceteras que: et omnes que v. 87 quam aliorum: quam illorum p. 81 ut significantius demonstrentur: significantius demonstrentur m. ut significantius demonstrarentur tu. naturalibus exemplabimus: naturalibus explanabimus T. naturalibus explicabimus M. 90 que est in: que est b. 91 est id est subsistens: est subsistens f. subsistentia ut: substantia ut T. 96 ipsam illam simplicem: ipsam simplicem m. ut in se ipsa est: ut ipsa in se est ks. intuemur quod: intuentur quod I.

DHeb 1, 30-39

195

aliter quam sit attendere — quodam modo non est eo quod non, qualiter attenditur, est. Etsi enim abstractim attenditur, est tamen inabstracta. 37 AT UERO id QUOD EST, ACCEPTA in se FORMA ESSENDI i.e. ea, quam — abstractim intellectus concipit, subsistentia — que acceptio dicitur "generatio" — EST ATQUE materie, que Grece "yle" dicitur, formeque huius, que Grece "usyosis" uocatur, concursu — opifice ilia forma, que nominatur "usya", iuxta exemplar illius, que dicitur "ydea", ycon — hoc est illius exemplaris exemplum et imago — CONSISTIT: ut corpus 5 eo quod ut esse corporalitatem habet est corpus et homo eo quod humanitatem. Tercia regula QUOD EST, PARTICIPARE ALIQUO POTEST. SED IPSUM ESSE NULLO MODO ALIQUO PARTICIPAT. FlT ENIM PARTICIPATE CUM ALIQUID IAM EST. EST AUTEM ALIQUID CUM ESSE

10

SUSCEPERIT

38 Sensus: Id QUOD EST hoc est subsistens quod ea, quam in se habet, subsistentia est POTEST PARTICIPARE ALIQUO i.e. cum ipsa subsistentia aliquid aliud, quod ad potentiam subsistentie illius pertineat, in se 15 potest habere: ut corpus, quod corporalitate quam in se habet est, cum ea colorem etiam et lineam et diuersorum generum qualitates et quantitates alias ad corporalitatis potentiam pertinentes, quibus ipsum quale et quantum est, in se habet. 39 SED IPSUM ESSE i.e. subsistentia, que inest subsistenti, NULLO MODO 20 PARTICIPAT ALIQUO. Quippe quod in se non habet esse, quo sit, nullo modo cum esse potest habere in se quo quale uel quantum sit.

97 sit attendere: sit ostendere t. 98 non qualiter: non equaliter z. 99 tamen inabstracta: inde inabstracta k. 100 accepta in se: accepta m. 1 ea quam abstractim: ea qua abstractim v. earn quam abstractim LVY. subsistentia que: subsistentiam que VY. 3 uocatur concursu: dicitur concursu v. uocatur concursum z. 4 illius que dicitur: illius quod dicitur BP. 5 hoc est illius: id est illius ks. 6 habet est corpus: habet et corpus b. 11 est autem: est enim auteni bm. 14 cum ipsa: si cum ipsa ky. 15 pertineat in se: pertineat illud in se t. 16 ut corpus quod: ut quod v. 17 etiam et lineam: etiam lineam v. etiam et liniem b. 18 quantitates alias ad: quantitates et alias ad FQ. quantitates et alias proprietates ad E. 20 que inest subsistenti: qua inest subsistenti v. 21 habet esse quo: habet quo m. habet esse quod DPWY. 22 quo quale uel: quod quale et f,

PL 64, 1319A

196

40 Esse namque subsistentia est, non substantia. Itaque cum esse non possit in se habere, quo sit, nee participatione aliud aliquid in 25 se habebit. 41 Uere. CUM ENIM ALIQUID i.e. subsistens IAM EST aliqua subsistentia, tune FIT alterius nature ad illius subsistentie potentiam pertinentis PARTICIPATIO qua subsistens ipsum quale uel quantum fit. 42 Est enim in his que predicantur quidam ordo — non temporis, sed rationis — quo naturaliter id quod est esse precedit et quod pro- 30 prietatis cuiusdam ratione illi addictum est sequitur. Ac per hoc cum iam aliquid est, deinde, quo cum esse suo participet, queritur. EST AUTEM illud ALIQUID CUM, sicut in secunda regula dictum est, ESSE hoc est essendi formam SUSCEPERIT. Quarto, regula

35

ID, QUOD EST, HABERE ALIQUID PRETER QUAM QUOD IPSUM EST POTEST.

IPSUM UERO ESSE NICHIL ALIUD PRETER SE

HABET ADMIXTUM

43 Hec regula quodam modo precedentis sensum explanat. Ideo namque id, quod est, participare aliquo dictum est quoniam ID ipsum, 40 QUOD EST, POTEST HABERE ALIQUID PRETER QUAM illud sit QUOD IPSUM,

quod est, EST, i.e. preter quam sit esse quo ipsum est: ut corpus preter corporalitatem cum ipsa, qua est, corporalitate habet colorem. 44 IPSUM UERO ESSE iccirco nullo modo aliquo participat quoniam NICHIL ALIUD PRETER SE HABET cum eo, quo forte fingatur esse, in sese 45 ADMIXTUM.

24 cum esse non: non v. 26 enim aliquid: enim aliquid est CPRY. iam est aliqua: iam est s. 27 nature ad illius: nature ab illius f. 28 quantum fit: quantum sit bfhkmpstvz. 32 cum esse suo: cum esset suo h. 33 illud aliquid cum: illud cum aliquid bfHhmtUvyz. 36 quarta regula id quod: id quod LPV. 37 ipsum est potest: ipsum esse potest bmy. 40 aliquo dictum est: aliquod dictum est m. 41 sit quod ipsum: sit quo ipsum U (e con z). sit ipsum O. sit quod ipsumque k. 42 quod est est: quo (e con] est est A. est y. 44 uero esse iccirco: uero est iccirco m. 45 nichil aliud preter: nichil preter CDFPpRT. esse in sese: esse v.

DHeb 1, 40-49

197 Quinta regula

DlUERSUM EST "TANTUM ESSE ALIQUID" ET "ESSE ALIQUID IN EO QUOD EST". ILLIC ENIM ACCIDENS, HIC SUBSTANTIA SIGNIFICATUR

50

45 Sicut prediximus: ea, que subsistunt, quidam philosophorum dicunt "esse" soils subsistentiis et "esse aliquid" quibusdam que alia sunt a subsistentiis: uidelicet solis accidentibus. Secundum hunc usum hoc loco solum subsistens solis accidentibus "esse aliquid" dicitur. 46 Dicimus etiam quoniam id, quod est aliquid, quandoque dicitur 55 "esse aliquid in eo quod est" — et hoc quoque duobus modis — quandoque uero ita simpliciter "esse aliquid" quod nullo modo in eo quod est. 47 Uerbi gratia: aliquod opus et ereum dicitur et humanum et triangulum. Sed ereum atque humanum "in eo quod est" — diuersa 60 tamen ratione — triangulum uero nulla ratione in eo quod est sed "tantum" triangulum. 48 Et ereum quidem dicitur "esse in eo quod est" quoniam eo ipso quo est — suo scilicet genere — dicitur ereum. Humanum uero dicitur "esse in eo quod est" non quidem quoniam sit humanum genere, quo 65 ipsum est, sed quoniam hoc, quod ipsum opus esse ereum predicatur, ideo humanum est quia auctor eius uere "in eo quod est" i.e. genere proprio humanus est: siquidem ministro ac per hoc quodam modo auctore homine accessit lapidi calor quo solutus est et ita es factus est. 49 Triangulum uero idem utique opus dicitur sed nulla ratione "in 70 eo quod est". Neque enim quod est triangulum eo ipso, quo est i.e. genere suo, est triangulum. Neque uero ideo quod esse illius — id scilicet quo ipsum opus est — dicatur triangulum eo quod auctor eius i.e. homo sit triangulus.

49 55 h. est

illic enim: illud enim p. 50 substantia significatur: substantia esse significatur f. quod est aliquid: quod est ad aliquid k. 56 aliquid in eo quod: aliquid quid in eo quod aliquid quod DW. 63 quoniam eo ipso: quoniam in eo ipso k. 72 est id est genere: genere s. est idem genere Uz. est id est genere scilicet ks.

PL 64, 1319D

198

Ideoque sola accidente figura, que scilicet nee operis nee auctoris est 75 esse, triangulum dicitur. 50 Unde manifestum est quod DIUERSUM EST "ESSE ALIQUID TANTUM" i.e. cui, cum predicatur "esse aliquid", non potest addi "in eo quod est": ET "ESSE ALIQUID IN EO QUOD EST" i.e. cui, cum dicitur "esse aliquid", potest addi "in eo quod est". 80 51 Uere. ILLIC ENIM i.e. cum de quolibet dicitur "est aliquid" ita quod non potest addi "in eo quod est" significatur esse ACCIDENS id quo ita "esse aliquid" dicitur: ut quod opus dicitur esse triangulum. 52 Hie uero i.e. cum de quolibet dicitur "est aliquid" ita quod potest addi "in eo quod est" SIGNIFICATUR esse SUBSTANTIA, hoc est subsis- 85 tentia, id quo ita "esse aliquid" dicitur: sed uel ipsius esse subsistentia quod proponitur esse aliquid — ut "opus est ereum" — uel illius esse subsistentia quo auctore est esse illius quod aliquid esse proponitur per quod tarn esse illius quam illud ipsum eadem auctoris subsistentia esse aliquid affirmatur — ut "opus est humanum". 90

Sexta regula OMNE QUOD EST PARTICIPAT EO QUOD EST ESSE UT SIT. ALIO UERO PARTICIPAT UT ALIQUID SIT. Ac PER HOC ID QUOD EST PARTICIPAT EO QUOD EST ESSE UT SIT. EST UERO UT PARTICIPET ALIO QUOLIBET 53 Supra in regula tercia qua dictum est: "quod est, participare aliquo potest" participationem dicebat id, quod est, cum suo esse aliud habere quiddam.

75 que scilicet nee: qua scilicet nee CIM ( ?) QRVY. 78 cui cum predicatur: cum predicatur f. 79 et esse aliquid... addi in eo quod est om p. cui cum dicitur: cui dicitur U. cum dicitur t. enini id est cum: enim cum s. dicitur est aliquid: dicitur esse aliquid v. 83 id quo ita: id est quo ita hks. id quod ita HPtyW (e con A). dicitur esse triangulum: dicitur triangulum m. 84 uero id est cum: uero id cum f. 86 id quo ita: id quod ita bHmRy. sed uel ipsius: scilicet uel ipsius ky. 87 esse subsistentia quod: est subsistentia quod I. esse subsistantia quo DLrVW. uel illius esse: uel ipsius esse bm. 88 quo auctore est: actore est r. quo actore. W. quo auctor A. illius quod aliquid: illius quo aliquid fhz. 92 sexta regula omne: omne PR. 93 alio uero: alia uero p. ac per hoc... ut sit om p. 97 participationem dicebat: participatione dicebat P. 98 habere quiddam: habere quicquam y.

95

DHeb 1, 50-57

199

Unde in quarta aperte dicebat: "Id, quod est, habere aliquid preter quam quod ipsum est potest". In quo etiam et in eo quod in tercie — clausula ponebat dicens: "Est autem aliquid cum esse susceperit", et in fine secunde subiungens: "Quod est accepta essendi forma est", patenter ostendit quoniam habere ipsum esse participatio est. 54 Utrumque igitur habitum — uidelicet et quo habetur ipsum esse et quo aliud aliquid cum ipso ab uno solo i.e. ab eo quod est — in 5 hac sexta regula manifeste "participationem" appellat et ait: 55 OMNE QUOD EST scilicet omne subsistens PARTICIPAT EO QUOD EST eius ESSE non quidem ut eo sit aliquid sed ad hoc tantum UT eo SIT. Cum eodem UERO idem subsistens quodam ALIO PARTICIPAT UT eo SIT ALIQUID. 10 56 Sed ilia participatio, qua eo quod est esse participat, natura prior est: altera uero posterior. Unde infert: Ac PER HOC. Quasi: quia uidelicet non potest esse aliquid nisi prius naturaliter Sit, ID QUOD EST, sicut dictum est, PARTICIPAT EO QUOD EST ESSE UT SIT.

EST UERO naturaliter prius UT deinde PARTICIPET ALIO QUOLIBET quo 15 aliquid sit. Septima regula OMNE SIMPLEX ESSE SUUM ET ID QUOD EST UNUM HABET 57 Hoc in solis theologicis exemplari potest. Nam omnia naturalia non modo creata sed etiam concreta sunt. 20 Mathematica uero etsi nee re nee proportione dicuntur habere in se, quo sint uel aliquid sint, aliqua tamen eorum ex sue rationis partibus constant: ut ilia, que ex omnibus tarn innatis quam extrinsecus affixis colligitur, primarum substantiarum plena proprietas et ea subsistentia specialis que ex generali et eius potentiis constat. 25

99 unde in quarta: unde et in quarta kpsy. aperte dicebat: aperte quidem dicebat ks. dicebat id quod... quam homo sed homo multarum (DHebd 74) om s. 1 in tercie clausula: in tercia clausula y. esse susceperit et: esse ceperit et f. 2 in fine secunde: in fines secunde p. 9 participat ut eo: participatione eo p.14 est esse ut sit: est ut sit p.15 naturaliter prius: natura prius I. 18 septima regula omne: omne PR.19 solis theologicis: solis theoloics f. 20 etiam concreta sunt: concreata sunt k. etiam concreata sunt bFhKrV. 21 nee proportione nee propositione I. 22 eorum ex sue: eorum ut sue f.25 specialis que: spiritalis que Uz.

200

PL 64, 1320G

Horum quoque et omnium aliorum, que — quoniam huiusmodi partes non habent — "simplicia" uocantur, effectus est multiplex. 58 Deus uero omnino est simplex. Nam etsi — quoniam non habemus illi cognatos, quibus de ipso loquamur, sermones — a naturalibus ad ipsum uerba transsumimus dicentes: "In Deo est essentia qua ipse est 30 et potentia qua potens est et sapientia qua sapiens est" et huiusmodi, non tamen cogitamus ab essentia, qua ilium esse predicamus, potentiam aut sapientiam eius — quibus quasi esse aliquid dicimus eum de quo omnino nee scimus nee scire possumus quid sit — ulla ratione esse diuersam. 35 59 Et tanta in illo est sub hac horum nominum diuersitate non dico rerum unio sed rei singularis et simplicis et indiuidue unitas ut de eo uere dicatur non modo "Deus est, Deus est potens, Deus est sapiens" uerum etiam "Deus est ipsa essentia, Deus est ipsa potentia, Deus est ipsa sapientia" et huiusmodi. 40 60 Ipse enim solus quicquid est — iuxta huiusmodi nominum diuersitatem ex unius muneris eius, quod est Spiritus sanctus, usu diuerso nostrorum — uere est in eo quod est et ipsum quod est. 61 Quicumque uero diuerso predicti muneris usu uel potens uel sapiens uel huiusmodi est, est quidem hoc qualitercumque in eo quod 45 est sed nullo modo est ipsum quod est. Pluribus enim est et pluribus

29 habemus illi cognatos: habemus ibi cognatos CPT. habemus ubi cognatos L. ipso loquamur ipso loquimur f. (sermones) BOETHIUS, De phil. cons. Ill, 12. 30 qua ipse est: que ipse est bHm. que ipsa est y. 31 qua potens est: quia potens est m. qua sapiens est: quia sapiens est m. 32 predicamus potentiam: predicamus esse potentiam y. predicamus potentia p. 33 quasi esse aliquid: quasi aliquid I. dicimus eum: dicens eum bm. 34 sit ulla ratione: sit in ilia ratione fUz. sit ut ratione p. 35 esse diuersam: esse diuersas CEFQVY. esse diuersam esse kNO. 36 et tanta: et tota p. 37 dico rerum unio: dico unio m. sed rei singularis: sed singularis bm. Caue singularis. Hie plene caue marg NO. unitas ut: unitatis ut m. 38 modo deus est: modo t. modo deus f. 41 iuxta huiusmodi: iustitia huiusmodi bm. 42 diuersitatem ex unius: ex unius BdCDfHhIMmPrUuVWZz. diuersitate ex unius L. significationem ex unius v. diuersitatem scilicet ex unius kNO. diuersitatem (man rec) ex unius RYX. est spiritus sanctus: est spiritus sancti t. usu diuerso nostrorum uere: usu non diuerso uere k. 43 diuerso nostrorum: diuersorum nostrorum bfm. nostrorum del y. 44 diuerso predicti muneris usu: nostrorum predicti muneris diuerso usu k. predicti muneris: predicto muneris t. muneris v. 45 est quidem hoc: est quidem hec AflpQSYXyZ (KO ?) est quidem PRt. 46 pluribus enim... est aliquid est om p.

DHeb 1, 58-65

201

aliquid est. Ipse uero eodem, quo est, aliquid est. Et est uere in eo quod est et uere id quod est. 62 Ideoque recte dictum uidetur: OMNE SIMPLEX ESSE SUUM ET ID QUOD EST UNUM HABET. Id est: si quis de eo quod uere est simplex 50 dicat "est" et item dicat "est aliquid", nullus intelligere debet quod secunda oratione predicauerit de ipso aliquid proprietate aliqua diuersum ab eo quod predicauerat in prima. 63 Ut: si uel de Patre uel de Filio eius uel de utrorumque Spiritu dicat quis "est" ita "Pater est, Filius est, utrorumque Spiritus est" et 55 postea de eodem Patre uel de eodem Filio uel de eodem amborum Spiritu dicat "est aliquid" ita "Pater est potens, Filius est potens, Spiritus amborum est potens", nulla ratione intelligi debet aliud esse quo est et aliud esse quo potens est quoniam et Patri et Filio et amborum Spiritui idem omnino est et esse et potentem esse. 60 64 Similiter illorum trium cuilibet idem est esse et sapientem esse. Item cuilibet illorum idem est esse et bonum esse et huiusmodi. Quod in non simplicibus — quod sunt omnia que creata subsistunt — minime uerum est. Unde et Octaua regula est OMNI COMPOSITO ALIUD EST ESSE ALIUD IPSUM EST

65

65 Duobus modis compositio accipitur. Unus est quo subsistens aliquod ex subsistentibus inter se diuersis et a quibus compositum ipsum aliud est dicitur esse compositum: ut homo qui ex carnibus atque 70 ossibus uel ex corpore et spiritu compositus est. De quo composite non dubium est plurima predicari.

47 in eo quod est et uere om p. 50 de eo quod: de deo quod fP. de eo qui V. 51 et item dicat: et uere dicat v. 53 diuersum ab eo: diuersum ab ea ky. quod predicauerat: quod predicauerit ft. 54 si uel de patre: si uel de deo patre BEkNO. de utrorumque: de utroque CfP. de utrumque H. 55 dicat quis est: dicat quis k. dicat quis... amborum spiritu om I. utrorumque spiritus: utrumque spiritus H. spiritus BV. 56 de eodem amborum: de amborum fk. de eorum amborum bmy. 58 intelligi debet: intelligere debet f. aliud esse quo: alius esse quo t. 'aliquid esse quo k. aliud esse quod DWX. 64 unde et octaua regula est: unde et PRY. unde et octaua regula hy. unde et octaua regula est om V. 69 subsistens aliquod: subsistens aliquid ADhkPtW. 71 atque ossibus: et ossibus IU. uel ex corpore: uel corpore t.

202

PL 64, 1321A

66 Nam et omne quo quidlibet componens est et quo aliquid est: et esse quod ex omni componentium esse et aliis quibusdam componitur quo et ipsum compositum subsistens est: et omne quo idem — iuxta 75 compositum esse — aliquid est, de ipso homine predicatur: ut "homo est carnes et ossa, est corpus et spiritus, est coloratus et intelligere potens, est homo et aptus ad ridendum" et huiusmodi plurima. 67 Alius uero compositionis est modus quo non quidem subsistens ex subsistentibus — nam quantum ad hoc simplex est — sed et multis so quorum unoquoque est: et multis quorum unoquoque aliquid est, eius constat proprietas: ut hominis spiritus qui — unus et simplex quantum ad hoc quod non ex diuersis subsistentibus constat — et multis subsistentiis est et multis earum accidentibus aliquid est ideoque compositus nee ipsum quod est. 85 Non enim in eo compositionem attendimus quoniam aliud est, quod est, aliud quo est. 68 Nam si — quemadmodum quod est unum tantum est ita quoque — unum simplex tantum esset quo et esset et aliquid esset, nulla ratione compositum esset. Itaque quoniam alio est, alio aliquid est, 90 etiamsi non ex diuersis subsistentibus constet, subsistens ipsum concretum atque compositum est. 69 Quoniam ergo omne subsistens tale est, generaliter ait: OMNI COMPOSITO i.e. omni subsistenti ALIUD EST ESSE quo scilicet est. IPSUM uero EST ALIUD alio quodam quo scilicet aliquid est. 95 73 et omne quo: et omne quod CEFHLmPQ. quidlibet componens: quidlibet componens CDkNOPW. quodlibet componens fKUz. 74 et esse quod: esse quod h. 75 componitur quo: componuntur quo k. omne quo idem: omne quod idem bHmW. 86 predicatur ut homo: predicatur et homo k. 77 ossa est corpus: ossa et corpus fy. 78 est homo et: est etiam homo et L. est et homo et Ep. 79 alius uero: alius k. non quidem: non quidam y. 80 ad hoc simplex: ad simplex f. ad hoc esse simplex y. sed et multis: sed ex multis ky. sed multis t. 83 simplex quantum: simplex est quantum t. 84 earum accidentibus: earum accidentiis ky. 86 attendimus quoniam: attendemus quoniam k. attendimus qua T. attendimus quam LS. aliud est quod: aliud quod p. 87 (quo est) Talem simplicitatem glosator hie deo attribuit. Uiolenta expositio marg NO. 89 quo et esset: quo esset bm. 90 nulla ratione: nullo modo f. alio aliquid est: alio alio aliquid est bmy. 95 quodam quo: quodam scilicet quo p.

DHeb 1, 66-74

203 Nona regula

OMNIS DIUERSITAS DISCORS. EST.

SlMILITUDO UERO APPETENDA

EX QUOD APPETIT ALIUD, TALE IPSUM ESSE NATURA-

LITER OSTENDITUR

QUALE

EST

ILLUD

HOC

IPSUM

QUOD

APPETIT

—

70 Diuersitati identitas contraria est, similitude uero repugnans. Iccirco quamuis, quibuscumque rationibus "idem" dicitur, eisdem "diuersum" quoque dicatur, tamen hoc loco in ea ratione in qua similitude intelligitur diuersitatem intelligendam docuit cum — premisso quod OMNIS DIUERSITAS DISCORS — non subiunxit: identitas uero 5 sed potius SIMILITUDO UERO etc. 71 Similitude dicitur quedam ex proportione contrariorum aut parium aut sub eandem rationem cadentium comparatio. De qua nichil ad presentem locum. 72 Est etiam alia ad hunc pertinens locum que et proprius dicitur 10 "similitude" que scilicet est quedam unio diuersorum. "Unio" dice, non unitas: et "quedam", non quelibet. 73 Illam enim, que uero nomine dicitur, unitatem sola nature singularis proprietas facit. Que natura quandoque in uno tantum est — ut quelibet ilia qua supercelestis spiritus aliquis unum aliquid est — 15 quandoque in multis que, etsi non alterutrius, saltern alterius numero constat esse diuersa: ut quelibet humani corporis natura que non modo in corpore hominis uerum etiam in ipso qui ex corpore constat, uidelicet in homine, esse dicitur et de ipso homine predicatur cum tamen corpus hominis atque homo non et corporis et hominis sed tantum- 20 modo hominis numero differant. 74 Non enim corpus hominis est nature sue proprietate aliud unum quam homo. Sed homo multarum naturarum suarum proprietatibus 97 nona regula omnis: omnis LPpTV. nona regula ornnis est y. 98 tale ipsum esse: tale ipsum f. 99 est illud hoc: est hoc fvz. 2 quibuscumque: quibuslibet U. 5 diuersitas discors: diuersitas k. 8 aut sub eandem: aut sub eadem hm. 13 illam enim que: illam uero que v. 15 quelibet ilia qua: quelibet ilia que DtY. 19 uidelicet in homine: uidelicet homine k. 20 cum tamen corpus:cum tantum corpus DW. hominis atque homo: hominis et homo v. 22 hominis est nature: hominis nature p. 23 sed homo multarum: sed multarum v. suarum proprietatibus: proprietatibus s.

204

PL 64, 1322A

est aliud unum quam hominis corpus. Unde homo et corpus, ex quo ipse constat, non sibi unita sed uere unum atque idem dicuntur. Non 25 tamen quod corpus illud omnino sit idem quod homo: sed quod homo idem omnino quod corpus illud est. 75 Unio uero semper illorum est que diuersa sunt utriusque numero. Sed hec est modis ex diuersitate rationum diuersis. Aliter namque sibi unita dicuntur materia atque forma ut quodam 30 rational! habitu unum subsistens sit: aliter pars et pars ut, quod constat ex eis, naturali aut rationali habitu unum totum sit aut aliarum rationum consortiis: ut, in ciuilibus, aut lingue aut ritus aut legis aut loci aut affectus unius consortio dicantur multi "una gens unus populus unus conuentus unum cor" et huiusmodi. De quibus omnibus 35 nichil ad presentem locum. 76 Sed est quedam alterutrius numero diuersorum unio quam conformitatis ratio facit. Que ad presentem pertinet locum. Hec unio "similitude" uocatur. Et est uel secundum naturam uel secundum quedam extrinseca. Secundum naturam uero dupliciter: 40 aut enim secundum proposite nature plenitudinem — et dicitur "substantialis similitude" qualiter abum albo simile est et homo homini — aut secundum proposite nature partes aliquas — et uocatur "imaginaria similitude" qualiter humana pictura uero homini dicitur similis. Ilia uero, que est secundum extrinseca, dicitur "imitatio" qualiter 45 artifex aliquis alii artifici uel homo Deo iuxta uoluntatem eius aliquid faciendo dicitur similis. 77 Itaque contra hanc, que est similitudinis, unionem di,ssimilitudinis diuersitatem uolens intelligi ait: OMNIS DIUERSITAS dissimilitudinis est DISCORS. Sese etenim quodam modo abhorrent fugiuntque contraria. 50 78 Unde et in mundana spera ignis, qui est acutus subtilis et mobilis, est supremus. Terra uero est extrema que est obtusa corpulenta et immobilis. 79 SIMILITUDO UERO APPETENDA EST immo appetitur. Unde et in eadem mundana spera aer et aqua ita sunt media quod igni aer quam 55 25 quo ipse constat: quo constat m. 28 illorum est que: illorum que f. 30 materia atque forma: materia et forma sy. 31 subsistens sit... habitu unum om v. 34 aut affectus unius: aut effectus unius AbCDHKLMmtuWZ. 41 plenitudinem et... proposite nature om p. 48 que est similitudinis: que est similitudini m.

DHeb 1, 75-83

205

aqua similior quoniam similiter subtilis et mobilis illi propinquior est. Sic et terre aqua loco quam aer e,st uicinior quoniam ipsa quoque similitudine est illi quam aer coniunctior. i 80 Inde est quod, si quis supra ignem terram locare laboret, propria alterutrius ponderositate et ignem sursum leuitas subuehit et terram 60 deorsum grauitas sidit. Similiter et de sub aqua uel terra inuento meatu sua ponderositate aer exploditur et ad ignem usque contendens sub ipso retinetur. Et aqua super aerem uel ignem posita propria similiter ponderositate iusum uersus usque ad terram liquitur ibique retenta super ipsam locatur. 65 81 Fugit enim unumquodque, quicquid in genere suo dissimilitudine a se diuersum est. Accedit uero ad id quod qualicumque similitudine sibi conforme est. Et e conuerso qualitercumque conforme est quod accedit. Unde subdit: ET QUOD APPETIT ALIUD, eo ipso quod appetit, OSTENDITUR iPSUM ESSE NATURALiTER TALE aliqua superius diuersarum 70 similitudinum specie QUALE EST HOC IPSUM: uidelicet ILLUD aliud QUOD APPETIT.

82

SUFFICIUNT IGITUR CtC. Regulas siue terminos, quibus ea que secuntur efficiat, hue usque proposuit. Quibus quoniam et propositam ebdomadem in dubita- 75 tionem adducere et quod de ilia sentit se posse confirmare non dubitat, ait: SUFFICIUNT IGITUR ad ea que secuntur efficienda hec QUE PREMISIMUS. Que tamen quibus secuture demonstrationis siue inuentis siue conclusionibus possint aptari, ego propter illos quorum petulantia nichil 80 patitur esse coniunctum, studens obscuritatibus breuitatis, minime notaui ut dicerem hoc uel illud ex huius uel illius regule ratione constare. 83 A PRUDENTE UERO INTERPRETE RATioNis qui scilicet ex ipsis inuentis et forma ratiocinationis locos ipsos rationales, a quibus hec sunt 85

57 sic et terre: sic et terra m. loco quam aer: loco v. 58 quam aer coniunctior: quam coniunctior v. 60 subuehit et terram: subuehit terram uero t. 61 de sub aqua: de substantia qua mv. 62 et ad ignem: quia ad ignem EFLPPQRVY. quod ad ignem r. 64 iusum uersus: cursum uersus Y. ad terram liquitur: ad terram v. 65 ipsam locatur: ipsam loquatur t. 76 sentit se posse: sentit non posse t. 80 possint aptari: possunt aptari I. ego propter illos: ergo propter illos y. 81 breuitatis minime: deuitatis minime t. 85 inuentis et for-

206

PL 64, 1322D

deducta, prudenter animaduertit, UNUMQUODQUE predictorum suis APTABITUR ARGUMENTIS i.e. ad quam earum, que predicte sunt, regularum illud uel illud pertineat, assignabitur. II

84

QUESTIO UERO etc. Demonstraturus quod ea que sunt in eo quod sunt, bona sunt cum 90 non sint substantialia bona prius querit: ea que sunt an bona sint an non. Que questio ut non conficto nomine et sola preter rationis ueritatem forma, qualiter a sophistis fieri solet, nuncupari "questio" uideatur, ex utriusque partis sue — prout uidetur — firmamentis earn in dubita- 95 tionem adducit. 85 Et primum probat illam partem qua dicitur: "ea que sunt, bona sunt". Deinde illam qua dicitur: "ea que sunt, bona non sunt". Et sic, occasione soluende questionis istius, occultum proposite ebdomadis sensum qualiter a sapiente percipi possit exponit. — 86 Ostendit enim non modo esse bona ea que sunt uerum etiam qualiter bona sunt. In quo non esse quidem substantialia bona et tamen in eo, quod sunt, e,sse bona diffinit. 87 Ait ergo: QUESTIO UERO ebdomadis HUIUSMODI EST i.e. per hanc questionem aliam — et his, que nunc dicentur, argumentis — in am- 5 biguitatem adducitur. Dico quod EA QUE SUNT i.e. que subsistunt — quod sic intelligendum ex sequentibus patet — BONA SUNT. Certum est ENIM et hoc TENET COMMUNIS SENTENTIA non quidem omnium hominum sed omnium

ma: inuentis conforma f. 86 animaduertit: aduertit ks. 89 questio uero et cetera: questio uero ks. questio uero huiusmodi est et cetera v. 90 in eo quod sunt bona sunt: bona sunt in eo quod sunt bmy. 91 prius querit: proprius querit m. 93 conficto nomine et: ficto nomine et f. conficto nomine p. 94 nuncupari questio: questio k. 95 f irmamentis earn: fundamentis earn y. 97 et primum probat: quia primum probat p. et primum probriat v. 98 bona non sunt: bona per se non sunt s. 99 sic occasione: sic occasionem f. istius occultum: illius occultum sW. huius occultum V. 2 qualiter bona sunt: qualiter bona sunt ostendit BkNOs. 3 in eo quod sunt: in eo que sunt p. 5 questionem aliam et: questionem et aliam et kMNO. questionem aliis uel v. que nunc dicentur: que nunc dicuntur pv. que non dicentur MR. que dicentur LT. 7 adducitur dico quod: adducitur quod dico kNO.

DHeb 1, 84-92

207

DOCTORUM: uidelicet OMNE QUOD EST AD primum summumque BONUM 10 TENDERE.

88 Quamuis enim aliter et aliter, aliorum et aliorum, tamen omnium ad id, quod est summum perfectumque bonum, festinat intentio. Nam irrationalis creatura ut bruta animalia immo insensata ut arbores et herbe et etiam inanimata ut lapides naturaliter ad summum bonum, 15 quod uere et proprie et est et unum est, tendunt cum utcumque suoque, quo sibi a summo opifice datum est, modo et ut sint et ut unum sint cupiunt et, ne hoc omnino amittant, resistunt. 89 Rationalis uero creatura non modo sicut cetera naturaliter uerum etiam officio facit cum non tantum esse uel unum esse cupit sed etiam 20 suum Principium uite moribus colit et mentis intelligentia recolit et toto caritatis nisu, ut sibi detur in premium, petit. 90 Ideoque hanc doctorum sententiam qua dicitur "omne quod est ad bonum tendere", multis atque firmissimis rationibus nixarn nullum prorsus contrarium concutit. Immo quicquid forte — sicut id quod 25 dicitur "malum" — ab ea dissentire uidetur, si quis diligentius altiusque attendat, omnino consentit. 91 Addit: OMNE AUTEM TENDIT AD sibi SIMILE. Similitude, sicut prediximus, aut proportionis comparatio aut numero diuersorum quedam unio est. Hanc igitur, que dicitur "unionis", hoc loco uolens intelligi 30 ait: OMNE quod est i.e. omne subsistens TENDIT AD id quod sibi unione quadam SIMILE est. 92 Que etiam omnium doctorum est communis sententia. Hec enim omnium philosophorum omniumque ethicorum regula est conceptioque communis. Ex qua et ex premissa que tantum est ethicorum — 35 hac scilicet: omne quod est tendit ad bonum — posset inferre: omne quod est, bono simile est. Sed quoniam hoc illis premissis satis manifestum erat, dimisit. 9 omnium hominum sed: omnium sed k. 11 (bonum tendere) de bono summo marg f. 14 creatura ut bruta: ut bruta k. creatura et bruta s. 17 quo sibi a: sibi a y. 18 omnino amittant: omnino admittant Im. 20 non tantum esse: non tamen esse DRtW. 21 sed etiam suum: sed et suum t. 23 sententiam qua: sententiam colit qua t. 31 tendit ad id: turn ad id v. 34 hec enim omnium: hec enim v. 35 conceptioque communis: conceptio communis f. que tantum est: que tamen est PR. 36 hac scilicet omne: scilicet omne k. ac scilicet omne f. posset inferre: hanc posset inferre ky. 37 hoc illis premissis: hoc illud premissis f. 38 erat dimisit: erat premisit t.

208

PL 64, 1323G

93 Ne tamen bipertita remaneret ratiocinatio, iuxta Ciceronis preceptum, huius consequens infert et ait: quecumque IGITUR sunt, IPSA 40 BONA SUNT. Sed hoc inferendo, primam in eodem ipso repetit pro positionem dicens: QUE AD BONUM TENDUNT. 94 Notandum est huius ratiocinationis necessitatem ex prima atque nona regula esse. Quod enim ait: "tenet communis sententia doctorum", tanquam modus suppositus est illi prime regule qua dictum 45 est: "communis animi conceptio est enuntiatio quam quisque probat auditam". Assumptio uero qua dixit: "omne autem tendit ad simile", ad illam partem none regule spectat qua dictum est: ".similitude uero appetenda est". 95

SED QUEMADMODUM etc. 50 Questionis partem illam que est: "ea que sunt, bona sunt", hue usque probauit. Nunc ingreditur demonstrare partem alteram que est: ea que sunt, bona non sunt. Quasi: ea que tendunt ad bonum, bona sunt. SED INQUIRENDUM EST QUEMADMODUM SINT BONA: uidelicet UTRUMNE PARTICIPATIONS AN SUB- 55 STANTIA.

96 Hie substantiam uult intelligi non id quod est $ed ipsum esse i.e. non subsistens sed ipsam subsistentiam quam subsistens in se habendo — quod est ea participando — subsistit. Nam et in sexta regula aperte dicitur: "omne quod est participat eo quod est esse". 60 97 Quod tamen subsistens non ea participet, uidetur sentire cum ait: "utrumne participatione an substantial Quasi: que non habetur participatione. 98 Ad quod dicimus quod participatio, sicut et in his que premisse sunt regulis significatum est, pluribus dicitur modis. Cum enim 65 subsistens in se aliquid — ut naturam qua sit uel aliquid sit — habet,

39 (Ciceronis) De inuenl. I, 40, 72. 44 prima atque nona: prima atque ex nona fvz. 45 est illi prime: est illius prime k. 47 assumptiouero: assertio uero s. 53 bona non sunt: bona per se non sunt s. 55 sint bona uidelicet: sunt bona uidelicet my. sint bona scilicet ks. 57 hie substantiam: hinc substantiam k. 58 ipsam subsistentiam quam: ipsam substantiam quam E. ipsam subsistentiam quod PRY. 59 et in sexta: et sexta v. 60 participat eo quod: participa eo quod p. 63 habetur participatione: haberetur participatione DEQRVWY. haberet participatione f. 64 ad quod dicimus: atque dicimus h.

DHeb 1, 94-101

209

dicitur quod ipsum ea natura participat. Natura uero que, quoniam inest subsistenti, dicitur ab eo participari, alia ita prima est ut nullam pre se, quam sequatur, nisi primordialem habeat causam: ut ea, que omni subsistenti inest, generalissima subsistentia. 70 99 Alia huius prime quodam modo comes est et, post causam primordialem, illam quoque ita causam habet ut ad potentiam eius ipsa pertineat et proprietate, qua sine ea esse non possit, adhereat. Tales sunt omnes differentie ille quecumque uel huic generalissimo proxime cum ipso quedam contractioris similitudinis constituunt genera — 75 que a logicis sub naturali, que ab ipsis est, subsistentium appellatione "subalterna" uocantur — uel subalternis similiter adherentes quamlibet sub ipsis subsistentiam specialem componunt. 100 He omnes non modo habitu illo quo inherent subsistenti uerum etiam illo, quo generibus eius predicta potestate atque proprietate 80 adherent, dicuntur haberi. Ac per hoc duplici ratione participantur. Quoniam tamen harum accessione subsistens, in quo habent fieri, generatur et decessione corrumpitur, non tarn participatione quam substantia — sicut genera ipsa quibus adsunt uel species de quibus sunt — subsistenti inesse dicuntur. 85 101 Sed preter has alia quedam esse disciplinalis scientia mathematicorum attendit que logici Grece "symbebekota", Latine "accidentia" uocant. Que scilicet, sicut differentie, non modo generum sed etiam differentiarum et specierum potestati proprietate addicta sunt nee species subsistentium nee specierum partes esse possunt. 90 Ideoque nullo modo subsistentium esse sunt. Sed ab ipsis tarn omni genere quam proprietate et ab ipsorum omni esse — sepe omni genere, 69 nullam pre se: nullam posse m. habeat causam: habet causam KVY. habent causam R. causam m. habeant causam P. 70 subsistenti inest: subsistenti s. generalissima subsistentia: generalissima substantia Af. 73 ipsa pertineat: ipsa quoque pertineat k. qua sine ea: que sine eaR. 75 quedam contractioris: quedam contractionis p. 76 que a logicis: que a loicis f. est subsistentium: est subsistentiam e con p. 78 quamlibet sub: qualibet sub p. 79 illo quo inherent: illo quo inherens s. 81 atque proprietate adherent: adherent t. ratione participantur: ratione participari BkNO. 82 tamen harum: tamen y. 83 generatur et: generator et m. non tarn: non tamen U. 84 uel species de: uel species que de k. 86 alia quedam esse: alia esse f. alia quedam BkNOs. 87 que logici: que logi U. (grece symbebekota) QUINTILIAN, Inst. or. Ill, 6, 36. 88 que scilicet sicut: que scilicet sunt fhUvz. 89 et specierum potestati: potestati v. proprietate addicta: proprietate del E. 91 esse sunt: esse sint p. 92 (sepe omni) quia albedo cum rationalitate conuenit sub qualitate, ' sepe ' dicit, non ' semper ' y (marg b).

210

PL 64, 1324C

semper tota proprietate — diuersa sunt. Que proprie secundum participationem et nullo modo secundum ,se i.e. tanquam esse de illis dicuntur. 95 102 Unde recte ait: ea que sunt si PARTICIPATIONE sunt bona, NULLO MODO PER SE i.e. sua, qua ,sunt, subsistentia BONA SUNT. Quod exemplo manifestum esse potest. 103 NAM QUOD PARTICIPATIONE EST ALBUM — quod utique est omne album. Albedo enim de subsistente ut accidens eiusdem .subsistentie — predicatur — PER SE, uidelicet IN EO QUOD IPSUM EST hoc est sua, qua ipsum est, subsistentia ALBUM NON EST. Albedo enim nequaquam albi subsistentia est. 104 ET DE CETERIS que illi quod est es.se accidunt QUALITATIBUS EODEM MODO intelligendum est. Similiter IGITUR ea que sunt si ea, 5 quam modo intelligi uolumus, hoc est accidental! PARTICIPATIONE SUNT BONA^ IPSA PER SE i.e. ea, que ipsorum subsistentia intelligatur, NULLO MODO BONA SUNT. Et si hoc est — ut utique est — quod ea que sunt non per se bona sunt, NON IGITUR AD illud summum BONUM, quod uere per se bonum est, TENDUNT. 10 105 Hie quoque notandum est ex tercie et quarte et sexte regule quibusdam partibus tanquam ex rationalibus locis deductam esse et diuisionem — qua dixit: "an participatione an substantia ea que sunt, bona sunt" — et consequentiam que est: "si participatione, per se ipsa nullo modo bona sunt". 15 106 Quod enim aliud sit ex participatione esse, aliud uero ex substantia, manifeste docuit in tercia regula dicens "fit participatio cum aliquid iam est" et in quarta ubi ait "id, quod est, habere aliquid preter quam quod ipsum est potest" et in fine sexte cum de omni quod est loquens dixit "est uero ut participet alio quolibet". 20

96 si participatione: si in participatione p. 97 sua qua sunt: sua que sunt p. quod exemplo: quod exemplum PR. 1 subsistentie predicatur: substantie predicatur DW. uidelicet in eo: scilicet in eo ks. 2 subsistentia album: album p. 8 intelligatur nullo modo: intelligitur nullo modo s. intelligantur nullo modo I. intelligatur nullo modo per se p. 9 non per se bona: per se bona PR. igitur ad illud: igitur ad aliud LS. 12 ex rationalibus: ex rationabilibusk. ex rationibus p. 13 qua dixit an: qua dixi an f. 14 et consequentiam: et consequentia k. si participatione: si ex participatione p. 17 dicens fit: dicens sit k. 18 quarta ubi ait: quarta cum ait f. 20 ut participet alio: ut participat alio e con p.

DHeb 1, 102-112

211

Sed quod ex consequent! prioris consequentie in secunda intulit "non igitur ad bonum tendunt", spectat ad none regule primam partem que est "omnis diuersitas discors". 107

SED CONCESSUM etc. Dixit quod ea que sunt si participatione bona sunt, per se ipsa 25 bona non sunt. Et si per se ipsa bona non sunt, non tendunt ad bonum. Nunc assumit oppositum ultimi consequents et ait: SED tendunt ad bonum. 108 Nee hoc probatione eget quia iam, inquit, doctorum quorum hec est sententia communis irrefragabili auctoritate CONCESSUM EST 30 ubi ad probandum quod ea, que sunt, bona sunt inductum est. 109 NON IGITUR etc. Hie argumentationem opposite prioris antecedentis concludit. Quasi: ea que sunt si participatione bona sunt, per se ipsa bona non sunt. Et si per se ipsa bona non sunt, non tendunt ad bonum. 35 Sed tendunt ad bonum. 110

NON IGITUR PARTICIPATIONE BONA SUNT SED potius SUBSTANTIA

hoc est subsistentia quoniam nichil est medium inter has duas eorum, que de quolibet subsistente naturaliter dicuntur, rationes. Quicquid enim naturaliter de ipso dicitur, aut ut eius esse predicatur de illo aut 40 ea que dicta est participatione. 111 Ideoque bonitas si non participatione, necesse est predicetur ut esse. QUORUM UERO SUBSTANTIA BONA EST i.e. quorum bonitas est subsistentia ID QUOD SUNT, BONA SUNT i.e. bonitas est id quo sunt. 112 ID QUOD SUNT AUTEM i.e. quod recte de eis dicitur "sunt" HABENT 45 EX EO QUOD illorum EST ESSE iuxta sexte regule partem illam que est:

24 sed concessum: sed concessum est LS. 25 bona sunt per se: bona non sunt per se NO. 26 non sunt non tendunt: sunt non tendunt t. 29 nunc assumit: nunc assumens s. et ait sed: ait sed s. 33 opposite prioris: ex opposite prioris v. 34 sunt si participatione: sunt participatione p. per se ipsa bona: per se bona v. 37 sed potius substantial sed potius sunt k. 38 inter has duas: inter has differentias L. 40 ut eius esse: eius esse m. ut eiusdem esse t. de illo aut: de filio aut t. 42 ideoque bonitas si non participatione om t. bonitas si non: bonitas sine f. 43 id est quorum... bona sunt om y. 44 est id quo sunt: sunt id quo sunt s. est id quod sunt CEFfhKLmpRrSsTUvYz (e con Q). 45 sunt autem: sunt ante f.

212

PL 64, 1325B

omne quod est, participat eo quod est esse ut sit. Ex his IGITUR conuenienter infertur quod BONUM i.e. bonitas ipsa, qua dicuntur bona, EST ESSE IPSORUM. Manifestum est IGITUR quod BONUM EST IPSUM ESSE OMNIUM RERUM i.e. quod bonitas omnium, de quibus predicatur, 50 est esse. 113 SED si BONUM i.e. bonitas qua ea, que sunt, bona dicuntur EST eorum ESSE tune EA QUE SUNT ita bona sunt ut dicatur non simpliciter tantum "bona sunt" uerum etiam cum adiectione ita "BONA SUNT IN EO QUOD SUNT". 55 114 Quod uere aliud est quam si ita dicerentur bona ut non posset addi "in eo quod sunt" secundum quintam regulam que est: Diuersum est tantum esse aliquid et esse aliquid in eo quod est, quamuis quod dicitur "in eo quod est" diuersis modis intelligatur: uidelicet quod sit quidem esse sed uel quod sit esse ipsius de quo predicatur — ut cum 60 opus dicitur ereum in eo quod est — uel quod sit esse illius quo auctore et esse ipsius est quod aliquid est et ipsum quod est aliquid — ut cum opus dicitur humanum in eo quod est. 115 In quo illud diligenter est attendendum quod — cum id, quod predicatur, ipsius est esse de quo predicatur ut in eo quod dicitur 65 "opus est ereum" — dici potest non modo "opus est ereum in eo quod est" sed etiam "operi idem est esse quod ereum esse". Nee dico "operi idem est ereum esse quod esse" sed "idem est esse quod ereum esse" quoniam id, quo est ereum, non est totum esse etsi totum sit esse. 116 Semper enim totum genus est illius, cuius genus est, esse. Sed 70 nunquam est totum esse quoniam eiusdem generis plures diuisiue potentie — immo omnes que cum ipso genere speciem componunt — eius, cuius et ipsum genus, sunt esse.

48 ipsa qua dicuntur: ipsa que dicuntur CFQ. 53 est eorum esse: esse eorum esse t. 56 si ita dicerentur: si ita dicuntur k. 58 et esse aliquid: ut esse aliquid m. 60 uidelicet quod sit: scilicet quod sit k. quod sit quidem esse sed om t. uel quod sit: uel sit v. de quo predicatur... sit esse illius om t. 62 ipsum quod est: ipsum quo est e con A. ipsum est DW. 63 ut cum opus: cum opus f. 64 in quo illud: in quo illud quod est t. cum id quod: id quod p. 65 ipsius est esse: illius est esse fhUvz. 66 quod dicitur opus: quod opus PRS. 69 quoniam id quo: quoniam id quod DkMNOPRrsuvWZ (e con m). 70 sed nusquam est totum esse om CFLPpQR. 71 eiusdem generis: eius generis v. 72 diuisiue potentie: diuerse potentie AKMtv. diuise potentie fhUuZz. speciem componunt: speciem continent t.

DHeb 1, 113-120

213

117 Itaque si bonitas est esse ipsorum, que bona sunt, recte de ipsis dicitur "sunt bona in eo quod sunt". IdQUE ita quod ILLIS IDEM ESSE 75 QUOD BONIS ESSE i.e. quod bona esse. Sic enini intelligendum est quamuis casuum seruata similitudine "bonis" dixerit sicut "illis" secundum illud: Mediocribus esse poetis Non dii non homines non concessere columpne. 80 Quamuis enim sensus sit: non concessere poetis medicares esse, tamen casum casui reddens dixit "mediocribus" sicut dixit "poetis". 118 SUBSTANTIALLY IGITUR. Quasi: quandoquidem ea, que sunt, ita bona sunt quod non modo in eo, quod sunt, bona sunt sed etiam idem eis est esse quod bonis 85 esse, IGITUR SUNT SUBSTANTIALIA BONA i.e. bonitas de illis predicatur substantialiter QUONIAM, sicut dictum est, que non tantum bona sunt sed etiam in eo, quod sunt, bona sunt — et hoc quoque ita ut idem eis sit esse quod bonis esse — NON PARTICIPANT BONITATE ea, qua dictum est, participatione: scilicet sicut opus ereum sua triangulatione. 90 119 QUOD si IPSUM BONUM i.e. bonitas ipsa qua bona sunt EST IN EIS eorum ESSE, tune reuera NON EST DUBIUM QUIA scilicet quod CUM SINT etc., uel QUIN CUM SINT BONA, SINT SIMILIA PRIMO SUBSTANTIAL,! BONO cuius scilicet bonitas uere est eius essentia. 120 Si enim bonitas sic eorum, que bona sunt, sicut primi boni est 95 essentia, manifestum est quod similiter sunt bona sicut primum bonum est bonum. Ac PER HOC i.e. secundum hanc rationem ERUNT IPSUM primum BONUM. Et unde hoc, supponit: ILLI ENIM primo bono NICHIL substantiali similitudine SIMILE EST PRETER SE IPSUM.

75 de ipsis dicitur: de ipsis dicuntur f. 75 sunt idque: sunt bona idque t. illis idem esse: illis idem est esse kps. 76 quod bonis esse om v. bonis esse: bonis est esse k. sic enim: sic k. 77 seruata similitudine: similitudine s. dixerit sicut: disserit sicut Uz. 80 (columpne) HORACE, Ars poetica 372. 84 igitur quasi: igitur et cetera quasi k. 86 igitur sunt substantialia: igitur substantialia DEVWY. 88 etiam in eo: etiam k. bona sunt et hoc: et hoc t. 89 non participant bonitate: non participat bonitate f. 92 in eis eorum: eis eorum t. dubium quia scilicet: dubium scilicet B. dubium quin scilicet fUvz. dubium quod scilicet r. quod cum sint: que cum sint p. 93 uel quin cum: uel quoniam cum bmy. 95 eorum que bona: eorum quo bona m,

214

PL 64, 1326A

121 Quod addit "preter se ipsum" non ideo addit quod uelit intelligi — ipsum primum bonum sibi aliqua ratione simile esse. In nullo enim rerum genere aliquid sibi simile dicitur. Omne namque simile alii a se simile est. Nee modo diuersa sunt, que sunt similia, sed etiam secundum que sunt similia. 122 Sed hie est usus quidam loquendi ut dicamus summo bono nichil 5 simile preter se ipsum uolentes intelligi nichil omnino sibi simile esse. Uelut si absente domino domus dicat quis "non est hie intus dominus preter me". Qui enim hoc dicit non uult intelligi se dominum esse sed tantummodo eum qui dominus est abesse. 123 Sic igitur et iste dicens "nichil est simile primo bono preter 10 se ipsum" non uult intelligi quod ipse sibi similis sit sed quod illi similitudine substantiali nichil possit conferri potiusque, si quid illi forte substantialiter simile uidetur, sit essentie proprietate quod ipsum est quam ei conformitate diuerse essentie comparetur. 124 Ex QUO FIT UT OMNIA, QUE SUNT, DEUS siNT. Non enim dubium 15 est quin, si sint illud primum bonum, sint unum simplex. In septima uero regula aperte dictum est quod "omne simplex esse suum et id quod est unum habet". Unde certum est quoniam ei quod est primum bonum — quod simplex esse ab omnibus conceditur — idem est esse quod bonum esse: et ita idem Deo esse quod bonum. 20 125 QUOD de quolibet composite cui secundum octauam regulam aliud est esse, aliud ipsum est, DICTU etiam NEFAS EST. Secundum hoc IGITUR patet quod NON SUNT SUBSTANTIALIA BONA i.e. quod minime ea, que sunt, substantialiter bona dicuntur. Ac PER HOC BONUM i.e. bonitas, qua esse bona predicantur, NON EST IN EIS ut ESSE. 25

3 simile est: simile esse dicitur ks. 5 usus quidam loquendi: usus loquendi CFLPQRVY. 6 simile preter se ipsum: simile preter ipsum ABbCDFfHhIKkLMmNOQStUuXYyZz. simile est preter se ipsum s. 6 uolentes intelligi: uolens intelligi r. 7 domus dicat quis: dicat quis kNOP. dominus dicat quis R. domus dicat qui scilicet p. 7 est hie intus: est hie t. 9 eum qui dominus: qui dominus p. 10 sic igitur et: sic et t. nichil est simile: nichil simile ks. 11 ipse sibi similis: ipsum sibi simile pv. 12 si quid illi: sicut illi p. 13 uidetur sit essentie: uidetur sit essentia DW. 15 ex quo fit: et quo fit u. deus sint: deus sunt m. 18 quod est unum: quod etiam unum m. est quoniam ei: est quod ei bm. 20 ita idem deo: ita idem deum ABbDEfHhIKkMNOSsTUuvWyZz. ita idem dominum e con Y. ita deum m. 22 est dictu etiam: esse dictu etiam f. est dictum etiam p. 24 substantialiter bona: substantialia bona s, 25 bonum id est bonitas: bonum v.

DHeb 1, 121-130

215

126 Uidetur IGITUR quod NON SUNT BONA IN EO QUOD SUNT. SED et illud in precedentibus probatum uidetur quod NEC PARTICIPANT BONITATE i.e. quod nee accidentali participatione bona sunt. NULLO ENIM MODO, sicut predictum est et uidetur, AD BONUM TENDERENT. Si IGITUR nee substantia nee participatione sunt bona, NULLO MODO SUNT BONA. 30 127 Hie conclusa est altera pars questionis qua quesitum est: ea que sunt, an bona sint an non sint. Quam deinceps ita soluit quod eius etiam, de qua Johannes querebat, ebdomadis occultum sensurn prudenter intelligentibus aperit i.e. ea que sunt non modo esse bona uerum etiam in eo quod sunt esse bona cum tamen non sint substan- 35 tialia bona ostendit. Ait ergo: 128 Huic QUESTIONI etc. Quasi: hanc questionem qua queritur ea que sunt an sint bona an non sint bona his, que diximus, argumentis in dubitationem adduci posse uidetur. Sed HUIC QUESTIONI POTERIT ADHIBERI SOLUTIO TALIS 40 qualis scilicet sequitur. 129 Et a generali mathematicorum conceptione incipiens ait: MULTA immo omnia que .sine motu inabstracta dicuntur SUNT QUE CUM ab eis, in quibus sunt, ACTU SEPARARI NON POSSUNT ut scilicet sine illis sint, ANIMO TAMEN ET COGITATIONS i.e. animi cogitatione SEPARANTUR ut et 45 eorum, que ita separantur, et eorum, a quibus separantur, natura atque proprietas comprehendatur. 130 UT TRIANGULUM hoc est qualitatem, qua coaccidente superficiei subiecta utrique materia triangula est UEL CETERA que in cuiuslibet generis corpore sunt, ACTU quidem A SUBIECTA sibi MATERIA NULLUS so SEPARAT quoniam secundum hoc inabstracta sunt. MENTE TAMEN i.e.

28 participatione bona: proprietate bona V. 29 bonum tenderent: bonum tendunt BsuZ. bonum tendere NO. bonum tenderet f. 31 qua quesitum est: qua positurn est v. 32 sint an non: sunt an non m. quani deinceps: quod deinceps s. 33 eius etiam de: eius de s. 38 hanc questionem: hec questio k. 39 an sint bona an: sint bona aut ks. sint bona his: sint his ks. que diximus: que prediximus s, que dix p. in dubitationem: in dubitatione f. 43 dicuntur sunt que: dicuntur sed que y. 44 actu separari: actus separari m. non possunt ut: non possint ut p. 45 separantur ut: separentur ut f. 48 ut triangulum: ut uel triangulum DEW. ut est triangulum B. qua coaccidente: coaccidente t. 49 subiecta utrique materia: substantia utrique materia FQ. subiecta utrique m. 50 corpore sunt: corporum sunt y. actu quidem a: actus quidem a L. actu quod a p. sibi materia nullus: sibi nullus k.

216

PL 64, 1327A

cogitatione SEGREGANS ipsam a subiecta materia speculator disciplinaHter PRETER MATERIAM.

131 Non dico esse preter materiam sed diuisim a materia IPSUM qui preter materiam esse non potest TRIANGULUM i.e. qualitatem qua corpus 55 triangulum est PROPRIETATEMQUE EIUS — ut sit serxsus: triangulum proprietatemque eius i.e. trianguli proprietatem uel ex proprietate triangulum, quod idem est — SPECULATOR. 132 Et sic quidem inabstracta abstrahunt mathematici. IGITUR nos quoque ethici eos in nostra facultate imitatione secuti primum bonum 60 ab his, que ex ipso fluxerunt, bonis PAULISPER i.e. donee ad finem suum ratio perducatur, animi cogitatione AMOUEAMUS i.e. non esse bonum illud, a quo fluxerunt, quadam positione — quod per rerum naturam nullo modo fieri potest — ad presens consentiamus. 133 Et hie quidem est sensus. Sed pro eo quod debuit dicere "primum 65 bonum ab eis" — quoniam animo et presenter i.e. donee, sicut dictum est, suum finem habeat ratio, hec amotio fit—ait: PRIMI BONI PRESENTIAM AMOUEAMUS AB ANIMO.

134 QUOD primum bonum ESSE QUIDEM hoc est uere esse CONSTAT. IDQUE scilicet illud uere esse POTEST COGNOSCI turn EX SENTENTIA 70 OMNIUM hominum i.e. DOCTORUM INDOCTORUMQUE quoniam hec est uere iuxta prime regule primum modum ita communis animi conceptio ut etiarn sit indoctorum, scilicet Deum esse, turn QUOQUE ex RELIGIONIBUS i.e. ex metu et ceremoniis BARBARARUM GENTIUM. 135

Hoc IGITUR. 75 Quasi: primum bonum sic amoueamus ab eis que sunt bona. Hoc IGITUR primo bono sic ab eis PAULISPER AMOTO, iterum aliud PONAMUS

52 ipsam a subiecta: ipsum a subiecta s. 54 non dico esse: non dico s. 56 corpus triangulum est: corpus triangulum Uz. 57 proprietatem uel: proprietate uel p. 59 mathematici igitur: mathemati igitur m. 61 ex ipso fluxerunt: ab ipso fluxerunt AKStvXZ. ex ipso fluxerint fkv. ex ipso fluxerit h. bonis paulisper: bona paulisper ks. 66 ab eis quoniam: quoniam v. ab eis quidem ET. ab eis qui de L. et presenter: et presenti ET. et presentem ACFMQ. et presentia L. et presentit t. 67 finem habeat: habeat m. amotio fit: ammonitio fit p. 68 ab animo: ab ipso s. 69 bonum esse: bonum bonum esse p. 70 idque scilicet: idque secundum y. 71 hec est uere: hec uere t. 72 primum modum: primum scilicet modum ks. 73 ut etiam sit: ut esse sit t. ut et sit k. 76 quasi primum... igitur om m. ab eis que sunt: que sunt f.

DHeb 2, 131-140

217

i.e. OMNIA QUE SUNT i.e. uere subsistunt, ponamus ESSE BONA. ATQUE his duobus positis, EA ipsa que bona dicimus CONSIDEREMUS QUEMADMODUM hoc est qualiter POSSENT ESSE BONA si ut essent MINIME DE- 80 FLUXISSENT A PRIMO BONO. Hoc est: si illorum esse esset quidem et subsistentia eo essent, non tamen auctore uel opifice primo bono. 136 HINC i.e. ex hoc ipso quod dicimus "omnia que sunt ponamus esse bona" INTUEOR IN EIS ALIUD ESSE QUOD BONA SUNT, ALIUD uero QUOD SUNT i.e. alio esse, alio esse bona. Si enim eodem essent quo 85 sunt bona, nequaquam ab eo quod uere sentimus id, quod positiue consentimus, diuideremus. 137 Quod utique facimus dicentes: ea, que sunt i.e. que recte intelligimus esse, ponamus amoto primo bono esse bona. Quasi: quod quidem non sunt sed positiue quodam modo consenti- 90 mus. Nee dubitandum est ilia alio esse, alio bona esse. 138 Ut ENIM hoc ex aliis quoque clarum sit, SUBSTANTIA i.e. res uere subsistens UNA EADEMQUE subsistence sue proprietate PONATUR a nobis quod modo omnia, que sunt, amoto primo bono ponebantur, uidelicet ESSE BONA. Ponatur etiam quod cetera non ponebantur scilicet esse 95 ALBA et GRAUIS Ct ROTUNDA.

139

TUNG ALIUD etc. Quasi: illo quod diximus amoto, hec ponere debuimus. Nam si ita poneremus TUNG manifeste pateret tarn de bonitate quam de ceteris quod aliud esset ipsa ilia substantia i.e. quod aliud esset id quo sub— sistens est, ALIUD EIUS ROTUNDITAS qua rotundum est, aliud grauitas qua graue est, ALIUD COLOR quo album est, ALIUD BONITAS qua bonum est. 140 Uere. NAM si HEC SINGULA non generali unione sed ea, que ex proprietate rei singularis est, unitate IDEM omnino ESSENT QUOD IPSA 5 79 duobus positis: duobus possitis k. 81 hoc est si: hie est si k. 82 non tamen auctore: non auctore s. 86 essent quo sunt: essent quod sunt Z. esset quo sunt LPpR. quod uere sentimus: septimus t. 89 esse ponamus: esse t. 90 quod quidem non: quando quidem non tv. 91 alio bona esse: bona k. 93 subsistentie sue: substantia sue C. 95 uidelicet esse: scilicet esse k. quod cetera non: quod non y. 97 tune aliud: tune aliud est s. 98 illo quod diximus: illo quo diximus BPRs. illo que diximus I. hec ponere debuimus: hoc ponere debuimus f. hec ponere debemus DPW. 99 si ita poneremus: si ita ponemus f. quam de ceteris: quod de ceteris k. 100 aliud esset ipsa: aliud est ipsa my. esset id quo: est id quo y. esset id quod fHmpRrtUyz. 5 omnino essent: omnino esset BkNO.

218

PL 64, 1327D

SUBSTANTIA i.e. id quo subsistens est, IDEM similiter ex proprietatis imitate ESSEX GRAUITAS QUOD COLOR et quod rotunditas et QUOD BONUM i.e. bonitas ET BONUM idem QUOD GRAUITAS. Et similiter in ceteris. 141 QUOD FIERI i.e. hec idem esse proprietate NATURA NON SINIT que non modo proprietatibus, sicut fieri solet sub eodem genere, uerum 10 etiam diuersitate generum ista diuisit. 142

ALIUD IGITUR etc. Quasi: si ita poneremus, hec essent diuersa ab eo quo subsistens est. TUNG IGITUR ab omnium subsistentium esse bonitas — qua ea, que sunt, bona sunt — simili ratione esset diuersa. Et ita iuxta sextam 15 regulam que est "omne quod est participat eo quod est esse ut sit, alio uero participat ut aliquid sit" et iuxta octauam que est "omni composite aliud est esse, aliud ipsum est" rectissime diceretur quod IN EIS ALIUD ESSET ea ESSE, ALIUD ALIQUID ESSE i.e. esse quidem subsistentiis, aliquid uero esse bonitate. 20 143 Ac TUNG ESSENT QUIDEM BONA bonitate qua, sicut dictum est, aliquid essent. MINIME TAMEN IPSUM BONUM i.e. ipsam bonitatem HABERENT ut ESSE quo essent. IGITUR si, amoto — qualiter dictum est — primo bono, ULLO MODO ESSENT secundum positionem qua hoc paulisper consensimus NON A BONO quidem essent bona. Ac tamen 25 ESSENT BONA.

144 Ac NON IDEM ESSENT QUOD BONA i.e. non idem esset eorum esse quod eorundem bonitas. SED iuxta predictas regulas i.e. sextam et octauam ALIUD ESSET EIS ESSE, ALIUD uero BONIS ESSE i.e. aliud esset ea esse, aliud ea esse bona. 30 145

QUOD

SI NICHIL OMNINO

ALIUD

ea

ESSENT NISI

BONA

Scilicet

NEQUE essent ponderositate GRAUIA NEQUE qualitate COLORATA NEQUE 6 id quo subsistens: quo subsistens p. id quod subsistens DEmW. 8 idem quod grauitas: idem grauitas p. 9 hec idem esse: hoc idem esse m. non sinit: non sunt nit. 13 diuersa ab eo quo: diuersa ab eo quod bmy. diuersa ab eo t. diuersa ab eo qua f. 15 ratione esset diuersa: ratione essent diuersa CDFLVWy (e con Y). ratione esse diuersa HK. 16 iuxta sextam regulam: iuxta sexta regulam m. 17 iuxta octauam: iuxta octauam regulam k. 19 aliud esset ea: aliud esse ea S. aliud est ea BHmy. aliud ea PR. esse quidem: idem esse quidem k. 21 ac tune essent: ac tune esset DNOW. bonitate qua sicut: bonitate quia sicut NO. 22 bonum id est ipsam: bonum ipsam m. 25 bono quidem essent: bono quod essent f. ac tamen essent: ac tan turn essent f. 29 aiiud uero bonis: aiiud bonis k. 31 aliud ea essent: aliud essent fhUvz.

DHeb 2, 141-149

219

aliqua SPACII i.e. longitudinis uel latitudinis uel altitudinis DIMENSIONE DISTENTA — NEC ULLA omnino IN Eis QUALiTAS — supple: nee quantitas — ESSEX NISI TANTUM bonitas qua ESSENT BONA adeo ut iuxta 35 jseptimam regulam que est "omne simplex esse suum et id quod est unum habet" idem esset ea esse et bona esse. 146 TUNG NON secundum illorum proprietates diuersas, quibus solent esse diuersa subsistentia, uiderentur esse diuerse numero RES SED UIDERENTUR ESSE PRINCIPIUM omnium RERUM. NEC POTius dicendum 40 est pluraliter UIDERENTUR SED singulariter UIDERETUR. 147 Recte utique. UNUM ENIM SOLUMQUE EST HUIUSMODI bonum QUOD TANTUM SIT BONUM NicHiLQUE ALiuo sit quoniam uere simplex est. Ideoque secundum septimam predictam regulam idem est illi esse quod bonum esse. Subsistentia uero talia sunt quod unumquodque illorum 45 et pluribus est et pluribus aliquid est. Ideoque non simplex sed compositum est cui secundum octauam regulam "aliud est esse, aliud ipsum est". 148 Neque uero in uno tanta multitudo et illorum, quibus sit, et illorum, quibus aliquid sit, esse posset nisi unum principium hec in 50 illo iunxisset. Sicut enim a genuine natiuum, ab eterno temporale, ab uno alterum, sic a simplici auctore quodlibet compositum esse oportet. 149 QuEcumque igitur subsistentia QUONIAM, sicut dictum est, tarn multa in se habendo NON SIMPLICIA SUNT, dico quod non modo non esse composita sed NEC ESSE OMNINO POTERANT NISI UOLUISSET EA 55 ESSE et, quod sunt, esse ID QUOD ita est bonum quod EST SOLUM BONUM et nichil aliud quam bonum.

33 latitudinis uel altitudinis: latitudinis k. 34 nee ulla omnino: nee ullo omnino k. supple nee: substantia nee N. 35 adeo ut iuxta: adeo iuxta t. 39 quibus solent esse: quibus essentt. uiderentur esse diuerse: uidentur esse diuerse BkNO. 40 sed uiderentur esse: sed uidentur esse kmNOR. sed uidetur esse P. 41 pluraliter uiderentur: pluraliter uidentur PRW. singulariter uideretur: singulariter uidetur PW. 42 solumque est: solumque fv. 43 aliud sit quoniam: aliud quoniam m. 46 illorum et pluribus: illorum quia pluribus k. 49 quibus sit et illorum quibus aliquid: quibus aliquid CHm. 50 esse posset nisi: esse possit nisi bCDEHKkLMNOQrWYy. 52 auctore quodlibet: auctore quolibet bHm. auctore qualibet C. auctore quilibet v. 54 in se habendo: in habendo t. 55 non esse composita: non composita p. nisi uoluisset ea: nisi uoluissent ea f. 56 et quod sunt: quod sunt fv. et quo sunt B. et que sunt p. id quod ita est: ita quod est K. id quod sunt ita est U.

220

PL 64, 1328C

150 Et ICCIRCO uidelicet QUONIAM quodlibet EORUM ESSE i.e. non modo id quod est et aliquid est itemque id quo est uel quo aliquid est uerum etiam illud et esse et aliquid esse A BONI UOLUNTATE DE- 60 FLUXIT, denominatiue BONA ESSE DICUNTUR sicut opus quod ereum est suo genere quo est, et triangulum sua qualitate qua aliquid est, est etiam denominatiue humanum ab esse illius quo secundum aliquam rationem auctore et ereum et triangulum est. 151 Sicut ENIM duobus modis dicitur "humanum" — primum scilicet 65 generis proprietate ut "animal humanum" et secundum denominatione quoniam ex eo fluxit cuius humanum est esse ut "opus humanum" — ita duobus modis dicitur "bonum": PRIMUM scilicet BONUM quod EST uere BONUM QUONIAM EST bonum IN EO QUOD EST, scilicet sue esjsentie ueritate. SECUNDUM UERO BONUM IPSUM QUOQUE BONUM EST non quidem 70 sue essentie ueritate sed quadam denominatione que Grece "methonomia" uocatur. 152 Unde manifestum est iuxta naturalium regulam eum supra diuisisse cum ait "Ea que sunt bona quero an participatione an substantia bona sint". Quicquid enim naturaliter de subsistente dicitur, 75 aut eius subsistentia aut eius accidens recte intelligitur. Preter hec tamen de ipso extra naturalium facultatem plurima dicuntur inter que ilia etiam sunt que de eodem denominatiue predicantur. 153 Quo predicandi modo ethici omne creatum bonum esse enuntiant denominatione uidelicet que ideo fit QUONIAM id, quod ita dicitur bonum, 80 et ut esset et ut aliquid esset, FLUXIT EX EO uere auctore et causa cuius IPSUM ESSE BONUM EST i.e. cuius ipsa bonitas essentia est. 154 SED non modo id quod est et aliquid est itemque uel id quo est uel id quo aliquid est uerum etiam illud IPSUM ESSE OMNIUM RERUM 58 et iccirco uidelicet: et iccirco scilicet k. id est non modo... illud et esse om p. 59 id quo est: id quod est H. 60 esse a boni: esse ab omni f. 63 est est etiam: est et etiam f. 66 ut animal humanum: ut aliud humanum p. 67 denominatione quoniam: denominationem quoniam BFfkNOPQRsVYZ. denominatiue quoniam tu. eo fluxit cuius: eo defluxit cuius K. eo fluxit cui f. ut opus humanum: et opus humanum y. 70 sue essentie ueritate: essentie m. 72 methonomia uocatur: metonomica uocatur p. 76 aut eius subsistentia: aut eius substantia CFLPpRTXY. 78 denominatiue predicantur: denominatiue dicuntur t. 80 enuntiant denominatione scilicet: enuntiant denominatiue scilicet s. annuntiant denominatione scilicet DW. enuntiant denominatione uidelicet kmpuvyz. que ideo fit: quod ideo fit s. 81 fluxit ex eo: fluxit ab eo t. 83 itemque... quo aliquid est om Z. 84 uel id quo est: uel ut id quo est bmy. uel id quod est CDFHILmPpQReWYy. id quo aliquid: quo aliquid pv. quo aliquo h. etiam illud ipsum: etiam illis ipsum k.

DHeb 2, 150-158

221

quod significamus cum de aliquo dicimus "est" uel "aliquid est", EX 85 EO ueri nominis auctore et opifice FLUXIT QUOD EST PRIMUM BONUM ET QUOD uere TALE BONUM EST UT illud DICATUR ita ESSE BONUM quod RECTE possit addi "IN EO QUOD EST" quoniam non aliene sed sue substantie bonitate bonum est. 155 Hoc IGITUR, quod habet a sua substantia, nomen ad ea, que ex ipso fluxerunt, denominatiue transsumptum est ut dicatur quod non 90 modo que sunt et aliquid sunt itemque ea quibus sunt uel aliquid sunt sed etiam IPSUM EORUM ESSE quod significatur cum dicitur "sunt" uel "aliquid sunt" BONUM EST. 156 Hec autem a primi boni essentia ad esse illorum, que sunt et aliquid sunt, transsumptiua denominatio seu denominatiua transsump- 95 tio facit ut non modo sint bona sed etiam in eo, quod sunt, bona sint quecumque hac denominatione sunt bona. TUNG ENIM quamuis bonitas eorum, que sic bona dicuntur, non sit essentia, recte tamen additur IN EO ut dicatur "in eo, quod sunt, bona sunt" quandoquidem hec ad ilia denominatione translata bonitas est auctoris eorum i.e. primi boni — essentia. 157 QUA IN RE etc. Superius cum recte probasset quod ea, que sunt, bona sunt — uolens uideri astruere posse quod ea, que sunt, bona non sunt — a diuisione incepit et quesiuit utrumne participatione an substantia bona 5 essent. Deinde diuisionis huius utramque partem forma indirectarum ratiocinationum improbauit cum — ipsis quadam positione antecedentibus — primum ex una recte, deinde ex alia — per quedam multiplicia inuenta ex artis sophistice locis deducta — impossibilia intulit.

158 In prima quidem: quod non tendunt ad bonum. In secunda 10 uero: quod Deus sunt. Que quoniam esse non possunt, primum intulit

87 quoniam non aliene: quod non aliene ky. quoniam non aligene f. 88 bonitate bonum est: bonitate bonum p. 90 fluxerunt denominatiue: fluxerunt denominatione EsW. 91 sunt uel aliquid: sunt et aliquid f. 95 denominatio seu: denominatio uel AKMNOPRrt. denominatio uel seu f. 96 sed etiam... bona sint om p. 97 bona sint quecumque: bona sunt quecumque bHmPRSTY. 99 in eo ut dicatur om pU. 100 ad ilia denominatione: ab ilia denominatione KM. ad ilia denominatiue E. 1 primi boni essentia: primi essentia b. 3 re et cetera superius: re superius ks. 4 astruere posse: abstruere posse p. 5 incepit et quesiuit: incipit et quesiuit CDRWY. incepit et que sunt p. incepit et que sunt quesiuit kms. 8 alia per quedam: alia per quadam f. 11 quod deus sunt: quod deus est v.

222

PL 64, 1329C

partium diuisionis predicte contraria. Deinde utramque rationem in eo quod uolebat uideri conclusit: uidelicet quod nullo modo sunt bona. Quoniam ergo ratiocinationum partes per se uere artis sophistice multiplici unione atque unita multiplicitate neque sunt neque non 15 uidentur sibi regulariter conexe, ut conexionis figuram preter rei ueritatem esse ostenderet, multiplicia inuenta per modos suarum significationum diuisit. 159 Ait enim bonum duobus modis accipi ac per hoc id quoque quod huic additur nomini cum proponitur "est bonum in eo quod est" 20 multipliciter dici. Est enim, inquit, primum bonum. Est et secundum. Primum quod est solum bonum et aliud nichil. Secundum uero quod, ut esset quicquid ejst, a primi boni uoluntate defluxit. 160 De utroque tamen dicitur quod "ei idem est esse quod bonum esse" et quod "est bonum in eo quod est". Sed hoc quoque modo 25 diuerso. Nam primum dicitur esse "bonum in eo quod est" quoniam bonitas est eius essentia. Secundum uero dicitur esse "bonum in eo quod est" non quidem quoniam bonitas sit eius essentia sed quoniam qui fecit ut id esset, quicquid est, est bonus essentia cui substantialiter simile esse illud secundum non potest. 30 161 QUA IN RE utraque QUESTIO i.e. et ea qua querebatur an ea que sunt, bona sint: et ea propter quam hec fiebat scilicet an ea que sunt, bona sint in eo quod sunt cum non sint substantialia bona, diuisione huius nominis quod est "bonum" et huius quod dicitur "in eo quod est" SOLUTA EST.

35

162 Nam cum duobus modis "bonum" dicatur — scilicet uel ita ut eius, quod dicitur "bonum", ipsa bonitas sit essentia uel denominatione ideo facta quod omne illius esse fluxit ab eo cuius est essentia bonitas — manifestum est quoniam ea que sunt, etsi non eo modo quo primum bonum est bonum i.e. substantia nee etiam participatione, tamen alio 40 modo ac per hoc bona sunt. 13 uidelicet quod nullo: scilicet quod nullo k. 14 ergo ratiocinationum: igitur ratiocinationibus f. ergo rationum p. 17 rei ueritatem esse: rei ueritatem v. 20 proponitur est bonum: proponitur bonum p. 21 est enim inquit: est enim v. 22 primum quod est: et primum quod est y. 23 uoluntate defluxit: uoluntate fluxit s. 26 nam primum: nam ut primum f. 28 sit eius essentia: sit eius substantia id est essentia BkNOs. 33 bona sint in eo: bona sunt in com. 35 quod est soluta: quod est bonum soluta BkNOs. 40 primum bonum est bonum: primum bonum v. primum bonum est p.

DHeb 2, 159-166

223

163 Et ideo non recte superius ilium intulisse cum dixit "si neque substantia neque participatione, nullo igitur modo bona sunt". Similiter etiam quamuis non eo modo quo primum in eo quod sunt, tamen alio modo ac per hoc ipsa quoque in eo quod sunt. Atque ideo ilium 45 supra non recte dixisse "si in eo quod sunt, bona sunt, substantialia igitur bona sunt et primo bono similia". Neque enim ideo erunt substantialiter similia primo bono quoniam in eo, quod sunt, bona sunt. Que tamen in secunda ratiocinatione sophistice formabatur conexio. 164

LICET ENIM IN EO, QUOD SINT, BONA SINT TAMEN ICCIRCO euenit 50

quod NON SUNT SIMILIA PRIMO BONO QUONIAM NON, QUOQUO MODO RES

SINT, uerum est quod IPSUM EARUM ESSE BONUM EST. Quasi: uerum quidem est quod ipsum earum esse bonum est. Sed non quolibet modo uerum est. Non enim iccirco uerum est quod bonitas sit eorum subsistentia qua naturaliter sint. 55 165 SED ICCIRCO potius uere dicitur quod IPSUM earum ESSE BONUM EST QUONIAM NON POTEST ESSE IPSUM RERUM quodlibet ESSE NISI DE-

FLUXERIT A PRIMO ESSE ID EST primo BONO. NEC EST substantialiter SIMILE EI primo A QUO EST. ILLUD ENIM primum esse, QUOQUO MODO SIT quicquid predicetur esse, BONUM EST ita quod IN EO QUOD EST 60 posset addere. Et ita quod idem est ei esse quod bonum esse. 166 Recte utique quoniam sequitur: NON ENIM ALIUD EST ipsum PRETER QUAM BONUM: uidclicet non est ab eius bonitate alia, que de ipso predicetur, essentia. Simplex enim est quod iuxta septimam regulam "esse suum et id quod est unum habet". Hoc AUTEM rerum 65 quodlibet esse NISI ESSET AB ILLO primo bono i.e. si amoto quod illud primum, a quo est, non esset bonum, FORTASSE POSSET ESSE BONUM qualiter id, quod est, est album uel graue uel rotundum. 42 intulisse cum: intulisse uidetur cum ky. dixit si neque: dixit sed neque b. 43 nullo igitur modo: nullo ergo modo ks. bona sunt: bona sunt est ky. 44 similiter etiam: similiterets. 45 sunt atque: sunt bona sunt atqueky. 46 quod sunt bona sunt: quod sunt bona bona sunt CFPpQR. 48 similia primo bono: similiter primo bono y. quoniam in eo: quoniam p. sunt bona sunt: sunt bona bona sunt LQ. 50 quod sint bona sint: quod sunt bona sint ABHIPX. quod sunt bona sunt bmy. 51 quoniam non quoquo: quoniam quoquo p. 52 uerum est quod: uerum etiam quod v. 54 sed non quolibet: sed quolibet p. 55 bonitas sit eorum: bonitas sint eorum s. qua naturaliter sint: que naturaliter sint C. quo naturaliter sint M. 56 ipsum earum esse: ipsum esse v. ipsum eorum y. 59 enim primum esse: enim primum v. 60 quicquid predicetur: id est predicetur v. 61 posset addere: possit addi v. 67 primum a quo: ipsum a quo BkNO. non esset bonum: non est bonum bfhmtUvyz. 68 est est album: est album kst.

224

PL 64, 1330B

167 SED NON POSSET ESSE BONUM IN EO QUOD EST. Uere. TUNG ENIM nisi uidelicet esset ab illo id quod quoquo modo esse predicatur, 70 FORSITAN PARTICIPARET BONO i.e. participatione esset bonum sicut album uel huiusmodi. 168 BONUM UERO QUOD HABERET NON POSSET HABERE tanquam haberet IPSUM ESSE i.e. in ea ratione qua suum quodlibet esse habet, scilicet in eo quod est, quandoquidem non haberet A BONO i.e. quoniam non 75 esset bonum id a quo haberet. 169 Manifestum est IGITUR quod PRIMO BONO MENTE ET COGITATIONE hoc est mentis cogitatione AB HIS ita SUBLATO ut non esse bonum cogitatione ponatur id, a quo sunt quicquid sunt, ISTA que sunt ab eo LICET

ESSENT BONA

TAMEN

NON POSSENT

ESSE

BONA

IN

EO

QUOD 80

ESSENT. ET ideo e contrario patet quod QUONIAM NON POTUERE ACTU EXISTERE NISI ILLUD, QUOD UERE BONUM EST, EA PRODUXISSET i.e. nisi

esset uere bonum quod ea produxit, ICCIRCO ET BONUM ipsum EST EORUM ESSE i.e. ita de eis dicitur sicut esse: scilicet in eo quod sunt, bona esse ac per hoc illi primo bono, ad quod tendunt, quoquo modo 85 similia. 170 ET tamen ID QUOD AB EO FLUXIT bonum NON EST substantialiter SIMILE primo SUBSTANTIALI BONO i.e. bonum quidem est: et in eo, quod est, bonum est. Sed hoc denominatiue, non substantialiter. ET NISI AB EO primo bono huiusmodi quecumque bona FLUXISSENT 90 LICET, sicut predictum est, ESSENT BONA TAMEN NON POSSENT ESSE BONA IN EO QUOD SUNT.

Et quare, supponit: QUONIAM ET PRETER BONUM NON EX BONO ESSENT bona CUM tamen ILLUD IPSUM PRIMUM BONUM uere EST: et hoc ita ut ET IPSUM ESSE SIT ET IPSUM BONUM ET C COnuerSO BONUM sit ESSE.

IPSUM 95

70 enim nisi uidelicet: nisi enim scilicet ks. id quod quoquo: id quoquo I. 73 quod haberet non: quod habet non EV. 76 id a quo haberet: idem quo haberet k. 79 id a quo sunt quicquid sunt: id quod sunt a quo quicquid sunt CFLPpQRSV. id quo sunt a quo sunt quicquid sunt r. 81 non potuere actu: non potuerunt actu CEFLPpQRTVv. non potuere auctu b. 85 quoquo modo: quodam modo v. 87 et tamen id: et tantum id f. 88 id est bonum... et primo bono om p. quidem est et: quod est et CQv. 92 in eo quod sunt... essent bona om p. 93 non ex bono essent: non in eo essent t. et (e corr) non ex bono essent A. 95 esse sit et: esse primum sit et p. esse sit v. 96 sit ipsum esse: et sit ipsum esse k.

DHeb 2, 167-174

225

171

AT NON ETIAM etc. Superius cum bonum in primum et secundum diuideret dixit quod secundum bonum est bonum quoniam ex eo fluxit cuius ipsum esse bonum est. Et iccirco de ipso quoque secundo quod de primo — dicitur: scilicet quod ipsum etiam in eo, quod est, bonum est. Certum est autem: quecumque sunt quicquid sunt ex eadem causa sunt, scilicet quoniam ex eodem principio ut essent fluxerunt. Ac per hoc id quod sunt, quicquid illud sit, in eo quod sunt esse uidentur. 172 Unde recte querit dicens: AT ETIAM cum dicimus ALBA, NONne 5 EA QUE ALBA SUNT eadem ratione OPORTEBIT ESSE ALBA IN EO QUOD SUNT QUONIAM scilicet UT ESSENT ALBA, EX uoLUNTATE eiusdem principii hoc est DEI FLUXERUNT ? Et respondet: MINIME. Et quare minime ? Ita ait: ALIUD ENIM EST eis ESSE, aliud alba esse. Hunc casum nominatiuum, sicut superius dictum est, et sensus et uerbum exigit demon- 10 strationis. Sed consequentiam casus ad casum hie quoque seruans ait: ALIUD ALBIS ESSE.

173 Hoc autem — quod uidelicet aliud est eis esse, aliud albis esse cum his, que bona sunt, idem sit esse et bonis esse — IDEO est QUONIAM QUI EA, que "bona" dicuntur et "alba", EFFECIT UT ESSENT 15 quicquid sunt, BONUS QUIDEM EST_, MINIME UERO est ALBUS. Hoc IGITUR, scilicet UT ESSENT BONA ea que sunt, COMITATUM EST UOLUNTATEM BONI. Ac per hoc dicuntur esse bona IN EO QUOD SUNT. 174 UOLUNTATEM UERO NON-ALBI EST quidem COMITATA TALIS PROPRIETAS EIUS quod est UT uidelicet ESSET ALBUM sed NON ut hoc esset 20 IN EO QUOD EST. Et quare, supponit: NEQUE ENIM, ut essent alba, DEFLUXERUNT EX UOLUNTATE ALBi. Unde recte infert dicens: ITAQUE QUIA scilicet UOLUIT EA ESSE ALBA QUI ERAT NON-ALBUS — hoc est: quia erat non-albus qui ea uoluit esse alba — SUNT ALBA TANTUM i.e. et non in eo quod sunt. 25

98 etiam et cetera superius: etiam superius ks. superius y. diuideret dixit: diuiderent dixit k. 2 sunt quicquid sunt: quicquid sunt m. 7 quoniam scilicet ut: quo scilicet ut Uz. 8 hoc est dei: id est dei ks. et respondet: et respondit Uz. 8 aliud alba esse: aliud albis esse s. 11 sed consequentiam: sed consequentia fm. casum hie quoque: casum id quoque f. 12 ait aliud: ait aliud est eis esse aliud EL. ait aliud est esse aliud f. 13 quod uidelicet aliud: quod scilicet aliud s. aliud albis esse: aliud album esse fhUvz. 14 bonis esse ideo: bonis ideo ks. bonis esse id f. 16 sunt bonus quidem: sint bonis quidem CEFLQTVY. 17 hoc igitur scilicet om p. 20 ut uidelicet esset: ut scilicet esset ks. ut uidelicet esse p. 23 ea esse alba qui: esse alba qui ks. ea esse qui p. 24 non albus qui: non albus quia bmNPR.

226 175

PL 64, 133IB QUIA UERO UOLUIT EA ESSE BONA QUI ERAT BONUS

hoc CSt: quia

erat bonus qui ea uoluit esse bona — SUNT BONA ita quod potest addi IN EO QUOD SUNT. Est enim denominatio quod dicuntur esse bona — sicut quod dicuntur esse— quandoquidem ille, a quo sunt et bona sunt, sic uere et substantialiter bonus est sicut uere et substantialiter 30 est. Quod uero sunt alba, proprietas non denominatio est quoniam ille, a quo sunt alba, non sic substantia albus est sicut substantia est. 176 SECUNDUM HANG IGITUR. Supra cum dixisset "ea que sunt, bona esse" et adiecisset "in eo quod sunt" huiusque adiectionis causam reddidisset "quoniam a primo 35 bono fluxerunt", quesiuit cur etiam cum dicuntur esse alba non additur "in eo quod sunt" quandoquidem ut essent alba ex eadem causa fluxerunt ? Et respondit: quoniam ille, a quo sunt bona et alba, bonus est sed non albus. 177 Nunc uero — quia ex eo quod dixerat supra "secundum bonum 40 ideo bonum est quoniam ex eo fluxit cuius esse bonum est", posset putari similiter omnia esse iusta quoniam ab illo fluxerunt qui uere iustus est — querit et ait: IGITUR si scilicet ea, que sunt, bona sunt eo quod bonus est ille qui ea esse uoluit, quero an SECUNDUM eandem RATIONEM i.e. secundum eiusdem rationis proportionem CUNCTA que 45 Sunt OPORTET ESSE IUSTA QUONIAM uidelicet IPSE IUSTUS EST QUI EA ESSE UOLUIT ?

178 Et respondet: NEC HOC QUIDEM oportet sicut scilicet nee illud oportere predictum est quod uidelicet ea, que sunt alba, sint alba in eo quod sunt quoniam, ut essent alba, ex uoluntate Dei fluxerunt. 50 179 NAM BONUM ESSE etc. Hie dicendum uidetur quod bonum duobus modis dicitur: uno

27 quia erat bonus: qui erat bonus tv. 30 sic uere et:sicetp. sic uere s. sicut uere et: sic uere et s. sicut et kp. 34 hanc igitur supra: superius s. hanc igitur et cetera supra sv. 36 quesiuit cur: que sunt cur m. 37 alba ex eadem: ex eadem LQT. 39 et alba bonus: et alba et bonus s. 40 quia ex eo: ex eo U. 43 uere iustus est: uere iustus p. querit et: queri et t. 44 eo quod bonus: eo scilicet quod bonus ks. 46 quoniam uidelicet ipse: quoniam scilicet ipse ks. 48 et respondet nee: et respondit nee FPR. et respondet ne kNOs. et respondet non Z. quidem opportet: quod oportet p. 49 quod uidelicet ea: quod scilicet ea ks. quia uidelicet ea p. alba sint alba: alba sunt alba I. 50 essent alba ex: essent ex v. 51 nam bonum esse: nam bonum s. 52 hie dicendum: hoc dicendum k. modis dicitur: modis accipitur t.

DHeb2, 175-184

227

quidem secundum se, altero uero secundum usum qui, ex eo quod secundum se bonum dicitur, alii prouenit. Ideoque illud absolute — sicut et quando dicitur "esse" — hoc uero non absolute sed quadam 55 ad alium, cui ex illo bono aliquis usus prouenit, comparatione. 180 Nam de multis ita dictum inuenitur: "Hoc illi bonum est" uel "ad hoc bonum est". Nee modo de creaturis uerum etiam de Deo qui, cum per se bonus sit, est etiam bonus nobis. Sicut ergo ab eo, qui uere est, denominatiue de quolibet secundum ethicos aut theolo- 60 gicos per se predicatur "est", ita quoque secundum eosdem de quolibet per se predicatur "bonum ". 181 Sed si aliud alii bonum esse affirmetur, hoc, sicut dictum est, non per se sed ex alterius ad alterum collatione. Et ideo magis uel minus uel eque bonum aliud alio, uel etiam se ipso nunc magis quam 65 prius, et Deus omnibus melior immo omnium optimus intelligitur. 182 lustum uero nequaquam secundum se de his que sunt predicatur. Sed semper aut ex agendi uirtute aut ex actu uirtutis hoc nomen accipitur. Et ex agendi quidem uirtute cum bene constitute mentis habitu quis "iustus" uocatur. Cum uero talis habitus officio et officii 70 proprio fine quid facit, uirtutis actu "iustus" appellatur. 183 Nee tan turn ipse qui facit sed etiam id quod fit, quadam denominatione "iustum" dicitur. Sed et cum impius remissione dicitur "iustus", hoc quoque fit actu iustificantis cui tamen idem est esse quod iustum esse et, secundum aliquam rationem, idem esse quod 75 agere. 184 Ex his manifestum est hoc nomen nee solis nee omnibus creaturis inditum esse quandoquidem et Deus "iustus" uocatur et non nisi rationales creature et earum aliqua opera. Et hec, qualiter dictum est, 58 modo de creaturis: modo p. modo de creatis y. 60 qui uere est: quod uere est p. quolibet secundum ethicos: quolibet et secundum ethicos p. quolibet secundum ethiocos t. 61 aut theologicos: aut secundum theologicos p. 63 hoc sicut dictum: sicut dictum f. 64 sesed ex: se sed v. 65 etiam se ipso: etiam in se ipso k. 66 omnium optimus: optimus s. 67 iustum uero: iustum uero est y. 68 aut ex actu: aut ex auctu t. 71 proprio fine: proprii fine m. 72 id quod fit: id quod facit p. quadam denominatione... quoque fit om t. 73 sed et cum: sed etiam cum y. 77 nee solis nee: nee solum nee FQ. nee solus nee X. 78 quandoquidem est: quidem et p. 79 et earum aliqua: et eorum aliqua m. et hec qualiter: et hoc qualiter fkp.

228

PL 64, 1332A

uel agendi uirtute uel actu uirtutis uel preter hec etiam gratia 80 iustificantis uel nominis huius transsumptiua denominatione "iusta" dicuntur. Itaque longe aliter dicitur aliquid iustum esse quam bonum. 185 NAM BONUM ESSE— secundum ilium modum quo secundum se, siue de Deo uere siue de quolibet alio denominatiue, dicitur bonum — ESSENTIAM qua Deus — id quod est — bonus est RESPICIT quam auctor 85 omnium eo quod ab ipso fluxerunt — sicut uere esse quod de eo predicatur cum dicitur "Deus est" — omnibus communicat ita ut non modo "bona" sed etiam "in eo quod sunt" et ut "eis idem sit esse quod bonis esse" bona dicantur. 186 IUSTUM UERO ESSE nullo modo essentiam sed ACTUM tantummodo 90 uel iustificantis uel agendi uirtutem habentis uel officio et fine agentis respicit. Atque ideo que "iusta" dicuntur, neque in eo, quod sunt, iusta sunt: neque illis idem est esse quod iustis esse. 187 IN EO AUTEM secundum quandam rationem IDEM EST ESSE QUOD AGERE. Quamuis enim ipse qui omnium principium est nunquam 95 quidem esse, facere uero quandoque ceperit, quia tamen in eo uirtus faciendi nunquam esse cepit, dicitur quod in eo idem est esse quod agere. Eadem IGITUR ratione IDEM est illi BONUM ESSE QUOD IUSTUM esse. 188 NOBIS UERO qui non tam ab eius uirtute quam ab eius actu — immo ab effectu — qui ipso nos iustificante uel mentem nostram ad agendum officio et fine officii bene constituente uel ipsam mentem ad sic agendum mouente prouenit — dicimur "iusti", NON EST IDEM ESSE QUOD AGERE.

80 hec etiam gratia: hec gratia k. 82 aliter dicitur: aliter dicatur t. 83 nam bonum esse: non bonum esse Kpt. 84 denominatiue dicitur: denominatione dicitur bHW. 85 essentiam qua deus: essentia qua deus CFLQ. essentiam quam deus m. essentiam qua dicitur Y. quam auctor: quoniam auctor CPpRVY. quam actor b. 86 sicut uere esse: sicut uere ipse esse U (ipse del z). de eo predicatur: de deo predicatur tVY. de ipso predicatur KLT. 88 ut eis idem: ut in eis idem f. ut eisdem ksy. 89 quod bonis esse: quod bonus esse f. bona dicantur: bona dicuntur f. 90 sed actum: sed actu PR. 91 iustificantis uel: iustificationis uel f. 91 officio et fine: officio uel fine VvY. officio uel etiam fine BkNO. 93 neque illis idem: neque illud idem k. quod iustis esse: quod iustus esse kp. 96 ceperit quia: cepit quia ELWY. 1 effectu qui ipso: affectu qui ipso k. effectu qui ipsum p. 3 dicimur iusti: dicuntur iusti fIVWY.

DHeb 2, 185-193

229

189 Et quare, supponit: NON ENIM SUMUS SIMPLICES — quasi: sicut 5 ille — sed compositi ut uidelicet ille iuxta septimam regulam esse suum et id quod est recte intelligatur unum habere, nos uero iuxta octauam aliud esse, aliud aliquid esse. 190 NOBIS IGITUR secundum eandem octauam regulam NON IDEM EST ESSE BONIS QUOD lusTis. SED quoniam cum dicimur esse ab eo, qui 10 uere est, denominatiue hoc dicimur, certum est ex supra dictis quod NOBIS OMNIBUS quecumque scilicet sumus IDEM EST ESSE IN EO QUOD SUMUS. Quoniam IGITUR nobis quoque secundum quandam rationem — sicut illi secundum aliam — idem ejst esse quod bona esse, manifestum est quoniam OMNIA, que utique sumus in eo quod sumus, 15 SUMUS BONA. NON uero ETIAM IUSTA omnia sed aliqua quoniam non quod sumus uel bona sumus sumus etiam iusta. 191 AMPLIUS etc. Ostendit non omnia esse iusta. Ex quo potest proportionem rationis supra dicte non dicendum uidebatur quod sicut omnia bona bonus est, qui ea esse uoluit, ita omnia essent iustus est qui ea esse uoluit.

sine dubio intelligi recte collatam qua 20 sunt quoniam ipse iusta quoniam ipse

192 Item propter idem ut scilicet ilia proportio minime recte comparata uideatur, probat quod, cum omnia bona sint, non tamen sunt 25 omnia iusta. Et ait: AMPLIUS quod non omnia iusta sunt, cum tamen omnia bona sint, ostendimus ex hoc quoque quod BONUM QUIDEM apud ethicos GENERALE EST eo quod omnino conformi denominatione conuenit omnibus. 193 IUSTUM UERO quoniam iustum esse idem secundum aliquid est 30 quod bonum esse, cum non idem sit bonum esse quod iustum, SPECIALE

6 ut uidelicet ille: ut scilicet ille ks. 7 nos uero: nobis uero LT. 8 octauam aliud: octauam aliud est L. 10 bonis quod iustis: bonus quod iustus m. 11 hoc dicimur: hoc credimur DW. hoc dicuntur Kv. 12 quecumque scilicet: quicumque scilicet fs. 16 iusta omnia: iuxta omnia b. 17 non quod sumus: non quidem sumus I. 18 amplius et cetera ostendit: amplius ostendit ks. 21 sicut omnia bona: sicut omnia que bona ky. 22 ipse bonus est: ipsum bonus est p. qui ea esse: qui esse p. qui ea ea v. ita omnium... uoluit om y. essent iusta: esse iusta EFmQTY. 25 bona sint non: bona sunt non bm. 26 quod non omnia: quoniam non omnia p. cum tamen: cum tantum k. 27 sint ostendimus: sunt ostendimus bm. quidem apud: quid apud k. 28 omnino conformi: omnino conformatiua LT. 31 cum non idem: cum idem p.

230

PL 64, 1332D

est. NEC uero SPECIES, que secundum regulam dialecticorum et rheto rum genus diuidit, DESCENDIT IN OMNIA ut scilicet de omnibus, que supponuntur generi, predicetur. 194 ICCIRCO omnium, que sunt, secundum eorum regulas ALIA QUIDEM 35 sunt IUSTA secundum unam speciem boni, ALIA sunt ALIUD secundum eiusdem generis aliam. OMNIA uero secundum harum specierum genus sunt BONA. 34 que supponuntur: que supponitur I. 36 unam speciem: una speciem U. 37 generis aliam: aliam v. generis p. 38 genus sunt: genere 'sunt k. genus s. (bona) Explicit expositio Gisilberti pictauensis episcopi super Boetii librum de ebdomadibus bonorum B. Explicit liber de ebdomadibus man rec D. Explicit liber tercius rz. Explicit Boetius de ebdomadibus. Incipit prologus Boetii de duabus naturis K. Explicit secundus liber ad lohannem. Incipit tercius liber Boetii ad lohannem diaconum aduersus Nestorium et Euticen editus pro persona et natura. Sed primo commentatoris uerba super eundem man rec Z. Prologus Gilleberti porretani in libro Boetii de duabus naturis et una persona Christi F. Incipit explanatio pictauensis episcopi super librum Anitii Seuerini Boetii de duabus naturis et una persona Christi: lucidius exposita perfectius expolita V. Explicit de ebdomadibus. Incipit de una Christi natura et duabus personis man rec marg t.

GISLEBERTI PICTAUENSIS EPISCOPI EXPOSITIO IN BOECII LIBRUM CONTRA EUTICEN ET NESTORIUM


PROLOGUS 1 Non sum nescius oratores ingeniis acutos, arte peritos et inter sophistas diu multumque exercitatos, in suo — hoc est ciuili — themate genera causarum diligenter attendere et — pro rerum dignitate uel 5 indignitate — obscuriora quidem plurimis siue inductionibus siue ratiocinationibus ostendere: minus autem obscura paucorum uel exemplorum uel entimematum commemoratione transire: in his uero, que manifesta sunt, omne argumentationum genus et silendo contempnere et contempnendo silere. 2 Quod et nobiles philosophi in facultatibus suis fecisse noscuntur. In his enim in quibus intelligentiam multarum, qui uidetur, rationum 10 conflictus obducit, pluribus demonstrationibus questionum partes falsas improbant, ueras confirmant. In illis uero in quibus questionis pars altera paucis hisque infirmis nixa rationibus nutat, ad ipsius falsitatem et alterius ueritatem demonstrandam non multum laborant. 3 Si autem contradictionis pars altera nullas omnino ueritatis rationes 15 habere ideoque altera nullis egere uidetur, breuioribus uerbis ea, que de rebus intelligunt, sine aliqua suppositione rationis exponunt. Et si quis de huiusmodi uel ab eis exigat uel ipse afferat rationes, silendo contempnunt. 4 Quia tamen quidam imperiti — eoque magis se aliquid esse iactan- 20 tes quo nichil sunt — contra manifestissimam garriunt ueritatem et tanquam excellentes ebdomades et ammiratione digna paradoxa ea,

1 (non sum) Prologus quarti libri y. Prologus Gilberti porretani in libro Boetii de duabus naturis et una persona Christi F. Incipit prologus Boetii de duabus naturis K. Incipit expositio Gisilberti pict. episcopi supra Boetium contra Euticen et Nestorium B. 2 hoc est ciuili: hoc est in ciuili kNO. 5 siue ratiocinationibus: siue rationibus bm. autem obscura paucorum: aut obscura paucorum p. autem obscuri paucorum f. 7 argumentationum: argumentorum kNO. 10 enim in quibus: enim t. qui uidetur rationum: que uidetur rationum p. 12 falsas improbant: falsas improbabant By. ueras confirmant: ueras confirmabant b. ueras confirmamant p. 13 nixa rationibus: uix a rationibus fUz. noxa rationibus p. nutat ad: mutat ad m. 14 falsitatem et: facultatem et bX. 15 autem contradictionis: autem contradictionibus kNO. 21 quo nichil sunt: quod nichil sunt Hy. ueritatem et: ueritatis rationem et BkNO. rationem et s. ueritatem uel rationem et y.

234

PL 64, 1355B

que preter aliquam rationis similitudinem aperte falsa sunt, contentiosis clamoribus asserere ge,stiunt, coguntur philosophi sese conformare sophistis et quandoque rationibus plurimis tanquam dubia, que 25 omnino sunt indubia, demonstrare. 5 Nee dicenda sunt eorum de huiusmodi argumenta nugatoria atque superflua quoniam sicut sapientibus per ea, quibus utraque pars contradictionis probari posse uidetur, argumenta affirmatio et eius negatio in dubitationem adducitur sic insipientibus per eorum pre- 30 sumptionem qui sibi apud illos auctoritatem impudentia uendicant. 6 Non dico quod in dubitationem ueniat propositio — quoniam uulgum dubitatio preterit — sed quod ab eis falsum pro uero et impossibile iuratur pro necessario. His itaque rationibus, quibus certa tanquam dubia serio demon- 35 strantur, minus eruditis consulitur dum eis rationibus talium hominum impudentia retunditur et presumptione comparata auctoritas adnullatur. 7 Quod Boetius — sana inuisibilium fide catholicus, uera rerum cognitione philosophus — recte considerans, que certa erant de unitate 40 persone et diuersitate nature Christi, multis rationibus demonstrauit contra Nestorium episcopum et Euticen archimandritem quorum — Nestorius persone, Eutices uero nature significationem ignorans —alter aduersus alterum et utrique aduersus fidem catholicam et philosophicas rationes, que christiane fidei fundamento de persone unitate et natura- 45 rum in Christo diuersitate nituntur, impudentissime garriebant. 8 Nestorius enim non intelligens quibus rationibus hoc nomen quod est "persona" cuilibet inditum sit, Christum ex duabus constare personis mentiebatur. Eutices uero naturarum in Christo diuersitatem postquam Uerbum caro jactum est et habitauit in nobis omnino negabat. 50 9 De naturarum autem diuersitate Nestorius contra Euticen et de persone unitate contra Nestorium Eutices non tarn, ut uidetur, rationis

23 que preter aliquam: qua preter aliquam p. que preter y. 33 sed quod ab: quod ab m. 37 hominum impudentia: hominum imprudentia v. 40 que certa erant: que recta erant f. 41 persone et diuersitate: persone diuersitate f. 42 (Euticen) variants Euthicen, Euticem, Euthicem. 44 aduersus fidem: aduersus fide f. 46 garriebant: garriabant p. 47 nomen quod est: nomen EFLpQRTV. 49 uero naturarum: uero naturalium p.

GEut 5-12 prol.

235

motu quam nature casu uera profitebantur: qualiter sompniantes sepe inter plurima, que confusis loquendi elementis balbutiunt, in aliqua ueritatis uerba sine sensu mentis sue omnino inarticulata quadam ui 55 nature prorumpunt. 10 Recte ergo non ut sapientibus questionis alicuius purget ambiguum sed ut a simplicibus auctoritatem ac per hoc errorem remoueat presumentium, ea que de diuersitate personarum et nature unitate in Christo Nestorius et Eutices — non rationis alicuius specie tracti 60 sed sola corrupti ingenii opinione decepti — aperte falsa dicere et — quod impudentius est — scribere non erubuerunt, Boetius firmis et manifestis rationibus improbat et ecclesiasticam fidem, que inter has duas hereses media est, de unitate persone et diuersitate nature Christi confirmat. 65 11 Dirigit autem hoc opus lohanni romano diacono. Et quia tarn philosophic ratione quam catholicis fide certa sunt que demonstrat, neque nouis neque decurtatis, ut solet, uerbis suam quasi paucis cognoscendam sententiam uelat. Sed elegantia puri apertique sermonis rem tractat. 70 BOECII PROLOGUS 12 ANXIE TE QUIDEM etc. Premittit prologum in quo scribendi causam modumque declarat. Mouet autem attentionem non quia noua aut incredibilia sed quia magna et ad Deum uniuersamque ecclesiam pertinere ilia de quibus agit significat. Beniuolentiam uero ab aduersariorum persona com- 5 parat adducens eos in odium per hoc quod presumptionem ipsorum: et in contemptionem per hoc quod insciciam eorundem commemorat.

53 rationis motu: rationis FLpR. 54 que confusis: que confusus p. 60 specie tracti: specie tracte p. 64 media est: media p. 68 neque nouis neque: nee nouis nee fhkUvz. 69 sententiam uelat: sententiam ualeat b (uelat marg b). 70 (tractat) Incipit liber quartus U. Hie incipit liber man rec Z. Domino ac uenerabili patri lohanni diacono Boetius filius. Incipit liber quartus y. Explicit liber Boetii quomodo substantie in eo quod sunt bone sint cum non sint substantialia bona domino sancto ac uenerabili patri lohanni diacono Boetius filius s. Incipit liber Boetii quartus ad eundem lohannem de duabus naturis et una persona Christi contra NestoriumetEuticenW (man rec D). Liber de duabus naturis et una persona Christi man rec marg R. 1 anxie te quidem et cetera om s. 3 noua aut incredibilia: incredibilia PpR. 5 de quibus agit: de quibus ait vy. Cf. CICERO, De invent. I, 11, 23. (beniuolentiam) CICERO, De invent. I, 16, 23. 7 hoc quod inscitiam: hoc quod inscientiam bDEFHmQWZ.

236

PL 64, 1356A

13 A sua quoque et ab auditorum persona beniuolentiam captat cum — de facto atque officio suo sine arrogantia faciens mentionem — lohannem, cui scribit, sui operis correctorem et Simachum, cui idem 10 opus destinat, iudicem constituens laudat. Ubi uero, de quibus et quo ordine agit, aperte et breuiter exponit, auditorem docilem reddit. 14 Causa scribendi talis est: In quodam concilio cui Boetius atque Johannes intererant, cum lecta esset cuiusdam episcopi epistola continens heresim euticianam cumque contentiosis confusisque clamoribus 15 Euticiani atque Catholici aduersus se disceptassent, Boetius lohannem, ut de his que audierant cum ipso conferret, die illo diu et post diutius expectauit. Sed tune illius postmodum uero suis negociis impedientibus, eius colloquio frui nullatenus potuit. Et iccirco, que uerbis presens uoluerat, litteris absens significare curauit. 20 15 Quod ita ait: ANXIE QUIDEM desiderii passione DIUQUE temporis longitudine SUSTINUI i.e. longi desiderii quasi fasce grauatus expectaui TE: hac utique causa UT ego et tu simul inter nos LOQUEREMUR DE EA que non tarn inter sapientes pugnantibus contra se rationibus uere est quam inter insipientes eorundem opinione preter aliquem rationum 25 conflictum dicitur QUESTIONS QUE quorundam de se presumentium, quo sibi apud idiotas uendicant auctoritatem, fastu MOTA EST IN CONUENTU. 16

SED QUONIAM etc. Quasi: ut de questione loqueremur, te quidem sustinui. SED ET 30 tune post expectationem meam non sumus loquuti. Nam TU OCCUPATIONS tuorum negotiorum DISTRACTUS ES. Et ad presens non poterimus colloqui QUONIAM EGO quoque IN CRASTINUM i.e. in futurum IMPLICABOR NEGOTIIS ad agendum a me CONSTITUTIS. Quoniam ergo occupatione tua non potuimus, mea non poterimus, 35 habere ferias inter nos colloquendi, absens MANDO tibi LITTERIS QUE de

10 operis correctorem: operis correctionem f. 16 aduersus se disceptassent: disceptassent t. aduersus se disputassent s. uel disceptassent ss s. 21 quidem desiderii: quidem te desiderii BkN. quidem et desiderii O. 23 hac utique causa: hac itaque causa f. ego et tu: ego tuque ks. 26 rationum conflictum: rationem conflictum k. questione que: questionem que Ds. 27 idiotas uendicant: idiotas uendicat bHy. 32 tuorum negotiorum distractus: distractus v. 33 poterimus colloqui: poterimus loqui t. poteramus colloqui s. potuimus colloqui E. futurum implicabor: futurum implicabar EFQRt. 35 quoniam ergo: quoniam igitur p. mea non: in ea non AIKRt. nee mea s. 36 poterimus habere: poteramus habere Hmy. nos colloquendi: nos loquendi t.

GEut 13-19 prol.

237

ilia questione CORAM — presens scilicet presenti — LOQUENDA tuum ad me aduentum expectando SERUAUERAM. 17 Et que sint ilia, commemorat dicens: MEMINISTI ENIM, ut puto, CUM EPISTOLA episCOpi LEGERETUR IN CONCILIO, RECITATUM CSSC EUTI- 40

CIANOS i.e. Euticis sectatores CONFITERI CHRISTUM CONSISTERE EX NATURIS ante Incarnationem DUABUS: NEGARE AUTEM post Incarnationem consistere IN DUABUS. CATHOLICOS UERO UTRIQUE DICTO FIDEM PREBERE: NAM et confiteri EUM EX DUABUS ante Incarnationem ET EQUALITER hoc est similiter IN DUABUS post Incarnationem NATURIS CONSISTERE atque 45 CREDI. 18 Gums DICTI etc. Quasi: recitatum est Euticianos confiteri Christum ex duabus non in duabus naturis consistere. Cuius DICTI prophana NOUITATE ego PERCUSSUS i.e. tanquam inpactione subitanea animi passione com- 50 motus INQUIREBAM hoc est inquirere cepi mihi tanquam alii loquens et me ipsum interrogans DIFFERENTIAS HARUM CONIUNCTIONUM i.e. compositionum rerum naturalium QUE uidelicet coniunctiones tales essent quod coniuncta CONSISTERENT EX DUABUS NATURIS ita quod non in duabus: UEL que tales quod ita ex duabus quod etiam IN DUABUS. 55 19 Nee sine causa has differentias inquirebam. Ad has enim inquirendas episcopi, qui recitatam in conuentu epistolam scripserat, auctoritate compulsus sum: RATUS SCILICET MULTUM REFERRE i.e. multum utile esse NEC INERTI NEGLIGENTIA PRETEREUNDUM — quasi: sed multa animi uigilantia attendendum — id QUOD EPISCOPUS — quasi: 60 cuius sententia tarn auctoritate quam ratione firma controuersiam omnem decidere et deliberationibus certissima dictione finem constituere debeat — SCRIPTOR EPISTOLE — quasi: qui non subitaneo animi motu in transitoria uerba prorumpat sed circumspecto intellectu

37 coram presens: corarn id est presens BkNO. 39 et que sint: et que sunt niSsy. et que sit hV. 41 consistere ex: constare ex NO. 43 consistere in duabus: consistere duabus NO. utnque dicto fidem prebere nam et om bDFHILMmPpQRstuWZ (addmanrec~X.}. 44 prebere nam: adhiibere nam EfTUz. 48 est euticianos: est k. est euticio nos bHm. 50 tanquam impactione: tanquam impassione pR. tanquam impactionem DN. 51 alii loquens: aliis loquens UvZz. 53 que uidelicet: que scilicet kNOs. 55 uel que tales: que tales fhUvz. quod ita ex: que ita ex FKLpQrT. 57 recitatam in: recitatum in Mt. 58 compulsus sum: compulsus sim f. 59 nee inerti: nee inherti AbFHhIKMmtYZ. 61 quasi cuius: quasi cuiusdam k. 62 et deliberationibus: et deliberationis t. 63 finem constituere: rem constituere LpR. finem facere et constituere Bk. 64 animi motu: omni motu p.

238

PL 64, 1357A

rationis iudicium pagine semper mansure commendet — TANQUAM UALDE 65 NECESSARIUM et ad coniunctionis huius rationem intelligendam precipUUm PRETERIRE NOLUISSET.

20

Hie OMNES etc. Quasi: recitatum est in concilio Euticianos confiteri Christum consistere ex duabus naturis non in duabus. Hie i.e. tune cum hoc 70 recitatum esset OMNES STREPERE ceperunt i.e. strepebant ipso corporis motu testantes precipitate mentis insaniam et confuse clamore dicentes APERTAM ESSE hanc DIFFERENTIA^! et rectc dictum "ex duabus non in duabus naturis Christum consistere" et adeo apertum esse quod, cum in ceteris aliqua aperta sint, aliqua non, IN EA — que his uerbis signi- 75 ficabatur — differentia quibus dicebatur "ex duabus non in duabus" NEC etiam QUICQUAM nedum plurimum ESSE CALIGINIS i.e. obscuritatis INCONDITUM quod nulla ratione pateret CONFUSUMQUE quod aliqua ratione esse, aliqua non esse uideretur. 21

NEC ULLUS etc. 80 Quasi: apertam esse differentiam omnes clamabant. NEC ULLUS INUENTUS EST IN TANTO sine ratione garrientium TUMULTU QUI UEL i.e. etiam LEUITER i.e. alicuius rationis imaginatione ATTINGERET QUESTIONEM: NEDUM QUI diuisione multiplicium EXPEDIRET. 22 ASSEDERAM EGO in illo conuentu ei QUEM MAXIME INTUERI CUPIEBAM, 85 Simacho scilicet, sed LONGIUS i.e. multum longe ATQUE AB EO ADUERSUS. Quod intelligere potes si RECORDERIS SITUM in illo conuentu SEDENTIUM: PLURIBUSQUE inter me et ilium sedentibus mihi OPPOSITIS. NEC POTERAM, SIQUIDEM EGERRIME hoc CSt multO affeCtU CUPEREM, UULTUM NUTUMQUE IPSIUS ASPICERE EX QUO UultUS nutUSqUC aSpCCtU DARENTUR 90

MIHI ALIQUA SIGNA lUDicii EIUS i.e. mihi significaretur quid ipse de predicts differentia iudicaret.

67 preterire noluisset: preterire uoluisset FGHKLMNOuWXyZ. 71 id est strepebant ipso: ipso Ty. 75 aperta sint aliqua: aperta sunt aliqua Hmy. in ea que: in eis que sm. 77 nedum plurimum: necdum plurimum FHpQ. 78 inconditum quod nulla: quod nulla ABbDFfHhIKkLMmNOQrSstUuWWXYZz. incognitum quod nulla EPT. inconditum add man rec G. 79 esse aliqua non: esset aliqua non y. esse non f. 86 scilicet sed longius: sed longiusUz. ab eo aduersus: ab eo auersus BGINOUVz. ab eo uersus PR. 87 si recorderis situm: si situm v. 88 pluribusque inter: sed pluribus inter v. 89 egerrime hoc: acerrime hoc v. egerrime id AtX. 90 ipsius aspicere: ipsius inspicere k. ipsius respicere s (uel inspicere ss s). 91 quid ipse: quod ipse v.

GEut 20-26 prol.

239

23

ATQUE EGO etc. Quasi: ceteri questionem non attingebant. Et tamen apertam differentiani esse clamabant. ATQUE EGO QUIDEM NICHIL AMPLIUS CETERIS 95 AFFEREBAM. IMMO UERO ALIQUID ETIAM MINUS. Uere. Nichil ampliuS.

NAM DE RE PROPOSITA i.e. de coniunctionum predicta differentia EQUE CETERIS i.e. sicilt CCteri NICHIL SENTIEBAM.

MlNUS UERO, sicut

dictum est, QUAM CETERI IPSE AFFEREBAM. Et quid illud sit, supponit: SCILICET PRESUMPTIONEM FALSE sciENTiE quia non presumebam que — nesciebam asserere. 24 FATEOR: TULI EGERRIME quod de re proposita nichil sentiebam. CumQUE illud querere ab aliis uellem, INDOCTORUM ilia, que predicta est, tumultuosa garrulitate COMPRESSUS CONTICUI: METUENS NE IURE UIDERER INSANUS si ueritatem inuestigando CONTENDEREM HABERI SANUS 5 INTER FURIOSOS qui sine ratione, quod non intellexerant immo nee intelligere poterant, asserebant. 25

MEDITABAR IGITUR. Quasi: conticui. DEHINC IGITUR MEDITABAR in ANIMO OMNES quotquot — ex uerbis recitate in predicto conuentu epistole — siue de 10 naturis siue de personis siue de horum uel unitate uel diuersitate non tarn sophistica uerborum multiplicitate uel rationum secundum genera sua diuersitate emerserant quam ingeniorum corruptione atque desipientium homirium presumptione contigerant QUESTIONES. 26 NEC DEGLUTIEBAM attentionis mee neglectu QUOD ACCEPERAM eo, qui 15 significatione solet contingere, primo sensu et ut ita dicatur imaginario intellectu. SED id RUMINABAM ITERATIONS FREQUENTIS CONSILII. Hinc etenirn catholicorum confessione, inde uero contradicentium multitudine et auctoritate de re manifesta deliberandum putaui et consultis rationibus deliberationis finem quesiui. 20

95 atque ego: atque quod ego s. ceteris afferebam: ceteris asserebam fPpRv. 98 id est sicut ceteri: sicut ceteri s. id est sicut ceteris DW. 99 quam ceteri: quern ceteri f. ipse afferebam: ipse ferebam kO. ipse referebam N. ipse asserebam PpRv. 100 false scientie: false sa pientie s (uel scientie ss s). 4 garrulitate compressus: garrilitate compressus ApX. 5 contenderem haberi: contendere haberi f. 6 qui sine ratione: qui sua ratione v. 7 intelligere poterant: intelligere potuerant f. 11 siue de naturis: seu de naturis fhSUvz. siue de personis: seu de personis v. 12 tarn sophistica: tamen sophistica kNO. 14 atque desipientium: atque dissipientium fZ. contigerant questiones: contingerant questiones f. con tingant questiones s. 18 inde uero: et inde uero f.

240

PL 64, 1357D

27 Meo IGITUR ANIMO his rationibus crebro PULSANTI TANDEM PATUERE FORES i.e. nee multitudo nee auctoritas catholicis contradicentium obstitit. ET sic UERITAS catholice confessionis mihi QUERENTI hoc est a me ita querente INUENTA RECLUSIT hoc est aperuit OMNES NEBULAS i.e. obscuritates EUTICIANI ERRORIS. 25 28 Ueritatis enim per rationes manifestatio Euticis et sectatorum ems errorem et erroris causas ostendit. UNDE i.e. ex qua ueritatis catholicorum et erroris Euticianorum inuentione MAXIME SUBIIT MIHI i.e. meo animo sine premeditatione subrepsit ADMIRARI QUENAM ESSEX HEC i.e. tanta AUDACIA HOMINUM INDOCTORUM QUI UICIUM SUE INSCICIE 30 CONARENTUR OBDUCERE i.e.

OCCUltare NUBE PRESUMPTIONIS ATQUE IM-

PUDENTIE hoc est impudenti presumptione. 29 Cordis enim elatione de his intus presumunt et immoderata uocis et corporis pronuntiatione foris impudenter ostentant que nesciunt. Unde adiungit: CUM SEPE NON MODO IGNORENT ID QUOD ab aliis PRO- 35 PONATUR UERUM IN HuiusMODi clamosis CGNTENTiONiBus quibus dictio dictione ideoque significatio significatione confunditur NE ID QUIDEM QUOD IPSI LOQUANTUR INTELLIGANT.

30

QUASI etc. Sicut dictum est, presumptionis et impudentie nube uicium in- 40 scicie sue conantur obducere QUASI NON FIAT DETERIOR CAUSA INSCICIE, DUM ipsa inscicia TEGITUR. Simplex etenim causa est quidlibet ignorandi proprii negligentia studii: dupplex uero est ideoque deterior cum proprie negligentie additur contemptus aliene doctrine. 31 SED AB impudentibus ILLIS AD TE humilem TRANSEO cm HOC 45 QUANTULUMCUMQUE quod contra predictum Euticen et etiam contra Nestorium scripsi TRANSMITTO EXAMINANDUM PERPENDENDUMQUE — ordo

22 id est nee: nee v. contradicentium obstitit... ad hanc preceptionem (CEut I, 2) om s. 24 a me ita: a me v. hoc est aperuit: id est aperuit ELPpQRVY. 27 eius errorem et: et p. causas ostendit: causis ostendit y. 29 meo animo: in eo animo fY. quenam esset: quidnam esset p. 30 sue inscicie: sue inscientie bEFHIKMPRStY. sue inticie Q. 31 occultare nube: occultare nubem m. 34 uocis et corporis: uocis ac corporis AKt. 35 unde adiungit: unde adiunxit t. 37 dictio dictione: dictio dictionibus m. 41 inscitie sue: inscientie sue bEFKmPSVY. 42 ipsa inscicia: ipsa inscientia FPSVY. ipsa v. quidlibet ignorandi: quodlibet ignorandi FNOQUVY. 43 duplex uero est: duplex p. 44 additur contemptus: addicitur contemptus bm. 46 hoc quantulumcumque: hoc quantulumcumque opus BkNO. et etiam contra: et etiam v.

CEut 27-34 prol.

241

conuersus: pro perpendendum examinandumque. Perpendendum uidelicet eorum, que scripta sunt, attento intuitu: examinandumque rationis iudicio — FRiusquam uel Simacho iudicandum uel aliis legen- 50 dum exponam. 32 QUOD si PRONUNTIAUERIS SE HABERE RECTE et orandi regula et ueritatis sententia, PETO UT HOC QUOQUE sicut cetera que tibi scribo INSERAS CARTIS hoc CSt Hbris MEI NOMINIS.

Si UERO UEL MINUENDUM EST quod uerbis aut sensu habundet ALIQUID 55 UEL ADDENDUM quod similiter uerbis aut sensu minus sit UEL ALIQUA MUTATIONE similiter uerborum aut sensus UARIANDUM, POSTULO ID QUOQUE REMITTI MEis EXEMPLARiBus a quibus libri alii transcribendi sunt ITA uidelicet UT A TE REUERTATUR absque correctione alia TRANSCRIBENDUM. 60 QUE UBI AD CALCEM hoc est ad finem DUCTA — sensus: postquam perfecte correcta et deinceps nulla correctione mutanda — CONSTITERINT TUM DEMUM TRANSMITTAM CENSENDA EIUS hoc

CSt Simachi IUDICIO CUIUS

iudicio SOLEO queque censenda transmittere. 33 Et quidem — dum uerbis de quibuslibet agitur — primo cum 65 quarundam amplificationum adiunctionibus et crebris preter ordinem sensuum atque uerborum repetitionibus dicuntur: deinde — si ita contigerit ut inueniat finem suum oratio — ea, que diffuse atque confuse dicta sunt, epylogi breuitate in ordinem rediguntur. 34 SED QUONIAM RES nequaquam tociens scribitur quociens dicitur 70 immo A COLLOCUTIONE SEMEL TRANSFERTUR AD STILUM hoc

CSt multi-

pliciter dicta simpliciter scripture mandatur — ac si dicat: breuiter et ordinabiliter in .scriptura quidque digeritur — ideoque et in hoc opere in quo de natura atque persona contra Nestorium et Euticen 5cribimus ut ordine suo unumquodque tractetur PRIUS SUMMOUEANTUR 75

48 conuersus pro: conuersus DHKNPvWX48 perpendendum uidelicet: perpendendumque BkNO. scripta sunt: scripta p. 55 si uero uel: sin uero uel v. 56 uerbis aut sensu: uerbis uel sensu fv. 57 uerborum aut sensus: uerborum uel sensus BkNO. uariandum: uariandum est kNO. postulo id: postu id p. 58 remitti meis: remitti in eis fhYz. a quibus. .. sunt om t. 59 ita uidelicet: ita scilicet BkNOY. 62 nulla correctione: nulla correctio p. 63 turn demum: tune demum bS/tamen demum K. turn deinde ADFKMQRtVWY. 67 sensuum atque: sensuum ac v. 72 mandatur ac: mandantur ac pV. 73 quidque digeritur: quid digeritur kNO. 74 de natura atque: de natura ac v. Nestorium et: Nestorium atque AEKMQt. 75 scribimus ut: scribemus ut p.

242

PL 64, 1358D

ERRORES NESTORII ATQUE EUTICIS. Errores dico EXTREMI quod est SIBIQUE CONTRARII.

35 POST UERO, ADIUUANTE DEO omnium solo auctore, TEMPERABO hoc e,st nichil minus uel amplius quam huic nostro proposito conuenit ponens, mediocriter explanabo MEDIETATEM CHRISTIANE FIDEL Ac,si dicat: so non utique omnes fidei partes sed hanc tantummodo que inter predictos errores extremos contrariosque media est: de persone uidelicet Christi unitate — cum Eutice contra Nestorium — et de naturarum in Christo diuersitate — cum Nestorio contra Euticen. 36

QUONIAM UERO IN TOTA ilia de qua hie agendum est QUESTIONS 85

HERESEON hoc

CSt herCSUHl SIBIMET CONTRARIARUM DUBITATUR DE NA-

TURIS ATQUE DE PERSONS, KEG scilicet nature atque persone PRIMITUS DIFFINIENDA SUNT ET a SC inuicem SEGREGANDA PROPRIIS DIFFERENTIIS

per quas intelligi possit non tarn quare his nominibus appellentur ea, quibus indita sunt, quam ea ad que philosophorum usus ipsa contra- 90 xerit quamuis huius nominis, quod est "persona", in sequentibus quodam modo causam aperiat. I

1

NATURA IGITUR etc. Prius naturam deinde personam ipso tanquam noto nomine "nature" diffinit. Recte utique quia naturalium omnium — ideoque omnium personarum que ex naturis aliquid sunt — secundum philosophos nature sunt esse. Omne uero esse eo, quod est, naturaliter 5 prius est. 2 Hie commemorandum uidetur quod Marcus Tullius ait his uerbis: "Ipsam naturam diffinire difficile est. Partes autem eius enumerare eas, quarum ad hanc preceptionem indigemus, facilius est". Quod recte

76 quod est: quidem t. 78 post uero: prius uero y. 80 explanabo medietatem: explanando medietatem f. explanabo BkNOy. 82 persone uidelicet: parte scilicet kNO (persone ss k) persone scilicet B. 84 diuersitate cum: diuinitate cum k (uel diuersitate ss k). 86 heresum sibimet: heresum sibimet etkNO. heresim sibimet mZ. contrariarum: contrarium EFLMPRt. 87 atque de: atque Ty. hec scilicet: hoc est scilicet p. 89 quare his: quare m. 89 appellentur ea: appellantur ea bm. appellatur ea H. 90 quibus indita: que his nominibus indita m. 92 quodam modo: quodam bHm. 1 (natura igitur) caput primum marg E. 2 noto nomine nature: nomine nature v. noto nomine BkNO. 7 (Tullius) De invent. I, 24, 34.

CEut 1, 1-6

243

ait. Natura enim multiplex nomen est adeo quod non solum multis 10 modis uerum etiam multis significationibus de rebus diuersorum in diuersis etiam facultatibus generum dicitur. Nam et philosophi et ethici et logici et theologici usu plurimo ponunt hoc nomen. 3 Ideoque et hoc loco Boetius non ipsam generaliter naturam diffinit sed eius, que ad suum pertinere propositum uidentur, partes enumerat 15 dicens: NATURA IGITUR AUT DE SOLIS CORPORIBUS DICI POTEST AUT DE SOLIS SUBSTANTIIS ID EST CORPOREIS AUT INCORPOREIS AUT DE OMNIBUS REBUS QUE QUOCUMQUE MODO ESSE DICUNTUR.

4 "Substantial" hie uult intelligi ea que subsistunt: non subsistentias quibus subsistunt. "Res" autem — que quocumque modo esse 20 dicuntur — et subsistentes et subsistentias et eis accidentes, Deum quoque et ylen intelligit ut ex sequentibus patet. Cetera uero, que uel ethice uel logice sunt facultatis, ad hanc diuisionem minime pertinere uidentur. 5 Hie diligenter est attendendum quod subsistens cum subsistentia 25 uel accidentibus nullo prorsus genere seu ratione conuenit. Nam etsi subsistens et subsistentia dicuntur "substantie" uel "subiecta", alia tamen atque alia ratione. Multo magis ergo Dei et primordialis materie cum subsistentibus et subsistentiis et accidentibus nulla est generis aut rationis communio. 30 6 Unde manifestum est quod nomen "nature" nequaquam omnium horum generalis topice i.e. locus potest intelligi. Ideoque nee omnia nominis huius una diffinitione possunt concludi. Unde ait: CUM IGITUR NATURA POSSIT DICI quantum ad presens opus commemorare nunc conuenit TRIBUS MODIS i.e. cum tria, que predicta sunt, "nature" no- 35 mine tribus appellentur modis TRIBUS SINE DUBIO MODIS DIFFINIENDA EST.

10 solum multis: solum multi Uvz. 11 modis uerum etiam multis om k. de rebus diuersorum: diuersorum v. 12 diuersis etiam: diuersis Mv. 13 possunt hoc: possit hoc p. 14 ideoque et: ideo et bm. non ipsam: non s. 15 uidentur partes: uidentur v. 20 non subsistentias: non substantias fhUz. que quocumque: quecumque f. 21 et subsistentes: et substantial k. et substantias et subsistentes B. 22 intelligit: intelligunt f. 23 logice sunt: logice v. 25 diligenter est: diligenter s. 26 genere seu ratione: genere m. genere seu oratione ON. 27 subsistentia dicuntur: subsistentia LpR. subiecta alia: substantia alia NO. subiecte alia v. 29 et accidentibus: et accentibus b. 31 nomen nature: nomen p. 34 commemorare nunc: commemoratione nunc m. commemorare non bhmp. 36 appellentur modis: appellantur modis y.

244

PL 64, 1359C

7

NAM si DE OMNIBUS etc. Conuerso ordine, quod ultimum in diuisione posuerat, primum diffinit. Ait enim: si DE OMNIBUS REBUS NATURAM DICI PLACET ut multis placuisse philosophis legimus TALIS DIFFINITIO DABITUR QUE RES OMNES 40 QUE SUNT POSSIT INCLUDERE.

8 Hie dicendum est quod diffinitionum alie sunt quibus ostenditur non modo quod esse dicitur uerum etiam esse quod dicitur: alie uero quibus tantum quod esse dicitur et nequaquam esse quod dicitur. 9 Hac enim diffinitione "homo est animal rationale" non solum 45 que res sit homo sed etiam esse homo demonstratur. Non solum enim qui est homo est animal rationale sed etiam hoc est esse hominem: esse uidelicet animal rationale. 10 Ilia uero diffinitione qua dicitur: "differentia est qua habundat species a genere" ostenditur que res sit differentia: non tamen osten- 50 ditur esse differentia. Res enim qua species habundat a genere, sine dubio differentia est. Non tamen hoc est earn esse differentiam: ea uidelicet a genere speciem habundare. 11 Huiusmodi diffinitionibus naturam diffinit quibus scilicet que res sint nature non tamen esse nature demonstrantur. Si ERGO de 55 omnibus rebus, sicut predictum est, naturam dici placet ERIT HUIUSMODI nature diffinitio: 12 NATURA EST EARUM RERUM i.e. he res sunt nature QUE, CUM SINT, QUOQUO MODO iNTELLECTu CAPi PossuNT. Hac igitur diffinitione que res sint nature non tamen eas esse naturas monstratum est. Non enim 60 hoc est eas esse naturas: intellectu scilicet capi posse. Quoniam uero "res" multiplex nomen est, quas hac diffinitione contineri uult intelligi, aperit dicens:

40 multis placuisse: multis placuisset f. 42 dicendum est: dicendum s. 43 esse dicitur: dicitur t. 44 dicitur et: et p. 45 non solum... animal rationale om p. 46 que res sit: quod res sit U. homo demonstratur: demonstratur v. homo monstratur kmNOstvy. 49 differentia est: differentia f. 50 (genere) PORPHYRY, Isagoge IV ; PL 64, 125C. ABELARD, Editio super Porphyrium ; ed. MARIO DAL PRA (Rome-Milan 1954) 14. 52 hoc est earn : hoc est Kt. 53 habundare: habundare speciem bmy. 55 tamen esse nature: tamen eas esse naturas NO. 56 naturam dici: natura dici f. 61 quoniam uero: quomodo uero U.

CEut 1, 7-18 13

245

IN HAG IGITUR DIFFINITIONE DIFFINIUNTUR ET ACCIDENTIA ET SUB-

STANTIE: non quoniam, sicut dictum est, hec posse intellectu capi sit 65 hec esse naturas sed quoniam hec sunt que intellectu capi possunt. Unde supponit: 14 HEC ENIM OMNIA i.e. accidentia et substantie tarn subsistentes— in quibus accidentia sunt — quam subsistentie — quibus adsunt — INTELLECTU CAPI POSSUNT. Deinde cur adiecerit "quoquo modo" et 70 "que cum sint" explanat dicens: ADDITUM UERO EST "QUOQUO MODO" etc. 15 Sciendum quod animi motus quandoque in id quod est: quandoque uero in id quod non est offendit. Et ita uel quod est uel quod non est concipit. Sed eius, quod non est, quicumque conceptus "opinio" dicitur: ut bicorporis centauri uel tricorporis chimere conceptus. 75 16 Eius uero, quod est, conceptus secundum rei, que concipitur, genus modosque concipiendi diuiditur. Natiua nanque per aliquam sui uel efficientem uel efficiendi proprietatem concipiuntur: ut album per albedinem et albedo per naturam faciendi album. Nichil enim naturalium nisi per causam et nichil mathematicorum nisi per effi- 80 ciendi potestatem concipi potest. 17 Sed .sicut in sentiendis exterioribus primo hesitat sensus deinde in id, quod sibi subiectum est, certus figitur: ita quoque animus illius, in quod proprio motu intenditur, naturam primo mixtim atque confuse cogitat: deinde ab aliis, in que simul cum ea offenderat, quadam 85 propria rationis abstractione illam separat et ipsam, sicut est, fixa acie notat. 18 Et in his quidem, que sentiuntur exterius, hoc clarum est. Uisus enim, qui colorum amminiculis seu figurarum his subiecta corpora sentit, rubeum et subrubeum — si motu suo simul in eos offendat — 90 65 sicut dictum: sic dictum t. sicut predictum QVY. hec posse: hoc posse fY. 66 capi sit hec: capi sic hec fUz. capi sit kNO. 71 que cum sint: quecumque p. 72 sciendum quod: sciendum quia k. 73 uero in... quicumque conceptus om p. ita uel quod est uel: ita uel m. ita quod est uel BkNO. 74 sed eius quod: sed eius qui t. 75 ut bicorporis: ut corporis f. chimere conceptus: chimere concentus p. 77 natiua namque: natura namque KPRV. naturalia namque s. 81 per efficiendi: perficiendi p. 83 sibi subiectum: subiectum BkNOPR. ita quoque: itaque pY. 84 quod proprio: quo proprio AbEFHKMmQY. que proprio p. naturam primo: primo Kt. 86 ipsam sicut: ipsum sicut Bs. 87 acie notat: aciem notat m. 88 hoc clarum est: clarum est v. hoc clarum bHm.

246

PL 64, 1360C

primo nequaquam deinde uix discernit. Similiter album et subalbum et huiusmodi alios. 19 Figuras quoque— uerbi gratia: antelongiorem et parte altera longiorem — uisus tanto minus discernit quanto minore parte alter alterum uincit. Auditus etiam ptongos illos, quorum proportionem 95 partis breuissime differentia facit, aut nullatenus aut uix diuidit. Omnium enim proportionalium similitudo minoribus differentiis coniunctior est: sicut maioribus dissimilitudo remotior. 20 In his uero, que interius sentit animus, non modo rerum similitudo uerum etiam multitude facit ut primo id, in quod agit, tanquam pre— sagus perpendat: deinde quadam attentione magis magisque percipiat, nondum tamen ei assentiat. Et hec presaga perpensio uel sine assensione perceptio — quia non est eius, quod non est — non uocatur "opinio". 21 Sed quoniam est eius quod est — cuius tamen ueritatem nondum 5 tenet assensio — per quandam nominis translationem uocatur "imaginatio". Imago nanque res est, non tamen ueritas, illius cuius imago est. Ideoque rei perceptio sine ueritatis ipsius assensione recte dicitur "imaginatio". 22 Si uero id, quod intra rerum similitudinem aut multitudinem 10 primo perpendit deinde percipit, ab ipsis similibus aut aliter multis delegerit et fixa mentis acie ipsius proprietate notata perception! assenserit, "intellectus" uocatur. Recte utique. Tune enim uere in animo rei similitudo esse dicenda est cum de inter cetera rem amminiculo sue proprietatis .selegerit ac per hoc precedenti perception! 15 assenserit. 23 Et natiua quidem eorum quibus aliquid sunt: ficta uero eorum, quibus aliquid esse finguntur, amminiculis concipiuntur. Genuina

91 uix discernit: uix decernit NO. 94 parte altera: partem altera f. parte alia H. parte fUz. 99 in his uero: in his autem Bks. 100 id in quod: ad id quod t. id quod u. id in quo bHLmPTuZ. agit tanquam presagus: ait tanquam presagus fk. agit tanquam presagiis EFPsYZ. 1 attentione magis: attentione ut chimera magis kNO. 2 presaga perpensio: presago perpensio p. presaga propensio f. 3 eius quod... tenet om y. 8 ideoque rei: ideoque p. ipsius assensione: illius assensione hMmTtUvz. ipsius assensio est p. 10 quod intra: quod inter fKp. 11 ipsis similibus: ipsis similitudinis t. 12 multis delegerit: multis selegerit B. multis elegerit t. 14 de inter cetera rem: de f. 17 et natiua: et natura

CEut 1, 19-28

247

uero que sunt natiuorum principia — Deus scilicet et primordial^ materia — longe aliter. Non enim sunt aliquid huiusmodi subsis- 20 tentiis uel quantitatibus uel qualitatibus quibus uel natiua uere sunt aliquid uel, que neque sunt aliquid neque sunt, tamquam aliquid sint finguntur. 24 Deus enim est e,ssentia: non est aliquid. Nee esse aliquid fingitur creata subsistentia. Ac per hoc nichil eorum, que subsistentias comi- 25 tantur, in illo esse potest. Itaque etsi magnus est, non tamen hoc est quantitate: etsi qualis est, non tamen qualitate: etsi durat, non tamen tempore. 25 Unde humani animi motus agens in ipsum concipiendum, nichil huiusmodi inuenire potest quod eius conceptui amminiculetur. Ideo- 30 que ipsum comprehendere per ea, quibus sit aliquid et aliquid esse fingatur, nullatenus ualet. De inter cetera tamen per horum omnium ab illo remotionem ipsum selegens et eum uere esse cum assensione percipiens, qualitercumque intelligit. 26 Sed quoniam nulla eius proprietate, uel quid sit genere uel quan- 35 tus mensura uel qualis forma uel huiusmodi, percipit, ipsum minime comprehendit. Nam intelligibilis quidem est: non uero comprehensibilis. Similiter incomprehensibilem tamen intelligibilem esse primordialem materiam, in qua natiua omnia ab opifice facta sunt, philosophis uisum est. 40 27 Et sic quidem ilia que non sunt, opinione: que uero sunt, imaginatione uel intellectu concipiuntur. Imaginatio tamen et intellectus in multis scripturis dicuntur "opinio". Similiter opinio et imaginatio dicuntur "intellectus". 28 Unde et in hac diffinitione nature — qua dixit: NATURA EST EAJUJM 45 RERUM QUE INTELLECTU CAP: POSSUNT — tanquam natura uniuersalius

ADFIkLMNOPpQRstUuVWXZz. et naturam r. 19 genuina uero: geminauero DFIKUWz. 20 huiusmodi... sunt aliquid om p. 21 uel natiua: uel natura ImVZ. 22 sunt tanquam: tanquam Pp. 25 nichil eorum: nichil horum BFkNOQs. 27 non tamen: non tamen hoc BkNOs. 30 amminiculetur: amminicularetur p. 33 ipsum selegens: ipsum legens v. cum assensione: cum ascensione z. 36 quantus mensura: quantus scilicet mensura s. 43 scripturis dicuntur: scripture locis dicuntur v. scripturis dicitur BNOs. 45 unde et in: unde in bH. qua dixit: qua dixit Boetius v. 46 uniuersalius: uniuersah's AF. uniuersali p. uniuersalibus K.

248

PL 64, 136IB

predicauit de ea "intellectu capi posse". Nam secundum regulam dialecticorum: si uere uniuersalis affirmatiue in eadem quantitate conuersa falsa est, predicatum eiusdem uere habundat subiecto: ut "omnis homo corporeus est" hec uniuersalis affirmatio uera est. 50 "Omne corporeum homo est" falsa est. 29 Unde manifestum est quod corporeum homine plus est et habundat. Similiter "omnis natura intellectu capi potest": hec uniuersalis affirmatio uera est. "Omne quod intellectu capi potest natura est" falsa est. Unde certum est quod "intellectu capi posse" uniuersalius 55 est quam natura. 30 Sicut enim uere sic et ficte proprietatis amminiculo ceterorumque — siue que sunt siue que fingi possunt — remotione selegens animus aliquid quod non est capit. Ideoque, quod opinatur, "intelligere" dicitur. Quod quoniam neque est neque aliquid est, nullo modo 60 natura est. 31 Iccirco cum nature diffinitionem incepisset ab uniuersali — dicens: NATURA EST EARUM RERUM QUE INTELLECTU CAPI POSSUNT — recte contra ficta que etiam, sicut dictum est, intellectu capi possunt et natura non sunt addidit "QUE CUM SINT". Quoniam uero ilia, que 65 sunt, sepe imaginatione confusa, sepe preter amminiculum proprietatis rei ipsius, in quam intenditur, animus concipit qualiter uellet accipi quod premiserat "intellectu capi possunt" explanauit dicens "quoquo modo" i.e. siue imaginatione siue per solam ceterorum remotionem absque proprietatis rei ipsius, que cogitatur, conceptu 70 siue fixo et etiam per proprietatis conceptum integro perfectoque intellectu. 32 Quod et ipse exponens ait: ADDITUM UERO EST "QUOQUO MODO". Quare ? QUONIAM DEUS natiuorum omnium Opifex ET primordialis MATERIA que Grece dicitur yle, Latine silua, in qua ab Opifice uni- 75 uersa creata dicunt philosophi NON POSSUNT INTELLIGI INTEGRO PERFECTOQUE hoc est integritate perfecto et perfectione integro INTELLECTU.

47 secundum regulam: secundum rationem k. 53 affirmatio uera: affirmatiua uera s. 60 est nullo: esse nullo NO. 61 natura est: natura esse potest f. 65 et natura non: et natura non f. et tamen natura non v. addidit que: addit que fLMTs. 67 quam intenditur: quam intendit v. 68 explanauit dicens: explanauit p. 76 dicunt philosophi: dicuntur a philosophis BkNORs.

CEut 1, 29-37

249

33 Integer et perfectus est intellectus qui rem non sola ceterorum remotione sed etiam rei ipsius aliqua proprietate cum assensione concipit. Qualiter Deus et, que dicta est, primordialis materia non possunt 80 intelligi. Quamuis enim horum conceptionem constituat et figat mentis assensio, non tamen hoc aliquibus eorum sibi notis proprietatibus facit sed sola illorum, que ceteris rebus conueniunt, remotione. 34

Unde supponit: SED ALIQUO. Quasi: Deus et materia integro perfectoque intellectu intelligi 85 non possunt. SED TAMEN ALIQUO MODO uidelicet CETERARUM omnium RERUM i.e. ceteris conuenientium PRIUATIONE CAPIUNTUR hoc est cum mentis assensione percipiuntur. 35 De imaginatione qui est unus modus intelligendi — quo scilicet res etiam sue proprietatis nota sed sine assensione percipitur — et de 90 perfecto intellectu, qui et proprietate et assensione constituitur, tacet quoniam explanatio, que fit exemplo, non omnes partes enumerat sed paucis et his maxime, per quas cetere intelliguntur, exemplat. Ut hoc loco satis apparet: perfectum intellectum debere uocari "intellectum" cum etiam imperfecto hoc nomen conueniat. 95 36

ICCIRCO UERO etc. Cur in diffinitione nature apposuerit "quoquo modo" exposuit. Nunc uero cur adiunxerit "que cum sint" ostendit et ait: ICCIRCO UERO ADIUNXIMUS "QUE CUM SINT" ut diuideremus naturam ab his que non sunt. Que tamen in hoc cum natura conueniunt quod intellectu — capi possunt. 37 Nam, sicut predictum est, ilia etiam, que non sunt, intellectu capi possunt. QUONIAM ETIAM hoc IPSUM nomen infinitum "NICHIL" pro substantia SIGNIFICAT ALIQUID SED NON NATURAM. "Pro substantia" dicimus quoniam pro qualitate significat et quod 5 est natura et quod non est natura. Significat enim eandem qualitatem quam hoc nomen infinitum "aliquid". Cuius sine dubio qualitas est et que est et que non est.

80 dicta est: dicta sunt p. 86 modo uidelicet: modo scilicet kNOs. 88 cum mentis: mentis t. 92 explanatio que: expanatio que p. 94 intellectum debere: intellectum intellectorum debere kNO. 97 uero et cetera cur: uero cur s. uero et cetera cum p. natura apposuerit: nature y. 6 (significat) nomen significat substantiam cum qualitate marg y. Cf. PRISCIAN, Inst. gramm. II, 5, 25 ; ed. M. HERTZ 1 (Leipzig 1855) 58. 7 sine dubio: fine dubio fK.

250

PL 64, 1362B

38 Sensus: "Aliquid" et "nichil" apud grammatico,s eandem omnino qualitatem significant: substantiam uero omnino non eandem. Est 10 enim utriusque nominis hums qualitas quicquid eorum, que sunt, est: et quicquid eorum, que non sunt, fingitur qualitas. Sed huius nominis, quod est "aliquid", substantia est et id, quod est, et id, quod fingitur sed non est: huius uero, quod est "nichil", id solum quod fingitur et nequaquam aliquid est. 15 39 Nam etsi sit, si tamen non est aliquid aut natura aut efficientia, nichil est: ut yle que secundum philosophos est sed nequaquam aliquid est quoniam neque natura est aliquid — ut album est quale qualitate — neque efficientia — ut albedo est qualitas eo quod facit quale. 20 40 In modo etiam significandi qualitatem eandem hec nomina differunt. Nam "aliquid" unam alicuius eorum, que sunt uel finguntur, qualitatem ueram uel fictam dictionali significatione sue similiter uere uel ficte substantie confert. "Nichil" uero ab ea, que non est uera sed est ficta substantia, 25 quamlibet ueram fictamue remouet qualitatem. Quod enim "nichil" dicitur, nulla neque uere neque ficte efficientie qualitate affici significatur. Nullum enim fictum id, quod fingitur, est. Iccirco recte hoc infinito abnegatiuo, quod est "nichil", etiam ficta qualita,s ab eiusdem 30 nominis abesse substantia significatur. 41 Unde supponit: NEQUE ENIM SIGNIFICAT hoc nomen "nichil" QUOD ALIQUID i.e. substantia nominis SIT aliquid eiusdem nominis qualitate.

9 et nichil: nichil p. 10 uero omnino: uero y. non eandem: non qualitatem significat k. 13 aliquid substantia: aliquid est substantia p. 14 huius uero: huiusmodi uero p. fingitur et: fingitur fPR. 17 (nichil est) Plato inter nullam et aliquam substantiam marg y. Cf. PLATO, Timaeus5lA (Calcidio interpr.) ; ed. WASZINK 49 (12). Arist(otiles) dicit in libro de generatione et corruptione de summo principio quod est inter aliquid et nichil scilicet quod nee aliquid est nee nichil est ut Platoni, inquid, etiam placuit qui posuit yle inter aliquam et nullam substantiam marg k. P. CLASSEN, Zur Geschichte 275. 18 nequaquam aliquid: non aliquid s. 19 qualitas eo: qualiter in p. 21 in modo: immo NO. eandem hec: eadem hec kNOt. eandem FstyZ. 22 uel finguntur: uel que finguntur p. 23 (fictam dictionali) una dictione factasskNO. 24 (ficte substantie) End of MS Alencon 22 (H). 25 que non est: que non m. sed est ficta : sed ficta k. 30 (etiam ficta) non solum uera sed de qua minus uidetur remotione ss O. marg N. 32 neque enim: neque p. 33 substantia nominis: pro substantia nominis Es.

GEut 1, 38-45

251

SED POTIUS significat substantiam suam NON ESSE aliquid ea, a qua nomen est, qualitate. 35 42

OMNIS UERO etc. Quasi: hoc nomen "nichil" significat non-e^se. OMNIS UERO NATURA EST. Deberet concludere sillogismum ita: non est ergo natura quod pro substantia significat "nichil". Sed quoniam his, que dicta sunt, premissis est hec certa conclusio, tacet. 40 43 ET si DE OMNIBUS QUIDEM REBUS i.e. substantiis et accidentibus et etiam de Deo et materia NATURAM DICI PLACET, HEC SIT NATURE

DIFFINITIO QUAM uidelicet SUPERIUS PROPOSUIMUS.

SlN

UERO

prOUt

quibusdam uisum est non de omnibus rebus sed DE SOLIS SUBSTANTIIS — subsistentibus intellige — NATURA DICITUR QUONIAM OMNES SUBSTANTIE 45 subsistentes AUT CORPOREE SUNT AUT INCORPOREE DABIMUS DIFFINITIONEM NATURE SIGNIFICANTIS SUBSTANTIAS i.e. secundum illam significationem huius nominis qua res subsistentes significare dicitur. 44 Que diffinitio est HUIUSMODI: NATURA EST UEL QUOD FACERE UEL QUOD PATI POSSIT. Hec coniunctio "uel" hoc loco subdisiunctiue posita 50 est: utrumque enim significat. Unde supponit: PATI QUIDEM AC FACERE etc. 45 Perfecta uero esset diuisio si ita dixisset: uel quod facere et non pati uel quod pati et non facere uel quod et pati et facere uel quod nee pati nee facere potest. 55 Sed diligenter attendendum est quod "facere' et "pati" multipliciter dicuntur. Nam quorundam philosophorum usu facere solis uitalibus conuenit i.e. Deo et spiritibus et animalibus et eorum animabus. Pati uero solis sensibilibus ut animalibus et eorundem animabus et quibusdam spiritibus.

38 deberet concludere: debet concludere bmsty. 40 sillogismum ita: ita s. sillogismis ita y. 40 est hec certa: hec certa y. 41 quidem rebus: qui rebus k. substantiis et: subsistentiis et BkNO. 42 naturam dici: natura dici p. 43 quam uidelicet: quam scilicet BkNOs. uero prout: uero ut s. 45 subsistentibus intellige: substantibus intellige t. subsistentibus intelligi kNOs. subsistentibus intelligere FLPQR. 49 est uel quod: est ut quod t. 50 hec coniunctio: hec est coniunctio f. subdisiunctiue: subiunctiue f. non disiunctiue kNO. 53 facere et cetera perfecta: facere perfecta ks. esset diuisio: erat diuisio f. 54 uel quod et: uel quod fPpRtY. 56 attendendum est: attendendum p. et pati multipliciter: ac pati multipliciter bDEFfhlmpQStuVvWYyZz. 57 dicuntur nam: dicitur nam BkMNO. facere solis: facere solet m. 58 eorum animabus: eorum animalibus p.

252

PL 64, 1363A

46 Aliorum uero philosophorum usu facere ac pati omnibus corporalibus et sensibilium conuenit animabus. Nam et corporalia omnia et corporalium anime quorundam, que per generationem uel per corruptionem fiunt, cause sunt. Ideoque et ipsa "facere" et, que ipsorum actus suscipiunt, "pati" dicuntur. 65 47 Hos igitur Boetius secutus ait: PATI QUIDEM AC FACERE quod est natura potest: UT OMNIA CORPOREA ATQUE CORPOREORUM ANIMA. Et de corporeis quidem hoc certum est quod et faciunt et patiuntur. De corporeorum uero anima que incorporea substantia est, etsi non adeo certum tamen earn et facere et pati uerum est. 70 48 HEC ENIM IN CORPORE preter corporis causam ET etiam A CORPORE hoc est corporis causa ET FACIT ET PATITUR. Non solum enim extra corpora sed etiam in corporibus manentes anime rationales non corporis ui sed rationis proprio actu intelligunt. In sentiendis uero corporibus — seu uisu seu auditu seu gustu seu aliis huiusmodi sensibus — etsi 75 anime sensibilitas ista propria sit, quia tamen his sensibus non nisi corpora nee nisi corporeis instrumentis possunt sentiri, a corpore dicitur anima habere quod sentit. Et multo scripturarum usu sensus ipsi dicuntur "corporei". 49 Similiter non modo extra corpora uerum etiam in corporibus 80 non corporum sed sua tantum natura anime delectationum aut tristiciarum passionibus afficiuntur. Certum est etiam quod ex corporum equalitate seu inequalitate quedam anime passiones contingunt: ut obripilatio calorque febrilis. Ideoque anime proprie passiones a corporibus ei esse et etiam "corporales" uocantur. 85 50

FACERE UERO etc. Quasi: pati ac facere omnia corporea possunt et corporeorum anima. FACERE UERO TANTUM et non pati id quod est natura potest: UT DEUS CETERAQUE DIUINA.

"Diuina" hoc loco dicere uidetur queque perpetua que semel creata 90 deinceps generatione seu corruptione in nullo mutantur. Sicut et de 64 fuint cause: fuerint cause y. 66 quidem ac: quidem et BkNOsV. 66 corporeorum anima: corporeum anima m. corporeorum anime s. 73 sed etiam in: sed et in v. 76 quia tamen: quia tantum f. 81 corporum sed: corporeum sed PR. corpora sed NO (e corr k). 82 afficiuntur: affici dicuntur BkNOs. 83 contingunt ut... passiones omv. 85 eiesseetomv. 87 quasi pati ac: pati ac AETUz. pati et NO. quasi pati et Bksy. 89 deus ceteraque: deus cunctaquem. 90 uidetur queque: uidetur natiua queque k. 91 sicut et de: sicut de f.

CEut 1, 46-54

253

eterno principio scilicet Deo certum est qui nee per generationem cepit neque per corruptionem desinit aliquid esse. 51 Hec igitur quia non mutantur, nequaquam patiuntur. Facit tamen ut auctor omnium Deus. Ceteraque diuina uel causa uel mi- 95 nisterio plurima faciunt. Nulla enim est cuiuslibet agentis per actionem mutatio. Ideoque immutabilis Deus et — que non mutantur — perpetua faciunt tan turn: nullatenus patiuntur. 52

HABES IGITUR etc. Secundum significationem nature, qua de omnibus et solis sub— Stantiis "nature" nomen dicitur, naturam diuisione diffiniuit dicens naturam esse uel quod facere uel quod pati potest. Ratio autem diuisionis, sicut predictum est, quatuor exigit partes ita: natura est uel quod facere et non pati uel quod pati et non facere uel quod et pati et facere uel quod nee pati nee facere potest. 5 53 De duabus autem diuisionis huius partibus — uidelicet de eo quod et facere et pati et de eo quod facere et non pati potest — exempla posuit. De eo autem quod pati et non facere uel quod nee pati nee facere potest, nichil dicit. Ideo utique quia nullum subsistens est quod pati tan turn et non facere: uel quod nee pati nee facere possit. 10 Omne etenim subsistens aut temporale est aut perpetuum aut eternum. Sed omne temporale, sicut dictum est, et facere et pati: omne uero perpetuum et eternum facere et non pati potest. Quapropter ceteris duabus diuisionis partibus nullum omnino subsistens relinquitur. 54 Breuiter ergo commemorans secundum quam nature significatio- 15 nem eiusdem nunc dederit diffinitionem, transit ad diffiniendam eandem naturam secundum aliam, quam superius in diuisione primam posuerat, ipsius significationem dicens: 94 hec igitur: hoc igitur NO. patiuntur facit: paciantur facit f. 96 uel ministerio: uel misterio y. plurima faciunt: plurima facit ky. 97 ideoque: omnino k. animo NO. 98 faciunt tantum: faciunt tamen m. 1 diffiniuit dicens: diffiniunt dicens t. 3 sicut predictum est om Uz. natura est: natura p. 4 uel quod et: uel quod BfKkMmOtvy. etpati et facere uel quod om p. 5 nee facere potest: potest t. 6 huius partibus uidelicet: huiusmodi partibus Lp. huius partibus scilicet BkNOs. 7 de eo quod est: de ea quod et my. de eo quod FfQ. de eo quod facere: quod et facere fhUvz. 8 de eo autem: de eo uero BkNOs. non facere uel: non facere potest uel BkNOs. 9 potest nichil: nichil ks. ideo utique: ideoque utique mNOPt. 12 pati omne: pati potest omne kNO. 16 significationem eiusdem: significatione eiusdem f. significationem eius kNO. nunc dederit: nunc dedit s. nature dederit PR.

254

PL 64, 1364A

55 HABES IGITUR DIFFINITIONEM EIUS QUOQUE SIGNIFICATIONS i.e. secundum earn significationem NATURE QUE TANTUM SUBSTANTIIS APPLI- 20 CATUR. QUA IN RE quia scilicet quod ea diffinitione de natura dictum est non nisi substantiis conuenit, in hac diffinitione nature SUBSTANTIE QUOQUE EST REDDITA DIFFINITIO.

56 Diligenter attende quod ait nature diffinitione diffinitam esse substantiam. Nam et ipse cur hoc dixerit ostendit dicens: NAM si 25 NOMEN NATURE SUBSTANTIAM MONSTRAT — quod utique quorundam, sicut dictum est, usus habet — CUM NATURAM DESCRIPSIMUS, SUBSTANTIE QUOQUE REDDITA EST DESCRIPTIO.

57 Quod uere et sine aliqua dubitatione fatendum esset si nature atque substantie nomina in eiusdem "substantie" appellatione et ab 30 eadem qualitate essent multiuoca. Quod minime sunt. Nam etsi horum nominum eadem secundum aliquos intelligatur substantia, nunquam tamen eadem qualitas. 58 Aliud enim est esse naturam, aliud esse substantiam: sicut aliud est esse hominem, aliud esse risibilem quamuis eadem substantia et 35 homo sit et risibilis. Sicut ergo non eadem diffinitio est hominis atque risibilis sic nature atque substantie eadem diffinitio esse non potest. 59 Cum igitur a diuersis qualitatibus diuersiuoca nomina sint natura atque substantia, querendum est qua ratione horum eandem dixerit 40 esse diffinitionem. Cum enim quatuor sint species nominum: uidelicet uniuoca equiuoca multiuoca diuersiuoca: uniuoca quidem et multiuoca una diffinitione, equiuoca uero et diuersiuoca diuersis diffinitionibus demonstrantur. 60 Sed hec, que in diuersiuocis est, diffinitionum diuersitas eorundem unam eandemque diffinitionem esse non prohibet. Non enim diuersis 45 tantum sed etiam una diffinitione diuersiuoca declarari minime am-

20 tantum substantiis: tantum subsistentiis AKM. 22 in hac: inde hac m. 25 dixerit ostendit dicens: dixerit diligenter ostendit dicens NO. dixit diligenter ostendit s. nam si: nam etsi uZ 26 monstrat quod: demonstrat quod p. 27 cum naturam: cum natura m. 28 reddita est: redicta est p. 31 essent multiuoca: essent multiuocata f. 32 secundum aliquos: secundum aliquo t. 40 cum enim: cum ergo p. 41 uidelicet uniuoca: scilicet uniuoca BKkNOs. diuersiuoca uniuoca: uniuoca z. 42 equiuoca uero: equiuoca f. 43 demonstrantur: monstrantur BkNOs.

GEut 1, 55-65

255

bigit quisquis ea que predicta sunt de diffinitionibus recolit: quod uidelicet alie sunt quibus ostenditur non modo quod esse dicitur uerum etiam esse quod dicitur: alie uero quibus tan turn quod esse dicitur et nequaquam esse quod dicitur. 50 61 Si enim diuersiuoca primo diffinitionum genere demonstranda sunt, diuersis hoc necesse est diffinitionibus fieri. Si uero altero, possunt una diffinitione monstrari. Unde quamuis natura atque substantia a diuersis rationibus indita sint nomina diuersa, recte tamen illorum una esse descriptio dicitur 55 quia scilicet id, quod est natura atque substantia, non uero esse natura uel esse substantia declaratur. Et sic quidem, qualiter dictum est, natura describitur si uel de omnibus rebus uel de solis substantiis hoc nomen dicatur. 62

QUOD SI RELICTIS INCORPOREIS SUBSTANTIIS NATURE NOMEN USQUE 60

AD CORPORALES CONTRAHITUR UT scilicet CORPOREE TANTUM SUBSTANTIE

NATURAM HABERE uiDEANTUR et nature nomine appellentur SICUT PUTANT ARISTOTILES CETERIQUE ET EIUSMODI i.e. Aristotilice ET MULTIMODE PHILOSOPHIE SECTATORES, DIFFINIEMUS EAM ita

ETIAM UT HII diffinie-

runt QUI NATURAM i.e. nature nomen et significationem NON NISI IN 65 CORPORIBUS ESSE sua opinionc atque sententia POSUERUNT. 63 EST AUTEM eius secundum hanc corporum significationem DIFFINITIO HOC MODO: NATURA EST MOTUS PRINCIPIUM PER SE ET NON PER ACCIDENS.

64 Hie commemorandum uidetur quod Aristotiles ait sex esse species 70 motus que sunt "generatio corruptio augmentum diminutio alteratio secundum locum mutatio". Harum quinque non solum corporeorum sunt sed etiam incorporeorum. 65 Generatio namque est ingressus in substantiam. Ideoque quicquid per creationem incipit alicuius generis esse, id recte dicitur "generari". 75 48 uidelicet alie: scilicet alie BkNOs. 49 uerum etiam... quod esse dicitur om t. dicitur alie: esse dicitur alie s. 55 indita sint: indita sunt Lmt. indita sint tamen p. 57 declaratur: declaretur pR. et sic quidem: etsi quidem fhUz. 60 substantiis nature: nature uZ. 62 uideantur et: uideantur id est BkNOv. nomine appellentur: nomen appellantur f. 63 ceterique et: ceterique BDKkLMNOPrsv. eiusmodi: huiusmodi BFfKkmNOPQr. 63 aristotelice: aristotelici EFPpQRV. 64 earn ita: ea ita f. 70 (Aristotiles) PL 64, 289BC. 74 ideoque quicquid per: ideo quicquid per BKkNO.

256

PL 64, 1364D

Quod utique omnibus temporalibus atque perpetuis conuenit. Hec enim omnia non semper fuerunt. Ideoque quicquid secundum quodlibet genus sunt, per generationem hoc esse ceperunt. 66 Quoniam uero "eterna positum lege est ut constet genitum nichil", corruptionis etiam motus creatis omnibus tarn incorporalibus 80 quam corporalibus naturaliter conuenit. Sicut enim omne genuinum incorruptibile sic omne natiuum est corruptibile. 67 Augmentum quoque et diminutio corporalibus et incorporalibus non modo subsistentibus sed etiam subsistentiis et eis accidentibus conuenit. Sunt enim augmentum et diminutio et secundum spacii 85 quantitatem. et secundum temporis et secundum numeri. Que secundum spacii quantitatem sunt i.e. secundum lineam uel superficiem uel soliditatem uel locum, corporalibus tantum conueniunt. Que uero secundum temporis aut numeri quantitatem, conueniunt omnibus illis quorum sunt et tempus et numerus: que uere sunt omnium tarn 90 incorporalium quam corporalium natiuorum. 68 Sed et alteratio non solum corporalibus sed etiam incorporalibus substantiis conuenit. Fiunt enim etiam in anima quedam qualitates quas Aristotiles uocat "habitus" et "dispositiones" atque "passibiles qualitates" et "passiones". 95 69 Motus uero qui est secundum locum non nisi corporeorum est. Quia nanque locus, qui genere "quantitas" appellatur, solis corporalibus conuenit, eidem coaccidens locus non nisi corporalium esse potest. Itaque naturam secundum illos, qui hoc nomen non nisi in corporibus posuerunt, per motum diffiniens, ilium tantum qui solis — corporibus conuenit — localem uidelicet — intelligi uoluit cum ait:

77 ideoque quicquid secundum: ideo quicquid secundum BkNOs. 78 genus sunt: genus est kNO. 80 (nichil) BOETHIUS, De phil. cons. II, 3 ; CSEL 67, 27. etiam motus: motus s. 81 quam corporalibus: quam corporalibus et pR. 87 que secundum: que uero secundum Lm. 88 uel soliditatem: uel sodalitatem z. uel soliditatem ss z. corporalibus tantum: corporibus tantum kNO. 90 illis quorum: illorum quorum f. que uere sunt: que uero sunt Pp. 92 fiunt enim etiam: fiunt etiam m. fiunt enim et BkNOs. 94 (Aristotiles) Cf. BOETHIUS, In Cat. Ar. Ill; PL 64, 234B and 236B. 96 corporeorum est: corporum est PpR. 98 locus non nisi: motus non nisi ky. 99 itaque naturam: itaque natura Uz. 100 tantum qui: tamen qui y. qui BfkNO. 1 corporibus conuenit: corporalibus conuenit FKPQRS. localem uidelicet: localem scilicet BKkNOs.

CEut 1, 66-74

257

70 NATURA EST MOTUS PRINCIPIUM. Nam, sicut dictum est, ille solus corporum proprius est. Et generaliter quidem motus localis corporibus: eius uero species corporum speciebus predicta proprietate redduntur. Unde etiam ostendens singulorum, que in diffinitione posuit, causas 5 ait: 71 QUOD MOTUS PRINCIPIUM Dixi — quasi: quod per motum naturam descripsi — HOC EST ideo scilicet feci QUONIAM CORPUS OMNE secundum speciem sui, cuius est, elementi HABET PROPRIUM MOTUM. Atque hoc exemplis declarat dicens: 10 72 UT IGNIS proprio huius generis secundum speciem motu mouetur SURSUM: TERRA uero mouetur DEORSUM. Nam in mundana spera ignis supremus est et terra extrema. Propter quod si uel ignis infra suppremum uel terra supra extremum locum aliqua causa esse cogantur, sibi dimissa hec elementa propriis ponderositatibus petunt: ignis 15 quidem superiora, terra uero inferiora. 73 ITEM QUOD PROPOSUI NATURAM ESSE PRINCIPIUM MOTUS PER SE ET NON PER ACCIDENS quod scilicet in diffinitione nature — premisso quod ipsa sit principium motus — addidi "per se et non per accidens", TALE EST — quasi: hoc quod sequitur exemplo intelligi poterit — 20 QUONIAM LECTUM QUOQUE LiGNEUM, sicut et de terra dictum est, si aliqua ui in acre sit, sibi dimissum DEORSUM FERRI NECESSE EST. SED cum sit et lectus et ligneus — ligneus quidem per subsistentiam, lectus uero per accidens subsistence — NON PER ACCIDENS quo dicitur "lectus" FERTUR DEORSUM. Quasi: sed per earn, cui adest, subsistentiam. 25 74

ICCIRCO ENIM QUIA LIGNUM EST QUOD EST TERRA CtC.

Recte, cum dixisset QUIA LIGNUM EST, addidit QUOD EST TERRA 2 principium nam sicut: sicut h. 3 localis corporibus: localis corporalibus AfKMsUvXz. 4 speciebus predicta: spiritibus predicta v. 8 omne secundum: omne proprium motum secundum kNOy. 10 hoc exemplis: hoc exemplo s. 11 secundum speciem motu: motu s. secundum speciem motum f. 12 uero mouetur: mouetur f. uero fhKUz. 13 terra extrema: terra uero extrema v. 14 extremum locum: supremum locum s. esse cogantur: esse cogitantur h. cogantur BNOv. 15 dimissa hec elementa: dimissa elementa U. dimissa helementa z. ponderositatibus petunt: ponderibus petunt kNO. 18 quod scilicet... per accidens om p. scilicet in: sunt in kNO. 19 premisso quod: premissa quod bf. addidi per: addidit per KkNOVY. 21 sicut et de: sicut de v. sicut et fLT. 22 ui in acre sit: in acre sit kNO. causa in acre sit Bs. ui in acre fit f. 23 sit et lectus: sit lectus BkNOPRs. per subsistentiam: per substantiam fM. 24 accidens subsistentie: accidens substantie id est subsistentie BkNO. quo dicitur: quo quidem dicitur v. 26 lignum est: ligneum est f. 27 quia lignum: quia ligneum f.

258

PL 64, 1365C

quoniam, que specialibus subsistentiis dicuntur accidere, non tarn ipsis quam ipsarum aliquibus partibus — immo ideo ipsis quoniam ipsarum partibus — addicuntur: ut cum speciali subsistence, qua 30 homines sumus, adesse dicantur in nobis color sanitas atque scientia, ideo utique hec dicuntur quoniam eius partibus proprietatis ratione — color scilicet corporalitati, sanitas sensibilitati, scientia rationalitati — conueniunt. 75 Similiter ergo huius specialis subsistentie, qua lectus est lignum, 35 illi parti qua idem est terra conuenit ferri deorsum. Ideo namque quia lectus lignum est immo quoniam huius speciei parte terra est, PONDERE ET GRAuiTATE i.e. pondere grauitatis DIDUCITUR. Unde manifestum est quod non per accidens deorsum fertur. 76

NON ENIM QUIA LECTUS EST, DEORSUM CADIT SED, SlCUt dixiniUS, 40

QUIA TERRA EST. Sicut enim dicitur album "multum" eo quod superficies multa sit: et actio "longa" eo quod tempus longum sit — i.e. non quoniam albedinis aut actionis sed potius quoniam superficiei uel temporis causam multitude uel longitude sequatur — ita lectus deorsum cadere dicitur non quoniam eum esse lectum sed quoniam eum 45 esse terram causa cadendi sit. 77 Et si quis querat: cur ergo — cause huius nomine tacito quod est terra uel lignum — dicitur "lectus cadit" ? potent responderi: quia etiam esse lectum eidem conuenit cause ID EST QUIA TERRE uel ligno accidentaliter CONTIGIT UT LECTUS ESSET. 50 78 Non uero semper rerum consequentia uerbis exponitur ut scilicet in propositionibus suis causis predicamenta reddantur. Immo sepe fit uerborum ea que a dialecticis dicitur "accidentalis" et tamen uera conexio cum scilicet causarum consequentibus predicandis fit suppositio

28 que specialibus: de specialibus y. que spiritalibus my. subsistentiis dicuntur: substantiis dicuntur NOY. 30 partibus addicuntur: addicuntur y. partibus adiciuntur BDIKkLMNOpRSsVWXy. partibus addiciuntur AbQP. speciali subsistentie: speciali substantie u. spiritali subsistentie m. 31 adesse dicantur: adesse dicuntur BfkNOPRsUvWz. 31 nobis color: nobis calor NO. 33 ratione color: idem color m. ratione calor NO. 35 specialis subsistentie: specialis substantie k. spiritalis subsistentie m. 37 quoniam huius: huius m. 41 diximus quia: diximus quia et fhUz. 46 cadendi sit: cadendi fit MZz. 50 contigit ut: contingit ut EKLPSTVYyZ. 52 scilicet in propositionibus: secundum in propositionibus f. scilicet in proporcionibus y. immo sepe: immo uero sepe U (uero del z).

CEut 1, 75-81

259

rerum: siue earundem aliis consequentibus — ut "durum est album" — 55 siue alienis e contrario causis ab his que predicantur — ut "quoddam rationale est album". Rationalitas enim quamuis multorum causa sit, nequaquam tamen colorum est causa — siue alienarum consequentibus causarum — ut "quoddam musicum est album". Nam scientia musice nee albedinis causa est nee eius sequitur causam: quam in solo 60 corpore esse certum est. Albedo enim tantum corporis affectio est. Immo fit in spiritu scientia musice et rationalitatis in eo sequitur causam. 79 Similiter ergo cum dicitur "lectus deorsum fertur", accidentalis conexio est: in eo utique conexionum accidentalium genere quo et id, 65 quod predicatur, et id, quo suppositio fit, eiusdem cause principio redditur i.e. speciei, qua lectus lignum est, uel generi quo terra est. 80 Itaque quamuis lectus deorsum ferri uere dicatur, non tamen huius motus principium i.e. causa est esse lectum sed potius esse terram genere uel esse lignum huius generis specie. Habet autem ea 70 quam nunc exemplauimus nature diffinitio id, quod motus principium est esse naturam. UNDE FIT UT lectum qui deorsum ferri dicitur DICAMUS ESSE NATURALITER LIGNUM: esse UERO LECTUM non naturaliter sed potius ARTIFICIALITER.

81

EST ETIAM etc. 75 Hue usque naturam diffiniuit et secundum ilium huius nominis usum quo de solis corporibus: et secundum ilium quo de omnibus subsistentibus: et secundum ilium quo de omnibus substantiis et accidentibus et etiam horum principiis dicitur.

55 aliis consequentibus ut: aligenis consequentibus ut f. aliis consequentibus ut quoddam Pp. 56 siue alienis: siue aligenis f. que predicantur: que ponuntur bmy (k ?). 57 rationalitas enim: rationalitas BkNOs. 58 tamen colorum: tamen color LuZ. tamen coloris kNO. siue alienarum: siue aligenarum f. 61 corporis affectio: corpori affectio XvZ. 64 fertur accidentalis: fertur m. 65 genere quo et: genere quod et fhKUuz. 66 predicatur et id quo: preter et id quo u. predicatur et quo AfhIKMUuXz. predicatur et id quod DkNOrW. 67 lectus lignum: lectus ligneum f. 69 motus principium: motus principiis luZ. 71 nunc exemplauimus: nunc explanauimus m. 72 esse naturam: esse natura NOP. 73 naturaliter lignum: naturaliter esse lignum bFLmQVy (esse del Y). esse uero lectum: esse nee lectum kNO. 75 etiam et cetera hue: etiam hue s. ilium huius: huius kLNOy. 76 usum quo: usum quod bmy. ilium quo: illud quo m. ilium quod bmy. 78 secundum ilium quo de omnibus substantiis et accidentibus et om p. substantiis et: subsistentiis et BfkLNO. subsistentibus et ms. 79 et etiam horum: et horum f.

260

PL 64, 1366G

82 Sed attendendum quod a principiis, que nulla creationis natiuitate 80 procedunt ab aliquo, huius nominis appellatio est omnino remota. Natiuis autem secundum grammatice denominationis proprietatem, qua nomen ab aliqua dictione non sine rei significate participatione assumitur, magis accedit et a natu "natura" uocatur, quamuis non omnibus natiuis hoc nomen recte conuenire intelligatur. Uidetur 85 enim id, quod "natura" dicitur, alicuius esse natura. 83 Unde ilia que uere sunt aliquid — hoc est: que aliis, quam ipsa sint, uere subsistunt — non sunt aliquorum nature sed eorum potius aliqua sunt nature. Non enim corpus aut spiritus aliquorum: sed magis corporis aut spiritus aliqua sunt nature. 90 84 Et puto quod hoc nomen eorum subsistentiis quam subsistentiarum accidentibus accomodatius conuenit. Quamuis enim accidentia et natiua sint et aliquorum sint — eorum uidelicet quibus insunt uel adsunt uel quolibet modo extrinsecus affiguntur — quia tamen non sunt subsistentium esse et ideo illorum nee accessu generatio nee 95 abscessu corruptio fieri potest, raro usu logice subtilioris uocantur "nature". 85 Que uero in ea ratione natiua sunt quod natiuorum subsistentium esse sunt et eis adeo insita ut aut in eis perpetuo maneant aut suo abscessu ilia corrumpant, proprius et usu plurimo dicuntur "nature". — 86 Horum etiam quoniam ratione quedam precedunt, quedam uero sequuntur, et proprietatis ratione priorum addicta sunt potestati, non tarn priora posteriorum quam posteriora priorum appellantur "nature": ut differentie generum. 87 Recte utique quoniam et natiue sunt et aliquorum sunt: et eorum, 5 in quibus sunt, ipsarum accessu generatio semper, corruptio sepe contingit: et in subsistentibus, quibus insunt, generum — quibus adsunt, sicut iam dictum est — potestatem sequuntur. Quam huius nominis quod est "natura" proprietatem auctor considerans ait: 80 que nulla: que de nulla ky. 81 ab aliquo: aliquo f. 84 a natu natura: a natura AIKt. 85 natiuis hoc: naturis hoc SsT. 87 hoc est que: hec est que m. quam ipsa sint: quamquam ipsa sint fz. quam ipsa sunt sW. 93 eorum uidelicet: eorum scilicet BkNO. 95 ideo illorum nee: ideo nee Ss. 99 et eis adeo: et eis ideo y. 1 ratione quedam: ratione quadarn p. 2 addicta sunt: addita sunt pX. 6 ipsarum accessu: ipsorum accessu mY. accessu A. ipsarum abscessu DW. semper corruptio: semper abscessu corruptio kNOy. 7 contingit et: contingit ut k. contingit abscessu et B. 9 nominis quod: nominis scilicet quod BkNO.

GEut 1, 82-93 88

261

EST ETIAM ALIA SIGNIFICATIO NATURE Ca uidelicCt PER QUAM USU 10

multorum DICIMUS DIUERSAM ESSE NATURAM AURI ATQUE ARGENTI: IN HOC non subsistens corporeum i.e. non ipsum quod est aurum uel argentum: non ipsam, que ex genere et differentia constat, subsistentiam specialem qua est aurum uel argentum: non generalem que quodam modo principium est specierum qua utrumque horum est uel metallum 15 uel terra uel corpus uel huiusmodi alia: non aliquod eorurn, que subsistentiis adsunt et insunt subsistentibus, accidentium: non denique horum aliquod eternum principium uolentes intelligi sed potius nature nomine MONSTRARE CUPIENTES RERUM, que generibus et speciebus suis sunt aliquid, uel generum ipsorum atque specierum substantialem 20 PROPRIETATEM.

89 Qualis est uerbi gratia rationalitas. Hec enim neque subsistens est neque genus neque species neque accidens subsistentis neque cuiuslibet horum eternum principium. Sed potius specierum, quas cum genere ipsa constituit, uel generis, cuius in subsistente uel sub- 25 sistentis specie sequitur potestatem, est substantialis proprietas. 90 Hec igitur est propria NATURE SIGNIFICATIO QUE DIFFINIETUR i.e. secundum quam significationem natura diffinietur HOC MODO: NATURA EST UNAMQUAMQUE REM INFORMANS SPECIFICA DIFFERENTIA.

91 Secundum hanc diffinitionem nullum principium, nullum sub- 30 sistens corporeum uel incorporeum, nullum genus uel species subsistentis, nullum omnino accidens appellatur "natura". 92 Nam secundum philosophos yle que "silua" dicitur — primordialis scilicet materia — omnium quidem secundum illos formarum receptaculum est. Nichil uero ipsa informat. 35 93 Auctor quoque omnium Deus etsi a theologicis secundum aliam rationem uniuersorum a se creatorum "natura" et recte degentis creature rationalis "forma" dicatur, nequaquam tamen secundum

10 est etiam alia: est autem alia fhUz. ea uidelicet per: ea scilicet per BkBO. 11 usu multorum: multorum bm. (diuersam esse naturam) End of MS Vienna 1618 (v). 20 sunt aliquid uel: sunt aliquod uel k. 22 qualis est: qualem z. 24 neque cuiuslibet: neque cuilibet k. 26 potestatem est: potestatem fhKUz. substantialis proprietas: consubstantialis proprietas fKUz. 29 (differentia) ad tale signum quere *marg Uz. 35 ipsa informat; ipsam informat m. 37 recte degentis: recto degentis p.

262

PL 64, 1367C

illam rationem qua subsistentium "formas" logic! uocant ipsas eorum, quibus aliquid sunt, generales aut speciales aut differentiates subsis- 40 tentias aut — secundum quartum genus qualitatis — etiam quasdam accidentales ipse est forma. 94 Subsistens uero corporeum siue incorporeum predictas quidem, quibus est aliquid, in se formas habet. Ipsum autem nichil informat. Species uero ilia, que "specialissima" dicitur, etsi indiuiduorum sit 45 aut etiam generis forma, in describendis tamen indiuiduis uicem tenet materie et nullius potest esse specifica. 95 Generalis quoque subsistentia quamuis subsistentium, in quibus est, forma sit et minoris — quam ipsa sit — similitudinis formas constituat, tamen in diffinitionibus specierum, substantiua significatione 50 preposita, similitudinem quandem habet materie: nee alicui pre se generi, a quo tota substantia sui diuersa sit, in diffinitionibus sine accidentali conexione addici potest. Ideoque nullum recte genus ad intelligendam ipsius speciem format. 96 Forma uero ilia, que genere "qualitas" ab Aristotile dicitur 55 quoniam ratione accidentalis est, specifica esse non potest. Iccirco nullum horum, que dicta sunt, secundum predictam diffinitionem natura est. 97 Relinquitur ergo nature nomen specificis differentiis que et natiue sunt et aliquorum sunt: subsistentium uidelicet — in quibus 60 sunt et quorum forme et esse sunt — et specierum — quarum partes constitutiue sunt — et generum, quorum potestati ratione proprietatis addicte, eorum quoque in specierum diffinitionibus forme sunt.

39 rationem qua: rationem que p. rationem quas K. 42 accidentales ipse est: accentales ipse est p. accidentales ipsa est fNOUuXZz. 43 corporeum siue: corporeum uel ks. 44 ipsum autem nichil: ipsam autem nichil M. ipsum uero nichil k. (species uero) Boetius super Porfirium: species est forma indiuiduorum et ultima similitudo marg b. Regula super Porfirium: species est forma indiuiduorum et ultima similitudo marg y. 45 ilia que: ea que ks. 46 sit aut etiam: aut etiam BkNO. 47 tenet materie: tenet nature kN (nature del O). 50 formas constituat: formas constituit fUY. 51 habet materie: habet nature kN (nature del O). nature ss y. 52 a quo tota: a tota NO. 53 addici potest: adici potest EFs. recte genus: rectum genus NO. 54 ad intelligendam: ad intelligentiam ks. 55 (Aristotile) Cf. BOETHIUS, In Cat. Ar. Ill; PL 64, 250D. 60 uidelicet in: scilicet in kNOs. 61 et esse sunt: et cause sunt s. uel esse ss s. et specierum quarum partes constitutiue sunt om uZ.

CEut 1, 94-102

263

98

CUM IGITUR etc. Quasi: Nomen nature aut de rebus omnibus aut de solis subsis- 65 tentibus aut de solis corporibus aut de solis specificis differentiis dicitur. CUM IGITUR NATURA TOT MODis UEL diuersorum usu diuerso DICATUR UEL etiam DIFFINIATUR TAM CATHOLICI QUAM NESTORIUS recte CONSTITUUNT i.e. sine aliqua sue perceptionis hesitatione dicunt DUAS 70 NATURAS ESSE IN CHRiSTO non secundum aliquam trium premissarum diffinitionum quibus uel res omnes uel tantum subsistentes uel tantum corporee diffiniuntur esse nature sed SECUNDUM ULTIMAM DIFFINITIONEM qua solis specificis differentiis "nature" conuenit nomen. 99 Diligenter tamen attendendum est quod, quoniam specifica diffe- 75 rentia cum genere constituit speciem, cuiuslibet specialis subsistentia simplex esse non potest. Dei uero essentia omnino simplex est. Nulla enim ratione intelligenda est ex diuersis esse composita. Unde et in primo libro recte ipse "id quod est" esse dicitur. 100 Non est ergo Deus aliquid uel speciali uel specifica subsistentia. 80 Ideoque etsi Dei ab homine altera dicitur esse natura, nullo modo tamen intelligenda est generis forma et — que ipsi generi in constitutione speciei iuncta sit — specifica differentia. 101 Quod igitur auctor ait tarn catholicos quam Nestorium secundum ultimam nature diffinitionem duas in Christo constituere naturas sic 85 intelligendum uidetur: quod quamuis non sit altera Dei altera hominis specifica differentia, secundum hoc tamen dicitur "altera" quod que est hominis specifica, non est Dei: et que est Dei non-specifica, non est hominis. 102 Qui locutionis usus sepe in humana etiam pagina inuenitur. 90 Nam Aristotiles cum in prolegomenis Cathegoriarum dixisset: "Diuersorum generum et non subalternatim positorum diuerse sunt species 64 cum igitur et cetera: cum natura igitur tot modis kNOs. 69 uel etiam: uel esse bmy. 70 recte constituunt: recte p. 73 sed secundum: scilicet secundum f. 75 quod quoniam: sed quoniam NO. 76 constituit speciem: facit speciem y. 78 nulla enim: nalla enim p. 79 recte ipse id: recte ipsa pR. recte id se id t. 80 speciali uel: specialis uel s. 81 etsi dei ab: etsi ab m. 83 iuncta sint: iuncta sit my. 84 quod igitur: quod ergo bmSy. 85 diffinitionem duas: differentiam duas NO. 87 hoc tamen: hoc tantum kNO. 90 qui locutionis: qui collocutionis NO. 91 (Aristotiles) PL 64, 177A. in prolegomenis: in prolegamenis z.

264

PL 64, 1368C

et differentie", hoc exemplauit dicens: "ut animalis et scientie". Et cum enumerasset quasdam differentias, que uere sunt animalis, nullas enumerauit scientie. Nee potuit quoniam eorum, que inahstracta — 95 separatim tamen ab eis in quibus sunt — speculatur rnathematica disciplina, nullum genus est quod diuidat: nulla species quam constituat specifica forma. Non enim sunt aliquid subsistentiis mathematica inahstracta. Cum igitur, sicut dictum est, enumerasset differentias animalis, non subiunxit "he uero sunt scientie" sed ait: — "scientie uero nulla harum est". Qui tamen dixerat diuersorum generum esse diuersas. 103 Similiter et hie cum auctor dixisset quod "catholici atque Nestorius duas in Christo secundum ultimam diffinitionem naturas constituunt", non ait: "He etenim sunt hominis, he uero Dei". Sed 5 potius ait: NEQUE ENIM EASDEM IN DEUM ATQUE HOMINEM DIFFERENTIAS CONUENIRE — subaudi: catholici Nestoriusque constituunt. Quod dicens uult intelligi non quod alie sint hominis, alie Dei nature specifice sed quod que sunt hominis, nequaquam sunt Dei. Qui tamen duas naturas esse in Christo et secundum ultimam nature dixerat diffinitionem. 10 II

1

SED DE PERSONA etc. Hue usque nominis huius, quod est "natura", quantum ad hoc opus pertinebat, significationes diuisit. Et secundum unamquamque, quid sit natura, diffiniuit. Et ex quo sensu catholici atque Nestorius naturam uelint intelligi, docuit. Nunc quibus rebus nomen "persone" 5 conueniat, primo rerum ipsarum diuisione uestigat. Deinde ratione diffinitionis et usu et etiam nominis ipsius interpretatione declarat. Quasi: quomodo natura diffiniatur, propter diuersorum usus diuersos dubium est. SED DE PERSONA MAXIME DUBITARI POTEST QUENAM

93 hoc exemplauit: exemplifiauit f. ut animalis: ut animal NO. et scientie: scientie FkNOQ. 95 eorum que: eorum t. 96 mathematica disciplina: mathematicam disciplinam m. quod diuidat: diuidant p. 98 specifica forma: specifica differentia ks (differentia ss y) uel forma ss s. 3 et hie cum: hie cum U. 5 etenim sunt: etenim k. enim sunt ELPpQVY. uero sunt F. 6 deum atque: deum et s. 7 quod alie sint: quod alie sunt ADfhlKkNORsUuWXZz. 9 quod que: quod quia que k. 2 sed de persona: sed persona s. de persona marg Q. caput secundum marg E. caput tercium marg W. de persona (as title) BUz. 4 quid sit: quod sit fhUz. 7 et usu et: et usu p. interpretatione declarat: interpretationem declarat ADIUZ. interpretationis declarat NO. 9 usus diuersos: usum diuersos m.

CEut 2, 1-6

265

uidelicet DIFFINITIO EI POSSIT APTARI. Et que dubitationis sit causa, 10 supponit: si ENIM etc. 2 Natura, sicut dictum est, aut de solis specificis differentiis aut de solis corporibus aut de omnibus substantiis aut de omnibus rebus dicitur. Persona uero aut de his, quibus conuenit, aut de his, quibus non conuenit nomen "nature", predicatur. 15 3 Si de his, quibus secundum quamlibet predictarum significationum nomen "nature" conuenit, predicatur persona aut de omnibus aut de aliquibus. Sed si OMNIS NATURA HABET PERSONAM i.e. si de omnibus que secundum quamlibet predictarum, ut dictum est, significationum dicuntur "natura", predicatur persona — sensus: si omnis 20 natura est persona — INDISSOLUBILIS NODUS EST i.e. uix aut nequaquam intelligi poterit QUENAM DISCRETIO POSSIT ESSE INTER NATURAM atQUE PERSONAM.

4 Nam etsi secundum qualitates diuersas diuersiuoca nomina sunt natura atque persona et secundum hoc sit nature atque persone 25 multa discretio et ille diffinitiones diuerse, quibus ostendatur non modo quod dicitur esse natura uel persona uerum etiam esse quod dicitur, idem tamen erit quod utroque nomine appellabitur. Et id nulla diffinitio ostendere poterit esse diuersum: sicut id, quod est homo, est risibile et e conuerso cum tamen aliud sit esse hominem, 30 aliud esse risibilem. 5

AUT

SI NON EQUATUR PERSONA NATURE Ut de eodem

hec

duo

nomina conuersim dicantur SED INFRA TERMINUM SPACIUMQUE NATURE PERSONA SUBSISTIT i.e. si non de omnibus sed de aliquibus naturis persona dicatur DIFFICILE DICTU EST propter diuersorum usus diuer- 35 SOS USQUE AD QUAS NATURAS PERSONA PERUENIAT.

6 Et quo intellectu hoc sit accipiendum, exponit: ID EST QUAS NATURAS

CONUENIAT HABERE

PERSONAM

QUAS

A

PERSONE

UOCABULO

10 aptari et que: aptari f. 16 si de his: sed de his DfhpTUYz. 18 aut de aliquibus: aut aliquibus Uz. sed si omnis: sed non omnis y. 21 omnis natura est: omnis est m. 23 atque personam: et personam BkNOsU. 26 quibus ostendatur: quibus ostendantur f. 27 etiam esse quod: etiam quod m. 29 diffinitio ostendere: diffinitione ostendi BkNO. 33 conuersim dicantur: conuersim non dicantur BkNO. 35 dictu est: dictum est MmQ. 36 usus diuersos: usus diuerso m.

266

PL 64, 1369A

SEGREGARI — sensus: de quibus scilicet naturis predicetur "persone" et de quibus non predicetur.

nomen 40

7 NAM ILLUD QUIDEM quod forte quis cogitet, uidelicet quod nomen "persone" de nullo prorsus, cui secundum aliquam significationem nomen "nature" conueniat, predicetur, nichil est. MANIFESTUM EST enim NATURAM SUBIECTAM ESSE PERSONS i.e. NEC PERSONAM ullo modo POSSE PREDICARI PRETER NATURAM: hoc est nisi de eo quod secundum 45 aliquam significationem "natura" dicatur. 8 Quoniam IGITUR neque de nullis neque de omnibus naturis predicatur persona sed — secundum aliquam supra dictarum nature significationum — de aliquibus tantum, HEC aliqua ab INQUIRENTIBUS que ilia sint UESTIGANDA SUNT HOC MODO: per diuisionem uidelicet 50 naturalium. 9 Nam, sicut dictum est, PERSONA PRETER NATURAM ESSE NON POTEST. Immo quicquid est persona, necesse est ut secundum aliquam nature significationem dicatur "natura". Sed NATURE — secundum illam diffinitionem qua dicitur esse "natura earum rerum que, cum sint, 55 quoquo modo intellectu capi possunt" — ALIE SUNT SUBSTANTIE ALIE ACCIDENTES. 10

ET

UIDEMUS

PERSONAM

IN ACCIDENTIBUS

NON POSSE

CONSTITUI

— i.e. nullum accidentium esse personam. Quis ENIM DICAT ESSE ULLAM PERSONAM ALBEDINIS UEL NIGREDINIS UEL MAGNITUDINIS ?

HOC 60

est: quis potest dicere quod albedo uel nigredo uel magnitude sit persona ? Ac si dicat: nullus. Hec enim quandoque sunt personarum. Ideoque nunquam possunt es,se persone. Quicquid enim est siue pars siue natura siue in quocumque genere uel ratione proprietas alicuius persone, nunquam potest esse persona. 65 11

RELINQUITUR ERGO. Quasi: preter naturam non potest esse persona.

Naturarum

40 predicetur nomen: predicatur nomen f. 44 subiectam esse: substantiam esse FkNOQV (subiectam ss k). 48 supra dictarum: dictarum t. predictarum s. 50 que ilia sint: que ilia sunt bmpy. 51 naturalium : naturarum y. 53 necesse est ut: necesse ut k. 54 dicatur natura: dicantur natura KtUZz. 56 intellectu capi: capi ks. 58 et uidemus: et uideamus f. 60 esse ullam: ullam BNO. esse illam M. esse unam f. 62 sit persona: possit esse persona BkNOs. 63 possunt esse persone: possunt esse persona kNO. persone fhUz. 65 esse persona: esse persona quicquid enim est siue pars p.

CEut 2, 7-16

267

autem alie sunt substantie alie accidentes. Accidentes uero non possunt esse persone. Quod quoniam ita est RELINQUITUR ERGO ux PERSONAM IN suBSTANTiis Dici coNUENiAT hoc est solas substantias 70 esse personas. SED non omnes. 12 Ideoque adhuc diuisione ue^tigat que substantie sint persone. Et attende quod substantias uult hoc loco intelligi non subsistentias sed que subsistunt. Quod ex eis que secuntur apparet. Ait enim: 13 SUBSTANTIARUM ALIE SUNT CORPOREE ALIE INCORPOREE. CORPO- 75 REARUM UERO ALIE SUNT UIUENTES ALIE MINIME. UlUENTIUM COrpOrea-

rum — hoc ita debere intelligi, exemplis que sequuntur patebit — uiuentium, inquam, ALIE SUNT SENSIBILES ALIE MINIME. SENSIBILIUM ALIE SUnt RATIONALES ALIE IRRATIONALES.

14

RATIONALIUM UERO etc. 80 Attende quod in precedentibus subdiuisionibus priorum diuisionum omnium genera subintelligi uoluit: in hac autem que sequitur diuisione non modo ilia, que corporea sunt: nee etiam ilia tantum subsistentia, que accidentibus subiecta sunt, uerum etiam incorporea subsistentia et horum omniumque principium. Ait enim: 85 15

RATIONALIUM

UERO ALIA EST IMMUTABILIS ATQUE

INPASSIBILIS

PER NATURAM UT DEUS! ALIA PER CREATIONEM quidem MUTABILIS ATQUE PASSIBILIS NISI GRATIA IMPASSIBILIS SUBSTANTIE hoc CSt prin-

cipalis es,sentie que Deus est AD INPASSIBILITATIS FIRMITUDINEM PERMUTETUR UT ANGELORUM hoc est celcstium spirituum natura ATQUE 90 natura humane ANIME. 16 Deus enim nullo modo mutari potest nee ullo animalis passionis affici sensu. Celestes uero spiritus qui ei assistant non sunt stabiles sed naturaliter corruptibiles. Et similiter humane anime. Quicquid

68 alie accidentes: alie sunt accidentes AbhKLMNOtUXyz. 70 ut personam: ut persona kNO. (hoc est) Continuation of MS Sainte-Genevieve 1394 (G). 72 sint persone: sunt persone IKm. 73 non subsistentias: subsistentias P. non substantias ni. 74 ex eis que: ex his que fmpsyz. 75 corporee alie: corpore alie f. 77 hoc ita: hoc itaque f. sequuntur patebit: sequentur patebit bmy. sequantur patebit f. 82 hac autem que: hac autem qua fhUz. 84 ilia tantum subsistentia: tantum subsistentium NO. subiecta sunt: substantia sunt kNO. 87 quidem mutabilis: quid est mutabilis m. qui deus mutabilis L. 91 nature humane anime: humana ut anime p. 92 modo mutari: modo permutari Bs.

268

PL 64, 1370A

enirn cum non esset, per diuinam potentiam esse poterat, idem etiam 95 per eandem potentiam, dum est, non esse potest. Non enim immutabilis esset diuina potentia si, quod cepit esse, non esse non posset quandoquidem, cum non erat, non esse poterat. Sed, sicut dictum est, aliqua mutabilium in eo, quod per creationem facta sunt, ita diuina gratia firmat ut deinceps nequaquam mutentur. Ac per hoc — incorruptibilia immortaliaque dicuntur. 17

EX QUIBUS OMNIBUS CtC.

Quasi: nature partes predictis diuisionibus ostendimus. Ex QUIBUS OMNIBUS diuisionibus MANIFESTUM EST NEQUE IN NON UIUENTIBUS CORPORIBUS POSSE DICI PERSONAM.

NuLLUS ENIM DIGIT ESSE ULLAM 5

PERSONAM LAPIDIS NEQUE RURSUS EORUM UIUENTIUM QUI SENSU CARENT.

Nulla ENIM PERSONA EST ARBORis NEQUE UERO Eius rei uiuentis atque sensibilis QUE INTELLECTU AC RATIONS DESERITUR. NULLA EST ENIM PERSONA EQUI UEL BOUIS CETERORUMQUE ANIMALIUM QUE naturaliter MUTA AC SINE RATIONE UITAM SOLIS SENSIBUS DEGUNT. 10

18 Diligenter attende quod ait nullam lapidis uel arboris esse personam: non modo secundum philosophorum usum uerum etiam secundum rei, qua recte "persona" est appellanda, proprietatem hoc eum dixisse. Nulla namque ratione potest esse persona ex quo totum continuum uel actu uel potentia constat. Cuius rei ratio in sequen- 15 tibus dicetur. 19 Quod uero ait nullam equi uel bouis uel quorumlibet irrationalium animalium esse personam, non secundum rationis huius, qua quidlibet est persona, proprietatem sed tantum secundum usum philosophorum qui hec, cum recte possent, noluerunt tamen appellare 20 "personas", dixit. Quod et ipse in sequentibus aperte dicturus est. 20

AT HOMINIS etc. Quasi: mutorum animalium nullam usu philosophorum dicimus

96 idem etiam per: idem et per k. 98 cum non erat: cum non erant U. 2 omnibus et cetera quasi: omnibus quasi ks. 3 partes predictis diuisionibus: partes per diuisiones kNO. 7 nulla enim: nulla p. 8 nulla est enim: nulla enim BkNO. 12 non modo: ne modo f. 13 secundum rei: rei p. qua recte persona: quam recte persona K. que recte persona y. proprietatem hoc: proprietate hoc bm. 18 personam non: persona nonbm. 19 qua quidlibet: qua quilibet fhLPSTUz (e con D). qua qualibet W. qua quislibet bmy. 20 cum recte possent: recte possent t. cum recte NO. 22 hominis et cetera quasi: hominis quasi ks. 23 mutorum animalium: multorum animalium bMpty.

CEut 2, 17-25

269

esse personam. AT HOMINIS DICIMUS ESSE PERSONAM. DICIMUS etiam DEI. DICIMUS ANGELI hoc est cuiuslibet cele^tis spiritus et naturaliter 25 et usu philosophorum dicimus esse personam. 21

RURSUS SUBSTANTIARUM CtC.

Quia non omnibus sed tantum quibusdam naturis — illis uidelicet que substantie sunt: neque his omnibus sed aliquibus — conuenit dici "personas", diuisit naturas atque substantias pluribus differentiis. 30 Et quibus secundum illas diuisiones conueniat quibusque non conueniat dici "persona^", etiam exemplis ostendit. Nunc rursus substantias propter idem diuidit. 22 Sed attende quod, cum superius subsistentes tantum et solis naturalibus, nunc et subsistentes et subsistentias rationalibus atque 35 topicis differentiis diuidit et ait: RURSUS SUBSTANTIARUM ALIE SUNT UNIUERSALES substantialis forme similitudine: ALIE sunt PARTICULARES i.e. indiuidue plenarum proprietatum dissimilitudine. 23 Que uero sunt uniuersales queue particulares, descriptionibus et exemplis demonstrat dicens: UNIUERSALES SUNT QUE plures secundum 40 se totas inter se suis effectibus similes DE pluribus SINGULIS subsistentibus inter se uere similibus PREDICANTUR: UT HOMO ANIMAL LAPIS LIGNUM CETERAQUE HuiusMODi QUE quantum ad subsistentias, que horum sunt qualitates, UEL GENERA SUNT ut animal lapis lignum UEL SPECIES Ut homo.

45

24 NAM ET HOMO uidelicet subsistentia specialis — que est huius nominis qualitas — una quidem conformitate sed plures essentie singularitate DE SINGULIS HOMINIBUS: ET ANIMAL DE SINGULIS ANIMALIBUS: LAPISQUE AC LIGNUM DE SINGULIS LAPIDIBUS AC LIGNIS gencraliter DICUNTUR. 50

25 PARTICULARS UERO i.e. indiuidua que sua dissimilitudine ea, que similitude substantialis facit diuidua, partiuntur SUNT ilia QUE ita de 24 hominis dicimus esse: hominis dicimus p. hominis esse NO. 25 dei dicimus: dei p. 28 substantiarum et cetera quia: substantiarum quia kNOs. 29 sunt neque his: sed neque his fhUz. sunt neque illis NO. 31 diuisiones conueniat: diuisiones conuenit p. 32 nunc rursus: nunc rursus secundum k. 37 similitudine alie: similitudine a p. 39 queue: quere sunt t. que uero S. que uere s. que p. queque NO. 40 que plures: que particulares f. 46 uidelicet subsistentia: scilicet subsistentia kNOsY. 47 qualitas una: qualitas quod una f. 49 ac lignum de: et lignum de kNOs. 50 facit diuidua: facit indiuidua mt (indiuidua e corrb).

PL 64, 1371A

270

uno dicuntur quod DE ALIIS numero ab illo uno MINIME PREDICANTUR: UT CICERO PLATO et LAPIS me, UNDE HEC ACHILLIS STATUA FACTA EST, et LIGNUM HOC UNDE HEC MENSA COMPOSITA EST.

55

26 Attende quod quibusdam particularibus a propria qualitate sua propria nomina posita sunt que omnia uult intelligi cum ait: ut Cicero Plato. Quibusdam uero non sunt posita sed per demonstratiuum pronomen et nomen appellatiuum intelliguntur cum dicitur: hie lapis, hoc lignum, et huiusmodi. 60 SED IN HIS etc. Quasi: substantiarum alie sunt uniuersales alie particulares, SED IN HIS OMNIBUS uniuersalibus scilicet et particularibus — supple: si quis querat, quibus nomen "persone" conueniat, dico quod — NUSQUAM IN UNIUERSALIBUS hoc est in nullo uniuersalium PERSONA DICI 65 27

POTEST SED IN SINGULARIBUS TANTUM

ATQUE IN his non

nisi aCtU Ct

natura INDIUIDUIS. 28 Diligenter attende quod cum dixerit personam in singularibus dici adiecit: "atque indiuiduis", innuens utique non omne singulare indiuiduum esse. Sicut enim omnis quidem persona indiuiduum est, 70 non uero omne indiuiduum est persona: ita quoque omne indiuiduum est singulare, non autem omne singulare est indiuiduum. 29 Quicquid enim est, singulare est. Sed non: quicquid est, indiuiduum est. Singularium nanque alia aliis sunt tota proprietate sua inter se similia. Que simul omnia conformitatis huius ratione di- 75 cuntur "unum diuiduum": ut diuersorum corporum diuerse qualitates tota sui specie quales. 30 Alia uero ab aliis omnibus aliqua sue proprietatis parte dissimilia. Que sola et omnia sunt huius dissimilitudinis ratione indiuidua: ut hie lapis hoc lignum hie equus hie homo. Quorum ali- 80

54 lapis his: lapis hec f. 60 sed in his: sed et in his kNO. 65 nusquam in: nusquam km. 66 tantum atque: tantum sed atque t. 72 non autem omne: non tamen omne BkNOs. est indiuiduum: indiuiduum BkNOs. quid sit diuiduum quid indiuiduum marg y. 73 quicquid enim: quicquid f. 76 unum diuiduum: unde diuiduum bm (unum margb). unum indiuiduum FKMmpQRSt (e con Y). 77 tota sui: dicuntur tota t. 79 parte dissimilia: partes dissimilia m. parte similia FLPpQR. dissimilitudinis: similitudinis t. 80 lignum hie: lignum et hie bm.

GEut 2, 26-31

271

quibus, sicut dictum est, "persone" conuenit nomen. Nulli uero uniuersalium. Generalis ENIM ANIMALIS UEL GENERAL:s HOMINIS NULLA PERSONA EST SED UEL ClCERONIS UEL PLATONIS CtC.

31 Attende indiuiduorum que ponit exempla. Non enim ait: "sed 85 uel huius lapidis uel huius ligni" cum tamen supra particularium, que indiuidua uolebat intelligi, ponens exempla dixisset: "ut hie lapis hoc lignum". Huiusmodi namque indiuidua nequaquam possunt esse persone. Et quare non possunt, paulo post dicetur. SED CICERONIS UEL PLATONIS UEL huiusmodi SINGULORUM INDIUIDUORUM PERSONE 90 SINGULE NUNCUPANTUR. Ill

1

QUOCIRCA etc. Quibus rebus nomen "persone" conueniat, hue usque rerum ipsarum diuisione uestigauit. Nunc diffinitione declarat. In qua diligenter est attendendum quid secundum rationem quid secundum philosophorum usum dicatur. 5 2 Breuiter ergo commemorans quibus superiorum diuisionum partibus nomen "persone" dixerit conuenire, ad ipsam diffiniendam transit et ait: QUOCIRCA si scilicet PERSONA IN SOLIS SUBSTANTIIS i.e. subsistentibus EST, ut utique uera ratione est, ATQUE IN HIS non nisi RATIONALIBUS, ut multorum usu dicitur, SUBSTANTIA uero OMNIS tarn 10 subsistens quam subsistentia quorundam usu NATURA EST NEC CONSTAT aliqua ratione uel usu IN UNIUERSALIBUS SED tantum IN INDIUIDUIS, premissis diuisionibus REPERTA EST PERSONE DIFFINITIO hec: 3

PERSONA EST NATURE RATIONALIS INDIUIDUA SUBSTANTIA. Secundum hanc diffinitionem humana anima uidetur esse per- 15 sona. Non enim, sicut quidam dixerunt, est endilichia — hoc est forma — sed potius substantia i.e. subsistens habens in se formas et

83 generalis enim: generaliter uero kNOy. 85 Platonis et cetera attende: Platonis attende BkNOs. 86 cum tamen: non tamen t. 89 non possunt: non possint s. 1 quocirca et cetera quibus: quocirca quibus ks. 4 quid secundum rationem: quod secundum rationem fm. 5 quid secundum philosophorum: philosophorum f. 11 aliqua ratione uel usu om t. sed tantum: sed tantum est AhMtUVXz. 14 persona est: persona y. 16 (quidam) Cf. CALCIDIUS, Comm. in Tim. Platonis 221; ed. J. H. WASZINK 236. hoc est: id est y.

272

PL 64, 1371D

diuersorum generum accidentia. Et est nature rationalis. Intelligit enim atque discernit — et separata a corpore et in corpore posita — usque adeo quod homo, qui ex anima constat et corpore, sicut 20 proprio corporis spacio distenditur ita propria anime potentia discernit. 4 Est etiam cuiuslibet hominis anima — sub genere spiritus et anime specie — sua, qua ab omnibus que non sunt ilia anima diuiditur, proprietate indiuidua. Sic igitur anima, que hominis est pars 25 constitutiua, uidetur recte esse persona. 5 Hoc tamen impossibile esse per hoc intelligitur quod nulla persona pars potest esse persone. Omnis enim persona adeo est per se una quod cuiuslibet plena et ex omnibus, que illi conueniunt, collecta proprietas cum alterius persone similiter plena et ex omnibus col- so lecta proprietate de uno uere indiuiduo predicari non potent: ut Platonis et Ciceronis personales proprietates de uno indiuiduo dici non possunt. 6 Tota uero anime Platonis proprietas — i.e. quicquid de ipsa naturaliter affirmatur — de ipso Platone predicatur. "Naturaliter" 35 dicimus quoniam, quod non naturaliter de anima dicitur, non necesse est de Platone predicari: ut topica ratio, qua Platonis anima "pars" eius uocatur, de ipso Platone minime dicitur. Dicimus etiam "affirmatur" quia, quod ab anima Platonis negatur, non necesse est ab ipso negari: ut si dicatur anima esse incorporea quo priuatorio 40 nomine corporum subsistentia, que est corporalitas, remouetur ab ea, non ideo Plato incorporeus esse dicitur. Et sic quidem humana anima secundum predictam diffinitionem uidetur esse: secundum expositam uero rationem uidetur non esse persona. 7 Ut ergo pugnas uerborum sensuum conuenientia dirimat, dicen- 45 dum est quod sicut diuiduum non modo actuali uerum etiam naturali 19 enim atque discernit: enim y. et separata a: et separata in t. 28 per se una: per se FLpQ. 29 que illi... et ex omnibus om p. 30 collecta... et ex omnibus om y. 30 plena et ex: plene et ex NO. plena est ex f. 34 de ipsa: de ipsa anima sy. de ipsa ueraciter et BkNOs. de ipso t. 35 Platone predicatur: Platone dicitur kNO (dicitur ss y). 36 naturaliter dicimus: naturaliter uero dicimus sy. dicitur non: dicimus non f. 38 dicimus etiam: dicimus p. 42 esse dicitur: esse dicetur BDEFILmPpRrSuVWyZ. 43 uidetur esse: est persona kNO. uidetur esse persona y. 44 esse persona: esse personam m. 46 sicut diuiduum: sicut indiuiduum Mz.

CEut 3, 4-11

273

similitudine: ita quoque indiuiduum non modo actual! uerum etiam natural! dissimilitudine dicitur. Quicquid enim confert habitus, tollit priuatio. 8 Hoc autem clarius erit exemplis. Homo et sol a gramaticis "appel- 50 latiua nomina": a dialecticis uero "diuidua" uocantur. Plato uero et eius singularis albedo ab eisdem gramaticis "propria": a dialecticis uero "indiuidua". Sed horum homo tarn natura quam actu appellatiuum uel diuiduum est: sol uero natura tantum non actu. Multi namque non modo natura uerum etiam actu et fuerunt et sunt et 55 futuri sunt substantial! similitudine similiter homines. Multi quoque numquam actu sed semper natura similiter soles. 9 Sicut enim "homo" non a tota unius hominis sic neque "sol" a tota huius, quern uidemus, solis proprietate nomen est. Sed "homo" quidem ab aliquibus hominum subsistentiis tarn actu quam natura: 60 "sol" uero ab aliquibus non actu sed sola natura inter se inuicem tota substantia forme similibus nomina sunt. 10 Fuerunt enim qui iam non sunt: et erunt qui nondum sunt uel fuerunt: et nunc sunt tarn actu quam natura homines infiniti. Ideoque ipsorum forme multe similiter natura et actu et fuerunt et sunt 65 et erunt a quibus hoc ipsarum plena inter se conformitate uere diuiduum nomen hominibus ipsis inditum est. 11 Unus uero actu solus est sol preter quern nullus actu uel fuit uel est uel erit quamuis natura et fuerunt et sunt et futuri sunt infiniti: ideoque infinite sola natura subsistentie inter se sola natura 70 conformes a quibus hoc uere diuiduum et uniuersale nomen est. Sicut enim ueri indiuidui plena proprietate nulla neque actu neque natura esse potest ita secundum plene proprietatis quamlibet partem naturalis saltern similitude est.

48 dissimilitudine dicitur: similitudine dicitur p. 50 hoc autem exemplis om t. 51 appellatiua nomina: appellatiua bDFILmPpQRrTuVWYZ. 53 homo tarn: hoc tarn p. 54 uel diuiduum est: uel indiuiduum est p. actu multi namque: auctu multi namque b. actu multa namque f. actu multi quoque AhKt. 55 modo natura: natura uZ. 56 multi quoque: multi namque kNO. multi autem b. 58 unius hominis sic neque sol a tota om t. 59 quern uidemus: que uidemus U. 64 homines infiniti: homines scilicet infiniti BkNO. 65 actu et fuerunt: actu fuerunt kNOVY. 66 sunt et erunt: erunt et sunt EFfhIQUVXYZz. ipsarum plena: ipsarum forme At. 68 uere diuiduum: uere indiuiduum m. ipsis inditum: inditum k. 70 natura subsistentie: res subsistentie kNOy.

274

PL 64, 1372C

12 Unde Platonis ex omnibus, que illi conueniunt, collecta proprie- 75 tas nulli neque actu neque natura conformis est: nee Plato per illam. Albedo uero ipsius et quecumque pars proprietatis eius aut natura et actu aut saltern natura intelligitur esse conformis. Ideoque nulla pars proprietatis cuiuslibet creature naturaliter est indiuidua quamuis ratione singularitatis "indiuidua" sepe uocetur. 80 13 Ilia uero cuiuslibet proprietas, que naturali dissimilitudine ab omnibus — que actu uel potestate fuerunt uel sunt uel futura sunt — differt, non modo "singularis" aut "particularis" sed etiam "indiuidua" uere et uocatur et est. 14 Nam "indiuidua" dicuntur huiusmodi quoniam unumquodque 85 eorum ex talibus consistit proprietatibus quarum omnium cogitatione facta collectio nunquam in alio quolibet alterutrius numero particularium naturali conformitate eadem erit. 15 Hac igitur ratione Platonis tota forma — nulli neque actu neque natura conformis — uere est indiuidua. Omnis uero pars eius singu- 90 laris quidem est: non autem uere indiuidua quoniam multis est saltern natura conformis. Itaque anima eius, cuius tota forma pars est forme Platonis, non uero nomine dicitur "indiuidua". Ideoque quamuis ipsa sit rationalis nature substantia, nequaquam tamen potest esse persona. 95 16 Et generaliter, .sicut dictum est, nulla cuiuslibet persone pars est persona quoniam partis eius ex omnibus, que ipsi conuenire intelliguntur, collecta proprietas naturaliter est diuidua. 17 Ex his ergo intelligitur quia persona adeo est per se una quod eius tota proprietas nulli prorsus secundum se totam .similitudine — conferri potest: nulli ad constituendam personalem proprietatem coniungi.

75 enim ueri: enim uere DMpW. 77 uero ipsius: uero illius NO. eius aut: illius aut NOy. 80 sepe uocetur: sepe uocatur kNO. 86 eorum ex: est eorum ex NO. esse eorum ex k. 87 facta collectio: facta collatio bm. alterutrius: alterius t. 94 quamuis ipsa: quamuis ilia t. nature substantia: nature subsistentia y. 96 generaliter sicut: generaliter quidem sicut mpty. 98 est diuidua: est indiuidua bmStXy. 100 quod eius: quia eius p.

CEut 3, 12-20

275

18 SED NOS HAG DIFFINITIONE etc. Hue usque et diuisionibus uestigauit et diffinitione — partim ex natura, partim ex usu sumpta — docuit quibus rebus nomen 5 "persone" conueniat. Nunc huius nominis causam quare uidelicet id, cui predicta diffinitio conuenit, nominetur "persona" ostendit. 19 Quasi: persona est nature rationalis indiuidua substantia. SED diligenter est attendendum quod HAG DIFFINITIONE TERMINAUIMUS 10 non EAM QUAM GRECI prosopon sed earn potius quam usu YPOSTASIN DICUNT. NOMEN ENIM PERSONE UIDETUR ALIUNDE quadam translatione TRADUCTUM: EX HIS SCILICET PERSONIS QUE IN recitandis COMEDIIS TRAGEDIISQUE REPRESENTABANT EOS QUI

hoc CSt qualiter

SCCUndum

etatis aut sexus aut conditionis differentiam et proprietatem INTEREST tristes aut letos, diuites aut pauperes, nobiles aut ignobiles et huius- 15 modi HOMINES. 20 In comediis UERO et tragediis conuenienter et proprie DICTA EST PERSONA A PERSONANDO,

CIRCUMFLEXA

tamen

PENULTIMA,

SCCUndum

illam, que est de dictionum accentibus, regulam qua dicitur quod in trissillabis et tetrasillabis et deinceps si ultima correpta fuerit, 20

3 non hac diffinitione: nos s. 4 uestigauit et: uestigans et kNO. 5 ex natura: ex uera f. 13 tragediisque: et tragediis BkNO. (eos qui) Liber glosatoris habuit ' qui interest ' sed uiciose. Duo enim sunt impersonalia uerba ' que cum genetiuis (genitiuis N) aliorum omnium casualium' ut ait Priscianus (Inst. gramm. XVII, 92; ed. M. HERTZ 2, 159) construuntur: scilicet interest et refert ut refert magistri interest discipuli interest docentis refert discentis i. e. prodest docenti uel discenti. Excipiuntur uero ablatiui possessiuorum generis feminini ut interest mea tua sua nostra uestra ubi subaudi (subauditur k): in re i. e. utile est in re mea tua sua nostra uestra. Quod causa differentie fit ne si diceretur ' interest (inter kO) mei uel tui refert mei uel tui ' dubietas subesset utrumnam primitiua persona possessoris aut possessio esset intelligenda. Hie autem cum dicitur ' quorum interest ' (interest om N) cum genetiuo regulariter construitur. Et est sensus: quorum intererat (et... intererat om N) i.e. quorum ratio uel utilitas poscebat marg kNO. Si hie glosator inuenisset ' quorum ', credendum est eum minime mutasse ut quidam calumpniatur sicut nee postea mutauit paulo inferius: 'indiuiduos homines quorum intererat'. Sed quia inuenit hie ' eos qui interest homines ' glosauit: ' qui hoc est qualiter '. Quod autem cum ' qui' aduerbialiter posito ' interest ' inpersonale iungatur, subscripta non prohibet regula. Utrum denique ' interest' sit inpersonale, cum dicitur ' qualiter interest letos et tristes homines' iudicet qui dicit librum glosatoris uiciose habuisse ' qui interest ' man rec marg k. This pithy and firm defence of Gilbert's reading is well supported by the fact that, although the reading ' eos quorum ' in the Boethius text occurs in such manuscripts as bkNOtsz and others the reading ' eos qui ' is found for instance in the Boethius text accompanying FhmPpS and others. Both Peiper (193) and Rand (86) read ' eos quorum ' but Gilbert must have been faced with the reading ' eos qui ' which actually occurs in a number of manuscripts. 16 et huiusmodi: et huius modo NO. 19 que est de: que est KRUz.

276

PL 64, 1373B

penultima uero longa natura, ipsa penultima circumflectetur, cetere uero grauabuntur. 21 Unde hoc nomen, quod est "persona", minime a personando dictum uidetur. Huius enim nominis, quod est "sonus", prima sillaba naturaliter est correpta. Ideoque acuto pronuntiatur accentu secun- 25 dum regulam qua dicitur quod in dissillabis si prior naturaliter correpta fuerit, ipsa acuetur, altera uero grauabitur. 22

QUOD si. Quasi: hoc nomen, quod est "persona", a personando dicitur. Quod tamen minime uerum esse uidetur eo quod penultima sillaba 30 tanquam naturaliter longa ante correptam circumflectitur. QUOD si ANTEPENULTIMA ACUATUR secundum regulam qua dicitur quod in trissillabis et tetrasillabis et deinceps si penultima correpta fuerit, antepenultima acuetur, cetere uero grauabuntur, APERTISSIME A "SONO" persona DICTA esse UIDEBITUR. 35 23 ICCIRCO AUTEM que in comediis tragediisque recitandis representationem quamlibet faciebat persona A "SONO" dicta uidebitur QUIA CONCAUITATE IPSA larue ad representandam personam ante faciem posite MAIOR NECESSE EST SONUS uoLUATUR. Quod utique conueniebat propter eos qui in amphiteatro his, que dicebantur, erant attenti. 40 24 GRECI QUOQUE HAS comediarum tragediarumque recitandarum PERSONAS UOCABANT PROSOPA: non quidem a "sono" qui uere maior f iebat larue — que ante faciem ponebatur — concauitate sed AB EO QUOD larue ille concaue ad maiorem sonum faciendum PONANTUR IN FACIE ATQUE ANTE ocuLOs intuentium eas OBTEGANT UULTUM loquen- 45 tium intra ipsas. 25 Quod et Grecis uerbis ait ita: PARA TOY PROS TOYS OPAS TITHESTHAJ quod est "ab ante faciem ponendo". Para nanque sonat ab. Pros sonat in uel ante. Sopas sonat faciem. Testay ponendo. Toy

32 antepenultima: antepenultimam fp. qua dicitur: que quod dicitur fz. 34 correpta fuerit: correpta fuit p. 36 autem que in: autem quod in KINO. 38 larue ad: large ad m. 42 qui uere maior: qui maior f. 43 que ante: qui ante p. faciem ponebatur: faciem ponebantur fV. faciem ponantur p. 46 intra ipsas: inter ipsas flKMV. 47 quod et: quod etiam kNO. (grecis uerbis) Gilbert adopted Latin characters and seems to have written four words : paratoy prostqy sopasty testay or paratoi prostoi sopasti testai.

CEut 3, 21-29

277

uero et iterum toy et ty articuli sunt. Quoniam ergo pros sonat in 50 uel ante, sopas uero sonat faciem, prosopa sine dubio sonat in facie uel ante faciem. 26 Itaque hec duo nomina, uidelicet persona et prosopa, recte illorum, qui in amphiteatris diuersos homines laruarum atque sono- 55 rum diuersitate representabant, sunt nomina: unum quidem a sono qui fiebat concauitate larue ante faciem posite i.e. "persona": alterum uero ab ante faciem posita larua a cuius concauitate sonus fiebat i.e. "prosopa". 27

SED QUONIAM, UT DICTUM EST, INDUCTIS uoce et forma diuersis

PERSONIS, HISTRIONES IN TRAGEDIA UEL COMEDIA INDIUIDUOS HOMINES 60

QUORUM INTERERAT REPRESENTABANT ID EST exempli gratia in tragedia quidem HECUBAM UEL MEDEAM, in comedia uero UEL SIMONEM UEL CREMETEM, ICCIRCO CETEROS QUOQUE HOMINES QUORUM ESSET i.e.

CSSC

posset CERTA AGNITIO PRO sui cuiusque naturali dissimilitudine uere indiuidua FORMA NUNCUPAUERUNT. Id est: non naturali neque propria 65 sed nuncupatiua et inpropria appellatione nominauerunt ET LATINI PERSONAM ET GRECI PROSOPA.

28 LONGE UERO melius et secundum rei ueritatem SIGNATIUS ILLI i.e. Greci NATURE RATIONABILIS INDIUIDUAM SUBSTANTIAM NOMINE YPOSTASEOS contracta tamen ab aliis pluribus, quibus hoc nomen natura- 70 liter conuenit, appellatione UOCAUERUNT. Nos UERO Latini PER INOPIAM UOCUM proprie res ipsas SIGNIFICANTIUM TRANSLATIUAM RETINUIMUS NUNCUPATIONEM: EAM uidelicet QUAM ILLI i.e. Greci recte DICUNT YPOSTASIN nomine quod est a sono PERSONAM UOCANTES. 29

SED PERITIOR Quasi: quam indiuiduam esse SED ilia que est modo rationalem

etc. 75 nos supra diffiniuimus personam nature rationalis substantiam quidam Grecorum uocant ypostasim. SERMONUM PERITIOR GRECIA UOCAT YPOSTA<SIM non uerum etiam non-rationalem quamlibet INDIUIDUAM

50 quoniam ergo: quomodo ergo k. quoniam uero y. 51 prosopa sine: prosopa uero sine kNO. 55 sunt nornina: et sunt nomina p. 65 uere indiuidua: uere indiuisa m. naturali neque: naturali nee BDFIKRSuVWXYZ. naturali nunc p. 69 nature rationabilis: nature rationalis LPpR. 72 translatiuam retinuimus: translaticiam retinuimus ABflLMmXZz. 79 modo rationalem: modo rationale f. non-rationalem: non rationabile f. quamlibet: quelibet et fh. quamlibet et TUz,

278 SUBSTANTIAM.

PL 64, 1374B ATQUE UTI

GRECA

ORATIONE UTAR

IN REBUS

in

his 80

uidelicet QUE A GRECIS diu AGITATA postea LATINA INTERPRETATIONE TRANSLATA SUNT: Al OYSIAI EN MEN TOIS KATHOLIKOIS EINAI DYNANTAI. EN DE TOIS (ATOMOIS KAI) KATA MEROS MONOIS YPHISTANTAI. 30 ID EST: ESSENTIE IN UNIUERSALIBUS QUIDEM ESSE POSSUNT. IN SOLIS UERO INDIUIDUIS ET PARTICULARIBUS SUBSTANT. 85 Que nimirum translatio uerbi ad uerbum facta est. Nam ay articulus est: oysiay essentie: en in: men quidem: toys articulus: kataloy secundum totum — pro quo quia omne uniuersale totum est ponit uniuersalibus — einay esse: ay articulus: nantay possunt: en in: de autem: toys articulus: katameros secundum partem — pro quo quia 90 omne particulare atque indiuiduum dicitur "pars" ponit indiuiduis et particularibus — moneys solis: yphistantay substant. 31 Ex his itaque uerbis Grecis et ea que secuta est Latina interpretatione manifestum est non modo rationalis uerum etiam nonrationalis nature indiuiduam substantiam ypostasim dici. Non solum 95 enim rationalium sed etiam non-rationalium substantiarum indiuiduarum uniuersalia quedam ,sunt, que ab ipsis indiuiduis humana ratio quodam modo abstrahit, ut eorum naturam perspicere et proprietatem comprehendere possit. Uera ENIM ratione INTELLECTUS UNIUERSALIUM RERUM EX quibuslibet i.e. tarn non-rationalibus quam ratio— nalibus PARTICULARIBUS SUMPTUS EST. Id est: res uniuersales intellectus ex quibuslibet particularibus sumit. 32 QUOCIRCA uidelicet CUM IPSE SUBSTANTIE IN UNIUERSALIBUS QUIDEM sicut ex predictis Grecorum uerbis et Latina interpretatione intelligitur SINT, IN PARTICULARIBUS UERO non dico "sint" sed dico 5 CAPIANT SUBSTANTIAM, IURE CtC.

33 Attende quod, cum superius dixerit "essentias", nunc dicit "substantias" in particularibus esse. Quia nanque et esse et id, quod est, cuiusdam consortii ratione sine se esse non possunt — ut corpo-

80 (greca oratione) Adopting Latin characters Gilbert wrote something like: ay oysiay en men toys kataloy einay nantay en de toys katameros monoys yphistantay. The words atomois kai must have been missing in Gilbert's Boethius. Peiper (p. 194) in fact lists two manuscripts in which the words tois atomois kai are missing. 96 sed etiam non-rationalium om PRSt. 100 tarn non-rationalium: non tarn rationalium fkty. quam rationalibus: quam irrationalibus ABEKkMNOtUyz. 5 dico sint sed: dico sunt sed bm. 8 particularibus esse: uniuersalibus esse kNO.

CEut 3, 30-39

279

ralitas et corpus. Actu nanque corporalitas nichil est nisi sit in 10 corpore. Et corpus non est, quod uocatur, nisi in ipso sit corporalitas que est eius esse — recte, supposito quolibet horum duorum nominum hoc est "essentia" uel "substantia", sensus illius que sequitur dictionis ad eorum quodlibet aut consequenter aut accidentaliter redditur. 34 Recte ergo, cum dixisset "essentie in uniuersalibus sunt, in parti- 15 cularibus substant", dicit etiam "substantie in uniuersalibus sunt, in particularibus capiunt substantiam" i.e. substant. 35 Et est sensus: uniuersalia, que intellectus ex particularibus colligit, sunt quoniarn particularium illud esse dicuntur quo ipsa particularia aliquid sunt. Particularia uero non modo sunt, quod 20 utique ex huiusmodi esse suo sunt, uerum etiam substant quoniam eorum, que uniuersalibus assunt, accidentium — eadem in se uel extrinsecus sibi affixa recipiendo — subiecta sunt. 36 IURE igitur SUBSISTENTIAS PARTICULARITER SUBSTANTES YPOSTASEIS APPELLAUERUNT. De quocumque enim dicitur "est", aut est ipsa 25 aliquorum essentia aut est ex essentia. Quod uero aliquid "substare" dicitur, accidentibus debet. In se nanque uel affixa sibi extrinsecus habendo accidentia illis substat. 37 Attende quod, cum prius dixerit "essentie in particularibus substant", deinde ex eodem sensu "substantie in particularibus capiunt 30 substantiam", nunc idem uolens intelligi ait "subsistentias particulariter substantes", cum tamen aliud sit essentia aliud subsistentia aliud substantia. 38 NEQUE ENIM ut nunc de essentia taceamus PENSIUS i.e. certius SUBTILIUSQUE iuxta rerum proprietates et dictionum causas INTUENTI 35 IDEM

UIDEBITUR ESSE

SUBSISTENTIA

QUOD

SUBSTAQuod

CXGre-

corum uerborum diuersitate potest intelligi. 39 NAM QUOD GRECI DICUNT OYSIOSIN UEL OYSIOSTHAI ID NOS SUBSISTENTIAM UEL SUBSISTERE APPELLAMUS. QUOD UERO ILLI YPOSTASIN UEL YPHISTASTHAI ID NOS SUBSTANTIAM UEL SUBSTARE INTERPRETAMUR. 40

13 hoc est: id est BkNO. 13 illius que: illius quif. 14 aut accidentaliter: aut accidenter f. 22 eadem in: easdem in NO. 26 essentia aut: essentias aut m.

280

PL 64, 1375B

40 Et quare uel illud "subsistentiam" uel id "substantiam" dicamus rationem subiungit: SUBSISTIT ENIM illud et quadam ratione est per se QUOD NON INDIGET ACCiDENTiBus UT ESSE POSSiT. Immo accidentia eo quod hac ratione subsistere et per se esse dicitur adeo indigent quod, nisi ilia assint, nulli inesse possunt. Omne etenim accidens 45 alicuius .subsistence addictum est potestati. Et ideo "accidens" uocatur quoniam illi adest cum alicui subsistentium inest: ut color adest corporalitati ut insit corpori. 41

SUBSTAT AUTEM ID QUOD ALIIS i.e. ACCIDENTIBUS QUODDAM SUBIEC-

TUM UT ESSE possint suBMiNiSTRAT: ut corpus colori. Et recte dico 50 "substat". Quodam modo ENIM SUB ILLIS STAT DUM secundum rationabilem quendam ordinem SUBIECTUM EST ACCIDENTIBUS que in se iuxta subsistentias, quibus solis conueniunt, recipit. 42

ITAQUE etc. Quasi: subsistit quod ipsum accidentibus, ut possit esse, non 55 indiget. ITAQUE GENERA ET SPECIES i.e. generates et speciales subsistentie SUBSISTUNT TANTUM, non substant. Uere. NEQUE ENIM ACCIDENTIA GENERIBUS SPECIEBUSUE coNTiNGUNT ut, quod sunt, accidentibus debeant. Non enim ipsa genera uel species indigent accidentibus ut sint. 60 43 INDIUIDUA UERO SUBSISTUNT quidem. Uere. NAM NEQUE IPSA indiuidua sicut nee genera nee species INDIGENT ACCIDENTIBUS UT SINT. Et quare indiuidua quoque non indigent accidentibus ut sint supponit: INFORMATA ENIM SUNT IAM PROPRIIS ET SPECIFICIS DIFFERENTIIS

per quas subsistunt. NON STANT INDIUIDUA quoniam STRANT DUM SUNT SCILICET — secundum rationabilem principia.

MODO autem subsistunt UERUM ETIAM SUB- 65 ET ACCIDENTIBUS UT ESSE POSSINT MINIsuBiECTA eis accidentibus tanquam illorum rerum creatarum ordinem — cause atque

45 nisi ilia adsint: nisi illi adsint bKky. 46 addictum est: additum est fUz. 47 alicui subsistentium: aliquid subsistentium y. alicui substantium BDFhILPQRSTUVWZz. alicui substan tiuum m. 49 substat autem: substat enim NO. 51 quodam modo enim: quodam enim modo bFmNOpQRVY. 52 queinse: quod in se p. 57 tantum non: tamen non NOS. 58 ut quod sunt: ut ipsa sunt uZ. 59 genera uel: uel m. genera uel ipse Bs. generalis p. 61 subsistunt quidem: substant quidem t. 62 nee genera nee: genera nee BkNO. neque genera neque fhUz.

CEut 3, 40-48

281

44 QUOCIRCA ut ex Grece lingue copia rerum diuersitas magis ap- 70 pareat, dicimus quod EINAI ATQUE OYSIOSTHAI Grece, Latine INTELLIGITUR ESSE ATQUE SUBSISTERE; YPHISTASTHAI UERO intelligitur SUBSTARE. NEQUE ENIM, UT MARCUS TULLIUS figurato scomatis morsu in speciem laudis quadam urbanitate ALLUDIT, GRECIA EST INOPS UERBORUM SED hec quatuor nomina i.e. ESSENTIAM SUBSISTENTIAM 75 SUBSTANTIAM DEM

PERSONAM

APPELLANS

TOTIDEM

NOMINIBUS

OYSIAN, SUBSISTENTIAM

REDDIT:

ESSENTIAM

UERO OYSIOSIN,

QUI-

SUBSTANTIAM

YPOSTASIN, PERSONAM PROSOPON.

45 Ut AUTEM ad id propter quod rerum nominumque predictam diuisionem fecimus reuertamur: IDEO, sicut dictum est, GRECI quas- 80 libet

INDIUIDUAS

SUBSTANTIAS

APPELLAUERUNT YPOSTASEIS

QUONIAM

CETERIS SUBSUNT. ET qualiter uelit intelligi quod ait "subsunt" et que sint ilia "cetera", eundem repetens sensum explanat et ait: QUASI SUPPOSITE SUBIECTEQUE SUNT QUIBUSDAM que in se ucl extrmsccus affixa habere dicuntur ACCIDENTIBUS. 85 46 ICCIRCO NOS QUOQUE Latini EAS NUNCUPAMUS SUBSTANTIAS QUASI SUPPOSITAS immo QUASI YPOSTASEIS hoc est substantes. CUMQUE ETIAM Greci EASDEM indiuiduas SUBSTANTIAS quamuis non omnes sed tantum rationales, sicut dictum est, ab ante faciem ponendo NUNCUPENT PROSOPA NOS QUOQUE Latini a sono POSSUMUS NUNCUPARE PERSONAS. 90 47

Sicut IGITUR ex predictis manifestum est, IDEM EST ESSE OYSIAN

QUOD ESSENTIAM, IDEM CSSC OYSIOSIN QUOD

SUBSISTENTIAM, IDEM CSSC

YPOSTASIN QUOD SUBSTANTIAM, IDEM CSSC PROSOPON QUOD PERSONAM. 48

QUARE AUTEM CtC.

Quod peritior sermonum Grecia non modo rationalem uerum 95 etiam irrationalem indiuiduam substantiam uocet ypostasin, a ceteris — que aliorum nominum sunt — rebus earn diuidens, ipsius nominis ui et proprietate ostendit quoniam uidelicet a substando et Grecus ypostasim et Latinus substantiam dicat. 70 lingue copia: lingue copiarum p. 73 neque enim ut: neque enim f. scomatis morsu: comatis morsu f. uel scematis ss s. scematis morsu EKPpRSTU. scomatis morsium DW. Quod Macrobius (Sat. VII, 3, 2) ait genus derisionis marg kNO. 76 nominibus reddit: in omnibus reddit m. 83 repetens sensum: retinens sensum y. 88 greci easdem: greci eadem p. sed tantum: sed tamen k. 91 idem est: id est p. 92 idem esse: idem est esse fLMSTUVY. idem NO. 92 quod subsistentiam: quod substantiam p. esse ypostasin: est esse ypostasin fKLMV. 93 esse prosopon: est esse prosopon fkMV.

282

PL 64, 1376A

49 Recte utique quoniam sicut rationalis ita et irrationalis ypo- — stasis siue substantia his, que in se uel affixa extrinsecus habet, accidentibus substat. Postea tamen idem nomen a genere ad speciem Grecorum usus contraxit, rationalem tantum substantiam "ypostasin" nominans, cum tamen Latinorum usus nomen "substantie" iuxta naturam et uim dictionis ipsius in omnibus, que substant accidentibus, 5 adhuc retineat. 50

Si quis AUTEM querat QUARE GRECUS nunc NON DICAT YPOSTASIN

DE IRRATIONALIBUS ANIMALIBUS SICUT NOS Latini DE EISDEM irratlO-

nalibus NOMEN SUBSTANTIE PREDICAMUS, respondemus quod HEC RATIO EST: QUONIAM scilicet NOMEN HOC "ypostasis" quod nunc usu, sicut 10 diximus, nomen est MELIORIS nature a genere uniuersorum substantium contractum APPLICATUM EST ad speciem rationabilium UT ID QUOD EST EXCELLENTIUS uidelicet rationalis substantia ALIQUA descriptione DISCERNERETUR

TAMETSI

NON DESCRIPTIONS

NATURE

SECUNDUM

ID QUOD uere EST YPHISTASTHAI ATQUE SUBSTARE — secundum hoc 15 enim quodlibet eorum, que substant accidentibus, posset intelligi — AT CERTE hoc est certe tamen UOCABULIS i.e. usu uocabulorum YPOSTASEOS UEL si Lathie dici placet SUBSTANTIE a non-rationalibus discerneretur quibus tamen secundum naturam conuenit tarn Greci quam Latini interpretatio nominis. 20 51 Sunt enim huiusmodi multa nomina que, cum per naturam significations sue possint plurimis conuenire, usu tamen non de omnibus illis sed tantum de quibusdam dicuntur. 52

EST IGITUR etc. Quasi: hec, quam diximus, et apud Grecos et apud Latinos est 25 diuersitas rerum et nominum: usia usiosis ypostasis prosopon: essentia subsistentia substantia persona. 53 Que tamen de uno uel homine uel angelo uel Deo dicuntur. EST IGITUR ET HOMINIS QUIDEM ESSENTIA ID EST OYSIA ET SUBSISTENTIA ID EST OYSIOSIS ET YPOSTASIS ID EST SUBSTANTIA ET PROSOPON ID EST 30 PERSONA.

4 cum tamen: cum tantum fk. bus Boethius. 12 rationabilium 17 certe tamen: certe tantum f. tasis prosopon: prosopon f. 27 substantia om p.

10 nunc usu: nunc usum p. 11 (melioris nature) melioriut: rationalium ut p. 14 discerneretur: decerneretur f. 18 non rationalibus: rationalibus m (e corr X). 26 ypossubstantia persona: substantia bFILmQStWZ. 30 id est

CEut 3, 49-59

283

54 Et unde certum sit hec esse hominis ostendit dicens: OYSIA QUIDEM ATQUE ESSENTiA QUONiAM Esx specialis conformitatis immutabilitate. OYSIOSIS UERO ATQUE SUBSISTENTIA est hominis QUONIAM IN NULLO SUBIECTO EST homo. Id est: subsistentia, qua ipse et est et 35 dicitur "homo", non habet pre se cui assit in eo qui ab ipsa homo est. 55

YPOSTASIS UERO ATQUE SUBSTANTIA est hominis QUONIAM SUBEST

CETERIS QUE NON SUNT SUBSISTENCE ID EST que non

SUnt OYSIOSEIS.

Sensus: subest accidentibus quoniam accidentia sic in eo sunt quod in ipso pre se, cui assint, naturaliter habent. 40 56 EST etiam eiusdem hominis PROSOPON ATQUE PERSONA QUONIAM ipse EST secundum naturalem proprietatis sue dissimilitudinem INDIUIDUUM et non irrationale cui per naturam conuenire potest sed RATIONALE ad quod usus nomen "ypostaseos" et "persone" contraxit. 57 Non solum autem homini sed et angelo, sicut supra dictum est, 45 nomen "persone" conuenit quoniam similiter est rationale indiuiduum. Et eadem ratione cetera i.e. usia uel essentia usiosis uel subsistentia ypostasis uel substantia illi conueniunt. Nam et specialis conformitatis immutabilitate quisque supernorum spirituum est. Et quoniam specialis eius subsistentia non habet pre se, cui assit, in nullo 50 subiecto est. Et ea subsistit. Et subest accidentibus que in ipso aliqua naturaliter illis priora sequuntur. Sed de angelo tacet quia non de illius sed tantum de hominis atque Dei natura atque persona in hoc opere agitur. 58 Ideoque cum essentiam et cetera hominis esse dixisset, dixit 55 etiam eadem esse Dei. Quod utique sunt quamuis non omnia eadem, qua sunt hominis, ratione. Nam essentia, que hominis "esse" dicitur propter uniuersalium — que de ipso predicantur — subsistentiarum immutabilem conformitatem, de Deo quoque — sed nequaquam subsistentie sue immutabili similitudine — dicitur. 60 59 Non enim sunt diuerse essentie inter se similitudine substantiali conformes quarum una de Patre, alia de Filio eius, alia de Spiritu 33 essentia quoniam: essentia est quoniam kNO. 35 qua ipse et est: qua ipse est bm. 40 pre se cui adsint: pre se cui adsunt mpy. cui adsint t. 43 irrationale cui per naturam: irrationabile cui personam et p. 45 non solum autem: non autem p. 53 sed tantum: tantum k. cum essentiam: cum essentia DKm. 57 eadem qua sunt: eadem que sunt y. nam essentia que: nam essentia qua Uz.

284

PL 64, 1377A

amborum dicatur. Sic enim essent Pater et Filius ems et amborum Spiritus multi dii et non unus singulariter et indiuidualiter Deus. Quamuis etiam de unoquoque homine dicatur "est", nunquam 65 tamen dicitur quod sit ipsa essentia quoniam multorum uniuersalium, qua diximus, similitudine est. 60 Dei uero non nisi una singularis et indiuidua essentia est que de Patre uel de Filio uel de amborum Spiritu predicatur cum dicitur "Deus est". Ideoque dicimus non solum "Deus est" uerum etiam 70 "Deus est essentia". Et ex hoc intellectu ait: DEUS QUOQUE i.e. Pater uel eius Filius uel amborum Spiritus ET OYSIA EST ET ESSENTIA. 61 Recte utique. Sine principio ENIM et sine fine unus et indiuiduus et simplex Deus EST. ET cum omnia, que ex ipso et per ipsum et in ipso sunt, ideo etiam a theologicis dicantur "esse" quoniam ipso solo 75 auctore sunt, MAXIME tamen IPSE EST A QUO OMNIUM ESSE PROFICISCITUR. Hoc est: quoniam, quecumque uel subsistentiis uel accidentibus uel propriis effectibus uel logicis rationibus uel moribus aliquid esse dicuntur, ipso auctore sunt quod esse dicuntur. 62 EST etiam OYSIOSIS ID EST SUBSISTENTIA. Uere. SUBSISTIT ENIM 80 per se NULLO INDIGENS. Nulli enim tanquam accidens ades.se potest diuina essentia. Dicitur ET YPHISTASTHAI i.e. substare. Recte utique. Quamuis ENIM diuine essentie nichil ut accidens adsit in Deo, tamen SUBSTAT omnibus quorum est uera causa uerum esse et uerum principium. 85 63 Si enim inter creata alia aliorum et "cause" et "esse" et "principia" ideoque "subiecta" dicuntur, multo rationabilius Deus — qui non habet pre se alterius quam, que ipse est, essentie causam siue esse siue principium: et est omnium creatorum uera et unica causa et uerum esse et uerum principium — eisdem "substare" dicitur. 90

63 sic enim essent: sic enim Mt. 64 (indiuidualiter deus) Sensus iste est: quamuis de unoquoque hominum dicatur ' est ', numquam tamen uere dicitur quod ipsa essentia hominum sit indiuidualiter una quoniam multorum uniuersalium qua diximus similitudine est una. Uel ita: licet homo quilibet recte dicatur esse ac proinde sit essentia, tamen non recte dicitur ipsa essentia quia in pluribus differt quiuis homo a sua essentia kNO (also marg kO). Noua glosa: sensus iste est: quamuis... a sua essentia marg y. 65 (quamuis etiam) textus ss k. 68 (dei uero) Caue marg k. 69 filio uel de: filio uel bm. 76 a quo omnium: a quo y. . 84 esse et uerum: esse uerumque s. 86 et principia: principia m. 87 multo rationabilius: multo rationalius p. 88 que ipse est: quod ipse est PpV. que ipse NO. 90 uerum esse et om f.

CEut 3, 60-68

285

64 Sunt autem tres unius quidem singularis simplicis indiuidueque essentie sed proprietatibus diuersi — Pater uidelicet et eius Filius et amborum Spiritus — quorum unusquisque omnium creatorum est et causa et esse et principium et simul una causa unum esse unum principium. UNDE ETIAM DICIMUS UNAM ESSE OYSIAN UEL OYSIOSIN ID EST 95 ESSENTIAM UEL SUBSISTENTIAM DEITATIS hoc

CSt deitatCm SED tamen

TRES YPOSTASEIS ID EST TRES SUBSTANTIAS.

65 Non quidem quod illi, qui sunt tres diuersis proprietatibus suis, sint et creatorum tres cause uel tria principia: sed quod horum trium unusquisque et causa et esse et principium omnium est et hac ratione — illis omnibus substans. 66 Sed sicut, quamuis non nisi una sit trium diuinitas et una eternitas si tamen dicatur "tres persone diuine et eterne", recte — diuinitatis et eternitatis salua singularitate — pluralitas adiectorum nominum — i.e. "diuine et eterne" — redditur pluralitati nominum quibus 5 in eadem orationis parte adiciuntur — i.e. "tres" et "persone" — que uere rerum et uocum numero pluralia sunt: ita, quamuis non nisi una sit eorundem ratio qua unusquisque illorum est per se et etiam tres insimul omnium creatorum sunt una causa unum esse unum principium, salua tamen huius rationis singularitate, pluralitas horum 10 nominum i.e. "ypostaseis" uel "substantes" recte redditur pluralitati huius nominis quod est "tres" cui in eadem orationis parte adiciuntur. 67

ET QUIDEM SECUNDUM HUNG MODUM Latini DIXERE UNAM CSSC TRINI-

TATIS hoc est Patris et Filii eius et Spiritus amborum ESSENTIAM TRES SUBSTANTIAS TRESQUE PERSONAS.

68 Trium utique predictorum essentiam unam singularem et indiuiduam esse et eosdem tres unius essentie tres esse personas et rerum ueritas et theologica ratio et auctoritatis ecclesiastice usus habet. Sed

91 (sunt autem) Caue marg k. 92 diuersi: diuersis BkONsT. 93 spiritus quorum: spiritus qui t. 94 creatorum est: creator est ft. et esse et: et esse fU. 99 tres cause: tres cause esse f. 3 si tamen: sed tamen p. 4 diuinitatis: trinitatis t. 4 adiectorum nominum: adiectorum numerum bDflLSTWz. nominum ss b. 6 parte adiciuntur: parte addiciuntur bmt. 9 causa unum: causa ut p. 12 adiciuntur: addiciuntur mt. 14 hoc est patris: id est patris BLNOT. 16 trium utique: et quidem trium uZ. trium itaque AKMt. 17 unius essentie tres om BkNO. esse personas et: personas et AKMt.

15

286

PL 64, 1378A

quoniam et "subsistere" et "substare" ex unius subsistentie — diuersis tamen — rationibus id, quod eadem subsistentia aliquid est, uere 20 dicitur: ut homo — subsistit enim homo quoniam subsistentia, qua est et qua dicitur "homo" i.e. humanitas nulli in homine, in quo est, tanquam accidens adest. Substat uero quoniam eidem subsistentie in eodem homine multorum generum accidentia adsunt — nee rerum ueritate nee usu philosophorum dicitur "multe substantie" quod per 25 unam singularem unius speciei subsistentiam substat. 69 Unus enim homo, una singular! humanitate plurimis eidem accidentibus substans, per ipsam non nisi "unus homo" et "una substantia" dicitur. Que uero pluribus eiusdem speciei subsistentiis "subsistere" et "substare" dicuntur, numero plures substantie sunt et 30 dicuntur: ut pluribus humanitatibus plures homines et substantie. 70 Similiter ergo cum unusquisque trium predictorum una sola essentia sit et tres simul non nisi eadem sint, quamuis pluribus immo omnibus que creata sunt — qualiter supra dictum est: quoniam scilicet sunt eorum principium — substent, non tamen erunt plures 35 substantes uel substantie sed unus tantum substans uel substantia quoniam et secundum sue, qua sunt, essentie unitatem omnium sunt unum tantum principium. 71 Si uero essent plures illorum trium essentie quarum una Pater alia Filius alia amborum Spiritus esset sicut hominum multe unius 40 speciei subsistentie sunt quarum una unus alia alius est homo, tune secundum essentiarum pluralitatem Pater et Filius et eorum Spiritus essent multa creatorum principia: ideoque multi illis substantes et eorum multe substantie sicut secundum subsistentiarum eiusdem speciei pluralitatem plures homines plures accidentibus, que sub- 45 sistentiis adsunt, substantes et eorundem substantie.

22 et qua dicitur: et dicitur bfhlkLPRStXyz. 23 tamquam accidens: accidens t. 27 plurimis eidem: plurimis etiam eidem BkNOs. plurimis eiusdem bLTt. 31 plures homines: plures sunt homines Kt. 35 substent non: substant non nRy. 36 uel substantie sed: aut substantie sed s. uel substantie uel Rt. substans uel substantia: substans t. 37 qua sunt essentie: que sunt essentie p. qua sunt substantie kNO. 38 tantum principium: principium MNOuZ. 40 spiritus esset: spiritus essent bmy. 42 eorum spiritus: amborum spiritus AM. eorum ss M. 43 multi illis: multi illi DFLPpQRrTVWY. 45 eiusdem speciei: eius speciei f. plures accidentibus: pluribus accidentibus Ks.

CEut 3, 69-74

287

72 Sed quia, theologica ratione, Patris et Filii et Spiritus sancti non nisi una singulariter et indiuidualiter est essentia ideoque non nisi unum rerum omnium possunt esse principium qua principalitatis sue ratione rebus illis — humane philosophic uerbo — "subesse" uel 50 "substare" dici possunt, ECCLESIASTICUS LOQUENDI usus TRES IN DEO SUBSTANTIAS DICI CXCludit.

73 NISI ENIM hanc de Deo Patre et Filio et Spiritu sancto substantiarum pluralitatem EXCLUDERET immo reciperet — quod ex ilia pluralitate forte posset intelligi: scilicet quod a diuersis essentiis essent et 55 ab una esset Pater unum principium et ab alia Filius aliud principium et ab alia Spiritus eorum aliud principium — recte UIDERETUR de unoquoque in ilia pluralitate, qua illi essent tres substantie, quod modo uidetur in ea — que propter unitatem essentie trium est — singularitate uidelicet DE DEO Patre uel de Filio uel de Spiritu sancto 60 DICI SUBSTANTIA.

74 NON ICCIRCO quidem QUOD IPSE SUPPONERETUR CETERIS REBUS QUASI SUBIECTUM uidelicet ut in ipso essent et essentie sue, qua ipse est immo que ipse est, accidentes adessent — sicut in homine eiusdem subsistentiis adsunt diuersorum generum accidentia — SED potius 65 iccirco QUOD IDEM Deus Pater uel Filius uel Spiritus sanctus UTI PREESSET OMNIBUS REBUS ITA ETIAM SUBESSET

eisdem uidelicet QUASI

PRINCIPIUM quod utique uere est DUM EIS OMNIBUS OYSIOSTHAI UEL SUBSISTERE SUBMINISTRAT.

IV 1 SED ET HEC etc. Quoniam loquendo de essentia subsistentia substantia a proposito suo quo nature atque persone differentias se demonstraturum proposuerat recessisse uidetur, hec que de illis dicta sunt dicit ad horum differentias pertinere. 5

48 indiuidualiter est: indiuidualiter AUz50 subesse uel: uel subesse uel BkNOs.52 dici excludit: excludit s. 55 scilicet quod: secundum quod BKMSstX. 56 filius aliud principium: filius f. 57 et ab alia: et alia Lms. recte uideretur: recte uidetur pY. 60 est singularitate: est singularitatem ADFfhILMmPpQRSsTtuVWXYZ. 62 iccirco quidem: iccirco k. 64 immo que ipse: immo qua ipse p. est accidentes: est accedentes k. 65 (accidentia) Bene marg k. 66 uti preesset: ut preesset p. etiani subesset: etiam subessent Im. 68 uere est: uere t. dum eis: dum NO1 sed et hec: sed hec BbKkmNps. sed et hoc z.

288

PL 64, 1378D

Quasi: de essentia subsistentia substantia multa dicta sunt. SED HEC OMNIA ICCIRCO DICTA siNT i.e. uolo hac hitentione dicta putari UT MONSTRAREMUS DIFFERENTIAS NATURE ATQUE PERSONE: ID EST OYSIAS ATQUE YPOSTASEOS.

QUO UERO NOMINE UNUMQUODQUE i.e. USiam Uel

ypostasim OPORTEAT apud Latinos APPELLARI uidelicet an, quod Grece 10 usia dicitur, Latine dicatur essentia siue subsistentia siue natura: et quod Grece dicitur ypostasis, Latine appelletur subsistens siue substantia siue persona, SIT ARBITRIUM ECCLESIASTICS LOCUTIONIS i.e. eorum arbitrio relinquatur qui ecclesiastice locutionis usum nouerunt. 2 Hoc tamen INTERIM CONSTET indubium QUOD PREDIXIMUS DIFFERRE 15 hoc est diuersum esse INTER NATURAM ATQUE PERSONAM QUONIAM scilicet secundum ultimam supra dictarum nature significationum NATURA EST CUIUSLIBET SUBSTANTIE SPECIFICATA PROPRIETAS.

3 Alia uerba ponit quam supra posuerit. Idem tamen est sensus. Superius enim ait: "natura est unamquamque rem informans speci- 20 fica differentia". Sed quod ibi dixit "unamquamque rem" hie dicit "cuiuslibet substantie". Hanc enim uolebat intelligi equiuoco nomine quo dicebat "rem". Quod uero ibi dixit "specifica differentia" hie dicit "specificata proprietas". Recte utique. 4 Nam et ibi quam nominabat "differentiam" paulo ante uocauerat 25 "proprietatem" dicens "dicimus diuersam esse naturam auri atque argenti in hoc proprietatem rerum monstrare cupientes". 5

PERSONA UERO etc.

Quasi: natura est cuiuslibet substantie specif icata proprietas. PERSONA UERO est RATIONABILIS NATURE INDIUIDUA SUBSTANTIA. 30

6

HANG IN CHRISTO etc. Hue usque naturam atque personam propriis differentiis diuersas

7 dicta sint: dicta sunt BbEFkMmNOPpQRST uVWYyZ. 10 uidelicet an: uidelicet kO. 14 relinquatur qui: relinquantur qui bm. 16 naturam atque: naturam et ks. 18 specificata: specifica bMmNOSt. 19 est sensus: sensus f. 20 rem informans: informans k. 21 hie dicit: hie dixit bU. 22 uolebat intelligi: uolebat kNO. 24 hie dicit: hie dixit fM. specificata: specifica EFkLNOPQRStW. 28 persona uero: persona s. 29 specificata proprietas: specifica proprietas bEkLmNOST. 30 est rationabilis: est rationalis pRs. 31 (hanc in) caput quartum marg E. caput quintum marg'W. 32 personam propriis: personam proprius p.

CEut 4, 1-10

289

esse ostendit. Nunc Nestorii et Euticis errores ponere et summouere ingreditur. Et primo Nestorii errorem ostendit et destruit. Quasi: persona est nature rationabilis indiuidua substantia. HANG 35 personam scilicet NESTORIUS opinione sua CONSTITUIT ESSE DUPPLICEM IN CHRISTO: unam uidelicet Dei, alteram hominis. 7 Dicit enim in Christo unam personam esse que est Deus: alteram que est homo: et ex his duabus Christum esse coniunctum. Eo SCILICET ERRORE ad hoc dicendum TRADUCTUS QUOD PUTAUERIT POSSE 40 DICI PERSONAM IN OMNIBUS quoquo modo diffiniantur NATURIS. Hoc est: quia putauit quod omnis natura dicatur etiam persona. 8

HOC

ENIM

PRESUMPTO

QUONIAM DUPPLICEM

NATURAM

ESSE

IN

CHRISTO recte CENSEBAT, DUPPLICEM QUOQUE PERSONAM in ipso ESSE CONFESSUS EST.

QUA IN RE EUM FALSUM ESSE SUPERIUS DICTA DIFFI- 45

NITIO persone que est "nature rationalis indiuidua substantia" conuincit quia non habet diffinitio pluraliter persona est "indiuidue substantie" sed singulariter "indiuidua substantia". CUM autem hec persone diffinitio eum falsum esse CONUINCAT TUM HEC que sequitur ARGUMENTATIO EUIDENTER DECLARAT EIUS ERROREM.

Uere.

50

9

Si ENIM etc. Argumentatio hec qualitate dicitur "ypotesis" per quendam quasi consensum. Genere autem est sillogismus, specie uero ypoteticus. Non ENIM aliquo extra sumpto partem suam confirmat sed — quasi aduersarii sui dicto quod est Christi unam non esse personam con- 55 sentiat — partem illam sumit ut, quod ex ea falsum sequatur, ostendat. Quo destructo, partis sue manifesta ueritate argumentationem concludit. Ait ergo: 10

Si NON EST CHRISTI UNA PERSONA, SEQUITUR etc. Sed quia Nestorius, qui omnem naturam putat esse personam, 60

33 diuersas esse: diuersa esse k. errores ponere: erroris ponere m. 34 summorum ingreditur: summorum aggreditur Bky. 35 nature rationabilis: nature rationalis AEFmPpQRt. 41 modo diffiniantur: modo diffiniatur f. 42 quia putauit: quia putauerit s. etiam persona: et persona KuZ. etiam persona et sit kNOy. 24 in ipso esse: in Christo esse sY. 46 indiuidua substantia: indiuidua proprietas t. indiuidua sua p. 48 autem hec... conuincat turn om t. 49 turn hec: tamen hec bLmYyZ. 52 ypotesis per: ypotasis per AKMW. ypostaseis per Z. variants ypotesys ypostesis ypothesis. quendam quasi: quandam quasi p. 53 est sillogismus: est simillimus s. 56 ex ea falsum: ex eo falsum k. 57 partis sue: partis sui p. manifesta ueritate: manifestat ueritatem y. manifestam ueritatem E. 58 ait ergo: agit ergo f.

290

PL 64, 1379D

ex numero naturarum metitur numerum personarum, addit ante sumpto: DUASQUE in Christo NATURAS ESSE MANIFESTUM EST: HOMINIS SCILICET ATQUE DEI. Et quia nondum satis premissum est ut, quod illaturus est, necessario inferat adhuc addit: 11 NEC TAM INSIPIENS BRIT QuiSQUAM UT Qui — hoc est: aliquo modo 65 — UTRAM EARUM i.e. aliquam duarum — hominis uidelicet atque Dei — naturarum A RATIONE SEIUNGAT dicens unam quidem illarum duarum naturarum esse personam, alteram uero non, SEQUITUR UT DUE in ipso UIDEANTUR ESSE PERSONE i.e. ut Christus non sit una persona sed due. Quod falsum esse, sicut predictum est, diffinitio persone superius dicta conuincit. 70 12

EST ENIM PERSONA, UT DICTUM EST, NATURE RATIONABILIS INDIUI-

DUA SUBSTANTIA.

Si autem Christus est due persone, QUE EST IGITUR

HOMINIS DEIQUE FACTA CONIUNCTIO ?

NUM scilicet ITA faCta CSt QUASI

i.e. sicut fit CUM DUO CORPORA i.e. uel duo lapides uel duo ligna uel 75 lapis et lignum uel huiusmodi alia corpora SIBIMET APPONUNTUR UT uidelicet TANTUM LOCIS ilia corpora IUNCTA SINT i.e. ET EX ALTERIUS QUALITATE NICHIL PERUENIAT IN ALTERUM ? 13

QUEM

CONIUNCTIONIS

MODUM

GRECI

UOCANT

KATA

PARATHESIN

hoc est: secundum appositionem. Nam kata Grece, secundum Latine. 80 Para ad: thesis positio. 14 Diligenter attende quod his uerbis breuiter et obscure significatum est: diuersos scilicet esse coniungendi quelibet modos. Ait enim quod duo corpora ita sibi coniunguntur quod in alterum nichil ex alterius peruenit qualitate. In quo innuit quod etiam ita sibi inuicem 85 aliqua coniunguntur ut in alterum ex alterius qualitate aliquid perueniat.

62 manifestum est hominis: manifestum t. 63 scilicet atque: scilicet et k. atque KM. 64 adhuc addit: addit t. 65 nee tarn: nee tamen BbLmR. qui hoc est: qui id est ks. qui hoc f. 66 modo utrani: modo utramlibet BEkNOsU (libet ss b). aliquam duarum: aliquam earum duarum bms. 67 ratione seiungat: ratione segregat s. illarum duarum: illarum p. 68 alteram uero non: alteram non PrR. 69 esse persone: esse m. 70 falsum esse: falsum scilicet esse y. 72 nature rationabilis: nature rationalis DKPmRW. 73 indiuidua substantia: indiuidua subsistentia U (e con z). 74 deique facta: deique s. num scilicet: nunc scilicet bDmWy. 83 quelibet modos: quelibet modis fp. 84 sibi coniunguntur: sibi iunguntur BdFIkLNOPpQSWZ. 84 peruenit qualitate: perueniat qualitate p. 87 aliquid perueniat: aliquid prouenit AKMX. aliquid proueniat b.

CEut4, 11-20

291

15 Niger enim lapis, albo lapidi appositus, loco quidem alter alteri iuxta est. Sed neque, qui niger est, albi qualitate dicitur "albus": neque, qui albus est, nigri qualitate dicitur "niger". 90 16 Ligno autem ferrum uel aurum apponitur. Et dicitur quidem appositionis habitu lignum ipsum "ferratum" uel "auratum". Sed nondum ferri uel auri qualitas predicatur de ligno. 17 Contingit tamen in huiusmodi appositionibus etiam alterius ad alterum quadam denominatione qualitatis nomen transsumi, ipsam 95 uero qualitatem nequaquam in altero fieri: ut in uestium seu armorum appositionibus. Uestis enim sorde uel pulchritudine et armorum pictura "sordidus" aut "pulcher" aut "pictus" is, cui hec apponuntur, dicitur cum tamen in illius substantia hec minime fiant. — 18 Est autem cum non modo nomen alterius denominatur in alterum uerum etiam reipsa qualitas alterius fit in altero: ut dulcedo uel aciditas appositorum fit in uase uel pomi odor in manu. 19 Sed in his omnibus attendendum est quod non fit aliquod unum ex eo quod apponitur et ex eo cui apponitur. Non enim est aliquid 5 unum naturaliter ex appositis sibi lapidibus albo et nigro neque ex ligno et ferro uel ex ligno et auro neque ex homine et eius uel ueste uel armis neque ex porno et manu. 20 Ex carne autem et ossibus et quibusdam aliis fit unum corpus animalis: et ex corpore et anima unum animal. Ut ergo melius 10 intelligi possit in qualibet persona illorum, ex quibus ipsa constat, compositio altius incipiendum e,st.

89 alteri iuxta: alterius iuxta m. alteri iunctus kNO. 90 qui albus est: albus p. 93 uel auri qualitas: qualitas t. 96 uestium seu: uestium siue Bs. 98 pictura sordidus: pictatura sordidus f. pictura sordibus kNOp. 99 sordidus aut: sordidus ut qui portat in humero aut ky. 100 cum tamen in: cum tantum f. 2 alterius fit: alterius sit DEFfMmNOSTW. 3 fit in uase: sit in uase fmpVz. (in manu) Quod falsum uidetur scilicet quia pomi odoris humor per poros manus transit dicitur proportionaliter marg kNO: 4 quod non fit: quod non sit fKMmpRV. 7 ex ligno et: ligno et DELPmQRVW. 8 porno et manu: porno uel manu ks. porno et eius uel ueste uel armis neque ex porno et manu p. 9 quibusdam aliis: quibusdam autem aliis f. 11 personarum illorum: personarum ilia illorum kNOy. ipsa constat: constat fkNO. ilia constat R.

292

PL 64, 1380C

21 Omne quod est, aut simplex aut compositum est. Quid autem sit simplex et quid compositum, in libro qui est De bonorum ebdomade dictum est. Ibi namque septimo prepositorum termino siue regula 15 simplex ita diffinit: "Simplex est quod esse suum et id quod est unum habet". Octauo uero termino de eo quod est compositum ait: "Omni composito aliud est esse, aliud ipsum est". Hec autem ex quo sensu accipienda sunt, dictum est. 22 Unde manifestum est unum esse aliquid in quo diuersa sibi 20 inuicem coniuncta dicuntur. Cui uni sunt esse omnes speciales et he, ex quibus speciales constant, subsistentie illorum que in ipso sibi inuicem coniunguntur: et preter has ille etiam que in eodem creantur ex habitu coniunctorum: ut homini, qui ex corpore et spiritu sibi coniunctis unus est, sunt esse omnes corporis atque spiritus subsis- 25 tentie et alie quedam que in ipso ex eorum fiunt concursu. 23 Idem uero homo ex his, que subsistentiis adsunt, qualitatibus et mensuris interuallaribus aliquid est. Et quoniam hominis ex corpore et spiritu compositio ita fit quod nee utrumque nee alterum in eo confunditur, omnes ille, quas modo diximus, subsistentie et 30 qualitates et interuallares mensure immo etiam interuallarium termini de ipso homine recte dicuntur. 24 Hec enim spiritus corporisque coniunctio compositio est, non commixtio. Non enim omnis compositio commixtio est: sicut non omnis coniunctio est compositio. Omnis uero commixtio compositio 35 est. Unum enim aliquid in sese mixta componunt. 25 Sed uel alterius uel utriusque qualitates aliquas mixtura confundit: ut cum album nigrumque miscentur, neque componentia neque compositum albi et nigri retinent qualitates sed alterius speciei afficiuntur colore. 40

13 quid autem: quod autem fO. 14 quid compositum: quod compositum f. 18 ipsum est: ipsum esse y. 20 est unum esse: unum esse m. est unum est p. 21 uni sunt esse: uni sunt s. 24 (ex habitu) ut animatio ss k. coniunctorum ut homini: coniunctorum ut animatio et ceteri habitus ut hominis y. 26 fiunt concursu: fuerint concursu kNO. sunt concursu m. 29 ita fit quod: ita sit quod FfKQUz. nee alterum: nee in alterum m. 32 (termini de) scilicet linee ss kNO. unce ss y. 34 compositio commixtio: compositio et commixtio Kp. compositio coniunctio m. 38 mixtura confundit: natura confundit DLPpR. (colore) scilicet medii coloris ss kNOy.

CEut 4, 21-32

293

26 Que uero sine commixtione fit, compositio ipsis componentibus suas quascumque naturas retinet et, lit eedem dicantur de composite, facit: sicut corporis et spiritus nature non modo de corpore et spiritu uerum etiam de homine uere dicuntur: et alie quedam que in ipso, sicut dictum est, ex eorum Bunt ad compositionem concursu. 45 27 In quo diligenter est attendendum quod, etsi quandoque non eiusdem sint generis que sibi in compositionibus coniunguntur, semper tamen in aliquo sunt eiusdem rationis. 28 Quamuis enim corpus et spiritus diuersi generis sint, in hoc tamen sunt eiusdem rationis quod utraque his, que predicantur, 50 supposita sunt. Ipsa uero impossibile est predicari. Nunquam enim id, quod est, predicatur. Sed esse et quod illi adest predicabile est: et sine tropo non nisi de eo quod est. 29 Simplices quoque subsistentie diuersorum sunt generum: ut rationalitas animatio. Una tamen earum est ratio qua eorum, que 55 sunt, "esse" dicuntur. Ideoque id, quod est totum esse, componunt. Esse uero et id, quod est, nee eiusdem generis nee eiusdem sunt rationis. Et iccirco illorum coniunctio compositio esse non potest. 30 Quodam tamen rationali habitu interueniente unum quiddam est siue simplex siue compositum — quod ita mens concipit ut in 60 eo id, quod est, et esse uel quod ei adest, genere et ratione esse diuersa cum assensione percipiat. 31 Uidet enim in illo uno et ipsum esse quo id quod est sit: et etiam id quod est quod illo esse sit. Uidet et quedam alia que proprietatis ratione assunt quidem ipsi esse, insunt uero uel extrin- 65 secus affiguntur ei quod est. 32 In hoc igitur uno id, quod est, habet esse quo est, et ea que ipsum esse quoquo modo sequuntur. Ipsum quoque esse et ea, que ipsum sequuntur, habent id quod est de quo uere dicantur. Que nisi diuersa essent, habere haberique non possent. Nichil enim 70

42 suas quascumque: suas quasque kNO. 43 sicut corporis et: sicut m. 47 non eiusdem sint: non eisdem sint f. non eiusdem sunt Mp. 53 et sine: et si non f. de eo quod: de deo quod NO. 55 una tamen earum: una tantum earum f. una tamen eorum FfQU. 63 uidet enim in: uidet in kNO. illo uno et: illo unum et m.

294

PL 64, 1381C

omnino uel esse in se uel habere se potest nee aliquo modo sibi coniungi. 33 Diuersa igitur inter se sunt que sibi inuicem coniunguntur. Sed si omni genere omnique ratione — etsi in uno coniunguntur — minime tamen uel in eo commisceri uel illud componere possunt. 75 34 Ex his igitur apparet diuersos esse modos diuersa sibi inuicem coniungendi: et quandoque unum esse in quo diuersa sibi coniunguntur: quandoque uero non esse unum: unum quoque, in quo diuersa coniunguntur, quandoque simplex esse quandoque compositum: in eo autem, quod compositum est, quandoque alterum quando- 80 que utrumque quandoque neutrum componens commixtione confundi. 35 Que autem omni genere omnique ratione a se diuersa sunt, nequaquam sibi componi: compositum quoque a componentibus nunquam omni genere nedum omni ratione posse esse diuersum: immo 85 si sine commixtione est compositio, quorum sunt naturaliter generum componentia, eorundem quoque esse compositum. 36 Sed hec omnia non nisi de rebus creatis intelligi uolumus. In theologicis enim aliqua quidem similiter, aliqua uero aliter esse sequentia nos docebunt. Non enim omnia neque nulla, que in natu- 90 ralibus aut mathematicis intelliguntur, in theologicis accipienda sentimus: ideoque subtilissime atque exercitatissime philosophic esse communes utrisque et proprias singulorum rationes notare. Et hec quidem propter imperitos, qui diuersarum facultatum rationes aut communicant proprias aut appropriant communes, teti- 95 gimus. 37 Nunc ad propositum redeuntes dicimus quod, cum tot sint rerum sibi inuicem coniungendarum modi, illam coniunctionem, que est

78 unum quoque: unum uero y. 79 (coniunguntur) ut duo lapides non fiunt unum N (ss kO). (simplex esse) ut anime in qua diuersa iunguntur simplices diuerse proprietates N (ss O). 80 (alterum) scilicet uinum N (ss kO). 81 (utrumque) aqua ut mulsa ex melle et aqua ss NO. 82 (confundi) End of MS Utrecht, Univ. 78 (u) and MS Vat. Reg. Lat. 420 (Z). 85 genere nedum: nedum m. 88 (uolumus) Nota marg f. 89 enim aliqua: uero aliqua s. 90 non enim: neque enim BkNOs. 83 esse communes: est communes LsT. 93 rationes notare: rationes notate z. 95 aut appropriant: aut propriant kNO. 98 naturarum duarum: naturarum diuersarum BkNO.

CEut 4, 33-42

295

naturarum duarum, diuine scilicet et humane, in Christo inferius contra Euticen non esse per commixtionem, hie uero contra Nesto- — rium non esse per appositionem ostendit. Quasi: quero num Dei hominisque coniunctio kata parathesim hoc est secundum appositionem facta sit. SED si ITA i.e. secundum appositionem HUMANITAS DIUINITATI CONIUNCTA EST etc. 38 Diligenter attendendum est quod cum dixerit "que est facta 5 hominis Deique coniunctio" ? nunc non dicit "homo Deo" sed "humanitas diuinitati coniuncta est". Per quod innuit quoniam cum dicebat "hominis Deique" uolebat intelligi humanitatis diuinitatisque. 39 Recte utique quoniam et catholicos et Nestorium secundum 10 illam nature significationem, qua diffinitur "natura unamquamque rem informans specifica differentia", duas in Christo naturas constituere superius dixerat. 40 Neque uero aliter intelligi potest que dicitur "in Christo hominis Deique facta coniunctio". Est enim regula generalis non uni tantum 15 rerum aliquarum addicta generi nee uni tantum facultati sed in omni facultate et omni rerum genere per se nota et necessaria: quod uidelicet quecumque sibi inuicem coniuncta sunt, inter se suis proprietatibus sunt diuersa. 41 Non igitur illi, qui Deus est, ille, qui homo est, in Christo 20 potest esse coniunctus. Non enim est in Christo qui homo sit. Sed ipse sicut est Deus essentia ita est homo subsistentia. Ipse uero sibi coniunctus esse non potest quoniam non est a se sui proprietate diuersus. 42 Cum ergo dicitur "hominis Deique in Christo facta coniunctio" 25 ab eo, qui est homo, ad id quo homo est — i.e. ad hominis naturam et subsistentiam que uocatur "humanitas" quam et mathematica spe-

2 quero num: quero an pRS. 4 secundum appositionem: per appositionem t. 8 quoniam cum: quod cum fz. 10 et catholicos: et theologicos p. 11 significationem qua: diffinitionem qua NO. signification que p. 16 rerum aliquarum: rerum aliqua k. 17 facultate et: facultati et f. facultate et in BDEFKLPQRStVWY (in del z). 22 sicut est deus: sicut est Christus t. 25 in Christo: in ipso kO. 26 ad id quo: addit quo f. ad id quod Km. id est ad id quo p. 27 humanitas quam: huma quam p.

296

PL 64, 1382B

culatio ab eo, qui homo est, abstrahit — concedere debet et dicentis et audientis intelligentia: et illam credere in Christo, qui .solus est Deus et homo, diuinitati esse coniunctam. 30 43 Illud enim lectoris uigilantia debet attendere, acceptis dictionum significationibus, quibus significatorum propositi conueniat ratio et de quibus interpres id, quod dictum est, intelligendum explanet. 44 Uerbi gratia si quis dicat "homo est risibilis" item "homo est indiuiduorum forma", "hominis" nomen quicquid in una id in 35 altera affirmatione significat i.e. et id, quod intelligitur homo, et id quo esse debet homo. Quorum significatorum illud quod primum exposuimus gramatici uocant "substantiam". Illud uero quod secundo exposuimus, cuiuscumque generis sit, in omni facultate "qualitatem" appellant. 40 45 Sed in prima affirmatione non id quo est homo — i.e. nominis qualitas — sed is qui ea est homo — i.e. nominis substantia — risibilis esse proponitur. In secunda uero affirmatione non is qui est homo sed id quo est homo — i.e. nominis qualitas— indiuiduorum forma dicitur. 45 46 Similiter si quis dicat "animal est sensibile", "animal est genus hominum" item "sensibile est corpus", "sensibile est differentia" item "risibile est homo", "risibile est proprium hominis" item "album est corporeum", "album est accidens" quamuis eisdem nominibus rerum suppositio in propositis enuntiationibus fiat, priores tamen de sub- so stantiis nominum, secunde uero de qualitatibus eorundem intelligende sunt. 47 Et huiusmodi infinite sunt orationes que sub eisdem nominibus — non modo equiuocis aut quolibet scematis genere translatis uerum

33 interpres id: interpres hoc m. 36 id quod intelligitur: id quod intelligi z. 37 id quo esse: id quod esse ms. id quo est f. 38 quod secundo: quod secundo loco DEFLQPpRrVWY. 42 nominis substantia: hominis substantia et p. 43 is qui est homo: is qui ea est homo BMs. his qui est homo bmStVz. 46 (dicat animal) qui ss by. est sensibile: est risibile bm. (animal est genus) quo ss by. aliud est genus p. 47 (item sensibile) qui ss by. (sensibile est diff.) quo ss by. 48 (risibile est proprium) qui ss by. (album est) quo ss by. 50 priores tamen: priores tantum f. 51 nominum secunde: hominum secunde f. 54 (scematis genere) ut pratum ridet ss k.

CEut 4, 43-51

297

etiam uniuocis — de aliis atque aliis debere intelligi, ipsa rerum 55 proprietas et orandi regula prudentem docet interpretem. 48 Omne uero nomen diuersa significat, substantiam uidelicet et qualitatem: ut album id quod appellatur album — quod est substantia nominis — et id quo appellatur album — quod est eiusdem nominis qualitas. Sub eodem igitur nomine quod est "album" si 60 quis dicat "album est corpus", "album est accidens", rerum proprietatem secutus interpres illud, sicut dictum est, de eo quod appellatur album quod uere est corpus: hoc uero de eo quo appellatur album quod uere est accidens, interpretabitur. Neque enim id, quod album est, accidens esse: neque id, quo album est, corpus esse rerum ipsarum 65 permittit proprietas. 49 Similiter ergo cum dicitur "hominis atque Dei in Christo facta coniunctio", non debet intelligi quod is, qui homo est et is qui Deus est, in Christo coniuncti sint. In eo riamque nichil est quod sit homo quod ei, qui in illo Deus sit, intelligatur coniunctum. Sed ipse 70 Christus, qui Deus est, etiam homo est. Qui nulla ratione sibi potest coniungi. 50 In ipso itaque diuina essentia, qua Christus est Deus, et humana subsistentia, qua ipse est homo, recte intelliguntur coniuncte. Et ex hoc sensu accipiendum esse quod dicitur "hominis Deique in Christo 75 facta coniunctio". Quod etiam ita accipiendum auctor, sicut iam diximus, declarauit cum eundem sensum repetens dixit: SED si ITA HUMANITAS DIUINITATI CONIUNCTA

EST.

51 Ne ergo lectorem decipere possit aliqua dictio que — cum sensum aurium sono excitat, in quacumque oratione ponatur — offert 80 menti quecumque significat, rerum proprietatem — quam apud philosophos didicit — recolat et loquendi rationes quas logica ministrat attendat atque syntasin ex grammaticorum, lexin ex dialecticorum 55 (etiam uniuocis) ut homo homo ss k. atque aliis : aliisque DFLPpQrTVWY. 56 docet interpretem: decet interpretem pT. 59 id quo appellatur: id quod appellatur m. 62 interpres illud: interpretes illud f. interpres fU. 65 id quo album: id quod album t. 68 is qui homo: is quo homo p. 69 coniuncti sint: coniuncti sunt AmRSTtWY. 73 qua Christus est: qua ipse est BkNOs. 74 recte intelliguntur: recte intelligatur m. 75 ex hoc sensu: ex sensu fUz. 75 esse quod dicitur: est quod dicitur fhKUWz. 76 in Christo facta: facta fhsUz. sicut iam: sicut ita iam p. 78 diuinitati coniuncta: diuinitate coniuncta p. 83 (syntasin) variants sintasin sintasim syntasim sinthasin sinthasim synthasim syntasym. (lexin) variant lexim.

298

PL 64, 1383A

seu sophistarum, resin ex rethorum locis considerans, de tot significatis id, quod ad propositum pertinet, conuenientium illi rationum 85 amminiculis eligat. 52 Et — ut de ceteris orandi taceam speciebus — in affirmationibus, que res subiecta cuius rei predicate suscipit nomen inter cetera, que significantur, notare contendat. Ibique mentis sue intellectum constituat. 90 53 Quod quidam — qui cum nichil intelligant omnia iudicant, homines impudentissimi, desipientia sapientissimi, absque disserendi ratione disertissimi — minime cogitant attendendum. Ideoque non ex sensu mentis eius, qui loquitur, uerba: sed ex uerbis sensum — et alium sepe quam ilium cui sunt articulata — accipiunt. In his etiam, 95 que ipsi proferunt, uerba non intelligentes. Neque que loquuntur neque de quibus affirmant. 54 Unde cum audiunt "hominis Deique factam in Christo coniunctionem", putant quod is, qui homo est et is qui Deus est, in Christo dicantur coniuncti. Quemadmodum si dicatur "humani spiritus qui anima uocatur — corporisque in Christo facta coniunctio", recte intelligitur non modo id quo anima est spiritus et quo caro est corpus — i.e. spiritus corporisque nature — uerum etiam ipsa anima, que est spiritus et ipsa caro que est corpus, esse in Christo ibique esse coniuncta. 5 55 Sed non ita potest accipi cum dicitur "hominis Deique in Christo facta coniunctio": scilicet ut is, qui homo est et is qui Deus est, intelligantur in Christo esse coniuncti sed tantum diuina essentia et humana subsistentia i.e. diuinitas et humanitas. Neque uero he per appositionem. 10 56 Si enim ita i.e. per appositionem humanitas diuinitati coniuncta est, NICHIL — supple: unum. Nam et ipse in sequentibus addet — nichil, inquam, naturaliter unum EX HORUM UTRISQUE CONFECTUM EST: uidelicet non ex his alicuius unius constat proprietas. Quocirca nee

84 (resin) variants resim rhesin rhesim rhesym thesim. 96 neque que loquuntur: neque qui intelliguntur p. 98 cum audiunt: cum enim audiunt p. 100 dicantur coniuncti: dicantur p. predicantur coniunctim m. 9 humana subsistentia: humana natura BkNOs. uel natura ss y. 12 ipse in sequentibus: ipsum in sequentibus p. ipse in consequentibus k.

GEut 4, 52-62

299

Christi. Ac PER HOC CHRISTUS NICHIL EST: scilicet non est aliquid 15 naturaliter unum. Quod tamen est. 57 NOMEN QUIPPE IPSUM quod est "Christus" UNUM QUIDDAM SIGNIFICAT i.e. ipsum, qui dicitur "Christus", et ex multis collectam proprietatem qua dicitur "Christus". Et hoc intelligitur ex SINGULARITATE huius UOCABULI quod est "Christus". 20 58 AT si. Quasi: uocabuli singularitas unum ostendit. AT qualiter unus sit, uidendum est. Nam simpliciter unus non est qui secundum Nestorium ex eo qui est Deus et ex eo qui est homo coniunctus est. Certum est autem quoniam, qui Deus est, est etiam persona. Similiter: qui 25 homo est, est etiam persona. Persona uero persone nisi secundum appositionem coniungi non potest.

59 Si uero DUABUS PERSONIS MANENTIBUS — ilia uidelicet que est Deus et ilia que est homo — EA CONIUNCTIO NATURARUM i.e. diuinitatis et humanitatis FACTA EST QUALEM SUPERIUS DIXIMUS hoc est secundum 30 appositionem — quasi: que Deo et homine manentibus personis aliter fieri non potest — NICHIL UNUM EX DUOBUS EFFICI POTUIT. 60 Attende quod ait "si humanitas diuinitati secundum appositionem coniuncta est, nichil unum ex utrisque confectum est". Et quando secundum appositionem fieri intelligenda sit, ostendit cum ait: "Si 53 duabus personis manentibus coniunctio fit earum". In quo manifeste demonstrat quod nulla est naturarum secundum appositionem coniunctio nisi earum subiecta, in quibus ipse sunt uel de quibus predicantur, sibi inuicem secundum appositionem coniuncta sint. 61 Nam in corpore animalis, carnis et ossis nature non appositione 40 sed compositione coniuncte dicuntur quoniam caro et os in ipso corpore animalis non appositione sed compositione coniuncta sunt. 62 Nam quandocumque ea, que surit, aliquod subsistens componunt, et ea, quibus sunt ipsa componentia, totius subsistentis illius proprie22 qualiter unus sit: qualiter unum sit EhPUz. 25 est etiam persona: est persona AS. est et persona DEhlkLmPpRrsTtUWXYz. 29 coniunctio naturarum: coniunctio naturaliter f. 30 diximus hoc est: docuimus hoc est s. diximus hoc est hoc est p. 31 quasi que... coniuncta est om p. que deo: que de deo f. 34 et quando: et quomodo h. 38 earum subiecta: subiecta m. 39 coniuncta sint: coniuncta sunt DEFLmPpQrsTUVWY. 43 sunt aliquod:

300

PL 64, 1384A

tatem componunt. Non autem uniuersaliter conuertitur. Sepe etenim 45 alicuius subsistentis proprietas ex multis est naturis composita. Ipsum tamen subsistens simplex ex nullis subsistentibus constat: ut anime ilia specialis subsistentia qua ipsa est et dicitur "anima", ex diuersis subsistentiis constat. Ipsa uero simplex ex nullis subsistentibus est composita. 50 63 Item attende quod non ait: "si duobus, que sunt, manentibus", immo ait: "si duabus personis manentibus ea coniunctio" etc. Plurima enim sunt, que persone non sunt, quorum aliqua secundum appositionem, aliqua secundum compositionem sibi inuicem coniunguntur: ut lapis lapidi quandoque sola appositione, quandoque compositione 55 coniungitur. 64 Sed persona persone nunquam componitur. OMNINO ENIM NICHIL UNQUAM EX DUABUS PERSONIS FIERI POTEST. Ideoque nee earum nature naturam aliquam componere possunt. Sed secundum personarum — que quandoque contingit — ad se inuicem appositionem earundem 60 quoque nature ad sese dicuntur apposite. 65 Si IGITUR Deo et homine duabus personis manentibus naturarum Dei et hominis est ad se inuicem facta in Christo secundum appositionem coniunctio, non est una ex ipsis Christi facta proprietas. Et quoniam nichil nisi proprietatis sue singularitate unum est, consequi- 65 tur quod SECUNDUM NESTORIUM qui, qualiter dictum est, Deo et homine duabus personis manentibus duas in Christo naturas sibi inuicem non compositione sed appositione iunctas opinatur, NICHIL UNUM EST CHRISTUS. Ac PER HOC OMNINO NICHIL. Uere. QUOD ENIM NON EST UNUM, NEC ESSE OMNINO POTEST: sicut etiam quod non est, 70 non est unum. 66 Est ENIM philosophis multarum propositionum locus et per se nota propositio quod ESSE ATQUE UNUM uniuersaliter CONUERTITUR. Quodcumque enim est, unum est. ET QUODCUMQUE UNUM EST, EST. Uerbi nanque singularitatem supposite rei singularis proprietas exigit: sicut 75

sunt aliquid Lp. 45 sepe etenim: sepe etiam kNO. 46 proprietas ex: proprietatis ex f. 47 ipsum tamen: ipsum tantum f. simplex ex: simples ex p. 56 compositione coniungitur: compositione coniunguntur KpY. 61 ad sese dicuntur: ad se dicuntur bp. 66 consequitur quod: et sequitur quod f. 69 hoc omnino: hoc k. 72 philosophis multarum: philosophis multa f.

CEut 4, 63-69

301

et pluralitatem uerbi rerum suppositarum ilia, que uni conuenire non potest, proprietatum diuersitas: ut si quis de Platone loquatur — siue unum siue multa de ipso affirmet uel neget — uerbo singular! hoc faciet. Non enim dicet "Plato legunt" sed "legit". Nee "Plato sunt" sed "est homo albus astrologus" et huiusmodi alia. Si uero Platonem 80 et Ciceronem supponat, non dicet "Plato et Cicero est" sed "sunt" hec uel ilia nisi forte uerbi tropo predicati nominis singularitati singularitas ipsius uerbi reddatur: ut "Omnia Cesar erat". Ergo quicumque dicit "sunt", de pluribus: qui uero dicit "est", de uno se loqui secundum precepta grammaticorum signiflcat. 85 67 Est autem illud unum quandoque simplex ut anima quandoque compositum ut animal et aliquando continuum ut corpus animalis aliquando disgregatum ut acemu«s. Tamen sicut simplex ita et compositum sue proprietatis singularitate est unum. Nee modo ilia que linearum suarum terminis interpositis sunt continua — ut corpus ani- 90 malis — aut quolibet alio modo sine disgregatione iunctissima — ut ipsum animal ahsque spiritus corporisque dissolutione — uerum ETIAM EA QUE EX PLURIBUS a se inuicem disgregatis CONIUNGUNTUR UT ACERuus lapidum aut huiu,smodi aliorum CHORUS tritici aut leguminum aut huiusmodi aliorum, sue TAMEN proprietatis singularitate UNUM SUNT.

95

68

SED ESSE etc. Quodcumque est unum, est. SED ESSE CHRISTUM i.e. quod de Christo uerbi singularitate dicatur "est", coram omnibus et absque multiplicitate sensus MANIFESTS AC sine falsitatis alicuius admixtione — UERACITER coNFiTEMUR. Et quoniam quodcumque est unum, est: et Christus est. 69 UNUM IGITUR ESSE proprietatis sue singularitate DICIMUS CHRISTUM. QUOD si ITA EST, ut utique est, non sunt in Christo Deus et homo due persone. Sed sicut ipse proprietatis sue singularitate unus est 5

79 hoc faciet: hoc faciat bmy. legunt sed legit: legunt sed Plato legit BkNOs (Plato del I). 81 non dicet Plato: non dicet quia Plato BkNOs. 82 hec uel ilia: hec ilia m. 83 (Cesar erat) LUCAN, De hello ciuili III, 108. 87 continuum ut: compositum ut t. 88 disgregatum ut: discretum ut ks. uel disgregatum ss s. 94 huiusmodi aliorum: huiusmodi aliquorum ABbfhIKMmSsUXz. chorus tritici... huius modi aliorum om t. 94 aut leguminum: uel leguminum kNO. 95 sue tamen: sue tantum f. sue kNO. 98 quodcumque est: quasi quodcumque est BEsT. 99 coram omnibus: coram hominibus m.

302

PL 64, 1385A

ita QUOQUE eiusdem proprietatis natural! dissimilitudine UNAM eiusdem CHRISTI SINE DUBITATIONE PERSONAM ESSE NECESSE EST. 70 Et uere: si Christus qui est et Deus et homo, qualiter diximus, unus est, non sunt in ipso Deus et homo due persone. NAM si Deus et homo ESSENT in ipso DUE PERSONE, ipse NON POSSET ESSE UNUS Christus. 10 Quasi: sed essent duo Christi. Unus ille qui esset Deus. Alter ille qui esset homo. DICERE UERO DUOS ESSE CHRISTOS unum qui Deus sit, alium qui homo sit, NICHIL EST ALIUD NISI INSANIA MENTIS PRECIPITATE a sua quasi quadam altitudine rationis. 71

CUR

ENIM OMNINO DUOS

illos

uidelicet

UNUM

HOMINEM, ALIUM 15

DEUM AUDEAT Nestorius UOCARE CHRISTOS ? Quasi: nulla omnino est ratio. Atque item admirans idem repetit ut rationem illam qua quelibet quibus ipsa conuenit possunt "duo" uocari ab istis remoueat. 72

Ait ergo: UEL CUR EUM QUI DEUS EST UOCET CHRISTUM si EUM

QUOQUE QUI HOMO EST APPELLATURUS EST CHRISTUM CUM is qui natura 20

Deus est et is qui natura homo est NICHIL habeant naturaliter SIMILE et — ut alio nomine idem dicatur — NICHIL HABEANT CONIUNCTUM EX Dei atque hominis facta immo, si manent due persone, ficta COPULATIONS ? Sensus: CUR SIMILI NOMINE ABUTATUR IN DIUERSISSIMIS NATURIS CUM 25 scilicet si COGITUR DIFFINIRE CHRISTUM UTRISQUE, UT IPSE DIGIT, CHRISTIS NON POSSIT ADHIBERE UNAM SUBSTANTIAM DIFFINITIONIS i.e. Sub-

stantialem — saltern secundum substantiam forme etsi non secundum formam substantie — diffinitionem ? 73 Hec enim est sola ratio qua cuiuslibet nominis appeltatio natura- 30 liter est communis: si uidelicet qualitas — secundum quam est nomen — illis, quorum est nomen, tota forme substantia est communis: ut homo uel album. 8 qualiter dicimus: qualiter diximus f. 9 est non sunt: non sunt AKt. est non est m. 10 non posset esse: non possent esse Knit. 11 quasi sed: quasi si Rs. qui esset deus: qui esset unus deus f. sit alium qui: sit alterum qui AEHmtz. 15 illos uidelicet: illos scilicet BNOs. 17 atque item: atque ideo pR. 20 qui homo est: qui homo m. appellaturus est: appellatus p. appellaturus fPR. 21 deus est et: est et m. deus est etiam kNO. naturaliter simile: similiter simile t. 22 idem dicatur: ideo dicatur f. 25 abutatur in: abutamur in t. 27 adhibereunam: adhiberi unam m. 29 (diffinitionem) ut hec diffinitio est album (id) est affectum albedine: ut animal rationale mortale: hec communis omnibus hominibus est et secundum formam substantie et substantiam forme marg NO (ss k). 30 enim est sola: enim sola hNOUXz.

GEut 4, 70-78

303

74 Que communio inter Deum et hominem neque secundum aliquam subsistentiam neque secundum aliquod accidens esse potest 35 quoniaxn Deus et homo nullo genere nullo accidente possunt esse conformes. Et ita nomen hoc quod est "Christus" de Deo et homine — personis uidelicet tarn genere quam indiuiduali proprietate inter se diuersis— uniuoca appellatione predicari non potest. 75

Uere. EtENiM si DEI ATQUE HOMINIS DIUERSA secundum genus 40

SUBSTANTIA EST Ut

Utique CSt UNUMQUE NOMEN CHRIST! IN UTRISQUE

i.e. uterque appellatur hoc nomine quod est "Christus" NEC CONIUNCTIO DIUERSARUM suBSTANTiARUM i.e. diuine essentie et humane subsistentie UNAM quod sine principio erat PERSONAM CREDITUR FECISSE quod non erat i.e. "gigantem gemine substantie" EQUIUOCUM EST NOMEN CHRISTI 45 i.e. nomen quod est "Christus" ET NULLA una DIFFINITIONE POTEST CONCLUDI. Quasi: quod non est uerum. Sensus: neque uniuoca neque equiuoca appellatione duarum in Christo personarum nomen est "Christus". 76

QUIBUS AUTEM CtC.

50

Hue usque dialecticis ratiocinationibus unam esse personam Christi non duas ostendit. Nunc rethorum utens firmamento multa breuiter tangit quibus idem firmissime ostendit. Quasi: duos dicere Christos: unum Deum alterum hominem, nulla ratio habet. Auctoritas AUTEM qua hoc posse astrui uideatur similiter 55 nulla est. 77 Nam QUIBUS UNQUAM SCRIPTURIS ad intelligendum Deum et hominem NOMEN CHRISTI GEMINATUR ? Ac si dicat: nullis. QUID UERO NOUI hoc est quid nouum PER ADUENTUM SALUATORIS EFFECTUM EST si in hominis — que creditur a Deo facta — assumptione Deus atque homo 60 diuerse manserunt persone ? 78 Hie si quis dicat: crediturne in hac assumptione aliqua nouitas facta ? respondemus: ita utique. NAM CATHOLICIS ET FIDEI UERITAS ET RARITAS MiRACULi coNSTAT in eo quod Deus hominem dicitur as-

35 neque secundum: neque m. 39 se diuersis: se uniuersis t. 40 secundum genus: secundum genus est NO. 42 appellatur hoc: appelletur hoc kNO. 44 unam quod sine: una quod sine m. unam que sine EhkNOPRST. unam quod in AU/. 51 autern et cetera hue: autem hue s. 52 utens firmamento: firmamento p. 54 quasi duos: quasi duo k. 60 que creditur a: que cum creditur a S. que cum dicitur a p. 62 crediturne: creditur nee f.

304

PL 64, 1385D

sumpsisse. Hoc autem miraculum ex his est ex quibus ammiratio solet contingere: uidelicet ex rei magnitudine atque nouitate. 79

QUAM ENIM MAGNUM EST hoc

QUAMQUE NOUUM.

Quasi: nichil tarn MAGNUM tamque NOUUM est QUAM magnum est atque nouum id QUOD SEMEL NEC ULLO ALIO SECULO POSSIT EUENIRE UT scilicet NATURA EIUS QUI EST SOLUS DEUS CONUENIRET compositione 70 CUM HUMANA natura QUE ERAT AB EO DIUERSISSIMA: ATQUE ITA EX DISTANTIBUS NATURIS FIERET COPULATIONE UNA PERSONA.

80 Diligenter attende quod ait: "fieret copulatione una persona". Et non intelligas quod naturarum copulatione fieret persona sed quod "fieret copulatione una". Non enim, quod erat, factus est Christus 75 sed quod non erat. Erat autem Deus et Filius Dei et persona et unus: sed sine diuersarum naturarum copulatione. Si quis ergo querat: Christus quid factus est? nemo respondebit quod ipse sit factus Deus uel quod sit factus Filius Dei uel quod sit factus persona uel quod sit factus unus sed quod sit factus diuersarum naturarum copulatione 80 unus. Quid unus ? Unum totum, unum compositum. Et huiusmodi. Et hec est mirabilis nouitas. 81 Solent quidem usu nascentium, qui uocatur "natura", in una persona plurima diuersarum specierum coniungi — ut carnes ossa sanguis colera et huiusmodi — et cum his omnibus anima que tamen 85 inter se aliquo genere et aliqua ratione conueniunt: item subsistentie generales et differentiales que partes sunt specialium subsistentiarum: et accidentia que etiam numerantur in partibus personalium proprietatum que inter se quandoque aliquo genere, semper aliqua ratione conueniunt. 90 82 Sed quod omni genere omnique ratione diuersa aliquod unum componerent, nulla unquam consuetude nascentium habuit. Quod

66 uidelicet ex: scilicet ex kNO. atque nouitate: et nouitate BkNRX. 67 magnum est hoc: magnum hoc f. 68 quasi nichil: est quasi nichil p. magnum tamque: magnum est tamque p. (nouum est) Aliter: quod tarn magnum tamque nouum quam magnum atque nouum etc. marg kNO. 69 est atque nouum: atque nouum ADEtSV. est atque nouum est NO. alio seculo: alio secundo m. 73 diligenter... una persona om m. 76 erat autem deus: autem deus p. 78 quid factus est: qui factus est b. 79 quod sit factus: sit factus bK. 82 et hec est: et est k. 86 que tamen inter: que tantum inter f. item subsistentie... ratione conueniunt om Lp. 87 sunt specialium: sunt spiritualium U. sunt spiritalium z. 89 quandoque aliquo: aliquo BkNO. 91 sed quod omni: sed quo omni m. 93 quod tamen in: quo tamen in kp.

GEut 4, 79-85

305

tamen in ea persona, que "Christus" uocatur, factum est in qua diuine essentie coniuncta est humana subsistentia que ab ea non modo omni genere uerum etiam omni ratione intelligitur esse diuersa. Ilia enim 95 est essentia, ista est subsistentia: ilia sine principio, hec ex principio. Ilia Creator est, ista creatura aliquid est. Unde harum in Christo facta coniunctio nouitas est. 83 SECUNDUM NESTORII UERO SENTENTIAM qui sicut erant ante Incarnationem Christi diuinitas et humanitas, uidelicet sine aliqua sui inter — se copulatione, ita Christo incarnate dicit eas manere QUID CONTIGIT NOUI ? Ac si dicat: Nichil. Quod ex uerbis ipsius manifestum est. 84 INQUIT enim: HUMANITAS DIUINITASQUE SERUANT PROPRIAS PERSONAS i.e. sicut ante Incarnationem Christi Deus et homo erant diuerse persone ita et post Incarnationem. Et quasi hoc omnibus 5 debeat esse indubium, quadam id admirationis forma confirmat dicens: QUANDO

ENIM

NON FUIT

PROPRIA

DIUINITATIS

Una

itCHlQUE

propria

HUMANITATIS alia PERSONA ? Quasi: quando non fuit Deus alia persona quam homo et alia homo quam Deus ? QUANDO UERO NON ERIT ? Quasi: semper fuit et semper erit alia hec ab ilia. 10 85

UEL QUID AMPLIUS ? Quasi: quid noui contigit ? etc. UEL QUID AMPLIUS CONTIGIT IN GENERATIONE IESU QUAM IN generatione CUIUSLIBET ALTERius hominis SI, DISCRETIS UTRISQUE PERSONIS i.e. Deo

Ct homine, DISCRETE ETIAM

FUERE NATURE i.e. diuinitas et humanitas ? ITA ENIM, qualiter dictum 15 est, discretis uidelicet MANENTIBUS PERSONIS i.e. Deo et homine ILLIC hoc est in generatione lesu NULLA CONIUNCTIO NATURARUM diuinitatis scilicet et humanitatis POTUIT ESSE UT IN QUOLIBET HOMINE i.e. in cuiuslibet hominis generatione cuius hominis Deo auctore atque operante generati CUM PROPRIA et a Deo per proprietatem suam discreta PER- 20 SONA SUBSISTAT, NULLA DIUINITAS non dico gratie secundum munus uel muneris quemlibet usum sed dico EXCELLENTISSIME SUBSTANTIE i.e. essentie EST EI hoc est eius humane nature aliqua compositione CONIUNCTA.

100 uidelicet sine: scilicet sine BkNOs. 1 quid contigit: quid contingit s. 12 noui contigit et cetera: noui contigit s. noui contingit et cetera DFfKQRStVW. 16 discretis uidelicet: discretis scilicet BkNOs. 17 lesu nulla: lesu id est nulla NOt. lesu id est scilicet nulla Bk. 18 in cuiuslibet: cuiuslibet p. 20 a deo per: a deo NOpVy (per add man rec k). 23 hoc est eius: hoc est Es. nature aliqua: aliqua kNO. compositione coniuncta:positione coniuncta m.

306

PL 64, 1386D

86 Deus enim, qui nusquam non est, ubique sue substantie pleni- 25 tudine totus est. Ideoque in omni homine est. Cui etiam ad aliquos usus Pater et Filius donant Spiritum suum. Sed nullus illorum essentia diuinitatis — sue humanitati qua homo est composite — Deus est. 87 lesus autem solus est in quo cram's plenitude diuinitatis est. Nam et sicut ubique et extra omnia ita in eius humano corpore atque 30 spiritu Pater et Filius et eorum Spiritus totus est. Spiritus quoque Patris et suus, ad quoscumque usus idem lesus uult, in ipso est. Pater quoque in ipso est personali proprietate alius ab ipso sicut et Spiritus sanctus in ipso personali proprietate alius est ab ipso. 88 Ipse uero in se esse non potest. Unde cum ipse dixisset Pater in 35 me est, non subiunxit "et ego in me" sed potius et ego in Patre. Sunt ergo in Filio Pater et Spiritus sanctus personalibus proprietatibus — ibidem sicut et ubique — alii ab ipso. Ipse uero non est in se quoniam personali proprietate a se ipso alius esse non potest. 89 In corpore tamen eius et anima, sicut dictum est, et Pater et 40 Filius et Spiritus sanctus totus est: et personalibus proprietatibus diuersi a corpore ipsius et anima. Nam neque corpus eius neque anima est uel Pater uel Filius uel Spiritus sanctus. 90 Essentia uero qua Filius cum Patre et Spiritu sancto idem singulariter et indiuidualiter est, subsistentiis corporis eius et anime immo 45 toti humanitati in ipso coniuncta est. Quod in nullo alio homine factum est. Unde nullus aliorum, quamuis in eorum corporibus atque animabus immo in ipsis Pater et Filius et eorum Spiritus sit: quamuis etiam illis a Patre et Filio Spiritus sanctus datus sit et multe gratie in eodem Spiritu, nullus, inquam, diuinitatis essentia Deus est. Ipse so uero, cuius essentie humana subsistentia coniuncta est, et homo et Deus est. 27 spiritum suum: spiritum sanctum ADFKLMPQW. spiritum sanctum suum NORs. uel suum ss s. 29 (diuinitas) Col 2:9. 34 est ab ipso: ab ipso EfLT. 35 unde cum ipse: unde cumipsump. 36 (patre) Jn 10: 38. 38 (ab ipso) Caute. Aliter beatus Augustinus de corpore Christi et anima: Christum inquit in omnibus Christum in singulis predicamus. Et beatus Hylarius (DTrin X, 61, PL 10, 391 A) arguit: ' Christum in Uerbum et animam et corpus tripartientes '. Unde non est ecclesiastica doctrina dicere filium del in corpore suo et anima personalibus proprietatibus diuersum marg NO. 39 in se quoniam: in se que m. 40 tamen eius et: tantum eius et f. est et pater: est pater BkNO. 43 uel pater uel: pater uel ks. Glosa marg k. spiritus sanctus: spiritus sanctus est p. 51 cuius essentie: cuius essentia y. 52 homo et deus: homo est et deus DFLPpQRrTVWY. deus et homo fyz.

GEut 4, 86-95

307

91

SED FORTASSE etc. Superius cur duos Nestorius Christos — unum Deum, alterum hominem — diceret ammirans querebat cum neque uniuoca appella- 55 done possent neque equiuoca preter scripturarum usum deberent "duo Christ!" dici. Nunc quod nee etiam nominis translatione eosdem i.e. Deum et hominem duos dici Christos conueniat ostendit. Quasi: Deum et hominem quos in Christo duas Nestorius dicit esse personas, cur appellet "Christos" miror cum nichil simile habeant etc. 60 92 SED FORTASSE IESUM ID EST PERSONAM HOMINIS illam uidelicet personam quam in Christo hominem esse putat ICCIRCO UOCET CHRISTUM QUONIAM DIUINITAS MIRA QUEDAM SIT OPERATA PER EUM.

Quasi: sicut scripture de uenturo Messia promiserant. ESTO. Quasi: concedatur hoc. DEUM uero IPSUM illam uidelicet personam 65 quam in Christo putat esse Deum CUR UOCET APPELLATIONS CHRISTI ? Quasi: uocet illam quoque "Christum" eadem causa quoniam scilicet diuinitas mira quedam sit operata per earn ? Ac si dicat: non conuenit. 93 Si UERO Nestorius dicat illam personam, quam in Christo esse putat hominem, hac de causa recte uocari "Christum" quoniam 70 diuinitas mira quedam sit operata per eum, quero CUR NON IPSA QUOQUE ELEMENTA i.e. terram aquam aerem ignem SIMILI UOCABULO AUDEAT APPELLARE PER QUE DEUS MIRA QUEDAM COTIDIANIS MOTIBUS

generationis corruptionis augmenti diminutionis alterationis et etiam secundum locum mutationis OPERATOR ? 75 94 AN infirmabit similitudinis rationem dicens non ad rem pertinere quod de elementis opponimus ideo QUIA IRRATIONABILES SUBSTANTIE NON POSSUNT, sicut supra dictum est, HABERE PERSONAM i.e. esse persone QUE CHRISTI UOCABULUM EXCIPERE POSSINT ? Quasi: non ualebit quoniam et rationabiles substantie plurime 80 sunt que et persone sunt et per eas mira quedam diuinitas operatur. Nulla tamen earum "Christus" uocatur. 95 NONNE etenim IN quibusdam HOMINIBUS in se SANCTIS AC quantum ad alios diuini cultus PIETATE CONSPICUIS APERTUS DIUINITATIS ACTUS 57

translatione eosdem: translatione eiusdem f. 58 quos in Christo: quos in ipso fhU. 63 sit operata per: sit cooperata per p. 65 illam uidelicet personam: illam scilicet personam Bk. 66 putat esse: patat esse p. 67 eadem causa: eadem de causa BkNOy. 68 per earn ac: per eum ac Bs. 77 quod de: que de BkNO. 79 excipere possint: excipere possunt fKy. 80 et rationabiles: et rationales pR. 82 nulla tamen: nulla tantum f.

308

PL 64, 1387D

AGNOSCITUR quorum tamen — ac si dicat — nemo "Christus" uocatur ? 85 Ideoque ilia persona in Christo, quam putat esse hominem, non iccirco appellabitur "Christus" quoniam per eum mira quedam sit operata diuinitas. 96

NlCHIL ENIM INTERERIT CUR NON SANCTOS QUOQUE UIROS per

Deus mira operatur nee eorum subsistentiis, quibus aliquid copulata diuinitas EADEM APPELLATIONE DIGNETUR ut scilicet "Christi" si PERSONA que est Christus que sicut semper £uit semper fuit persona IN ASSUMPTIONS HUMANITATIS NON EST IUNCTIONE diuinitatis et humanitatis UNA.

quOS

sunt, est 90 uocentur Deus ita EX CON-

97

SED FORSITAN etc. 95 Quasi: nichil intererit cur non sanctos quoque etc. SED FORSITAN DICAT Nestorius ILLOS QUOQUE i.e. sanctos per quos mira quedam est operata diuinitas UOCARI "CHRISTOS". FATEOR. SED non ueros Christos immo AD IMAGINEM UERI CHRISTI. Et quare ad imaginem eius, paulo post dicet. — 98

QUOD SI NULLA

UNA PERSONA

CONIUNCTA

EST

EX HOMINE

ATQUE

DEO i.e. si persone unius proprietas ex humana atque diuina natura non constat ARBITRAMUR OMNES illos qui uocantur "Christi" non ad imaginem ueri Christi "Christos" uocari sed ITA UEROS CHRISTOS esse ut arbitramur HUNG esse uerum Christum QUI CREDITUR GENITUS 5 esse DE UIRGINE. 99 Et quare hoc arbitramur supponit: NULLA QUIPPE PERSONA secundum Nestorium IN HOC uero Christo EST ADUNATA EX DEI ATQUE HOMINIS COPULATIONE. Id est: huius persone que est Christus, qui nunquam cepit esse persona, indiuidualis proprietas minime intelli- 10 genda est ex diuina et humana natura constare sed Deum et hominem in ipso diuersas esse personas. 100 SICUT NEC IN EIS sanctis uidelicet QUI DEI Patris et ipsius Christi, Filii eius, SPIRITU sancto sibi per gratiam dato DE UENTURO 85 quorum tamen: quorum tantum f. 88 uocatur ideoque... appellabitur om p. 95 sed forsitan et cetera: sed forsitan dicat Nestorius BkNOsy. sed forsan et cetera bm. 96 sanctos quoque: sanctos quoque uiros fhUXz. 97 dicat Nestorius: dicat NOs. 3 arbitramur omnes: arbitrabimur omnes bEhlMmQUy. 4 Christos uocari: Christos appellari s. 7 hoc arbitramur: hoc arbitrabimur AblmQtyz (e con h). 11 sed deum et: sed quoniam et m. 12 in ipso: in Christo ISUz. 13 sanctis uidelicet: sanctis scilicet kNOs.

CEut 4, 96-105

309

in carne CHRISTO PREDICABANT quorum scilicet personales proprie- 15 tates nequaquam ex diuina et humana natura erant composite. Sed unusquisque illorum erat persona. Et Spiritus Patris et Filii illis ab eodem Patre et a Filio datus alia ab ipsis erat persona ad usus diuersos uere illis data et ad hunc usum maxime ut, sicut iam dictum est, de uenturo Christo predicarent. 20 101 PROPTER QUOD hoc est cuius ipsorum cum Christo consortii ratione IPSI QUOQUE APPELLATI SUNT "CHRISTI" quia per hoc quodam modo erant eius, quern sua predicatione ostendebant, imago. 102

IAM UERO etc. Quasi: his que diximus patet Deum et hominem non esse duas 25 in Christo personas. IAM UERO SEQUITUR id quod omnino indubium est UT scilicet Deo et homine in Christo secundum Nestorium MANENTIBUS diuersis PERSONIS, NULLO MODO CREDATUR HUMANITAS esse ASSUMPTA A DIUINITATE. Quod tamen recte credentium fides habet. 103 Diligenter attende quod dicitur "a diuinitate assumpta huma- 30 nitas". Et non tarn ex dictionibus sensum quam ex sensu dictiones iudicaturus quid secundum gramaticos locutio, quid secundum rethores elocutio lectoribus intelligendum ministret, ex rerum ipsarum proprietatibus disce. 104 Auctores enim consueuerunt dictionibus sensus eisdem sepe 35 diuersos: sepe diuersis eosdem proferre. Ex eodem enim intellectu dictum inuenitur et "Deus assumpsit hominem" et "diuinitas assumpsit humanitatem": illud persone, hoc naturarum nominibus. 105 Ilia enim nomina i.e. "Deus" "homo" a naturis quidem diuersis sed tamen persone unius sunt nomina. Hec uero i.e. "diuinitas" et 40 "humanitas" naturarum nomina sunt. Sed et ilia — hoc est "Deus" et "homo" — quandoque ex intellectu persone: quandoque ex intellectu naturarum utraque: quandoque alterum pro persona alterum pro natura intelligenda ponuntur.

23 quern sua: quam sua p. 26 duas in Christo: duas in Christo esse p. sequitur id: sequitur etcetera id p. 31 sensum quam ex om t. ex sensu dictiones: sensu dictiones Et. 32 iudicaturus quid: iudica quod p. 35 consueuerunt dictionibus: consuerunt dictionibus p. consueuerunt dictionibus suis BEkNOsy. 36 ex eodem enim: ex eodem uero k. 39 naturis quidem: naturis BkNOs. 40 sed tamen: sed tantum f.

310

PL 64, 1388D

106 Similiter et hec i.e. "diuinitas" et "humanitas" aut utraque 45 pro naturis aut utraque pro persona aut alterum pro persona alterum pro natura dicitur. 107 Nam cum dicimus "Deus assumpsit hominem" et "diuinitas assumpsit humanitatem", ex eodem hec dicimus sensu: et ibi "Deus" et hie "diuinitas" ad intelligendam personam: "hominem" uero et 50 "humanitatem" ad intelligendam naturam his orationibus proferuntur. 108 Non enim assumpsit persona personam neque natura naturam neque natura personam sed tantummodo persona naturam. Formam enim serui nichil nisi Christus accepit. Sed Nestorius audiens "Deus assumpsit hominem" putat intelligendum quod qui Deus erat eum 55 qui homo est assumpserit. Quod esse non potest. Nam unus et idem est Christus: uidelicet qui et Deus erat et homo est. Qui se ipsum nulla ratione assumere potuit quia non nisi diuersorum ulla potest esse assumptio. 109 Quod si in Christo unam putat esse personam ilium qui Deus 60 erat, alteram uero esse personam ilium qui homo est, atque ilium, qui Deus erat, eum qui homo est assumpsisse, hoc quoque impossibile est. Nam sicut omnino idem ita omnino diuersum assumi non potest. 110 Non uero sunt aliqua inter se magis diuersa quam ea que omni genere et personalibus proprietatibus diuersa sunt. Non indefinite 65 46 utraque pro persona: pro persona p. utraque pro personis s. persona alterum: persona aut alterum fK. 48 assumpsit hominem: assumpsit diuinitatern t. hominem et diuinitas assumsit humanitatem om p. et diuinitas assumpsit diuinita tern om t. 51 his orationibus: his rationibus f. neque his orationibus k. proferuntur: proferimus BkNOs. Caue quod dicit ' non assumpsit persona personam ' uerum est. Item quod dicit ' neque natura personam ' similiter uerum est. Sed quod dicit ' neque natura naturam sed tantummodo persona naturam ' non omnino uerum est quia et natura naturam assumpsit unione ineffabili qua de duabus naturis — permanentibus earum substantialibus proprietatibus ita ut creatum non desineret esse creatum neque increatum increatum — fieret unum manna quod habet gustum simile cum melle i. e. humanitatis cum diuinitate in palato fidei et persona eterna in sue proprietatis unitatem singularem nouiter creatum sed ab eterno predestinatum: sic assumpsit hominem ex anima rationali et humana carne subsistente(m) ut homo assumptus una sit in trinitate persona de qua personalis proprietas fihi dei proprie predicatur ita ut proprius dei filius uere ac proprie dicatur iuxta illud: Propriofilio suo nonpepercit deus (Rom 8: 32). Itaque in Christo pari modo ueneranda sunt et naturarum diuersarum inconfusibilis unio et persone unitas quam non distinguit uel scindit naturarum diuersitas quemadmodum nee naturas in eo diuersas confundit personalis unitas marg k. P. CLASSEN, Zur Geschichte 276. 53 sed tantummodo persona naturam om p. 54 forma enim: formam enim p. 62 quoque impossibile est: impossibile est t. quoque impossibile p.

CEut 4, 106-115

311

dicimus "genere" sed uniuersaliter "omni genere". Nee dicimus "quibuslibet proprietatibus" sed "personalibus proprietatibus". 111 Sunt enim que differunt genere sed non omni: ut lapis et lignum que tamen uno genere corpora sunt et differunt proprietatibus sed non personalibus. Ideoque unum aliquod componere possunt ut 70 dornum uel huiusmodi aliud. 112 Sunt etiam que omni genere ac per hoc totis proprietatibus sed non personalibus et iccirco in uno esse possunt: ut color et superficies que nullo genere nulla proprietatum naturalium parte conueniunt et tamen in uno sunt quoniam earum proprietates personales 75 non sunt. Non enim est color per se a superficie unus. Cuius proprietas id non efficit ut cum superficie in uno esse non possit. 113 Item sunt quedam que proprietatibus etiam personalibus differunt et tamen omni genere suo et etiam specie conformia sunt: ut Plato et Cicero. Sunt etiam que conueniunt non dico diuersarum so numero naturarum suarum imaginaria uel substantiali conformitate sed unius simplicis atque indiuidue essentie singularitate: differunt autem personalibus proprietatibus: ut Deus Pater et eius Filius et utrorumque Spiritus. 114 Sed, sicut iam diximus, non sunt horum omnium aliqua a se 85 inuicem ita diuersa sicut ea que omni genere totisque personalibus proprietatibus differunt. OMNINO ENIM DISIUNCTA SUNT QUE EQUE PERSONIS NATURISQUE SEPARANTUR. Id est: que personalibus proprietatibus et naturarum dissimilitudine distant, PRORSUS INQUAM DISIUNCTA SUNT. 90 115 NEC MAGIS immo nee tan turn HOMINES BOUESQUE INTER SE DISIUNCTI SUnt QUAM DIUINITAS HUMANITASQUE IN CHRISTO DISCRETA

EST si in assumptione, qua Deus hominem creditur assumpsisse, ipsa diuinitas et humanitas i.e. Deus et homo MANSERE PERSONE. 66 nee dicimus: nee diximus m. 67 personalibus proprietatibus: personalibus m. 69 corpora sunt et: corpora et m. 72 genere ac per: genere que ac per p. 75 quoniam earum quoniam eorum BkNOps. 81 diuersarum numero naturarum: numero naturarum Mp. diuersarum numero proprietatum t. 82 (singularitate) Caue singularitatem NO. 83 ut deus pater: ut pater FLPpRr. 84 utrorumque spiritus: eorum spiritus NO. 86 inuicem ita: inuicem p. que omni: que in omni f. 87 que eque: quecumque s. 93 qua deus hominem: quo deus hominem p. 94 et humanitas: humanitasque p.

312

PL 64, 1389G

116 HOMINES QUIPPE AC BOUES a se inuicem proprietatibus specie- 95 busque disiuncti UNA ANIMALIS hoc est generis COMMUNITATE que est per substantialem in ipso conformitatem IUNGUNTUR. ILLIS ENIM hoc est hominibus et bobus etsi secundum proprietates et species differentibus EST tamen COMMUNIS SECUNDUM GENUS SUBSTANTIA. 117 Et qualiter hoc intelligi debet explanat aliis uerbis eundem _ sensum repetens ita: EADEMQUE UNIUERSALITATIS COLLECTIONE NATURA. Quod enim dixerat "substantia" hoc dicit "natura". Et quod dixerat "communis" hoc dicit "eadem". Et quod dixerat "secundum genus" hoc dicit "uniuersalitatis collectione". 118 Propriore etenim scripturarum usu substantia, que alio nomine 5 dicitur "subsistentia", est eorum, que per earn subsistunt, natura. Genus uero nichil aliud putandum est nisi subsistentiarum secundum totam earum proprietatem ex rebus secundum species suas differentibus similitudine comparata collectio. 119 Qua similitudinis comparatione omnes ille subsistence dicuntur 10 "unum uniuersale unum diuiduum unum commune unum genus una eademque natura". Hac itaque communi natura homines, sicut dictum est, bouesque iunguntur. 120

DEO

UERO

ATQUE

HOMINI

QUID

NON ERIT

DISIUNCTUM

DIUERSA

RATIONE si scilicet SUB DIUERSITATE NATURE illorum que certa est 15 quoniam essentie Creatoris nulla rei create .subsistentia potest substantiali similitudine esse conformis PERSONARUM QUOQUE DISCRETIO in Christo MANSISSE CREDATUR ? 121

NON EST IGITUR etc. Quasi: Deo et homine in Christo personis manentibus, nullo 20 modo creditur a diuinitate assumpta humanitas. NON EST IGITUR SALUATUM GENUS HUMANUM. Et item aliis uerbis idem dicit: NULLA IN NOS SALUS PROCESSIT CHRISTI GENERATiONE qua a diuinitate non

96 disiuncti una: disiuncti sunt una m. 97 illis enim... inuentis manifestum est (CEut V, 6) om s. 98 et bobus: et bubus NO. 1 collectione natura: collatione natura m. 4 genus hoc dicit: genus dicit pV. 5 que alio: queque alio f. 7 natura genus: naturam genus m. 8 proprietatem ex: proprietatum ex y. proprietatem et bmy. 11 unum diuiduum: unum indiuiduum t. 15 que certa est: que creata est FLPpQRTY. 22 idem dicit: rationem dicit m.

CEut 4, 116-126

313

est assumpta humanitas. TOT — quasi: multorum — PROPHETARUM SCRIPTURE ILLUSERE POPULUM CREDENTEM Christ! gencrationc in se 25 processisse salutem. 122 OMNIS AUCTORITAS UETERIS TESTAMENT: SPERNATUR PER QUAM auctoritatem PROMITTITUR MUNDO SALUS CHRISTI GENERATIONS. MANIFESTUM EST AUTEM per ea que Nestorius opinatur earn NON PROUENISSE si uidelicet in Christo Dei et hominis EADEM DIUERSITAS EST IN PER- 30 SONA QUE est IN NATURA. Hoc est: si in Christo Deus et homo ita sunt diuerse persone sicut in ipso diuinitas et humanitas sunt diuerse nature. EUNDEM QUIPPE SALUUM FECIT QUEM non ministra original! concupiscentia sed diuina preeunte gratia CREDITOR ASSUMPSISSE. 123 Attende quod ait "eundem" et "quern". Et non intelligas quod 35 eum, qui est homo, Christus — qui est Deus et Filius Dei — assumpserit. Hoc enim auctor huius sui tractatus exputat disputatione quoniam nulla ratione uel se ipsum uel aliam a se ipso personam assumere potuit. 124 Sed ut ipse, qui et natura Deus erat et relatione Dei Patris 40 Filius et indiuiduali proprietate persona, esset etiam homo, assumpsit ea que sunt hominis i.e. humanum corpus et humanam animam et etiam usque ad similitudinem serui formam humanam. Et hec in se ipso ab omni reatu atque uicii necessitate per gratiam munda glorificauit. Et iccirco dicitur hominem et assumpsisse et saluum fecisse. 45 125 Si UERO quod opinatur Nestorius uerum est, hoc est: si MANET EQUE in Christo diuine atque humane NATURE PERSONEQUE DISCRETIO, NULLA omnino hominis a Deo ASSUMPTIO INTELLIGI POTEST. Qui IGITUR MANENTE hominis PERSONA ASSUMI NON POTUIT, IURE NON UIDE-

BITUR PER CHRISTI GENERATIONEM POTUISSE SALUARI. 126 NON EST IGITUR hoc quoque quod a catholicis recte creditur et optatur uidelicet PER CHRISTI GENERATIONEM humanam HOMINUM SALUATA NATURA. QUOD CREDI NEFAS EST.

127 Ex his igitur manifestum est quod in Christo non sunt due 29 per ea que: per que t. earn non: ea non m. 37 sui tractatus: sui tractus p. 43 et hec in: et hoc in p. 45 munda glorificauit: mundam glorificauit m. mundificauit k (ss y). 49 qui igitur; qui ergo NO. 51 hoc quoque quod: hoc quod f. 52 (et optatur) opinatur ss y.

50

314

PL 64, 1390C

persone Deus et homo. Sed ipse Christus una persona est: diuina 55 essentia uere Deu,s et humana subsistentia uere homo. SED QUAMQUAM PERMULTA siNT QUE HUNG Nestorii SENSUM de diuersitate personarum in Christo UALEANT IMPUGNARE ATQUE PERFRINGERE, TAMEN DE ARGUMENTORUM COPIA HEC INTERIM LIBASSE SUFFICIAT.

V

1

TRANSEUNDUM QUIPPE EST AD EUTICEN QUI etc. Hue usque errorem Nestorii et posuit et destruxit. Nunc errorem Euticis similiter prius ponit et postea destruit. Hie etenim CUM ESSET EUAGATUS AB ORBiTis UETERUM hoc est cum dimisisset uestigia antiquorum CUCURRIT i.e. uelociter incidit IN ERROREM CONTRARIUM errori 5 Nestorii ASSERENS TANTUM ABESSE a catholice fidei ueritate quod Nestorius opinatur UT uidelicet CREDATUR hoc est credi debeat GEMINA PERSONA esse IN CHRISTO UT NE NATURAM QUIDEM DUPPLICEM esse in CO OPORTEAT CONFITERI.

2 Ait QUIPPE Eutices ITA ESSE ASSUMPTUM a Deo HOMINEM i.e. huma- 10 nam naturam UT scilicet EA — hoc est: talis — hominis CUM DEO ADUNATIO FACTA SIT UT NATURA HUMANA in eo post adunationem NON MANSERIT.

3 Huius autem ERROR PROLABITUR EX EODEM FONTE ex QUO error NESTORII. Uere. NAM SICUT NESTORIUS ARBITRATOR NON POSSE ESSE 15 in aliquo NATURAM DUPLICEM QUIN PERSONA FIERET DUPLEX — quod ideo arbitratur quia, sicut supra dictum est, in omnibus naturis putat dici personam posse — ATQUE IDEO CUM IN CHRISTO esse NATURAM DUPLICEM

CONFITERETUR,

DUPLICEM

Ctiam

ESSE

PERSONAM

CREDIDIT,

ITA QUOQUE EUTICES NON PUTAUIT NATURAM DUPLICEM ESSE in

aliquo 20

SINE DUPLICATIONE PERSONE.

4

ET ideo CUM NON CONFITERETUR DUPLICEM in Christo ESSE PERSONAM,

ARBITRATUS EST CONSEQUENS CSSC UT eius UNA tantum UIDEATUR ESSE

NATURA. ITAQUE NESTORIUS tam secundum naturalium quam secun-

56 subsistentia uere: substantia uere prY. 57 sed quamquam: sed postquam Uz. 58 (sufficiat) caput quintum marg E. caput sextum marg W. 1 est ad: est f. 5 cucurrit: concurrit NO. 6 tantum abesse: tamen abesse f. 8 debeat gemina persona: debeat geminam personam PpRr. quidem duplicem: quod duplicem p. 14 prolabitur: probabitur hKLUz. probatur f. 18 cum in Christo: cum in ipso f. 19 duplicem etiam: duplicem f.

CEut 5, 1-9

315

dum theologicorum rationed RECTE TENENS IN CHRISTO ESSE NATURAM 25 DUPLICEM hoc est diuinam et humanam, non modo falso contra philosophic ueritatem uerum etiam SACRILEGE contra christiane fidei religionem CONFITETUR DUAS in eodem ESSE PERSONAS: unam uidelicet que Deus est, alteram que homo est. 5 EUTICES UERO RECTE quantum ad rei ueritatem et catholicam 30 fidem CREDENS Christum ESSE UNAM tantum PERSONAM et falso contra rationes et IMPIE contra religionem CREDIT UNAM QUOQUE ipsius — solam diuinam scilicet — ESSE NATURAM. 6 Qui Eutices CONUICTUS non argumento, quo questionis purgaretur ambiguum, sed ipsa EUIDENTIA RERUM quod recte dico QUANDOQUIDEM 35 omnibus — absque quibuslibet extra sumptis inuentis — MANIFESTUM EST ALIAM ESSE NATURAM HOMINIS, ALIAM DEI, AIT SE CONFITERI DUAS

IN CHRISTO esse NATURAS: sed hoc ANTE ADUNATIONEM diuine et humane nature. UNAM UERO esse POST ADUNATIONEM. 7

QUE SENTENTIA ipsius NON APERTE QUOD UULT ELOQUITUR.

Id CSt: 40

cui sensui mentis illius hec uerba — uidelicet "ante" et "post" — sint articulata et ex quo ipsius sensu prolata sint, certa proprietatis significatione non exprimitur. Nam et "ante" ex diuersi precedentis et "post" ex diuersi sequentis temporis intellectu potest proferri. 8 UT TAMEN EIUS DEMENTIAM PERSCRUTEMUR, hanc temporum diuer- 45 sitatem diuisione exponimus: ostensuri quoniam quodlibet horum temporum, que manifestabit diuisio, uelit intelligi dicendo "ante" et "post". Impossibile tamen est earn, quam ipse opinatur, diuinitatis humanitatisque fieri adunationem. 9 Dicimus ergo quod ADUNATIO HEC diuine et humane nature in 50 Christo AUT TEMPORE GENERATIONS eius scilicet in utero Uirginis FACTA EST quoniam tune Uerbum caw factum est AUT TEMPORE RESURRECTIONIS quoniam tune anima humana, que uera Christ! morte fuerat ab eius corpore separata, eidem coniuncta est.

27 fidei religionem: fidei rationem uel religionem BkNO. 29 alteram que homo: alteram uero que homo pRt. altera que homo f. 36 inuentis manifestum: manifestum PpR. 38 essenaturas: naturas f. 42 sint articulata: sunt articulata m. prolata sint: prolata sunt m. 45 ut tamen: et tamen f. 46 diuisione exponimus: diuisione exposuimus f. 53 quoniam tune: quia tune BkNO. 54 eidem coniuncta: eidem quidem coniuncta FPpQRrV.

PL 64, 1391B

316

10 SED si TEMPORE GENERATIONS adunatio FACTA EST quod dicit 55 "ante adunationem" factam in Christo naturas illas — diuinam scilicet et humanam — fuisse duas, ideo dicit quoniam carnem illam quam Christus assumpsit in Uirgine, sicut predictum est, "euidentia reruni conuictus" recte dicit a diuina natura, antequam Christus illam assumeret, esse diuersam. 60 11 Sed de carne ilia duarum, quas ponemus, opinionum unam habere uidetur. UIDETUR enim PUTARE quod Ualentiniani putauerunt uidelicet ETIAM ANTE GENERATIONEM CHRISTI FUISSE HUMANAM CARNEM NON A MARIA SUMPTAM SED ALIQUO ALIO MODO Incarnationi illius PREPARATAM: MARIAM UERO UIRGINEM APPOSITAM EX QUA CARO ilia QUE 65 ex ea Uirgine SUMPTA NON ESSET NASCERETUR: ILLAM UERO CARNEM QUE ANTE generationem, sicut dictum est, FUERIT, A SUBSTANTIA DIUINITATIS hoc est a diuinitate ET DIUISAM ATQUE SEPARATAM i.e. omnino diuersam: CUM Christus EX UIRGINE NATUS EST ita ADUNATAM ESSE DEO i.e. diuine nature UT utraque natura — uidelicet diuina et humana — 70 UIDERETUR ESSE FACTA UNA tantUHl NATURA.

12 UEL si HEC EIUS NON EST SENTENTIA de carne Christi quod scilicet non a Maria sumpta sit ILLA POTERIT ESSE DICENTIS DUAS naturas esse Christi ANTE ADUNATIONEM, UNAM POST ADUNATIONEM si, sicut dictum est,

ADUNATIO GENERATIONE FACTA EST UT uidelicet CORPUS QUIDEM 75

SUMPSERIT A MARIA — quod tenet catholica fides — SED ANTEQUAM illud SUMERET, DIUERSAM FUISSE ab inuicem DEITATIS HUMANITATISQUE

NATURAM: SUMPTAM UERO humanam naturam esse FACTAM UNAM cum deitate ATQUE omnino illam CESSISSE IN SUBSTANTIAM DIUINITATIS hoc est in ipsam diuinitatem. 80 13 QUOD SI HANG ADUNATIONEM NON PUTAT CSSC FACTAM GENERATIONE SED RESURRECTIONS, RURSUS ID DUOBUS SUpra dictis MODIS FIERI ARBI-

TRAMUR: uidelicet aut de Maria aut non de Maria carne assumpta. CHRISTO ENIM GENITO ET AUT NON DE MARIA ASSUMENTE CORPUS AUT

60 de carne ilia: de carne illarum f. opinionuum unam: opinionem unam NOs. 64 carnem non: carnem que non f. sump tarn sed: susceptam sed PpT. modo incarnationi: modo incarnationem y. 66 sumpta non esset: sumpta non esse by. 67 est fuerit: est fuerat s. 68 diuisam atque: diuersam atque FfQ. 71 humana uideretur: humana natura uideretur FpQVY. 72 eius non est: eius non f. 75 est adunatio: est adunatione At. uidelicet corpus quidem: scilicet corpus quidem ks. uidelicet corpus quod fPR. 77 inuicem deitatis: inuicem diuinitatis s. 79 deitate atque omnino: diuinitate atque omnino B. diuinitate atque s. cessisse in: cepisse in p. 82 fieri arbitramur: fieri arbitrabimur bflmUX.

CEut 5, 10-17

317

AB EADEM AssuMENTE CARNEM, arbitramur eius NATURAS — quas sepe 85 diximus: diuinam scilicet et humanam — DUAS QUIDEM FUISSE USQUE DUM RESURGERET: POST RESURRECTIONEM uero UNAM ex duabus FACT AM ita, sicut predictum est, ut scilicet humana natura non manserit. 14 DE QUIBUS etc. Errorem Euticis de imitate nature Christi hue usque pojsuit. Nunc 90 antequam ilium destruat, contra illam opinionem qua, putare quis potest naturam humanam in Christo fuisse non a Maria sumptam disputat. Et nequaquam hoc fieri potuisse demonstrat. Quasi: aut non assumente aut assumente Christo de Maria corpus etc. DE QUIBUS uerbis NASCITUR ILLUD DISIUNCTUM QUOD uidelicet 95 INTERROGABIMUS HOC MODO dicentCSI NATUS EX MARIA CHRISTUS AUT AB EA CARNEM HUMANAM TRAXIT AUT MINIME ab Ca.

15 Quod si NON CONFITETUR Eutices EX EA Christum TRAXISSE carnem humanam, DICAT QUO HOMINE INDUTUS ADUENERIT i.e. cuius humana substantia factus homo apparuerit. Et secundum quam diuisionem — hominis uelit sibi dici "quo", ostendit ipsemet diuiden^s et dicens: UTRUMNE EO Qui FREUARiCATiONE PECCATi ab honore conditionis humane DECIDERIT AN ALIO indutUS ? 16 Si dixerit quod aduenerit indutus EO DE cuius SEMINE quadam quasi generationis propagatione DUCTUS EST HOMO, dicat: QUEM preter 5 Mariam i.e. cuius alterius substantiam EST UESTITA DIUINITAS ? Et recte quero: "Quern alium" ? 17 NAM si NON EX SEMINE ABRAHE ATQUE DAUID ET POSTREMO MARIE — quasi: de quibus hoc promissum fuerat — FUIT CARO ILLA QUA Christus de Maria NATUS EST, OSTENDAT EX cuius HOMINIS CARNE SIT 10 DERIUATUS. Et proprie loquor dicendo "deriuatus" QUONIAM POST 85 arbitramur eius: arbitrabimur eius flUX. arbitrabitur eius brn. arbitramur esse kNO. 88 (manserit) caput sextum marg E. caput octauum marg M. 94 aut assumente Christo: aut assumente Kt. Christo bm. 96 uidelicet interrogabimus: scilicet interrogabimus k. 97 humanam traxit: traxit fhUz. 98 quod si non: quidem si non m. quod si f. 99 dicat quo homine: dico quo nomine t. 1 quo ostendit: quoque ostendit Uz. 2 ab honore: ad honorem m. 3 an alio indutus: in alio indutus t. 4 (si dixerit) Aliter: ' si eo qui deciderat' cum is in sobole sua multiplicatus sit quero in tanta multiplicitate: 'quo ? ' et querens dico: ' de cuius semine eductus est homo quern uestita diuinitas (humanitas O) est '. Que quidem interrogatio ex erroris premissi fonte descendit. ' Nam si ex semine Dauid ' etc. marg NO. eo de cuius: eodem de cuius f. 11 sit deriuatus: sit diriuatus fhMsXz. deriuatus quoniam: diriuatus quoniam fhMms.

318

PL 64, 1392B

PRIMUM HOMINEM Adam uidelicet OMNIS CARO HUMANA EX HUMANA CARNE quadam propagatione DIDUCITUR. 18 Mulier namque que illi in adiutorium data est, de costa ipsius legitur fuisse formata. Ex his uero et deinceps ex mare et femina— 15 ministra original! concupiscentia, deciso utriusque corpore — quicumque preter Christum generatur. Ipse quoque Christus — non quidem ministra original! concupiscentia sed sola ineffabili et inscrutabili diuina operante gratia, deciso hominis corpore — homo factus est. 19 SED si QUEM HOMINEM PRETER MARIAM UIRGINEM Eutices DIXERIT 20 A QUO humana GENERATIO SALUATORIS SUMPTA SIT, duo illi inde inferri posse uidentur quod uidelicet ET IPSE ERRORE suo CONFUNDETUR ET ILLUSUS IPSE false opinionis errore UIDEBITUR ab illis, qui scriptural nouerunt, ASCRIBERE sua assertione MENDACII NOTAM SUMME DIUINITATI que mentiri non potent. 25 20 Et recte uidebitur QUANDoquidem IN SANCTIS — hoc est: immutabilitate dictorum firmis — DIUINATIONIBUS i.e. prophetiis quibus diuino Spiritu reuelante plurima, que humanam latebant rationem, manifesta patuerunt PROMITTITUR ABRAHE ATQUE DAUID non dico "quod ex eorum" sed dico UT EX EORUM SEMINE TOTI MUNDO SALUS hoc est ille, 30 per quern fit salus, ORIATUR. 21 Tune enim non modo "quod" eueniat uerum etiam "ut" eueniat, promitti aliquid dicitur cum promissionem ipsam rei euentus necessario sequitur. Non dico "necessarius" sequitur sed "necessario" sequitur. Quod utique fit cum ab eo qui mentiri non potest i.e. a Deo 35 promittitur. 22 Recte ergo promittitur "ut ex eorum semine" etc., CUM PRESERTIM si HUMANA CARO conceptione Saluatoris ab aliquo SUMPTA EST, NON AB ALIO SUMI POTUERIT NISI UNDE ETIAM promissione ueritatis immo ueritate promissionis PROCREABATUR i.e. Abraham et Dauid. Si IGITUR 40 14 diducitur mulier: deducitur mulier LPpRT. est de costa: est ex costa NO. 16 concupiscentia deciso: concupiscentia sed solo ineffabili deciso m. 18 ineffabili et: ineffabili et etiam BblKLMmsyX. 20 sed si quern: sed si quoniam f. 28 latebant rationem: latebant ueritatem uel rationem BkNO. 29 non dico quod: non dico Uz. 30 ut ex eorum: ut eorum PpR. 31 quern fit salus: quern sit salus FLmQV. 34 sed necessario... ergo promittitur om p. 39 nisi unde etiam: nisi unde et ky. nisi unum etiam DEFflKMNOPQSTUVWY. 40 Abraham et: et Abraham et bT. si igitur Christi: si ergo Christi FPpQR. si igitur Uz.

GEut 5, 18-27

319

Christi CORPUS HUMANUM NON EST SUMPTUM A MARIA SED A QUOLIBET ALIO homine, PER MARIAM TAMEN EST PROCREATUM QUOD FUERAT primorum parentum PREUARICATIONE CORRUPTUM i.e. si hoc Eutices opinatur SUPERIUS DICTO — quod est a consequentibus — ARGUMENTO REPELLITUR.

23

45

QUOD si NON EO HOMINE i.e. non illius hominis corpore CHRISTUS

INDUTUS EST QUI homo PRO PECCATI PENA MORTEM hoc CSt pro pCCCatO

penam mortis SUSTINUERIT, ILLUD EUENIET ex loco proprietatis ducta ratione argumenti: uidelicet EX NULLIUS HOMINIS SEMINE TALEM POTUISSE NASCI QUI FUERIT SINE predicta PENA, mortis que est debita 50 pena ORIGINALIS PECCATI. 24 Sensus: nullus unquam genitus per concupiscentiam coitus sine mortis pena esse potuit. Si IGITUR ex nullo pene mortis propter originalem reatum obnoxio TALIS CARO sumpta est, recte infertur quod EX NULLO homine SUMPTA EST. 55 25

UNDE FIT UT NOUITER UIDEATUR ESSE FORMATA. SED HEC etc. Hie breuiter tangendum uidetur quod in ultimo huius libri capitulo de humane nature statu clarius intelligi poterit quod uidelicet cuiuslibet subsistentis aliud est natura, aliud status. Natura enim subsistentis est qua ipsum subsistens aliquid est. He uero sunt sub- 60 stantiales forme et, que illis in ipso subsistente adsunt, qualitates et interuallares mensure. 26 Cetera uero, que de ipso naturaliter dicuntur, quidam eius "status" uocantur eo quod nunc sic nunc uero aliter — retinens has, quibus aliquid est, mensuras et qualitates et maxime subsistentias — 65 statuatur. 27 Nam — sepe manente colore et trium uel quatuor uel quotlibet cubitorum lineis, semper autem ueii nominis subsistentiis manenti41 non est sumptum: non est assumptum Lp. 42 Mariarn tamen est: Mariani tantum est f. 43 si hoc Eutices: si Eutices DpW. 53 coitus sine mortis: sine mortis t. si igitur ex: si ergo ex p. 58 intelligi poterit: intelligi potuerit k. 59 est natura aliud: natura aliud p. est natura aliud est EfhKMRUz. 61 et que illis: et que in illis s. et quasi illis m. 63 uero que de: uero omnia que de BkNO. quidam eius status: quedam eius status p. 64 nunc sic nunc: nee sic f. aliter retinens: alter retinens s. 66 subsistentias statuatur: subsistentias illis statuatur kNOy. 68 quotlibet cubitorum: quolibet cubitorum EkNOPp. quodlibet cubitorum FLQSVXz. semper autem: separauit t.

320

PL 64, 1393A

bus — homo nunc hoc nunc illo situ uel loco uel habitu uel relatione uel tempore uel actione uel passione statuitur et — idem permanens 70 — secundum extrinsecus sibi accidentia uariatur. 28 Idem enim est homo sedendo quod stando: et extra domum quod intra: et inermis quod armatus: et dominus quod seruus: et mane quod uespere: et quiescendo quod agendo: et letus quod tristis. 29 Sciendum tamen esse aliqua que, cum sint alicuius horum 75 generum, tamen secundum ilia dicitur esse generatio et corruptio subsistentis: ut incorporatio et animatio que sunt habitus genere. Cum enim corpus animatur uel anima incorporatur, fit hac corporis et anime coniunctione generatio animalis: itemque corporis et anime disiunctione eiusdem animalis corruptio. 30 Unde animatio corporis et incorporatio anime subsistentie esse 80 uidentur. Et sunt utique: sed neque anime neque corporis sed illius, quod ex his compositum est, animalis. 31 Anima namque preter sui incorporationem perfecte est anima. Et corpus preter animationem perfecte est corpus. Animal uero nee 85 est nee potest esse animal preter anime incorporationem et corporis animationem. Ideoque anime et corporis sunt extrinseci habitus: animalis autem sue generationis et corruptionis subsistentie. 32 "Generationis et corruptionis" dico quoriiam sunt alie uerioris nominis subsistentie que nunquam a subsistente recedentes "perpetue" 90 uocantur: ut corporalitas et ilia, qua anima est et dicitur genere "spiritus", que non modo corporis et anime uerum etiam hominis sunt perpetue subsistentie. 33 Sicut enim anima hominis nunquam desinit esse genere spiritus neque corpus eius esse genere corpus ita homo etsi, remoto corporis 95 69 homo nunc hoc: homo nichil f. homo nunc uel NO. nunc illo situ: nunc illos situ NO. 70 passione statuitur: passione statuatur f. 71 secundum extrinsecus: uel extrinsecus p. 72 sedendo quod stando: sedendo qui stando BDW. sedendo quam stando p. 75 sciendum tamen: sciendum tantum f. sciendum tamen est DFKkMNOPpQRVWYy. que cum sint: cum sint hUz. 76 tamen secundum: tantum secundum fk. 80 animalis corruptio: animalis corruptione bm. et incorporatio: et incorruptio m. 82 esse uidentur: uidentur Uz. neque corporis: corporis t. 84 sui incorporationem: sui corporationem t. 88 animalis autem sue: animalis autem et sue BkNO. 91 (qua anima est) quasi animanitas w N (marg O).

CEut 5, 28-38

321

et anime habitu, desinat esse homo atque animal, nunquam tamen desinit esse corpus et spiritus. 34 Sicut autem diuina potestate hec perpetua, antequam essent aliquid his perpetuis subsistentiis, eis esse aliquid potuerunt, postea uero solo auctore Deo, quod poterant esse, fuerunt et in his — ipso — solo continente — perpetuo manserunt ideoque necessario sic futura dicuntur: ita etiam diuina potentate predictis atque huiusmodi aliis generationis et corruptionis habitibus et his, que illorum potestatem sequuntur, eorum subiecta ante generationis seu corruptionis sue tempus et generari et esse et corrumpi potuerunt. 5 35 Postea uero, Deo sola uoluntatis sue causa operante, generationis et corruptionis motibus diuersos status habuerunt. Nam, ut de ceteris taceamus, homo corporis animatione atque anime rationalis incorporatione animal fit atque homo. 36 Habet autem recte credentium fides quod hanc in homine cor- 10 poris animeque compagem sine aliqua corruptione diuina conseruasset uoluntas si homo ipsius Factoris sui mandata seruasset. Cum uero mandati preuaricatione penam meruit, Dei iusticia — ex sue uoluntatis unica causa — multorum generum passionibus et etiam corporis et anime dissolutione ilium afflixit. 15 37 Postea tamen placuit illi iustificare peccantem, assumere deiectum, reformare corruptum et in ilia reformationis natura eundem deinceps sine fine seruare. 38 Ante peccatum ergo fuit et post reformationem futurus est immortalis. Sed ante peccatum quia potuit non mori. Post reforma- 20

96 et anime habitu: anime habitu h. animeque habitu f. desinat esse homo atque: desinit esse homo atque Uz. desinat esse homo et Mp. nunquam tamen: nunquam mY. 98 sicut autem diuina: sunt autem ista diuina FPp. sicut autem ista diuina QRTVY. hec perpetua: hec perpetua sunt s. perpetua FPpQRTVY. 99 quod poterant: quod potuerunt FPpRVW. et in his: et his bFPQRVWY. 1 manserunt: manserunt ac manebunt NO (ss k). sic futura: sicut futura FpQVY. 3 habitibus et: habitibus animationem sensualitas et uegetatio sequuntur et NO (marg k). 4 subiecta ante: subiecta aut DFUWz (del h). 8 atque anime: et anime BkNOs. 10 hanc in homine: hanc in t. 11 corporis animeque: anime et corporis ks. 13 penam meruit: penam meruerit PpR. 14 ex sue uoluntatis: et sue uoluntatis f. 15 dissolutione ilium: dissolutio ilium NO. 16 tamen placuit: tamen uero placuit k. 20 sed ante: sed attende ante DPpRW. sed attende b.

322

PL 64, 1393D

tionem uero quia non poterit mori. Ante peccatum tamen potuit mori. Post peccatum uero non potuit non mori. Unde neque mori neque non mori ante peccatum impossibile fuit. Sed, sicut dictum est, et post peccatum non potest non mori et post perfectam refor- 25 mationem non poterit mori. 39 Unde etiam inter hominis subsistentias, quibus ipse uere e$t aliquid, hec post peccatum necessaria ipsius mortalitas a philosophis numerata est et in ilia, qua eiusdem esse exponitur, diffinitione posita. Cum enim ab illis queritur quid est esse hominem ? respondent esse "animal rationale mortale". 30 40 Quo philosophorum usu quidam nostri temporis et christiane professionis decepti dubitauerunt an post resurrectionem ueri homines futuri sint. Quod eis minime uidebatur eo quod humane subsistentie parte — hoc est mortalitate — carituri sint. Nobis autem uidetur quod neque mortalitas neque immortalitas sunt hominis sub- 35 sistentie. 41 Sed "mortalis" dicitur homo quia potestate diuina dissolui potest: ante peccatum quidem absque ulla necessitate, post peccatum uero necessario. "Immortalis" quoque dicitur quoniam eadem diuina potestas eum, dum sine peccato fuit, ita conseruauit ut non dissol- 40 ueretur — post reformationem uero ita conseruabit ut nunquam exinde dissoluatur. Et ideo dicitur non posse dissolui. 42 Non enim iccirco dicitur non posse uel dissolui uel non dissolui quod Deus hec facere non possit sed quod, ut ita se haberet uel ante peccatum uel post peccatum uel post resurrectionem homo, diuina 45 uoluntas statuit. Secundum hoc dicitur sol non posse non moueri cum tamen diuina potestas eum, ut non moueatur, sistere possit. Et huiusmodi sunt infinita.

22 tamen potuit mori: tantum potuit mori fk. 24 mori et post: mori et potest t. 25 non poterit mori: non poterit non mori m. 27 uere est aliquid: uere aliquid t. 28 numerata est et: mutata est et p. 30 (mortale) Cf. BOETHIUS, In Cat. Ar. I; PL 64, 165A: Quid est homo ? Animal rationale mortale. 33 futuri sint: futuri sunt DPpRrVY. 34 carituri sint: carituri sunt KMPpRVY. 35 immortalitas sunt hominis: immortalitas sint hominis BEkNO immortalitas sunt s. 38 quidem absque: quod absque f. necessitate post: necessitate potest m. 43 non posse uel: non posse Ks. 44 hec facere non: hoc facere non Bks. 45 uel post peccatum om AKt. 46 uoluntas statuit: potestas statuit k. uoluntas ss k.

CEut 5, 39-48

323

43 Sunt ergo, ut de ceteris taceamus, hominis mortalitas et immor- 50 talitas — siue necessaria siue non necessaria — non subsistentie, quibus ipse sit aliquid, sed eius in diuersis temporibus — secundum diuinam potentiam siue uoluntatem suam — status. 44 Non tamen diceretur ante peccatum "uerus homo" si penis que pro peccato inflicte sunt subiaceret quamuis mori atque non mori 55 posset. Neque uero post peccatum putaretur uerus homo nisi eas usque ad anime corporisque dissolutionem sentiret. Post resurrectionem quoque corporis et anime coniunctio semper manebit. 45 Sunt ergo mortalitas et immortalitas, quibus in diuersis temporibus secundum predictas rationes dicitur homo posse uel non posse 60 mori uel non mori, potentie quedam ex euentuum consuetudine nobis note. Ideoque in argumentum ueritatis humane substantie secundum predictorum temporum diuersitatem sepe sumuntur. 46 Diligenter tamen est attendendum quod, si quis preter humane generationis legem homo sit, ad illius humane substantie ueritatem 65 probandam uel improbandam hec mortalitatis et immortalitatis inuenta non faciunt. Si quis enim dicat Christum non esse uerum hominem quia post peccatum primorum parentum nulla moriendi necessitate tenetur: aut ante resurrectionem suam non fuisse talem quales post communem omnium resurrectionem futuri sunt beati eo 70 quod passus est, non procedit. 47 Non enim lege peccati — hoc est: ministra humana concupiscentia — ex mare et femina genitus est. Ideoque nee originali reatu nee peccandi nee patiendi ulla necessitate nee ante nee post passionem tenetur. Sed sicut uoluntate caro factus est ita uoluntate et passus 75 est et resurrexit et sine passione aliqua deinceps permanebit. 48 Quoniam tamen diuina dispositione omnis humana caro aut ex mare et femina aut ex mare sine femina aut sine mare ex femina aut sine mare et femina, oportuit ut Christus aut non fieret aut aliquo istorum quatuor modorum fieret caro. 80

52 ipse sit aliquid: ipse sunt aliquid t. 55 sunt subiaceret: sunt subiacent m. 57 nisi eas usque: nisi ea usque m. nisi ea uerus p. 62 ideoque in: ideo in k. 63 diuersitatem sepe: diuersitate sepe m. 64 quod si quis: quod si quidem m. 76 est et resurrexit: est et surrexit m. 78 aut sine mare ex femina om p.

324

PL 64, 1394D

49 Cum autem trium modorum exempla, ipso fa;ciente, iam precessissent — Adam namque neque ex mare neque ex femina sed ex terre limo plasmauerat: Euam uero ex mare sine femina i.e. ex costa Ade: ceteros autem quoscumque ex mare et femina — quartum, qui restabat, in se ipso sine mare ex femina caro factus ostendit quamuis 85 quidam, sicut iam diximus, mentiti sint carnem eius nouiter fuisse formatam. 50 SED hoc refelli potest hac que sequitur ratione quoniam scilicet HEC, sicut illi opinantur, nouiter formata caro AUT ITA UISA EST OCULIS HOMINUM UT PUTARETUR esse tale CORPUS quod per originalem assump- 90 tionem ab homine diceretur "HUMANUM" QUOD tamen REUERA — hoc est: ueritate dicte originis — NON ESSEX HUMANUM QUIPPE QUOD non dico nulli pene sed dico NULLI ORIGINALI PENE SUBIACERET — quod secundum huius temporis statum probabiliter adiungimus — AUT NOUA QUEDAM preter originalem, ut dictum est, assumptionem que non sola 95 opinione dicatur sed re ipsa sit UERA, HOMINIS NATURA AD TEMPUS FORMATA EST NEC SUBIACENS PENE ORIGINALIS PECCATI

hoc

CSt:

que

pro peccato primorum parentum omnibus ex eis per concupiscentiam genitis, qui etiam ideo originali tenentur reatu, inflicta est. 51 Sensus: hec nouiter secundum aliquos formata caro Christi aut uisa est quod non fuit — uidelicet esse per originalem assumptionem ab homine corpus hominis — aut sicut non fuit ita nee uisa est fuisse ab homine. Sed si uisa est quod non fuit: immo si quod uisa est NON FUIT scilicet per assumptionem factam ab homine UERUM HOMINIS CORPUS, DIUINITAS APERTE ARGuiTUR MENTITA uel arguitur apcrte men- 5 tita QUE OSTENDERET — quasi: eo quod ostenderet — HOMINIBUS per eas, que solent esse hominum originaliter assumptorum, proprietates CORPUS QUOD NON ESSET UERUM — qualiter dictum est, hoc est: per assumptionem factam ab homine — corpus. 81 cum autem trium: cum tamen trium y. 82 neque ex femina: et femina BkNO. 83 Euam uero: Euam quoque BkNO. femina id est ex: femina ex hUz. 84 ceteros autem: uteros uero y. 85 sine mare ex: sine mare et ex y. 86 mentiti sint: mentiti sunt kMPpUz. 90 ut putaretur... diceretur humanum om p. 91 assumptionem ab: assertionem ab kNO. 93 sed dico nulli: sed nulli m. 94 huius temporis: hoc temporis f. 98 omnibus ex eis: hominibus ex eis FPpRY. 99 qui etiam ideo: quod etiam ideo p. et ideo y. reatu inflicta: peccato inflicta s. uel reatu sss. 100 hec nouiter: hec nouerunt p. 1 fuit uidelicet esse: fuit scilicet esse BKksY. 2 ita nee uisa: ita uisa BkLNO. 4 uerum hominis: uerum homines y. 6 mentita que: mentita quod LPpRY. ostenderet quasi: ostendit quasi EPQRY. ostenderit quasi p. quod ostenderet: quod ostenderit PpVY. 7 hominum originaliter: hominum generaliter Bk. (proprietates)ut crispitudo etc. kN (ss O).

CEut 5, 49-56

325

52 Et CUM non esset ita uerum, TUM FALLERENTUR mi QUI secundum 10 hoc UERUM ESSE ARBiTRARENTUR. Ax si NOUA preter assumptionem UERAQUE re ipsa NON EX HOMINE SUMPTA CARO FORMATA EST QUO i.e. ad quid et cuius utilitatis causa tanquam rei facte ficta est TANTA i.e. tot personarum uel ab Abraham uel ab Adam usque ad Christum GENERATIONIS eius TRAGEDIA ? Hoc est: rei adeo alte tanta humiliatio ut 15 ille, cuius generatio erat sine tempore, generaretur in tempore ? 53 UBI est, cuius uidelicet utilitatis fine fuit tantus AMBITUS PASSIONIS ad quam oblatus fuisse quia uoluit dicitur ? Sensus: qua utilitate uoluit pati ? EGO QUIPPE PUTO NE IN HOMINE QUIDEM qui potest errare, nedum in Deo qui non potest, NON STULTE FIERI QUOD INUTILITER 20 FACTUM EST.

54 Si quis UERO dicat quod hec Christi non ex homine facta Incarnatio et eiusdem uoluntaria passio utiliter facta est, quero: AD QUAM UTILITATEM FACTA PROBABITUR TANTA HUMILITAS DIUINITATIS quod uide-

licet Deus eternus temporaliter generatus et passus sit si HOMO, QUI 25 PERIIT peccato primorum parentum, temporali GENERATIONS AC PASSIONE CHRISTI NON EST SALUATUS ? Quod utique secundum aliquos non est QUONIAM ab eis NEGATUR esse Christi ea, que est secundum carnem, generatione ASSUMPTUS. 55 RURSUS IGITUR SICUT ERROR EuTicis, quod in precedentibus 30 dictum est, SUMPSIT PRINCIPIUM AB EODEM FONTE cause a quo NESTORII error quia scilicet uterque non putat naturam duplicem esse in aliquo sine duplicatione persone ITA AD EUNDEM FINEM RELABITUR UT uidelicet quemadmodum secundum Nestorium ita QUOQUE SECUNDUM EUTICEN GENUS HUMANUM NON SIT SALUATUM.

56 Et unde hoc inferatur repetit dicens: QUONIAM secundum eum, si tamen hec eius fuit opinio, NON EST Christi Incarnatione ASSUMPTUS is QUI ESSET EGER i.e. humana substantia que in primis parentibus 11 esse arbitrarentur: esse arbitraretur m. 13 ad quid et: est aliquid et p. ad quod et y. 15 rei adeo alte: adeo alte PpRr. 17 ubi est cuius: ubi id est cuius PpRr. ubi uel cuius QVY. uidelicet utilitatis: utilitatis PpR. 18 (quia uoluit) Is 53: 7. 19 uoluit pati ego: uoluit ego p. 21 inutiliter factum: utiliter factum p. 24 utilitatem facta: utilitatern factam f. 25 quod uidelicet deus: quod deus f. 28 aliquos non est: alios non est m. 30 rursus igitur: rursus ergo LpT. 31 fonte cause: fontem cause y. 32 error quia: error quod s. 34 uidelicet quemadmodum secundum: uidelicet sicut ks. 36 hoc inferatur: hoc interseratur f. quoniam secundum eum: quoniam eum NO. 38 is qui esset: his qui esset Dpt.

35

326

PL 64, 1395D

et deinceps in omnibus ex eis per concupiscentiam generatis original! reatu teneretur et, originali uicio infirma, passionibus laborasset. 40 57 ET ideo SALUATIONE CURAQUE — ordo uerborum conuersus est pro cura saluationeque — EGERET: CURA ut hie qualiter auctorem suum coleret instrueretur, reatus certa promissione dimitteretur, concupiscentie ardor minoraretur, postremo ex toto omnis eius ad peccandum motus et etiam uicium tolleretur: SALUATIONE uero ut 45 pro peccato non puniretur et non modo sine peccato uerum etiam sine inquietatione aliqua deinceps seruaretur. 58 HANG AUTEM SENTENTIAM quod Christus non assumpserit corpus ex homine UIDETUR Eutices TRAXISSE — supple: ex uerbis euangelii lohannis ubi legitur ipsum Dominum dixisse: Non ascendit in celum 50 etc.

SI TAMEN

NON UERE

HUIUS

ERRORIS

FUISSE EX HOMINE

FUIT UT CREDERET

SED SUmptum EXTRA

CORPUS

CHRISTI

aliunde ATQUE A

DEO FORMATUM IN CELO.

59 Quod illi iccirco uisum fuisse uidetur QUONIAM recte CREDITUR Christus cum corpore IN CELUM ASCENDISSE. Et putat CUM EO cum quo 55 de celo descenderat. QUOD TALE EXEMPLUM CONTINET. Hoc est: quod hec ipsius euangelii uerba significare uidentur quibus ipse Christus ait ita: NON ASCENDIT IN CELUM NISI QUI DESCENDIT DE CELO. 60 Quod longe aliter intelligitur. Nam de Christo et omnibus saluandis hoc dictum est. Et est uerborum ueritas irrefragabilis si 60 quis non nesciat earn, que est ratione consortii capitis et membrorum, iunctissimam unitatem. VI

1

SED SATIS etc. Superius auctor uolens disputare contra opinionem illam, qua forte quis putat humanam naturam in Christo fuisse non a Maria sumptam, diuidens ait ita: "Natus ex Maria Christus aut ab ea carnem 40 reatu teneretur: reatu tenerentur fU. reatu tenentur TVY. 41 saluatione curaque: saluatione et cura s. saluationem curaque Dp. 42 (ut hie) uel huic ss k. qui ss y. 43 suum coleret: suum colere ks. reatus certa: certa NO. 44 ardor minoraretur: ardor minoratur FQ. ardor minueretur BkNO. 47 deinde seruaretur: deinceps saluaretur s. 48 non assumpserit: non sumpseritDLpW. 50 dominum dixisse: deum dixisse f. ascendit in celum: ascendit kNO. 59 de Christo et: de Christo et de f. 62 (unitatem) caput xiii T. caput vii E. 3 qua forte quis: qua formate quis p. 4 ex Maria: ex Maria uirgine DFLPQRVWYy.

CEut 6, 1-7

327

humanam traxit aut minime". Deinde contra illos qui putant quod 5 a Maria minime traxerit disputauit. Et per plura, que inde prouenire uidentur, inconuenientia opinionem illam omnino improbauit. 2 Unde nunc ad aliam predicte diuisionis partem uolens transire et errorem Euticis de naturarum in Christo post resurrectionem adunatione destruere ait ita: 10 3 SED SATIS DICTUM UIDETUR DE EA diuisionis PA,RTE si uidelicet CORPUS QUOD CHRISTUS EXCEPIT NON CREDATUR ASSUMPTUM EX MARIA. Si UERO ASSUMPTUM EST EX MARIA — confirmatiue pro ey dicit: "si assumptum est". Quasi: quod utique est — NEQUE sicut Eutices ait PERMA,NSIT PERFECTA HUMANA DIUINAQUE NATURA, ID TRIBUS CtC.

15

4 Disputationem suam a diuisione incipit. Et diuine humaneque nature coniunctionem in Christo quam supra contra Nestorium non per appositionem esse, hie contra Euticen non es,se per commixtionem ostendit. 5 Commixtio namque est per compositionem confusio que non nisi 20 tribus modis fit. Si igitur in Christo diuina humanaque natura per commixtionem coniuncte sunt, ID non nisi TRIBUS EFFICI POTUIT MODIS. 6 EST

Et quibus, diuisione declarat dicens: AUT ENIM DIUINITAS TRANSLATA IN HUMANITATEM AUT

HUMANITAS IN

DIUINITATEM AUT

UTREQUE

ITA IN SE TEMPERATE SUNT ATQUE COMMIXTE UT NEUTRA SUBSTANTIA 25 TENERET PROPRIAM FORMAM.

7 Hie dicendum uidetur quod eorum, que uere miscentur, corporum nature non nisi per denominationem dicuntur "misceri": per subiectorum tamen corporum mixturam recte et absque denominationis tropo dicuntur "confundi": ut albedo et nigredo nequaquam miscen- 30 tur quoniam incorporates sunt, albi tamen atque nigri permixtione confunduntur. Igitur sola ilia, que sunt, misceri: ilia uero, quibus sunt, confundi contingit.

11 de ea: de ea de m. 12 excepit non: accepit non FKkQRrVYy. credatur assumptum: creditur assumptum kNOs. credatur sumptum FPpQR. 13 pro ey dicit: pro ey dixit FPQRrVYy (pro ey del F). ey del L. pro ei dicit p. pro ex dicit U (e con z). 17 quam supra contra: qua supra contra Uz. supra contra PpR. 18 esse hie contra: esse non contra k. 22 commixtionem coniuncte: mixtionem coniuncte k. 25 utreque ita: utroque ita fQ. 33 confundi contin-

328

PL 64, 1396C

8 Unde manifestum est quod diuinitas et humanitas, que de Christo uere predicantur, in ipso non dico non recte sed nee etiam denomi- 35 natiue dici possunt "in se permixte" neque uero Dei atque hominis in eodem aliqua permixtione "confuse" quoniam ipse quidem Deus et homo est qui sibi ipsi, etiamsi secundum se totum corporeus esset, permisceri non posset. 9 Omnis enim permixtio diuersorum est. Sed neque in illo sunt 40 unus qui Deus sit et alter qui homo sit quorum — etiamsi fieri posset — permixtione diuinitas et humanitas dicerentur denominatiue "permisceri" et recte "confundi". 10 Quasi tamen in illo sint unum quid quod sit Deus et aliud quod sit homo — sicut in quolibet homine est quiddam quod est anima 45 et aliud quod est corpus — de quorum, uidelicet Dei et hominis, in Christo permixtione disputans dicat: "Aut Deus in hominem translatus est aut homo in Deum aut utrique in se ita temperati atque commixti ut neuter propriam formam retineat" sic denominatiue de diuinitate et humanitate loquitur dicens "Aut diuinitas in humani- 50 tatem translata est" etc. 11 SED si DIUINITAS etc. Si assumptum est ex Maria corpus Christi neque post resurrectionem permansit perfecta humana diuinaque natura, quibus hoc fieri modis — si uerum esset — contingere deberet, iuxta illorum, 55 que uere permisceri aut in se confundi solent, rationem diuisit. 12 Nunc eo ordine quo modos illos enumerauit, a diuina et humana natura, que in Christo uere et perfecte sunt, diuersis rationibus remouet. Quasi: si non permansit perfecta in Christo humana diuinaque 60 natura, aut diuinitas in humanitatem etc. SED si DIUINITAS TRANSLATA

git: confundi possunt uel contingit kNO. confundi possunt s. uel contingit ss s. 37 in ipso non: in ipsorum non bDFfhIKkLMmNOPQrStVWXYz. 41 qui homo sit: qui homo est kNO. 42 posset permixtione: posset permixtio ky. humanitas diceretur: humanitas dicentur s. 44 quasi tamen: quia tamen KPp. in illo sint: in illo sunt bDFIKLmPpQRsTVWY. 45 in quolibet homine: in quolibet pQ. 49 formam retineat: formam retinet t. 50 et humanitate loquitur: loquitur p. 56 rationem diuisit: ratione diuisit bm. 57 illos enumerauit: illos enumerauerit Uz. 58 et humana natura: humanaque natura p. que in... diuinaque natura om NO.

CEut 6, 8-15

329

EST IN HUMANITATEM hoc est: si Christus, antequam de Maria corpus assumeret, erat sine initio Deus, quando surrexit, conuersione diuinitatis in naturam corporis desiit esse Deus, FACTUM EST in ilia translatione quiddam QUOD CREDI NEFAS EST UT uidelicet HUMANITATE hoc 65 est humana natura PERMANENTE IN SUBSTANTIA IMMUTABILI DIUINITAS hoc est diuina essentia UERTERETUR. 13 Quod quam absurdum sit et rationi contrarium, declarat dicens: ET QUOD EXISTERET hoc est existere deberet NATURALITER PASSIBILE ATQUE MUTABILE ID ipsum, remote omni sophistico loco, actu rei PER- 70 MANERET IMMUTABILE: ID UERO QUOD TCCte CREDITUR NATURALITER INMUTABILE ATQUE IMPASSIBILE, UERTERETUR IN REM MUTABILEM.

HOC

IGITUR i.e. hoc autem — ut uidelicet inmutabile fiat mutabile et mutabile fiat inmutabile — NULLA nisi forte sophistica RATIONE CONTINGIT.

75

14

SED HUMANA etc. Quod diuinitas in humanitatem transferri non potuit, ostendit. Nunc quod nee humanitas in diuinitatem, ingreditur demonstrare. Quasi: diuinitas in humanitatem non est translata. SED HUMANA NATURA IN DIUINITATEM ESSE CONUERSA FORSITAN UIDEATUR i.e.

Ulderi 80

potest ex uerbis Athanasii qui — cum dixisset de Christo quod "licet Deus sit et homo, non duo tamen sed unus est Christus" et explanans qualiter "unus" subiecisset "unus autem non conuersione diuinitatis in carnem" — addidit "sed assumptione humanitatis in Deum" tanquam uolens intelligi quod diuinitas quidem in Christo sic ut erat 85 sine inicio manserit: humanitas uero in diuinitatem saltern post resurrectionem conuersa sit. 15 Quem sensum confirmare uidentur etiam Hylarii uerba dicentis: "Christus ante passionem partim homo partim Deus: in passione totus homo: post resurrectionem totus Deus". 90

62 Christus ante quam: Christus qui antequam bmpstVy. 63 erat sine initio: erat in initio f. 64 deus factum est: deus factus est bDFpQVWy. 67 hoc est diuina: id est diuina BNO. 69 hoc est existere: id est existere pQ. 73 igitur id est hoc: igitur hoc Uz. 74 et mutabile fiat: et mutabile BkNO. 78 humanitas in diuinitatem: diuinitas in humanitatem t. ingreditur demonstrare: ingreditur monstrare s. 80 forsitan uideatur: forte uidetur s. 81 Christo quod licet: Christo qui licet PpR. 84 sed assumptione: sed assumptio b. 86 erat sine inicio: erat sine uicio p. 90 (totus deus) Cf. HILARY, DTrin IX, 6; PL 10, 285A.

330

PL 64, 1397C

16 Unde et in Germanic partibus quidam uolens astruere quod non modo Christi uerum etiam omnium saluandorum humana substantia adeo — post resurrectionem desinens esse humana — fiet diuina ut, sicut Deus ubique totus est, ita quoque unusquisque beatorum ubique totus sit, inter multa sacre scripture uerba, quibus hunc 95 errorem suum astruere posse sibi uisum est, predicta Athanasii uerba in eiusdem opinionis argumentum adduxit. 17 Hie tamen si proprii nominis sui titulo heretici quesisset honorem, ecclesiastice auctoritatis sententia fieri posset insignis. Sed quia, tacito nomine suo, heresis noue zizania generoso semini uerbi diuini — occultus sator non tarn litteris quam lituris iniecit, ipse quidem ignotus hominibus indempnisque manebit. 18 Uerba uero Athanasii non eo, quo huius erroris auctor uult intelligi, sensu accipienda sunt. Cum enim uir sane fidei dixisset "non conuersione diuinitatis in carnem" minime subiunxit "sed con- 5 uersione" immo sed "assumptione humanitatis in Deum". Utique uere atque circumspecte. 19 Conuersio namque demutat substantiam. Assumptio uero non demutat. Sed est assumption deiecti — ut uidelicet quod uilificauit deiectio, gloriosum reddat — assumptio. Sic igitur humana in Christo 10 natura recte intelligitur non absumpta conuersione sed assumpta glorificatione in Deum. 20 Secundum hanc rationem ilia, que modo commemorauimus, Hylarii uerba intelligenda uidentur. Qui enim et antequam in cruce pateretur et dum pateretur et de morte suscitatus uere Deus et homo 15 erat et est, "ante passionem partim homo partim Deus" fuisse dicitur quia tune et humana, prout uolebat, infirmitate ieiunus esuriebat,

91 et in germanie: et germanie y. et in germamanie p. According to J. Bach, Die Dogmengesch. des Mittelalters 2 (Wien 1875) 582 Gilbert's reference is to Gerhoch of Reichersberg. 94 fiet diuina ut: fieret diuina ut f. 97 (adduxit) Caue marg V. 98 sui titulo: suo titulo f. 99 quesisset honorem: quesissent honorem f. fieri posset insignis fieret insignis ks. 100 tacito nomine suo: tacito nomine p. noue zizania: noue nominis zizania p. 1 lituris iniecit: litteris iniecit NOS. lituris necit t. 3 eo quo huius: eo quod huius LmT. 4 cum enim... in carnem minime om p. 5 subiunxit sed: iunxit sed p. 6 conuersione immo: conuersionem immo h. 7 atque circumspecte: atque circumscriptes. 9 quod uilificauit: quod uilicauit hXz. 11 non absumpta: non assumpta DKMPprStVWXYy. 17 quia tune et: quod tune et pQrY. ieiunus esuriebat: ieiunans esuriebat hsUz.

CEut 6, 17-24

331

ambulans lassabatur et huiusmodi aliis nostre necessitatis infirmitatibus uere laborabat et diuina, prout conueniebat, potestate mercenaries de templo eiciebat, infirmos sanabat, peccata dimittebat, mor- 20 tuos suscitabat. 21 Dum uero a suo discipulo tradebatur, a ministris principum tenebatur, a principibus iudicabatur, inter latrones occidebatur, fere nichil diuine tune potestatis ostendens sed tantum ilia que nostre sunt infirmitatis sustinens, quasi totus uidebatur homo. Cum autem resur- 25 gens ex mortuis iam non moritur nee mors illi ultra dominabitur abstinens a cibo atque comedens sine esurie, clause exiens sepulcro, clausis ianuis intrans, totus quod uiuit Deo uiuens, nichil eorum que nostre infirmitatis sunt sed tantum ea que sunt diuine glorificationis ostendens, quasi totus est Deus. Qui tamen humane subsistentie ueritate 30 uerus est homo et ueritate diuine essentie uerus Deus. 22 Non igitur Athanasii seu Hylarii uerba eo sensu accipienda sunt ut intelligatur Christus predictis temporibus essendi uices in ,se alternasse sed alterutrius substantie proprietatibus quod erat exeruisse. 23 Itaque quamuis humana natura in Deum assumpta sit, non 35 tamen est in diuinitatem conuersa. Hoc UERO ut aliquo tempore sit in diuinitatem conuersa QUI i.e. quomodo FIERI POTEST ? Quasi: nullo modo. Et hoc uolens ostendere, partes hominis quas Christus cum fierit homo assumpsit enumerat. Et quod in diuinitatem conuerti non potuerunt, demonstrat. 40 24 Ait ergo: DIUINITAS hoc est Deus Filius Dei, Christus uidelicet, IN ea qua ipse factus est homo GENERATIONE sua, CHRISTI scilicet, et HUMANAM hoc est rationalem ANIMAM ET CORPUS SUSCEPIT. Supple: quorum neutrum in diuinitatem potuit uerti. 20 de templo eiciebat: eiciebat kNO. 23 occidebatur fere: occidebatur et fere s. 26 ultra dominabitur: ultra non dominabitur LOPRSVy. dominabitur m. Rom 6:9. 27 clauso exiens: clauso scilicet exiens kNOs. 28 totus quod uiuit: totum quod uiuit FfhpQTUVYz. quod uiuit PR. Cf. HILARY, DTrin IX, 61; PL 10, 330B: totus uiuens... 29 sed tantum ea: sed tamen ea k. 32 uerba eo sensu: uerba ex eo sensu km. uerba ex eodem sensu V. 34 erat exeruisse: erat exercuisse bDFLMNPpQRrTVWY. 35 humana natura in: humana in Lm. 36 non tamen est: non tantum est f. hoc uero ut... conuersa om p. ut aliquo tempore: ut in aliquo tempore ksy. 38 uolens ostendere: uolens intelligi t. 40 potuerunt demonstrat: potuerit demonstrat sT. 41 ait ergo: ait igitur p. hoc est deus: id est deus y. 42 uidelicet in ea: scilicet in ea KkNO. qua ipse factus: qua ipsum factus p., sua Christi scilicet: sua scilicet fhUz. 44 potuit uerti: potuit conuerti ks.

332 25

PL 64, 1398B EtSI ENIM RES IN REM UERTI AC TRANSMUTARI POTEST, NON tamen 45

OMNIS in OMNEM. Que autem et in quam et quare possit aut non possit, primum diuisione deinde exemplis aperit dicens: 26 NAM CUM ALIE SUBSTANTIARUM subsistentium SINT CORPOREE ALIE INCORPOREE, generaliter dicimus quod NEQUE CORPOREA IN INCORPOREAM NEQUE INCORPOREA IN EAM QUE EST CORPUS MUTARI POTEST. NEC UERO 50

ilia que sunt INCORPOREA MUTANT IN SE INUICEM PROPRIAS, siue substantiates siue accidentales sint, FORMAS. 27 Uere. SOLA ENIM ilia MUTARI TRANSFORMARIQUE hoc est transformatione mutari uel mutatione transformari IN SE inuicem POSSUNT QUE HABENT COMMUNE SUBIECTUM UNIUS rei,

SClHcet MATERIE.

Quasi: 55

quod non habent incorporalia cum corporalibus nee incorporalia inter se. 28 Sicut enim post dicturus est: nullo materie nititur fundamento incorporeorum natura. Sola autem et omnia corpora habent nature sue subiectam materiam. Ideoque non nisi corpora in se mutari po,ssunt. 60 29 NEC tamen HEC OMNIA SED EA tantum QUE IN SE non modo facere uel pati sed ET FACERE ET PATI POSSUNT. ID UERO — quod scilicet non omnia que unius materie habent commune subiectum sed ea que et facere et pati et non dico in quelibet alia sed in se inuicem possunt — PROBABITUR HOC MODO i.e. his que secuntur exemplis. 65 30

NEQUE ENIM. Quasi: uere. Non omnia etc. Es ENIM NON POTEST nature consuetudine PERMUTARI IN LAPIDEM quamuis lapis in es mutari possit. Lapis namque pati potest: non tamen ere faciente sed igne. Lapis enim solutus calore in es uertitur. Itaque ignis in lapidem facit: sed 70

45 etsi enim: etsi etenim t. rem uerti ac: rem uerti et ks. 46 aut non possit: et non possit K. et quare non possit ks. 47 aperit dicens: aperit kO. 49 neque corporea in: neque p. neque corporea DflPRSWY. 50 neque incorporea: neque corporea neque incorporea p. 52 sint formas: sunt formas KMm. 55 possunt que habent: possunt qui habent p. unius rei scilicet: unius rei p. 57 incorporalia inter: corporalia inter fU. 59 incorporeorum natura: incorporearum natura kNO. incorporeum natura LmT. 62 sed ea tantum: sed hec tantum NO. sed tantum FQ. 64 pati et non: pati etiam non bFLPpQTVYy. 65 in quelibet alia: in quolibet alia f. 66 probabitur hoc: probabiliter hoc f. modo id est his: modo scilicet his kNOs. 69 permutari in: mutari inkNOs. mutari possit: mutari possint b.

CEut 6, 25-34

333

non ab eo patitur. Lapis patitur sed non ab ere. Es uero nee in lapidem facit nee a lapide patitur. Ac per hoc non sibi faciendi et patiendi uicem reddunt: quod e^set et facere et pati in se. 31 NEQUE UERO IDEM uidelicet ES permutari potest IN HERBAM. Nam herba quidem et facit et patitur: sed non in es uel ab ere. Et es simi- 75 liter et facit et patitur: sed non in herbam uel ab herba. 32

NEC QUODLIBET etc.

Quasi: es nee in lapidem nee in herbam potest mutari. NEC QUODLIBET ALIUD CORPUS IN QUODLIBET ALIUD TRANSFIGURARI POTEST

et omnino nulla res in aliam NISI ET EADEM SIT MATERIA RERUM IN SE so TRANSEUNTIUM ET Ctiam A SE ET FACERE ET PATI POSSINT.

33 Hoc autem in duabus notissimis rebus manifeste exemplat dicens: UT CUM UINUM ATQUE AQUA MISCENTUR, UTRAQUE SUNT TALIA QUE COM-

MUNICENT SIBI ACTUM PASSiONEMQUE hoc est que et in $e inuicem agant et a se inuicem patiantur. Uere. POTEST ENIM QUALITAS AQUE ALIQUID 85 PATI A QUALITATE uiNi. POTEST ITEM hoc est similiter qualitas uini ALIQUID PATI A QUALITATE AQUE.

34 Quod ait "qualitatem pati" denominatio est. Quia namque id quod quale est adeo patitur ut qualitas eius ab ipso recedat, ipsa qualitas pati dicitur. Fit autem hec passio uel in altero tantum uel 90 in utroque. Sed si in altero tantum, id quod passum est "corruptum" dicitur, non "immixtum". Si uero in utroque, utrumque uocatur "immixtum". Quod qualiter contingat, eisdem uini et aque exemplis demonstrat dicens:

71 itaque ignis in: itaque in NO. 72 sed non ab: sed ab f. hoc non sibi: hoc non nisi kNO. 73 reddunt quod esset: reddunt quod esse m. 74 neque uero idem: nee uero idem kT. uidelicet es permutari: scilicet es permutari KkM. 77 similiter et facit et patitur sed: similiter et facit sed kNO. 79 herbam potest mutari: herbam potest permutari BkNOs. 80 in quodlibet aliud: in aliud p. 81 nulla res in aliam nisi: nulla nisi t. 82 etiam a se et: etiam a se AfhUz. et pati possint: et pati possunt FPpQRSsTV. 83 notissimis rebus: nouissimis rebus z. exemplat dicens: explanat dicens BfkLm. explicat dicens VY. uel exemplat ss k. 84 uinum atque aqua: unium atque aque z. 85 passionemque hoc: et passionem hoc BkNOs. est que et in: est que in p. 86 a se inuicem patiantur: patiantur BkNO. 87 item hoc est: item id est s. 88 uini aliquid pati a: uini a kNO. denominatio est: denominatione m. 89 eius ab ipso: eius ab eo p. 92 non immixtum: non mixtum t. 93 si uero... immixtum om mV.

334

PL 64, 1399A

35

ATQUE ICCIRCO etc. 95 Quasi: potest uini qualitas etc. ATQUE ICCIRCO si AQUE QUIDEM FUERIT MULTUM, UINI UERO fuerit PAULULUM, uinum et aqua NON DICUNTUR INMIXTA SED ALTERUM i.e. Uinum dicitUT CORRUPTUM QUALITATE

ALTERIUS i.e. aque. 36 Hoc ENIM manifestum est quod si QUIS FUNDAT UINUM quod paulu— lum est IN MARE quod uidelicet multum est, UINUM NON MIXTUM EST MARI SED est CORRUPTUM IN MARE quia mare pristinam sui retinet qualitatem et nomen. Uinum autem nee nomen retinet uini nee qualitatem. Et qua de causa hoc fiat, subiungit dicens : 37 ICCIRCO utique QUONIAM QUALITAS AQUE pro MULTITUDINE sui, in 5 quo est, CORPORIS NICHIL PA^SSA EST A QUALITATE UINI. SED econtra POTIUS ea, que dicta est, sui corporis MULTITUDINE COMMUTAUIT IN SE PROPRIAM QUALITATEM UINI. Et sic quidem eorum, que in se inuicem et facere et pati possunt, alterum "corruptum" dicitur, non "inmixtum". 10 38

Si UERO NATURE QUE A SE FACERE ET PATI POSSUNT, SINT MEDIOCRES

et qualiter hoc sit, diuidens ostendit cum addit: SIBIQUE EQUALES UEL PAULO INEQUALES, ILLE uere MiscENTUR. Et tanquam diffiniens quid sit "misceri" adiungit: ET MEDIOCRIBUS INTER SE QUALITATIBUS TEMPERANTUR.

15

39 ATQUE HEC QUIDEM i.e. uel alterius corruptio uel utriusque conmixtio fiunt IN CORPORIBUS NEQUE uero HIS OMNIBUS SED aliquibus, uidelicet his TANTUM QUE, UT DICTUM EST, A SE ipsis ET FACERE ET PATI POSSUNT COMMUNI etiam, sicut dictum est, ATQUE genere EADEM MATERIA qualitatibus eorum, que corrumpenda sunt uel inmiscenda, SUBIECTA. 20 40 Generaliter ENIM OMNE CORPUS QUOD uere secundum omnia, que in eo sunt, SUBSISTIT IN GENERATIONS ET secundum aliqua in CORRUP96 iccirco et cetera quasi: iccirco quasi ks. si aque quidem: si qua quidem NO. si aqua quidem k. si aque f. 1 multum est uinum: multum uinum kNO. 2 in mare quia: in mare quod kNO. 6 passa est a qualitate: passa est qualitate kNO. 8 in se propriam: in se propria z. que in se inuicem: que inuicem m. 9 non immixtum: non mixtum ms. 11 a se facere: a se et facere AEMAtY. a se inuicem facere kNOy. sint mediocres: sit mediocres p. 13 ille uere miscentur: ille uero miscentur Ks. ille nature uere miscentur y. et tanquam: et antequam p. 16 uel alterius corruptio: alterius corruptio f. 17 commixtio fiunt in: commixtio fuit in DFpQWY. commixtio fuerit in hkNOUz (fuerit ss y). 20 immiscenda subiecta: immiscenda substantia FKQSV (substantia ss y). 22 que in eo sunt: que in ipso sunt fhU.

CEut 6, 35-45

335

TIONE UIDETUR HABERE et habet reuera COMMUNEM MATERiAM: non modo ylen quam Plato "siluam" nominat — que quidem secundum philosophos est sed non est aliquid — uerum etiam illam que non suo 25 nomine dicitur esse sed secundum suam perpetuam subsistentiam dicitur aliquid esse. Quibus solis nomen "materie" recte conuenit. 41 Nichil enim uere et suo nomine "materia" uocatur nisi yle — que est sed non aliquid est — et corpus — quod non est sed aliquid est. Ilia itaque omnium corporum et eorum, que sunt in corporibus, est 30 materia: hec uero omnium que primam ac perpetuam subsistentiam eius in ipsa secuntur. 42 Sed quod hec materia "communis" et "eadem omnium corporum" dicitur, non est intelligendum ipsius singularitate sed una potius diuersarum numero substantiarum conformitate ut, quod auctor dicit 35 "communis et eadem", intelligatur communitate substantialis similitudinis eadem. 43 Sunt ergo diuersa corpora illorum, que post primam subsistentiam in se recipiunt, una conformitate materia. Et facit unum in alio et patitur ab alio. SED, sicut iam sepe dictum est, NON OMNE AB OMNI UEL 40 IN OMNI UEL FACERE ALIQUID UEL PATI POTEST.

44 Diligenter attende quod, cum facere solis uitalibus, pati uero solis sensibilibus conueniat, tamen insensibilia et inuitalia dicit facere et pati: non utique preter usum scripturarum in quibus sepe legitur quoniam "cause faciunt" et, que illarum actus suscipiunt, "patiuntur", 45 maxime si eius, quod actum suscipere dicitur, aliqua fiat mutatio. 45

CORPORA UERO etc. Quod corpora quedam sibi inuicem miscentur aut, altero manente,

23 corruptione uidetur: corruptionem uidetur DfLNT. 24 (Plato) CALCIDIUS, In Tim. Platonis 123; ed. WASZINK 167 (6). 25 etiam illam que: etiam ilia que LprV. 26 sed secundumsuam: sed secundum bBEFIkLMmNOPpQRrTtWX. 28 materia uocatur: materiam uocatur m 29 et corpus quod: et corpus Ip. est sed aliquid: est aliquid t. 31 hec uero omnium: hec enim omnium NO. primam ac perpetuam: primam et perpetuam ks. 35 substantiarum conformitate: subsistentiarum conformitate kmty. ut quod auctor: ut auctor f. 38 primam subsistentiam: primam substantiam f. 39 una conformitate materia: una materia DFPpQRW. una conformitate materiam sUz. 40 non omne ab: non omne uel ab prV. tamen insensibilia: tantum insensibilia f. inuitalia dicit: inuitabilia dicit fhUz. 47 corpora uero: corporea uero DEKPRrWVY.

336

PL 64, 1399D

alterum in eo corrumpitur, et exemplis et ratione monstrauit. Nunc quod neque incorporea inter se neque corpora in incorporea permutari 50 possunt, ostendit dicens: CORPORA UERO IN INCORPOREA NULLA RATIONE POTERUNT PERMUTARI.

46 Et quod permutandi ratio desit illis, subiungit: QUONIAM scilicet corpora et incorporea NULLA SIBI COMMUNI MATERIA SUBIECTA PARTICIPANT QUE quidem sue subsistentie genere, qua in utroque aliquid sit, 55 maneat sed alterius alterum uel alterutrius utrumque, QUALITATIBUS SUSCEPTIS, IN ALTERUTRA PERMUTETUR.

47

OMNIS ENIM etc. Quasi: corporibus et incorporalibus nulla est communis materia. Uere utique quoniam nulla omnino est incorporeorum materia. Quod 60 ait ita: OMNIS ENIM NATURA INCORPOREE SUBSTANTIE talis est quod NULLO FUNDAMENTO MATERiE NITITUR. Nam nee etiam yle potest eorum esse materia. NULLUM UERO CORPUS EST cui — hoc est: cuius nature — NON SIT SUBIECTA MATERIA. Nam yle quidem corporibus: corporum uero naturis ceteris a prima subsistentia ipsa corpora. 65 48

QUOD CUM ITA SIT etc. Breuiter que dixerat in unum conducens concludit quod corpora in incorporea permutari non possunt. Ait ergo: QUOD CUM ITA SIT CUMQUE NE EA QUIDEM QUE NATURALITER HABENT COMMUNEM MATERIAM IN SE TRANSEANT NISI ILLIS ADSIT POTESTAS IN SE ET A SE FACIENDI ET 70 PATIENDI, MULTO MAGIS IN SE NON PERMUTABUNTUR ilia QUIBUS NON MODO

COMMUNIS MATERIA NON EST SED etiam, quare non possit esse communis, manifestum est quoniam scilicet CUM ALIA RES NITITUR FUNDAMENTO

49 ratione monstrauit: ratione demonstrauit f. 50 incorporea inter se: corporea inter se m. neque corpora in: neque corporea in DEFKMPpQRrSTVW. 51 corpora uero in: corporea uero in EFfKPpRrTUVW (e con z). 54 corpora et incorporea: corporea et incorporea EFflKLMOPpQRrTtVWY. corpora t. subiecta participant: substantia participant m. 55 qua in utroque: quam in utroque SUz. qua utroque p. quia in utroque NO. 56 alterius alterum: alterius ad alterum s. 59 corporibus et: corporalibus et fMV. incorporalibus nulla: in corporibus nulla pQ. 60 nulla omnino est: nulla omnino PpR. 62 omnis enim natura: omnis natura p. 64 non sit subiecta: non sit substantia kNOQ. 67 sit et cetera breuiter: sit breuiter pt. quod corpora: quod corporea FfhPRTUz. 68 in incorpores: et incorporea FPQRVY. incorporea permutari: corporea permutari DNOW (incorporea e con k). 69 ne ea quidem: nee ea quidem BEkLMNOsTy. 71 et patiendi multo: ac patiendi multo EFIKLMPpQTtX. hac patiendi multo by. 73 nititur fundamento: nititur fundamentum y.

CEut 6, 46-53

337 1

MATERIE, UT CORPUS,, ALIA OMNINO NON EGEAT i.e. nCC pOtCSt Ctiam CgerC SUBIECTO MATERIE UT INCORPOREUM.

75

49 Cum IGITUR materie fundamentum, cui nititur corpus, incorporeum habere non possit, NON POTEST FIERI UT CORPUS PERMUTETUR IN INCORPORALEM SPECiEM. Unde, ac si dicat, manifestum est quoniam corpus quod Deus Filius Dei — Christus scilicet —assumpsit non potuit effici secundum essentiam Deus. 80 50

NEC UERO etc. Probauit quod corpus Christi in diuinitatem uerti non potuit. Modo uult probare quod nee anima eius in eandem potuit permutari. Quam probationem ex eiusdem rationis loco deducit per quam idem etiam de corpore demonstrauit quoniam uidelicet nulla est incorporali- 85 bus communis materia. Quasi: non potest fieri ut corpus in incorporalem speciem permutetur. NEC UERO FIERI POTEST UT INCORPORALIA PERMUTENTUR IN SESE COMMIXTIONE ALIQUA: uidelicet siue ilia qua, manente altero, alterum corrumpatur — sicut supra de uino et mari dictum est — siue ilia qua 90 utrumque mutetur sicut de uino et aqua dictum est. 51 Et quare non possint permutari in sese incorporea, ex huius que sequitur maxime proposition^ loco certum poterit esse: QUORUM ENIM NULLA EST COMMUNIS MATERIA, NEC IN SE QUEUNT UERTI AC

PERMUTARI.

52 Non AUTEM potest esse communis que omnino non est. Certum 95 uero est quoniam NULLA omnino, sicut predictum est, EST INCORPORALIBUS REBUS MATERIA.

Manifestum est IGITUR quod NON POTERUNT IN SE

INUICEM PERMUTARI.

53 Recole — si didicisti — argumentationis necessarie artem. Et uide cuius generis atque figure sillogismo propositum probat. Nunc enim — per propositionem maximam que est: "quorum nulla est communis

79 in incorporalem speciem: incorporalem speciem mtz. unde corporalem specialem y. manifestum est: manifestum est autem NO. 84 quam probationem: quoniam probationem f. 85 de corpore: de corpore idem p. uidelicet nulla est: secundum nulla est NO. scilicet nulla est k. 87 ut corpus in: ut corpus fmY. 88 potest ut: potest ut in t. 89 commixtione aliqua: permixtione aliqua NOQVY. 90 siue ilia qua: sine ilia que FmNOpQSstVXy. siue illo qua f. est siue ilia: est sine ilia mSy. 93 sequitur maxime: sequitur f. 94 nee in se: nee in sese f. ac permutari: nee mutari y. 96 predictum est est: dictum est p.

338

PL 64, 1400D

materia, non poterunt in se inuicem permutari" certum reddidit quod nulla incorporea in sese permutantur. 54 Quo certissime sumpto, assumit: SED ANIMA ET DEUS sunt INCORPOREE SUBSTANTIE et hoc esse RECTE CREDUNTUR. Quod quoniam pro- 5 batione non indiget, quanquam antropomorphite corporalem imaginati sunt Deum, infert dicens: NON EST IGITUR HUMANA ANIMA PERMUTATA IN DIUINITATEM A QUA, sicut supra dictum est, EST ASSUMPTA. 55 QUOD si etc. Hie tandem totam ratiocinationem in id quod proposuerat, uide- 10 licet quod humana natura non est in diuinitatem conuersa, concludit. Et breuiter in unum conducens quod supra de corpore nunc de anima necessaria ratione intulerat ait: QUOD si NEQUE CORPUS NEQUE ANIMA Christi POTUIT UERTI IN DIUINITATEM ut utique, sicut ostensum est, non potuit, NULLO MODO FIERI POTUIT UT HUMANITAS i.e. humana 15 natura, que per has intelligitur partes, CONUERTERETUR IN DEUM. 56

MULTO MINUS UERO CtC.

Si diuina et humana natura in Christo per commixtionem coniuncte sunt, id non nisi tribus modis posse fieri superius dixit: uidelicet si aut diuinitas in humanitatem aut humanitas in diuinitatem 20 transferretur aut utreque in se ita commiscerentur ut neutra substantia propriam formam retineret. 57 Quod autem diuinitas in humanitatem uel humanitas in diuinitatem transferri non possit, manifestis rationibujs docuit. Si UERO altera in alteram transire posse non creditur, MULTO MINUS CREDI 25 POTEST earundem translationem illo factam esse modo quern predicta diuisio tercium explicauit: uidelicet UT UTRAQUE i.e. diuinitas et humanitas IN SESE CONFUNDERENTUR QUONIAM, sicut superius demonstratum est, NEQUE INCORPORALITAS hoc

CSt illCOrpOreum TRANSIRE POTEST AD

2 in se inuicem: in se m. certum reddidit: certum reddit BEFkNOPpQRs. 4 assumit sed: assumsit sed y. 7 sunt deum infert: sunt infert y. non est igitur: non igitur y. 9 est est assumpta: est assumpta Aft. 11 est in diuinitatem: est in diuinitate m. 13 nunc de anima: de anima f. 17 multo minus uero: multo minus p. multo minus ergo s. 19 commixtionem coniuncta sunt: mixtionem coiuncta NO. superius dixit: superius ostendit kNOs. 21 transferretur aut: transferetur aut bFmpQt. commiscerentur ut: permiscerentur ut NO. 23 uel humanitas in: aut humanitas in AKMRt. 25 posse non creditur: posse credatur t. posse non credatur K. 26 factam esse modo: facta est modo s. 27 tercium explicauit: ter cum explicauit f.

CEut 6, 54-61

339

CORPUS ut scilicet fiat corpus NEQUE RURSUS E CONUERSO CORPUS tran- so sire potest AD INCORPORALITATEM ut fiat incorporeum. 58 Et hie quoque sepe iam dictam repetit rationem dicens: QUANDOQUIDEM HIS hoc est corpori et incorporeo NULLA COMMUNIS MATERIA EST SUBIECTA QUE — secundum sue perpetue subsistentie genus esse aliquid retinens — ALTERUTRIS i.e. alterutrius QUALITATIBUS PERMUTETUR. 35 AT HII etc. Errorem Euticis hue usque destruxit. Nunc eundem breuiter commemorat ut, in quo catholici cum eo conueniunt et in quo differunt, adducta in unum et ueritatis illorum et figmenti eius comparatione, melius pateat. 40 Quasi: diuinitas et humanitas in sese transire non possunt. AT HII i.e. Euticiani AIUNT ITA: EX DUABUS QUIDEM NATURIS CHRISTUM CONSISTERE,, IN DUABUS UERO MiNiME. Et ex quo sensu hoc dicant, aperit dicens: HOC SCILICET INTENDENTES QUONIAM, QUOD CONSISTIT EX naturis ante coniunctionem DUABUS, ITA POTEST coniunctione FIERI UNUM UT 45 59

ILLA EX QUIBUS DICITUR CONSTARE, NON MANEANT.

60 Et exemplum quo id ostendere uolunt supponit: UELUTI CUM MEL AQUE iunctum CONFUNDITUR NEUTRUM MANET i.e. neque mel retinet esse mel neque aqua esse aqua. SED ALTERUM, ALTERIUS COPULATIONE CORRUPTUM, QUIDDAM — quasi: nescio cuius nominis — TERCIUM FECIT quod, 50 ac si dicat, neque est mel neque aqua sed ex his quiddam unum. 61

Atque ITA hoc est secundum hanc rationem ILLUD QUIDEM QUOD

EX MELLE ATQUE AQUA TERCIUM FIT DICITUR ab illis EX UTRISQUE CONSTARE: IN UTRISQUE UERO NEGATUR. Et quare in utrisque negatur supponunt: NON ENIM POTERIT illud tercium IN UTRISQUE CONSTARE 55 QUANDO quidem UTRORUMQUE NATURA NON PERMANET.

32 sepe iam dictam: sepe iam dicta m. 33 hoc est corpori: hoc est corporei f. 34 est subiecta que: est substantia quod k. est substantia que Q. 36 (at hii) caput octauum marg E. 38 cum eo conueniunt: cum eo conueniant fs. 42 (euticiani) End of MS Madrid, Bibl. Nac. 521 (r). 45 duabus ita potest: duabus ita potest post kNOy. coniunctione fieri: coniunctionem fieri DkNOpQy. 47 exemplum quo: exemplum quoque quo BkNOsy. exemplum quod p. ueluti cum mel: ueluti mel fz. 48 neque mel retinet: neque retinet BkNO. 50 quiddam quasi: quoddam quasi z. quiddam m. 51 mel neque aqua: mel neque est aqua pVY. 53 fit dicitur ab: sit dicitur ab mpV. 54 utrisque negatur: utrisque negetur BkNO. 55 supponunt non: supponit non EFfNOPQRTUVY,

340

PL 64, 1401C

62 Sed "ex utrisque", aiunt, recte dicitur. Ex UTRISQUE ENIM CONSTARE POTEST LICET EA, EX QUIBUS CONIUNGITUR, ALTERUTRA QUALITATE

non maneant. Itemque idem aliis ex parte repetit uerbis ne — quasi alieni sensus prauus interpres — uel tacendo rationes preteriisse uel 60 decurtatis et inconuenientibus inuertisse forte dicatur. 63 Dicit igitur: IN UTRISQUE UERO, aiunt, naturis HUIUSMODI unum CONSTARE NON POTERIT QUONIAM EA, QUE IN SE TRANSFUSA SUNT, NON

MANENT. Ac cum non maneant, NON SUNT — ideoque, ab hoc nomine aliena, non recte dici possunt — UTRAQUE IN QUIBUS CONSTARE UIDEATUR 65 CUM tamen non constet sed EX UTRISQUE uere CONSTET, tamen illis utrisque TRANSFUSIS IN SE INUICEM MUTATIONE QUALITATUM immo mutatis qualitatibus utrorumque eorundem in se inuicem transfusione. 64 CATHOLICI UERO partim dicunt partim contradicunt quod opinantur Euticiani. UTRUMQUE enim RATIONABILITER CONFITENTUR. NAM 70 confitentur CHRISTUM CONSISTERE ET EX UTRISQUE NATURIS ET IN UTRISQUE. SED QUA RATIONE hoc DICATUR, PAULO POSTERIUS EXPLICABO.

65

NUNC ILLUD etc. Sicut illas, quibus errorem suum Eutices posse astruere sibi uidebatur, rationes recapitulauit ita quoque suas, quibus eundem 75 errorem destruxit, recapitulat et ait: NUNC ILLUD EST MANIFESTUM CONUICTAM ESSE SENTENTIAM EuTicis EG NOMINE i.e. ea omnibus nota ratione QUOD uidelicet CUM non nisi TRIBUS MODIS FIERI POSSIT UT SIT IN HUMANITATEM AUT HUMANITAS IN DIUINITATEM AUT UTRAQUE in

SC

EX DUABUS NATURIS UNA SUBSISTAT Scilicet UT AUT DIUINITAS TRANSLATA 80

inuicem PERMIXTA SINT, NULLUM HORUM MODUM FIERI POTUISSE SUPERIUS DICTA ARGUMENTATIONE DECLARATUR.

57 recte dicitur ex: recte dicitur p. 60 ne quasi alieni: ne quasi aligeni f. 63 se transfusa: se ipsa transfusa y. 64 cum non maneant: cum maneant f. 65 aliena non recte: aligena non recte f. 66 uideatur cum tamen: uidentur cum tamen NO. constet sed ex: constat sed ex NO. tamen illis: tantum illis f. 67 transfusis in se: transfusi in se f. 70 opinantur euticiani: opinantur opiniani y. 75 est manifestum: est esse manifestum f. 77 quod uidelicet cum: quod scilicet cum kNOs. 81 permixta sint: permutata sint s. horum modum: horum modorum fLpTy (e con EY). horum modo dura kNO (e con Q). potuisse superius: potuisset superius p.

CEut 6, 62-65

341 VII

1 Nunc RESTAT id quod supra promisimus nos paulo post explicaturos scilicet UT DOCEAMUS QUEMADMODUM CATHOLICA FIDES DICAT CHRISTUM CONSISTERE ET EX UTRISQUE NATURIS ET IN UTRISQUE.

2

Ex UTRISQUE etc. Supra cum contra Nestorium disputans diceret Dei hominisque 5 coniunctionem non fieri kata parathesin hoc est secundum appositionem dictum fuisse recorder diuersos esse modos diuersa sibi inuicem coniungendi: et alia quidem per appositionem ex quibus non fit unum: alia uero per compositionem ex quibus unum aliquid fit, coniungi. 10 3 Que uero per compositionem, alia per commixtionem alterius uel utriusque: alia sine commixtione. Unde manifestum est quoniam omne compositum ex utrisque componentibus aut eius proprietas ex utrorumque componentium naturis consistere dicitur. Sed hoc multipliciter sicut subdiuisio predicta declarat. Quod ait ita: 15 4

EX UTRISQUE NATURIS ALIQUID CONSISTERE, DUO SIGNIFICAT: UNUM

QUIDEM CUM DICIMUS ALIQUID IUNGI EX DUABUS NATURIS per

COnfusionem

quod est ITA SICUT EX MELLE ATQUE AQUA aliquid iungitur. ID AUTEM coniunctum tale EST UT in eo EX QUOLIBET MODO CONFUSIS composite scilicet: UEL si UNA natura UERTATUR IN ALTERAM UEL si UTREQUE IN 20 SE

5

INUICEM MISCEANTUR,

NULLO

MODO

TAMEN

UTRAQUE

PERMANEANT.

ALTER UERO MODUS EST etc. Sed interponit quod SECUNDUM HUNG MODUM EUTICES AIT CHRISTUM

CONSISTERE EX UTRISQUE NATURIS. Deinde dicit: ALTER UERO MODUS EST CONSISTENDI aliquid EX UTRISQUE NATURIS QUOD UldelicCt illud 25

aliquid compositione unum ITA IUNCTUM EST EX DUABUS naturis UT ILLA TAMEN EX QUIBUS IUNCTUM ESSE DICITUR MANEANT NEC aliqUO modo

2 fides dicat Christum: fides Christum p. 3 et in utrisque: et in naturis p. 6 hoc est secundum: id est secundum kNO. 11 alia per: alia uero per f. 18 ita sicut ex: ita ex NO. 20 composito scilicet uel: compositi scilicet uel m. composite scilicet s. una natura uertatur: una uertatur kNO. una natura conuertatur PpR. alteram uel si: alteram naturam uel si BkNO. 21 utreque in se: utraque in se FpQ. 25 uidelicet illud: scilicet illud BkNOs. 26 ita iunctum est: ita coniunctum est bDEFLmpQRTWY,

342

PL 64, 1402G

IN ALTERUTRA UERTANTUR: scilicet nee unum in alterum nee in se inuicem utraque. Et hoc humane fabrice conuenienti exemplo declarat ita: UT CUM 30 DICIMUS CORONAM EX AURO GEMMISQUE COMPOSITAM.

6 Quod exemplum recte ad id propter quod inductum est facit. Hie enim — hoc est: in corona — NEQUE AURUM IN GEMMAS TRANSLATUM EST NEQUE GEMMA IN AURUM CONUERSA. SED UTRAQUE PERMANENT quod

erant antequam fieret ex eis corona. Quod intelligitur ex eo quod 35 subiungit: NEC DERELINQUUNT PROPRIAM FORMAM: uel aurum illam, qua erat aurum, uel gemma illam qua erat gemma. 7 Sic et in omnibus — non modo humano ministerio uerum etiam naturaliter Deo operante — sine componentis alicuius confusione compositis componentia sunt quod erant. Atque de ipsis compositis 40 predicantur — siue simul alia cum aliis siue per se alia sine aliis — quecumque componentium sunt ueri nominis subsistentie et earum ilia propria que illius, cuius sunt, generis "omnibus semperque conueniunt". Nee tan turn dum manent in illius compositionis habitu componentia sed etiam antequam ipsa iam existentia componantur et 45 postquam a se inuicem fuerint dissoluta. 8 Nam quicumque — nondum generatus — futurus est homo, iam est corpus: ut Antichristus. Quicumque uero, iam dissolutis anima et corpore, non est homo, adhuc est et corpus et spiritus. Quod probatur per ilia corporis atque spiritus propria que solis his generalibus, a 50 quibus hec nomina sunt indita, conueniunt subsistentiis que uere de nondum conceptis et de iam dissolutis dicuntur: ut de Antichristo quod est in lumbis paternis: et de Phetonte quod est situs in sepulchro. 9 Que neque de illo neque de isto dicerentur nisi et ille iam esset et iste adhuc esset genere corpus. Etsi enim a se inuicem partes disso- 55 30 conuenienti exemplo: conuenientius exemplo kNO. ita ut cum: ut cum BkNOs. 34 permanent quod: permaneant quod AMt. 36 nee derelinquunt: nee derelinquant f. 37 qua erat aurum: que erat aurum kNO. 39 sine componentis: sine componente p. 40 sunt quod erant: sunt que erant EPpRV (e con Y). 41 alia sine aliis: alia siue aliis hUz. 43 (conueniunt) BOETHIUS, In Cat. Arist. I; PL 64, 190B. 44 tantum dum: tamen dum fm. tantum diu dum p. compositionis habitu: compositis habitu k. 48 ut antichristus: ut antichristo p. iam dissolutis: iam dissolutus EFMPpQRTVY. 49 est et corpus: est corpus NkNOT. 51 que uere de: que uero de DWy. 52 iam dissolutis: iam non solutis y. 53 antichristo quod: antichristo dicitur quod BkNOs. antichristo qui f. quod est situs: qui est situs pV. 55 et iste adhuc: et iste iam adhuc p.

CEut 7, 6-14

343

lutione recedunt, non tamen ab eo cuius sunt partes: si non integritate compositi, saltern numero sui. 10 TALIA ERGO EX ALIQUIBUS CONSTANTIA non solum ex illis sed ET IN illis CONSTARE DICIMUS EX QUIBUS CONSISTERE PREDICANTUR.

TUNG

ENIM — hoc est: si in ipsa compositione non corrumpuntur sed reti- 60 nent esse quod erant — POSSUMUS DICERE CORONAM in GEMMIS AUROQUE CONSISTERE.

11 Gemme ENIM SUNT GEMME ATQUE AURUM est aurum IN QUIBUS — quasi dicat: in sua substantia permanentibus — CORONA CONSISTAT. Quod non ita dicere possemus si uel alterum uel utrumque in compo- 65 sitione corrumperetur. NAM IN PRIORE compositionis MODO NON EST MEL ATQUE AQUA IN QUIBUS CONSTET ILLUD QUOD EX UTRISQUE COmpO-

sitione IUNGITUR. 12

CUM IGITUR etc. Quasi: cum utraque componentia manent tune et in his, ex 70 quibus constat, compositum consistere dicitur. IGITUR CUM FIDES CATHOLICA CONFITEATUR UTRASQUE NATURAS diuinam scilicet et humanam MANERE IN CHRISTO EASDEMQUE PERSISTERE sine aliqua corruptione PERFECTAS quod CSt NEC ALTERAM TRANSMUTARI IN ALTERAM, IURE DIGIT CHRISTUM CONSISTERE ET IN UTRISQUE NATURIS ET EX UTRISQUE. 75 13 Et sicut supra Euticis uerba cum illis, que ei uidebantur, rationibus repetebat ut melius error eius pateret: ita et catholicorum uerba cum eorum rationibus repetit ut et ipsa a fidelibus teneantur indubia. Ait ergo: 14 IN UTRISQUE QUIDEM naturis Christum consistere fides catholica 80 dicit QUIA MANENT UTREQUE: EX UTRISQUE UERO QUIA CHRISTI quC erat

ab eterno PERSONA et sine aliqua compositione UNA FIT non quidem

56 cuius sunt partes: cuius sint partes my. 57 saltern numero sui: sine numero sui f. 59 sed et in: sed etiam in ksVy. 60 compositione non: copulatione non NO. 74 est nee alteram: est nee altera kNO. est nee alterum EFpQY. in alteram iure: in alterum iure EFpQY. 75 dicit Christum: dicunt Christum s. et in utrisque: et utrisque p. 76 que ei uidebantur: que illi uidebantur p. que eis uidebantur s. 80 Christum consistere: Christi consistere f. 81 quia Christi: quia Christus NOY. 82 que erat ab: qui erat ab FPpQRTVY. et sine aliqua: et si non aliqua kNO.

344

PL 64, 1403B

quod erat — i.e. persona uel una — sed quod non erat i.e. UTRARUMQUE naturarum ADUNATIONE una. 15 "Naturarum" dico non ilia adunatione corruptarum sed sine aliqua 85 corruptione MANENTIUM. Ex hoc AUTEM manifestum est quod, cum Euticis perfidia et fides catholica dicat CHRISTUM EX UTRISQUE NATURIS IUNCTUM ESSE, NON tamen SECUNDUM EAM SIGNIFICATIONEM hoc

FIDES

CATHOLICA TENET SECUNDUM QUAM EuTICES PRONUNTIAT.

16

Uere. NAM ILLE hoc est Eutices SUMIT TALEM SIGNIFICATIONEM 90

CONIUNCTIONIS CUH1 dicitur EX UTRAQUE NATURA UT NON CONFITEATUR

Christum IN UTRISQUE CONSISTERE. Et quare non confiteatur "in utrisque", subiungit: NEQUE ENIM confitetur UTRASQUE MANERE. 17

CATHOLICUS UERO SUMIT EAM SIGNIFICATIONEM CONSISTENDI EX

UTRISQUE QUE SIT PROXIMA ILLI signification! EAMQUE CONSERUET QUE 95 IN UTRISQUE CONSISTERE CONFITETUR.

18 Patet IGITUR quoniam hoc quod dicitur EX UTRISQUE CONSISTERE EQUIUOCUM EST AC POTIUS AMPHIBOLUM ET GEMINA SIGNIFICATIONE

ad

quam rationabiliter uerborum se sinthasis habet DIUERSA DESIGNANS. Et que diuersa, diuisione ostendit dicens: UNA QUIDEM SIGNIFICATIONE — designans NON MANERE SUBSTANTIAS i.e. ita ex utrisque consistere ut non maneant substantie EX QUIBUS ILLUD QUOD COPULATUM EST DICATUR ESSE CONIUNCTUM: ALIO autem MODO SIGNIFICANS ITA EX UTRISQUE CONIUNCTUM UT UTRAQUE PERMANEANT. 19

HOC IGITUR EXPEDITO CtC.

5

Hue usque Nestorii et Euticis errores sibi inuicem contraries et docuit et summouit. Nunc quid inter eos fides catholica medium teneat, ponit. Quasi: ex utrisque consistere equiuocum uel ambiguum est. EXPEDITO IGITUR i.e. diuisione soluto HOC NODO EQUIUOCATIONIS ATQUE 10

86 est quod cum: est quod f. 88 secundum earn: secundum illam pQV. 95 sit proxima illi: sit prima illi fhUz. fit proxima illi p. 97 igitur quoniam hoc: igitur quia hoc FQVY. igitur quia in hoc p. dicitur ex: dicitur personam ex f. 3 esse coniunctum: ad se coniunctuni y. alio autem modo: alia autem modo kNO. 4 ex utrisque coniunctum: coniunctum p. (permaneant) caput nonum marg EM. 7 nunc quid: nunc quidem DfW. 9 ambiguum est: amphibolum est f. 10 igitur id est diuisione: igitur et cetera id est diuisione p. soluto hoc nodo: soluto hoc modo DKkLmNOSTtWY.

CEut 7, 15-22

345

AMBIGUITATIS, NicHiL EST ULTRA QUOD ab Eutice uel quolibct alio POSSIT OPPONI QUIN SIT ID QUOD FIRMA UERAQUE

Ordo COHUCrSUS

pro

uera firmaque: uera quoniam res ita $e habet, firma quoniam argumentis probata — FIDES CATHOLICA CONTINET: uidelicet CHRISTUM EUNDEM ESSE HOMINEM humane substantie integritate PERFECTUM: EUNDEM 15 ueritate diuine essentie DEUM — et hoc quidem contra Euticen cum Nestorio — EUNDEMQUE QUI HOMO SIT sicut dictum est PERFECTUS ATQUE essentia uerus DEUS, UNUM ESSE personal! proprietate: DEUM quidem essentie ueritate AC DEI FILIUM proprietate. 20 NEC sicut minus intelligentibus forte uidetur ASTRUI QUATERNITA- 20 TEM TRINITATIS DUM HOMO hoc est humana natura ADDITUR SUPRA PERFECTUM DEUM SED UNAM indiuiduali proprietate PERSONAM EANDEMQUE — que sicut Pater uel eius Spiritus sine initio fuerat persona — non aliam EXPLERE hoc est plenum reddere NUMERUM TRINITATIS: et ita eandem UT CUM HUMANITAS PASSA SIT i.e. cum non diuine sed 25 humane nature conueniat passio et secundum earn tantum passus sit Christus, uere TAMEN DICATUR DEUS ESSE PASSUS. 21 Quod nequaquam diceretur si Deus et homo kata parathesin hoc est secundum appositionem sibi inuicem iuncti essent in Christo. Sed quoniam teste sacra scriptura "sicut anima rationalis et caro unus est 30 homo ita Deus et homo unus est Christus" hoc est: quoniam de uno singulariter et indiuidualiter Christo diuina et humana natura his, que ab eisdem sunt indita Christo, nominibus — uidelicet: " Deus" et "homo" — ita uere et sine translationis alicuius scemate predicantur sicut de quolibet homine natura anime et carnis his, quibus ab eisdem 35 naturis homo appellationem habet, nominibus — scilicet: "anima" et "caro" — dicuntur, supposito eodern Christo, quouis istorum predicatorum nominum alterum et quicquid nature per illud alteium significate causam naturaliter comitatur poterit predicari. 22 Nam et cum homo sit anima et corpus, hoc eius i.e. hominis 40 nomine quod est "anima" uel "rationale", eodem supposito, poterunt uere predicari non modo ilia que sunt propria animarum uerum

18 deum quidem: deum qui pQR. deum P. 22 deum sed unam: deum si unam p. 25 et ita eandem: et ita eundem p. 26 conueniat passio et: conueniat et p. 30 teste sacra: recte sacra p. 33 uidelicet deus et: scilicet deus et BkNOs. 35 homine natura: homine et natura BkNO. 41 est anima uel: est animal uel fhtlz. est uel p. 42 que sunt... etiam ilia om t.

346

PL 64, 1404B

etiam ilia que sunt propria corporum: ut octo anime intrauerunt in archam. Hie enim hoc plurali nomine, quod est "anime", non animas 45 hominum sed ipsos homines auctor supposuit et quod non animabus sed solis corporibus conuenit, "intrare" uidelicet, predicauit. 23 Similiter potest dici "quoddam rationale est album" ut hoc nomine, quod est "rationale", quod ab anime potentia non modo ipsius anime sed etiam hominis nomen est, homo ipse intelligatur 50 suppositus: et tamen ad hanc suppositionem albedo — que non anime sed corporis qualitas est — uere predicata. 24 Item hoc hominis nomine, quod est "corpus" uel "album", eodem homine subiecto, possunt uere predicari de ipso non modo corporum uerum etiam animarum propria: ut "rationale" uel "musicum" uel 55 huiusmodi alia. Et generaliter quotienscumque unum multis secundum eandem facultatem appellatur nominibus, quolibet eorum — facta suppositione rei cuius sunt nomina — uere possunt cetera predicari. Sed non omnia predicata his, quibus fit suppositio, conexionis consequentiam reddunt. 60 25 Sciendum namque conexionum predicatiuarum alias quidem consequentes, alias uero accidentales esse. Consequentes sunt: ut "corporeum est coloratum". Accidentales: ut "corporeum est rationale". Corporalitati namque color debetui: non potentia discernendi que sicut color solis corporibus ita solis spiritibus conuenit. 65 26 Sed quoniam in uno corpus et spiritum esse contingit, de illo uno quecumque sunt naturaliter corporis atque spiritus, sicut iam sepe dictum est, poterunt uere predicari. Nee ullo modo conexionis ueritatem predicta accidentalitas poterit impedire si et quod predicatur et quo suppositio fit illi uni secundum eandem rationem conueniant. 70 "Secundum eandem rationem" dicimus ne forte quis audiens de eo,

45 plurali nomine: plurali numero y. 47 uidelicet predicauit: predicauit p. 49 potentia non: potentiam non y. 50 etiam hominis: etiam ipsius hominis t. est homo ipse: sed hoc ipse p. 52 uere predicata: uere predicata est EkNOs. 54 homine subiecto: homine supposito fRs. 55 ut rationale uel: ut ratione uel NO. 61 predicatiuarum alias: predicatarum alias pVY. 64 potentia discernendi: potentia disserendi f. 66 esse contingit: contingit f. 68 sicut iam sepe: sicut sepe ks. 69 predicta accidentalitas: predicta accidentalis m.

CEut 7, 23-31

347

quod corpus est, dici "album est corpus", "album est contrarium nigro", putet posse dici "corpus est contrarium corpori". 27 Quamuis enim et "corpus" et "album" et "contrarium" eiusdem rei sint nomina, non tamen secundum eandem rationem quoniam 75 "corpus" et "album" a naturis: "contrarium" uero a disserendi ratione idem appellant. Ideoque de illo "contrarium" non uere poterit predicari nisi eo nomine quod illi a causa contrarietatis impositum est supponatur ita: "album est contrarium" uel huiusmodi alio nomine cuilibet rei a causa sue contrarietatis imposito. 80 28 Non enim sibi contrarie — nisi forte per denominationis tropum — albedo et nigredo dicuntur sed — causa contrarietatis albi et nigri — que uere sibi inuicem contraria sunt. 29 Diligenter tamen est attendendum quod cum dicitur "album est accidens", nequaquam album ex albedinis causa sed albedo ipsa "acci- 85 dens" appellatur. Unde manifestum est quod disserendi rationes uere de aliquo predicare non possumus nisi subiecto predicatum quadam rerum significatarum consequentia conectatur. 30 Ideoque conexio qua dicitur "Deus passus est", quamuis accidentalis sit, uera tamen est: NON QUO IPSA DEITAS aliqua conuersione sui 90 FACTA SIT HUMANITAS — inconuertibilis enim et omnino incommutabilis est — SED QUOD A DEiTATE hoc est a Deo FUERiT ASSUMPTA ac per hoc in Filio Dei, Christo uidelicet, uere coniuncta. 31 Cuius coniunctionis ratione recte fit non modo in naturalibus uerum etiam in theologicis accidentalis et tamen uera dictionum 95 conexio. Quam quia Nestorius uere fieri posse non putat cum iam hoc exemplauerit hac accidentali et uera conexione que est "Deus est passus" — in qua scilicet Christi persona hoc suo a diuinitatis essentia

74 enim et corpus: enim corpus kMs. 75 tamen secundum: tamen sunt secundum EFMPqQRVY. tantum secundum k. 76 disserendi ratione: dicendi ratione s. 77 ideoque in illo: ideoque de uno kNO. 78 nisi eo nomine: non nisi eo nomine f. 80 cuilibet rei: cuiuslibet rei FlmPQRU. a causa sue: causa sue m. a causa f. imposito: imposito est m. 82 dicuntur sed causa: dicuntur sed cause bBEFhILmPpQRSsTUVYy/. 83 uere sibi: uere et sibi s. 87 predicare non possumus: predicari non possunt ks. nisi subiecto: nisi subiectum s. 90 non quo ipsa: non quod ipsa FfhKLPRSsTUVYz (e con Q). 93 uidelicet uere: scilicet uero kNO. 97 hac accidentali: hoc accidentali mp. ac accidentali Ks.

348

PL 64, 1405A

nomine, quod est "Deus", supposita predicatur passio que non diuinitatis sed animalis sensibilitatis est propria — ITEM exemplat idem alia — accidentali et tamen uera conexione in qua eadem Christi persona — illo suo ab humanitatis subsistentia nomine, quod est "homo", subiecta — predicatur esse Filium Dei: quod non est secundum humanam generationem sed secundum diuinam. 32 Dicit itaque: QUI HOMO EST, APPELLATUR DEI FILIUS et hoc NON 5 SUBSTANTIA DiuiNiTATis que humanitatis in ipsam conuersione prouenerit SED manente substantia HUMANITATIS QUE etsi non est in diuinitatem conuersa TAMEN EST DIUINITATI NATURALI UNITATE CONIUNCTA. 33 ET CUM HEC i.e. diuinitas et humanitas DISCERNANTUR PERMISCEANTURQUE INTELLIGENTIA cuius potestas est et coniuncta diuidere et diuisa 10 coniungere TAMEN UNUS IDEMQUE personal! proprietate ET HOMO SIT sine humane nature corruptione PERFECTUS ET sine diuine nature aliqua transformatione DEUS uerus: DEUS QUIDEM eo QUOD ipse SIT EX DEI PATRIS SUBSTANTIA hoc est ex Deo Patre secundum substantiam non creatus sed GENITUS: HOMO UERO eo QUOD EX MARIA UIRGINE secundum 15 substantiam corporis, quod sumpsit ex ea, et secundum animam quam accepit in ea SIT PROCREATUS. 34

ITEMQUE etc. Quod uere quamuis accidentaliter dicatur "Deus est passus", "homo est Dei Filius", dixit. Et opinionem qua forte quis hoc uerum esse 20 concederet remouit dicens: "non quo ipsa deltas humanitas facta sit" et "non substantia diuinitatis sed humanitatis". ITEM dicit — accidentaliter quidem sed uere — quod QUI HOMO est, DEUS est. 35 Et quare hoc sit, supponit: EO QUOD scilicet homo FUERIT A DEO Filio Dei i.e. Christo ASSUMPTUS. Hoc e3t quod supra dixerat de 25 humanitate ita: "sed quod a deitate fuerit assumpta". ET e conuerso: QUI DEUS est, HOMO est. Et quare hoc, subiungit: QUONIAM HOMINE hoc est humana natura tanquam bene se habente habitu UESTITUS SIT. 100 sensibilitatis est: sensibilitas est t. 2 est homo subiecta: est homo NO. 3 esse filium dei: esse filius dei fkNO. esse filio dei p. 6 in ipsam: in ipsa FLmPpQRTVY. 7 humanitatis que: diuinitatis que t. 9 permisceanturque: permisceantur quod p. 13 quod ipse sit: quod ipsa sit kNO. 15 Maria uirgine: Maria uera uirgine NO. 16 corporis quod sumpsit: corpus sumpsit kNO. 17 sit procreatus: procreatus blmstVy. 21 esse concederet: esse crederet p. quo ipsa deitas: quod ipsa diuinitas UzW. 26 de humanitate ita: de huma ita p. 28 habitu uestitus: habitu quia in Adam turpiter deformatam humanam

CEut 7, 32-40

349

Hoc est quod superius dixerat: "quia tamen diuinitati substantia humanitatis natural! unitate coniuncta est". 30 36 CUMQUE IN EADEM PERSONA ALIUD SIT DIUINITAS, QUE SUSCEPIT, ALIUD HUMANITAS, QUAM SUSCEPIT, IDEM TAMEN 1.6. eadem persona,

Christus uidelicet, DEUS EST ATQUE HOMO. Hoc est quod predixerat: "Et cum hec ita intelligentia discernantur permisceanturque, tamen unus idemque et homo sit perfectus et Deus". 35 37 Attende quod ait: "diuinitas que suscepit". Et intellige quod Christus, qui ante susceptionem hanc Deus erat, suscepit: ideoque dictum esse "diuinitas suscepit" quia non natura sed persona suscepit naturam. NAM si etc. 40 Quod dixerat: "qui homo Deus et qui Deus homo" et eas quas supposuerat rationes — uidelicet "eo quod homo a Deo fuerat assumptus" et "quoniam Deus homine uestitus" — adhuc contra Nestorianos: et quod "cum in eadem persona aliud sit diuinitas aliud humanitas idem tamen Deus atque homo est", adhuc contra Euticianos inculcat. 45 38

39 Sed oblitus recolat aut nescius discat quoniam, qui loquitur, non modo illorum de quibus loquitur uerum etiam loquendi rationes pre mente debet habere et secundum eas uerba formare. 40 Nam — ut de ceteris que ad exponendum suscepte non faciunt pagine, taceamus — in predicatiuis enuntiationibus non tarn suppo- 50 situri aliquid predicamus quam predicaturi supponimus. Prius enim, de quo aliquid enuntiemus, eligimus. Deinde de ipso uel affirmamus aliquid uel negamus.

induens Christus pulchre reformauit naturam uestitus kNOy. 29 quia tamen diuinitati: que tamen diuinitati ksy. quia tantum diuinitati f. quia tamen diuinitatis bLm. quia tamen humanitati t. 30 humanitatis naturali: diuinitatis naturali kNOt. 34 hec ita intelligentia: hoc ita intelligentia k. hec ista intelligentia Uz. hec intelligentia FQVY. discernantur: ita discernantur hNOz. 37 hanc deus erat: deus erat y. 40 nam si: nam et si t. 41 qui homo deus: quia homo deus y. 44 et quod cum: et cum f. 45 atque homo est: et homo est y. ea de homo est f. 46 nescius discat: nescius dicat y. 48 (uerba formare) rationes alie grammatice ut syntasis alie rethorice ut resis alie dialectice ut lexis marg kNO. P. CLASSEN, Zur Geschichte 276. 50 predicatiuis enuntiationibus: predicandis enuntiationibus k. predicatiuis enumerationibus p. 52 aliquid enuntiemus: aliquid enuntiamus p. 53 affirmamus aliquid: affirmamus kNOs.

350

PL 64, 1406A

41 In quo etiam, quia omnis dictio diuersa significat, quid et de quo diligens auditor attendit. Uerbi gratia: cum hoc nomen, quod 55 est "corpus", subicimus — quia et id quod est et id quo est corpus designat — supponimus eo siue subsistentiam siue quod ea subsistit et uel alicuius partem, que corpus est, uel id cuius ipsum est pars. 42 Itaque de Christo aliquid predicaturi, aliquod nominum eius quo ipsum supponamus prius eligimus: ut — cogitantes eum hominem — 60 hoc nomine, quod est "homo", ilium supponimus et diuinitatem — que eiusdem est essentia — de illo predicamus. Recte utique. 43 NAM si eum prius subiciendi ratione HOMINEM INTELLIGAS, uere dici potest quod IDEM HOMO EST ATQUE DEUS i.e. idem, qui homo est, 54 (in quo) Caue callidam subtilitatem uersute spoliantem et deum humanitate et hominem diuinitate. Nam cum auctor dicat ' hominem deum assumptione ' atque item ' deum hominem assumptione ' glosa hec nomen assumptionis peruertit ut in Christo nee assumpto diuina nee assumenti humana concedat nisi per unam in una persona commanentiam de qua dicit ' quod simul cum humana natura qua deus (read homo) est est etiam diuina qua deus est contingit assumptione ' item ' quod simul cum diuina natura qua deus est est etiam in eo humana qua homo est contingit assumptione '. Nos autem confitemur tali assumptione hominem deo deum homini unitum ut unum electrum, ut assumpte assumentisque nature credamus non solum in una persona commanentiam et permanentiam sed et utriusque nature talem conuenientiam qualem designat auctor supra dicens humanitatem ' diuinitati naturali unitate coniunctam ' (CEut VII, 32). Quod dictum auctoris nescio qua arte pretermissum est in expositione glosatoris. Nos autem per hoc dictum intelligimus uere, ut auctor ait, diuinitatem humanitati sic ' naturali unitate ' iunctam sicut sputum oris dominici pulueri legitur unitum in unum nostre salutis medicamentum: naturali uidelicet unitione quia puluis naturaliter capax est cuiuslibet humoris et humor ei capabilis quomodo et humanitas ad imaginem dei creata naturaliter capax est creatricis diuinitatis et diuinitas ei capabilis. Que tamen plenaria diuinitatis et humanitatis unitio facta est in solo Christo in quo habitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter (Col 2: 9). Hac fide tamquam luto saluberrimo liniti oculi cecorum lumen recipiunt. Qui autem puluerem a sputo separant, eodem puluere oculos turbante id ipsum luminis quod habere uidentur amittunt. Quid namque homo cui uere dictum est Puluis es et in puluerem reuerteris (Gen 3: 19) conferre posset medicaminis aut salutis nisi descendens tamquam pluuia in uellus et sicut stillicidia stillantia super terram (Ps 71: 6) Sapientia eterna ipsum repleuisset sibi uniuisset conferens pulueri eatenus leui diuine pondus grauitatis contra omnem uentum temptationum. Propterea cum temptaretur a diabolo non solum sibi sed et suis triumphauit quos in se ac per se diuine consortes nature ab eterno prenouit atque predestinauit conformes fieri sibi formoso pre filiis hominum (Rom 8: 29), seruata uidelicet ea differentia ut ipse sit primogenitus et filius naturalis, illi uero adoptiui, ille habens omnemplenitudinem diuinitatis (Col 1:19) humanitatem suam replentis et deificantis atque glorificantis seu clarificantis non ad mensuram, illi de ipsius plenitudine accipientes et habentes consorcium diuine gracie secundum mensuram donationis eius (Eph 4: 7) marg k. P. CLASSEN, Zur Geschichte 276-277. 54 etiam quia omnis: etiam quod omnis kNO. etiam omnis p. 55 cum hoc nomen: cum nomen m. 58 subsistit et uel: subsistit uel fhMSUz. que corpus est: quod corpus NO. quod corpus est k. uel id cuius: uel cuius NO. 62 que eiusdem est: que est s. 64 quod idem homo: quoniam idem homo t.

GEut 7, 41-47

351

Deus est QUONIAM HOMO EX NATURA: DEUS uero similiter quidem ex 65 natura. Sed quod .simul cum humana natura, qua homo est, est etiam diuina, qua Deus est, contingit ASSUMPTIONS qua, cum Deus esset, humanam naturam assumpsit. 44 Si UERO eundem Christum prius ratione ipsum subiciendi DEUM INTELLIGAS, IDEM DEUS EST ATQUE HOMO i.e. idem, qui Deus est, homo 70 est QUONIAM NATURA DEUS EST: HOMO uero similiter quidem natura. Sed quod simul cum diuina natura, qua Deus e$t, est etiam in eo humana, qua homo est, contingit ASSUMPTIONS qua, cum esset Deus, humanam naturam assumpsit. 45 FITQUE IN EO GEMINA sine aliqua confusione NATURA GEMINAQUE si 75 mauis dici SUBSTANTIA QUONIAM, sicut dictum est, et HOMO est et DEUS uNAque uere indiuiduali proprietate PERSONA QUONIAM IDEM HOMO ATQUE DEUS. 46 MEDIAQUE EST HEC UIA catholice fidei INTER DUAS HERESES Nestorii et Euticis: SICUT UIRTUTES QUOQUE uiciorum inter se contrariorum so MEDIUM TENENT. OMNIS ENIM UIRTUS CONSISTIT LOCATA IN DECORE hoc

C$t locata

decora in MEDIO RERUM. Et recte dicitur uirtus "locata in medio rerum". Nam si QUIDEM FIAT aliquid UEL ULTRA UEL INFRA QUAM OPORTUERIT, DISCEDITUR A UIRTUTE.

85

47 Sic largitas media est inter prodigalitatem et auariciam. Largitas enim dat danda: retinet non danda. Prodigalitas uero ultra quam oporteat facit: dans danda et non danda. Et auaricia infra quam oporteat: retinens danda et non danda. Et huiusmodi plurima sunt. 48 IGITUR UIRTUS TENET MEDIETATEM. Et ad eius similitudinem pre- 90 dicta catholicorum fides predictarum heresum media est. QUOCIRCA SI QUATUOR HEC etc.,

RESTAT UT EA SIT UERA CtC.

Hie CSt Ordo UCr-

borum. 66 humana natura qua homo est: diuina natura qua deus est homo PR. 67 est etiam diuina: etiam diuina f. 72 qua deus est: qua deus f. 73 qua cum esset: quod cum esset p. 75 fitque in: fit quod in p. 76 mauis dici: maius debet dici p. quoniam sicut: quam sicut p. 79 mediaque est hec: media quod est hec p. mediaque et hec s. mediaque est fU. 83 et recte... medio rerum om bkLmy. 84 (infra quam) In Ms Vat. Lat. 560 (W) the text continues on fol. 126. 86 et auariciam: et auariam p. 87 retinet non danda: retinet retinenda DEFpQRVWY. 88 oporteat facit: oporteat NO. 92 sit uera et cetera hie: sit uera hie ks. sit et cetera hie PpR. est ordo uerborum: est uerborum f. ordo uerborum p.

352

PL 64, 1406C

49 De natura uero et de persona, item una et duabus inter se combinatis, quatuor specierum diuisio nascitur quarum primam Nestorius, 95 secundam Eutices, terciam catholici, quartam nulli Christo conuenire contendunt. 50 Sed Nestorii et Euticis opiniones argumentis supra destruxit. Contra illam, quam nulli adhuc dixerunt, nulla argumenta adduxit. Catholicorum ueram sententiam, summotis erroribus, sicut in prologo — suo promiserat, ad ultimum posuit. Que omnia breui recapitulatione commemorans ait: 51 QUATUOR HEC NEC ULTRA secundum rerum consuetudinem ESSE POSSUNT quod — uidelicet personis naturisque propositis — aut diuerse nature diuerseque persone sunt — ut Plato et Cicero diuerse persone 5 sunt earumque nature diuerse — aut una persona unaque natura — ut Deus Pater una persona est unaque eius natura — aut diuerse nature et una persona — ut Plato una persona est sed eius diuerse nature sunt: ille scilicet que sunt anime et rorporis — aut una natura personeque diuerse — ut Pater et Filius et amborum Spiritus diuerse persone 10 sunt sed eorum non nisi una natura. 52 Quoniam ergo hec est personarum naturarumque unius uel diuersarum uera perfectaque diuisio, propositis ad agendum de ipsis Christo atque natura, necesse est UT IN CHRISTO AUT DUE NATURE SINT diuina et humana DUEQUE PERSONE: una Deus altera homo UT NESTO- 15 RIUS AIT: AUT UNA PERSONA Christus UNAQUE NATURA que prouenit humana in diuinam conuersa UT EUTICES AIT: AUT DUE NATURE diuina et humana SED UNA PERSONA Christus qui unus est Deus et homo UT CATHOLICA FIDES CREDIT: AUT UNA NATURA

DUEQUE PERSONE QUOD

NULLUS ADHUC dixit. 53

Et

SIONE

20

DUAS QUIDEM CSSC NATURAS DUASQUE PERSONAS IN EA RESPONQUE CONTRA

NESTORIUM

DICTA

EST

COnuiciniUS.

UNAM

UERO

98 opiniones argumentis: opinationes argumentis bmy. 99 quam nulli adhuc: quam nulli y. 1 suo promiserat: suo proposuerat my. 5 diuerseque persone: diuerse persone kO. persone N. 6 earumque nature: earumque persone hUz. ut deus... aut diuerse nature om m. 7 ut deus pater: sicut deus pater kNOs. 12 naturarumque unius: naturasque unius kNO. 13 diuersarum uera: diuersarum uera diuersa Lm. 14 Christo atque: persona atque EkNOsy. 15 sint diuina et: sint diuina scilicet et FpQsVY. 14 Christus unaque: in Christo unaque p. unaque s. 18 una persona Christus: una Christus p. qui unus est: qui est f. 19 natura dueque: natura et due ks. 20 adhuc dixit: adhuc hereticus attigit Boethius. 22 est conui-

GEut 7, 49-55

353

PERSONAM UNAMQUE NATURAM ESSE NON POSSE, EUTICE hoc NENTE,

MONSTRAUIMUS.

NfiQUE TAMEN QUISQUAJV1 HUG

CSSC PROPO-

USQUE EXTITIT

TAM AMENS UT CREDERET IN EO ESSE UNAM quidem NATURAM SED GEMINAS 25 PERSONAS.

54 Si autem "quatuor hec nee ultra esse possunt ut in Christo aut "due etc., CUMQUE "duas quidem conuicerimus" etc., RESTAT UT EA SIT UERA

FIDES QUAM

CATHOLICA

PRONUNTIAT:

uidelicCt

in

ChristO

GEMINAM ESSE suBSTANTiAM hoc est diuinam essentiam et humanam 30 subsistentiam SED ipsum esse UNAM PERSONAL. 55

QUIA UERO PAULO ANTE cum errorem Euticis exponeremus DIXIMUS

EUTICEN CONFITERI DUAS QUIDEM IN CHRISTO ANTE ADUNATIONEM fuisSC

NATURAS diuinam et humanam: UNAM UERO diuinam scilicet esse POST ADUNATIONEM CUMQUE INTERPRETAREMUR HUNC ERROREM CELARE multi- 35

plicitate dictionum istarum "ante", "post" DUPLICEM SENTENTIAM UT uidelicet HEC ADUNATIO AUT GENERATIONS i.e. tempore generationis eius FIERET CUM CORPUS HOMINIS hoc

CSt humanum MINIME SUMERETUR EX

MARIA AUT SUMPTUM QUIDEM EX MARIA PER RESURRECTIONEM i.e. tempore resurrectionis FIERET ADUNATIO: DE UTRISQUE QUIDEM PARTIBUS 40 IDONEE, UT ARBITROR, DisPUTATUM EST et quod hec adunatio nullo tempore, nulla omnino ratione fieri potuit, demonstratum. VIII 1

NUNC QUERENDUM CtC.

Quod in prologi sui prefatione promisit, hue usque partitionis sue seruato ordine exequutus est. Hoc est: primum Nestorii et Euticis inter se inuicem contraries posuit et summouit errores. Deinde quid catholica fides medium teneat, docuit. 5 2 Solent autem philosophi si qua tractatibus suis uiderint necessaria uel que forte inquisitione digna ex uerbis suis posse emergere senserint

cimus: est cum uicimus f. (conuicerimus Boethius). 29 sit uera fides: sit uera ratio pR. uidelicet in Christo: scilicet in Christo kNOs. 30 hoc est diuinam: id est diuinam kNOs. 35 interpretaremur: interpretamur f. 36 ante post duplicem: ante et post scilicet duplicem kNOs. 38 hoc est humanum: id est humanum kNOs. hoc humanum fhUz. 41 et quod hec: et hec f. 42 potuit demonstratum: potuit demonstratum est DEFPQRUVWYy. (nunc querendum) caput decimum marg E. 2 prefatione promisit: prefatione premisit kNO. 4 deinde quid: deinde qui p.

354

PL 64, 1407G

aut anteliminaribus paginis tanquam prolegomena preponere aut, omnibus expositis et etiam epilogorum breuibus recapitulationibus terminatis, postponere. 10 3 Quod quoniam expositi operis auctor et ex plurimorum tratactuum lectionibus et mentis proprie consulta ratione didicerat, uoluit ea, que sue disputationi quodam modo utilia uisa sunt et eius tamen seriem ibi tractata turbarent, cake perfecti operis tangere et sic, quoniam pernecessaria sunt, memorie commendare. 15 4 Hec autem sunt humane nature status diuersi: uidelicet et antequam peccaret homo et postquam peccauit et is qui ei, si non peccasset, daretur in premium. Quoniam ergo his que dicte sunt ratiocinationibus clarum est Christum unam personam esse et in ipso sine confusione aliqua diuine nature humanam esse coniunctam, recte queritur: in 20 quo humane nature statu Christus factus est homo? 5 Hanc itaque questionem primo argumentis, quatenus uidetur, in dubitationem adducit. Postea dubitationem diuisione statuum decutit. Ait ergo: 6

NUNC. 25 Quasi: expositis et destructis erroribus Nestorii et Euticis, ostensa catholicorum fide unam esse personam Christi sed eiusdem geminam esse naturam confitentium QUERENDUM EST QUOMODO FIERI POTUERIT UT DUE NATURE adeo diucrse quod nullo inter se genere, nulla ratione conformes — diuina scilicet et humana — MISCERENTUR hoc est coniunc- 30 tione quadam sine confusione sui conuenirent IN UNAM SUBSTANTIATE ut uidelicet in uno subsistente simul essent et de illo uno et simul et diuisim uere predicarentur: sicut de quolibet homine anime corpo-

8 senserit aut: senserunt aut NOR. senserit aut f. 9 preponere aut omnibus: preponere aut ex omnibus k. prepositione aut NO. et etiam epilogorum: aut etiam epilogorum fhMUz. et epilogorum DpQRV. 12 didicerat uoluit: dixerat uoluit PpR. 13 sue disputationi: sue disposition! s. utilia uisa sunt: utilia sunt EFPpQRVY. 14 seriem sibi: seriem in Ep. calce perfecti: calcem perfecti EFPpQR. operis tangere: ordinis tangere p. 15 quoniam pernecessaria: pernecessaria FPpR. 16 diuersi uidelicet: diuersi s. 17 peccauit et is: peccauit et his p. qui ei si: quod ei si PR. que ei si Kp. 18 his que dicte: his que predicte FPpQVY. 19 ratiocinationibus clarum: rationibus clarum p. ipso sine confusione: ipso fine p. 23 statuum decutit: statuum deducit my. 28 fieri potuerit: fieri poterit f. fieri potuit m. 30 miscerentur hoc est: miscerentur hoc p. 31 coniunctione quadam: commixtione quadam siue coniunctione PpR. 32 uno et simul: uno simul EFKPpQRTVY. 33 et diuisim: et diuisum by. diuisimque p.

CEut 8, 3-9

355

risque nature quarum quedam aliquo genere, omnes simul aliqua ratione conueniunt. 35 7

UERUMTAMEN etc. Quasi: nunc querendum est quomodo etc. UERUMTAMEN NUNC ETIAM rationabiliter post ilia, que dicta sunt, EST ET ALIA QUESTIO QUE ex his, que predicta sunt, POTEST INFERRI AB HIS QUI NON CREDUNT Christi CORPUS HUMANUM SUMPTUM ESSE EX MARIA SED ALIAS hoc

CSt alio 40

tempore atque alibi siue in celo — ut opinantur Ualentiniani — siue in alio loco FUISSE a ceteris corporibus SEQUESTRATUM PREPARATUMQUE Incarnationi Christi QUOD IN ADUNATIONE i.e. quod, facta diuine humaneque nature adunatione, UIDERETUR NASCI AC PROFERRI EX UTERO MARIE. 45 8 Que questio talis est: AJUNT ENIM ita si CORPUS CHRISTI EX HOMINE SUMPTUM EST sicut uos catholici creditis HOMO UERO OMNIS sicut uos dicitis et uerum est EX PRIMA hoc est primorum parentum PREUARICATIONE NON SOLUM TENEBATUR PECCATO ut actu ipso faceret quod non licet fieri ET MORTE ut necessario dissolueretur UERUM ETIAM ERAT qua- 50 dam necessitate IMPLICITUS AFFECTIBUS PECCATORUM i.e. peccandi cupiditatibus EAQUE ILLI FUIT PENA PECCATI primorum parentum UT, CUM MORTE sicut dictum est TENERETUR OBSTRICTUS, TAMEN ESSET REUS ETIAM UOLUNTATE PECCANDI CUR i.e. qua ratione poterit astrui quod IN CHRISTO quem ex huiusmodi homine corpus assumpsisse dicitis NEQUE 55 PECCATUM alicuius actus FUIT NEQUE etiam UOLUNTAS ULLA PECCANDI? quod secundum consequentiam aliorum, qui ex peccatoribus nati sunt, debere esse uideretur. 9

ET OMNINO. Quasi: illi qui Christi corpus humanum ex Maria sumptum esse 60 non credunt, ita querunt. ET reuera TALIS QUESTIO HABET DUBITATIONEM OMNINO ANiMADUERTENDAM ut quemadmodum ambiguitas argumentis adducta uidetur ita quoque argumentis purgetur. Quibus autem

37 querendum est quomodo: querendum quomodo pR. querendum m. nunc etiam: nunc et cetera pRS. 38 que dicta sunt: que predicta sunt bLmT. est et alia: et alia NOp. 39 potest inferri: post inferri p. 41 atque alibi: et alibi k. 44 uideretur nasci: uidetur nasci kNO. 48 sicut uos dicitis: sicut uos creditis s. et uerum est: et uerum esse Uz. 52 eaque illi: ea que illi GLMpUXYz. 55 Christoquemex: Christoex f. Christo que ex p. 56 alicuius actus: alicuius actum kNO. 58 esse uideretur: esse uidetur bDGKkLmSsXy. esse uidentur NO. uideretur... esse non om p. 63 quibus autem: quibus uero hUz.

356

PL 64, 1408B

argumentis uideri potest adducta, et iam tetigit et adhuc inculcat cum ait: 65 10

Si ENIM CHRISTI CORPUS ASSUMPTUM EST EX CARNE HUMANA ut utique

est DUBITARI POTEST QUENAM UIDEATUR ESSE CARO QUE ASSUMPTA EST:

uidelicet an talis qualis Adam fuit post peccatum an talis qualis ipse fuit ante peccatum. Et quidem talis assumpta uidetur qualis Adam fuit post peccatum. 70 EUM QUIPPE quasi medicina egentem saluum fecit QUEM ETIAM ASSUMPSIT i.e. corpus quod de massa peccatorum sola gratia separatum assumpsit: ab omni reatu atque uicii necessitate liberatum: cum humana — quam similiter hoc est per solam gratiam assumpsit — anima eadem gratia glorificauit. 75 11 SIN UERO TALEM HOMiNEM hoc est humanam naturam talem ASSUMPSIT QUALIS ADAM FUIT ANTE PECCATUM — quod utique facere potuit quoniam, etsi de peccatoribus et per peccatum genitis, non tamen per peccatum, hoc est: ministra originali concupiscentia, corpus humanum assumpsit — UIDETUR quidem ASSUMPSISSE INTEGRAM HUMANAM NATURAM 80 SED TAMEN talem QUE PENITUS NON EGERET MEDICINA qua

diceretur

saluanda siue .saluata. 12 Si AUTEM concedatur talem assumpsisse qualis Adam fuit ante peccatum, queritur QUOMODO FIERI POTEST UT TALEM HOMINEM hoc est humanam naturam ASSUMPSERIT QUALIS ADAM FUIT ante peccatum? 85 CUM tune IN ADAM ESSE POTUERIT et effectu monstrata est fuisse PECCANDI UOLUNTAS ATQUE AFFECTIO UNDE FACTUM EST i.e. CX qua Uoluntat

actus processit UT scilicet non modo in re, de qua non habuerat preceptum, delinqueret uerum ETIAM PRETERGRESSIS DIUINIS PRECEPTIS quibus dictum est ei de ligno scientie boni et mail ne comedas INOBEDIENTIE 90 DELICTIS TENERETUR ASTRTCTUS.

66 si enim Christi: si enim f. 68 an talis qualis ipse... post peccatum om NOp. 69 qualis ipse fuit: qualis fuit y. 71 eum quippe quasi: eum quasi Uz. 72 quod de massa: de massa p. 74 cum humana quam: cum anima quam m. 75 anima eadem: animam eadem FmpQT. 76 sin uero: si uero KkY (e corr Lt). sim uero p. hoc est humanam: id est humanam kNOs. 78 genitis non: genitus non k. 79 hoc est ministra: id est ministr kNOs. 80 uidetur quidem: uideretur quidem f. 81 sed tamen talem: sed non talem y. qua diceretur: que diceretur EFpQVY. qua daretur kNO. 82 siue saluata: seu saluata bEFGkMmNOpSstX. 84 fieri potest: fieri potuerit s. 90 quibus dictum: quibus scilicet dictum ks. 91 inobedientie delictis: inde obedientie delictis p. teneretur astrictus: te-

CEut 8, 10-16

357

13 IN CHRISTO UERO NEC etiam UOLUNTAS ULLA PECCANDI CREDITUR FUISSE — nedum actus ipse peccati — nee debet credi CUM PRESERTIM SI TALE CORPUS ASSUMPSIT ChfistUS QUALE FUIT Corpus ADE ANTE PECCATUM, NON DEBUERIT aliqua necessitate ESSE MORTALIS QUONIAM 95

ADAM quoque si NON PECCASSET creditur quod NULLA RATIONE MORTEM SENSISSET.

14 Est enim sine dubio pena peccati necessitas moriendi dicente Domino: In quacumque hora comederis, morte morieris. CUM IGITUR CHRISTUS NON PECCAUERIT quod utique non fecit si CORPUS ADE quale _ erat ANTEQUAM Adam PECCARET ASSUMPSIT, QUERENDUM EST: CUR MORTEM SENSERIT. QUOD si TALEM STATUM HOMiNis hoc est humanam naturam in tali statu SUSCEPIT QUALIS status ADE i.e. in quali statu Adam FUIT POST PECCATUM, UIDETUR sicut Ade ita ETIAM CHRISTO NON DEFUISSE NECESSITAS UT ET DELICTIS SUBICERETUR ET PASSIONIBUS 5

CONFUNDERETUR inuitus: OBDUCTISQUE necessaric ignorantie pena IUDICII — hoc est: recti rerum examinis— REGULIS, BONUM A MALO NON SINCERA rationis INTEGRITATE DISCERNERET QUONIAM certum est quod ADAM DELICTI PREUARICATIONE i.e. eo quod delinquendo preuaricauit immo preuaricatione deliquit HAS OMNES uidelicet et delinquendi et patiendi 10 et ignorandi PENAS SUSCEPIT. 15 CONTRA QUOS etc. Quasi: illi qui Christi corpus humanum ex Maria sumptum esse non credunt, quales sunt Ualentiniani, ita querunt his argumentis partem suam confirmare. Et catholicorum partem infirmare posse 15 uidentur. CONTRA QUOS RESPONDENDUM EST ita: TRES uidelicet HOMINUM i.e. humane nature STATUS INTELLIGI POSSE. 16 Superius dictum fuisse recorder quod cuiuslibet subsistentis aliud est natura, aliud status: et quod natura sit id quo ipsum subsistens 20 netur astrictus mt. 92 uoluntas ulla: aliqua uoluntas y. 93 creditur fuisse: scribitur y. 98 peccati necessitas: peccati mors scilicet necessitas EkNOsy. 99 morte morieris: morieris fhUz. Gen 2: 17. 1 assumpsit querendum: assumpsisset querendum p. 2 mortem senserit: mortem sumpserit kNO. quod si talem: quod si tale p. hoc est humanam: id est humanam kNO. hoc humanam p. 4 post peccatum: postquam peccauit y. ita etiam: ita etiam in s. 5 et delictis: et de dictis p. 10 omnes uidelicet et: omnes scilicet et KkNOs. 11 patiendi et ignorandi: ignorandi FPpQR. 13 quos et cetera quasi: quos quasi ks. 20 aliud est natura: aliud natura s. aliud status: aliud est status hkNOUz. id quo ipsum: quo ipsum kNOs. id quod ipsum bFmQy.

358

PL 64, 1409B

est aliquid. Cetera uero, que de ipso extrinsecus illi affixa dicuntur, eiusdem "status" uocantur eo quod nunc sic nunc uero aliter retinens ea, quibus est aliquid, et maxime perpetuas subsistentias, diuina uoluntate statuatur. Ut ergo de ceteris subsistentibus aut statibus taceamus, hominem 25 et eius illos status, quorum cognitio presenti facit disputationi, consideremus. 17 Itaque homo — qui, ex quo cepit, nunquam desiit perpetuis subsistentiis esse corpus et spiritus — habitu coniunctionis ipsorum, qui "generationis et corruption^ animalis subsistentia" uocatur, diuina 30 potentate atque uoluntate ita statutus est ut primo posse deinde non posse dissolui et non dissolui recte dicatur. 18 Non quod Deus ulla unquam ratione incipiat seu desinat posse — potestas enim eius est potestas eterna — sed quod omnium, que sue subiecta sunt potestati, alia mutanda, alia non mutanda, sola eterne 35 uoluntatis sue causa constituit. Ex hoc igitur statuto coniunctione corporis et anime rationalis factus homo potuit dissolui et non dissolui. 19 In quo statu Dei mandata, quibus obediendo premia, non obediendo penas mereretur, accepit. Et obediendo quidem non posse dissolui uel peccare immo glorificari meruisset: quis est alius status. 40 Non obediendo uero meruit non posse non dissolui uel non peccare sed omnino confundi: quis est tercius status. 20 Hos ergo hominum i.e. Ade et deinceps ex eo per concupiscentie peccatum originale generatorum tres intelligimus status quos ipse auctor exponit dicens: UNUM QUIDEM posse intelligi qui fuit primi 45 parentis ADE uidelicet ANTE inobedientie ipsius DELICTUM. 21 IN QUO statu TAMETSI AB EO Adam ABERAT MORS i.e. corporis et anime dissolutio NEC ADHUC POLLUERAT SE ULLO DELICTO quo meruisset puniri, POTERAT TAMEN IN EO ESSE UOLUNTAS PECCANDI. Ac per hoc — quasi dicat — erat in ipso potestas moriendi. 50

26 faci disputationi: facit supputationi k. 30 subsistentia uocatur: substantia uocatur fL. 34 (potestas eterna) Dan 7: 14. 35 sunt potestati: sunt potestate p. 40 quis est alius: qui est alius PpRUV (e con E). 43 hos ergo: hos igitur DEFKPpQRVWXY. 48 corporis et anime: et anime y. nee adhuc: nee p. ullo delicto: ullo peccato f. ullop.

CEut 8, 17-27

359

22 ALTER uero status est IN QUO ab hac peccandi uoluntate et moriendi potestate MUTARI POTUISSET si UOLUISSET IN PRECEPTIS DEI MANERE FIRMITER ut scilicet animus eius ad transgrediendum nullius temptationis impulsu etiam uacillaret. Uere utique. 23 TUNG ENIM FORET ADDENDUM ID UT NON MODO NON PECCARET AUT 55 PECCARE UELLET SED NE POSSET QUIDEM AUT PECCARE AUT UELLE DELINQUERE. Ac per hoc — quasi dicat — nee mori nee passionibus affici posset. 24 Quod tamen sane intelligendum est: non quod scilicet Deus — cuius est potestas eterna, sicut iam diximus — desinat unquam posse 60 quod potuit sed quod, ut sic esset si non peccaret homo, diuina uoluntas constituit. Nam potestati delinquendi, qua etiam qui assistunt ei non sunt stabiles, presto est potestas puniendi qua et in angelis suis repperit prauitatem. 25 TERCIUS STATUS EST POST DELICTUM IN QUO MORS ILLUM SUBSECUTA 65 EST et ex diuine uoluntatis constitutione NECESSARIO ET similiter PECCATUM IPSUM UOLUNTASQUE PECCATI.

Hii sunt igitur tres secundum ea, que dicta sunt, hominum status. 26 QUORUM statuum HEC que dicturi sumus SUNT LOCA SUMMITATUM ATQUE CONTRARIORUM i.e. contrariarum sibi inuicem extremitatum: is 70 uidelicet STATUS QUI PREMIUM ESSET si IN PRECEPTIS DEI ADAM MA.NERE UOLUISSET: ET is QUI PENE FUIT QUONIAM in preceptis MANERE NOLUIT. Et uere hi duo quodam modo loca sunt contrariarum inter se inuicem summitatum. 27 IN ILLO ENIM qui, qualiter dictum est, premium esset, NEC MORS 75 ESSET dissolutionis NEC PECCATUM transgressionis NEC etiam UOLUNTAS ULLA PECCATI. IN HOC UERO qui est post delictum ET MORS est ET PECCATUM ET OMNIS AFFECTIO DELINQUENDI OMNIAQUE, Ut brCUlter dlCam,

per originate uicium PRONA IN PERNICIEM et adeo infirma quod NEC

55 foret addendum: forte addendum NO. foret attendendum f. uellet sed ne: ualet sed ne p. 60 unquam posse: unquam esse t. 63 qua et in: qua in p. 70 contrariarum sibi: contrarium sibi t. 71 is uidelicet: his uidelicet bLmpT. dei Adam: dei adeo f. 72 et si qui: et his qui Lm. manere noluit: manere uoluit fp. 73 inter se inuicem: inter se kN. 77 uoluntas ulla: uoluntas etiam ilia y 79 prona in perniciem: pronam perniciem p. et adeo: et ad eodem p.

PL 64, 1410B

360

etiam QUICQUAM OPIS IN SE HABENTTA UT POST LAPSUM in sua POSSET 80 RESURGERE.

28

ILLE UERO MEDIUS IN QUO scilicet PRESENTIA QUIDEM MORTIS UEL

PECCATI

ABERAT,

POTESTAS

UERO

UTRIUSQUE

i.e. pCCCati

Ct

mortis

CONSTABAT, INTER UTRUMQUE predictum STATUM COLLOCATUS EST.

29

Ex HIS IGITUR etc. 85 Hue usque diuisit status Ade et eorum qui humane generationis lege — hoc est: per originalis concupiscentie peccatum — propagati sunt. Quorum omnium in Christo, qui quidem ex peccatoribus sed non lege peccati corpus assumpsit, aliquid fuisse nunc ingreditur dicere: sed omnino nichil ex necessitate — cui ceteros addicit peccatum 90 generationis eorum — immo omnia ex sola uoluntate. 30 Hoc autem ideo dicit ut eorum, qui Christi corpus ex Maria sumptum esse non credunt, predicta argumenta consequentie sue rationem in Christo minime facere debere intelligant: qui non nesciunt quod, quamuis alique sint rationes que in quarumlibet rerum seu 95 facultatum generibus recipiuntur, sunt tamen alique que, certis addicte generibus, ultra ilia sua siue uniuersalitate slue probabilitate siue etiam necessitate non faciunt. 31 Quasi: hii sunt tres hominum status. Ex HIS IGITUR TRIBUS STATIBUS CHRISTUS qui non humana lege factus est homo CORPOREE — NATURE SUE QUODAM MODO INDIDIT non

OmnCS Sed SINGULA'S hoc

CSt

aliquas CAUSAS. 32 Et quas et ex quibus, ostendit dicens: NAM QUOD ASSUMPSIT MORTALE CORPUS quod utique ideo fecit UT A GENERE HUMANO MORTEM FUGARET, PONENDUM EST IN EO STATU i.e. secundum hoc factum esse 5 putandum est QUOD POST ADE PREUARICATIONEM eidem Ade et toti humano generi ex eo per concupijscentiam propagate PENALITER — hoc est: ut in eo esset mors proprii pena peccati — INFLICTUM EST. 80 opisinse: operis in se bKLMmptz (e con Y). 81 posset resurgere: posset insurgere p. 82 uero medius: uero medius status KY Boethius. quidem mortis: quod mortis p. 84 collocatus est: locatus est kNOs. collatus est f. 86 diuisit status: diuisit statum ks. 88 sed non lege: sed non longe m. 94 sue rationem: sue ratione FPpQRsT. 96 tamen alique: tamen aliqui p. que certjs addicte: pre ceteris addicte PpR. 1 non omnes sed: non omnes scilicet p. 2 hoc est aliquas: id est aliquas kNOs. 6 eidem Ade: eidem adest p.

CEut 8, 29-37

361

33 QUOD UERO NON FUIT IN EG Christo scilicet UOLUNTAS ULLA PECCATI — quantum quidem ad hoc, quod ipse est Deus, ab illo huiusmodi 10 uoluntas naturaliter aberat sed quantum ad gratiam qua factus est homo — EX EO SUMPTUM EST STATU i.e. secundum ilium hoc ei datum est statum QUI ESSE POTUISSET NISI UOLUNTATEM SUAM Adam INSIDIANTIS SIBI i.e. diaboli FRAUDIBUS APPLICASSET. 34 Et hec quidem in Christo secundum illos fuerunt status qui sibi 15 inuicem contrarii summitatum loca sunt. RESTAT IGITUR TERCIUS STATUS ID EST MEDIUS: ILLE SCILICET QUI EO TEMPORE FUIT CUM NEC

MORS ADERAT ET ADESSE POTERAT non modo mors sed et mortis precursoria causa, hoc est UOLUNTAS DELINQUENDI. 35

IN HOC IGITUR statu ADAM TALIS FUIT UT MANDUCARET AC BIBERET 20

UT ACCEPTA DIGERERET UT LABERETUR IN SOMPNUM ET huiusmodi ALIA

faceret QUE EI NON DEFUERUNT: HUMANA QUIDEM i.e. humane uite illius, qua in animam uiuentem FACTUS fuerat, deputata SED CONCESSA ET talia QUE NULLAM PENAM MORTIS tanquam peccata INFERRENT. QUE OMNIA CHRISTUM HABUISSE DUBIUM NON EST. 25 36 NAM etsi factus fuit Christus in animam uiuificantem, tamen sicut Adam factus, ut dictum e,st, in animam uiuentem ET MANDUCAUIT ET BIBIT ET in ceteris, que humana statu primo exigebat natura, HUMANI CORPORIS OFFicio absque necessitatis alicuius indigentia FUNCTUS EST.

30

37 NEQUE ENIM etiam IN ADAM TANTA INDIGENTIA tune FUISSE CREDENDA EST quanta fuit post peccatum UT scilicet, NISI manducasset, UIUERE NON POTUISSET: SED talis potius quod, si QUIDEM EX OMNI LIGNO ESCAM SUMERET, SEMPER UIUERE POTUISSET HISQUE hoc CSt hec SUmendo NON

MORI. Et ICCIRCO ut uidelicet his semper uiuere potuisset, PARADISI 35 FRUCTIBUS EXPLEBAT earn que dicta est INDIGENTIAM.

9 uoluntas ulla peccati: uoluntas peccati kNO. uoluntas ilia peccati Abm. uoluntas ulla peccandi fLT. 12 id est secundum ilium: hoc est secundum hunc kNOs. 13 statum qui: statum quod p. 14 insidiantis sibi: insidiantis p. (sibi id est) End of MS Arras, Ville 967 (s). 17 ille scilicet qui: ille status scilicet qui p. 19 precursoria causa: precursortia causa p. hoc est uoluntas: id est uoluntas kNO. hec est uoluntas f. 20 manducaret ac: manducaret et fkR. 21 digereret ut: digeret ut f. diligeret ut m. 23 (factus) Gen 2: 7. 24 tanquam peccata: tanquam peccato fhUz. 27 ut dictum est om kNO. 28 que humana: que humano LpT. 31 neque enim etiam: neque etiam kT. neque enim f NO. 32 credenda est: creditur k.

362

PL 64, 1411A

38 Non enim etiam in hoc penali statu omnia quibus indigere dicimur talia sunt ut, quamuis in hac uita degentibus quodam modo amminiculentur, sine illis tamen mori necesse sit: qualia sunt uestimenta uehicula et multifarie qualitatis huiusmodi plurima sine quibus 40 quidem uiuere possumus et tamen his indigemus. 39 Multo magis ergo in illo statu, qui fuit ante peccatum, Adam etiam sine escis uiuere poterat. Et tamen his indigebat. QUAM hoc est cuiusmodi INDIGENTIAM IN CHRISTO FUISSE secundum statum ilium qui fuit Ade ante peccatum NULLUS IGNORAT: SED hoc sola eius 45 POTESTATE, NON aliqua prefer ipsius uoluntatem NECESSITATE. 40 Ex his manifeste intelligi potest qua ratione, quamuis ex homine corpus Christi sumptum sit atque omnis homo ex prima preuaricatione et peccato et morte teneretur, non fuerit tamen in eo peccatum neque uoluntas ulla peccandi: et cum ipse non peccauerit, tamen mortem — 50 que peccati pena est — senserit quia uidelicet non humane generationis lege — hoc est: per peccatum concupiscentie — sed sola uoluntate factus homo, que uoluit, de predictis humane nature statibus — ut nos de necessitatibus nostris erueret — liber ab omni huiusmodi necessitate suscepit. 55 41 Ideoque ratio regule, que propria est generis preuaricatorum, extra genus illud in argumentum adducta non facit. Itaque secundum ilium statum, qui futurus erat premium obedientis, immunis ab omni peccato: secundum ilium statum qui penalis est inobedientis passiones multas etiam usque ad mortem recte sustinuit: et secundum ilium in 60 quo Adam ante peccatum Paradisi fructibus illam, que dicta est, indigentiam explebat, potestate non necessitate humani corporis officio functus est.

37 non enim etiam: non enim FPpQR. 38 dicimur talia: dicuntur talia fR. 40 uehicula et: uehicula sunt et y. multifarie qualitatis: multiuarie qualitatis AbfMmtVz. multi uane qualitatis p. uel multifarie ss z (multifarie e con hy). 43 Adam etiam sine: Adam sine f. 44 quam hoc est: quoniam hoc est f. quam id est kNO. 46 non aliqua preter: nee aliqua preter EFPpQRVY. 48 omnis homo: hominis homo p. 49 fuerit tamen: fuit tamen f. fuerit tantumk. 50 cum ipse non: cum ipsum non p. 51 que peccati pena: qui peccati pena p. 52 hoc est per: hoc per k. (peccatum concupiscen) End of MS Heiligenkreuz 208 in the middle of the word concupiscentie, ninth quire. 55 (huius modi necessitate) End of MS London, Br. Mus. Harl. 3082 (L.). 58 qui futurus... ilium statum om m. 60 etiam usque: et usque bDEFflMPpQRTtUVWY.

GEut 8, 38-47 42

363

ET hec IPSA quidem INDIGENTIA ANTE RESURRECTIONEM IN EO FUIT.

POST RESURRECTIONEM UERO TALIS EXTITIT UT ILLUD CORPUS HUMANUM 65

secundum hec, que ipse ad humanos usus habere uoluerat, ITA MUTARETUR SICUT COTpUS ADE

PRETER UINCULUM PREUARICATIONIS MUTARI

POTUISSET essetQUE in eo id QUOD IPSE DOMINUS IESUS CHRISTUS DOCUIT NOS non modo exteriori uerborum sono clamare uerum etiam intimi affectus UOTIS OPTARE UT uidelicet UOLUNTAS EIUS, remote indigentie 70 omnis impediments, FIAT ET IN TERRA hoc est in hominibus SICUT IN CELO hoc est in angelis ET UT REGNUM EIUS quo carni spiritus in omnibus imperet ADUENIAT ET NOS LIBERET A quocumque huius seculi MALO. 43

HEC ENIM. Quasi: hec docuit ipse Christus optare. Et nos utique, prout 75 docuit, ita faciamus. HEC ENIM OMNIA DEPRECATUR ILLA HUMANI GENERIS non quidem omnium sed FIDELITER hoc est recta fide CREDENTIUM BEATISSIMA iMMUTATio. Id est: ipsi immutandi hec omnia deprecantur. 44 HEC SUNT, o lohannes, QUE AD TE dirigenda SCRIPSI DE CREDULITATE MEE FIDEI i.e. de his que recte credenda credo. 80

45

QUA IN RE. Quasi: quoniam hec ad te direxi, uolo ut, si qua aliter quam conuenit a me dicta cognoueris, corrigas. Nam si QUID a me DICTUM

EST PERPERAM hoc

CSt perucrSC NON ITA SUM AMATOR MEI UT EA, QUE

SEMEL sine ratione EFFUDERIM, CONTENDAM ANTEFERRE cuiuslibet MELIORI 85 SENTENTIE.

46 Nee debeo contendere et tanquam sint mea defendere. Si ENIM NICHIL BONI EX NOBis EST i.e. si nulla res est, que nobis auctoribus bona sit, ut utique non est, NICHIL EST QUOD DEBEAMUS AMARE IN SENTENTHS tanquam NOSTRIS. 90 47 QUOD si CUNCTA SUNT BONA EX ILLO hoc est illo solo auctore QUI SOLUS non extrinsecus accidente bonitate sed ueritate essentie sue

71 in hominibus sicut: in omnibus sicut fNOR. 72 eius quo carni: eius quo carnis f. 73 omnibus imperet: omnibus impleret y. 74 quasi hec: quasi hoc AbfmpQTUz. 75 docuit ipse: docuit nos ipse FPpQRVY. 76 ita faciamus: ita facimus bGIKMtXy. 77 hoc est recta: id est recta kNO. hoc recta Uz. 78 beatissima: beatisp. id est ipsi: ut ipsi p. 82 hec ad te: ad te kNO. si qua aliter: si qua aliqua aliter b. 87 nee debeo: non debeo k. 91 cuncta sunt: cuncta sint f. illo solo auctore: illo auctore PpR.

364

PL 64, 1412B

EST BONUS, ILLUD POTIUS ESSE BONUM CREDENDUM EST QUOD INCOMMUTA-

BILIS BONITAS i.e. Deus qui incommutabiliter bonus est et OMNIUM BONORUM CAUSA incommutabili proposito sue uoluntatis PERSCRIBIT. 95 93 esse bonum del m. credendum est: credendum PpR. 95 uoluntatis perscribit: uoluntatis prescribit kNOPRT. uoluntatis perscribit id est approbat y. (perscribit) Explicit liber fB. Explicit Boetius de sancta trinitate quern glosauit magister Gisilbertus y. Explicit IX. Explicit liber Boetii de sancta trinitate O. Explicit Boetius de sancta trinitate liber N. In hoc uolumine sunt tres libri scilicet Boetius de trinitate Boetius de ebdoniadibus Boetius de duabus naturis et una persona in Christo. Liber sancte Marie et beati Bernardi Parisius. Qui hunc librum furatus fuerit anathema sit. Liber beati Bernardi Parisius. Qui hunc librum furatus fuerit uel alienauerit uel titulum eraserit anathema sit Amen T. Explicit liber Boetii sancte trinitatis. Dona superna seni lector pius oret Ugrioni ( ?) scripta manu cuius documents, libri legit huius. Liber sancte Marie Clare Uallis U. Explicit commentum Gilberti super libros Boetii romani et christiani philosophi man rec N. Seuerini Boetii de trinitate liber explicit EFQ. Finit Amen Deo gratias Q. Magistri G. pictauiensis episcopi super Boetium de trinitate tractatus explicit et super aliis libris eiusdem. Finito libro sit laus et gloria Christo P. Seuerini Boetii de duabus naturis et una persona Christi liber explicit Amen. Liber sancti Amandi Elnonensis cenobii. Si quis abstulerit uel dederit anathema sit fiat fiat V. Explicit liber Boetii de sancta trinitate. Liber sancte Marie in Nuenburch. Albertus Saxo v. Hunddesburch k. Explicit liber Boetii sancte trinitatis z. Seuerini Boetii de trinitate liber eplicit. G(isleberti) pictauiensis episcopi super Boetium de trinitate tractatus explicit p. Explicit Boecius de trinitate t. Iste liber est armarii fratrum predicatorum sancti Dominici de Bononia b.

APPENDICES


1

GILBERT'S TEXT OF THE OPUSCULA SACRA


ANICII MANLII SEUERINI BOETH De sancta Trinitate liber primus Inuestigatam diutissime questionem, quantum nostre mentis igniculum lux diuina dignata est, formatam rationibus litterisque mandatam offerendam uobis communicandamque curaui tarn uestri cupidus iudicii quam nostri studiosus inuenti. Qua in re quid mihi sit animi quociens stilo ipsa materie difficultate turn ex eo quod raris intelligi potest. Neque enim fame iactatione excitamur. Sed si quis est fructus exterior, hie similem sperare sententiam.

excogitata commendo turn ex 5 id est uobis tantum colloquor et inanibus uulgi clamoribus non potest aliam nisi materie

Quocumque igitur a uobis deieci oculos, partim ignaua segnities partim 10 callidus liuor occurrit ut contumeliam uideatur diuinis tractatibus irrogare qui talibus hominum monstris non agnoscenda hec potius quam proculcanda proiecerit. Iccirco stilum breuitate contraho et ex intimis sumpta philosophic disciplinis nouorum uerborum significationibus uelo ut hec mihi tantum uobisque, si quando ad ea conuertitis oculos, colloquantur. 15 Ceteros uero ita submouemus ut qui capere intellectu nequiuerint ad ea etiam legenda uideantur indigni. Sed et tantum a nobis queri oportet quantum 1 (inuestigatam) The reconstruction of the word order is based on the editions of the opuscula sacra made by R. Peiper (Leipzig 1871) and E. K. Rand (London 1918). The sigla used in the notes refer not to the text of Gilbert's commentaries but to the Boethius text found in most copies used in the preparation of the present edition. It has been pointed out that the Boethius text must be considered a later addition to enable the students to compare the commentary with the original. Most but not all copies have been collated for the limited purpose of confirming Gilbert's variations from the published editions. A study of Peiper's variants, as listed in his apparatus criticus, show that the copy of the opuscula used by Gilbert himself was very closely related to a group of two manuscripts (Bern and Gotha) represented in the edition by the Greek letter psi. 5 excogitata Gilbert (BDEfHhkLMNOoqruWXz). cogitata Peiper-Rand (FIKQTs) — turn ex GilbertRand (BDEfHhlkLMNOoqrsYuWXz). cum ex Peiper (FQS). 16 submouemus Gilbert (BEfKLMNOoSsz). submouimus Peiper-Rand. 17 sed et tantum. Gilbert lists two additional variants: ' sane tantum ' and ' sed ne tantum '. The reading ' sed et tantum is found in X with the suprascript' uel ne ' (= sed ne tantum). The reading ' sed ne tantum ' occurs in E with the suprascript ' uel et uel sane ' (= sed et tantum and sane tantum) and in D as the result of a correction from ' sed mine tantum '. ' Sane tantum ', adopted by Rand, is found in FQru. The reading' sed ne tantum ', adopted by Peiper, is very common in the copies collated (BfHIKkLMNOoqrSsTWz).

370

APPENDICES

humane rationis intuitus ad diuinitatis ualet celsa conscendere. Nam ceteris quoque artibus idem quasi quidam finis est constitutus quousque potest uia rationis accedere. Neque enim medicina egris semper affert salutem. Sed20 nulla erit culpa medentis si nichil eorum que fieri oportebat omiserit. Idemque in ceteris. At quanto hec difficilior questio est tanto facilior debet esse ad ueniam. Uobis tamen etiam illud inspiciendum est an ex beati Augustini scriptis semina rationum aliquos in nos uenentia fructus extulerint. Ac de proposita25 questione hinc sumamus initium. I

Christiane religionis reuerentiam plures usurpant. Sed ea fides pollet maxime ac solitarie que turn propter uniuersalium precepta regularum quibus eiusdem religionis intelligatur auctoritas turn propterea quod eius cultus per omnes pene mundi terminos emanauit catholica uel uniuersalis uocatur. Cuius hec de trinitatis unitate sententia est: Pater, inquiunt, deus films 5 deus spiritus sanctus deus. Igitur pater filius spiritus sanctus unus non tres dii. Cuius coniunctionis ratio est indifferentia. Eos enim differentia comitatur qui uel augent uel minuunt: ut Arriani qui gradibus meritorum trinitatem uariantes distrahunt atque in pluralitatem diducunt. Principium enim pluralitatis alteritas est. Preter alteritatem enim nee 10 pluralitas quid sit intelligi potest. Trium namque rerum uel quotlibet turn genere turn specie turn numero diuersitas constat. Quociens enim idem dicitur, tociens diuersum etiam predicatur. Idem uero dicitur tribus modis: aut genere ut idem homo quod equus quia his idem genus ut animal: uel specie ut idem Cato quod Cicero quia eadefn 15 species ut homo: uel numero ut Tullius et Cicero quia unus est numero. Quare diuersum etiam uel genere uel specie uel numero dicitur. Sed in numero differentiam accidentium uarietas facit. Nam tres homines neque genere neque specie sed suis accidentibus distant. Nam si uel animo cuncta ab his accidentia separemus, tamen locus cunctis diuersus est quern unum 20 fingere nullo modo possumus. Duo enim corpora unum locum non obtinebunt (qui est accidens). Atque ideo sunt numero plures quoniam accidentibus plures fiunt.

22 quanto Gilbert (EIKkNOrSsX). quantum Peiper-Rand. tanto Gilbert (EHIkNOrSsT). tarn PeiperRand (DuWX). 18 sed in numero Gilbert (DEfHhLoqrsuWX). sed numero Peiper-Rand (BFIKkMNOQSTz). 20 separemus Gilbert-Rand (BDEFflKkLNOoQqrSsTuWXz). separaremus Peiper, 22 qui est accidens om. Gilbert (Q).


371

II Age igitur ingrediamur et unumquodque ut intelligi atque capi potest dispiciamus. Nam, sicut optima dictum uidetur, eruditi est hominis unumquodque ut ipsum est ita de eo fidem capere temptare. Nam cum ties sint speculatiue partes Naturalis in motu inabstracta anypexairetos i.e. inseparabilis. Considerat 5 enim corporum formas cum materia que a corporibus separari non possunt. Que corpora in motu sunt: ut cum terra deorsum, ignis sursum fertur. Habetque motum forma materie coniuncta. Mathematica sine motu inabstracta. Hec enim formas corporum speculatur sine materia ac per hoc sine motu. Que forme cum in materia sint, ab his 10 separari non possunt. Theologica sine motu abstracta atque separabilis. Nam dei substantia et materia et motu caret. In naturalibus igitur rationaliter in mathematicis disciplinaliter in diuinis intellectualiter uersari oportebit neque diduci ad imaginationes sed potius 15 ipsam inspicere formam que uere forma neque imago est et que esse ipsum est et ex qua esse est. Omne namque esse ex forma est. Statua enim non secundum es quod est materia sed secundum formam qua in eo insignita est effigies animalis dicitur. Ipsumque es non secundum terram quod est eius materia sed dicitur secundum 20 eris figuram. Terra quoque ipsa non secundum informem materiam kata ton ylen dicitur sed secundum siccitatem grauitatemque que sunt forme. Nichil igitur secundum materiam esse dicitur sed secundum propriam formam. Sed diuina substantia sine materia forma est atque ideo unum. Et est id 25 quod est. Reliqua enim non sunt id quod sunt. Unumquodque enim habet esse suum ex his ex quibus est i.e. ex partibus suis et est hoc atque hoc i.e. partes sue coniuncte sed non hoc uel hoc singulariter. Ut cum homo terrenus constet ex anima corporeque corpus et anima est: non uel corpus uel anima. In parte igitur non est id quod est. Quod uero 30

5 id est inseparabilis Gilbert (EFHIKkMNOQSsuz), added in X, suprascript in TW, omitted in Peiper-Rand. 8 coniuncta Gilbert-Rand (BDEfHhIKkLMNOoQrSsTuWXz). coniunctae Peiper. 12 theologica Gilbert-Rand (EfIKkMNOorSsXz). theologia Peiper (BHL). 14 rationaliter Gilbert (DHhsuW). rationabiliter Peiper-Rand. 22 secundum informem materiam Gilbert (FKQSIX), suprascript MW. It is not adopted as authentic by Peiper-Rand. kata ton ylen. Gilbert lists the alternative reading ' apo ton ylen ', found in X. Peiper adopts ' atopon ylen ', Rand ' apoion ylen ' actually found in FKLQSTuz. 30 in parte igitur Gilbert (EFIKQSTX). in partem, igitur Peiper-Rand (L.).

372

APPENDICES

non est ex hoc atque hoc sed tantum est hoc, illud uere est id quod est. Et est pulcherrimum fortissimumque quia nullo nititur. Quocirca hoc uere unum in quo nullus numerus: nullum in eo aliud preter quam id quo est. Neque enim subiectum fieri potest. Forma enim est. Forme uero subiecte esse non possunt. 35 Nam quod cetere forme subiecte accidentibus sint ut humanitas non ita accidentia suscipit eo quod ipsa est sed eo quod materia ei subiecta est. Dum enim materia subiecta humanitati suscipit quodlibet accidens, ipsa hoc suscipere uidetur humanitas. Forma uero que est sine materia non poterit esse subiectum nee uero inesse 40 materie. Neque enim esset forma sed imago. Ex his enim formis, que preter materiam sunt, iste forme uenerunt que sunt in materia et corpus efficiunt. Nam ceteras que in corporibus sunt abutimur formas uocantes dum imagines sint. Assimilantur enim formis his que non sunt in materia constitute. Nulla igitur in eo diuersitas nulla ex diuersitate pluralitas nulla ex acci- 45 dentibus multitude atque iccirco nee numerus. Ill

Deus uero a deo nullo differt ne uel accidentibus uel substantialibus differentiis in subiecto positis distent. Ubi uero nulla est differentia, nulla est omnino pluralitas. Quare nee numerus. Igitur unitas tantum. Nam quod tercio repetitur deus cum pater ac filius et spiritus sanctus nuncupatur, tres unitates non facient pluralitatem numeri in eo quod ipse 5 sunt si aduertamus ad res numerabiles ac non ad ipsum numerum. Illic enim unitatum repetitio numerum facit. In eo autem numero qui in rebus numerabilibus constat, repetitio unitatum atque pluralitas minime facit numerabilium rerum numerosam diuersitatem. Numerus enim duplex est: unus quidem quo numeramus alter uero qui in 10 rebus numerabilibus constat. Etenim unum res est. Unitas quo unum dicimus. Duo rursus in rebus sunt ut homines uel lapides. Dualitas nichil sed tantum dualitas qua duo homines uel duo lapides fiunt. Et in ceteris eodem modo. Ergo in numero quo numeramus repetitio unitatum facit pluralitatem. In rerum uero numero non facit pluralitatem unitatum repetitio ut si de eodem 15

34 quo est Gilbert (EFflKkMNOQSXz) quod est Peiper-Rand (DHhLqrTuW). 36 sint Gilbert (*). sunt Peiper-Rand. An asterisc added to Gilbert's name is used to indicate that the reading is not supported by any of the manuscripts collated. 37 materia ei Gilbert-Rand (BFfHhIKLMQqrSsTuXz) materiae Peiper. 5 facient Gilbert (EKkMNOsXz). iaciunt PeiperRand. 7 numerabilibus Gilbert-Rand (BDEFfHIkMNOQqrSsTWXz). numeralibus Peiper.


373

dicam gladius unus mucro unus ensis unus. Potest enim unus tot uocabulis gladius agnosci. Hec enim unitatum iteratio potius est, non numeratio. Uel ut si ita dicamus ensis mucro gladius repetitio quedam est eiusdem, non numeratio diuersorum. Uel ut si dicam sol sol sol, non tres soles effecerim sed de uno tociens predicauerim. 20 Non igitur si de patre ac filio et spiritu sancto tercio predicetur deus iccirco trina predicatio numerum facit. Hoc enim illis, ut dictum est, imminet qui inter eos distantiam faciunt meritorum. Catholicis uero nichil in differentia constituentibus ipsamque formam ut est esse ponentibus neque aliud esse quam est ipsum quod est opinantibus recte 25 repetitio de eodem quam enumeratio diuersi uidetur esse cum dicitur deus pater deus filius deus spiritus sanctus. Atque hec trinitas unus deus uel ut ensis atque mucro unus gladius uel ut sol sol sol unus sol. Sed hoc interim ad earn dictum sit significationem demonstrationemque qua ostenditur non omnem unitatum repetitionem numerum pluralitatemque perficere. 30 Non uero ita dicitur pater et filius et spiritus sanctus quasi multiuocum quiddam. Nam mucro et ensis et ipse est et idem. Pater uero ac filius et spiritus sanctus idem equidem est non uero ipse. In qua re paulisper considerandum est. Requirentibus enim: ipse est pater qui filius ? minime, inquiunt. Rursus: 35 idem alter qui alter ? Negatur. Non est igitur inter eos in re omni indifferentia. Quare subintrat numerus quern ex subiectorum diuersitate confici superius explanatum est. De qua re breuiter considerabimus si prius illud quemadmodum de deo unumquodque predicatur premiserimus. 40 IIII Decem omnino predicamenta traduntur que de rebus omnibus uniuersaliter predicantur i.e. substantia qualitas quantitas ad aliquid ubi quando habere situm esse facere pati. Hec igitur talia sunt qualia subiecta permiserint. Nam pars eorum in reliquarum rerum predicatione substantia est. Pars in accidentium numero 5 est. At hec cum quis in diuinam uerterit predicationem cuncta mutantur que predicari possunt. Ad aliquid uero omnino non potest predicari. Nam substantia in illo non est uere substantia sed ultra substantiam. Item qualitas et cetera que euenire queunt. Quorum ut amplior fiat intellectus exempla subdenda sunt. 10 21 predicetur Gilbert (*). Peiper-Rand,

predicatur Peiper-Rand,

9 euenire Gilbert (BEHhlsuz). uenire

374

APPENDICES

Nam cum dicimus deus, substantiam quidem significare uidemur. Sed earn que sit ultra substantiam. Cum uero iustus, qualitatem quidem sed non accidentem. Sed earn que sit substantia sed ultra substantiam. Neque enim aliud est quod est, aliud est quod iustus est. Sed idem est esse deo quod iusto. Item cum dicitur magnus mur. Sed earn que sit ipsa tiam. Idem est enim esse monstratum est quoniam is

uel maximus, quantitatem quidem significare uide- 15 substantia tails qualem esse diximus ultra substandeo quod magno. De forma enim eius superius sit forma et unum uere nee ulla pluralitas.

Sed hec predicamenta talia sunt ut in quo sint ipsum esse faciant quod dicitur. Diuise quidem in ceteris. In deo uero coniuncte atque copulate hoc 20 modo: Nam cum dicimus substantia ut homo uel deus ita dicitur quasi illud de quo predicatur ipsum sit substantia ut substantia homo uel deus. Sed distat quoniam homo non integre ipsum homo est ac per hoc nee substantia. Quod enim est, aliis debet que non sunt homo. 25 Deus uero hoc ipsum deus est. Nichil enim aliud est nisi quod est. Ac per hoc ipsum deus est. Rursus iustus quod est qualitas ita dicitur quasi ipse hoc sit de quo predicatur. Id est: si dicamus homo iustus uel deus iustus, ipsum hominem uel deum iustos esse proponimus. Sed differt quod homo alter, alter iustus. Deus 30 uero idem ipsum est quod est iustum. Magnus etiam homo uel deus dicitur atque ita quasi ipse sit homo magnus uel deus magnus. Sed homo tantum magnus, deus uero ipsum magnus existit. Reliqua uero neque de deo neque de ceteris predicantur. Nam ubi uel de homine uel deo predicari potest: de homine ut in foro, de deo ut ubique. Sed 35 ita ut non quasi ipsa sit res id quod predicatur de qua dicitur. Non enim ita homo dicitur esse in foro quemadmodum esse albus uel longus: nee quasi circumfusus et determinatus proprietate aliqua qua designari secundum se possit sed tantum quod sit illud aliis informatum rebus per hanc predicationem ostenditur. 40 De deo uero non ita. Nam quod ubique est ita dici uidetur non quod in omni sit loco — omnino enim in loco esse non potest — sed quod omnis ei locus adsit ad eum capiendum cum ipse non suscipiatur in loco. Atque ideo nusquam in loco esse dicitur quoniam ubique est. Sed non in loco.

22 substantia ut Gilbert-Rand (BDEflKkLNOSuWXz). substantia aut Peiper (FHMQqT). 25 que non Gilbert-Rand (BDEFfHhIKkLMNOQqrSTuWXz). qui non Peiper. 39 quod sit Gilbert (BDEFHIKLQqrSWX). quo sit Peiper-Rand,


375

Quando uero eodem predicatur modo ut de homine heri uenit, de deo semper 45 est. Hie quoque non quasi esse aliquid dicitur illud ipsum de quo hesternus dicitur aduentus. Sed quid ei secundum tempus accesserit predicatur. Quod uero de deo dicitur semper est, unum quidem significat quasi omni preterito fuerit omni quoquo modo sit present! est omni futuro erit. Quod de celo et de ceteris immortalibus corporibus secundum philosophos dici potest. 50 At de deo non ita. Semper enim est quoniam semper presentis est in eo temporis. Tantumque inter nostrarum rerum presens, quod est nunc, interest ac diuinarum quod nostrum nunc quasi currens tempus facit et sempiternitatem: diuinum uero nunc permanens neque mouens sese atque consistens eternitatem facit. Cui nomini si adicias semper, facies eius quod est nunc iugem inde- 55 fessumque ac per hoc perpetuum cursum quod est sempiternitas. Rursus habere uel facere eodem modo. Dicimus enim uestitus currit de homine: de deo cuncta possidens regit. Rursus de eo nichil quod est esse de utrisque dictum est. Sed hec omnis predicatio exterioribus datur. Omniaque hec quodam modo 60 referuntur ad aliud. Cuius predicationis differentiam sic facilius internoscimus: qui homo est uel deus, refertur ad substantiam qua est aliquid i.e. homo uel deus. Qui iustus est, refertur ad qualitatem qua scilicet est aliquid i.e. iustus. Qui magnus, ad quantitatem qua est aliquid i.e. magnus. 65 Nam in ceteris predicationibus nichil tale est. Qui enim dicit esse aliquem in foro uel ubique, refert quidem ad predicamentum quod est ubi sed non quo aliquid est uelut iusticia iustus. Item cum dico currit uel regit uel nunc est uel semper est, refertur quidem uel ad facere uel ad tempus — si tamen interim diuinum illud semper tempus dici potest — sed non quo aliquo aliquid 70 est uelut magnitudine magnus. Nam situm passionemque requiri in deo non oportet. Neque enim sunt. lamne patet que sit differentia predicationum ? quod alie quidem quasi rem monstrant alie uero quasi circumstantias rei quodque ilia que ita predicantur ut esse aliquid rem ostendant, ilia uero non ut esse sed potius extrinsecus 75 aliquid quodam modo affigant ? Ilia igitur que aliquid esse designant, secundum rem predicationes uocantur. Que cum de rebus subiectis dicuntur, uocantur accidentia secundum rem. Cum uero de deo qui subiectus non est. secundum substantiam rei predicatio nuncupatur. 80

71 magnus Gilbert (fur), magnum Peiper-Rand (BDEFfHIKMNOPQqSTWX). Gilbert (DEFhQrSTW). uocentur Peiper-Rand.

77 uocantur

376

APPENDICES

V Age nunc de relatiuis speculemur pro quibus omne quod dictum est sumpsimus ad disputationem. Maxime enim hec non uidentur secundum se facere predicationem que perspicue ex alieno aduentu constare perspiciuntur. Age enim quoniam dominus ac seruus relatiua sunt. Uideamus utrumne ita sit ut secundum se sit predicatio an minime. Atqui si auferas albedinem, 5 abstuleris quoque album. Sed interest quod albedo accidit albo qua sublata perit nimirum album. At in domino si seruum auferas perit uocabulum quo dominus uocabatur. Sed non accidit seruus domino ut albedo albo sed potestas quedam qua seruus coercetur. Que quoniam sublato deperit seruo constat non earn per se domino accidere sed per seruorum quodam modo extrinsecus 10 accessum. Non igitur dici potest predicationem relatiuam quicquam rei de qua dicitur secundum se uel addere uel minuere uel mutare. Que tota non in eo quod est esse consistit sed in eo quod est in comparatione aliquo modo se habere: nee semper ad aliud sed aliquociens ad idem. 15 Age enim. Stet quisquam. Ei igitur si accedam dexter, erit ille sinister ad me comparatus. Non quod ille ipse sinister sit sed quod ego dexter accesserim. Rursus ego sinister accedo, item ille fit dexter. Non quod ita sit per se dexter uelut albus ac longus sed quod me accedente fit dexter. Atque id quod est a me et ex me est. Minime uero ex sese. 20 Quare que secundum rei alicuius in eo quod ipsa est proprietatem non faciunt predicationem nichil alternare uel mutare queunt nullamque omnino uariare essentiam. Quocirca si pater ac films ad aliquid dicuntur nichilque aliud, ut dictum est, differunt nisi sola relatione — relatio uero non predicatur ad id de quo pre- 25 dicatur quasi ipsa sit et secundum rem de qua dicitur — non faciet alteritatem rerum (de qua dicitur) sed si dici potest — quo quidem modo id quod uix intelligi potuit interpretatum est — personarum. Omnino enim magna regule est ueritas in rebus incorporalibus distantias effici differentiis, non locis. Neque accessisse dici potest aliquid deo ut pater 30 fieret. Non enim cepit esse unquam pater eo quod substantialis quidem ei est productio filii: relatiua uero predicatio patris. Ac si meminimus omnium in prioribus de deo sententiarum ita cogitemus:

7 uocabulum quo Gilbert-Rand (BDEFfHhIKkLMNOQqrSsTuWXz). uocabulum quod Peiper (Tq). 18 item ille Gilbert-Rand (and all MSS collated), idem ille Peiper. fit dexter Gilbert-Rand (BEFhkLMQqsTX). sit dexter Peiper. 27 de qua dicitur om. Gilbert (FP).


377

processisse quidem ex deo patre filium deum et utrisque spiritum sanctum. Hos quoniam incorporales sint minime locis distare. 35 Quoniam uero pater deus et filius deus et spiritus sanctus deus, deus uero nullas habet differentias quibus differat ab deo, a nullo eorum differt. Differentie uero ubi absunt, abest pluralitas. Ubi abest pluralitas, adest unitas. Nichil autem aliud gigni potuit ex deo nisi deus. Et in rebus numerabilibus repetitio unitatum non facit modis omnibus pluralitatem. 40 Trium igitur idonee constituta est unitas.

VI Sed quoniam nulla relatio ad se ipsam referri potest, iccirco quod ea secundum se ipsam est predicatio que relatione caret, facta quidem est trinitatis numerositas in eo quod est predicatio relationis. Seruata uero unitas in eo quod est indifferentia uel substantie uel operationis uel omnino eius que secundum se dicitur predicationis. 5 Ita igitur substantia continet unitatem. Relatio multiplicat trinitatem. Atque ideo sola singillatim proferuntur atque separatim que relationis sunt. Nam idem pater qui filius non est. Nee idem uterque qui spiritus sanctus. Idem tamen deus est pater et filius et spiritus sanctus. Idem iustus idem bonus idem magnus idem omnia que secundum se poterunt predicari. 10 Sane sciendum est non semper talem esse relatiuam predicationem ut semper ad differens predicetur ut est seruus ad dominum. Differunt enim. Nam omne equale equali equale est et simile simili simile est et idem ei quod est idem idem est. Et similis est relatio in trinitate patris ad filium et utriusque ad spiritum 15 sanctum ut eius quod est idem ad id quod est idem. Quod si id in cunctis aliis rebus non potest inueniri, facit hoc cognata caducis rebus alteritas. Nos uero nulla imaginatione diduci sed simplici intellectu erigi et ut quidque intelligi potest ita aggredi etiam intellectu oportet. Sed de proposita questione satis dictum est. Nunc uestri normam iudicii 20 expectat subtilitas questionis. Que utrum recte decursa sit an minime, uestre statuet pronuntiationis auctoritas. Quod si sententie fidei fundamentis sponte firmissime opitulante gratia diuina idonea argumentorum adiumenta prestitimus, illuc perfecti operis leticia remeabit unde uenit effectus. Quod si ultra se humanitas nequiuit ascendere, quantum imbecillitas subtrahit, uota supplebunt. 25

1 se ipsam Gilbert (BDEFhLPQrSsTuW). se ipsum Peiper-Rand (fHIMz). Gilbert (BDEFhPrSsTuWX). se ipsum Peiper-Rand.

2 se ipsam

378

APPENDICES

ANICII MANLII SEUERINI BOETII De sancta Trinitate liber secundus I Quero an pater et filius ac spiritus sanctus de diuinitate substantialiter predicentur an alio quolibet modo. Uiam indaginis hinc arbitror esse sumendam unde rerum omnium manifestum constat exordium i.e. ab ipsis catholice fidei fundamentis. Si igitur interrogem an qui dicitur pater substantia sit, respondetur est 5 substantia. Quod si queram an filius substantia sit, idem dicitur. Spiritum quoque sanctum substantiam esse nemo dubitauerit. Sed cum rursus colligo patrem filium spiritum sanctum, non plures sed una occurrit esse substantia. Una igitur substantia trium. Nee separari ullo modo aut disiungi potest nee uelut partibus in unum coniuncta est sed est una simpliciter. Quecumque 10 igitur de diuina substantia predicantur, ea tribus oportet esse communia. Idque signi erit que sint que de diuinitatis substantia predicentur quod quecumque hoc modo dicuntur de singulis in unum collectis tribus singulariter predicabuntur hoc modo: Si dicimus pater deus est, filius deus est, spiritus sanctus deus est, pater 15 filius ac spiritus sanctus unus deus. Si igitur eorum una deltas una substantia est, licet dei nomen de diuinitate substantialiter predicari. Ita pater ueritas est, filius ueritas est, spiritus sanctus ueritas est. Pater filius et spiritus sanctus non tres ueritates sed una ueritas est. Si igitur una in his substantia una est ueritas, necesse est ueritatem substantialiter predicari. 20 De bonitate de incommutabilitate de iusticia de omnipotentia ac de ceteris omnibus que tam de singulis quam de omnibus singulariter predicamus manifestum est substantialiter dici. Unde apparet ea que cum in singulis separatim dici conuenit nee tamen in omnibus dici queunt non substantialiter predicari sed alio modo. Qui uero 25 iste sit, posterius queram.

5 est Gilbert (*). esse Pelper-Rand.


379

Nam qui pater est, hoc uocabulum non transmittit ad filium neque ad spiritum sanctum. Quo fit ut non sit substantiale nomen hoc inditum. Nam si substantiale esset ut deus ut ueritas ut iusticia ut ipsa quoque substantia, de ceteris diceretur. 30 Item filius solus hoc recipit nomen neque cum aliis iungit sicut in deo sicut in ueritate sicut in ceteris que superius dixi. Spiritus quoque non est idem qui pater ac filius. Ex his igitur intelligimus patrem ac filium ac spiritum sanctum non de ipsa diuinitate substantialiter dici sed alio quodam modo. Si enim substan- 35 tialiter predicaretur, et de singulis et de omnibus singulariter diceretur. II

Hec uero ad aliquid dici manifestum est. Nam et pater alicuius pater est. Et filius alicuius filius est. Spiritus alicuius spiritus. Quo fit ut nee trinitas quidem substantialiter de deo predicetur. Non enim pater trinitas. Qui enim pater est, filius ac spiritus sanctus non est. Nee trinitas filius nee trinitas spiritus sanctus secundum eundem modum. 5 Sed trinitas quidem in personarum pluralitate consistit: unitas uero in simplicitate substantie. Quod si persone diuerse sunt, substantia uero indiuisa, necesse est quod uocabulum ex personis originem capit, id ad substantiam non pertinere. At trinitatem personarum diuersitas facit. Trinitas igitur non pertinet ad 10 substantiam. Quo fit ut neque pater neque filius neque spiritus sanctus neque trinitas de deo substantialiter predicetur sed, ut dictum est, ad aliquid. Deus uero ueritas iusticia bonitas omnipotentia substantia immutabilitas uirtus sapientia et quicquid huiusmodi excogitari potest substantialiter de diuinitate dicuntur. 15 Hec si se recte et ex fide habent, ut me instruas peto. Aut si aliqua re forte diuersus es, diligentius intuere que dicta sunt. Et fidem si poteris rationemque coniunge.

8

diuerse Gilbert (BfPS). diuisae Peiper-Rand. ecit Peiper-Rand (fkOs).

f

10 facit Gilbert (BDFhIKLMPQqrSTWXz).

380

APPENDICES

ANICII MANLII SEUERINI BOETII liber De bonorum ebdomade Postulas ut ex ebdomadibus nostris eius questionis obscuritatem que continet modum quo substantie in eo quod sint bone sint cum non sint substantialia bona digeram et paulo euidentius monstrem. Idque eo dicis esse faciendum quod non sit omnibus notum iter huiusmodi scriptionum. Tuus uero testis ipse sum quam hac uiuaciter fueris ante complexus. 5 Ebdomadas uero ego mihi ipse commentor potiusque ad memoriam meam speculata conseruo quam cuiquam participo quorum lasciuia ac petulantia nichil a ioco risuque patitur esse coniunctum. Prohinc tu ne sis obscuritatibus breuitatis aduersus que cum sint archani fida custodia turn id habent commodi quod cum his solis qui digni sunt colloquuntur. 10 Ut igitur in mathematica fieri solet ceterisque etiam disciplinis preposui terminos regulasque quibus cuncta que secuntur efficiam. W Communis animi conceptio est enuntiatio quam quisque probat auditam.

Harum duplex modus est. Nam una ita communis est ut omnium sit hominum ueluti si hanc proponas: si duobus equalibus equalia auferas, que relinquuntur 15 equalia esse nullus id intelligens neget. Alia uero est doctorum tantum. Que tamen ex talibus communis animi conceptionibus uenit ut est: que incorporalia sunt, in loco non esse. Et cetera que non uulgus sed docti comprobant.

& Diuersum est esse et id quod est. Ipsum uero esse nondum est. At uero quod 20 est accepta essendi forma est atque consistit. & Quod est participare aliquo potest. Sed ipsum esse nullo modo aliquo participat. Fit enim participatio cum aliquid iam est. Est autem aliquid cum esse susceperit. M Id quod est habere aliquid preter quam quod ipsum est potest. Ipsum uero 25 esse nichil aliud preter se habet ammixtum.

8 coniunctum Gilbert (BCDEFfhIKkLMNOPQrSsTWXz).

disiunctum Peiper seiunctum Rand.


381

& Diuersum est tantum esse aliquid et esse aliquid in eo quod est. Illic enim accidens hie substantia significatur.

Commentaries on Boethius (Studies and Texts)

Boethius

Plato: Clitophon (Cambridge Classical Texts and Commentaries)

Plato: Clitophon (Cambridge Classical Texts and Commentaries)

Theophrastus: Characters (Cambridge Classical Texts and Commentaries)

On Aristotle's on Interpretation 9: With on Aristotle's on Interpretation 9 Boethius : First and Second Commentaries (Ancient Commentators on Aristotle)

Commentaries on Living

Commentaries on Beelzebubs Tales

Commentaries On Living

Commentaries On Living

Commentaries On Living

Difficult Justice: Commentaries on Levinas and Politics

Commentaries on Living: First Series

Commentaries on Living: Third Series

Commentaries on Living, 2nd Series

Three Books on Life (Medieval and Renaissance Texts and Studies)

Pindar: Pythian Eleven (Cambridge Classical Texts and Commentaries)

Three Books on Life (Medieval and Renaissance Texts and Studies)

Pindar: Pythian Eleven (Cambridge Classical Texts and Commentaries)

Decimus Laberius: The Fragments (Cambridge Classical Texts and Commentaries)

The Art of War: Complete Texts and Commentaries

Propositional Logic of Boethius

The Quran in Context (Texts and Studies on the Qur'an)

Boethius (Great Medieval Thinkers)

Boethius (Great Medieval Thinkers)

Qumran and Apocalyptic: Studies on the Aramaic Texts from Qumran (Studies on the Texts of the Desert of Judah)

Calvin: Commentaries

Death and Immortality in Late Neoplatonism: Studies on the Ancient Commentaries on Plato's Phaedo (Ancient Mediterranean and Medieval Texts and ... Neoplatonism, and the Platonic Tradition)

Texts on Method

Carl Sauer on Culture and Landscape: Readings and Commentaries

Boethius - The Consolation of Philosophy

Commentaries on Boethius (Studies and Texts)

Boethius

Plato: Clitophon (Cambridge Classical Texts and Commentaries)

Plato: Clitophon (Cambridge Classical Texts and Commentaries)

Theophrastus: Characters (Cambridge Classical Texts and Commentaries)

On Aristotle's on Interpretation 9: With on Aristotle's on Interpretation 9 Boethius : First and Second Commentaries (Ancient Commentators on Aristotle)

Commentaries on Living

Commentaries on Beelzebubs Tales

Commentaries On Living

Commentaries On Living

Commentaries On Living

Difficult Justice: Commentaries on Levinas and Politics

Commentaries on Living: First Series

Commentaries on Living: Third Series

Commentaries on Living, 2nd Series

Three Books on Life (Medieval and Renaissance Texts and Studies)

Pindar: Pythian Eleven (Cambridge Classical Texts and Commentaries)

Three Books on Life (Medieval and Renaissance Texts and Studies)

Pindar: Pythian Eleven (Cambridge Classical Texts and Commentaries)

Decimus Laberius: The Fragments (Cambridge Classical Texts and Commentaries)

The Art of War: Complete Texts and Commentaries

Propositional Logic of Boethius

The Quran in Context (Texts and Studies on the Qur'an)

Boethius (Great Medieval Thinkers)

Boethius (Great Medieval Thinkers)

Qumran and Apocalyptic: Studies on the Aramaic Texts from Qumran (Studies on the Texts of the Desert of Judah)

Calvin: Commentaries

Death and Immortality in Late Neoplatonism: Studies on the Ancient Commentaries on Plato's Phaedo (Ancient Mediterranean and Medieval Texts and ... Neoplatonism, and the Platonic Tradition)

Texts on Method

Carl Sauer on Culture and Landscape: Readings and Commentaries

Boethius - The Consolation of Philosophy

Recommend Documents