Cierpienie, umieranie, nadzieja

CIERPIENIE UMIERANIE NADZIEJA „Studia Pedagogiczne" Seria pod redakcją Franciszka Rzepki SJ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. ...

Author: Józef Tarnawa

30 downloads 603 Views 1MB Size Report

This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form

DOWNLOAD PDF

CIERPIENIE UMIERANIE NADZIEJA

„Studia Pedagogiczne" Seria pod redakcją Franciszka Rzepki SJ 1. 2. 3. 4. 5.

6. 7. 8. 9. 10.

R. Jasnos, Teologia prawa w Deuteronomium, 2001 Sto lat polskiej katechezy. Wkład wybitnych polskich katechetyków w odnowę i rozwój polskiej katechezy, 2001 H.-G. Ziebertz, Religijność i wychowanie w świecie pluralistycznym, 2001 J. Tarnawa SJ, Katecheza o cierpieniu i umieraniu w nauczaniu Jana Pawła II, 2001 Nauka - Wiara - Katecheza. Jak mówić o relacjach nauka-wiara w katechezie?, R. Janusz SJ, B. Lisiak SJ, J. Poznański SJ (red.), 2002 Dydaktyka w służbie katechezy, praca zbiorowa pod red. ks. Stanisława Dziekońskiego, 2002 A. Błasiak, Młodzież - świat wartości, 2002 A. Walulik CSFN, Katecheza inicjacyjna w polskich katechizmach, 2002 Paweł Kaźmierczak, Personalistyczna koncepcja wychowania w nauczaniu Jana Pawła II, 2003 Józef Tarnawa S J, Cierpienie - Umieranie - Nadzieja, 2003

Józef Tarnawa S J

CIERPIENIE UMIERANIE NADZIEJA

Wydawnictwo WAM Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum' Kraków 2003

Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum" 31-501 Kraków, ul. Kopernika 26 [email protected] http://www.jezuici.krakow.pl/ignatianum/

Projekt okładki Andrzej Sochacki

NIHIL OBSTAT. Prowincja Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego, ks. A. Żak SJ, prowincjał, Kraków, 17 listopada 2001 r., l.dz. 265/01

ISBN 83-88209-66-3 (Ignatianum) ISBN 83-7813-137-7 (WAM) Wydawnictwo WAM ul. Kopernika 26, 31-501 Kraków tel. (012) 429 18 88, fax (012) 429 50 03 e-mail: [email protected] Dział handlowy: tel. (012) 423 75 00; 429 18 88, w. 322, 348, 366 fax (012) 430 32 10 e-mail: [email protected] Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ: http ://Wydawnictwo Wam.pl

Druk: Drukarnia Wydawnictwa WAM, 31-501 Kraków, ul. Kopernika 26

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA

7

WYKAZ SKRÓTÓW

9

WSTĘP

11

1. GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

19

1.1. Godność człowieka z racji jego pochodzenia 1.2. Godność człowieka z racji odzyskanego życia 1.3. Godność człowieka z racji jego przeznaczenia

21 34 39

1.4. Poszanowanie ludzkiej godności

41

1.4.1. Przestrzeganie prawa moralnego

41

1.4.2. Podmiotowe traktowanie człowieka

47

2. PRZYCZYNY CIERPIENIA I UMIERANIA CZŁOWIEKA

56

2.1. Grzech przyczyną cierpienia i umierania 2.1.1. Natura grzechu i zła

58 58

2.1.2. Skutki grzechu 2.2. Człowiek uwikłany w grzech 3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA 3.1. Człowiek doświadczany cierpieniem 3.1.1. Wewnętrzna izolacj a 3.1.2. Irytacja i bunt

62 69 76 77 79 81

Spis treści

7

3.1.4. Targowanie się

82

3.1.5. Depresja

84

3.1.6. Akceptacja

85

3.2. Sens ludzkiego cierpienia i umierania 3.2.1. Filozoficzno-egzystencjalne wyjaśnienia sensu cierpienia 3.2.2. Chrześcijańskie wyjaśnienia sensu cierpienia 3.2.2.1. Tajemnica Jezusa Chrystusa wyjaśnieniem ludzkiego cierpienia 3.2.2.2. Udział w posłannictwie Jezusa 3.3. Odkryty sens cierpienia 3.3.1. Zmiana sposobu patrzenia na świat 3.3.2. Zmiana sposobu wartościowania 4. POMOC CIERPIĄCYM 4.1. Zakres i zasadność służby cierpiącym

87 89 92 93 98 101 102 104 108 109

4.2. Kościół w służbie cierpiącym

116

4.3. Ludzie dobrej woli w służbie cierpiącym

129

ZAKOŃCZENIE

141

CONCLUSION

143

BIBLIOGRAFIA

145

PRZEDMOWA

Dlaczego cierpimy? Dlaczego cierpią inni? Czemu cierpienie może służyć? To tylko niektóre z pytań, na które odpowiedzi poszukują ludzie każdego dnia. Wokół tych pytań koncentruje się treść niniejszej książki. Jej autor usiłuje przybliżyć czytelnikowi odpowiedzi, jakie człowiek może znaleźć w wierze w Boga Przymierza, Boga przynoszącego człowiekowi przez Jezusa Chrystusa nadzieję ostatecznego wyzwolenia nie tylko z cierpienia, ale i śmierci oraz budzącego w nim nadzieję nowego życia. Źródłem nadziei, jaką chrześcijanie czerpią z wyznawanej wiary, jest tajemnica umęczonego i zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa. Do tej tajemnicy odwołuje się Kościół w swoim nauczaniu o sensie ludzkiego cierpienia. W oparciu o nauczanie Kościoła, które w ostatnich latach najwyraźniej formułuje papież Jan Paweł II, autor książki dokonał jego syntezy. Zwrócił przy tym uwagę na to, że dla wierzącego najważniejsze nie jest to, że cierpi, że stoi przed koniecznością umierania, ale to, że jego cierpienie, umieranie nie okrywa otoczka beznadziejności, przegranej, ale nadzieja ostatecznego zwycięstwa nie tylko nad chorobą i cierpieniem, ale nad samą śmiercią. Ponadto w książce wskazano na źródło tego zwycięstwa: Jezusa Chrystusa zmartwychwstałego. Dlatego też należy zauważyć, że treść książki kieruje uwagę czytelnika nie tyle na bolesne doświadczenia wynikające z choroby, cierpienia, a także umierania, ale na ich ostateczne rozwiązanie. Wskazuje się przy tym, że one są tylko etapem ludzkiego życia, które zostaje przemienione, ubogacone życiem

9

Przedmowa

samego Boga - nieśmiertelnością. Zostaje nieśmiertelnością obdarował człowieka Jezus

też przypomniane, że Chrystus właśnie przez

poniesioną mękę i śmierć, których jednak następstwem było Jego zmartwychwstanie. Z tego powodu właśnie nadzieja, której człowiek pragnie, która niejednokrotnie utrzymuje go przy życiu, która ukazuje mu sens całego życia, stanowi ukoronowanie prowadzonych rozważań nad ludzkim cierpieniem. Nadzieja ta nie jest przy tym ukazana jako niewyraźna, czy też nieokreślona rzeczywistość, ale jako fakt, który stanie się udziałem człowieka zjednoczonego wiarą z Jezusem Chrystusem. Stąd też w książce znajdujemy przypomnienie nauki Kościoła o tym, że życie człowieka może się spełnić, może osiągnąć pełnię przez związanie się w życiu na dobre i złe z Jezusem Chrystusem. W tym też świetle ważne wydają się być zamieszczone w niniejszej pozycji rozważania o ludzkim cierpieniu, ludzkiej chorobie i ludzkim umieraniu. Z lektury książki wynika też, że jeśli człowiek zdecyduje się w świetle wiary rozpatrywać tajemnicę cierpienia i w konsekwencji umierania, to droga ta może pomóc mu w nabywaniu większej dojrzałości, a konsekwentnie pełniej odkryć sens własnego życia. Wskazano nadto na rolę, jaką wobec osoby dotkniętej cierpieniem i chorobą może spełnić drugi człowiek, chrześcijanin. Jednocześnie jednak pokazano, że nie jest to jednostronne obdarowywanie tylko chorego. Przeciwnie, podkreślono, jak wiele ludzie zdrowi mogą otrzymać od chorych, którzy przeżywając w duchu wiary swoje cierpienie, stają się faktycznymi świadkami wiary w Jezusa Chrystusa zmartwychwstałego, ukazując innym prawdziwy sens ludzkiego cierpienia i umierania. Książka nie skupia zatem uwagi czytelnika na samym cierpieniu. Dzięki temu można też mówić o tym, że adresatami książki są nie tylko duszpasterze, w szczególności duszpasterze chorych, ale też studenci teologii, medycyny, psychologii, pedagogiki itd., jak również osoby zainteresowane tym problemem.

Zbigniew Marek SJ

WYKAZ SKRÓTÓW

Encyklika Jana Pawła II Centesimus Annus, 1991. Posynodalna Adhortacja apostolska Jana Pawła II Christifideles laici, 1988. CT - Adhortacja apostolska O katechizacji w naszych czasach Ojca Świętego Jana Pawła II Catechesi tradendae, 1979. DM Encyklika Jana Pawła II Dives in misericordia, 1980. DRN - Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate, 1965 DSP Dekret o środkach społecznego przekazywania myśli Inter mirifica, 1963. DV Encyklika Jana Pawła II Dominum et vivißcantem, 1986. DWR Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae, 1965 EA - Posynodalna Adhortacja apostolska Jana Pawła II Ecclesia in Africa, 1995. EV Encyklika Jana Pawła II Evangelium vitae, 1995. FC - Adhortacja apostolska Jana Pawła II Familiaris consörtio, 1981. KDK - Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Lumen Gentium, 1965. KK - Konstytucja dogmatyczna o Kościele Gaudium et spes, 1964. KKK Katechizm Kościoła Katolickiego, 1994. CA ChL

-

-

Wykaz skrótów

11

LdR LE

- List do Rodzin Jana Pawła II, 1994. - Encyklika Jana Pawła II Laborem exercens, 1981.

MD PDV 1992. RC RD

-

RH RMA RMI RP SA ' — SD SRS TMA 1994. US VC 1996. VS QL WHO -

-

List apostolski Jana Pawła II Mulieris dignitatem, 1988. Adhortacja apostolska Jana Pawła II Pastores dabo vobis, Adhortacja apostolska Jana Pawła II Redemptoris custos, 1989. Adhortacja apostolska Jana Pawła II Redemptionis donum, 1984. Encyklika Jana Pawła II Redemptor hominis, Encyklika Jana Pawła II Redemptoris Mater, Encyklika Jana Pawła II Redemptoris missio, Adhortacja apostolska Jana Pawła II Reconciliatio et paenitentia, 1984. Encyklika Jana Pawła II Slavorum apostoli, 1985. List apostolski Jana Pawła II Salvifici doloris, Rzym, 1984. Encyklika Jana Pawła II Sollicitudo rei socialis, 1987. List apostolski Jana Pawła II Tertio millennio adveniente,

-

Encyklika Jana Pawła II Utunumsint, 1995. Adhortacja apostolska Jana Pawła II Vita Consecrata,

-

Encykliką Jana Pawła II Veritatis splendor, 1993. Quality of life World Health Organisation

1979. 1987. 1990.

WSTĘP

Cierpienie uważane jest za stan człowieka, wywołany bólem fizycznym albo psychicznym, który spowodowany został jakimś niedomaganiem organizmu, np. chorobą, kalectwem lub innymi ograniczeniami związanymi z niedoskonałością struktury bytowej człowieka 1. Bólem fizycznym nazywa się też każdą prostą reakcję na bodźce uszkadzające organizm. Odczuwają go wszystkie organizmy, w tym także i zwierzęce, które posiadają receptory bólowe. Natężenie wrażeń doznawanego bólu będzie zależało od stopnia wrażliwości i sprawnego działania receptorów. Natomiast w swej strukturze psychicznej cierpienie jest aktem złożonym, zawierającym przeżycia takie jak: smutek, zmartwienie, przykrość, ból psychiczny, żal itp. Przeżycia te właściwe sąjednostkom, które posiadają świadomość, wynikającą z osobowości. Tego rodzaju cierpienie uwarunkowane jest działaniem wszelkiego rodzaju podniet nie sprzyjających lub zagrażających wprost dobru i rozwojowi jednostki, grupy lub gatunku ludzkiego. Cierpienia psychiczne uwarunkowane odpowiednimi dyspozycjami

od strony podmiotu będą uczuciowymi. Natomiast od

strony okoliczności zewnętrznych, od zmienności czasu i praw kierujących procesami życia emocjonalnego i duchowego 2. 1

Por. Fr. Bujak, Cierpienie, w: Encyklopedia katolicka, t. III, pod red. R. Łu-

kaszyka, L. Bieńkowskiego, F. Gryglewicza, Lublin 1979, s. 476. 2

Por. tamże, s. 475.

Wstęp

13

Patrząc na ludzką historię można mówić o tym, że jest ona wypełniona

wielorakimi

udrękami i

cierpieniami,

które towarzyszą

człowie-

kowi od samego początku jego życia aż po śmierć. Zastanawiające jest przy tym to, że chociaż wiek XX przyniósł niemal w każdej dziedzinie życia ludzkiego niespotykany dotąd w dziejach człowieka rozwój i postęp, to jednak nie był w stanie usunąć niebezpieczeństw i zagrożeń związanych z cierpieniem i koniecznością umierania, przed którymi stoi zarówno jednostka, jak i cała ludzka społeczność. Wprawdzie człowiek - zwłaszcza w ostatnim czasie - cieszy się wieloma sukcesami w walce z chorobą, ale w walce tej ciągle doświadcza swojej bezradności 3. Ta bezradność, która nierzadko graniczy z bezsilnością, staje się wielką próbą charakteru człowieka. Można w niej doszukiwać się także mobilizacji jego sił - zwłaszcza duchowych i psychicznych - do zmagania się z tym, co niebawem ma nastąpić. W bezradności tej najbardziej przeraża człowieka i napełnia go lękiem świadomość zagrożenia nadejścia nieubłaganej śmierci, która wcześniej czy później, w takich czy innych okolicznościach stanie się jego udziałem. Wówczas też zagadnienie cierpienie nabiera szczególnego znaczenia. W takich momentach człowiek „instynktem swego serca słusznie osądza sprawę, jeżeli wzdryga się przed całkowitą zagładą i ostatecznym końcem swojej osoby i myśl o tym odrzuca. Zaród wieczności, który w sobie nosi jako niesprowadzalny do samej tylko materii, buntuje się przeciw śmierci. Wszystkie wysiłki techniki, choć bardzo użyteczne, nie mogą uspokoić tego lęku; biologiczne bowiem przedłużenie życia nie zdoła zaspokoić pragnienia życia dalszego, pragnienia, które nieusuwalnie przebywa w sercu człowieka" (KDK 18). Sytuacja zagrożenia, jaką niesie z sobą ludzkie cierpienie, skłania człowieka do stawiania sobie i innym podstawowych pytań związanych z sensem ludzkiego cierpienia, zwłaszcza tego, które prowadzi ku Por. Bp Jan Szkodoń, Cierpienie. Materiały do pracy w zespołach synodalnych, „Gość Niedzielny" 73 (1996) nr 38, s. 27.

Wstęp

14

śmierci. W tym znaczeniu choroba i cierpienie zawsze należały do najpoważniejszych

problemów

poddających

próbie

życie

ludzkie.

Pośród

tych, którzy starają się wyjaśniać te dramatyczne pytania, ukazywać ich sens, jest także Kościół, który usiłuje wyzwolić w człowieku odwagę do konfrontowania związanych z dotykającym go cierpieniem lęków z poszukiwaniami jego religijnego znaczenia. W ostatnich dziesięcioleciach czyni to w imieniu Kościoła przede wszystkim Jan Paweł II4. W jego odczuciu ludzkie cierpienie i śmierć stanowią „temat ogólnoludzki, który towarzyszy człowiekowi pod każdym stopniem długości i szerokości geograficznej - niejako współistnieje z nim w świecie - i dlatego wciąż i na nowo domaga się podjęcia"5. Uważa przy tym, że cierpienie jest nieodłącznie związane z ziemskim bytowaniem człowieka, a równocześnie stanowi niezgłębioną a zarazem nietykalną tajemnicę. Tajemnica ta wzbudza szacunek i onieśmiela, „domaga się, w swej właśnie «przedmiotowej rzeczywistosci», podjęcia refleksji, ujęcia w kształt wyrazistego problemu, postawienia radykalnych pytań i szukania odpowiedzi"6. Papież uważa przy tym, że ze względu na zróżnicowanie i głębię ludzkiego cierpienia domaga się ono szczególnej refleksji. Nie powinno w niej jednak chodzić wyłącznie o sam opis cierpienia, zamknięty do obszaru takiej czy innej terapii, medycyny - jako nauki. Obszar cierpienia ludzkiego jest daleko bardziej rozleglejszy, zróżnicowany i równocześnie wielowymiarowy. Papież jest przy tym przekonany, że człowiek cierpi na różne sposoby, które nie zawsze są objęte przez 4

Por. RH 15-17; DM 6, 8, 10-11, 15; DV 38,41, 55, 57; EV 5, 18, 83; SRS 13, 28,31,47,49; VS 17, 105,118; RP2, 13, 18,ChL3, 16, 5-7, 53; PDV9; SD, 5-10. Jan Paweł II, List apostolski «Salvißci doloris» o chrześcijańskim sensie ludzkiego cierpienia do biskupów, kapłanów, rodzin zakonnych i wiernych Kościoła katolickiego (Rzym, 11. 02. 1984), w: Jan Paweł II, Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia U, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997, s. 60. 6

SD 5.

. ;,

Wstęp

15

medycynę.

Cierpienie

jest

czymś

bardziej

podstawowym

od

choroby

i głębiej osadzonym w całym człowieczeństwie - dotyka mianowicie całej struktury materialno-duchowej człowieka7. Można przy tym mówić, że całe papieskie nauczanie o ludzkim cierpieniu i umieraniu charakteryzuje głęboka analiza całego problemu, co sprawia, że nie ogranicza się w nim do samego opisu cierpienia czy też do wyliczania jego wielorakich form i przejawów. Jan Paweł II zastanawia się zarówno nad człowiekiem, który cierpi, jak i nad całym światem ludzkiego cierpienia. Można mówić, że w prowadzonej nad ludzkim cierpieniem refleksji szuka tego co istotne, a więc znaczenia i sensu powszechności ludzkiego cierpienia i umierania. Poszukiwanie tego znaczenia i sensu dokonuje nie tylko na płaszczyźnie ludzkiej, ale szuka jego wyjaśnienia w świetle wiary mówiącej o powołaniu człowieka do życia nadprzyrodzonego z Bogiem. Tego rodzaju postawa Głowy Kościoła katolickiego sprawia, że nie dziwi nas, dlaczego człowiek cierpiący stoi w samym centrum nie tylko uwagi i troski Papieża, ale całego Kościoła, stanowiąc jedną z jego najważniejszych dróg8. Dlatego też cierpienie ludzkie rozpatrywane samo w sobie tworzy jakby swoisty świat, który bytuje wraz z człowiekiem, rozłożony na ogromnie wiele podmiotów, co z kolei zawiera w sobie jakieś szczególne wezwanie do wspólnoty i solidarności, pytając w tym wszystkim natarczywie o sens 9. W nauczaniu Kościoła centralnym problemem nie jest jednak, choć powszechnie dostrzegane, ludzkie cierpienie, choroba czy nawet umieranie.

Jego

nauczanie

skupia

się

na

ukazywaniu

człowiekowi

znaczenia. Podejmowane w tej kwestii wysiłki pasterzy szczególnie widoczne od połowy XX wieku, poczynając od Soboru

7

Por. SD 5.

8

SD 3.

9

Por. SD 8.

Kościoła

ich są

Wstęp

Watykańskiego

II

i

nauczania

papieży Pawła

16

VI

i

Jana

Pawła

II.

W kwestii tej szczególnie cennym dokumentem jest encyklika Jana Pawła II Sollicitudo rei socialis. Dokument ten podaje teologiczną refleksję nad rozległą panoramą „ludzkiego bólu i cierpienia" 10 oraz odsłania najbardziej bolesne punkty i zagrożenia egzystencji człowieka na ziemi. W dokumencie tym Papież zauważa, że w wielu wypadkach źródłem tych zagrożeń jest skrajna nędza milionów ludzi w różnych częściach świata; rosnąca przepaść między krajami bogatymi i biednymi; zacofanie w dziedzinie gospodarki, kultury i opieki zdrowotnej; kryzys mieszkaniowy; bezrobocie; zadłużenie krajów biednych; naruszanie norm moralnych i etycznych; handel bronią; terroryzm. Papież zauważa przy tym, że, jeśli do tego wszystkiego doda się powszechnie znane straszliwe niebezpieczeństwo broni atomowych nagromadzonych w niewiarygodnych ilościach, nasuwa się wówczas następujący logiczny wniosek: tak widziany świat współczesny, łącznie ze światem ekonomii, zamiast troszczyć się o prawdziwy rozwój, wiodący wszystkich ku życiu bardziej ludzkiemu - jak tego pragnął Paweł VI w encyklice Populorum progressio11 - zdaje się prowadzić nas wszystkich do śmierci"12. W kontekście zasygnalizowanego podejścia Jana Pawła II do problematyki cierpienia i umierania, warto wskazać przynajmniej niektóre powody, dla których jest mu tak bliski człowiek cierpiący. W rozmowie z A. Frossardem wyznaje, że choroba i cierpienie mocno zaciążyły na jego życiu. Tak o tym wspomina: „Moje lata dziecięce i chłopięce zostały wnet naznaczone utratą osób najbliższych. Naprzód matki, która nie doczekała dnia mojej pierwszej Komunii świętej [zmarła kiedy

Jan Paweł II, Enc. Sollicitudo rei socialis (SRS) (30 grudnia 1987), nr 6. Por. Paweł VI, Enc. Populorum progressio (26 marca 1967), nr 20-21. SRS 24.

Wstęp

17

Karol miał zaledwie 9 lat]. (...) Siostry, która urodziła się na kilka lat przed moim przyjściem na świat, nie znałem, zmarła bowiem wkrótce po urodzeniu. (...) Mój brat, Edmund, zmarł u progu samodzielności zawodowej, zaraziwszy się jako młody lekarz ostrym wypadkiem szkarlatyny (...). Są to wydarzenia, które głęboko wyryły się w mej pamięci - śmierć brata chyba nawet głębiej niż matki, zarówno ze względu na szczególne okoliczności, rzec można tragiczne, jak też i z uwagi na moją większą już wówczas dojrzałość. Liczyłem w chwili jego śmierci dwanaście lat"13. Nie bez znaczenia do wrażliwości na ludzkie cierpienie były też dalsze lata jego życia. Do tych osobistych doświadczeń cierpienia dodaje także doświadczenia związane z cierpieniami całego narodu, które wywołały okrucieństwa czasów wojny14. Nie można przy tym pominąć osobistego doświadczenia cierpienia, które weszło w decydującą fazę, jeżeli tak można powiedzieć, w chwili dramatycznego zamachu na jego życie 13 maja 1981 roku. Mówił, że w swoim cierpieniu doznał wymiaru Boskiego Doświadczenia ^nazwanego szczególną łaską, która dała mu nową moc do służby Kościołowi oräz pozwoliła zrozumieć znaczenie międzyludzkiej solidarności 16. 13

A. Frossard, „Nie lękajcie się!" Rozmowy z Janem Pawłem II, Wyd. Libreria Editrice Vaticana, Rzym 1982, s. 14. 14

Przemówienie w siedzibie UNESCO (Paryż, 2 czerwca 1980), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997, s. 278; por. także, Przemówienie na Uniwersytecie Jagiellońskim (Kraków, 22. 06. 1983), w: Jan Paweł II w Polsce. 1979-1983-1987. Przemówienia i homilie, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1991, s. 454; tenże, Przekroczyć próg nadziei, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1994, s. 86. 15

Jan Paweł II, Audiencja środowa (14. 10. 1981), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia. Wybór homilii, przemówień i dokumentów, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997, s. 229-230. 16

Jan Paweł W , Audiencja środowa (7. 10. 1981), w: Jan Paweł II, O cierpieniu.

Wypowiedzi Ojca Świętego do chorych i pracowników służby zdrowia, wybór i przygotowanie do druku Maria Kloss, część I (1978-1981 r.), Wyd. Ojców Franciszkanów,

Wstęp

Konfrontacja

Papieża z cierpieniem i związanymi

18

z nim ludzkimi

pytaniami otrzymuje w jego interpretacji określenie „tajemnica", zaczerpnięte z Listu św. Pawła do Rzymian. W ten sposób Jan Paweł II zamierza zwrócić uwagę na jego zasięg, którym objęty jest nie tylko człowiek, ale cała natura, która uległa skażeniu na skutek grzechu człowieka17. Jest przy tym przekonany, że tajemnicy istnienia w świecie cierpienia nie można wyjaśnić przy pomocy samej ludzkiej inteligencji. Mówi, że cierpienie ,jest tajemnicą szczególnie nieprzeniknioną i dlatego jakże trudną do zrozumienia, do przyjęcia przez człowieka. Człowiek dotknięty chorobą, dotknięty jakimkolwiek innym cierpieniem często pyta samego siebie: dlaczego ja muszę znosić ból, i prawie natychmiast stawia sobie inne pytanie: po co, jaki jest sens tego cierpienia, które mnie dotknęło? Gdy nie znajduje odpowiedzi, często się załamuje, bo cierpienie staje się silniejsze od niego" 18. Przeżywany w związku z chorobą i cierpieniem kryzys człowieka może niekiedy „prowadzić do niepokoju, do zamknięcia się w sobie, czasem nawet do rozpaczy i buntu przeciw Bogu, ale może także być drogą do większej dojrzałości, może pomóc lepiej rozeznać w swoim życiu to, co nieistotne, aby zwrócić się ku temu, co istotne. Bardzo często choroba pobudza do szukania Boga i powrotu do Niego" 1. Znalezienie pełnej odpowiedzi na ludzkie pytania o sens choroby, cierpienia czy umierania możliwe jest tylko wówczas, gdy człowiek odkryje

Niepokalanów 1988, s. 158-160. Warto zauważyć, że zamachu dokonano w momencie gdy prasa włoska rozwinęła kampanię przeciw papieżowi w związku z referendum nad utrzymaniem prawa do legalizacji przerywania ciąży. Por. ks. A. Boniecki: Notes rzymski (fragmenty), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 220. 17

Por. SD 2.

18

Jan Paweł II, Przemówienie w czasie Jego IV pielgrzymki do Polski z okazji

odwiedzin szpitala dziecięcego w Olsztynie (6 czerwca 1991 r.), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 167. 19

KKK 1501.

Wstęp

19

całą prawdę o sobie: Kim on jest , jakie jest jego przeznaczenie i jakie ma do spełnienia zadania 22. Odpowiedzi na te pytania udziela Kościół, odwołując się do Bożego objawienia, z którego czerpie najgłębsze wyjaśnienie. Czyni to przez swych pasterzy. Jednym z nich jest papież Jan Paweł II. Jego liczne katechezy, w których podejmuje problemy związane z ludzkim cierpieniem i umieraniem, dostarczyły materiału do naukowego zbadania treści tego nauczania23. W oparciu o ten materiał powstała niniejsza praca.

Por. Jan Paweł II, RH 10, 13, 20; DM 83, 59; LE 9, 25; EV 2, 34; VS 1, 38-44; RMA 4,37; CT 10,14,25; FC 1,14,25; RD 3-10; ChL 11, 3-6,29; List do rodzin (22. 02. 1994)6, 9, 11. 21

Por. RH 8, 10, 18; DV 25-27; EV 2, 34, 44, 83; ChL 36-37; RMA 2, 6, 11,25;

FC 3, 11, 34; VS 83,109-110; RMI 38, 44, 48; SA 20, 32; CT 5, 22, 59; PDV 8, 10, 46; VC 14, 39; Ε A 69. 92

Por. CA 26-28, 35, 39, 46; DM 13, 14; LE 25-27; RH 18-19, 21; RMI 71-72, 86; FC 38-39; SRS 26,29, 30-34,42; SA 16-19; SA 16-19; RC 1, 7-8, 17,23; ChL 40, 57-64; VS 34, 96, 98. 23

Por. J. Tarnawa SJ, Katecheza o cierpieniu i umieraniu w nauczaniu Jana Pawła II, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „IGNATIANUM", Wyd. WAM, Kraków 2002.


Podstawę chrześcijańskiego wyjaśniania sensu ludzkiego cierpienia i umierania stanowi chrześcijańska antropologia. Antropologia ta wywodzi się z przekonania i wiary, że człowiek pochodzi od Boga, a także o tym, że jest obrazem Boga i czymś więcej niż zwykłą cząstką przyrody lub anonimowym elementem ludzkiej społeczności (por. KDK 12,14) ;, że jest otwarty na wartości duchowe 2. Na tej wierze chrześcijaństwo opiera swe nauczanie o godności człowieka. Wynikająca z Bożego dzieła stworzenia wielkość człowieka - obraz Boga - stawia go ponad wszelkim innym stworzeniem i uzależnia tylko od samego Stwórcy. Innym elementem antropologii chrześcijańskiej, która wyjaśnia godność osoby, jest jej złożoność z duszy i ciała. Z tego powodu człowiek należy z jednej strony do świata zewnętrznego, z drugiej zaś do świata duchowego. Co więcej, właśnie osobista godność stanowi najcenniejsze dobro „człowieka, który dzięki niej przewyższa swoją wartością cały świat materialny"3. Z tych też powodów godność istoty ludzkiej zawsze jest wartością w sobie i przez się, a to wymaga uznawania jej 1

Jan Paweł II, Przemówienie inaugurujące III Konferencję Generalną Episkopatu

Ameryki Łacińskiej, Puebla (Meksyk, 28. 01. 1979), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 379. 2

Por. PDV 45; EA 59.

3

ChL 37; EV 52; RH 16.


21

za podmiot wszelkiego działania, nie za przedmiot, który można użyć jako narzędzie lub rzecz4. Pomocą dla człowieka w odkrywaniu tak szeroko ukazanej godności staje się wiara, którą przybliża i wyjaśnia Kościół. To dzięki Kościołowi, który głosi, że człowiek został „stworzony przez Boga na Jego obraz i podobieństwo, odkupiony drogocenną krwią Chrystusa (...) został wezwany do tego, by być «synem w Synu», żywą świątynią Ducha Świętego, i jest przeznaczony do życia wiecznego w uświęcającej komunii z Bogiem" \ możliwe jest dotarcie i odkrycie prawdy o godności człowieka. Według Jana Pawła II zakorzenione w chrześcijańskiej antropologii6 rozważania nad ludzką naturą i jej wewnętrzną tajemnicą 7służą także wyjaśnieniu problemu ludzkiego cierpienia i umierania.

4

Por. ChL 5; 37; EV 34; 70-71; PDV 9; Jan Paweł II, Przemówienie do

Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (Strasburg, 8. 10. 1988), w: Przemówienia ihomilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 157-158; tenże, „Anioł Pański": W obronie godności osoby (Watykan, 31. 10. 1993), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. V, dz. cyt., s. 267-268. 5

DV 58-59; TMA 6-7. Por. także: Jan Paweł II, Przemówienia do sekretarza

generalnego Międzynarodowej Konferencji na temat zaludnienia (Rzym, 7. 06. 1984), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 259; tenże, Przemówienie w siedzibie Komisji i Trybunału Praw Człowieka, (Strasburg, 08. 10. 1988), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 234; por. tenże: Przemówienie do Zgromadzenia Ogólnego 07VZ(Nowy Jork, 5. 10. 1995), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 54-55; por. także: EV 34; LE 1, 9; ChL 37; a także: Jan Paweł II, Przemówienie inaugurujące III Konferencję Generalną Episkopatu Ameryki Łacińskiej, Puebla (Meksyk, 28. 01. 1979), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 382-383. Por. Jan Paweł II, Przemówienie do uczestników Międzynarodowej Konferencji poświęconej umysłowo chorym (Rzym, 30. 11. 1996), w: Jan Paweł II, Ewangelia 6

cierpienia, dz. cyt., s. 200-201. 7

Por. RH 8-12; DV 35; EV 71; Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

(1985), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, t. I, dz. cyt., s. 60; tenże, Prze-

1.1. Godność człowieka z racji jego pochodzenia

22

1.1. Godność człowieka z racji jego pochodzenia Pochodzenie człowieka od Boga Stwórcy stanowi dla chrześcijan punkt wyjścia do refleksji nad jego godnością. Pośród pierwszych i nieuniknionych pytań stawianych przez człowieka jest pytanie o niego samego, o jego pochodzenie, o istotę, a także o jego godność i wielkość. Pytania „kim jest człowiek" nie można w pełni wyjaśnić bez odniesienia go do Boga jako Absolutu, będącego pełnią prawdy, piękna i dobra. Co więcej, pociąga ono za sobą następne, jeszcze bardziej podstawowe i istotne, mianowicie pytania o Boga - kim On jest? Oparta na Bożym objawieniu chrześcijańska odpowiedź na pytanie o pochodzeniexzłowieJiabi2mi:-Zos do istnienia przez Boga. Papież Jan Paweł II określa istotę ludzką mianem widzialnego obrazu niewidzialnego Boga 8. Z tego też powodu staje się ona w świecie objawieniem Boga, znakiem Jego obecności, śladem Jego chwały. Wszystko to zaś wyróżniają spośród innych stworzeń „najwyższą godnością, która jest zakorzeniona w wewnętrznej więzi łączącej go ze Stwórcą: jaśnieje w nim odblask rzeczywistości samego Boga"9. mówienie do ludzi nauki (Kolonia, 15. 11. 1980), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 314-315; tenże, Przemówienie do Zgromadzenia Ogólnego ONZ (Nowy Jork, 5. 10. 1995), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 43. 8

Por. EV 34, 75; RH 8; EA 82; ChL 5,37,43,49; FC 11, 22-24,28,32,33; a tak-

że: Jan Paweł II, Sprawa pokoju - nieustanne wyzwanie naszych czasów. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1985), w: Orędzia Ojca świętego Jana Pawia II, 1.1, dz. cyt., s. 60; tenże, List do rodzin z okazji Roku Rodziny 1994, w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 279; tenże, Człowiek stworzony na obraz Boży (Audiencja środowa, 9. 04. 1986), w: Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Bóg Ojciec, Wydawnictwo M, Apostolicum, Kraków-Ząbki 1999, s. 147-150. 9

EV 34.


23

O tej odrębności i niepowtarzalności człowieka w porównaniu z innymi stworzeniami mówi Biblia, posługując się obrazem nadania człowiekowi

imienia.

Ojciec

Święty tłumaczy przy tym,

że

„w świetle

Stworzyciela jaśnieje godność stworzenia: imię każdego bytu ludzkiego jest w jakiś sposób - odbiciem Imienia Boga (...) Bóg wzywa każdego po imieniu"10. Należy tu zwrócić uwagę na kontrast, jaki zachodzi pomiędzy bezmiarem wszechświata a człowiekiem, który w nim wydaje się być istotą tak niewiele znaczącą 11. Właśnie ów wewnętrzny związek Boga z człowiekiem stanowi o niepowtarzalnej godności człowieka i wartości jego życia12. Tej godności nikt i nic nie może człowieka pozbawić „bez wielkiej obrazy Stwórcy"13. Godność osoby wynika także z tego, że ostateczną racją stwórczego aktu Boga w stosunku do człowieka jest zawsze Jego miłość. Kościół wierzy, że „człowiek jest jedynym na świecie stworzeniem, którego Bóg chciał dla niego samego" i dlatego „nie może odnaleźć się w pełni inaczej, jak tylko poprzez bezinteresowny dar z siebie samego" 14. Myśl

Jan Paweł II, Przemówienie podczas niedzielnego odmawiania „Anioł Pański": Imię Boga jest święte (Watykan, 28. 03. 1993), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. V, dz. cyt., s. 186. 11

Por. EV 35. Papież dodaje na tym miejscu uwagę, że słowa te można także

tłumaczyć: „uczyniłeś go niewiele mniejszym od Boga, chwałą i czcią go uwieńczyłeś" (Ps 8, 6). 12

Por. Jan Paweł II, Przemówienie do przedstawicieli innych religii i kultur (Delhi, 2. 02. 1986), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 450-451. 13

Jan Paweł II, Słowo do ludzi „ zranionych przez życie ' ' (Tours, 21.09. 1996), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 522; por. tenże, Przemówienie inaugurujące III Konferencję Generalną Episkopatu Ameryki Łacińskiej, Puebla (Meksyk, 28. 01. 1979), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 382; VS 13. 14

KDK, 24.


24

tą wielokrotnie podejmował i rozwijał Jan Paweł II. Warto na tym miejscu zwrócić uwagę na jego orędzie wydane z okazji Światowego Dnia Młodzieży w 1987 roku15, w którym podkreślił, że Bóg, który jest Miłością i odwiecznie miłuje każdego z nas, stworzył nas dla miłości po to, abyśmy już na zawsze żyli zjednoczeni z Nim w miłości, która nie ma końca. Ona nas kształtuje i zbawia, zaś w pełni objawiona w Chrystusie ukazuje najwyższą godność człowieka. Dlatego jest przekonany o tym, że człowiek nie może żyć i nie może być zrozumiany bez miłości16. Właściwością prawdy o godności człowieka stworzonego i obdarowanego miłością przez Boga jest to, że Bóg uczynił człowieka swym partnerem, co pociąga za sobą poważne konsekwencje dla człowieka. Miłość, która jest łącznikiem obu partnerów, sprawia obustronne obdarowywanie i jednocześnie zaciąga obustronne zobowiązanie. Posiada zatem charakter „dialogiczny", który odpowiada naturze osoby i jej godności17. Stąd też w rozumieniu Papieża „ostateczna racja tego, ażeby człowiek żył, ażeby szanować życie i ochraniać życie człowieka-jest w Bogu. I ostateczna podstawa wartości i godności człowieka, i sensu jego życia jest ta, że jest on obrazem i podobieństwem Boga!" 1S. Dlatego też Kościół na różne sposoby podkreśla, że każda istota ludzka posiada godność niezrównaną, ponieważ nosi w sobie bezcenny dar,

Hasło tego Światowego Dnia Młodzieży brzmiało: Myśmy poznali i uwierzyli miłości, jaką Bóg ma ku nam (1 J 4, 16). Por. Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Młodzieży: Myśmy poznali i uwierzyli miłości, jaką Bóg ma ku nam (1987), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 166-167. 16

RH 10; PDV 44.

17

Por. US 28; VS 9; FC 11 ; Jan Paweł II, List apostolski „ Mulieris Dignitatem " z okazji Roku Maryjnego o godności i powołaniu kobiety, w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 171-174. 18

Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszyśw. w Turynie (13. 04. 1980), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 477; DV 36.


25

skarb

swojego

człowieczeństwa

i

obecności

Boga,

który

utkał

go

19

w „łonie matki" . Z tych samych powodów posiada ona niezbywalną godność, bez względu na jej pochodzenie rasowe, etniczne, kulturowe, narodowe czy też jej wierzenia religijne. Kolejny element, wyrażający godność człowieka, chrześcijaństwo łączy z ludzką wolnością. Należy ona do natury osoby ludzkiej i „ma swój fundament w transcendentnej godności człowieka: w godności danej mu przez Boga, jego Stwórcę, która go ku Bogu kieruje. Człowiek, będąc stworzony na obraz i podobieństwo Boże (por. Rdz 1, 27), jest nierozerwalnie związany z tą wolnością, której żadna siła ani przymus zewnętrzny nie jest w stanie go pozbawić i która stanowi podstawowe prawo człowieka jako jednostki i członka społeczeństwa" 20. W tej sytuacji nie może dziwić, że Kościół poprzez swych pasterzy występuje przeciw wolności, która nie jest oparta na mocnym fundamencie nienaruszalnej godności osoby i przysługujących jej praw. Poza tym dzięki Jezusowi Chrystusowi możliwe jest odkrycie przez człowieka godności własnego człowieczeństwa opartej na niewymownej tajemnicy Bożego Synostwa, co też nadaje istotny sens całej jego działalności w służbie człowiekowi, do jakiej wzywa go Chrystus 21. Działalność ta ma ostatecznie obdarować człowieka pełnią wolności

Por. Jan Paweł II, Homilia podczas Mszy św. beatyfikacyjnej O. Damiana Veustera, opiekuna trędowatych (Bruksela, 4. 06. 1995), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 198; por. EV 44. 20

Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju: „ Chcesz służyć sprawie poko-

ju - szanuj wolność " (1981), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, t. I, dz. cyt., s. 18; CT 14,69; ChL 3-5; EA 82, 107; FC 4, 6, 16, 21, 46; PDV 6, 36-40, 44; RD 3-4; VC 36, 88, 91; VS31;DWR 1. 21

Por. RH 18; DM 1-2; DV 3, 25; LE 1; RMJ 1-3,11; VS 7; Jan Paweł II, Audien-

cja generalna (20. 05. 1992), w: Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Jezus Chrystus, dz. cyt., s. 124-127; tenże, Audiencja generalna (27. 05. 1992), tamże, s. 127-130.


26

i doprowadzić do ostatecznej komunii z Bogiem i ludźmi , która nastąpi wraz z nastaniem eschatologicznego królestwa Bożego23. Przekaz tej tajemnicy stanowi też istotę troski o dobra duchowe ludzkości, w tym osób cierpiących i zagrożonych utratą życia, aby przywrócić i zapewnić im pokój z sobą, z innymi ludźmi i z samym Bogiem24. Kościół przestrzega, że tam gdzie zanika wszelkie odniesienie do najwyższych i wspólnych wartości, jak również do prawdy absolutnej, uznawanej przez wszystkich, tam życie społeczne zostaje wystawione na ryzyko relatywizmu, gdzie wszystko staje się przedmiotem umowy i negocjacji. Wtedy bowiem jedno z pierwszych i podstawowych praw, jakim jest prawo do życia, staje się przedmiotem dyskusji, przetargów lub wręcz zostaje zanegowane poprzez głosowanie w imię zasady wolności demokratycznego państwa, wspólnego interesu, pożytku społecznego czy praworządności. W rzeczywistości mamy więc do czynienia, powie Jan Paweł II, z tragicznym pozorem praworządności dlatego, że ideał demokratyczny zostaje zdradzony u samych swych podstaw przez uzurpację prawa do dysponowania życiem drugich, zwłaszcza słabych i bezbronnych. Przez to zaś pozbawia się fundamentu, który chroni prawa i nienaruszalną godność każdej osoby25. Przyczyn uzurpacji przez człowieka prawa do decydowania o losach ludzkiego życia Kościół doszukuje się przede wszystkim w propagowa-

Por. RMI 17-18; VS 7-8; CT 11, 20, 35; FC 16-17, 26, 47, 49-53, 63, 65, 86; RD8, 11-12; RP 4, 50; RC 20. Por. RMI 18-20; ChL 8-9, 11, 14-17, 23, 36, 45, 52-53; PDV 8, 12, 26, 29-30; EA 14, 63; VC 6, 10, 20, 36; Jan Paweł II, Audiencja generalna (4. 09. 1991), w: Katechezy Ojca Świętego Jana Pawia II. Kościół, dz. cyt., s. 27-31 ; tenże, Przemówienie podczas „Anioł Pański " (Castel Gandolfo, 22. 07. 1984), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. II, dz. cyt., s. 325. 24

Por. Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi (Salzburg, 26. 06. 1988), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 145. Por. EV 20; ChL 34; EA 48; RH 17; RP 2, 10, 14-16; VS 34, 36-38.


27

niu

materialistycznej

wizji

człowieka

oderwanego

od

Boga

-

swego

Stwórcy i Pana. Jan Paweł II uważa przy tym, że wówczas kiedy człowiek odrzuci swe odniesienie do Boga, znaczenie wszystkich rzeczy ulega głębokiemu zdeformowaniu, a życie ludzkie, podobnie jak sama natura, zostaje sprowadzone do materiału biologicznego, którym można dowolnie manipulować. Jest to postawa typowa dla dominującego we współczesnej kulturze racjonalizmu naukowo-technicznego, w której odrzuca się prawdę o stworzeniu czy też Bożym zamyśle wobec ludzkiego życia. Postawa ta powoduje, że człowiek żyjąc tak, „jakby Bóg nie istniał", zatraca rozumienie nie tylko tajemnicy Boga, ale również tajemnicy świata i swojego istnienia 27. Konsekwentnie przy pomocy tej wizji człowiek usiłuje zamienić kryteria określające godność osoby, jakim są: szacunek, bezinteresowność i służba, na kryteria określające ludzką wydajność, funkcjonalność, przydatność i siły. Konsekwencją tak pojmowanej godności człowieka jest to, że praktycznie w takim świecie nie ma już miejsca dla bezbronnych i słabych, jak nienarodzone dzieci, a także niedołężni starcy czy ludzie umierający i chorzy. Kościół w sposób jednoznaczny ocenia takie postawy, nazywając je zamachem na ludzkie życie wówczas, kiedy jest ono najsłabsze i całkowicie pozbawione możliwości obrony28. Sytuacje te Jan Paweł II nazywa „kulturą śmierci"29. Tłumaczy przy tym, że właściwością kultury śmierci

Por.EV20, 22, 23. 27

Por. EV 22.

28

Por. EV 10,11; RH 15; DM 6,12; LE 1,7,11-12; SRS 26,49; VS 80, 84; EV 3,

4, 8, 67; Jan Paweł II, Przemówienie do uczestników Tygodnia Studiów zorganizowanego przez Papieską Akademią Nauk (23. 10. 1982), w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, dz. cyt., s. 199; tenże, Przemówienie do uczestników sympozjum zorganizowanego z okazji 25-lecia ogłoszenia encykliki „Humanae vitae " (26. 11. 1993), tamże, s. 256. 29

Por. Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu

(1992), w: Jan Paweł II, Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 250;


28

jest oddziaływanie silnych tendencji kulturowych, gospodarczych i politycznych, w których najważniejszym kryterium jest powodzenie, dobra materialne i sukces. Kultura śmierci jako taka ma swoje zasadnicze źródło w grzechu. Jest ona wyrazem niewłaściwego rozumienia wolności, która absolutyzuje znaczenie jednostki ludzkiej, unicestwia jej odniesienie do solidarności z drugimi, do pełnej akceptacji drugiego człowieka i do służenia innym. W ten sposób staje się ostatecznie wolnością silniejszych i zostaje skierowana przeciw słabszym, skazanym na zagładę. Życie społeczne zostaje wówczas wystawione na ryzyko całkowitego relatywizmu, gdzie wszystko, w tym również jedno z najważniejszych praw, jakim jest prawo do życia, staje się przedmiotem umowy i negocjacji. Jan Paweł II jest też przekonany, że współczesny człowiek uczestniczy w dramatycznej walce pomiędzy „kulturą życia" a „kulturą śmierci"30. Ta ostatnia wyraża się w pozbawianiu fundamentalnego prawa do życia wielkiej rzeszy słabych i bezbronnych istot ludzkich przez propozycje pozbawienia życia noworodków z deformacjami ciała, osób z poważnymi upośledzeniami, niepełnosprawnych, starców zwłaszcza niezdolnych do samodzielnego życia - oraz ludzi śmiertelnie chorych"31. Wyrazem propagowania kultury śmierci są też nawołujące do aborcji32 czy też eutanazji, nazywanej „dobrą śmiercią",

działania

tenże. Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu (1983), tamże, s. 220; ChL 38, 54; EA 79; RP 4, 12; VC 35, 36. 30

Por. EV 21, 28, 50. O tym dramacie człowieka mówił już Papież Paweł VI w encyklice Populorum progressio. Wskazał między innymi na to, że „świat współczesny, łącznie ze światem ekonomii, zamiast troszczyć się o prawdziwy rozwój, wiodący wszystkich ku życiu bardziej ludzkiemu, zdaje się prowadzić nas wszystkich ku śmierci". Por. Paweł VI, Populorum progressio, 20-21. 31

EV4, 10,28.

32

Por. EV 5, 13, 20, 57-62; ChL 38; FC 30; por. także: Jan Paweł II, Słowo do

mieszkańców w Münster (01. 05. 1987), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 487.


29

a której stosowanie motywowane jest rzekomym współczuciem okazywanym

człowiekowi

nieuleczalnie

choremu i

umierającemu

3

. Dlatego

też Papież mówi o faktycznych zamachach, które są jawnym zaprzeczeniem szacunku dla życia i stanowią radykalne zagrożenie dla całej kultury praw człowieka34. Szukając najgłębszych korzeni walki pomiędzy kulturą życia a kulturą śmierci, Jan Paweł II wskazuje na coś jeszcze bardziej podstawowego niż wspomniana wyżej wynaturzona idea że sedno tego dramatu tkwi w osłabieniu wrażliwości wieka. Wyjaśnia, że człowiek, tracąc wrażliwość na wrażliwość na drugiego człowieka i jego podstawowe

wolności. Uważa, na Boga i człoBoga, traci także wartości, do któ-

rych należy godność i życie35. Człowiek, który zatracił swoje odniesienie do Stwórcy, wyjaśnia dalej Papież, zamyka się w ciasnym kręgu swojej fizycznej natury, a przestając rozumieć swój transcendentny charakter istnienia jako człowieka, staje się coraz bardziej rzeczą. W takich przypadkach również życie staje się dla niego rzeczą, a w konsekwencji przestaje być święte. To z kolei może powodować, że życie jako takie będzie uważane za wyłączną własność człowieka, poddaną bez reszty jego panowaniu i wszelkim możliwym manipulacjom. Za szczególny przejaw zagrożeń poszanowania godności człowieka, których przyczyną jest fałszywe postrzeganie własnej wolności oraz rozwijanie cywilizacji bez Boga, Jan Paweł II uważa brak poszanowania, a nawet targnięcie się człowieka na ludzkie życie. Nawiązując do tej sytuacji mówi wprost, że o ludzkim poczuciu własnej godności Por. tamże 15,20; por. także: Jan Paweł II, Spotkanie z uczestnikami sympozjum poświęconego opiece nad umierającymi a zorganizowanego przez ośrodek bioetyki katolickiego uniwersytetu Sacro Cuore (17. 03. 1992), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 180-181; por. SRS 26; EV 4, 5, 11, 12. 34

EV 18. 35

Por. EV21.


30

rozstrzyga przede wszystkim jego stosunek do życia. Z tych powodów po wiele razy przypomina, że prawo do życia przysługuje każdej istocie ludzkiej we wszystkich fazach jej rozwoju, od chwili poczęcia aż do naturalnej śmierci, tego, czy jest zdrowa bogata czy biedna. Co łu wszystkich ludzi w

oraz we wszelkich warunkach, niezależnie od czy chora, w pełni sprawna czy upośledzona, więcej, akcentuje niezbędność aktywnego udziaobronie prawa człowieka do życia na każdym

z wymienionych wcześniej etapów i w każdej jego sytuacji społecznej. W respektowaniu tego prawa upatruje możliwość obrony ludzkiej godności, wolności i ludzkich praw, a także możliwość współpracy na rzecz rozwoju społecznego, który nie będzie nacechowany wrogością, ale przyjaźnią i życzliwością 3. Z tych powodów należy powtórzyć za Janem Pawłem II, że nadużywanie wolności, przyporządkowanie jej egoistycznym zamiarom i pragnieniom prowadzącym do promocji własnego „ja", a przez to absolutyzuje znaczenie ludzkiej jednostki, staje się zamachem silniejszego na wolność innych. Dzieje się tak dlatego, że posiadana wolność zostaje wymierzona przeciwko słabszym skazując ich na zniewolenie, albo i zagładę. Zło takiego wykorzystywania wolności polega na tym, że człowiek stara się zawładnąć darem uzyskanym także przez drugą osobę, a który jest zarazem dobrem udzielonym Dlatego absolutyzacja wolności i odrywanie jej od konstytutywnej

przez

Boga.

Por. Jan Paweł II, Przemówienie w Synagodze Większej (Rzym, 13. 04. 1986), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 436; tenże, Przemówienie przed Bramą Brandenburską (Berlin, 23. 06. 1996), tamże, s. 129; tenże, Przemówienie w siedzibie UNESCO (Paryż, 02.06. 1980), tamże, s. 285; EA 69,70, 82; EV 57-58, 80, 96; FC 4, 8, 76; LE 18,22,27; PDV 6; RH 15; Jan Paweł U , Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1980), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawia II, 1.1, dz. cyt., s. 11; tenże. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1986), tamże, s. 70-71; tenże, „Anioł Pański ": Święty dar życia, w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawiem II, t. III, dz. cyt., s. 304-305; tenże, „Anioł Pański": Godność człowieka od chwili poczęcia, w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. V, dz. cyt., s. 287-288.


31

relacji z Bogiem i drugim człowiekiem prowadzi do przekreślenia jej najgłębszego wolności

powołania

zawiera

się

i

godności 3'.

Co

niebezpieczeństwo

więcej,

w

totalitaryzmu,

absolutyzowaniu który

„wyrasta

z negacji transcendentnej godności osoby ludzkiej, będącej widzialnym obrazem Boga niewidzialnego i właśnie dlatego z samej swej natury staje się podmiotem praw, których nikt nie może naruszać: ani jednostka czy grupa, ani też klasa, naród lub państwo. Nie może tego uczynić nawet większość danego społeczeństwa, zwracając się przeciw mniejszości, spychając ją na margines, uciskając, wyzyskując, czy usiłując unicestwić"38. Jednym z przejawów takich działań są próby usunięcia na margines życia osób starszych i chorych. Działania te uważane są za wykroczenia przeciw godności człowieka, które Jan Paweł II nazwał upodleniem człowieka39. Deptanie godności tych osób polega na pozbawianiu ich należnego miejsca w łonie rodziny, która przekształciła się z rodziny patriarchalnej w nuklearną. Podobne zjawisko obserwuje się również w kształtowaniu się struktur publicznych, które odsuwają te osoby na margines w imię faworyzowanej skuteczności produkcyjnej. W ten sposób w świadomości starszego człowieka rodzi się świadczenie o własnej nieużyteczności dla siebie i dla drugich 40.

smutne

Opisane powyżej zjawiska skłoniły Jana Pawła II do przekonania Kościoła podczas Światowej Konferencji poświęconej

prze-

wyrażenia

Por.EV 19-20; VS 38-40. 38

VS 99; Por. także: Leon XIII, Encyklika „Liberias praestantissimum" (20 czerwca 1888): Leonis XIII P.M. Acta, VIII, Romae 1989, 224-226. 39

Jan Paweł II, Audiencja środowa do uczestników Nadzwyczajnego Międzynarodowego Kongresu Gerontologii i Geriatrii, odbywającego się na Wydziale Medycyny i Chirurgii Katolickiego Uniwersytetu „Sacro Cuore " (20. 10. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 253. 40

Jan Paweł II, Przemówienie na spotkaniu z osobami starszymi z diecezji rzymskiej (20. 12. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 265.


32

starzeniu się ludzkości, iż „sposób, w jaki cywilizacja traktuje starość i śmierć, te konstytutywne elementy życia, oraz sposób, w jaki pomaga starszym przeżywać śmierć, jest decydującym kryterium jej szacunku dla człowieka"41. W tej sytuacji społeczeństwo winno otoczyć szczególną troską ludzi starych, kierując się przy tym humanistycznymi i moralnymi kryteriami. Jest to obecnie tym bardziej ważne, kiedy nasz współczesny świat, przesiąknięty materializmem i hedonizmem oraz kierujący się oceną życia i jego spraw według kryterium ekonomicznego i zasad skuteczności, wyrządza ludziom starym wiele krzywd, skazując ich na dodatkowe cierpienia, samotność i niezrozumienie, nawet we własnej rodzinie. „W ten sposób dehumanizują się stosunki między ludźmi, zubaża się rodzina i społeczeństwo"42. Dlatego też, zdaniem Jana Pawła II, braku poszanowania ludzkiej godności przez bezlitosne odsuwanie na margines życia ludzi starych, schorowanych, wykończonych pracą, Kościół nie może milczeć. Jego zadaniem jest ciągłe przypominanie o absolutnej wartości osoby ludzkiej i to w każdej fazie jej istnienia. Kościół idąc za wzorem Boskiego Nauczyciela, który tak poświęcił się chorym i cierpiącym, nie może przestać mówić o godności osób starszych, o należnej im czci i wdzięczności, jak również domagać się dla nich prawa do godnego i spokojnego życia, które staje się dla nich przygotowaniem na ostatnie spotkanie z Bogiem 4 . Tak więc zło wynikające z nadużywania ludzkiej wolności do egoistycznych celów, w większym czy mniejszym stopniu zawiera w sobie swoisty spisek przeciw różnym etapom ludzkiego życia. Spisek

41 Jan Paweł II, Orędzie na Światową Konferencję na temat starzenia się ludności (Wiedeń, 26. 07. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 229.

42

Jan Paweł II, Przemówienie do osób trzeciego wieku w Walencji (Hiszpania, 08.11.1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt, s. 255; por. FC 27; a także, List do rodzin z okazji Roku Rodziny 1994 (2 lutego 1994 r.), w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 289-290. 43



33

ten

wciąga

nie

tylko

poszczególne

osoby

w

ich

relacjach

indywi-

dualnych, rodzinnych i społecznych, ale sięga daleko szerzej, zyskując wymiar globalny przez naruszanie i niszczenie więzi łączących narody i państwa44. Ten obraz współczesnej ludzkości, zdaniem Jana Pawła II, budzi wielki niepokój także ze względu na szczególną częstotliwość tych aktów oraz na wielorakie i silne społeczne przyzwolenie, a także częste przypadki ich prawnego uznania i włączenia w czyny niektórych pracowników służby zdrowia. Tymczasem obrona życia, jako przejaw poszanowania godności człowieka, została powierzona człowiekowi przez samego Boga. Człowiek od Chrystusa otrzymuje „ewangelię życia" i poczuwa się do odpowiedzialności za jej głoszenie wszelkiemu stworzeniu45. Z powyższych powodów Kościół w żadnym wypadku nie może pominąć człowiek Postawa wet gdy

głoszenia niepodważalnego prawa do życia, którym każdy jest obdarzony od chwili poczęcia aż do naturalnej śmierci. ta wynika z głębokiej wiary Kościoła, że „życie ludzkie, najest słabe i cierpiące, jest zawsze wspaniałym darem Bożej

dobroci"46. Dlatego też Kościół stoi niezłomnie na stanowisku, że „nic i nikt nie może upoważnić do zabijania niewinnej istoty ludzkiej: czy byłaby ona płodem czy embrionem, dzieckiem czy dorosłym, starcem, nieuleczalnie chorym czy konającym. Nikt też nie może żądać tego

Por. EV 12,16, 17,64-65; CA 48; ChL 38; LE 14, 22; UUS 34-35; Jan Paweł II, Bóg dawca życia - przemówienie podczas „Anioł Pański" (Watykan, 5. 04. 1981), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, [t. I], dz. cyt., s. 357-360; tenże, Przemówienie do uczestników IV Zgmmadzenia Plenarnego Papieskiej Akademii „Pro Vita" (24. 02. 1998), w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, dz. cyt., s. 296-298. 45

Por. Jan Paweł II, List do wszystkich braci w biskupstwie poświęcony zagrożeniom życia ludzkiego (19. 05. 1991), w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt.,s. 601-602.


34

zabójczego gestu dla siebie samego lub dla innej osoby, powierzonej jego odpowiedzialności, ani nie może przyzwalać na to, bezpośrednio lub pośrednio. Żadna władza nie może tego prawnie nakazać ani zezwalać na to. Chodzi tu istotnie o naruszenie prawa Bożego, o obrazę godności osoby ludzkiej, o zbrodnię przeciwko życiu, o zamach przeciw człowieczeństwu"47. Respektowanie powyższych wskazań jest szczególnie ważne w sytuacji choroby i cierpienia człowieka. Nigdzie bowiem bardziej niż w chorobie i cierpieniu nie uwidacznia się potrzeba szacunku dla człowieka, dla jego ludzkich praw i godności. Dzieje się tak między innymi dlatego, że choroba, zwłaszcza nieuleczalna, stanowi w powszechnym odczuciu jakby dyskryminację człowieka przez oderwanie lub ograniczenie jego codziennej aktywności, szerokich kontaktów oraz więzów społecznych i zawodowych, tak charakterystycznych dla ludzi zdrowych. Dlatego Kościół „mocno wierzy, że życie ludzkie, nawet gdy słabe i cierpiące, jest zawsze wspaniałym darem Bożej dobroci"48. Stąd też w każdym życiu, niezależnie od stanu i stadium jego rozwoju, umie dostrzec wspaniałość owego daru i bronić go przeciw jakimkolwiek zasadzkom, które zawsze stanowią ciężką obrazę ludzkiej godności i sprawiedliwości 49. Poszukując natomiast przyczyn zagubienia przez człowieka wrażliwości na wartość życia Jan Paweł II zwraca uwagę na zło występujące pod szyldem postępu oraz wolności osobistej człowieka. Uważa, że

Kongregacja ds. Nauki Wiary, Deklaracji o eutanazji z 5 maja 1980 r.; por. także: Jan Paweł II, Przemówienie podczas spotkania z uczestnikami międzynarodowego sympozjum nt. „ Opieka nad umierającym. Aspekty spoleczno-hdturowe, medyczne, pielęgniarskie i duszpasterskie ", zorganizowanego przez Ośrodek Bioetyki Katolickiego Uniwersytetu Sacro Cuore (17. 03. 1992), w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej BIBLOS, pod red. ks. K. Szczygła, Tarnów 1998, s. 235-236. ■

48

FC 30. 49

Por. tamże.

·


35

występuje

ono

zarówno

na

płaszczyźnie

kulturowej,

społecznej

jak

i politycznej. Podkreśla, że w tym zagubieniu się człowieka występuje wiele sprzeczności i zafałszowani z jednej strony uroczyście proklamuje się nienaruszalne prawa osoby i wartość życia, z drugiej natomiast prawo to bezwzględnie jest łamane 00. Można więc przyjąć, że Kościół51 właśnie wartość ludzkiego życia określa ludzką godnością .

1.2. Godność człowieka z racji odzyskanego życia W chrześcijańskim rozumieniu wielkość i godność człowieka, poza wyjaśnianiem jej w świetle wiary w Boże dzieło stworzenia, rozpoznawana jest także w świetle wiary w tajemnicę Jezusa Chrystusa - Panu dziejów człowieka53, jako że „w Boskiej Osobie Słowa, natura wspólna

EV 18, 20; RH 16; FC 24, 26; EA 124; Jan Paweł II, List apostolski z okazji 50 rocznicy wybuchu II wojny światowej (Watykan, 27. 08. 1989), w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 586-595. 51

A

Por. Jan Paweł II, Przemówienie na zakończenie Światowego Dnia Modlitwy o pokój (Asyż, 27. 10. 1986), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 408; por. także, EV 2-5, 79; CA 54; VS 50; ChL 38. co

Por. EV 16-20, 48; DM 6; FC 8, 42; ChL 5, 39-40; PDV 6; EA 70; List do rodzin z okazji Roku Rodziny 1994 (Rzym, 2. 02.1994), w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 315-320; Orędzie na Światowy Dzień Chorego (1993), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, t. II, dz. cyt., s. 415; Przesłanie do uczestników kongresu „ O kulturę życia ", tamże, s. 671-673. Por. RH 22; DM 1; DV 59; EA 70; 106; VS 7; Jan Paweł II, List do rodzin z okazji Roku Rodziny 1994, w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 247; tenże, Przemówienie inaugurujące III Konferencję Generalną Episkopatu Ameryki Łacińskiej, Puebla (Meksyk, 28. 01. 1979), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 383-385; „Anioł Pański" (Watykan, 11. 07. 1982), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. II (1. 11. 1981 - 20. 10. 1985), Libreria Editrice Vaticana, Roma 1986, s. 100.

1.2. Godność człowieka z racji odzyskanego życia

36

wszystkim istotom ludzkim zostaje wyniesiona do najwyższej

godnoś-

54

ci" . Należy przy tym pamiętać, że tajemnica Jezusa odsłania godność człowieka

w

aspekcie

tajemnicy

wcielenia,

odkupienia

i

uświęcenia.

Dlatego też o ludzkiej godności, która w Chrystusie doznaje tak wielkiego wyniesienia, Papież Jan Paweł II nie waha się powiedzieć, że „Słowo przyjęło człowieczeństwo, aby człowiek mógł stać się Bogiem"55. Historia zbawienia, mówi dalej Jan Paweł II, nie jest niczym innym, jak historią miłości Boga do człowieka, którego On umiłował i wybrał. Nawet wtedy, gdy człowiek grzeszy, Bóg szuka go i kocha w tajemnicy swego ukrzyżowanego Syna. W misterium odkupienia, które wyraziło się przez krzyż, znak i dowód nieskończonej miłości Boga, człowiek odnajduje „swoją właściwą wielkość, godność i wartość swego człowieczeństwa". Co więcej, w tajemnicy odkupienia, człowiek zostaje na nowo potwierdzony, niejako stworzony i wypowiedziany przez Słowo Odwiecznej Miłości Boga i dzięki niej doznaje tak wielkiego wyniesienia56. Poza tym dzięki Jezusowi Chrystusowi możliwe jest odkrycie przez człowieka godności własnego człowieczeństwa, opartej na niewymownej tajemnicy Bożego Synostwa, co też nadaje istotny sens całej jego działalności w służbie drugiemu człowiekowi, do jakiej wzywa go Chrystus57. Działalność ta ma obdarować człowieka pełnią wolności Jan Paweł II, List apostolski „ Tertio millennio adveniente" w związku z przygotowaniem Jubileuszu Roku 2000 (TMA), w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II, s. 12. 55

r

r

Jan Paweł II, List apostolski „ Orientale Lumen " do biskupów, do duchowieństwa i wiernych w setną rocznicę listu apostolskiego „ Orientalium Dignitas "papieża Leona XIII, w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 540. 56

RH 10.

Por. RH 18; DM 1-2; DV 3,25; LE 1; RMI 1-3,11; VS 7; Jan Paweł II, Audiencja generalna (20. 05. 1992), w: Katechezy Ojca Świętego Jana Pawia II. Jezus Chrys57

tus, dz. cyt., s. 124-127; tenże, Audiencja generalna (27. 05. 1992), tamże, s. 127-130.


37

i doprowadzić do ostatecznej komunii z Bogiem i ludźmi , która nastąpi tej

wraz

z

nastaniem eschatologicznego królestwa

tajemnicy stanowi

też

istotę

troski

o

dobra

Bożego59. Przekaz duchowe

ludzkości,

w tym osób cierpiących i zagrożonych utratą życia, aby przywrócić i zapewnić im pokój z sobą, z innymi ludźmi i z samym Bogiem60. W świetle powyżej przytoczonego nauczania trudno się dziwić, że Jan Paweł II, począwszy od dnia inauguracji swego pontyfikatu, wskazuje na Jezusa Chrystusa, a także wzywa do otwarcia się na Niego, jako jedynego Zbawcę i Odkupiciela człowieka61, widząc w Nim niepowtarzalną możność odkrywania pełnej prawdy o człowieku i jego godności. Wszelkie zaś niedociągnięcia w tej kwestii w sposób znaczący wpływają na kształt odkrywania przez człowieka jego pełnej godności. Brak ten w sposób znaczący wpływa też na poszanowanie pełnej godności człowieka. nia

Rozważania nad godnością Jezusa uświadamiają, że

człowieka w świetle tajemnicy wcielegodność ta wynika przede wszystkim

z Jego zjednoczenia z naturą człowieka przez to, że pracował ludzkimi rękoma, myślał ludzkim umysłem, działał ludzką wolą, kochał ludzkim Por. RMI 17-18; VS 7-8; CT 11, 20, 35; FC 16-17, 26, 47, 49-53, 63, 65, 86; RD8, 11-12; RP 4, 50; RC 20. CO

Por. RMI 18-20; ChL 8-9, 11, 14-17, 23, 36, 45, 52-53; PDV 8, 12, 26, 29-30; EA 14, 63; VC 6, 10, 20,36; Jan Paweł II, Audiencja generalna (4. 09. 1991), w: Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Kościół, dz. cyt., s. 27-31; tenże, Przemówienie podczas „Anioł Pański " (Castel Gandolfo, 22. 07. 1984), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. II, dz. cyt., s. 325. Por. Jan Paweł II, Spotkanie z chotymi (Salzburg, 26. 06. 1988), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 145. 60

Por. Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy św. inaugurującej pontyfikat (Rzym, 22 października 1978), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, 61

dz. cyt., s. 12-13. Słowa te znajdują się w kontekście apelu Jana Pawła II, adresowanego do wszystkich ludzi dobrej woli w dniu inauguracji jego pontyfikatu: „Nie lękajcie się. Otwórzcie (...) na oścież drzwi Chrystusowi! (...) Chrystus wie, co jest w «człowieku»".

1.2. Godność człowieka z racji odzyskanego życia

38

sercem, urodzony z Maryi Dziewicy, stał się prawdziwie jednym z nas, we wszystkim do nas podobny oprócz grzechu (por. Hbr 4,15)"62. Należy też podkreślić, że poprzez tajemnicę wcielenia Jezusa został najpełniej objawiony ludziom „zamysł Boży w stosunku do całego stworzenia, a w szczególności w stosunku do człowieka"63. Poza tym w tajemnicy wcielenia Jezusa cała ludzkość i każdy człowiek z osobna otrzymali światło umożliwiające wyjaśnienie pytań o ich przyszłość: człowiek powołany jest do pełni życia w Bogu 64. Bóg w Odwiecznym Słowie - Jezusie Chrystusie - mówi do człowieka, szuka go, miłuje go odwiecznie, a nade wszystko pragnie wynieść do godności przybranego dziecka i dziedzica życia wiecznego. Dlatego też przywrócenie dzictwa życia wychodzi na nością. Szuka

utraconej przez grzech godności dziecka Bożego i dziewiecznego następuje w tajemnicy odkupienia. Bóg bowiem poszukiwanie człowieka, który jest Jego szczególną własgo z miłością z potrzeby swego ojcowskiego serca. Szuka

dlatego, ponieważ człowiek oddalił się od Boga, zatracił swą godność i zagubił swoje powołanie. Dał się okłamać i sprowadzić na manowce przez nieprzyjaciela Boga. Jeżeli Bóg szuka człowieka przez swojego Syna, to dlatego, aby go wyprowadzić z tych manowców i zła, które rozpanoszyło się w dziejach człowieka i ludzkości 65. W śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa Bóg się objawia i daje ludziom życie. Ponadto przez dzieło odkupienia Bóg Ojciec w Chrystusie (prawdziwym Bogu i prawdziwym człowieku) wypowiedział ostateczne słowo o człowieku, o jego godności, powołaniu i przeznaczeniu66. Dlatego też wiara w tajemnicę zbawienia umożliwia człowiekowi odkrywanie w osobie Jezusa Chrystu-

Por. KDK 22. TMA, s. 11-12. Tamże, s. 14. Por. tamże, s. 15. Por. tamże, s. 13, 15.


39

sa cały odwieczny plan Boga, który w Nim się wypełnił. On będąc «Prawda» (por. J 14,6), objawianie tylko tajemnicę Trójjedyncgo Boga i prowadzi do uczestnictwa w Jego życiu, ale także objawia całą prawdę o człowieku67. Tę wielką godność człowieka, ukazaną przez Boga przede wszystkim w tajemnicy Jezusa nazywa się Ewangelią, czyli Dobrą Nowiną. Dlatego Kościół, którego podstawowym zadaniem we wszystkich czasach jest głosić Ewangelię wszystkim templować całej tajemnicy Chrystusa, a nia, które przyszło przez krzyż, bo ona godność i sens jego istnienia w świecie.

narodom, nie przestaje konzwłaszcza tajemnicy odkupienadała człowiekowi ostateczną Co więcej, przyniesiona przez

Jezusa Chrystusa Ewangelia dała światu i człowiekowi podstawę nowej cywilizacji, z której zrodziła się kultura, sztuka, a wreszcie najwyższy ideał nienaruszalnej godności człowieka 68. W wymiarze indywidualnym człowiek dostępuje tej godności przede wszystkim w doświadczaniu uświęcającej mocy i działania Ducha Świętego zesłanego Kościołowi przez Jezusa Chrystusa 69. Godność ta staje się jego udziałem najpierw przez udzielenie sakramentu chrztu. Poprzez ten sakrament człowiek staje się dzieckiem Boga, zostaje przyłączony do Jezusa i włączony w Jego zbawcze posłannictwo. Godność ta poprzez przyjmowanie kolejnych sakramentów zostaje umacniana, rozwijana i wspierana do wykonywania zadań związanych z wypełnianiem przez człowieka jego konkretnego powołania. Wypełnianie tego powołania w rozumieniu chrześcijańskim możliwe jest dzięki obecności i uświęcającemu człowieka działaniu mocą Ducha Świętego70. 67

Por. CT 5, 9, 22; por. tenże: ChL 11, 18,64.

68

Por. Jan Paweł II, Orędzie na Boże Narodzenie (Watykan, 25. 12. 1989), w:

Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 515, 518-519. 69

Por. J. Charytański SJ, Katecheza o Duchu Świętym według Katechizmu Kościo-

ła Katolickiego, „Bobolanum", Warszawa 1999. 70

Tamże, 43-46.

1.3. Godność człowieka z racji jego przeznaczenia

40

1.3. Godność człowieka z racji jego przeznaczenia W głoszonej przez Kościół Dobrej Nowinie o zbawieniu wiele uwagi poświęca się także sprawom przyszłości człowieka. W swej refleksji Kościół odwołuje się do prawdy mówiącej o tym, że człowiek od początku swego istnienia nosi w sobie podobieństwo do swego Stwórcy, a żyjąc w konkretnym świecie realizuje w swoim życiu zadania umożliwiające osiągnięcie jego przeznaczenia do życia wiecznego z Bogiem71. Kościół nieustannie wyznaje i głosi swą wiarą w to, że człowiek został przeznaczony do pełni życia, którego jedynym gwarantem jest Bóg72. Wierzy też, że „życie, którym Bóg obdarza człowieka, jest czymś więcej niż tylko istnieniem w czasie. Jest dążeniem ku pełni życia; jest zalążkiem istnienia, które przekracza granice czasu: «bo dla nieśmiertelności Bóg stworzył człowieka - uczynił go obrazem swej własnej wiecznosci» (Mdr 2, 23)"73. Właśnie przeznaczenie człowieka przez Boga do życia wiecznego określa jego niepowtarzalną godność74, która nie wynika jedynie z jego źródła, którym jest pochodzenie od

Por. Jan Paweł II, Przemówienie w siedzibie Komisji i Trybunału Praw Człowieka (Strasburg, 8. 10. 1988), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 234; tenże, Przemówienie do Zgromadzenia Ogólnego ONZ (Nowy Jork, 5. 10. 1995), tamże, s. 54-55; tenże, Orędzie na Światowy Dzień Młodzieży (1987), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 168; RH 11; ChL 37; DM 7-8; EV 34; LE 1, 9. 72

Por. Jan Paweł II, List apostolski do młodych całego świata z okazji Międzynarodowego Roku Młodzieży (1985), w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 119. 73

EV 34.

74

Por. Jan Paweł II, Przemówienie do uczestników Międzynarodowej Konferencji

na temat AIDS (Rzym, 15. 11. 1989), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 533.


41

Boga, ale także z jego celu, to znaczy z jego przeznaczenia do oglądania Boga i komunii z Nim. Powołanie człowieka do spotkania z Bogiem, do życia wiecznego dokonuje się przez Syna, Odwieczne Słowo Ojca, które u kresu dziejów „ożywi wszystko i wszystkich w niebieskiej Jerozolimie"75. Godność człowieka, wynikająca z powołania go do życia wiecznego z Bogiem, nie stoi w sprzeczności i nie pozbawia wartości doczesnej egzystencji człowieka. Owszem, ogarnia ją, ubogaca i prowadzi ku ostatecznemu przeznaczeniu, zagwarantowanemu przez Jezusa Chrystusa, który powiedział: „Ja jestem zmartwychwstaniem i życiem. (...) Każdy, kto żyje i wierzy we Mnie, nie umrze na wieki" (J 11, 25-26)76. Dzieje się tak dlatego, że człowiek, będąc obrazem i podobieństwem Boga wpisanym w jego ludzką istotę od samego początku, wciąż przerasta świat, kierując się wewnętrzną racją swego bytu ku życiu wiecznemu77. Dlatego też rozpatrywanie w tej perspektywie ziemskiego życia człowieka, umożliwia nazwanie go pielgrzymowaniem do celu ostatecznego przeznaczenia, którym jest Bóg, objawiający się jako wieczne mieszkanie dla człowieka. Wiara ta wynika z przekonania, że całe „mesjańskie posłannictwo Chrystusa - poprzez Ewangelię Królestwa, poprzez tajemnicę paschalną - stanowi wielkie przygotowanie do ostatecznego zjednoczenia z Bogiem. (...) Syn przygotowuje nam mieszkanie w domu Ojca. Jesteśmy więc wszyscy wezwani, jesteśmy zaproszeni, aby zamieszkać w wiecznych przybytkach, uczestniczyć w Pełni Prawdy i Życia, jaką jest sam Bóg, i cieszyć się nią" 78. SA 32; por. także: RMI 38. 76

Por. EV 38.

77

Por. Jan Paweł II, List apostolski do młodych całego świata z okazji Międzynarodowego Roku Młodzieży (1985), w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt.,s. 119-120. 78

Jan Paweł II, Homiłia w czasie Mszy św. w Agrigento (Sycylia, 9. 05. 1993,), w:

Przemówienia i homilie Jana Pawła II, dz. cyt., s. 491.


42

Tak odkrywana w świetle wiary godność człowieka uczy patrzenia na jego życie nie w kategoriach posiadania, ale bycia. Z tych też powodów Kościół uczy, że to, co ludzie uważają za ułomne i słabe, dla Boga jest przedmiotem szczególnego upodobania i miłości. Z tego samego powodu dla wierzącego nie liczy się to, czy ktoś jest zdrowy czy chory, ale czy jest gotowy do świadomego i wypełnionego wiarą przeżywania własnej godności choćby najbardziej trudnej i bolesnej 79. Ten sposób odkrywania własnej godności pomaga człowiekowi zumieć, że nawet wówczas kiedy cierpi, nie cierpi na próżno.

lepiej

zro-

1.4. Poszanowanie ludzkiej godności Poszanowanie

godności

człowieka

możliwe jest,

zdaniem Jana Pa-

wła II, poprzez spełnienie kilku podstawowych warunków, pośród których niezbędne jest przestrzeganie prawa moralnego, a także podmiotowe traktowanie ludzkiej osoby niezależnie od jej społecznej sytuacji.

1.4.1. Przestrzeganie prawa moralnego Płynące z wiary poznanie godności człowieka związane jest z obowiązkiem jej rozwijania tak, aby możliwe było osiągnięcie pełnej godności poprzez ostateczną komunię z Bogiem. Drogą do tak rozumianego rozwoju godności osoby jest forma życia respektującego zawarte w przykazaniach prawo moralne. Trzeba bowiem pamiętać, że „przykazania należą do przymierza pomiędzy Bogiem a ludzkością (...) wyznaczają zasadnicze zręby postępowania, decydują o wartości moralnej ludzkich czynów, pozostają w organicznym związku z powołaPor. Jan Paweł II, Przemówienie podczas ,^4nioł Pański " (Osnabrück, 16. 11. 1980), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 32.


43

niem człowieka do życia wiecznego" . Zapis prawa moralnego, wyjaśnia Jan Paweł II, posiada swoją dwoistą formę: tę, która znalazła się na Mojżeszowych tablicach Dekalogu i w Ewangelii, oraz tę, która znajduje się w świadomości moralnej człowieka. Papież zwraca uwagę, że zarówno poziom sumienia, jak i poziom wartości moralnych stanowią newralgiczny punkt, w którym co krok spotykają się doczesność i wieczność. W nich też upatruje podstawę zasadniczej wielkości człowieka oraz jego prawdziwie ludzką godność81. Nic więc dziwnego, że w chrześcijańskim rozumieniu u podłoża autentycznej wolności i nienaruszalnej ludzkiej godności stoją niezmienne i uniwersalne normy moralne. Prawa moralne, o których mowa, mają swe źródło w Bogu, najwyższym Dobru, które stanowi niewzruszoną podstawę i niezastąpiony warunek wszelkiej moralności. Normy moralne bronią osobowej godności każdego człowieka, służą zachowaniu, a także prawidłowemu rozwojowi całej ludzkiej społeczności. Dlatego tylko w posłuszeństwie uniwersalnym normom moralnym „znajduje człowiek pełne potwierdzenie swojej jedyności jako osoba oraz możliwość prawdziwego wzrostu moralnego"82. Kościół przypomina też, że jedynie moralność, która uznaje normy obowiązujące zawsze i wszystkich, nie dopuszczając żadnych wyjątków, stanowi etyczny fundament współżycia społecznego, opartego na sprawiedliwości i należytym szacunku wobec każdej istoty ludzkiej 83. Tak więc człowiek jest wolny, jeśli może chcieć i wybierać, opowiedzieć się po stronie prawdy i dobra oraz żyć zgodnie ze swoim sumieniem84, da80

Jan Paweł II, List apostolski do młodych całego świata z okazji Międzynarodowego Roku Młodzieży (1985), w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 121. 81

Por. tamże, s. 122-123. 82

VS 96, 99; ChL 43; FC 8-9, 37; RP 18, 26; VC 91; VS 32-35, 72.

83

Por. VS 95-102; ChL 39, 42; FC 63-64; PDV 8-10.

84

Por. EV 24. Mówiąc o sumieniu Papież stwierdza, iż „wolność sumienia i religii

(...) jest (...) pierwszym i niezbywalnym prawem osoby ludzkiej; a nawet więcej.


44

jącym mu zdolność rozróżniania dobra i zła oraz podejmowania działań zgodnie z tym prawem. Tym samym posłuszeństwo wobec tego prawa stanowi

o godności

człowieka.

Dlatego też Kościół naucza,

że

żadna

ludzka władza nie ma prawa ingerować w sprawy sumienia człowieka. Sumienie jest świadectwem transcendencji osoby, także wobec społeczeństwa, i jako takie jest nienaruszalne 85. Dlatego człowiek obdarowany sumieniem, jest też zobowiązany do okazywania mu posłuszeństwa. Aby mogło do tego dojść, musi on widzieć oraz ściśle łączyć, pojęciowo i faktycznie, godność i wolność, która jest konsekwencją godności stanowiącej najwyższy znak noszonego w sobie obrazu Boga. Godność ta wymaga, aby człowiek kierował się w swym działaniu świadomym i wolnym wyborem86. Sam zaś wybór winien opowiadać się zawsze po stronie prawdy, gdyż taki jest imperatyw moralny prawego sumienia87. Tymczasem codzienne życie wskazuje, jak liczne są nadużycia w tej dziedzinie. Powodem tego stanu rzeczy jest uzurpacja człowieka do prawa rozstrzygania o granicach swojej wolności. Do ważniejszych przyczyn tego zjawiska trzeba zaliczyć coraz częściej obserwowane, a zarazem groźne w skutkach zobojętnienia religijne, sekularyzacja i dechrystianizacja 88. Zjawisko to znajduje swój można powiedzieć, że w stopniu, w jakim dotyka ona najbardziej intymnej sfery ducha, podtrzymuje głęboko zakotwiczoną w każdej osobie rację bytu innych wolności". Por. Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1981), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 19. 85

Por. Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1991), w: Orędzia Ojca

Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 115,122-125; por. także, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1982), tamże, s. 26; Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1984), tamże, s. 49; Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1988), tamże, s. 90-91. Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu ( 1981), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 214. 87

Por. tamże; RH 19; VC 91; VS 31, 34, 42, 94.

88

Por. ChL 4; EV 21-22.


45

wyraz w zagubieniu przez człowieka norm moralnych, przez co pod znakiem zapytania zostaje nie tylko sam rozwój i postęp człowieka, ale istnienie całej naszej cywilizacji 89. Zjawiska te w bezpośredni sposób wpływają na kształtowanie się ludzkiego sumienia, które jako wewnętrzny głos prawdy o nas samych stoi na straży ludzkiego życia, broni jego wartości i godności, wskazuje na właściwą drogę, zwłaszcza w chwilach ciemności i błędu, a w sytuacjach granicznych potwierdza jego sens 90. Stąd też odejście od Boga, bądź osłabienie wrażliwości na Niego łączy się nieuchronnie ze zgubnymi dla życia ludzkiego konsekwencjami. Na skutek natarczywego oddziaływania wielu środków społecznego przekazu w ludzkim sumieniu zaciera się granica między dobrem a złem, zwłaszcza w dziedzinie fundamentalnego prawa do życia 91. Innych przyczyn istniejącego kryzysu moralnego

należy

szukać

w kryzysach dotykających człowieka na płaszczyźnie kulturowej, społecznej i politycznej. Polegają one na coraz powszechniejszym interpretowaniu przestępstw jako „uprawnionych przejawów wolności osobistej, które należy uznawać i chronić jako autentyczne prawa jednostki"92. 89

Por. RH 8, 15; LE 5-8; SRS 4, 8, 9-26; Jan Paweł II, Przemówienie do Zgroma-

dzenia Ogólnego ONZ (Nowy Jork, 2. 10. 1979), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 23-24, 31-32; tenże, Przemówienie w siedzibie Międzynamdowej Organizacji Pracy (Genewa, 15. 06. 1982), tamże, s. 243; tenże, Przemówienie do sekretarza generalnego Międzynarodowej Konferencji na temat zaludnienia (Rzym, 7. 06. 1984), tamże, s. 263-264; tenże, Przemówienie z okazji trzydziestej rocznicy Konstytucji „Gaudium et Spes " (Rzym, 8. 11. 1995), tamże, s. 394. 90

Por. ChL 4, 53-54.

91

EV 24.

92

EV 18, 58, 70; ChL 5; FC 4, 37; RH 15, 16; RMI 8, 59; Jan Paweł II, List do

rodzin z okazji Roku Rodźmy 1994, w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 279-280; tenże, Przemówienie do uczestników Międzynarodowej Konferencji na temat AIDS (Rzym, 15. 11. 1989), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 526-527; tenże, „Anioł Pański": W obronie życia (Castel


46

Najgłębszy jednak korzeń kryzysu moralnego, jaki przeżywa współczesny człowiek, Jan Paweł II dostrzega w osłabieniu ludzkiej wrażliwości na Boga i drugiego człowieka. Uważa, że są to typowe i powszechne zjawiska występujące w zdominowanych przez sekularyzm przejawach życia społecznego i kulturowego, co powoduje w człowieku nie tylko zatracenie tajemnicy Boga, ale także tajemnicy świata i własnego istnienia93. Jego zdaniem inne przyczyny słabości moralnej tkwią również w nieadekwatnej czy wręcz błędnej (fałszywej) interpretacji człowieka. Jest przekonany, że z jednej strony niewątpliwie żyjemy w epoce humanizmu i antropocentryzmu, kiedy o człowieku powiedziano i napisano najwięcej. Z drugiej zaś strony, paradoksalnie, jest to epoka równocześnie wstrząsów i niepokojów człowieka o jego przeznaczenie i tożsamość, epoka takiego poniżenia człowieka i takiego deptania jego wartości, jakich dotąd jeszcze nigdy nie było. Poszukując przyczyn degradacji godności ludzkiej osoby Ojciec Święty wręcz mówi o dramacie współczesnej cywilizacji, którego źródeł doszukuje się w upowszechniającym się humanizmie ateistycznym. Taki humanizm powoduje odrywanie człowieka od istotnego wymiaru jego egzystencji, jakim jest Bóg. Z kolei oderwanie w rzeczywistości skazuje człowieka na najgorszą degradację. Jan Paweł II tłumacząc zagrożenia tkwiące w wyżej przedstawionej filozofii życia człowieka przywołuje soborową konstytucję Gaudium et spes (nr 36) i w oparciu o jej tekst mówi, że „tracąc wrażliwość na Boga, traci się także wrażliwość na człowieka, na jego godność

Gandolfo, 25. 07. 1993), w: Anioł Patiski z Papieżem Janem Pawłem II, t. V, dz. cyt., s. 234-235. 93

Por. EV 21, 22, 96; ChL 39; CT 57; DM 2; FC 76; PDF 76; RMI 8, 59; Jan Pawel II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1985), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, t. I, Wydawnictwo Św. Stanisława B.M. Archidiecezji Krakowskiej, Wydawnictwo M., pod red. J. Jękot, P. Słabek, Kraków 1998, s. 61.


47

i życie" . Papież wyjaśnia przy tym, że człowiek, który nie dostrzega swej zależności od Stwórcy, w rzeczywistości żyje tak,, jakby Bóg nie istniał".

W

następstwie

takiej

postawy zamknięty w

kręgu

swej

fi-

zycznej natury przestaje rozumieć swój transcendentny charakter i to, że istnieje jako człowiek95. Poza tym podkreśla, że człowiek wykluczając swoje odniesienie do Boga, powoduje głębokie zniekształcenie znaczenia wszystkich rzeczy, zwłaszcza w odniesieniu do życia, które się rodzi pytania o staje się W takim

i które umiera. W konsekwencji nie potrafi też zadać sobie najbardziej autentyczny sens swojego istnienia, a przez to coraz bardziej rzeczą i obiektem wielorakiej manipulacji. klimacie, stwierdza Papież, ludzkie cierpienie zostaje pozba-

wione jakiegokolwiek znaczenia przez to, że zamiast stawać się bodźcem do osobowego wzrostu, zostaje postrzegane jako bezużyteczne, a nawet zwalczane jako zło, którego należy zawsze unikać. Co więcej, ilekroć nie można go przezwyciężyć i gdy znika nadzieja na powodzenie i dobrobyt, pojawia się coraz silniejsza pokusa położenia kresu życiu, bo utraciło ono już wszelki sens 96. Ten całościowy obraz człowieka akcentujący jego wielkość w wymiarze duchowego istnienia i powołania oraz potrzeby integralnego rozwoju ma istotne znaczenie w sytuacji człowieka cierpiącego i chorego. Trzeba bowiem pamiętać, że człowiek realizuje swój rozwój nie tylko w dziedzinie kultury, poszukiwań naukowych i technicznych, słowem, we wszystkim tym, co należy do horyzontalnego wymiaru jego osoby i stworzonego świata. Rozwój ten realizuje przez to wszystko, co w nim ,jest najgłębsze, co czyni go transcendentnym wobec świata i samego siebie i co każe mu szukać Tego, który jest Stwórcą wszyst94

r

EV 21,36, 64; FC 27; KDK 36; por. także: CA 13; tenże, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1985), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 60-61; tenże, Orędzie na Światowy Dzień Migranta (1991), tamże, s. 391. Por. EV 22, 96; ChL 4-5, 53. 96

Por. EV 23.


48

kich rzeczy. Ostatecznie tylko ten wymiar wertykalny może nadać prawdziwy sens byciu i działaniu człowieka, ponieważ stawia go pomiędzy początkiem a kresem. W tym podwójnym - horyzontalnym i wertykalnym - procesie rozwoju człowiek realizuje się jako istota duchowa"97. Gdyby pozbawiono go tej sfery, życie, zwłaszcza w obliczu nadchodzącej śmierci, nie miałoby jakiegokolwiek sensu i wartości. Samo zaś istnienie zostałoby zawężone jedynie do wymiaru doczesnego, stając się terenem walki o byt i przede wszystkim o korzyści ekonomiczne 98. Dlatego też Kościół stoi niezłomnie na stanowisku, że tylko „w Bogu odkrywamy godność każdej osoby ludzkiej (...). Stopień zdrowia fizycznego czy umysłowego ani nie dodaje, ani nie ujmuje nic godności tej osoby; cierpienie może raczej dać jej szczególne prawa w stosunku do nas"99.

1.4.2. Podmiotowe traktowanie człowieka Godność, jaką człowiek posiada, domaga się poszanowania i rozwoju. Szacunek winien być wyrażany przede wszystkim przez podmiotowe postrzeganie człowieka. Ten sposób poszanowania godności osoby domaga się należnego szacunku każdemu, także tym z margiJan Paweł II, Przemówienie do Papieskiej Akademii Nauk (Rzym, 31. 10. 1993), w: Jan Paweł II, Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 345346. 98

Por. Jan Paweł II, List do rodzin z okazji Roku Rodziny 1994 (2. 02. 1994), w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 311. 99

Jan Paweł II, Solidarność z ludźmi niepełnosprawnymi (Watykan, 8. 03. 1981), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, [t. I], dz. cyt., s. 349. Podobną myśl znajdujemy w Katechizmie Kościoła Katolickiego: „ciało i dusza wierzącego uczestniczy już w godności «nalezenia do Chrystusa». Wynika z tego konieczność szacunku dla własnego ciała, a także dla ciała drugiego człowieka, szczególnie gdy cierpi" (KKK 1004).


49

nesu społecznego czy też najbardziej poszkodowanym. Nauczaniu Jana Pawła II o godności człowieka towarzyszą konkretne postawy wobec człowieka. Widać w nich, że Papieżowi nie chodzi o człowieka abstrakcyjnego, ale rzeczywistego, konkretnego, żyjącego w określonych warunkach historycznych całą prawdą swego istnienia. Jest to dostrzegane głównie w nawiązywanym dialogu z ludźmi 10°, w tym także z osobami dotkniętymi cierpieniem. Charakterystyczne jest między innymi to, że Papież przy każdej nadarzającej się okazji kieruje do nich słowa niosące pociechę, zrozumienie, a także zawierające próbę skierowania ich uwagi na potrzebę odnalezienia sensu przeżywanych doświadczeń. Poza słowami wyrażającymi solidarność z chorymi Jan Paweł II wyraża też licznymi gestami, takimi jak odwiedziny chorych, czy też spotkania z nimi. Dzisiaj nie wszyscy już pamiętają, że nazajutrz po swym wyborze na Papieża udał się do Polikliniki Gemelli, by tam spotkać się z chorymi i prosić ich o duchowe wsparcie poprzez modlitwę i ofiarowanie cierpień w intencji jego posługiwania na Stolicy Piotrowej101. Tę jego więź z chorymi nie sposób w pełni opisać. Dla „Kiedy spotykałem chorych w Rzymie czy podczas moich podróży, zawsze chciałem się zatrzymać przy każdym z osobna, każdego wysłuchać i pobłogosławić, by okazać, że każdy z nich jest przedmiotem Bożej czułości. Tak właśnie czynił Jezus. Bóg pozwolił, że obecnie i ja w moim własnym ciele doświadczam cierpienia i słabości. Czuję się więc tym bardziej Wam bliski. Lepiej rozumiem Wasze doświadczenie". Por. Jan Paweł II, Orędzie telewizyjne do chorych obecnych na Międzynamdowym Kongresie Eucharystycznym w Lourdes (22.07.1981), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia. Wybór homilii, przemówień i dokumentów, dz. cyt., s. 48-49; „Drodzy chorzy, zajmujecie specjalne miejsce w moim sercu, ponieważ, choć po ludzku słabi i biedni, wzbogacacie Kościół Waszymi cierpieniami znoszonymi w łączności z Ukrzyżowanym. (...) Wchodząc na dziedziniec tego szpitala uścisnąłem ręce tych, którzy byli najbliżej. Chciałem przez nich uścisnąć ręce wszystkich, żeby okazać moje głębokie pragnienie zjednoczenia się z każdym z Was". Por. Jan Paweł Π, Przemówienie w szpitalu miejskim w Brescii (26. 09. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 239-240. Por. Jan Paweł II, Regina coeli (poliklinika Gemelli, 24. 05. 1981), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 228. 101


50

ilustracji wielkiego związania Papieża z chorymi można jedynie przytoczyć niektóre z jego wypowiedzi. Taknp. mówił, że „specjalne słowo, jak zawsze, rezerwuję dla chorych, których serdecznie pozdrawiam. Najmilsi, zapewniam Was o mojej stałej pamięci przed Panem..." 102; albo: „serdeczne pozdrowienia kieruję do Was, Bracia i Siostry chorzy, obecni na tej audiencji. Pragnę zapewnić Was o solidarnej modlitwie całego Kościoła za Wasze cierpienie, które Chrystus łączy ze swoimi cierpieniami, żeby owocowały dla dobra wszystkich ludzi" 103. „Wam chorzy, którzy jesteście bardzo bliscy mojemu sercu (...). Zapewniam Was o mojej modlitwie i jestem z Wami"104; czy też: „umiłowani chorzy, Papież pozdrawia Was jak najserdeczniej"105. „Czyniąc się bliskim każdemu z Was, wzruszony zginam kolana przed Waszym cierpieniem i proszę dobrego Pana o wszelką pociechę dla Was, odpowiednio do Waszych potrzeb i pragnień, jakie w duchu żywicie"106. Przykładów pamięci Papieża o chorych, serdecznych słów kierowanych do nich można przytoczyć znacznie więcej. Ich istotą jest zawsze przekonanie, że w programie jego działalności nie może zabraknąć spotkania z chorymi, wyrażenia im swojej solidarności, a także słów zachęty i nadziei107. Wiele razy można w jego przemówieniach napotkać zwrot: „Zwracam się teraz specjalnie do chorych (...), Umiłowani, przy tej okazji, która tak przybliża mnie do Was, pragnę przekazać

Jan Paweł II, Audiencja środowa (20. 01. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. II, dz. cyt., s. 7. 103

Jan Paweł II, Audiencja środowa (3. 02. 1982), tamże, s. 8. 104



Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi w Piccolo Cottolengo di Don Orione

w Genui (22. 09. 1985), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 111. 107

Por. Jan Paweł II, Wizyta w poliklinice miejskiej w Mediolanie (Italia, 22. 05. 1983), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. II, dz. cyt., s. 96.


51

Wam, nie tylko moje serdeczne pozdrowienie, ale także zapewnienie 0 moim

osobistym udziale w Waszym cierpieniu, o moim pełnym zrozumieniu i o mojej modlitwie. Tak modlę się z Wami i za Was" 108. Swą solidarność z chorymi Papież wyraża także poprzez modlitwę za nich. Bardzo często zwraca się do chorych nie tylko z prośbą o modlitwę, ale też zapewnia ich o codziennej modlitwie w ich intencji. „Codziennie 1 w sposób szczególny modlę się za wszystkich wezwanych do tego, by cierpieniami swoimi dopełniali udręk Chrystusa"109. Zapewnia, że czyni to codziennie, zwłaszcza w tym najbardziej przejmującym momencie Mszy Św., gdy przybliża się moment Komunii św. Wtedy najbardziej rodzi się w nich potrzeba, aby wszyscy chorzy i cierpiący byli szczególnie blisko w duchowej łączności z Panem Jezusem i żeby w ten sposób wszystkich ogarnęła ta zbawcza eucharystyczna Komunia 110. Każdy nawiązywany przez Jana Pawła II kontakt z chorymi pozwala sądzić, że gesty te potwierdzają wypowiadane przez niego słowa, a także uczą innych wcielać je w codzienne życie 111. Ucząc wcielania w życie nauki o godności człowieka, przywołuje między innymi przypowieść o Miłosiernym Samarytaninie (por. Łk 10, 30-37). Perykopę tę Jan Paweł II nazwał kluczem do nauczania Chrystusa o miłości bliźniego112. Wyjaśnia też, że czasem owo zatrzymanie się i współczucie okazane choremu i cierpiącemu człowiekowi pozostaje jedynym lub głównym wyrazem naszej miłości i solidarności z nim113. 108

Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi w katedrze w PalesIrina (Włochy, 18. 08. 1983), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. II, dz. cyt., s. 115. 109

Jan Paweł II, Wizyta w szpitalu pediatrycznym w Olsztynie (6. 06. 1991), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 169. 110

Por. tamże.

111

Por. Kard. F. Angelini, Papież, który wyjaśnia cierpienie, w: Jan Pawel II

i cierpienie, dz. cyt., s. 51. 112

Por. VS 14.

na

Por. SD 28.


52

Szacunek dla godności człowieka Jan Paweł II stara się ukazywać i budzić także przez nauczanie samych cierpiących religijnego przeżywania własnego cierpienia. W nawiązaniu do słów z Ewangelii według św. Mateusza (Mt 25,36 - „byłem chory, a odwiedziliście Mnie") tłumaczy, że „Jezus pragnie, aby z cierpienia i wokół cierpienia rosła miłość, solidarność miłości, to znaczy suma całego dobra, jakie jest możliwe w naszym ludzkim świecie. Dobra, które nigdy nie ginie. Papież, który chce być sługą tej miłości, całuje czoło i ręce wszystkich ludzi przyczyniających się do obecności owej miłości i do jej wzrostu w naszym świecie 114. W podobny sposób mówił o własnym cierpieniu, które osiągnęło swój punkt kulminacyjny, jeżeli tak w ogóle można mówić, w chwili zamachu na jego życie 13 maja 1981 roku. Te dramatyczne wydarzenia Papież ocenia w kategoriach wiary. Mówi, że pozwoliły mu głębiej zrozumieć sens swego cierpienia. Mówił, że potrzeba było, aby dysponował tym doświadczeniem przed ważnymi rozmowami wobec możnych tego świata^od których _w dużej mierze zależą losy naszej przyszłości115. O samym zaś wydarzeniu mówił, że przez osobisty udział w cierpieniu i doświadczenie słabości fizycznej wolno mu „mówić z jeszcze większym przekonaniem (...) ani śmierć, ani życie, ani aniołowie, ani Zwierzchności, ani rzeczy teraźniejsze, ani przyszłe, ani Moce, ani co wysokie, ani co głębokie, ani jakiekolwiek inne stworzenie 114

/,

Jan Paweł II, Msza św. z udziałem chorych w bazylice Sw. Piotra - liturgiczne wspomnienie Matki Boskiej z Lourdes (11. 02. 1979), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 13. 115

Por. Jan Paweł II, Orędzie telewizyjne do chorych obecnych na Międzynarodowym Kongresie Eucharystycznym w Lourdes (22. 07. 1981), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 48-49; Jan Paweł II, „AniołPański " (Watykan, 29. 05. 1994), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. V (27. 10. 1991 - 16. 10. 1994), Edizioni Aquila Bianca Libreria Editrice Vaticana, pod red. ks. S. Dziwisza, ks. H. Nowackiego, ks. S. Ryłko, Rzym 1995, s. 350; por. także: ks. A. Boniecki, A. Frossard, M. Lehnert, Jan Paweł II w krainie cierpienia (fragmenty), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 211-215.


53

nie zdoła nas odłączyć od miłości Boga, która jest w Chrystusie Jezusie, Panu naszym (Rz 8, 38-39)"116. Odkrywanie sensu ludzkiego cierpienia Jan Paweł II uczy łączyć z życiem Kościoła. Wskazuje, że bierze w nim udział każdy ochrzczony, a jednocześnie odsłania przed cierpiącymi ich szczególne w nim miejsce i szczególną ich odpowiedzialność za Kościół. Chorzy i cierpiący, mówi, budują ten Kościół w sposób szczególny, ponieważ będąc najbliżej Chrystusa ukrzyżowanego są uprzywilejowanymi spadkobiercami Jego cierpień i Jego krzyża 117. Przy innej okazji myśl tę uzupełnił słowami: „Jesteście w całkiem szczególny sposób moimi braćmi i siostrami z dwóch powodów: ze względu na miłość do Chrystusa, która nas jednoczy, a w szczególności dlatego, że macie głęboki udział w tajemnicy Krzyża i Odkupienia Jezusowego" 118. czy

W tym sensie Papież nazywa ludzkie cierpienie, ludzkie choroby, słabości związane z podeszłym wiekiem komunią „z tajemnicą

Chrystusa ukrzyżowanego, który cierpiąc z miłości odkupił świat" 119. Dlatego największe dobro, jakim jest zbawienie świata, odkupienie człowieka, jego nawrócenie idzie przez krzyż i ludzkie cierpienie 120.

Jan Paweł II, Liturgia sakramentu chorych, katedra w Southwark (Wielka Brytania, 28. 05. 1982), tamże, s. 55. 117

Por. Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi w Rimini (Italia, 29. 08. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. II, dz. cyt., s. 48. 118

Jan Paweł II, Przemówienie do chorych w Quigley South (USA, 5. 10. 1979),

w: Jan Paweł II i cierpienie, dz. cyt., s. 78. 119

Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi w bazylice św. Stefana (Budapeszt, 20. 08. 1991), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 174-175. 120

Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi w bazylice Ojców Franciszkanów (Kraków, 9. 06. 1979), w: Jan Paweł II w Polsce. 1979-1983-1987. Przemówienia i homilie, dz. cyt., s. 229-230; por. Jan Paweł II, Moja moc z Was. Ojciec Święty do chorych, Wybór myśli z pism i przemówień Ojca Świętego Jana Pawła II na każdy dzień roku zestawił Z. Peszkowski, Instytut Prymasowski Ślubów Narodu, Warszawa 1986, s. 5-7.


54

Bóg poprzez ludzkie cierpienie, które staje się apostolstwem, zwycięża w człowieku, zwycięża także w innych ludziach, jak również w świecie. Jest to ten sam Bóg, który stając się człowiekiem umarł na krzyżu i zwyciężył przez krzyż, teraz zwycięża przez każdy ludzki krzyż. Dzieje się tak zawsze, kiedy chorzy starają się służyć innym 121. Na tej podstawie Jan Paweł II uczy, że chorzy, którzy są szczególnym przedłużeniem tajemnicy cierpiącego Chrystusa, który nie przestaje być naszą mądrością i mocą, stanowią dla niego i dla świata stałe oparcie i pomoc w głoszeniu zbawczego orędzia 122. Z tym przekonaniem zwraca się też do chorych: „wszyscy potrzebujemy Waszej modlitwy i mądrości Waszego wieku; potrzebujemy Waszych chorób i ułomności, ofiarowanych za Kościół i świat. Dla odnowy Kościoła i pokoju w świecie często możecie ową ofiarą uczynić o wiele więcej aniżeli inni, zdrowi i zdolni do pracy. Pomagajcie Papieżowi, pomagajcie Waszemu biskupowi i kapłanom, pomagajcie światu i Kościołowi wierną modlitwą i akceptowaniem w duchu wiary osobistych utrapień i doświadczeń"123. Charakterystycznym rysem jego pontyfikatu jest to, że od samego początku w chorych i cierpiących szuka on duchowego w swej posłudze na Stolicy Piotrowej 124. Jest też całkowicie przeko-

wsparcia

Por. Jan Paweł II, Niech w Waszym trudnym życiu zwycięża Chystus. Do inwalidów pracy i głuchoniemych (Katowice, 20. 06. 1983), w: Pokój Tobie Polsko! Ojczyzno moja! Jan Pawel IIznów na polskiej ziemi, Libreria Editrice Vaticana, Rzym 1983, s. 146-147. 122

Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi w katedrze Najświętszej Rodziny w Częstochowie (18. 06. 1983), w: Jan Pawel II w Polsce. 1979-1983-1987. Przemówienia i homilie, dz. cyt., s. 342. 123

Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi (Münster, 1. 05. 1987), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 131-132. 124

W listopadzie 1980 r. włoski rejon: Potenza i Balvano nawiedziło trzęsienie ziemi. Zginęło wówczas ponad trzy tysiące ludzi. Wielu ciężko rannych i chorych zna-


55

nany, że właśnie modlitwa i cierpienie dobrowolnie przyjęte i z miłością ofiarowane Bogu na intencję Papieża będzie stanowiło podstawowe źródło mocy i energii dla wypełnienia z mocą i godnością na najwyższym urzędzie jego misji nauczycielskiej, pasterskiej i kapłańskiej. W świetle tego przekonania łatwiej jest zrozumieć, dlaczego Jan Paweł II nazajutrz po swym wyborze na Stolicę Piotrowa ( 17 października) udaje się do rzymskiej kliniki ,Agostino Gemelli", aby, jak sam się wyraził, „pokazać (...) jak pojmowałem i pojmuję ogromnie odpowiedzialną posługę następcy Piotra. Oczekiwania te wyrażają prośby kierowane do cierpiących i chorych, zwłaszcza przed podejmowanymi podróżami apostolskimi, o to, aby swoją modlitwą i cierpieniem wspierali go w jego misji apostolskiej. Jest bowiem przekonany, że poprzez ludzkie cierpienie działa odkupieńcza moc Chrystusowego krzyża, która stanowi źródło siły i skuteczności dla jego apostolskiej posługi 125. Dlatego zwraca się do chorych .w przytoczony, czy też podobny sposób: „Bracia, i Siostry, którzy mnie słuchacie, proszę abyście towarzyszyli mi wszyscy myślą i uczuciem, a przede wszystkim specjalną modlitwą, ażeby Pan udzielił mi niezbędnej pomocy, którą On sam dać może, gdyż jest Bogiem, (...) żeby skuteczne było nauczanie, jakie na mocy mandatu następcy Piotra winien jestem braciom w Episkopacie, żeby oddziałało na tamte wspólnoty chrześcijańskie moje słowo napomnienia, jakie im zaniosę. Szczególnie Wy, doświadczeni chorobą, zechciejcie ofiarować swoje cierpienie i w ten sposób, towarzyszyć mi w tej podróży. Wy możecie wiele dla mnie uczynić: jeszcze raz możecie ofiarować mi tę siłę, o której mówiłem nazajutrz po wyborze na stolicę rzymską i której doświadczyłem w okresie mojej choroby. Wiem dobrze, że i tym razem nie lazło się w szpitalu San Carlo, który odwiedził Papież dn. 25. 11. 1980 r. ze słowami otuchy i solidarności. Por. Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 43-45. 125

Por. tamże; Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi (Münster, 1. 05. 1987), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 131-132.


56

zabraknie wsparcia Waszej modlitwy i zasługi Waszego cierpienia i za to wszystko chcę Wam już teraz podziękować"126. Godność, jaką człowiek otrzymał od Boga, domaga się współdziałania człowieka wyrażającego się w jej poszanowaniu. Charakterystyczną cechą poszanowania ludzkiej godności jest dostrzeganie jej wielkości z racji udziału w wypełnianiu Bożego zamiaru wobec ludzkości. Boży plan bez wątpienia jest dla człowieka tajemnicą. Dlatego też niejednokrotnie tylko z trudem, a po wielekroć bezskutecznie, człowiek odnajduje jego sens we własnym życiu. Przykładem takiego zmagania się w poszukiwaniu własnej wielkości jest cierpienie i choroba, które dotykają człowieka. Tę godność dostrzec można przede wszystkim w tym, że człowiek jest osobą, z którą Bóg złączył się w szczególny sposób przez Jezusa Chrystusa. Więź ta wyraża się przede wszystkim w uczestniczeniu cierpiącego w zbawczym działaniu Boga w świecie. Wysiłek wkładany przez człowieka w odkrywanie tej tajemnicy wyraża jego chęć odnajdywania godności każdego człowieka, jak również poszanowania tej wielkości w niekiedy niezrozumiałej w kategoriach ludzkiego myślenia tajemnicy cierpienia.

Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy świętej dla chorych w bazylice Św. Piotra (11. 02. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. II, dz. cyt., s. 11-12.

PRZYCZYNY CIERPIENIA I UMIERANIA CZŁOWIEKA Pośród pytań człowieka, związanych z cierpieniem, jednym z pierwszych jest to, skąd się wzięło cierpienie i umieranie? Skąd ono się wywodzi? Jakie są jego korzenie? Pytania te dotyczą samego początku, źródła zła cierpienia i śmierci 1. Są one, podobnie jak ludzkie wysiłki na rzecz przeciwstawienia się cierpieniu i umieraniu, wspólne ludziom wszystkich epok, bo odnoszą się do najgłębszej tajemnicy ludzkiej egzystencji. Przyczyn cierpienia nie udało się dotąd nikomu podać w sposób jednoznaczny i przekonujący. Chrześcijaństwo przyczyny cierpienia i umierania wyjaśnia w kategoriach religijnych. Stoi przy tym na stanowisku, że cierpienie rozpatrywane samo w sobie jest złem, które może dosięgnąć sfery fizycznej, psychicznej lub moralnej każdego człowieka 2. Przyczyny te często bywają niedostrzegane przez innych, a niekiedy jeszcze pogłębiane przez brak zrozumienia i właściwej opieki 3.

1

Por. VS 30; SD 13-15; DRN 1;RM 11; DV 41.

2

Por. SD 18; 26; por. także, Audiencja Generalna (27. 04. 1983), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 63; Por. tenże: Spotkanie z chorymi, Kraków. Kościół OO. Franciszkanów (9. 06. 1979), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 21. Por. Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Chorego: „Miłość do cierpiących miarą poziomu cywilizacji" (1993), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, t. II, 3

dz. cyt., 2, s. 414.

2.1. Grzech przyczyną cierpienia i umierania

58

Patrzenie na ludzkie cierpienie zwraca najpierw uwagę na samą naturę człowieka. Natura ta - rozpatrywana w kategoriach materialno-duchowych - podlega procesom, które są nieuchronnie związane z cierpieniem. Człowiek poprzez swą cielesność z konieczności poddany zostaje prawom biologii, w których obserwujemy naturalne procesy wzrostu, rozwoju, a następnie degradacji i śmierci. Jednak ten sposób wyjaśnienia ludzkiego cierpienia nie wydaje się zadowalający i w konsekwencji może pociągać za sobą działania przeciwne naturze i godności człowieka, których wyrazem są głosy domagające się prawa do decydowania o własnym życiu (eutanazja). Z tego też powodu niezbędne jest nie tylko religijne wyjaśnianie sensu cierpienia, ale też wyraźne wskazywanie na jego korzenie, aby pokazać, że cierpienie nie jest dziełem Boga. Wyjaśnienie przyczyn pojawienia się w świecie człowieka cierpienia i samej śmierci znajduje swe wytłumaczenie w teologicznych rozważaniach natury człowieka, a więc w związkach łączących człowieka z Bogiem. W przekonaniu Jana Pawła II cierpienie sprowadza na człowieka grzech4. Należy przy tym zdawać sobie sprawę z tego, że tego zła, owego my Stenum iniquitatis, nie można dosięgnąć ani zrozumieć w całej jego bolesnej rzeczywistości. Papież Jan Paweł II wyjaśnia, że cała ponura tajemnica grzechu od początku zaistniała na gruncie wolności i kłamstwa, gdy człowiek poszedł wbrew prawdzie za „ojcem kłamstwa" odrzucając stwórczą i zbawczą Miłość. Dlatego w swej teologicznej refleksji nad grzechem człowieka, który zapoczątkował tak bolesną historię ludzkich dziejów związanych nieodłącznie z cierpieniem, należy zwracać uwagę na niepojęty i niewyobrażalny ból ukryty w „głębokościach Bożych", w samym sercu zranionej i odrzuconej Miłości i Daru z powodu grzechu człowieka5. Słowa te przed śmiercią w ataku ostatniej choroby wypowiedział Luigi Guanella, opiekun i założyciel Ośrodka, imieniem którego powstał rzymski Instytut dla upośledzonych umysłowo. Por. Wizyta w rzymskim Instytucie Don Guanella (28. 03. 1982), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 54. 5

Por. DV 39.


59

2.1. Grzech przyczyną cierpienia i umierania W chrześcijańskim rozumieniu korzenie ludzkiego cierpienia wyrastają z grzechu6. Dlatego też przyjęcie grzechu jako realnej rzeczywistości, która dotyka człowieka, daje możliwość wytłumaczenia, dlaczego w świecie i w ludzkim życiu pojawiają się choroby, cierpienia i sama śmierć. Cierpienie i śmierć są bowiem tą kategorią zła, które głęboko wchodzi w cały obszar nie tylko życia doczesnego, ale także nadprzyrodzonego. Dlatego też chociaż skutków zła, jakimi są choroba i śmierć człowiek doświadcza w realiach codzienności, to ich źródło, istotny korzeń i początek znajduje się o wiele głębiej. Można go dostrzec dopiero w świetle wiary.

2.1.1. Natura grzechu i zła Za

pierwszorzędną

przyczynę

ludzkiego

cierpienia

chrześcijanie

uznają grzech pierworodny. Jest on początkiem i korzeniem wszystkich innych grzechów i dlatego jego skutki obciążają dzieje całej ludzkości 7. Istotą tego grzechu, jak i każdego innego, jest nieposłuszeństwo wobec Boga (por. Rdz 2, 16 n.), które doprowadziło nie tylko do zerwania więzów przyjaźni łączących człowieka z Bogiem, jego Stwórcą i Panem, ale także do istotnego naruszenia wewnętrznej struktury ludzkiego bytu.

Rzeczywistość tę

obrazuje

wspomniane

w Księdze

Rodzaju

„drzewo poznania dobra i zła". Symboliczny obraz wyraża nieprzekraczalną granicę, której nie może przestąpić żadna istota stworzona. Słowa namowy, czyli pokusa, o której mówi tekst biblijny, nakłaniają do złamania tego zakazu, a więc do jej przekroczenia: „Gdy spożyjecie 6

DRN 1.

7

Por. DV 36-47, 41; RM 11; RP 14-15, 17; CT 29.


60

owoc z tego drzewa, otworzą się wam oczy i tak jak Bóg będziecie znali dobro i zło" (Rdz 3, 5)8. W kontekście tego biblijnego obrazu nieposłuszeństwo wobec zakazu Bożego oznacza przekroczenie granicy, która dla woli i dla wolności człowieka jest nieprzekraczalna. Zło tego niepodporządkowania się polega na podważeniu prawa Boga Stwórcy, który jest ostatecznym i jedynym źródłem ładu moralnego, do stanowienia w świecie stworzonym swojego prawa. Tymczasem tylko Bóg pozostaje jedynym i suwerennym źródłem rozstrzygania o dobru i złu. Oznacza to, że człowiek sam z siebie nie może decydować o tym, co jest dobre a co złe. Tym samym istotą okazanego Bogu nieposłuszeństwa, podstawowym wymiarem grzechu człowieka stało się - i zawsze jest tak samo - odrzucenie tego źródła po to, aby samemu stawać się źródłem stanowienia o tym, co dobre i złe 9. W tych kategoriach grzech jest bez wątpienia aktem wolności człowieka. Pod jego ludzką warstwą działają mroczne i nieuchwytae czynniki tam, gdzie ludzka świadomość, wrażliwość i wola stykają się z mocami ciemności, które według słów Apostoła działają w świecie i niemal go opanowują (por. Rz 7, 7-25; Ef 2, 2; 6, 12). Tym samym nieposłuszeństwo wobec Boga stanowi najbardziej wewnętrzną i mroczną istotę grzechu. Wpisuje się ona w ludzkie serce i całą ludzką historię jako najbardziej dramatyczny akt dziejów człowieka na ziemi. Grzech ten może pojawiać się i występować w różnych formach aż do radykalnego ateizmu włącznie10. Natura grzechu wyjaśniana jest także w kategoriach wolności. Kościół wierzy i głosi, że Bóg obdarował wolnością każdego człowieka. Sama wolność uważana jest za wielki dar Boga udzielony człowiekowi Por. DV 36; FC 1,9,81;RP2, 8; PDV7;EA 107,112, 117, 137; VC 82, 90-91; VS 100. 9

Por. DV 36-37; VS 35-36; RP 14-15,17; Jan Paweł II, Audiencja środowa (3. 09.

1986), w: Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła IL Jezus Chrystus, dz. cyt., s. 10-13. 10

Por. RP 14.


61

po to, aby służył osobie i jej spełnieniu. Naturę samego grzechu pierworodnego, manej

rozpatrywanego

wolności,

Kościół

jako wyjaśnia

nadużycie

przez

następująco:

człowieka

„Człowiek

otrzy-

stworzony

przez Boga w stanie sprawiedliwości, za poduszczeniem Złego już na początku historii nadużył swej wolności, przeciwstawiając się Bogu i pragnąc osiągnąć cel swój poza Nim"11. Tym samym istota grzechu rozpatrywana z perspektywy niewłaściwego wykorzystania wolności polega na jej indywidualistycznej absolutyzacji, która prowadzi nie tylko do ogołocenia samej wolności z pierwotnej treści, ale do samego jej przekreślenia i zniszczenia. Dzieje się tak dlatego, że wolność ma wymiar relacyjny, natomiast jej absolutyzowanie prowadzi do autodestrukcji i do zniszczenia drugiego człowieka. Poprzez przekreślanie istoty wolności dochodzi do tego, że zostaje odrzucona konstytutywna więź występująca w relacji człowieka do BogaStwórcy i do drugiego człowieka. W konsekwencji człowiek zamyka się na prawdę obiektywną i powszechnie uznawaną za podstawę życia osobistego i społecznego, a zaczyna się kierować wyłącznie własną, subiektywną i zmienną opinią lub też swym egoistycznym interesem czy kaprysem12. Z powyższych powodów Kościół przeciwstawia się głoszonej w wielu środowiskach koncepcji wolności, rozumianej jako promocja własnego ,ja", której przypisuje się absolutną autonomię. Sprzeciw ten wynika z przeświadczenia, że taka postawa nieubłaganie prowadzi do negacji drugiego człowieka postrzeganego za wroga. Następstwem takiego rozumienia wolności jest społeczeństwo, które staje się zbiorowiskiem jednostek żyjących obok siebie, z których każda usiłuje zrealizować swoje cele wbrew lub niezależnie od innych, dążąc wszelkimi sposobami do uzyskania maksimum osobistych korzyści13.

KDK 13. Por. EV 19, 24; FC 6; RP 2, 10; ChL 4; PDV 8, 37. Por.EV 20; VS 85.


62

Skutkiem grzechu pierworodnego, a w jego następstwie każdego następnego, jest zniszczenie jedności, jaką człowiek cieszył się, będąc w stanie pierwotnej sprawiedliwości. Rozbicie to zburzyło spokój i harmonię w odniesieniu zarówno do Boga jak i do własnego, ja" człowieka, a także do innych ludzi oraz całego zewnętrznego świata przyrody. Stąd grzech pierworodny, który polegał w istocie na nieposłuszeństwie Bogu, w zapisie biblijnym przedstawia nową sytuację człowieka w świecie stworzonym jako bolesną i dramatyczną; ukazuje perspektywę trudu.; z jakim mężczyzna będzie zdobywał pożywienie (por. Rdz 3, 17-19) i wielkiego bólu, w jakim kobieta będzie rodziła (por. Rdz 3, 16); ponadto grzech pierworodny sprowadził na człowieka nieuniknioną konieczność śmierci, jako zakończenie jego życia na ziemi 14. Jan Paweł II, tłumacząc nieuniknioną konieczność śmierci człowieka, która jest następstwem grzechu, mówi o tym, że ludzka natura odziedziczona po grzechu nie jest już tą, którą posiadali pierwsi rodzice stworzeni w świętości i sprawiedliwości; nie jest też tą, w której byli wolni od zła, cierpienia i śmierci. Upadła natura została pozbawiona daru łaski uświęcającej, a także innych darów, które w stanie pierwotnej sprawiedliwości decydowały o jej doskonałości. Przy czym nie chodzi tu jedynie o nieśmiertelność i niecierpiętliwość, które zostały utracone z powodu grzechu, lecz o głębokie zranienie w swoich siłach naturalnych, zwłaszcza rozumu i woli. Zdaniem Papieża współczesny człowiek, skłonny do odrzucenia tej prawdy wiary, nie potrafi bez jej zaakceptowania wytłumaczyć sobie i innym istnienia w ludzkim świecie ogromu zła, cierpienia i śmierci, jak również innych tajemniczych i dręczących aspektów codziennego życia 15. Właśnie dlatego cierpienia Por. Jan Paweł II, List apostolski «Maliens dignitatem» z okazji Roku Maryjnego o godności i powołaniu kobiety, w: Jan Paweł II, Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II, s. 178-180; por. LE 27. 15

Por. Jan Paweł II, Audiencja generalna (24. 09. 1986), w: Katechezy Ojca Świętego Jana Pawia II. Jezus Chrystus, dz. cyt., s. 25; por. Audiencja generalna (1. 10. 1986), tamże, s. 26-28.


63

człowieka nie można odrywać od grzechu pierworodnego i każdego innego grzechu, jak również od grzesznego podłoża działań osobistych^ i procesów społecznych w ludzkiej historii 16. Wyjaśnienia wskazujące na grzech człowieka, jako bezpośrednią przyczynę, ludzkiego cierpienia i umierania, domagają się nadto wskazania samego źródła grzechu. Teologia katolicka jednoznacznie wyjaśnia, że bezpośrednim sprawcą, ojcem grzechu jest Książę Ciemności - szatan17, o którym przywołując św. Jana powiemy, że „diabeł trwa w grzechu od początku" (1 J 3, 8) oraz że „od początku był on zabójcą i w prawdzie nie wytrwał, bo prawdy w nim nie ma" (J 8,44)18. Natomiast udział szatana w sprowadzeniu na człowieka cierpienia i śmierci polega na tym, że poduszczył człowieka do nieposłuszeństwa Bogu i nadużycia swej wolności 19. Sytuacja ta stawia przed człowiekiem konkretne zadania. Człowiek zobowiązany jest do podejmowania walki z szatanem. Nie jest jednak sam. Od początku przyświeca mu światło, Jezus Chrystus, uwalniające go od koszmaru bezlitosnego potępienia w zapowiedzi zbawienia 20.

2.1.2. Skutki grzechu Jan Paweł II, mówiąc o przyczynie ludzkiego cierpienia i śmierci zauważa, że są „one częścią kondycji człowieka i wynikiem grzechu

Por. SD 15. 17

Por. EV 8.

18

Jan Paweł II, Audiencja środowa (13. 06. 1986), w: Jan Paweł II, O Aniołach i Szatanie, Wydawnictwo M., Kraków 1998, s. 99; por. KKK 391-393. Naturę szatana Papież wyjaśnił między innymi podczas audiencji środowej (23.07.1986 r. Por. Jan Paweł II, O Aniołach i Szatanie, dz. cyt., s. 100-102. 19

KDK 13.

20

Por. Jan Paweł II, Audiencja środowa (10. 12. 1986), w: Jan Paweł II, O Aniołach i Szatanie, dz. cyt., s. 114-120.


pierworodnego,

choć

niekoniecznie

winą

poszczególnej

64

osoby" 21.

Pa-

pież przy tej okazji przypomina, że „śmierci Bóg nie uczynił i nie cieszy się ze zguby żyjących. Stworzył bowiem wszystko po to, aby było (...). Bo dla nieśmiertelności Bóg stworzył człowieka - uczynił go obrazem swej własnej wieczności. A śmierć weszła na świat przez zawiść diabła i doświadczają jej ci, którzy do niego należą" 22. W nauczaniu Kościoła to nieposłuszeństwo Adama zniszczyło i zniekształciło zamysł Boży wobec ludzkiego życia i wprowadziło na świat śmierć23. Dlatego w języku religijnym nazywana jest „zapłatą za grzech" (Rz 6, 23), ponieważ „od początku dziejów człowieka sprzymierzyła się z grzechem"24. Konsekwentnie na skutek grzechu „Ewangelia życia, ogłoszona na początku wraz z aktem stworzenia człowieka na obraz Boży, przeznaczonego do życia pełnego i doskonałego (por. Rdz 2, 7; Mdr 9, 2-3), zostaje podważona przez bolesne doświadczenie śmierci, która wchodzi na świat i rzuca cień absurdu na całą egzystencję człowieka. Śmierć pojawia się na skutek zawiści diabła (por. Rdz 3, 1. 4-5) i grzechu pierwszych rodziców (por. Rdz 2, 17; 3, 17-19)"25. Tak więc zmierzanie człowieka ku śmierci jest stanem wynikłym z naruszenia przez grzech właściwych relacji człowieka z Bogiem, czego następstwem stało się uszkodzenie fundamentu jego życia. Inną konsekwencją naruszenia tych relacji stało się osłabienie jego woli i za-

Jan Paweł II, Przemówienie w szpitalu św. Karola Boromeusza w Onitsha (Nigeria, 13. 02. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 195; por. SD 14; a także: Jan Paweł II, Przemówienie w ośrodku opieki „Piccola Casa delia Providenza", założonego przez św. Józefa Cottolengo w Turynie (13. 04. 1980), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 84. 22

EV 7.

23

EV 36, 67.

24

DM 8.

65


ciemnienie rozumu , a także zapanowanie zła i grzechu nad ludzkim sercem, w wyniku czego człowiek został sprowadzony wraz z umysłem i wolą na bezdroża manowców i deprawacji 27. W chrześcijańskim rozumieniu właśnie owo niszczące człowieka oddziaływanie grzechu wywołuje w nim najbardziej bolesny skutek, jakim jest śmierć. Ta dramatyczna dla człowieka sytuacja - wejście śmierci w jego życie - została przybliżona na kartach Biblii w bardzo obrazowy sposób. Wchodzi ona na świat przemocą przez zabójstwo Abla, który ginie z ręki swego brata Kaina (por. Rdz 4, 8). To pierwsze zabójstwo i śmierć, opisane w sposób tak niezwykle wymowny na kartach Księgi Rodzaju, zapoczątkowało zapisywanie na nowo i każdego dnia nieprzerwanie i z zastraszającą jednostajnością swój zapis śmierci w księdze dziejów człowieka i całej ludzkości 28. Powyższy obraz biblijny staje się dla Jana Pawła II okazją do podjęcia dalszych rozważań nad skutkami grzechu. Popełnione zabójstwo przez Kaina na początku dziejów człowieka jest bolesnym świadectwem tego, z jak przerażającą szybkością szerzy się zło. Do buntu i nieposłuszeństwa Adama w rajskim ogrodzie dołącza się śmiertelna walka człowieka przeciw człowiekowi. Dlatego też pierwszy grzech bratobójstwa ukazuje głęboką analogię z czasami współczesnymi. Podobieństwa upatruje Papież w zuchwałej i kłamliwej odpowiedzi, której Kain udzielił Bogu (po dokonaniu zbrodni) na pytanie o los Abla. Zamiast się upokorzyć i wyznać swą winę, rzekł: „Nie wiem. Czyż jestem stróżem brata mego?" (Rdz 4, 9). Odnosząc te słowa do całej ludzkiej historii, wyjaśnia, że w ten sposób bardzo często postępowano w przeszłości, jak też postępuje się dzisiaj. W jednym i drugim przypadku człowiek posługuje się kłam-

Por. RP 2. Por. RH 2, 8, 10; FC 43-44; ChL 38, 40, 42. Por. EV 7.


66

stwem czerpanym z różnych ideologii tylko po to, aby usprawiedliwić i zamaskować najokropniejsze swoje przestępstwa przeciw ludzkiemu życiu. Jan Paweł II jest przy tym przekonany, że współczesne tendencje uwolnienia człowieka od odpowiedzialności za bliźnich, wyrażające się między innymi zanikiem solidarności z najsłabszymi członkami społeczeństwa, jak starcy, chorzy, imigranci i dzieci, oraz w obojętności wobec potrzebujących, występują w relacjach między ludźmi także wówczas, gdy w grę wchodzą wartości fundamentalne takie jak życie, wolność i pokój29. Dlatego też pytanie Boga: „Cóżeś uczynił?", od którego Kain nie może się uchylić, odnosi się także do współczesnego człowieka, jako że i jego historia zapisywana jest nieprzerwanie i każdego dnia z zatrważającą jednostajnością 30 przemocy czy nienawiści, które prowadzą do jawnej wrogości wobec innych wyrażanej w zabójstwach, wojnach, masowych mordach i ludobójstwie 31. Wszystko to uświadamia, że grzech ogarniający człowieka należy łączyć ze spadającym nań cierpieniem, które ogarnia całą jego naturę. Wyrazem zła, którego doświadcza człowiek uwikłany w grzech, jest śmierć. Zagrożeniem natury człowieka wynikającym z grzechu jest również zaciemnienie rozumu i osłabienie woli człowieka, czego następstwem jest egoizm i związane z nim zagrożenia wobec innych. Z tych EV 8; ChL 38,42; VS 33, 50, 80; SRS 30; EV 3, 9, 10, 18, 54-55, 57-58, 65-66, 75; SD 8, 15; Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1980), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt, s. 7-13. EV 7; RH 16; LE 2, 12; EV 3, 10, 27; Jan Paweł II, Przemówienie przed pomnikiem pokoju (Hiroszima, 25. 02. 1981), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 98-101 ; tenże, Homilia w czasie Mszy św. z okazji Dnia Modlitw o pokój w Europie (Asyż, 10. 01. 1993), tamże, s. 105. Por. EV 10, 68-77, 70; RP 25; VS 18, 50; Jan Paweł II, Przemówienie podczas spotkania z przedstawicielami ruchów „Pro vita" (\5. 11. 1991), w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, praca zb. pod red. ks. K. Szczygła, Wydawnictwo BIBLOS, Tarnów 1998, s. 223; tenże, Audiencja środowa (18. 06. 1986), w: Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Bóg Ojciec, dz. cyt., s. 188.

67


samych

powodów

wytwory ludzkiej

pomysłowości

i

przedsiębiorczości

w sposób radykalny mogą zostać obrócone przeciwko własnej bądź innych egzystencji; mogą sprowadzić na ludzkość niewypowiedziane cierpienia i samą śmierć, bo „mogą stać się środkami i narzędziami jakiegoś wręcz niewyobrażalnego samozniszczenia, wobec którego wszystkie znane nam z dziejów kataklizmy i katastrofy zdają się blednąc" 32. Za szczególny przypadek niszczącego działania grzechu należy uznać podziały i rozłamy widoczne w społeczności ludzkiej. Według nauczania Jana Pawła II świat, w którym żyjemy, jest rozbity u samych swych podstaw. Rozłam, który rani społeczność ludzką, występuje od wieków także we wspólnotach chrześcijańskich 33. Przyczyny istniejących na świecie podziałów widzi w wewnętrznej ranie człowieka, nazywanej w języku wiary grzechem. Tłumaczy, że ranę tę zawsze zadaje nadużywanie przez człowieka własnej wolności 34 przeciw drugiemu człowiekowi. Z tego też powodu grzech człowieka zawsze dotyka innych, rani ich, zadaje też ranę społeczności Kościoła, a także całej ludzkiej rodzinie. Papież wymienia tu grzechy popełniane najczęściej przeciwko miłości bliźniego, sprawiedliwości, przeciwko prawom osoby ludzkiej, poczynając od prawa do życia, przeciwko nietykalności fizycznej, wolności, czci i godności drugiego człowieka, przeciwko dobru wspólnemu. Mówi też o grzechach przeciwko sprawiedliwości, jakie są widoczne w stosunkach pomiędzy różnymi wspólnotami ludzkimi. Tłumaczy przy tym, że wszystkie burzą pokój i wprowadzają rozłam wśród jednostek, grup i narodów, bloków i systemów społecznych, bo są oparte na wrogich i zwalczających się ideologiach, niesprawiedliwych instytucjach i strukturach35.

32

RH 15; SD 31; RP 18, 25.

33

Por. RP 2.

34

Tamże.

35

Por.RP 14-16.


68

W kontekście rozważań nad istniejącym w świecie ludzkim cierpieniem i złem, a także nad ciążącą nad człowiekiem moralną odpowiedzialnością za

nie, Papież przywołuje dwie

ostatnie

wojny światowe,

ogromne żniwo śmierci, jakie one pochłonęły i nieopisaną kumulację ludzkich cierpień36. Historia tamtych straszliwych lat, przypomina, są wstrząsającym świadectwem wynaturzeń, pogardy i poniżenia człowieka, co ukazało nam namacalnie potęgę grzechu i zła zapoczątkowanego przez wpływ „władcy tego świata" (J 14, 30), Księcia Ciemności szatana, który „trwa w grzechu od początku" (1 J 3, 8), jest „ojcem kłamstwa i od początku był zabójcą" (J 8, 44). Jan Paweł II zwraca także uwagę na to, że współczesne czasy w szczególny sposób, jakby proporcjonalnie do błędów i wykroczeń naszej współczesnej cywilizacji, kryją w sobie tak straszliwe zagrożenie wojną nuklearną, iż nie można o tym myśleć inaczej, jak tylko w kategoriach z niczym nieporównywalnej kumulacji cierpień połączonej z możliwością samozagłady ludzkości. Z tego powodu świat cierpienia, zasadniczo obecny w każdym człowieku, w naszym stuleciu, bardziej niż kiedykolwiek, wydaje się przechodzić w szczególne „cierpienie świata": świata rozwijanego geniuszem ludzkiego przez błędy i winy człowieka37.

postępu,

a

jednocześnie

zagrożonego

Naszkicowany obraz współczesnego świata, w którym istnieje tak wiele zła fizycznego i moralnego, świata uwikłanego w napięcia i przeciwności, świata pełnego zagrożeń wolności osoby, wolności sumienia i religii, budzi duży niepokój. Niepokój ten dzielą nie tylko ci, którzy są zniewoleni czy upośledzeni, ale również ci, którzy cieszą się z przywileju bogactwa, postępu czy władzy. I choć są tacy, którzy staPor. Jan Paweł II, List apostolski z okazji 50 rocznicy wybuchu II wojny światowej, w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 587-591; por. Jan Paweł II, Przemówienie na Uniwersytecie Narodów Zjednoczonych w Hiroszimie (25. 02. 1981), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 320. 37

Por. SD 8; FC 30; ChL 42; RH 17; LE 2.


69

rają

się

nie

dostrzegać

przyczyn

przeciwdziałać

doraźnymi

środkami,

owego

niepokoju,

jak technika,

lub

bogactwo

wprost

mu

czy wła-

dza, to jednak nie są w stanie w pełni uwolnić się od tych niepokojów i lęków. Dzieje się tak dlatego, że lęk taki dotyka podstawowych spraw całej ludzkiej egzystencji i związany jest z samym sensem istnienia człowieka38. W świetle takiego ujęcia Jan Paweł II mówi o związanych z tymi zagrożeniami różnego rodzaju lękach człowieka. Wyjaśnia, że są one następstwem występujących w wielorakich formach grzechu i zła. Mówi, że wszystkie te zagrożenia pochodzą z wyrosłej i rozwijanej na gruncie materialistycznym cywilizacji człowieka, która praktycznie odrzuca wszelkie humanistyczne deklaracje społeczeństw39. Papież Jan Paweł II przyczyny powyżej wymienionych zagrożeń upatruje w często przyjmowanej i stosowanej w życiu społecznym zasadzie, która głosi prymat rzeczy w stosunku do osoby. Właśnie ze stosowania tej zasady rodzi się słuszny lęk, że przy użyciu środków zrodzonych z takiej cywilizacji poszczególne jednostki jak również całe środowiska, wspólnoty, społeczności, a nawet całe narody będą padać ofiarą przemocy innych jednostek, środowisk czy społeczności. Stwierdza przy tym, że jego sposób rozumowania potwierdza z całą oczywistością historia naszego stulecia. Co więcej, mimo podpisywanych deklaracji o poszanowaniu praw człowieka, wciąż nie można powiedzieć, że przytaczane przykłady należą już do przeszłości 40. Techniczne środki współczesnej cywilizacji, przestrzega Papież, kryją w sobie nie tylko możliwości samozniszczenia na drodze militarnego konfliktu, ale dają również możliwości pokojowego ujarzmiania innych i to bez Por. DM 11-13; Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1982, w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 24-30; tenże, Homilia w czasie Mszy św. w Turynie (13. 04. 1980), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 474-480. 39

Por. DM 11; ChL 5, 39.

40

Por. DM 11; ChL 5, 39; EA 5, 82, 106,137; FC 9; RH 17; LE 2; SRS 27-32.

2.2. Człowiek uwikłany w grzech

żadnych

skrupułów.

Z

tych

samych

przyczyn

70

wraz

z

zagrożeniem

biologicznym rośnie inne zagrożenie, które jeszcze bardziej niszczy to, co

najbardziej

ludzkie,

mianowicie

godność

osoby

wraz

z

jej

we-

41

wnętrznym prawem do prawdy i do wolności . Wszystko to rozgrywa się na szerokim tle gigantycznego wyrzutu i zarazem paradoksu, w którym obok ludzi i społeczeństw zasobnych i sytych, hołdujących użyciu i konsumpcji, żyją jednostki i społeczeństwa, które głodują. Zastanawiając

się

nad przyczynami

tak jaskrawo dostrzeganej

nie-

sprawiedliwości Papież dochodzi do wniosku, że nad ideą sprawiedliwości górę biorą negatywne siły, jak zawziętość, nienawiść czy nawet okrucieństwo. W takich przypadkach głównym elementem działania staje się chęć zniszczenia przeciwnika, całkowitego uzależnienia go czy wręcz zniewolenia. Wszystko to świadczy, jak daleko ludzkie działanie odbiega w rzeczywistości od samej idei sprawiedliwości. Dodaje, że jakby na ironię, doświadczenie dziejów pozwoliło sformułować twierdzenie: summum ius - summa iniuria42. Ten stan rzeczy ocenia jako wypaczenie zapisanego w Księdze Rodzaju polecenia danego ludziom przez Boga: „czyńcie sobie ziemię poddaną" (Rdz 1, 28).

2.2. Człowiek uwikłany w grzech Potencjał energii tkwiący w człowieku może służyć dobru, ale może też być skierowany przeciw człowiekowi i prowadzić do jego zniszczenia; może prowadzić do wolności albo do zniewolenia, do postępu albo cofania, do braterstwa albo do nienawiści. Możliwości te są następ-

DM 11. 42

Por. DM 12; FC 1, 9, 81; RP 2, 8; PDV 7; EA 107, 112, 117, 137; VC 82, 90,

91; Jan Paweł II, Kwestia społeczna - przemówienie podczas „Anioł Pański" (Watykan, 23. 12. 1990), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. IV, dz. cyt.,' s. 280-281.

71


stwem uwikłania człowieka w grzech i zło, które grzech ze sobą niesie i które sprowadza na niego. Źródłem doświadczanych zakłóceń w harmonijnym funkcjonowaniu człowieka jest tkwiący w nim grzech. Uwikłanie się człowieka w grzech sprawia, że „wiele elementów zwalcza się nawzajem. Będąc bowiem stworzeniem, doświadcza z jednej strony wielorakich ograniczeń, z drugiej strony czuje się nieograniczony w swoich pragnieniach i powołany do wyższego życia. Przyciągany wielu ponętami musi wciąż wybierać pomiędzy nimi i wyrzekać się niektórych. Co więcej, będąc słabym i grzesznym, nierzadko czyni to, czego nie chce, nie zaś to, co chciałby czynić. Stąd cierpi rozdarcie w samym sobie, z czego z kolei tyle i tak wielkich rozdźwięków rodzi się w społeczeństwie"43. Właśnie człowieka w świat nieporządek i

to rozdarcie, wprowadzany przez grzech, które dodatkowo zakłócają

zdolność właściwego rozróżniania dobra od zła, w wielu przypadkach sprowadza na niego samego, na jego otoczenie cierpienie 44. Przyjmując, że człowiek na różne sposoby jest uwikłany i skłonny, a przede wszystkim zdolny do popełnienia grzechu45, w żadnym wypadku nie może oznaczać pobłażliwości dla grzechu, bo on zawsze rani i wyrządza krzywdę drugiemu człowiekowi 46. Dlatego problem grzechu, stanowiącego źródło wszelkiego zła, należy rozpatrywać z perspektywy antropologicznej i widzieć w nim integralną część prawdy o człowieku. Zasięg tego zła wykracza daleko poza życie jednostki, żywotnie dotykając życia społecznego i to w wymiarze międzynaDM 10; por. DV 44; VS 102; RP 4,6, 8,13; Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1982), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 24-25. 44

DV 39; RH 8; RD 9; Jan Paweł II, Audiencja środowa (21. 05. 1980), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 92. 45

Por. RP 13; RD 4, 10; SD 10,14-15.

46

Por. DM 14; Jan Paweł II, Własność prywatna a dobro wspólne (Watykan, 3. 03. 1991), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. IV (23. 10. 1988-20. 10. 1991), Edizioni Aquila Bianca, Libreria Editrice Vaticana, Rzym 1991, s. 304.


rodowym4,

czego

wyrazem

są

występujące

72

w

różnych

formach

po-

działy dzielące ludzi. Wszystkie one zadają bolesną ranę w stosunkach między poszczególnymi ludźmi, grupami społecznymi, czy w wymiarze jeszcze większych zbiorowości ludzi. W ich efekcie jedne narody w gorączkowym dążeniu do hegemonii powstają przeciw drugim, co powoduje powstawanie bloków przeciwstawnych sobie państw. Zdaniem Jana Pawła II48 czynnikiem sprawczym takich podziałów jest rosnąca nierówność pomiędzy grupami, klasami społecznymi i krajami. Nierówność taka wywołuje zagorzałe antagonizmy natury ideologicznej, gospodarczej, politycznej, czy nawet religijnej. Spośród tak wielu bolesnych zjawisk społecznych, które są udręczeniem naszych czasów Papież wymienia: •

•

• • • •

deptanie podstawowych praw osoby ludzkiej z uwzględnieniem przede wszystkim prawa do życia i do egzystencji godnej człowieka; oburzające jest to, że temu zjawisku towarzyszy niespotykana dotąd, hałaśliwa, pusta, niezgodna z prawdą retoryka występująca rzekomo w obronie tych praw; różnego rodzaju zasadzki i naciski stosowane przeciwko wolności jednostek i społeczności, nie wykluczając wolności posiadania, wyznawania i praktykowania swej wiary, co obecnie wydaje się najbardziej naruszane i zagrożone; różne formy dyskryminacji, zarówno rasowej, jak kulturalnej, religijnej itd.; terroryzm i wszelkiego rodzaju przemoc; stosowanie tortur oraz bezprawnych i niesprawiedliwych środków represji; gromadzenie broni powszechnej zagłady, wyścig zbrojeń przy równocześnie wielkim nakładzie środków, które mogłyby ulżyć doli krajów głodujących i gospodarczo najbiedniejszych; Por. VS 31-40; SRS 41-46. Por. RP 2.

73


• niesprawiedliwy podział zasobów świata i dóbr cywilizacyjnych, a także stale powiększająca się różnica między warunkami życia krajów oraz ludzi bogatych i biednych; przewrotna siła tego podziału i pogłębiającej się niesprawiedliwości czyni ten świat rozbity, poczynając od samych jego podstaw49. Odkrywanie w wielorakich sytuacjach życiowych, na przestrzeni całej historii człowieka, związków cierpienia ze złem i z grzechem 50 nie może prowadzić do utożsamiania cierpienia z karą za grzech. Papież Jan Paweł II, mając świadomość grzeszności ciążącej nad człowiekiem wyjaśnia, że chociaż choroba czy też cierpienie mają swe źródło w grzechu, to nie należy, przynajmniej w każdym przypadku, utożsamiać ich z karą za grzech. Tłumaczy, że cierpienie i choroba „są częścią kondycji człowieka i w rezultacie są wynikiem grzechu pierworodnego, lecz niekoniecznie są winą poszczególnej osoby" 51. W związku z potrzebą oddzielania grzechu od kary za grzech, Papież przypomina, że chociaż w Starym Testamencie cierpienie bywało uważane za karę, jaką człowiek musi ponosić za swoje grzechy z ręki sprawiedliwego Boga, to jednak wyjaśnienie to jest nie tylko niepełne, ale nawet błędne52. Mówił o tym między innymi w Szpitalu Pediatrycznym w Olsztynie: „Cierpienie nie jest karą za grzechy, ani nie jest od-

Por. także: Jan Pawel II, Przemówienie inaugurujące III Konferencję Generalną Episkopatu Ameryki Łacińskiej, Puebla (Meksyk, 28. 01. 1979), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 382-390. ΚΛ

Por. DV 36; RP 2, 8; PDV 7; EA 117,137; VC 82, 90-91; VS 100. 51

Jan Paweł II, Przemówienie w szpitalu św. Karola Boromeusza w Onitsha (Nigeria, 13. 02. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 195; por. KKK 405. Por. Jan Paweł II, Msza św. z udziałem chorych i niepełnosprawnych. Wellington (Nowa Zelandia, 23. 11. 1986), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., 52

s. 126; Jezus, zwłaszcza swoją męką bolesną i śmiercią krzyżową skorygował cierpienie, które widziano wyłącznie jako karę za grzech, por. Audiencja generalna (9. 11. 1988), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 149-150.


74

powiedzią Boga na zło człowieka. Można je rozumieć tylko i wyłącznie w świetle Bożej miłości, która jest ostatecznym sensem wszystkiego, co na tym świecie istnieje. Cierpienie zostało związane z miłością"53. Co więcej, stanowi ono w planach Opatrzności Bożej środek prowadzący do zbawienia. Według niego takiego właśnie patrzenia na cierpienie - a szczególnie cierpienie Jezusa - uczy codzienne doświadczenie, poprzez które zostało dokonane dzieło odkupienia 54. W cierpieniu Jezusa Bóg objawia człowiekowi swą tajemnicę o zbawieniu 55 Tłumaczy też, że to dzięki cierpieniu Jezusa w odwiecznym planie Bożym pojawiające się w dziejach człowieka zło, zwłaszcza zło moralne, jakim jest grzech, zostało podporządkowane dobru odkupienia przez Jego zbawczą mękę, śmierć i zmartwychwstanie. W Jezusie Bóg wyprowadza ze zła dobro, czego wyrazem było odkupienie człowieka poprzez cierpienie Jednorodzonego Syna Bożego i Jego straszliwą śmierć na krzyżu stanowiącą ofiarę za grzechy świata. Dlatego też dopiero w świetle tajemnicy niewinnego Baranka cierpiącego za grzechy świata

Jan Paweł II, Wizyta w szpitalu pediatrycznym Olsztynie (6. 06. 1991), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 167; Papież zwraca uwagę, „że wielu ludzi w różnym wieku cierpi bez żadnej własnej winy. Zwłaszcza dzieci są wrażliwe na cierpienia często spowodowane przez bezmyślność i zaniedbanie ze strony dorosłych. Rzeczywistość choroby i niedożywienia w życiu milionów dzieci jest faktem...". Jan Paweł II, Przemówienie w szpitalu św. Karola Boromeusza w Onitsha (Nigeria, 13. 02. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 195; W podobnym duchu Papież wypowiedział się do trędowatych: „To zło [waszego cierpienia] nie wynika z Jego planu miłości i wy nie jesteście mu winni. Nie dopatrujcie się w nim fatalizmu. Dostrzegajcie w nim próbę...". Jan Paweł II, Przemówienie w leprozorium wAdzopé (Wybrzeże Kości Słoniowej, 12. 05. 1980), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 90. 54

Por. Jan Paweł II, „Cierpienie - najwyższy wymiar miłości ". Audiencja generalna (11. 04. 1990), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 163; por. SD 19,27,31. 55

Por. Jan Paweł II, Audiencja generalna (4. 06. 1986), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 114.

75


i biorącego na siebie wszystkie ludzkie cierpienia, możliwe jest rozpatrywanie tajemnicy ludzkiego cierpienia. Wszystko, mówi Papież, w tym również cały niezmierzony obszar ludzkiego zła i cierpienia poddane zostaje owej niezgłębionej Bożej Mądrości, „której zło nie przemoże" (por. Mdr 7, 30). Jest to Mądrość pełna miłości i serdecznego współczucia dla każdego cierpiącego człowieka. Prowadzi ona do pełnej radości i chwały przy objawieniu Jezusa Chrystusa, o której wspomina św. Piotr Apostoł, mimo doznawanego teraz „smutku z powodu różnorodnych doświadczeń" (por. 1 Ρ 1, 6-7)56. Powyższe rozumienie ludzkiego cierpienia ma pomagać ludziom w dostrzeżeniu, że zło nie wynika z Bożego planu miłości. W cierpieniu nie należy dopatrywać się także fatalizmu. Winno się w nim widzieć raczej próbę, jakiej poddawany jest człowiek na wzór Jezusa, który będąc niewinnym podjął krzyż dla zgładzenia ludzkich grzechów i w ten sposób stał się sprawcą zbawienia dla nieskończonej liczby ludzi. Takie patrzenie na cierpienie ważne jest i po to, by uczyć się od Jezusa zaufania Bogu oraz postawy zgody na pełnienie Jego woli. Jezus, chociaż prosił Ojca o uwolnienie od cierpienia, przyjął je dobrowolnie, przez co wyraził swą solidarność z każdą ludzką męką, w tym także tych najbardziej niewinnych, aby i oni mogli stać się świadkami zbawczej miłości Boga i Chrystusa wobec swoich cierpiących braci 5! Wyjaśnienia Papieża dotyczące cierpień ludzi niewinnych wskazują zarówno na przekroczenie prawa naturalnego, leżącego u podstaw porządku i celowości całej struktury i budowy wszechświata, jak również na działanie Bożej Opatrzności, wpisanej w plany Bożej ekonomii

Por. Jan Paweł II, Audiencja generalna (11. 06. 1986), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 120. 57

Por. Jan Paweł II, Przemówienie w leprozorium w Adzopć (Wybrzeże Kości Słoniowej 12.05. 1980), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 90-91; Jan Paweł II, Do trędowatych w Marituba (8. 07. 1980), tamże, s. 95-98.


76

zbawienia . Wynika z nich także i to, że wiele odmian zła fizycznego należy do samej struktury bytów stworzonych, będących już ze swej natury

przemijającymi

i

przygodnymi,

a

więc

zniszczalnymi.

Z

po-

wszechnej obserwacji wiadomo, że w świecie bytów materialnych istnieje ścisła współzależność, co wyraża antyczne adagium: „śmierć jednego jest życiem drugiego"59. Próba analizy powyżej przedstawionego podejścia Jana Pawła II do ukazywania i wyjaśniania spraw związanych z szeroko rozumianym ludzkim cierpieniem i umieraniem prowadzi do wniosku, że Ojciec Święty nie ogranicza się do tego, aby stwierdzać, że grzech, człowiek, społeczność ludzka są powodem ludzkiego cierpienia. Ważne jest wszystko to, co człowiek może podjąć, aby przeciwdziałać ogromowi cierpienia. Pośród takich inicjatyw eliminowania ludzkiego cierpienia istotne wydaje się podkreślanie równości wszystkich ludzi i w konsekwencji przyznawanie im równych praw, których respektowanie może stawać się początkiem realizowania idei sprawiedliwości.

Por. Jan Paweł II, Audiencja generalna (4. 06. 1986), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 114-115. 59

Por. Jan Paweł II, Audiencja generalna (4. 06. 1986), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 116.

3. SENS LUDZKIEGO CIERPIENIA

Pytanie o ludzkie cierpienie stawia każdy myślący człowiek 1, bez względu na swój wiek, rasę, zwłaszcza w trudnych i bolesnych dla siebie chwilach prób i doświadczeń. Posiada ono charakter powszechny. Nabiera szczególnej mocy w chwili, kiedy człowiek doświadcza swej kruchości i przygodności2. Pytanie to stawia nie tylko ludzki rozum, jego zdolności poznawcze i inteligencja, ale także jego sumienie i serce, w których, jak mówi Jan Paweł II, toczą się najboleśniejsze i rozstrzygające zmagania wyrażające tęsknotę za absolutną prawdą i będące wymownym dowodem niestrudzonego poszukiwania sensu, od którego nie może uchylić się żaden człowiek 3. Stąd też powszechność pytania o sens ludzkiego cierpienia sprawia, że pozostaje ono zawsze aktualne i wciąż domaga się wyjaśnienia 4. Znalezienie odpowiedzi na nie jest dla człowieka bardzo ważne dlatego, że będąc istotą rozumną i wolną, znając pełną prawdę o swoim cieipieniu, może sprostać bardzo

1

Por. PDV 8-9.

2

Por. P. Ricoeur, Zło, Warszawa 1992, s. 38-39; T. Gadacz, Enigma cierpienia, „Znak" 5 (1998) 5, 516, s. 29-40; Z. J. Zdybicka, Człowiek i religia. Zarys filozofii religii, dz. cyt., s. 126, 220-223. 3

VS 1-2.

4

Por. tamże, 9.

3.1. Człowiek doświadczany cierpieniem

trudnemu śmiertelną

wyzwaniu naturę

własnego z

człowieczeństwa

wszystkimi

jej

i

78

zaakceptować

konsekwencjami

jak:

swoją

cierpienie,

choroba i ostatecznie śmierć5.

3.1. Człowiek doświadczany cierpieniem W rozumieniu i nauczaniu Kościoła godność człowieka stanowi niezniszczalną własność każdej ludzkiej istoty, dlatego że opiera się na swej jedyności i niepowtarzalności. Dlatego osoby ze względu na jej indywidualność nie można nigdy utożsamiać z numerem, nie można jej sprowadzić również do tego, co mogłoby ją zmiażdżyć i unicestwić w anonimowości kolektywu, struktur, systemu bądź instytucji 6. Z tych też powodów „faktyczne uznanie osobowej godności każdej ludzkiej istoty domaga się poszanowania, obrony i popierania jej praw. Chodzi tu

o

prawa

naturalne,

uniwersalne

i

nienaruszalne:

żadna

jednostka,

żadna grupa, władza ani państwo - nikt nie może ich zmienić, ani tym bardziej znieść, gdyż prawa te pochodzą od samego Boga"7. Fakt ten Por. Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi w szpitalu w Einsiedeln (Szwajcaria, 16. 06. 1984), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 88-89. 6

Por. ChL 37; EV 75; FC 43; Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju

(1983), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 40; tenże, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1989), tamże, s. 99; tenże, Przemówienie do Zgromadzenia Ogólnego ONZ (Nowy Jork, 2. 10. 1979), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 29-30; tenże, Homilia w czasie Mszy św. w OświęcimiuBrzezince (7. 06. 1979), tamże, s. 60, 63. ChL 38; RH 17-18, EV 57, 70; CA 10-11; FC 26-30; RMI 59; Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju ( 1981 ), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 7

1.1, dz. cyt., s. 18; tenże, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1988), tamże, s. 90-91;

tenże. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1991), tamże, s. 115; tenże, Przemówienie przed Bramą Brandenburską (Berlin, 23. 06. 1996), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 127; tenże. Przemówienie do sekretarza gene-


79

wymaga

poszanowania

nietykalności

ludzkiego

życia

będącego

od-

zwierciedleniem nietykalności samego Boga, nawet wówczas gdy człowiek dotknięty jest wielkim cierpieniem. Poszanowanie nietykalności osoby dotkniętej chorobą domaga się działań umożliwiających zrozumienie wartości cierpienia zarówno przez cierpiących jak i osób z ich otoczenia. Sam proces odnajdywania sensu cierpienia jest niewątpliwie bardzo trudny i niezmiernie skomplikowany. O jego przebiegu decyduje wiele czynników, pośród których znaczącym jest czynnik religijny. Należy przy tym zdawać sobie sprawę z tego, że wyznawana przez człowieka wiara od razu nie wpłynie na to, że cierpiący odnajdzie sens i wartość swej męki. Podobnie jak większość cierpiących, będzie on przechodzić w swej chorobie wiele etapów przeżywania cierpienia. Właśnie na tych etapach możliwe jest odkrywanie coraz głębszego jego sensu. Cierpienie sprawia, że „ludzie cierpiący upodabniają się do siebie podobieństwem sytuacji, doświadczeniem losu, skądinąd potrzebą zrozumienia i troski, a nade wszystko chyba natarczywym pytaniem o sens"8. Problem, z jakim przychodzi się zmagać zarówno stawiającym to pytanie, jak i tym, którym jest ono stawiane, polega na tym, że trudno w pełni przekonywająco na nie odpowiedzieć. Trzeba pamiętać, że pojawienie się u człowieka dotkniętego cierpieniem pytania „dlaczego?"9 nabiera charakteru specyficznie ludzkiego poprzez świadome współdziałanie z jego rozumną naturą. Pytania te stwarzają problemy szczególnie wówczas, gdy z całą szczerością stawia je człowiek człowiekowi, ludzie ludziom - a także, gdy człowiek stawia je samemu Bogu. rolnego Międzynarodowej Konferencji na temat zaludnienia (Rzym, 7. 06. 1984), tamże, s. 259-260. 8

SD 8.

9

Jan Paweł II, Wizyta w ośrodku opieki Piccola Casa delia Providenza w Turynie (13. 04. 1980), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 30.


80

Do tego, aby móc mówić o odkrywaniu sensu ludzkiego cierpienia i umierania należy najpierw zwrócić uwagę na to wszystko, co może przeżywać osoba zmagająca się ze swoim cierpieniem oraz na skutki, jakie ono może za sobą pociągać. Znawcy przedmiotu mówią o tym, że człowiek taki przechodzi kilka etapów w swym wewnętrznym zmaganiu się z chorobą, która go dotknęła. Dotyczy to oczywiście chorych znajdujących się w ciężkim stanie, zagrożonych bezpośrednio śmiercią. Zdaniem Elisabeth Kübler-Ross10 proces śmierci, począwszy od momentu diagnozy - wyroku, aż do samego zgonu obejmuje pięć kolejno następujących po sobie faz. Są one związane z rozwojem choroby oraz stanem psychicznym, poprzez które przechodzi większość chorych, poczynając od początkowego sprzeciwu i buntu aż do całkowitego pogodzenia się ze swoją sytuacją choroby i zbliżającą się śmiercią.

3.1.1. Wewnętrzna izolacja Za jeden z pierwszych etapów, który widoczny jest u osoby dotkniętej ciężką chorobą, uważa się załamanie chorego. Według P. Verspierena11 chory, do którego dotrze informacja o jego ciężkiej, czy nawet Por. E. Kübler-Ross, Rozmowy o śmierci i umieraniu, Warszawa 1979, s. 43140. Autorka, amerykański psychiatra i twórczyni nowoczesnej psychotanatologii, od ponad dwudziestu lat prowadząca badania nad śmiercią umieraniem i stanami przejściowymi cieszy się międzynarodowym uznaniem i jest jednym z największych autorytetów światowych w tej dziedzinie. Jest też członkiem Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, Stowarzyszenia dla Badań Psychofizjologicznych, Amerykańskiego Towarzystwa dla Rozwoju Wiedzy, Szwajcarskiego Towarzystwa Lekarskiego. W swych publikacjach książkowych, do których będziemy się w niniejszej pracy odwoływać, wymienia pięć etapów w afektywnym i psychicznym rozwoju chorych, zagrożonych bezpośrednim niebezpieczeństwem śmierci. 11

Por. P. Verspieren, Face à celui qui meurt. Euthanasie, acharnement thérapeuti-

que, accompagnement, Desclée de Brouver, Paris 1984, s. 188 nn. Autor w oparciu


81

nieuleczalnej

chorobie,

zazwyczaj

popada

w

stan

czasowego

szoku,

uzewnętrzniającego się w różnym natężeniu i w różnych jego reakcjach. O sile, z jaką wy stępują tego rodzaju reakcje, decyduje w dużej mierze wiek, charakter, a także cała sfera psychiczno-emocjonalna chorego. Informacja taka w wielu wypadkach wywołuje najpierw u chorego reakcje sprzeciwu. Z tego stanu szybko przechodzi on do wewnętrznej „odmowy" polegającej na odrzuceniu i uznawaniu za nieprawdziwą informację o ciężkim stanie swego zdrowia. Chory próbuje przekonać siebie i innych, że to wszystko jest nieprawdą, że opinie lekarzy są błędne. Przy tej okazji zarzuca im niekompetencję i pomyłki w rozpoznaniu diagnostycznym. Żąda ponownych badań i szuka pomocy u innych lekarzy. Gotowy jest powierzyć się każdemu z nich w nadziei wybawienia od zła, to znaczy uniknięcia czegoś najgorszego, co mogłoby go spotkać, a więc i śmierci12. Jest to etap ogromnych zaburzeń psychologicznych i duchowych zmagań, koncentrowania się na sobie i przekonywania siebie, że przecież nie jest tak źle. W tym celu podejmuje wszelkie możliwe konsultacje, sięga po dostępne opracowania i słowniki medyczne w przekonaniu, że nie dzieje się nic groźnego, a prawdziwe niebezpieczeństwo nie istnieje. Zdaniem Heinricha Pera 13 dzieje się tak dlatego, że wszystko odbywa się w atmosferze wewnętrznego zagubienia, pośpiechu i nerwowości. Ten etap zetknięcia się człowieka chorego z informacją 0 faktycznym jego stanie zdrowotnym w wielu wypadkach sprawia, że chory nie chce dopuścić do siebie myśli o swej poważnej chorobie 1 śmiertelnym zagrożeniu własnego życia. Ten trudny stan pogłębia

o doświadczenia lekarzy francuskich, angielskich, amerykańskich i kanadyjskich szeroko omawia problemy i trudności ludzi chorych i umierających, kładąc szczególny nacisk na godność człowieka umierającego i zagadnienia etyczne z tym związane. 12

Por. E. Kübler-Ross, Rozmowy o śmierci i umieraniu, dz. cyt., s. 53-54. 13

Por. H. Pera, Sam nie podołam, w: Sens choroby, sens śmierci, sens życia, pod red. H. Bortnowskiej, Wydawnictwo Znak, Kraków 1993, s. 227.


poczucie z

narastającej

dotychczasowego,

izolacji, normalnego

osamotnienia rytmu

i

82

wyłączenia,

codziennych

zajęć

wytrącenia i

obowiąź'-

ków. Jedną z przyczyn tej sytuacji jest świadomość możliwości przekreślenia wszystkich dotychczasowych planów życiowych i konieczność zaakceptowania zagrożenia własnego życia. Nic więc dziwnego, że ta sytuacja doprowadza wielu chorych do reakcji irytacji i buntu.

3.1.2. Irytacja i bunt W odczuciu większości osób, jak twierdzi E. Kübler-Ross l\ ciężka, śmiertelna choroba, która ich wyrwała niejako z biegu normalnego życia, jest przejawem okrucieństwa losu i niesprawiedliwości. Natarczywie stawiane przez nich pytanie: „dlaczego ja"? rodzi agresję, postawę wewnętrznego buntu i złości. W tej sytuacji wielu nie potrafi zrozumieć, ani z tym się pogodzić, że właśnie jego spotkało to nieszczęście. Uważają, że spotkała ich wielka krzywda, skoro inni wokoło cieszą się dobrym zdrowiem i radością życia, do której przecież oni mają takie samo prawo. Dlatego też konieczność pogodzenia się ze swoim losem, liczenie się z możliwością przekreślenia wszystkich dotychczasowych zamierzeń i planów na przyszłość, brak nadziei na powrót do normalnego życia wydają się dla takiego człowieka prawdziwą klęską i życiową tragedią15. Występujące w takich stanach psychicznych chorego uczucie rozgoryczenia i złości bardzo często adresowane jest do całego otoczenia, a więc do rodziny, lekarzy, osób z najbliższego kręgu otoczenia, a tak-

Por. E. Kübler-Ross, La mort, dernière étape de la croissance, Pocket, collection: L'Age d'être, Paris, 1993, s. 42. 15

Por. V. Messori, Wyzwanie wobec śmierci. Nadzieja chrześcijańska: rzeczywistość czy złudzenie?, Wydawnictwo M., Kraków 1995, s. 52. Autor odwołuje się doświadczeń E. Kübler-Ross.


83

że do samego Boga, jeżeli chory jest osobą wierzącą. Bogu przypisuje chory całą winę za nieszczęście, które go dotknęło16. Niejednokrotnie pyta, jak to możliwe, aby właśnie jego dotknęło owo śmiertelne zagrożenie, skoro przez całe swe życie starał się wiernie służyć Bogu, być dobrym itp. Niejednokrotnie uważa też, że jakby w podzięce za swoją wierność Bóg zesłał na niego to wielkie nieszczęście. Te i inne stwierdzenia oraz pytania budzące się w udręczonym cierpieniem i lękiem człowieku mogą nawet doprowadzić go do całkowitego załamania, do utraty wiary i odrzucenia Boga, a nawet do blużnierstw przeciw Bogu, powiększając jedynie zagrożenie całej swej kondycji psychiczno-duchowej17.

3.1.3. Targowanie się Kolejny etap rozwoju choroby i związane z tym konsekwencje charakteryzuje występowanie u chorego postawy, którą E. Kübler-Ross nazywa targowaniem się18. Chodzi tu o chorego, który przeczuwając śmiertelne zagrożenie swej egzystencji, szuka rozpaczliwie sposobu umożliwiającego oddalenie lub przynajmniej opóźnienie bolesnej dla niego rzeczywistości. W tym okresie jest on w stanie wyrazić swą ostateczną zgodę na chorobę, ale pod warunkiem maksymalnego zyskania

Por. P. Verspieren, Face a celui qui meurt. Euthanasie, acharnement thérapeutique, accompagnement, dz. cyt., s. 188-191. Autor przytacza Ε. Kübler-Ross, uzupełniając na wielu miejscach jej uwagi własnymi doświadczeniami w kontaktach z ludźmi chorymi, a zwłaszcza umierającymi. 17

Por. Podstawy opieki paliatywnej w chorobach nowotworowych, pod red. M. Hebanowskiego, K. de Walden-Gałuszko, Z. Żylicza, PZWL, Warszawa 1998, s. 28-29. 18

Por. C. Kebers, Jak mówić o cierpieniu i śmierci?, Wydawnictwo WAM, Kraków 1994, s. 69-75.


84

na czasie oraz pewnego komfortu podczas jej trwania. Te oczekiwania będzie

kierował

zarówno do

personelu

medycznego,

jak

również

do

osób, które się nim opiekują. Ten etap zmagania się z chorobą charakteryzuje się stopniowym zmienianiem nastawienia chorego do swego losu i otoczenia. Zaczyna on dostrzegać, że postawa agresji i buntu nie prowadzi do pożądanego celu, wręcz przeciwnie, czyni go coraz bardziej nieznośnym dla siebie samego i dla otoczenia. Na podstawie tych doświadczeń chory, zdaniem E. Kübler-Ross19, zaczyna szukać kompromisu. Robi wrażenie bardziej opanowanego i spokojnego. Wobec innych staje się bardziej uległy i podamy, reaguje mniej emocjonalnie. Instynktownie uruchamia wszelkie rezerwy, które tkwią w jego podświadomości i psychice, aby na ile jest to możliwe, ratować siebie. Rozumie także, że inni, dzięki swej umiejętności i wiedzy, a także dobrej woli i życzliwości, z którą spotyka się na co dzień, wiele mogą mu pomóc. Na tej drodze, tłumaczy E. Kübler-Ross, przed chorym otwiera się nowa szansa. Gotowy jest on składać różnego rodzaju obietnice, oświadczenia, a nawet przysięgi, by w zamian coś uzyskać dla siebie - i to możliwie jak najwięcej. W wielu wypadkach w te przetargi wciągany jest Bóg, którego chory, zwłaszcza w swej po ludzku beznadziejnej sytuacji, zaczyna postrzegać jako potencjalnego wybawiciela i obrońcę. Składa więc Mu obietnice najrozmaitszych modlitw, ofiar, pielgrzymek, pokut, wewnętrznego nawrócenia itp., byle tylko powrócił do zdrowia lub przynajmniej jeszcze przedłużył swoje życie. Jest rzeczą godną uwagi, że czynią to także osoby o słabej dotąd wierze i religijności20. Przypominając sobie w tym szczególnie trudnym dla siebie momencie, że w dalszym ciągu istnieje dla nich szansa, a wiara i nadzieja mogą stać się silnym jej oparciem. Niejednokrotnie obietPor. E. Kübler-Ross, Rozmowy o śmierci i umieraniu, dz. cyt., s. 80-82. 20

A

Por. Sherwin B. Nuland, Jak umieramy. Świat Książki, Warszawa 1996, s. 290-291.


85

nicom składanym Bogu i ludziom towarzyszy poczucie winy i potrzeba poprawy. W tej sytuacji jest więc rzeczą bardzo ważną, by chory mógł się

wewnętrznie

otworzyć

i

szczerze

rozmawiać

o

tych

wszystkich

sprawach, które go nurtują, z kimś, kogo darzy swoim największym zaufaniem.

3.1.4. Depresja

z

Wraz z rozwojem choroby może wystąpić kolejny etap związany uświadamianiem sobie przez osobę chorą stojących niebezpie-

czeństw. E. Kübler-Ross21 mówi o tzw. etapie depresji. Depresja to zaburzenie psychiczne, które przejawia się popsuciem dobrego nastroju, spowolnieniem procesów psycho-ruchowych oraz procesów myślenia, jak

również

spadkiem

dynamiki

życiowej

w

czynnościach

psychicz-

22

nych, a także fizycznych . Pod wpływem depresji myślenie staje się trudne, zwykle obraca się wokół jednego tematu: beznadziejności własnego życia, własnej bezradności i oczekiwania śmierci, jako jedynego rozwiązania. Obniżenie dynamiki życiowej w stanie depresji wpływa niekorzystnie nie tylko na psychikę chorego, ale także, w jego strukturze biologicznej, na działanie funkcjach wegetatywnych23.

poszczególnych

narządów

w

ich

W depresję człowiek chory może popaść przede wszystkim na skutek uświadamiania sobie, że wszystkie środki terapeutyczne zostały już wyczerpane i nie ma szans na jakąkolwiek poprawę, a w dodatku spostrzega, że jego stan zdrowotny ulega stałemu i systematycznemu Por. E. Kübler-Ross, Rozmowy o śmierci i umieraniu, dz. cyt., s. 83-104. 22

Por. J. Strojnowski, Depresja, w: Encyklopedia katolicka, t. 3, dz. cyt., s. 1183; por. także: A.H. Chapman, Leczenie zabwzeii emocjonalnych, PZWL, Warszawa 1973, s. 75-104. 23 Por. A. Kępiński, Melancholia, Warszawa 1974, s. 2-3.


86

pogorszeniu24. Świadomość ta może sprawić, że chorego coraz silniej ogarniać będzie bezwład i apatia. Dzieje się tak na skutek uporczywego myślenia o własnej sytuacji, która z kolei napełnia go lękiem i trwogą, a nawet popycha do rozpaczy i poczucia beznadziejności. Chory na tym etapie nie umie się pogodzić ze swoim losem, ani też przyjąć dobrowolnie tego wszystkiego, co go czeka i co ma nieuchronnie nastąpić25. Dalszym etapem pogłębiania się poczucia własnej bezsilności wobec coraz wyraźniej dostrzeganej choroby jest niejednokrotnie załamanie 26. Wówczas dla chorego jego świat i wszystko co w nim jest obecne ^ zarówno w dziedzinie fizycznej jak i psychicznej - staje się trudne i bolesne. Świat jakby tracił swą barwę, a wszystko wokoło rysuje się w czarnych konturach. Przyszłość rysuje się jako czarna ściana nie do przebycia. Przeszłość natomiast zamienia się w pasmo ciemnych wydarzeń, które obciążają chorego poczuciem win i doznanych przykrości 27.

3.1.5. Akceptacja E. Kübler-Ross uważa, że w końcowym etapie rozwijania się choroby u cierpiącego widoczna jest akceptacja zaistniałego stanu 28. Nie jest Por. A. Kępiński, Psychopatologia nerwic, PZWL, Warszawa 1972, s. 77-79. 25

Por. H. Pera, Sam nie podołam, w: Sens choroby, sens śmierci, sens życia, dz. cyt., s. 225. 26

Por. E. Kübler-Ross, La mort est une question vitale. L'accompagnement des

mourants pour changer la vie, Édition Albin Michel, Paris 1996, s. 46. 27

Por. Walter F. Baile, Jakość życia a zaburzenia depresyjne u chorych onkologicznych, w: Jakość życia w chorobie nowotworowej. Wybrane zagadnienia, pod red. J. Meyza, Centrum Onkologii Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie, Warszawa 1997, s. 178. 28

Por. E. Kübler-Ross, Rozmowy o śmierci i umieraniu, dz. cyt., s. 105-126.

87


to bierna rezygnacja, ale świadome zgadzanie się na swój los i przeznaczenie.

Zaakceptowanie

uwarunkowane

osobistą

swojego

stanu

dyspozycją,

zdrowia

wewnętrzną

jest

z

jednej

dojrzałością

i

strony czasem

w jakim dochodzi on do tego etapu podczas choroby, a z drugiej strony stopniem pomocy udzielonej choremu przez otoczenie w przebyciu opisanych powyżej faz29. Jeżeli więc choremu pomagano dyskretnie i z miłością we wszystkich fazach rozwoju jego choroby, i to zarówno od strony medycznej jak też psychicznej, wówczas łatwiej i szybciej będzie dochodził do stanu wewnętrznej równowagi i świadomie akceptował swoją sytuację, pomimo świadomości zbliżania się w kierunku •30

śmierci . Powyższy przykład nie dotyczy oczywiście sytuacji, kiedy śmierć przychodzi nagle i niespodziewanie, tak że chory nie zdaje sobie z tego absolutnie sprawy. E. Kübler-Ross31 twierdzi, że akceptacja, jeżeli tak można

powiedzieć,

jest

pożądanym

osiągnięciem w rozwoju

choroby.

Jest swego rodzaju sukcesem na drodze wewnętrznych zmagań i walk ku pełni ludzkiej dojrzałości, przejawiającej się postawą godności i spokoju wobec największego zagrożenia ludzkiego życia, jakim jest śmierć. Autorka jest też świadoma, że często występują przypadki braku tak pożądanej akceptacji choroby, że człowiek umiera zbuntowany, bądź w stanie głębokiej depresji i do końca niepogodzony z losem 32. Akceptacja swego stanu wymaga wiele wysiłków otoczenia. Za szczególny przejaw tej pomocy uważa się przede wszystkim cichą i dyskretną obecność przy chorym. W tej sytuacji nie potrzeba słów, wystarcza29

Por. F. Antonelli, Oblicza śmierci. Jak kształtować właściwą postawę wobec śmierci?, Wydawnictwo M., Kraków 1995, s. 44. 30

Por. E. Kübler-Ross, Rozmowy o śmierci i umieraniu, dz. cyt., s. 105. 31

Por. E. Kübler-Ross, Rozmowy o śmierci i umieraniu, dz. cyt., s. 111; tejże, La mort, dernière étape de ία croissance, dz. cyt., s. 42. 32

Por. Ε. Kübler-Ross, Życiodajna śmierć. O życiu, śmierci i życiu po śmierci, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1996, s. 65.

3.2. Sens ludzkiego cierpienia i umierania

88

ją życzliwe spojrzenia i gesty. Trzymanie ręki chorego niejednokrotnie może stanowić przesłanie o niewymiernym wprost znaczeniu 33. Powyżej przedstawione stany, które w różny sposób może przechodzić człowiek dotknięty ciężką chorobą, nie mają oczywiście charakteru jednobrzmiącej i działającej według matematycznych reguł zasady34. Sposób przeżywania tych stanów, ich nasilenie zależą od wielu czynników wewnętrznych i zewnętrznych oraz od wielu okoliczności wywierających wpływ na stan chorego35. Pośród tych czynników istotne znaczenie posiada religia i wynikające z niej wyjaśnienie znaczenia cierpienia. Na ich podstawie można jednak wyraźnie powiedzieć, że zawiera się w nich poważne zagrożenie dla egzystencji człowieka, jeśli ten postrzega swoją chorobę wyłącznie w kategoriach zła.

3.2. Sens ludzkiego cierpienia i umierania Związane z doświadczeniem cierpienia uczucia niemocy, lęku, frustracji, rozczarowania, obojętności, rozgoryczenia domagają się wyjaśnień i odpowiedzi na pytanie o to: Dlaczego?

Por. F. Antonelli, Oblicza śmierci. Jak kształtować właściwą postawę wobec śmierci?, dz. cyt., s. 44. 34

Niektórzy z autorów uważają, że bardziej przydatny w praktyce jest zaproponowany przez R. Bruckmana podział ostatniego okresu życia chorych na nowotwory na trzy etapy: etap wstępny, etap przewlekłej choroby i etap akceptacji. Bliższe i bardziej szczegółowe omówienie tych etapów znajdujemy w biuletynie opracowanym w oparciu o doświadczenia własne i zalecenia WHO: Zwalczanie bólów nowotworowych, pod red. J. Kujawskiej-Tenner, J. Łuczaka, M. Okupny, Wyd. Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, Warszawa 1994, s. 49-50. 35

Por. M. Adamczak, H. Sęk, Znaczenie pojęcia „Jakość życia " w opiece psychologicznej pacjentów onkologicznych, w: Jakość życia w chorobie nowotworowej. Wybrane zagadnienia, dz. cyt., s. 249-252.

89


Paula kiemu

Sporken36

umieraniu.

przedstawia Jedna

dwie

dotyczy

możliwości

perspektywy

nadania życia

sensu ludz-

przed

śmiercią,

druga - życia po śmierci. W drugim przypadku do głosu dochodzi wiara. Odnośnie pierwszego przypadku, dotyczącego życia przed śmiercią mówi, że pozytywne ustosunkowanie się do swojej śmierci, jak również odkrycie jej sensu tkwi w odnalezieniu celu całego swojego życia, jako że umieranie jest przeżywaniem tylko ostatniej jego fazy. Tłumaczy, że człowiek może odnosić się do swojego umierania, jako do ostatniej fazy życia. Stąd w ostatniej czynności choremu może skutecznie pomóc tylko ten, kto sam posiada wiarę w sens swojego życia 3! Poczucie takie może pojawić się wówczas, gdy człowiek pozytywnie ocenia siebie i życie, gdy ma świadomość celu swej egzystencji i wolności, która towarzyszy osiąganiu jego życiowych planów. Właściwemu poczuciu sensu w życiu towarzyszy jasne widzenie przyszłości oraz odpowiednie wartościowanie śmierci, tj. przygotowanie na nią 38. Należy przy tym zwrócić uwagę na różne źródła, z których możliwe jest uzyskanie wyjaśnień związanych z poszukiwanym sensem, w tym także cierpieniem i umieraniem. Zazwyczaj mówi się o dwóch źródłach takich wyjaśnień. Jedne mają swe filozoficzno-egzystencjalne wy, drugie natomiast wyjaśniają ludzką egzystencję odnosząc Transcendencji - do Boga39.

36

podstają do

P. Sporken, Postępowanie z umierającymi, w: Z pomocą umierającym. Przy-

czynki do rozmowy na temat umierania i śmierci, IW Pax, Warszawa 1989, s. 79-80. 37

Por. P. Sporken, Postępowanie z umierającymi, w: Z pomocą umierającym. Przyczynki do rozmowy na temat umierania i śmierci, dz. cyt., s. 80-81. Por. ks. J. Makselon, Lęk wobec śmierci. (Wybrane teorie i badania psychologiczne), Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków 1988, s. 67. 38

39

Por. Z. J. Zdybicka, Człowiek i religia. Zarys filozofii religii, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1977, ε. 127; T. Świrydowicz, Problematyka filozoficzna w opiece paliatywnej, w: Problemy współczesnej tanatologii, dz. cyt., s. 169-170.


90

3.2.1. Filozoficzno-egzystencjalne wyjaśnienia sensu cierpienia Poszukiwania sensu ludzkiego cierpienia uświadamiają, że wiele różnych czynników może ułatwiać jego odnajdywanie. Czynnikiem takim może być ból fizyczny wywierający pozytywne skutki na sferę biologiczną cierpiącego. T. Świrydowicz40, odwołując się do filozoficznych i psychologicznych poglądów Kierkegaarda, Marcela, Frankla, Masłowa, Dąbrowskiego, stwierdza, że cierpienie może stać się początkiem duchowego rozwoju człowieka i doprowadzić go do wewnętrznej dojrzałości i pełni człowieczeństwa. Swe twierdzenie uzasadnia tym, że dzięki mocy woli, swego duchowego, ja" można nadawać sens temu wszystkiemu, czego dotyczy ból, choroba umieranie. Powyższe skutki są, zdaniem T. Świrydowicz, możliwe dlatego, że cierpienie odsłania prawdziwe duchowe oblicze człowieka i powoduje odrzucenie wszelkich iluzji, pozorów i masek. W cierpieniu człowiek wyraża własną osobowość: jej małość lub wielkość, jak również uczy się takich podstawowych wartości, jak: opanowanie, cierpliwość, wytrwałość oraz wrażliwości i otwarcia na sprawy i los innych. Wszystko to zmusza chorego do dokonania radykalnych zmian w dotychczasowej hierarchii wartości, jako że wartości, które dotąd uznawał za istotne, teraz okazują się złudne, przemijające i kruche. Powyższe doświadczenia chorego umożliwiają zwrócenie się ku wartościom duchowym, religijnym i etycznym. Tym sposobem choroba daje czas na refleksję, zmusza do zastanowienia się nad rzeczywistym sensem ludzkiego życia oraz uświadamia kruchość istnienia biologicznego, uczy wewnętrznej pokory, a skłaniając do refleksji nad własną przygodnością bardzo często kieruje jego myśli ku Bogu, otwiera i zbliża do Boga 41. 40

χ,

Por. T. Świrydowicz, Problematyka filozoficzna w opiece paliatywnej, w: Problemy współczesnej tanatologii, dz. cyt., s. 170. 41

Por. tamże, s. 170-171.

91


W kwestiach związanych z odkrywaniem sensu ludzkiego cierpienia i umierania wielokrotnie wypowiadał się także Viktor Ε. Franki. Stoi on na stanowisku, że podstawową potrzebą człowieka jest dążenie do znalezienia sensu życia, jak również przyjmowanie na siebie i znoszenie cierpienia, którego ostateczny sens zrozumiemy dopiero wtedy, gdy odwołamy się do wartości absolutnych 42. Franki zwraca uwagę również i na to, że człowiek usiłuje wyjaśnić sobie sens cierpienia najpierw przez jego zaprzeczenie. W ten sposób dochodzi do stanu, który określany jest nihilizmem. Jego istotą jest przeświadczenie, że wszystko pozbawione jest sensu. Jest rzeczą oczywistą, że na tej drodze niemożliwe jest dotarcie i odkrycie w cierpieniu jakiegokolwiek sensu dlatego, że jest ono sprowadzone wyłącznie do warstwy bytu cielesnego, psychicznego albo społecznego, a pomija się byt duchowy. Przełom, zdaniem Frankla, może nastąpić dopiero wówczas, gdy równocześnie zostanie uwzględniony przez człowieka chorego byt duchowy wyrażający się w jego dążeniu do sensu i do wartości 43. Autor ten jest też przekonany, że aby ludzkie cierpienie miało sens, potrzebne jest nadanie mu intencji, w której zostaje podkreślony jego transcendentny charakter. Nabywanie takiej zdolności domaga się od cierpiącego swoistego „uświęcenia" cierpienia poprzez ofiarę wyrażającą zgodę na umieranie. W akcie tym widzi świadectwo ludzkiej dojrzałości pozwalającej przyjąć całą prawdę o człowieku, w tym prawdę o jego umieraniu44. W rozważaniach nad sensem życia należy pamiętać, że dotyka się tej kategorii egzystencjalnej człowieka, która nie może zostać pominięta przy rozważaniu uwarunkowań lęku wobec śmierci. Lęk ten rodzi Por. tamże, s. 68-79; B. Grochmal-Bach, Somatoterapia a wartości noetyczne związane z cierpieniem, „Sztuka Leczenia" 2 (1996) 4, s. 95-100. 43

Por. V.E. Franki, Homo patiem. Logoterapia i jej kliniczne zastosowanie. Pluralizm nauka jedność człowieka. Człowiek wolny, IWPAX, Warszawa 1984, s. 8-13. 44

Por. Z. Sokolik, Psychoanaliza (ortodoksyjna i teorie relacji z obiektem). Neo-

psychoanaliza, w: Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy, pod red. L. Grzesiuka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 57-58.


92

się w obliczu doświadczania procesów starzenia się. Starość jest bowiem zazwyczaj postrzegana jako proces nieuchronnej degradacji biologicznej człowieka i stopniowego kurczenia się więzi z innymi ludźmi. Tymczasem ten okres życia może dostarczać wielu możliwości naturalnego rozkwitu całej ludzkiej osoby zmierzającej do przyjęcia i przeżywania ostatniego aktu swego życia ziemskiego z godnością i pokojem45. Dla wielu ludzi starość to dobroczynny czas świadczenia bezinteresownej miłości połączonej z cierpliwością i cichą radością. Dla wierzącego stanowi ona nadto szczęśliwą okazję do modlitwy oraz rozważań nad bogactwem i wspaniałością wiary. To z kolei sprzyja uczeniu się szanowania własnego i innych życia, co jest ważne szczególnie wobec tych, którzy tego życia ani zdrowia nie szanują. Nie można też nie doceniać tego, że chorzy, starcy, niepełnosprawni i umierający uczą, że choroba i słabość są twórczym okresem ludzkiego życia, i że cierpienie wcale nie umniejsza ludzkiej godności. Z tych też powodów Kościół przeciwstawia się opcji, w której człowieka zwłaszcza starego, cierpiącego i chorego uważa się za bezużytecznego dla społeczeństwa i chce się go pozbawić racji dalszego istnienia 46. Powyższe, bardzo skrótowo sformułowane próby wyjaśniania i ukazywania sensu ludzkiego cierpienia i umierania wskazują na jego jednowymiarowość. Upraszczając można powiedzieć, że bez uznawania innej kategorii ludzkiego bytu, jak tylko materialną, człowiek chory skazany jest na zgodzenie się z tym, że jako istota skończona zmierza ku swemu końcowi. W tej drodze „ku końcowi" swej egzystencji może on jedynie starać się z godnością trwać.

45

A

Por. Jan Paweł II, Orędzie na Światową Konferencję na temat starzenia się ludności (Wiedeń, 26. 07. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 226-229. 46

Por. Jan Paweł II, Przemówienie podczas odmawiania „Anioł Pański ": „ Życie

jest darem " (Watykan, 7. 02. 1982), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. II, dz. cyt., s. 53.

93


3.2.2. Chrześcijańskie wyjaśnienia sensu cierpienia Człowiek nie odnajdzie sensu swego cierpienia jedynie w ludzkim patrzeniu na nie. Jest to niemożliwe dlatego, że cierpienie posiada na wskroś nadprzyrodzony i na wskroś ludzki charakter. Trzeba bowiem pamiętać, że pytanie dotyczące sensu ludzkiego życia, cierpienia i śmierci rodzi się i obejmuje nie tylko ludzki rozum, jego zdolności poznawcze i inteligencję, ale także sumienie i serce. Właśnie tu, w ludzkim sumieniu i sercu, toczą się najboleśniejsze i rozstrzygające zmagania, które wyrażają tęsknotę za absolutną prawdą i są wymownym dowodem niestrudzonego poszukiwania sensu, od którego nie może uchylić się żaden człowiek47. Nadprzyrodzony charakter ludzkiego cierpienia wynika z tego, że jest ono zakorzenione w Boskiej tajemnicy odkupienia świata. Natomiast ludzki charakter odkrywania sensu cierpienia wynika z tego, że cierpienie pozwala człowiekowi odnaleźć siebie, swoje człowieczeństwo, swoją godność, jak również swoje posłannictwo i powołanie 48. Stąd też w rozważaniach nad sensem ludzkiego cierpienia ważną rolę spełnia doświadczenie, z którym w jakiś sposób zetknął się każdy człowiek. Doświadczenie to uświadamia mu, że śmierć mimo rozwoju nauki i techniki, w tym także postępu nauk medycznych, pozostaje zawsze nieuniknionym i ostatecznym kresem ziemskiego życia, którego początkiem jest właśnie cierpienie 49.

Por. VS 1-2. 48

Por. SD 26,31.

Por. Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Chorego: „Miłość do cierpiących miarą poziomu cywilizacji" (1993), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, t. II, 49

dz. cyt., s. 414.

94


3.2.2.1. Tajemnica Jezusa Chrystusa wyjaśnieniem ludzkiego cierpienia Odpowiedź na dręczące ludzkość pytania o sens cierpienia przynosi sam Jezus Chrystus50, Odkupiciel człowieka całym swoim życiem, nauczaniem a zwłaszcza swą niewinną męką i zbawczą śmiercią 51. Dlatego też chrześcijaństwo właśnie w tajemnicy Jezusa Chrystusa i w Jego dziele odkupienia doszukuje się ostatecznego ukazania zarówno godności człowieka, jak też i sensu jego istnienia w świecie 52, a także sensu ludzkiego cierpienia i umierania 53. Konieczność przywoływania tajemnicy Jezusa Chrystusa w tłumaczeniu sensu ludzkiego cierpienia bierze się stąd, że to właśnie Jezus

Por. L. Boros, Mysterium mortis. Człowiek w obliczu ostatecznej decyzji, IW Pax, Warszawa 1974; H. Kiing, Bóg a cierpienie, IW Pax, Warszawa 1976; E. Schillebeecks, Tajemnica nieprawości i tajemnica zmiłowania (pytania wyrastające z ludzkiego cierpienia), „Znak" 29 (1977), nr 272-273, s. 278-305; P. Teilhard de Chardin, O szczęściu, cierpieniu i miłości, IW Pax, Warszawa 1981 ; J. W. Rosłon, Biblijne spojrzenie na zagadnienie choroby i cierpienia, „Collectanea Theologica" 45 (1975) f. 3, s. 102-107; T. Sikorski, Sens życia, w: Słownik teologiczny, t. 2., pod red. A. Zuberbiera, Księgarnia św. Jacka, Katowice 1998, s. 530-531; Z. Lubienicki, Pytanie o sens życia jako problem Boga dzisiaj, Wydawnictwo Świętego Krzyża, Opole 1999; H. Urs von Balthasar, Chrześcijanin i lęk, seria: Problemy Teologiczne 1, Wydawnictwo WAM, Kraków 1997. 51

\

Por. Jan Paweł II, Wizyta w rzymskim szpitalu dziecięcym Bambino Gesù(S. 06. 1982), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 59-60; tamże, Wizyta w szpitalu pediatrycznym w Olsztynie (6. 06. 1991), s. 165-167; tamże, Wizyta w szpitalu pediatrycznym w Krakowie-Prokocimiu (13. 08. 1991), s. 170-171; Por. także, R. Sauer, Dzieci wobec cierpienia, jak rozmawiać z dziećmi o cierpieniu, IW PAX, Warszawa 1993, s. 11-112. KO

Por. RH 10; ChL 40. 53

Por. SD 3, 14.

95


poprzez swoje zbawcze działanie wyzwolił człowieka od grzechu i śmierci. Wydaje się, że dobrze wyjaśnia znaczenie tej tajemnicy rozmowa Jezusa z Nikodemem, który usłyszał: „Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne" (J 3, 16). Słowa te wskazują na złożony światu przez Boga dar ze swego Syna po to, aby wyzwolić ludzkość od zła. W nich zawarta jest też absolutna i ostateczna perspektywa cierpienia Jezusa, które ma uchronić człowieka przed ostateczną zgubą. Chodzi tu o sens cierpienia Jezusa w znaczeniu podstawowym i ostatecznym: ma ono uchronić człowieka przed utratą życia wiecznego. W tym też znaczeniu przeciwieństwem zbawienia nie jest wyłącznie samo doczesne cierpienie, ale cierpienie ostateczne, to znaczy utrata życia wiecznego, odrzucenie Boga, czyli potępienie wieczne. Temu celowi podporządkowane jest całe zbawcze posłannictwo Jezusa, który przez swą ofiarę męki i śmierci ma dotknąć zła u samych jego transcendentnych korzeni, z których ono wyrasta na przestrzeni dziejów człowieka54. Te korzenie zła tkwią w grzechu i śmierci i one też znajdują się u podstaw utraty życia wiecznego. Z tego też powodu cierpienie człowieka połączone z cierpieniem Jezusa jest skarbem, bezcennym dobrem, które do Kościoła dla dobra ludzkości wnoszą właśnie chorzy i cierpiący, a ich cierpliwe znoszenie cierpień nazywane jest apostolstwem. Dzieje się tak wówczas, gdy człowiek cierpiący i chory doświadczając swego osamotnienia i kruchości potrafi dostrzec kochającą obecność Boga, który jedynie zdolny jest naprawdę ulżyć ludzkiemu cierpieniu i nadać mu właściwy sens. Chory promieniuje przez to duchowym światłem, dając tym samym świadectwo, tym skuteczniejsze im bardziej milczące, mocą którego wielu ludzi dochodzi do Boga, a wielu ponownie odzyskuje wiarę 55.

Por. SD 14. 55

Por. Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi w bazylice św. Stefana (Budapeszt, 20. 08. 1990), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 176-177.


96

Próba, jakiej w cierpieniu zostaje poddany człowiek, posiada zawsze znamiona zwycięstwa dzięki zbawczej mocy, płynącej nieustannie z Chrystusowego krzyża. Dlatego też w chrześcijańskim rozumieniu „cierpieć - znaczy stawać się jakby szczególnie podatnym, szczególnie otwartym, na działanie zbawczych mocy Boga, ofiarowanych ludzkości w Chrystusie"56. Dlatego też cierpienie obecne w życiu człowieka posiada zbawczy, a równocześnie twórczy charakter dzięki łączności cierpiącego z Chrystusem Odkupicielem, Zbawicielem świata. Kościół uczy przy tym, że choć zbawienie świata dokonało się w całej pełni w cierpieniu Chrystusa, to jednak w dalszym ciągu dopełnia się i rozwija na swój sposób w dziejach człowieka. Należy mieć przy tym na uwadze i to, że wprawdzie żaden człowiek nie może już niczego dodać do dobra odkupienia, to jednak stając się „uczestnikiem cierpień Chrystusa - w jakimkolwiek miejscu świata i czasie historii - na swój sposób dopełnia to cierpienie, przez które Chrystus dokonał Odkupienia świata" 57. Cierpienie Jezusa wskazuje na wartość współuczestnictwa każdego ludzkiego cierpienia w odkupieńczym cieleniu Chrystusa. Męka i krzyż Chrystusa nadały bowiem ludzkiemu cierpieniu nową wartość. Przez nie dokonało się nie tylko nasze odkupienie, ale każde ludzkie cierpienie zostało również odkupione. Oznacza to, że ludzkiemu cierpieniu Jezus nadał wartość odkupieńczą. Wynika z tego, że każdy człowiek może stać się uczestnikiem odkupieńczego cierpienia Chrystusa, przez co jego cierpienie zyskuje niewspółmierną wartość i zarazem godność 58. Samo zaś uczestnictwo w cierpieniach Chrystusa zawiera w sobie dwa istotne elementy. Jednym z nich jest otwarcie się Jezusowych cierpień dla człowieka. Oznacza to, że w swoim odkupieńczym cierpieniu Jezus stał się poniekąd uczestnikiem wszystkich ludzkich cierpień. Drugim zaś elementem jest to, że człowiek „odkrywając przez wiarę odkupieńcze cierpienie

SD 24. Por. SD 19.

97


Chrystusa, odkrywa zarazem w nim swoje własne cierpienia, odnajduje je przez wiarę na nowo, nasycone nową treścią i nowym znaczeniem" 59. Do tych wyjaśnień należy jeszcze dodać, że całe ziemskie życie i działanie ukazuje Jezusa w kontekście ludzkiej biedy i ludzkiego cierpienia. Najpełniej zbliżył się do świata ludzkiego cierpienia przez to, że sam przyjął na siebie cierpienie. Przez swoją mękę na krzyżu dotknął korzeni grzechu i zła, które tak boleśnie zaciążyło na dziejach człowieka i duszach ludzkich. Przez swój krzyż dokonał dzieła zbawienia, które w odwiecznych planach Bożej miłości miało charakter odkupieńczy, aby człowiek „nie zginął", ale miał „życie wieczne"60. Dlatego też przez Chrystusa i jedynie w Nim wyjaśnia się do końca tajemnica ludzkiego cierpienia i śmierci 61. Patrząc z tej perspektywy na sens cierpienia Jezusa należy mówić o tym, że trud łączenia własnego cierpienia z Jego cierpieniami i zanoszenia ich w ofierze za świat i Kościół staje się największym dobrem, jaki Chrystus - przez swoją zbawczą miłość do człowieka - wyprowadził z cierpienia. Z tego właśnie powodu każdy człowiek wezwany jest do uczestniczenia w tym cierpieniu, przez które dokonało się odkupienie 62. Skoro sam Jezus przyjął cierpienie i krzyż, przemieniając je w największe dobro odkupienia człowieka i zbawienia świata, i skoro wzywa do uczestnictwa w tej samej przemianie zła, jakim jest cierpienie, w zbawcze dobro odkupienia, łaski, oczyszczenia, nawrócenia dla siebie i innych, to potrzeba, aby cierpiący stawali się aktywnymi uczestnikami tego odkupienia. Idzie ono bowiem z człowiekiem w dziejach jego ludzkiej historii ku ostatecznemu spełnieniu odwiecznych i zbawczych planów Boga 63.

SD 20. 60

SD 16.

61

Por. SD 29-31; KDK 22.

62

SD 18-19.

63

Por. Jan Paweł II, „ W złu cierpienia kryje się ogromne dobro ", Msza św.

z udziałem chorych w Banneux (Belgia, 21. 05. 1985) w: Jan Paweł II, Ewangelia

98


Dlatego też w świetle tajemnicy Chrystusowego krzyża ludzkie cierpienie nigdy nie jest bezużyteczne, a tym mniej bezsensowne ze względu na jego głęboką, a zarazem niepojętą dla naszego słabego ludzkiego umysłu, płodność, czyli apostolską skuteczność dla dobra Kościoła i świata 64. Godne podkreślenia jest także i to, że człowiek w tych trudnych dla niego chwilach związanych ze znoszeniem cierpienia może zwracać się do Jezusa Chrystusa. Wtedy też zostaje ogarnięty przez Chrystusa tajemnicą odkupienia65. Stan ten domaga się od człowieka szukania w Chrystusie wyjaśnienia swoich pytań, szczególnie tych o sens jego istnienia. W przeciwnym razie pozostanie dla siebie istotą niezrozumiałą a jego życie pozbawione będzie sensu. Dla tych powodów człowiek potrzebuje Chrystusa - Odkupiciela, który odkrywa przed nim pełnię jego człowieczeństwa przez ogarnięcie go zbawczą tajemnicą odkupienia 66. Należy przy tym zdawać sobie sprawę z tego, że człowiek często nie wie, co w nim jest, co kryje się w głębi jego umysłu i serca. Dlatego też tak często nie rozumie sensu swojego życia na ziemi. To z kolei wywołuje w nim cierpienia, dz. cyt., s. 102-105; tenże, Msza św. z udziałem chorych, Bazylika św. Piotra, 11.11. 1979 - liturgiczne wspomnienie Matki'Boskiej zLourdes, tamże, s. 10-13; tenże, Przemówienie do chorych zgromadzonych w kościele OO. Franciszkanów (Kraków, 9. 06. 1979), w: Jan Paweł II, Pielgrzymki do Ojczyzny. 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997, 1999. Przemówienia, homilie, dz. cyt., s. 183-185. 64

Por. Jan Paweł II, Wizyta w rzymskim szpitalu Regina Margherita (20. 12. 1981), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt, s. 51. 65

., , ,

Por. RH 13, 20; ChL 36; DM 1; DV 59; EA 69; TMA 4; tenże, Rozważanie

podczas nieszporów (Wiedeń, 10. 09. 1983), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 172. Por. RH 10; DM 7; Ε A 69; Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju ( 1981), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 23; tenże, Orędzie na 66

Światowy Dzień Młodzieży (1987), tamże, s. 168; tenże, Chrystus wyzwala człowieka i łudzkość do „nowego życia "(Audiencja środowa, 10. 08. 1988), w: Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Jezus Chrystus, pod red. W. Zega, Wydawnictwo M., Apostolicum, Kraków-Ząbki 1999, s. 276-277.

99


niepewność, która przetacza się niekiedy nawet w rozpacz . Oznacza to także

konieczność

wysiłku

szukania

u

Boga

światła

i

pomocy

do

zrozumienia trudnych dla siebie sytuacji i pytań.

3.2.2.2. Udział w posłannictwie Jezusa Sens ludzkiego cierpienia i umierania chrześcijaństwo łączy także z dokonaną przez Jezusa tajemnicą odkupienia, przez co ludzkie cierpienie, połączone z cierpieniem Jezusa, stale jest przez Niego dopełniane i nabiera nowego - zbawczego znaczenia. Poprzez cierpienie człowiek składa Bogu w darze duchową ofiarę, czyli swoje cierpienie łączy z męką Jezusa i w ten szczególny sposób uczestniczy w wypełnianiu powszechnego kapłaństwa Kościoła68. Trwając w tej postawie, cierpiący „przechowują w swoich własnych cierpieniach najszczególniejszą cząstkę nieskończonego skarbu odkupienia świata i tym skarbem mogą się dzielić z innymi. Im bardziej człowiek jest zagrożony grzechem, im cięższe struktury grzechu dźwiga w sobie współczesny świat, tym większą wymowę posiada w sobie ludzkie cierpienie. I tym bardziej Kościół czuje potrzebę odwoływania się do ludzkich cierpień dla ocalenia świata" 69. Odnajdujemy tu echo słów św. Pawła, który przyjmuje swoje słabości, obelgi, niedostatki i prześladowania, gdyż „moc w słabości się doskonali" (2 Kor 12, 9). W ten sposób następuje jednoczenie ludzkich cierpień z cierpieniem Jezusa. Ludzka słabość osadzona i zanurzona przez wiarę w tajemnicy Chrystusa staje się źródłem mocy Bożej 70. Przez cierpienie Por. ChL 34-36. 68

Jan Paweł II, Audiencja generalna (29. 04. 1992), w: Katechezy Ojca Świętego

Jana Pawła II. Kościół, dz. cyt., s. 115-116. 69

SD 27. Por. Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Misyjny (1984), w: Orędzia Ojca

Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 291-295.


z

krzyża

Chrystusowego

zostało

wyprowadzone

100

najwyższe

dobro

od-

kupienia świata, które nieustannie z niego bierze swój początek. Z cierpienia Chrystusa jak ze źródła biją wciąż strumienie wody żywej (por. J 7, 37-38)71. Ten sposób

odkrywania

cierpienia

pozwala

uważać,

że

cierpienie

ludzkie jest dobrem, „nad którym Kościół pochyla się ze czcią poprzez całą głębię swej wiary w odkupienie. Pochyla się zarazem całą głębią tej wiary, jaką ogarnia w sobie samym niewypowiedzianą tajemnicę Ciała Chrystusa"72. Podstawą upatrywania w ludzkim cierpieniu połączonym z cierpieniem Jezusa zbawczej mocy jest między innymi perykopa Ewangelii Janowej: „Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne" (J 3, 16). W perykopie wyrażona jest bowiem celowość przyjścia na świat Syna Bożego: uwolnienie człowieka od zła, które niesie w sobie ostateczną i absolutną perspektywę cierpienia i śmierci. Cierpienie doczesne, któremu podlega człowiek chory i konający, nie jest cierpieniem ostatecznym. Cierpieniem ostatecznym jest dopiero utrata życia wiecznego, w którym człowiek ginie przez odrzucenie Boga i skazanie się na potępienie. Skoro istotą Chrystusowego posłannictwa było przezwyciężenie zła i cierpienia, to obejmowało ono nie tylko zło i cierpienie ostateczne czyli wieczne, ale także - przynajmniej pośrednio - „zło i cierpienie w jego wymiarze doczesnym i historycznym" 73. Ten sposób postrzegania Jezusowego zwycięstwa sprawia, że Jego męka i krzyż „nadały ludzkiemu cierpieniu nową wartość i godność. Cierpienie Jezusa ma ludzkie wymiary, ma też jedyną w dziejach ludzkości głębię oraz intensywność, która będąc ludzką, może być taką nieporównywalną głę-

Por. SD 18. SD 24. SD 15.

101


bią i intensywnością cierpienia dlatego, że Człowiek, który cierpi, jest podmiotowo Jednorodzonym Synem: dopowiemy,

że

źródłem

«Bog z Boga»"74. Jeśli do tego

zbawczego cierpienia

Jezusa

jest

miłość,

to

łatwo dostrzec, iż cierpienie zostało związane z miłością, która tworzy dobro, wyprowadzając je również ze zła. Sytuacja cierpienia i choroby połączonej z nieuchronnością śmierci stawia człowieka nie tylko wobec pytania o sens i wartość dalszego życia, ale też staje się wezwaniem do pogłębienia duchowego wymiaru i otwarcia się na wartości transcendentne, związane z powołaniem i ostatecznym jego przeznaczeniem. Dlatego ten często bolesny okres w życiu ludzkim należy uznać za bardzo ważny w procesie dojrzewania duchowego. Dojrzałość, o którą chodzi, ma rozwijać przekonanie o tym, że Ojciec niebieski doprowadza w człowieku do końca swoje dzieło - ostateczne wyzwolenie i wprowadzenie do pełni życia. W takim też przypadku cierpienie i związane z nim zagrożenie śmiercią nie będzie budzić przerażenia, będzie natomiast budzić oczekiwanie i przygotowanie, jako najdoskonalszy akt miłości i zawierzenia, na ostateczne wyzwolenie, którego dawcą jest Bóg75. Pomocą cierpiącemu w zrozumieniu i odnalezieniu sensu cierpienia jest z całą pewnością modlitwa. Staje się ona prawdziwym lekarstwem dla ciała i ducha chorego. Dlatego nazywa się ją kanałem i mostem wiodącym ku nadziei76. Ten kojący środek, jakim jest modlitwa, pozwala znosić cierpienie z większą cierpliwością oraz uczy, jak ofiaro-

SD 17. 75

Por. VC 70; Jan Paweł II, Przemówienie podczas „Anioł Pański" (Castel Gandolfo, 20. 04. 1992), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. V, dz. cyt., s. 71-72. 76

Por. tamże; Jan Paweł II, Wizyta w rzymskim szpitalu San Camiłlo (3. 07. 1983),

w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. II, dz. cyt., s. 110; tenże, Przemówienie do chorych zgromadzonych w kościele OO. Franciszkanów (Kraków, 9. 06. 1979), w: Jan Paweł II, Pielgrzymki do Ojczyzny. 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997, 1999. Przemówienia, homilie, dz. cyt., s. 183-185.

3.3. Odkryty sens cierpienia

102

wać je Bogu przez Chrystusa. Łączenie osobistego cierpienia z cierpieniem, męką i odkupieńczą śmiercią Jezusa zyskuje wartość dla pojedynczej osoby, dla Kościoła i dla społeczeństwa 77.

3.3. Odkryty sens cierpienia W nauczaniu Kościoła cierpienie ma nie tylko sens zbawiający człowieka, ale też jest zapowiedzią udziału w ostatecznym zwycięstwie Jezusa nad złem, grzechem i śmiercią - udziału w zmartwychwstaniu Jezusa. Zmartwychwstanie Jezusa jest dla wierzących objawieniem tej chwały, która została zapoczątkowana Jego wywyższeniem przez krzyż78. Dlatego też Jezusowe zwycięstwo nad śmiercią daje człowiekowi nadzieję odniesienia ostatecznego zwycięstwa nad własnym cierpieniem i samą śmiercią. Wiara uczy, że warunkiem odniesienia tego zwycięstwa jest życie oparte na Ewangelii Jezusa Chrystusa oraz ludzki wysiłek podejmowany dla przezwyciężania wszystkiego, co przeciwstawia się życiu ofiarowanemu człowiekowi przez Boga w Jezusie Chrystusie79. Poza

próbami naświetlenia przede wszystkim z perspektywy wiary

sensu ludzkiego cierpienia i umierania prawda o cierpieniu - ukazywana zarówno w świetle wiary, jak też i ludzkiego postrzegania go - jest tą rzeczywistością, która swą głębią przerasta człowieka.

Por. Jan Paweł II, Przemówienie w szpitalu św. Karola Boromeusza w Onitsha (13. 02. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 196; tenże, W Lecznicy Królowej Apostołów w Albano (3. 09. 1979), tamże, s. 46-48. 78

Por. SD 21-22.

79

Por. Jan Paweł II, Przemówienie inaugurujące III Konferencję Generalną Episkopatu Ameryki Łacińskiej, Puebla (Meksyk, 28. 01. 1979), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 379-380.

103


3.3.1. Zmiana sposobu patrzenia na świat Odnaleziony przez człowieka sens cierpienia odsłania przed nim najwyższe jego powołanie80. Istotą tego powołania jest odkrycie i przyjęcie, że we wszystkich okolicznościach swego życia, także w chorobie, cierpieniu i umieraniu, może mu nadać głęboki i prawdziwy sens 81. Odkrycie to czyni go zdolnym do stawiania czoła konkretnym problemom, jakie dręczą jego duszę i ciało. Nowe postrzeganie otaczającej go rzeczywistości umożliwia też pełniejsze skierowanie się w stronę Boga. Dzięki temu życie cierpiącego nabiera transcendentnego charakteru, którego ostateczny cel wyznacza miarę jego wielkości i powołania. Owo skierowanie się do Boga, które zawsze wiąże się z nawróceniem człowieka i sprzyja nie tylko odkryciu zbawczego sensu cierpienia, ale przede wszystkim wewnętrznej przemianie, która sprawia, że cierpiący staje się całkowicie nowym człowiekiem. Wtedy, gdy ciało jest bardzo chore, niesprawne, a człowiek czuje się jakby niezdolny do życia i działania, owa wewnętrzna wielkość i duchowa dojrzałość bardziej się uwydatnia, stanowiąc przejmujący przykład dla ludzi zdrowych. Ten nowy sposób odkrywania własnego miejsca w świecie może stać się dla cierpiącego okazją do podejmowania w nim własnych działań. W języku religijnym mówimy o apostolstwie, które polega z jednej strony na tym, że ludzie cierpiący i chorzy swoją przykładną i budującą postawą w cierpieniu dają świadectwo swej wiary i zaufania Bogu, przyjmując krzyżtcierpienia i chorobę z poddaniem się Jego woli. Drugim ważnym elementem apostolskiego znaczenia ludzkiego cierpienia jest dobrowolne włączanie się chorego w zbawcze posłannictwo Chrystusa dla dobra Kościoła i świata.

Por. SD 31; także 2, 4. 81

Por. Jan Paweł II, Przemówienie do przedstawicieli innych religii i kultur (Delhi, 2. 02. 1986), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 451-456.


104

Charakterystyczne jest też i to, że składane świadectwo wiary ma wielką wagę i zazwyczaj nikt nie przechodzi obok niego obojętnie. W ten sposób cierpiący dostarcza silnego bodźca ludziom zdrowym ze swego otoczenia. Należy przy tym podkreślić, że „dzięki świadectwu ludzi starych i cierpiących wielu zrozumiało, że wiara - jeśli jest szczerym przekonaniem, a nie tylko sentymentalnym nawykiem - staje się niewyczerpanym źródłem siły i pociechy. Wielu pojęło, jak piękne i wartościowe jest doświadczenie przyjaźni, wszechmocy i opieki Jezusa, który umacnia i nadaje sens całemu życiu. Jednym słowem, wielu doszło do Boga dzięki świadectwu tych, którzy z wiary czerpali codziennie siłę ku temu, by poprzez chorobę dawać świadectwo. Świadectwo tym skuteczniejsze, im bardziej milczące"82. Tak więc cierpienie znoszone ze względu na Chrystusa ma moc apostolską. Wyjednuje ono łaski zbawienia innym „nawet gdyby nikt nie zauważył i nie akceptował świadectwa człowieka cierpiącego, to jego ból byłby tak samo pożyteczny i cenny, ma on bowiem tajemniczą, lecz realną moc wyjednywania zbawiennej łaski (...), męka Pańska dowodzi tego w sposób niepodważalny"83. Postawa apostolska chorych jest możliwa także dzięki temu, że choroba zwraca najczęściej uwagę cierpiącego na krzyż. Chociaż wielu od niego ucieka, to jednak w rzeczywistości poza nim człowiek nie znajdzie prawdziwej radości. Dlatego trzeba wierzyć, że ludzie nie staną się mocni, jeśli nie nauczą się przyjmować krzyża i dochowywać mu wierności84. Z tych też powodów chorzy przez swe apostolstwo są nie tylko skarbem Kościoła, ale także błogosławieństwem dla świata, przez wprowadzanie go coraz bardziej w świat wiary. Z tego też powodu są Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi w bazylice św. Stefana (Budapeszt, 20. 08. 1991), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 176-177. 83

Tamże, s. 177.

84

Por. Jan Paweł II, Spotkanie z osobami starszymi, chorymi i ułomnymi w Haus der Barmherzigkeit w Wiedniu (11. 09. 1983), w: Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 77.

105


bezcennym oparciem w trudnych chwilach, w szczególności dla swych najbliższych. Są też widomym znakiem dla ukazania prawdziwego sensu życia, który nie polega jedynie na zarabianiu i wydawaniu pieniędzy, czyli na wartościach wyłącznie ekonomicznych, ale także duchowych85.

3.3.2. Zmiana sposobu wartościowania Odkrywanie sensu ludzkiego cierpienia, choroby i umierania sprzyja także zmianie sposobu patrzenia na świat i uznawane w nim wartości. Brak tej postawy wywołuje w człowieku bunt, który szczególnie ostro jest widoczny w przypadkach choroby małych dzieci czy też osób młodych86. Przypadki te w szczególnie wyraźny i ostry sposób sprzyjają stawianiu przez ich otoczenie zasadniczego pytania o sens tej choroby i związanego z nią cierpienia. Sytuacje te mogą okazać się nawet dla człowieka zbyt trudne do wyjaśnienia. Dzieje się tak dlatego, że to dręczące pytanie staje przed zagubionym umysłem człowieka jako prawdziwy skandal. Może ono nawet doprowadzić nie tylko do niebezpiecznego kryzysu wiary, ale także zakwestionować świat ludzkich wartości i przekonań, na których opiera się nasze życie intelektualne, moralne i religijne 8T. Przyczyną wspomnianego zagubienia są niejednokrotnie złudne nadzieje, że chorobę i cierpienie uda się przezwyciężyć dzięki zdoby-

Por. Jan Paweł II, Spotkanie z ludźmi w podeszłym wieku (Monachium, 19. 11. 1980), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 37. 86

Por. PDV 8-9; Jan Paweł II, List do młodych całego świata z okazji Między-

narodowego Roku Młodzieży (Rzym, 31. 03. 1985), w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 115-116; tenże, Wizyta w rzymskim szpitalu dziecięcym Bambino Gesu(0&. 06. 1982), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 59-60. 87

ν

Por. Jan Paweł II, Wizyta w rzymskim szpitalu dziecięcym Bambino Gesu (8. 06. 1982), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 59.


czom nauki i

techniki.

Nadzieje

te

są

właściwe

106

każdemu pokoleniu

i każdemu społeczeństwu, szczególnie zaś dzisiejszemu, które usiłuje oprzeć swoją przyszłość wyłącznie na fundamencie dobrobytu i konsumpcji w oparciu o kryteria przydatności i zysku88. Wszystkiemu sprzyja kryzys moralny, który powoduje zatracanie przez człowieka możliwości odnalezienia w spadającym na niego cierpieniu właściwego i pełnego jego sensu. W tym też znaczeniu wszelkie próby i przejawy wpływania na sposób ludzkiego wartościowania, na liczenie się w nim z osobowym Bogiem, który nadto jest przyjaznym człowiekowi, wydają się rozstrzygającymi o odkrywaniu, bądź też zagubieniu sensu ludzkiego cierpienia i umierania objawionego przez Boga w Jezusie Chrystusie. Ponadto w świetle powyższego można powiedzieć, że cierpienie może być także próbą, która pozwala człowiekowi przerastać siebie i stale się rozwijać89. Jest to możliwe poprzez zwracanie się ku Chrystusowi i Jego odkupieńczemu cierpieniu, w którym nie tylko przezwyciężył grzech i zło leżące u podstaw ludzkiego cierpienia, ale też nadał mu sens i nadprzyrodzoną wartość. Ten zwrot ku Chrystusowi pozwala przyjąć, że odtąd każde ludzkie cierpienie poprzez współuczestnictwo polegające na dopełnianiu cierpień Chrystusa (por. Kol 1, 24) nabiera zbawczego charakteru i staje się nieocenionym skarbem dla dobra Kościoła i świata90. Można zatem mówić o cierpieniu, chorobie z perspektywy wartości wychowawczych. W chrześcijańskim rozumieniu wartość wychowaw-

Por. Jan Paweł II. Orędzie na Światowy Dzień Chorego (1997), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, t. II, dz. cyt., s. 427; FC 6, 27,41; EV 12-14, 19-21; VS 95-98. 89

Por. ks. J. Zabielski, Tajemnica ludzkiego cierpienia w ujęciu Jana Pawła II,

w: Ulga w cierpieniu, Fundacja Rozwoju Dzieła Miłosierdzia w Częstochowie, Śląska Akademia Medyczna, pod red. ks. E.M. Lorka, Katowice 1993, s. 23. 90

Por. SD 26.


107

cza cierpienia polega na tym, że Bóg w Jezusie Chrystusie uczy człowieka o wartości i sensie cierpienia. Trzeba pamiętać, że Bóg nie oszczędził nawet swego Syna, który - aby wypełnić wolę Ojca - musiał wiele wycierpieć. Podobnie postępuje z ludźmi Jezus, który mimo serca czułego i wrażliwego na wszelką ludzką niedolę, cierpienia i łzy nie tylko nie usunął z ich życia chorób ani cierpień, lecz wprost nakazał je znosić jako swój codzienny krzyż: „Kto nie bierze swego krzyża, a idzie za Mną, nie jest mnie godzien" (Mt 10, 38). Cierpienie spełnia zatem nie tylko zadania wychowawcze, ale posiada znaczenie zbawcze. Przyspiesza ono proces duchowego dojrzewania człowieka, jego świętości, oczyszczenia z grzechu, który zapoczątkował cierpienie91. Prócz tego w świetle tajemnicy Chrystusa i Jego królestwa, jakie Bóg odwiecznie zamierzył urzeczywistnić, toruje drogę ku ostatecznemu przeznaczeniu w Tym, który jest „Pierworodnym całego stworzenia" (por. Kol 1, 15) 92, a jednocześnie przyczynia się do zbawienia wszystkich ludzi 93. Podejmowanie przez człowieka cierpienia, jako udziału w zbawczym dziele Jezusa Chrystusa, domaga się nieustannego przerastania samego siebie94. W ten sposób staje się ono szkołą duchowego hartowania się i kształtowania duchowej mocy znoszenia tego wszystkiego, co boli i dolega. Przez wytrwałość chory wyzwala w sobie nadzieję, która podtrzymuje przekonanie, że cierpienie go nie zwycięży, nie pozbawi ani godności, ani poczucia sensu życia. Ten sens objawia mu się wraz z działaniem miłości Bożej, która przez dar Ducha Świętego

DV 39,41. 92

A

Por. Jan Paweł II, Audiencja środowa (11. 06. 1986), w: Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Bóg Ojciec, dz. cyt, s. 182-185. /·

93

Por. Jan Paweł II, Przemówienie w leprozorium w Adzopé (Wybrzeże Kości 94 Słoniowej, 12.2,05. 1980), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 89-91. Por. SD 22.

108


rozwija i

wychowuje.

Dzięki temu „człowiek w cierpieniu odnajduje

do końca siebie: odnajduje duszę, którą - zdawało mu się, że przez cierpienie

stracił"95.

W

centrum

tego

wychowawczego

nauczania

jest

Jezusowy krzyż, bez którego ludzie schorowani i cierpiący zatracą sens dalszego istnienia96. To dzięki krzyżowi cierpiący odkrywa, że to, co w życiu liczy się najbardziej, to nie zdrowie, siły i dobra materialne, ale przede wszystkim zbawienie, które Chrystus wysłużył swym zbawczym cierpieniem97.

Por. Jan Paweł II, Spotkanie z osobami starszymi, chorymi i ułomnymi w Haus der Barmherzigkeit w Wiedniu (11. 09. 1983), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 76-80. 97

Por. Jan Paweł II, Liturgia sakramentu chorych, katedra w Southwark (Wielka Brytania, 28. 05. 1982), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 58.

4. POMOC CIERPIĄCYM

Ludzkie cierpienie i związane z nim zagrożenie utraty życia jest nie tylko problemem dotkniętych cierpieniem, ale też najbliższego ich otoczenia, całego personelu medycznego, organizacji społecznych, kształtujących opinię publiczną1 - słowem, całej ludzkości - jako że i oni są naznaczeni ograniczeniami swojej śmiertelnej natury2. Dla wielu osób ostatnie chwile życia mogą być połączone z wieloma trudnościami natury fizycznej bądź duchowej, a nawet mogą prowadzić do kryzysu wiary i stanu załamania czy wewnętrznego rozdrażnienia. Z tego powodu choremu potrzebna jest serdeczna bliskość i duchowe wsparcie ze strony osób najbliższych. Towarzyszenie cierpiącym wraz z wszystkim tego oznakami stanowi więc najcenniejszą pomoc, gdyż stawia tamę przed lękiem, izolacją i samotnością 3. Odczucie to jest o tyle ważne, że choiy, zwłaszcza umierający, nawet

Por. Jan Paweł II, Przemówienie w bazylice św. Piotra podczas Mszy świętej dla chorych (Rzym, 11. 02. 1979), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 26. 2

Por. Jan Paweł II, Orędzie na I Światowy Dzień Chorego (1993), w: Orędzia

Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 413-414; List Ojca Świętego Jana Pawia II ustanawiający Światowy Dzień Chorego, w: Duchowa troska o chorego, Wydawnictwo Księży Sercanów „SCJ", Kraków 1999, s. 9-11. Por. E. Kübler-Ross, Życiodajna śmierć. O życiu, śmierci i życiu po śmierci, dz. cyt., s. 36.

4.1. Zakres i zasadność służby cierpiącym

110

w ostatniej chwili swego życia czeka jeszcze na kogoś, niekoniecznie kogoś z rodziny, z kim mógłby niejako dzielić ostatnie chwile swego życia4.

4.1. Zakres i zasadność służby cierpiącym Współistnienie w człowieku dwu odrębnych rzeczywistości, życia fizycznego i życia duchowego, uważane jest za fundament chrześcijańskiej antropologii. W oparciu o tę antropologię przyjmuje się, że życie duchowe sięga wnętrza ludzkiej duszy i obejmuje wszystkie obszary jego egzystencji. Jest ono rzeczywistością zupełnie odmienną od życia fizycznego, chociaż jest obecne w świecie i w samym człowieku. Ma ono charakter wewnętrzny, a jednocześnie transcendentny. Otwiera człowieka na Boże działanie, zwłaszcza Ducha Świętego, którego owocami są „miłość, radość, pokój, cierpliwość, uprzejmość, dobroć, wierność, łagodność, opanowanie" (Ga 5,22) 5. Samo zaś dostrzeganie życia

Szerzej ten temat omawia Cicely Saunders w oparciu o własne doświadczenia lekarskie i badania prowadzone w założonym przez siebie Hospicjum Opieki Paliatyw4

nej w Londynie. Jest ona założycielką pierwszego nowoczesnego Hospicjum Opieki Paliatywnej w Anglii w 1967 r. pod wezwaniem „Św. Krzysztofa" dla osób w terminalnym okresie choroby nowotworowej. Hospicjum jest instytucją łączącą elementy szpitala z domem opieki o rozwiniętym zapleczu społecznym. Przez Hospicjum prowadzona jest także opieka domowa oraz opieka wspierająca rodziny chorych. Idea założenia takiego Hospicjum zrodziła się w oparciu o doświadczenia z przeszłości, które nawiązywały do średniowiecznej chrześcijańskiej tradycji opieki nad chorymi wędrowcami i pielgrzymami do Ziemi Świętej począwszy od IV w. C. Saunders swoje doświadczenia zawarła w książce: Endfrom a sudden death, Frontier-Winter, London 1961, s. 48-49, 58. Por. także: C. Saunders, Hospicjum św. Krzysztofa, w: Sens choroby, sens śmierci, sens życia, dz. cyt, s. 271-287. Por. Jan Paweł II, Audiencja generalna (10. 04. 1991), w: Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Duch Święty, dz. cyt., s. 282-283. 5


111

duchowego w człowieku i kierowanie się w codziennej praktyce jego zasadami stanowi nie tylko oręż broniący człowieka przed moralną dekadencją, ale także istotną pomoc, potrzebną do stawiania czoła i rozwiązywania różnych problemów, które dręczą duszę i ciało człowieka6. Nadto duchowa wizja człowieka daje natchnienie do szukania pomocy i otwiera na współpracę we wszelkich wysiłkach, których celem jest prawdziwe dobro jednostki i społeczności ludzkiej na wszelkich możliwych poziomach. Jest ona równocześnie źródłem niepowstrzymanego dążenia, w celu zapewnienia każdemu człowiekowi należnego mu miejsca w ludzkiej rodzinie oraz należnego szacunku, praw i godności7. Takie rozumienie życia duchowego człowieka wskazuje, że czających rozbudzania przekonań.

opiera się ono na przeżyciach i poznanie zmysłowe. Doświadczenia teologicznych

refleksji,

religijnych

doświadczeniach przekrate przyczyniają się do zachowań

i

etycznych

Sfera duchowa może być również rozumiana jako element łączący sferę fizyczną, psychologiczną i socjalną. W człowieku zbliżającym się stopniowo do końca swojego życia zwykle narasta potrzeba uzyskania przebaczenia, pojednania, uznania wartości życia, odkrycia nowego celu i kierunku. Dlatego największym dramatem w życiu chorego nie jest sama śmierć, ale utrata poczucia własnej wartości jako osoby, a następnie umieranie w samotności i opuszczeniu, w oddali od duchowego wsparcia zawartego w dotyku kochającej osoby i tych wszystkich spraw, które nadają życiu wartość i sens oraz pogrążanie się w rozpaczy i braku jakiejkolwiek nadziei 8. Por. Jan Paweł II, Przemówienie do przedstawicieli innych religii i kultur (Delhi, 2. 02. 1986), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 450452. 7

Tamże, s. 451-453. 8

Por. Robert G. Twycross, Dawid R. Frampton, Opieka paliatywna nad termi-

nalnie chorym, Bydgoszcz 1996, s. 36. Wspomniani autorzy wymieniają kilka naj-


112

Powyższe powody wskazują, że służba cierpiącemu nie może być sprowadzona do zaspokajania samych tylko fizycznych potrzeb. Konieczność taka rodzi się według B. Luban-Plozza 9najpierw dlatego, że choroby i dolegliwości cielesne odbijają się niemal zawsze na sferze psychicznej i duchowej w postaci lęku, depresji, duchowych napięć i załamań. Nie wystarczy zatem leczyć same objawy chorobowe i bóle, częstszych sygnałów, które świadczą o istnieniu duchowych potrzeb, bólu i choroby duchowej, obok których ani rodzina, ani inne osoby opiekujące się chorym nie mogą przechodzić obojętnie. Należą do nich: „Poczucie bezsensu, bezsilności, braku nadziei, mogące wyrażać się na przykład cynizmem w stosunku do ludzi niosących pomoc: «wolalbym umrzeć niż żyć w ten sposob». Może też przejawiać się myślami samobójczymi, ogólną apatią i zniechęceniem do wszystkiego [chory odwrócony twarzą do ściany]. Intensywne przeżywanie swojego cierpienia: «dłużej tego nie wytrzymam», «jaki jest sens znosić to wszystko?», przejawia się poczuciem słabości, podatności na wszelkie zranienia, samotności i odosobnienia. Taka sytuacja często stanowi wyzwanie dla osób sprawujących opiekę: «Jesli to wszystko, co możecie dla mnie zrobić, to wolę już umrzec». Oddalenie się od Boga, niezdolność do zaufania, załamanie się religijności i postaw kulturowych: «Już nigdy więcej nie uwierzę w Boga», «Nie będę Go prosić o pomoc», «Jak mam zaufać ludziom, jeśli nawet Bóg mnie opuścił?». Gniew w stosunku do Boga, religii, Kościoła: «Dlaczego ja? Co ja takiego zrobiłem, że mnie to spotkało?». Przesadny stoicyzm i chęć pokazania innym, jakim się jest silnym: «Nie wolno mi zawieść Boga, Kościoła, mojej rodziny». Poczucie winy i wstydu [traktowanie swojej choroby jako kary], zgorzknienie i niezdolność do przebaczenia sobie i innym: «Nie zasłużyłem na to, by było lepiej». Nieuporządkowany stosunek do śmierci, objawiający się lękiem przed zasypianiem i przed ciemnością, co może wynikać z przekonania, że dopóki się jest świadomym, dopóty odsuwa się moment śmierci. Każda choroba zaprząta wtedy umysł, powodując powstawanie pytań na temat tego, co nas czeka po obecnym życiu i dokąd zmierzamy". g

Por. B. Luban-Plozza, Psychosomatyczne podejście do pacjenta, dz. cyt., s. 9-28; por. także: I. Heszen-Niejodek, M. Jarosz, Stosunek lekarz-pacjent. Całościowe podejście do pacjenta, w: Psychologia lekarska, pod red. M. Jarosz, PZWL, Warszawa 1988, s. 308-312; P. Zaborowski, Filozofia postępowania lekarskiego, PZWL, Warszawa 1990, s. 70-71; 216-220; por. także: O. Kondaś, Psychologia kliniczna, PWN, Warszawa 1984, s. 288-294.

113


które tym objawom z reguły towarzyszą, ale trzeba usuwać ich źródła, docierając do wnętrza psychiki i duszy człowieka. Autor zaznacza, że długotrwałe leczenie oznacza dla lekarza i pacjenta potrzebę rozprawienia się z podstawowymi kwestiami życia i umierania, pytaniem 0 sens choroby i śmierci, problemami przezwyciężenia trudności życiowych. Dlatego lekarzowi, psychoterapeucie oprócz wiedzy medycznej, psychologicznej potrzebna jest także wiedza z zakresu religii i filozofii będąca nośnikiem najwyższych ideałów człowieka i humanistycznych wartości. Powyższe racje wskazują, że poza zaspokajaniem potrzeb fizycznych przez służby zdrowia wobec osób chorych i cierpiących, które skupiają się głównie na usuwaniu bólu i przywracaniu choremu zdrowia poprzez odpowiednie działania medyczne, ważną rolę w procesie powrotu do zdrowia spełniają procesy zaspokajania potrzeb duchowych. Potrzeby duchowe cierpiących Kościół usiłuje zaspokoić poprzez prowadzoną w szpitalach opiekę duszpasterską, która stanowi ważną formę wspierania służb medycznych. Dzięki niej możliwe staje się przywracanie choremu nie tylko nadziei wyzdrowienia, ale także umożliwia uporządkowanie własnego życia przez ukierunkowanie go na Boga, jego pierwotnego źródła i ostatecznego przeznaczenia 10. Obecność duszpasterza w placówkach medycznych uzasadnia także 1 to, że o ile dawniej umierającego zazwyczaj otaczała rodzina żyjąca chrześcijańską nadzieją, to obecnie najczęściej człowiek umiera w szpitalu pod kontrolą lekarzy i personelu, których interesuje przede wszystkim biofizyczny aspekt choroby. Tymczasem zbliżający się moment ostatecznego spotkania z Bogiem domaga się jeszcze innego towarzyszenia mu na tym etapie. Zakres tej pomocy zarezerwowany jest przede wszystkim duszpasterzom, którzy spiesząc z pociechą religijną

Por. Jan Paweł II, Wizyta w rzymskim szpitalu San Camillo (3. 07. 1983), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. II, dz. cyt., s. 109.


114

w tym momencie, wyświadczają umierającemu wielką pomoc . Duszpasterze ci przez swą obecność w szpitalu utwierdzają nie tylko u chorych, ale również w pracownikach służby zdrowia wiarę w Chrystusa i Boże ojcostwo, a przez to otwierają im nowe horyzonty i niosą duchową pomoc w nadawaniu pełnego kształtu swemu życiu 12. Istotą służby duszpasterskiej w szpitalu jest niesienie cierpiącym pociechy, poprzez posługę sakramentalną, dzięki której łatwiej ustrzec się przed popadnięciem w rozpacz13. Winna ona polegać głównie na sprawowaniu „z chorymi i dla chorych sakramentów, będących wsparciem w cierpieniu i słabości, nadzieją w rozpaczy, miejscem spotkania i święta". Dzięki posłudze duszpasterzy możliwe staje się dla ich podopiecznych pełniejsze rozumienie oraz częstsze korzystanie z sakramentów Eucharystii i pojednania dla własnego duchowego postępu, wewnętrznego pokoju i radości14. Wraz z tą posługą duszpasterz winien nieść swą pomoc i duchowe wsparcie całemu personelowi medycznemu poprzez ukazywanie w świetle wiary sensu cierpienia i otwieranie przed nimi nowych, szerszych horyzontów życia, sięgających poza próg doczesności. Posługa sakramentalna wobec chorych stawia przed duszpasterzem zadanie przybliżenia i wyjaśnienia sensu sakramentu chorych 1. Duszpasterz stając przy chorym, musi w nim najpierw obudzić przekonanie, 11


12

Por. Jan Paweł II, Przemówienie do członków Kapituły Generalnej Zakonu Braci Szpitalnych św. Jana Bożego (17. 12. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 260-261. 13

Por. Jan Paweł II, Spotkanie z osobami starszymi w domu opieki Małych Sióstr Ubogich w Perth (Australia, 30. 11. 1986), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. III, dz. cyt., s. 259-260. 14

Por. Jan Paweł II, Spotkanie z Międzynarodową Radą Wspólnot „L'Arche"

(13. 01. 1984), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. II, dz. cyt., s. 134-135; ChL 54. 15

Por. Jan Paweł II, Msza św. z udziałem chorych i niepełnosprawnych, Wellington

(Nowa Zelandia, 23. 11. 1986), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 127.


115

że

nie

jest

to

sakrament

przeznaczony

dla

umierających,

lecz

dla

wszystkich, którzy z powodu choroby lub podeszłego wieku znajdują się w niebezpieczeństwie śmierci. Ważne jest przy tym zwracanie uwagi, że jest to sakrament przeznaczony dla całej osoby, dla ciała i duszy człowieka. Z tego też powodu jego przyjęcie przygotowuje nie tylko na śmierć, która dla każdego jest nieunikniona, ale również udziela pomocy w chorobie. Poza tym duszpasterz musi też pomóc choremu odkryć, że Kościół, udzielając tego sakramentu, przez swą modlitwę wyjednuje mu odpuszczenie grzechów wraz z ich skutkami, a także wyprasza przywrócenie zdrowia po to, aby to fizyczne uzdrowienie umocniło jego wiarę i jeszcze bardziej pogłębiło jedność z Bogiem. Kościół wierzy też, że udzielanie tego sakramentu niesie z sobą wielką pomoc duchową, a niekiedy i fizyczną w niemocy i cierpieniu chorego, jako że „wraz z tym sakramentem przekazywana jest łaska Ducha Świętego, którego wewnętrzne namaszczenie z jednej strony uwalnia duszę chorego człowieka od win i pozostałości grzechu, a z drugiej przynosi mu ulgę i pociechę, wzbudzając w nim wielką ufność w miłosierną dobroć Boga. W ten sposób łatwiej jest choremu znosić wszystkie niedogodności i przykrości związane z chorobą oraz z większą energią odpierać pokusy szatana. Ponadto, niekiedy namaszczenie przynosi choremu również zdrowie ciała, gdy wymaga tego zbawienie jego duszy" 16. Poza tym otrzymana w tym sakramencie duchowa moc pomaga w spokojnym przejściu z tej ziemi do pełni życia z Bogiem17.

Por. Jan Paweł II, Msza św. z udziałem chorych i niepełnosprawnych, Wellington (Nowa Zelandia, 23. 11. 1986), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 128; por. Wprowadzenie do sakramentu chorych, nr 6, w: Sakramenty chorych, obrzędy i duszpasterstwo, Wyd. Księgarnia św. Jacka, Katowice 1978, s. 16-17; tenże, „Namaszczenie chorych ". Audiencja generalna (29. 04. 1992), w: Jan Paweł II, Katechezy Ojca Świętego Jana Pawia II. Kościół, dz. cyt., s. 114. 17

Jan Paweł II, „Namaszczenie chorych". Audiencja generalna (29. 04. 1992), w: Jan Paweł II, Katechezy Ojca Świętego Jana Pawia II. Kościół, dz. cyt., s. 114-115;


116

Waga i znaczenie sakramentu chorych domaga się od duszpasterza także

działań,

poprzez

które

będzie

ułatwiał

chorym

przezwyciężenie

lęków, jakie związane są z przyjmowaniem sakramentu chorych. Nadto winien on ukazywać znaczenie tego sakramentu dla życia wiarą po to, aby jego przyjęcie nie było odkładane na ostatnią chwilę, a przez to, aby nie pozbawiało cierpiącego łask związanych z tym sakramentem, udzielanych przez Boga dla duchowego wsparcia chorego w najtrudniejszych momentach jego życia18. Inny znaczący dla opieki duchowej nad chorymi element wiąże się z osobistą modlitwą chorego, jako że jest rzeczą naturalną, a nawet konieczną modlić się o wyzdrowienie, gdyż zdrowie jest wielkim darem Boga. Słowa te nabierają szczególnego znaczenia w sytuacjach trudnych, z których nie ma już wyjścia, wobec których biologia, medycyna, chirurgia, mimo ich wielkich osiągnięć pozostają bezsilne19. Taka modlitwa, w której udział powinni brać nie tylko chorzy, ale możliwie liczne grono innych osób, w tym także personel szpitala, przedstawi-

tenże, Homilia w czasie udzielania sakramentu namaszczenia choiych, katedra Southwark (Londyn, 28. 05. 1982), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 56-57; tenże. Spotkanie z chorymi w Port Moresby (Nowa Gwinea, 8. 05. 1984), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. III, dz. cyt., s. 32; tenże. Msza św. dla chorych, starszych i niepełnosprawnych, Wellington (Nowa Zelandia, 23. 11. 1986), tamże, s. 249-251; por. ks. S. Czerwik, Odnowiona liturgia sakramentu namaszczenia chorych, w: Ludzie chorzy i starsi w Kościele, pod red. ks. J. Charytańskiego SJ, Wyd. ATK, Warszawa 1981, s. 105-121 ; K. Osińska, Spojrzenie lekarza na sakrament namaszczenia chorych, tamże, s. 122-133. 18

Por. Jan Paweł II, Msza św. z udziałem chorych i niepełnosprawnych, Welling-

ton (Nowa Zelandia, 23. 11. 1986), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 128; tenże. Spotkanie z chorymi w Callao (Peru, 4. 02.1985), tamże, s. 93-94; tenże, Spotkanie z trędowatymi w leprozorium na wyspie Sorokdo (Korea Południowa, 4. 05. 1984), tamże, s. 86-87; RP 27. 19

Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi w Perugii (Włochy, 26. 10. 1986), w: Jan Pa-

weł II, O cierpieniu, cz. III, dz. cyt., s. 245.


117

ciele rodzin i przyjaciele chorych,

posiada zdolność łączenia wszyst-

kich tych, których jednoczy służba życiu, pomimo odmiennych funkcji i warunków, jakie każdy spełnia w placówce służby zdrowia. Trzeba bowiem pamiętać, że modlitwa łączy człowieka z Bogiem, z samym sobą, ale łączy go także z drugim człowiekiem 20. Tym drugim człowiekiem w przypadku chorego i cierpiącego jest lekarz, od którego chory oczekuje pomocy medycznej, a równocześnie zrozumienia, życzliwości i szczerej sympatii. Praktyka takiej modlitwy sprawia i to, że przez wspólne wyznawanie wiary jeszcze bardziej łączy chorego z jego opiekunami. Konsekwentnie, wiara i płynąca z niej modlitwa powinny również łączyć wszystkich, którzy troszczą się o chorego. Jeśli chory spotyka się z oznakami życia religijnego i wiary wyznawanej przez personel medyczny, to łatwiej jest mu nawiązać z nimi duchowy dialog oparty na zaufaniu21.

4.2. Kościół w służbie cierpiącym Każdy człowiek, w tym oczywiście cierpiący, ma prawo do życia. Rozpatrywana z perspektywy wiary pomoc niesiona cierpiącemu w celu podtrzymania, ratowania jego życia znajduje swe wyjaśnienie i uzasadnienie w przykazaniu miłości bliźniego. Istotę służby posiadającemu prawo do życia człowiekowi cierpiącemu Jan Paweł II wyjaśnia na przykładzie ewangelicznej przypowieści o miłosiernym Samarytaninie

Jan Paweł II, Przemówienie do uczestników XVMiędzynarodowego Kongresu Federacji Stowarzyszeń Lekarzy Katolickich (3. 10. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 243; por. FC 59-62. 21

Por. Jan Paweł II, Audiencja generalna (27. 04. 1994), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 193; tenże, Spotkanie z chorymi w Oristano na Sardynii (Włochy, 18. 10. 1985), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. III, dz. cyt., s. 169-171.


118

(Łk 10, 29-37). Mówi też, że personel domów opieki i wielu innych placówek personel

opiekuńczych pomocniczy,

poprzez

lekarzy,

wolontariuszy

pielęgniarki

poprzez

miłość

i

pielęgniarzy,

okazywaną

cho-

rym i cierpiącym niesie pociechę, przybliżając żywy obraz Chrystusa i Jego Kościoła22. Ludzka gotowość opieki nad chorymi zawsze nosi znamiona miłości23. Pierwszymi, którzy tę miłość świadczą, są najbliżsi, a w dalszej kolejności służba medyczna. Nie dziwi też, że człowiek cierpiący spodziewa się najbardziej pomocy od członków własnej rodziny. Oczekiwanie to wyrasta z głębokiej duchowej jedności i wewnętrznej komunii osób, która zakorzenia się w naturalnych więzach ciała i krwi łączących całą rodzinę. Ta głęboka wewnętrzna komunia osób w rodzinie stale się rozwija i doskonali w sposób prawdziwie ludzki poprzez tworzenie i rozwijanie głębszych jeszcze i bogatszych więzów ducha. Z tych też powodów wszyscy członkowie rodziny otrzymują od Boga nie tylko łaskę ale i obowiązek budowania dzień po dniu komunii osób, dzięki której rodzina staje się „szkołą bogatszego człowieczeństwa". Dzieje się tak poprzez łaskę i miłość wobec dzieci, wobec osób chorych i starszych w rodzinie, poprzez wzajemną w radościach i cierpieniach24.

codzienną

służbę

i

współuczestnictwo

Tak więc pielęgnowana w rodzinie miłość nie tylko tworzy coraz ściślejszą komunię osób i jest trwałym fundamentem jedności, ale także zapewnia choremu poczucie bezpieczeństwa wobec zagrożenia życia. Potrafi ona znaleźć najwłaściwsze sposoby, aby zapewnić chorym i cierpiącym prawdziwie humanitarną pomoc i należycie zaspokoić ich potrzeby, a przede wszystkim złagodzić ich lęki i poczucie osamotnienia25. Ta

ChL 53,41. FC 17; KDK48. Por. FC 21. EV 88; por. FC 18; RH 10.


119

niezastąpiona rola rodziny aktualna jest także wówczas, gdy niezbędne jest oddanie chorego do szpitala czy innego zakładu, mieszczącego się w

strukturach

opieki

medycznej

bądź

leczenia

paliatywnego26,

tzn.

27

opieką nad chorymi znajdującymi się w stanie terminalnym . Opieka paliatywna obejmuje szeroki zakres działań wielodyscyplinarnego zespołu, w skład którego wchodzą lekarze, pielęgniarki, pracownik socjalny, psycholog, kapłan, rehabilitant i wolontariusze. Opieka paliatywno-hospicyjna, zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia WHO (World Health Organisation), powinna być ciągła, dostępna wszędzie tam, gdzie przebywa cierpiący chory oraz winna być świadczona także rodzinie chorego, zarówno w czasie trwania choroby, jak i po jego śmierci28. Opieka paliatywna

domaga

się

najpierw podmiotowego traktowania

chorego. Chory musi być postrzegany jako jedność duchowo-cielesna, stanowiąca całość psycho-somatyczno-duchową29. Dlatego też opieka Por. EV 88. 27

Pallium (łac.) oznacza obszerny, otulający płaszcz grecki używany w starożytnym Rzymie od III w. p.n.e. Określenie to przyjęło się w słownictwie medycznym dla wyrażenia opieki nad człowiekiem umierającym, celem udzielenia mu możliwie najlepszej, wszechstronnej pomocy. Por. pallium, himation, w: Popularna encyklopedia powszechna, t. 13, pod red. J. Pieszczachowicz, Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 1966, s. 42; por. tamże, opieka paliatywna, t. 12, s. 193. 28

Por. J. Łuczak, Cierpienie. Charakterystyka. Rozpoznawanie. Wspomaganie cierpiących. Powinności leczących. Jak skuteczniej pomagać cierpiącym chorym?, w: Problemy współczesnej tanatologii. Medycyna - Antropologia kultury - Humanistyka, pod red. J. Kolbuszewskiego, Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, SUDETY Oficyna wydawnicza oddziału wrocławskiego PTTK, Wrocław 1997, s. 55. 29

Por. M. Wałęska-Siempińska, Moralne problemy śmierci i umierania. Opieka paliatywno-hospicyjna wobec ideologii szpitalnej i eutanazji, „Sztuka Leczenia" 3 (1997) 1, s. 63; J. Bogusz, Lekarz i jego chorzy, PZWL, Warszawa 1984, s. 19-21; Z. Marek, Niektóre przyczyny konfliktów między pacjentem a lekarzem, w: Etyka i deontologia lekarska, pod red. T. Kielanowskiego, PZWL, Warszawa 1985, s. 185;


holistyczna

(całościowa)

nad

terminalnie

chorym

120

musi

uwzględniać

wszystkie jego potrzeby: somatyczne, psychiczne, społeczne i duchowe 30, i dopiero w ich kontekście należy rozważać kwestię stawianych pytań o sens cierpienia i umierania31. Można tu mówić o podtrzymywaniu zagrożonej lub odbudowaniu zdezintegrowanej koncepcji świata, własnego Ja, poczucia kontroli, sensu i woli życia32. K. Dąbrowski przyjmuje, że rozwój osobowości ludzkiej dokonuje się na różnych poziomach i wielu płaszczyznach, co dotyczy zarówno struktur, jak i funkcji psychicznych. Dlatego też procesy dezintegracyjne mogą odegrać w różnych sytuacjach ludzkiego życia, w tym także w przypadku objawów lęku, choroby czy nieuchronnej śmierci pozytywną rolę w procesie unifikacji siebie, dochodzenia do pełnej harmonii wewnętrznej i ubogacenia całego życia jednostki. Jest to szczególnie widoczne u osób religijnych, gdyż ich dążenie do wartości transcendentnych nie tylko nadaje głęboki sens ich istnieniu, ale także pobudza procesy dezintegracyjne w kierunku dalszego i trwałego postępu i rozwoju ich osobowości, pomimo nasuwających się nieraz uczuć przygnębienia, smutku, a nawet rozpaczy33.

M. Schattner, Souffrance et dignité humaine. Pour une médecine de la personne, dz. cyt, s. 115-118. 30

Por. M. Wałęska-Siempińska, Moralne problemy śmierci i umierania, dz. cyt., s.63. 31

Por. Z. Żylicz, K. de Waiden Gałuszko, A. Zapaśnik, Ogólne zasady leczenia i opieki w daleko zaawansowanym okresie choroby nowotworowej, w: Podstawy opieki paliatywnej w chorobach nowotworowych, dz. cyt., s. 18-20; Z. Czuszyńska, Jakość życia chorych w terminalnym okresie choroby nowotworowej, tamże, s. 192-193. 32

Por. D. Kubacka-Jasiecka, Pomiędzy copingiem, a obroną... zmagania się z kryzysem choroby poprzez procesy wewnątrzpsychiczne, w: Radzenie sobie i pomoc innym w zdrowiu i chorobie, pod red. L. Szewczyka, Akademia Medyczna, Lublin 1997, s. 30-31. 33

Por. K. Dąbrowski, Elementy filozofii rozwoju. Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1989, s. 16-25; tenże, Dezintegracja pozytywna, PIW, War-


121

W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na to, że ludzkie cierpienie ogarnia całą osobę, a więc dotyczy ciała, psychiki i duszy34. Podkreśla się przy tym, że o ile cierpienie fizyczne można w 95% wyeliminować35, to większym problemem jest eliminowanie bólu psychiczno-duchowego36. M. Wałęska-Siempińska uważa, że na ten ból składa się postępująca utrata sensu życia, utrata poczucia godności ludzkiej, redukcja właściwości, cech, które stanowiły dobrostan jakości życia, utrata zdolności panowania nad ciałem i jeszcze wiele innych strat, aż do utraty życia włącznie. Świadomość umierania okazuje się szokiem, egzystencjalnym wstrząsem, usilnym poszukiwaniem sensu życia u jego kresu37. Wiele światła przy wyjaśnianiu tego zagadnienia dostarczają badania przeprowadzone wśród pacjentów oddziałów onkologicznych. Wykazały one, że takie obszary jak sprawność fizyczna i społeczna chorych pogarszały się sukcesywnie, w miarę jak pogarszał się stan ich zdrowia. Natomiast obszar emocjonalny, wyrażany zarówno przez emocje negatywne (lęk, przygnębienie, gniew), jak i pozytywne (nadzieja, radość, zaufanie) funkcjonował niejako niezależnie od tych obszarów. Obserwacje te doprowadziły do zwrócenia uwagi na rolę i znaczenie przyjmowanego przez chorą osobę poczucia sensu własszawa 1979, s. 10-25; tenże, Wprowadzenie do higieny psychicznej, WSiP, Warszawa 1979, s. 47-49, 187,279-281. 34

Por. M. Wałęska-Siempińska, Moralne problemy śmierci i umierania, dz. cyt., s. 63. 35

Por. J. Łuczak, Cierpienie, dz. cyt., s. 57. 36

Por. L. Łepska, Krople oliwy w lampie, w: Przed przejściem. Rozważania

o opiece hospicyjnej, pod red. M. D. Śpiewakowskiej, ks. R. Szpakowskiego SDB, Wydawnictwo Salezjańskie „iskra", Warszawa 1997, s. 74-75); C. Saunders, Hospicjum św. Krzysztofa, w: Sens choroby, sens śmierci, sens życia, dz. cyt., s. 287. 37

Por. M. Wałęska-Siempińska, Moralne problemy śmierci i umierania, dz. cyt., s. 64.


nego

cierpienia.

Znajdowany

w

znoszonym

122

cierpieniu

zarówno

sens

życia, jak też sens każdej przeżywanej chwili przywracało jej równowagę emocjonalną, poczucie wewnętrznej osobowości, osobistą godność i zadowolenie z życia38. ■-·· W sytuacji stanu terminalnego, zdaniem K. de Walden-Gałuszko, szczególnie ważna staje się potrzeba pytania o sens choroby i cierpienia, których doświadcza człowiek. Zdarza się, twierdzi autorka, że to pytanie pacjent zadaje sobie po raz pierwszy i to czasami w nowych, bardzo trudnych okolicznościach swego stanu. Wtedy cały dotychczasowy jego pogląd na świat, życie, cierpienie i śmierć domagają się weryfikacji i podlegają gruntownemu przewartościowaniu z korzyścią dla chorego. Wtedy też chory odnajduje wewnętrzną równowagę i pokój, poczucie sensu swego istnienia, które tak wydatnie zmniejsza choćby przygnębienie oraz przywraca właściwy i godny obraz samego siebie39. Na tej więc drodze człowiek chory zaczyna dostrzegać poczucie sensu w sferze zaspokojenia własnych potrzeb duchowych, jak w pokoju „czystego sumienia", zgodności własnego postępowania z uznawanym systemem wartości, harmonii ze światem, w przebaczeniu win itp. Wiąże się to często z postawami religijnymi, osobistym kontaktem z Bogiem, ułożenia z Nim, czasem od nowa, swoich spraw. Autorka wspomina rozmowy ze starymi ludźmi, którzy „spokojnie, odpowiedzialnie i godnie przygotowują się na spotkanie z Bogiem, nie chcą brać środków nasennych, bo podczas długich godzin nocnych z Nim sobie rozmawiają, a śmierć traktują jak jeszcze jeden etap ży-

Por. K. de Walden-Gałuszko, Ocena jakości życia uwarunkowana stanem zdrowia, w: Jakość życia w chorobie nowotwomwej. Wybrane zagadnienia, pod red. J. Meyza, Centrum Onkologii Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie, Warszawa 1997, s. 80-81. 39

Por. K. de Walden-Gałuszko, U kresu. Opieka psychopaliatywna, czyli jak pomóc choremu, rodzinie i personelowi medycznemu środkami psychologicznymi, Wydawnictwo Medyczne MAKmed, Gdańsk 1996, s. 70-75.

123


ciowy. Są inni, którzy przez cały czas trwania choroby, a zwłaszcza w jej okresie finalnym, mobilizują wszystkie siły - zwykle z całą rodziną- w modlitwie"40. Oparta na miłości codzienna służba potrzebującym opieki, a wyrażana w wielorakich gestach opieki i troskliwości, pozwala łatwiej stawiać czoło wszelkim napotykanym trudnościom i cierpieniom 41. Ze względu na fizyczno-duchową strukturę człowieka przy łożu chorego spotykają się lekarz i kapłan. Obaj starają się, choć w zróżnicowanym, wielowymiarowym obszarze cierpień fizycznych i duchowych chorego, zabiegać o przywrócenie mu zdrowia. Ta wspólna a zarazem uwzględniająca właściwe kompetencje posługa duszpastersko-medyczna posiada szczególne znaczenie w chwili nieuchronnego zbliżania się człowieka ku śmierci42. W tych momentach służba kapłana, przedstawiciela Kościoła, ma na celu zaspokajanie potrzeb duchowych chorego 43, które wynikają z jego duchowej natury. Dzieje Kościoła wskazują na liczne zastępy tych, którzy poświęcają się tej służbie. Co więcej, żadna społeczność religijna nie powołała tylu dzieł miłości, co Kościół. Służą one przede wszystkim chorym, in-

Tamże, s. 72. Autorka, będąc obecna przy śmierci 23-letniej Kasi, wspomina przez wiele dni trwającą nowennę, odprawianą przez młodzież oazową Gdańska podczas opieki nad ich koleżanką. Dodaje przy tym, że po jej odejściu modlitwa trwała nadal, towarzysząc Kasi w jej podróży „po tamtej stronie". 41

Por. EV 93; ChL 47.

42

Por. Jan Paweł II, Homilia w czasie liturgii słowa skierowana do chorych (Gdańsk, 12. 06. 1987), w: Jan Paweł II, Pielgrzymki do Ojczyzny. 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997, 1999. Przemówienia, homilie, dz. cyt., s. 488. 43

Por. Jan Paweł II, Audiencja dla uczestników Międzynarodowego Sympozjum badań nad rakiem (27. 04. 1984), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. III, dz. cyt., s. 2627; tenże, Przemówienie do chorych zgromadzonych w kościele 00. Franciszkanów (9. 06. 1979), w: Jan Paweł W , Pielgrzymki do Ojczyzny 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997, 1999. Przemówienia, homilie, dz. cyt., s. 184-185.


walidom,

wszelkiego

ludności

dotkniętej

rodzaju klęskami

ubogim

i

124

potrzebującym,

żywiołowymi

i

innymi

niosą

pomoc

nieszczęściami.

Jest to miłość, która wyrasta z wymogów Ewangelii, a której Kościół daje często heroicznie wyrazem tego, że nie spieszenia z pomocą tradycyjnych instytucji

świadectwo44. Owo zaangażowanie Kościoła jest czuje się on zwolniony z codziennego obowiązku i leczenia chorych, bądź to za pośrednictwem charytatywnych, bądź też przy pomocy nowo-

czesnych struktur służby zdrowia. W służbie tej Kościół wyraża swą obecność i uczestnictwo w tajemnicy cierpienia, która łączy ludzi wszystkich czasów z Chrystusem Odkupicielem45. W tej formie łączone jest przepowiadanie Dobrej Nowiny z pielęgnowaniem chorych i z łagodzeniem ich bólu"46. Konkretnym znakiem dostrzegania przez Kościół społecznego wymiaru ludzkiego cierpienia było ustanowienie przez Jana Pawła II Światowego Dnia Chorych. W liście ustanawiającym ten dzień Papież napisał między innymi, że ma on „na celu uwrażliwienie Ludu Bożego i - w kon44

Por. Jan Paweł II, Audiencja generalna (3. 06. 1992), w: Katechezy Ojca Świę-

tego Jana Pawia II. Kościół, dz. cyt., s. 131-133; Przykład głębokiego zatroskania i wrażliwości Kościoła na ludzkie nieszczęścia daje sam Papież, kiedy po tragicznym trzęsieniu ziemi we Włoszech, jakie w listopadzie 1980 roku nawiedziło rejon Potenza i Balvano i pochłonęło kilka tysięcy ofiar, prawie natychmiast udaje się na miejsce wstrząsających wydarzeń zapewniając o współczującej obecności Kościoła. Por. Jan Paweł II, Słowo do ofiar trzęsienia ziemi, Potenza i Balvano (25. 11. 1980), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., & 43-45. 45

Por. Jan Paweł II, Chorzy w sercu Kościoła. Audiencja generalna (15. 06. 1994), w: Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Kościół, dz. cyt., s. 354-356. Jan Paweł II, List apostolski motu proprio „Dolentium Hominum ", ustanawiający Papieską Komisję ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia (11. 02. 1985), w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, dz. cyt., s. 170; Jan Paweł II, 46

Przemówienie w szpitalu „Dzieło Opatrzności Św. Antoniego" w Padwie (12. 09. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 237-238; tenże, Przemówienie w Szpitalu Miejskim w Brescii (26. 09. 1982), tamże, s. 239-240.


125

sekwencji zdrowia najlepszej

oraz

wielu katolickich instytucji społeczności

opieki

chorym;

świeckiej pomagania

działających

na

konieczność

chorym

w

na

rzecz

służby

zapewnienia

jak

dostrzeżeniu wartości

cierpienia na płaszczyźnie ludzkiej, a przede wszystkim na płaszczyźnie nadprzyrodzonej; włączenia w duszpasterstwo służby zdrowia diecezji, wspólnot chrześcijańskich, rodzin zakonnych; popierania coraz bardziej owocnej służby wolontariatu; przypominania o potrzebie duchowej i moralnej formacji pracowników służby zdrowia; ukazywania znaczenia opieki duchowej nad chorymi ze strony kapłanów diecezjalnych i zakonnych, jak również tych wszystkich, którzy żyją i pracują obok cierpiących" 47. Należy przy tym pamiętać, że istotne pytania dotyczące rzeczywistości cierpienia jak również wezwanie do niesienia choremu zarówno fizycznej, jak duchowej pomocy nie są skierowane wyłącznie do wierzących, ale do całej ludzkości, naznaczonej ograniczeniami swojej śmiertelnej natury48. Stany wewnętrzne człowieka dotkniętego cierpieniem w obliczu zagrożenia życia budzą wiele niepewności, a także poczucie samotności, niepokoju i rozterek. Dobra materialne i powodzenie, które dotąd budziły jego największe zainteresowanie, nagle przestają się liczyć. Dotychczasowe ludzkie kalkulacje i pewniki zostają zachwiane. W zamian pojawia się sytuacja bezradności i niepokoju wobec ukazującej ludzką bezsilność tajemnicy śmierci 49. Sytuacja ta domaga się obecności przy 47

'

Jan Paweł II, List ustanawiający Światowy Dzień Chorego (Watykan, 13. 05. 1992), w: Duchowa troska o chorego, dz. cyt., s. 10. 48

Por. Jan Paweł II, Orędzie na I Światowy Dzień Chorego (1993), w: Orędzia

Ojca Świętego Jana Pawła II, t. II, dz. cyt., s. 413-416. 49

Por. Jan Paweł II, Przemówienie podczas spotkania z uczestnikami międzynarodowego sympozjum nt. Opieka nad umierającym. Aspekty społeczno-kułturowe, medyczne, pielęgniarskie i duszpasterskie zorganizowanego przez Ośrodek Bioetyki Katolickiego Uniwersytetu „Sacro Cuore" ( 17. 03. 1992), w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, dz. cyt., s. 235.


126

chorym osób, które są w stanie w tych dramatycznych chwilach nieść mu duchowe wsparcie. Dla tych osób wielce pomocna jest obecność duszpasterza. Dzieje się tak dlatego, że osoba walcząca ze śmiercią potrzebuje obok siebie ludzi, którzy kierowani miłością, będą chcieli jej towarzyszyć do ostatnich chwil życia. Przekonanie to znalazło potwierdzenie w badaniach przeprowadzonych w Instytucie Gallupa w USA gdzie wykazano, że im cierpiący wykazywał się większym zaangażowaniem w praktyki religijne, a co za tym idzie, bardziej spójna była jego wiara w życie pozagrobowe, tym mniejszy pojawia się u niego lęk przed śmiercią. Stąd też u klasyków badań w tej dziedzinie utarło się przekonanie, że „im bardziej dany człowiek jest pobożny, tym bardziej wydaje się akceptować śmierć i umieranie oraz jest mniej śmiercią przerażony"50. Wsparcia takiego udziela przede wszystkim wiara. Dlatego też duchowa pomoc, jakiej Kościół winien jest człowiekowi choremu i cierpiącemu, polega przede wszystkim na ułatwianiu obcowania z głębią odkupienia, która jest w Jezusie Chrystusie oraz płynącą z tej tajemnicy nadzieją. Dzięki takiej pomocy choremu łatwiej przychodzi dotknąć największej głębi człowieka: ludzkich serc, ludzkich sumień, ludzkich spraw51. Pomoc w odkryciu Chrystusa - Odkupiciela umożliwia nadto cierpiącemu odnalezienie jego wielkości, godności i wartości, jaką krzyż Jezusa nadał ludzkiemu życiu 52. Kościół nie może odstąpić człowieka chorego i cierpiącego także z tego powodu, że w każdym z nich dostrzega wizerunek Chrystusa

Por. ks. J. Makselon, Lęk wobec śmierci, dz. cyt., s. 50 i n.; L. Patyjewicz, Wpływ cierpienia i lęku przed śmiercią na postęp moralny człowieka, w: Problemy współczesnej tanatołogii, dz. cyt., s. 95-104. 51

RH 10.

52

Por. RH 9-11; Jan Paweł II, Audiencja generalna (31.08. 1988), w: Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Jezus Chrystus, dz. cyt., s. 284-288; tenże, Audiencja generalna (7. 09. 1988), tamże, s. 289-293.


127

cierpiącego53.

Kościół

nie

może

zatem

zapomnieć

człowieka

obarczo-

nego cierpieniem, skoro znajduje się on zawsze w pierwszym szeregu tych, których Bóg miłuje, ku któremu Jezus kieruje swe oczy pełne dobroci i miłości, który jednocześnie zajmuje szczególne miejsce w Kościele, Mistycznym Ciele Chrystusa. Kościół nie może odstąpić człowieka także i z tego powodu, że przez cierpienie został on wezwany do współudziału w tym cierpieniu, przez które dokonało się odkupienie człowieka i świata54. Dostrzeganie przez Kościół zarówno materialnych, jak i duchowych potrzeb ludzi chorych oraz udzielanie im należytej pomocy jest wyrazem naśladowania jego Boskiego Założyciela i wypełnianiem jednego z podstawowych zadań swojej misji 55. Uzasadnienie takiej służby Kościoła na rzecz chorych i cierpiących wynika z samego postrzegania ludzkiego cierpienia, w którym wyraża się wiara w tajemnicę ludzkiego odkupienia. Kościół czyni to najpierw dlatego, że w cierpieniu przenikniętym duchem Chrystusowej ofiary widzi niczym niezastąpionego pośrednika i sprawcę dóbr nieodzownych dla zbawienia świata. Ponadto, cierpienie, bardziej niż cokolwiek innego toruje drogę łasce, która przeobraża ludzkie dusze, bardziej też niż cokolwiek innego uobecnia w dziejach ludzkości zbawcze odkupienia. Ponadto ludzkie cierpienie w owym kosmicznym zma-

moce

53

Por. Jan Paweł II, Spotkanie z ludźmi „zranionymiprzez życie " (Tours, 21. 11. 1996), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 198-199; SD 20, 24; RH 1314; KDK 8. 54

Por. ChL 53; SD 24-25, 27; Jan Paweł II, Homilia w czasie liturgii słowa skierowana do chorych (Gdańsk, 12. 06.1987), w: Jan Paweł Π, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979, 1983, 1987,1991,1995, 1997, 1999. Przemówienia, homilie, dz. cyt., s. 485-489. 55

j.

Por. SD 16; Jan Paweł II, Orędzie na H Światowy Dzień Chorego (1994), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, t. II, dz. cyt., s. 416-418; tenże, Przemówienie do uczestników Międzynarodowej Konferencji nt. AIDS (15. 11. 1989), w: Jan Paweł II, Ewangełia cierpienia, dz. cyt., s. 156; tenże, Przemówienie podczas „Anioł Pański" (Castel Gandolfo, 12. 08. 1990), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. IV, dz. cyt., s. 231-232.


128

ganiu się dobra i zła, o którym mowa w Liście do Efezjan (Ef 6, 12), zjednoczone z odkupieńczym cierpieniem Chrystusa staje się źródłem mocy dla Kościoła i dla świata56. Swą troskę o cierpiącego człowieka Kościół tłumaczy także i tym, że stanowi on nie tylko niezastąpioną wartość dla Kościoła, gdyż jest źródłem nadprzyrodzonej płodności i siły potrzebnej do wypełniania jego apostolskiej misji, ale także zawiera w sobie potężną moc świadectwa dawanego poprzez codzienną miłość, głębię wiary i radość przyszłego zmartwychwstania (por. 2 Kor 4, 10-11; 1 Ρ 4, 13; Rz 8, 18 n.). Owa wrażliwość na ludzkie cierpienie upodabnia do Jezusa, który przez współczucie cierpiącym i obłożnie chorym objawiał wielką dobroć i wrażliwość swojego serca. Dokonywał przy tym wielu uzdrowień cierpiących na ciele i duszy, gdy chorzy cisnęli się do Niego, by doznać Jego mocy uzdrawiania. Jeszcze innym uzasadnieniem troski Kościoła o ludzi chorych i cierpiących jest to, że zbawcza tajemnica odkupienia dokonana przez Chrystusa obejmuje całego człowieka, w jego wymiarze cielesno-duchowym. W taki właśnie sposób człowiek cierpiący i chory uczestniczy w zbawczej tajemnicy odkupienia, gdyż cierpienie dotyka zarówno jego ciała, jak i ducha. Troska o ludzi cierpiących i chorych domaga się z powyższego powodu należnego szacunku dla godności każdej osoby ludzkiej. W ten sposób Kościół wypełnia zasadniczy wymiar swojej misji, gdy przyjmuje z miłością każde ludzkie życie, ochrania je, broni przed zagrożeniem, zwłaszcza gdy jest wątłe, słabe czy chore, dostrzegając w nim za każdym razem wspaniały dar Bożej dobroci. Powyższe wyjaśnienia skłaniają najpierw do refleksji nad tym, że żywym Kościołem, który broni cierpiących, są wszyscy ochrzczeni. Oni to - właśnie jako Kościół - na różne sposoby stają przy cierpiących niosąc im pomoc i wsparcie. Dlatego też wszyscy identyfikujący się z Kościołem Jezusa Chrystusa poczuwają się do obowiązku

Por. SD 27,31.

129


płynącego czy to z racji swego powołania, czy też wykonywanej pracy, do niesienia chorym i cierpiącym pomocy, a także do występowania w obronie życia człowieka, jego praw i godności. Są to wymagania, jakie Kościół stawia przed chrześcijanami, zaangażowania na różnych szczeblach w pracy naukowej, technicznej, medycznej jak również w działalności społecznej, prawodawczej czy też gospodarczej 57. Z tym podstawowym zadaniem Kościoła w jego przepowiadaniu Dobrej Nowiny o zbawieniu wiąże się także konieczność ustawicznego ożywiania i pogłębiania wiary. Prowadzi ona do całkowitego zaufania i zawierzenia Chrystusowi, pozwala się Jemu prowadzić przez życie, a równocześnie naśladować Go w jego doskonałej miłości do Boga i do ludzi. Wiara objawia też człowiekowi całą prawdę o jego ostatecznym przeznaczeniu i w trudnej sytuacji jego życia chroni go przed utratą nadziei58. Dlatego też bez wiary życie ludzkie, a co za tym idzie także choroba i śmierć, pozbawione są swego istotnego i najpełniejszego sensu59.

Por. ChL 38; LE 1, 4; RH 18; DM 1; FC 43; Jan Paweł II, Przemówienie do uczestników międzynarodowego sympozjum na temat „ «Evangelium vitae» a prawo " (24. 05. 1996),w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, dz. cyt., s. 283-287; tenże, Przemówienie do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (Strasburg, 8. 10. 1988), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt.,s. 153-155. 58

Por. VS 88, 109, 112;EA76, 115; ChL 7; MD 28; PDV 1, 10; VC 27, 51; Jan

Paweł II, List apostolski „ Tertio millennio adveniente " w związku z przygotowaniem Jubileuszu Roku 2000 (10. 11. 1994), w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 52-56. 59

Por. Jan Paweł II, Przemówienie do uczestników międzynarodowego sympozjum na temat „ Wiara chrześcijańska a teoria ewolucji " (Rzym, 26. 04. 1985), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 347-349; tenże, Przemówienie do młodzieży muzułmańskiej (Casablanca, 19. 08. 1985), tamże, s. 440; tenże, Przemówienie podczas „Anioł Pa/iski" (Castel Gandolfo, 2. 09. 1984), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. II, dz. cyt., s. 337.


130

4.3. Ludzie dobrej woli w służbie cierpiącym Pomoc człowiekowi choremu niesie w pierwszej kolejności najbliższe jego otoczenie (rodzina). W pomocy takiej wyrażane są nie tylko czyny miłości bliźniego, ale też możliwość odkrywania religijnego sensu tej służby. Sens służby cierpiącym wynika z trzech racji teologicznych: ' ' ^ ■ !; .· •

rodzina jest wspólnotą wierzącą i ewangelizującą 60;

• •

rodzina jest wspólnotą pozostającą w dialogu z Bogiem61; rodzina jest wspólnotą miłości wyrażanej w służbie człowiekowi 62.

Por. FC 13, 39, 49, 50-62; EA 92; EV 22-24, 30-34; VC 56; PDV 45; CT 60, 68; ChL 40, 57, 62; DV 57; KKK 1656; Jan Paweł II, Przemówienie inaugurujące III Konferencję Generalną Episkopatu Ameryki Łacińskiej (Puebla, Meksyk, 28. .01. 1979), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 383-390; Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi (Münster, 1. 05. 1987), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 131-132; Jan Paweł II, List do rodzin z okazji Roku Rodziny 1994, w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 323-327. 61

Por. FC 55, 59; EV 46, 93; ChL 40-41; RC 25-28, 31; Jan Paweł II, List do ro-

dzin z okazji Roku Rodziny 1994, w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 251-254, 278-282; tenże, Przemówienie podczas światowego spotkania rodzin w czasie „Anioł Pański" (Watykan, 9. 10. 1994), w: Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. V, dz. cyt., s. 396; tenże. Orędzie na Światowy Dzień Misyjny (1981), w: Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 275-277. 62

Por. FC 34, 63-64, 86; SD 1,29; CA 39; EV 92; RH 21; DV 57-58; a także: Jan

Paweł II, Orędzie na III Światowy Dzień Chorego (1995), w: Duchowa troska o chorego, dz. cyt., s. 24-26; tenże, Przemówienie do ludzi nauki (Kolonia, 15. 11. 1980), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 311-317; Jan Paweł II, List do rodzin z okazji Roku Rodziny 1994, w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 262-270, 323; tenże, Duch Święty zadatkiem eschatologicznej nadziei i sprawcą wytrwania aż do końca. Audiencja generalna (3. 07. 1991), w: Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Duch Święty, dz. cyt., s. 313-317.


131

Powyższe

wyjaśnienia

posiadają

ważne

znaczenie

w

przypadku

choroby, a zwłaszcza zbliżającej się śmierci. W takich sytuacjach nie powinno zabraknąć dla chorego duchowego wsparcia właśnie ze strony rodziny. Ona bowiem przez swą do końca nieustanną i czynną miłość, jak również przez duchowe świadectwo żywej wiary i całkowitego zaufania Bogu, przygotowuje chorego - towarzysząc mu sercem i modlitwą na ostatnim, decydującym etapie jego ziemskiego życia - na ostateczne spotkanie z Bogiem63. Udzielanie takiej pomocy jest niezbędne ze względu na to, że człowiek chory, a tym bardziej umierający, zdany całkowicie na pomoc najbliższych, staje się szczególnie wrażliwy na wszelkie gesty zainteresowania i miłości. Jego oczekiwanie pomocy i miłości staje się tym większe, im bardziej wzmaga się jego niepokój, ból i cierpienie 64. Trzeba przy tym pamiętać, że ilekroć jest mowa o chorobie, to obejmuje ona całego człowieka, a nie tylko poszczególne jego organy. Dlatego coraz częściej zwraca się też uwagę na potrzebę dostrzegania duchowego wymiaru człowieka oraz w związku z tym podejmowania psychoterapeutycznego jego leczenia 60. Oparciem dla zmagającego się z własnym cierpieniem chorego jest też cały zespół opieki zdrowotnej, który obok lekarzy, pielęgniarzy

Por. Jan Paweł II, Spotkanie z uczestnikami sympozjum poświęconego opiece nad umierającymi a zorganizowanego przez ośrodek bioetyki katolickiego uniwersytetu Sacro Cuore (17. 03. 1992), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 179181; tenże, Msza św. z udziałem chorych (Haga, 13. 05. 1985), tamże, s. 97-99; tenże. Przemówienie w bazylice Św. Piotra podczas Mszy świętej dla chorych (11. 12. 1979), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 24-27; EV 46-47; ChL 41,48; FC 63-64. 64

Por. E. Richardson, Opieka paliatywna dla pielęgniarek, Wyd. Fundacja Pomoc Krakowskiemu Hospicjum, Kraków 1997, s. 7. 65

Por. B. Lubań-Plozza, Psychosomatyczne podejście do pacjenta, „Sztuka Leczenia", 2 (1996) 2, pod red. M. Magdoń, Kraków, s. 20; S. B. Marketos, Przyszłość edukacji medycznej w szerszym ujęciu, tamże, s. 75-80.


132

tworzą duszpasterze szpitali, jak i wolontariusze zaangażowani w sprawowanie troski i opieki nad chorym i umierającym66. Dobrze zorganizowana

współpraca

takiego zespołu

może

nie

tylko podnosić

jakość

opieki zdrowotnej i przyczyniać się do pozytywnego wpływu na sam proces leczenia, lecz także może służyć zbliżeniu ludzi zdrowych do chorych, przełamywaniu barier izolacji i stawać się silnym bodźcem do ogólnego wzrostu miłości 67. Wypełnienie tych oczekiwań domaga się od pracowników służby zdrowia wewnętrznego przekonania o tym, że coraz powszechniejsze zdominowanie medycyny niemal we wszystkich jej gałęziach przez supernowoczesną technikę może zagrażać humanizmowi leczenia. Niebezpieczeństwo polega na tym, że można zagubić człowieka potrzebującego pomocy przez jednostronne zwracanie się w kierunku samej tylko techniki oraz najbardziej nowoczesnego sprzętu i aparatury medycznej. Człowiek chory nie może mieć przed sobą samej maszyny czy komputera. On musi mieć przy sobie drugiego człowieka, którym jest przede wszystkim lekarz. Temu z kolei do zrozumienia człowieka chorego potrzebna jest nie tyle technika, co raczej jego własne sumienie, uczciwość i mądrość, ponieważ chory nieraz bardziej niż uzdrowienia oczekuje człowieka, ludzkiego serca, współczucia i ludzkiej solidarności68.

Por. R. G. Twycross, D. R. Frampton, Opieka paliatywna nad terminalnie chorym, tłum. i red. M. Krajnik i Z. Żylicz, Margrafsen, Bydgoszcz 1996, s. 30-31, 40; Por. E. Richardson, Opieka paliatywna dla pielęgniarek, dz. cyt., s. 43-52. 67

Por. Jan Paweł II, Audiencja dla członków Kongresu Szpitali Katolickich (31.

10. 1985), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. III, dz. cyt., s. 174-175; tenże, Audiencja dla grupy chorych z diecezji Vercelli (24. 02. 1984), tamże, s. 11-12; tenże. Spotkanie z chorymi we Florencji (Włochy, 19. 10. 1986), tamże, s. 237; tenże, Spotkanie z chorymi i niepełnosprawnymi w Brisbane (Australia, 25. 11. 1986), tamże, s. 253. 68

Por. Jan Paweł II, W służbie zdrowia i życia ludzkiego. Słowo do polskich chi-

rurgów (Watykan, 1. 02. 1992), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 277-

133


Powyższe spostrzeżenia podejmuje i rozwija wielu autorów . I tak np. K. de Waiden Gałuszko na podstawie prowadzonych od szeregu lat badań nad jakością życia osób znajdujących się w stanie terminalnym konstatuje, że „uwzględnienie potrzeb duchowych chorego warunkuje

278; tenże, Spotkanie z chorymi (Gdańsk, 12. 06. 1987), tamże, s. 134; tenże. Spotkanie z chorymi w szpitalu w Catanzaro (Włochy, 6. 10. 1984), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. III, dz. cyt., s. 87; SD 29. 69

Podobnymi spostrzeżeniami dzielą siej M. Abiven, Umieranie z godnością, „Medicus", Vol. 1, nr 4 (1992), pod red. Tomasza Dangela, Wyd. MADOR S.C. Warszawa 1992, s. 5-7; Vittorio Ventafridda, Dyskusja okrągłego stołu. W domu czy w szpitalu?, tamże, s. 8; Erika Molley, Dobra rada pomaga odzyskać spokój ducha, tamże, s. 11 ; J. Bréhant, Thanatos. Chory i lekarz w obliczu śmierci. Wydawnictwo Ancher, Warszawa 1993. Maurice Abiven jest znaną postacią w zakresie medycyny paliatywnej we Francji. Jest prezesem French Society for Palliative Care and Support, Paris. Zauważa on, że wiele osób wobec nadchodzącej śmierci przeprowadza rodzaj duchowej spowiedzi i szuka odpowiedzi na pytanie o sens życia, choć niekoniecznie w aspekcie religijnym. Stawiają sobie np. pytanie, co dobrego pozostawią po sobie? Jeśli zaś umierający jest osobą wierzącą jego wiara może mu pomóc odnaleźć odpowiedź na te pytania. Jego zdaniem bezdyskusyjne jest miejsce kapłanów w zespołach opieki paliatywnej, jako że chorzy tych rozmów potrzebują najbardziej. Erika Molley jest doradcą medycznym przy AIDS Support Organization, Kampala, Uganda. Zauważa, że w większości społeczeństw ludzie w trudnej sytuacji zwracają się do Boga. Chorzy na AIDS i inni stojący w obliczu rychłej śmierci szukają sensu swego życia i uspokojenia ducha u Boga. W takim przypadku nieodzowna staje się obecność przywódców religijnych, którzy zachęcają do przyjęcia Boga, do modlitwy o miłosierdzie, przekonują o istnieniu życia po śmierci. Modlitwa koi, daje nadzieję i usposabia do godnego umierania. Jacques Bréhant jest wybitnym onkologiem i chirurgiem, profesorem Wydziału Medycyny Uniwersytetu w Paryżu. W Algierze zorganizował Instytut Onkologiczny, w którym zetknął się wieloma chorymi, dla których już nic nie mógł uczynić prócz okazania im serca. Swoje doświadczenia przekazał w książce Thanatos. Odwieczny problem choroby i śmierci ujmuje w kategoriach troski: jak pomóc choremu łagodzić cierpienia, jak spełnić jego oczekiwania w zakresie potrzeb fizycznych i duchowych, mając zawsze na uwadze to, że każdy chory, konający, to osoba ludzka, człowiek, któremu trzeba nieść pomoc do samego końca.


134

czasem w sposób bardzo istotny jakość jego życia. Powinni o tym pamiętać wszyscy, którzy starają się pomóc osobie umierającej. Dotyczy to zarówno lekarzy, pielęgniarek, rodziny, jak i - w szczególności księży, wobec których oczekiwania w tym zakresie są wyjątkowo duże"70. Szczególną rolę w opiece paliatywnej i holistycznej nad chorym mogą odegrać księża. Autorka wskazuje, że widok lekarza kieruje niejako automatycznie uwagę chorego na dolegliwości fizyczne, natomiast obecność osoby duchownej skłania do myślenia na temat sensu życia, cierpienia, dokonywania obrachunków i bilansu życiowego, ustalenia relacji do systemu wartości, którymi się dotąd kierował. Poza tym budzi egzystencjalny niepokój, pragnienie uporządkowania wszystkich spraw zgodnie ze swym sumieniem i przekonaniami, co w sposób istotny odbija się na jakości życia pacjenta w jego ostatniej fazie okresu chorobowego71. Do tych uwag warto dodać spostrzeżenia poczynione przez Bréhanta i innych autorów. Zwracają oni uwagę na znaczenie prowadzonych przez lekarza i pozostały personel służby zdrowia rozmów z pacjentami. Bréhant jest przekonany, że poprzez taki dialog można zaoszczędzić choremu wiele cierpienia i wewnętrznych zmagań na drodze osiągania całkowitej akceptacji swojej śmierci 72. Tę wszechstronną, wykonywaną z całym oddaniem służbę choremu, okazywaną mu ofiarność i poświęcenie Jan Paweł II uznaje nie tylko

70

Por. K. de Walden-Gałuszko, U kresu. Opieka psychopaliatywna, czyli jak pomóc choremu, rodzinie i personelowi medycznemu środkami psychologicznymi, dz. cyt., s. 73. 71

Por. tamże, s. 73-77. 72

Por. J. Bréhant, Thanatos. Chory i lekarz w obliczu śmierci, dz. cyt., s. 26-30; J. Bogusz, Lekarz i jego chorzy, PZWL, Warszawa 1984, s. 19-21; R. G. Twycross, S.A. Lack, Leczenie terminalnej fazy choroby nowotworowej, PZWL, Warszawa 1991, s. 212-216; M. Hebanowski, J. Kliszcz, B. Trzeciak, Poradnik komunikowania się lekarza z pacjentem, PZWL, Warszawa 1994, s. 73-77; E. Richardson, Opieka paliatywna dla pielęgniarek, dz. cyt., s. 36-43.


135

za

wartość

humanistyczną,

ale

również

za

najwyższą

wartość

reli-

73

gijną , gdyż w niej niesiona jest pomoc człowiekowi stworzonemu na obraz i podobieństwo Boże74. Mówi, że jest to służba królewska, w której naśladowany jest Jezus Chrystus - który nie przyszedł, aby Mu służono, lecz aby służyć - przez którą faktycznie współuczestniczymy w zbawczym Jego posłannictwie75. Z tego samego powodu służba ta jest bardzo bliska powołaniu kapłana, nie tylko ze względu na jej szlachetność, ale przede wszystkim ze względu na okazywaną bliźniemu miłość, która w codziennej posłudze chorym i cierpiącym zdaje swój •

76

najwyższy egzamin . W realizowaniu tego wzniosłego powołania pomocą stają się życie i wartości religijne. Umacniają one bowiem ducha autentycznej służby wobec chorych. Nadto mobilizują do godnego wykonywania zawodu i wzywają do jeszcze większego poczucia odpowiedzialności za powiePor. Jan Paweł II, Przemówienie w szpitalu św. Karola Boromeusza w Onitsha (Nigeria, 13. 02. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 196-197; tenże, Przemówienie inaugurujące III Konferencję Generalną Episkopatu Ameryki Łacińskiej, Puebla (Meksyk, 28. 01 1979), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 379-384. 74

,

Jan Paweł II, Przemówienie w szpitalu „Bambino Gesu " (8. 06. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 224. 75

Por. Jan Paweł II, Przemówienie w szpitalu w Palermo (21. 10. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 258; tenże, Wizyta w szpitalu Chrystusa Króla w Rzymie ( 1 0 . 04. 1983), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. II, dz. cyt., s. 90-92. 76

Por. Jan Paweł II, Przemówienie do włoskich lekarzy katolickich (28. 12. 1978),

w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 14-15; tenże, Przemówienie do członków Stowarzyszenia Katolickich Lekarzy Włoskich (27. 04. 1980), tamże, s. 87-88; tenże, Przemówienie wygłoszone w szpitalu pediatrycznym w Krakowie-Pwkocimiu (13. 08. 1991), w: ian?awelll, Pielgrzymki do Ojczyzny. 1979, 1983,1987, 1991, 1995, 1997, 1999. Przemówienia, homilie, dz. cyt., s. 775-776; tenże, W służbie zdrowia i życia ludzkiego. Słowo do polskich chirurgów (Watykan, 1. 02 1992), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 276.


136

rzone dobro, jakim jest ludzkie życie i zdrowie . Godność i wielkość posługi świadczonej przez służby medyczne

wobec człowieka chorego

i cierpiącego wymaga od nich szacunku i miłości dla życia, postrzeganych jako pierwszy i podstawowy warunek wszystkich praw i wartości ludzkich78. W ich poszanowaniu wyraża się cała wielkość i wzniosłość medycyny79. Dlatego też serce wkładane przez te służby w wykonywaną pracę zawodową czyni z każdej anonimowej społeczności prawdziwą, braterską rodzinę, nadając jej w pełni ludzkie oblicze 80. Skuteczność pomocy niesionej cierpiącym zależy, jak o tym była mowa, od współdziałania wielu środowisk, jak również od wspierania służb medycznych. Wsparcia takiego udziela Kościół poprzez właściwą formację duchową i intelektualną personelu medycznego, której może być efektywniejszą pomoc choremu w jego trudzie

dzięki

Por. Jan Paweł II, W służbie zdrowia i życia ludzkiego. Słowo do polskich chirurgów (Watykan, 1. 02. 1992), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 278; tenże, Przemówienie wygłoszone w szpitalu pediatrycznym w Krakowie-Prokocimiu (13. 08. 1991), w: Jan Paweł II, Pielgrzymki do Ojczyzny. 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997, 1999. Przemówienia, homilie, dz. cyt., s. 775. 78

Por. Jan Paweł II, Spotkanie z chorymi i personelem szpitala „ Mercy Maternity

Hospital" w Melbourne (Australia, 28. 11. 1986), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. III, dz. cyt., s. 257-258; Przemówienie do uczestników Międzynarodowego Kongresu poświęconego bioetyce (17.02. 1996), w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, dz. cyt., s. 281. 79

Por. Jan Paweł II, Przemówienie w szpitalu „San Giacomo" (21. 12. 1980), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 134-135; tenże, Homilia w czasie liturgii słowa skierowana do chorych (Gdańsk, 12. 06. 1987), w: Jan Paweł II, Pielgrzymki do Ojczyzny. 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997, 1999. Przemówienia, homilie, dz. cyt., s. 486-489. 80

Por. Jan Paweł II, Orędzie na I Światowy Dzień Chorego (1993), w: Jan Pa-

weł II, Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 415; tenże, Orędzie na II Światowy Dzień Chorego (1994), tamże, s. 424; SD 29.

137


odnajdywania sensu i wartości własnego cierpienia 81. Dlatego też formacja personelu medycznego82 stanowi istotny element całego duszpasterstwa chorych. Za koniecznością podejmowania takiego duszpasterstwa przemawia przede wszystkim to, że w wielu przypadkach szpitale, kliniki, czy domy opieki są tylko miejscami, w których chorzy w leczeniu i ratowaniu swego życia zdani zostają jedynie na urządzenia techniczne, które nie są w stanie przezwyciężyć przeżywanych przez chorego dramatów. Prowadzone wśród umierających badania83potwierdzają, że żyją oni nadzieją, choćby najbardziej nikłą, którą może w nich podtrzymać troskliwa opieka medyczna. W wielu wypadkach sama ludzka nadzieja okazuje się jednak niewystarczająca. Ową bezsilność i niemoc lekarza mogą niekiedy wzmagać kierowane do niego pytania terminalnie chorych pacjentów o stan ich zdrowia. Z przeprowadzonych badań wynika, że 80% lekarzy uważa, iż nie należy w takiej sytuacji mówić choremu

Por. SD 2, 18; Jan Paweł II, Audiencja dla członków Kongresu Szpitali Katolickich(5\. 10.1985),w: Jan Paweł Π, O cierpieniu, cz. III, dz. cyt., s. 172-173; tenże, Przemówienie do uczestników Międzynarodowej Konferencji na temat AIDS (Rzym, 15. 11. 1989), w: Jan Paweł II, Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 532; tenże, Audiencja dla uczestników XXV Międzynarodowego Kongresu Oftalmologii (5. 05. 1986), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. III, dz. cyt., s. 208-209; tenże, Przemówienie podczas spotkania z uczestnikami międzynarodowego sympozjum nt. „Opieka nad umierającym. Aspekty spoleczno-kulturowe, medyczne, pielęgniarskie i duszpasterskie "zorganizowanegoprzez Ośrodek Bioetyki Katolickiego Uniwersytetu „Sacro Cuore" (17. 03. 1992), w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, dz. cyt., s. 234-236. 82

Por. Jan Paweł II, Wizyta w szpitalu San Carlo di Nancy w Rzymie (16. 03. 1986), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. III, dz. cyt., s. 194; tenże, Przemówienie do członków Kapituły Generalnej Zakonu Braci Szpitalnych św. Jana Bożego (17. 12. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 260. 83

Por. J. Łuczak, Cierpienie, dz. cyt., s. 54; R. Twycross, D. R. Frampton, Opieka paliatywna nad terminalnie chorym, dz. cyt., s. 34-35.


138

o faktycznym stanie zagrożenia jego życia, zaś 83% śmiertelnie chorych wyraziło pragnienie uzyskania takiej informacji 84. Widać z tego, że jednoznaczne rozwiązanie tego problemu jest ważne zarówno od strony medycznej, psychologicznej 85, ale i etycznej86. Dlatego też niezbędne są działania o charakterze opieki duchowej nad osobami chorymi, a zwłaszcza umierającymi 8'. Konieczność takiej opieki duchowej wynika przede wszystkim z tego, że człowiekowi cierpiącemu nie wystarczy przepisać na jego bóle taki czy inny lek uśmierzający, aby wyciszyć i uśpić jego cierpienie wraz ze wszystkimi problemami czy też pytaniami. W tej sytuacji dobrze zorganizowane duszpasterstwo personelu medycznego88 poprzez formację doktrynalną może przyczynić się do bardziej efektywnej i skutecznej pomocy chorym 89. Zasadniczym elementem takiej formacji winien być proces stałego pogłębiania rozumienia wiary i nadziei, które głęboko zakorzenione w ludzkim sercu potrafią

Por. A. Latawiec, Ból i cierpienie człowieka wobec śmierci, w: Problemy współczesnej tanatołogii, dz. cyt., s. 67. 85

Por. S. Głuszek, Zapis umierania. Refleksje lekarza o śmierci i umieraniu, Wyd.

Kieleckie Centrum Kultury, Kielce 1999, s. 66-71. 86 Por. P. Bortkiewicz, Etyczne problemy komunikowania prawdy ciężko choremu, w: Problemy współczesnej tanatołogii, dz. cyt., s. 135-141; por. także: M. Hebanow-

ski, J. Kliszcz, B. Trzeciak, Poradnik komunikowania się lekarza z pacjentem, Warszawa 1994, s. 9-23. 87

Por. M. Frings, Quelle demande et quelle offre soins palliatifs?, Laënnec, Revue trimestrielle, publiée par le Centre Laënnec, Paris, 1994, s. 13-18. 88

Por. Jan Paweł II, Audiencja dla członków Katolickiego Stowarzyszenia Pra-

cowników Służby Zdrowia (24. 10. 1986), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. III, dz. cyt., s. 240. Por. ChL 59; Jan Paweł II, Przemówienie z okazji trzydziestej rocznicy Konstytucji „Gaudium et spes" (Rzym, 8. 11. 1995), w: Przemówienia i homilie Ojca 89

Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 399.


139

stawić czoło wszelkim trudnościom i rozwiązywać wciąż nowe i trudne problemy codziennego życia. Możliwości takiej formacji dostarcza między innymi systematycznie prowadzona katecheza oraz promocja chrześcijańskiej kultury90. Ważną rolę w odkrywaniu sensu ludzkiego cierpienia mają do spełnienia także środowiska opiniotwórcze. Potrzeba zaangażowania wszystkich środowisk w kształtowanie pozytywnego patrzenia na sens ludzkiego cierpienia wynika przede wszystkim z tego, że staje on przed całą społecznością ludzką. Środowiska społeczne mają do spełnienia ważną rolę w ukazywaniu społecznego wymiaru ludzkiego cierpienia. Szczególne zadanie spada na środki społecznego przekazu, do których trzeba zaliczyć: prasę, radio, telewizję, kinematografię, a także łączność satelitarną, komputer, itd., gdyż poprzez nie można wpływać i kształtować opinię społeczną w tej tak ważnej dla ludzkości sprawie. Prócz tego środki te umożliwiają ludziom chorym, cierpiącym, starym kontakt ze światem91, a także służą zawiązywaniu więzów międzyludzkich oraz wyzwalaniu solidarności między narodami i kulturami na całej ziemi92. Zarówno zakres jak i możliwości kształtowania przez media świadomości człowieka wymagają, aby odpowiedzialni za te środki dbali o duchowe dobro człowieka, zwłaszcza człowieka chorego i cierpiącego. Wyrazem takiej troski jest przekazywanie w mediach pełnej

Por. ChL 60, 36-38; RH 7; EA 69; US 2; EV 36; a także: Jan Paweł II, List do kapłanów na Wielki Czwartek 1989, w: Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 242-246; tenże, Dar i tajemnica. W pięćdziesiątą rocznicę moich święceń kapłańskich, Wyd. Św. Stanisława B.M. Archidiecezji Krakowskiej, Wydawnictwo WAM, Kraków 1996, s. 66-67, 87-88. 91

Por. Jan Paweł II, Orędzie na XVI Światowy Dzień Środków Społecznego Prze-

kazu (10. 05. 1982), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, dz. cyt., s. 209-213. 92


(1988), w: Jan Paweł II, Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 240-241.


140

prawdy o człowieku, która ma swój najgłębszy fundament w Bogu 93, a która została w pełni objawiona przez Chrystusa. Istotą tej prawdy jest

świadomość

natury

człowieka

94

stworzonego

na

podobieństwo

Bo-

95

ga i przeznaczonego do wiecznego z Nim przebywania . Służba taka wymaga także podejmowania tematów związanych nie tylko z doczesnym aspektem życia, ale również tych, które mówią o możliwościach osiągnięcia życia wiecznego96, bo są to tematy szczególnie ważne dla osób cierpiących i chorych97, a także tych w podeszłym wieku98. Innym wyrazem służby szeroko rozumianych mediów człowiekowi choremu i cierpiącemu jest propagowanie i poszanowanie życia i godności człowieka. Chodzi tu o budzenie wrażliwości opinii publicznej na absolutną wartość ludzkiego życia we wszystkich jego stadiach, poczynając od chwili poczęcia aż do naturalnej śmierci, i we wszystkich

93


(1994), w: Jan Paweł II, Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 255. 94


(1985), w: Jan Paweł II, Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 226. 95

A

Por. Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1980), w: Jan Paweł II, Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 12-13; TMA, s. 16. 96

Por. Jan Paweł II, Przemówienie do przedstawicieli innych religii i kultur (Delhi, 2. 02. 1986), w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, dz. cyt., s. 452-453; tenże, Przemówienie do Papieskiej Akademii Nauk (31. 10. 1993), tamże, s. 345-346. 97


(1986), w: Jan Paweł II, Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 232235; tenże, Orędzie na Wielki Post: „Co uczynicie Jemu, Mnie uczynicie (1991), t. II, dz. cyt., s. 541-542; tenże, Orędzie na Wielki Post (1996), tamże, s. 551-552; ChL 44. 98

Por. Jan Paweł II, Spotkanie z ludźmi w podeszłym wieku (Monachium, 19. 11. 1980), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia, dz. cyt., s. 35-42; tenże, Spodnie z osobami starszymi, chorymi i ułomnymi w Haus der Barmherzigkeit w Wiedniu (11. 09. 1983), tamże, s. 76-84.


141

jego formach, także wtedy, gdy jest naznaczone chorobą czy jakąkolwiek

ułomnością

sprzeciwu

wobec

fizyczną

bądź

mentalności

duchową.

Postawa

hedonistycznej

i

taka

domaga

materialistycznej,

się we-

dług których życie tylko wówczas zasługuje na odpowiednią troskę i ochronę, gdy odznacza się młodością, pięknem i zdrowiem". Wreszcie, nie bez znaczenia w służbie człowiekowi winny być propagowane działania o charakterze profilaktyczno-edukacyjnym. Powinny one ukazywać sedno współczesnych zagrożeń egzystencji człowieka, takich jak: narkomania, choroby zakaźne, w szczególności zaś AIDS100. Zasadność takich programów tkwi w możliwościach wpływania przez media na zmianę mentalności człowieka - poprzez ukazywanie prawdziwych ideałów kształtujących ludzkie życie 101 - oraz na wartości moralne, a wreszcie na kształtowanie konstruktywnej wizji godności osoby ludzkiej i jej transcendentnego przeznaczenia 102.

Por. Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu (1986), w: Jan Paweł II, Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, dz. cyt., s. 233; tenże, Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu (1987), tamże, s. 239; tenże, Nieprzemijające wartości encykliki. Przemówienie do uczestników sympozjum zorganizowanego z okazji 25-lecia ogłoszenia encykliki „Humanae vitae " (26. 11. 1993), w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, dz. cyt., s. 254-256. 100

Jan Paweł II, Audiencja dla członków „Hospitalite de Notre Dame de Lourdes " (18. 03. 1985), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. III, dz. cyt., s. 117-118. Por. Jan Paweł II, Audiencja dla uczestników VIII Światowego Kongresu Wspólnot Terapeutycznych (7. 09. 1984), w: Jan Paweł II, O cierpieniu, cz. III, dz. cyt., s. 67-70. 102

Por. Jan Paweł II, Przemówienie do uczestnikówMiędzynawdowej Konferencji na temat AIDS (Rzym, 15. 11. 1989), w: Jan Paweł II, Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II, dz. cyt., s. 525-526; por. J. Juszczak, A. Gładysz, AIDS. Epidemiologia, patogeneza, klinika, leczenie, zapobieganie, poradnictwo, Volumed, Wrocław 1992, s. 263-264.

ZAKOŃCZENIE

Jaka jest prawda o ludzkim cierpieniu i umieraniu, jaki jest sens cierpienia i umierania człowieka? Pytania te przewijały się niemal przez wszystkie strony niniejszego opracowania. Znalezienie, a przede wszystkim przyjęcie podanej na nie odpowiedzi nie przychodzi nikomu łatwo. Wymaga bowiem określonego światopoglądu, który człowiek musi zaakceptować i uwierzyć w jego realność. Światopogląd taki podsuwa mu chrześcijaństwo, które wyznaje swą wiarę w przeznaczenie człowieka do życia z Bogiem. Za podstawę realności wiary w przeznaczenie człowieka do życia z Bogiem przyjmuje tajemnicę Jezusa, w której Bóg okazał swą solidarność z człowiekiem poprzez przyjęcie ludzkiej natury, a także poprzez podzielenie losu człowieka aż po śmierć. Chrześcijaństwo w tajemnicy Jezusa podkreśla przy tym jeszcze jeden moment, który jest rozstrzygający w wierze w przeznaczenie człowieka do życia z Bogiem. Elementem tym jest fakt zmartwychwstania

Jezusa.

Właśnie

na

zmartwychwstaniu Jezusa

opiera

się

nauczanie o sensie ludzkiego cierpienia i umierania. Mówi ono o nadziei chrześcijańskiej. Chrześcijańskie wyjaśnianie sensu ludzkiego cierpienia i umierania nie przeszkadza, aby cierpienie i śmierć nazwać złem, które ma swoje korzenie w grzechu. Istotę tego zła upatruje się w ugodzeniu godności człowieka, który z woli Boga miał nie podlegać cierpieniu i śmierci. Wskazując na źródło cierpienia, chrześcijaństwo wyjaśnia, że dopiero

143

Zakończenie

ugodzenie natury człowieka przez grzech spowodowało i ściągnęło na niego cierpienie i konieczność umierania, a także i to, że człowiek z tego zła nie jest w stanie się sam uwolnić. Wyzwolenie z tego nieszczęścia przyniósł mu dopiero Jezus, przez swą śmierć na krzyżu i przez swoje zmartwychwstanie. Oba te wydarzenia stały się też obrazem nadziei, która przyświeca człowiekowi cierpiącemu i zagrożonemu śmiercią. Kościół czerpiąc swą naukę cierpienie człowieka dzięki jego na chrzcie otrzymuje już tu na sens. Odkrycie to posiada swe

o cierpieniu z Objawienia uczy, że związaniu się z Bogiem przez Jezusa ziemi nowe, religijne znaczenie, nowy źródło w znalezieniu drogi jednoczącej

człowieka z Jezusem Chrystusem. Dzięki temu zjednoczeniu możliwe jest coraz pełniejsze upodabnianie się do zwracającego się do człowieka z miłością Jezusa. Odkrycie to wypełnia człowieka nadzieją udziału w Jego zwycięstwie nad złem, grzechem i śmiercią poprzez udział w zmartwychwstaniu. Odkrywana na drodze zjednoczenia z Jezusem Chrystusem wartość ludzkiego cierpienia ukazuje człowiekowi możliwość uczestniczenia w zbawczym dziele Jezusa, a także szansę odzyskania utraconej przez grzech godności dziecka Bożego. Tym niemniej odnalezienie pełnego sensu cierpienia zawsze jest długim procesem, który domaga się wielkiego wysiłku zarówno tych, którzy cierpią, jak i tych, którzy z cierpiącymi są w kontakcie. Wzajemne wspieranie się jednych i drugich z całą pewnością pomaga w zrozumieniu, że cierpienie nie jest karą, a drogą prowadzącą do pełni życia, które człowiekowi zapewnia Bóg.

CONCLUSION

Quel est le sens de la souffrance et de la mort de l'homme? Cette question traverse presque toutes les pages de cet essai. La réponse à cette profonde interrogation n'est pas facile à trouver, par personne. Elle exige un point de vue qui s'impose, par sa réalité, à tout homme. En effet, ce point de vue lui est proposé par la foi chrétienne qui suppose l'alliance de l'homme avec Dieu. C'est finalement le mystère de la souffrance et de la mort du Christ qui indique la solidarité du Seigneur qui, en prenant la nature humaine, a partagé le destin de l'homme j'usqu' à sa mort. Cependant, le moment décisif de la foi chrétienne se trouve dans la résurrection du Christ - Jésus qui dépasse la mort de l'homme et l'unit définitivement à Dieu. C'est, précisément, la résurrection de Jésus - Christ qui donne un sens unique à la souffrance et à la mort de l'homme. Néanmoins, le sens chrétien de la souffrance et de la mort humaine ne supprime pas le mal qui prend sa source dans le péché. L'identité de ce mal se trouve dans la blessure de la dignité humaine qui, de par la volonté divine, devait garder sa grandeur, en dehors de toute souffrance et de toute sa mort. En indiquant la source du mal, le christianisme explique, d'une part, que la blessure du péché a entraîné la souffrance et la nécessité de la mort, et d'autre part, que l'homme n'est pas capable par lui - même à s'en libérer.

145

Conclusion

La délivrence définitive lui a été apportée par la mort de Jésus Christ sur la croix et par sa glorieuse résurrection. Le salut apporté par le Christ est devenu la source de l'espérance de tout homme qui souffre, et de celui que la mort menace. Considérant cet événement, l'Eglise puise son enseignement dans la Révélation du Christ et proclame que la souffrance de l'homme, grâce à son Alliance avec Dieu, prend un nouveau sens spirituel. Cette vérité possède sa source dans l'union de l'homme avec Jésus - Christ. L'union avec Jésus - Crucifié attire l'amour du Fils de Dieu envers l'homme souffrant. Cet amour du Christ remplit l'homme de l'espérance de participer avec le Seigneur à la victoir sur le mal, sur le péché et la mort, dans sa glorieuse résurrection. L'espérience de l'union avec le Christ permet à l'homme souffrant de participer à l'oeuvre du salut et lui donne la chance de retrouver sa dignité d'enfant de Dieu. La redécouverte du sens de la souffrance est un long processus qui exige, en effet, de la part de ceux qui souffrent et de ceux qui les accompagnent, la solidarité mutuelle les uns avec les autres et aide certainement a la compréhension du sens de la souffrance, qui n'est pas une punition, mais bien un chemin de plénitude de la vie que Dieu assure à l'homme.

BIBLIOGRAFIA

I. ŹRÓDŁA 1. DOKUMENTY WYDANE PRZEZ OJCA ŚWIĘTEGO JANA PAWŁA II a. Encykliki Encyklika „ Centesimus annus " Ojca Świętego Jana Pawła II do czcigodnych braci w episkopacie, do kapłanów i rodzin zakonnych, do wiernych Kościoła katolickiego i wszystkich ludzi dobrej woli w setną rocznicę encykliki „Rerum novarum" (Rzym 1991). Encyklika ,,Dives in misericordia" Ojca Świętego Jana Pawła II o Bożym miłosierdziu (Rzym 1980). Encyklika „Dominum et Vivificantem " Ojca Świętego Jana Pawła II o Duchu Świętym w życiu Kościoła i świata (Rzym 1986). Encyklika „ Evangelium vitae " Ojca Świętego Jana Pawła II o wartości i nienaruszalności życia ludzkiego (Rzym 1995). Encyklika „Laborem exercens " Ojca Świętego Jana Pawła II o pracy ludzkiej (z okazji 90 rocznicy encykliki „Rerum novarum "), w której zwraca się do czcigodnych braci w biskupstwie, do fapłanów, do rodzin zakonnych, do drogich synów i córek Kościoła oraz do wszystkich ludzi dobrej woli (Castel Gandolfo 1983).

147

Bibliografia

Encyklika

„Redemptor

hominis"

Ojca

Świętego

Jana

Pawła

II,

w której zwraca się do czcigodnych braci w biskupstwie, do kapłanów, do rodzin zakonnych, do drogich synów i córek Kościoła oraz do wszystkich ludzi dobrej woli (Rzym 1979). Encyklika „Redemptoris Mater" Ojca Świętego Jana Pawła II o błogosławionej Maryi Dziewicy w życiu pielgrzymującego Kościoła (Rzym 1987). Encyklika „Redemptoris missio" Ojca Świętego o stałej aktualności posłania misyjnego (Rzym 1990). Encyklika „Slavorum apostoli" (1985). Encyklika „Sollicitudo rei socialis" (1987).

Jana

Pawła

II,

Encyklika „ Veritatis splendor" do wszystkich biskupów Kościoła katolickiego o niektórych podstawowych problemach nauczania moralnego Kościoła (Rzym 1993). Encyklika „ Ut unum sint" (1995).

b. Adhortacje Adhortacja apostolska „ Catechesi tradendae " o katechizacji w naszych czasach (1979). Adhortacja apostolska „Familiaris consortio " (Rzym 1981). Adhortacja apostolska „Pastores dabo vobis", 1992. Adhortacja apostolska „Reconciliatio etpaenitentia", 1984. Adhortacja apostolska „Redemptoris custos", 1989. Adhortacja apostolska „Redemptionis donum ", 1984. Adhortacja apostolska „ Vita Consecrata", 1996. Posynodalna 1988).

Adhortacja

apostolska

„

Christifideles

laid

Posynodalna Adhortacja apostolska „Ecclesia in Africa ", 1995.

"

(Rzym

Bibliografia

c. Listy List apostolski motu proprio „Dolentium Hominum ", ustanawiający Papieską Komisję ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia (11. 02. 1985), w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej BIBLOS, pod red. ks. K. Szczygła, Tarnów 1998. Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawia II, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997. List do osób w podeszłym wieku (Watykan, 1. 10. 1999). Duchowa troska o chorego, Wyd. Księży Sercanów „SCJ", Kraków 1999.

d. Przemówienia i homilie Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, [t. I], Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1983. Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. II ( 1. 11. 1981 — 20. 10. 1985), Libreria Editrice Vaticana, Roma 1986. Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. III (27. 10. 1985 - 16. 10. 1988), Edizioni Aquila Bianca, Libreria Editrice Vaticana, pod red. ks. S. Dziwisza, ks. J. Kowalczyka, ks. T. Rakoczego, Roma 1989, s. 31-32. Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. IV (23. 10. 1988 - 20. 10. 1991), Edizioni Aquila Bianca, Libreria Editrice Vaticana, Rzym 1991, s. 280-281. Anioł Pański z Papieżem Janem Pawłem II, t. V (27. 10. 1991-16. 10. 1994), Edizioni Aquila Bianca, Libreria Editrice Vaticana, pod red. ks. S. Dziwisza, ks. H. Nowackiego, ks. S. Ryłko, Rzym 1995, s. 169-170.

148

149

Bibliografia

Cierpienie ma tysiąc twarzy. Jan Paweł II i chorzy, oprać. Z. Ryn, Wydawnictwo Znak, Kraków 1988, s. 46-47. Ewangelia

cierpienia.

Wybór

homilii,

przemówień

i

dokumentów,

Wydawnictwo Znak, Kraków 1997. Jan Paweł II i cierpienie, album, praca zbiorowa, pod red. M. Ferrari, Wyd. Velar, Gorle (BG) 1996. Jan Paweł II w Polsce. 1979-1983-1987. Przemówienia i homilie, IW PAX, Warszawa 1991. Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Bóg Ojciec, Wydawnictwo M., Apostolicum, Kraków-Ząbki 1999. Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Duch Święty, Wydawnictwo M., Apostolicum, Kraków-Ząbki 1999. Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Jezus Chrystus, Wydawnictwo M., Apostolicum, Kraków-Ząbki 1999. Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła

II.

Kościół,

Wydawni-

ctwo M., Apostolicum, Kraków-Ząbki 1999. O Aniołach i Szatanie, Wydawnictwo M., Kraków 1998. O cierpieniu. Wypowiedzi Ojca Świętego do chorych i pracowników służby zdrowia (1978-1982), Wydawnictwo Sióstr Loretanek, Warszawa 1985. O cierpieniu. Wypowiedzi Ojca Świętego do chorych i pracowników służby zdrowia, wybór i przygotowanie do druku Maria Kloss, część I (1978-1981), Wydawnictwo Ojców Franciszkanów, Niepokalanów 1988. O cierpieniu. Wypowiedzi Ojca Świętego do chorych i pracowników służby zdrowia, wybór i przygotowanie do druku Maria Kloss, część II, (1982-1984), Wydawnictwo Ojców Franciszkanów, Niepokalanów 1988. O cierpieniu. Wypowiedzi Ojca Świętego do chorych i pracowników służby zdrowia, wybór i przygotowanie do druku Maria Kloss, część III, ( 1984-1986), Wydawnictwo Ojców Franciszkanów, Niepokalanów 1993. Pielgrzymka Jana Pawia II do Polski. tacja. Te fat autoryzowany, Pallottinum, s. 188-190.

Przemówienia. DokumenPoznań-Warszawa 1979,

Bibliografia

Pielgrzymki 1999.

do

Ojczyzny.

Przemówienia,

homilie,

1979, pod

150

1983, red.

1987, J.

1991,

1995,

Poniewierskiego,

1997,

Wydaw-

nictwo Znak, Kraków 1999. Pokój Tobie Polsko! Ojczyzno moja! Jan Paweł IIznów na polskiej ziemi, Libreria Editrice Vaticana, Rzym 1983, s. 146-148. Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawła II, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997. W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej BIBLOS, pr. zb. pod red. ks. K. Szczygła, Tarnów 1998, s. 254-257.

e. Orędzia Ewangelia

cierpienia.

Wybór

homilii,

przemówień

i

dokumentów,

Wydawnictwo Znak, Kraków 1997. O cierpieniu. Wypowiedzi Ojca Świętego do chorych i pracowników służby zdrowia (1978-1982), Wydawnictwo Sióstr Loretanek, Warszawa 1985, s. 226-233. Ożyciu, Wydawnictwo M., Kraków 1999, s. 132-139. Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, 1.1, Wydawnictwo Św. Stanisława B.M. Archidiecezji Krakowskiej, Wydawnictwo M., Kraków 1998, s. 213-218. Orędzie na III Światowy Dzień Chorego (1995), w: Duchowa troska o chorego, Wyd. Księży Sercanów „SCJ", Kraków 1999, s. 24-28.

f. Inne teksty źródłowe Jan Paweł II, Dar i tajemnica. W pięćdziesiątą rocznicę moich święceń kapłańskich, Wydawnictwo WAM, Wydawnictwo Św. Stanisława B.M. Archidiecezji Krakowskiej, Kraków 1996.

151

Bibliografia

Jan Paweł II, Moja moc z Was. Ojciec Święty do chorych, Wybór myśli z pism i przemówień Ojca Świętego Jana Pawła II na każdy dzień roku zestawił Z. Peszkowski, Instytut Prymasowski Ślubów Narodu, Warszawa 1986. Jan Paweł, Nie lękajmy się prawdy. Rachunek sumienia Kościoła na Trzecie Tysiąclecie, przeł. A. Lechocka, Wydawnictwo M., Apostolicum, Kraków-Ząbki 1997. Jan Paweł II, KUL, Lublin 1994.

Przekroczyć

próg

nadziei,

Redakcja

Wydawnictw

2. INNE DOKUMENTY KOŚCIOŁA Leon XIII,

Encyklika

„Liberiaspraestantissimum " (20. 06. 1888):

Leonis XIII P.M. Acta, VIII, Romae 1989. Katechizm Kościoła Katolickiego, 1994. Paweł VI, Encyklika „Populorumprogressio " (1967). Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen Gentium, 1964. Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium etspes, 1965. Sobór Watykański II, Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate, 1965. Sobór Watykański II, Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae, 1965. Sobór Watykański II, Dekret wania myśli Inter mirifica, 1963.

o

środkach

społecznego

przekazy-

Bibliografia

II. OPRACOWANIA a. Druki zwarte Aby dowartościować cierpienie, oprać. ks. Zb. K. Szostkiewicz, Kuria Metropolitalna Warszawska - Wydział Duszpasterstwa 1988. Adamczak M., Sęk H., Znaczenie pojęcia „Jakość życia " w opiece psychologicznej pacjentów onkologicznych, w: Jakość życia w chorobie nowotworowej. Wybrane zagadnienia, pr. zb. pod red. J. Meyza, Centrum Onkologii Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie, Warszawa 1997, s. 248-260. Antonelli F., Oblicza śmierci. Jak hztałtować właściwą postawę wobec śmierci?, tłum. J. Dembska, Wydawnictwo M., Kraków 1995. Baile Walter F., Jakość życia a zaburzenia depresyjne u chorych onkologicznych, w: Jakość życia w chorobie nowotworowej. Wybrane zagadnienia, pr. zb. pod red. J. Meyza, Centrum Onkologii Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie, Warszawa 1997, s. 167-181. Bogusz J., Lekarz i jego chorzy, PZWL, Warszawa 1984. Boniecki Α., Notes rzymski (fragmenty), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia. Wybór homilii, przemówień i dokumentów, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997, s. 211-214, 220-221, 223. Boniecki Α., Frossard Α., Lehnert M., Jan Paweł II w krainie cierpienia (fragmenty), w: Jan Paweł II, Ewangelia cierpienia. Wybór homilii, przemówień i dokumentów, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997, s. 211-226, 232-241. Boros L., Mysterium mortis. Człowiek w obliczu ostatecznej decyzji, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1974. Bortkiewicz P., Etyczne problemy komunikowania prawdy ciężko choremu, w: Problemy współczesnej tanatologii. Medycyna —Antropologia kultury - Humanistyka, pr. zb. pod red. J. Kolbuszewskiego, Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, SUDETY Oficyna wydawnicza oddziału wrocławskiego PTTK, Wrocław 1997, s. 135-144.

152

153

Bibliografia

Bréhant J., Thanatos. Chory i lekarz w obliczu śmierci, Wydawnictwo Ancher, Warszawa 1993. Bujak Fr., Cierpienie, w: Encyklopedia katolicka, t. III, pr. zb. pod red. R. Łukaszyka, L. Bieńkowskiego, F. Gryglewicza, Lublin 1979, s. 476-477. Chapman A. H., Leczenie zaburzeń emocjonalnych, PZWL, Warszawa 1973. Cierpienie ma tysiąc twarzy. Jan Paweł II i chorzy, oprać. Z. Ryn, Wydawnictwo Znak, Kraków 1988. Czerwik S., Odnowiona liturgia sakramentu namaszczenia chorych, w: Ludzie chorzy i starsi w Kościele, pr. zb. pod red. ks. J. Charytańskiego SJ, Wydawnictwo ATK, Warszawa 1981, s. 105-121. Czuszyńska Z., Jakość życia chorych w terminalnym okresie choroby nowotworowej, w: Podstawy opieki paliatywnej w chorobach nowotworowych, pr. zb. pod red. M. Hebanowskiego, K. de Walden-Gałuszko, Z. Żylicza, PZWL, Warszawa 1998, s. 192-200. Dąbrowski K., Dezintegracja pozytywna, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979. Dąbrowski K., Elementy filozofii rozwoju, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1989. Dąbrowski K., Wprowadzenie do higieny psychicznej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1979. Duchowa troska o chorego, pod red. ks. L. Szczepaniaka SCJ, Wyd. Księży Sercanów, Kraków 1999. Durda W, Chrześcijańska postawa wobec cierpienia według idei Apostolstwa Chorych, Kraków 1998. Franki Viktor Ε., Homo patiens. Logoterapia i jej kliniczne zastosowanie. Pluralizm nauk a jedność człowieka. Człowiek wolny, Wydawniczy PAX, Warszawa 1984.

Instytut

Frossard Α., ,J\fie lękajcie się!". Rozmowy z Janem Pawiem II, Wyd. Libreria Editrice Vaticana, (wyd. w języku polskim pod red. ks. S. Dziwisza, ks. J. Kowalczyka, ks. T. Rakoczego), Rzym 1982.

Bibliografia

Głuszek S., Zapis umierania. Refleksje lekarza o śmierci i umieraniu, Wyd. Kieleckie Centrum Kultury, Kielce 1999. Grudniok Fr., Blaski cierpienia, Wyd. Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1987. Grudniok Fr., Skarb cierpienia, Wyd. Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1994. Hebanowski M., Kliszcz J., Trzeciak B., Poradnik komunikowania się lekarza z pacjentem, Warszawa 1994. Heszen-Klemens I., Psychologia medyczna. Główne kierunki badań, Uniwersytet Śląski, Katowice 1983. Heszen-Niejodek I., Rola psychologa pracującego z chorym somatycznie, w: Rola psychologa w diagnostyce i leczeniu chorób somatycznych, pr. zb. pod red I. Heszen-Niejodek, PZWL, Warszawa 1990, s. 15-43. Heszen-Niejodek I., Jarosz M., Stosunek lekarz -pacjent. Całościowe podejście do pacjenta, w: Psychologia lekarska, pr. zb. M. Jarosz, PZWL, Warszawa 1988, s. 308-312. Jan Paweł II do Kościoła w Polsce. 20 lat papieskiego nauczania, wybór i opracowanie ks. Z. Wietrzak SJ, Wydawnictwo WAM, Kraków 1998. Jan Paweł II i cierpienie, album, pr. zb., pod red. M. Ferrari, Wyd. Velar, Gorle (BG) 1996. Juszczak J., Gładysz Α., AIDS. Epidemiologia, patogeneza, klinika, leczenie, zapobieganie, poradnictwo, Volumed, Wrocław 1992. Kawczyńska-Butrym Z., Funkcjonowanie rodziny a choroba. Analiza socjologiczna, Lublin 1987. Kebers C, Jak mówić o cierpieniu i śmierci?, Wydawnictwo WAM, Kraków 1994. Kępiński Α., Melancholia, PZWL, Warszawa 1974. Kępiński Α., Psychopatologia nerwic, PZWL, Warszawa 1972. Kluz W. OCD, Czas siewu. Karol Józef Wojtyła - Jan Paweł II, Księgarnia św. Jacka, Katowice 1995.

154

155

Bibliografia

Kondas

O.,

Psychologia

kliniczna,

Państwowe

Wydawnictwo

Nau-

kowe, Warszawa 1984. Kubacka-Jasiecka D., Pomiędzy copingiem a obroną... zmagania się z kryzysem choroby poprzez procesy wewnątrzpsychiczne, w: Radzenie sobie i pomoc innym w zdrowiu i chorobie, pr. zb. pod red. L. Szewczyka, Akademia Medyczna, Lublin 1997, s. 29-32. Kübler-Ross E., La mort, dernière étape de la croissance, Pocket, collection: L'Âge d'être, Paris, 1993. Kübler-Ross E., La mort est une question vitale. L'accompagnement des mourants pour changer la vie, Édition Albin Michel, Paris 1996. Kübler-Ross E., Rozmowy o śmierci i umieraniu, Warszawa 1979. Kübler-Ross Ε., Życiodajna śmierć. O życiu, śmierci i życiu po śmierci, tłum. E. Stahre-Godycka, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1996. Küng H., Bóg a cierpienie, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1976. Leone S., Tripaldi O. E. OH, Papież w służbie cierpiącym, w: Jan Paweł II i cierpienie, album, pr. zb., pod red. M. Ferrari, Wyd. Velar, Gorle (BG) 1996, s. 71-76. Łepska L., Krople oliwy w lampie, w: Przed przejściem. Rozważania o opiece hospicyjnej, pr. zb. pod red. M. D. Spiewakowskiej, ks. R. Szpakowskiego SDB, Wydawnictwo Salezjańskie „iskra", Warszawa 1997, s. 70-78. Lubienicki Z., Pytanie o sens życia jako problem Boga dzisiaj, Wydawnictwo Świętego Krzyża, Opole 1999. Łuczak J., Cierpienie. Charakterystyka. Rozpoznawanie. Wspomaganie cierpiących. Powinności leczących. Jak skuteczniej pomagać cierpiącym chorym?, w: Problemy współczesnej tanatołogii. Medycyna — Antropologia kultury - Humanistyka, pr. zb. pod red. J. Kolbuszewskiego, Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, SUDETY Oficyna wydawnicza oddziału wrocławskiego PTTK, Wrocław 1997, s. 43-64. Makselon J., Lęk wobec śmierci. (Wybrane teorie i badania psychologiczne), Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków 1988.

Bibliografia

156

Marek Z., Niektóre przyczyny konfliktów między pacjentem a lekarzem, w: Etyka i deontologia lekarska, pr. zb. pod red. T. Kielanowskiego, PZWL, Warszawa 1985, s. 168-188. Mellibruda L., Terapia psychologiczna w chorobach somatycznych, w: Rola psychologa w diagnostyce i leczeniu chorób somatycznych, pr. zb. pod red I. Heszen-Niejodek, PZWL, Warszawa 1990, s. 66-94. Messori V., Wyzwanie wobec śmierci. Nadzieja chrześcijańska: rzeczywistość czy złudzenie?, Wydawnictwo M., Kraków 1995. Nuland Sherwin B., Jak umieramy, tłum. z ang. Maria Lewandowska, pod. red. H. Klimek, Wyd. Świat Książki, Warszawa 1996. Osińska K., Spojrzenie lekarza na sakrament namaszczenia chorych, w: Ludzie chorzy i starsi w Kościele, pr. zb. pod red. ks. J. Charytańskiego SJ, Wydawnictwo ATK, Warszawa 1981, s. 122-135. Pecyna M. B., Pacjent i jego rodzina w komunikacji lekarskiej, Warszawa 1993. Pera H., Sam nie podołam, w: Sens choroby, sens śmierci, sens życia, pr. zb. pod red. H. Bortnowskiej, Wydawnictwo Znak, Kraków 1993, s. 177-237. Pieter J., Ogólna wa-Kraków 1967.

metodologia

pracy

naukowej,

Wrocław-Warsza-

Podstawy opieki paliatywnej w chorobach nowotworowych, pod red. M. Hebanowskiego, K. de Walden-Gałuszko, Z. Żylicza, PZWL, Warszawa 1998. Richardson Ε., Opieka paliatywna dla pielęgniarek, Wyd. Fundacja Pomoc Krakowskiemu Hospicjum, Kraków 1997. Ricoeur P., Zło, Warszawa 1992. Ryszka Cz., Charyzmat Apostoła, Wydawnictwo WAM, Kraków 1987. Sakramenty chorych, obrzędy i duszpasterstwo, Wyd. Księgarnia św. Jacka, Katowice 1978. Saunders C, End from 1961.

a sudden death,

Frontier-Winter,

London

157

Bibliografia

Saunders

C,

Hospicjum

św.

Krzysztofa,

w:

Sens

choroby,

sens

śmierci, sens życia, pr. zb. pod red. H. Bortnowskiej, Wydawnictwo Znak, Kraków 1993. . Schattner M., Souffrance et dignité humaine. Pour une médecine de la personne, Édition Marne, 1995. Sikorski T., Sens życia, w: Słownik teologiczny, pod red. A. Zuberbiera, Księgarnia św. Jacka, Katowice 1998, s. 530-531. Sokolik Z., Psychoanaliza (ortodoksyjna i teorie relacji z obiektem). Neopsychoanaliza, w: Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy, pod red. L. Grzesiuka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 19-31. Sporken P., Postępowanie z umierającymi, w: Z pomocą umierającym. Przyczynki do rozmowy na temat umierania i śmierci, oprać. H. Nikelski, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1989, s. 12-98. Strojnowski S, Depresja, w: Encyklopedia katolicka,

t.

III,

pod

red. R. Łukaszyka, L. Bieńkowskiego, F. Gryglewicza, Lublin 1979, s. 1183-1184. Szostkiewicz Z. K., Świadkowie Ewangelii cierpienia, Wyd. Księży Marianów, Warszawa 1997. Szulc T., Jan Paweł II, Wyd. Świat Książki, Warszawa 1996. Świrydowicz T., Problematyka filozoficzna w w: Problemy współczesnej tanatołogii. Medycyna — ry - Humanistyka, pod red. J. Kolbuszewskiego, rzystwo Naukowe, SUDETY Oficyna wydawnicza

opiece paliatywnej, Antropologia kultuWrocławskie Towaoddziału wrocław-

skiego PTTK, Wrocław 1997, s. 167-174. Teilhard de Chardin P., O szczęściu, cierpieniu i miłości, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1981. Twycross Robert G., Frampton Dawid R., Opieka paliatywna nad terminalnie chorym, tłum. i red. M. Krajnik i Z. Żylicz, Margrafsen, Bydgoszcz 1996. Urs von Balthasar H., Chrześcijanin i lęk, seria: Problemy Teologiczne 1, Wydawnictwo WAM, Kraków 1997.

Bibliografia

Verspieren

P.,

Face

à celui

qui

158

meurt.

Euthanasie,

acharnement

thérapeutique, accompagnement, Desclée de Brouver, Paris 1984. Walden-Gałuszko

K.

de,

Ocena

jakości

życia

uwarunkowana

sta-

nem zdrowia, w: Jakość życia w chorobie nowotworowej. Wybrane zagadnienia, pod red. J. Meyza, Centrum Onkologii Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie, Warszawa 1997, s. 77-81. Walden-Gałuszko K. de, U kresu. Opieka psychopaliatywna, czyli jak pomóc choremu, rodzinie i personelowi medycznemu środkami psychologicznymi, Wydawnictwo Medyczne MAKmed, Gdańsk 1996. Zabielski J., Tajemnica ludzkiego cierpienia w ujęciu Jana Pawła II, w: Ulga w cierpieniu, Fundacja Rozwoju Dzieła Miłosierdzia w Częstochowie, Śląska Akademia Medyczna, pr. zb. pod red. ks. E. M. Lorka, Katowice 1993, s. 17-24. Zaborowski szawa 1990.

P.,

Filozofia

postępowania

lekarskiego,

PZWL,

War-

Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, PZWS, Warszawa 1968. Zdybicka Z. J., Człowiek i religia. Zarys filozofii religii, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1977. Zeigarnik B. W., Podstawy patopsychologii

klinicznej,

Państwowe

Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983. Zwalczanie bólów nowotworowych, pod red. J. Kujawskiej-Tenner, J. Łuczaka, M. Okupny, Wyd. Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, Warszawa 1994. Żylicz Z., Walden-Gałuszko K. de, Zapaśnik Α., Ogólne zasady leczenia i opieki w daleko zaawansowanym okresie choroby nowotworowej, w: Podstawy opieki paliatywnej w chorobach nowotworowych, pod red. M. Hebanowskiego, K. de Walden-Gałuszko, Z. Żylicza, PZWL, Warszawa 1998, s. 12-24.

159

Bibliografia

b. Czasopisma AbivenM., Umieranie z godnością, „Medicus" 1992, nr 4, Vol. 1, s. 5-7. Frings M., Quelle demande et quelle offre soins palliatifs?, „Laënnec", Revue trimestrielle, publiée par le Centre Laënnec, 1994, s. 1318. Gadacz T., Enigma cierpienia, „Znak", 48 (1998) nr 516, s. 29-40. Gaertner, H., Lekarz, pacjent i empatia, „Sztuka Leczenia" 3 (1997) 3, s. 37-42. Luban-Plozza B., Psychosomatyczne podejście do pacjenta, „Sztuka Leczenia", 2 (1996) 2, s. 9-28. Grochmal-Bach B., Somatoterapia a wartości noetyczne związane z cierpieniem, „Sztuka Leczenia", 2 (1996) 4, s. 95-100. Marketos S. Β., Przyszłość edukacji medycznej w szerszym ujęciu, „Sztuka Leczenia", 2 (1996) 2, s. 75-83. Molley E., Dobra rada pomaga odzyskać spokój ducha, „Medicus", 1992 nr 4, Vol. 1, s. 7-11. Rosłon J. W., Biblijne spojrzenie na zagadnienie choroby i cierpienia, „Collectanea Theologica", 45 (1975) f. 3, s. 102-107. Schillebeecks E., Tajemnica nieprawości i tajemnica zmiłowania (pytania wyrastające z ludzkiego cierpienia), „Znak", 29 (1977), nr 272-273, s. 278-305. Ventafridda V, Dyskusja okrągłego stołu. W domu czy w szpitalu?, „Medicus", 1992 nr 4, Vol. 1, s. 11-18. Wałęska-Siempińska M., Moralne Opieka paliatywno-hospicyjna wobec „Sztuka Leczenia", 3 (1997) 1, s. 58-70.

problemy ideologii

śmierci szpitalnej

i

umierania. i

eutanazji,

Cierpienie, umieranie, nadzieja

Cierpienie hrabiego Mortena

Cierpienie, śmierć, dalsze życie: pisma wybrane

Cierpienie, umieranie, nadzieja

Cierpienie hrabiego Mortena

Cierpienie, śmierć, dalsze życie: pisma wybrane

Recommend Documents