Baş Veren Inkılapçı - Ali Suavi

http://genclikcephesi.blogspot.com paylaşım: enginel

BAŞVEREN

İNKILÂPÇI

http://genclikcephesi.blogspot.com

Dizgi - Baskı - Yayımlayan: Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş. Ağustos 1997

http://genclikcephesi.blogspot.com

B

A

Ş

V

E

R

E

N

İ N K I L Â P Ç I (ALİ

F A L İ H

SÜAVİ)

R I F K I A T A Y

Cumhuriyet

GAZETESININ

OKURLARINA ARMAĞANIDIR.

http://genclikcephesi.blogspot.com

ÖNSÖZ Ali Suavi d e r ki: " T ü r k i y e k o c a m ı ş t ı r ve c a n çe­ k i ş m e k t e d i r fikri yeni ç ı k m a değildir. İngiltere K r a ­ lı Birinci C h a r l e s ' m sefiri Sir T h o m a s R o e , 1623 ta­ rihinde, Osmanlı Devleti'nin kocamış ve Türklerin b i t m i ş o l d u ğ u n d a n b a h i s ile, T ü r k i y e ' y i Avrupa dev­ letleri a r a s ı n d a t a k s i m e t m e k layihasmı ( t a s a r ı s ı n ı ) yazmıştır. M e ş h u r Volney de bu fikirleri neşretti. Hat­ ta bu mesele hakkında yazmış olduğu kitap General B o n a p a r t e ' m elinden d ü ş m e z d i . Volney'den sonra b u fikir Avrupa'da yayıldıkça yayıldı. H a t t a g e ç e n s e n e g ö ç e n m e ş h u r L a m a r t i n e d e b u itikatta idi. Şimdiler­ de ise T ü r k i y e ' y i beş devlete t a k s i m e d e n haritalar, P a r i s ' i n h e r s o k a ğ m d a satılmaktadır. Şurası b i l i n m e ­ lidir ki, T ü r k i y e k o c a m ı ş t ı r fikri A v r u p a ' y a girdiğin­ d e n beri, b u n a karşı b u m e m l e k e t t e , T ü r k i y e gençtir fikri doğmuştur. B u gençlik fikrinde olanların b i z c e en t a n ı n m ı ş ı K ö p r ü l ü z a d e Fazıl Paşa'dır ki, ' H e r sı­ nıf t e b a a y a e m n i y e t ' , 'Vergi tayin e t m e k ' , 'Asker ter­ tip e t m e k ' gibi G ü l h a n e H a t t ı esaslarını, 1108'de 5

http://genclikcephesi.blogspot.com

(1792), ' N i z a m - ı - C e d i d ' n a m ı ile ilan etmiştir. D o ­ ğ u p d a h â l â bir ehliyetli taya ( ç o c u k b a k ı c ı s ı e r k e k ) eline d ü ş m e y e n b i k e s ( k i m s e s i z ) T a n z i m a t ise Fazıl P a ş a ' n m ana k a n u n a düşürdüğü 'Nizam-ı-Cedid'den ibarettir.' (1) B i z i m inkılap tarihimiz, O s m a n l ı devlet v e h a l k adamlarının i l k u y a n n u ş l a n n d a n " B a t ı p g ö ç m e " teh­ likesinin sezildiği ve "Yenilenip k u r t u l m a " ihtiyacı­ nın d u y u l d u ğ u günlerden başlamaktadır. Ali Suavi'ye göre bu savaşın tarihi iki b u ç u k asrı geçiyor ve h e r devirde a y n bir karakter taşıyor. 1878'de kırk y a ş m d a fikri ve davası u ğ r u n a b a ­ şını v e r e n Ali Suavi de b u n d a n y e t m i ş b e ş yıl ö n c e ­ k i " G e n ç O s m a n l ı l a r " devrinin adamıdır. " H i n d " adlı k i t a b ı m ı n ö n s ö z ü n d e k i bir hikâye­ yi t e k r a r l a m a k istiyorum. J a p o n k u r t u l u ş tarihini ya­ zanlar, b u n u n başlangıcım 1771 yılı M a r t ı ' m n dör­ d ü n c ü g ü n ü n e k a d a r götürürler: " O g ü n iki J a p o n ta­ lebesi Sugita G e m p a k u v e M a e n o Riyotaku, b i r ka­ tilin cesedini parçalayıp, insan v ü c u d u n u n H o l l a n d a a n a t o m i kitaplarının yazdığı gibi o l d u ğ u n u göstere­ r e k G a r p ilminin ü s t ü n l ü ğ ü n ü ispat ettiler." D e m e k k i J a p o n k u r t u l u ş davası, Ç i n m e d r e s e s i n i n karanlı(1) Ulûm (Bilimler) gazetesi, ikinci cilt, salya 789. Tırnak için­ deki fıkraların mesuliyetini yazarına bırakıyoruz.

6

ğı içine m ü s p e t ilimler ışığını tutarak ileri atılmıştır. A r a p m e d r e s e s i n e karşı b u zafer bizde a n c a k y i r m i n ­ ci asrın ilk y i r m i b e ş yılı içinde k a z a m l a b i l m i ş t i r (2). O s m a n l ı devletinin g a r p alemi ö n ü n d e yıkılıp gide­ ceğini a n l a m a k t a J a p o n l a r d a n ç o k önce, t a m çarele­ rini b u l m a k t a ise bir b u ç u k asır s o m a geliyoruz. 31 M a r t t a ( 1 9 0 9 g e r i c i l i k olayı g ü n ü ) m e k t e b e gider­ k e n ç a n t a m d a k i resimli kitaplar parçalanmıştır. Oku­ d u ğ u m üniversitede h ü r tefekkürden eser yoktu. İlk Kuvayi Milliye M e c l i s i A n a d o l u ' d a y ü z l e r c e m e d r e ­ se açmıştır ve r e s i m dersini y a s a k etmiştir. Coğrafyanın, O s m a n l ı saltanatım h a l k katışıklı­ ğının, Islahatçılardaki anlayış darlığının, a m a n ver­ m e z iki b ü y ü k d ü ş m a n l a ara v e r m e z harplerin, Sa­ ray, Babıâli ve fikir a d a m l a r ı n d a k i türlü zaafların bu g e c i k m e d e esaslı tesiri olmuştur. B u n u n l a beraber, T ü r k inkılabının kökleri b u u z u n g e ç m i ş i n b a ğ r ı n d a dır ve h e r devirde T ü r k k u r t u l u ş u için d o ğ r u fikirler ve asil duygularla kalpleri çarpanlar, T ü r k kortuluş u n u n müjdecileridir. İ s m a i l H a m i D a n i ş m e n d ' i n "Ali S u a v i ' n i n Türk­ ç ü l ü ğ ü " adlı b r o ş ü r ü n ü o k u d u k t a n sonra, b u inkılap­ çı) Bu eseri bir hayli önce yazmıştım. Bugünden daha iyimsermişim. 7

çının hayat ve eserini ö ğ r e n m e k istedim. Milli Eği­ t i m B a k a n l ı ğ ı Müsteşarı d o s t u m İ h s a n S u n g u ' d a n " U l û m gazetesi k o l e k s i y o n u ile A l i S u a v i ' n i n Paris'te çıkardığı T ü r k ç e ve F r a n s ı z c a eserleri aldım, okudum. O devrin O s m a n l ı rüştiyelerinde ve m e d r e s e l e ­ r i n d e k e n d i k e n d i n i yetiştiren b i r a d a m , A r a p ç a v e Farsçası ile ne k a d a r öğrendiğini b i l m e d i ğ i m i z F r a n ­ sızca ve İngilizcesi ile nasıl bir tefekkür n i z a m ı ku­ rabilir? Vaktiyle şöhretlerinden g e ç i l m e y e n ç a ğ d a ş ­ larının en t a n ı n m ı ş l a r ı n d a n h a n g i s i n i n eserini, yer yer, ç o c u k ç a b u l m u y o r u z ? N a m ı k K e m a l ' i n b i r kita­ b ı n ı zevkle v e k a n a r a k okuyabiliyor m u y u z ? H a t t a Edebiyat-ı-Cedide'nin eskiden o kadar sanldığımız ciltlerine yıllardan beri e l sürebiliyor m u y u z ? H a n ­ gisi tezattan tezata d ü ş m e z ? N e y a p a l ı m k i o n l a r da­ h a eskilerinden, b i z d e o n l a r d a n geliyoruz.

8

E n ç o k ışık v e r e n B ü t ü n b u n l a r arasında geleceğe d o ğ r u e n ç o k ışık veren Ali Suavi'dir. İlk Türkçüdür. İlk Türkçecidir. H a t t a laisizm prensiplerini ilk ortaya a t a n odur. O s ­ m a n l ı saltanatının k u r t u l u ş u ü z e r i n e m ü s p e t teklifle­ ri de o n u n yazılarında o k u d u m . B u k ü ç ü k eseri d o s y a l a r ı m ı n a r a s ı n d a saklayıp d u r u y o r d u m . İ n ö n ü A n s i k l o p e d i s i ' n i n ikinci cildinin o n u n c u fasikülünde Ali Suavi fıkrasını o k u y u n c a not­ larımı n e ş r e t m e k şurası geldiğine h ü k m e t t i m . Ansik­ lopedideki fıkrayı kirnin yazdığını bilmiyorum. Bu bir kısa h a l tercümesidir. Ali Suavi Ç a n k ı r ı ' n ı n Ç a y k ö ­ y ü n d e n İstanbul' a gelerek kâğıt mühreciliği ( y a z ı l m a ­ y a h a z ı r l a m a ) y a p a n H ü s e y i n E f e n d i ' n i n oğludur. Aksaray'da doğmuştur. M e k t e p l e r d e v e medreseler­ de okumuştur. Rüştiye öğretmenliği rnıtihanlarmı bi­ rincilikle kazanmıştır. Simav ve B u r s a rüştiyelerinde hocalık etmiştir. İ s t a n b u l ' a d ö n e r e k b i r m ü d d e t son­ r a Filibe rüştiyesine tayin edilmişse d e o r a d a c e m a a t teşkilatı yaptığı için azledilmiştir. Tekrar İstanbul' a ge­ len Suavi M u h b i r g a z e t e s i n d e h e y e c a n l ı m a k a l e l e r y a z m a y a v e camilerde vaazlar v e r m e y e koyulmuştur. Yazıları ile vaazlarından bir k ı s m ı iyi karşılanmadığı için K a s t a m o n u ' y a sürülmüştür. 1869'da b u r a d a n Av­ r u p a ' y a k a ç a r a k Mısırlı M u s t a f a Fazıl P a ş a ' m n G e n ç -

9

Osmanlıları a r a ş m a katılmıştır. Londra'da M u h b i r ve Paris'te U l û m gazetelerini neşretmiştir. A l m a n ordu­ ları P a r i s ' e yaklaştığı vakit, L y o n ' a giderek " M u v a k ­ k a t e n " adı altmda bir k ü ç ü k gazete çıkarmıştır. Be­ şinci M u r a d tahta çıkınca İ s t a n b u l ' a gelerek Basiret gazetesinde çalıştığı sırada Mekteb-i-Sultani (Galata­ saray Lisesi) m ü d ü r l ü ğ ü n e geçirilmiştir. A b d ü l h a m i d kendisini bu m ü d ü r l ü k t e n azletmiş, altı ay işsiz kal­ mıştır. Beşinci M u r â d ' ı tekrar tahta ç ı k a r m a k için giz­ li bir cemiyet k u r m u ş ve 20 M a y ı s 1878'de 500 k a d a r R u m e l i m u h a c i r i d e Çırağan S a r a y ı ' n a h ü c u m etmiş­ tir. Beşinci M u r a d ' ı dairesinden çıkarmış iken, vaka yerine yetişen Beşiktaş Muhafızı H a s a n P a ş a ' n ı n so­ pası ile ölmüştür. Yıldız yakınlarında g ö m ü l ü ise de m e z a r ı belli değildir. Fıkra Ali S u a v i ' n i n " Z e k i , heyecanlı v e a t ı l g a n " olduğunu, T ü r k tarihine, dine ve felsefeye dair k ü ç ü k kitapları, siyasi ve milli meselelere dair türlü yazıla­ rı b u l u n d u ğ u n u , Paris'te U l û m gazetesine ekleyerek forma forma ç ı k a r m a y a başladığı ve a n c a k 80 sayfa­ lık bir k ı s m ı neşrolunabilen K a m u s - ü l - U l û m vel-maarifi'nin ( B i l i m v e E ğ i t i m S ö z l ü ğ ü n ü n ) bizde ilk re­ simli ansiklopedi o l d u ğ u n u söyler. Fakat fıkrada M e k teb-i-Sultani'ye tayin edilmesinin sebebim, Basiret gazetesinde M i t h a t Paşa aleyhindeki yazılarının h o ş a gitmesi ve azledilmesinin sebebini de bazı t a ş l a n ha­ reketleri ile beraber idaresizliği olarak gösterir.

10

Süavi-yi ö l d ü r e n l e r Ali Suavi b u değildir. A l i S u a v i ' y i H a s a n Paş a ' n ı n sopası değil, b i z i m fikir a d a m l a r ı m ı z ı n kayıt­ sızlığı ve tenkit sistemimizin b o z u k l u ğ u ö l d ü r m ü ş ­ tür. B e n o n u diriltmek i d d i a s ı n d a değilim. Fakat in­ kılap tarihinin hakikatlerini a r a y a c a k olanlara k ü ç ü k bir y a r d ı m d a b u l u n m a k istiyorum. D i v a n E d e b i y a t ı ' m n padişahlar, vezirler v e baş­ lıca tarihi şahsiyetler ü z e r i n e ya methiyeleri v e y a hi­ cviyeleri vardır. Şair N e f ' i k e n d i devrinin adamları­ nı ö v d ü ğ ü y a h u t yerdiği vakit, b i r t a k ı m hayallerini ve söz oyunlarım tadarız, a m a h i ç k i m s e için h e m e n hiç­ bir şey ö ğ r e n e m e y i z . B u g ü n n e k a d a r değiştiğimizi p e k b i l m i y o r u m . Fakat N a m ı k K e m a l - Ş i n a s i devri, R e c a i z a d e - M u a l l i m N a c i devri, Servet-i F ü n u n M a l u m a t devri, nihayet Fecr-i-ati devri tenkidlerinin ç o ğ u d a b u geleneğin tesiri altında değil m i d i r ? Baz a n şahsi bir k a v g a v e y a dargınlık, bir şair veya ede­ biyatçıya değil, bir şair ve edebiyatçıyı, o n u n b ü t ü n m e k t e b i n i s o n u n a k a d a r inkâr ettirir ve hicvettirir. İ s m a i l H a m i D a n i ş m e n d , Ali Suavi için h e r biri ayrı bir şöhretin k a l e m i n d e n ç ı k m a birbirine t a b a n ı t a b a n a zıt h ü k ü m l e r i b r o ş ü r ü n ü n ilk sayfasında t o p ­ lamıştır. Şarlatandır v e y a b ü y ü k bir zekâdır, cahildir v e y a alimdir, ahlaksızdır v e y a fazilet sahibidir, m e n 11

faatperestir y a h u t t a m bir feragat ve fedakârlık ada­ mıdır. Bizzat İsmail H a m i D a n i ş m e n d ' e göre "Ali Sua v i ' n i n ihtilalciliği d ü n y a n ı n en s a m i m i sayılmış ih­ tilalcilerinde bile görülen m e n f a a t fikrinden m ü n e z ­ z e h ( u z a k ) " d i r . " a k ı b e t i fikir yolundaki feragat ve sa­ m i m i y e t i n i n e n azametli h ö c c e t i " d i r ( B ü y ü k k a n ı t ı ­ d ı r ) v e " T a n z i m a t v e Birinci M e ş r u t i y e t devirlerin­ de fikrini c a n ı n d a n tatlı bilen ve b ö y l e bildiği için ecel şarabmı k e n d i eliyle hazırlayabilen y e g â n e şahsi­ yet o n d a n ibaref'tir. Ali F u a t C e b e s o y b a n a demişti ki: - B a b a m d a n d u y m u ş t u m . Z a m a n ı n ı n inkılapçı­ ları arasmda, en ileri fikirlisi Ali Suavi imiş. Ş i m d i L o n d r a B ü y ü k e l ç i m i z Cevat A ç ı k a l ı n ' d a n da şu sözleri hatırlıyorum: - B a b a m , Ali S u a v i ' n i n y a m a n bir vatansever ve inkılapçı o l d u ğ u n u anlatırdı. Girit meselesinde n ü m a ­ yişler tertip eder, n e l e r söyleyeceklerini ö ğ r e t e r e k gençleri k ü r s ü y e çıkarır, arkalarında d u r a r a k onlara şevk v e cesaret verirmiş. B a b a m d a b u g e n ç l e r d e n bi­ ri imiş. G e r e k A h F u a t C e b e s o y ' u n gerek Cevat Açıkab n ' ı n b a b a l a r ı G a r p ç i ve u y a n ı k görüşlü idiler. Ali Su­ avi'yi b e ğ e n e b i l m e k ve sevebilmek için, o k a p k a r a ta­ assup devrinde, bu vasıflar lazımdı. Gazetesine r e s i m b a s m a k bile bir a d a m ı zındık diye tanıtmaya kâfi idi. 12

B a ş k a bir misal ü s t ü n d e duralım: İnkılap tari­ himizi hatta bizzat Mustafa Kemal'i N a m ı k Kemal'siz izah edebilir miyiz? Bir de Milli Eğitim B a k a n l ı ğ ı ' n m çıkardğı Tanzimat adlı b ü y ü k cildi karıştırınız. N a m ı k Kemal, Mustafa Reşit P a ş a ' y a h ü c u m ettiği sırada kendisini " K u r a n d u r u r k e n f r e n k l e r d e n k a n u n a l m a k l a " s u ç l a m ı ş t ı r . B i r yer­ de de Tanzimat esaslarını b ü y ü k devletlerin temi­ natı altına k o y m a k isteyenlere h a k vermiş, "Yok­ sa bunları Efkâr-ı-umumiyye celladına mı teslim e t m e l i y d i l e r ? " demiştir. Tarih K u r u m u Bellete­ ninde Profesör İsmail Hakkı Uzunçarşılı, N a m ı k Kemal'in mutasarrıf iken Sultan Abdülhamid'e yolladığı ve

şimdiye kadar bilmediğimiz bazı

mektuplarım neşretti. İnsan bu mektupların " b e n d e g â n e " ( P a d i ş a h a bağlılık) üslubunu, hele im­ z a s ı ü z e r i n d e k i satırları d e r i n b i r y ü r e k sızısı d u y ­ m a d a n o k u y a m a z . F a k a t s a d e c e b u v e s i k a l a r ı el­ de tutarak N a m ı k K e m a l ' i inkılap tarihimizin bü­ yük bir şahsiyeti olmaktan uzaklaştırabilir miyiz? İlk Tarih K o n g r e s i ' n d e , N a m ı k K e m a l ' i n S a r a y ' a çektiği bir telgrafı teşhir ederek suçlanması hak­ lı bir şey miydi? Dürüst bir tenkit, N a m ı k K e m a l ' i z a a f l a r ı v e k u v v e t l e r i ile o l d u ğ u g i b i g ö s t e r i r . A ma o n u n inkılap tarihimizdeki esaslı r o l ü n ü inkâr edemez.

13

Ali Suavi aleyhine böyle vesikalar da gösteri­ lemez. A c a b a aynı inkılap tarihinde şimdiye ka­ d a r b i r t ü r l ü şerefli bir yer a l m a m a s ı n ı n sebepleri n e ­ lerdir? Bir defa eserleri t o p l a n ı p b a s ı l m a m ı ş t ı r . O n u n h a k k ı n d a k i fikirlerimizi k e n d i y a z ı l a r ı n d a n değil, e n b a ş t a k e n d i s i n i s e v m e y e n l e r i n v e k ö t ü l e m e k iste­ y e n l e r i n y a z ı l a r ı n d a n e d i n m i ş i z d i r . B u g ü n k ü anla­ y ı ş ı m ı z a g ö r e ü s l u b u c a n l ı ve güzeldir. F a k a t o va­ kitler bu üslup edebi bile sayılmazdı. Hiçbiri ede­ biyat kitaplarının misalleri arasmda amlmamıştır. H i ç b i r i s e ç m e y a z ı k i t a p l a r ı n ı n sayfalarında y e r b u l ­ mamıştır.

14

Tahttan indirme ve oturtma Bir hal ve iclas vakasına karıştığı için, Saray ve Babıâli o n u k ü ç ü l t m e k t e b ü t ü n dalkavuklarını yarış ettirmiştir. H a n g i basılı vesikayı a ç s a m z aleyhindedir. B u n a bir d e N a m ı k K e m a l gibi, gençliklerin h e r sö­ z ü n ü ayet saydıkları şöhretlerin hicivlerini ekleyiniz.' Z a m a m n a göre h e r ileri fikir, bilhassa b i z i m gibi g e r ç e k tenkit geleneği o l m a y a n m e m l e k e t l e r d e , ilk v u r u l a n d a m g a d a n bir d a h a p e k g ü ç kurtulabilir. Ali Suavi, h o c a olmakla beraber, z a m a n z a m a n , b u g ü n bi­ le d e ğ m e fildr k a l ı r a m a m a r ı n m d o k u n a m a y a c a ğ ı ile­ ri fikirler ortaya atmıştır. 1870 sularında, hilafetin din­ de yeri o l m a d ı ğ ı m s ö y l e m e k ve y a z m a k , eğer L a t i n alfabesi dilimize u y g u n düşerse yazıyı değiştirmenin şeriatla hiçbir ilgisi olmadığını iddia etmek, kitabına r e s i m k o y d u ğ u için kendisine zındık diyenlere karşı p e y g a m b e r i n dahi r e s m i yapılabileceğini ortaya at­ m a k , üstelik b ü t ü n bunları pekiyi bildiği din esasları­ n a g ö r e izah e d e r e k b ü t ü n şeriatçıları k a p k a r a yobaz­ lar o l m a k l a s u ç l a m a k kolay bir şey değildi. B u n d a n b a ş k a Ali Suavi, b u t o p r a ğ m v e halkın b a ğ r ı n d a n kopmuştur. H a l b u k i b i z i m t e c e d d ü t (yeni­ lik) h a r e k e t i m i z aristokratik bir karakter gösterir. Sa­ ray ve devlet imtiyazları arasında idi. inkılapçılar sürülseler, hatta boğulsalar da paşadırlar, vezirdirler, ço­ ğ u y a mutasarrıf, y a vali, y a b ü y ü k elçi olarak " M e n -

15

kûp"dur (gözden vegörevinden uzaklaştırılmıştır). H a l k a d a m ı n ı n b u teşrifatta yeri yoktur. H a l b u k i G a r p ihtilalleri tarihlerinde g ö r d ü ğ ü m ü z örneklere b i z d e . belki de t e k u y a n fikir a d a m ı A l i Suavi idi. Rütbesiz, s a r m a s ı z v e a ç ö l m ü ş t ü r . S o k a ğ a fırlamıştır, h a l k ı ayaklandırmıştır, ihtilal k a n l a n içinde boğulmuştur.

16

Türkiye'den kaçtıktan sonra U l û m gazetesi ve onun binlerce sayfa tutan eserleri el yazısından kopya baskısıdır. Yalnız bu ciltleri görmek, onun nasıl bir dev gayreti ile çalıştığını ispat eder. Fransa yıkılmak üzeredir. Alman orduları Paris şehrini sarmıştır. O Lyon'da yine kendi eli ile yazıp kendi eli ile kopya ma­ kinesinden çıkardığı gazetesinde, tam eski Rus ihtilalcile­ ri gibi, davasını savunmaktan başka bir şey görmez ve dü­ şünmez. AslaümitsizHğe düşmez. Yıkıcı tenkitleri yanın­ da, daima, yapıcı, iyimser ve sarsılmaz bir savaşkan ruhu vardır. Ne padişah, ne vezir, ne paşa, ne de b e y dinler. Bağ­ rından koptuğu halkın aşkı iliklerine kadar işlemiştir. Yu­ karıya karşı her türlü haset ve gıpta duyguları üstünde, bir küçümseme, bir aşağılama hissi vardır. Ali Suavi, Türkiye'den kaçtığı vakit, İtalya'dan P a r i s ' e k a d a r N a m ı k K e m a l v e Z i y a P a ş a ile birlikte gitti. Bir m ü d d e t b e r a b e r çalıştılar. A y n l m a l a r m m ve N a m ı k K e m a l ' i n Ali S u a v i ' y e d ü ş m a n olmasının se­ b e b i fikir tartışmalarından da d o ğ m u ş değildir. K e n ­ dilerine p a r a v e r e n Mısırlı M u s t a f a Fazıl P a ş a tekrar Saraya sığınarak İ s t a n b u l ' a d ö n ü p b ü y ü k bir m e m u ­ riyete geçtiği vakit Ali Suavi, G e n ç - O s m a n l ı l a r ' ı n o n u n l a h e m e n m a d d i v e m a n e v i b ü t ü n ilgilerini kes­ m e k ister. N a m ı k K e m a l ise, iki taraflı oynayan M ı ­ sırlı Paşa'dan p a r a almakta hiç m a h z u r g ö r m e z . H a t ­ t a b u p a r a t a a h h ü t h ü k m ü n d e o l d u ğ u için, alınmasını h a k da sayar.

17

A l r S u a v r i s e h e m Mustafa Fazıl Paşa r yı G e n ç - Ö s m a n h l a r cemiyetinden k o v m u ş , h e m d e o n d a n p a r a alanlara dair bir b e y a n n a m e çıkararak h e r tarafa dağıt­ mıştır. B e y a n n a m e d e iki İrişinin ayda bin beş yüzer, N a ­ m ı k K e m a l ile bir arkadaşının biner, iki kişinin de ye­ di yüz ellişer ve bir kişinin de üç y ü z frank m a a ş aldı­ ğı yazılıdır. Böyle bir teşhire uğramak, üstelik hürriyet uğruna çılaşan bir k a h r a m a n değil, menfaatine bağlı bir p a ş a a d a m ı gibi gösterilmek N a m ı k K e m a l ' i n e kadar çileden çıkarmıştır, kolayca anlayabiliriz. Bu kin, o n u haksızlığın sonuna kadar gölürmüştür. Ali Suavi'nin de öfkelendiği zamanlar, ne kafasına, ne de gönlüne u y m a y a n k ü ç ü k h ü c u m l a r yaptığını, ara sı­ ra yazılarında görüyoruz. Fakat k e m M e r i n i n belki tozu bile kalmayan bu adamları, inkılap tarihinde, şahsi kav­ galarının dar zindanı içine hapsedip bırakabilir miyiz? Ali Suavi'nin b u n d a n seksen yıl önce o kapkara ta­ assup devrinde yazdıklarını, 1951 Türkiye'sinde hususi meclislerde söylemek bile m e d e n i cesaret sayılabilir. Keşke G a r p kültürü ile daha sistemli kaynaşabilseydi ve bazan şaşırtıcı sezişlerin adamı olmak yerine, sentezci ve tezatsız bir tefekkür adamı olabilseydi!.. A m a bugün­ kü üniversite Türkiye'sinde bile bulamadığımızı ondokuzuncu asrın medresesinde nasıl arayabiliriz? A n c a k şimdi de o n u n fikirlerine ihtiyacımız var.. Caddebostan

1951

Falih Rıfkı ATAY 18

BİRİNCİ BÖLÜM

Paris'te 30 yaşında bir " K ü ç ü k H o c a " Ali Suavi, 3 0 yaşlarında Paris'te " U l û m " gaze­ tesini çıkardığı z a m a n " S u a v i " adının iki üç yıllık ol­ duğunu ve kendisinin bundan önce Anadolu'da " K ü ­ ç ü k H o c a " lakabı ile anıldığını yazar. H i c r i 1255 'te ( 1 8 3 7 ) İstanbul'da C e r r a h p a ş a m a ­ h a l l e s i n d e doğmuştur. Cetleri Viranşehir toprağın­ d a n v e u l e m a d a n idi. B a b a s ı kâğıtçı H ü s e y i n Ağa, İs­ tanbul'da bir şehirli k a d ı n l a evlendi. H ü s e y i n A ğ a es­ naftandır. O k u m a y ı v e a'mal-i-erbaa'yı ( d ö r t i ş l e m i ) karısından öğrenmiştir. İ l i m a d a m l a n m sayan, ev ida­ resini iyi bilen, d o ğ r u l u ğ u ve temizliği seven, haksız­ lık g ö r d ü ğ ü v e y a işittiği z a m a n " s a b r ı y a n a n " , " a t e ş k e s i l e n " hatta haksızlık e t m i ş b a z ı a h b a p l a r ı n a t o k a t atan v e bazısının kafasını y a r a n H ü s e y i n A ğ a h a k k ı n ­ da, o ğ l u Ali Suavi, G e n ç - O s m a n l ı l a r tarihinin başın­ d a b u k a d a r m a l u m a t verir v e k e n d i h a y a t m m hikâ­ y e s i n e geçer: " B e n n a s ı l o k u m u ş u m v e o k u t u l m u ­ ş u m , o n altı, o n y e d i y a ş ı n d a n b e r i H i c a z ' d a , A n a -

19

d o l u ' d a ve Avrupa'da nasıl seyahat etmişim, b u n ­ l a r bellidir. Sofya'da b u l u n d u ğ u m s ı r a d a m a k a l a t t a r z ı ile h e p s i n i y a z m ı ş t ı m " der. İ s t a n b u l ' a s o n dönüşüne kadar çoğu küçük broşürler olmak üzere, 127 eser yazmıştır. H e p s i el y a z m a s ı d ı r ve e l d e n ele dolaşmaktadır: " B u n u bilenlerin b u k i t a p l a r ı yaz­ ma bırakmayıp bastıracaklarını ümit ederim." İlk eseri "Nasayih-i-Ebühanife" ( E b u h a n i f e ' n i n N a s i h a t l a r ı ) ü z e r i n e b i r şerhtir ( a ç ı m l a m a d ı r ) . İs­ tanbul'da o n yedi y a ş ı n d a yazmıştır. B u kitabı Beya­ zıt C a m i i m ü d e r r i s l e r i n d e n Tosyalı H ü s e y i n Efend i ' y e g ö n d e r i r ve düzeltilmesini rica eder. H ü s e y i n Efendi b ü t ü n kitapta s a d e c e b i r " t e f a s i l " kelimesini "efasil"e çevirmekten başka kusur bulmaz. Ali Suavi, İstanbul'da D a v u t p a ş a rüştiyesinden ( o r t a o k u l u n d a n ) çıktıktan sonra, iki ü ç yıl kadar, B a b - ı - S e r a s k e r i ' d e y o k l a m a k a l e m i n e d e v a m etti. S o n r a B u r s a rüştiyesinde bir yıl k a d a r birinci öğret­ m e n l i k vazifesinde b u l u n d u . B i r aralık Sofya'da Ti­ caret M a h k e m e s i Reisliği de eder. E d i r n e Vilayeti k u r u l d u ğ u vakit, Filibe k a y m a k a m ı n ı n ve kadısının ısrarı üzerine, Tahrirat M ü d ü r l ü ğ ü d e yapar: " B u m e ­ m u r i y e t l e r d e devlet idaresinin hakikatini ve cereya­ nını ö ğ r e n d i m " der. Şeriat ilimleri arasında H a d i s ilmini sevmiştir: " O n yedi, o n sekiz y a ş l a r ı n d a H i c a z ' a g i d e r k e n M ı -

20

sır'dan b e ş k u r u ş a p e k eski v e ü ç t e biri eksik Süyût î ' n i n " E l - C a m i - ü l - S a g î r " i n i satın almıştım. Yollar­ d a b u n u ezberledim. D ö n ü ş t e İ z m i r ' e g e l d i ğ i m za­ m a n y e d i b i n k a d a r h a d i s e z b e r i m d e idi. H a d i s l e r d e n z u l ü m aleyhine olanları ayrıca m e c m u a m a k a y d e d i p onlardan pek müteessir olurdum. Hazret! M u h a m m e d ' i n z u l ü m aleyhine o d e r e c e şiddet gösterişini en b ü y ü k v e birinci m u c i z e s i itikat e d e r d i m . B u h a d i s e ­ ler b e n i z u l ü m aleyhine öyle besledi k i h e r t ü y ü m ü z a l i m e karşı b i r k a h r a m a n b u l u n d u m . Şöyle k i bir damla vücudumla zalime h ü c u m etmeye ve mağlup o l u r s a m , tarafından k a t l o n u l m a ğ a razı o l u r d u m . B u y o l d a ö l m e y i e n b ü y ü k şehitlik s a y a r d ı m . " S i m a v k a s a b a s m d a b a ş ı n d a n g e ç e n iki vaka, Ali S u a v i ' n i n isyancı r u h u ü z e r i n d e b ü y ü k tesir y a p m ı ş ­ tır. K o ş u l u m e d r e s e s i n d e ders okuturken, y ö r ü k tale­ b e d e n H ü s e y i n a d ı n d a biri k o y u n l a r m ı v e keçilerini satarak aşiretle alakasını k e s i p b ü t ü n b ü t ü n m e d r e s e ­ y e ç e k i l m e y e k a r a r verir. B u satıştan eline b e ş b i n ku­ ruş k a d a r bir şey geçer. D ö n e r k e n iki y ö r ü k ö n ü n ü ke­ serler. Zavallıyı b ı ç a k l a y a r a k soyarlar. D ü ş e k a l k a m e d r e s e y e gelir. Ali Suavi H ü s e y i n ' e sabretmesini v e . h e r d e r n e k g ü n ü p a z a r a giderek h ı r s ı z l a n rastgetirirse zaptiyeye m t t u r m a s ı m t e n b i h eder. H ü s e y i n , iki üç hafta sonra, hırsızı b u l u r ve yakalattırır. H ı r s ı z h a p ­ se girer. Fakat ertesi g ü n ü m ü d ü r k e n d i s i n d e n altı

21

y ü z k u r u ş rüşvet alıp salıverir. Ali Suavi m ü d ü r ü sı­ k ı ş t ı m v e b i r g ü n " K a ç m ı ş , b u l a m ı y o r u z ! " cevabım alınca, m ü d ü r ü n rüşvet aldığım y ü z ü n e vurur. Simav naibine ( k a d ı v e k i l i n e ) d e m e s e l e y i açar Kalkar, Kü­ t a h y a ' y a k a d a r gider. K a y m a k a m v e h â k i m e d e şikâ­ yette bulunur. M ü d ü r azlolunursa d a " H ü s e y i n ' i n p a ­ r a l a n gitti gider." Ali Suavi, Simav z e n g i n l e r i n d e n iken, eşraf kavg a l a n a r a s m d a , m a l ı m ü l k ü e l i n d e n g i d e n Hafızoğlu a d ı n d a birinin de hikâyesini d u y m u ş t u r . Yıllarca Ay­ d ı n t a r a f l a n n d a gizlenerek dolaşan, s o n r a Simav'da­ k i t a m t a k ı r evine d ö n e r e k k i m s e y e h a b e r v e r m e k s i ­ zin, " D e l a i l - i H a y r a t " o k u m a k l a vakit g e ç i r e n b u a d a m ı n b a ş m d a n g e ç e n l e r e y ü r e ğ i yanmaktadır. Si­ m a v M ü d ü r l ü ğ ü için, naible birlik olarak, K ü t a h y a K a y m a k a m ı ' n a o n u tavsiye eder. H a f ı z o ğ l u ' y u d a ilk defa m ü d ü r vekili olduktan sonra dairede görür: " Y ü ­ z ü güzel, b a ş ı n d a yeşil, e l i n d e t e ş b i h , b o y n u n d a e n ' a m k e s e s i asılı!"

22

Bir z u l ü m hikâyesi Ali Suavi, bir g ü n d e p o b a h ç e s i n d e gezinirken m ü d ü r k o n a ğ ı oraya bitişik o l d u ğ u için, H a f ı z o ğ l u ' n u n m ü b a r e k duasını alayım d e r v e y a n m a girer: " B i r sofu şeyh ile bir m u t e k i d g e n ç n e k o n u ş u r l a r ? " Tabii d i n bahsini açmışlar. Ş i m d i hikâyeyi dinleyiniz: " B u sırada içeriye bir zaptiye, k ö y l ü bir k a n getirdi. K a n , d a v a m var, dedi. B i z i m sofu H a c ı Hafızoğlu, ş e r ' a n kayıt ve tescil e t m e k lazımdır, diyerek sağ eli­ ne bir k a l e m , sol eline bir kâğıt aldı. G ö z l e r i n i süze­ r e k v e h ü k ü m e t k a i d e s i n d e n o l d u ğ u ü z e r e , y ü z ü gül­ m e y e r e k , söyle, dedi. K a n k i k ö y ü n d e d a h i k i m s e ­ siz, evsiz b a r k s ı z h i z m e t ç i idi. Ta kadın n i n e s i n d e n kalma, hepsi yirmi kuruş eder etmez, toprak tencere ve k e s e r sapı gibi b i r t a k ı m eşyasını k ö y l ü l e r d e n biri z a p t e t m i ş . Bunların geri alınmasını ciğer paralayıcı sözlerle rica etti. M ü d ü r vekili eşyayı b i r e r birer zin­ cirleme y a z d ı k t a n ve k ö y l ü çağrılıp inkâr e d e r s e is­ p a t edip e d e m e y e c e ğ i m s o r d u k t a n s o m a , ispat tara­ fını tercih etti ve herifi ç a ğ ı r m a k l a z ı m g e l m e d i ğ i c e ­ vabım verdi. K a d m ağlayarak d ı ş a n ç ı k m a k istedi. Fa­ kat H a c ı H a f ı z o ğ l u kaşlarını çatıp, gözlerini belirtip, k a i m sesi ile kayıt parasını v e r de öyle git, diye hay­ kırdı. Fakir k ö y l ü p a r a lakırdısını işitince d ö n ü p , 'Am a n Ağa, m e r h a m e t et, b e n d e n p a r a i s t e m e ' , dedi.

23

H a c ı Hafızoğlu dedi ki: ' - M ü d ü r senin h i z m e t ç i n m i ? K a ç saattir sen söyledin, işte b e n y a z d ı m - elindeki kâ­ ğıdı göstererek - Ş e r ' a n r e s m i n i ver.' K ö y l ü : ' ş e r ' a n s ö z ü n ü d u y u n c a n e yapar, şeriatın kestiği p a r m a k a c ı m a z . K a ç p a r a o l d u ğ u n u sordu. O felakete uğra­ m ı ş , m u s i b e t g ö r m ü ş , t ö v b e etmiş H a c ı Hafızoğlu, ' Ş e r ' a n 6 0 k u r u ş ! ' dedi. K a n altmış s ö z ü n ü d u y u n ­ ca, ' - A m a n Ağa, p a d i ş a h b a ş ı için, evladın b a ş ı için, b e n k ö y d e h i z m e t ç i y i m , aman...' diyerek a ğ l a m a y a b a ş l a d ı k ç a m ü d ü r , g e r d a n m d a 'Delail-i-Hayrat' ası­ lı olarak, zaptiyeye d ö n ü p '-A1 bu k a n c a ğ ı z ı , müftü­ y e götür, d e ki, H a c ı Hafızoğlu b u k a n c a ğ ı z m yaz­ dırdığı şeyler z a h m e t i için altmış k u r u ş r e s i m istiyor. K i t a b a baksın, h a b e r v e r s i n ! ' Zaptiye, k a n y ı o d a d a n çıkardı. Biraz sonra k a d m ağlayarak yine geldi. K a r a Müf­ tü k a r a kaplı k o c a m a n kitaba b a k ı p : '-Öyledir, altmış k u r u ş lazım gelir!' dediğim bildirdi. A m m a k e n d i n i n b u n u v e r m e y e kudreti o l m a d ı ğ m d a n ç o c u ğ u n u - ya­ n ı n d a bir k ü ç ü k oğlan vardı- k a s a b a d a birine b e s l e m e vererek p a r a b u l m a s ı için, zaptiyenin kendisi ile b e ­ raber d o l a ş m a s m a izin diledi. Gittiler, çocuksuz dön­ düler. Ağdacı esnafından birine ç o c u ğ u yıllığı kırk ku­ ruşa vermişler ve y i r m i k u r u ş p e ş i n almışlar. Bu yir­ m i k u r u ş u H a c ı H a f i z o ğ l u ' n a verdiler. K a r a Müftü k i m idi? Simav'da vaktiyle o n u n çektiği musibetler 24

H a f ı z o ğ l u ' n u n k i l e r d e n az değildi. Hafızoğlu aldığı dört beşlikten ikisini m i n d e r ü s t ü n e bırakıp ikisini de '-Biçare fukarada p a r a y o k ki ne y a p s ı n l a r ? ' diye ka­ dına acınarak b a n a v e r m e k ü z e r e uzattı. O vakte ka­ dar g ö r ü p işittiklerimle b a ş ı m d ö n m ü ş iken, b a n a uza­ tılmış parayı g ö r ü n c e a k l ı m b a ş ı m a geldi eline çarpıp yerimden fırladım, çıktım. D e p o bahçesine girdim. Bu n e hal, b u n e itfa (fetva v e r m e ) , b u n e şeriat, b u şeri­ atı ne suiistimal, bu ne hıyanet, bu ne devlet, ahalide b u n e cehalet, diye d ü ş ü n e d ü ş ü n e h a s t a o l d u m . G ü ç hal ile m e d r e s e y e gittim. O n d a n sonra Simav'da oturm a y ı p İ s t a n b u l ' a d ö n m e k üzere B u r s a y o l u n u aldım. Hafızoğlu fıkrası 1275 (1859) şabanında olmuştur. Bu fıkradaki z u l ü m , k a l b i m e açılan birinci y a r a d n . O n d a n s o m a g ö r d ü ğ ü m memleketlerdeki vakalar, h e p b u yaraya t u z e k t i ! " B u iki k ü ç ü k h i k â y e d e n , Ali S u a v i ' n i n nasıl bir h a l k ç o c u ğ u o l d u ğ u n u öğreniyoruz. Ö ğ r e n m e v e öğ­ r e t m e aşkı ile y a n a n , haksızlığa isyan eder bir r u h u vardır. Yalnız kitap değil, h a r e k e t ve t e ş e b b ü s a d a m ı ­ dır. " B i r şeyler o l m a y a " , " b i r şeyler y a p m a y a " h a ­ zırlanmaktadır. D e v r i n i n k ı l a p ç ı l a n n d a n hiçbirinin hayatı b ö y l e h a l k yığınları içinde, h a l k ıstırabı ile acılanarak b a ş ­ lamamıştır. T a n z i m a t veziri h a l k a y u k a r ı d a n bakar. T a n z i m a t edebiyatçısı, h a l k içine i n m e z .

25

ÂH P a ş a ' n m daveti A n a d o l u d o l a ş m a l a r ı n d a tamtabildiklerine k e n ­ dini saydıran, m ü d ü r , k a y m a k a m ve valilerden itibar g ö r e n K ü ç ü k H o c a , S a d r a z a m Âli P a ş a ' m n daveti ile İstanbul'da devlet a d a m l a r ı m e c l i s i n e girdi. D e v r i n i n idaresi ü z e r i n e esaslı fikirler edinmiştir: " C ü m l e m e ­ m u r l a r içinde adaleti sever ç o k k i m s e l e r g ö r d ü m . Fa­ k a t z a l i m b i r idareye alet olageldiğini itiraf e d e n bir adil g ö r m e d i m . " Z u l m e karşı isyan e d e c e k k a d a r ce­ sur değildirler. H a l k gibi, r e s m i vazife b a ş ı n d a k i ay­ dınların iyi t a k ı m ı d a b o y n u n u b ü k e r e k d e ğ i ş m e z bir k a d e r e karşı tevekkül (işi A l l a h a b ı r a k m a ) içinde­ dirler. A l i S u a v i ile d o s t l u k e d e n k a y m a k a m l a r , m u ­ tasarrıflar, valiler, azılı d ü ş m a n l a r ı n d a n d u y m a ­ dıkları tenkit ve itirazları o n u n y u m u ş a k ağzından işitmişlerdir. Yine Ali S u a v i ' n i n açtığı bir aşar ( ü r ü n d e n a l m a n o n d a b i r vergi) meselesini tah­ k i k e t m e k i ç i n F i l i b e ' y e g e l e n E d i r n e Valisi H u r şit P a ş a , F i l i b e M o l l a s ı C e l a i e d d i n E f e n d i ' y e d e ­ m i ş ki: " F i l i b e K a y m a k a m ı A t a B e y ' i n Suavi E f e n ­ di hakkında yazdığı inha ( a t a m a önerisi), cebim­ dedir. B u n d a S u a v i E f e n d i ' n i n p e y g a m b e r d e n k ü ­ ç ü k , fakat e v l i y a d a n b ü y ü k t u t u l d u ğ u n u g ö r ü y o ­ r u m . T u h a f şey... S o n r a n e o l d u k i , a r a l a r ı n a b ö y 26

le b o z u k l u k g i r d i ? " Ali Suavi diyor ki: " Ş u r a s ı h o ş t u r , h e r h a n g i m e m u r ile b o z u ş u r s a m n e o b a n a n e b e n o n a k i n b e s l e m e z d i k . E s k i d e n t a n ı ş m ı ş ol­ duklarımla hâlâ bugünkü günde içimizde düşman­ lık o l m a y ı p b i r b i r i m i z i severiz. D e m e k ki, b e n i m k i m s e n i n ş a h s ı n a v e h u s u s i h a l i n e k i n i m yok. K i m ­ senin de bana olamaz. Suç varsa politika suçu! B e n Fuat Paşa'dan ne zarar gördüm? Camide dersime gelirdi. Sofrasında beraber y e m e k yedik. Birlikte o t u r u p s o h b e t ettik. A n c a k b u l u n d u ğ u m e v k i i v e elindeki kudreti suiistimal edişinin aleyhinde bu­ l u n d u m . B u l u n u r u m . Şahsına gelince, hâlâ, Al­ lah'tan mağfiret bulması için d u a ederim." Ali Suavi y i r m i - o t u z yıl içindeki, h a t t a son za­ m a n l a r d a k i ıslahat ( i y i l e ş t i r m e ) y a p ı l a r ı n d a n çoğu­ n u n t e m e l i " k u m d a n i b a r e t " o l d u ğ u fikrindedir. " M a d d i k a n u n l a r esası ü z e r i n e m a d d i n i z a m l a r k o n ­ m a d ı k ç a devletimiz için b e k a ( s ü r e k l i l i k ) tasavvur e d e m e z d i m . İşte bu fikirlerle R u m e l i ' d e seyahat et­ m e k t e iken, ö t e d e b e r i d e , bir bir M u s t a f a Fazıl P a ş a ismi d u y m a y a b a ş l a d ı m . B i z z a t p a d i ş a h a : - E ğ e r ıslahat y a p a m a z s a n ı z O s m a n l ı padişahla­ rının s o n u n c u s u o l u r s u n u z , d e m i ş . Bu Fazıl Paşa, ' h a k i m a n e d a v r a n m a k ' özrü ile sa­ m a n altından su y ü r ü t m e y e çalışanlardan o l m a y ı p fe­ dakâr, cesur v e devlet m e v k i i n e m u h t a ç o l m a y a n bir 27

zat imiş, diye işittim. K u l a k d o l g u n l u ğ u beni k e n d i ­ sine âşık etti." B u s o n sözlere dikkat ediniz. Ali Suavi, s o n u n a kadar, fikir davasını devlet ikbali ile değişenlerin, k o r k a k v e döneklerin, a ç ı k h a r e k e t e t m e k t e n v e b u ­ n u n b ü t ü n sorunlarını üzerlerine a l m a k t a n ç e k i n e n ­ lerin h a s ı m ı v e b u y ü z d e n t e k b a s m a kaldığı d a ola­ caktır. M e m l e k e t t e n k o v u l a n M u s t a f a Fazıl Paşa, Pa­ r i s ' t e iken Ali Suavi İstanbul'da, Ş e h z a d e C a m i i ' n d e d e r s o k u t m a y a başladı. B i r g ü n Filip i s m i n d e b i r Er­ m e n i , bildiklerinden biri vasıtasıyla y a n m a geliyor. " M u h b i r " a d ı n d a bir gazete ç ı k a r a c a ğ ı n d a n b a h s e ­ derek, Ali S u a v i ' n i n d e y a z m a s ı n ı istiyor: " B e n ga­ zetesini vasıtalık e d e n Tevfik E f e n d i ' y e y a z d ı r m a s ı ­ nı, aralıkta b e n i m de bazı şeyler vereceğimi söyledim. Filip, gazeteyi çıkardı. Tevfik E f e n d i ' y i de m u h a r r i r tayin etti. Birinci n ü s h a s ı n ı t a m a m e n b e n y a z d ı m . Sonraları d a m a k a l e l e r v e r d i m . B u işe p a r m a k sok­ m a k t a n m a k s a d ı m , v a t a n ı m ı z gazetelerinin k ö h n e in­ salarmi v e eski m a n a s ı z m e d h i y e usullerini b o z m a k ­ tı. H e m o lisanı b o z d u m , h e m d e m e m l e k e t i m i z e hür­ riyeti soktum.

28

"Hürriyet memlekete girecektir" H a t t a o vakit Meclis-i V â l â ( D a n ı ş t a y ı n 1 8 3 7 ' d e k u r u l a n i l k b e n z e r i . T a m a d ı ; M e d i s - i Valayı A h ­ kam-] Adliye) azasından Ziya Bey'in yanında bazı büyükler: - M u h b i r gazetesi e d e b y o l u n d a n çıkıyor, Dediklerinde, Ziya Bey: - M e m l e k e t i m i z d e sağırlık d u v a r ı n a Takvim-i Vekayı bir çivi iliştirdi. S o m a Ceride-i-Havadis o çi­ viye bir çekiç, d a h a s o m a Terceman-ı-Ahval b a ş k a bir çekiç, nihayet Tasvir-i Efkâr da bir çekiç v u r d u . Ş i m d i bir Suavi çıktı, eline k o c a bir t o k m a k alıp çi- viye öyle v u r d u ki, s o n u n a k a d a r duvara girdi. Bu asır o duvarı delecek, kulakları açacaktır. B u n u m u k a d ­ der bilmeli. Deliği kapatırız z a n n e t m e y i n . H ü r r i y e t m e m l e k e t e girecektir, d e m i ş o l d u ğ u o z a m a n işitilmiştir." Şair Z i y a Paşa " Ş i i r v e İ n ş a " m a k a l e s i n d e M u h ­ b i r ' i n ü s l u b u n u sade T ü r k ç e ' y e m i s a l gösterir. Ali Suavi'nin dil üzerine düşündüklerini ileride göreceğiz. A n c a k M u h b i r gazetesinin 2 9 v e 3 7 ' n c i sayfalarında o z a m a n k i gençlere ve gazetelere öğüt v e r e n iki yazı­ daki fikirlerini kısaca toplayalım. Esas, kendi tabiri ile, " H e r k e s i n anlayacağı Türkçe"dir. " Z i r a a t e dair bir kitap okuduk. İçinde 'telkih' kelimesi var. N i ç i n ' a ş ı '

29

d e n m e m i ş t i r ? Bir b a h ç ı v a n a b u kitabı anlatabilmek için o n b e ş sene ilim m i (1) tahsil e t t i r e c e ğ i z ? " B a ş ­ k a bir yazıda k o n u ş u l d u ğ u gibi imla fikrini m ü d a f a a eder: " A h ş a m " değil " a k ş a m " " Y o h s a " değil " y o k ­ s a " . K o n u ş u l d u ğ u gibi yazılmasını ister. " E s k i l e r her­ k e s i n söylediği ve anladığı lügatlarla y a z m ı ş l a r ! " Yalmz b u son satırlar bile Ali S u a v i ' n i n devrin­ d e n n e k a d a r ayrıldığını gösterir. K o n u ş u l d u ğ u gibi y a z m a k : B u fikir, 1908 M e ş r u t i y e t i ' n d e n s o m a k i Fecr-i A t i m e k t e b i n e bile y a b a n i gelecektir. A r a d a eski inşayı d e v a m ettiren d a h a ü ç m e k t e p vardır. 1866'da ç ı k a n M u h b i r g a z e t e s i n e y a z d ı ğ ı z a m a n Ali Suavi 2 6 yaşlarında idi. B a z ı m a k a l e l e r i n d e o n u n bu devirdeki fikir hususiyetlerini belirten ışık p a r ç a ­ l a n görüyoruz. " S a y ( E m e k ) v e M e d e n i y e t " yazısın­ da, çalışmayı a r t t ı r m a k için, i h t i y a ç l a n a r t t ı r m a k lü­ z u m u n u ileri sürer. Z a r u r i sayılmayan h e r şeye o vakitler " z i y n e t " , şimdi " l ü k s " d a m g a s ı v u r a n d a r softa g ö r ü n ü ş ü tenk i d e d e r e k insan v ü c u d u n d a n m i s a l verir: " A l l a h m e f ' a l i n i d e bile ziynetler v a r m ı ş . M e d e n i y e t l e h u s u ­ l e g e l e n i h t i y a ç t a n fazla z i y n e t l e r d a h i b ö y l e d i r . " K e n d i m i z d e olanı k a y b e t m e m e k şartıyla h e r n e r e d e h e r k i m d e görürsek, r a s t g e l d i ğ i m i z ilmi, sanatı v e h i k m e t i almalıyız, der. (1) "Medresede Arapça mı öğreteceğiz?." 30

Ali S u a v i ' n i n M u h b i r gazetesindeki başlıca tar­ t ı ş m a l a r ı n d a n biri m e d r e s e l e r h a k k ı n d a d ı r : " H a l k ı , o k u y u n u z , diye teşvik ediyoruz a m a , n e o k u y a l ı m na­ sılı o k u y a l ı m ve neler o k u y a l ı m , diye b i z e sual etse­ ler cevap v e r e m i y o r u z . M e d r e s e u s u l ü o k u y u n u z , de­ sek b u türlü o k u m a k l a tahsil e n aşağı o n b e ş sene sü­ rer. H e l e şu on b e ş s e n e d e öğrenilecek şeyler ise dört senelikten ibarettir." S o m a h e r k e s h o c a m ı olacaktır? Tüccarlık, askerlik, esnaflık, kâtiplik, l a z ı m değil m i ­ dir? " T ü c c a r d a n b m n i n oğlu b ü y ü d ü ğ ü vakit baba­ sının işini u y g u n v e d ü z g ü n y a p a b i l m e k için A r a p ç a b a b l a n , tasrifleri v e i'lalleri ( A r a p ç a k u r a l l a r ı n d a n b i r i ) ö ğ r e n e c e ğ i y e r d e m e k t u p y a z m a k v e türlü t ü c ­ car defterleri t u t u p t i c a r e t h a n e usulleri öğretilse da­ h a faydalı o l m a z m ı ? " Ali Suavi, m e d r e s e l e r ü z e r i n e esaslı tenkitleri da­ h a ileride yazacaktır. "Tevhid-i t e d r i s a t " ( ö ğ r e n i m b i r l i ğ i ) d e d i ğ i m i z inkılabın da müjdecisi olur. A n a d o l u ' n u n şimdilik b a z ı yerlerinde, Ali Suavi devrinde o l a n l a r d a n da geri kafalı y o b a z l a r ı n y i n e o z a m a n d a k i l e r d e n d a h a ileri şeriat dershaneleri açıp, c u m h u r i y e t i n 2 7 ' i n c i yıl ç o c u k l a r ı m sivil m e k t e b e g i t m e k t e n a l ı k o y d u k l a n m d ü ş ü n d ü k ç e , M u h b i r tenİritlerinin, y ü z ü n c ü yıla d o ğ r u yaklaştığı günlerde da­ h i h e n ü z tarihi o l a m a d ı ğ m a n e k a d a r i ç l e n i y o r u m .

31

Z a m a n ı n eğitimi

Zamanının eğitim ve mektep meseleleri üzerine genişçe bir fikir v e r e b i l m e k için bu yazının b a ş ı n a Ali S u a v i ' n i n hicve b e n z e r bir y a z ı ş ı m a l ı y o r u m . M e m ­ lekette b i r ç o k değişiklikler o l m a s ı n a r a ğ m e n y i n e b u yazıdaki b a z ı tenkitlerin b u g ü n d e d o ğ r u o l d u ğ u n u g ö r m e k acıklı değil m i d i r ? Ali Suavi M u h b i r gazetesinin 8 'inci sayısmda bir M ü s l ü m a n m a n a v m o ğ l u a ğ z m d a n şöyle d e r t yanı­ yor: " B a b a m İstanbul'da e v l e n e n Kayserili bir m a n a v iken b e n i b e ş y a ş ı n d a m e k t e p e verdi. Yedi s e n e de­ v a m e d i p o n iki y a ş ı n d a ç ı k m ı ş s a m da, e b c e d ( A r a p ­ ç a h a r f l e r e sayı d e ğ e r i v e r e r e k h e s a p y a p m a k ) v e tecvid ( K u r ' a n ı u s u l ü n e bağlı k a l a r a k o k u m a ) kuvveti ile b a b a m a m e k t u p y a z m a k v e defter t u t m a k gibi bir şey y a p a m a d ı ğ ı m d a n , d a h a eksiği vardır, di­ y e a h b a p l a r ı n d a n bir h o c a efendi b e n i derse başlattı. B a b a m ı n m a n a v l ı ğ m d a g ö z ü m o l m a d ı ğ ı n d a n boyu­ na o k u m a k istedim. Sarf, nahiv, belagat, m a n t ı k , fı­ kıh, k e l a m , h i k m e t , ulûm-u-beşeriye v e h i k e m i y y e d e n n e varsa o k u d u m . Tahsil y o l u n d a p a b u ç s ü r t m ü ş , g ü n g e ç i r m i ş biri o l d u ğ u m d a n ş i m d i y e k a d a r k a z a n ­ m ı ş v e y a k a y b e t m i ş o l d u k l a r ı m ı h u l a s a o l a r a k söyliy e y i m : Sarfdan p e k ç o k i'lal v e tasrif b e l l e d i m . N a 32

hiv'den p e k güzel i'rab y a p a r d ı m . L a k i n A r a p ç a söy­ lemesini ve yazmasım hâlâ beceremediğimden, bu ik i i l i m d e n istifade e t m e d i m d e s e m d o ğ r u s ö y l e m i ş o l u r u m . Belagatten hayli ıstılahlar ve tabirler ezmerl e d i m a m a , n e A r a p şiirinin m e z i y e t l e r i n d e n anlaya­ bilirim, n e d e A r a p ç a bir kıta yazabilirim. M a n t ı k t a n Külliyat-ı-hams, tasrifat ve ıslahat e z b e r l e d i m s e de garazsız s ö y l e m e k lazımsa, evveliyat, z a n n i y a t v e vehmiyatı birbirinden ayıramıyorum. Çalışmadım, d e s e m , hayır çalıştım. K i t a b ı m yoktu, d e s e m , hayır vardı. H e r k e s i n o k u d u ğ u gibi o k u m a d ı m d e s e m ica­ zete ( d i p l o m a ) k a d a r h o c a l ı k u s u l ü ü z e r e o k u d u m . A l i m o l d u m , d e s e m , k o r k u y o r u m , ç ü n k ü b e n i m l e ül­ fet e d e n l e r bilirler ki, iki satır T ü r k ç e o k u t u p anlaşı­ lır b i r ş e y y a z a m ı y o r u m , on b e ş yıl çalıştığım A r a p ­ ç a lisam ü z e r i n e dört lakırdıyı b i r araya n e g e t i r m e k n e d e y a z m a k e l i m d e n geliyor." M a n a v oğlu ile a h b a p l a r ı n d a n biri a r a s ı n d a şöy­ le bir k o n u ş m a olur: " - Faydasız ö m ü r telef b a h s i n e ( Y a ş a m ı b o ş u n a h a r c a m a k o n u s u n a ) gelince h e p b e r a b e r ağlayalım, fakat ne kaybettiniz? - B i r h ü n e r ve sanat sahibi o l a m a d ı m . İhtiyaçtan kurtulamadım.

33

- K e ş k e h e m o k u y u p , h e m b a b a n m sanatı o l a n manavlığı t e r k e t m e m i ş olaydın. - B e h e y k a r d e ş , o k u m a k , y a z m a k nedir, ne için­ dir, bilir m i y d i m ? Bizim m a h a l l e m e k t e p l e r i n i n h a ­ lini b i l m e z m i s i n ? Z a n n e d e r d i k ki, o k u y a n y a z a n a d a m , esnaf o l m a ğ a layık değildir. D e v l e t m e m u r i ­ y e t i n d e kullanılmalıdır. S e n d e b ö y l e b i l m e z m i y ­ din? - Ş i m d i de böyle... M a a r i f nedir, k i m s e n i n anla­ dığı yok. Bir t ü c c a r ı n oğlu o k u d u ğ u vakit b a b a n ı n ce­ haleti y ü z ü n d e n gayr-i-muntazam ( d ü z e n s i z c e ) ida­ re edegeldiği ticareti, k e n d i ilmi ile b i r güzel ve d ü z ­ g ü n y o l d a y ü r ü t m e k hatırına bile g e l m e z . - İstanbul bir hale gelmiş ki, a n a s ı n d a n d o ğ a n ç o c u k d e v l e t i n h a z i n e s i n e a ğ ı z a ç ı y o r D ö r t lakır­ d ı b e l l e y e n l e r b ü y ü k m e c l i s l e r d e a z a o l m a y ı isti­ yorlar. - B i r p a y i t a h t m y ü z d e sekseni h ü n e r ve sanatla p a r a k a z a n m a k v e k e n d i n i ihtiyaçtan k u r t a r m a k yol­ larım b ı r a k ı p da yalnız devlet h a z i n e s i n e ağız açarsa n e olur? - İşte g ö r ü y o r u z ya... P a r a k a z a n a b i l e c e k bir sa­ n a t ı n M ü s l ü m a n l a r d a n ehli var m ı d ı r ? D ö r t manav, sekiz helvacı k a b i l i n d e n k i m s e n i n g ö r ü ş m e ğ e t e n e z ­ zül etmediği k i m s e l e r kalmış. B u n l a r bile gitgide ağa, 34

bey, efendi gibi p a r a e t m e z unvanlara t a m a h ederek, sanatlarım terketmektedirler. M a a r i f n e d i r ve ne için­ dir? B u n l a r anlaşılmadıkça, ekseriyetin u l û m v e m a ­ arif z a n n e m ğ i n i n z a r a r d a n b a ş k a bir şeyi yoktur. M a ­ arif b ö y l e sanılırsa sanayi m e y d a n a g e l m e k ihtimali yoktur. M a a r i f devlet h a z i n e s i n d e n b o ş y e r e m a a ş al­ m a k içindir, itikadı d e v a m ederse terakki ( i l e r l e m e ) mümkün olmaz."

35

M u h b i r gazetesinin önemi M u h b i r gazetesinin g e r e k üslubu, g e r e k neşret­ tiği fikirler h e r tarafta b ü y ü k akisler u y a n d ı r m a k t a ­ dır. B u n u sık sık gelen m e k t u p u l a r d a n anlıyoruz ve H a l e p ' t d e n g e l e n ş u m e k t u p T ü r k ç e l e ş m e tarihinde bile yer tutabilir ve dilde s a d e l e ş m e ile ö z l e ş t i r m e ce­ r e y a n l a r ı n ı n n a s ı l y a n y a n a d o ğ d u ğ u n u gösterir: " M u h b i r ' i b a ş t a n aşağı o k u d u m . S e v i n c i m d e n ayak­ larım yere b a s m ı y a c a k b i r kılığa girdim. B u n u h e r k i m y a z m ı ş v e yazıyorsa Tanrı m t t u ğ u n u k o l a y ge­ tirsin! K e n d i s i n d e n s o m a gelenlere iyi ö r n e k bırak­ m a ğ a e m e k v e r m e k n e y a v u z yaşamaktır. Tanrı ek­ sik eylemesin. Y u r d u m u z b ö y l e usluların (2) gölge­ si altında ilerlemekte ve bilgiçlerin y ö n ü n d e n yeryü­ z ü güzellenmektedir. B u r a s ı d ü ş ü n ü l s e k o l a y c a bili­ nir. Y u r d u m u z için onların şu çalışıp çabalamaları b i z c e p e k beğenildi. Bizi y o k t a n var e d e n i n y a r d ı m ı anlarla b e r a b e r o l s u n ! " M u h b i r çıktığı vakitler, Girid hadisesi vardır.. A l i Suavi b u n d a n şehirde m ü m a y i ş l e r y a p t ı r m a k , n u t u k ­ lar söyletmek, M u h b i r g a z e t e s i n d e d e iane ( y a r d ı m ) sütunları a ç t ı r m a k ve bu fırsatla vatanperverlik duy­ gularını c o ş t u r m a k için d u r m a d a n uğraşıyor: (2) Uslu - Hâkim 36

" B i r aralık M u h b i r gazetesinin sahibi Filip, N o r d gazetesinde M u s t a f a Fazıl P a ş a ' n ı n katib-i sır imzasıyle çıkmış olan Jöntürk reisliği beyannamesini Türk­ ç e ' y e t e r c ü m e ettirerek gazetesine k o y m u ş . B u n d a n b e n i m h a b e r i m yoktu. Kaldı ki, Babıâli t e r c ü m e ve b a s m a y ı b a n a isnat etti. O tarihten, Fazıl P a ş a tarafta­ r ı a d d o l u n m a ğ a başladım. Ç o k g e ç m e d e n B e l g r a d ka­ lesinin tarihini y a z d ı m , verdim. Filip bastı. Bu tarih­ te kaleyi fethedenlerle v e r e n l e r i n isimleri geçtikçe kullandığımız tabirler Ali P a ş a ' y a p e k tesir etmiş. G a ­ zete bir ay tatile uğradı. Fakat tatil k a r a n tebliğ olun­ m a z d a n önce, kırk m i l y o n nüfusun hayat v e m e m a t ı ( ö l ü m ü ) vükela n a m ı ile birkaç l d m ş e n i n eyadi-i m u t l a k a s m d a (yetkileri i ç i n d e ) b u l u n m a k t a n ise, mille­ tin intihabı ile b e ş altı y ü z k i m s e d e n m ü r e k k e p bir M e c l i s a n müşaverelerinde o l m a k elbet hayırlı oldu­ ğ u n a dair bir m a k a l e y a z ı p neşrettirdim. B e l g r a d ta­ rihi v e Millet Meclisi makalesi, s o m a Girid C e m i y e t i ' n i n e h e m m i y e t i v e g e c e g ü n d ü z birleşmekte oldu­ ğ u m k ü ç ü k büyüklerle g e ç e n siyasi bahislerin gürül­ tüsü B a b ı â l i ' y i uyandırdı. Ta ki bir a k ş a m e z a n vakti E t h e m Efendi n a m m d a bir teftiş m e m u r u gelip: - Seni Zaptiye Şubesi m u a v i n i M u s t a f a P a ş a bek­ liyor, dedi. D e r h a l kalktım. B e n i zaptiye k a p ı ş m a getirdi, bir güzel odaya koydu. İki teftiş m e m u r u da gelip yanı­ ma oturdular. A n l a d ı m ki, tevkif o l u n d u m . O gece 37

orada yattım. Sabahısı Zaptiye Müşiri H e k i m Ali Pa­ şa y a n ı n a çağırıp Zaptiye Müsteşarı ve M u a v i n M u s ­ tafa Paşa hazır oldukları h a l d e sigara içitk, kahve iç­ tik, r u h b a h s i açıldı. N i h a y e t M ü ş i r Paşa dedi ki: - Sizi m u v a k k a t e n seyahate gönderecekler. H a s belicap ( D u r u m u n gereği) bir şeydir. Katiyyen ilişik etmeyiniz! - K i m gönderiyor, nereye g i d e c e ğ i m ? Sebep n e ­ dir? diye sual ettimse de ' h a s b e l i c a p ' t a n b a ş k a bir açık cevap v e r m e d i . M ü ş i r kalktı gitti. O g e c e orada kaldık. G e c e müfettiş: * * * (3) vasıtasıyla b a n a bir ha­ vadis geldi ki m e m u r ve ahaliden y ü z elli k a d a r k i m ­ se birikip zaptiye k a p ı ş m a gelerek b e n i h ü k ü m e t t e n istiyecekmiş. H ü k ü m e t v e r m e z s e zorla a l m a ğ a ittifak etmişler. H a b e r i getiren zata b ö y l e hareket o l u n m a ­ m a s ı n ı t e n b i h ettim. Vakıa tenbihe de ihtiyaç k a l m a ­ dı, sabah oluverdi. B e n i bir alay zaptiye depdebesi ile İzmir v a p u r u n a getirdiler. ' H a s b e l i c a p ' vapura bindik. ' H a s b e l i c a p ' y a m m ı z a takılan M ü l a z ı m H ü s e y i n A ğ a ile İ z m i r ' e çıktık. ' H a s b e l i c a p ' K a s t a m o n u ' y a gittik. Vardığımızda m e m u r , Vali H a m d i P a ş a ' y a zaptiye müşirinin m e k t u b u n u verdi. B u m e k t u p 'Ali Suavi efendi b u k e r e hasbelicap K a s t a m o n u canibine i z a m o l u n d u ğ u n ' d a n ( t a r a f ı n a g ö n d e r i l d i ğ i n d e n ) ibaret­ ti.'

(3) O vakit yaşamakta olduğu için ismini saklamıştır. 38

Kastamonu sürgünü Vali H a m d i P a ş a K a s t a m o n u ' d a Ali S u a v i ' y e dostça davrandı. İstanbul'daki t a n ı d ı k l a n y l a yazışa­ bildiği için s ü r g ü n d e p e k de sıkılmadı. Ora talebesi­ ne M i r ' a t okuttu. K a s t a m o n u ' d a kaldığı iki ay içinde " D e v l e t nizamlarına, servet ve kuvvetine d a i r " Türk­ çe bir kitap yazdı. K i t a b ı n ismi şudur: " S e n , g e m i ­ d e s i n ! " B u n d a n başka z a m a n e vakaları hakkında " M ü n ş i y a n e " arabi b i r risale, iki cilt d e " Ş a r k ' t a m e v c u t ilimleri tarif ve G a r p ' t a k i l e r l e m u v a z e n e " ed e n bir eser d a h a yazdı. İkinci cildin s o n u n d a T ü r k dilinin, T ü r k yazısının, T ü r k i m l a s ı n ı n nasıl ıslah o l u n m a s ı l a z ı m geldiği ü z e r i n e m ü n a k a ş a l a r yaptığı­ nı söyler. Yazdığı kitapları çoğaltıp, d a ğ ı t m a k adeti o l d u ğ u n d a n , ü ç talebesini g e c e g ü n d ü z b u i ş için ça­ lıştırdı. S ü r g ü n hatıraları arasında der ki: " O v a k t e k a d a r Mısırlı M u s t a f a Fazıl P a ş a ile bir m ü n a s e b e t i m yok­ ken, K a s t a m o n u ' y a biri çıkıp geldi. B u a d a m Fazıl P a ş a tarafından 9 0 O s m a n l ı lirası getirip p a ş a n m b e ­ ni P a r i s ' e istediğini tebliğ etti. B e n t e r e d d ü t edip Av- * r u p a ' y a k a ç m a y ı ihtiyar e t m e d i m . B u a d a m (***) pa­ şanın a d a m l a r ı n d a n ( * * * ) ağa idi. O n d a n s o m a h ü ­ k ü m e t tarafından b a n a m a a ş b a ğ l a n a c a ğ ı v e İstan­ b u l ' a d ö n e c e ğ i m h a k k ı n d a b a z ı r e s m i sözler geldi. 39

Bir p e r ş e m b e g ü n ü idi. M u s t a f a Fazıl P a ş a ' m n ikinci bir a d a m ı çıkageldi. B e n i alıp gizlice İstan­ bul'la götürmeye m e m u r olduğunu, oradan paşanın vekilleri P a r i s ' e yollayacaklarını b e y a n etti. E l i m e de bir m e k t u p verdi. İ ç i n d e der ki: ' G e ç e n d e size 90 lirayı M u s t a f a Fazıl P a ş a gönderdi. Paris'te sizin gel­ m e n i z i bekler. M a k s a d ı size Avrupa'da b i r g a z e t e yazdırmaktır. İstanbul'da hurufat da s a t m aldı. Harf­ ler sizden evvel P a r i s ' e varır. H a k k ı n ı z d a h ü r m e t l e b e r a b e r refah ile maişetinizi (geçimliğinizi) t a a h h ü t eder. Avrupa gibi serbest bir y e r d e m e z a l i m aleyhi­ n e şiddetli eserler y a z m a k millete b ü y ü k hizmettir. Z a h m e t i n i z İ s t a n b u l ' a B e y o ğ l u ' n a k a d a r gelmektir. O r a d a sizi bir a d a m görecektir. O n a t e s l i m olunuz.' M e k t u b u o k u y u n c a getirene: - H a y d i sen bu h a n d a otur. Yarın saat dörtte şu h a m a m a gel, soyun, k o n u ş u r u z ! . , d e d i m . G i t s e m m i , g i t m e s e m m i , d ü ş ü n c e s i n e daldım. G i t m e y i g ö n l ü m hiç istemezdi. H a l b u k i iki sebep b e n i g i t m e y e cebrederdi. Birinci sebep, M u s t a f a Fazıl P a ş a ' m n ' H ü n k â ­ r a m e k t u p ' diye neşrettiği r i s a l e y i e l i m e alıp o k u d u k ­ ça, â l e m e karşı gayıssızlığım ( i h t i r a s s ı z l ı ğ ı n ı ) ilan ed e n bir zatı elden gelen hizmetle k ü w e t l e n d i r m e k h e ­ defi idi. i k i n c i sebep, Babıâli Fazıl P a ş a ' m n b e n i P a ­ r i s ' e k a ç ı r m a k ü z e r e a d a m g ö n d e r d i ğ i m h a b e r almış, o a d a m ı ve e v i m d e k i evrakımı t u t t u r m a k ü z e r e m e 40

m u r g ö n d e r e c e k diye İstanbul'dan m e k t u p l a aldığım havadis idi." Ali S u a v i ' y e İstanbul'dan verilen h a b e r d o ğ r u idi. N i t e k i m Ali Suavi K a s t a m o n u ' d a n kaçtıktan son­ ra, iki m e m u r vali H a m d i P a ş a ' y a zaptiye m ü ş i r i İs­ m a i l P a ş a ' n m " M a h r e m " bir m e k t u b u n u getirdiler. B u m e k t u p s o m a d a n Paris'te Ali S u a v i ' n i n eline geç­ ti. U l û m gazetesinde çıktı. M e k t u p Ali S u a v i ' n i n ka­ çacağı h a b e r alındığı, h e m e n evine varılıp evrakın bir torba ile İ s t a n b u l ' a yollanmasını, efendinin o r a d a n k a ç m a s ı b ü y ü k m e s u l i y e t e s e b e p olacağı h a k k ı n d a ­ dır. 10 M a y ı s 1823 tarihlidir. K a ç ı ş hikâyesi hayli meraklıdır. " A d a m ı t e n b i h ettiğim h a m a m d a g ö r d ü m . G i t m e y e k a r a r v e r m i ş ol­ d u ğ u m d a n a k ş a m hava k a r a r ı n c a eve gelmesini söy­ ledim. Geldi. - İki beygir bul, İ n e b o l u caddesi ü z e r i n d e k i m e ­ zarlıkta seni b e k l e r i m , d e d i m . O n u g ö n d e r d i m . B a z ı evrakı y a k t ı m . Bazısını d a a l d ı m . A r k a m a b i r a b a giydim, s a n g ı b e l i m e sardım. K a r a n l ı k t a fesle soka­ ğa çıkıp m e z a r l ı ğ a gittim. H e r i f geldi, bir beygire de b e n b i n d i m . 1284 m u h a r r e m i n i n 1 4 ' ü n c ü c u m a r t e s i gecesi idi. Yola düştük. Sabahısı İ n e b o l u ' y a eriştik. Yani p e k ç a b u k gittik. H a l b u k i v a p u r g ü n ü değil. G a ­ rip tesadüf, T r a b z o n v a p u r u fırtınaya t u t u l u p gecik­ m i ş o l d u ğ u n d a n b i z i m İ n e b o l u ' y a gidişimizle bera­ tı ı

ber o da geldi. H e m e n acentenin s a n d a l m a atlayıp, va­ p u r a v e k a m a r a y a girdim. Ertesi g ü n v a p u r İstanbul B o ğ a z ı ' n a vakitsiz g i r d i ğ i n d e n B ü y ü k d e r e ' d e d e m i r attı, kaldı. B e n de güverteye çıkıp g e z m e k istedim. M e ğ e r K a s t a m o n u Valisinin v e m u h a s e b e c i s i n i n ha­ remlerini uşaklar, İ s t a n b u l ' a g ö t ü r ü y o r m u ş . B e n i ta­ mdılar, aşinalık e t m e k istediler. T a n ı m a m a z l ı k t a n ge­ lip k a m a r a y a d ö n d ü m . K a m a r a y a h i z m e t ç i gelip gü­ verte ü s t ü n d e bazı a d a m l a r senin için k a ç m ı ş filan gi­ bi lakırdı ediyorlar, dedi. A r k a s ı n d a n b i z i m a d a m gü­ lerek: '-Ah yakayı ele v e r d i k ! ' deyip yığıldı. ' - N e ol­ d u ? ' d e d i m . ' - N e olacak? N i ç i n dışarı çıktın? Şura­ da b i r iki h e r i f var, h o c a k a ç m ı ş diye söyleniyorlar' dedi. Fakat d ü n y a d a h e r işin p a r a ile beceriliverdiğini b i l d i ğ i m d e n k a m a r a t o n eline bir altın sıkıştırdım. ' - B e n i şimdi k a r a y a ç ı k a r ! ' d e d i m . '-Nasıl yapa­ l ı m ? ' dedi, y u k a r ı gitti. Tesadüf b u ya, m e ğ e r vapu­ r a bir sandal e k m e k g e t i r m i ş imiş. K a m a r o t b u san­ d a l a bir işaretle d ü m e n altına saklar ve bizi alıp kıç ü z e r i n d e d o l a ş t ı r ı r k e n : ' - i n i n i z ! ' der. B i z h e m e n ip­ lere t u t u n u p sandala iner, karaya çeker, çıkarız. A m a B e y o ğ l u ' n a bizi o g e c e g ö t ü r e c e k bir vasıta b u l a m a ­ yız. N i h a y e t y ü r ü y e r e k T a r a b y a ' y a gelir iki çifte bir kayıkta Beşiktaş iskelesine kavi eder, çekeriz. M u ­ h a r r e m i n 1 7 ' n c i gecesi... H a v a açık. Ay B o ğ a z ' ı gü­ m ü ş varaklamış... K ü r e k t e n su fısırtısı k u l a ğ a hazin 42

h a z i n d o k u n m a ğ a başladı. D ü ş ü n d ü m ki, b e n i m b u y e r d e t o p r a ğ ı m olsun, b e n d e b u yerin e n n a m u s l u l a ­ rı arasımda bulunmak iddiasmda bulunayım, ya ben neden bu yerden mehcur (uzaklaşmış) oluyorum? A c a b a ö m r ü m vefa edip d e b u yerleri bir d a h a göre­ cek m i y i m ? H a y d i b a k a l ı m , dehrin değişikliği çok­ tur, h e l e b i z i m gibilere... K a s t a m o n u ' y a gönderilir­ k e n A n a d o l u ' d a dile d ü ş ü r m e k için söylemiş oldu­ ğ u m b a z ı şiirler ki, B o l u ' d a saz âşıklarına tanzir et­ t i r m i ş t i m ( A n l a m c a b e n z e r i n i s ö y l e m i ş t i m . ) , ka­ yıkta onları o k u r d u m . Şu b e y t i m b a n a o g e c e ne ka­ dar h o ş gelirdi: Ç e k e r l e r tir-i çevri sine-i gayretkeşe lakin B u y o l d a tir-i çevre sine g e r m e k k a h r a m a n l ı k t ı r Z u l ü m o k u n u k u t s a l ş e y l e r i s a v u n m a n ı n göğ­ süne çekerler a m a

.

Bu yolda zulüm o k u n a göğsünü a ç m a k kah­ ramanlıktır A ğ z ı m a geleni d e v e z n e sokardım. B u n l a r ı söy­ l e m e k t e n m a k s a d ı m , ne m e c b u r i seyahatten, ne de o gece kayıkta soğuktan titreyişimden, hiçbir şeyden kırılmayıp bilakis k e n d i h a l i m d e n m e m n u n idim. Sa­ adet dedikleri de g ö n ü l rahatlığından ibaret değil m i ? B e ş i k t a ş ' a çıktık. S ü r ü c ü beygirleriyle Fazıl Paş a ' n ı n vekili Avusturyalı M ö s y ö D o ç ' m evine indik. P a ş a ' n m P a r i s ' t e b e n i beklediğini, n e k a d a r p a r a is43

t e r s e m v e r m e y e hazır o l d u ğ u n u söyledi. B e n d e b e ş o n k u r u ş o l d u ğ u n d a n P a r i s ' e gittikten sonra parayı n e y a p a y ı m , diye a l m a d ı m . M ö s y ö D o ç o g ü n l e r d e n e ­ zaret altında o l d u ğ u n d a n b e n i bir b a ş k a s ı n ı n evine misafir verdi. 18 m u h a r r e m sabahı bir sandalla M e ­ saj eri k u m p a n y a s ı n ı n M a r s i l y a v a p u r u n a g i r d i m . K a s t a m o n u ' d a n b e r a b e r geldiğimiz a d a m a p a r a ver­ m i ş t i m . B a n a bilet, bir k a t p a n t a l o n , setre, yelek, sak o satın aldı. K a m a r a n ı n kapısını s ü r m e l e y i p u y k u ­ ya yattım." Vapur M i s i n a l i m a n ı n a girdiği vakit, g ü v e r t e d e n etrafı seyreden Ali Suavi, bir sandal içinde iki fesli görür: " D i k k a t l e baktım. Birini tanıdım, Meclis-i Vala a z a s ı n d a n Z i y a B e y (Şair Z i y a Paşa). O da b e n i ta­ nıyıp karaya d o ğ r u işaret etti. Sandal da sahile doğ­ ruldu. Vapurda b a n a ara sıra aşinalık e d e n bir E r m e ­ n i ç o c u ğ u y a n ı m a gelip: - Tanır mısınız, Z i y a Beyefendi, dedi. Bir iki kurcaladım, anlaşıldı ki, Fazıl Paşa gazete­ ye mürettip istemiş. Bu çocuğu bulmuşlar. İsmi Agop... Yolcular M i s i n a ' y a k a d a r b a ş k a v a p u r l a gelmiş­ ler. Z i y a B e y ' i n y a n ı n d a k i fesli zat da t e r c ü m e oda­ sı h ü l e f a s m d a n ve Tasvir-i Efkâr gazetesi m u h a r r i r i Kemal Bey (Namık Kemal). B e y l e r i n k a ç ı ş l a r ı n ı n s e b e b i n i s o r d u m , İstan­ bul'da k a l m a d ı k l a r ı n a esef ettim. Z i y a B e y d e d i ki: 44

- Bilirsin ki e v i m hürriyet ve h a k taraflısına açık­ tır. Ali n a z a r ı n d a s u ç l u gibi idim. Fazıl P a ş a m e k t u ­ b u n u n T ü r k ç e t e r c ü m e s i b e n d e n bilindi. Kıbrıs m u ­ tasarrıflığına t a y i n i m iradesi çıktı. S a d r a z a m d a h a n e yapar, b i l m e z d i m . A v r u p a ' y a bir seyahat da isterdim. Fazıl P a ş a hayli vakittir b e n i ister, m a i ş e t i m i t a a h h ü t eder, b i r k e r e o n u g ö r ü p efkârını a n l a m a k istedim. E ğ e r h e s a b a gelirse bir serbest m e m l e k e t t e o t u r u p za­ lim idare aleyhine paçaları sıvarız. K e m a l B e y -Sen K a s t a m o n u ' y a gittikten s o m a b e n i de T a s v i r ' e y a z m a k t a n menettiler. E r z u r u m va­ li muavinliği verdiler. Paris'te Fazıl P a ş a seninle b e ­ raber gazeteye y a z m a k ü z e r e b e n i d e ister. D o ğ r u s u Z i y a B e y ' i d e s a v u ş m a ğ a teşvik ettim. Ö y l e değil m i , beyefendi? İşte geldik? M a r s i l y a ' d a n trenle 1284 ( 1 8 6 8 ) m u h a r r e m i n d e p e r ş e m b e sabahı Paris şeririne girdik. D o ğ r u c a M a l h e r b e b u l v a r ı n d a Fazıl P a ş a ' n m evine indik. H a b e r verdiler, çıktı, m e m n u n oldu: - B e n i m servetim size de kâfidir, a m a n çalışalım, artık ne olacaksa olsun, ebette bir şey y a p a l ı m . " O r a d a biraz dinlendiler. P a ş a kendilerini bir yer b u l u n m a k ü z e r e o vakit y a r d ı m ı ile Pepiniere soka­ ğ ı n d a o t u r a n Şinasi E f e n d i ' y e yolladı. Şinasi Efendi onlara aynı sokakta dört n u m a r a d a o d a l a r b u l d u .

45

Halkı uyandırıp aydınlatmak B u bir gazetecidir. G e r ç i hocalığı sırasında M u h ­ bir gazetesine şöyle bir iliştiğini söyler. Hatta, U l û m gazetesi bile bir ilmi ve siyasi tetkikler dergisine b e n ­ zer. Fakat Ali S u a v i ' n i n belirgin karakteri inkılapçı­ lık o l d u ğ u için, dersini de, vaazını da, bilgi ve yazı­ sını d a b u u ğ u r d a kullanmıştır. M a k s a d ı halkı u y a n ­ d ı r m a k v e aydınlatmak, devleti m a d d i m a n e v i b ü t ü n tesisleri ile y e n i d e n n i z a m l ı y a r a k kurmaktır. K ı r k ya­ şında ölen, ö m r ü n ü dolaşarak, saklanarak, k a ç a r a k , cemiyetler k u r a r a k ve ç o k defa k e n d i el y a z ı s ı n d a n k e n d i k o p y a ç ı k a r a r a k geçiren, eserlerinde h e m e n h e r şeyden, h e n d e s e d e n , e k o n o m i d e n , coğrafyadan, h e s a p , tarih, edebiyat, dil, din ve siyasi ilimlerden b a h s e d e n Ali S u a v i ' y i bir ihtisas a d a m ı ö r n e ğ i gibi gösteremeyiz. H a t t a yazılarının bir k ı s m ı n d a derin­ lik de b u l a m a y ı z . Eserlerinin sayısı y ü z y i r m i yediyi tutuyor. B ü y ü k bir kısmı basılmamıştır. Bir k ı s r m n m adı bile u n u t u l m u ş t u n B e n b ü t ü n b u dağınık yazılar­ da b a z e n ara sıra, b a z e n sık sık ç a k a n ışıklardan bir aydınlık t o p l a m a ğ a çalıştım. D u r m a k s ı z ı n , y o r u l m a k s ı z m v e y ı l m a k s ı z ı n ha­ kikat bildiği şeyleri ö ğ r e t m e k için çırpınıp durur. Pa­ r i s ' e sığman, a k ş a m a bir ö ğ ü n y e m e ğ i nasıl bulaca­ ğı b i l i n m e z bir T ü r k delikanlısının, b i r y a n d a n gaze46

tesi i t e u ğ r a ş a r a k , b i r y a n d a n k o s k o c a r e s i m l i b î r a n ­ siklopedi ç ı k a r m a ğ a k a l k ı ş m a s ı n d a k i cesaret, a n c a k i n a n m ı ş b i r inkılapçının a ş k ı n d a n v e ş e v k i n d e n b a ş ­ k a n e ile izah olunabilir? A n s i k l o p e d i n i n adı: " K a m u s - u l - u l û m vel-Maarif "tir. O, yalnız bir şey düşü­ nür. T ü r k i y e ' y e bir ansiklopedi lazım mıdır, değil m i ­ dir? Z o r l u k l a r ı m h e s a b a bile k a t m a z . B ö y l e bir teşeb­ b ü s ü b a ş a r a b i l m e k için iki engel vardır. Biri, paradır. K e n d i söylediğine g ö r e a n s i k l o p e d i y e y i r m i b i n r e ­ s i m lazım. H e r biri b e ş franga kazılsa, yalnız b u dört, b e ş y ü z b i n k u r u ş tutar. M a t b a a masrafı d a ayrı. Fa­ k a t o m a d d i z o r l u ğ u n çaresini b u l m u ş t u r : 32 sayfa­ lık U l û m gazetesinin 1 7 sayfasını K a m u s ' a a y ı r m a k ! ikinci engel, K a m u s ' a kaynaklık e d e c e k kitapları bul­ m a k t a idi. Ş i m d i m a d e m k i , Paris'tedir. B u engel d e kalmamıştır. K e n d i s i n e soracaklar: " - K a m u s ' u t a m a m l a m a k için u z u n yıllar ister. Ömrün yetecek m i d i r ? " - B e n b a ş l a m a ğ ı t a a h h ü t ettim, b i t i r m e ğ i taaahh ü t e t m e d i m , der. Fakat b ö y l e d ü ş ü n m e k t e n bile h e ­ m e n cayar: " - N i ç i n o l m a y a c a k m ı ş ? K a m u s ' u iki y ü z elli b i n satır h e s a p e d i y o r u m . B i n e r sayfadan on cilt. H e ­ n ü z 32, 33 y a ş ı n d a y ı m . B u g ü n e k a d a r ağrı sızı gör­ m e y e n bir S u a v i ' y e 2 6 yıl d a h a ö m ü r ç o k m u d u r ? Gazetecilik m e s l e ğ i ü z e r i n e düşünüşleri şunlar47

dır: " B i r gazete niçin satar? Şart hürriyet midir, p a r a mıdır, ü s l u p tatlılığı m ı d ı r ? Hayır! B e k a için şart, bir gazete bir fikir tarafı tutmalıdır. O vakit o fikrin taraf­ tarları da gazeteyi tutar. D ü ş s e kaldırırlar. L o n d r a ga­ zetecilerinin h e r biri bir fıkraya taraftar olduğu için ya­ şar. G ö r d ü ğ ü n ü , işittiğini derleyip toparlayıp, ecnebi­ lerden t e r c ü m e edip b e y a z kâğıtları karalayan İstan­ b u l gazeteleri ki maksatsızdırlar, payidar o l a m a z . " G a z e t e dilini, haikrn anlayışına i n d i r m e k için, eski inşanın ( c ü m l e k u r m a n ı n ) t a m tersine bir yol tutar. G a z e t e c i n i n vazifesi de e d e b i y a t marifetleri g ö s t e r m e k değil, halkı aydınlatmaktır. O vakitler bir efendi: - Bir M u h b i r ' i n yaptığı işe balon, d e m i ş . Ali Suavi M u h b i r ' i n y a n ı n d a H ü r r i y e t v e U l û m gibi yenilerinin ortaya çıktığını ö v ü n e r e k söyler ve: " H a l k y a k ı n d a haklarını a n l a y a c a k t ı r ! " der. Yazılarında padişah, vezirler ve paşalar için hür­ m e t sıfatlan k u l l a n m a z : " H a n i padişaha, malik-i-rikab-ül-ümem, vezire, vekil-i-mutlak, düstur-u-mük e r r e m , d e n i l e n h a n i r i c a l v e kibara, k e r a m e t buyur­ d u n u z , a z a d k a b u l e t m e z köleniz, c a n v e b a ş ı m ı z yo­ l u n u z a kurbandır, diyen gazeteler, h a n i ben-i asfar çı­ k a c a k İ s t a n b u l ' u alacak, a n ı n Ş a m , evveli Ş a m diye yazanlar? B u n l a r gittikçe azaldı. A z l a n d a M u h b i r , H ü r r i y e t v e U l û m gazeteleri kırdı v e k ı r m a k t a ! " 48

B u b a k ı m d a n t a m bir demokrattır. Birinci Abdülh a m i d ' e , r e s m i y a z ı l a r d a " b e n d e " " k u l " kelimeleri­ nin k u l l a m l m a s ı m y a s a k ettiği için r a h m e t okur: " B e n a n l a m a m k i çarşıda A p o s t o l ' u n y a p ı p sattığı ş a m d a n saraya alınırsa n e d e n şemadan-ı h ü m a y u n olur? Ya K u b b e a l t ı teşrifatı? S a ç a k ö p m e adeti? H a n i o gün­ kü paşalar, kibarlar cicilerini takınırlar, K u b b e a l t ı ' n d a kurbanlık k o y u n y a h u t süt d ö k m ü ş k e d i gibi u s l u u s ­ lu dururlar? "Ya b i r t a k ı m kirli, k o k m u ş , ayakları yalayan, o ayakların pis t o p r a k l a r ı n a y ü z ü n ü g ö z ü n ü bulayanla­ r a n e dersiniz? N a s ı l yüzlerinizi t ı r m a l a m a z , dilleri­ n i b u r m a z s ı n ı z ? Ö y l e ya, T ü r k ç e s i söylenince k a b u l e t m e m , diye inkâr ederler, fakat Arabi, Farisi kelime­ lerle k a d e m - i m ü b a r e k l e r i n i b ü s e t m e ğ e , hakipay-ialilerine r u m a l i d e o l m a ğ a ( m ü b a r e k a y a k l a r ı m ö p ­ meye, ayaklarının toprağına y ü z ü m ü sürmeye) geldim, diye i ğ r e n m e d e n h e r d e m söylerler." U l û m gazetesinin 9 7 7 ' n c i sayfasında bir yazısı var. S u l t a n A b d ü l a z i z P a r i s ' t e i k e n neşredilmiştir. B a ş t a B i z a n s ' m m ü b a l a ğ a l ı teşrifatından bahseder. B u n d a n seksen yıl ö n c e y e k a d a r F r a n s a v e İngilte­ re'de, o g ü n k ü İ s t a n b u l ' a y a l a n teşrifat o l d u ğ u n u söy­ ler. Ş i m d i de Ç i n fağfuru k e n d i n i b ü t ü n m e l i k l e r d e n b ü y ü k sayar. Ö y l e ki Avrupa devletlerinden elçi gel­ dikçe, Avrupa'daki k u l l a n k e n d i n e b o r ç l u o l d u k l a n

49

t a z i m ve t e k r i m i t a k d i m eylediler, diye hazzeder. Siy a m l ı l a r k e n d i dillerinde " a l t ı n " m a n a s ı n a g e l e n " d a l " kelimesini yapıştırmaksızın hükümdarlarma hiçbir şey söylemezler. M e s e l a " H ü k ü m d a n n altm a ğ z m d a n ç ı k a n altm s ö z " y a h u t " h ü k ü m d a r altm gö­ z ü n d e n a l t m b a k ı ş s a l d ı " derler: " H â l â b i z d e v e a c e m d e p a d i ş a h v e şaha ait h e r şeyi " m ü b a r e k " v e " h ü m a y u n " vasfı ile zikrederiz. Çeşm-i h ü m a y u n , de­ riz. B a z e n de hiç k i m s e n i n arayıp da b u l a m a d ı ğ ı sa­ adeti b u y e r d e kullanırız. Dar-üssaade, D e r s a a d e t de­ r i z " . O n a göre bu m a n a s ı z lakaplar ahlakı bozar. G ü l düre g ü l d ü r e bayıltacak tuhaflıklardan biri de şudur ki sultanın ağzından yazılan fermanlarda sultanın k e n d i k e n d i n i kibirle, a z a m e t l e vasfetmesidir. Yine k e n d i k e n d i n i k â h g ü n e ş e , k â h aya benzetmesidir.

50

B u g ü n k ü T ü r k ç e ' n i n hazırlayıcısı O sırada sultan Abdülaziz, p r e n s l e r ve bir hayli m a b e y i n a d a m ı Paris'te 'dır. Ali S u a v i ' n i n b u yazısı o n l a r a h o ş geldiniz yerini tutmuştur. " S u l t a n A b d ü ­ laziz h a z r e t i n e ş u n u işittiririz ki iki y ü z m i l y o n nüfu­ sun reisi İngiltere K r a l i ç e s i ' n i r e s m i g ü n l e r d e ziya­ rete g i d e n k a d m l a r o n u n elini öperler. E ğ e r k a d m asilzade ise kraliçe o n u n a l n ı n d a n ö p ü y o r . " Ü s l u b u , ister i s t e m e z z a m a n ı n ı n terimlerini v e İdişelerini k u l l a n m a k l a beraber, b i z i m b u g ü n k ü Türkç e m i z i n hazırlayıcısıdır. D e v r i n i n edebiyatçılarım ar­ tık o k u m u y o r u z . Fakat Ali S u a v i ' n i n edebiyatı her­ kese açıktır. Bu ü s l u p , fikirle k a n a t l a n d ı ğ ı vakit yük­ seklerde u ç m a ğ ı d a bilir. " Y a r a n fakih d i n y ı k a r " başlıklı yazısının başlangıcına bakınız. " Y a r a n fakihler (fıkıh b i l g i n l e r i ) din yıkarlar. H e m d e yıkılma­ m ı ş gibi nasayihte ( n a s i h a t l a r a ) d e v a m ederler. " Y a h u d i l e r e havraya t a h a s s u n ( k a p a n m a k ) e m ­ retti. Yahudilerde h i s n (kale) değil, çit bile k a l m a d ı . L a k i n h â l â sokaklarım tellerle bölerler. A c a i p , n e ka­ vi h ı s n imiş ki yıkılmadı. "Yahudilerin diğer milletlere t e ş e b b ü h ( k e n d i n i b e n z e t m e ğ e ö z e n m e k ) etmemeleri emreolundu. Her v e ç h e ile benzediler. N e kavi din imiş k i yıkılmadı. " A r z yuvarlak d e m e k bir vakit n a s a r a ( H ı r i s t i 51

y a n l a r ) d i n i n d e m ü r t e t l i k ( d i n d e n ç ı k m a ) idi. K o l o m b o s geldi, yuvarlağın altında oturanları gösterdi. G ö r ü p inananlara h â l â Hıristiyan deniyor. N e kavi din imiş ki yıkılmamış. " D ü n y a n ı n ö m r ü b i n y ı l d a n ibaret o l d u ğ u n u H ı ristiyanlara kilise h a b e r verdi. H a l b u k i b i n yıl ç o k t a n geçip, d ü n y a y e r i n d e n k ı m ı l d a m a d ı . N e kavi kilise i m i ş k i yıkılmadı, y a n i yalancı ç ı k m a d ı . " O n dört on beş kurun müddet (yüzyıldır) koca g ü n e ş şu k ü ç ü k arzın etrafmda seyretti. Havralar, ki­ liseler bu g ü n e ş i din ipi ile yeddiler ( s ü r ü k l e d i l e r ) . S o m a bir Galile çıktı, h a m a m l a r l a papazların ipini ko­ p a r ı p g ü n e ş i d u r d u r d u . A r z a h a r e k e t verdi. Havralar, kiliseler bu hareketi seyrettiler. Yine ldlisenin d i n ipi kopmadı. " D ü n y a n ı n altı g ü n d e yaratıldığını i n k â r a cesa­ ret edenleri Avrupa Hıristiyanları ateşe yakarlardı. Alimler geldi. H i l k a t i n ( y a r a d ı l ı ş ı n ) öyle altı g ü n l ü k iş o l m a y ı p edvar-ı adide ( b i r ç o k d e v i r l e r ) ile h u s u l b u l d u ğ u n u söyledi. N i h a y e t P a p a 1804'te ' g ü n ' k e ­ limesine ' d e v i r ' m a n a s ı v e r i l m e s i n e m ü s a a d e etti. " T e v r a t ' ı n m a n a s ı 'Allahaısmarladık' idi. A m m a y i n e kilise y ı k ı l m a d ı . " Ali Suavi bu y a z ı d a u y a n ı k b i r jnüslüman, fakat dar kafalı m e d r e s e a d a m l a r ı n ı n a m a n s ı z d ü ş m a n ı d n . " Şu m e m u r l a r ki, dizlerini titretmeği, b ü y ü ğ ü n e 52

tahassüs e t m e ğ i ( y a l t a k l a n m a y ı ) , yerlere k a p a n m a ­ yı örf zannederler, k a n u n a riayet fikri o n l a r a m ü y e s ­ ser değildir. Şunlar ki, p a d i ş a h l a u y u ş u p m e s n e t sa­ hibi olurlar, h e r h a d i s e y i p a m u k ipliği ile bağlarlar. İlim, hüner, servet, itibar ve diğer bir fazilet ile siv­ rilenin başını k ı r m a k l a geçinirler, b u n u da siyaset, t e d b i r v e d i p l o m a s i sayarlar, o n l a r d a k a l p v e k a n v e insaf ve i m a n kalmamıştır. N i c e eskiler vardır ki ye­ n i k a n l a aşılanmaları m ü m k ü n olur. Fakat saydığım ş u k u r u y a s ı k ö k l e r aşı tutar m ı ? " G e r ç i m e m l e k e t i y e n i l e m e k isteyenler çıkmıştır. Fakat ne yazık ki fikirleri birleştiren k i m s e ç ı k m a m ı ş ­ tır. Ali Suavi b u r a d a inkılapçı h a r e k e t i n bir lideri ol­ m a m a s ı n d a n şikayet eder. Sultan A z i z cülus ettiği ( t a h t a çıktığı) günler, yeni fikirlerin k a y n a ş m a za­ m a n ı idi: " E s k i e d e p , eski h ü k ü m e t , eski örf, eski p o ­ litika e s h a b m a ( u y g u l a y ı c ı l a r ı n a ) karşı koyucu, m u ­ halefet edici k i m s e l e r ç o ğ a l d ı k t a n b a ş k a fikirler o k a d a r g a l e y a n ettiki n e Ali P a ş a ' n m gadir v e tazyiki t e s k i n edebildi n e d e F u a t P a ş a gibi c e r b e z e d e n a d i r bir eski d i p l o m a t m p a r l a k işleri g ö z k a m a ş t ı r d ı . H a y f (Yazık), b u n c a seneler geçti, b u k a d a r nüfustan biri a d ı m ortaya atıp da Yeni O s m a n l ı l a r efkârını bir ara­ ya toplayamadı. İsminin duyulmasını istemediğim bir zata reislik teklif o l u n d u , d a h a o d e r e c e n i n sırası g e l m e d i diye r e d d e t t i . "

53

Osmanlı Avrupalıdır Ali Suavi " Ş a r k m e s e l e s i " tabirine bile kızar. O n a g ö r e bir Şark m e s e l e s i yoktur. İ n g i l t e r e ' n i n Şark davaları vardır. O s m a n l ı saltanatının da Şark davala­ r ı vardır; " B u saltanat siyaseten v e m a d d e t e n Avru­ palıdır. B u saltanat ' Ş a r k m e s e l e s i ' değildir. O n u n d a Şark meseleleri vardır." O sırada B o s n a - H e r s e k ' t e kargaşalık çıkmıştır. T ü r k i y e ' y e k a r ş ı iyi n i y e t b e s l e y e n l e r d e A l i Sua v i ' n i n fikrindedirler. " D e v l e t B o s n a - H e r s e k ' e o r d u yol 1 amali dır. H a k l a n yerine getirmeli ve mesulleri cezalandırmalıdır. Asıl politika budur. E ğ e r O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u b ü y ü k o l m a k istiyorsa, z e n g i n v e kuv­ vetli ve k e n d i k u d r e t i n d e n h a b e r d a r olmalıdır. K e n ­ d i k u v v e t i n e nihayet vermelidir. E ğ e r b ü t ü n ü d ü n y a B a b ı â l i ' y e h a s t a diyorsa, Babıâli b u n a i n a n m a ğ ı bı­ r a k a r a k hayatiyetini h i s s e t m e k v e h e l d m l e r i n e izin v e r m e k sırası gelmiştir." A l m a n y a - F r a n s a h a r b i n i n g e n ç ihtilalci ü z e r i n d e b ü y ü k tesir bıraktığını y a z ı l a r ı n d a n anlıyoruz: " Ü ç senedir gazeteler P r u s y a aleyhine y a z m a d ı k l a n m bı­ rakmadılar. İ m p a r a t o r N a p o l e o n ' u n e n b ü y ü k g ü n a ­ hı P r u s y a ' y a karşı s u s m a s ı idi. N i h a y e t h a r p ilan olu­ n u n c a M i l l e t M e c l i s i ' n d e ' H a r p ! H a r p ! ' diye bağrış­ m a k t a n b a ş k a m ü z a k e r e y e vakit yoktu. Gazetelerin54

de ' L a Guerre Fatale' (Ulusal Savaş) bahislerini o k u r d u m . Ş i m d i Prusyalı galebe edip N a p o l e o n ' u e sir a l m c a g ü y a m u h a r e b e d e n h i ç b i r F r a n s ı z ' ı n h a b e ­ r i y o k m u ş , hiçbir g a z e t e n i n m a l u m a t ı v e reyi o l m a ­ m ı ş gibi b ü t ü n k a b a h a t l e r N a p o l e o n ' a y ü k l e n d i , " B ü t ü n F r a n s a ç ö z ü l m ü ş t ü r : " N e r e d e vatan sev­ gisi? Y ü r ü m e ğ e kudreti olan h e r k e s kaçıyor. Fran­ sa'dan çıkıp da yaşayabilecek hiç k i m s e içeride kal­ m a d ı . Bir b i n b a ş ı ile bir a r a b a d a b e r a b e r b u l u n d u k . S e d a n vakasına dair k o n u ş u r k e n dedi ki, oradaki kuv­ v e t i m i z e göre ü ç aylık bir m u h a r e b e idi. P r u s y a t o p ­ ç u s u n a göre dört g ü n l ü k ! " Cesaretlerinin b o z u l m u ş o l d u ğ u n u , işi gevezeli­ ğe v u r d u k l a r ı m söyleyerek, h a l k efkârının p a r ç a l a n ­ m a s ı n a şöyle b i r misal verir: " P a r i s ' t e ' B e r l i n ' e gi­ d e l i m ' diye bağıraşarak t o p l a n a n gönüllü askerler or­ d u y a vardıkta ' P a r i s ' e d ö n e l i m ' diye ihtilal saldılar." P a r i s ' e P r u s y a askeri gideceği sırada, n e m a t b a a , ne kâğıt, ne p o s t a kalmıştır. Ali Suavi en son trenle P a r i s ' i b ı r a k ı p Trouville şehrine gelir. A c a b a sulh olur m u , diye b i r k a ç g ü n bekler. U z a y a c a ğ ı n ı anla­ yınca, d ö r t g ü n d ö r t g e c e d e L y o n şehrine varır. H o tel ' d E u r o p e ' d a o t u r u r ve Müşterilerini h a b e r s i z bı­ r a k m a m a k için taş t e z g a h m d a , " M u v a k k a t e n " isim­ li gazetesini neşreder. Lyon'da da a y m anarşiyi gör­ müştür. " P a r i s bayrağının rengi k ı r m ı z ı ise, b u r a d a 55

üç renkli asmışlar. A s k e r y a l n ı z bu işle uğraşıyor. Bi­ ri dese ki r e n k kavgasını ö n l e m e k için b u r a d a asker t u t m a k b o ş u n a değil m i d i r ? Geliniz, şu kavgayı son­ raya bırakınız, ö n c e P r u s y a ' y ı t o p r a k l a r ı n ı z d a n çıkar m ı z . " A*îi S u a v i ' y e göre h e m e n alacağı cevap şudur: "Vive L a r é p u b l i q u e " (Yaşasın C u m h u r i y e t ) G e n ç O s m a n l ı b ü t ü n b u n l a r ı T ü r k i y e h e s a b ı n a görür, o n a ders v e r m e k için yazar. ı

Ali Suavi, İstanbul'da m e d e n i y e t n a m ı n a sadece

Fransız sefahetini ö r n e k edinen, saraylar, k o n a k l a r ve israf i ç i n d e hayat süren, C e v d e t P a ş a ' n ı n E t a b e k a n i Saltanat dediği g a m s ı z l a r a ve gittikçe a h l a k t a n dü­ şen İ s t a n b u l h a l k ı n a sesini d u y a r m a k ister: " İ s t a n b u l bundan mütenebbih olmalıdır (aklını b a ş ı n a topla­ m a l ı d ı r ) . K a l d ı k i İstanbul Paris'den beter olmuştur. Ç ü n k ü Fransa'da sefahet, safahet diye var. İstanbul'da ise m e d e n i y e t diye var. E ğ e r İstanbul bu k a h b e y i de­ fetmezse, b i l m i ş o l u n u z ki, b i r m i l y o n nüfuslu İstan­ b u l ' u k o r k u t m a ğ a o n R u s k a z a ğ ı kâfi gelecektir. İ s ­ tanbul bir h a l e geldi ki tüfek d o l d u r m a s ı n ı b i l e n kal­ m a d ı . A t ı n ı n k o l a n ı m çektiği v e ç u b u ğ u n a kavı b a s ­ tığı gibi d ü ş m a n karşısına g ö ğ ü s v e r e n O s m a n l ı kal­ m a d ı . K a d ı n l a r tef a l m a k için feracelerini, erkekler rütbe, n i ş a n ve m e m u r i y e t gibi oyuncaklar için ırzla­ rını, n a m u s l a r ı n ı satar oldular." " D e v l e t i m i z için gerek R u s y a ' y a karşı k o y m a k , 56

g e r e k Düvel-i m u a z z a m a sırasında b u l u n m a k , g e r e k b e k a ü m i t e t m e k n e kâğıt ü z e r i n d e asker alayları y a p ­ m a k l a olur, ne de saray ö n ü n d e saksı gibi zırhlı ge­ m i l e r d i z m e k l e olurdu, a n c a k ıslahat ile o l u r d u . " A n ­ cak Yeni O s m a n l ı ' m n ıslahat dediği şey 'T^sraf ve se­ fahate k a p ı l m a k , işi b a ş m d a n t u t m a y ı p k u y r u ğ u n d a n t u t m a k v e binay-i-medeniyetin ( m e d e n i y e t b i n a s ı ­ n ı n ) t e m e l i n i b ı r a k ı p sakfmı n a k ş a ( t a v a n ı n ı süsle­ m e y e ) ö z e n m e k için vükelay-ı h a z i r a n ı n a n l a d ı ğ ı " şeyler değildir. D e l i Petro P a r i s ' e geldiği z a m a n S o r b o n n e Kilis e s i ' n i s e y r e t m e ğ e götürmüşler. R i c h e l i e u ' n ü n statü­ s ü n ü ( h e y k e l i n i ) k u c a k l a y ı p d e m i ş ki: " S a ğ olaydın R u s y a ' n ı n y a n s ı m sana verirdim, öbür y a n s ı n ı nasıl idare e d e c e ğ i m i ö ğ r e n m e k u ğ r u n d a ! "

57

İKİNCİ BÖLÜM

İnkılap ve hareket adamı Bu, o zamanlar yeni veya Genç Osmanlı denen, s o m a d a n , " G e n ç T ü r k " dediğiniz bir Jöntürk'tür. Ye­ n i O s m a n l ı , y a l m z z u l ü m v e istibdada karşı ayaklan­ m ı ş bir hürriyetçi değildir. T ü r k i y e ' n i n k o c a d ı ğ ı m v e T ü r k milletinin soysuzlaştığım iddia e d e n imparator­ luk m i r a s ç ı l a r ı n a karşı, o n u n k a l k ı n a c a ğ ı n a ve yaşa­ yacağına i n a n a n bir i m a n adamı, devleti ve milleti için m a d d i m a n e v i k a l k ı n m a v e y a ş a m a çarelerini düşü­ n e n , arayan ve zorlayan bir fikir, inkılap ve h a r e k e t adamıdır. Ali S u a v i ' y e göre, bir millet ki servet kaynakla­ rı k a p a n m ı ş değil, açılçıamıştır bile! K o c a m ı ş değil tazedir. " Ş u eksik g e d i k " b i r k a ç kifayetsiz n i z a m n a ­ me ile 1249 (1833) ve 1273 (1857) tarihleri arasın­ da, F r a n s a v e İ n g i l t e r e ' y e ihracat y ü z d e 635 artmış­ tır. " H e l e bir k e r e nizamet-i-kâf iye (yeterli k u r a l l a r ) ile ırz, m a l , c a n e m n i y e t e a l m s m , D i c l e , Fırat, T u n a v e N i l m e m l e k e t i olan T ü r k i y e n e g e n ç imiş görülür."

59

Fakat içeride bir Babıâli idaresi vardır ki, siyase­ ti " S i v r i l e n başı k o p a r ı p c ü m l e y i bir halet-i-cehl-üm e s k e n e t t e (bilgisizlik v e b e c e r i k s i z l i k d u r u m u n ­ d a ) d ü m d ü z etmektir." Ali Suavi, H e r o d o t ' u n m e ş ­ h u r hikâyesini nakleder: Bir h ü k ü m d a r ötekine haber­ c i yollamış. " - A c a b a n e y a p ı p d a b u k a d a r h u z u r için­ d e k a l ı y o r s u n u z ? " diye s o r m u ş . H ü k ü m d a r , gelen a d a m ı y a n m a alarak, a t m ı bir tarla içine s ü r m ü ş , bü­ t ü n sivrilen başları k o p a r t m ı ş . D ö n ü p b a k m ı ş . B i r d ü z e l t m e d a h a yaptırmış. B ü t ü n ekin s a p l a n aynı hi­ zayı b u l u n c a misafirine izin v e r m i ş : " H e r yeni bazı eskiyi m a h v e d e c e ğ i tabii o l d u ğ u n d a n Sultan M a h m u t vaktinde derebeylerin başlarım k o p a r m a k belki lazım geldi. Fakat bu tesviye p e r d a h ı öyle ilerledi ki, iş hat­ ta o k u m u ş l u k l a , istikamet ve faziletle şöhret b u l a n l a n e z m e ğ e v e itiraza m e y d a n v e r m e m e ğ e " k a d a r git­ ti: "Teşrifatçı K a m i l Bey, efendilerinden öğrendiği bir kaideyi y a n s ı F r a n s ı z c a y a n s ı T ü r k ç e olarak n e tu­ h a f ifade eder: " - L e t t r e m i ? K e s ! " Z i y a B e y bir m e c ­ liste b u n u n cevabım verir: "-Ayvaz m ı ? g e l s i n ! " H a l ­ kı devlet işlerinden h a b e r s i z b ı r a k m a k , Babıâli ida­ resinin kaidesidir. Ç ü n k ü h a b e r l i o l m a k , tetkik e t m e ­ ği gerektirir: " E t r a f i m g ö r m e m e s i için d e ğ i r m e n bey­ girinin gözlerini bağlarlar." R u z n a m e sahibi Churchill, F u a t P a ş a ile k o n u ş ­ t u ğ u sırada, Ali Paşa içeriye girer: " - S i z ne yapıyor60

s u n u z millet cehaletle idare o l u n u r " der. " B u idare b ö y l e d e v a m eder, gider m i ? B u millet k ö r kalır m ı ? B i r Suavi, b i r k a ç s e n e d e k a ç Suavi o l d u ? F u a t P a ş a d e r m i ş ki Suavi bir değil ki h a k k ı n d a n gelelim, h e r k ö ş e b a ş m d a n bir k a ç Suavi ç ı k ı y o r ? " G e n ç O s m a n l ı b u türlü t a n z i m a t ç ı d e m e k değil­ dir: "Yeni z a m a n y e n i k a n ister. Yeni c i h a n y e n i c a n ister. B i r devleti ihya edenler, h e p yeni canlarla ihya ettiler. P e y g a m b e r i m i z b u dini putperestliğe h e n ü z m e l e k e kesbetmiyen civanlarla ve yeni fikirlerle m e y ­ d a n a koydu. Sultan M a h m u t b u devleti yenilerle t e c ­ dit etti. Birinci Petro, devletini yeni bir t a k ı m l a kur­ du. Ş u var k i m a h k e m e y e gelenlere, b e n h a r e m e y n - i m u h t e r e m e y n ( K a d ı l ı k t a b i r a ş a m a ) payeliyim, h u ­ z u r u m d a divan d u r m a m a k h a d d i n midir, diye bağı­ rıp çağırdılar: O n l a r d a şeriat k a n ı k a l m a m ı ş t ı r . "

61

Din ve d ü n y a işleri B u bir inkılapçıdır. D i n işlerini d ü n y a işlerinden a y ı r m a k fikrini galiba ilk defa ortaya atmıştır. R e j i m davasını ele almıştır. T ü r k ç ü l ü ğ ü n ve T ü r k ç ü l ü ğ ü n prensiplerini koymuştur. Batıl itikatları k ı r m a k ve te­ fekkür ( d ü ş ü n c e ) hürriyetini k u r m a k içini akıl erdirebildiği k a d a r savaşıp durmuştur. B u işlerde yalnız Tanzimatçıları değil G e n ç O s m a n l ı l a r ı d a p e k geride b ı r a k a n ileri görüşleri vardır. " D e v l e t k a n u n l a r ı n d a şeriatın esas t u t u l m a s m ı isteyen m ü c a d e l e arkadaş­ larına hayli y u k a r d a n bakar. İ s m a i l H a m i D a n i ş m e n t , o n u n , t e o k r a s i y e k a r ş ı laisizmi, m u t l a k i y e t e k a r ş ı halkçılığı saltanata karşı cumhuriyetçiliği m ü d a f a a ettiğini yazar. P e k teferruata g i r m e k s i z i n " Y a r ı m fakih d i n yı­ k a r " m a k a l e s i n i n alt k ı s ı m l a r ı m g ö z d e n geçirelim. Ali Suavi, e d e b e , kaidelere dayanarak, arabi ibareler­ d e n h ü k i i m ç ı k a r m a n ı n siyaset v e i d a r e usullerini k u r ' a n d a , hadiste v e u l e m a sözlerinde a r a m a n ı n m a ­ nasızlığı ü s t ü n d e durur. Fıkıh ilminin en zayıf ilim ol­ d u ğ u h a k k ı n d a u z u n u z a d ı y a tenkidler y a p a r v e m i sallar verir. H a y d i ibadetler için b u n u k a b u l e d e l i m , der. Ya d ü n y a işleri? Ç ü n k ü siyaset ilminin k a y n a ğ ı coğrafya, iktisat ve ahlaktır. " E ğ e r a h k a m - ı dünyeviyeyi m u a m m a h a l l e d e r v e r ü m ü z a t istihraç e d e r 62

( D ü n y a y a a i t h ü k ü m l e r i b i l m e c e ç ö z e r v e gizli a n ­ l a m l a r ç ı k a r ı r ) gibi arabi ibarelerin sıyga v e edatla­ r ı m ü n a k a ş a s ı n d a n çıkara g e l m e s e y d i k " adamakıllı bir m e m l e k e t idaresi k u r m a ğ a muvaffak olurduk. FaIdhlerin dayandıkları nelerdir? K u r ' a n , hadis, i c m a ve k ı y a s ! O n l a r a göre K u r ' a n d a b i r k e l i m e , bir harf, bir edat yoktur k i y o r a y o r a o n d a n bir h ü k ü m v e y a bir h ü k m e işaret çıkaramayacaksınız. S o m a aynı u s u l ü p e y g a m b e r i n hadislerine, t a n ı n m ı ş v e inanılmış k i m ­ selerin sözlerine k a d a r tatbik ettiler. A m m a b u n l a r ü z e r i n e bir devlet idaresi k u r u l a m a z : " N i t e k i m h e r devlet fürsten, r a m d a n , filandan d e r m e ç a t m a topla­ dığı n i z a m l a r ve k a n u n l a r l a idare etti. İstanbul da b u ­ g ü n F r a n s ı z c a ' d a n t e r c ü m e ettiği k a n u n l a r l a i d a r e edip gider." Ş a r l a n akıl t e z g a h l a n b u o y u n c a k l a n çıkarırken, g a r p i l m e v e fenne k u v v e t verdi: " H a n g i taraf kârlı çıktı? H e l e şurasını biliriz ki mesafeleri i n d i r e n on­ lardır. Süveyş k a n a l m ı onlar açtılar, dünyayı 80 gün­ d e d o l a ş m a k i m k â n l a r ı m onlar buldular." A l i Suavi, K u r ' a n m s ö y l e d i ğ i n d e n n e anlaşılırsa o n d a n ileri g i d i l m e m e ğ i tavsiye eder. H a d i s l e r e ge­ lince, b u n l a r ı n p e y g a m b e r i n a ğ z ı n d a n ç ı k m ı ş oldu­ ğ u n u nasıl biliriz, diye sorar: " S a h i h " dediklerimizi t o p l a y a n k i t a p l a n y a z a n l a r dahi p e y g a m b e r i g ö r m e ­ mişlerdir: " B i r h a d i s e " s a h i h " d e m e k p e y g a m b e r i n 63

a ğ z ı n d a n çıktı, d e m e k değildir. Rivayet edenler itima­ da layıktır, d e m e k t i r . " S o n r a u y d u r m a hadislere dair fıkralar nakleder. B a ğ d a t ' d a ö l ü m ü n e h ü k m o l u n a n biri d e m i ş ki. "Vallahi b e n k i t a p l a n m z a 4 0 0 0 k a d a r h a d i s s o k t u m . N i c e helalleri h a r a m a , n i c e h a r a m l a r ı helale ç e v i r d i m . " B i r A b b a s i halife de " - Z ı n d ı k l a r ­ d a n biri d ö r t y ü z h a d i s u y d u r d u ğ u n u b e n i m y a n ı m ­ da itiraf etti. O hadisler şimdi k i t a p l a r d a d ı r " d e m i ş . K u r a n n e diyor? " M ü l k t e adalet ediniz, h a k k ı ye­ rine getiriniz, diyor. İşte b u k a d a r d ı r b u ! F ı k ı h ' t a k i ibadet b a h s i n i d ü n y a m u a m e l a t ı n d a n ayırıp b u n l a r ı ayrıca v e m ü s t a k i l olarak t e d v i n etmelidir ( d ü z e n l e ­ melidir)." O z a m a n l a r y a z ı m ı z ı L a t i n yazısı ile d e ğ i ş t i r m e k fikrinde olanlar da vardır. Ali Suavi, T ü r k ç e n i n okun­ ması ndaki g ü ç l ü ğ ü n b i r yazı ve i m l a değil, bir dil m e ­ selesi o l d u ğ u n u , yazıdaki y a b a n c ı kelimeleri b i l m e ­ d i ğ i m i z v e k o n u ş m a dilinde k u l l a n m a d ı ğ ı m ı z için o k u y a m a d ı ğ ı m ı z ı , n i t e k i m F r a n s ı z c a v e İngilizce'de b i n türlü i m l a z o r l u k l a n b u l u n d u ğ u n u ileri sürerek, b u fikri k a b u l e t m e z s e d e b u n u n d a dinle, şeriatle hiç­ bir ilgisi o l m a d ı ğ ı m söyler: " B i d ' a t , d i n d e , o l m a y a n birşey p e y d a e t m e k demektir. H a t (Yazı) gibi m e s e ­ leler u m u r - u - d ü n y e v i y e d e n d i r ( D ü n y a i ş l e r i n d e n ­ d i r ) . O n l a n ihtiyaca göre d e ğ i ş t i r m e k t e m u h t a r ı z " der. 64

Hilafetin a n l a m ı Hilafetin hiçbir dini esası o l m a d ı ğ ı n ı b i n delil getirerek ispat e d e n odur. Ali S u a v i ' y e göre " P e y ­ g a m b e r k e n d i n e bir vekil b ı r a k m a y a r a k ölmüştür. Bir reis b u l u n m a s ı n ı , c u m h u r i y e t u s u l ü n d e o l d u ğ u gibi, s e ç i m e bırakmıştır. G e r ç i o vakit E b u - B e k i r ' e H a l i ­ fe denmiştir. Fakat b u n u n sebebi, p e y g a m b e r hayat­ ta iken, b i r k a ç h i z m e t t e E b u - B e k i r ' i n kendisi tarafın­ d a n vekil bırakılmış olmasıdır. D a h a o vakitler k e n ­ disine Halife d e n m i ş t i k i k a y m a k a m yerindedir. B u h i z m e t l e r ise c i s m a n i h i z m e t l e r idi. H a l b u k i Ö m e r ' e Halife denmemiştir. Tehzib-il-üs ve diğer k i t a p l a r d a söylendiği ü z e r e , Ö m e r ' e " P e y g a m b e r i n halifesinin h a l i f e s i " denmiştir. B u n u n m a n a s ı , Ö m e r E b u - B e ­ k i r ' e halef o l m u ş t u r d a n ibarettir. N i t e k i m , Sultan Azi z ' e halife d e n d i ğ i z a m a n Sultan M e c i d ' e h a l e f ol­ muşturdan başka ne anlayabiliriz?" İ s l a m d a h ü k ü m e t r u h a n i değildir, eski adil dev­ let reislerine " E m i r - ü l - M ü ' m i n i n " gibi lakaplar h a l k tarafından takılmıştır. O h a l d e eğer " İ s t e n e r e k " se­ çilen reise, " İ s t e n e r e k " itaat e d i l m e k ve " İ s t e n e r e k " l a k a p v e r i l m e k u s u l idi ise, " C e s a r e t l e ve tereddüt­ süz h ü k m e d e r i z ki, halife, i m a m , padişah, hiçbiri-Peyg a m b e r i n k a y m a k a m ı , vekili değildir." C u m a günleri, b a y r a m l a r d a h a l k n e r e d e toplana65

çaktır? B u kalabalıklara k i m l e r n u t u k söyleyecek v e neler diyecektir? B ü t ü n b u n l a r ı h ü k ü m e t bilmelidir: 'İşte c u m a v e b a y r a m n a m a z l a r ı halife iznine bağlı­ dır, lafı b u n d a n çıkmadır." İ s l a m devletinde nasıl r u h a n i l i k yoksa, m u t l a k i yet de yoktur. Avrupa'da millet meclisleri ile idare o l u n a n h ü k ü m e t l e r d e nasıl h ü k ü m d a r m bazı imtiy az­ ları varsa, İ s l a m hül