Ardeny 1944-1945

HISTORYCZNE

BITWY

NORBERT BĄCZYK

ARDENY 1944-1945 scan - zawisza

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2004

WSTĘP Rankiem 16 grudnia 1944 roku spokój, panujący nad rzeką Our, stanowiącą naturalną granicę między Wielkim Księst­ wem Luksemburg a Rzeszą Niemiecką, nagle przerwała gwałtowna nawała artyleryjska oraz przeraźliwe wycie pocisków rakietowych. Ku ogromnemu zdumieniu okopa­ nych na zachodnim brzegu żołnierzy amerykańskich, liczne oddziały piechoty niemieckiej sforsowały Our i runęły na ich pozycje. Zaatakowani, choć kompletnie zaskoczeni, stawili twardy opór. Taki był początek jednej z największych bitew II wojny światowej, która wedle alianckich generałów — nie miała prawa się zdarzyć. Wehrmacht, pobity w Normandii, przepędzony z Francji, bliski załamania, rzucił armiom sprzymierzonych nowe wyzwanie. Zanim rok 1944 dobiegł końca, na stosunkowo niewielkim obszarze Ardenów wal­ czyło ze sobą ponad milion żołnierzy: trzy grupy armii, pięć armii, piętnaście korpusów, ponad sześćdziesiąt dywi­ zji, w tym szesnaście pancernych. Bitwa w Ardenach była niezwykle dynamiczna, krwawa i skomplikowana pod względem taktycznym. Odbiła się szerokim echem na Zachodzie, natomiast na Wschodzie potraktowano ją marginalnie. Do dziś pokutują na jej temat

4 powierzchowne opinie. Po latach amerykańscy generałowie próbowali udowadniać, że dzięki wrogiej ofensywie skró­ cono wojnę. Z kolei niemieccy oficerowie uczynili z niej kozła ofiarnego swej klęski na froncie wschodnim. To prawda, iż do przeprowadzenia tego natarcia wojska hit­ lerowskie zgromadziły znaczne siły, ale czy rzeczywiście było to postawieniem wszystkiego na jedną kartę, to już zupełnie inna sprawa. W niniejszym opracowaniu szczegółowo opisano procesy i decyzje, które zaprowadziły obie strony na pole bitwy. Bowiem bez orientacji w ogólnej sytuacji strategicznej na jesieni 1944 roku, możliwościach militarnych czy funk­ cjonowaniu armii III Rzeszy i Stanów Zjednoczonych, trudno byłoby zrozumieć w pełni przebieg i znaczenie walk w Ardenach.

DZIAŁANIA WOJENNE NA OBSZARZE ZACHODNIOEUROPEJSKIEGO TDW (SIERPIEŃ-GRUDZIEŃ 1944 ROKU) Na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku, w wyniku pomyślnie przeprowadzonej operacji „Cobra", siły aliantów przełamały obronę niemiecką w zachodniej Normandii. Dzięki temu zdołały wyjść na wolną przestrzeń operacyjną i nadać swym działaniom formę walk manewrowych. Podjęta przez Niemców 7 sierpnia próba odcięcia wkracza­ jącej do Bretanii amerykańskiej 3 Armii gen. George'a Pattona (operacja „Luttich") zakończyła się niepowodze­ niem. Dodatkowo manewr ten zapoczątkował bitwę pod Falaise, w wyniku której niemiecka Grupa Armii „B" została częściowo okrążona i rozbita. W czasie jej trwania, 15 sierpnia, wojska amerykańsko-francuskie wylądowały w południowej Francji, realizując odciążającą dla frontu w Normandii operację „Dragoon". Dzień później Hitler przyznał, iż bitwa o Francję została przegrana i nakazał strategiczny odwrót za Sekwanę. Duch bojowy i morale armii niemieckiej uległy po­ ważnemu zachwianiu. Pomimo zakończonego częściowym sukcesem wycofania się za Sekwanę, stany osobowe poszczególnych jednostek były bardzo niskie. 7 Armia została faktycznie rozbita, podobnie jak wszystkie dywizje szybkie walczące w Normandii w składzie 5 Armii

6 Pancernej czy Grupy Pancernej Eberbacha. Wojska te, pozbawione osłony powietrznej oraz zaopatrzenia, nie były zdolne dłużej stawiać oporu w centralnej Francji. 19 sierpnia w Paryżu wybuchło powstanie, które już po czterech dniach wsparły oddziały francuskiej 2 Dywizji Pancernej gen. Jacąuesa Leclerca oraz wojska amerykańs­ kie. 25 sierpnia, po kilku dniach negocjacji, niemiecki komendant miasta, gen. Dietrich von Choltitz, poddał się wraz ze sztabem. W tym samym czasie alianci sforsowali Sekwanę i kontynuowali pościg za nieprzyjacielem. Także w południowej Francji sytuacja rozwijała się dla nich pomyślnie. 26 sierpnia zajęto Tulon, zaś dwa dni później wyzwolono Marsylię. Stacjonujące tam wojska niemieckiej Grupy Armii „G", znacznie słabsze od nieprzyjaciela, cofały się pośpiesznie na północ z obawy przed okrąże­ niem. Jedynie bezpośrednio nad kanałem La Manche sytuacja była nieco bardziej skomplikowana, ponieważ walcząca na tym obszarze 15 Armia niemiecka poniosła mniejsze straty. W oparciu o nadbrzeżny system „miast-twierdz" spowalniała ona natarcie aliantów. Wobec wyraźnego rozprężenia po stronie niemieckiej, w obozie sprzymierzonych zapanowała euforia. Spodziewano się rychłego zakończenia wojny. Zaczęto nawet opracowywać operację „Rankin", której celem miało być zajęcie Berlina przez desant powietrzny w chwili całkowitego załamania się sił nieprzyjaciela. Pod koniec sierpnia gen. George C. Marshall, szef Sztabu Generalnego amerykańskich wojsk lądowych, przesłał do podległych mu dowódców depeszę zaczynającą się od słów: „Ponieważ w każdej chwili może dojść do zaprzestania działań w wojnie z Niemcami, przewi­ duje się, że mogą zakończyć się one w okresie (...) między 1 września a 1 listopada 1944". Na początku września siły aliantów zbliżały się już do Niemiec. Wzdłuż kanału La Manche nacierała 21 Grupa Armii Bernarda L. Montgomery'ego, 1 września mianowa-

7 nego na stopień marszałka polnego. Jej północne ramię składało się z kanadyjskiej 1 Armii, natomiast południowe tworzyła brytyjska 2 Armia. Dywizje piechoty 1 Armii zostały uwikłane w przewlekłe walki o porty z siłami wydzielonymi z 15 Armii, natomiast dywizje pancerne prowadziły pościg za resztą tego niemieckiego zgrupowania. Znacznie szybciej nacierała 2 Armia, już 3 września zajmując stolicę Belgii, Brukselę. Zaledwie 24 godziny później wyzwolono także miasto i port Antwerpię. Do 10 września Montgomery opanował faktycznie całą północną Belgię, ale jego grupa armii była w tym czasie rozciągnięta od Hawru po granicę belgijsko-holenderską. Ta sytuacja, którą dodatkowo komplikowały problemy z zaopatrzeniem, wymusiła na brytyjskim dowódcy krótką pauzę operacyjną. Na południe od 21 Grupy Armii równie pomyślnie prowadziła swe natarcie 12 Grupa Armii gen. Omara Bradleya. W jej skład wchodziły amerykańskie 1 Armia gen. Courtneya Hodgesa i 3 Armia gen. Pattona. Już 2 września 7 Korpus Armijny 1 Armii, osłaniający południowe skrzydło natarcia Montgomery'ego, przekroczył granicę belgijską. W ciągu kilku dni żołnierze amerykańscy rozbili duże zgrupowanie niemieckie pod Mons, następnie — przez Namur i Liege — dotarli do granicy III Rzeszy'. 3 Dywizja Pancerna 7 KA przekroczyła ją 13 września w okolicach Akwizgranu. 1 Armia zajęła także siłami 7 i 5 Korpusu lesisty masyw Ardenów. To właśnie tam 4 Dywizja Piechoty wyzwoliła miasto St. Vith, atakując następnie z marszu umocnienia Wału Zachodniego, nazwanego swego czasu przez Brytyjczyków linią Zygfryda. Piechurzy 4 DP opano­ wali sieć bunkrów i faktycznie przeszli przez niemiecki 10 lipca 1939 roku niemieckie Ministerstwo Propagandy formalnie zabroniło używania terminu „III Rzesza", a 21 marca 1942 r. zalecono stosowanie nazwy „Rzesza Niemiecka" (Deutsches Reich). Jednakże pierwotny termin funkcjonował w dalszym ciągu. Również w tym opracowaniu jest on stosowany.

8 system obrony, ale wobec braków w zaopatrzeniu, tężejącego oporu oraz nadmiernego rozciągnięcia swych linii zostali zmuszeni do zastopowania natarcia. Tymczasem na południe od Ardenów 3 Armia opanowała Reims, Verdun, sforsowała Mozę i kontynuowała swą ofensywę w kierunku Metzu i Nancy. To drugie miasto zostało wyzwolone przez wojska Pattona 15 września, kiedy to dywizje prawego skrzydła jego armii skutecznie sforsowały Mozelę. Jednocześnie 3 Armia dążyła do nawiązania kontaktu z siłami 6 Grupy Armii gen. Jacoba Deversa, nacierającej z południowej Francji. Wojska te 3 września wyzwoliły Lyon, zaś osiem dni później połączyły się pod Sombernon z oddziałami Pattona. W ten sposób ci Niemcy, którzy nie zdołali do 11 września wycofać się na wschód, zostali odcięci i wkrótce zmuszeni do kapitulacji. Wobec takiego rozwoju sytuacji na froncie zaczynało być oczywiste, iż Wehrmacht utracił zdolność do stawiania oporu, zaś jego agonia potrwa jeszcze najwyżej kilka tygodni. Z raportu gen. Dwighta D. Eisenhowera, Naczel­ nego Dowódcy SHAEF (Supremę Headąuarters Allied Expeditionary Forces — Naczelnego Dowództwa Sprzy­ mierzonych Sił Ekspedycyjnych), przygotowanego dla Połączonego Komitetu Szefów Sztabów, a traktującego m.in. o stratach wroga, wynikało, że do końca sierpnia (licząc od 6 czerwca) nieprzyjaciel utracił ok. 400 000 żołnierzy zabitych, rannych i wziętych do niewoli, przy czym blisko połowę tej liczby stanowili jeńcy. Aż 135 000 spośród nich schwytano w sierpniu. Dodatkowo raport odnotowywał zniszczenie lub zdobycie 1800 czołgów i dział pancernych, 20 000 innych pojazdów oraz 1500 dział polowych. Ponieważ w tym samym czasie na froncie wschodnim armie niemieckie w samej tylko sile żywej poniosły dwukrotnie większe straty, to skala pogromów, jakich doznały tamtego lata, daje się porównać jedynie z klęskami Armii Czerwonej w 1941 roku. Co więcej,

9 raport Eisenhowera nie zawierał, bo nie mógł, danych na temat ciężkich strat nieprzyjaciela z dwóch pierwszych tygodni września, przykładowo cofająca się z południowej Francji 19 Armia straciła do połowy tamtego miesiąca 1316 z 1480 pierwotnie posiadanych dział. Jednak nie wszystko szło po myśli aliantów. O ile w pierwszym tygodniu września cofające się w nieładzie wojska niemieckie nie były jeszcze zdolne do odtworzenia stałej linii frontu, o tyle wspomniany już kryzys zaopatrzenia coraz wyraźniej ograniczał śmiałe poczynania sprzymie­ rzonych. Prowadzące pościg dywizje oddaliły się o 500 km od własnego zaplecza logistycznego, wciąż pozostającego w Normandii. Działania wojenne zniszczyły francuską sieć kolejową wraz z obsługującym ją taborem, przez co paliwo i amunicję dla nacierających dowożono prawie wyłącznie ciężarówkami. Zadanie to wykonywała Strefa Komunikacji dowodzona przez gen. Johna Lee, głównego kwatermistrza frontu europejskiego. W celu zapewnienia stałego dowozu materiałów na front Amerykanie utworzyli pod koniec sierpnia tzw. Red Bali Express, jednokierunkowe drogi szybkiego ruchu zarezerwowane wyłącznie dla pojazdów z zaopatrzeniem. Do ich obsługi wygospodarowano począt­ kowo kilka tysięcy ciężarówek, a gdy ich liczba okazała się niewystarczająca, zaczęto je rekwirować nawet jednostkom liniowym. Pomiędzy 29 sierpnia a 15 września kierowcy „Red Bali Express" zdołali dostarczyć 135 000 ton towarów. Jednak w tym samym czasie rozrastające się szybko siły sprzymierzonych potrzebowały na każdy dzień działań ok. 25 000 ton (zapotrzebowanie etatowe). Na skutek tego system zaopatrzeniowy był przeciążony i nie nadążał za potrzebami. Teoretycznie jedna dywizja aliancka pobierała codziennie 600-700 ton towarów, przy czym w zależności od sytuacji bojowej lwia część tego przydziału przypadała na paliwo (pościg) lub amunicję (ciężkie walki). Całość wojsk lądowych zgłaszała zapotrzebowanie dzienne na

10 4 miliony litrów benzyny! Do tego dochodziła jeszcze konieczność dowozu żywności dla ludności dużych miast Francji, zwłaszcza Paryża. Rozciągnięte linie zaopatrzenia sprawiały, iż nawet pracujący 20 godzin na dobę kierowcy potrzebowali do pięciu dni na wykonanie jednego pełnego kursu. Dodatkowo transportujące paliwo samochody same zużywały spore jego ilości. Sytuacji nie poprawiał nawet przeciągnięty po dnie kanału La Manche rurociąg PLUTO, ponieważ jego końcówka znajdowała się w Chartres, skąd i tak paliwo musiano dalej rozwozić ciężarówkami. Ogra­ niczone możliwości miało także lotnictwo transportowe. Lotniska we Francji były dopiero naprawiane, zaś przy­ jmowanie na nich transportowców wiązało się z dodat­ kowymi problemami logistycznymi. Użycie samolotów było uzależnione od pogody, a planowane przez aliantów desanty spadochronowe wykluczały szersze zaangażowanie samolotów w działania zaopatrzeniowe. Ponadto na liniach komunikacyjnych zaczęły szerzyć się spekulanctwo i kra­ dzieże, z którymi gen. Lee nie mógł sobie początkowo poradzić (procederu tego nie udało się w pełni zlikwidować przez całą wojnę). W takiej sytuacji wyraźną poprawę mogło przynieść jedynie opanowanie głębokowodnych portów, położonych blisko linii frontu. 10 września w Brukseli odbyła się narada wyższych dowódców alianckich, poświęcona dalszemu sposobowi prowadzenia ofensywy. Jej efektem była wydana trzy dni później dyrektywa gen. Eisenhowera, skierowana do pod­ ległych mu wojsk. Naczelny Dowódca wskazywał w niej na konieczność szybkiego opanowania portów nad kanałem La Manche, co miało poprawić zaopatrzenie. Dodatkowo dalszą ofensywę należało prowadzić w ramach „strategii szerokiego frontu", zatem atakować i ścigać nieprzyjaciela na wszystkich kierunkach, niemniej pierwszeństwo w do­ stawach materiałowych przyznano 21 Grupie Armii. Wojska Montgomery'ego, wzmocnione 1 Armią Powietrznodesan-

11 tową gen. Lewisa Breretona, miały uderzyć na Holandię w ramach operacji „Market-Garden", zaś po jej opanowaniu zaatakować od północy Zagłębie Ruhry. Nowa dyrektywa odzwierciedlała panujące wówczas w SHAEF optymistyczne nastroje. Pomimo trudności z za­ opatrzeniem, alianccy dowódcy wierzyli, iż nieprzyjaciel został już pokonany, zaś jeszcze jedno silne uderzenie doprowadzi do jego ostatecznego upadku. Eisenhower na­ kazał prowadzić ofensywę szerokim torem właśnie z zamia­ rem niedopuszczenia do stabilizacji frontu przez niemieckie niedobitki. Amerykańskie armie miały „siłą rozpędu" wto­ czyć się nad Ren i oczekiwać tam na rezultaty operacji „Market-Garden". Tymczasem opór niemiecki tężał. Specjalnym rozkazem Hitlera francuskie porty otrzymały status „twierdz" i miały być bronione do ostatka. W przy­ padku niemożności kontynuowania oporu należało je kom­ pletnie zniszczyć. Modelowym przykładem realizacji tego rozkazu była bitwa o leżący w Bretanii Brest. Już na początku sierpnia zagroziły mu wkraczające na półwysep dywizje amerykańskiej 3 Armii. Podstawą broniącego się tam garnizonu była 2 Dywizja Strzelców Spadochronowych gen. Ramckego, legendy niemieckich spadochroniarzy, weterana z Krety i Afryki Północnej. Gen. Bradley nakazał armii Pattona opanować miasto wraz z portem, ale nie docenił zdolności organizacyjnych gen. Ramcke, który zdołał na czas zorganizować skuteczną obronę. Amerykanie rzucili do walki 8 KA gen. Troya Middletona, w składzie 2, 8 i 29 Dywizji Piechoty (a początkowo także 6 Dywizji Pancernej). Ciężkie boje trwały od 7 sierpnia do 20 września, kiedy to zlikwidowano ostatni punkt oporu nie opodal miasta. Jednak zdobycie Brestu oznaczało jedynie połowiczny sukces, ponieważ port został kompletnie znisz­ czony i nie nadawał się do użytku. Jego ruiny kosztowały aliantów 10 000 zabitych oraz rannych żołnierzy 8 KA. Chociaż Niemcy zostali rozbici, zaś ich dowódca wzięty do

12 niewoli, gen. Bradley był wstrząśnięty fanatycznym oporem obrońców miasta. W trakcie szturmu przyznał, iż wydanie rozkazu do ataku było błędem. Bitwa o Brest unaoczniła aliantom bezsensowność szturmowania portów, które póź­ niej dostawały się w ich ręce w stanie całkowitego zniszczenia. A jednak, pomimo bretońskiej lekcji, wrześniowa dyrekty­ wa Eisenhowera nakazywała zdobycie portów kanału La Manche. Była to konieczność, ponieważ w rękach sprzymie­ rzonych znajdował się jedynie częściowo czynny Cherbourg, normandzki sztuczny port koło Arromanches (drugi sztuczny port został zniszczony jeszcze w czerwcu przez sztorm), oraz pośpiesznie naprawiane porty południowej Francji. Dlatego kanadyjska 1 Armia zaatakowała silnie bronione porty na północy, ponosząc przy tym ciężkie straty. Hawr został zdobyty 12 września, Boulogne — 22, a Calais — 28. Za każdym razem w ręce aliantów wpadały zrujnowane, wysa­ dzone bądź zaminowane mola oraz doki nie nadające się do wykorzystania przez wiele miesięcy. W tej sytuacji zrezygno­ wano z ataku na Dunkierkę, którą Niemcy utrzymywali w swych rękach do 9 maja 1945 roku. Także Amerykanie ograniczyli się do blokady pozostałych portów, leżących bezpośrednio nad otwartym Atlantykiem. Według różnych danych, w „twierdzach" zamknęło się od 95 000 do 200 000 żołnierzy niemieckich. Do końca wojny garnizony te okupo­ wały Wyspy Normandzkie, Lorient, St. Nazaire, La Rochelle, Verdon i właśnie Dunkierkę. Pomimo krytycznej sytuacji zaopatrzeniowej, nie kapitulowały, utrzymując kontakt z oj­ czyzną za pomocą nielicznych samolotów i okrętów podwod­ nych. Żołnierze z Wysp Normandzkich przeprowadzili nawet wiosną 1945 roku kilka śmiałych akcji desantowych w Nor­ mandii, mających głównie na celu zdobycie prowiantu. Rozkaz Hitlera dotyczący „twierdz" de facto uniemożliwiał siłom sprzymierzonych korzystanie z portów Francji, stawia­ jąc je w obliczu drastycznego kryzysu zaopatrzenia.

13 Problemy aliantów mógłby rozwiązać port w Antwerpii, zdobyty 4 września przez brytyjską 11 Dywizję Pancerną w stanie prawie nieuszkodzonym. Jednak Antwerpię, choć jest to pełnomorski port głębokowodny, łączy z mo­ rzem długa i wąska zatoka, będąca ujściem rzeki Skaldy. We wrześniu 1944 roku alianci, wciąż przekonani o ry­ chłym zwycięstwie, zlekceważyli znaczenie terenów flan­ kujących wejście do portu i dali tym samym Niemcom czas na ich umocnienie. Co prawda już w połowie września marszałek Montgomery nakazał kanadyjskiej 1 Armii oczyścić ujście Skaldy, niemniej był to rozkaz niemożliwy do wykonania w krótkim czasie. 1 Armia wciąż walczyła o porty francuskie i do nowego zadania wydzieliła początkowo jedynie dwie dywizje: polską 1 Dywizję Pancerną oraz kanadyjską 4 Dywizję Pancerną. Dodatkowo jednostki te zaatakowały tylko południowy brzeg zatoki, podczas gdy północny, z braku sił, nie był niepokojony. Uderzyć na niego mogła brytyjska 2 Armia, ale marszałek brytyjski wolał prowadzić w tym czasie operację desantową w Holandii. Zakładał on, iż jeśli port w Antwerpii nie zostanie uruchomiony, alternatywą dla niego może stać się ten w Rotterdamie. Kalkulacje te okazały się błędne. Obok zaciekłej obrony portów, także na głównym froncie oddziały niemieckie zaczęły od drugiego tygodnia września wykazywać wzrost możliwości bojowych. Już 20 sierpnia, a zatem w chwili, gdy sprzymierzeni docierali do Sekwany, Hitler nakazał budowę u zachodnich granic Rzeszy tzw. „Twierdzy Zachód" (Weststełlung), na której miały znaleźć oparcie armie cofające się z Francji. W myśl tego planu przystąpiono do pośpiesznego przywracania do użytku fortyfikacji Wału Zachodniego i części linii Maginota, umacniano linię Skaldy, Kanału Alberta i Mozeli. Oczywiś­ cie zakres zrealizowanych do połowy września prac nie był specjalnie imponujący, niemniej nawet te prowizoryczne

14 umocnienia oraz poddane pobieżnej renowacji bunkry okazywały się często wystarczające do odparcia ataków, zwłaszcza gdy alianci zaczęli odczuwać braki paliwa i amunicji. 4 września na stanowisko OBWest (OberbefehIshaber West — Naczelnego Dowódcy Zachodniego TDW) przywrócono marszałka polnego Gerda von Runstedta. Zastąpił on na tym stanowisku marszałka Modela. Walter Model pozostał natomiast dowódcą Grupy Armii „B", gdyż dotychczas pełnił obie te funkcje i wyraźnie przerastało to jego możliwości. Niemieckie wojska, wzmacniane powoli posiłkami z Armii Rezerwowej, przeszły w tym czasie restrukturyzację. W Holandii gen. Kurt Student, zasłużony twórca wojsk powietrznodesantowych, otrzymał rozkaz sformowania 1 Armii Spadochronowej. W ciągu kilkunastu dni, wykorzystując wywołany kryzysem materiałowym (i przygotowaniami do nowej ofensywy) bezruch czołowych dywizji brytyjskiej 2 Armii, zdołał on zorganizować prowi­ zoryczny front. Na zachód od wojsk Studenta walczyła 15 Armia gen. Gustava von Zangena. Z armii tej wydzielono część sił do obrony portów na północnym wybrzeżu Francji, podczas gdy reszta jej związków cofała się z północnej Belgii do Holandii poprzez ujście Skaldy. Manewr ten, pomimo totalnej przewagi sprzymierzonych na morzu i w powietrzu, powiódł się, co zresztą zaskoczyło pozytywnie samych Niemców. Pomiędzy 6 a 23 września na wschodni brzeg Skaldy ewakuowano co najmniej 65 000 żołnierzy, 225 dział i ponad 5000 pojazdów mechanicznych. Jednocześnie na południe od 1 Armii Spadochronowej pozycje obronne w okolicach Akwizgranu zajęła odtworzona 7 Armia generała Ericha Brandenbergera. Jej możliwości bojowe pozostawiały wówczas wiele do życzenia, ale świadomość obrony własnej ojczyzny w oparciu o fortyfikacje Wału Zachodniego wzmog­ ła wolę oporu niemieckich żołnierzy. Trzy wymienione powyżej armie wchodziły w skład Grupy Armii „B". Model otrzymał rozkaz obrony ujścia

15 Skaldy, Holandii i północnej Nadrenii, przez którą wiodła najkrótsza droga do Zagłębia Ruhry. Należy jednak nad­ mienić, że najkrótsza nie znaczyło najłatwiejsza. Obrońcom sprzyjały fortyfikacje, liczne kanały, rzeki oraz kompleksy leśne, zatem teren wybitnie niedogodny do wojny manew­ rowej. Walczącej na południe od wojsk Modela Grupie Armii „G" również zaczynał sprzyjać teren. Do połowy września Niemcy cofnęli się na linię Mozeli, mając za plecami jeszcze lesiste Wogezy, a ostatecznie także — na Ren i Wał Zachodni. Grupa Armii „G" składa się w tym czasie z 1 Armii gen. Otto von Knobelsdorffa, stojącej nad Mozelą od Luksemburga do Nancy, 5 Armii Pancernej gen. Hasso von Manteuffla, osłaniającej północne Wogezy i 19 Armii gen. Friedricha Wiese, walczącej w południowych Wogezach. 20 września nowym dowódcą tej grupy armii został gen. Hermann Balck. Na poprzedzającej tę nominację audiencji u Hitlera otrzymał on rozkaz utrzymania Alzacji wraz z Lotaryngią za wszelką cenę. Ziemie te od 1940 roku były „integralną" częścią Rzeszy (należały do Niemiec także w latach 1871-1919) i zdaniem nazistowskiego dyktatora, utrata ich byłaby niewątpliwie poważnym ciosem moralnym. Dlatego to właśnie tam skierowano trzy nowe brygady pancerne wraz z dwiema dywizjami grenadierów pancernych (3 i 15), ściągniętymi z Włoch. Gen. Balck objął nowe dowództwo w chwili, gdy armia niemiecka na zachodzie po raz pierwszy od ponad miesiąca próbowała przejąć inicjatywę na tamtym terenie. 18 wrześ­ nia na zachód od Nancy rozpoczęła się 12-dniowa bitwa, toczona między częścią sił 3 Armii a 5 Armią Pancerną. W jej trakcie Niemcy wykonali kilka gwałtownych kontr­ ataków, które zakończyły się dla nich niepowodzeniem. I chociaż po bitwie pancernej pod Arracourt 111 Brygada Pancerna z armii von Manteuffla została zredukowana przez alianckie myśliwce bombardujące oraz artylerię do 80 ludzi i 7 czołgów, to jednak ta ofiara, podobnie jak

16 załóg nadbrzeżnych miast, nie była dla Niemców daremna. W trzecim tygodniu września, wobec tężejącego niemiec­ kiego oporu, nadmiernego rozciągnięcia dywizji oraz dras­ tycznego kryzysu materiałowego, prowadzona szerokim frontem ofensywa aliantów załamała się. Ostatnim akordem była dramatyczna operacja „Market-Garden". Jej plan zaproponował i przeforsował, przy sprzeciwie Bradleya, marszałek Montgomery, a wykonano ją siłami 1 Armii Powietrznodesantowej i brytyjskiej 2 Armii, wykorzystując większość rezerw materiałowych pozostają­ cych w dyspozycji sprzymierzonych. U podstaw tej operacji legło fałszywe założenie o utracie przez Niemców zdolności bojowej. Zresztą głównym problemem aliantów nie była bynajmniej obecność w miejscu lądowania 9 oraz 10 Dywizji Pancernych SS. 17 września, w pierwszym dniu operacji „Market-Garden", te dwie dywizje miały siłę grup bojowych i właśnie jako grupy bojowe występowały w ówczesnych dokumentach niemieckich. W 9 Dywizji SS ,,Hohenstaufen" służyło wówczas jedynie 6000, a w 10 Dywizji SS „Frundsberg" zaledwie 3500 żołnierzy. Prawdziwym problemem aliantów była szybkość reakcji nieprzyjaciela, który natych­ miast ochłonął z zaskoczenia, stawił twardy opór i skierował na zagrożony kierunek znaczne uzupełnienia. Wraz z załama­ niami pogody, brakiem elastyczności dowódców dywizji 30 Korpusu idącego na pomoc spadochroniarzom oraz trudnoś­ ciami terenowymi przyczyniło się to do niepowodzenia operacji. Do 26 września Niemcy oczyścili północne brzegi dolnego Renu z wojsk brytyjskich, tym samym udaremniając zasadniczy cel „Market-Garden". Pod koniec września w południowej Holandii siły wydzielone 2 Armii brytyjskiej wbiły się klinem w pozycje niemieckiej 1 Armii Spadochro­ nowej, ale nie zdołały sforsować Renu. W efekcie wojska Montgomery'ego zostały wplątane w ciężkie, długotrwałe walki, których celem było poszerzenie klina i wyparcie nieprzyjaciela za Mozę i Ren.

17 Pod koniec września alianccy dowódcy zdali sobie sprawę, iż wojna potrwa dłużej niż dotychczas sądzono. Aby ustalić plany dalszych działań, gen. Eisenhower zwołał dwie konferencje dowódcze — jedną 22 września, drugą 18 października. Pierwsza z nich dotyczyła głównie znalezienia recepty na trudności w zaopatrzeniu. Naczelny Dowódca podkreślił, że „nieodzownym warunkiem wstęp­ nym ostatecznego uderzenia w głąb Niemiec jest urucho­ mienie portu głębokowodnego". Dyrektywę tę wykonać mogła jedynie 21 Grupa Armii i częściowo już ją realizo­ wała. Jednak zaangażowanie marszałka Montgomery'ego w ciężkie walki w południowo-zachodniej Holandii od­ suwało w czasie pełną koncentrację jego sił na kierunku Antwerpii, zdaniem SHAEF najważniejszym (choć dopiero teraz zwrócono na tę kwestię należytą uwagę). W paździer­ niku, kiedy ambitny „Market-Garden" zakończył się fiaskiem, uparty marszałek ciągle szukał rozstrzygnięcia nad Renem, co stało się nawet przyczyną ostrego spięcia na linii Eisenhower-Montgomery, zakończonego utemperowaniem na jakiś czas samowoli brytyjskiego dowódcy. Gen. Eisenhower pozostawał zwolennikiem natarcia na szerokim froncie, choć podległe mu wojska musiały już w tym czasie racjonować amunicję. Ponieważ niewielkie zapasy pocisków do dział i paliwa nie pozwalały na natychmiastowe wznowienie uderzeń, dla zaoszczędzenia materiałów wojennych SHAEF nakazało pauzę operacyjną na południowym odcinku frontu. Jednocześnie aktywne pozostawało skrzydło północne. 21 Grupa Armii miała stale prowadzić ograniczone działania zaczepne — aż do oczyszczenia ujścia Skaldy, natomiast sąsiadująca z nią od południa 1 Armia amerykańska powinna była okrążyć Akwizgran (Aachen), przełamać Wał Zachodni i podjąć próbę dotarcia do Renu. Poglądy co do sposobu prowadzenia działań jesienią 1944 roku wykrystalizowały się ostatecznie na drugiej ze 2 — Aideny 1944-1945

18 wspomnianych konferencji, to jest 18 października. Usta­ lono, że celem podstawowym aliantów będzie pobicie głównych sił niemieckich na lewym brzegu Renu i wy­ prowadzenie na szerokim froncie wszystkich grup armii nad tę właśnie rzekę. Punkt ciężkości nowej ofensywy znajdować się miał na północ od masywu Ardenów. Na główną siłę uderzeniową wyznaczono 1 i nowo wprowa­ dzoną do szyku 9 Armię amerykańską, jednak równocześnie miały gwałtownie zaatakować 3 Armia wraz z 6 Grupą Armii. Rozpoczęcie ofensywy wyznaczono na początek listopada. W celu wzmocnienia zgrupowań uderzeniowych dodat­ kowymi dywizjami, podjęto decyzję o osłabieniu pozycji 12 Grupy Armii na jej centralnym odcinku, to jest w Ardenach. Obszar ten miał być w najbliższej przyszłości broniony jedynie skromnymi siłami, podczas gdy na połu­ dnie i północ od niego planowano zgromadzić główne masy wojsk, gotowe przełamać front i dotrzeć do Renu. Eisenhower oraz Bradley świadomie zdecydowali się osłabić front w Ardenach, ponieważ sądzili, że nieprzyjacielskie wojska nie są już zdolne do poważniejszych wystąpień zaczepnych. Zdaniem obu generałów, nawet jeśli Niemcy zechcieliby przeprowadzić jakiś kontratak, to odpowiednio wcześniej zostałby on wykryty przez wywiad lub rozpo­ znanie lotnicze. Dodatkowo uznali, iż dzięki wysokiej mobilności wojsk własnych zdołają go stosunkowo szybko zlikwidować. Jak stwierdził w swych wspomnieniach gen. Bradley: „front w Ardenach został więc celowo osłabiony, chciałem bowiem zapewnić powodzenie ofensywy zimo­ wej". Aby móc skutecznie przeprowadzić listopadową ofen­ sywę należało posiadać odpowiednie rezerwy materiałowe. Tymczasem coraz bardziej narastał kryzys w zaopatrzeniu sił sojuszniczych. Na początku października sześć nowych dywizji, które przybyły na kontynent jako kolejne wzmoc-

19 nienia, czekało bezczynnie w Normandii z braku środków transportowych, umożliwiających dowiezienie ich na front. Formacje frontowe racjonowały zapasy, zaś kwatermis­ trzostwo zaczęło alarmować o przewidywanych terminach całkowitego wyczerpania amunicji. U brzegów Normandii na każdy rozładowywany właśnie statek przypadało 35 oczekujących na rozładunek na redzie. Pracę obsługi portów dodatkowo spowalniały silne sztormy jesienne. Pomimo rosnących problemów z zaopatrzeniem, sprzy­ mierzeni wciąż lokalnie atakowali, wciągając przeciwnika w przewlekłą walkę na wyniszczenie. W oparciu o przesad­ nie optymistyczne raporty własnego wywiadu, alianccy generałowie uznali ówczesną sytuację Wehrmachtu za krytyczną. Dlatego zdaniem SHAEF stały nacisk, nawet jeśli wymagał ogromnego wysiłku, był koniecznością, bo nie pozwalał Niemcom na odtworzenie swoich rezerw strategicznych. Owo przekonanie o bliskim załamaniu nieprzyjaciela było główną przyczyną rezygnacji z zimowej pauzy operacyjnej i spowodowało wydanie rozkazu prze­ prowadzenia nowej ofensywy. Dodatkowo obawiano się, że czas pracuje na korzyść niemieckich konstruktorów, mających wkrótce zakończyć prace nad „cudowną bronią". Nie sposób było bagatelizować ten problem, zwłaszcza gdy na Londyn zaczęły spadać niemożliwe do zestrzelenia rakiety V-2. Za kontynuowaniem ofensywy przemawiały ponadto różnorakie względy polityczne. Podczas gdy SHAEF kreślił nowe plany, na froncie toczyły się ciężkie boje, początkowo głównie na pół­ nocnym odcinku zachodnioeuropejskiego TDW. Walki nad Skaldą trwały nieprzerwanie od połowy września. Do 23 września polska 1 Dywizja Pancerna i kanadyjska 4 Dywizja Pancerna wyparły główne siły niemieckiej 15 Armii z południowych brzegów ujścia Skaldy, niemniej ostatni punkt oporu po tej stronie zatoki padł dopiero na początku listopada. Z kolei 1 października przystąpiono

20 do oczyszczania z nieprzyjaciela północnego brzegu. Nata­ rcie na półwysep Beveland Południowy, silnie umocniony przez Niemców, wykonała kanadyjska 2 Dywizja Piechoty. Walki były zażarte i przyniosły poważne straty po obu stronach. W nocy z 25 na 26 października alianci wysadzili na południu półwyspu desant morski (złożony ze wzmoc­ nionych elementów brytyjskiej 52 Dywizji Piechoty), co doprowadziło 30 października do likwidacji niemieckiego garnizonu. Dzień później zaatakowano wyspę Beveland Północny, a 1 listopada wykonano lądowanie na wyspie Walcheren, będącej ostatnią niemiecką pozycją blokującą dostęp do ujścia Skaldy. Po ośmiu dniach ciężkich starć wyspę zdobyto. W ten sposób zrealizowano wreszcie dyrektywę z 22 września, nakazującą przechwycenie portu głębokowodnego. Już wkrótce Antwerpia miała stać się głównym centrum zaopatrzeniowym aliantów na kontynen­ cie, chociaż rozminowywanie zatoki potrwało aż do 28 listopada; dopiero tego dnia zawinęły do Antwerpii pierw­ sze statki z materiałami wojennymi. Niemcy w dalszym ciągu próbowali zakłócać dostawy, kierując na kanał La Manche silną grupę U-bootów, minując ujście Skaldy oraz wysyłając tam ścigacze torpedowe, motorówki wybuchowe i miniaturowe okręty podwodne. Działania te nie przynios­ ły im jednak, mimo kilku spektakularnych akcji, większych korzyści, zaś niemieckie straty były wysokie. Z kolei sam port w Antwerpii ostrzeliwano pociskami skrzydlatymi V-l i rakietami V-2. W tym samym czasie, gdy kanadyjska 1 Armia torowała sobie drogę do morza, 2 października amerykańska 1 Armia uderzyła na Akwizgran. Ta dawna stolica państwa Franków była pierwszym większym miastem niemieckim zagrożo­ nym przez Amerykanów, dlatego Hitler nakazał bronić go do upadłego. Alianci zdawali sobie z tego sprawę i począt­ kowo planowali jedynie izolować miasto, podczas gdy główne siły po jego obejściu kontynuowałyby atak na

21 wschód. Jednak zawężenie pasa natarcia wymusiło szturm. Amerykanie zaatakowali 1 i 30 Dywizją Piechoty oraz 2 Dywizją Pancerną. 10 października nacierający okrążyli miasto. Wkrótce rozgorzały ciężkie walki uliczne, zmienia­ jąc Akwizgran w stertę gruzu. Niemcy wykonali kilka kontrataków w celu przerwania blokady, ale byli zbyt słabi, toteż odparto je bez większych trudności. W efekcie 21 października miejski garnizon skapitulował. Jednakże twar­ dy opór wojsk hitlerowskich zablokował dalszy marsz aliantów na wschód. 1 Armia nie zdołała przełamać reszty umocnień Wału Zachodniego oraz opanować lasu Hiirtgen, leżącego na południe od Akwizgranu. Bitwa o ten las, trwająca z przerwami już od połowy września, była jednym z najbardziej morderczych starć całej kampanii. Amerykanie byli przekonani, że stały nacisk wyczerpie obrońców, ale faktycznie ponieśli tam większe straty niż Niemcy. Na początku listopada siły sprzymierzonych kończyły przygotowania do nowej ofensywy. Gen. Eisenhower skon­ centrował gros wojsk uderzeniowych na północnym skrzyd­ le 12 Grupy Armii. Stojące tutaj 1 i 9 Armie miały przełamać umocnienia niemieckie, zdobyć las Hiirtgen, sforsować rzekę Roer, następnie zaś dotrzeć do Renu na wysokości Kolonii, czyli na wprost Zagłębia Ruhry. SHAEF liczyło, iż jeśli główne siły nieprzyjaciela zostałyby rozbite na zachodnim brzegu Renu, to powstałaby korzystna sytuacja do sforsowania rzeki z marszu. Co ciekawe, tuż przed ofensywą gen. Bradley nakazał 1 i 9 Armiom amerykańskim zamianę swych pozycji. Dotychczas bowiem doświadczona w walkach 1 Armia zajmowała stanowiska na północnym skraju amerykańskiej grupy armii, natomiast w październiku rejon Ardenów obsadziła 9 Armia gen. Williama Simpsona (ten nowy związek taktyczny utworzono oficjalnie już 5 września, ale z powodu trudności przewo­ zowych i powolnej koncentracji potrzebowano jeszcze ponad miesiąca na wprowadzenie go do walki). Teraz na

22 rozkaz Bradleya właśnie 9 Armia skoncentrowała się na północy, mając za swego lewego sąsiada brytyjską 2 Armię. Ten dziwaczny manewr wymusiła obawa, aby marszałek Montgomery, stale ponawiający żądania podporządkowania mu wszystkich sił lądowych, nie włączył w skład 21 Grupy Armii doświadczonych wojsk gen. Hodgesa. Natomiast to, że w niedalekiej przyszłości jakaś armia amerykańska przejdzie pod komendę brytyjskiego marszałka, było już właściwie pewne. Wielka Brytania wyczerpała bowiem źródła rekrutacji dla nowych dywizji i Montgomery nie mógł liczyć na dalsze wsparcie. Już jesienią 1944 roku „wypożyczył" on od Amerykanów 7 Dywizję Pancerną i 104 Dywizję Piechoty, angażując je w działania w połu­ dniowej Holandii. Słabość Brytyjczyków, potęgowana ich wplątaniem się w przewlekłe walki na południe od ujścia Renu, sprawiła, iż w dyrektywie z 2 listopada SHAEF powierzyło ich 2 Armii jedynie działania pomocnicze na rzecz 12 Grupy Armii. Tymczasem po zluzowaniu 9 Armii, w rejonie Ardenów pozostał ściągnięty z Bretanii 8 Korpus gen. Middletona. Podlegający początkowo 3, a później przejściowo właśnie 9 Armii, teraz został podporządkowany 1 Armii. Na barki gen. Middletona spadł obowiązek obsadzenia blisko 100 km frontu dość szczupłymi siłami, ponieważ zdecydowana większość wojsk gen. Hodgesa skoncentrowała się na północy. Korpus otrzymał rozkaz prowadzenia działań obronnych. Odebrano mu przy tym doświadczone pod Brestem dywizje, zastępując je nowo nadesłanymi ze Stanów Zjednoczonych lub potrzebującymi odpoczynku. W listopadzie opady deszczu w zachodniej Europie osiągnęły nie notowane od łat natężenie. W wielu miejscach ulewy trwały trzy tygodnie bez przerwy. Aliancka armia dosłownie ugrzęzła w błocie, lotnictwo zostało uziemione, stale szwankowało zaopatrzenie. Pomimo to nakazano kontynuować przygotowania do ofensywy, mającej w za-

23 myślę Eisenhowera wyprowadzić wreszcie sprzymierzonych nad Ren. Formalnie 1 i 9 Armie miały zaatakować 5 lis­ topada, natomiast 3 Armia — 10. dnia tego miesiąca. Fatalna pogoda pokrzyżowała te zamierzenia i termin ataku grupy północnej został odroczony. W zaistniałej sytuacji każda z armii otrzymała rozkaz rozpoczęcia ataku nie­ zwłocznie po polepszeniu się warunków atmosferycznych, w ostateczności nawet bez wsparcia lotnictwa. 8 listopada jako pierwszy uderzył Patton. Jego przeciwni­ kiem była niemiecka 1 Armia, której piechota już pierwszego dnia bitwy poniosła duże straty od zmasowanego ognia artylerii. Pomimo wysokiego stanu wód na Mozeli, 3 Armia sforsowała rzekę i rozpoczęła natarcie. W odpowiedzi Niemcy, mający trzykrotnie mniej żołnierzy i zaledwie 100 pojazdów pancernych, wyprowadzili serię gwałtownych kontrataków, ale wobec przewagi nieprzyjaciela nie przynios­ ły one trwałej poprawy ich sytuacji. 18 listopada okrążony został Metz, trzy dni później opanowany przez amerykańską piechotę. Jednakże garnizon miasta nie złożył broni i wycofał się do okolicznych starych francuskich fortów. Ich zdobywa­ nie trwało do 13 grudnia. 11 listopada na południe od wojsk Pattona zaatakowała 6 Grupa Armii; najpierw amerykańską 7 Armią, a od 14. tego miesiąca także 1 Armią francuską. W odpowiedzi gen. Balck nakazał stopniowy odwrót 19 Armii. Z powodu spóźnionego manewru jednej z dywizji nacierające czołgi francuskie wyprzedziły uchodzącą piechotę i dokonały lokalnego przełamania frontu. Sytuacja Grupy Armii „G" była bardzo ciężka, ponieważ jeszcze w październiku zredukowano jej siły poprzez odebranie 5 Armii Pancernej i dwóch dodatkowych dywizji grenadierów pancernych. Już 19 listopada wojska francuskiej 1 Armii wyszły nad Ren. 24 listopada także 7 Armia osiągnęła tę rzekę od Karlsruhe po Strasbourg. Tego samego dnia 2 Dywizja Pancerna gen. Leclerca wyzwoliła drugie ze wspomnianych

24 miast. W zaistniałej sytuacji pod koniec listopada pobite wojska niemieckie zostały zmuszone do opuszczenia Alzacji oraz Lotaryngii i wycofały się za Ren oraz na linię Wału Zachodniego, na południe od Zagłębia Saary. Udało się im jednak utrzymać, położony pomiędzy Strasbourgiem a Miluzą, tzw. Występ Kolmarski. Alianci początkowo zlek­ ceważyli znaczenie tego przedmościa, co pozwoliło skon­ centrowanej tutaj części 19 Armii na jego umocnienie. Na początku grudnia, w związku z wyczerpaniem ataku­ jących dywizji, dalsze natarcia sprzymierzonych na połu­ dniowym odcinku zachodnioeuropejskiego TDW zaczęły czasowo zamierać. Patton i Devers odnieśli wprawdzie sukces, odrzucając na wschód Grupę Armii „G", jednak nie zdołali jej zniszczyć. Walki na froncie miały przez cały czas bardzo zażarty charakter. Chociaż obrońcy wyraźnie ustępowali atakującym pod względem liczebnym, niemiec­ kie 1 i 19 Armie wielokrotnie kontratakowały. Pomimo to w pierwszych dniach grudnia Hitler zdymisjonował ze stanowiska dowódcy 1 Armii gen. von Knobelsdorffa. Powodem tego zdarzenia był fakt, iż 3 grudnia 95 Dywizja Piechoty 3 Armii zdołała uchwycić nieuszkodzony most na rzece Saarze, i po jego przekroczeniu jednym ze swych pułków wdarła się w umocnienia Wału Zachodniego. Przełamanie Wału groziło krachem zamierzeń ofensywnych w Ardenach. Zdymisjonowano także szefa sztabu Grupy Armii „G", gen. von Mellenthina, a ostatecznie w drugiej połowie grudnia również gen. Balcka. Jednocześnie z załóg fortecznych nad Renem i 19 Armii sformowano nową grupę armii, nazwaną „Oberrhein" (Górny Ren). Jej dowód­ cą został Reichsfuhrer SS Heinrich Himmler, dążący do skupienia w swych rękach jak największej władzy, mimo braku jakichkolwiek wojskowych kompetencji. 12 listopada na północy działania zaczepne rozpoczęła 2 Armia brytyjska. Jej trzy korpusy starały się zlikwidować ostatnie pozycje niemieckie na zachodnim brzegu Mozy

25 oraz, wspólnie z 9 Armią, oczyścić z nieprzyjaciela dolny bieg rzeki Roer. Po miesiącu ciężkich walk, toczonych w bardzo trudnych warunkach, wykonały jedynie pierwsze ze wspomnianych zadań. Niemcy natomiast utrzymali w swych rękach rejon Roermond. Ostatecznie w połowie grudnia marszałek Montgomery wstrzymał dalsze, skiero­ wane bezpośrednio na wschód ataki i przeprowadził re­ organizację swoich wojsk. Najistotniejszym elementem tego manewru było wycofanie z frontu 30 KA i wyznaczenie go na odwód 21 Grupy Armii. Marszałek planował skon­ centrowanie korpusu w rejonie Nijmegen, co wiązało się z przygotowaniami sił brytyjskich do nowych wystąpień zaczepnych. Wreszcie 16 listopada, w jedenaści dni później niż planowano, 1204 ciężkich bombowców amerykańskich oraz 1188 brytyjskich dokonało nalotu, który zapoczątkował ofensywę 1 i 9 Armii. Działania wojenne miały tu wyjątkowo dramatyczny przebieg. Niemcy bronili się wręcz fanatycznie, skutecznie wykorzystując umocnienia i dogodny teren. Trudne warunki pogodowe utrudniały użycie lotnictwa, czołgi wspierające piechotę tonęły w błocie. Na prawym skrzydle ofensywy, w lesie Hiirtgen, część walczących tam dywizji jeszcze przed jej rozpoczęciem wyczerpała swe możliwości zaczepne. Tak było na przykład z 28 Dywizją Piechoty gen. Normana Coty'ego. Tylko do 13 listopada straciła ona w Hiirtgen 7500 żołnierzy, co sprawiło, że walczący z nią Niemcy ochrzcili ją mianem „dywizji krwawego wiadra". Wyczerpana 28 Dywizja została przeniesiona w Ardeny dla regeneracji sił. Nie lepiej powiodło się 4 Dywizji Piechoty. Jej straty w „Krwawym Hiirtgen" między 7 listopada a 3 grudnia wyniosły 7000 ludzi. Także tę jednostkę przeniesiono wkrótce w Ardeny w celu reorganizacji. Ostatecznie jednak w pierwszym tygodniu grudnia Ame­ rykanie opanowali większą część lasu i wyszli obiema armiami nad rzekę Roer. Jako pierwsza, walcząca w nieco

26 łatwiejszym terenie, 3 grudnia zrobiła to 9 Armia. W tym momencie dowódca 12 Grupy Armii odkrył, iż w górnym biegu rzeki znajdują się, wciąż zajmowane przez Niemców, dwie potężne zapory wodne. Istniało poważne ryzyko wysadzenia ich przez nieprzyjaciela w chwili przepra­ wiania się przez Roer pierwszej fali atakujących i w kon­ sekwencji, poprzez podniesienie poziomu wody, odcięcie czołowego zgrupowania od reszty wojsk. Amerykanie posiadali także wiadomości o koncentracji na wschodnim brzegu rzeki znacznych niemieckich sił pancernych (była to, jak się później okazało, nowo utworzona 6 Armia Pancerna), których kontratak mógł zniszczyć osłabione przyczółki. Ponieważ dotychczasowe natarcia w tym rejonie nie przyniosły sukcesu (czego dowodem były ogromne straty 28 Dywizji), Bradley zażądał zniszczenia ich z powietrza. Amerykański generał planował najpierw podnieść poziom rzeki, a dopiero później dokonać jej sforsowania. Trudne warunki atmosferyczne uniemożliwiły jednak systematyczne i precyzyjne naloty bombowe, a dodatkowo nawet bezpośrednie trafienia nie wyrządzały betonowym konstrukcjom większych szkód. Dlatego 12 grudnia odwołano dalsze ataki lotnicze, zaś dzień później wydano rozkaz, aby 2 i 99 Dywizje Piechoty z 5 Korpusu 1 Armii wykonały atak na zapory od południa, z rejonu Monschau. Rozpoczęcie natarcia generalnego przewidzia­ no na 16 grudnia. Pod koniec listopada, gdy armie sprzymierzonych nadal z mozołem przeprowadzały swoje ataki, gen. Eisenhower uznał ofensywę za nieudaną. Wojska aliantów wyraźnie nie były w stanie wyjść nad Ren szerokim frontem. 7 grudnia w Maastricht odbyła się konferencja, na której omówiono plany dalszych działań. Marszałek Montgomery zdołał nakłonić Naczelnego Dowódcę do ponownego wzmocnienia 21 Grupy Armii poprzez przekazanie mu amerykańskiej 9 Armii. Ustalono także, że punkt ciężkości kolejnej

27 ofensywy musi zostać utrzymany na północy i że to właśnie tam ma trafiać większość zaopatrzenia oraz uzupeł­ nień. Południowe skrzydło aliantów miało prowadzić jedy­ nie działania pomocnicze. Jeśli nie przynosiłby one wymier­ nych sukcesów, należało je szybko przerwać. Dla wojsk głównej masy uderzeniowej, to jest brytyjskiej 2 Armii i amerykańskich 1 i 9 Armii, termin nowego ataku ustalono na początek stycznia 1945 roku. Jednocześnie 3 Armia gen. Pattona otrzymała rozkaz wznowienia działań zaczepnych już 19 grudnia. SHAEF liczyło, iż nacisk na południu odciągnie część niemieckich sił z głównego kierunku operacyjnego. W ten sposób ukształtowało się położenie stron w dniu 15 grudnia 1944 roku. W południowej Holandii, na linii rzeki Mozy i w rejonie przyczółka Nijmegen, swe pozycje zajmowała kanadyjska 1 Armia gen. Henry'ego Crerara. Na wschód od niej, nad tą samą rzeką, siłami dwóch korpusów rozwinęła się 2 Armia brytyjska gen. Milesa Dempseya. Oba te zgrupowania wchodziły w skład 21 Grupy Armii. Odwodem tej grupy armii był w tym czasie 30 Korpus brytyjski. Dalej na południe, na zachodnim brzegu rzeki Roer i na północ od Akwizgranu, znajdowała się amerykańska 9 Armia gen. Williama Simpsona. Dysponowała ona 13, 16 i 19 KA. Formalnie nadal podlegała ona 12 Grupie Armii, ale wkrótce zamierzano przekazać ją Montgomery'emu. Prawym sąsia­ dem armii gen. Simpsona był 7 KA gen. Lawtona Collinsa ze składu 1 Armii. Zarówno 9 Armia, jak i 7 Korpus zajmowały stosunkowo wąski pas natarcia, dlatego aż sześć z ich dywizji, w tym cztery pancerne, wycofano na tyły, w celu odpoczyn­ ku. Kolejnym korpusem 1 Armii był 5 KA gen. Leonarda Gerowa, przystępujący właśnie do szturmu w kierunku na Schmidt w celu opanowania zapór na rzece Roer. Z kolei na południe od tego korpusu, w masywie Ardenów od doliny Losheim po granicę luksembursko-francuską, swe pozycje

28 obronne zajmował 8 Korpus gen. Troya Middletona. Dla wzmocnienia północnego skrzydła 1 Armii jego linie zostały znacznie rozciągnięte: ponad 100 km frontu broniły tu tylko cztery dywizje. Następnym dużym związkiem, podlegającym 12 Grupie Armii, była amerykańska 3 Armia gen. George'a Pattona. Jej strefa zaczynała się na granicy z Luksemburgiem, kończyła zaś na wschód od Saarbrucken. Dywizje Pattona koncentrowano do przewidzianego na 19 grudnia ataku na Kraj Saary. Także tutaj część sił amerykańskich wycofano na tyły, przy czym 10 Dywizja Pancerna stała w rejonie Thionville, stosunkowo blisko granicy z Luksemburgiem. Ostatnią z alianckich grup armii była 6 Grupa Armii gen. Jacoba Deversa z 7 Armią gen. Alexandra Patcha, stojącą w trójkącie Saarbriicken-Karlsruhe-Strasbourg, i francuską 1 Armią gen. Jeana Lattre de Tassigny, oblegającą występ w rejonie Colmaru. Siły sojusznicze liczyły ogółem 63 dywizje, zaś jedynym odwodem strategicznym SHAEF był amerykański 18 Kor­ pus Powietrznodesantowy, którym dowodził gen. Mattew Ridgway. Stacjonował on w rejonie Reims. Należy jednak podkreślić, że dowództwa 21 Grupy Armii, 9 Armii, 1 Armii i 3 Armii posiadały własne odwody operacyjne, przeznaczone do planowanych właśnie działań zaczepnych. Były one zmotoryzowane, mogły zatem szybko przybyć na wybrany odcinek frontu. Po stronie niemieckiej znajdowały się wówczas aż cztery grupy armii. W Holandii przeciwnikiem sprzymierzonych była nowa, utworzona dopiero jesienią Grupa Armii „H". Dowodził nią gen. Kurt Student, zaś jego rozkazom podlegała 25 Armia gen. Christiansena i 1 Armia Spado­ chronowa gen. Schlemma. 25 Armia była związkiem szkieletowym, początkowo tylko w celu dezinformacji szumnie nazywanym armią. Jej słabość niwelował cokol­ wiek charakter bronionego przez nią terenu. Obsadziwszy

29 front od ujścia Mozy po Arnhem, mogła oprzeć swą obronę kolejno o Mozę, Waal i Ren 2 . Natomiast 1 Armia Spado­ chronowa zajmowała pozycje na rzece Mozie od Arnhem po Roermond. Dalej na południe, od Roermond po Trewir nad Mozelą, front obsadzała Grupa Armii „B" marszałka polnego Waltera Modela. Model w swym zawężonym i poważnie wzmocnionym pasie obrony posiadał, kolejno z północy na południe, 15 Armię gen. Gustava von Zangena, 6 Armię Pancerną SS-Oberstgruppenfiihrera Josefa Dietricha, 5 Ar­ mię Pancerną gen. Hasso von Manteuffla i 7 Armię gen. Ericha Brandenbergera. Wojska te miały wkrótce podjąć działania zaczepne. Odcinka frontu od Mozeli po granicę szwajcarską broniły natomiast Grupa Armii „G" i „Oberrhein". Grupa Armii „G" została w tym czasie zredukowana do sił 1 Armii gen. von Obstfeldera i załóg Wału Zachodniego w rejonie Saarbrucken. Sytuacja tej armii była trudna, ponieważ dotychczasowe walki znacznie uszczupliły jej stany osobo­ we. W nieco lepszym położeniu znajdowały się natomiast siły podległe Himmlerowi, odgrodzone częściowo od nie­ przyjaciela wodami Renu. Przyczółek po zachodniej stronie tej rzeki w rejonie Colmaru utrzymywała 19 Armia gen. Friedricha Wiese. Jak widać, rozmieszczenie armii niemieckich uległo dość poważnym zmianom od czasu ustabilizowania linii frontu pod koniec września 1944 roku. Dotyczy to zwłaszcza ustawienia wojsk Grupy Armii „B". Jej pas obrony został 2

Pewne kontrowersje budzi kwestia dyslokacji 25 Armii. Większość opracowań podaje, że obsadzała ona front właśnie u ujścia Mozy, jednakże D. S. Parker, posiłkując się opracowaniem P. E. Schramma, nazywa 25 Armię formacją fikcyjną, złożoną jedynie z jednostki łączności rozlokowanej w rejonie Kolonii. Także F. Skibiński nazywa 25 Armię „fikcyjną", niemniej umieszcza jej front nad Mozą, nad którą to rzeką walczył wówczas jako oficer polskiej 1 DPanc.

30 zwężony poprzez przekazanie frontu nad Mozą Grupie Armii „H". Wiązało się to co prawda z utratą 1 Armii Spadochronowej, ale w zamian Model otrzymał 5 Armię Pancerną i nową 6 Armię Pancerną. Pod jego rozkazami walczyła także stale 15 Armia, przerzucona jesienią do Nadrenii z Holandii. Działania te miały oczywiście na celu maksymalne wzmocnienie sił przed zbliżającą się ofensywą.

MOŻLIWOŚCI MILITARNE III RZESZY I USA JESIENIĄ 1944 ROKU III RZESZA NIEMIECKA

Rok 1944 przyniósł państwu Hitlera serię gigantycznych klęsk, które doprowadziły Rzeszę na skraj upadku. Pomię­ dzy czerwcem a grudniem wojska aliantów zajęły środkowe Włochy, wyzwoliły większość obszaru Francji, Belgię, Luksemburg, południową Holandię i wkroczyły na ziemie niemieckie. Na centralnym odcinku frontu wschodniego wojska radzieckie opanowały latem Białoruś, niszcząc tam trzy hitlerowskie armie. Następnie, wykorzystując powo­ dzenie, zajęły wschodnią Litwę oraz Polskę po linię Wisły i Narwi. Zniszczenie Grupy Armii „Środek" wymusiło na niemieckim dowództwie odbudowę jej potencjału kosztem sąsiednich ugrupowań. Ich osłabienie ułatwiło wojskom radzieckim kolejne uderzenia. Już na przełomie lipca i sierpnia została odepchnięta za Wisłę, broniąca dotychczas Wołynia, Grupa Armii „Północna Ukraina". Z kolei pod koniec sierpnia rozbiciu uległy wojska broniące Rumunii, zaś państwo to przeszło na stronę aliantów. We wrześniu także Bułgaria oraz Finlandia zerwały przymierze z III Rzeszą. W październiku Niemcy dokonali strategicznego odwrotu z obszaru kontynentalnej Grecji i Albanii, zdołali

32 natomiast powstrzymać próbę oderwania się Węgier. Regent Horthy został odsunięty od władzy, którą przekazano skrajnym ugrupowaniom faszystowskim. Część wojsk wę­ gierskich przeszła na stronę radziecką, ale większość kontynuowała działania wojenne przy boku dotychczaso­ wego sojusznika. Jesienią siły te zostały kolejno wyparte z Siedmiogrodu i Wielkiej Niziny Węgierskiej, a w grudniu walki toczono już nad Balatonem oraz na przedpolach Budapesztu. Niemcy opuścili również Serbię i Czarnogórę, zaś na północnym odcinku frontu wschodniego wycofali swe wojska z Estonii. Wyparto ich również ze wschodniej Łotwy. W tym samym czasie, gdy na Węgrzech dokonano zamachu stanu, Grapa Armii „Północ" została zablokowana w Kurlandii, a wojska radzieckie opanowały resztę Litwy i zaatakowały przygraniczne miasta Prus Wschodnich. Bilans letnich walk był dla Wehrmachtu katastrofalny. Na wszystkich frontach pomiędzy czerwcem a wrześniem utracono blisko 2 000 000 żołnierzy. Tylko w sierpniu Niemcy stracili 60 024 zabitych, 402 110 zaginionych (głównie jeńców) i 184 966 rannych. Większość strat przypadła na front wschodni, jednak także na zachodzie były one poważne, bowiem pomiędzy 6 czerwca a 29 września zamknęły się liczbą 516 900 żołnierzy. Od po­ czątku czerwca do końca sierpnia Luftwaffe zgłosiła utratę 11 074 samolotów bojowych. Formacje pancerne do paź­ dziernika utraciły 5048 wozów na froncie wschodnim i 3917 na zachodnim. Bezpośrednie zagrożenie granic państwowych skłoniło Hitlera do wydania rozkazu o powo­ łaniu pospolitego ruszenia — Volkssturmu. Zarządzenie to, podpisane 25 września, zostało oficjalnie opublikowane 20 października. Pomimo gigantycznych klęsk wojska niemieckie zdołały jednak pod koniec roku ustabilizować większość swych frontów. Na zachodzie walka przeobraziła się w tym czasie w powolne i długotrwałe zmagania obliczone na wyczer-

33 panie, natomiast we Włoszech jesienna pogoda wymusiła poważne ograniczenie działań. W listopadzie na linii od Bałtyku po Karpaty zamarły zaczepne operacje radzieckie. III Rzesza zdławiła również zrywy wolnościowe w Polsce (Powstanie Warszawskie) i na Słowacji. Pauza operacyjna armii radzieckich stojących na linii Wisły umożliwiła wzmocnienie wojsk broniących Węgier, które pod koniec roku były jedynym poważnie aktywnym odcinkiem Frontu Wschodniego. Nazistowskie Niemcy przetrwały także kryzys wewnęt­ rzny. Próba zabicia Hitlera, podjęta 20 lipca przez płk. von Stauffenberga, nie powiodła się, podobnie jak działania spiskowców zmierzające do opanowania Berlina. Czołowi przedstawiciele niemieckiej konspiracji antyhitlerowskiej, wśród nich kilku zasłużonych niegdyś, wysokich oficerów Wehrmachtu, zostali jeszcze tej samej nocy rozstrzelani lub uwięzieni. Niektórzy odebrali sobie życie. Podjęte wkrótce śledztwo ujawniło liczne powiązania zamachowców, m.in. z marszałkami polnymi von Kluge i Rommlem. Nawet jeśli związki te miały dość luźny charakter, wyroki były bardzo surowe. Kluge został zamordowany (oficjalnie popełnił samobójstwo), Rommla zmuszono do zażycia trucizny. Innych sądzono już publicznie, przed specjalnie powołanym w tym celu Trybunałem Ludowym. Według części źródeł represje, trwające do ostatnich dni wojny, zamknęły się liczbą 5000 egzekucji. Na stanowisko dowódcy Armii Rezerwowej Hitler mianował Himmlera, jeszcze na kilka dni przed zamachem powierzając mu kontrolę nad for­ mowaniem nowych dywizji Wehrmachtu, nazwanych na nazistowską modłę Dywizjami Grenadierów Ludowych'. Tradycyjny salut wojskowy zastąpiono pozdrowieniem 1 Przydomek „ludowy" (Volks) w nomenklaturze nazistowskiej nawią­ zywał do idei socjalistycznych i rzekomej jedności całego społeczeństwa ze strukturami państwa i partii NSDAP; stąd na przykład samochody

Volkswagen.

3 — Anteny 1944-1945

34 narodowosocjalistycznym, powołano też specjalny sąd honorowy. Jego zadaniem było usunięcie z wojska ludzi zamieszanych w wydarzenia z 20 lipca. Wzorem Armii Czerwonej, do sztabów przydzielono oficerów politycznych, mających kontrolować lojalność dowódców polowych (byli to członkowie Nationalsozialistische Fiihrungsoffizieren — korpusu kierowniczych oficerów narodowosocjalistycznych, w skrócie NSFO). Wszystkie te działania, zdaniem Hitlera, miały podnieść morale oraz ostatecznie podporząd­ kować armię nazistowskiej ideologii. Zdolności wytwórcze zachowała także gospodarka, ale jej osłabienie było wyraźne. Co prawda w 1944 roku wartość produkcji osiągnęła najwyższy z odnotowanych wskaźników, przewyższając o 30% wyniki z roku 1943, niemniej od sierpnia tego roku ogólna produkcja przemys­ łowa systematycznie się obniżała. Utracono fabryki fran­ cuskie, ewakuowano zakłady z centralnej Polski. Nastąpił wyraźny regres w wydobyciu węgla i wytopie stali. Po­ czynając od pierwszego kwartału 1944 roku wydobycie węgla obniżyło się do końca roku z 71 do 45 min ton, produkcja stali zaś z 9 do niespełna 4 min ton. Pogorszeniu uległa także jakość produkowanego sprzętu wojskowego, w dużej mierze wykonywanego przez niewolników, zwa­ nych robotnikami przymusowymi. We wrześniu 1944 roku przemysł niemiecki wykorzystywał już 7 500 000 takich ludzi, w tym więźniów obozów koncentracyjnych. Znaczna część wytwarzanej przez nich amunicji artyleryjskiej czy granatów okazywała się niewypałami. Ci sami wytwórcy wykonywali elementy skrzydlatych pocisków V-I i rakiet V-2; niejednokrotnie eksplodowały one już na wyrzutni lub spadały przedwcześnie. Należy wszelako podkreślić, iż tylko w niewielkim stopniu było to efektem celowego sabotażu, zaś w większej mierze pośpiechu, braku kwalifi­ kacji i wyczerpania niedożywionych robotników. Prowa­ dzone wówczas w Anglii testy niemieckiego czołgu

35 PzKpfw IV wykazały, że wskutek niedokładności w spa­ waniu opancerzenie wozu niemieckiego było o 10% mniej wytrzymałe niż opancerzenie analogicznych maszyn brytyjskich. Na wady montażowe nakładały się braki surowcowe. Niemieckie czołgi produkowane w 1944 roku miały pan­ cerze z gorszej gatunkowo stali, co oczywiście zmniejszało ich odporność na trafienia. We wspomnianym już PzKpfw IV (wersji J), ze względów oszczędnościowych i dla skrócenia czasu produkcji, wieże były wyposażone jedynie w ręczny mechanizm obrotu, co praktycznie wykluczało jego stosowanie w warunkach bojowych. Ponadto wy­ twarzano niewystarczającą ilość części zamiennych do już istniejących pojazdów, których różnorodność, pomimo wprowadzenia standaryzacji była bardzo duża. Ogólnie w 1944 roku hale fabryczne opuściło 7306 czołgów oraz 8560 dział pancernych i samobieżnych. Co ciekawe, ich produkcja pod koniec roku wykazywała tenden­ cję wzrostową. Podczas gdy w sierpniu wytworzono 747 czołgów oraz 858 dział pancernych, to w listopadzie odpowie­ dnio 650 i 1204. Pomimo to produkcja nie pokrywała nawet bieżących strat: jeśli 1 czerwca niemieckie siły zbrojne dysponowały w sumie 9777 pojazdami pancernymi, to do 1 listopada ich liczba zmniejszyła się do 8561. Dopiero w grudniu nastąpiła, krótkotrwała zresztą, poprawa sytuacji. W dodatku odnotowany pod koniec roku wzrost osiągnięto dzięki zwiększeniu produkcji tańszych dział pancernych, w tym pojazdów dość lekkich, takich jak Jagdpanzer 38(t) Hetzer. Ich możliwości bojowe w niczym już nie przewyższa­ ły potencjału wozów zachodnich czy radzieckich. Jednocześ­ nie zmalała produkcja wartościowszych czołgów Panther i Tiger II. W sierpniu powstało ich odpowiednio 320 i 84, w listopadzie — 300 oraz 22. Zresztą także te konstrukcje miały poważne wady. W przypadku czołgu Tiger II najpowa­ żniejszą było niedopracowane, przeciążone zawieszenie oraz

36 źle działająca skrzynia biegów. Z kolei w czołgach Panther wyjątkowo awaryjny okazywał się system napędowy, stąd podczas bitwy w Ardenach awarie silników wyłączyły z walki tyle samo tych czołgów co działania Amerykanów. Teoretycznie wyraźny wzrost odnotowały również za­ kłady wytwarzające samoloty. W 1944 roku nominalnie wyprodukowano ich 40 593, o ponad 15 000 więcej niż rok wcześniej. Co najmniej 1000 z nich stanowiły od­ rzutowce, 25 000 — myśliwce. Jednak, podobnie jak w przypadku broni pancernej, liczby te są mylące. W 1944 roku Luftwaffe utraciła na wszystkich frontach i w wypad­ kach 32 280 samolotów bojowych. Formalnie jej potencjał powinien zatem wzrosnąć o kilka tysięcy samolotów. W rzeczywistości pod koniec grudnia niemieckie siły powietrzne posiadały zaledwie 5575 uzbrojonych samolo­ tów, z czego 3988 sprawnych. Rok wcześniej liczby te wynosiły odpowiednio 4667 i 3243. Oznaczało to, że realny wzrost wyniósł zaledwie kilkaset maszyn. Pewna ilość nowo wytworzonych samolotów została zniszczona jeszcze w trakcie transportu na skutek ataków aliantów, ale część najprawdopodobniej nigdy nie powstała. Wielu historyków poruszających to zagadnienie, np. biograf ministra uzbrojenia Rzeszy, Alberta Speera, Dan van Der Vat, skłania się do poglądu, iż nazistowski minister fałszował dane dotyczące produkcji zbrojeniowej, zwłasz­ cza te dotyczące lotnictwa. Po wojnie potwierdził to również marszałek polny Luftwaffe, Erhard Milch. Latem 1944 roku alianckie rajdy powietrzne i przebieg działań na frontach zadały niemieckiej gospodarce cios, który na dłuższą metę okazał się decydujący. Uderzenie to zapoczątkowały wiosenne naloty dywanowe na rafinerie oraz fabryki paliw syntetycznych. Lotnictwo strategiczne sprzymierzonych, głównie siłami amerykańskich 8 i 15 Armii Lotniczych, zaatakowało w ten sposób najwrażliwsze ogniwo niemieckiego przemysłu. W ramach „bitwy

37 o paliwo" bombowce 15 Armii Lotniczej dewastowały rumuńskie, węgierskie, austriackie i dolnośląskie rafinerie, podczas gdy 8 Armia skoncentrowała swe uderzenia na zakładach rozsianych po Niemczech. Po nalocie z 12 maja Speer stwierdził: „Tego dnia nastąpiło rozstrzygnięcie wojny technicznej (...) rozpoczął się nowy etap wojny powietrznej; oznaczał on kres niemieckiego przemysłu zbrojeniowego". Ataki na rafinerie kontynuowano z różnym natężeniem przez resztę roku. W efekcie doprowadziło to do dra­ stycznego spadku produkcji paliw syntetycznych. O ile w kwietniu wytworzono jeszcze 390 000 ton, o tyle w sierpniu już tylko 145 000 ton. Braki te dałoby się jeszcze wyrównać, ale prawdziwą katastrofą okazała się utrata rafinerii rumuńskich. Jednoroczne wydobycie ropy wynosiło w nich ok. 5,5 min ton. Tymczasem od kwietnia do sierpnia 15 Armia Lotnicza w 23 rajdach powietrznych zrzuciła na rumuńskie instalacje naftowe 14 700 ton bomb, niszcząc je niemal doszczętnie i ogra­ niczając ich produkcję do 10% stanu początkowego. Ostatecznie pod koniec sierpnia kompletnie zrujnowane zakłady rumuńskie wpadły w ręce wojsk radzieckich. Dodatkowo w tym samym miesiącu Niemcy zostali także wyparci z zagłębia w Drohobyczu. W efekcie utrata najważniejszych źródeł ropy naftowej i drastyczne ograniczenie produkcji paliw syntetycznych zmusiły Wehr­ macht do korzystania z ostatnich rezerw strategicznych. Wydarzenia te spowodowały, iż jesienią 1944 roku prze­ mysł i armia III Rzeszy borykały się z gigantycznymi niedoborami paliw płynnych. Brak środków pędnych uziemił lotnictwo, ograniczył szkolenie wojsk pancernych, sparaliżował transport drogo­ wy. W tym momencie liczba nowo wyprodukowanych czołgów czy samolotów nie miała takiego znaczenia, ponieważ i tak brakowało benzyny dla już istniejących,

38 podobnie jak dobrze przeszkolonych pilotów oraz czołgis­ tów. Drugim poważnym ciosem były ataki na niemiecką sieć komunikacyjną. Specjalizowały się w nich bombowce RAF-u, które w nocnych nalotach niszczyły linie kolejowe i sieć drogową. Działania te określano jako „bitwę o szyny". W wyniku brytyjskich akcji od sierpnia do grudnia 1944 roku transport kolejowy zanotował 50% spadek przewozów, a żegluga śródlądowa — 75%. Miało to kapitalne znaczenie w okresie przygotowań do ofensywy w Ardenach, gdyż wydłużało okres przerzutu wojsk oraz utrudniało dostar­ czenie im odpowiedniej ilości uzbrojenia. Natomiast ogrom­ nym osiągnięciem Organizacji Todta, prowadzącej stałe naprawy sieci kolejowej, było to, iż sieć ta w ogóle funkcjonowała. Mimo wszystko jesienią 1944 roku niemieckie siły zbrojne były nadal potężne, choć na wszystkich frontach ustępowały liczebnie swym przeciwnikom. Wehrmacht (to jest wojska lądowe — Heer, Luftwaffe i Kriegsmarine) oraz Waffen-SS liczyły łącznie około 10 050 000 żołnierzy, wspieranych przez 8500 wozów pancernych, 10 000 pojaz­ dów opancerzonych i 5500 samolotów. Wykaz ten nie uwzględniał jednostek pospolitego ruszenia (Volkssturm), uzbrojonych formacji Organizacji Todta czy Hitler-Jugend. Jednakże aż 2,5 miliona z tych żołnierzy było zarejest­ rowanych w Armii Rezerwowej, nie będącej formacją bojową, do której kompetencji należało szkolenie poboro­ wych, dostarczanie uzupełnień oraz wojskowa kontrola porządku wewnętrznego. Dodatkowo w skład Armii Rezer­ wowej zaliczano żołnierzy urlopowanych i chorych, co w przypadku tych ostatnich zamykało się wówczas liczbą 680 000 ludzi. Rzeczywista liczebność wojsk, wliczając w to cały Wehrmacht i Waffen-SS, kształtowała się na poziomie 7 500 00 żołnierzy. W Luftwaffe służyło ich 1 970 000, w Kriegsmarine — 710 000. Siły te były bardzo niejednolite

39 pod względem jakościowym, a nawet narodowościowym. Oczywiście, zdecydowaną większość w armii stanowili Niemcy, ale w jej szeregach było także kilkaset tysięcy obcokrajowców, w większości z Europy Wschodniej (we­ dług różnych danych od 400 000 do 700 000). Żołnierze ci służyli zarówno w jednostkach pomocniczych i tyłowych Wehrmachtu, jak i w „narodowych" dywizjach Waffen-SS. Z ponad 7 000 000 czynnych żołnierzy, 4 970 000 służyło w formacjach przeznaczonych do działań na lądzie, w tym w dywizjach strzelców spadochronowych i lotniczo-polowych Luftwaffe. W listopadzie w jed­ nostkach walczących bezpośrednio na frontach znajdowało się jedynie ok. 1 800 000 żołnierzy, w tym na froncie wschodnim — 1 134 000, zaś na zachodnim — 417 000. Liczby te mogą być jednak mylące, ponieważ na tyłach funkcjonowały liczne dywizje, a nawet korpusy, które stanowiły odwody armii i grup armii; reorganizowały się, przemieszczały lub szykowały do ataku (na froncie zachodnim były to dwie armie pancerne). Dodatkowo liczni żołnierze służyli w oddziałach nie biorących bez­ pośrednio udziału w walkach, takich jak np. służby logistyczne. Łącznie, to jest w oddziałach liniowych, pomocniczych i wraz z odwodami, stan osobowy zamykał się liczbą 3 100 000 żołnierzy dla frontu wschodniego oraz 1 320 000 dla zachodniego. Na pozostałych frontach i w krajach okupowanych zaangażowane były jednostki lądowe o łącznej liczebności ok. 550 000 ludzi. Także sumaryczne dane dotyczące liczby pojazdów bojowych, nie ukazywały rzeczywistych możliwości nie­ mieckich sił zbrojnych. Z 5500 samolotów tylko 4000 nadawało się do natychmiastowego użycia. Z 8500 pojaz­ dów pancernych ponad 800 były to typy przestarzałe, nie spełniające wymogów ówczesnego pola walki. Czołgów Panther było tylko 1700, czołgów Tigeri Tiger II zaledwie 400 (1 listopada dokładnie 1729 i 390). Dodatkowo sprzęt

40 ten był rozproszony po ponad 30 dywizjach pancernych i blisko setce małych, samodzielnych oddziałów, takich jak brygady dział szturmowych czy bataliony czołgów ciężkich i niszczycieli czołgów. Do wypełnienia stanów etatowych tych jednostek brakowało 2885 czołgów, 771 dział pancer­ nych i 4543 transporterów opancerzonych. Przynajmniej 10% czołgów i dział samobieżnych było niesprawnych technicznie, co można wywnioskować na podstawie analizy stanów poszczególnych dywizji pancernych. Procent ten rósł gwałtownie wraz z intensyfikacją działań wojennych. Pomimo ogromnych trudności, jesienią 1944 roku nie­ mieckie siły zbrojne przechodziły gruntowną reorganizację: tworzono nowe związki taktyczne oraz odbudowywano te, które zostały rozbite w trakcie letnich walk. Najistotniejsze z perspektywy bitwy w Ardenach było utworzenie Dywizji Grenadierów Ludowych {Volksgrennadiere Dwisiori), Kor­ pusów Artylerii Ludowej {Volksartillerie Korps) i Ludo­ wych Brygad Rakietowych (Volkswerfer Brigade) oraz odtworzenie dywizji pancernych. Dywizje Grenadierów Ludowych (DGL) tworzono od lipca do grudnia 1944 roku, w ramach 29., 30., 31. i 32. fali mobilizacyjnej (proces ten kontynuowano jeszcze w styczniu następnego roku). Związki formowane w 29. fali występowa­ ły początkowo pod nazwami dywizji zaporowych i dywizji grenadierów. Walczyły one na froncie wschodnim i dopiero 9 października nadano im nowe nazwy. W ramach 30. fali utworzono już bezpośrednio 12, 16, 19, 36, 560 i 563 DGL, przy czym jednostki o numerach 12, 16, 19 i 36 powstały na bazie resztek dwóch dywizji piechoty i dwóch dywizji łotniczo-polowych. Największa mobilizacja prowadzona była od września, kiedy to w ramach 32. fali utworzono bądź odbudowano ponad 30 dywizji. Do formacji tych wcielono żołnierzy z nadwyżek osobo­ wych lotnictwa i marynarki, dojrzałych mężczyzn od­ delegowanych z zakładów przemysłowych oraz roczniki

41 mobilizacyjne 1925, 1926. W skrajnych przypadkach sięgano również po rocznik 1928. Dywizja Grenadierów Ludowych (etat dla 32. fali) miała następujący skład: sztab, trzy pułki grenadierów po dwa bataliony każdy, pułk artylerii, bataliony: przeciwpancerny, saperów i łączności, służby tyłowe. Łącznie 10 326 żołnierzy wyposażonych w 345 rkm, 45 ckm, 42 moździerze kal. 81 mm, 24 moździerze kal. 120 mm, 38 dział piechoty kal. 75 mm, 9 armat plot kal. 37 mm, 27 armat ppanc. kal. 75 mm, 24 haubice kal. 105 mm, 12 haubic kal. 150 mm. Dywizja posiadała tylko 6 batalionów piechoty, ale wraz z samodzielną kompanią fizylierów miały one sporo automatycznych środków ogniowych, w tym 1045 karabinków samopowtarzalnych MP 44. Umożliwiało to, jak zauważył gen. Eisenhower, „stawianie skutecznego i silnego oporu". Względnie liczna była także ręczna broń przeciw­ pancerna — 162 wyrzutnie Panzerschreck. Przewidziano również wsparcie pancerne w postaci kompanii lekkich niszczycieli czołgów „Hetzer". Formalnie taka kompania powinna posiadać 14 wozów tego typu i 1 gąsienicowy ciągnik ewakuacyjny. Nowo tworzone dywizje były liczebnie słabsze od dywizji anglosaskich, ale większość służących w nich żołnierzy skupiono w oddziałach bojowych. Natomiast formacje tyłowe, wzorem Armii Czerwonej, zmniejszono do mini­ mum. Do czasu ofensywy w Ardenach mające wziąć w niej udział dywizje DGL uzupełniono do poziomu 70-90% stanów etatowych. Poważną wadą nowo formowanych jednostek było słabe wyszkolenie taktyczne młodych ofice­ rów i szeregowych w zakresie walki piechoty. Ponadto poszczególne formacje nie miały dość czasu na pełne zgranie i ćwiczenia poligonowe. Pomimo to morale i mo­ tywacja żołnierzy były wysokie. Słabość artylerii nowych dywizji miała zostać zrekompen­ sowana przez wspierające je Korpusy Artylerii Ludowej. Tworzono je od listopada, w dwóch wariantach: zmotoryzo-

42 wanym i częściowo zmotoryzowanym. Ich formowanie miało na celu koncentrację ciężkich dział w dużych związ­ kach taktycznych. Zgodnie z etatem (wzór 1), korpus zmotoryzowany składał się ze sztabu, sześciu rozbudowanych dywizjonów artylerii oraz służb. Łącznie służyło w nim 3271 żołnierzy wyposażonych w 61 rkm, 18 armat ppanc. kal. 88 mm, 18 armat ppanc. kal. 75 mm, 18 haubic kal. 105 mm, 12 zdobycznych haubic radzieckich kal. 122 mm, 12 haubic kal. 150 mm, 3 dalekonośne armaty kal. 170 mm i 6 moździerzy kal. 210 mm. Pełną mobilność zapewniało 111 ciągników i 406 samochodów. Skład korpusu częściowo zmotoryzowanego był bardzo podobny, jednakże liczba żołnierzy ograniczała się do 2025, zaś liczba pojazdów mechanicznych wynosiła tylko 89 ciągników i 124 samo­ chody. Dla obu tych wzorców istniał jeszcze alternatywny etat nr 2, zakładający udział dywizjonu rakietowego. Powyższe wyliczenie wskazuje, że Korpusy Artylerii Ludowej były formacjami dość małymi, zasługującymi najwyżej na miano brygad. Ich słabość potęgował fakt, iż 36 spośród 86 dział i haubic stanowiły armaty przeciwpan­ cerne, mało przydatne jako wsparcie dla innych formacji. Zgodnie z etatem nie stosowano tu bowiem uniwersalnych dział plot kal. 88 mm, lecz ich lądową odmianę Pak 43. Do korpusów skierowano wielu żołnierzy w podeszłym wieku, słabo zaznajomionych z różnorakim sprzętem. Mobilność formacji częściowo zmotoryzowanych była niewystarcza­ jąca, występowały też poważne braki amunicji. Dodatkowe wsparcie ogniowe mogły także zapewnić Ludowe Brygady Rakietowe. Tworzono je od jesieni 1944 roku, ale czasem sprowadzało się to wyłącznie do zmian nazw i numeracji, ponieważ takie związki funkcjonowały już wcześniej. Utworzono też kilka nowych brygad. Podob­ nie jak w przypadku korpusów artylerii, istniał etat zmoto­ ryzowany oraz częściowo zmotoryzowany. Brygada zmo­ toryzowana składała się ze sztabu, dwóch pułków rakieto-

43 wych i służb. Jej liczebność to 2933 żołnierzy wyposażo­ nych w 18 rkm, 72 wyrzutnie kal. 150 mm, 18 wyrzutni 210 mm oraz 18 wyrzutni 280/320 mm. Na sprzęt mecha­ niczny jednostki składało się 109 ciągników i 284 samo­ chody. Skład brygady częściowo zmotoryzowanej był praktycznie taki sam, oczywiście odpowiednio pomniej­ szony o liczbę pojazdów i ich obsługę (razem było to 2567 ludzi, 54 ciągniki i 95 samochodów). Opisany tu etat brygady artylerii rakietowej rzadko kiedy odpowiadał stanowi faktycznemu. Pomijając braki sprzęto­ we, wynikało to z ustawicznego dołączania lub wycofywa­ nia poszczególnych baterii czy dywizjonów rakietowych, w zależności od potrzeb i sytuacji. Poważnym problemem był brak amunicji. Z drugiej strony, jednostki tego typu bardzo dobrze nadawały się do działań ofensywnych. Ciężkie pociski rakietowe, choć o ograniczonym zasięgu, miały dużą siłę niszczącą oraz oddziaływanie psycho­ logiczne na przeciwnika. Obok tworzenia nowych związków, Niemcy starali się także odbudować swe dywizje szybkie, które uległy znisz­ czeniu lub poniosły poważne straty w trakcie letnich walk. Dla frontu zachodniego oznaczało to reorganizację jedenastu dywizji pancernych: 2, 9, 11, 21, 116 i 130 Wehrmachtu oraz 1, 2, 9, 10 i 12 Waffen-SS. Znajdowały się tu także 3, 15 i 25 Dywizje Grenadierów Pancernych oraz 17 Dywizja Grenadierów Pancernych SS, przy czym te ostatnie liczyły tylko dwa pułki piechoty i etatowo 45 pojazdów pancernych, były zatem zdecydowanie słabsze, zaś ich znaczenie dla planowanej ofensywy mniejsze. W okresie walk jesiennych funkcjonowały również brygady pancerne, ale do grudnia praktycznie wszystkie rozwiązano, wcielając ich personel do odbudowywanych właśnie dywizji. Etat dywizji pancernej „wzór 1944" z sierpnia tegoż roku zakładał następującą organizację: sztab, pułk pancerny, dwa pułki grenadierów pancernych po dwa bataliony każdy,

44

pułk artylerii, bataliony: rozpoznawczy, przeciwpancerny, łączności i saperów, dywizjon przeciwlotniczy oraz służby logistyczne. Formalnie jednostka tego typu liczyła 14 727 żołnierzy, 873 rkm, 76 ckm, 46 moździerzy kal. 80 mm, 18 moździerzy kal. 120 mm, 13 armat ppanc. kal. 75 mm, 69 armat plot kal. 20 i 37 mm, 12 armat kal. 88 mm, 13 haubic kal. 105 mm, 4 armaty kal. 100 mm, 8 haubic kal. 150 mm, 12 samobieżnych dział piechoty kal. 150 mm, 12 samobież­ nych haubic kal. 105 mm Wespe, 6 haubic samobieżnych kal. 150 mm Hummel, 23-31 dział pancernych, 70-90 czołgów PzKpfw IV, 72-92 czołgów PzKpfw V Panther, 270 transporterów opancerzonych oraz 18 samochodów pancernych. W rzeczywistości od lata 1944 roku do końca wojny żadna niemiecka dywizja pancerna nie posiadała takich stanów liczebnych, zwłaszcza jeśli chodzi o czołgi i trans­ portery opancerzone. Przeciętna liczba czołgów zdolnych do akcji wahała się na poziomie 70-90. W czasie działań bojowych tworzono często improwizowane „grupy bojowe", przydzielając do nich bataliony i kompanie z poszczegól­ nych pułków. Ten elastyczny system miał wiele zalet, jednakże w sytuacji kryzysowej dowódcy korpusów czy nawet armii mieli tendencję do rozpraszania wysiłku jednej dywizji na szerokich odcinkach frontu. Często zdarzało się, że w miejscu, gdzie teoretycznie powinna być cała dywizja, walczyło tylko kilka batalionów. Zanim nadciągnęły pozo­ stałe siły, rzut czołowy ponosił ogromne straty, zaś wartość bojowa całej formacji ulegała wyraźnemu ograniczeniu. Na froncie dywizje pancerne pełniły funkcję jednostek alar­ mowych; rzucano je do ryglowania włamań i przeciwuderzeń. Pomimo swej liczebnej słabości, były one zdolne do gwałtownych kontrataków, ale z tego właśnie powodu efekty takich działań były krótkotrwałe. Na froncie zachod­ nim potencjał wojsk pancernych został poważnie ograni­ czony przez zdobycie przewagi w powietrzu przez alianckie

45 lotnictwo taktyczne, a dynamikę działań tych jednostek hamował również kryzys paliwowy. Morale służących w nich żołnierzy było na ogół wysokie, niemniej ich wyszkolenie, tak jak w całej armii, wyraźnie się obniżyło. W sumie jednak prawie do końca wojny dywizje pancerne pozostały formacjami doborowymi, walczącymi na naj­ ważniejszych odcinkach i będącymi główną siłą ofensywną niemieckich sił zbrojnych. STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI PÓŁNOCNEJ

Gdy w 1939 roku wybuchła wojna, Amerykanie dys­ ponowali jedynie niewielką i dość przestarzałą armią lądową. Pomimo to USA zaliczały się do potęg militarnych, a to dzięki silnemu lotnictwu oraz przede wszystkim potężnej marynarce wojennej, będącej wówczas drugą na świecie pod względem tonażu i liczby okrętów (po połą­ czonej flocie Brytyjskiej Wspólnoty Narodów). Względne odizolowanie kontynentu północnoamerykańskiego od dzia­ łań wojennych, duże zasoby ludzkie, ogromna baza prze­ mysłowa i swobodny dostęp do surowców pozwoliły Stanom Zjednoczonym na dynamiczną rozbudowę własnych sił zbrojnych. Jesienią 1944 roku dysponowały już one najsilniejszą armią świata, przy czym jej potęga wyrażała się nie tyle liczbą żołnierzy na froncie, ile wielkością parku maszynowego i stopniem nowoczesności poszczególnych rodzajów sił zbrojnych. Ponieważ równomierny rozwój jednostek lądowych, powietrznych i morskich z przyczyn budżetowych nie był możliwy, zdecydowano się dalej rozwijać przede wszystkim lotnictwo i marynarkę. Pano­ wanie w powietrzu i na morzu gwarantowało USA bez­ pieczeństwo własnych granic oraz umożliwiało podejmo­ wanie działań ofensywnych w skali globalnej. Dominację amerykańską podkreślały też możliwości przemysłu: w sa­ mym tylko roku 1944 fabryki i montownie samolotów

46 opuściło 96 318 maszyn wszystkich typów, to jest tyle, ile Niemcy zdołali łącznie wyprodukować w latach 1941-1944. Siły zbrojne Stanów Zjednoczonych dzieliły się na armię i marynarkę (lotnictwo nie było samodzielnym rodzajem wojsk, choć posiadało dużą autonomiczność). Armii pod­ legały wojska lądowe, lotnictwo strategiczne i taktyczne (USAAF — United States Army Air Force), natomiast marynarce — flota, lotnictwo morskie, piechota morska oraz straż obrony wybrzeża. Pod koniec 1944 roku w for­ macjach tych służyło ok. 10 000 000 żołnierzy, natomiast w maju 1945 już 11800 000 (8 300 000 w armii i 3 500 000 w marynarce). Jedynie część z tych żołnierzy brała bezpośredni udział w działaniach wojennych, podczas gdy reszta znajdowała się w trakcie szkolenia lub pełniła funkcje garnizonowe czy kwatermistrzowskie. Pobór obe­ jmował głównie młodych (18-20 lat), białych mężczyzn, którzy kierowani byli do jednostek liniowych. W armii obowiązywała jeszcze segregacja rasowa. Z żołnierzy czarnoskórych tworzono nieliczne, odrębne formacje w sile dywizjonu lub batalionu; zdecydowaną większość kierowa­ no zaś do służb tyłowych, np. do obsługi taboru samo­ chodowego. Amerykańskie wojska lądowe wystawiły do końca wojny 89 dywizji (w tym 16 pancernych) oraz liczne formacje wsparcia, głównie na szczeblu batalionowym. Podsta­ wowym związkiem była tu dywizja piechoty. W 1944 roku liczyła ona zgodnie z etatem 781 oficerów oraz 13 472 podoficerów i szeregowych. W jej skład wchodziły: dowództwo dywizji, trzy pułki piechoty po 3068 ludzi każdy, trzy dywizjony (zwane batalionami) haubic 105 mm, jeden dywizjon haubic 155 mm (artyleria dywizyjna miała własny sztab), batalion saperów, batalion sanitarny, zmechanizowany pododdział rozpoznawczy oraz służby logistyczne. Ciężkim uzbrojeniem było kilkaset rkm, 237 nkm kal. 12,7 mm, 90 moździerzy kal. 60 mm,

47 54 moździerze kal. 81 mm, 558 wyrzutni bazooka, 57 armatek ppanc. kal. 57 mm, 54 haubice kal. 105 mm i 12 haubic kal. 155 mm. Według różnych danych, sprzęt motorowy dywizji obejmował od 1440 do 2114 pojazdów wszystkich typów. Formalnie amerykańska dywizja piechoty nie była, jak na standardy ówczesnego pola walki, formacją zbyt silną. Posiadała wprawdzie liczną artylerię, ale jej obrona przeciw­ pancerna i przeciwlotnicza pozostawiały wiele do życzenia. W rzeczywistości jednak każdej dywizji przydzielano silne wsparcie w postaci małych, samodzielnych jednostek, które znacznie zwiększały jej siłę bojową. Były to dywizjony artylerii polowej, samodzielne bataliony czołgów, bataliony niszczycieli czołgów, chemiczne czy przeciwlotnicze. Np. latem 1944 roku sześć dywizji 7 Korpusu 1 Armii było wspieranych przez dwadzieścia dywizjonów artylerii, cztery bataliony czołgów, siedem batalionów przeciwpancernych, jedenaście batalionów przeciwlotniczych oraz osiem bata­ lionów saperów. Każdy dowódca dywizji otrzymywał dzięki temu, w zależności od potrzeb, dodatkowe wsparcie ognio­ we bądź osłonę przeciwpancerną lub przeciwlotniczą. Drugim po piechocie, najliczniej wystawionym związkiem taktycznym na szczeblu dywizji była formacja pancerna. Istniały dwa wzory amerykańskich dywizji pancernych, określane mianem „ciężkich" i „lekkich". W skład „ciężkiej" dywizji pancernej wchodziło: dowództwo dywizji, dwa pułki pancerne, pułk piechoty zmechanizowanej, trzy ba­ taliony artylerii polowej, pancerny szwadron rozpoznawczy, batalion saperów oraz służby. Z dywizji można było wydzielić dwie samodzielne grupy bojowe (zwane Combat Command), określane jako CCA i CCB. Odpowiadały one wzmocnionej brygadzie pancernej. Ponieważ jednak taki schemat organizacyjny już w 1943 roku uznano za mało elastyczny, zdecydowano się utworzyć nieco lżejsze formacje. „Lekka" dywizja pancerna posiadała:

48 sztab, trzy bataliony czołgów o łącznym stanie etatowym 231 maszyn, trzy bataliony piechoty zmechanizowanej, trzy bataliony artylerii samobieżnej, pancerny szwadron rozpoznawczy, batalion saperów oraz służby. Taki podział dywizji umożliwiał wystawienie trzech samodzielnych grup bojowych z własnymi sztabami, które nazywano odpowiednio CCA, CCB i CCR (R jak resetre). Siła takiej dywizji wynosiła 657 oficerów, 10 341 podoficerów i szeregowych, 269 czołgów, 54 samochody pancerne, 455 transporterów, 54 haubice kal. 105 mm, 30 armatek ppanc kal. 57 mm, 30 moździerzy 81 mm oraz 63 moździerze 60 mm. W armii amerykańskiej jedynie 2 i 3 Dywizja Pancerna były formacjami „ciężkimi", natomiast pozostałe dywizje były zorganizowane według drugiego z przedstawionych schematów. Podstawowym uzbrojeniem amerykańskiej dywizji pan­ cernej był czołg średni M4 „Sherman", występujący w od­ mianach z armatami 75 mm, 76 mm lub haubicą 105 mm (wóz wsparcia). Pojazdy te ustępowały pod wieloma względami cięższym modelom niemieckich czołgów i dział pancernych. W trakcie bitwy w Ardenach zadebiutowała nowa odmiana tego czołgu — M4A3E8 z nowym układem zawieszenia HVSS i zmodyfikowanym działem. Czołgiem uzupełniającym był lekki M5A1. Słabo opancerzony i uzbrojony w armatkę kal. 37 mm, już wówczas nie spełniał wymogów współczesnego pola walki. Jego następcą został czołg M24, którego pierwsze egzemplarze trafiły na front właśnie w grudniu 1944 roku. Pomimo relatywnie niskiej jakości sprzętu pancernego, amerykańska dywizja pancerna była związkiem bardzo silnym i skutecznym. Jej organizacja umożliwiała elastyczne prowadzenie działań zarówno w defensywie, jak i w ataku. Uzupełnieniem dla dużych związków pancernych były samodzielne bataliony czołgów. Każdy składał się z trzech kompanii czołgów średnich i jednej kompanii czołgów

49 lekkich. Do końca wojny sformowano ich aż 65 (działały na wszystkich frontach łącznie z Pacyfikiem). Kolejną formacją były samobieżne bataliony niszczycieli czołgów, etatowo składające się z trzech kompani dział pancernych (łącznie 800 ludzi i 36 dział). W sumie zorganizowano ponad 40 takich jednostek, z których większość skierowano do Europy. Ich uzbrojenie stanowiły pojazdy M10A1, M18 i M36. Wozy te posiadały słabe opancerzenie i otwarte od góry przedziały bojowe, wyraźnie ograniczające ich moż­ liwości ofensywne. Niemniej dzięki swym dalekonośnym armatom, umieszczonym w obrotowych wieżach, doskonale sprawdzały się w działaniach obronnych. Dotyczyło to zwłaszcza 90 mm działa M36, bardzo skutecznego w zwal­ czaniu najcięższych czołgów niemieckich. M36 pojawił się w jednostkach amerykańskich w Europie jesienią 1944 roku i pierwszy raz na szerszą skalę użyto go właśnie w Ardenach. Batalionom M10 i M36 przypisuje się znisz­ czenie blisko 50% wszystkich niemieckich pojazdów pan­ cernych wyeliminowanych przez Amerykanów w trakcie tej bitwy. Niezwykle potężne było lotnictwo armii, podzielone na siły strategiczne i taktyczne, zgrupowane w armiach powie­ trznych. Główne zadanie lotnictwa strategicznego, wyposa­ żonego w czterosilnikowe bombowce 5-77 i B-24, polegało na niszczeniu celów położonych w głębi terytorium nie­ przyjaciela, przede wszystkim jego szeroko rozumianej infrastruktury militarnej. Naloty bezpośrednio wspierające wojska lądowe były wykonywane przez siły strategicznie stosunkowo rzadko, przy czym dochodziło czasem do omyłkowego bombardowania własnych pozycji. Zadania takie wykonywały natomiast z powodzeniem formacje taktyczne (zgrupowania lotnictwa frontowego). Myśliwce bombardujące oraz dwusilnikowe bombowce tych jednostek odznaczały się wysoką skutecznością w zwalczaniu siły żywej nieprzyjaciela na linii frontu i w bezpośredniej jej 4 — Ardeny 1944-1945

50 bliskości. Jak napisał gen. von Mellenthin, szef sztabu Grupy Armii „G", „potęga amerykańskiego lotnictwa stawia nasze czołgi w beznadziejnym położeniu i normalne zasady walki wojsk pancernych nie mają zastosowania na tym terenie działań wojennych". Piloci lotnictwa frontowego odznaczali się dobrym wyszkoleniem, zaś ponoszone straty szybko wyrównywano dzięki sprawnym uzupełnieniom. Największym atutem amerykańskiego lotnictwa była jego liczebność. W maju 1945 roku USAAF liczyło ponad 2 400 000 żołnierzy wszystkich służb, co stanowiło blisko 30% całości armii lądowej. Połowa z nich znajdowała się w USA. Największy swój stan liczebny lotnictwo armii osiągnęło już rok wcześniej. W czerwcu 1944 roku dys­ ponowało 78 757 samolotami wszystkich typów, z czego połowę stanowiły uzbrojone maszyny pierwszej linii, w tym 20 506 bombowców i 15 644 myśliwce. Dodatkowo lotni­ ctwo marynarki posiadało wówczas ok. 40 000 samolotów wszystkich typów. Oczywiście globalny zasięg działań czy ograniczenia logistyczne uniemożliwiały koncentrację tych sił w jednym miejscu. Około 1/3 samolotów stanowiły maszyny szkolne czy rezerwowe, ale i tak siły powietrzne Stanów Zjednoczonych były wówczas najpotężniejszym lotnictwem wojskowym świata". Po przystąpieniu Ameryki do wojny uznano, iż najważ­ niejszym jej przeciwnikiem jest Rzesza Niemiecka. Od­ zwierciedleniem tej koncepcji była strategia „Najpierw Niemcy", zakładająca koncentrację głównych sił na kierunku europejskim. Do lata 1944 roku była ona realizowana konsekwentnie, przede wszystkim siłami armii i przemysłu. Nieco inne priorytety wyznaczono natomiast marynarce, która skupiła swe działania na Pacyfiku, pozostawiając Atlantyk jako domenę floty brytyjskiej. Jednakże sukces lądowania w Normandii oraz klęski wojsk niemieckich latem 1944 roku wywołały w Stanach Zjednoczonych głosy podważające słuszność strategii „Najpierw Niemcy". Prze-

51 konanie o rychłym zakończeniu wojny w Europie do­ prowadziło w tym czasie do ograniczenia produkcji amunicji oraz spowolniło prace konstruktorskie i wdrożeniowe nad nowymi modelami broni dla wojsk lądowych (koronnym przykładem były wyraźne opóźnienie prac nad nowoczesnym czołgiem M26 Pershing). Wydarzenia te były jedną z przy­ czyn kryzysu materiałowego, jaki jesienią 1944 roku dotknął armię amerykańską na zachodnioeuropejskim TDW. Dodat­ kowo przedstawiciele marynarki oraz generałowie zaan­ gażowani w działania wymierzone w Cesarstwo Japonii, z wpływowym gen. MacArthurem na czele, starali się zwiększać swe przydziały uzupełnień kosztem wojsk wal­ czących w Europie. Zapoczątkowana w październiku wielka bitwa o Filipiny umacniała ich stanowisko. Także prezydent F. D. Roosevelt żądał rozwinięcia na szeroką skalę nalotów dywanowych na Japonię, co pociągało za sobą dalszy odpływ sił i środków. Ostatecznie strategia „Najpierw Niemcy" została utrzymana, ale jesienią 1944 roku jej realizacja natrafiała na poważne trudności. Rozrastanie się sił amerykańskich w zachodniej Europie przebiegało następująco: VII 1944 — 1 770 614 żołnierzy, w tym 749 476 w wojskach lądowych; VIII 1944 — odpowiednio 1 904 709 i 838 108; X 1944 — 2 203 583 i 1 095 682; XII 1944 — 2 699 467 i 1 410 514; I 1945 — 2 829 039 i 1 484 330. W czerwcu na kontynencie rozpoczęły działania bojowe następujące dywizje piechoty: 1, 2, 4, 9, 29, 30, 79, 83, 90, a także 82 i 101 dywizje powietrznodesantowe. W lipcu włączyły się 5, 8, 28, 35 oraz 2, 3, 4 i 6 dywizje pancerne, natomiast wycofano dwie wspomniane jednostki spado­ chroniarzy. W sierpniu do walki weszły 3, 36, 45, 80 dywizje piechoty oraz dodatkowo dywizje pancerne o nu­ merach 5 i 7. We wrześniu ponownie zaangażowano obie

52 dywizje spadochroniarzy, a dalsze wzmocnienie frontu ograniczyło się tylko do 94 Dywizji Piechoty. W paździer­ niku wprowadzono dywizje piechoty o numerach 26, 44, 95, 102 i 104. Listopadowe wzmocnienia to 84, 99, 100, 103 dywizje piechoty oraz 10 i 14 dywizje pancerne. Do 15 grudnia na front przybyły jeszcze 78, 87 i 106 dywizje piechoty oraz 9 i 12 dywizje pancerne. Łącznie w połowie grudnia Amerykanie mieli na polu walki i w rezerwach poszczególnych armii 30 dywizji piechoty i 10 dywizji pancernych. W ciągu ostatnich dwóch tygodni 1944 roku siły te wzmocniły trzy odwodowe dywizje powietrznodesantowe (82, 101 i 17) oraz nowe: 75 Dywizja Piechoty i 11 Dywizja Pancerna. W styczniu na front nadciągnęła jeszcze jedna dywizja piechoty. Większość z wprowadzanych do walki jednostek prze­ chodziła swój chrzest bojowy właśnie na zachodnio­ europejskim TDW. Nieliczne dywizje, takie jak np. 1 Dywizja Piechoty, miały już doświadczenia z walk w Afryce czy we Włoszech, ale weteranów pamiętających te starcia walczyło we Francji i Belgii stosunkowo niewielu. Wynikało to z faktu, iż każda amerykańska dywizja przebywająca na linii frontu otrzymywała stale uzupełnienia ludzkie i materiałowe, co pozwalało jej w ciągu najwyżej kilku tygodni odbudować swój potencjał wyjściowy. Zabitych i rannych zastępowano bardzo szybko indywidualnie skierowanymi tam nowymi żołnierzami z tzw. Składnic Uzupełnień. Ich wyszkolenie było niestety bardzo słabe; często dopiero na polu walki uczyli się wojskowego rzemiosła. System rotacyjny powodował, że kompania licząca na początku bitwy 80 żołnierzy, mogła w jej trakcie stracić ich nawet 200. Stąd np. zmiany personalne w 1 Dywizji Piechoty wyniosły w ostatnim roku wojny 205%, w 4 Dywizji Piechoty — 252%, w 28 Dywizji Piechoty — 176%, zaś w 7 Dywizji Pancernej - 98%. Często straty niebojowe (choroby czy wypadki)

53 przewyższały liczbę żołnierzy poległych lub rannych w walce. Pomimo to morale Amerykanów było bardzo wysokie, zaś większość oficerów przeszła niezbędne przeszkolenie i miała wystarczające umiejętności dowód­ cze. To właśnie zdolność regeneracji dywizji bez koniecz­ ności ich wycofywania z frontu umożliwiła gen. Eisen­ howerowi podjęcie jesiennej ofensywy. Tymczasem jednak ostatnie miesiące 1944 roku przy­ niosły kryzys uzupełnień, który wpłynął wyraźnie na możliwości wojsk amerykańskich, zwłaszcza piechoty liniowej. Ze względu na specyficzny charakter tej służby, ponad 80% strat bojowych przypadało właśnie na plutony piechoty. Piechurzy byli także najbardziej narażeni na choroby, jakie pojawiły się w okopach wraz z jesiennymi deszczami. Obok reumatyzmu, najgroźniejszą z nich była tzw. „stopa okopowa", jednostka chorobowa opisana po raz pierwszy w czasie I wojny światowej podczas walk pozycyjnych we Francji. Powstawała ona na skutek długotrwałego oddziaływania wilgoci na nogi, atakowała ich układ krwionośny, wywołując zakażenia i martwicę. Pod koniec 1944 roku „stopa okopowa" wyeliminowała z walki 12 000 żołnierzy amerykańskich. W połączeniu z krwawą i nieudaną ofensywą jesienną wywołało to spadek liczebności pułków piechoty do 75% stanów etatowych. Ponieważ w listopadzie amerykański Depar­ tament Wojny, na skutek nacisków oficerów z otoczenia gen. MacArthura, obniżył miesięczny przydział żołnierzy dla frontu w Europie z 80 000 do 67 000 żołnierzy, Składnice Uzupełnień nie były w stanie wyrównać tych braków. W efekcie w połowie grudnia deficyt piechoty liniowej wynosił w 12 Grupie Armii 17 000 żołnierzy. SHAEF i gen. Bradley zareagowali na ten kryzys wciela­ niem do jednostek bojowych ludzi z formacji tyłowych; także lotnictwo przekazało 10 tysięcy członków personelu technicznego.

54 Choć opisane powyżej trudności w utrzymaniu pełnych stanów walczących wojsk czy przydziałów amunicji wy­ woływały spięcia między sztabem gen. Eisenhowera a De­ partamentem Wojny, to jednak potencjał bojowy Ameryka­ nów i tak z miesiąca na miesiąc systematycznie wzrastał. Stany dotychczas walczących dywizji zmniejszyły się, ale w listopadzie i grudniu Waszyngton przysłał na front europejski ponad tuzin nowych. Amerykańskim wojskom nie groziło załamanie. Problemem SHAEF był natomiast brak sił do realizowania własnych koncepcji ofensywnych. Okazało się, iż narzucona jesienią wojna na wyczerpanie osłabiła bardziej aliantów niż Niemców, których okręgi uzupełnień stykały się w tym czasie z linią frontu. 15 grudnia 1944 roku Amerykanie posiadali na zachod­ nioeuropejskim TDW przeszło 1 400 000 żołnierzy wojsk lądowych, niemniej tylko 600 tysięcy z nich walczyło na froncie jako piechurzy, cekaemiści, saperzy, czołgiści czy artylerzyści. Były to proporcje typowe dla dużej, obciążonej licznymi służbami i taborami armii. Zaletą tego systemu było to, że na wypadek ostrego kryzysu funkcjonował naturalny zasób uzupełnień, choć ich wartość bojowa pozostawała niewiadomą. Asem w rękawie Eisenhowera było oczywiście lotnictwo, podzielone we Francji na trzy taktyczne armie lotnicze z których każda była przypisana do jednej grupy armii. 12 Grupa Armii gen. Bradleya współdziała tam z amerykańską 9 Armią Lotniczą. W przy­ padkach nadzwyczajnych, a takie pod koniec roku miały się zdarzyć, piechurzy na froncie mogli także liczyć na strategiczne bombowce 8 Armii Lotniczej i lotnictwo brytyjskie. Ponad 4700 myśliwców i 6000 różnych bom­ bowców było bronią rozstrzygającą, oczywiście, jeśli po­ zwalała na to pogoda.

GENEZA PLANÓW NIEMIECKICH Gdy w połowie sierpnia klęska w Normandii była już oczywista, Hitler wydał rozkaz strategicznego odwrotu za Sekwanę. Wkrótce przemienił się on w ucieczkę, ale ostatecznie wojska niemieckie zdołały ustabilizować nowy front na granicy samej Rzeszy. Jeszcze w trakcie owego chaotycznego odwrotu z Francji dyktator zdecydował o konieczności odzyskania inicjatywy na froncie zachod­ nim. Ofensywa miała zostać przeprowadzona jesienią, czyli w okresie, gdy warunki atmosferyczne zniwelowały­ by powietrzną przewagę aliantów. Wstępny termin uderze­ nia, uwarunkowany także czasem niezbędnym do re­ organizacji wojsk, ustalono na początek listopada. Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż decyzja Hitlera o ataku na zachodzie nie zrodziła się bynajmniej z powodów koniun­ kturalnych, takich jak załamanie się pod koniec lata 1944 roku ofensywy aliantów, lecz wynikała z przyjętej jeszcze pod koniec 1943 roku koncepcji strategicznej. 3 listopada 1943 roku fiihrer wydał dyrektywę nr 51, w której oświadczał: „Przez prawie dwa i pół roku toczyła się zawzięta i kosztowna walka przeciwko bolszewizmowi, wymagająca natężenia wszystkich zasobów naszych sił zbrojnych. To

56 ciężkie zadanie, zważywszy na sytuację ogólną, powięk­ szyło rozmiary niebezpieczeństwa. Na Wschodzie istnieje zagrożenie, ale niebezpieczeństwo znacznie poważniejsze grozi na Zachodzie: lądowanie Anglików i Amerykanów! Na Wschodzie bezmiar przestrzeni pozwala na skalkulowa­ ną utratę obszarów mniej ważnych, bez wystawiania na śmiertelny cios egzystencji samych Niemiec. Inaczej jest na Zachodzie! Jeśli nieprzyjaciel zdoła na szerokim froncie sforsować naszą obronę, następstwa mogą okazać się katastrofalne w krótkim czasie. (...) Z tego powodu nie dopuszczę, aby Zachód był nadal osłabiany na rzecz innych teatrów działań operacyjnych". To była nowa koncepcja prowadzenia wojny, przypomi­ nająca tę, jaką w czasie Wojny Siedmioletniej stosowały Prusy. Izolując innych, należało skupić wysiłek na jednym przeciwniku i po jego pobiciu zwrócić się przeciwko następnemu. Hitler chciał zatem najpierw zniszczyć lądujące we Francji armie aliantów, następnie ponownie skoncent­ rować swą uwagę na froncie wschodnim. W rzeczywistości gwałtowna i krwawa wojna, toczona z wojskami radziec­ kimi, nie pozwoliła na zakładane wzmocnienie wojsk na zachodzie. Odpływ sił (głównie formacji pancernych i Luftwaffe) był jednak na tyle wyraźny, iż latem 1944 roku niemiecka Armia Wschodnia faktycznie pękła pod naporem radzieckim. Z drugiej strony, siły skupione na zachodzie również nie zdołały zrealizować założeń dyrektywy nr 51, do jesieni ponosząc gigantyczną klęskę. Hitler jednakże nie zrezygnował z fundamentalnych założeń swojej koncepcji strategicznej, tym bardziej, że spowolnienie pod koniec roku dynamiki działań wojennych umożliwiło mu ponowną próbę jej realizacji. Właśnie te czynniki leżały u podstaw bitwy w Ardenach, dlatego dość często spotykane nazywa­ nie jej kontrofensywą jest błędne. Przeprowadzona operacja była bowiem klasyczną ofensywą — zaplanowaną i zgodną z ogólną koncepcją prowadzenia wojny.

57 Już 19 sierpnia, w trakcie konferencji poświęconej uzupeł­ nieniom i mobilizacji wojsk, Hitler podniósł kwestię sformo­ wania nowej grupy uderzeniowej, której przypadłoby w udziale wykonanie planowanego ataku. Zarówno skala poniesionych strat, jak i rozmiary działań wojennych wskazy­ wały, że zgrupowanie to mogłoby liczyć maksymalnie 30 dywizji. Fiihrer uznał je za wystarczające i nakazał podjęcie przygotowań. Oczywiście w tym czasie nie było jeszcze mowy o miejscu bitwy ani głównym celu natarcia. Te dwa elementy miały wykrystalizować się wraz z dalszym przebie­ giem działań wojennych. W połowie września o zamiarze przeprowadzenia ofen­ sywy Hitler poinformował dowódcę zachodnioeuropejs­ kiego TDW, marszałka polnego Gerda von Rundstedta, dowódców walczących tam grup armii i ich szefów sztabów. Wcześniej kwestie te rozważano wyłącznie w wąskim gronie oficerów Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych (Oberkommando der Wehrmacht — OKW). Dowodzącym na zachodzie nakazano za wszelką cenę powstrzymać ataki aliantów. Znamienna jest tu relacja cytowanego już gen. von Mellenthina: „Cała nasza strate­ gia w Alzacji i Lotaryngii podporządkowana była zadaniu zyskania czasu dla ofensywy w Ardenach. Generał Balck i ja byliśmy jedynymi oficerami w grupie armii, którzy wiedzieli o tych planach. Na rozkaz Hitlera każdy wtajem­ niczony oficer musiał podpisać dokument stwierdzający, że winnego choćby najdrobniejszego złamania zasad bezpieczeństwa czeka najsurowsza kara". Właśnie w tym czasie niemiecki przywódca zwrócił uwagę na sektor Ardenów. Atak wyprowadzony z tego rejonu umożliwiał bowiem obejście wojsk nieprzyjaciela walczących w północnej Belgii i po wykonaniu zwrotu na północ — zamknięcie ich w okrążeniu. Manewr taki wykonano już z powodzeniem w roku 1940. Jego ogromną zaletę stanowiło to, że północnym ramieniem kleszczy było

58 morze, zatem — przynajmniej w teorii — wymagał on mniejszych sił niż klasyczna operacja okrążająca. Uderzenie wykonać miały dwie armie pancerne, pełniące funkcję ostrza ofensywy, i dwie armie ogólnowojskowe, zabez­ pieczające skrzydła. 25 września gen. Alfred Jodl, szef Zarządu Operacyjnego OKW i zaufany człowiek Hitlera, otrzymał rozkaz opracowania pierwszej korekty planu natarcia. Tego samego dnia szef Oddziału Historycznego OKW, major Schramm, wyjechał do Centralnego Archiwum Wojskowego w Legnicy, aby przywieźć dokumentację i mapy ofensywy przeprowadzonej w Ardenach ponad cztery lata wcześniej. Dostarczone przez niego materiały wykorzystano następnie podczas prac sztabowych. Gen. Jodl, choć gorliwie służący nazistowskiemu dyk­ tatorowi, zdawał sobie sprawę, że operacja na taką skalę była przedsięwzięciem nazbyt ambitnym jak na ówczesne możliwości niemieckich sił zbrojnych. Dlatego gdy 9 paź­ dziernika przedstawił wstępny plan działań, zaproponował pięć możliwych wariantów ofensywy; wszystkie o dość skromnych celach. Miało to być więc uderzenie z rejonu Holandii oraz cztery manewry okrążające, kolejno w rejo­ nie Liege-Akwizgran, na pograniczu francusko-luksemburskim, w Lotaryngii i w Alzacji. Hitler odrzucił wszyst­ kie koncepcje, ponieważ miały charakter doraźny, zatem stały w sprzeczności z jego zamierzeniami wyrażonymi w dyrektywie nr 51. A z niej wynikało jednoznacznie, iż interesuje go wyłącznie uderzenie o znaczeniu strategicz­ nym, mogące wpłynąć na losy wojny. Dwa dni później Jodl przedłożył nowy schemat operacji, opracowywany równolegle do wspomnianych powyżej, tym razem uwzględniający uwagi naczelnego dowódcy. Według tych założeń dwie armie pancerne i jedna armia ogólnowojskowa miały wykonać uderzenie z rejonu po­ granicza niemiecko-luksemburskiego oraz gór Eifel w kie­ runku rzeki Mozy pomiędzy Liege a Namur, następnie

59 sforsować ją i zaatakować w kierunku północnym w celu opanowania Antwerpii. Planowano, że po wykonaniu in­ tensywnego przygotowania artyleryjskiego pierwszorzutowe oddziały piechoty dokonają wyłomu w linii frontu, w który następnie wejdą dywizje pancerne. Miały one nacierać, zgodnie z taktyką wojsk szybkich, bez oglądania się na swe skrzydła, jak najszybciej ku Mozie. Dzięki elementowi zaskoczenia oczekiwano sforsowania tej rzeki już w drugim dniu operacji. Dywizje pancerne miały ominąć Liege od zachodu, tak aby uniknąć walk z dużym zgrupowaniem alianckim, znajdującym się na wschód od tego miasta. Zajęcia Antwerpii spodziewano się w siódmym dniu natarcia. Piechota miała jak najszybciej podążać za czoł­ gami, zajmując po drodze obszary dogodne do obrony, przede wszystkim na flance północnej, skąd — jak przypu­ szczano — po pewnym czasie nastąpi kontruderzenie przeciwnika. Powodzenie natarcia uzależnione było od warunków pogodowych i zachowania najściślejszej tajem­ nicy. Siłami skierowanymi do uderzenia miały być: na północy — nowo utworzona 6 Armia Pancerna', w centrum — 5 Armia Pancerna i na południu — 7 Armia; wszystkie skupione w Grupie Armii „B". Łącznie miało to być 10 dywizji pancernych z opcją dwóch lub trzech dodatkowych dywizji grenadierów pancernych oraz do 20 dywizji pie­ choty (DGL). Hitler zaakceptował ten plan, nakazując jedynie po­ szerzenie południowego odcinka natarcia w celu wywal­ czenia szerszego korytarza w Ardenach. Zdecydował, że główna siła uderzeniowa zostanie skoncentrowana na 1

We wszystkich niemieckich dokumentach datowanych na okres bitwy w Ardenach, występuje 6 Armia Pancerna, nie zaś 6 Armia Pancerna SS. Taka formacja pojawia się dopiero w 1945 roku na froncie wschodnim. Formalnie nazywanie 6 APanc. armią SS jest więc błędem, choć czyni tak wielu historyków, a nawet niektórzy generałowie niemieccy w swoich wspomnieniach.

60

61

północnym skrzydle, ponieważ to właśnie na nie miał spaść aliancki kontratak. Walczącej tam armii przypadało także w udziale zadanie zniszczenia zamkniętych w okrążeniu wojsk nieprzyjaciela. Termin rozpoczęcia operacji uzależ­ niono od prognoz meteorologicznych i stopnia reorganiza­ cji wojsk przeznaczonych do działań zaczepnych. Ofensywa otrzymała kryptonim „Straż nad Renem" (Wacht am Rheiń). Był to tytuł patriotycznego wiersza z 1840 roku, autorstwa poety Maksa Schneckenburgera. Nazwę tę osobiście wskazał Hitler, co było posunięciem nieco przewrotnym. „Straż" sugerowała bowiem operację o charakterze defensywnym, a to niezupełnie oddawało przesłanie tego utworu. „Dopóki płynie kropla krwi, dłoń sięgnie po miecz (...) Czy dzień mroczny, czy słońce świeci, jestem Prusakiem i Prusakiem pozostanę" — brzmia­ ły słowa wiersza, a rozumieć je można było wielorako. 24 października2 Hitler wezwał do siebie szefa sztabu OBWest, gen. Siegfrieda Westphala, i szefa sztabu Grupy Armii „B", gen. Hansa Krebsa. Dyktator przedstawił im zamierzenia operacji, o której zarysach obaj wiedzieli od września. Podkreślił, iż celem natarcia jest zniszczenie głównych sił nieprzyjacielskich, nie zaś zdobycze terytorial­ ne. Generałowie, zapoznani ze szczegółami ofensywy przez Jodła, mieli je następnie przedstawić swym przełożonym, to jest obu dowodzącym na zachodzie marszałkom polnym. W gestii von Rundstedta i Modela leżało wyłącznie odpowiednie rozmieszczenie większości dywizji, sił wspar­ cia i odwodów oraz wyznaczenie tras ich przemarszów. Nie mieli oni prawa ingerować ani w wyznaczone kierunki natarcia, ani w rozmieszczenie armii. Wstępny termin ataku wyznaczono na 25 listopada, gdyż przewidywania na koniec tego miesiąca wskazywały na silne zachmurzenie (pogoda była warunkiem powodzenia; oficer meteo, który 2

Podawane są też daty 22 i 28 października.

przedstawił tę pomyślną prognozę, otrzymał w nagrodę od nazistowskiego przywódcy złoty zegarek). Pięć dni po odprawie u Hitlera w kwaterze Modela odbyło się spotkanie mające na celu omówienie otrzyma­ nych wytycznych. Obok dowodzącego Grupą Armii „B", uczestniczył w nim von Rundstedt oraz dowódcy trzech przewidzianych do ofensywy armii: SS-Oberstgruppenfuhrer Josef „Sepp" Dietrich (6 Armia Pancerna), gen. Hasso von Manteuffel (5 Armia Pancerna) i gen. Erich Brandenberger (7 Armia). Rozkazy przywiezione przez Westphala i Krebsa, wywołały konsternację. Obaj marszałkowie wiedzieli co prawda, że dyktator rozważał ofensywę na zachodzie, ale jej przewidywany rozmach był zaskoczeniem. Jednocześnie liczba zaangażowanych dywizji — 30 — była nieproporc­ jonalnie niska do wyznaczonych celów. Według danych wywiadowczych, siły aliantów na północ od Ardenów składały się z co najmniej 25 dużych związków, znacznie silniejszych od ich niemieckich odpowiedników. Dodatkowo z każdym tygodniem ten kontyngent powiększał się. Ponie­ waż osłona korytarza wymuszała rozwinięcie praktycznie wszystkich dywizje piechoty już przed Mozą, forsujące ją dywizje pancerne miały same pokonać dalszą drogę do morza. Ich nadmiernie rozciągnięte linie zostałyby wtedy narażone na potencjalny kontratak wojsk nieprzyjaciela, który nie tylko panował w powietrzu, ale także miał przewagę liczebną i manewrową. W 1940 roku podobny rajd przyniósł Wehrmachtowi zwycięstwo, niemniej od tamtego czasu zbyt wiele zmieniło się po obu stronach frontu, aby można było powtórzyć ten sukces. Gdy dodat­ kowo dowodzący armiami generałowie oświadczyli, że wyznaczone do ataku związki nie mają paliwa i jeszcze przez wiele tygodni nie osiągną nawet stanów etatowych, nierealność koncepcji Hitlera stała się dla wszystkich jasna. Osobnym problemem był teren. W okresie między­ wojennym panowało przekonanie o marginalnym znaczeniu

62 Ardenów dla operacji manewrowych z użyciem czołgów, a to z racji ich górzystego charakteru, silnego zalesienia i rzadkiej sieci dróg. W 1940 roku Niemcy zadali kłam tej tezie. Należy wszakże pamiętać, iż tamta ofensywa została przeprowadzona wiosną, natomiast w okresie jesienno-zimowym Ardeny stawały się terenem niezmiernie trudnym do operowania wojskami zmechanizowanymi. Wąskie i krę­ te drogi albo obladzały się, albo zmieniały się w nie­ przejezdne, błotne dukty. Szczególnie niekorzystnie wy­ glądało to z punktu widzenia strony atakującej od wschodu, ponieważ najlepsze szosy biegły z północy na południe, ułatwiając manewry temu, kto akurat utrzymywał teren po obu stronach masywu. Silne zalesienie umożliwiało też obrońcom, nawet dysponującym stosunkowo szczupłymi siłami, skanalizowanie rejonów natarć wojsk ciężkich i znaczne ich spowolnienie. Jeśliby silny liczebnie atakujący nie zdołał w porę przełamać lub obejść bronionych pozycji, groziło mu zagęszczenie i w konsekwencji zakorkowanie własnych formacji. Niemieccy oficerowie byli świadomi tych zagrożeń, mimo to — jak pokazała praktyka — nie wyciągnęli z nich właściwych wniosków. 3 listopada w sztabie marszałka Modela gen. Jodl zwołał konferencję, na której przedyskutowano plany nadesłane z OKW. Zarówno obaj marszałkowie, jak i dowódcy przewidzianych do ofensywy armii oświadczyli, że plano­ wana operacja leży poza zasięgiem możliwości podległych im wojsk. Zgadzali się wprawdzie co do słuszności decyzji wykonania zwrotu zaczepnego, jednak o ograniczonym zasięgu. Zaproponowali, aby zamiast dalekiego rajdu na tyły aliantów, przeprowadzić dwustronny manewr okrąża­ jący w kierunku dywizji nieprzyjaciela walczących pod Akwizgranem. W takim przypadku północne ramię klesz­ czy przesuwałoby się wzdłuż Mozy, natomiast południowy atak wyprowadzono by właśnie z Ardenów, jednakże jeszcze przed Liege jego ostrze skierowałoby się ku

63 północy. Dzięki temu na wschodnim brzegu Mozy Niemcy mogliby odciąć skoncentrowane do nowej ofensywy wojska amerykańskie. Plan ten, którego autorami byli w głównej mierze Rundstedt i Model, określono jako „mały wariant", natomiast koncepcję Hitlera nazywano „dużym wariantem". Niespełna miesiąc wcześniej gen. Jodl zaproponował przywódcy nazistowskich Niemiec podobną koncepcję. Teraz jednak, jako jego wysłannik, odrzucił „mały wariant". Obiecał wprawdzie gruntowną analizę projektu w OKW i przekazanie sugestii Hitlerowi, ale zarazem przypomniał o konieczności bezdyskusyjnego wypełniania rozkazów. Jego zdaniem, tylko pełne zaangażowanie w realizację ambitnych celów mogło jeszcze odwrócić losy wojny na froncie zachodnim. Natomiast prywatnie i po cichu, bo jako przedstawiciel naczelnego wodza i OKW nie mógł tego powiedzieć głośno, Jodl podzielał argumenty OBWest czy dowództwa Grupy Armii „B". W trakcie powojennych przesłuchań przyznał, że „duży wariant" był operacją „desperacką". W tym czasie opracowywano także plany działań pomoc­ niczych na rzecz głównej masy wojsk uderzeniowych. Ustalono, iż 15 Armia może prowadzić ataki lokalne w rejonie Akwizgranu dla związania tam sił amerykańskich, zaś 1 Armia Spadochronowa — przygotowywać się do natarcia na południową Holandię jako północne ramię okrążenia. Oczywiście ewentualny sukces takiego przed­ sięwzięcia był uzależniony od działań przeciwnika, a do­ kładniej rzecz ujmując, od jego odwrotu, gdyż wojska niemieckie stojące w Holandii były dość słabe. 10 listopada Hitler podpisał rozkazy dotyczące koncen­ tracji wojsk przydzielonych do natarcia, co uruchamiało procedury przerzutu oddziałów w rejony, skąd następnie miały przejść na pozycje wyjściowe. Ostateczny termin koncentracji wyznaczono jednak na 27 listopada. Było to

64 pierwsze przesunięcie czasowe „Straży na Renie", ozna­ czające, że operacja nie rozpocznie się przed 1 grudnia. Problemy z uzupełnianiem i przemieszczaniem wojsk, spowodowane częściowo zniszczeniami sieci kolejowej, znacząco wpływały na opóźnienie operacji. Jednocześnie przez cały ten czas Model i von Rundstedt próbowali przekonać dyktatora do własnej koncepcji ofensywy. Przedstawili ją nawet na piśmie. Hitler odrzucił te sugestie, podkreślając nie bez słuszności, iż proponowana przez marszałków operacja doprowadzi do przewlekłych walk. Atakujące dywizje zderzyłyby się bowiem z głównymi siłami aliantów, co faktycznie oznaczałoby czołowy szturm. Uwzględniając mobilność przeciwnika w krytycz­ nym momencie, mógłby on zręcznie wycofać się za Mozę i poza odzyskanym terytorium Niemcy nic więcej by nie osiągnęli. Pod koniec listopada pomiędzy OB West a FHQ (Fiihrerhauptąuartier — Kwaterą Główną Wodza) odbywała się intensywna wymiana korespondencji, której tematem była planowana operacja, a raczej jej dwa możliwe warianty. W tym czasie Hitler opuścił Prusy Wschodnie i pojechał do Berlina, gdzie 22 listopada poddał się operacji wycięcia polipa. Nie przeszkodziło mu to jednak w dalszych pracach nad ofensywą. Według niektórych źródeł, już następnego dnia odbył konferencję z udziałem obu marszałków z frontu zachodniego, ich szefów sztabów oraz dowódców trzech zaangażowanych armii. Jeśli ta narada istotnie miała miejsce 23 listopada, była bez wątpienia ewenementem w historii III Rzeszy, ponieważ przez kilka dni po zabiegu Hitler nie mógł mówić. Ze względu na niedostateczne uzupełnienie wojsk oraz zaangażowanie części rezerwowych dywizji w odpieranie trwającej wówczas ofensywy sprzymierzo­ nych, niemiecki przywódca zgodził się na kolejne od­ roczenie terminu ataku, tym razem do 10 grudnia, ale zdecydowanie odrzucił „mały wariant".

65 W tym czasie sprecyzowano plan koncentracji i zajęcia rejonów wyczekiwania. 6 Armia Pancerna miała skierować się w stronę pozycji wyjściowych na trzy dni przed planowanym uderzeniem, zaś 5 Armia Pancerna — w noc poprzedzającą atak. Tylko oddziały 7 Armii nie musiały dokonywać głębokiego przegrupowania, ponieważ utrzy­ mywały front w pasie Ardenów. Dowódcy korpusów mających wziąć udział w bitwie otrzymali stosowne rozkazy i przystąpili do opracowywania, zgodnie z wcześ­ niejszymi sugestiami OKW, szczegółowych wytycznych dla podległych im dywizji. Jednocześnie w związku z wejściem planu w kolejną fazę realizacji, 25 listopada marszałek Model nadał mu nowy kryptonim: „Jesienna Mgła" (Herbstnebel). Dzień później do kwatery von Rundstedta w Ziegenbergu przybył po raz kolejny gen. Jodl. Potwierdził on raz jeszcze, że „duży wariant" nie podlega dyskusji. Równocześnie, korzystając z okazji, skontrolował stan oraz zabezpieczenia pobliskiej kwatery Hitlera, zwanej „Orlim Gniazdem" (Adlerhorst). Zbudowano ją w 1939 roku już z myślą o ofensywie na zachodzie. W 1940 roku nie została ona wykorzystana i dopiero teraz podjęto decyzję o jej uruchomieniu. Położone w górach Taunus nie opodal Wiesenthal, „Orle Gniazdo" znajdowało się stosunkowo blisko frontu, zatem można było stamtąd sprawnie kierować działaniami wojennymi. Bliskość kwa­ tery OBWest ułatwiała natomiast ewentualne konsultacje czy narady. Istnieje teoria jakoby pod koniec listopada von Rundstedt zgłosił całkowity brak zainteresowania dla operacji, głównie z powodu odrzucenia forsowanego przez niego „małego wariantu". Jest to jednak teoria oparta na relacji samego marszałka i oficerów z jego sztabu, którzy bezpośrednio po wojnie chcieli przedstawić swego przełożonego jako roz­ sądnego dowódcę, odżegnującego się od „awanturnictwa" 5 — Ardeny 1944-1945

66 Hitlera. W rzeczywistości dowódca wojsk niemieckich na zachodnim TDW nigdy nie odważył się na takie po­ stępowanie, ponieważ natychmiast zostałby zwolniony ze stanowiska. To prawda, iż von Rundstedt nie opracował planu ofensywy, zaś za jego bezpośrednią realizację od­ powiedzialny był Model, niemniej był on aktywnym współuczestnikiem wydarzeń w Ardenach. Nawet wtedy, gdy uznał ogólną sytuację wojskową za beznadziejną, nadal do końca wypełniał rozkazy dyktatora, nawet jeśli się z nimi nie zgadzał. Jak napisał o nim jeden z jego biografów, Earl Ziemke, von Rundstedt „uosabiał najgorszą cechę pruskiego charakteru — ślepe posłuszeństwo". Ponieważ przygotowania do „Jesiennej Mgły" przebie­ gały wolniej niż planowano, marszałek Model poprosił o zwołanie kolejnej konferencji dowódczej. Odbyła się ona 2 grudnia w Berlinie i wzięli w niej udział, obok wnioskodawcy, Hitler, szef OKW marsz. Wilhelm Keitel, gen. Jodl, SS-Oberstgruppenfuhrer Dietrich, gen. von Manteuffel oraz — w zastępstwie bardzo zajętego z powo­ du ciężkiej sytuacji w Alzacji von Rundstedta — gen. Westphal. Model zwrócił uwagę na fakt, że jednostki bojowe nie otrzymały jeszcze wszystkich obiecanych przydziałów i uzupełnień, zaś niektóre z planowanych do wykorzystania w ofensywie dywizji nie dotrą na czas lub już wykrwawiły się przy odpieraniu ataków alianckich. Hitler zobowiązał się rozpatrzyć to zagadnienie, jednak o odroczeniu uderzenia nie chciał słyszeć. Obiecał przy tym znaczne wsparcie powietrzne, nawet na poziomie 900 lotów bojowych na dobę, w tym 60 z użyciem myśliwców i bombowców odrzutowych. Dowódcy polowi nie uwierzy­ li w te zapewnienia. Znacznie bardziej zaś interesowała ich kwestia dostarczenia paliwa czy amunicji. Gen. von Manteuffel podkreślił konieczność posiadania przez siły pancerne co najmniej pięciu jednostek napełnienia (VS - Yerbrauchssatz, ilość paliwa na 100 km płaskiego

67 terenu), co w trudnym terenie Ardenów powinno wystar­ czyć na 250 km. Tymczasem obiecana benzyna wciąż znajdowała się po wschodniej stronie Renu. Ponadto w czasie konferencji dowódca 5 Armii Pancernej przekonał pozostałych uczestników do rozpoczęcia natarcia o 5.30 (wbrew sugestiom OBWest, że atak powinien nastąpić w świetle dnia) i ześrodkowaniu ognia artylerii tylko na wybranych punktach obrony przeciwnika, bez prowadzenia ostrzału całej linii frontu. Natomiast marszałek Model po raz ostatni spróbował nakłonić Hitlera do „małego warian­ tu". Wobec chłodnej odmowy, ostatecznie skupił się na wykonywaniu poleceń naczelnego dowódcy. Po tym spotkaniu rozpoczęły się końcowe przygotowania do zainstalowania FHQ blisko zachodniego frontu. Na dwa dni przed wyjazdem z Berlina, 7 grudnia, Hitler wyraził zgodę na kolejne przesunięcie początku ofensywy z 10. na 14. tego miesiąca. Jednocześnie 8 grudnia w fazę realizacji weszła operacja przechodzenia oddziałów czołowych na pozycje wyjściowe do ataku. Manewr ten zainicjowała 6 Armia Pancerna, a wkrótce dołączyła do niej także 5 Armia Pancerna. Linia frontu, obsadzona przez 7 Armię, uległa zawężeniu, gdyż na północ od niej swe stanowiska zajmowały stopniowo dywizje obu armii pancernych. Oprócz włączenia jednostek odwodowych, prawe skrzydło 6 Armii Pancernej zostało wzmocnione poprzez podporząd­ kowanie jej jednego korpusu piechoty z 15 Armii. Ostatecz­ nie dopiero 15 grudnia wieczorem osiągnięto wszystkie wyznaczone wcześniej pozycje. Hitler uznał za konieczne spotkać się tuż przed atakiem nie tylko z szefostwem Grupy Armii „B", ale także z dowódcami korpusów i niektórych dywizji. Zamierzał zachęcić oficerów do maksymalnego wysiłku. Termin spotkania, w dwóch turach, wyznaczono na wieczory 11 i 12 grudnia. Na kilka godzin przed pierwszą z tych konferencji dyktator przyjął na prywatnym spotkaniu

68 dowódców 9 i 116 Dywizji Pancernej, gen. von Elverfeldta i gen. von Waldenburga, obu odznaczając Krzyżami Rycerskimi i omawiając z nimi plany ofensywy. Obaj generałowie skrytykowali zbyt ambitny ich zdaniem cel natarcia, podkreślając braki w wyposażeniu oraz wy­ szkoleniu wojsk. Hitler wyjaśnił, iż jest w pełni świadom powagi ogólnej sytuacji oraz trudności związanych z kon­ centracją jednostek, pomimo to tylko uderzenie na wielką skalę może jeszcze odwrócić losy wojny. Broniąc się na linii Wału Zachodniego, a potem Renu, Niemcy zyskaliby jedynie trochę czasu, ale i tak zostaliby w końcu zmiaż­ dżeni przez dwustronne kleszcze ze wschodu i zachodu. Bierne czekanie na nieuchronny koniec nie leżało w jego charakterze. Tylko powolne zajmowanie stanowisk wy­ jściowych przez dywizje uderzeniowe zmusiło dyktatora do kolejnego przesunięcie terminu ofensywy, tym razem na 15 grudnia. 11 i 12 grudnia odbyły się dwa wspomniane wyżej spotkania. Generałowie i pułkownicy zebrali się najpierw w kwaterze OBWest, gdzie w ramach procedur ochron­ nych odebrano im broń osobistą i teczki. Następnie autobusami z zaklejonymi oknami wożono ich po okolicy, tak aby nie zorientowali się co do miejsca usytuowania FHQ. Był to przejaw pewnej paranoi ze strony Hitlera, ponieważ wielu z nich było w niej już kilkakrotnie. Na miejscu, w sali konferencyjnej, obok naczelnego dowódcy i jego świty zastali licznych SS-manów stojących obok przeznaczonych dla gości krzeseł. Również w trakcie przemówienia Hitlera nie odstępowali oni oficerów Wehr­ machtu na krok. Dowodzący 130 Dywizją Pancerną (Szkoleniową Dywizją Pancerną — Panzer Lehr) gen. Bayerlein przyznał później, iż w takiej sytuacji obawiał się nawet sięgnąć do kieszeni po chusteczkę. Co ciekawe, zupełnie inną wersję tego wydarzenia przedstawił przełożony Bayerleina, gen. von Manteuffel:

69 „(...) oprócz generałów Wehrmachtu, wezwano także kil­ kunastu generałów SS, dowódców dywizji pancernych [na zachodzie było wówczas tylko pięć dywizji pancernych SS, von Manteuffel musiał mieć zatem na myśli także dowód­ ców korpusów i ich szefów sztabu — uwaga autora]. Ponieważ nie było odpowiedniej liczby miejsc siedzących, oficerowie SS uprzejmie ustąpili swoich miejsc starszym kolegom z armii, sami zaś stali. Niektórzy generałowie Wehrmachtu odnieśli wrażenie, jakby za krzesłem każdego z oficerów armii postawiono SS-mana. Było to oczywiste nieporozumienie". Trudno dziś orzec, który z generałów 5 Armii Pancernej mówił prawdę. Po wojnie wielu oficerów Wehrmachtu próbowało na różne sposoby odżegnać się od nazizmu, czasem przedstawiając siebie w roli kozłów ofiarnych lub ludzi zdystansowanych wobec dziejących się wokół nich zdarzeń. Tymczasem w czasie przemówienia Hitler zwrócił uwagę na konieczność pełnego zaangażowania w wy­ konywane zadanie. Jego monolog był dość chaotyczny, pełen odniesień do historii i świadczył o silnej woli walki dyktatora. Z drugiej strony, jego zdolność do realistycznej oceny sytuacji wyraźnie osłabiało myślenie życzeniowe. Mimo to jego determinacja zrobiła na zgro­ madzonych wrażenie, zwłaszcza w zestawieniu z wi­ dokiem, jaki sobą przedstawiał. „Był człowiekiem zła­ manym, o niezdrowej cerze; jego zachowanie wskazywało, że jest bardzo wyczerpany, jego dłonie drżały. Siedział w taki sposób, jakby przytłaczał go ciężar odpowie­ dzialności" — napisał później von Manteuffel. Pod koniec spotkania Hitler rozmawiał jeszcze z kilkoma oficerami, chcąc dowiedzieć się od nich o nastrojach i możliwościach wojsk. Gdy zapytał Dietricha, czy jego armia jest gotowa, ten odpowiedział, że nie do operacji zaczepnych. Na taką odpowiedź dyktator, zgodnie ze swoim

70 zwyczajem, odsunął od siebie faktyczny obraz rzeczywis­ tości słowami: „Pan nigdy nie jest zadowolony". Poszedł jednak na ostatnie ustępstwo, dając podkomendnym jeszcze jeden dzień zwłoki na ostatnie przygotowania. Ofensywa miała rozpocząć się nieodwołalnie 16 grudnia o 5.30 rano. Przykład SS-Oberstgruppenfuhrera Dietricha ilustruje ów­ czesne nastroje wśród niemieckich dowódców. Nawet ten niegdyś agresywny i brutalny osobisty ochroniarz Hitlera, weteran bezpardonowej walki o władzę i doświadczony na frontach żołnierz, nie miał już złudzeń co do losów wojny. Przewaga ilościowa nieprzyjaciela, jakiej w 1943 roku doświadczył na froncie wschodnim, oraz budzące w nim grozę lotnictwo zachodnich aliantów uświadomiły mu prze­ graną. Nigdy nie posiadał kwalifikacji do kierowania armią, a teraz dodatkowo utracił zapał do wykonywania obowiąz­ ków. Podobnie myślało wielu wysokich oficerów Wehrmach­ tu, co nie mogło gwarantować sukcesu operacji. Najgorsze dla Niemców było jednak to, iż ze względu na zachowanie tajemnicy bezpośredni wykonawcy ich rozkazów nie mieli dość czasu na opracowanie stosownych planów operacyjnych. Dowódcy pułków otrzymali informacje o ataku zaledwie trzy dni wcześniej, dowódcy batalionów — dwa dni, dowódcy kompanii na dzień przed atakiem. Aby nie zdradzać swych zamiarów, nie prowadzono też lokalnego rozpoznania. Były to bardzo poważne błędy taktyczne, których skutki ujawniły się już pierwszego dnia „Jesiennej Mgły".

PRZYGOTOWANIA WOJSK NIEMIECKICH W celu przeprowadzenia ofensywy niemieckie siły zbrojne musiały zdobyć się na wysiłek odtworzenia odpowiednio dużego zgrupowania uderzeniowego. Z tego powodu można spotkać opinie, jakoby operacja „Jesienna Mgła" pochłonęła ostatnie rezerwy ludzkie i materiałowe Rzeszy. Jednakże pogląd ten znajduje jedynie częściowe uzasadnienie. W zaproponowanym 11 października przez gen. Jodła planie ofensywy liczbę dywizji przeznaczonych do jej realizacji obliczono na 32 pełnowartościowe formacje. Było to mniej więcej tyle ile sugerowano na konferencji z 19 sierpnia. Zgrupowanie uderzeniowe miało posiadać 10 dywizji pancernych, 4 dywizje grenadierów pancernych oraz do 18 dywizji piechoty. Wykaz ten nie obejmował samodzielnych jednostek artylerii, ponieważ proces ich formowania dopiero nabierał realnych kształtów. Od samego początku, zarówno Hitler, jak i Jodl, uwzględniali w swych planach jedynie te dywizje szybkie, które znajdowały się wówczas na froncie zachodnim, jako że sytuacja na froncie wschodnim w październiku wykluczała przerzucenie stam­ tąd większych sił pancernych. Także w przypadku piechoty nie zamierzano bezpośrednio osłabiać Armii Wschodniej, sięgając po rezerwy krajowe. Hitler, wbrew temu co sam

72 często głosił, nie chciał bowiem stawiać wszystkiego na jedną kartę. Zdecydował się, co z perspektywy czasu okazało się wielkim błędem, sięgnąć raczej po półśrodki. W ten sposób z jednej strony, poprzez wykorzystanie części odwodów w Ardenach, uniemożliwił odbudowę potencjału armii walczących na wschodzie, z drugiej zaś nie wzmocnił w sposób wystarczający sił ofensywnych na zachodzie, rezygnując ze wsparcia ich dywizjami z frontu wschodniego. W ten sposób na przełomie 1944 i 1945 roku wojska niemieckie na obu głównych kierunkach strategicz­ nych były zbyt słabe i nie zdołały wykonać postawionych przed nimi zadań. O procesie tworzenia nowych formacji piechoty, na­ zwanych Dywizjami Grenadierów Ludowych, wspomniano już wcześniej. Jednostki tego typu kierowano zarówno na wchód, jak i zachód. Teoretycznie najlepsze z nich powinny były zostać przeznaczone do planowanej ofensywy, ale nie zawsze tak się działo. Odpowiedzialne za Armię Wschodnią OKH {Oberkommando des Heeres — Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych) potrafiło — poprzez osobę swego szefa sztabu, gen. Guderiana — wytargować u Hitlera o wiele więcej uzupełnień i posiłków, niż wynikało to z dyrektyw dyktatora. I tak np. pod koniec roku cztery DGL, wchodzące w skład 17 Armii broniącej się w okolicach Tarnowa, posiadały po 90% stanów osobowych, a zatem nie ustępo­ wały pod tym względem dywizjom Grupy Armii „B". Kolejnym czynnikiem, który uniemożliwił pełne odtworze­ nie DGL, były działania zaczepne aliantów. Bitwa o Ak­ wizgran, a następnie ofensywa listopadowa wymusiły na OKW skierowanie niektórych z nich do działań obronnych. Ciężkie, przewlekłe walki wyczerpywały ich poten­ cjał. Czas potrzebny do przeszkolenia oraz zgrania po­ szczególnych jednostek był zbyt krótki, podobnie jak okres wypoczynku poprzedzający własne działania ofensywne. W efekcie za jedyną w pełni wyposażoną DGL, biorącą

73 udział w bitwie w Ardenach, należy uznać 12 Dywizję Grenadierów Ludowych gen. Engela. Przydzielono ją 6 Armii Pancernej, zaś jej wyjątkowa sytuacja wynikała z faktu, iż jej dowódca był niegdyś komendantem FHQ i Hitler udzielał mu specjalnej protekcji. W tej sytuacji do 15 grudnia Niemcy zdołali zebrać tylko dwanaście DGL, z czego po cztery przydzielono 6 i 5 Armii Pancernej, zaś trzy — 7 Armii. Jedna taka dywizja stanowiła odwód Grupy Armii „B". Fo­ rmalnie w odwodzie OKW znajdowały się kolejne trzy, o różnym stopniu gotowości bojowej. Jedna z nich (257 Dywizja Grenadierów Ludowych) została 16 grudnia przekazana Grupie Armii „G" jako rekompensata za dywizję pancerną. Natomiast już w trakcie bitwy z 15 Armii skierowano w Ardeny jeszcze 340 DGL. Jako uzupełnienie dla jednostek grenadierów ludowych przewidziano dwie dywizje strzelców spadochronowych z Luftwaffe. Teoretycznie związki tego typu były bardzo silne i liczyły po ok. 20 000 żołnierzy każdy. Niemieccy spadochroniarze mogli liczyć na poważne wsparcie ognio­ we, ponieważ etatowo przysługiwała im liczna artyleria, w tym aż 200 moździerzy. Ich udziału w operacji osobiście domagał się Hitler. Nakazał on rozmieścić po jednej takiej dywizji na obu flankach nacierającego zgrupowania, tak aby stanowiły one rdzeń obrony przed spodziewanymi kontratakami aliantów. Rozkaz ten został wykonany: 6 Ar­ mia Pancerna otrzymała 3 Dywizję Strzelców Spado­ chronowych, natomiast 7 Armia — 5 Dywizję Strzelców Spadochronowych. W rzeczywistości obie te dywizje nie były formacjami elitarnymi, nie posiadały także pełnych stanów. 3 Dywizja została zniszczona w Normandii, zaś jej resztki walczyły później w odpieraniu ofensywy „Market-Garden". Dopiero jesienią rozpoczęto procedurę jej reorganizacji, wcielając do szeregów tej jednostki ludzi z naziemnych jednostek

74 lotnictwa i młodych poborowych. Dywizja nie miała należytego przygotowania w zakresie taktyki walki piecho­ ty, nie mówiąc już o szkoleniu spadochronowym. Co prawda służyli w niej również doświadczeni żołnierze, walczący wcześniej w Holandii, ale nie przełożyło się to na sprawność całej formacji. Podobnie kształtowała się sytuacja w drugiej jednostce. 5 Dywizja nie została w pełni odtworzona, brakowało jej niezbędnego przeszkolenia. Mając świadomość takiego stanu rzeczy, można stwierdzić, iż nadzieje pokładane przez Hitlera w strzelcach spado­ chronowych nie spełniły się. Wprawdzie w trakcie walk wykazywali się oni wręcz straceńczą odwagą, niemniej w czasie działań ofensywnych prowadziło to bardziej do gigantycznych strat niż sukcesów. Ostatnim związkiem piechoty przewidzianym do ofen­ sywy była 6 Dywizja Górska SS „Nord", dotychczas walcząca w północnej Finlandii z armią tego kraju. Jesienią rozpoczął się proces jej wycofywania z Półwyspu Skandynawskiego, jednak do połowy grudnia nie zdołała ona przybyć na front. Nie użyto jej w Ardenach; została następnie skierowana do Alzacji. Wspomniano tu już także o formowaniu Korpusów Artylerii Ludowej (KAL) i Ludowych Brygad Rakietowych (LBR). Pierwszy raz zastosowano je na szerszą skalę właśnie w Ardenach. Przed bitwą cała artyleria Grupy Armii „B" została podporządkowana specjalnemu dowódcy artylerii (Hoehere Artilleriekommandeur), gen. Karlowi Thoholte. Jego zadanie polegało na odpowiednim roz­ dzieleniu jednostek do poszczególnych armii uderzenio­ wych. Odpowiadał on również za ich przeszkolenie i wy­ posażenie w amunicję. Thoholte przekazał 6 Armii Pancer­ nej 388, 402 i 405 KAL oraz 4, 9 i 17 LBR. W trakcie działań wzmocnił ją jeszcze 410 KAL. Spośród wymienio­ nych korpusów dwa pierwsze były w pełni zmotoryzowane, dwa kolejne częściowo. Do jednostek całkowicie zmotory-

75 zowanych należały także 4 i 9 LBR. 5 Armia Pancerna otrzymała zaś 766 oraz 401 KAL (oba zmotoryzowane) oraz 7, 15 i 16 LBR (ta ostatnia była częściowo zmotory­ zowana, dwie pierwsze w pełni). 7 Armii przydzielono natomiast 406 i 408 KAL, do tego 8 i 18 LBR (wszystkie jednostki tylko częściowo zmotoryzowane). Artylerię Grupy Armii „B" uzupełniało siedemnaście samodzielnych baterii dział ciężkich oraz drobne jednostki armat przeciwlot­ niczych. Razem z dywizyjnymi pułkami artylerii stanowiło to 1840 armat i haubic oraz 957 wyrzutni rakietowych. Od początku gen. Thoholte borykał się z ogromnymi kłopotami logistycznymi. Jak pokazała praktyka, brak wystarczającej liczby pojazdów transportowych spowodo­ wał, że związki częściowo zmotoryzowane nie nadążały za posuwającym się frontem. Nawet jednak te jednostki, które dysponowały pojazdami, nie mogły w sposób zadowalający wspierać wysuniętych dywizji, a to z powodu zakorkowania dróg. Nie rozwiązano też problemów z amunicją. Co prawda OKW przydzieliło do realizacji „Jesiennej Mgły" kilkadziesiąt wypełnionych nią pociągów, ale jej dowóz do walczących oddziałów napotykał trudności: brakowało pojazdów i przepustowych dróg. Osobnym zagadnieniem była wielokalibrowość posiadanych dział. W Korpusach Artylerii Ludowej znajdowały się armaty 75, 88, 105, 150, 170 i 210 mm, była to zatem prawdziwa mozaika sprzętu. Jeszcze większych kłopotów nastręczały haubice radzieckie (etatowe) ze swym kalibrem 122 mm. Wszystkie te czynniki ograniczały skuteczność artylerii niemieckiej i tylko w po­ czątkowej fazie bitwy mogła ona wystąpić z pełną mocą. Najważniejszym elementem sił ofensywnych były dywi­ zje pancerne (DPanc). Początkowo planowano wykorzystać ich aż dziesięć, to jest 1, 2, 9, 10 i 12 Dywizję Pancerną SS oraz 2, 9, 11, 116 oraz 130 („Lehr") Wehrmachtu. Spośród walczących na zachodzie formacji tego typu, tylko 21 Dywizja Pancerna nie była brana pod uwagę. Jednakże,

77

76 podobnie jak w przypadku dywizji grenadierów ludowych, przebieg działań wojennych i interwencje OKH uniemoż­ liwiły wycofanie z frontu oraz pełne odtworzenie jednostek szybkich. Rozpoczęty 2 października szturm na Akwizgran wymusił ześrodkowanie znacznych sił w rejonie tego miasta. Aby powstrzymać amerykańską ofensywę, skierowano tam grupy bojowe (w tym czasie na froncie zachodnim nie było ani jednej pełnowartościowej dywizji pancernej) z 2 i 9 DPanc, a dodatkowo także 3 oraz 15 Dywizję Grenadierów Pan­ cernych. Po opanowaniu sytuacji w Holandii ściągnięto tam również 10 DPanc. SS. Zarówno bitwa o Akwizgran, gdzie słabe oddziały pancerne podjęły nieudaną próbę przyjścia z odsieczą miastu, jak i jesienne zmagania nad rzeką Roer, wiązały Niemców, nie pozwalając im od­ budowywać potencjału swych dywizji. Podobnie wyglądała sytuacja w pasie Grupy Armii „G". Biły się tam 11 i 21 DPanc, wspierane dodatkowo przez 25 oraz 17 Dywizję Grenadierów Pancernych (DGPanc, ta druga z Waffen-SS). Listopadowe uderzenie aliantów wyczerpało potencjał bojowy tych jednostek do tego stopnia, że w połowie grudnia każda prezentowała jedynie siłę pułku. Nakazana przez Hitlera próba powstrzymania natar­ cia na Strasbourg zaangażowała w tym rejonie także dywizję „Lehr", posiadającą wówczas zaledwie 65 czołgów. Dywizja została rzucona w wir przegranej już bitwy w bardzo trudnych warunkach taktycznych. Pomiędzy 23 a 28 listopada, walcząc z amerykańską 4 DPanc, poniosła poważne straty i została zmuszona do odwrotu. Dopiero potem OKW zdołało ostatecznie wycofać ją na tyły w celu odtworzenia. Natomiast żadna z pozostałych wspomnianych powyżej formacji szybkich nie dotarła ostatecznie w Ardeny. Po 16 grudnia do dyspozycji Grupy Armii , 3 " przekazano wprawdzie 11 DPanc, ale niskie stany osobowe wykluczyły jej udział w bitwie.

W chwili rozpoczęcia realizacji „Jesiennej Mgły" wal­ cząca nad Roer z dwiema amerykańskimi armiami 15 Armia miała w swym składzie jeszcze 9 DPanc. i 15 DGPanc. 10 DPanc. SS przeszła z niej do odwodu OKW dopiero 6 grudnia, a 3 DGPanc. — 10 grudnia. Dywizje szybkie Wehrmachtu były w lepszym stanie, ponieważ od pewnego czasu stacjonowały na tyłach frontu. Pozostawione w odwodzie formacje planowano zaangażować w pomoc­ nicze działania zaczepne 15 Armii. Ostatecznie trzy wy­ mienione jednostki wojsk lądowych przerzucono w Ardeny, jednak dopiero w drugim tygodniu bitwy. Ich przekazanie uległo opóźnieniu z powodu alianckich ataków lotniczych na linie kolejowe oraz zatorów drogowych. Natomiast 10 DPanc SS była bardziej zużyta. Bezpośrednio po zluzowa­ niu posiadała zaledwie 14 czołgów i 11 dział pancernych. Dlatego zamiast walczyć, do końca roku uzupełniała braki, po czym skierowano ją do Alzacji. Powyższe dane wskazują, iż z pierwotnie zakładanych dziesięciu dywizji pancernych nie użyto dwóch, zaś z czterech dywizji grenadierów pancernych odpadła po­ łowa. Pomimo to w dyspozycji niemieckiego dowództwa pozostało jeszcze osiem formacji pancernych. Choć teo­ retycznie reprezentowały one poważną siłę bojową, fa­ ktycznie jednak stopień ich reorganizacji należało uznać za niewystarczający. Pięść uderzeniową ofensywy miały stanowić dwie armie pancerne, z których silniejsza była prawoskrzydłowa 6 Ar­ mia Pancerna. Hitler powołał ją rozkazem z 13 września 1944 roku, a na jej dowódcę wyznaczył generała WaffenSS Josefa Dietricha, choć sama armia była związkiem Wehrmachtu. „Sepp" Dietrich' aż do początków paź­ dziernika miał do swej dyspozycji wyłącznie mały sztab, gdyż dopiero wtedy zaczęto wycofywać na tyły resztki 1

„Sepp" to bawarskie zdrobnienie imienia Josef.

78 przewidzianych dla niego jednostek. Były to: I Korpus Pancerny SS (1 Dywizja Pancerna SS „Leibstandarte SS Adolf Hitler" i 12 Dywizja Pancerna SS „Hitlerjugend") oraz II Korpus Pancerny SS (2 Dywizja Pancerna SS „Das Reich", 9 Dywizja Pancerna SS „Hohenstaufen" i Dywizja Pancerna „Lehr"). Korpusami dowodzili odpowiednio: SS-Gruppenfiihrer Hermann Priess i SS-Obergruppenfiihrer Wilhelm Bittrich. Początkowo koncentrację prowadzono wokół Heilbronn, leżącego na wschód od Heidelbergu, następnie koło Minden, Arnsbergu i Hamm. Wkrótce okazało się, że chociaż wyznaczone dywizje zostały prze­ kazane Dietrichowi, to sztaby obu korpusów miały przybyć z poważnym opóźnieniem. Dla skromnego liczebnie dowó­ dztwa 6 Armii Pancernej oznaczało to ogrom pracy, z którą nie do końca potrafiło sobie poradzić. Ostatecznie sztab I KPanc. SS zameldował się 22 października, a II KPanc. SS — dopiero na początku listopada. Zebrane jednostki, uszczuplone wkrótce o skierowaną do 5 Armii Pancernej dywizję „Lehr", należało odtwarzać właściwie od podstaw. Wyjątek stanowiła tu 9 DPanc. SS, wzmocniona w czasie odpierania desantu spadochronowego w Holandii. W tym okresie wojny pancerne formacje Waffen-SS nie prezentowały już dawnej wartości bojowej. Najbardziej doświadczeni i fanatycznie oddani sprawie żołnierze zginęli lub dostali się do niewoli w Normandii. Utracono również wielu utalentowanych oficerów. Jeśli chodzi o stany osobowe, dywizje szybkie 6 Armii Pancernej dość prędko odbudowały swoje etaty, a nawet posiadały nadwyżki ludzi. Odbyło się to za sprawą przymusowego poboru, przy czym wielu z rekrutów zostało wcześniej odrzuconych przez Wehrmacht. Do niegdyś elitarnych dywi­ zji kierowano 17-latków i 50-latków (później Amerykanie w celach propagandowych fotografowali tych młodocianych jeńców w towarzystwie swych najroślejszych żołnierzy), volksdeutschów z Rumunii, Węgier, Słowacji, znalazł się tam

79 nawet pewien 43-letni obywatel Włoch. Ze względu na trudności paliwowe szkolenie nowych kierowców czołgów ograniczono do zaledwie pięciu godzin. Brakowało pojazdów wszelkich typów, zwłaszcza zaś ciężarówek i ciągników. Morale wojsk starano się podnieść poprzez intensywną agitację polityczną. 10 listopada, gdy szkolenie i integracja poszczególnych formacji było jeszcze bardzo słabo zaawansowane, z roz­ kazu Hitlera 6 Armia Pancerna rozpoczęła przerzut swoich sił na zachodni brzeg Renu. Operacji nadano najwyższy priorytet, dzięki czemu przeprowadzono ją w ciągu zaledwie dziesięciu dni. Uwzględniając ówczesny stan niemieckiej sieci kolejowej, był to wielki wyczyn logistyczny. Następnie dywizje pancerne rozmieszczono w rejonach wyczekiwania pomiędzy Kolonią a Bonn. Teoretycznie mogły one tam prowadzić dalsze szkolenia, ale rozkaz zabraniający ruchu pojazdów za dnia uczynił to zadanie bardzo trudnym, wręcz niewykonalnym. Wszystkie manewry wojsk okreś­ lano w ramach dezinformacji (w tym własnych żołnierzy) jako „bitwę obronną" — Abwehrschlacht. Po zapoznaniu się z planami ofensywy sztab 6 Armii Pancernej rozpoczął wytyczanie kierunków ruchu dla po­ szczególnych dywizji. Korpusy Dietricha miały przełamać front pomiędzy Monschau i Losheim, następnie dojść do Mozy pomiędzy Huy a Liege, sforsować ją i wzdłuż Kanału Alberta dotrzeć do Antwerpii. Wyznaczono pięć głównych dróg, o numerach od „A" do „E", którymi czołgi miały dotrzeć do Mozy. Oceniono, iż planowane przez OKW osiągnięcie tej rzeki w ciągu 40 godzin jest nierealne i że operacja ta zajmie cztery dni. Ze względu na wąski, pozbawiony dobrych dróg pas natarcia, korpusy pancerne rozmieszczono w dwóch rzutach; dodatkowo zadecydowała o tym chęć zaoszczędzenia potencjału bojowego armii na czas walk za Mozą. 16 grudnia zaatakować miał jedynie I KPanc. SS oraz jeden korpus piechoty, natomiast II KPanc. SS miał

80

81

wejść do bitwy już po przełamaniu linii frontu. Dywizje pancerne podzielono na grupy bojowe, nazywane od tej chwili nazwiskami swych dowódców. Nieco inaczej przedstawiała się kwestia przygotowań do walki dywizji pancernych Wehrmachtu. Skoncent­ rowano je w 5 Armii Pancernej, której sztab w paździer­ niku wycofano na tyły. Jednakże alianckie działania zaczepne wymusiły wydzielenie większości jej sił do jesiennych bitew obronnych. W efekcie proces uzupeł­ niania stanów osobowych oraz szkolenia nowych żołnierzy był stale zakłócany. Ostatecznie armia pancerna, znacznie słabsza niż pierwotnie planowano, posiadała 15 grudnia LVIII Korpus Pancerny i XXXXVII2 Korpusy Pancerne, do tego jeden korpus piechoty. W dwóch korpusach pancernych były tylko trzy dywizje szybkie: 2, 116 i „Lehr". Zadaniem wojsk von Manteuffla było przełama­ nie frontu pomiędzy Olzheim a Gemiind, następnie sfor­ sowanie Mozy na zachód od Huy i przez Brukselę dotarcie do Antwerpii, gdzie spodziewano się zastać dywizje pancerne Waffen-SS. Także sztabowcy 5 Armii Pancernej obliczyli, że na dotarcie do Mozy potrzebuje ona czterech dni. Formacje szybkie podzielono na grupy bojowe, armia stanęła w jednym rzucie. Poważnym problemem był sprzęt pancerny. Sprawa ta ilustrowała ówczesne możliwości niemieckiego przemysłu i unaoczniała chaotyczność systemu uzupełnień, utrud­ niającą choćby ustalenie dokładnej liczby czołgów w ata­ kujących oddziałach. Hitler, choć już od września starał się wzmacniać jednostki wyznaczone do ofensywy, ulegał zarazem nagabywaniom OKH, żądającego skupienia wysił­ ku przede wszystkim na wschodzie. We wrześniu uzupeł­ nienia dla zachodnioeuropejskiego TDW wyniosły 792 pojazdy pancerne, natomiast dla Armii Wschodniej 884. 2

W armii niemieckiej XL zapisywano jako XXXX.

Miesiąc później było to odpowiednio 562 i 1142, a zatem na front wschodni wysłano dwa razy więcej czołgów i dział pancernych niż na zachodni. Dopiero 1 listopada dyktator wydał odpowiednie zarządzenie, nakazujące kierowanie wszystkich pojazdów na zachód. Okazało się jednak, że rozkaz ten wykonano tylko częściowo. Łącznie w lis­ topadzie i grudniu skierowano tam 2271 wozów bojowych, natomiast do różnorodnych formacji na wschodzie 919. Niemniej te imponujące liczby mogą być mylące. Do połowy grudnia do jednostek dostarczano tylko produkcję listopadową. Część pojazdów kierowano do oddziałów już w trakcie walk. Cała Grupa Armii „B", a zatem wraz z 15 Armią oraz rezerwami, miała 15 grudnia 1427 czołgów i dział pancernych; dalszych 270 znajdowało się w naprawach. Z tej liczby 622-642 skupiono w 6 Armii Pancernej, zaś 348-396 w 5 Armii Pancernej. W jednej samodzielnej brygadzie dział pancernych, kompaniach dywizyjnych 352 DGL oraz 5 Dywizji Strzelców Spado­ chronowych 7 Armia posiadała ok. 50 dział pancernych. Formalnie daje to od 1020 do 1100 wozów bojowych. Z tego należy odliczyć blisko 300 pojazdów pancernych II KPanc. SS i kilku drobnych oddziałów zmechanizowanych. Dlatego liczba pojazdów pancernych pierwszego rzutu była mniejsza, oscylując w granicach 700 sztuk, z czego 16 grudnia zaangażowano nie więcej jak 250. Nie była to zatem siła imponująca, a żadna z dywizji pancernych nie osiągnęła pełnych stanów etatowych. W przededniu natarcia 1 DPanc. SS posiadała 107 czołgów i 20 dział pancernych, 12 DPanc. SS — odpowiednio 77 i 59. 2 DPanc. dysponowała 75 czołgami oraz 45 działami pancernymi, a 116 DPanc. — 69 czołgami i 13 działami. Braki ilościowe starano się rekompensować jakością sprzętu, kierując do atakujących formacji dużo czołgów Panther (od początku przygotowań do końca bitwy łącznie 570). Jednakże pojazdy te przywożono 6 — Ardeny 1944-1945

82 prosto z fabryk, z niedotartymi silnikami i z wieloma usterkami montażowymi, których nie zdążono usunąć. W trakcie bitwy czołgi te często psuły się i tarasowały drogi. Słowa twórcy niemieckich wojsk pancernych, gen. Guderiana, iż „silnik czołgu jest równie ważny jak jego armata", znalazły w tej bitwie całkowite potwierdzenie. W rezerwie, obok przerzucanych z 15 Armii trzech wspomnianych dywizji szybkich i drobnych jednostek samodzielnych, OKW posiadało jeszcze dwie brygady zmechanizowane przemianowane podczas bitwy na dywizje. Były to Brygada Eskorty Wodza (Fiihrerbegleit Brigade) oraz Brygada Grenadierów Wodza (Fuhrergrenadier Bri­ gade). Pierwotnie utworzono je w ramach korpusu „Grossdeutschland". Jako jedyne jednostki skierowane do udziału w .Jesiennej Mgle" przybyły tam z frontu wschodniego. Ich kadra dowódcza rekrutowała się ze sprawdzonych politycznie oficerów Wehrmachtu. Obie brygady miały stosunkowo wysokie stany, np. Brygada Eskorty Wodza dysponowała blisko 100 czołgami i działami pancernymi. Łącznie do nadchodzącej ofensywy Niemcy zebrali 700 wozów bojowych w pierwszym rzucie, 300 w drugim. W rezerwie OKW i 15 Armii znajdowało się ok. 500 dalszych pojazdów pancernych. Poważną bolączką niemieckich wojsk szybkich był brak odpowiedniej liczby transporterów opancerzonych, ciężarówek i ciągników. Przemysł nie potrafił uzupełnić tych niedoborów, a w dodatku wytwarzał wiele typów i modeli, do których brakowało części zamiennych. Obowiązujące etaty dywizji nie uwzględniały aktualnej sytuacji. Na przykład w grudniu 1944 roku, kiedy już od pięciu miesięcy nie produkowano, z powodu ewakuacji lub zniszczenia fabryki, ani dział samobieżnych Wespe, ani samochodów-amfibii Schwimmwagen, pojazdy te nadal figurowały w dokumentach jako „sprzęt przewidziany do dostarczenia". Choć zatem każda dywizja pancerna powin-

83 na posiadać 12 dział Wespe, w 2 DPanc. było ich pięć, a w 116 DPanc. zaledwie trzy. Nawet te czołgi, jakie zgromadzono w przededniu bitwy, miały ograniczone możliwości działania. Prośbę gen. von Manteuffla o zapewnienie formacjom pancernym pięciu jednostek napełnienia, zrealizowano tylko częściowo. Co prawda OKW zgromadziła 20 000 ton materiałów pędnych z przeznaczeniem: 8000 ton na rajd do Mozy, drugie tyle do Antwerpii i 4000 ton rezerwy, ale duża część tych zapasów w połowie grudnia wciąż znajdowała się nad Renem. Służby logistyczne, niewystarczająco wtajemni­ czone w plany ofensywne, rozmieściły składy paliw zbyt daleko od miejsca bitwy. 15 grudnia czołowe dywizje posiadały jedynie 1,5-2,5 jednostek napełnienia, czyli niespełna połowę planowanej ilości. Błąd ten starano się później naprawić, niemniej w krytycznym momencie wielu formacjom pancernym zabrakło paliwa. Podciągnięcie cystern w chwili, gdy ofensywa już trwała, a alianci skierowali na niemieckie szlaki komunikacyjne swoje lotnictwo, było zadaniem bardzo trudnym. W efekcie brak środków pędnych miał się okazać niezmiernie istotnym czynnikiem załamania się uderzenia Grupy Armii „B". Warto przy tym zauważyć, że teza, jakoby hitlerowskie wojska planowały natarcie na zdobycznym paliwie nie jest prawdziwa. Niemieccy dowódcy brali pod uwagę taką sytuację, ale jedynie awaryjnie. Nie zamierzano opierać się na składach amerykańskich, gdyż zwyczajnie nie znano ich położenia. Osobnym problemem dla nacierających armii okazał się też brak odpowiedniej ilości środków przeprawowych. Przewi­ dziane do operacji dodatkowe bataliony saperskie nadciągnęły bądź w ostatniej chwili, bądź też w ogóle nie wzięły udziału w bitwie. W dowództwie niemieckim liczono się z tego typu trudnościami, dlatego pragnieniem OKW było, aby formacje zmechanizowane jak najszybciej dotarły do Mozy i z zasko-

84 czenia zdobyły znajdujące się na niej mosty. Hitler po­ stanowił, że w osiągnięciu tego celu mogą pomóc działania dywersyjne. Już 22 października nakazał SS-Obersturmbannfuhrerowi Otto Skorzenemu rozpocząć przygotowania do utworzenia specjalnych grup bojowych, przebranych w amerykańskie mundury, które opanowałyby przeprawy. Tego typu działania nie były niczym nowym w taktyce wojsk hitlerowskich; stosowano je już w 1939 roku podczas najazdu na Polskę. Zgodnie z rozkazem, Skorzeny zwrócił się wkrótce do OKW z prośbą o przydzielenie mu związków o sile brygady. Operacji nadano kryptonim „Gryf. Początkowo planowano wystawić trzy zmotoryzowane bataliony, wzmocnione bronią pancerną i artylerią. Dodatko­ wo należało sformować specjalne grupy dywersyjne do działań na zapleczu wroga, złożone z żołnierzy znających język angielski. Wszystkie jednostki miały posiadać amery­ kańskie uzbrojenie i umundurowanie. Jednakże początkowy entuzjazm Skorzenego ostudziły wkrótce wyniki poszukiwań odpowiednich czołgów czy samochodów. Okazało się, iż nawet oryginalnej broni ręcznej wystarczy tylko dla grup specjalnych, natomiast resztę brygady należy uzbroić w sprzęt niemiecki. Jej liczebność została zmniejszona do dwóch zmotoryzowanych batalionów, wzmocnionych 23 czołgami i 14 działami pancernymi oraz słabą artylerią (łącznie 2500 ludzi). Wszystkie pojazdy pomalowano wedle regulaminów amerykańskich, przy czym czołgi Panther starano się upodob­ nić do amerykańskich niszczycieli M10. 150 Brygada Pancerna, bo taki numer został jej przydzielony, stanowiła zlepek kilkunastu różnych kompanii; prawie każda pochodziła z innej dywizji. W jej skład wchodzili żołnierze z wojsk lądowych, Luftwaffe oraz Waffen-SS. Przed bitwą brygada została podzielona na trzy grupy bojowe oznaczone jako X, Y, Z. Miały one za zadanie dotrzeć do Mozy jeszcze przed siłami regularnymi i uchwycić przeprawy w Amay oraz Huy, ewentualnie w Andenne.

85 Osobnym torem toczyły się przygotowania grup spe­ cjalnych, z których utworzono jednostkę „Einheit Stielau". Żołnierze służący w tej formacji pochodzili z całego Wehrmachtu, w tym z Kriegsmarine. Trafiali do jednostki Skorzenego na mocy specjalnego rozkazu OKW z 25 października, nakazującego zgłaszać się żołnierzom zna­ jącym język angielski. Kilkuosobowe zespoły sabotażystów, każdy wyposażony w jeepa i radiostację, miały prowadzić rozpoznanie, niszczyć łączność, atakować szta­ by. Jednak na 150 ludzi wyselekcjonowanych do „Einheit Stielau" tylko ok. 10 znało amerykański slang, 40 do­ skonale posługiwało się angielskim, reszta natomiast jedynie w stopniu zadawalającym. Wymusiło to ogra­ niczenie liczby grup specjalnych, tak aby w każdej znalazł się co najmniej jeden żołnierz z doskonałą zna­ jomością języka obcego. W czasie bitwy właśnie brak wiedzy o różnicach pomiędzy amerykańską a brytyjską odmianą języka angielskiego był przyczyną dekonspiracji części zespołów dywersyjnych. 8 grudnia Hitler doszedł nagle do wniosku, iż dobrym pomysłem byłoby także zrzucenie na zachód od Monschau, w pasie natarcia 6 Armii Pancernej, desantu spadochroniarzy w sile batalionu. Operacji tej nadano kryptonim „Krogulec" (Stosser). Zadanie sformowania odpowiedniej jednostki powierzono doświadczonemu w tej dziedzinie ppłk. Fried­ richowi von der Heydte. Ze względu na czas było to operacja improwizowana. Z 1 Armii Spadochronowej oddelegowano niezbędnych żołnierzy, ale na 1200 strzelców spadochronowych von der Heydtego zaledwie 300 miało należne przeszkolenie. Dla pozostałych planowany skok miał być pierwszym w życiu. Do 12 grudnia grupa została zebrana, a dwa dni później jej dowódcy wydano odpowied­ nie rozkazy bojowe. Desant planowano zrzucić w rejonie na północ od wzgórz Elsenborn, gdzie miał zablokować drogi do Verviers i Eupen, tak aby nie mogły przedostać

86 się nimi alianckie posiłki. Strzelcy spadochronowi mieli oczekiwać tam na nadejście sił 6 Armii Pancernej. Ostatnim kontyngentem wojsk przeznaczonych do ofen­ sywy miały być siły powietrzne. Ponieważ sukces jednostek lądowych zależał od złej pogody, Luftwaffe otrzymała zadania o charakterze pomocniczym. W przypadku nie­ spodziewanej poprawy warunków atmosferycznych zamie­ rzano użyć jej jako parasola ochronnego dla atakujących dywizji. Dodatkowo, co zostało ustalone na wyraźne żądanie oficerów armii, samoloty miały wykonywać zadania sztur­ mowe w ramach wspierania oddziałów lądowych. Gdy Hitler objaśnił zamysł i cele natarcia Góringowi, ten obiecał dołożyć wszelkich starań, aby skoncentrować jak największą liczbę samolotów. Marszałek Rzeszy i naczelny dowódca lotnictwa wymienił wkrótce liczbę 3000 myśliw­ ców, w co trudno było uwierzyć nawet nazistowskiemu dyktatorowi. Goring sięgnął jednak po odtworzone właśnie przez gen. Adolfa Gallanda pułki myśliwskie, broniące dotychczas przestrzeni powietrznej Niemiec. Galland, as myśliwski oraz zdolny organizator, planował rzucić 2500 myśliwców w jednym ataku na nadlatujące formacje bombowców amerykańskich. Dzięki temu „Wielkiemu Uderzeniu", jak nazwano planowaną akcję, zamierzał strącić do 500 maszyn alianckich jednego dnia, co w jego przeko­ naniu powinno zmusić sprzymierzonych do zaprzestania nalotów. Tymczasem Goring zmienił priorytety i przekazał część tych sił na potrzeby „Jesiennej Mgły", niwecząc zamysł swego podwładnego. Pomimo protestów Gallanda i zwracania uwagi na niedostateczne przeszkolenie młodych pilotów, do wsparcia ofensywy skierowano 1492 myśliwce. Wystawiono także 171 bombowców, 91 szturmowców oraz 40 samolotów rozpoznawczych. Do tego doszły jeszcze maszyny transportowe. Jeśli chodzi o jakość sprzętu, to w dziennych jednostkach myśliwskich dominowały Bf 109 i Fw 190 późnych wersji, natomiast do nocnych nalotów

87 bombowych oraz nalotów szturmowych wyznaczono głów­ nie Ju 88 i podstarzałe Ju 87. Nowością była natomiast garstka bombowców odrzutowych Ar 234, które miały działać w ciągu dnia. Liczbę zaangażowanych samolotów należy uznać za znaczną, ale z powodu ograniczeń paliwo­ wych nie można było stale podrywać do lotu wszystkich pułków. Ponadto większość pilotów nie miała doświad­ czenia bojowego.

89

ŚWIADOMOŚĆ ZAGROŻENIA PO STRONIE ALIANTÓW Na początku grudnia 1944 roku najwyżsi rangą dowódcy alianccy na zachodnioeuropejskim TDW nie wierzyli, że wojska niemieckie są jeszcze zdolne do podjęcia strategicznej ofensywy. Cała koncepcja nieustannego nacisku na nieprzyja­ ciela, jaką konsekwentnie realizował gen. Eisenhower, opierała się na przeświadczeniu, iż przeciwnik znajduje się na skraju załamania, zaś ciągłe ataki uniemożliwią mu odtworze­ nie swych sił. Z tego powodu praktycznie każda nowa dywizja, przysłana za Stanów Zjednoczonych, była kierowana na front; nie tworzono też odwodów strategicznych. SHAEF i dowódcy grup armii uwzględniali natomiast możliwość kontrakcji o charakterze lokalnym. Najbardziej prawdopodobne wydawało się to w rejonie Akwizgranu, pierwszego większego miasta niemieckiego opanowanego przez aliantów. Przewidywano również nieprzyjacielskie przeciwuderzenia nad rzeką Roer, mające na celu po­ wstrzymanie natarcia na Kolonię. W obu przypadkach spotkania z główną masą wojsk niemieckich spodziewano się na północ od Ardenów, czyli w rejonie koncentracji także własnych największych sił. Podstawowym źródłem informacji o położeniu i zamia­ rach armii hitlerowskich był dla SHAEF system „Ultra".

Deszyfrował on niemal wszystkie wiadomości, jakie Niemcy wysyłali poprzez urządzenia typu „Enigma". Ponieważ Wehrmacht stosował „Enigmy" do szyfrowania rozkazów na prawie każdym szczeblu dowodzenia, alianci uzyskali dokładny wgląd zarówno w plany armii, jak i zamiary poszczególnych dywizji. Znali rejony działań okrętów podwodnych, kierunki wysyłania pociągów, miej­ sca koncentracji jednostek. Najwyżsi oficerowie sił sprzy­ mierzonych, wtajemniczeni w sposób zdobywania infor­ macji, skwapliwie korzystali z możliwości „Ultry". Rów­ nież dowódcy armii polowych i korpusów otrzymywali dokładne meldunki, przydatne do wykonywanych przez nich w owym czasie zadań. Oni co prawda nie byli zaznajomieni z systemem pozyskiwania danych, jednakże sprawną komunikację z ośrodkami deszyfrującymi zapew­ niali oficerowie łączności specjalnej (Special Laison Officer — SLO). Amerykanie odczytywali też tajne depesze japońskiej ambasady w Berlinie (system „Magie"). Tym razem jednak „Ultra" i „Magie" okazały się mało przydatne. Rozkazy związane z planowaną ofensywą wydawano przez kurierów, nie używając maszyn „Eni­ gma", toteż gen. Eisenhower nie spodziewał się wystąpień zaczepnych ze strony przeciwnika. Również ambasador japoński przekazywał do Tokio informacje wskazujące co najwyżej na lokalne wystąpienia koło Akwizgranu. Wykryto natomiast koncentrację i przerzut na zachodni brzeg Renu nowo utworzonej 6 Armii Pancernej oraz gwałtowny wzrost częstotliwości kursowania pociągów w rejonie obszaru Eifel: z 33 dziennie w październiku do ponad 100 na początku grudnia. Alianci uznali to za koncentrację na wschodnim brzegu Roer sił przed zbliżającą się bitwą, będącą dla Niemców walką o cha­ rakterze obronnym. Aby sparaliżować ten proces, lotnictwo zaatakowało węzły kolejowe, co istotnie opóźniło przy­ gotowania (w rzeczywistości ofensywne), ale nie zdołało

90 ich powstrzymać. Poważnym błędem oficerów wywiadu SHAEF było to, że informacje niepotwierdzone przez „Ultrę" często uznawano za mało wiarygodne. W ten sposób zmarnowano pracę klasycznego wywiadu. Pod koniec listopada wywiad brytyjski w Berlinie wszedł w posiadanie informacji na temat zamierzeń ofensywnych 6 Armii Pancernej. Dostarczyła je żona ambasadora Węgier w Berlinie i ówczesna kochanka SS-Gruppenfuhrera Hermanna Fegeleina. Były to co prawda wiadomości bardzo ogólne, nie wskazujące jeszcze na rejon Ardenów, i może dlatego nie zaniepokoiły one aliantów. Nadesłane dane zinterpretowali bowiem jako przygotowania do bitwy nad Roer lub ewentual­ nego kontrnatarcia na Akwizgran, na co byli przygotowani. O ile taką interpretację można jeszcze zrozumieć, gdyż była logiczną konsekwencją ówczesnego przekonania o moż­ liwościach przeciwnika, o tyle przechwycony rozkaz o odsy­ łaniu na tyły żołnierzy mówiących po angielsku powinien był bardziej zaintrygować wywiad SHAEF. Otóż 30 listopada z wojsk kanadyjskich napłynął raport mówiący o przechwyce­ niu rozkazu, w którym Niemcy poszukiwali w swych szeregach ludzi ze znajomością amerykańskiego slangu lub z doskonałym angielskim. Działania takie wyraźnie wskazy­ wały na przygotowania do działań dywersyjnych. Głębszych wniosków z tego jednak nie wyciągnięto. Informacje o koncentracji wojsk niemieckich w rejonie Ardenów nadsyłały także placówki rozpoznawcze na szcze­ blu korpusów. Lotnicy zwracali uwagę na znaczny wzrost liczby dział przeciwlotniczych w górach Eifel. Zauważono przemarsz 116 DPanc. na południe od Akwizgranu oraz podobny manewr 2 DPanc. Na początku grudnia silny patrol rozpoznawczy napotkał i rozbił jednostkę obser­ watorów artyleryjskich z dywizji pancernej SS (obser­ watorzy przybyli w Ardeny przed siłami głównymi w celu dokonania pomiarów dla artylerii). Do sztabu amerykań­ skiego 8 Korpusu w pierwszej połowie grudnia napływały

91 meldunki o mającej rzekomo nadejść ofensywie nieprzyja­ ciela. Pochodziły one od dezerterów, w tym przymusowo wcielonych do Wehrmachtu Polaków. 14 grudnia Middleton otrzymał informacje o koncentracji środków przeprawowych i saperów po niemieckiej stronie rzeki Our. Jeńcy oraz dezerterzy opowiadali o obecności dywizji pancernych; padła nawet nazwa „Grossdeutschland". Również głównym tematem rozmów Belgów mieszkających w strefie przy­ frontowej stała się domniemana ofensywa. Generałowie Bradley i Eisenhower otrzymali zatem dość dużo sygnałów świadczących o koncentracji wojsk niemieckich w masywie Eifel. Ponieważ obaj uważali, że wróg posiada zdolność do działań ofensywnych wyłącznie o charakterze lokalnym, w ich mniemaniu jego przygotowania świadczyły o planowanym kontruderzeniu na siły 5 Korpusu gen. Gerowa. Korpus ten otrzymał zadanie zdobycia zapór wodnych w re­ jonie Schmidt, niezwykle istotnych dla powodzenia generalnej ofensywy 1 i 9 Armii amerykańskiej. Natarcie to miało się rozpocząć 16 grudnia. Meldunki z 8 Korpusu interpretowano zaś dwojako. Z jednej strony podejrzewano mistyfikację obliczoną na odciągnięcie sił spod Schmidt, z drugiej — słaby kontratak wykonany w tym samym celu. Spokój panował także w sztabie gen. Middletona za­ instalowanym w belgijskim mieście Bastogne. Wzrost nieprzyjacielskiej aktywności zastanawiał, ale tu również wiązano to z planowanym atakiem 5 Korpusu. Dowódca 8 Korpusu przekazał nawet swemu północnemu sąsiadowi, w ramach wspierania natarcia na zapory, jedno ze swych CC 9 Dywizji Pancernej. W przypadku kontrataku Niemców czołgi mogły wesprzeć żołnierzy Gerowa również w obro­ nie. Paradoksalnie Middleton powinien odczuwać pewną satysfakcję z faktu, iż wzmocniono siły przeciwnika na jego odcinku, choć dowodzony przez niego korpus był niebezpiecznie rozciągnięty na dużej przestrzeni. W związku z natarciem na Schmidt realizował on bowiem od początku

92 grudnia operację „Gumowa Kaczka" (Rubber Duck). Pole­ gała ona na pozorowaniu obecności znacznych sił w pasie obrony jego wojsk, co z kolei miało odciągnąć Niemców od wojsk 5 Korpusu. Oczywiście w przekonaniu generała zebrane tu siły nieprzyjaciela nie stanowiły większego zagrożenia i miały charakter defensywny; w najgorszym razie mogły przeprowadzić jakiś lokalny kontratak. Jednym z nielicznych dowódców, którzy dokładniej analizowali możliwość ataku na 8 Korpus, był gen. Patton. Niemniej i on nie uwzględniał w swych kalkulacjach wielkiej ofensywy przez Ardeny. 12 grudnia nakazał swemu sztabowi przestudiować hipotetyczną sytuację, gdzie jeden z korpusów 3 Armii otrzymałby zadanie zwrotu na północ, w celu zaatakowania Niemców uderzających na wojska Middletona. Patton liczył się z takim obrotem wydarzeń, ale wiązał je z planowaną przez siebie ofensywą na Saarbrucken. Uważał, że już po rozpoczęciu natarcia 3 Armii nieprzyjaciel równie dobrze zamiast 8 Korpusu może zaatakować jego 20 Korpus. Natomiast hitlerowskiego uderzenia o charakterze strategicznym zupełnie nie przewi­ dywał, o czym świadczy jego początkowe wykłócanie się z gen. Bradleyem o odebranie mu 10 Dywizji Pancernej i skierowanie jej na północ. Podobnie jak dla Eisenhowera i Bradleya, termin, miejsce, a przede wszystkim skala , Jesiennej Mgły" były dla niego kompletnym zaskoczeniem, do czego przyznał się później w swoich wspomnieniach. Zbieg okoliczności sprawił, iż gdy rankiem 16 grudnia Niemcy rozpoczynali ofensywę, dowódca 12 Grupy Armii opuścił swoją kwaterę w Luksemburgu i udał się do sztabu SHAEF w Wersalu. Bradley pojechał spotkać się z Eisenhowerem w celu przedyskutowania palących kwes­ tii uzupełnień żołnierzy oraz środków transportowych. Pozwolił sobie na to, ponieważ służby rozpoznawcze nie meldowały o niczym nadzwyczajnym, przynajmniej w per­ spektywie najbliższych 24 godzin. Dzień wcześniej szef

93 oddziału rozpoznawczego sztabu 1 Armii napisał w swym raporcie: „Nieprzyjaciel, chcąc podtrzymać morale swych wojsk, ucieka się do propagandy i dlatego dużo mówi o natarciu. Niemniej jednak istnieje możliwość ograniczonych działań zaczepnych, a to w celu osiągnięcia na święta Bożego Narodzenia moralnego „zwycięstwa" na użytek ludności cywilnej. Wielu jeńców wojennych opowiada, że natarcie ma nastąpić między 17 a 25 grudnia, inni znów mówią o obietnicy odbicia Akwizgranu jako świątecznego podarun­ ku dla wodza". Przekonanie o niezdolności Wehrmachtu do działań zaczepnych na dużą skalę było wówczas powszechne wśród alianckich dowódców. W tym samym czasie, gdy Bradley udawał się w czterogodzinną podróż do Wersalu, marszałek polny Montgomery poleciał grać w golfa. Zanim jednak to uczynił, podpisał rozkaz dla 21 Grupy Armii, w następujący sposób charakteryzując w nim przeciwnika: „Nieprzyjaciel prowadzi w tej chwili na wszystkich frontach walki obronne. Znajduje się on obecnie w takiej sytuacji, że nie może rozpocząć żadnych działań zaczep­ nych. Co więcej — za wszelką cenę stara się zapobiec przejściu wojny w fazę operacji manewrowych". Jak widać Niemcom udało się sprostać żądaniu Hitlera, aby przygotowania do operacji pozostały w najgłębszej tajemnicy. Choć sprzymierzeni przechwycili wiele cennych informacji, za zdradę których groziła kara śmierci, nie wyciągnęli z nich właściwych wniosków. Nawet wprowa­ dzona 12 grudnia cisza radiowa, znamienny sygnał działań zaczepnych, nie zaalarmowała SHAEF. W efekcie rankiem 16 grudnia atakującym w Ardenach armiom udało się wywołać całkowite zaskoczenie, zarówno w skali taktycz­ nej, jak i strategicznej.

95

ARDENY, 15 GRUDNIA 1944 ROKU 15 grudnia wieczorem oddziały niemieckie zakończyły zajmowanie pozycji wyjściowych. Tego dnia już wszyscy żołnierze wchodzący w skład atakujących formacji zdawali sobie sprawę, że szykują się do wielkiej bitwy. W pierw­ szym rzucie umieszczono zgrupowania piechoty, które miały przełamać front i otworzyć drogę dla związków pancernych. Morale atakujących było wysokie, panowało powszechne poruszenie. Gęsta, nisko wisząca mgła miała być gwarantem powodzenia operacji. Na północnym skrzydle rozwinęły się siły 6 Armii Pancernej w składzie: — LXVII Korpus gen. Otto Hitzfelda — 272 i 326 DGL. Korpus ten, przekazany z szeregów 15 Armii, po przełamaniu linii przeciwnika i utworzeniu nowej, skierowanej frontem ku północy pozycji, miał wrócić pod jej rozkazy; — I Korpus Pancerny SS Gruppenfiihrera Hermanna Priessa — 1 DPanc. SS „Leibstandarte SS Adolf Hitler", 12 DPanc. SS „Hitlerjugend", 3 Dywizja Strzelców Spado­ chronowych, 12 i 277 DGL. Wsparcie ogniowe miały zapewnić atakującym 388, 402 i 405 KAL (później także 410) oraz 4, 9 i 17 LBR.

W odwodzie 6 Armii Pancernej znajdował się II Korpus Pancerny SS Obergruppenfiihrera Wilhelma Bittricha — 2 DPanc. SS „Das Reich" i 9 DPanc. SS „Hohenstaufen". Na południe od wojsk Dietricha w jednym rzucie rozwinęły się korpusy 5 Armii Pancernej w składzie: — LXVI Korpus gen. Walthera Luchta — 18 i 62 DGL; — LVIII Korpus Pancerny gen. Walthera Krugera — 116 DPanc. oraz 560 DGL; — XXXXVII Korpus Pancerny gen. Heinricha von Luttwitza — 2 DPanc, DPanc. „Lehr" i 26 DGL. Wsparcie ogniowe zapewniały 766 i 401 KAL oraz 7, 15 i 16 LBR, a dodatkowo pułk artylerii skierowany tam z 10 DPanc. SS. Grupę uderzeniową zamykała od południa 7 Armia. Miała ona na swym składzie dwa korpusy armijne: — LXXXV Korpus gen. Baptista Kniessa — 5 Dywizja Strzelców Spadochronowych i 352 DGL; — LXXX Korpus gen. Franza Beyera — 276 i 212 DGL. Oddziały artylerii: 406 i 408 KAL, 8 i 18 LBR. W odwodzie Grupy Armii „B" pozostawała jedynie 79 DGL. Nieco większe odwody znajdowały się w dyspozycji OKW, ale do połowy grudnia nie zakończono jeszcze ich translokacji z 15 Armii, Grupy Armii „G" bądź wprost z Rzeszy. Były to 3 DGPanc, 9, 167, 257 i 340 DGL, 6 Dywizja Górska SS, Brygada Eskorty Wodza oraz Brygada Grenadierów Wodza. Formalnie w ofensywie wziąć miały udział również 10 DPanc. SS i 11 DPanc, jednak stopień ich zużycia wykluczał taką możliwość. Dodatkowo w odwodzie 15 Armii znajdowały się 9 DPanc. oraz 15 DGPanc. W trakcie bitwy zostały one z niej wycofane, a następnie uczestniczyły w ofensywie w szere­ gach 5 Armii Pancernej. Jak wynika z powyższego zestawienia w pierwszym rzucie operacyjnym Niemcy zgromadzili łącznie osiem­ naście dywizji (pięć pancernych i trzynaście piechoty),

96 a w rezerwach atakujących armii utrzymywali dwie kolejne dywizje pancerne. Na tyłach rozlokowano jedenaście dywi­ zji i dwie brygady, ale 10 DPanc. SS, 11 DPanc, 257 DGL oraz 6 Dywizja Górska SS z różnych przyczyn nie wzięły udziału w ofensywie. Ze względu na to, iż przełamania frontu miały dokonać oddziały piechoty, także część pierwszorzutowych dywizji pancernych nie wzięło udziału w początkowych walkach, wchodząc do akcji dopiero 17 grudnia rano. Dotyczy to obu dywizji szybkich I KPanc. SS i dywizji „Lehr". Z tego względu 16 grudnia siła uderzeniowa marszałka Modela nie była aż tak duża, jak mogłoby to się wydawać z zestawień liczbowych, i wynosiła faktycznie piętnaście dywizji, w tym tylko dwie pancerne. Po drugiej stronie frontu, w wyznaczonym pasie ofen­ sywy niemieckiej, swoje pozycje zajmowały dwa korpusy amerykańskiej 1 Armii gen. Courtneya Hodgesa. Na pół­ nocy, od rejonu Monschau po dolinę Losheim, znajdowała się część 5 Korpusu gen. Leonarda Gerowa. Sztab korpusu stacjonował w Eupen. W rejonie Monschau stała doświad­ czona 9 DP gen. Louisa Craiga. Jej przeciwnikiem była tu 272 DGL z LXVII Korpusu. Natomiast na wysuniętych pozycjach pomiędzy Wahlerscheid a Lanzerath rozlokowano 99 DP gen. Waltera Lauera. Dywizja ta przybyła na front 9 listopada i nie miała jeszcze niezbędnego doświadczenia bojowego. Jej zadanie polegało na osłonie rozpoczynającego się 16 grudnia ataku 2 DP gen. Waltera Robertsona na Wahlerscheid. Dodatkowo na tyłach tego zgrupowania znajdowało się jeszcze CCB 9 DPanc. W sumie na liczącym niespełna 30 km odcinku frontu Amerykanie mieli trzy dywizje piechoty i ekwiwalent brygady pancernej, co wedle regulaminów było siłą wystarczającą do skutecznej obrony. Oczywiście 5 Korpus nie zamierzał się bronić, gdyż rozpoczynał kolejną fazę operacji zmierzającej do opanowa­ nia zapór wodnych w rejonie Schmidt. Z tego względu pułki

97 2 DP znajdowały się na tyłach 99 DP i, zgrupowane na jej północnym skrzydle, szykowały się właśnie do natarcia. Rejon Wahlerscheid obsadzały siły 326 DGL, która również miała wystąpić zaczepnie. Natomiast przed frontem 99 DP rozwinęły się oddziały 277 DGL, 12 DGL oraz częściowo 3 Dywizji Strzelców Spadochronowych. Zdecydowanie mniej korzystna dla Amerykanów sytua­ cja panowała w pasie 8 Korpusu, gdzie gen. Middleton zaledwie czterema dywizjami utrzymywał ponad 100kilometrowy odcinek frontu. Pas rozgraniczenia jego wojsk rozpoczynał się na północy w dolinie Losheim, następnie obejmował występ na wzgórzach Schnee Eifel, położonych ok. 15 km na wschód od miasta St. Vith. Dalej na południe linia frontu skręcała nieznacznie na zachód, biegnąc wzdłuż rzeki Our, aż do jej ujścia do rzeki Surę (Sauer), dalej wzdłuż jej biegu do granicy Luksemburga i Francji, gdzie zaczynały się już pozycje 3 Armii. Rzeki Our i Surę były jednocześnie przedwojenną granicą luksembursko-niemiecką. Doliny Losheim, na styku 5 i 8 Korpusów, broniła 14 Grupa Kawalerii płk. Marka Devine'a. Był to samodzielny oddział rozpoznawczy 8 Korpusu, oczywiście zmechanizo­ wany. Liczył 1800 żołnierzy, wyposażonych w samochody pancerne, transportery opancerzone i armaty ppanc. Front koło Losheim był obsadzony wyjątkowo płytko, ponieważ nieliczna 14 Grupa Kawalerii prowadziła obronę punktową, głównie w południowej części doliny. Łączność z roz­ lokowaną na północy 99 DP zapewniały jedynie patrole samochodów pancernych i jeepów. Przeciwnikiem Amery­ kanów była tu część 3 Dywizji Strzelców Spadochronowych oraz elementy 12 i 18 DGL. Dalej na południe znajdowała się 106 DP gen. Allana Jonesa. Żołnierze Jonesa nie mieli żadnego doświadczenia bojowego, gdyż na front przybyli dopiero 10 grudnia, luzując 2 DP przechodzącą do 5 Korpusu. Pomimo to dwa pułki 106 7 — Ardcny 1944-1945

98 DP (422 i 423) obsadziły najbardziej wysunięty na wschód odcinek obrony, wzgórza Schnee Eifel. Obszar ten, leżący po wschodniej stronie Our, był już terytorium niemieckim. To właśnie tu w czasie wrześniowego po­ ścigu w pozycje West Wallu włamała się 4 DP. Gdy wojna manewrowa przeszła w działania pozycyjne, klin okazał się dość kłopotliwy dla słabego liczebnie 8 Kor­ pusu. W tej sytuacji gen. Middleton kazał wysadzić część zdobytych bunkrów i skrócić linię frontu, choć niektóre umocnienia na Schnee Eifel były nadal utrzymywane. Ostatni z pułków 106 DP, to jest 424, osłaniał dwa pozostałe od południowego zachodu. Sztab gen. Jonesa znajdował się w St. Vith. Niemcy zamierzali zaatakować ten odcinek 18, 62 oraz 560 DGL. W centrum ugrupowania korpusu amerykańskiego, na zachodnim brzegu Our, swe pozycje zajmowała 28 DP gen. Normana Coty'ego. Dywizja ta trafiła w Ardeny na wypo­ czynek, po morderczych walkach stoczonych w lesie Hurtgen. Teraz przechodziła właśnie proces odtwarzania i posiadała ok. 80% stanów etatowych. Łączność z 424 pułkiem 106 DP utrzymywał 112 pułk, zaś na południe od niego broniły się kolejno pułki 110 i 109. Sztab 28 DP znajdował się w Wiltz. Przeciwnikami żołnierzy gen. Coty'ego były tu 2 i 116 DPanc, 26 i 352 DGL oraz 5 Dywizja Strzelców Spadochronowych. Prawe skrzydło 8 Korpusu nad rzeką Surę obsadziła 4 DP gen. Raymonda Bartona oraz CCA 9 DPanc. Zgrupo­ wanie pancerne broniło frontu pomiędzy obiema dywizjami piechoty, w rejonie zlewania się rzek Surę i Our. Dalej na południe rozmieszczono trzy pułki 4 DP, niemniej w pasie niemieckiego natarcia znajdowały się tylko 12 oraz część 8 pułku piechoty. 4 DP przybyła do Luksemburga na początku grudnia po ciężkich walkach w lesie Hurtgen i podobnie jak 28 DP, przechodziła proces odbudowy. Niemcy zamierzali zaatakować tu 276 i 212 DGL.

99 Odwodem gen. Middletona było CCR 9 DPanc, roz­ lokowane na tyłach 28 DP w rejonie Bastogne. Dodatkowo, w celu usprawnienia procedur rozkazodawczych, dowódca 8 Korpusu podporządkował sztabowi 106 DP 14 Grupę Kawalerii, zaś na tyłach piechurów gen. Jonesa rozmieścił dziesięć dywizjonów artylerii korpuśnej. Ta draga decyzja spowodowana była brakiem doświadczenia nowej dywizji. Silne wsparcie ogniowe miało — wedle zamierzeń Mid­ dletona — wydatnie wzmocnić eksponowane pozycje 106 DP. Ze względu na szeroki pas obrony Amerykanie nie mogli utworzyć tu zwartego frontu, opierając swe pozycje na dogodnych punktach terenowych. Gniazda opora budowa­ no przy skrzyżowaniach dróg, w miasteczkach, nad brzegami rzek. Dowódcy dywizji tworzyli lokalne odwody, zwykle w sile batalionu z niewielkim wsparciem pancer­ nym. Sytuacja każdej z trzech dywizji piechoty 8 Korpusu była wszelako odmienna. W najbardziej komfortowym położeniu znajdował się gen. Barton, ponieważ jego wojska miały zaatakować oddziały zaledwie dwóch nie­ mieckich dywizji piechoty, podczas gdy Amerykanie mieli nad Surę ekwiwalent brygady pancernej. Z kolei pozycje 28 DP były narażone na zmasowany atak aż pięciu hitlerowskich dywizji, w tym dwóch pancernych. Atutem obrońców był tu silnie zalesiony teren z ubogą siecią dróg oraz rzeka Our. Na jakiś czas odgradzała ona bowiem atakujących grenadierów od wspierających ich czołgów, co w pierwszych godzinach walk miało duże znaczenie. Natomiast 106 DP była nadmiernie rozciągnięta, jej pozycje można było łatwo oskrzydlić, zwłaszcza w rejonie Schnee Eifel. Ostatnia dywizja 8 Korpusu, 9 DPanc. gen. Johna Leonarda, nie istniała jako związek taktyczny. Z drugiej strony jej rozczłonkowanie spowodowało po­ wstanie trzech silnych grup bojowych, będących wyraźnym wsparciem dla oddziałów piechoty.

100 Podczas gdy oficerowie amerykańscy nie zdawali sobie sprawy z nadchodzącej burzy, dowódcy niemieccy zdążyli wydać odezwy do armii, ogłoszone zaraz na początku walk. Marszałek polny von Rundstedt napisał: „Żołnierze frontu zachodniego! Nadeszła wasza wielka chwila. Wielka armia rusza do ataku na Anglo-Amerykanów. Nie muszę wam mówić nic więcej. Czujecie to sami. Ryzykujemy wszystkim. Bierzecie na swe barki święty obowiązek, by dać z siebie wszystko i osiągnąć rzeczy przekraczające ludzkie możliwości dla naszej Ojczyzny i naszego Wodza". Stary marszałek lojalnie wypełnił rozkaz Hitlera, kierując podległych sobie ludzi (faktycznie tylko formalnie) do walki, w której sens i powodzenie nie wierzył. Także odezwy dowódców atakujących armii uderzały w pat­ riotyczne tony i nawiązywały do trudnej sytuacji wojennej. Dietrich wydał rozkaz dzienny: „Żołnierze 6 Armii Pancernej! Stoicie przed wielkim, decydującym wydarzeniem. Wódz wysłał nas na najważ­ niejszy odcinek. To my mamy rozerwać front nieprzyjaciela i wypchnąć go za Mozę. Zaskoczenie jest połową zwycięs­ twa. Pomimo terrorystycznych bombardowań, front we­ wnętrzny wyposażył nas w czołgi, amunicję, sprzęt. Teraz patrzą na nas. Nie pozwolimy im zginąć". Dzień 16 grudnia zapowiadał się mglisty. Śnieg padał sporadycznie i z powodu dodatnich temperatur szybko topniał. Około godz. 16 zaczęło się robić ciemno. Złe warunki atmosferyczne chroniły ześrodkowane dywizje przed atakami lotnictwa aliantów. Była jednak i druga strona medalu. Ardeny utonęły w błocie, którego paraliżu­ jące działanie dowódcy niemieckich związków szybkich tak dobrze poznali podczas wojny na wschodzie. Zdarzało się, że błoto rozstrzygało o losach bitew. To dlatego Napoleon ochrzcił je niegdyś mianem piątego żywiołu.

16 GRUDNIA — PRÓBA PRZEŁAMANIA FRONTU 6 ARMIA PANCERNA

Między godz. 5.30 a 5.40 artyleria niemiecka otworzyła ogień w kierunku wykrytych wcześniej stanowisk nie­ przyjaciela. W zależności od rejonu ostrzał trwał od 30 minut do godziny. Nawała ogniowa była dość intensywna, uszkodziła bowiem poważnie naziemną sieć łączności, jednak nie zadała Amerykanom poważnych strat w ludziach. Przetrwały również stanowiska obronne. Na północnym skrzydle, w rejonie Monschau, działania zaczepne podjęły dywizje LXVII Korpusu. Miasteczko znajdowało się w rękach Amerykanów, ale nie zostało ostrzelane przez artylerię; ponoć z powodu swej zabytkowej zabudowy. 16 grudnia ataki niemieckie rozwijały się w tym rejonie dość niemrawo i nie przyniosły żadnych wyraźnych sukcesów terenowych. Dowodzący korpusem gen. Hitzfeld nie mógł wykorzystać całości swych sił, a to z powodu rozpoczętego w tym samym czasie na jego lewym skrzydle ataku 2 DP. Pułki 9 i 38 amerykańskiej 2 Dywizji Piechoty, wzmocnione dodatkowo dwoma batalionami 395 pułku 99 DP uderzyły rankiem na Wahlerscheid, które obsadzała 326 DGL płk. Kaschnera. W konsekwencji grenadierzy

102 zostali zmuszeni do obrony i tylko niewielka część tej dywizji zachowała zdolność do działań zaczepnych. W ten sposób działania LXVII Korpusu 6 Armii Pancernej zostały na jakiś czas sparaliżowane, gdyż samotna 272 DGL płk. Kosmalli nie mogła pokonać silniejszej od siebie amerykań­ skiej 9 DP. Bardziej skomplikowana sytuacja wytworzyła się w pasie obrony 99 DP. Dowodzący nią gen. Lauer ustawił swoje trzy pułki piechoty w następujący sposób: 395 pułk na północy, 393 w centrum i 394 na południu. 16 grudnia lewoskrzydłowy pułk tej dywizji wspierał natarcie na Wahlerscheid, natomiast pozostałe znajdowały się na swych pozycjach. Ostrzał niemiecki kompletnie zaskoczył żoł­ nierzy, którzy początkowo wzięli go za własną artylerię, wspierającą akcję na północy. Chociaż pomyłka szybko się wyjaśniła, zerwana łączność spowodowała chaos na niż­ szych szczeblach dowodzenia. Gdy działa i wyrzutnie rakietowe umilkły, do szturmu ruszyły niemieckie kolumny piechoty, tylko gdzieniegdzie wspierane przez działa pan­ cerne. Ponieważ rozkazy nakazujące maskowanie przygo­ towań ofensywnych zabraniały intensywnego rozpoznania, atakujący nie wiedzieli zbyt dużo o usytuowaniu pozycji amerykańskich. Dlatego 16 grudniach grenadierzy ludowi w wielu miejscach dostawali się w krzyżowy ogień karabi­ nów maszynowych lub wpadali na pola minowe. Walki miały dramatyczny przebieg, słabo przeszkoleni w zakresie walki piechoty żołnierze niemieccy ponosili kolosalne straty. Obie strony walczyły z determinacją. Amerykanie, z racji zniszczonej sieci łączności, bronili się w wielu izolowanych punktach bez wsparcia i rozeznania w ogólnej sytuacji. Pomimo to maksymalnie wyzyskiwali zalety działań obron­ nych w trudnym terenie, często opuszczając swe stanowiska dopiero po wyczerpaniu amunicji. Na lewym skrzydle 3 batalion 395 pułku (jedyny nie biorący udziału w ataku na Wahlerscheid) odparł rankiem

103 dość słabe uderzenie sił wydzielonych 326 DGL. Jednostka niemiecka została już związana przez 2 DP, dlatego działania zaczepne prowadziła skromnymi siłami. Bardziej zmasowany atak spadł na pozycje 393 pułku, broniącego podejść do grzbietu Elsenborn w okolicach miejscowości Krinkelt i Rocherath. Wykonała go 277 DGL płk. Fiebiga, ale zajadła obrona powstrzymała grenadierów i przez wiele godzin nie potrafili oni wykorzystać swojej przewagi liczebnej. Do najbardziej dramatycznych starć doszło natomiast w pasie odpowiedzialności 394 pułku płk. Dona Rileya. Amerykanie mieli tu odsłonięte południowe skrzydło, a to z racji iluzorycznej łączności z 14 Grupą Kawalerii. Niemcy atakowali czołowo od wschodu 12 DGL oraz od południowe­ go wschodu siłami wydzielonymi 3 Dywizji Strzelców Spadochronowych gen. Wadehna. Do akcji wchodziły jednak nie całe dywizje, lecz działające dość samodzielnie i bez należnej koordynacji grupy batalionowe. Ułatwiało to żołnie­ rzom 394 pułku odpieranie kolejnych fal nacierających. Pomiędzy Lanzerath a Losheimergraben grenadierzy ludowi i spadochroniarze ponieśli kolosalne straty od ognia broni maszynowej i do godzin popołudniowych wdarli się lub przeniknęli zaledwie kilometr w głąb pozycji nieprzyjaciela. Na samej stacji kolejowej Losheimergraben walki z jedną kompanią piechoty amerykańskiej trwały cały dzień, a na drodze do Lanzerath liczący 18 ludzi pluton rozpoznania 394 pułku wyeliminował ok. 300 spadochroniarzy. Dowódcy dywizji piechoty I Korpusu Pancernego SS potrzebowali wielu godzin na rozeznanie się w systemie obronnym nieprzyjaciela. Tymczasem pancerne grupy bo­ jowe oczekiwały z niecierpliwością na wiadomość o uzys­ kaniu przełamania. Najsilniejszą z nich kierował SS-Obersturmbannfuhrer Joachim Peiper, dowódca 1 pułku pancer­ nego SS z 1 DPanc. SS (dowodzonej przez SS-Oberfuhrera Wilhelma Mohnkego). Peiper dysponował ekwiwalentem brygady pancernej, w skład której wchodziły dwie kompanie

104 PzKpfw IV (34 sztuki), dwie kompanie Panther (37 sztuk), niepełny 501 batalion czołgów ciężkich SS (ok. 30 wozów Tiger II), III batalion 2 pułku grenadierów pancernych SS, oddziały artylerii i artylerii plot. (w tym kompania czołgów przeciwlotniczych) oraz saperzy. Ten doświadczony oficer wojsk pancernych i były adiutant Himmlera dysponował znaczną siłą, ponieważ w jego grupie bojowej skupiono praktycznie wszystkie czołgi dywizji. Pomimo to jeszcze przed rozpoczęciem ofensywy narzekał na przydzielony mu sprzęt. Jego zdaniem, pełny batalion Panther byłby znacznie stosowniej szy niż 68-tonowe Tiger II. Te powolne czołgi nie nadawały się do szybkich zagonów pancernych, zaś ich ogromna waga na „dobrych dla rowerów", jak to określił Peiper, drogach Ardenów była prawdziwą zmorą. Formalnie 501 batalion podlegał bezpośrednio dowódcy korpusu, ale na czas rajdu do Mozy przydzielono go do 1 DPanc. SS. Nie mogąc się doczekać wiadomości o przełamaniu frontu, dowódca „Grupy Bojowej Peipera" zdecydował się wspomóc atakującą piechotę. Początkowo zamierzał współ­ działać z grenadierami z 12 DGL gen. Gerhardta Engela, ale wysadzone w tym rejonie przez Amerykanów mosty wykluczyły taką akcję. Skierował się zatem w stronę Lanzerath, gdzie rano został wybity batalion spadochronia­ rzy. Do czasu przybycia czołgów obrońcom skończyła się już amunicja, jego ludzie mieli więc ułatwione zadanie. Pomimo tego dopiero wieczorem, po wydostania się z zatoru drogowego, grupa Peipera mogła rozpocząć natarcie. Jako dodatkowe wsparcie przydzielono jej żołnierzy z 9 pułku strzelców spadochronowych 3 Dywizji. Tymczasem część strzelców spadochronowych walczyła w południowej części doliny Losheim z 14 Grupą Kawalerii, współdziałając tam z 18 DGL płk. Hoffmanna-Schónborna z armii von Manteuffla. Obrońcy byli zbyt słabi, by móc skutecznie odeprzeć niemieckie ataki, niemniej, wykorzys­ tując dogodny teren, prowadzili działania opóźniające.

105 Pierwszego dnia ofensywy nie tylko oddział Peipera, ale również inne grupy szybkie 6 Armii Pancernej straciły wiele godzin na daremnym wyczekiwaniu. Obrona 5 Kor­ pusu nie została przełamana, co zważywszy na styl ataków niemieckich, było całkiem zrozumiałe. Obecność na lewej flance 99 DP pułków z 2 DP była dla hitlerowskich dowódców dużym zaskoczeniem. Sądzili, że dywizja ta stanowiła odwód amerykański, rozmieszczony w dużej odległości od frontu. Zirytowany niepowodzeniami Dietrich zdecydował się wprowadzić rankiem 17 grudnia obie dywizje pancerne I KPanc. SS, choć pierwotnie miały one wejść do boju dopiero po oczyszczeniu przez piechotę dróg. 326 DGL z LXVII Korpusu otrzymała rozkaz zwrócenia się przeciwko 2 DP, co było kolejną, poważną korektą początkowego planu operacji. Gdyby Amerykanie pozostali na swoich pozycjach, wprowadzenie nowych sił pozwoliłoby atakującym wykorzystać wreszcie swą prze­ wagę liczebną i pobić przeciwnika. Stąd niezwykle istotnym czynnikiem była teraz ocena sytuacji w sztabie 1 Armii. Dowodzący 5 Korpusem gen. Gerow przez cały 16 grudnia otrzymywał masę chaotycznych informacji o ak­ cjach zaczepnych nieprzyjacielskich wojsk. Pomimo roz­ poznania znacznych sił przeciwnika, wszystkie dywizje utrzymały swoje pozycje. Nigdzie nie nastąpiło przełamanie, a natarcie 2 DP rozwijało się dość dobrze, choć nie miało to jeszcze przełożenia na konkretne zdobycze terenowe. Stopniowo jednak, z godziny na godzinę meldunki z 99 DP stawały się coraz bardziej alarmistyczne. Niemcy zaczęli przenikać między pozycje obrońców, z wieloma placów­ kami nie było łączności. Gerow skontaktował się z dowódcą 1 Armii, gen. Hodgesem, i poprosił o zgodę na przerwanie własnego natarcia. Uważał, że wysunięte pozycje 99 Dywizji są na dłuższą metę nie do utrzymania, dlatego należy wycofać się ok. 10 km na zachód, na doskonały do obrony grzbiet Elsenborn. Hodges początkowo nie zajął

106 jednoznacznego stanowiska, określając akcję niemiecką jako demonstrację, mającą na celu przerwanie natarcia na Schmidt. W działaniach przeciwnika z 16 grudnia nie dostrzegał on znamion wielkiej ofensywy i jego postawa nie budziła w nim niepokoju, skoro atakujący w najlepszym razie wdarli się kilka kilometrów w głąb linii amerykańs­ kich. Z drugiej strony niejasna sytuacja w pasie 8 Korpusu zmusiła dowódcę 1 Armii do odebrania Gerowowi CCB 9 DPanc, nie mógł on więc wymagać od swego podwład­ nego prowadzenia dalszego natarcia tak osłabionymi siłami. Konkretnych rozkazów ostatecznie nie wydano, ale sztab 5 Korpusu uzyskał wolną rękę oraz obietnicę posiłków. Gerow już pierwszego dnia walk skierował na pomoc 99 DP dwa bataliony 23 pułku z 2 Dywizji. Były one odwodem amerykańskiej grupy uderzeniowej i wsparły teraz w obronie 393 pułk. Do akcji wprowadzono także czołgi samodzielnego 741 batalionu oraz dodatkowe dywizjony artylerii korpuśnej, w tym kilka ściągniętych nawet z 8 Korpusu. Amerykanie przerwali natarcie na Wahlerscheid i rozpoczęli przygotowania do skomplikowa­ nego odskoku na Elsenborn. 5 ARMIA PANCERNA

W odróżnieniu od natarcia 6 Armii Pancernej, uderzenie wojsk von Manteuffla w wielu miejscach nie było poprze­ dzone napadem ogniowym. Dowódcy niektórych dywizji woleli zaatakować bez wsparcia artylerii w celu wykorzys­ tania dodatkowego atutu, jakim było zaskoczenie. Jednak także tutaj nie znano dokładnego położenia stanowisk przeciwnika i jego pól minowych. Dodatkowo w połu­ dniowym pasie natarcia 5 Armii Pancernej, do czasu zbudowania przepraw saperskich, rzeka Our stanowiła coś w rodzaju wielkiego rowu przeciwpancernego, odgradzają­ cego czołgi od piechoty.

107

Na północnym skrzydle armii do natarcia ruszyły 18 i 62 DGL z LXVI Korpusu gen. Walthera Luchta. Korpus ten otrzymał rozkaz okrążenia wysuniętych stanowisk amery­ kańskich na Schnee Eifel i zdobycia miasta St. Vith. Było to zadanie pomocnicze, ale bardzo ważne z racji ogromnego znaczenia jakie miał znajdujący się tam węzeł komunikacyj­ ny. W tym belgijskim miasteczku łączyła się bowiem większość miejscowych dróg. Z racji niewielkiej liczebności Amerykanów natarcie grenadierów ludowych przebiegało tam znacznie sprawniej niż na północy. 18 DGL zaatakowała pozycje 14 Grupy Kawalerii, zmuszając ją do odwrotu. Pomimo tych korzys­ tnych okoliczności lokalne kontrataki oraz błoto spowolniały postępy atakujących. W tych warunkach przebycie 10 km zajęło 18 DGL cały dzień i ostatecznie dopiero w nocy znalazła się ona na tyłach amerykańskich oddziałów bro­ niących się na Schnee Eifel. Od południa w stronę St. Vith nacierała z kolei 62 DGL płk. Kittela, która wdarła się pomiędzy 424 i 423 pułki 106 DP, oddzielając je od siebie. Dodatkowo na pozycje prawoskrzydłowego 424 pułku natarły także oddziały 560 DGL z LVIII Korpusu Pancer­ nego. Grenadierzy 62 DGL atakowali w stronę Schónberg nad Our, gdzie mieli spotkać się z nadchodzącymi od północy żołnierzami 18 DGL. Dla dowodzącego 106 DP gen. Jonesa zamiar odcięcia przez Niemców Schnee Eifel stał się oczywisty około południa. Skontaktował się on zatem z gen. Middletonem, informując go o nieprzyjacielskim natarciu i prosząc o zgodę na wycofanie zagrożonych pułków za Our. Dowódca 8 Korpusu początkowo odmówił. Nakazał utrzymać front do czasu nadejścia posiłków, sam zaś zadzwonił do gen. Hodgesa. Obaj generałowie postanowili wspomóc Jonesa CCB 9 DPanc. (gen. Williama Hoge'a), którego kontratak miał ustabilizować sytuację oraz odrzucić Niemców. Zaalar­ mowane zgrupowanie pancerne ruszyło z północy w stronę

108 St. Vith, wkraczając tam po zmroku. Gdy wieczorem Jones, wobec zamykających się wokół 422 i 423 pułków kleszczy, ponownie poprosił o zgodę na odwrót, złe odczytanie zaszyfrowanej zgody Middletona (w celu ochro­ ny przed podsłuchem używano kodu) spowodowało pozo­ stanie ich na Schnee Eifel. Pomimo to dowodzący 106 DP zamierzał 17 grudnia rano odblokować je podporząd­ kowanym mu właśnie CCB 9 DPanc. Na południe od LXVI Korpusu swe natarcie rozpoczął LVIII Korpus Pancerny. 560 DGL tego korpusu wraz z oddziałami wydzielonymi 116 DPanc, uderzyła na pozycje 424 pułku 106 DP i 112 pułku 28 DP. Obie jednostki amerykańskie utrzymywały przyczółek mostowy na wschodnim brzegu Our z dwoma ważnymi mostami koło miasteczka Ouren. Niedoświadczony 424 pułk płk. Reida przez cały dzień odpierał ataki 560 DGL płk. Langhausera; dopiero wieczorem wyjście na jego lewą flankę 62 DGL zmusiło go do odwrotu. Równie zajadle bronił się pod Ouren 112 pułk płk. Nelsona. Żołnierze amerykańscy zadali duże straty 116 DPanc. oraz 560 DGL, która uniemożliwi im sforsowanie rzeki i stanowiła ogromną przeszkodę dla pojazdów 116 DPanc. i dział pancernych 244 Brygady Dział Szturmowych, wspierających 560 DGL. Wobec zaciętego oporu dowodzący dywizją pancerną gen. von Waldenburg postanowił obejść od południa pozycje obrońców, ale manewr ten pochłonął dużo czasu, przeciągając się do rana 17 grudnia. Z tego powodu także LVIII Korpus pancerny nie zdołał zrealizować zadań przewi­ dzianych na pierwszy dzień ofensywy. Ostatnim korpusem 5 Armii Pancernej był XXXXVII Korpus Pancerny. W pierwszym rzucie uderzył on 26 DGL i 2 DPanc, dywizję „Lehr" pozostawiwszy początkowo w rezerwie. Obie jednostki niemieckie miały za przeciwnika jedynie dwa bataliony 110 pułku płk. Fullera, gdyż trzeci batalion stanowił rezerwę 28 DP. Płk Fuller bronił frontu

109 długości blisko 20 km, w widłach rzeki Our i płynącej do niej równolegle na zachodzie rzeki Clerf. W lasach pomię­ dzy nimi biegła szosa Luksemburg-St. Vith, zwana przez Amerykanów „Skyline Drive". Ponieważ 110 pułk nie miał sił na obsadzenie wszystkich pozycji, poszczególne kom­ panie rozmieszczono na skrzyżowaniach szosy, tak aby mogły one blokować drogi przecinające ze wschodu na zachód „Skyline Drive" oraz przeprawy przez Clerf. 1 ba­ talion bronił Heinerscheid i Mamach, a 3 batalion — Hosingen i Weiler. Sztab płk. Fullera znajdował się w Clervaux. 16 grudnia Niemcy uderzyli formacjami piechoty. 26 DGL zaatakowała w rejonie Hosigen, a grenadierzy pance­ rni 2 DPanc — pod Mamach. Natomiast czołgi i transpor­ tery przez wiele godzin pozostawały po wschodniej stronie Our, gdyż saperzy mieli spore trudności ze zbudowaniem odpowiednich przepraw. Grenadierzy ludowi płk. Kokotta przenikali na tyły amerykańskich punktów oporu, ale te kontynuowały walkę, blokując ruch na drogach i uniemoż­ liwiając rozwinięcie się sił niemieckich. Pułapki minowe, otwieranie ognia z minimalnej odległości, niespodziewane kontrataki ze skrzydeł siłami kompanii przy wsparciu pojedynczych czołgów, wszystko to spowodowało kolosalne straty w szeregach atakujących. Dzięki zręcznej taktyce Amerykanie zdołali utrzymać większość swych stanowisk. Dowodzący 28 DP gen. Coty wsparł płk. Fullera dwiema kompaniami czołgów, ale nie skierował do walki od­ wodowego batalionu piechoty. Gen. Middleton również nie wydał rozkazu przyjścia z pomocą 110 pułkowi całym CCR 9 DPanc, kierując do walki tylko pojedyncze kom­ panie. Pierwszego dnia walk obaj generałowie nie zdawali sobie bowiem sprawy z rozmiarów ofensywy nieprzyjaciela. Skuteczna obrona „Skyline Drive" zdawała się wskazywać, że Niemcy nie ześrodkowali tam jakichś poważnych sił. Tymczasem wieczorem niemieccy saperzy zakończyli bu­ dowę przepraw nad Our i dowodzący korpusem gen.

110 Liittwitz mógł wreszcie wprowadzić do walki swe czołgi. O północy, wykorzystując swoją miażdżącą przewagę liczebną, oddziały 2 DPanc. gen. von Laucherta zdobyły Mamach tym samym otworzyły sobie drogę do Clervaux. Przebieg walk jednoznacznie wskazywał, że 16 grudnia również 5 Armia Pancerna nie zdołała wykonać postawio­ nych przed nią zadań. Obrona 8 Korpusu nie została przełamana. Jednak niekorzystne położenie oraz nadmierne rozciągnięcie amerykańskich 106 i 28 DP dawało Niemcom widoki na sukcesy w dniu następnym. Z drugiej strony przybycie do St. Vith CCB 9 DPanc. zmieniało częściowo układ sił w pasie natarcia LXVI Korpusu, który nie posiadał jednostek pancernych. 7 ARMIA

Gen. Brandenberger już 16 grudnia rozwinął do walki wszystkie swoje jednostki, jednakże, podobnie jak to miało miejsce w starciach na północy, poszczególne dywizje kierowały do ataków jedynie część swych sił. Pozwoliło to obrońcom skutecznie odpierać nieskoordynowane szturmy. Na prawym skrzydle 7 Armii przeciwnikiem LXXXV Korpusu był 109 pułk piechoty 28 DP ppłk. Ruddera. Zajmował on pozycje w miejscu zbiegania się rzek Our i Surę, w zalesionym i dogodnym do obrony terenie. Podjęte rankiem przez oddziały 5 Dywizji Strzelców Spadochronowych płk. Heilmanna i 352 DGL płk. Schmidta ataki w rejonie Vianden zostały przez Amerykanów krwawo odparte i przez resztę dnia Niemcy nie odnieśli w tym rejonie wyraźnych sukcesów. Dalej na południe, gdzie Our wpada do Surę obok miejscowości Wallendorf, zaatakować miała 276 DGL gen. Moehringa z LXXX Korpusu. Jej przeciwnikiem było tu CCA 9 DPanc. dowodzone przez płk. Harrolda. Płk Harrold obsadził swój wąski pas obrony pod Wallendorf jedynie

111 batalionem piechoty zmotoryzowanej, podczas gdy reszta zgrupowania znajdowała się w odwodzie. Atakujący o świ­ cie grenadierzy ludowi zdołali przekroczyć Sflre, ale pozbawieni wsparcia wozów pancernych, nie mogli przeła­ mać amerykańskiej obrony. Co prawda za cenę znacznych strat zdołali zdobyć wieś Bigelbach, jednak kontratak odwodowego batalionu czołgów odrzucił ich z powrotem. Do końca dnia 276 DGL nie zdołała wykonać postawionych przed nią zadań. Drugą dywizją LXXX Korpusu była 212 DGL gen. Sensfussa. Miała ona sforsować Surę w okolicach Echtemach, a następnie rozbić lewe skrzydło 4 DP. Dywizja amerykańska była znacznie rozciągnięta i w pasie niemieckiego natarcia znajdował się tylko 12 pułk piechoty płk. Chance'a. Chociaż na pierwszej linii walczyły jedynie dwa bataliony tego pułku, zdołały one przez cały dzień utrzymać swoje pozycje. Dzięki przewadze liczebnej atakujący obeszli wprawdzie punkty oporu, nie zdołali jednak ich zlikwidować. Po południu gen. Barton wsparł płk. Chance'a zwolnionym z odwodu trzecim batalionem jego pułku i kompanią czołgów z 70 batalionu czołgów. Do końca dnia trwały zażarte walki. Niemcy starali się zdławić opór częściowo odizolowanych batalionów, natomiast Amerykanie próbowali nawiązać z nimi łączność oraz odrzucić przeciwnika za Surę. Wynik walk stoczonych 16 grudnia był dla wszystkich czterech dywizji 7 Armii wysoce niekorzystny. Chociaż ich przeciwnikiem były zaledwie dwa pułki piechoty i zgrupowanie pancerne, Niemcy nigdzie nie zdołali przełamać frontu. Ponieśli za to duże straty. Dogodny dla obrony teren oraz zręczna taktyka pozwoliły Ame­ rykanom odeprzeć wszystkie szturmy. Dzięki wsparciu czołgów mogli oni także organizować kontrataki, co miało istotne znaczenie wobec groźby odcięcia 12 pułku w rejonach Echternach. W odróżnieniu od dowódców armii pancernych, gen. Brandenberger nie posiadał już

112 żadnych odwodów. Stawiało to pod dużym znakiem zapytania możliwość skutecznego kontynuowania natarcia w dniach następnych, zwłaszcza jeśli przeciwnik otrzy­ małby posiłki. PRACA SZTABÓW

Skuteczny opór żołnierzy amerykańskich sprawił, iż dowódcy alianccy, pierwszego dnia hitlerowskiej ofensywy, nie zdawali sobie sprawy z jej skali i wynikających stąd zagrożeń. Sztywna obrona zajmowanych pozycji przyniosła wprawdzie efekt, ale jej kontynuowanie w kolejnych dniach mogło doprowadzić do klęski. Niemcy, po rozpoznaniu systemów obronnych i wprowadzeniu większych sił, mogli rozbić oba korpusy 1 Armii. Jako pierwszy poprawnie zareagował na to niebezpieczeństwo gen. Gerow, wstrzymu­ jąc natarcie 2 DP oraz prosząc gen. Hodgesa o zgodę na odskok w kierunku Elsenborn. Natomiast dowodzący 8 Kor­ pusem gen. Middleton nie był świadomy powagi sytuacji, traktując atak jako jedynie lokalny incydent. Dlatego nakazał 106 DP utrzymać Schnee Eifel, nawet ryzykując jej okrąże­ nie. Liczył, że przekazane mu przez Hodgesa CCB 9 DPanc. przywróci równowagę w pasie obrony tej jednostki. Spośród trzech dowódców dywizji piechoty 8 Korpusu jedynie gen. Barton zareagował na kryzys wystarczająco szybko. W odróżnieniu od gen. Coty'ego, już 16 grudnia przekazał swym podwładnym rezerwy dywizyjne oraz rozpoczął przygotowania do przesunięcia na północ jednego z niezaangażowanych pułków 4 DP. Broniące się desperac­ ko pułki 28 DP nie otrzymały takiej pomocy, za co można było winić w równej mierze jej dowódcę, jak i gen. Middletona. Z kolei gen. Jones chciał wycofać swe jednostki za Our, ale brak jednoznacznej zgody przełożonego po­ wstrzymał go od tego. Gdyby Jones orientował się w skali hitlerowskiego uderzenia, zapewne wydałby stosowne roz-

113 kazy, niemniej aż do rana 17 grudnia (wtedy na północ i południe od St. Vith rozpoznano jednostki pancerne przeciwnika) podzielał pogląd Middletona o lokalnym charakterze wystąpień niemieckich. Chociaż dowódcy 5 i 8 Korpusu mieli początkowo odmienne zdanie na temat skali ataku, obaj wysyłali do sztabu 1 Armii prośby o posiłki. Gen. Hodges uważał wrogie natarcie za demonstrację, mającą odciągnąć Ame­ rykanów od zapór pod Schmidt i nie był skłonny zezwolić na przerwanie działań 2 DP. Odebrał jednak korpusowi Gerowa wspomniane już CCB 9 DPanc, kierując je do St. Vith. Następnie skontaktował się z Eisenhowerem i Bradleyem, którzy przebywali wówczas w Wersalu. SHAEF dowiedziało się o kryzysie w godzinach popołu­ dniowych. Nadsyłane meldunki nie wskazywały jeszcze na poważny kryzys, jednak sytuacja była napięta. Eisenhower, Bradley oraz inni wysocy oficerowie, tacy jak marszałek lotnictwa Arthur Tedder, zastępca Naczelnego Dowódcy SHAEF, czy szef sztabu tego gremium, gen. Walter Smith, uznali niemieckie natarcie za lokalne przeciwuderzenie. Postanowiono jednak wspomóc zaatakowane korpusy dywiz­ jami rezerwowymi 12 Grupy Armii. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności gen. Eisenhower był w bardzo korzystnej sytuacji, ponieważ przygotowujące się do nowej ofensywy armie aliantów wycofały na swe tyły dla wypoczynku blisko dziesięć dywizji. SHAEF mogło teraz sięgnąć po nie bez tracenia czasu na ich luzowanie bezpośrednio z linii frontu. 16 grudnia zdecydowano o wysłaniu w rejon Ardenów dwóch dywizji pancernych. 7 Dywizja Pancerna gen. Roberta Hasbroucka z odwodu 9 Armii miała wesprzeć wysuniętą 106 DP, natomiast 10 Dywizja Pancerna gen. Williama Morrisa z rezerw 3 Armii otrzymała rozkaz przemarszu do Luksembu­ rga i także podporządkowania się Middletonowi. Wydający te dyspozycje Bradley napotkał na opór ze strony gen. Pattona, który wywierał stały nacisk na pozycje 8 — Ardeny 1944-1945

114 niemieckie, a za cztery dni miał przejść do ofensywy. Odebranie mu 10 DPanc. osłabiłoby możliwości zaczepne 3 Armii. Jej dowódca przekonywał Bradleya, że hitlerowski atak jest jedynie demonstracją siły. Ostatecznie jednak Patton musiał ugiąć się przed decyzją przełożonego i wydał Morrisowi stosowne rozkazy. Zaalarmowane w nocy dywizje potrzebowały ok. doby, aby dotrzeć w wyznaczone rejony. 10 DPanc. stała stosun­ kowo blisko granicy z Luksemburgiem, w okolicach Thionville. Miała przebyć 80 km i ześrodkować się w re­ jonie Diekirch nad Surę. 7 DPanc. była zaś rozlokowana nie opodal Eubach, około 100 km od St. Vith. Zanim jeszcze do obu jednostek napłynęły stosowne dyspozycje, Hodges poinformował Middletona, że SHAEF postanowiło wesprzeć go dwiema dywizjami pancernymi. Z kolei dowódca 8 Korpusu przekazał tę wiadomość swym pod­ władnym, przede wszystkim zaś gen. Jonesowi. Obiecując mu na 17 grudnia pomoc 7 DPanc, wpłynął znacząco na zmianę koncepcji bitwy pod Schnee Eifel. W tej sytuacji Jones nakazał bowiem CCB 9 DPanc. wspomóc nie odcinane tam pułki, lecz 424 pułk, spychany przez 560 DGL. Natomiast żołnierzy amerykańskich na Schnee Eifel miały wyswobodzić czołgi Hasbroucka. Chociaż pierwszego dnia alianccy dowódcy bitwy źle ocenili możliwości i zamiary przeciwnika, decyzja skiero­ wania w Ardeny dwóch dywizji pancernych wpłynęła korzystnie na zmianę układu sił. W górzystym, zalesionym obszarze południowej Belgii i Luksemburga nawet pojedyn­ cze jednostki mogły skutecznie opóźniać niemieckie natar­ cie. Oczywiście, na dłuższą metę nie powstrzymałyby ofensywy, ale ich obecność wymuszała na atakujących rozwinięcie większych sił już przed Mozą, a to oznaczało krach pierwotnych planów ofensywnych Niemców.

17-19 GRUDNIA 1944 ROKU — ARDENY W OGNIU 6 ARMIA PANCERNA

Nocą z 16 na 17 grudnia doliną Losheim wyruszyła do walki grupa Peipera. Czołgi przejechały przez zdobyte już Lanzerath, a następnie skierowały się na północny zachód, osiągając rankiem miejscowość Honsfeld i roz­ bijając tam kolumnę z 14 grupy kawalerii. W Honsfeld doszło do pierwszego mordu na jeńcach amerykańskich, 19 do 25 żołnierzy rozstrzelali najprawdopodobniej spa­ dochroniarze towarzyszący SS-manom. Atakujący znaj­ dowali się już wtedy na tyłach 394 pułku i gdyby Peiper nieustannie kierował się na północ, mógłby kolejno zrolować obronę całej 99 DP. Ponieważ jednak jego zadaniem było jak najszybsze dotarcie do Mozy, starał się znaleźć dogodne drogi prowadzące na zachód. Początkowo nacierający ruszyli w stronę wsi Schoppen, ale bezpośredni dojazd do niej okazał się nieprzejezdny z powodu błota. Dlatego zmechanizowana grupa bojowa skręciła na północ i po utwardzonej drodze dotarła do Btillingen, zaskakując tam niewielki oddział saperów oraz kilka lekkich samolotów łącznikowych. Po krótkiej walce miejscowość zdobyto wraz ze znajdującym się w niej

116 składem paliwa liczącym 227 000 litrów. Peiper nakazał jeńcom napełnić baki swoich czołgów, a następnie polecił swoim ludziom zawrócić na południe i wznowić marsz w kierunku zachodnim. Aby rozwiązać problem wziętych do niewoli, których nie było komu przekazać, Niemcy uciekli się do mordu. W Bullingen zabito ich łącznie od 50 do 80. Jeszcze przed południem wozy pancerne Grupy Bojowej Peipera ruszyły ponownie na zachód, drogą na Ligneuville. Jedynie czołowej grupie 1 DPanc. SS udało się znaleźć i wykorzystać lukę między 5 a 8 Korpusem 1 Armii; pozostałe nie miały już tego szczęścia. Peiper maszerował po trasie oznaczonej literą „D" (Losheim-Ligneuville-Stavelot), natomiast natarcie pochodzącej z tej samej dywizji Grupy Bojowej Hansena (dowodził nią SS-Standartenfuhrer Max Hansen; główną siłę tego zgrupowania stanowił 1 pułk grenadierów pancernych SS, wsparty kompanią dział pancernych Jagdpanzer IV/70) rozwijało się powoli w południowej części doliny Losheim, na drodze nazwanej „E". Błoto, nierozpoznane pola minowe i zaskakująco zręczny opór 14 Grupy Kawalerii powstrzy­ mywał wzmocnione elementy 1 pułku grenadierów pancer­ nych SS przez cały dzień 17 grudnia. Żołnierze Hansena nie byli w stanie dotrzymać kroku swym towarzyszom walczącym na północy, przez co ludzie Peipera zostali pozbawieni osłony od południa. Na północ od 1 DPanc. SS rankiem drugiego dnia ofensywy została wprowadzona do walki 12 DPanc. SS, dowodzona przez SS-Standartenfuhrera Hugo Kraasa. Jedno­ stkę tę podzielono na kilka grup bojowych, z których największymi dowodzili SS-Sturmbannfuhrer Siegfried Mul­ ler i SS-Sturmbannfuhrer Herbert Kuhlmann. Dywizji, Jiitlerjugend" przydzielono trzy trasy, oznaczone jako „A", „B" i „C", biegnące u podnóża wzgórz Elsenborn. 16 grudnia wszystkie wytypowane drogi miały zostać oczyszczone przez piechotę, jednak amerykańska 99 DP nie dała się zepchnąć ze

117 swych pozycji. W efekcie czołgi oraz grenadierzy pancerni 12 DPanc. SS musieli, wspólnie z żołnierzami 277 i 12 DGL, przełamać zajadły opór obrońców. Walki toczyły się w terenie zalesionym, gdzie trudno było rozwinąć znaczne siły i gdzie obrońcy urządzali skuteczne zasadzki przeciwpancerne. Gdy jeden ze zmoto­ ryzowanych batalionów wyruszył gruntową trasą „A", ta, po zryciu gąsienicami pierwszych dział pancernych, okazała się nieprzejezdna. Ziemia poza nielicznymi drogami bitymi, była tam tak rozmiękła, że ruch pojazdów mechanicznych w terenie właściwie nie wchodził w rachubę. W tej sytuacji nacierający zostali zmuszeni do skanalizowania stref ataku. Na tyłach I KPanc. SS powstały gigantyczne zatory. Oddziały pierwszorzutowych dywizji piechoty wymieszały się z grupami zmechanizowanymi. Służby regulacji ruchu próbowały rozładować korki, jednakże uboga sieć drogowa czyniła to zadanie niezwykle trudnym. Nocą z 16 na 17 grudnia w fazę realizacji weszła także operacja „Krogulec". Według początkowych planów spadochroniarze von der Heydtego mieli być zrzuceni już po zmroku 15 grudnia, ale problemy z dotarciem na lotniska sprawiły, że do tego czasu zjawiła się na nich zaledwie część grupy. W tej sytuacji operację prze­ sunięto, a strefę zrzutu przeniesiono nieznacznie na po­ łudnie, tak aby objęła również ważną drogę Verviers-Malmedy. Przeprowadzony w końcu desant zakoń­ czył się niepowodzeniem. Niedoświadczeni piloci samolotów transportowych nie potrafili utrzymać szyków i w konsekwencji zrzut skoczków miał miejsce na bardzo dużej przestrzeni, a część samolotów uległa rozbiciu. Rano 17 grudnia von der Heydte zebrał zaledwie garstkę spadochroniarzy, pozbawionych łączności radiowej oraz ciężkiego sprzętu. Dopiero po południu następnego dnia dołączyło do niego ok. 150 strzelców spadochronowych, również uzbrojonych wyłącznie w broń osobistą. Nie

118 były to siły zdolne do konfrontacji z przeciwnikiem i z tego względu niemieccy żołnierze, zamiast blokować drogi, ukrywali się w lesie, oczekując przybycia czołgów 6 Armii Pancernej. Z drugiej strony, znaczny rozrzut desantu, połączony z dezinformującą akcją zrzucania kukieł, wywo­ łał na amerykańskich tyłach psychozę spadochronową. Pojedynczy strzelcy spadochronowi lądowali bowiem na tyłach całego 5 Korpusu. Rankiem 17 grudnia gen. Gerow poinformował swego przełożonego o wzrastającym nacisku niemieckim i rozpozna­ niu po stronie przeciwnika kilku jednostek pancernych. Do tego dochodziła jeszcze konieczność zwalczenia desantu spadochronowego, którego wielkości również nie udało się oszacować. Te wiadomości przekonały ostatecznie gen. Hodgesa, że atak na prawe skrzydło jego armii nie jest jedynie lokalną dywersją. Zezwolił zatem Gerowowi na odskok w stronę Elsenborn oraz zaalarmował odwodową 1 Dywizję Piechoty. „Wielka Czerwona Jedynka", jak nazywano 1 DP z racji jej emblematu, znajdowała się wówczas w odwodzie 7 Korpusu 1 Armii. Jeszcze tego samego dnia żołnierze gen. Clifta Andrusa wyruszyli na południe, a ponieważ 7 Korpus był sąsiadem 5 Korpusu, już 17 grudnia wieczorem wsparli oni w walce 2 i 99 DP. Jednocześnie dowódca 1 Armii poprosił Bradleya i SHAEF o dalsze posiłki. W odpowiedzi z odwodu 9 Armii wysłano w Ardeny 30 Dywizję Piechoty gen. Lelanda Hobbsa. Hodges skierował ją do 5 Korpusu z zadaniem zorganizowania pozycji obronnych nad rzeką Ambleve od Malmedy, poprzez Stavelot do Stoumont, jako zachodnie przedłużenie linii Elsenborn. Dywizja Hobbsa, zwana przez Niemców z racji swej bitności „SS Roosevelta", miała do pokonania większy dystans i mogła przybyć najwcześniej 18 grudnia'. Natomiast 1

Jako ponurą ciekawostkę można podać fakt, iż 30 DP była w czasie bitwy w Normandii i w Ardenach kilkakrotnie bombardowana przez własne lotnictwo, w tym taktyczne. Z tego powodu żołnierze tej dywizji

119 przeciwko spadochroniarzom skierowano z 7 Korpusu CCA 3 Dywizji Pancernej. Po otrzymaniu zgody na odskok gen. Gerow wydał nowe rozkazy. Zadaniem 2 i 99 DP było opóźnianie Niemców i stopniowe wycofywanie się na grzbiet Elsenborn. Tam wzmocniony 5 Korpus miał powstrzymać atakujących. Ponieważ była to trudna operacja, wymagająca sprawnej koordynacji obu jednostek, 99 Dywizja przeszła pod rozkazy gen. Robertsona, który dowodził teraz dwiema dywizjami. W pierwszej fazie, wyznaczonej na 17 grudnia, 9 i 38 pułki 2 DP miały wycofać się pod osłoną 395 pułku na połu­ dniowy zachód z Wahlerscheid ku miasteczkom Elsenborn, Krinkelt i Rocherath. Natomiast pułki 23, 393 oraz 394 powinny były twardo bronić swoich pozycji, bezpośrednio od wschodu powstrzymując napór dywizji 6 Armii Pancer­ nej. W drugiej fazie, obliczonej na 18 grudnia, pułki zajmujące Krinkelt i Rocherath miały osłaniać od północy odwrót drugiej ze wspomnianych grup. Dzięki temu wszys­ tkie jednostki miały do 19 grudnia znaleźć się na wysokości Elsenborn. Rano 17 grudnia na przeprowadzające ten manewr wojska amerykańskie uderzyła część LXVII Korpusu i I Korpusu Pancernego SS. Od północy, w rejonie Wahlerscheid, zaatakowała 326 DGL. Dywizja ta nacierała teraz na południe, co zwiększało presję na obrońców Elsenborn, ale jednocześnie oznaczało osłabienie nacisku LXVII Korpusu pod Monschau. W efekcie prowadziło to do zwężenia, od początku niezbyt szerokiego, pasa natarcia 6 Armii Pancer­ nej. Bezpośrednio od wschodu na Krinkelt-Rocherath uderzyła 277 DGL płk. Fiebiga oraz grupy zmechanizowane 12 DPanc. SS. Przez dwa dni miejscowości przechodziły reagowali nerwowo na obecność jakichkolwiek samolotów. W samoobronie zestrzelili nawet kilka myśliwców bombardujących USAAF. Z powodu przykrych doświadczeń własne lotnictwo nazywane było w 30 DP „US Luftwaffe".

120 kilkakrotnie z rąk do rąk. Obie strony poniosły duże straty w ludziach i pojazdach, ale Niemcom nie udało się sparaliżować manewru odwrotowego gen. Robertsona. Wiele wozów pancernych dywizji „Hitlerjugend" zostało zniszczonych przez niszczyciele czołgów MW z 644 batalionu niszczycieli czołgów oraz czołgi z 741 batalionu. W Krinkelt piechurzy 99 DP, uzbrojeni w bazooki, zapalali z najbliższej odległości wdzierające się do miasteczka Panthery. Również inne pułki amerykańskie, za cenę wysokich strat, zdołały 17 grudnia odeprzeć kolejne fale atakujących grenadierów z 12 DGL i spadochroniarzy 3 Dywizji Strzelców Spadochronowych. Podczas gdy większość I KPanc. SS przez cały 17 grudnia pozostawała zablokowana na linii Rocherath-Krinkelt-Bullingen, a LXVII Korpus otrzymał rozkaz obejścia od południa Monschau, Peiper nacierał dalej, drogą na Ligneuville i Stavelot. Szosę na Ligneuville przecina w miejscowości Baugnez droga z Malmedy do St. Vith. Przed południem przetoczyła się po niej część 7 Dywizji Pancernej jadącej do 8 Korpusu. Gdy po godz. 12.00 dotarły tu niemieckie czołgi, kolumny amerykańskie zdążyły już przejechać. Jako ostatnia podążała na południe bateria „B" z 285 dywizjonu obserwacyjnego artylerii polowej. W 30 pojazdach znajdowało się około 140 żołnierzy pod dowództwem kpt. Rogera Millsa. Ludzie Peipera otworzyli gwałtowny ogień, wywołując panikę wśród zaskoczonych Amerykanów. Wkrótce zaatakowani zaprzestali oporu na rozkaz najstarszego z pozostałych przy życiu stopniem oficera, por. Virgila Lary'ego. Tymczasem główne siły Grupy Bojowej Peipera opuściły już miejsce walki, podążając dalej na zachód. Do pilnowania jeńców pozostawiono jedną kompanię. Jej żołnierze spędzili artylerzystów na ogrodzone pole obok drogi. Wkrótce dokonano tu kolejnego mordu na schwytanych Ameryka­ nach, rozstrzeliwując z broni maszynowej od 61 do 84

121 jeńców. Co najmniej 17 żołnierzy, w tym por. Lary, zdołało jednak uciec na północ i dotrzeć do Malmedy. Tam poinformowali o zbrodni. Wiadomość ta bardzo szybko rozeszła się wśród wojsk amerykańskich, wzmagając ich upór, zaciętość oraz rozbudzając chęć odwetu2. 18 grudnia pierwszy raport o masakrze trafił na biurko Eisenhowera, który zarządził wszczęcie w tej sprawie śledztwa. Czołgi niemieckie dotarły po południu do Ligneuville, gdzie zderzyły się z kilkoma wozami pancernymi 7 lub 9 DPanc. Atakujący zdobyli miejscowość oraz most na rzece Ambleve za cenę jednego czołgu i dwóch transpor­ terów, choć w czasie walki Peiper omal nie stracił życia, gdy jego opancerzony pojazd znalazł się przypadkowo na pierwszej linii ognia. W Ligneuville dokonano tego dnia kolejnych mordów na jeńcach. Tym razem zabito ich ok. 60, a dalszych 15 — na drodze do Stavelot. Właśnie do Stavelot dotarły późnym popołudniem 17 grudnia czołowe elementy zagonu pancernego 1 DPanc. SS. Miasto obsadzali żołnierze 291 batalionu saperów, którzy zdołali powstrzymać nadjeżdżające czołgi. Wobec twardego oporu i zapadających ciemności, Peiper nakazał wstrzymać ataki. Zdecydował się podciągnąć większe siły, w tym artylerię, oraz pozwolił swym żołnierzom na kilka godzin odpoczynku. Jego grupa bojowa przebyła tego dnia ponad 30 km, dokonując lokalnego przełamania frontu, ale był to jednostkowy sukces. Dodatkowo jej szlak był gęsto usłany ciałami zamordowanych jeńców (ich zwłok nikt nie grzebał aż do stycznia). Podczas gdy Grupa Bojowa Peipera dotarła do Stavelot, reszta 1 DPanc. SS nie opuściła jeszcze doliny Losheim. Kilka godzin po wyjeździe niemieckich czołgów z Bullingen, 2

21 grudnia dowództwo amerykańskiego 328 pułku piechoty wydało pisemny rozkaz rozstrzeliwania pojmanych żołnierzy Waffen-SS i spado­ chroniarzy. To okrutne polecenie nie było powszechnie realizowane, ale np. 31 grudnia pod Chenonge rozstrzelano jeńców niemieckich.

122 teren ten ponownie obsadziła 99 DP. Idąca za Peiperem Grupa Bojowa Sandiga (dowodzona przez SS-Obersturmbannfuhrera Rudolf Sandiga) uwikłała się w przewlekłe walki i znacznie wolniej niż planowano poruszała się na zachód. Wieczorem 17 grudnia na północny-zachód od Bullingen, w rejon wsi Butgenbach (Buttgenbach), przybył 26 pułk piechoty ppłk. Edwina Sutherlanda z 1 DP. Obsadził on południową rubież grzbietu Elsenborn, zabezpieczając w ten sposób tyły 2 oraz 99 DP. Szansa podważenia amerykańskich pozycji na Elsenborn została tym samym zaprzepaszczona. Zapis wydarzeń wskazuje, że drugiego dnia ofensywy walki w pasie 6 Armii Pancernej miały bardzo chaotyczny przebieg. Pięć czołowych dywizji piechoty tej armii ponownie nie zdołało przełamać linii nieprzyjaciela. Wobec tych niepowodzeń Dietrich zaczął zwężać pas natarcia, co powo­ dowało gigantyczne zatory drogowe. Czołowe ataki 12 DPanc. SS również zostały odparte z dużymi stratami i SS-Oberstgruppenfuhrer nosił się z zamiarem przesunięcia tej jednostki śladem Peipera. Na tę samą drogę chciał także skierować resztę grup bojowych 1 DPanc. SS, gdyż Hansen nie oczyścił trasy „E", zresztą wyjątkowo błotnistej i prakty­ cznie nieprzejezdnej dla czołgów. Korki drogowe uniemożli­ wiały wprowadzenie do akcji 150 Brygady Pancernej, a desant spadochronowy zawiódł. Skorzeny zwrócił się do sztabu armii z propozycją włączenia się jego jednostki do konwencjonalnej walki, na co dostał wstępną zgodę. Jedynie grupy specjalne zdołały przeniknąć na amerykańskie tyły, wprowadzając tam wkrótce spore zamieszanie, niewspółmier­ ne do swych rzeczywistych osiągnięć czy możliwości. 17 grudnia na kilka godzin podniosła się też mgła, co spowodo­ wało akcje lotnictwa obu stron. To zaskakujące i krótkotrwałe przejaśnienie nie wpłynęło znacząco na przebieg działań, niemniej alianckie myśliwce bombardujące zniszczyły część pojazdów niemieckich, w tym kilka z grupy Peipera.

123 Tymczasem po drugiej stronie frontu siły 5 Korpusu znacznie wzrosły. Wieczorem 17 grudnia Gerow dys­ ponował już pomiędzy Monschau a Malmedy trzema wzmocnionymi dywizjami piechoty oraz pułkiem 1 DP. Reszta tej jednostki oraz 30 DP były spodziewane na­ stępnego dnia. Pomimo skomplikowanego manewru od­ wrotowego, połączona 2/99 DP utrzymywała wyznaczone pozycje. Największe zagrożenie stwarzał czołowy oddział 1 DPanc. SS, zagrażający tyłom 1 Armii i jej kwaterze głównej w mieście Spa. 17 grudnia dla zagrodzenia dróg wiodących na północ wysłano tam wszystkie dostępne oddziały, głównie saperów, choć do walki skierowano nawet kompanie ochrony sztabów. Następnego dnia, wobec dalszych manewrów niemieckiej szpicy pancernej, dowództwo 1 Armii profilaktycznie ewakuowało się do Chaudfontaine. Od rana 18 grudnia 326 DGL od północy, 12 DPanc. SS, 277 i 12 DGL od wschodu oraz część 3 Dywizji Strzelców Spadochronowych od południowego wschodu starały się przełamać amerykańską obronę na podejściach do Elsen­ born. Zajadłe walki trwały wokół Rocherath, Krinkelt, Biillingen. Po pomyślnym manewrze dwóch pułków 2 DP, gen. Robertson rozpoczął proces wycofywania przetrzebio­ nych jednostek 99 DP. Pod osłoną 38 pułku płk. Francisa Boosa odchodziły one stopniowo w stronę masywu Elsen­ born. Żołnierze Boosa wspólnie z 26 pułkiem 1 DP powstrzymywali przez cały dzień zajadłe ataki niemieckie. 12 DGL gen. Engela, przy wsparciu wozów pancernych dywizji „Hitlerjugend", opanowała Bullingen, ale jej natar­ cie na położone dalej na północ Butgenbach załamało się. Nocą z 18 na 19 grudnia Amerykanie zakończyli z sukcesem odskok na Elsenborn, opuszczając zrujnowane Rocherath i Krinkelt. Gen. Gerow zrealizował zatem swój zamiar obsadzenia tych dogodnych do obrony wzgórz. 19 grudnia miał już tam cztery dywizje piechoty (pod Monschau 9 DP,

124 dalej na południe kolejno 99, 2 oraz 1 DP), wzmocnione liczną artylerią i batalionami czołgów oraz niszczycieli czołgów. Dietrich i Fritz Kraemer, szef sztabu 6 Armii Pancernej, zaczęli się zastanawiać nad zaniechaniem ataków w tym rejonie i posłaniem 12 DPanc. SS śladem dywizji „Leibstandarte". Priess przesłał jednak meldunek mówiący o ogro­ mnych korkach drogowych na szosie do Ligneuville oraz kompletnym rozmiękczeniu innych szlaków. Gdyby za­ przestano teraz ataków na Elsenborn, pas natarcia armii zwęziłby się do niespełna 20 km. 19 grudnia było już oczywiste, że słaby LXVII Korpus nie osiągnie sukcesu, zatem rezygnacja także z otwarcia tras „A-C" spara­ liżowałoby całe prawe skrzydło ofensywy. W związku z tym dywizja „Hitlerjugend" miała dalej wspierać piechotę w walce o Elsenborn i Butgenbach. Jeszcze tego samego dnia czołgi SS-Standartenfiihrera Kraasa natarły gwałtownie na majątek Dom Butgenbach, leżący nie opodal właściwego Butgenbach. Broniący tej pozycji żołnierze „Wielkiej Czerwonej Jedynki" otrzymali jednak silne wsparcie ar­ tylerii oraz samobieżnych niszczycieli czołgów M36 z 634 batalionu i atak załamał się z dużymi stratami, a wiele wozów niemieckich zostało kompletnie rozbitych. Podczas gdy 18 i 19 grudnia zewnętrzne skrzydło 6 Armii Pancernej praktycznie tkwiło w miejscu, na zachodzie grupy bojowe 1 DPanc. SS szukały wolnych dróg prowa­ dzących do Mozy. Rano 18 grudnia Peiper wznowił swój marsz na zachód, zaczynając od szturmu na Stavelot, którego obronę zdążył wzmocnić batalion piechoty zme­ chanizowanej. Dwa czołgi Panther z maksymalną szybko­ ścią wykonały szarżę na zbudowaną przez obrońców barykadę. Shermany otworzyły ogień, zapalając jedną z nich, ale ta siłą rozpędu rozbiła barykadę i staranowała dwa amerykańskie czołgi. Inne wozy niemieckie wykorzys­ tały zamieszanie, wdzierając się do miasta. Atakujący

125 przechwycili też miejscowy most, gdyż zamontowane pod nim ładunki wybuchowe nie zadziałały. Stavelot znalazło się na łasce Grupy Bojowej Peipera, która dopuściła się tu kolejnych mordów. Tym razem ofiarami byli miejscowi mieszkańcy, łącznie 93 osoby. Amerykanie odeszli na północ, blokując najkrótszą drogę do Mozy przez Francorchamps. Nie wiedząc, czy zdołają utrzymać tę pozycję, podpalili znajdujący się nie opodal duży skład materiałów pędnych. Jednak droga przez Francorchamps nie inte­ resowała Peipera. Zgodnie z otrzymanymi jeszcze przed bitwą rozkazami, 1 DPanc. SS miała dokonać dalekiego rajdu na zachód i właśnie w tym kierunku ruszyły jej czołgi. Pozostawiwszy w Stavelot niewielkie ubezpieczenie, oddział niemiecki dotarł do Trois Ponts, gdzie znajdowały się kolejne mosty na zlewających się w tam rzekach Salm oraz Ambleve. Broniąca ich kompania C z 51 batalionu saperów nie została zaskoczona atakiem i w trakcie walk wysadziła przeprawy. Nie mając ciężkiego sprzętu sapers­ kiego, grupa bojowa ruszyła na północ, wzdłuż wschodniego brzegu Ambleve, szukając dogodnego miejsca do jej sforsowania. Kilka kilometrów dalej, w Cheneux, zdobyto nawet most, ale o dość małej nośności. Na podejściach do niego wozy pancerne zostały ponownie zaatakowane przez amerykańskie myśliwce bombardujące, które zapaliły kil­ kanaście pojazdów. Droga została zatarasowana, zaś grena­ dierzy pancerni oraz towarzyszący im strzelcy spado­ chronowi skryli się w okolicznych lasach. Wkrótce mgła powróciła, ale marsz wznowiono dopiero po dwóch godzi­ nach, szukając dalej na północy mostów mogących utrzy­ mać ciężkie czołgi. W Cheneux pozostawiono oddział osłonowy, zaś przez tamtejszą przeprawę wysłano na zachód tylko jednostkę rozpoznawczą. Reszta formacji ruszyła dalej, wzdłuż Ambleve. Gdy Amerykanie odbili później Cheneux, znaleźli tam ciała 40 swoich towarzyszy, naj­ prawdopodobniej wziętych do niewoli 18 grudnia.

126 Grupa Peipera manewrowała w poszukiwaniu dogodnych przepraw, jednak na widok nadciągającego przeciwnika drobne formacje saperów wysadzały kolejne mosty. Po minięciu La Gleize, gdzie według amerykańskiej prokura­ tury zabito do 60 jeńców, wieczorem 18 grudnia czołowy oddział 1 DPanc. SS podszedł pod Stoumont. Miasteczko zostało przygotowane do obrony i dlatego Peiper zdecydo­ wał się uderzyć na nie dopiero rano. W odróżnieniu od działań z 17 grudnia, kolejny dzień natarcia nie przyniósł mu już takich sukcesów. Atakujący pokonali zaledwie ok. 12 km, kilkakrotnie zmieniając kierunek marszu. Amery­ kanie zdołali wysadzić większość mostów, Niemcy nato­ miast nie zdobyli paliwa dla swych czołgów. Ze względu na brak kontaktu z własnymi jednostkami zaopatrzeniowy­ mi, zaczynał to być dość poważny problem. Łączność radiowa ze sztabem Mohnkego rwała się, idąca w drugim rzucie Grupa Bojowa Sandiga pozostawała w tyle. Tymczasem na lewym skrzydle 1 DPanc. SS ludzie Hansena dotarli 18 grudnia tylko do Born i Poteau, leżących na południe od Ligneuville. Dopiero teraz zdołali pobić 14 Grupę Kawalerii. Cofający się na zachód oddział rozpo­ znawczy 8 Korpusu został rozbity, tracąc większość sprzętu bojowego. Grenadierzy pancerni pozowali swym kamerzys­ tom na tle zdobycznych samochodów pancernych, udając że odnieśli wielki sukces militarny. W rzeczywistości trzeciego dnia podjętej przez 6 Armię Pancerną ofensywy znajdowali się zaledwie 25 km od swych pozycji wy­ jściowych. Błoto, opłakany stan dróg oraz amerykański opór do tego stopnia spowolniły Grupę Bojową Hansena, że 18 grudnia Mohnke nakazał idącej za nią w drugim rzucie Grupie Bojowej Knittela wyminąć ją od północy i przez Stavelot nawiązać kontakt z Peiperem. Dowódca dywizji „Leibstandarte" obawiał się odcięcia szpicy swej dywizji. Dlatego pozostałe grupy bojowe miały jak naj­ szybciej za nią podążyć.

127 Podczas gdy Peiper poszukiwał dróg na zachód, 18 grudnia z północy nadciągała nad Ambleve amerykańska 30 DP. Jej zadaniem było powstrzymanie na szerokim froncie włamujących się formacji 1 DPanc. SS. Chociaż poszczególne pułki gen. Hobbsa działały właściwie poje­ dynczo i dość samodzielnie (cała dywizja była rozrzucona na przestrzeni 30 km), to ograniczone wyłącznie do głównych dróg manewry niemieckich wojsk ułatwiały obronę. Łączność z walczącą na masywie Elsenborn 1 DP miał zapewnić 120 pułk, skierowany do Malmedy. Pułk 117 blokował drogę ze Stavelot na Spa, 119 pułk miał zaś zatrzymać marsz grupy Peipera. Nocą z 18 na 19 grudnia 3 batalion tej jednostki wzmocnił obrońców Stoumont. 30 Dywizja dysponowała wsparciem samodzielnych batalio­ nów czołgów i skuteczną bronią przeciwpancerną. Bardzo groźne były zwłaszcza przeciwlotnicze działa kal. 90 mm, przystosowane do zwalczania celów lądowych. Wieczorem 18 grudnia część sił złożonej głównie z lek­ kich pojazdów rozpoznawczych oraz transporterów opan­ cerzonych (batalion rozpoznawczy) grupy Knittela przeje­ chała przez Stavelot. Miasto obsadzały wciąż bardzo słabe siły niemieckie i gdy po zmroku od północy zaczęli kontratakować Amerykanie, ubezpieczenia 1 DPanc. SS nie były w stanie ich powstrzymać. Rankiem 19 grudnia 1 batalion 117 pułku, przy wsparciu wozów pancernych, odbił Stavelot, odcinając tym samym Peipera od reszty macierzystej dywizji. Generał Hodges zdecydował się także wysłać w rejon walk resztę 3 DPanc, pozostawiając na tyłach frontu jedną jej brygadę do walki z desantem spadochronowym. Nie zdając sobie sprawy z zagrożenia na swych tyłach, dowódca czołowej grupy bojowej dywizji „Leibstandarte" zaatakował o świcie Stoumont. Walki miały zajadły charakter. Dzięki swojej przewadze liczebnej SS-mani i strzelcy spadochronowi po dwóch godzinach wyparli

128 z miasteczka 3 batalion 119 pułku. Według amerykańskiej prokuratury wojskowej, część z wziętych do niewoli w Stoumont żołnierzy tego batalionu w liczbie osiem­ dziesięciu została następnie zamordowana. Panthery ruszyły dalej na północ, ale przy miejscowej stacji kolejowej natknęły się na kolejną linię obrony. Piechotę wspierały tu czołgi 740 batalionu oraz dwie baterie dział 90 mm. Ich pociski zapaliły nacierające czołgi, zmuszając niemiecką kolumnę do odwrotu. Do końca dnia Peiper nie zdołał już przełamać obrony 3 batalionu i jego rajd ku Mozie właściwie dobiegł końca. Odcięty od głównych sił dywizji, pozbawiony paliwa, z niewielkim zapasem amunicji, musiał teraz przejść do obrony okrężnej. Wysłany na zachód z Cheneux oddział rozpoznawczy został zatrzymany przez 2 batalion 119 pułku i odrzucony do tego miasteczka. Dodatkowo od południowego za­ chodu w kierunku na Cheneux oraz Trois Ponts zaczęły nadjeżdżać kolumny kolejnej dużej amerykańskiej jed­ nostki, tym razem 82 Dywizji Powietrznodesantowej gen. Jamesa Gavina. Gavin, pełniący przejściowo także obowiązki dowódcy 18 Korpusu Powietrznodesantowego, zameldował się w sztabie 1 Armii 18 grudnia, anonsując nadciągających spadochroniarzy. Hodges nakazał mu wtedy skierować ich w rejon przełamania 1 DPanc. SS, tak aby zablokowali ją od zachodu. 19 grudnia pierwsze bataliony 504 i 505 pułków piechoty spadochronowej zaczęły włączać się do bitwy. Ludzi Peipera wspomagała w niej także część żołnierzy SS-Sturmbannfuhrera Gustava Knittela, gdyż po bitwie samochody pancerne z tej formacji znaleziono przy wrakach czołgów 1 pułku pancernego SS. Podczas gdy Amerykanie zwiększali swój potencjał, po drugiej stronie frontu gen. Mohnke zintensyfikował wysiłki mające na celu przywrócenie łączności z czołową grupą swojej dywizji. Grupa Bojowa Sandiga otrzymała

S

Samochód pancerny SdKfz 234/1 wraz z desantem sfotografowany w pierwszych dniach ofensywy. Pojazd należał do 1 pancernego bata­ lionu rozpoznawczego 1 DPanc. SS (SS-Pz.AufkI.Abt. I.), dowodzonego przez SS-Sturmbannfuhrera Gustava Knittela

Załoga amerykańskiego czołgu M5A1 z 2 DPanc. w czasie przerwy w działaniach bojowych. Początek stycznia 1945 roku Niemieckie działo pancerne Jagdpanzer W/70 z 1 batalionu niszczycieli czołgów 1 DPanc. SS (SS-Pz.Jg.Abt. I.). Rejon Poteau, 18 grudnia 1944. Wozy te podporządkowano Grupie Bojowej Hansena Żołnierze amerykańscy oglądają uszkodzony i porzucony czołg niemie­ cki PzKpfw V PantherAusl G z 9 DPanc.

Sherman M4A3 (76mm) z 774 batalionu czołgów mija porzucony czołg Panther. Połowa stycznia 1945 roku

^J

M10 z 773 batalionu niszczycieli czołgów w drodze na nowe stanowisko bojowe. Styczeń 1945 roku. Podczas walk obronnych silnie uzbrojone wozy MW i M36 wykazały wysoką skuteczność w zwalczaniu pojazdów pancernych przeciwnika Amerykański samochód Dodge WC-62 mija zepsuty niemiecki czołg ciężki Tiger II. Rejon La Gleize, początek stycznia 1945 roku. Czołg ten należał pierwotnie do 2 kompanii 501 batalionu czołgów ciężkich SS (schwere SS-Panzer-Abteilung 501), podporządkowanej Grupie Bojowej Peipera

Niezamierzony symbol porażki. Strzelec karabinu maszynowego z 1 pu­ łku grenadierów pancernych SS (SS-Pz.Gren.Rgt. I.), wchodzącego w skład Grupy Bojowej Hansena, pozuje do propagandowego filmu. Rejon Poteau, 18 grudnia 1944 roku. W rzeczywistości Poteau znaj­ dowało się stosunkowo blisko niemieckich pozycji wyjściowych. Tym­ czasem według planów ofensywy Grupa Bojowa Hansena powinna znajdować się wówczas już nad Mozą

Udręczeni walką i pogodą żołnierze amerykańscy w czasie przerwy na oosiłek. Styczeń 1945 roku

Ofensywa niemiecka spowodowała ucieczkę z zagrożonych rejonów wielu mieszkańców południowej Belgii i Luksemburga

Grupa jeńców amerykańskich pędzona błotnistą drogą. Zdjęcie wykona­ no w pierwszych dniach ofensywy niemieckiej

129

Żołnierze z 4 DPanc. na ośnieżonych polach południowych Ardenów. Styczeń 1945 roku Obsługa armaty ppanc kal. 57 mm z amerykańskiej 83 DP na stanowis­ ku bojowym. Połowa stycznia 1945 roku

rozkaz zdobycia od wschodu Stavelot, natomiast Grupa Bojowa Hansena idąca drogą „E" (Bom-Wanne-Trois Ponts) — uderzenia od południa na Trois Ponts. Po pokonaniu 14 Grupy Kawalerii Hansen miał teraz stoczyć bój ze spadochroniarzami Gavina. Po czterech dniach walk 6 Armia Pancerna nie zdołała wykonać postawionego przed nią zadania dotarcia do Mozy. LXVII Korpus i I KPanc. SS odrzuciły przeciwnika tylko 10 km na zachód. Zaledwie jedna niemiecka dywizja pancerna przerwała front na styku dwóch korpusów amerykańskich, wdzierając się na głębokość blisko 50 km. Jednakże 19 grudnia rajd rozczłonkowanej 1 DPanc. SS został powstrzy­ many, a jej najsilniejszy wydzielony oddział — zablokowa­ ny. Dietrich wciąż nie wprowadził do akcji II KPanc. SS. Niepowodzenie natarcia pod Monschau i uporczywa obrona 5 Korpusu u podnóży wzgórz Elsenborn zawęziły pas natarcia niemieckiego, uniemożliwiając sprawne wprowa­ dzenie formacji drugiego rzutu, które mogłyby wesprzeć czołową dywizję pancerną. Według pierwotnych zamierzeń, jako jedną z głównych dróg dojazdowych chciano wykorzy­ stywać szosę przez St. Vith, ale 19 grudnia to położone na południe od doliny Losheim miasto wciąż pozostawało w rękach Amerykanów. 5 ARMIA PANCERNA

W nocy z 16 na 17 grudnia na prawym skrzydle armii von Manteuffla 18 i 62 DGL zamknęły pierścień okrążenia wokół 422 oraz 423 pułków 106 DP, zaś 424 pułk spychany był w stronę St. Vith przez 560 DGL. Zgodnie z przyjętym planem, gen. Jones zamierzał 17 grudnia rano kontratako­ wać 560 Dywizję CCB 9 DPanc, natomiast obie jednostki korpusu Luchta — czołgami z dywizji Hasbroucka. O świ­ cie, w przekonaniu, iż lada chwila w mieście pojawią się Shermany 7 DPanc, amerykański generał rzucił CCB gen. 9 — Ardeny 1944-1945

130 Williama Hoge'a na pomoc 424 pułkowi. Gdy kontmatarcie ruszyło, w St. Vith zjawili się kolejno gen. Bruce Ciarkę (CCB 7 DPanc), a po nim gen. Hasbrouck, jednak bez wojska. Wyjaśnili oni, że część dywizji przybędzie do miasta najwcześniej w godzinach popołudniowych, nato­ miast reszta sił dopiero po zmroku. Błoto, zatory drogowe, pierwsi uciekinierzy, wkradający się w szeregi chaos — wszystko to opóźniało marsz wojsk zmechanizowanych3. W tej sytuacji plan dowódcy 106 DP legł w gruzach. Natychmiast wstrzymano akcję zaczepną na południu, ściągając do niemal bezbronnego miasta wozy bojowe CCB 9 DPanc. Pod osłoną czołgów cofał się w tym kierunku także 424 pułk płk. Reida. Amerykanie rozpoznali na północ od St. Vith elementy 1 DPanc. SS, na południu zaś — 116 DPanc. Dopiero w tym momencie sztab 106 Dywizji zdał sobie sprawę ze skali niemieckiego uderzenia. Gen. Jones koncentrował wokół miasta wszystkie dostępne siły i szykował się na atak, w jego mniemaniu nieuchronny, hitlerowskich czołgów. Dietrich oraz von Manteuffel nie zamierzali jednak rzucić dywizji pancernych na St. Vith. Zgodnie z wyraźnymi rozkazami samego Hitlera, związki szybkie miały omijać duże gniazda oporu i, nie oglądając się na skrzydła, przeć ku Mozie. Bronione miasta miały zdobywać dywizje piechoty. Teoretycznie był to słuszny plan, zgodny z dokt­ ryną wojsk zmechanizowanych. Jednakże to, co doskonale sprawdzało się na otwartych przestrzeniach, w zalesionych Ardenach było mrzonką. Większość dróg na tym obszarze wiodła bowiem przez miasta. Niemieckie dywizje pancerne, realizujące rozkaz obejścia, musiały nacierać wąskimi i błotnistymi duktami leśnymi. W tej sytuacji związki szybkie poruszały się z prędkością piechoty. Dodatkowo 3

A jednak 7 DPanc. zdążyła przejechać, zanim Grupa Bojowa Peipera przecięła drogi na południe. Teoretycznie powinna ją jeszcze powstrzymać grupa Hansena, ale ta 17 grudnia tkwiła niemal na pozycjach wyjściowych.

131 opór choćby plutonu Amerykanów jeszcze bardziej to opóźnienie zwiększał. 17 grudnia właściwie nikt w sztabach obu armii pancernych nie doceniał znaczenia węzła drogo­ wego jakim było St. Vith. Miasto miała zdobyć 18 DGL płk. Hoffmana-Schonborna, ale zaangażowała się w walkę z okrążonymi na Schnee Eifel pułkami amerykańskimi. Kierunki natarcia wojsk pancernych ustalono tak, że prze­ cinały one od północy i południa drogi dojazdowe do St. Vith. Wedle niemieckich planów, miasto powinno paść pod naporem jednej dywizji grenadierów, ponieważ zostałoby szybko odcięte od posiłków. A jednak 7 Dywizja Pancerna zdołała do niego dotrzeć. Gdy 17 grudnia LXVI Korpus oblegał część 106 DP, wysyłając na zachodni brzeg Our jedynie patrole rozpo­ znawcze, dalej na południe oba korpusy pancerne von Manteuffla wzmogły wysiłki zmierzające do rozerwania frontu 28 DP. Już w nocy grenadierzy pancerni z 2 DPanc. wsparci przez swoje czołgi, zdobyli Mamach i natarli następnie na Clervaux. Rankiem gen. Coty rzucił do kontrataku rezerwowy 2 batalion 110 pułku, niemniej także on został zmuszony do odwrotu, ponosząc przy tym ciężkie straty. Aby powstrzymać nacierających z rejonu Bastogne, ściągnięto ostatnią kompanię czołgów CCR 9 DPanc. Przewaga Niemców była tu jednak miażdżąca. Zajadłe starcia w rejonie Clervaux trwały do zmroku, kiedy to 2 Dywizja Pancerna rozbiła ostatecznie 110 pułk. Dowo­ dzący nim płk Fuller dostał się do niewoli. Aby przyspieszyć moment przełamania, von Luttwitz wprowadził na połu­ dniowym skrzydle XXXXVII KPanc. również dywizję „Lehr", ale uboga sieć drogowa, błoto oraz opór niedobit­ ków z 110 pułku nie pozwoliły mu skutecznie jej wykorzys­ tać 17 grudnia. Jako pierwsza na wolną przestrzeń operacyjną wyszła tego dnia 116 DPanc. z LVIII KPanc. Rezygnując z czaso­ chłonnego zdobywania Ouren, bronionego od czoła przez

132 112 pułk dywizja pancerna obeszła je od południa, sfor­ sowała Our i, wykorzystując powodzenie 2 DPanc, oskrzyd­ liła pułk płk. Nelsona. W związku z tym Amerykanie zaczęli wycofywać się na północ, w stronę St. Vith. Niemcy nie nacierali w tym kierunku. Wieczorem 17 grudnia czołgi gen. von Waldenburga ruszyły na zachód, chcąc jak najszybciej dotrzeć do Mozy. Za dywizją szybką przemieszczała się 560 DGL, jednak miejscowe drogi były tak błotniste, że dojechanie do odległego o 25 km w kierun­ ku zachodnim Houffalize zajęło wozom bojowym LVIII KPanc. blisko dwa dni. Ponieważ większość szos w tym rejonie biegła z północy na południe, a zatem przeciwnie do ruchu korpusu, nacierające oddziały poruszały się czasem wręcz zygzakiem. Tymczasem Amerykanie umacniali swe pozycje na lewym skrzydle 8 Korpusu. 106 DP została rozczłon­ kowana na grupę broniącą się na Schnee Eifel oraz 424 pułk walczący na południe od St. Vith. Miasta broniła także CCB 9 DPanc. oraz napływające właśnie oddziały 7 DPanc. Generałowie Jones i Hasbrouck dowodzili teraz wspólnie, w oparciu o koleżeńskie porozumienie, choć Middleton powinien wyznaczyć jednego głównodowodzą­ cego w tym sektorze. 18 grudnia amerykańskie pozycje wokół St. Vith, przybrawszy kształt podkowy, były już solidnie obsadzone. Północny oraz północno-wschodni odcinek obrony powierzono 7 DPanc, natomiast połu­ dniowo-wschodni i południowy — CCB 9 DPanc. wraz z 424 pułkiem. Od południa nadciągnął również 112 pułk 28 DP, po rozpadzie dywizji gen. Coty'ego podporząd­ kowany przez dowódcę 8 Korpusu obrońcom miasta. Do linii 7 DPanc, po porażce pod Poteau, zdołały także dotrzeć resztki 14 Grupy Kawalerii. Niemcy postanowili zdobyć tego dnia St. Vith. Man­ teuffel nakazał atak 18 i 62 DGL. Żadna z dywizji nie mogła jednak w pełni zaangażować się w wypełnianie

133 tego rozkazu z powodu związania części ich jednostek pod Schnee Eifel. Mimo wszystko grenadierzy ludowi uderzyli z dużą gwałtownością, ale Amerykanie odparli natarcie bez większych trudności. Niepowodzenie LXVI Korpusu można łatwo wytłumaczyć, porównując siły: dwie niepełne dywizje piechoty walczyły przeciwko wzmocnionej dywizji pancernej. Powstrzymanie ataku na St. Vith spowodowało kolejne komplikacje w niemieckich planach. Ogromne zatory drogowe nakazywały zdobyć miasto jak najszybciej, gdyż utrzymywanie go przez Amerykanów ograniczało swobodę ruchów obu armii pancernych i praktycznie oddzielało je od siebie. Jednakże 5 Armia Pancerna wprowadziła już do walki wszystkie swoje dywizje, nie mogła zatem wesprzeć gen. Luchta. Dlatego marszałek polny Model poinformował von Manteuffla, iż przekazuje pod jego rozkazy Brygadę Eskorty Wodza płk. Otto Remera (wsła­ wionego likwidacją puczu w Berlinie 20 lipca 1944 r.). BEW miała zaatakować północną linię obrony wokół St. Vith przy jednoczesnym natarciu od wschodu obu dywizji z korpusu Luchta. Realizacja tego rozkazu okazała się poważnym problemem, ponieważ z powodu zako­ rkowania tyłów oraz rozmiękłych dróg czołgi i działa pancerne Remera potrzebowały aż dwóch dni, by dotrzeć na pozycje wyjściowe do ataku. Oczekując kolejnych natarć przeciwnika, gen. Jones nie zdecydował się na próbę odblokowania odciętych pułków swej dywizji. Nakazał natomiast, aby pułki 422 i 423 same wywalczyły sobie przejście za Our i dołączyły do obrońców St. Vith. Nocą z 18 na 19 grudnia, realizując rozkaz dowódcy 106 DP, oba pułki podjęły wysiłek wyjścia z okrążenia. W warunkach nocnych, przy ograniczonych możliwościach manewru oraz wobec braku doświadczenia bojowego nie było to zadanie łatwe. W czasie koncentracji nastąpiło spore zamieszanie; Amerykanie ostrzeliwali się

134 wzajemnie. Gdy sytuację wyjaśniono, niemiecka artyleria obłożyła pozycje na Schnee Eifel gwałtownym ogniem, powstrzymując kontratak. W tej sytuacji 19 grudnia dowód­ cy okrążonych, pułkownicy Deschenaux i Cavender, podjęli decyzję o kapitulacji. Niektórzy żołnierze nie posłuchali rozkazu. W małych grupach zaczęli przebijać się do St. Vith. Jednak ponad 7000 poszło do niewoli. Była to największa kapitulacja wojsk USA na europejskich frontach. Długie kolumny jeńców, eskortowanych przez młodych, niemieckich strażników, ruszyły na wschód. Znany pisarz amerykański Kurt Vonnegut jr., który w młodości trafił do niewoli w Ardenach, nazwał ten pochód „rzeką upokorzo­ nych żołnierzy". Pomimo klęski na Schnee Eifel, obrońcy St. Vith trzymali się twardo. Samego miasta broniło CCB 7 DPanc. gen. Clarke'a, północnego odcinka od Vielsalm do Poteau — CCR tej dywizji, zaś dalej na wschód, pomiędzy Poteau a Rodt, pozycje zajęły jednostki CCA płk. Dwighta Rosebauma. Na południu ulokowały się CCB 9 DPanc. oraz 424 pułk piechoty, a na południowym zachodzie, między rzekami Our a Salm, — 112 pułk 28 DP, podporządkowany teraz 106 DP. Amerykanie atakowani byli od wschodu przez LXVI Korpus, od północy ich pozycje obchodził I KPanc. SS (do 20 grudnia faktycznie tylko Grupa Bojowa Hansena), od południa — LVIII KPanc. Do czasu dotarcia na front Brygady Eskorty Wodza obrońcy mieli faktycznie przewagę nad atakującymi, ale ryzyko wejścia do bitwy na skrzydłach niemieckich dywizji pancernych wymuszało postawę defensywną. 18 i 19 grudnia na południe od St. Vith dwa korpusy pancerne 5 Armii Pancernej zbliżały się powoli do Bastogne, jednego z większych miast w Ardenach i ważnego węzła drogowego. Rano 18 grudnia, dzięki rozbiciu 110 pułku, odepchnięciu na północ 112 pułku oraz odrzuceniu na zachód (z poważnymi stratami) CCR 9 DPanc, Niemcy

135 wybili w liniach amerykańskich liczącą ok. 30 km dziurę. Bezpośrednio na Bastogne nacierał XXXXVII KPanc. Po sforsowaniu Clerf 2 Dywizja Pancerna miała obejść miasto od północy, dywizja „Lehr" gen. Bayerleina — od południa, natomiast 26 DGL — uderzyć na nie od wschodu. Z kolei nacierający na północy LVIII KPanc. szedł na Houffalize. Podzielone na grupy bojowe dywizje pancerne, ze względu na wszechobecne błoto, maszerowały bardzo powoli. Wobec przełamania frontu rankiem 18 grudnia sztab 8 Korpusu ewakuował się z Bastogne do Neufchateau. Przez jakiś czas sam Middleton pozostał w mieście, starając się zapanować nad chaosem powstałym po roz­ biciu 110 pułku. Zadanie opóźniania Niemców na po­ dejściach do Bastogne powierzono początkowo CCR 9 DPanc, niemniej poważne straty, połączone z wy­ czerpaniem żołnierzy tej jednostki, stawiały pod znakiem zapytania jej wartość bojową. Atutem dowódcy 8 Korpusu była jednak 10 Dywizja Pancerna, której oddziały zaczęły od 17 grudnia przybywać w rejon walk 4 Dywizji Piechoty. Middleton postanowił wtedy skierować CCB 10 DPanc. płk. Williama Robertsa na tyły 28 DP. Teraz mógł wy­ korzystać tę świeżą jednostkę do zluzowania CCR. Oddział Robertsa został podzielony na trzy samodzielne zespoły bojowe (Task Force). W każdym znalazła się co najmniej jedna kompania czołgów i kompania piechoty zmecha­ nizowanej. Zespół Bojowy Desobry'ego mjr. Williama Desobry'ego obsadził na północnym-wschodzie rejon Noville, Zespół Bojowy Cherry'ego ppłk. Henry'ego Cherry'ego — na wschodzie Longvilly, Zespół Bojowy 0'Hara ppłk. Jamesa 0'Hary — na południowym wschodzie Wardin. Tego dnia do Bastogne przybył również gen. Anthony McAuliffe, pełniący w zastępstwie gen. Maxwella Taylora obowiązki dowódcy 101 Dywizji Powietrznodesantowej. Gen. McAuliffe zaanonsował nadciągającą z południowego zachodu jednostkę spadochroniarzy z 18

136 Korpusu Powietrznodesantowego. Druga z przebywających wówczas na kontynencie dywizji tego korpusu kierowała się już w stronę Trois Ponts, gdzie na rozkaz gen. Hodgesa miała zablokować rajd Grupy Bojowej Peipera. Middleton postanowił podporządkować sobie 101 DPD, kierując ją do obrony Bastogne. Podczas gdy po południu 18 grudnia zespoły bojowe CCB 10 DPanc. zajmowały swoje pozycje, od wschodu zbliżały się czołgi 2 DPanc. i dywizji „Lehr". W tym czasie między sztabami 5 Armii Pancernej i Grupy Armii „B" trwała ożywiona dyskusja na temat kierunku dalszego natarcia. Model zdawał sobie sprawę z kolosalnych opóź­ nień czasowych operacji. St. Vith pozostawało niezdobyte, co czyniło Bastogne jeszcze ważniejszym węzłem drogo­ wym. Gdyby oba miasta pozostawały zbyt długo w rękach Amerykanów, armii von Manteuffla groziłby paraliż komu­ nikacyjny. Niemiecki nasłuch radiowy przechwytywał, a następnie odczytywał słabo szyfrowane alianckie meldunki o regulacji ruchu. Dzięki temu punkty docelowe oraz trasy marszu większych formacji amerykańskich były znane Niemcom. Wiedzieli oni o zbliżaniu się do Bastogne spadochroniarzy z 18 KPD, ale byli słabo zorientowani co do siły i zamiarów CCB 10 DPanc. Dlatego Model, wbrew odgórnemu rozkazowi Hitlera, chciał z marszu zaatakować miasto dywizjami pancernymi, zanim obrońcy skonsolidują wokół niego swoje pozycje. Nie odważył się jednak na zdecydowane wydanie takiego rozkazu. Zasugerował do­ wódcy 5 Armii Pancernej próbę uchwycenia Bastogne, jeśli zaś amerykańska obrona w tym rejonie byłaby zbyt upor­ czywa, wyminięcie miasta od północy i południa. Wtedy, zgodnie z pierwotnym planem, na miasto uderzyłaby tylko 26 DGL. Co ciekawe, w tym okresie wojny niemieccy dowódcy polowi wysokiego szczebla, znani niegdyś ze swej elastyczności w dowodzeniu, starali się trzymać jak najdokładniej litery rozkazów Hitlera. Sprawę ataku na

137 Bastogne konsultowano również z OB West. Zdawano sobie sprawę, że jeśli podejrzliwy z natury dyktator uzna zbyt uporczywe natarcie za złamanie swoich rozkazów, zdejmie odpowiedzialnych za to oficerów ze stanowisk. Pamiętnym wydarzeniem tego typu było odwołanie latem 1942 roku marszałka polnego Fedora von Bocka, dowódcy Grupy Armii „Południe". Chociaż prawdziwe przyczyny tamtej dymisji miały głębsze podłoże, oficjalnie von Bock stracił dowództwo za zbytnie zaangażowanie swych wojsk w szturm na Woroneż, który według pierwotnych założeń miał zostać ominięty. Oficerowie Wehrmachtu dobrze zapamiętali ten przypadek. Pod wieczór 18 grudnia, opóźniana przez drobne oddziały amerykańskie i fatalny stan dróg, 2 DPanc. von Laucherta dotarła do Longvilly. Niemieckie czołgi skręciły jednak przed punktem oporu na północ, nocnym marszem ob­ chodząc Bastogne drogą na Noville. Za zmechanizowanymi grupami bojowymi nadciągali grenadierzy ludowi z 26 DGL i von Lauchert im pozostawił zdobycie Longvilly. Od południowego wschodu w stronę miasteczka zbliżało się także czoło dywizji „Lehr". Przed zmierzchem Bayerlein wyminął Zespół Bojowy Cherry'ego, a następnie dotarł w ciemnościach do wsi Mageret, wychodząc tym samym na tyły obrońców Longvilly. Przez kilka nocnych godzin pomiędzy wozami bojowymi 130 Szkolnej Dywizji Pancer­ nej i Bastogne nie było znaczących sił amerykańskich, ale także Niemcy dotarli w ten rejon tylko jedną grupą bojową. Atak w ciemnościach nie wchodził w rachubę, zresztą samo miasto miało silną obsadę. Dowódca dywizji „Lehr" nie wiedział jakie siły przeciwnika ma przed sobą, a jakie na swym prawym skrzydle. Nocą z 18 na 19 grudnia do Bastogne wjechały pierwsze kolumny 101 DPD. Poszczególne pułki spadochroniarzy zaczęły koncentrować się na północnych, wschodnich i południowych rogatkach miasta. Amerykański garnizon

139

138 rósł w siłę. W jego skład weszła dywizja powietrznodesantowa, dwa pancerne zgrupowania bojowe (jedno o poważnie obniżonych stanach), kilka drobnych oddziałów przeciw­ pancernych i saperów. Gdy rankiem 19 grudnia część dywizji „Lehr" zaczęła podchodzić pod Bastogne od strony Mageret wzdłuż rzeki Wiltz, jej marsz powstrzymał 501 pułk piechoty spadochronowej ppłk. Juliana Ewella. Wobec rozpoznania zorganizowanej obrony, Niemcy zrezygnowali z próby uchwycenia miasta z marszu, zaś ich kolumny zaczęły obchodzić je od południa. Bayerlein rzucił też swe czołgi w kierunku Longvilly, starając się odciąć Zespół Bojowy Cherry'ego. Na pozycje amerykańskie uderzyli również od wschodu grenadierzy ludowi z 26 DGL. Wobec dwustronnego nacisku, obrońcy nie mogli długo utrzymać się w miasteczku. Ppłk Cherry zarządził odwrót, który wykonano z dużymi stratami. Po zmroku, manewrując pomiędzy pozycjami dwóch niemieckich dywizji pancer­ nych, zespół bojowy dotarł do Bastogne. Kiedy trwały walki wokół Longvilly, dalej na północ 2 DPanc. zaatakowała Noville. Nacierający ponownie natknęli się na zorganizowaną obronę. Trudny teren i nie­ liczne drogi uniemożliwiały rozwiniecie von Lauchertowi pełni swych sił. W związku z tym przez cały 19 grudnia mjr Desobry, wspierany przez batalion 506 pułku spado­ chronowego, zdołał utrzymać Noville. Tymczasem na prawym skrzydle XXXXVII KPanc. 116 DPanc. z LVIII KPanc dotarła tego dnia do Houffalize. Po czterech dniach walk 5 Armia Pancerna nie zdołała wykonać postawionego przed nią zadania dotarcia do Mozy. Prawoskrzydłowy LXVI Korpus zlikwidował wpraw­ dzie część 106 DP, ale został zablokowany na wschód od St. Vith. Po wsparciu garnizonu miasta był on za słaby, by móc je zdobyć. Amerykańska obecność w St. Vith, jednym z większych węzłów drogowych Ardenów, spowodowała odseparowanie obu armii pancernych oraz zwęziła pasy ich

natarcia. Na południu dwa korpusy pancerne von Manteuffla przełamały wprawdzie front, ale ze względu na rzadką i nieodpowiednią sieć drogową LVIII KPanc. przebył pomiędzy 17 a 19 grudnia niespełna 30 km. Atakujący na lewym skrzydle XXXXVII KPanc. pokonał podobną od­ ległość, docierając na przedpola Bastogne. Podobnie jak St. Vith, zostało ono przez Amerykanów zamienione w silny punkt oporu. Dywizje szybkie 5 Armii Pancernej (ich średnia prędkość natarcia wynosiła wówczas 10 km na dobę), po efemerycznym i w konsekwencji nieudanym szturmie na miasto, zostały zmuszone do rozpoczęcia jego obchodzenia. Manewr ten, chociażby ze względu na roz­ moknięcie dróg, zapowiadał kolejne opóźnienia. 7 ARMIA

17 grudnia oba korpusy 7 Armii kontynuowały natarcia na wyznaczonych im odcinkach. Na prawym skrzydle LXXXV Korpus drugi dzień z rzędu usiłował przełamać pozycje obronne 109 pułku piechoty ppłk. Ruddera. Niemcy skierowa­ li do walki nowe bataliony. Gdzieniegdzie udawało im się przedrzeć między umocnionymi punktami oporu, jednakże przez cały dzień nie zdołali podważyć linii amerykańskich. Rozbicie walczącego na lewym skrzydle 110 pułku odsłoniło pod wieczór flankę żołnierzy ppłk. Ruddera. W tej sytuacji dowódca jednostki nakazał odwrót na południe, za rzekę Surę. 18 grudnia, zgodnie z rozkazem, 109 pułk 28 DP wycofał się i uformował nową linię obronną, tym razem opartą o rzekę z frontem ku północy. Wykorzystując odejście nieprzyjaciela, dowodzący LXXXV Korpusem gen. Kniess pchnął wolnymi drogami na zachód 5 Dywizję Strzelców Spadochronowych. Miała ona osłaniać od południa działania dywizji pancernych 5 Armii Pancernej. Dzień później strzelcy spadochronowi sforsowali Clerf, a następnie dotarli do miasteczka Wiltz,

141

140 położonego 12 km na wschód od Bastogne. Miejscowość ta była przez pewien czas miejscem stacjonowania sztabu 28 DP. Teraz bronił go korpuśny batalion saperów, wzmoc­ niony kilkoma pojazdami pancernymi z 9 DPanc. Pomimo twardego oporu obrońców, atakujący opanowali miasteczko w nocnej walce. W Wiltz w ich ręce wpadło m.in. 6 sprawnych czołgów Sherman, włączonych następnie do składu dywizji. Druga jednostka korpusu, 352 DGL, zajęła pozycje na północnym brzegu Surę w rejonie Diekirch, na wprost amerykańskiego 109 pułku. Nacierający na skrajnym, lewym skrzydle LXXX Korpus zmagał się z 12 pułkiem 4 DP. 17 grudnia grenadierzy ludowi kontynuowali ataki na odizolowane punkty oporu batalionów amerykańskich w kilku miejscowościach na zachodnim brzegu Surę, między Wallendorf a Ralingen. Dla przywrócenia równowagi w tym obszarze dowodzący 12 pułkiem płk Chance otrzymał silne wsparcie. Drugiego dnia walk gen. Barton wycofał z biernego odcinka frontu i wysłał na północ jeden z batalionów 22 pułku swej dywizji, zaś skutecznie walczące o Bigelbach CCA 9 DPanc. oddelegowało pod rozkazy dowódcy 12 pułku kompanię czołgów. Ponieważ Barton skierował tu również 70 batalion czołgów, płk Chance mógł wspomóc swych ludzi bronią pancerną. Najistotniejszym wzmocnieniem obrońców pra­ wego skrzydła 8 Korpusu były jednak dwa zgrupowania pancerne 10 DPanc, które od 17 grudnia napływały tu z 3 Armii. Dowodzący tą dywizją gen. Morris objął wkrótce dowodzenie nad całością wojsk amerykańskich (10 DPanc, CCA 9 DPanc, 4 DP). Nowe siły pozwoliły skutecznie kontratakować 276 i 212 DGL, zmuszając obie dywizje grenadierów do odwrotu za rzekę. Do 19 grudnia stało się jasne, że słaby LXXX Korpus nie sforsuje Surę. Po czterech dniach walk 7 Armia nie zdołała wykonać postawionych przed nią zadań. Oba nacierające korpusy poniosły duże straty liczebne. Walczący na prawym

skrzydle LXXXV Korpus zdołał wprawdzie przekroczyć Our, ale swój sukces taktyczny zawdzięczał głównie przebiegowi walk w pasie 5 Armii Pancernej. Do 19 grudnia zaledwie jedna niemiecka dywizja wyruszyła na zachód w charakterze osłony korpusów pancernych. Nato­ miast działania LXXX Korpusu zostały po kilku dniach walk kompletnie sparaliżowane. Oznaczało to kolejne zwężenie pasa ofensywy Grupy Armii „B", tym razem na jej lewym skrzydle. Do końca bitwy pozycja nad środkową Sflre pozostała nienaruszona. PRACA SZTABÓW

W tym samym czasie, gdy trwało natarcie trzech armii hitlerowskich, w najwyższych sztabach obu stron pode­ jmowano decyzje o kluczowym znaczeniu dla przebiegu bitwy. Pomiędzy 17 a 19 grudnia szczególnie alianci wykazali się znaczną operatywnością. W dniu, w którym rozpoczęła się ofensywa, żaden z wysokich dowódców amerykańskich nie odczytał poprawnie zamiarów niemiec­ kich, może z wyjątkiem gen. Gerowa. Wynikało to z faktu, iż dowodzący 5 Korpusem od razu otrzymał liczne meldunki o atakach na szerokim froncie znacznych sił nieprzyjaciela. Ich intensywność wskazywała na dużą operację zaczepną. Inni wysocy oficerowie 16 grudnia mogli nie dostrzec skali zagrożenia, gdyż wróg poczynił tego dnia jedynie minimalne postępy. (Na krytykę zasługuje tylko postawa gen. Middletona; choć jego korpus został zaatakowany na całym odcinku, uznał to za lokalną demonstrację). W tych warunkach szybka decyzja wysłania na pomoc 8 Korpusowi dwóch dywizji pancernych miała kolosalne znaczenie operacyjne. Następnego dnia, to jest 17 grudnia, wiadomości o pier­ wszych niemieckich włamaniach uświadomiły SHAEF skalę natarcia nieprzyjaciela. Eisenhower zdał sobie z tego

142 sprawę nawet wcześniej niż Bradley, w którego pasie odpowiedzialności wróg zaatakował. Stało się tak dlatego, ponieważ dowódca 12 Grupy Armii znów większość dnia spędził w samochodzie, tym razem wracając z Wersalu do Luksemburga. Gdy późnym popołudniem zjawił się w swej kwaterze, raporty o liczbie rozpoznanych jednostek niemie­ ckich zszokowały go. „Przepraszam za mój język, Lev [Leven Allen był szefem sztabu 12 Grupy Armii], ale skąd, do diabła, te skurwysyny biorą te wszystkie dywizje?" — tymi słowami Bradley opisał później swoją gwałtowną reakcję. Choć wówczas nadal nie znano celu ataku wojsk hitlerowskich, jego niewątpliwy rozmach wymagał stosow­ nych działań. 17 grudnia SHAEF zaczęło poszukiwać rezerw z zamia­ rem wysłania ich w Ardeny. Formalnie jedynym od­ wodowym korpusem pod bezpośrednimi rozkazami Naczel­ nego Dowódcy był 18 Korpus Powietrznodesantowy gen. Ridgwaya, stacjonujący daleko na tyłach, w obozie Mourmelon koło Reims. Znajdowały się tam dwie amerykańskie dywizje powietrznodesantowe, 82 DPD i 101 DPD, nato­ miast trzecia jednostka korpusu (nowa 17 DPD) była jeszcze w Anglii. W Wielkiej Brytanii przebywał również gen. Ridgway, zaś dowodzący 101 DPD gen. Maxwel Taylor bawił na urlopie w Stanach. Z tego powodu gen. Gavin dowodził przejściowo zarówno 82 DPD jak i 18 Korpusem. Natomiast kierownictwo 101 DPD przejął gen. McAuliffe, dotychczasowy dowódca artylerii dywizji. Po południu 17 grudnia obie jednostki postawiono w stan gotowości. Nocą wysłano je do Bastogne, gdzie miały oczekiwać na dalsze przydziały, w zależności od przebiegu wypadków. Jak zostało to już opisane, 18 grudnia nadjeż­ dżający korpus poprzedzili obaj generałowie i splot okolicz­ ności sprawił, że meldujący się u Hodgesa Gavin został podporządkowany 5 Korpusowi, zaś McAuliffe 8 Kor­ pusowi. Doprowadziło to do rozdzielenia obu dywizji

143 spadochroniarzy. Wieczorem 18 grudnia część 82 DPD, przejeżdżającej w pośpiechu przez Houffalize, zdołała zaledwie o kilka godzin wyprzedzić nadchodzące do tego miasta od wschodu czołgi 116 DPanc. Drugiego dnia walk także dowódca 1 Armii dostrzegł zagrożenie swego prawego skrzydła. Zaakceptował, właś­ ciwie już rozpoczęty, odskok 5 Korpusu na Elsenborn oraz wspomógł żołnierzy gen. Gerowa nowymi dywizjami. Dzięki temu od wieczora 17 grudnia do walki zaczęły wchodzić elementy 1 DP, zaś od 18 grudnia dodatkowo 30 DP. Kolejnym wsparciem była 3 Dywizja Pancerna. Roz­ ciągnięcie południowej flanki 5 Korpusu sprawiło, że gdy 19 grudnia z Anglii dotarł generał Ridgway, Hodges powierzył mu dowodzenie odcinkiem na zachód od pozycji Elsenborn. Gen. Gerow miał skupić się teraz na utrzymaniu tego ważnego pasma, zaś Ridgway swym 18 KPD za­ stopować rajd niemieckich dywizji pancernych (w jego skład włączono, oprócz 82 DPD, 30 DP i 3 DPanc). Na ich tyłach dowódca 1 Armii zamierzał zmontować silny odwód, przeznaczony do kontrnatarcia w kierunku południowym na St. Vith. Trzeciego dnia walk SHAEF otrzymywało z frontu kolejne komunikaty. Sztaby 1 Armii i 8 Korpusu zostały zmuszone do ewakuacji, a centrum wojsk Middletona zostało przełamane. W tej sytuacji Eisenhower postanowił skorygować swoje plany ofensywne, przesuwając je, jak wówczas sądził, nieznacznie w czasie. Polecił Pattonowi odwołać planowane na 19 grudnia generalne uderzenie na Saarbrucken i przygoto­ wać dwa korpusy swej armii do ataku w kierunku północnym, na skrzydło włamującego się nieprzyjaciela. Naczelny Dowó­ dca postanowił najpierw zatrzymać przeciwnika, a następnie pobić go w kontrnatarciu. SHAEF ustaliło najdalszą dopusz­ czalną granicą niemieckiej penetracji na linii rzeki Mozy od Liege przez Namur do Sedanu i z Sedanu do miasta Luksemburg. Wszystkie mosty na Mozie w tym obszarze

144 miały być obsadzone załogami i zaminowane. Należało przygotować stosowne pozycje obronne. Za wykonanie tego polecenia odpowiedzialny był gen. Lee. Dowódcy poszczególnych armii otrzymali polecenie sformowania odwodów operacyjnych lub, jeśli te już istniały, skierowania ich do właściwych rejonów wyczekiwania. Jak wiadomo, dowodzący 1 i 9 Armią amerykańską nawet wyprzedzili ten rozkaz. 18 grudnia marszałek polny Montgomery roz­ począł operację przerzutu z Holandii do Belgii swego rezerwowego 30 Korpusu. Miał on zgrupować się na północnym brzegu Mozy. Na 19 grudnia Eisenhower zwołał w Verdun naradę najwyższych oficerów alianckich. Przybył tam wraz z marsza­ łkiem Tedderem i sztabem SHAEF w samochodzie pancer­ nym i silną obstawą. Było to spowodowane naleganiami jego ochrony oraz kontrwywiadu, zaniepokojonych meldunkami o działalności niemieckich dywersantów. Do Verdun przybyli również Bradley, Devers i Patton. Podczas konferencji Eisenhower potwierdził swój zamiar skierowania 3 Armii do Luksemburga z zadaniem wykonania kontraderzenia na nacierającego w Ardenach nieprzyjaciela. W tym celu Patton miał wycofać z frontu 3 Korpus gen. Johna Millikina i 12 Korpus gen. Mantona Eddy'ego. Dotychczasowe pozycje armii powinien obsadzić jedynie 20 Korpus gen. Waltona Walkera, zaś pas jego odpowiedzialności zostałby zwężony poprzez przesunięcie na północ, do Saarlautern, rozgranicze­ nia z 6 Grupą Armii Deversa. Naczelny Dowódca zamierzał przez następnych kilka dni prowadzić na północy niemieckie­ go włamania wyłącznie działania defensywne, a zadanie pobicia wroga powierzyć głównie 3 Armii (podczas gdy kierujący bezpośrednio 1 Armią gen. Hodges chciał jak najszybciej kontratakować). Dowódca 3 Armii, znany ze swego temperamentu i mało dyplomatycznego języka, nie krył zadowolenia z powierzo­ nej mu misji. Oczami wyobraźni Patton widział ogromny

145 sukces swego uderzenia, przyrównując się do człowieka trzymającego rączkę maszynki do mielenia mięsa. Tym „mięsem" miały być oczywiście niemieckie armie. Obiecał uzyskanie gotowości do podjęcia działań zaczepnych już na 22 grudnia, zaznaczył wszakże, że początkowo dotyczyć to będzie jedynie dwóch dywizji piechoty i jednej pancernej z 3 Korpusu. Patton mógł sobie pozwolić na tak dokładne określenie czasu wykonania manewru, ponieważ oficerowie sztabu jego armii już od paru dni studiowali to zagadnienie. Zresztą, część sił była w drodze na północ od 18 grudnia, należy bowiem pamiętać, iż właśnie wtedy Eisenhower wydał w tej sprawie stosowne rozkazy. Z kolei Bradley przedstawił propozycję Middletona, aby zorganizować obronę Bastogne, nawet jeśli miastu groziłoby okrążenie. Wobec bliskiej perspektywy nadejścia odsieczy z południa, plan ten zaaprobowano. Wieczorem 19 grudnia Eisenhower powrócił do swej kwatery głównej pod Paryżem. Czekały tam na niego nowe meldunki oraz informacje uzyskane przez wywiad. Zamiary przeciwnika zaczynały stawać się coraz bardziej jasne. Przechwycono rozkazy, które jednoznacznie wska­ zywały na zamiar wykonania przez armię niemiecką zwrotu na północ w celu dotarcia do Mozy i jej sfo­ rsowania. Najwyraźniej Niemcy planowali wyjść na tyły armii sprzymierzonych, być może nawet całkowicie, odciąć je, a następnie zniszczyć. To odkrycie skłoniło Eisenhowera do podjęcia nowych decyzji w kwestii alianckiego dowodzenia. Jeszcze tej nocy ze sztabu SHAEF przesyłano do wszystkich armii na zachodnio­ europejskim TDW odpowiednie dyspozycje. Zgodnie z rozkazem Eisenhowera, od godziny 00:01 20 grudnia wszystkie wojska amerykańskie, walczące na północ od linii Givet-Houffalize-Priim (miasto na tyłach armii niemieckich) przechodziły pod rozkazy dowódcy 21 Grupy Armii, marszałka polnego Montgomery'ego. W ten sposób 10

— Ardeny 1944-1945

146 12 Grupa Armii Bradleya została zredukowana do 3 Armii z podporządkowanym jej 8 Korpusem, walczącym dotych­ czas w szeregach 1 Armii. Naczelny Dowódca zdecydował się na taki krok, ponieważ uderzenie Modela zaczynało odcinać Luksemburg od walczącej w Belgii 1 Armii, nie mówiąc o jeszcze bardziej oddalonej 9 Armii. Bradleyowi byłoby trudno sprawnie kierować operacjami na północy, a zwłaszcza bezpośrednio kontaktować się z generałami Hodgesem i Simpsonem. System łączności telefonicznej uważano za niepewny ze względu na możliwość podsłuchu, toteż najważniejsze kwestie operacyjne tradycyjnie oma­ wiano podczas wizytacji w sztabach. Ponadto Montgomery realizował już przerzut w rejon Brukseli swego 30 Korpusu jako odwodu strategicznego na wypadek wyjścia Niemców za Mozę. Kierowanie bitwą o stolicę Belgii z Luksemburga byłoby z wojskowego punktu widzenia po prostu szkodliwe, z kolei ewakuacja czy przeniesienie stamtąd sztabu 12 Grupy Armii groziło paniką miejscowej ludności. Mogłaby ona zacząć opuszczać swe domostwa i zablokowawszy drogi, sparaliżować manewr 3 Armii. Zresztą przejście brytyjskiego korpusu pod rozkazy amerykańskie wiązało się z reperkusjami natury politycznej, podczas gdy posu­ nięcie odwrotne irytowało co najwyżej amerykańskich generałów. Rozkaz Eisenhowera przygnębił Bradleya, bowiem faktycznie dowódca 12 Grupy Armii został w ten sposób pozbawiony wpływu na przebieg wypadków. Patton był wystarczająco prężnym oficerem, by sprawnie pokierować 3 Armią. Mając tylko jego pod swymi rozkazami, Bradley nie musiał zbytnio ingerować w prowadzone przez niego operacje. Dwa centra dowodzenia jedną armią wnosiłyby tylko niepotrzebne zamieszanie. Aby zamazać złe wraże­ nie oraz podkreślić, że ma pełne zaufanie do swego podwładnego, Eisenhower wysłał do Waszyngtonu wnio­ sek o kolejny awans dla gen. Bradleya. Jednocześnie

147 podkreślił, iż zmiana dowódcza ma charakter przejściowy, a gdy tylko przeciwnik zostanie pobity i odrzucony, 1 Armia amerykańska powróci do 12 Grupy Armii. Jednak osoba nowego przełożonego była bolączką ame­ rykańskich generałów z 1 i 9 Armii. Nie znosili oni Montgomery'ego i uważali go, nie bez powodu, za wyjątkowo aroganckiego dowódcę. Jednakże w trakcie bitwy o Ardeny kierując 21 Grupą Armii dowodził dobrze, wykazując często większą przenikliwość w ocenie bieżącej sytuacji niż Hodges czy Simpson. Nocnym rozkazem z 19 na 20 grudnia SHAEF wstrzy­ mało też wszystkie alianckie operacje zaczepne z wyjątkiem kontrataku Pattona. Do walk w Ardenach należało zaan­ gażować wszelkie dostępne siły. Eisenhower zaczaj także odtwarzać swój odwód strategiczny. W rejonie Reims miały skoncentrować się: nowo przybyła ze Stanów 11 DPanc, pospiesznie przerzucana z Anglii 17 DPD oraz 87 DP, od 13 grudnia walcząca w szeregach 3 Armii. Po stronie niemieckiej ważne decyzje zapadły 18 grudnia. Tego dnia bezpośrednio dowodzący ofensywą marszałek Model, wobec zakorkowania 6 Armii Pancernej, zapropo­ nował przesunięcie II KPanc. SS nieco na południe i pchnię­ cie go w ślad za wychodzącymi na wolną przestrzeń operacyjną korpusami pancernymi von Manteuffla (co mogło oznaczać podporządkowanie mu tegoż korpusu). Była to poważna korekta pierwotnych planów, zakładająca po pierwsze, osłabienie prawego skrzydła natarcia, i po drugie, angażująca w walki główne rezerwy jeszcze przed osiągnięciem Mozy. Hitler wahał się, ale ostatecznie odrzucił sugestie dowódcy Grupy Armii „B" co do pod­ porządkowania oddziałów. Oddziały Bittricha miały pozo­ stać w składzie 6 Armii Pancernej, ale jeśli St. Vith nie zostałoby wkrótce zdobyte, a Amerykanie zdołaliby za­ blokować wszystkie trasy od „A" do „E", II KPanc. SS istotnie należało wprowadzić do bitwy już w Ardenach,

148 na lewym skrzydle I KPanc. SS. Model uzyskał natomiast zgodę na wsparcie 5 Armii Pancernej Brygadą Eskorty Wodza. Hitler zgadzał się z Modelem, że von Manteuffel potrzebu­ je dalszych jednostek do rozwinięcia działań, nie chciał jednak osłabić armii Dietricha. Nakazał zatem przerzucić z odwodów 15 Armii stojące na jej tyłach dywizje szybkie. 9 DPanc. i 15 DGPanc. miały zasilić 5 Armię Pancerną. W tej sytuacji pozbawiony pancernego wsparcia pomocniczy atak wojsk von Zangena został ostatecznie odwołany. Z kolei walczące pod Elsenborn dywizje 6 Armii Pancernej miały otrzymać dodatkowe wsparcie w postaci 3 DGPanc. z rezer­ wy OKW. Trzeciego dnia operacji dowodzący nią niemieccy mar­ szałkowie zdawali już sobie sprawę, iż powstałe opóźnienia zmniejszają szansę na odniesienie choćby połowicznego sukcesu. Każdy dzień walk oznaczał zwiększanie w Ardenach alianckiego potencjału militarnego. 18 grudnia walczyły tam już jednostki z 11 różnych dywizji amerykań­ skich wobec 18 dywizji hitlerowskich. Ze względu na zatory drogowe, błoto i ataki lotnictwa (tam, gdzie po­ zwalała na to pogoda) na tyłowe węzły komunikacyjne, wydawane rozkazy były realizowane dopiero po paru dniach. Skierowana w rejon St. Vith Brygada Eskorty Wodza potrzebowała ponad dwóch dni, aby dotrzeć na pozycje wyjściowe; dywizjom z 15 Armii zajęło to nawet około tygodnia. Ze względu na braki materiałów pędnych, Niemcy nie mogli tak elastycznie jak Amerykanie wyko­ rzystywać transportu samochodowego. Zacięta obrona klu­ czowych miejscowości w Ardenach uniemożliwiała ataku­ jącym kierowanie do walk nie tylko rezerw strategicznych, ale nawet drugich rzutów armii już tam walczących. Około 19 grudnia niemieckie dowództwo uznało, że zwężenie pasa natarcia 6 Armii Pancernej wyklucza wpro­ wadzenie na jej odcinku całego II KPanc. SS. Świadomość

149 przeciągania się starć pod St. Vith spowodowała wydanie 2 DPanc. SS „Das Reich" rozkazu obejścia miasteczka od południa. Jej kolumny marszowe przecięły w poprzek trasy zaopatrzeniowe armii von Manteuffla, wywołując dodat­ kowy bałagan. Natomiast druga dywizja pancerna II KPanc. SS, 9 DPanc. SS „Hohenstaufen", pozostała na północy. Wobec uwikłania 12 DPanc. SS w walki o Elsenborn, miała ona zostać w najbliższym czasie wprowadzona w wyłom uczyniony przez 1 DPanc. SS. Z odwodu zwolniono także Brygadę Grenadierów Wodza płk. Kahlera, kierując ją do LXXXV Korpusu 7 Armii. Otrzymała ona zadanie obsadzenia luki, jaka wytworzyła się po przy­ śpieszeniu natarcia 5 Dywizji Strzelców Spadochronowych przy jednoczesnym zatrzymaniu 352 DGL. Podczas gdy jednostki Grupy Armii „B" powoli posuwały się do przodu, odpowiedzialny za zabezpieczenie Mozy gen. Lee bardzo sprawnie realizował rozkazy Eisenhowera. W czasie bitwy saperzy zaminowali 257 mostów na rzece i jej dopływach, a 70 nieobsadzonych przepraw wysadzili, położyli liczne pola minowe oraz zbudowali 370 różnorod­ nych schronów bojowych. Większość mostów na Mozie zabezpieczono zagrodami przed płetwonurkami lub pływa­ jącymi minami. Obsady otrzymały rozkaz strzelania do każdego przedmiotu płynącego w ich kierunku. Po 20 grudnia Mozę na północ od Givet zaczęli zabezpieczać także Brytyjczycy i to nie tylko drobnymi formacjami saperów, lecz również artylerią i wojskami pancernymi (np. z 29 Brygady Pancernej). Dodatkowo nad rzekę w pasie odpowiedzialności amerykańskiej skierowano sześć lekkich batalionów francuskich.

151

PRZEBIEG DZIAŁAŃ WOJENNYCH MIĘDZY 20 A 23 GRUDNIA 1944 ROKU. PRZESILENIE OFENSYWY NIEMIECKIEJ 6 ARMIA PANCERNA

Na prawym skrzydle armii Dietricha LXVII Korpus oraz większość I KPanc. SS już od czterech dni bezskutecznie próbowały przełamać obronę 5 Korpusu na wzgórzach Elsenborn. Warunki pogodowe wyczerpywały obie strony, ale intensywność walk nie malała. W dzień dodatnie temperatury zmieniały padający śnieg z deszczem w morza błota, w nocy występowały przymrozki. Już nie tylko pojazdy, lecz nawet piechota obu stron miała trudności z przemieszczaniem się w terenie. Artyleria prowadziła intensywny ogień, ostrzeliwując wzajemnie swoje pozycje oraz walczących na froncie. Dowódca 6 Armii Pancernej główny nacisk koncentrował stale w rejonie Butgenbach-Dom Butgenbach, które po odbiciu 18 grudnia Bullingen były kolejnymi miejscowoś­ ciami do zdobycia na trasie „C". Ataki z 19 grudnia zostały odparte, więc teraz koncentrowano tu całą 12 DPanc. SS. Trzy dywizje piechoty od wschodu oraz dwie piesze i jedna pancerna od południowego wschodu oblegały pozycję El­ senborn. Gerow skoncentrował przeciwko nim 1, 2, 9 oraz 99 DP, wzmocnione licznymi dywizjonami artylerii, kilkoma batalionami saperów, czołgów, niszczycieli czołgów.

Jeszcze przed świtem 21 grudnia grupy bojowe 12 DPanc. SS, poprzedzone silną nawałą artyleryjską, natarły w rejonie Dom Butgenbach na 26 pułk piechoty 1 DP. Początkowo atak rozwijał się pomyślnie; w kilku miejscach przełamano pierwsze linie obrony amerykańskiej. Wkrótce jednak zaatakowani otrzymali wsparcie ogniowe haubic, intensywne i bardzo celne. Z pośród wszystkich mocarstw, biorących udział w II wojnie światowej, Amerykanie najlepiej dopracowali techniki koncentracji ognia artyleryj­ skiego w wyznaczonych rejonach. Gwałtowny ostrzał przydusił grenadierów pancernych, zmuszając ich wkrótce do odwrotu. Czołgi 12 pułku pancernego SS, pozbawione wsparcia piechoty, również przerwały atak. Wiele z nich zniszczyła artyleria oraz bardzo skuteczne niszczyciele czołgów M36, między innymi z 634 batalionu wspierającego „Wielką Czerwoną Jedynkę". SS-Standartenfuhrer Krass ponowił natarcie następnego dnia, tym razem na nieco szerszym froncie. Znowu wozy bojowe i grenadierzy pancerni dokonali kilku lokalnych włamań, w tym pod Butgenbach, ale podjęty niezwłocznie przez gen. Andrusa kontratak odrzucił ich z powrotem. Podobnie jak 12 DPanc. SS, także ani dywizje grenadierów ludowych, ani strzelcy spadochronowi nie odnieśli między 20 a 22 grudnia właściwie żadnych sukcesów. Pozycja Elsenborn pozostała nienaruszona. Niepowodzenia czołowych szturmów ostatecznie prze­ konały Dietricha i Kraemera do porzucenia zamiaru przebi­ cia się do Mozy pierwotnie wyznaczonymi trasami. Jedynie przebieg walk na lewym skrzydle 6 Armii Pancernej rokował większe nadzieje. Jednocześnie dywizje niemieckie, walczące z 5 Korpusem amerykańskim, były już bardzo mocno wykrwawione. Dywizja „Hitlerjugend" utraciła właściwie wszystkie czołgi oraz działa pancerne, z którymi wyruszyła do walki. Dość powiedzieć, iż w rejonie Rocherath-Krinkelt wspierające obrońców 741 batalion czołgów

152 i 644 batalion niszczycieli czołgów wraz z piechotą wyeliminowały blisko 50 wozów przeciwnika; podobnie duże straty 12 DPanc. SS odnotowała w rejonie Butgenbach. Choć niemiecka jednostka, otrzymując pewne uzupełnienia, zachowała sprawność bojową, to pierwotnej siły już nie odzyskała. 20 grudnia przybyła na front 3 DGPanc. gen. Denkerta, ale nie zmieniło to sytuacji. Dywizja grenadierów pancer­ nych, z założenia znacznie słabsza od pancernej, nie wyrównała ubytków poniesionych w trakcie dotychczaso­ wych walk. Zresztą sama, wycofana z frontu nad Roer dopiero 10 grudnia, potrzebowała odpoczynku. Pułki gre­ nadierów ludowych poniosły kolosalne straty, a upór obrońców Elsenborn zdawał się niewzruszony. Pomimo gęstego ostrzału, częstych ataków, słabego zaopatrzenia i odmrożeń, Amerykanie za punkt honoru postawili sobie utrzymanie wzgórz. Od mniej więcej 23 grudnia sztaby Grupy Armii „B" i 6 Armii Pancernej najwięcej uwagi poświęcały działaniom w centrum niemieckiego klina, podczas gdy walki na skrzydłach zeszły na dalszy plan. Wprawdzie 23 grudnia nadal obowiązywały rozkazy na­ kazujące zdobycie Elsenborn, niemniej hitlerowskie działa­ nia zaczepne zaczęły tu wyraźnie zamierać. Dalej na zachodzie, trasą na Malmedy, od 20 grudnia przemieszczały się trzy grupy bojowe 150 Brygady Pancer­ nej. Skorzeny szedł tą samą drogą, którą wcześniej szli Peiper i Sandig. Nie zamierzał jednak skręcać w stronę Ligneuville, lecz iść wprost na Malmedy. Taki właśnie rozkaz otrzymał w końcu z dowództwa armii, gdy stało się oczywiste, że rajd dywersyjny nie ma sensu. Początkowo SS-Obersturmbannfiihrer planował wykorzystać element zaskoczenia, pozorując podejście pod miasto formacji amerykańskiej. W tym czasie w samym Malmedy działał jako rozpoznanie specjalny zespół, ale właśnie 20 grudnia jeden z jego członków został zdemaskowany przez obroń-

153 ców. Prawdopodobnie Amerykanie wydobyli od niego informacje o przygotowywanym ataku i mogli się do niego odpowiednio przygotować, dysponowali bowiem znacznymi siłami. Rejon Malmedy obsadzały 120 pułk piechoty 30 DP, odizolowany od macierzystej jednostki batalion 99 DP oraz 291 batalion saperów. W tej sytuacji Skorzeny zaatakował 21 grudnia rano z rejonu Baugnez i Ligneuville. Nie uzyskał jednak efektu zaskoczenia. W wyniku gwałtownych walk, jakie wybuchły, słaba liczebnie brygada bardzo szybko utraciła swój poten­ cjał bojowy. Bazooki okazały się śmiertelnie niebezpieczne dla imitujących wozy amerykańskie Panther. W ciągu dwóch dni, to jest 21 i 22 grudnia, wzmocniony 120 pułk piechoty odparł wszystkie natarcia 150 BPanc, niszcząc większość jej wozów pancernych. Niemcy nie otrzymali należytego wsparcia artylerii, tymczasem Amerykanie częs­ to nakrywali przeciwnika gwałtownym ogniem. Sam Sko­ rzeny został raniony odłamkami szrapnela w nogę i twarz. Wobec liczebnej przewagi obrońców, atakujący zalegli na podejściach do Malmedy. 23 grudnia niebo nad miastem rozpogodziło się i do walki przystąpiło alianckie lotnictwo, po raz kolejny niestety potwierdzając opinię o złej koor­ dynacji działań z 30 DP. Przez trzy dni, od 23 do 25 grudnia, Malmedy było intensywnie bombardowane. Zgi­ nęło w nim około trzystu cywilów oraz nieustalona liczba żołnierzy amerykańskich. Cel ataków powietrznych stanowił kompletne zaskoczenie także dla Skorzenego, jednakże 150 Brygada, z racji osłabienia, nie mogła dla własnych celów wykorzystać tych pomyłkowych bombardowań. W tym samym czasie na tyłach 5 Korpusu dopełniał się los strzelców spadochronowych ppłk. von der Heydtego. Amerykanie zaangażowali w działania przeciwko spado­ chroniarzom całą brygadę pancerną, natomiast pozbawieni amunicji oraz ciężkiego sprzętu niemieccy skoczkowie za wszelką cenę chcieli uniknąć konfrontacji. 20 grudnia von

154 der Heydte, nie mogąc w tej sytuacji dłużej czekać na przybycie czołgów 12 DPanc. SS, postanowił dotrzeć z resztkami swej grapy do pozycji 6 Armii Pancernej. W czasie przemarszu doszło do wymiany ognia z amerykań­ skimi ubezpieczeniami. Strzelcy spadochronowi ponieśli straty i zostali odrzuceni. Następnego dnia podpułkownik zdecydował o rozwiązaniu dowodzonej przez siebie grapy. Uznał, że żołnierze będą mieli większą szansę na ominięcie wrogich linii w małych oddziałach lub pojedynczo. Jednak tylko część z nich zdołała w ciągu kilku kolejnych dni dotrzeć do własnych pozycji. Po 20 gradnia nastały mrozy, padał śnieg. Strzelcy spadochronowi, pozbawieni ciepłej odzieży i żywności, poddawali się albo byli wyłapywani przez patrole przeciwnika. Sam von der Heydte, z licznymi odmrożeniami, został wzięty do niewoli 22 gradnia na zachód od Monschau. Podobny efekt jak desant spadochronowy, przyniosła działalność zespołów specjalnych Skorzenego. Już na począt­ ku operacji Amerykanie zdemaskowali dwie takie grapy, przez co dywersanci utracili efekt zaskoczenia. Również militarna strona ich działalności miała nikłe znaczenie dla przebiegu bitwy. Z wyjątkiem jednego, potwierdzonego zmylenia fałszywym meldunkiem jadącej na front kolumny amerykańskiej i zabezpieczenia pojedynczych mostów, żoł­ nierze „Einheit Stielau" nie odnieśli większych sukcesów. Natomiast efekt psychologiczny ich poczynań był ogromny. Po alianckiej stronie zapanowała „szpiegomania". Nasilono kontrole drogowe, rewidowano i przesłuchiwano nawet wysokich oficerów, zadając im szczegółowe pytania dotyczą­ ce życia amerykańskich gwiazd filmowych czy wydarzeń sportowych w USA. Na tyłach frontu wytworzyła się psychoza dywersyjna, co gen. Bradley skwitował stwierdze­ niem, iż „przez pewien czas pół miliona żołnierzy amerykańs­ kich bawiło się ze sobą na drogach w kotka i myszkę. (...) nic nie chroniło od inkwizycyjnych pytań na każdym skrzyżowa-

155 niu dróg". Ostatecznie do końca grudnia większość grap specjalnych została wyłapana bądź zlikwidowana w walce. Schwytanych rozstrzeliwano jako szpiegów. Tylko kilku ludzi zdołało powrócić za linie niemieckie. Gdy na wschodzie większość 6 Armii Pancernej próbo­ wała bezskutecznie opanować wzgórza Elsenborn, w trój­ kącie miejscowości Stavelot-Trois Ponts-Stoumont wal­ czyła o przetrwanie 1 DPanc. SS. 20 gradnia Grapa Bojowa Peipera została okrążona przez formacje z 18 Korpusu Powietrznodesantowego. Od północy, w rejonie Stoumont, drogę w stronę Mozy zablokował SS-manom nowo utworzony Zespół Bojowy Harrisona dowodzony przez gen. Williama Harrisona, zastępcę dowódcy 30 DP. W jego skład wchodził 119 pułk piechoty oraz 740 batalion czołgów. Wspierały go także wozy pancerne CCB z 3 DPanc. Amerykańska brygada pancerna została wtedy podzielona na trzy grupy: Zespół Bojowy Jordana działał właśnie z żołnierzami Harrisona, Zespół Bojowy McGeorge'a miał za zadanie zaatakować La Gleize od północnego wschodu, zaś Zespół Bojowy Lovelady'ego — z tego samego kierunku dotrzeć do Trois Ponts. Od zachodu na Cheneux kierował się 504 pułk piechoty spadochronowej płk. Reubena Tuckera, na Trois Ponts natomiast — 505 pułk płk. Williama Ekmana. W środę 20 gradnia oddziały te przeszły do kontrataku. Utraciwszy inicjatywę, Peiper przeszedł do obrony okrężnej. Swoim wzmocnionym pułkiem pancernym obsadził Stou­ mont, La Gleize, Cheneux. Zakazał jednocześnie roz­ strzeliwania jeńców, zdając sobie sprawę, że ewentualne, nowe zbrodnie mogą być bardzo łatwo ujawnione '. Ataku­ jące jako pierwsze pod Stoumont i La Gleize zespoły z CCB zostały odparte. Obrońcom sprzyjał teren, wąskie ' Pomimo to amerykańska prokuratura wojskowa zarzuciła po wojnie Peiperowi, że między 20 a 23 grudnia w bronionym kotle on i jego ludzie umyślne zabili dalszych ośmiu jeńców.

156 drogi oraz błoto. Dalekonosne działa czołgów niemieckich skutecznie zwalczały Shermany. Niemniej Zespół Bojowy Lovelady'ego zdołał odnieść sukces, obchodząc od wschodu główne siły przeciwnika. Dotarł on w rejon Trois Ponts, obsadzonego tymczasem przez 2 batalion 505 pułku pie­ choty spadochronowej. Oznaczało to całkowite odcięcie sił wydzielonych 1 DPanc. SS. W godzinach popołudniowych Amerykanie wznowili ataki. W Stoumont doszło do ciężkich walk; obie strony walczyły z dużą zaciekłością. Przeważający liczebnie i nie racjonujący swej amunicji żołnierze 119 pułku powoli spychali Niemców na południowy wschód. 21 grudnia Stoumont zostało całkowicie opanowane. Jednocześnie na Cheneux ruszyła część 1 batalionu 504 pułku piechoty spadochronowej. Peiper obsadził swój przyczółek po za­ chodniej stronie Ambleve kompanią grenadierów pancer­ nych, wzmocnionych baterią haubic oraz bateriami samo­ bieżnych, szybkostrzelnych działek przeciwlotniczych. Mia­ steczko zostało umocnione. Nocą z 20 na 21 grudnia batalion 504 pułku parokrotnie szturmował pozycje przeciw­ nika, mimo iż — pozbawiony wsparcia artylerii czy czołgów — sam poniósł spore straty. Dopiero pojawienie się na polu bitwy plutonu niszczycieli czołgów podniosło siłę ognia atakujących. Rankiem 21 grudnia część Cheneux została opanowana, ale obrońcy nie ustępowali. Płk Tucker wysłał wtedy 3 batalion swego pułku z zadaniem oskrzydlenia miejscowości od północy. Manewr ten doprowadził do odizolowania resztek garnizonu Cheneux. Część grenadie­ rów pancernych i żołnierzy z obsługi działek zdołała uciec z kotła, większość jednak poległa lub trafiła do niewoli. Utracono cały sprzęt. Peiper, wyparty ze Stoumont oraz Cheneux, od 21 grudnia koncentrował swoje wojska wokół La Gleize. Rejon miasteczka atakowały dwa zespoły bojowe z 3 DPanc, grupa gen. Harrisona, a do tego spadochroniarze

157 Tuckera. Obrońcy, wykorzystując swój wciąż duży potencjał i siłę ognia, walczyli z determinacją. Skutecznie odpierali szturmy, a nawet brali nowych jeńców, w tym dowódcę 2 batalionu 119 pułku piechoty, mjr. Hala McCowna. Z drugiej strony, braki amunicji i benzyny stawiały SSmanów oraz towarzyszących im strzelców spadochrono­ wych w krytycznej sytuacji. Odskok na południe uniemoż­ liwiała amerykańska blokada i zatarasowane ściętymi drzewami drogi. W tym samym czasie SS-Oberfiihrer Mohnke koncen­ trował resztę grup bojowych z zadaniem odblokowania czołowego pułku dywizji. Walczący stosunkowo blisko ludzi Peipera, pomiędzy Trois Ponts a Stavelot, żołnierze z batalionu rozpoznawczego Knittela (jak już wspo­ mniano, część z nich jeszcze przed okrążeniem dotarła do pułku pancernego) byli zbyt słabi liczebnie. W tej sytuacji jako odsiecz rozpatrywano przede wszystkim dwie pozostały grupy bojowe: 1 pułk grenadierów pan­ cernych Hansena, który zbliżał się do Trois Ponts od południa drogą z Wannę oraz Grupę Bojową Sandiga, próbującą odblokować szosę „D" atakiem na Stavelot. Dość niespodziewanie te idące na pomoc wojska wspie­ rało kilkanaście czołgów Tigerllz 501 batalionu czołgów ciężkich SS. Formalnie rzecz biorąc, wozy te powinny nacierać wraz ze szpicą 1 DPanc. SS, ale początkowe trudy rajdu pancernego wytrzymała jedynie część pojaz­ dów (te walczyły w La Gleize). W wyniku strat oraz usterek technicznych batalion uległ rozczłonkowaniu. Wraz z uzupełnieniami powstała teraz nowa grupa bojowa tych czołgów, idąca z drugim rzutem dywizji. 21 grudnia Grupa Bojowa Hansena zaatakowała w Trois Ponts niepełny batalion piechoty spadochronowej 505 pułku. Pierwszy szturm odparto. Później nacierający wzmogli nacisk, zmuszając Amerykanów do odwrotu na zachodni brzeg Ambleve. Niemcy postanowili początkowo przebić

158 się drogą wykorzystaną przez Peipera, ale na północ od Trois Ponts swych pozycji twardo bronił Zespół Bojowy Lovelady'ego. Hansen atakował na tym kierunku bez­ skutecznie aż do 23 grudnia. Jednocześnie próbował prze­ kroczyć rzekę, aby następnie dotrzeć do okrążonych wzdłuż zachodniego brzegu Ambleve. 22 grudnia piechota 1 pułku grenadierów pancernych SS sforsowała tę wodną przeszkodę i zdobyła niewielki przyczółek. Bez powodzenia próbowano natomiast przeprawić na drugi brzeg działa pancerne. W tej sytuacji i ten zamiar SS-Standartenfuhrera spełznął na niczym. Tymczasem Grupa Bojowa Sandiga została za­ blokowana pod Stavelot. Broniący miasta 117 pułk 30 DP utrzymał swe stanowiska, co oznaczało, iż droga „D" pozostała zablokowana. 22 grudnia Peiper nadal zaciekle walczył, prosząc przez radio o nocny zrzut zaopatrzenia. Wiedział o idących mu z pomocą pozostałych grupach bojowych 1 DPanc. SS. Wieczorem 20 niemieckich samolotów zrzuciło zasobniki. Akcja zakończyła się niepowodzeniem, gdyż większość z nich spadła w rejonie Stoumont, na pozycje żołnierzy amerykańskich. 23 grudnia, wobec rozpogodzeń umoż­ liwiających wejście do akcji lotnictwa sprzymierzonych, a także ze względu na wyczerpanie amunicji oraz za­ trzymanie odsieczy, dowódca Grupy Bojowej Peipera otrzymał zgodę na odwrót po uprzednim zniszczeniu własnych pojazdów. Tego dnia Amerykanie, przy wsparciu artylerii i czołgów, wyprowadzili kolejny atak na La Gleize, zostali jednak odparci. W nocy z 23 na 24 grudnia, po zabezpieczeniu kwater dla ok. 170 jeńców oraz własnych rannych, których w liczbie ponad 300 musiano pozostawić, dowódca 1 pułku pancernego SS, wraz z niespełna tysiącem swych podkomendnych, rozpoczął pieszy odwrót na połu­ dnie. Peiper bardzo ceremonialnie okazał teraz troskę o schwytanych w czasie ostatnich dni żołnierzy przeciwnika, aby wyrobić sobie alibi na wypadek dostania się do

159 niewoli. Chociaż ranny, sforsował Ambleve i zdołał rano dotrzeć w okolice Trois Ponts, prowadząc ze sobą 770 żołnierzy. Byli to jedyni ludzie ze wzmocnionego pułku pancernego, jacy zdołali powrócić na niemieckie linie. W pobliżu Stoumont, La Gleize, a także w samych miasteczkach pozostały zniszczone lub uszkodzone wozy bojowe. Czołgów było ok. 40, transporterów — 70, a także 33 działa, kilka samochodów pancernych, do tego liczne pojazdy innych typów. Osiem dni po rozpoczęciu natarcia 1 pułk pancerny SS faktycznie przestał istnieć. Do 23 grudnia czołowe dywizje armii Dietricha poniosły dotkliwe straty w ludziach i sprzęcie, nie osiągnąwszy nawet Mozy. Chociaż 1 DPanc. SS oraz 12 DPanc. SS były poważnie osłabione, sytuacja w Ardenach wykluczała wycofanie ich z frontu w najbliższym czasie. Amerykański 5 Korpus zatrzymał prawe skrzydło 6 Armii Pancernej, 18 Korpus Powietrznodesantowy zdołał zablokować drogi pomiędzy Malmedy i Trois Ponts, zaś 5 Armii Pancernej do 22 grudnia nie udało się oczyścić rejonu St. Vith. Około 20 grudnia 9 DPanc. SS otrzymała rozkaz wejścia do walki z zadaniem poszerzenia pasa natarcia na lewym skrzydle armii oraz wsparcia wysuniętej do przodu 1 DPanc. SS. Czołgi SS-Oberfurera Sylvestra Stadlera ruszyły drogami „D" (przejezdnym odcinkiem do Ligneuville) oraz „E", kierując się następnie w rejon Wanne-Poteau. 22 grudnia pierwsze kolumny pojazdów dywizji „Hohenstaufen" dotarły do linii frontu nad rzeką Salm, na południe od Trois Ponts i na północ od miejscowości Vielsalm. Jej przeciwnikiem na przeciw­ ległym brzegu była reszta 505 i 508 pułk piechoty spadochronowej. Według wytycznych z 20 grudnia, 9 DPanc. SS miała teraz sforsować Salm, atakując pozycje 82 DPD, jednak trwająca wciąż bitwa o St. Vith skorygowała te zamiary. Czoło dywizji „Hohenstaufen" zostało zaangażowane w walki jeszcze po wschodniej

161

160 stronie Salmu, wzdłuż drogi Poteau-Vielsalm. Jej prze­ ciwnikiem było tu CCR 7 DPanc, broniące północnozachodniego odcinka pozycji zajmowanych przez zgru­ powanie gen. Hasbroucka. 22 grudnia doszło do pierw­ szych starć. Gęsto zalesione tereny w połączeniu z roz­ ciągnięciem nadchodzącej dywizji niemieckiej, począt­ kowo uniemożliwiało Stadlerowi wprowadzenie do bitwy większych sił. Następnego dnia Amerykanie przeprowa­ dzili manewr odwrotu za Salm i tym samym uniknęli uderzenia pełnej 9 DPanc. SS, która do 23 grudnia wciąż nie zakończyła procesu przejścia na linię frontu. 5 ARMIA PANCERNA

20 grudnia w pasie armii von Manteuffla ukształtowały się już dość wyraźne dwa osobne ogniska walk. Na prawym skrzydle przed St. Vith zaległ LXVI Korpus, natomiast na lewym — dwa korpusy pancerne wychodziły powoli na wolną przestrzeń operacyjną, przy czym ruch XXXXVII KPanc. opóźniła konieczność obejścia ko­ lejnego węzła komunikacyjnego — Bastogne. W zaistniałej sytuacji obrońcom zarówno St. Vith, jak i Bastogne groziło okrążenie. 20 grudnia pod St. Vith gen. Lucht mógł wreszcie zaangażować do walki swój cały LXVI Korpus, nie krępowany dłużej oblężeniem Schnee Eifel. 18 i 62 DGL skoncentrowano bezpośrednio na wschód od obsadzonego przez Amerykanów miasta. Grenadierzy ludowi przepro­ wadzali lokalne ataki, poszukując słabych punktów w obro­ nie. Moment szturmu generalnego uzależniono od zajęcia pozycji wyjściowych przez wozy pancerne BEW. Brygada płk. Remera zameldowała swą gotowość pod wieczór. Zgodnie z planem, 21 grudnia przed południem dwie dywizje piechoty miały zaatakować od wschodu, BEW zaś od północnego wschodu, z rejonu na południe od miej-

scowości Born. Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż Born leżało na trasie „E" 6 Armii Pancernej, zatem oddziały 5 Armii Pancernej wchodziły do walki przez pas wojsk Dietricha, gdy w tym samym czasie 2 DPanc. SS maszero­ wała po drogach zaopatrzeniowych korpusów pancernych von Manteuffla (realizując rozkaz ominięcia St. Vith od południa). Przypadek ten dobrze ilustruje do jakiego stopnia obrona miasta skomplikowała niemieckie plany i opóźniła wcielanie w życie rozkazów Hitlera oraz Modela. W samym St. Vith zaszły tymczasem zmiany na stano­ wiskach dowódczych w armii amerykańskiej. Dążąc do zbudowania jasnych struktur podległych mu wojsk, mar­ szałek polny Montgomery, za zgodą SHAEF, podporząd­ kował walczące w tym sektorze jednostki 21 Grupie Armii. Dotychczas bowiem St. Vith leżało w pasie działania 8 Korpusu, ale 20 grudnia nie istniało już lądowe połączenie z resztą formacji Middletona. Od tego dnia 7 DPanc, CCB 9 DPanc. oraz improwizowana 106 DP weszły w skład 18 KPD gen. Ridgwaya. Głównym dowódcą obrony został gen. Hasbrouck, a gen. Jones został mu podporządkowany. 21 grudnia o godz. 11.00, przy silnym wsparciu artyleryjs­ kim, cały LXVI Korpus wzmocniony BEW przystąpił do dwustronnego uderzenia na miasto. Walki były zażarte; Amerykanie powstrzymywali szturmujących, ci jednak pona­ wiali ataki. Ostatecznie, po całodziennych bojach, nacierający przełamali obronę i wdarli się do St. Vith. Rozmieszczone tu CCB i CCA 7 DPanc. poniosły poważne straty, a 600 żołnierzy trafiło do niewoli. Pomimo to jednostki Hasbroucka zdołały wycofać się w porządku na zachód. Tuż za miastem zorganizowały nową linię obrony. W ten sposób zdobycie węzła drogowego nic nie dało Niemcom, gdyż szosy wylotowe wciąż były zablokowane. Sztab amerykański został przeniesiony do Vielsalm, 15 km na zachód od St. Vith. Zgodnie z intencjami Hodgesa i Ridgwaya, 7 DPanc. powinna była dalej twardo walczyć, pozostając na za11 — Ardeny 1944-1945

162 jmowanych stanowiskach, nawet ryzykując okrążenie. Po­ nad 20 000 żołnierzy broniło teraz obszaru o powierzchni 12 na 14 km, o owalnym kształcie. Na północy front przebiegał od Vielsalm, przez Poteau, do zachodnich przedmieść St. Vith, skąd najpierw biegł na południe w stronę wsi Gruflange, następnie skręcał na zachód przez Beho i ponownie docierał do rzeki Salm. Amerykanie określili później swe ówczesne pozycje jako „Ufortyfiko­ wane Gęsie Jajo", a całą batalię o St. Vith ochrzcili mianem „Bitwy o Gęsie Jajo"2. Sytuacja zgrupowania gen. Hasbroucka była jednak zła. Kontakt z walczącą na zachodnim brzegu Salmu 82 DPD utrzymywano wyłącznie na liczącym 6 km odcinku pomiędzy Vielsalm a Bouvigny. Rwała się łączność, amunicja docierała nieregularnie, żołnierze byli wyczerpani walką. Dopóki Niemcy naciskali obrońców, głównie od wschodu, siłami LXVI Korpusu, istniała równowaga sił. Wprowadzenie do walki BEW pozwoliło wprawdzie gen. Luchtowi opanować samo St. Vith, ale już dalsze natarcie zostało zablokowane. Gdyby jednak „Gęsie Jajo" zaatakowano także z północy i połu­ dnia, postawiłoby to walczących w częściowym okrążeniu Amerykanów w krytycznym położeniu. Taka szansa zarysowała się 22 grudnia. Na północy, w pasie obrony CCR 7 DPanc, rozpoznano pierwsze jednostki nowej dywizji pancernej przeciwnika, czyli 9 DPanc. SS „Hohenstaufen". Jej czołowa grupa bojowa została skierowana w rejon Vielsalm. Gdyby miejscowość została zdobyta, niemieckie czołgi mogłyby przeciąć szlaki komunikacyjne oddziałów walczących na wschodnim brzegu rzeki Salm. Tego dnia również LXVI Korpus wyprowadził kolejne uderzenie. Atak został powstrzyma2

Tego rodzaju określenia, choć mało precyzyjne, były nadawane potyczkom, bitwom i miejscom dosyć często. Świadczy o tym chociażby funkcjonująca na Zachodzie nazwa bitwy o Ardeny — ,3itwa o Wy­ brzuszenie". Bastogne nazwano zaś „Dziurą w Pączku".

163 ny, niemniej na południu od Bouvigny, w pasie obrony 112 pułku piechoty, do działań wymierzonych przeciwko załodze „Gęsiego Jaja" włączyły się drobne elementy 2 DPanc. SS „Das Reich". Faktycznie dywizja SS-Brigadefiihrera Heinza Lammerdinga nie zagrażała wówczas bezpośrednio wojskom Hasbroucka, gdyż jej grupy bojowe zostały skierowane bardziej na zachód, w kierunku drogi prowadzącej z Houffalize do Manhay. Jednakże po dotar­ ciu do szosy, co miało miejsce 22 grudnia po południu, czoło 2 DPanc. SS skręciło nią na północ, właśnie w stronę Manhay. Gdyby wozy pancerne Lammerdinga dotarły do tej miejscowości, zagroziłyby od zachodu obronie prawego skrzydła 82 DPD nad rzeką Salm, a w konsekwencji także całego „Gęsiego Jaja". Wobec meldunków mówiących o znacznym zwiększeniu sił przeciwnika, gen. Hasbrouck poprosił dowódcę 18 KPD o pozwolenie na wykonanie odwrotu za Salm. Ridgway początkowo chciał utrzymania pozycji, choć zdawał sobie sprawę, że zagrożenie skrzydła całego korpusu od strony Manhay oraz wyczerpanie obrońców St. Vith przemawiają za udzieleniem zgody. Kwestię tę rozstrzygnął ostatecznie marszałek Montgomery. Jego oficer łącznikowy dotarł do Vielsalm i na miejscu zapoznał się z sytuacją. Ocena położenia skłoniła go do poparcia w swym meldunku prośby dowódcy 7 DPanc. W efekcie w nocy z 22 na 23 grudnia Hasbrouck otrzymał rozkaz wycofania swych oddziałów na zachód. Ridgway mianował go także od­ powiedzialnym za sprawne przeprowadzenie ewakuacji. Jednocześnie tej samej nocy gen. Jones, będący od tygodnia w stanie najwyższego napięcia nerwowego, doznał zawału serca i został ewakuowany na tyły. Manewr odejścia przeprowadzono w zaledwie jeden dzień. Od rana 23 grudnia po mostach w Vielsalm oraz w Salmchateau z zachowaniem porządku wycofywano na zachód artylerię, pułki piechoty, pancerne zespoły bojowe.

164 Gwałtowne ochłodzenie, połączone z dużymi opadami śniegu, utwardziło gruntowe drogi i maskowało amerykań­ ską ewakuację. Do wieczora na drugi brzeg Salmu przeszło 22 000 żołnierzy wraz ze sporą ilością ciężkiego sprzętu, w tym ok. setką czołgów. W czasie odskoku, w wyniku stałej styczności z nieprzyjacielem, spore straty poniósł 112 pułk piechoty. Bitwa o St. Vith kosztowała „Szczęśliwą Siódemkę", jak nazywano 7 DPanc, 3400 zabitych, rannych i zaginionych. Całościowe straty przekroczyły 12 000 żołnierzy, z czego przeszło 8000 przypadło na rozbitą 106 DP. Niemcy obsadzili zajęty teren LXVI Korpusem, rów­ nież poważnie wykrwawionym dotychczasowymi starciami. Tymczasem na lewym skrzydle 5 Armii Pancernej dwa niemieckie korpusy pancerne poszukiwały wolnych dróg prowadzących do Mozy. Rankiem 20 grudnia 116 DPanc. z LVIII KPanc. gen. Krugera wyruszyła z Houffalize w kierunku północno-zachodnim szosą na La Roche, wzdłuż wschodniego brzegu meandrującej rzeki Ourthe. Za jej kolumnami szły pułki grenadierów ludowych 560 DGL. Dywizja piechoty wyszła wkrótce na prawą flankę korpusu z zadaniem osłony od północy ruchu jednostki pancernej. Wobec fatalnego stanu dróg oraz działań opóźniających małych oddziałów amerykańskich, w dniach 20-21 grudnia 116 DPanc. przebyła niewiele ponad 20 km. Z drugiej strony jej czołowa grupa bojowa zdołała, idąc wzdłuż Ourthe, zatoczyć szeroki łuk i zagrozić tyłom 18 KPD. Dodatkowo w miejscowości Samree atakujący przechwycili skład paliw, który natychmiast wykorzystali do swoich potrzeb. Niemcy zdobyli także przeprawę w La Roche, ale nadal maszerowali na północ wschodnim brzegiem rzeki w kierunku miejscowości Hotton. Gen. Kruger nie wiedział, że ok. 20 km na północ od Hotton Amerykanie koncentrowali swe dywizje do plano­ wanego przez gen. Hodgesa kontrnatarcia na 6 Armię Pancerną. Dowodzący 18 KPD gen. Ridgway otrzymał

165 polecenie osłony tego rejonu i zadanie to powierzył 3 DPanc. gen. Rosę'a, a konkretnie jednemu z jej zespołów bojowych, ponieważ większość dywizji walczyła wówczas ze szpicą Peipera oraz poszukiwała spadochroniarzy von der Heydtego. Jak to już opisano w rozdziale poświęconym siłom zbrojnym obu stron, amerykańskie 2 i 3 DPanc. różniły się strukturalnie od pozostałych dywizji pancer­ nych. Zamiast trzech batalionów czołgów oraz trzech batalionów piechoty zmechanizowanej, posiadały po dwa pułki czołgów i jednym pułku piechoty zmechanizowanej. W przypadku 3 Dywizji były to konkretnie: 32 i 33 pułki czołgów oraz 36 pułk piechoty zmechanizowanej, zwanej też pancerną. Formalnie nie istniało tu CCR, jednakże duża siła „ciężkich" dywizji pancernych umożliwiała dość elastyczne formowanie zespołów bojowych, w tym trze­ ciego, z poszczególnych batalionów, ponieważ w każdym pułku znajdowały się trzy bataliony czołgów, każdy z trzema kompaniami (w batalionach pancernych „lekkich" dywizji działały cztery kompanie). Funkcjonowały również trzy bataliony artylerii. Dzięki temu gen. Maurice Rosę mógł skoncentrować koło Hotton taką rezerwowa grupę, dowodzoną przez płk. Roberta Howze'a. Grupa Howze'a została podzielona na trzy zespoły bojowe, nazwane od nazwisk swych dowódców: „Hogan", „Orr" i „Kane". Podczas gdy Zespół Bojowy Kane'a utrzymywał na wschodzie luźny kontakt z 82 DPD w rejonie Manhay, dwa pozostały zabezpieczały na południu 12 km odcinek od Manhay po rzekę Ourthe. 21 grudnia, na północ od La Roche, czołgi von Waldenburga weszły pomiędzy formację ppłk. Hogana a zespół ppłk. Orra, okrążając ten pierwszy nad Ourthe i odrzucając ten drugi na wschód. Następnie o zmierzchu, nacierając wciąż wzdłuż wschod­ niego brzegu Ourthe, podeszły pod Hotton. W miasteczku przebywał sztab 3 DPanc, drobne oddziały tyłowe oraz batalion saperów. Zaatakowani stawili zaciekły opór, zaś

166 zapadające ciemności uniemożliwiły nacierającym popraw­ ne oszacowanie sił przeciwnika. Wobec meldunku o obronie Hotton oraz niemal pewnym zaminowaniu tamtejszego mostu, gen. Kruger nakazał dowódcy 116 DPanc. przerwać walkę i zawrócić 15 km na południe, do opanowanej już przeprawy w La Roche. Zmechanizowane grupy bojowe miały podejść pod Hotton od zachodu, przecinając jedno­ cześnie drogę prowadzącą z tego miasteczka do Marche. Z Marche biegła zaś szosa do miasta Ciney, a to było położone już tylko 16 km od Mozy. Natomiast likwidację odciętego nad Ourthe Zespołu Bojowego Hogana powie­ rzono 560 DGL. Gen. von Waldenburg wykonał rozkaz, marnując cały 22 grudnia na manewr głębokiego obejścia. Wykorzystując sytuację, Amerykanie umocnili Hotton. Jednocześnie Hodges otrzymał od gen. Rose'a meldunek o wyjściu na tyły 18 KPD niemieckiej dywizji pancernej. Dowódca 1 Armii zwolnił z tworzonego przez siebie odwodu 84 Dywizję Piechoty gen. Alexandra Bollinga i obsadziła nią rejon Hotton-Marche. Dywizja Bollinga wchodząca pierwotnie w skład 9 Armii, na froncie walczyła od 18 listopada. Gdy rankiem 23 grudnia Niemcy dotarli do drogi Hot­ ton-Marche, natknęli się tam na zorganizowaną obronę 334 pułku piechoty. Samo Marche obsadził 335 pułk. Obrońców wspierała silna artyleria i samobieżne nisz­ czyciele czołgów. Podzielona na grupy bojowe 116 DPanc. zaatakowała, została jednak odparta. Tego dnia mgła ustąpiła, dzięki czemu alianckie lotnictwo zaczęło skutecz­ nie wspierać walczących na ziemi. Ograniczyło to moż­ liwości manewrowe podkomendnych von Waldenburga. Jednak pod wieczór niemiecka dywizja pancerna prze­ grupowała się do kolejnego ataku. Na wschodnim brzegu Ourthe do 21 grudnia 560 DGL operowała na prawym skrzydle 116 DPanc. Następnie, po jej odejściu, pozostała jedyną dywizją LVIII KPanc. po tej

167 stronie rzeki. Grenadierzy ludowi zostali skierowani na północ, gdzie nacierali na bardzo szerokim froncie, od Hotton na zachodzie po Baraąue de Fraiture na wschodzie. Ta druga miejscowość leżała na drodze Houffalize-Manhay, 6 km na południe od samego Manhay. Przeciwnikiem Niemców były tu zespoły bojowe z rezerwy 3 DPanc. (w tym zespół odciętego nad Ourthe ppłk. Hogana) oraz, bezpośrednio w Baraąue de Fraiture, improwizowany oddział mjr. Arthura Parkera. Parker służył pierwotnie w dowództwie artylerii 106 DP. Około 21 grudnia otrzymał rozkaz obsadzenia baterią haubic oraz drobnymi elementami z jednostek przeciwlotniczych i rozpoznawczych 7 DPanc. skrzyżowania dróg w tym rejonie. Miała to być osłona tyłów 82 DPD. Przez Baraąue de Fraiture przechodziła także ważna szosa z zachodu na wschód, La Roche-Vielsalm. Dlatego pozycję tę nazwano „Skrzyżowaniem Parkera". 22 grudnia 560 DGL zaatakowała stanowiska amerykań­ skie dość słabymi, z racji poważnego rozciągnięcia, siłami. Zespół Bojowy Orra oraz załoga skrzyżowania powstrzy­ mali nacierających. Ponieważ jednak tego popołudnia na drogę wiodącą do Manhay weszła 2 DPanc. SS, dowodzący grenadierami płk Langhauser otrzymał rozkaz odejścia bardziej na zachód, w kierunku na Hotton. W stronę Baraąue de Fraiture ruszyły teraz hitlerowskie czołgi. Ta mała osada miała duże znaczenie, gdyż stanowiła południowo-zachodni kraniec pozycji 82 DPD, walczącej na dużej przestrzeni od Stoumont nad Ambleve, następnie wzdłuż Salmu i wreszcie chroniącej drogę prowadzącą z Vielsalm do Baraąue de Fraiture. Pozycje przy szosie utrzymywał 325 pułk piechoty szybowcowej płk. Charlesa Bilingsle'a. Bezpośrednim sąsiadem żołnierzy Parkera był tam 2 batalion tej jednostki, którego jedna kompania wsparła 22 grudnia obrońców skrzyżowania w walce z grenadierami ludowymi 560 DGL. Oczywiście podejście

168 po zmroku w ten rejon dywizji „Das Reich" sprawiło, że obrońcy znaleźli się w krytycznym położeniu. Nocą z 22 na 23 grudnia niemieckie grupy bojowe zajęły pozycje wyjściowe do ataku, nawiązując jednocześnie kontakt bojowy z piechotą szybowcową na wschód od „Skrzyżowania Parkera". Rankiem 2 DPanc. SS wy­ prowadziła gwałtowne natarcie, po kilku godzinach walk likwidując opór w Baraque de Fraiture oraz odrzucając 2 batalion 325 pułku. Podważyło to skrzydło całej dywizji Gavina, uwikłanej tego dnia w końcowe walki z zagonem Peipera i zabezpieczającej nad Salmem odwrót wzmoc­ nionej 7 DPanc. z „Gęsiego Jaja". Dowodzący 18 KPD gen. Ridgway dysponował jednak stosownym odwodem. Było nim nienaruszone CCA 3 DPanc. gen. Hickeya. Od 17 grudnia działało ono na tyłach 5 Korpusu, jako zabezpieczenie przed atakiem spadochronowym, zwal­ czając jednocześnie oddział von der Heydtego. Po kilku dniach uświadomiono sobie rzeczywistą skalę wrogiej operacji desantowej i nakazano brygadzie pancernej odejść na zachód i nawiązać kontakt z resztą macierzystej jednostki. 23 grudnia czołgi gen. Hickeya dotarły w rejon Manhay, zabezpieczane już wówczas przez Zespół Bojowy Kane'a, również z 3 DPanc. Wysłane na południe jednostki amerykańskie zdołały wieczorem 23 grudnia powstrzymać podchodzące z tego kierunku czołówki 2 DPanc. SS. Kryzys na prawym skrzydle 18 KPD został chwilowo zażegnany. Podczas gdy w dniach 20-23 grudnia LXVI Korpus walczył o St. Vith, a LVIII KPanc. starał się podważyć od południowego zachodu pozycje 18 KPD, XXXXVII KPanc. toczył walki pod Bastogne, szukając jednocześnie dróg prowadzących do Mozy. 20 grudnia wszystkie dywizje von Liittwitza działały jeszcze w rejonie Bas­ togne, ale wyraźny rozkaz Hitlera, w tym czasie specjal­ nie powtórzony sztabowi 5 Armii Pancernej, nakazywał

169 obejść ten punkt oporu 3 . Zgodnie z rozkazem, dywizje pancerne okrążyły miasto. 20 grudnia w południe, skon­ centrowawszy większość swych sił, 2 DPanc. zdobyła Noville, odrzucając stamtąd w stronę samego Bastogne Zespół Bojowy Desobery'ego, wzmocniony batalionem 506 pułku piechoty spadochronowej. Amerykanie pod dowództwem oficerów z batalionu spadochroniarzy ode­ szli nieznacznie na południe, natomiast ranny mjr Desobry został odesłany na tyły. Następnie czołgi niemieckie zatoczywszy od północy szeroki łuk wokół pozycji 101 DPD, doszły wieczorem do Ourtheville i zdobyły tam most na rzece Ourthe. Tymczasem pod wieczór w położonym 25 km na południowy zachód od Bastogne Neufchateau, dokąd ewakuował się sztab 8 Korpusu, Middleton mianował gen. McAuliffe'a dowódcą obrony miasta, informując go jednocześnie o przejściu 101 DPD do 8 Korpusu, teraz w szeregach 3 Armii. Po zmroku McAuliffe powrócił do swej dywizji, zaledwie o kilkadziesiąt minut wy­ przedzając niemieckie jednostki przecinające drogę Bastogne-Neufchateau. Od południa Bastogne obchodziła wówczas dywizja pancerna „Lehr". 20 grudnia, po zlu­ zowaniu w rejonie Mageret przez 26 DGL, wozy bojowe Bayerleina zatoczyły analogiczny łuk jak 2 DPanc, rankiem Następnego dnia kończąc manewr odcinania Amerykanów. Zaraz potem czoło 130 Dywizji Pancernej („Lehr") ruszyło wolną drogą na zachód, w kierunku St. Hubert. Początkowo linie zajmowane przez okrążonych miały dość nieregularny kształt, ponieważ obrońcy utrzymywali 3

Niewykonanie rozkazu mogło mieć groźne konsekwencje. Przed­ stawiciel Hitlera w sztabie 5 APanc, mjr Meyer, zadzwonił bezpośrednio do Jodła, informując go, że wyżsi dowódcy są w tej sprawie nie­ zdecydowani. Jodl nakazał Modelowi trzymać się ściśle wytycznych OKW, czyli faktycznie samego Hitlera.

170 przez kilka dni wysuniętą placówkę na zachodzie, w rejonie miejscowości Flamierge. Główne siły skoncentrowano natomiast wokół samego Bastogne, na obwodzie koła otaczającego miasto. Północny pas obrony obejmował, licząc z zachodu na wschód, miejscowości Flamierge, Champs, Longchamps, Bizory. Obsadziły go 502 i 506 pułki piechoty spadochronowej. Od wschodu, skąd 19 grudnia wyszedł pierwszy atak niemiecki i gdzie nacierający utrzymywali stały nacisk, pomiędzy Bizory a Marvie, walczył 501 pułk. Na południu, od Marvie po Flamierge, dość rozciągnięte pozycje zajmował 327 pułk piechoty szybowcowej, wsparty drobnymi oddziałami improwizo­ wanymi. Artyleria, aż 11 dywizjonów m.in. z 101 DPD, CCR 9 DPanc. i CCB 10 DPanc, była ustawiona centralnie w taki sposób, iż można było ześrodkować większość ognia w jednym, wyznaczonym punkcie. O jej wejściu do akcji decydował osobiście McAuliffe, wykorzystując sprzęg­ nięty w jedną całość system obserwacji i łączności. Czołgi, głównie z CCB 10 DPanc. (gdyż w CCR została ich jedna kompania), piechota zmechanizowana oraz samobieżne niszczyciele czołgów zgrupowano pod dowództwem płk. Robertsa jako manewrowy odwód. W przypadku kryzysu ich plutony również mogły być kierowane w charakterze wsparcia na pozycje poszczególnych batalionów spado­ chroniarzy. Do największych bolączek obrońców, pomijając oczywiście sam fakt okrążenia, należał brak amunicji artyleryjskiej, lekarstw, wykwalifikowanego personelu me­ dycznego, szpitali. W czasie walk w punkt medyczny zmieniono nawet kościół, zbombardowany zresztą później przez Niemców. Z resztek rozbitych oddziałów sformowano liczący 600 żołnierzy batalion „Snafu" — słowo to jest wulgarnym określeniem bałaganu. Pomimo wszystko morale garnizonu, zwłaszcza tzw. Krzyczących Orłów ze 101 DPD (w trakcie bitwy nazwali się „diabłami z Bastogne"), było bardzo wysokie.

171 Opanowanie miasta i odblokowanie miejscowego węzła drogowego należało do zadań XXXXVII KPanc. Jednak gen. von Luttwitz do wykonania tej misji mógł prze­ znaczyć jedynie dywizję piechoty, natomiast związki zmechanizowane musiał rzucić w stronę Mozy. Już 20 grudnia dowódca korpusu pancernego dostrzegł swą sła­ bość. 26 DGL płk. Kokotta, ciężko doświadczona jeszcze nad Our, nie miała dość sił by zdobyć Bastogne. Dlatego DPanc. „Lehr" otrzymała rozkaz pozostawienia na połu­ dnie od miasta swego 901 pułku grenadierów pancernych. Jednocześnie 21 grudnia od zachodu, północy i wschodu rozwinęły się do walki 39, 77 oraz 78 pułki grenadierów ludowych. Tym samym powtórzyła się sytuacja z pierw­ szych dni bitwy o St. Vith, ponieważ 8 batalionów niemieckich oblegało ekwiwalent ok. 12-13 batalionów amerykańskich, wspieranych przez ponad 130 dział polo­ wych oraz kilkadziesiąt wozów pancernych. Gdyby nie problemy z amunicją, przewaga obrońców byłaby cał­ kowicie niepodważalna. Świadomi szczupłości własnych sił, Niemcy próbowali zastraszyć załogę Bastogne. 22 grudnia o 11.30 w rejonie Marvie, przed pozycjami 327 pułku, zjawiło się czterech parlamentariuszy, w tym dwóch oficerów. Poprosili o spot­ kanie z generałem kierującym amerykańskimi oddziałami. Ich prośba została odrzucona, ale mjr Alvin Jones doręczył gen. McAuliffe'owi ultimatum. Niemcy zażądali złożenia broni, a w razie odmowy zagrozili zniszczeniem miasta przy użyciu ciężkiej artylerii. Dowódca obrony zignorował ostrze­ żenie, a na żądanie zareagował odruchowo słowami, które można przetłumaczyć jako: „Niech się wypchają!" lub „Co za durnie!". Dosłownie brzmiało to: „Aw, nuts". Tę przypad­ kową wypowiedź podchwycili amerykańscy oficerowie za­ częli nalegać by generał nadał swoim słowom oficjalny charakter. Posłańcy otrzymali więc na piśmie słowo „nuts" ze stosownym wyjaśnieniem ze strony oddającego im ten

172 dokument płk. Harpera. Dowódca 327 pułku oświadczył, aby „szli do diabła" i dodał, że załoga Bastogne zabije każdego hitlerowca atakującego miasto. Z takim „błogo­ sławieństwem" odesłał parlamentariuszy. Był to duży sukces propagandowy aliantów4. Wobec tego, że Amerykanie odmówili złożenia broni, von Luttwitz wydał rozkaz do ataku. Płk Kokott uderzył jedno­ cześnie z północy i południa. Nacierający bardzo szybko zostali powstrzymani, a miejscowe przeciwuderzenia czołgów amerykańskich ostatecznie wyjaśniły sytuację. Niezrażony początkowym niepowodzeniem dowódca niemiecki prze­ grupował swe oddziały, przygotowując je do ponowienia ataku następnego dnia. Artyleria obrońców Bastogne, ze względu na racjonowanie amunicji, nie zakłócała tych przemarszów. 23 grudnia wyszły nowe natarcia: część 26 DGL zaatakowała Fłamierge, a 901 pułk grenadierów pancernych ruszył na Marvie. Niemcy osiągnęli sukces na południu, gdzie grenadierzy pancerni przełamali pozycje 327 pułku piechoty szybowcowej. Gwałtowny kontratak, połączony z ostrzałem artyleryjskim, ponownie zażegnał niebezpieczeństwo. Jednakże samo Marvie zostało utracone. Tego dnia przejaśnienia umożliwiły również akcje sił powietrznych. Amerykańskie myśliwce bombardujące roz­ poczęły ataki rakietowe i bombowe na pozycje przeciwnika, zaś 241 samolotów transportowych zrzuciło obrońcom amunicję, żywność i medykamenty. W Bastogne przebywał już od 19 grudnia oficer łącznikowy 9 Armii Lotniczej, kpt. Parker. Zorganizował on sprawne stanowisko naprowadza­ nia, dzięki czemu zrzuty odznaczały się wyjątkową celnoś­ cią (rzędu 95%). 23 grudnia alianckie samoloty panowały w powietrzu. Luftwaffe, aktywna 17 i 18 grudnia w czasie krótkich rozpogodzeń, teraz zareagowała z opóźnieniem. 4

Determinacja obrońców była tak powszechna, że poddanie się w ogóle nie było brane pod uwagę; szeregowi żołnierze sądzili nawet, iż parlamentariusze niemieccy przybyli negocjować kapitulację własnych wojsk.

173 Prognoza na kilka następnych dni zapowiadała dalsze przejaśnienia, co mogło rozstrzygająco wpłynąć na przebieg oblężenia. Na zakończenie opisu działań wojennych w pasie 5 Armii Pancernej między 20 a 23 grudnia warto jeszcze zwrócić uwagę na kierunki natarcia dywizji pancernych XXXXVII KPanc. Od 21 grudnia nacierały już one na zachód od Bastogne, a następnie dokonały nagłego zwrotu w kierunku północnym z zamiarem wyjścia nad Mozę na wschód od Namur. 2 DPanc. gen. von Laucherta wciąż maszerowała na prawym skrzydle, dywizja „Lehr" — na lewym, przy czym obie dywizje poruszały się w widłach rzek Ourthe (na wschodzie) i Lesse (na zachodzie). Niemcy nie mieli tu przed sobą żadnej dywizji przeciwnika, ale drobne oddziały amerykańskie bardzo skutecznie opóź­ niały rajd mocno rozciągniętych niemieckich grup bojo­ wych. Ich dowódcy chcąc zachować większość sił do bitwy za Mozą, zatrzymywali swe kolumny na widok każdej barykady, ostrożnie sprawdzając, czy nie jest to kolejna zasadzka z ukrytymi za zakrętem działami prze­ ciwpancernymi. Gdy faktycznie natrafiano na opór, tylko czoło nacierającego oddziału zmechanizowanego mogło bezpośrednio uczestniczyć w walce, bo uboga sieć dróg i gęste zalesienie ograniczały możliwości manewrowe. 21 grudnia szpica 2 DPanc. przez wiele godzin toczyła walki pod Tenneville, na drodze z Ourtheville do Marche. Początkowo gen. von Liittwitz zamierzał skierować tę dywizję właśnie na Marche, okazało się jednak, że zagrożenie Hotton przez 116 DPanc. z LVIII KPanc. spowodowało obsadzenie tej miejscowości przez amery­ kański 335 pułk piechoty 84 DP. 22 grudnia, po nawiąza­ niu kontaktu bojowego z Amerykanami, von Lauchert poinformował dowódcę XXXXVII KPanc, iż droga przez Marche została zablokowana. W tej sytuacji należało albo podciągnąć resztę dywizji i 23 grudnia wspólnie z 116

174 DPanc. zaatakować pozycje przeciwnika między Marche a Hotton, albo obejść 84 DP od zachodu. Wybrano drugi wariant, kierując 2 DPanc. na szosę Rochefort-Dinant. Tymczasem 23 grudnia pogoda się zmieniła i rozciąg­ niętym kolumnom niemieckim znowu zagroziły ataki lot­ nicze. Myśliwce bombardujące aliantów pojawiły się nad szlakami komunikacyjnymi, niszcząc wiele pojazdów wio­ zących zaopatrzenie dla czołowych grup bojowych. Idąca na czele natarcia Grupa Bojowa von Bohma z 2 DPanc. dotarła wieczorem do Celles, 8 km od Mozy, gdzie zatrzymała się z braku paliwa. Czołowa dywizja pancerna XXXXVII KPanc. była wówczas rozciągnięta na przestrzeni 30 km i faktycznie unieruchomiona. Jej obecność w pobliżu Dinant zaalar­ mowała ochraniającą to miasto brytyjską 29 Brygadę Pan­ cerną. Doszło do pierwszych starć jednostek rozpoznawczych obu stron. Sytuacja Niemców była bardzo zła, gdyż ich posiadające jedynie resztki paliwa czołgi oraz transportery opancerzone nie mogły manewrować, a unieruchomione na drogach stanowiły łatwy cel dla lotnictwa i artylerii. Ponadto von Lauchert nie wiedział o obecności na północ od Celles, w rejonie miasta Ciney, amerykańskiej 2 DPanc. Podobnie jak 84 DP, należała ona wcześniej do 9 Armii i na tyłach 18 KPD przygotowywała się do kontrataku. Teraz, wobec oskrzydlenia pozycji 1 Armii, również ona została skierowana do walki z zadaniem powstrzymania korpusów 5 Armii Pancernej. Teoretycznie niemiecką 2 DPanc. mogłaby wesprzeć dywizję „Lehr". Jednakże do 23 grudnia dotarła ona zaledwie do St. Hubert i zdobyła to miasteczko nocnym natarciem. St. Hubert leży 15 km na południe od Rochefort, zatem oddziały gen. Bayerleina, idące jak dotąd na lewym skrzydle von Laucherta, zostały daleko w tyle. Od 23 grudnia także ta dywizja pancerna była zajadle atakowana przez lotnictwo, w związku z tym jej możliwości przyjścia z pomocą sąsiedniej jednostce mogły okazać się iluzoryczne.

175 7 ARMIA I KONTRATAK 3 ARMII AMERYKAŃSKIEJ

Do 20 grudnia tylko LXXXV Korpus 7 Armii zdołał ruszyć na zachód, podczas gdy LXXX Korpus opanował jedynie niewielkie przyczółki na zachodnim brzegu rzeki Surę. Po zdobyciu miasteczka Wiltz 5 Dywizja Strzelców Spadochronowych płk. Ludwiga Heilmanna, wykorzystując brak styczności z większymi siłami przeciwnika, zdołała przyspieszyć tempo swego natarcia. 21 grudnia, równolegle do dywizji „Lehr", przecięła ona drogę Bastogne-Neufchateau, tworząc zewnętrzny pierścień okrążenia wokół miasta. Dalsze natarcie strzelców spadochronowych zostało zastopowane z powodu nadmiernego rozciągnięcia własnych linii. Głównym zadaniem 7 Armii była ochrona połu­ dniowego skrzydła ofensywy, dlatego teraz Heilmann zwrócił swą dywizję w kierunku południowym, przechodząc do obrony na odcinku od wspomnianej drogi do miejs­ cowości Martelange nad Sflre. Uczynił to niemal w ostatniej chwili, gdyż w stronę tego miasteczka zmierzały już czołgi 4 DPanc. z armii Pattona. Około 20 grudnia między nacierającymi na zachód oddziałami strzelców spadochronowych a zatrzymaną w re­ jonie Diekirch 352 DGL wytworzyła się ponad 10 km luka, której przez wiele godzi nikt nie bronił. Z tego powodu właśnie tam gen. Brandenberger skierował podporząd­ kowaną mu rozkazem z 19 grudnia Brygadę Grenadierów Wodza. BGW sforsowała Surę w rejonie miasteczka Wiltz i zajęła pozycje pomiędzy obiema dotychczasowymi dywiz­ jami LXXXV Korpusu. W rejon Diekirch zaczęto też kierować nową 79 DGL. Dalsze manewry prawego skrzydła 7 Armii zostały sparaliżowane podjętym rankiem 22 grudnia kontratakiem amerykańskiego 3 Korpusu. Do tego czasu ustała także aktywność lewego skrzydła 7 Armii. 212 i 276 DGL, z powodu przewagi przeciwnika, zaległy na pozycjach wyjściowych. Przerzucane na zachodni

177

176 brzeg Surę kolejne bataliony grenadierów ludowych, zamiast same zwalczać amerykańskie punkty oporu, rozpaczliwie broniły się przed kolejnymi przeciwuderzeniami. Po drugiej stronie rzeki gen. Morris miał do swojej dyspozycji pełną dywizję pancerną (CCB 10 DPanc, oddelegowane do Bastogne, zastępowało CCA 9 DPanc), 109 pułk piechoty 28 DP, wzmocniony 12 pułk piechoty 4 DP, a także silną artylerię. 22 grudnia przybył z 3 Armii sztab 12 Korpusu z generałem Eddym, a wraz z nim nadciągnęły pierwsze jednostki 5 DP, natychmiast włączając się do walki. W konsekwencji obrona amerykańska w tym rejonie została uporządkowana i poważnie wzmocniona. 12 Korpus, w skła­ dzie 10 DPanc, 4 i 5 DP, zapewniał tam teraz solidną obronę, uniemożliwiając Niemcom rozszerzenie włamania. Jedynie 212 DGL zdołała przez pewien czas utrzymać niewielki przyczółek w rejonie Echternach. Natarcie 7 Armii niemieckiej zostało zastopowane już w siódmym dniu realizacji „Jesiennej Mgły", bowiem od rana 22 grudnia inicjatywa na lewym skrzydle uderzającej przez Ardeny Grupy Armii „B" przeszła w ręce amerykań­ skie. Dowodzący 3 Armią gen. Patton od 18 grudnia realizował gigantyczną operację logistyczną, polegającą na wycofaniu z frontu dwóch korpusów swej armii, prze­ rzuceniu ich 80-150 km na północ i przygotowaniu do przeciwuderzenia. Złożona podczas konferencji w Verdun obietnica ześrodkowania trzech dywizji 3 Korpusu na południe od Bastogne została dotrzymana. Był to bez wątpienia duży wyczyn logistyczny, choć należy podkreślić, iż przerzut wszystkich zaplanowanych sił 3 Armii nie zakończył się bynajmniej 22 grudnia. Przegrupowanie wojsk objęło ponad 160 000 pojazdów mechanicznych, poruszających się w trudnych warunkach pogodowych po wąskich oblodzonych drogach. Owo pełne zmotoryzowanie pozwoliło, z niespotykaną w niemieckiej armii szybkością, przemieszczać jednocześnie całe dywizje.

3 Korpus gen. Millikina składał się z 4 Dywizji Pancernej gen. Hugha Gaffeya, 26 Dywizji Piechoty gen. Willarda Paula i 80 Dywizji Piechoty gen. McBride'a. Dodatkowo Patton ześrodkował w okolicach Metzu odwodową 35 Dywizję Piechoty gen. Paula Baade'a. Zamierzał również z pozostawionego na południowym wschodzie 20 Korpusu wyłączyć 6 Dywizję Pancerną gen. Roberta Growe'a, ale mógł to uczynić dopiero po zaplanowanym w Verdun skróceniu linii frontu. Liczył ponadto na dalsze wsparcie poprzez podporządkowanie mu nowego odwodu SHAEF, tworzonego właśnie w okolicach Reims. Wzmocnienia wymagał zwłaszcza 8 Korpus, ponieważ poza odciętym garnizonem w Bastogne związek ten właściwie nie istniał. Patton, zgodnie ze swym zwyczajem, postawił dwóm ofensywnym korpusom, to jest 3 KA zajmującemu pozycje w południowej Belgii i 12 KA w Luksemburgu, zadania ze wszech miar ambitne. Millikin miał odblokować Bastogne, następnie uderzyć na St. Vith i opanować je w piątym dniu natarcia. Eddy powinien natomiast sforsować Surę, zdobyć Priim oraz wyjść na dalekie tyły niemieckie, aż nad Renem w okolicach Bonn. Były to zadania, z racji stosunku sił na froncie, całkowicie niemożliwe do wykonania, dobrze natomiast odzwierciedlały bojowego ducha, jaki rozpierał pyszałkowatego generała. 22 grudnia o godz. 6.00 rano 3 Korpus przeszedł do kontrnatarcia, poprzedzonego gwałtowną nawałą artyleryjską. Amerykanie zaatakowali na lewym skrzydle częścią 4 DPanc. w rejonie Martelange, w centrum — 26 DP i na prawym skrzydle korpusu — 80 DP. Uderzenie spadło na LXXXV Korpus 7 Armii. Niemcy stawili zaciekły opór, choć sztab gen. Kniessa został zaskoczony zarówno tak wczesnym terminem przeciwuderzenia, jak i jego siłą. Trudny teren sprzyjał obrońcom. 22 i 23 grudnia, po dwóch dniach ciężkich walk, 3 Korpus pokonał zaledwie 18 km, odrzucając LXXXV Korpus za rzekę Surę między jej źródłem a miejscowością 12 — Aideny 1944-1945

178 Ettelbriick na zachód od Diekirch. Nadzieje na szybkie dotarcie do Bastogne nie sprawdziły się. Po drugiej stronie frontu Niemcy ochłonęli po amerykańskim natarciu i przeszli do lokalnych kontrataków. PRACA SZTABÓW

W dowództwie Grupy Armii „B" nastroje wyższych oficerów pogarszały się z dnia na dzień, chociaż w oficjal­ nych komunikatach pobrzmiewała optymistyczna nuta. Nadzieją napawało przełamanie dokonane w pasie 5 Armii Pancernej, natomiast zablokowanie 6 APanc. budziło iryta­ cję marszałka Modela. Jeszcze przed 20 grudnia pierwotne plany ofensywy musiano zmodyfikować stosownie do rozwoju sytuacji. Już 18. i 19. tego miesiąca skierowano do walki 2 DPanc. SS, 3 DGPanc, BEW i BGW (odwołując zarazem pomocnicze natarcie 15 Armii), jednakże z powodu zatorów drogowych pierwsza z tych jednostek mogła wziąć udział w bitwie dopiero 20 grudnia. Oczekiwano, iż zdecydowane zwiększenie zaangażowanych sił doprowadzi przynajmniej do pacyfikacji Ardenów i wypchnięcia prze­ ciwnika za Mozę, bowiem „duży wariant" Hitlera, zważyw­ szy na dotychczasowych bieg wypadków, uważano za całkowicie nierealny. Marszałek polny von Rundstedt oceniając 22 grudnia wyniki pierwszego tygodnia walk, uznał, że ofensywa nie ma żadnych szans na powodzenie nawet w wymiarze „małego wariantu". Sugerował natychmiastowe przejście do obrony. Hitler był niezdecydowany, bowiem nie­ powodzenie operacji powoli stawało się oczywiste. Sió­ dmego dnia walk Amerykanie mieli zaangażowanych w Ardenach już piętnaście swych dywizji; kolejnych pięć oraz jedna brygada brytyjska weszło do walki 23 grudnia. Do tego czasu Niemcy zdołali rozbić tylko dwie duże jednostki przeciwnika, ale nawet w tym

179 przypadku trzy spośród sześciu pułków piechoty z 106 oraz 28 DP nadal walczyły. Nazistowski dyktator liczył jeszcze na sukces 5 Armii Pancernej na lewym skrzydle i uderzenie II KPanc. SS. Wejście do akcji trzech nowych dywizji pancernych, wzmocnionych jedną dywizją grenadierów pancernych, miało — w jego mniemaniu — tchnąć w „Jesienną Mgłę" nowego ducha. Gdy 23 grudnia amerykański 18 KPD zwinął ostatecznie obronę „Gęsiego Jaja", marszałek Model postanowił zmie­ nić linię rozgraniczenia między obiema nacierającymi armiami pancernymi. Wobec twardego oporu nieprzyjaciela na pozycjach pomiędzy Elsenborn a Stavelot, 6 APanc. musiała zaniechać dalszych ataków, mających otworzyć drogi ,A-E". Główny wysiłek przesunięto ku zachodowi, za rzekę Salm. Poszerzony pas odpowiedzialności wojsk Dietricha kończył się teraz nad Ourthe. W związku z tym LXVI KA i 560 DGL z LVIII KPanc. przeszły pod rozkazy SS-Oberstgruppenfuhrera. 6 Armia Pancerna miała obecnie uderzeniem z rejonu Manhay wyjść nad Mozę w okolicach Huy. Jako pierwszy natarcie poprowadziłby II KPanc. SS z 2 DPanc. SS i 560 DGL. W dokonany wyłom wszedłby następnie I KPanc. SS z podporządkowanymi mu przejś­ ciowo 9 DPanc. SS, 1 DPanc. SS i 12 DPanc. SS. LXVI KA miał stanowić odwód, który planowano wykorzystać do ubezpieczenia prawego skrzydła włamania na południe od Liege. Po zachodniej stronie Ourthe nacierał LVIII KPanc. z armii von Manteuffla, wzmocniony — w zastępstwie 560 DGL — Brygadą Eskorty Wodza. Brygada płk. Remera otrzymała rozkaz opanowania wspólnie ze 116 DPanc. miasteczek Marche i Hotton. Z kolei maszerujący na lewym skrajnym skrzydle XXXXVII KPanc. powinien otrzymać anonsowane już od 18 grudnia 9 DPanc. oraz 15 DGPanc. z 15 Armii. W przekonaniu dowódcy 5 APanc, nowe jednostki pomogłyby von Liittwitzowi

180 odrzucić aliantów za Mozę. Jednakże dokonujący inspekcji frontu wokół Bastogne specjalny przedstawiciel Hitlera, wspomniany już mjr Johann Meyer, nadał alarmistyczny meldunek o słabości sił oblegających miasto. Na wieść o tym Hitler, zdając sobie sprawę z konieczności jak najszybszego odblokowania tego węzła drogowego, na­ kazał zatrzymać 15 DGPanc. i skierować ją do szturmu na Bastogne. Teoretycznie nie osłabiło to XXXXVII KPanc, gdyż zdobycie miasta należało do jego zadań, ale na szpicę natarcia wysłano tylko 9 DPanc. Wprowadzanie do walki przez niemieckie dowództwo po 20 grudnia nowych jednostek było podyktowane chęcią rozstrzygnięcia na swoją korzyść bojów na południe od Mozy. Tylko tu można było jeszcze szukać jakichś suk­ cesów taktycznych, wykorzystując skupienie własnych formacji. Osiem dni po rozpoczęciu ofensywy działania w Ardenach zamieniły się bowiem w mordercze starcie z udziałem łącznie ponad czterdziestu dywizji po obydwu stronach. Dodatkowo pogoda, która poprawiła się 23 grudnia, pozwoliła sprzymierzonym wprowadzić do działań potężne lotnictwo. Myśliwce bombardujące atakowały nacierające kolumny i szlaki zaopatrzeniowe rozciągniętych dywizji. Średnie bombowce uderzyły na tyły nacierających armii, niszcząc główne drogi oraz większe miejscowości. Również lotnictwo strategiczne wykonywało okazjonalne naloty na bezpośrednie zaplecze niemieckie. Np. 23 grudnia 417 bombowców 8 Armii Lotniczej, eskortowanych przez ponad 400 myśliwców, zrzuciło swój ładunek na węzły i linie kolejowe na zachodnim brzegu Renu. Tymczasem w obozie aliantów początkowe zaskocze­ nie i towarzszący mu szok zostały już właściwie prze­ zwyciężone. Rankiem 20 grudnia marszałek Montgomery, zgodnie z otrzymanym w nocy rozkazem Eisenhowera, przejął dowodzenie nad 1 i 9 Armiami amerykańskimi. Jak zauważył jeden z jego oficerów, przyjechał do

181 sztabu Hodgesa w Chaudfontaine „w świetnym humorze i pewny siebie". Wtargnął do kwatery dowódcy 1 Armii „jak Chrystus wyrzucający przekupniów ze świątyni". Dzień 20 grudnia stanowił dla niego bez wątpienia chwilę triumfu w prywatnej wojnie z amerykańskimi generałami. W Chaudfontaine odbyła się pierwsza konferencja z gen. Hodgesem oraz dowodzącym 9 Armią gen. Simpsonem. Amerykanie chcieli zatrzymać nacierającego przeciwnika od północy 5 KA, a od zachodu — 18 KPD. Dowódca 1 Armii uważał, że niemiecki atak skierowany jest na Liege, dlatego należało za wszelką cenę utrzymać St. Vith, kontratakując jednocześnie w kierunku wschodnim przy użyciu korpusu powietrznodesantowego. Montgomery na­ tomiast, zgodnie z prawdą, uznał, że celem natarcia nieprzyjaciela są przeprawy na Mozie między Namur a Liege. Dlatego nie zgodził się z sugestią Hodgesa. Ponadto 20 grudnia 18 KPD nie miał jeszcze sił do jakichkolwiek poważnych kontrataków. Brytyjski marszałek zgodził się natomiast na utrzymanie St. Vith, w którym sytuacja obrońców wydawała się w miarę stabilna, nawet wobec groźby okrążenia. Kolejnym omawianym tematem była konieczność zbu­ dowania silnego odwodu, zdolnego do sugerowanego przez Hodgesa przeciwuderzenia. Montgomery planował skon­ centrować go na północ od Marche, na tyłach 1 Armii i pod osłoną 18 KPD. Dopiero po zebraniu rezerw należało, zdaniem dowódcy 21 Grupy Armii, przejść do działań zaczepnych, odblokowując w pierwszej kolejności okrążony najprawdopodobniej do tego czasu garnizon w St. Vith, następnie zaś odrzucić na wschód 6 Armię Pancerną. Odwód miało utworzyć dowództwo 7 Korpusu gen. Josepha Collinsa z 1 Armii, ale z dywizji oddanych mu z 9 Armii. Z tego powodu część pasa odpowiedzialności 9 Armii przekazano 2 Armii brytyjskiej.

182 Do 22 grudnia sztab Collinsa przerzucono w rejon na północ od Marche-Hotton. Zreorganizowany 7 Korpus składał się teraz z 2 DPanc. gen. Ernesta Harmona (z 19 KA 9 Armii), 84 DP gen. Alexandra Bollinga (z 13 KA 9 Armii) oraz zupełnie nowej 75 DP gen. Faya Pricketta. 75 Dywizja Piechoty przybyła w Ardeny bezpośrednio po wylądowaniu na kontynencie. Ostatecznie poszczególne dywizje z tego zgrupowania zostały użyte w sposób odmienny, niż planowali to Hodges i Montgomery. Od 21 grudnia 5 Armia Pancerna zaczęła nacierać szybciej i, wykonawszy zwrot na północ, wyszła swymi dwoma korpusami pancernymi na tyły 18 KPD. Jednocześnie St. Vith zaatakowały większe siły niemieckie, co uczyniło obronę „Gęsiego Jaja" niezmiernie trudną. W konsekwencji już 22 grudnia trzeba było wprowadzić do bitwy 84 DP, a dzień później do działań włączono także 2 DPanc. 7 Korpus znalazł się zatem na pierwszej linii frontu, jako trzeci korpus 1 Armii walczący w Ardenach. Jednocześnie na wschód od niego 23 grudnia przeprowadzono odwrót z „Gęsiego Jaja" części 18 KPD. Mimo to sytuacja w pasie obrony gen. Ridgwaya nadal nie była wyjaśniona, głównie z powodu uderzenia 2 DPanc. SS na Manhay. Wobec zaangażowania dywizji Collinsa, 23 grudnia Hodges postanowił, niemal w tym samym czasie co marszałek Model, zmienić linie rozgraniczenia pomiędzy swymi dużymi związkami taktycznymi. Pas odpowiedzial­ ności 7 Korpusu, stojącego dotychczas po zachodniej stronie Ourthe, został nieznacznie przesunięty na wschód, do szosy Houffalize-Manhay. W związku z tym 3 DPanc. przeszła teraz pod rozkazy dowództwa tegoż korpusu. Ósmego dnia walk 1 Armia miała już w Ardenach trzy silne korpusy, chociaż pozbawiona została odwodów do planowanego kontrnatarcia. Na wschodzie skutecznie bronił się 5 Korpus w składzie 1, 2, 9 i 99 DP; w centrum walczył 18 KPD. Amerykanie, na wyraźne żądanie Montgomery'ego, wyco-

183 fali wojska z rejonu na zachód od St. Vith. Brytyjski marszałek, wobec dwustronnego niemieckiego nacisku, postanowił skrócić i wyrównać front gen. Ridgwaya, nie dopuszczając w ten sposób do odcięcia całego korpusu. Dlatego po zakończeniu ewakuacji „Gęsiego Jaja" także 82 DPD miała odejść ok. 15 km na północ, na pozycję Manhay-Trois Ponts. Od 23 grudnia 18 KPD posiadał 7 DPanc, CCB 9 DPanc, 82 DPD, 30 DP oraz kom­ binowaną 106 DP z dwoma pułkami piechoty z dwóch różnych dywizji. Wreszcie na zachodzie walczył 7 Korpus złożony z 2 DPanc, 3 DPanc, 84 DP i 75 DP 5 . Na wieść o ciężkich zmaganiach 1 Armii na północy oraz oczekiwanym przeciwuderzeniu 3 Armii na południu, świadom, jak krwawe i zajadłe będą to walki, gen. Eisenhower wydał 22 grudnia odezwę do wojska. Napisał w niej: „Ryzykowny wypad wroga z jego ufortyfikowanych stanowisk daje nam szansę zadania mu najstraszliwszej klęski. Wzywam więc każdego żołnierza sojuszniczych armii, żeby wykazał się najwyższą odwagą i stanowczością, żeby zdobył się na najwyższy wysiłek. Niechaj każdy myśli o jednym: zniszczyć wroga na lądzie, w powietrzu, wszędzie — zniszczyć go! Zjednoczeni tym postanowie­ niem i ożywieni niezłomną wiarą w sprawę, o którą walczymy, osiągniemy z pomocą Bożą nasze największe zwycięstwo".

5

O tyra, jak często zmieniała się przynależność poszczególnych jednostek, najlepiej świadczy przypadek 9 DPanc. W tydzień po rozpo­ częciu bitwy CCA 9 DPanc. wchodziło w skład 10 DPanc. z 12 KA 3 Armii, CCB należało do 18 KPD 1 Armii, zaś resztki CCR walczyły w Bastogne w ramach 8 KA 3 Armii.

185

24 GRUDNIA 1944-2 STYCZNIA 1945 ROKU — OSTATECZNE ZAŁAMANIE OFENSYWY I NIEMIECKIE PRÓBY WYJŚCIA Z IMPASU 6 ARMIA PANCERNA

24 grudnia 1944 roku Dietrich, zgodnie z rozkazem Modela, wstrzymał nie rokujące nadziei od wielu dni natarcia na wzgórza Elsenborn. Dywizję „Hitlerjugend", a właściwie to, co z niej zostało, skierowano na zachód, w ślad za 1 DPanc. SS. Tego poranka Peiper wraz ze swymi 770 ludźmi dotarł wreszcie do stanowisk Grupy Bojowej Hansena, niemniej nie mogło to przesłonić faktu, iż natarcie I KPanc. SS zakończyło się kompletnym niepowodzeniem. Rozbicie 1 pułku pancernego SS zredukowało dywizję „Leibstandarte" do poziomu dywizji grenadierów pancernych. Mohnke nie miał sił nie tylko do oswobodzenia rozbijanego pułku Peipera, ale nawet na zdobycie Stavelot. Podobnie zła sytuacja panowała w 12 DPanc. SS oraz w zdziesiątkowanych dywizjach grenadierów ludowych. Dowódca 6 APanc. pokładał teraz nadzieję głównie w 2 DPanc. SS, która od 23 grudnia dążyła do przełamania frontu wzdłuż szosy Houffalize-Manhay, oraz w 9 DPanc. SS, naciskającej 82 DPD w okolicach Vielsalm. Pod Elsenborn front zamarł, a 26 grudnia, zgodnie z nowymi rozkazami, Dietrich przekazał walczący tam LXVII KA do

15 Armii gen. von Zangena. 15 Armia, odzyskawszy korpus wraz z dołączonymi do niego niektórymi jedno­ stkami piechoty I KPanc. SS, nie wznawiała już natarcia na tym odcinku, umacniając jedynie własne pozycje. Na skróconym prawym skrzydle 6 APanc, w rejonie Malmedy, pozostała jeszcze szczątkowa 150 BPanc. Skorzenego. 28 grudnia zluzowała ją 18 DGL z LXVI KA. Dwie dywizje gen. Luchta zostały tam ostatecznie skierowane po krótkiej przerwie w walkach (24-27 grudnia) w charakterze defen­ sywnego prawego ramienia armii pancernej. Niemcy budo­ wali stanowiska strzeleckie, minowali teren, rozstawiali zwoje drutu kolczastego. Ich dowództwo uznało, że gdyby alianci chcieli odciąć hitlerowski klin w Ardenach, szosa z Malmedy do St. Vith byłaby bez wątpienia jednym z głównych kierunków ich natarcia. Dlatego właśnie ten obszar został przygotowany do zaciekłej obrony. Jednakże do 2 stycznia Amerykanie nie zaatakowali. Na centralnym odcinku frontu 6 APanc, między Stavelot a Vielsalm, znajdował się I KPanc. SS. Od 24 grudnia prowadził on lokalne działania zaczepne o ograniczonym zasięgu, oczekując przełamania frontu przez II KPanc. SS na zachodnim brzegu rzeki Salm. W tym czasie 9 DPanc. SS wkroczyła do Vielsalm, opuszczonego przez Ameryka­ nów w związku z odejściem 18 KPD na północ, na linię Manhay-Trois Ponts. Jednym z głównych powodów dla których marszałek Montgomery podjął decyzję o odskoku, był właśnie nacisk dywizji „Hohenstaufen". Dywizja „Leib­ standarte" mogłaby jeszcze pokrzyżować aliancki manewr, forsując 24 grudnia Salm pod Trois Ponts, teraz jednak Zespół Bojowy Hansena miał przed sobą większość 82 DPD, wzmocnioną wycofanym z „Gęsiego Jaja" CCB 9 DPanc. Niewielkie przyczółki, zdobyte przez żołnierzy z 1 pułku grenadierów pancernych SS, zostały w większości zlikwidowane, ponieważ Niemcy nie zdołali przerzucić na drugi brzeg swych dział pancernych.

186 1 DPanc. SS potrzebowała czasu na reorganizację, gdy tymczasem 26 grudnia nowym rozkazem Modela cały I KPanc. SS został podporządkowany 5 Armii Pancernej i skierowany w rejon Bastogne. Jedynie resztki pułku pancernego Peipera pozostały w 6 APanc. Przerzucono je w okolice St. Vith, gdzie pułk próbowano wyposażyć w nowy sprzęt, tak by mógł stanowić odwód pancerny. Było to trudne zadanie, bo 26 grudnia silne zgrupowanie bombowców RAF-u zbombardowało St. Vith. Nalot poważ­ nie zniszczył miasto. Gruzowiska zablokowały wiele ulic i miejscowość należało objeżdżać naokoło. Natomiast decyzja wycofania większości dywizji pancernych z armii Dietricha, oznaczająca faktycznie rezygnację z marszu ku Mozie, podyktowana była dwoma czynnikami. Pierwszym z nich był paraliż linii zaopatrzenia 5 APanc, wywołany utrzymywaniem przez Amerykanów Bastogne, drugi to wynik bitwy z udziałem 2 DPanc. SS pod Manhay. Po zdobyciu 23 grudnia „Skrzyżowania Parkera" czoło DPanc. „Das Reich" ruszyło w stronę Manhay. Na południe od tej miejscowości natarcie niemieckie zostało wieczorem powstrzymane przez CCA 3 DPanc. i Zespół Bojowy Kane'a z tej samej dywizj. Dowodzący atakującym kor­ pusem SS-Obergruppenftihrer Wilhelm Bittrich zdecydował się wtedy chwilowo wstrzymać dalsze działania i podciąg­ nąć w rejon walk całą dywizję SS-Brigadefuhrera Heinza Lammerdinga. Ulokowani po drugiej stronie frontu Ame­ rykanie dążyli do zatrzymania przeciwnika na południe od Manhay do czasu cofnięcia 82 DPD znad rzeki Salm. Zgodnie z rozkazem Montgomery'ego, nakazującym skró­ cenie frontu, gen. Gavin powinien wycofać swoją jednostkę na drogę Manhay-Trois Ponts do 25 grudnia. Z tego powodu CCA 3 DPanc. miało bronić zajmowanych pozycji do chwili zakończenia „odskoku" spadochroniarzy, a na­ stępnie wycofać się do Manhay i tam sformować nową, tym razem ostateczną linię obrony. Ponieważ jednak decyzja

187 Hodgesa w sprawie zmiany rozgraniczenia 18 KPD i 7 KA nakazywała przejść 3 DPanc. do korpusu gen. Collinsa, rejon omawianej miejscowości musiała obsadzić jedna z dywizji 18 KPD. Rankiem 24 grudnia wysłano tam mocno osłabioną 7 DPanc, która zaledwie kilkanaście godzin wcześniej opuściła „Gęsie Jajo". Przed południem czołgi CCA 7 DPanc. płk. Rosebauma dotarły na przedpola Manhay i zluzowały CCA 3 DPanc. gen. Hickeya. Hickey nadał meldunek o odejściu swego zgrupowania pancernego do 7 KA i rzeczywiście wycofał je do Grandmenil, zaledwie kilometr na zachód od Manhay (bo tam zaczynał się pas odpowiedzialności jego korpusu). Późnym popołudniem 24 grudnia płk Rosebaum został poinformowany, że operująca na jego lewym skrzydle 82 DPD zakończy tej nocy przegrupowanie, dlatego może on rozpocząć zajmowanie nowych pozycji bezpośrednio wokół samego miasteczka. I właśnie w momencie, gdy Ameryka­ nie zaczęli odchodzić na północ, nadeszło zaskakujące, gwałtowne uderzenie 2 DPanc. SS. Hitlerowskie wozy bojowe przełamały szyki obrońców, zdobyły Manhay i wyeliminowały z walki większość czołgów CCA 7 DPanc. oraz kompanię piechoty zmechanizowanej z tej jednostki. Tym samym dywizja „Das Reich" wbiła płytki klin między oba korpusy amerykańskie. Wychodząca z Manhay w kierunku północnym szosa na Liege stała przed 2 DPanc. SS otworem, ale Niemcy kierowali się na Huy, nie na Liege. Dlatego jeszcze tego wieczora Bittrich nakazał Lammerdingowi skręcić na drogę prowadzącą na zachód. W konsekwencji nocą z 24 na 25 grudnia 2 pułk pancerny SS zderzył się z Grandmenil z CCA 3 DPanc. W gwałtownej walce, przy wydatnym udziale artylerii 3 DPanc, atak niemiecki został powstrzy­ many, chociaż samo Grandmenil utracono. Obie strony zamierzały ponownie zaatakować następnego dnia. 2 DPanc. SS miała ruszyć na zachód, opanować

189

188 Erezee i dotrzeć do Hotton, wspierając w ten sposób 116 DPanc. oraz podważając obronę 7 Korpusu. Amerykanie natomiast wzmocnili ugrupowanie gen. Hickeya 289 puł­ kiem piechoty z 75 DP, a wkrótce potem ściągnęli resztę dywizji z rejonu Durbuy. Do walki włączono część CCB 3 DPanc, powracające właśnie do macierzystej jednostki po likwidacji zagonu Peipera. Jednocześnie zgrupowana na północ od Manhay cała 7 DPanc. otrzymała rozkaz usunię­ cia nieprzyjaciela z tej miejscowości. W rejon Grandmenil przybyły również groźne niszczyciele czołgów z 629 i 814 batalionu oraz samodzielny 750 batalion czołgów. Walki w pierwszym dniu świąt Bożego Narodzenia były bardzo gwałtowne. Początkowo Lammerding wyprowadził atak w kierunku zachodnim, ale szybko załamał się on w morderczym ogniu niszczycieli czołgów i artylerii. Do akcji weszło też lotnictwo aliantów, ostatecznie przekreś­ lając ofensywne zamiary dywizji „Das Reich". 3 DPanc, 75 DP oraz 7 DPanc. przeszły do kontrnatarcia, zmuszając 2 DPanc. SS do desperackiej obrony. Przez dwa dni w rejonie Grandmenil-Manhay trwały zajadłe boje. Obie strony poniosły bardzo duże straty, zwłaszcza w sprzęcie, niemniej amerykańska przewaga liczebna przeważyła szalę zwycięstwa. Rankiem 27 grudnia oddziały hitlerowskie oddały ruiny Manhay, zajmując nową pozycję obronną nieco bardziej na południe. Na tym odcinku II KPanc SS nie wznowił już działań zaczepnych. Oznaczało to krach koncepcji przełamania frontu pomiędzy Salm a Ourthe, a dokładniej rzecz ujmując, jakichkolwiek akcji 6 APanc ukierunkowanych na dotarcie do Mozy. Ostatni atak Dietrich wyprowadził 26 grudnia tuż przed otrzymaniem rozkazu zastopowania natarcia i przekazania 1 KPanc SS do 5 APanc. Miał on miejsce na prawej flance 2 DPanc. SS, na drodze z Manhay do Trois Ponts. Wykonała go 9 DPanc. SS w pasie obrony 508 pułku piechoty spadochronowej. Niemcy zdołali przełamać obronę spado-

chroniarzy, ale jeszcze tego samego dnia kontruderzenie tych ostatnich, wsparte przez lotnictwo, odrzuciło napast­ ników na pozycje wyjściowe. Równolegle dobiegł końca pojedynek 560 DGL z odciętym nad Ourthe zespołem bojowym ppłk. Hogana. Nocą z 24 na 25 grudnia Amery­ kanie zniszczyli swoje pojazdy, po czym pieszo ruszyli w stronę Hotton, przenikając pomiędzy stanowiskami grenadierów ludowych. 26 grudnia ppłk Hogan wraz ze swymi 400 żołnierzami dotarł do linii 3 DPanc. W ten sposób po 26 grudnia, wobec przekazania czoło­ wego korpusu pancernego gen. von Manteufflowi i LXVII KA do 15 Armii, 6 APanc. pozostała jedynie z II KPanc. SS na lewym skrzydle oraz LXVI KA — na prawym. Z oczywistych względów hitlerowskim wojskom postawio­ no tu jedynie zadania defensywne. Miały one zabezpieczyć opanowany dotychczas obszar, fortyfikując istotne z punktu widzenia obrony miejscowości, drogi i punkty terenowe. W pracach tego typu Wehrmacht i Waffen-SS miały dość dużą wprawę, a zalesione wzgórza, poprzecinane meand­ rującymi rzekami były obszarem dogodnym do obrony, o czym żołnierze niemieccy przekonali się tak boleśnie w ciągu ostatnich kilkunastu dni. Do 2 stycznia, pomijając napady ogniowe amerykańskiej artylerii i ataki lotnictwa, przed frontem wojsk Dietricha zapanował spokój. PRAWE SKRZYDŁO 5 ARMII PANCERNEJ

Na zachód od rzeki Ourthe operowały dwa korpusy 5 APanc, to jest cały LVIII KPanc. oraz dywizje pancerne XXXXVII KPanc. 24 grudnia korpus gen. Krugera składał się faktycznie tylko z 116 DPanc. walczącej o Marche i Hotton, natomiast podporząd­ kowana mu BEW dopiero maszerowała na front drogą przez La Roche. Z kolei na zachód od Marche, na szosie pomiędzy Rochefort a Celles, utknęła z braku paliwa

190 2 DPanc. Na południe od niej, w zajętym już St. Hubert, skoncentrowano czołgi dywizji „Lehr". Ani dowodzący korpusami, ani też gen. von Manteuffel nie byli świadomomi zagrożenia, jakie zawisło nad rozciągniętym pra­ wym skrzydłem 5 APanc. Energiczny dowódca armii pancernej wiedział co prawda, że brak paliwa zastopował czołową dywizję XXXXVII KPanc, tym niemniej liczył na nowe siły, mające — w jego mniemaniu — ożywić i spotęgować niemieckie natarcie. 24 grudnia dywizja „Lehr" otrzymała rozkaz marszu na północ, na Rochefort, gdzie miała nawiązać kontakt z 2 DPanc. Atakującą pod Hotton 116 DPanc. powinna była wkrótce wspomóc nadciągająca BEW. Wreszcie wie­ czorem pozycje wyjściowe osiągnęła świeża 9 DPanc. gen. Haralda von Elverfeldta, przewidziana do wejścia między Rochefort a Marche. Tylko 15 DGPanc, na mocy specjal­ nego rozkazu Hitlera, skierowano pod Bastogne. Przeciw­ nikiem 5 APanc. był tu 7 Korpus amerykański, który wystawił 2 DPanc. i 84 DP, wspierane dodatkowo przez brytyjską 29 BPanc. z rejonu Dinant. Reszta wojsk gen. Collinsa walczyła w tym czasie na wschodzie z 2 DPanc. SS i 560 DGL. 24 grudnia na zachodnim brzegu Ourthe, między Hotton i Marche, swe ataki wznowiła 116 DPanc. Niemcy uderzyli na pozycje 84 DP, a zwłaszcza 334 pułku obsadzającego samo Hotton. Zaciekłe walki trwały do 26 grudnia. Ame­ rykanie otrzymali wydatne wsparcie 628 batalionu nisz­ czycieli czołgów, wozów bojowych 3 DPanc, lotnictwa i artylerii. Pancerniaków von Waldenburga wzmocniła Brygada Eskorty Wodza. W pewnym momencie czołgi Grupy Bojowej Bayera ze 116 DPanc. wdarły się na ulice Hotton. Doszło do walk na bardzo małym dystansie. Żołnierze obsługujący działa przeciwpancerne strzelali dopóty, dopóki nie zmiażdżyły ich gąsienice nacierających wozów niemieckich. Obie strony poniosły wysokie straty,

191 ale ostatecznie zaciekły opór obrońców miasta zmusił nacierających do odwrotu. Po 26 grudnia LVIII KPanc, wobec twardej obrony i sparaliżowania własnych linii zaopatrzeniowych działalnością lotnictwa przeciwnika, prze­ szedł do defensywy. Jednocześnie do kolejnej krwawej bitwy doszło także na zachód od Marche, między 2 DPanc. amerykańską a 2 DPanc. niemiecką. Rano 24 grudnia dowodzący amerykańską dywizją gen. Harmon otrzymał meldunki z jednostek rozpoznawczych własnej dywizji oraz od oddziałów brytyjskich. Wynikało z nich, że między Celles a Rochefort stoi niemiecka formacja pancerna. Obecność przeciwnika w tym rejonie stwierdziły patrole już 23 grudnia, teraz jednak uzyskano bardziej konkretne wiado­ mości co do siły czy urzutowania zastopowanej z braku paliwa niemieckiej 2 DPanc. Amerykanie mieli unikać walki, ponieważ 2 DPanc gen. Harmona obowiązywał rozkaz koncentracji w charakterze odwodu. Z tego powodu dowódca dywizji samodzielnie mógł podejmować wyłącznie działania obronne. A do tego nie było wskazań, bo formalnie hitlerowskie czołgi utknęły kilka kilometrów przed strefą jego wojsk. 24 grudnia około południa gen. Harmon skontaktował się ze sztabem 7 Korpusu, prosząc o zgodę na atak. Zgody nie otrzymał, ponieważ dowódca korpusu przeby­ wał w polu, a zastępujący go chwilowo gen. Palmer, kierujący artylerią korpuśną, nie mógł tak ważnego rozkazu wydać samodzielnie. Dlatego Palmer jedynie upoważnił Harmona do przygotowania natarcia, ostatecz­ ną decyzję odkładając do czasu powrotu Collinsa. Póź­ nym popołudniem gen. Collins przyjechał do swego sztabu i zapoznał się wreszcie z prośbą dowódcy 2 DPanc. Szybko dostrzegł w niej pierwszorzędną okazję do rozbicia podchodzącego do Mozy przeciwnika. W tym momencie dość niespodziewanie z kwatery 1 Armii

192 napłynęła nota, sugerująca, aby w razie nadejścia prze­ ważających sił niemieckich wycofać prawe skrzydło 7 Korpusu na linię Andenne-Hotton. Oznaczałoby to odskok 2 DPanc. o 30 km na północ i oddanie wrogowi całego wschodniego brzegu Mozy w rejonie łuku tej rzeki koło Namur. Collins uznał, iż sytuacja nie dojrzała jeszcze do takich kroków i wyraził zgodę na uderzenie czołgów gen. Harmona na południe. Wieczorem 24 grudnia amerykańska 2 DPanc. ruszyła ku rozciągniętym liniom niemieckiej 2 DPanc. Rankiem 25 grudnia CCB gen. Isaaca White'a, podzielone na Zespół Bojowy Hillyarda i Zespół Bojowy Batcheldera, runęło z północy na Celles, w rejonie którego von Lauchert skoncentrował większość swego pułku pancer­ nego. Jednocześnie od zachodu rozpoznawcza Grupa Bojowa von Bohma została zaatakowana przez 29 BPanc. W tym samym czasie CCA gen. Johna Colliera obeszło od północnego wschodu resztę dywizji niemieckiej i za­ atakowało jej kolumny na zachód od Rochefort, odcinając je tym samym od pozostałych jednostek XXXXVII KPanc. Poza okrążeniem pozostały jedynie służby logis­ tyczne oraz jeden wzmocniony batalion grenadierów pancernych, który jako samodzielna grupa bojowa pełnił dotychczas funkcję łącznika z 116 DPanc. na wschód od Rochefort. Natomiast do samej miejscowości już nocą z 24 na 25 grudnia dotarły pierwsze czołgi dywizji „Lehr", niemniej większość dywizji wciąż pozostawała na południu. 25 i 26 grudnia trwały ciężkie walki pomiędzy dwiema tak samo oznaczonymi dywizjami pancernymi. Pozbawione możliwości manewrowania czołgi niemieckie jeden po drugim zamieniały się w płonące wraki, niszczone przez artylerię, lotnictwo czy wreszcie wozy bojowe Ameryka­ nów. Do wieczora 26 grudnia skoncentrowane wokół Celles oddziały, nie wytrzymawszy dwustronnego nacisku, zostały

193 rozproszone. Ten niezwykle skuteczny manewr brygad pancernych Harmona doprowadził do unicestwienia szpicy XXXXVII KPanc. Jednakże nie stanowił on klasycznego okrążenia, gdyż na południe od Celles Niemców blokowała tylko rzeka Lesse (drugi brzeg był wolny od sił obu stron). Dzięki temu wielu żołnierzy von Laucherta utraciwszy w walce ciężki sprzęt i porzuciwszy resztę wyposażenia, zdołało później dotrzeć do linii dywizji „Lehr", idąc wzdłuż rzeki na wschód. Mimo to objeżdżający pobojowisko gen. Harmon był usatysfakcjonowany przebiegiem i wynikiem bitwy. Niemcy stracili ok. 2500 zabitych i rannych, do niewoli trafiło dalszych 1213 żołnierzy. Naliczono 82 wraki wozów pancernych, 83 działa wszystkich typów i ponad 500 innych pojazdów. Niemiecka 2 DPanc. została rozbita. Rankiem 25 grudnia gen. von Manteuffel, na wieść o zaatakowaniu idącej na czele XXXXVII KPanc. 2 DPanc, a potem słuchając meldunków o jej tragicznym położeniu, nakazał maszerującej z południa dywizji „Lehr" oraz wchodzącej właśnie do bitwy 9 DPanc. ruszyć jej na odsiecz. Zebrawszy 25 grudnia w rejonie Rochefort część swych oddziałów, gen. Bayerlein uderzył nimi na zachód, wzdłuż drogi do Celles. Wkrótce po opuszczeniu miasteczka nacierające czołgi natrafiły na pozycje CCA. Zaatakowane zgrupowanie gen. Colliera stawiło twardy opór. Do wieczora 26 grudnia szpica dywizji „Lehr", tocząca krwawe boje z amerykańskim zgrupowaniem pancernym i wściekle atakowana przez lotnictwo, zdołała dotrzeć do Custinne, 3 km na wschód od Celles. Do tego czasu hitlerowska 2 DPanc. została rozproszona, choć bliskość nadchodzącej odsieczy pozwoliła wielu żołnierzom tej jednostki uciec na wschód. Nocą, wraz z oddziałami dywizji „Lehr", wycofali się oni do Rochefort. 9 DPanc. również nie zdołała dotrzeć do ginącej dywizji von Laucherta. 25 grudnia weszła ona do walki na prawym 13 — Ardeny 1944-1945

194 skrzydle dywizji „Lehr", atakując w kierunku na Ciney z zamiarem oskrzydlenia, a następnie zrolowania wrogiej 2 DPanc. Jednakże przez dwa dni zdołała posunąć się zaledwie 6 km na północ od Rochefort. Alianckie myśliw­ ce bombardujące zadały grenadierom pancernym von Elverfeldta znaczne straty, a opór reszty CCA gen. Colliera, wspieranej przez batalion piechoty 335 pułku 84 DP, był wyjątkowo zaciekły. 26 grudnia dowódca 5 APanc, nie chcąc dopuścić do całkowitego wyczerpania potencjału nowej dywizji, nakazał wstrzymać dalsze szturmy. Mimo to amerykańskie meldunki z 27 grudnia donosiły o kolejnym ataku 9 DPanc, zresztą również krwawo odpartym. W ten sposób nocą z 26 na 27 grudnia marsz prawego skrzydła armii von Manteuffla w stronę Mozy został ostatecznie zatrzymany. W wielkiej bitwie pancernej z udziałem łącznie sześciu dywizji i dwóch brygad pancernych obu stron, stoczonej pomiędzy Hotton a Celles, Niemcy ponieśli porażkę. Nadmierne rozciągnięcie formacji niemieckich, braki w zaopatrzeniu, przewaga lotnictwa sprzymierzonych, a także chwilami fanatyczna postawa Amerykanów, wszystko to wpłynęło na wynik starć pomiędzy XXXXVII i LVIII KPanc. a 7 KA, wzmocnionym brytyjską 29 BPanc. Oddziały hitlerowskie otrzymały następnie rozkaz przejścia do obrony na linii St. Hubert-Rochefort-Marche-Hotton, obsadzając tę rubież siłami dywizji „Lehr", 2 DPanc, 9 DPanc, 116 DPanc. Druga z wymienionych jednostek została zredu­ kowana do poziomu słabej grupy bojowej, ale pozostała na froncie. Wkrótce otrzymała pewne wzmocnienia, w tym nowe czołgi. Potem front zamarł aż do 2 stycznia, chociaż marszałek Montgomery dokonał na tym odcinku poważnego przegrupowania wojsk, wycofując korpus gen. Collinsa i wprowadzając na jego miejsce brytyjski 30 Korpus.

195 BITWA O BASTOGNE

W walki o Bastogne zaangażowane zostało lewe skrzydło 5 APanc, prawe skrzydło 7 Armii i dwa korpusy amerykań­ skiej 3 Armii. 24 grudnia miasto było nadal zablokowane przez XXXXVII KPanc. w postaci 26 DGL, wzmocnionej 901 pułkiem grenadierów pancernych z dywizji „Lehr". Słabość oddziałów oblężniczych uniemożliwiała podjęcie skutecznego szturmu. Niemcy skoncentrowali wokół Bas­ togne większość artylerii armijnej 5 APanc. oraz dodatkowe baterie dział przeciwlotniczych. Od 24 grudnia ostrzeliwali z nich samoloty transportowe zrzucające zaopatrzenie obrońcom oraz wspierające je myśliwce. Jednocześnie czynili przygotowania do podjęcia generalnego natarcia. Główną siłę uderzeniową stanowić miała 15 Dywizja Grenadierów Pancernych, ściągnięta pod Bastogne na skutek interwencji mjr. Meyera. Dodatkowo skierowano tu kilka oddziałów z 560 DGL, walczącej już wówczas w ramach II KPanc. SS. Hitler chciał jak najszybciej zdobyć miasto, którego obrona w poważny sposób skom­ plikowała poczynania zaczepne Grupy Armii „B"- Zgodnie z pierwotnymi planami, 15 DGPanc powinna osiągnąć pozycje wyjściowe do ataku w nocy z 24 na 25 grudnia, przy czym jej natarcie zamierzano wyprowadzić od południowego zachodu. Jednakże do tego czasu we wska­ zany rejon dotarła tylko część anonsowanej jednostki, tj. bataliony pancerny i rozpoznawczy, 115 pułk gre­ nadierów pancernych oraz dwa dywizjony artylerii i jedna kompania saperów. Brak drugiego pułku poważnie osłabiał wartość dywizji, niemniej naciski marszałka Modela skłoniły von Liittwitza do wydania polecenia rozpoczęcia ataku o ustalonej z góry porze. Jako pierwsze, o 3.00 rano 25 grudnia, z północnego zachodu na pozycje 502 pułku piechoty spadochronowej pod Champs uderzyły elementy 77 pułk grenadierów

196 ludowych z 26 DGL. Akcja ta miała charakter rozpoznaw­ czy i bardzo szybko została powstrzymana przez Amery­ kanów. O 7.30 wyszło właściwe natarcie z rejonu Senonchamps. Niemcy rzucili do ataku improwizowaną Grupę Bojową Mauckego (dowodzoną przez płk. Wolfganga Maucke). Składała się ona z batalionu (?) grenadierów 115 pułku, wspieranych przez 19 czołgów PzKpfw /Voraz dział pancernych StuG III. Początkowo atakujący odnieśli sukces, przełamując pozycje 1 batalionu 327 pułku piechoty szy­ bowcowej. Następnie grupa została podzielona na dwie kolumny. Jedną kompanię piechoty z 7 wozami pancernymi skierowano na północ, w stronę Champs, resztę na wschód, drogą do wsi Hemroulle. W ten sposób żołnierze Mauckego wyszli na tyły 502 pułku 101 DPD. W tym czasie w stronę Champs, dla wzmocnienia garnizo­ nu rozlokowanego w tej wsi, z odwodu pułku wysłano dwie dodatkowe kompanie spadochroniarzy. Maszerujący do osady Amerykanie dostrzegli zbliżające się pojazdy pancerne przeciwnika i przygotowali zasadzkę. Wraz z dwoma samo­ bieżnymi niszczycielami czołgów, które niezależnie otworzy­ ły ogień, bazooki oraz karabiny maszynowe spadochroniarzy wyeliminowały wszystkie wozy przeciwnika wraz z większo­ ścią kompanii grenadierów pancernych. Tylko pojedynczy czołg zdołał wtargnąć do Champs, gdzie następnie został rozbity. Podobny los spotkał nacierających na Hemroulle. Obrońców wsparły tu czołgi 10 DPanc, ostatecznie rozpra­ szając wrogą kolumnę. Do południa 15 DGPanc. utraciła wszystkie pojazdy pancerne i kilkuset grenadierów. Chociaż poranny atak zakończył się spektakularną poraż­ ką, po południu 25 grudnia 77 pułk 26 DGL wykonał kolejne uderzenie na Champs, tym razem od północnego zachodu, znowu nie odnosząc sukcesu. 26 grudnia Niemcy wyprowadzili jeszcze kilka natarć o dość ograniczonej skali, ale siły wzmocnionej 101 DPD wciąż przewyższały siły oddziałów oblężniczych, co w zasadzie wykluczało

197 powodzenie takich działań. Dopiero spodziewany po 28 grudnia I KPanc. SS mógł przechylić szalę zwycięstwa w tej bitwie na korzyść 5 Armii Pancernej. Jednocześnie na południe od Bastogne trwało kontrnatarcie amerykańskiego 3 Korpusu, nastawione przede wszystkim na odblokowanie miasta. Układ sieci drogowej państwa Luksem­ burg sprawił, że korpus gen. Millikina, przerzucany w dużym pośpiechu od 18 grudnia, wykorzystywał głównie najlepsze szosy. W związku z tym większość czołowej 4 DPanc. maszerowała magistralą Luksemburg-Arlon-Bastogne, zaś 26 DP oraz 80 DP — położoną na wschód od niej szosą Luksemburg-Mersch. Pierwsza z tych dróg przebiega m.in. przez miejscowość Martelange i właśnie tam 22 grudnia amerykańskie czołgi weszły w kontakt z 5 Dywizją Strzelców Spadochronowych. Ten z pozoru nieistotny incydent miał ogromny wpływ na sposób rozwinięcia do walki 3 Korpusu, który zaatakował na wschód lub równolegle (4 DPanc.) od wspomnianej szosy wszystkimi trzema dywizjami. W efekcie 24 i 25 grudnia Amerykanie przedzierali się powoli przez pozycje całego LXXXV KA 7 Armii niemieckiej, uzyskując tylko niewielkie sukcesy terenowe. Byli też gwałtownie kontratakowani przez strzelców spadochronowych wzmocnio­ nych działami pancernymi i czołgami Brygady Grenadierów Wodza. 24 grudnia CCB 4 DPanc. zostało nawet, z dużymi stratami, odrzucone kilka kilometrów na południe. A w tym samym czasie położonej dalej na zachód trasy Neufchateau-Bastogne faktycznie nikt nie bronił, gdyż w tej okolicy biegła linia rozgraniczenia pomiędzy 5 APanc. i 7 Armią. Zresztą i 8 Korpus gen. Middletona blokował ją jedynie symbolicznymi siłami'. Wciąż przegrupowujący swe wojska Patton 25 grudnia skierował odwodową 35 DP, skoncentrowaną w Metzu, na prawe skrzydło 3 Korpusu, pomiędzy 26 a 80 DP. Po 1

Dowództwo 8 Korpusu przeniosło się dalej na południe, do Florenville.

199

198 zaplanowanym na 27 grudnia przybyciu dywizji gen. Paula Baade, 80 DP miała zostać przekazana 12 Korpusowi. Gen. Eddy potrzebował nowej jednostki, ponieważ Patton zde­ cydował jednocześnie wycofać z jego ugrupowania CCA 9 DPanc. oraz pułk 28 DP i przekazać pierwszą formację do 4 DPanc, a drugą oddać ponownie pod rozkazy Middletona. Dodatkowo 10 DPanc. szykowano do odejścia na południe; niepełną dywizję gen. Morrisa miała zastąpić świeża 6 DPanc. gen. Roberta Growe'a. Przebieg działań wojennych w pierwszym dniu Bożego Narodzenia dowódca 3 Armii uznał za niekorzystny dla siebie. Przeciwnik walczył twardo, również w powietrzu. 25 grudnia po raz pierwszy od 1943 roku pojazd wiozący Pattona został zaatakowany przez dwa myśliwce Luftwaffe. Skuteczny opór 7 Armii zmodyfikował ustawienie 3 Ar­ mii. 4 DPanc. walczyła teraz także na zachód od drogi Luksemburg-Bastogne, do 26 grudnia prawie całkowicie przemieściwszy się w tym kierunku. Dotychczasowe pozy­ cje pancerniaków gen. Gaffeya przejęła natomiast zmecha­ nizowana 6 Grupa Kawalerii płk. Ficketta. Wolna jeszcze niedawno droga z Neufchateau została już obsadzona przez spychaną na północ dywizję strzelców spadochronowych i straciła znaczenie. Mimo strat, Amerykanie krok po kroku zdobywali teren. Rano 26 grudnia CCR płk. Wendella Blancharda dotarło wąskim klinem zaledwie 5 km na południe od stanowisk 101 DPD. Początkowo nacierający otrzymali rozkaz poszerzenia wyłomu w kierunku zachod­ nim, ale dowodzący 37 batalionem czołgów ppłk Creighton Abrams zaproponował wykonanie rajdu bezpośrednio na północ, tak aby jeszcze tego dnia nawiązać kontakt z załogą Bastogne. Z wojskowego punktu widzenia było to ryzykow­ ne przedsięwzięcie, ale płk Blanchard wyraził na nie zgodę. Atak rozpoczął się około 14.00, a trzy godziny później czołgi 37 batalionu nawiązały kontakt z 326 batalionem saperów 101 DPD. Tuż przed pozycjami spado-

chroniarzy Niemcy strzałem z działa zapalili prowadzący wóz, nie zdołali jednak powstrzymać kolejnych. Sherman ppor. Charlesa Boggessa, nazywany przez żołnierzy „Cobra King", jako pierwszy wjechał do miasta.. Niedługo potem dotarł tam też „Thunderbolt IV" ppłk. Abramsa2. CCR 4 DPanc. wywalczyło korytarz do Bastogne, choć wieczorem 26 .-grudnia miał on niespełna kilometr szerokości i biegła nim tylko jedna droga. Amerykanie zaangażowali teraz-^we siły do poszerzenia wyłomu, atakując pozycje 15 DGPanc. po jej zachodniej stronie oraz 901 pułku dywizji „Lehr" — po wschodniej. 27 grudnia Patton otrzymał od Bradleya informację, że jego wysiłki o uzyskanie dla 3 Armii odwodu SHAEF (11 DPanc, 87 DP, 17 DPD) zostały uwieńczone sukcesem. Dowódca armii postanowił przydzielić je do 8 Korpusu, podporządkowując jednocześ­ nie na pewien czas garnizon w Bastogne 3 Korpusowi. W ten sposób do chwili nadejścia nowych dywizji Middleton miał pod sobą tylko pułk piechoty 28 DP, ściągnięty z 12 Korpusu. Jak widać, ustawienie, zadania, w końcu skład 3 Armii zmieniały się co kilkadziesiąt godzin. Patton zamierzał wówczas wyprowadzić swe potężne natarcie łącznie z dalekim manewrem 12 KA na prawym skrzydle. Jednakże wobec wzrastającego potencjału prze­ ciwnika, jego zaciekłego oporu i trudnego terenu, plan ten był całkowicie nierealny. Dlatego Bradley nakazał swemu podwładnemu zawęzić pas natarcia w kierunku zachodnim ze szczególnym uwzględnieniem obszaru Bastogne. Prze­ kreślało to możliwość odcięcia niemieckiego wybrzuszenia w Ardenach, z drugiej jednak strony prawdopodobieństwo powodzenia takiej operacji, wykonanej siłami pojedynczego korpusu gen. Eddy'ego, było dość iluzoryczne. 3 Armia 2

To od jego nazwiska pochodzi nazwa współczesnego amerykańskiego czołgu podstawowego Ml. Co ciekawe, niektóre źródła podają, że 37 batalion czołgów należał do CCA, ale zdecydowana większość opracowań odnotowuje jego obecność w CCR.

200 musiałaby skoncentrować nad Surę większość swych dywi­ zji, przejść do obrony 3 KA i 8 KA, a zapewne także wycofać się z samego Bastogne. Tymczasem pod koniec grudnia oddanie miasta, choćby z przyczyn prestiżowych, nie mieściło się alianckim generałom w głowach. Nie tylko Patton dynamicznie przemieszczał wojska. Po drugiej stronie frontu von Manteuffel, zgodnie z rozkazem OKW z 26 grudnia, nakazującym w pierwszej kolejności zlikwidowanie obrońców Bastogne, koncentrował na lewym skrzydle swej armii nowe dywizje. Dla lepszej koordynacji działań sprowadzono tu z odwodu dowództwo XXXIX KPanc. gen. Deckera. Spod Hotton odwołano BEW, wzmac­ niając żołnierzami płk. Remera pozycje na południe od Ourtheville. Z północy nadciągały powoli, atakowane za dnia przez lotnictwo sprzymierzonych, formacje I KPanc. SS. Dywizje „Leibstandarte" i „Hitlerjugend", z braku czołgów, przekazały głównie swe pułki grenadierów pan­ cernych. Nieco silniejsza była jedynie dywizja „Hohenstaufen". Od 28 grudnia na wschód od Bastogne zaczęły wchodzić do walki oddziały Waffen-SS, mające za zadanie ponowne przecięcie korytarza oraz kontratakowanie nacie­ rających Amerykanów. Wspierały ich ocalałe Tygrysy II z 501 batalionu, teraz skupione w Grupie Bojowej Mobiusa. Urosło w siłę prawe skrzydło 7 Armii. 29 grudnia pomiędzy I KPanc. SS a LXXXV KA wszedł do boju LIII KA gen. von Rothkircha, w składzie 9 i 167 DGL. Zebrawszy się w rejonie Wiltz, już następnego dnia 167 DGL gen. Hóckera, wspólnie z 1 DPanc. SS, przeprowadziły gwałtowne uderzenie w kierunku południowym. Niemcy skierowali do bitwy również 506 batalion czołgów ciężkich wojsk lądo­ wych, burzące działa samobieżne „Brummbar" oraz kilka samodzielnych jednostek dział szturmowych. Do wykrwa­ wiających się formacji wysyłano uzupełnienia, także w sprzę­ cie pancernym. Dodatkowo marsz na południe rozpoczęła 3 DGPanc. To do niej dołączyły czołgi 506 batalionu. Pod

201 koniec grudnia obie te jednostki wraz z BEW starły się z żołnierzami Middletona. Właśnie 29 grudnia wieczorem pozycje wyjściowe do natarcia zajął odbudowany 8 Korpus, ale Middleton prosił Pattona o dodatkową dobę zwłoki dla lepszego przygoto­ wania nieostrzelanych dywizji. Skoncentrowany na północ od Neufchateau korpus posiadał wówczas 11 DPanc. gen. Charlesa Kilburna i 87 DP gen. Franka Culina. Obie jednostki miały zaatakować na wschód od St. Hubert, na lewym skrzydle 4 DPanc, w ogólnie przyjętym kierunku na Houffalize. Z kolei szczątkowa 28 DP pełniła rolę łącznika z wojskami 1 Armii. Patton odmówił prośbie Middletona. 30 grudnia Amerykanie ruszyli do szturmu, zderzając się w boju spotkaniowym z atakującą z północy Brygadą Eskorty Wodza, wspieraną dodatkowo czołgami dywizji „Lehr" (w późniejszych dniach także wspomnianą 3 DGPanc). Gwałtowne zwarcie zdezorganizowało oba natarcia. Jednocześnie Niemcy wszczęli działania zaczepne na wschodzie, naciskając zarazem od północy na samo Bastogne. Miasta broniła wciąż 101 DPD, już pod swoim nominalnym dowódcą, tzn. gen. Taylorem. Po całym dniu ciężkich walk szturmujący zostali odrzuceni. 31 grudnia oddziały hitlerowskie nadal gwałtownie kontratakowały pozycje 3 KA, całkowicie paraliżując zamiary dowództwa 3 Armii. Patton chciał rozwinąć swą ofensywę spod Bastogne na St. Vith, tymczasem postępy jego natarcia liczono w metrach lub pojedynczych kilomet­ rach. Jeszcze 29 grudnia pomiędzy 4 DPanc. a 35 DP wprowadzono 6 DPanc. z zadaniem przełamania frontu pod Wiltz. Ze względu na możliwości przeciwnika w tym rejonie, wszystkie ataki czołgów gen. Growe'a zostały odparte. Dwa dni później do 8 KA skierowano 17 DPD gen. Williama Mileya. Miała ona wesprzeć 11 DPanc. oraz 87 DP, które ponawiały szturmy między St. Hubert a Bas­ togne. Niedoświadczone dywizje Middletona poniosły

202 w tych starciach duże straty i także zostały powstrzymane. 1 stycznia na osobisty rozkaz Pattona wrogie pozycje zostały ostrzelane przez ciężką artylerię ze wszystkich 88 dywizjonów 3 Armii, to jest ponad 1000 dział, głównie kalibru 105-155 mm. Nie osłabiło to jednakże ani niemiec­ kiego potencjału, ani woli walki. Przez trzy kolejne dni Amerykanie musieli odpierać zajadłe szturmy XXXIX KPanc, XXXXVII KPanc, I KPanc. SS oraz LIII KA i LXXXV KA. Wojska przepychały się w krwawym zwarciu i żadna ze stron nie zamierzała ustąpić pola. Względny spokój panował jedynie na zachód od Diekirch. Po za­ planowanym odejściu 10 DPanc, 12 KA wraz ze swymi trzema dywizjami piechoty pozostawał w obronie, podobnie jak niemiecki LXXX KA 7 Armii. Dziesięć dni pomiędzy 24 grudnia a 2 stycznia stanowiło szczytowy okres walk toczonych w powietrzu, choć od 28 grudnia do nocy sylwestrowej nad dużym obszarem Ardenów znów zaległa mgła. Zmiana pogody 23 grudnia, umożliwiają­ ca wejście do walki potężnego lotnictwa sprzymierzonych, stała się istotnym czynnikiem paraliżu operacji niemieckich. Jeszcze tego dnia samoloty aliantów wykonały na rzecz walczących na ziemi ok. 2000 misji bojowych, a do końca roku było ich łącznie ponad 10 000. Z kolei Bradley pisze, że 23 grudnia samolotolotów było 1200, a 24 grudnia 2000 bombowców zaatakowało 31 celów taktycznych. Na froncie bezpośrednie wsparcie zapewniały głównie myśliwce bomba­ rdujące oraz średnie bombowce, demolujące pozycje przeciw­ nika oraz jego najbliższe zaplecze. Tylko 25 grudnia Niemcy szacowali zaangażowanie nieprzyjaciela na 820 bombowców i 2300 myśliwców oraz myśliwców bombardujących. Dzień później liczby te wynosiły odpowiednio 850 i 2450, a 27 grudnia meldowano o 1370 bombowcach. Dodatkowo Ame­ rykanie wykonywali niewielkimi siłami misje nocne. Zgodnie z obietnicą Góringa także Luftwaffe działała aktywnie, od 24 grudnia wykonując dziennie 400-600

203 samolotolotów. Były to przede wszystkim misje myśliwskie i szturmowe. Jednocześnie na lądzie wojska własne osła­ niały działa przeciwlotnicze z III Korpusu Przeciwlot­ niczego gen. Pickerta w składzie: 2 Dywizja Przeciwlotnicza płk. Laichera i 19 Brygada Przeciwlotnicza płk. Schluchtmanna. 24 grudnia miał miejsce pierwszy w historii nalot bombowców odrzutowych: niemieckie Ar 234 z KG 76 zbombardowały Liege. Miasto to, podobnie jak Antwerpię czy — sporadycznie — Brukselę, ostrzeliwano dodatkowo pociskami V-l i rakietami V-2. Jeszcze 17 grudnia pojedyn­ czy V-l spadł pod Liege na skład paliwa, zapalając półtora miliona litrów benzyny. Później szczególnie uciążliwe dla przeciwnika okazywały się nękające naloty nocne, zarówno bombowców, jak i maszyn szturmowych. Za główny cel takich ataków obrano Bastogne. 1 stycznia 1945 roku przeprowadzono potężny nalot na lotniska alianckie w południowej Holandii i Belgii. Ope­ racja nosiła kryptonim „Bodenplatte". Przeciwko bazom brytyjskiej 2 Armii Lotnictwa Taktycznego poderwano w powietrze ponad 900 samolotów z JG 1, 2, 3, 4, 6, 11, 26, 27, 54, 77 oraz SG 4 3 . Dodatkowo myśliwce JG 53 zaatakowały jedno z lotnisk amerykańskiej 9 Armii Lotniczej, a konkretnie 365 grupy myśliwskiej wchodzą­ cej w skład 9 Grupy Lotniczej. W wyniku nalotów i walk powietrznych sprzymierzeni utracili łącznie 350 samolo­ tów wszystkich typów, a dalszych 220 uszkodzono. Luftwaffe straciła bezpowrotnie blisko 300 maszyn oraz 214 pilotów, w tym 2 dowódców pułków, 6 dowódców dywizjonów i 10 dowódców eskadr. 200 samolotów niemieckich strącił przeciwnik, natomiast ok. 100 zostało zestrzelonych omyłkowo przez własną obronę przeciwlot­ niczą. Z powodu ogromnych strat własnych (rzędu 30%), operacja okazała się nieudana. 3 JG (Jagdgeschwader) to oznaczenie pułku myśliwskiego, SG (Schlachtgeschwader) — szturmowego.

204 Na początku stycznia warunki pogodowe nad Ardenami znów się pogorszyły. Jeszcze 2 stycznia sama Luftwaffe przeprowadziła 450 samolotolotów, ale w kolejnych dniach śnieżyce oraz mgła wyraźnie ograniczyły wsparcie z powiet­ rza. Do końca stycznia dogodna dla lotnictwa pogoda była rzadkością. Wykorzystywały ją głównie samoloty aliantów, ponieważ Niemcy wycofali większość swych pułków do obrony Rzeszy lub na front wschodni. PRACA SZTABÓW

Już 22 grudnia w sztabie Grupy Armii „B" panowało przekonanie, iż ofensywa w Ardenach nie rokuje nadziei na powodzenie. 24 grudnia atmosfera w „Orlim Gnieź­ dzie" stała się bardzo napięta. Tego dnia przybył tam gen. Guderian w celu omówienia z Hitlerem sytuacji na froncie wschodnim. Wielką troską szefa sztabu OKH była słabość, zajmującej centralny odcinek tego frontu, Grupy Armii „A". Od listopada, na podstawie rozpoznania, danych agenturalnych oraz informacji od dezerterów, Niemcy ustalali szczegółowo wielkość sił radzieckich zbieranych nad środkową Wisłą. Z raportów Oddziału ds. Wojsk Obcych „Wschód" wynikało, że do końca roku wojska 1 Frontu Białoruskiego i 1 Frontu Ukraińskiego miały tam skoncentrować oddziały liczące ponad 2 000 000 żoł­ nierzy, wspieranych m.in. przez 6500 czołgów i dział pancernych. Guderian kategorycznie żądał przerwania „Jesiennej Mgły", zaś zwolnione w ten sposób siły chciał przeznaczyć do wzmocnienia pozycji 4 Armii Pancernej i 9 Armii. Hitler zakwestionował wszystkie zarzuty i podważył przedstawione dane. Informacje o zagrożeniu określił jako przesadne, natomiast podane liczby uznał za zupełnie absurdalne. Jego zdaniem, ZSRR po ponad trzech latach morderczej wojny nie był w stanie wystawić tak potężnego

205 ugrupowania bojowego. Powołał się przy tym na od­ powiednie statystyki, w rzeczywistości znacznie zawyżające straty radzieckie. W atmosferze sporów i kłótni gen. Guderian nie zdołał przekonać dyktatora. Ponawiał jeszcze swe żądania dwukrotnie, przyjeżdżając do FHQ 31 grudnia, a następnie 9 stycznia. Za każdym razem Hitler z uporem negował rzeczywistość. Wiedział, że gdyby przyznał Guderianowi rację, musiałby pogodzić się z ostateczną utratą inicjatywy na zachodzie. Armia Wschodnia nie została wzmocniona. Tymczasem tylko 1 Front Ukraiński liczył na początku 1945 roku 1 083 848 żołnierzy, 3630 czołgów i dział pancernych, 9025 dział, 7038 moździerzy, 1021 dział przeciwlotniczych, 1031 wyrzutni rakietowych, 2582 samoloty. Ta potężna masa uderzeniowa już 7 stycznia zajęła pozycje wyjściowe do ataku. W Ardenach jeszcze nocą z 24 na 25 grudnia von Manteuffel zaproponował rezygnację z „dużego wariantu" na rzecz ograniczenia natarcia tylko do obszaru Mozy. Dowódca 5 APanc. sugerował, bezpośrednio po osią­ gnięciu rzeki pod Namur, zwrócenie jego wojsk w kie­ runku wschodnim. Dzięki temu atakujący mogliby zro­ lować kolejno obronę 18 KPD i 5 KA amerykańskiej 1 Armii. Następne 48 godzin, kiedy to 7 KA rozgromił szpice niemieckie, uczyniło tę koncepcję całkowicie nierealną. Zresztą sam von Manteuffel od początku uza­ leżniał powodzenie swej koncepcji od wzmocnienia po­ siadanych sił czterema dywizjami pancernymi i wsparciem lotniczym oraz zapewnienia sprawnego dowozu zaopa­ trzenia. 26 grudnia niepowodzenie ofensywy stało się oczywiste nawet dla Hitlera. Tego dnia wydał on nowy rozkaz, w sposób zasadniczy przesuwający punkt ciężkości ofen­ sywy. Za najważniejsze uznano w nim ustabilizowanie południowego skrzydła własnych wojsk, a więc w pierwszej kolejności likwidację garnizonu Bastogne i zatrzymanie

206 kontrnatarcia 3 Armii. Dopiero potem zakładano wznowie­ nie marszu w stronę Antwerpii. Sugestię o ponowieniu ataków na północy dyktator umieścił w swej dyrektywie wyłącznie w celu zamaskowania oczywistego niepowodze­ nia operacji. Tego, że Antwerpia leżała poza możliwościami Wehrmachtu, oficjalnie nie chciał przyznać. W rzeczywis­ tości Hitler stracił już zainteresowanie dla tego kierunku operacyjnego, co bynajmniej nie oznaczało końca niemiec­ kich wystąpień zaczepnych. Rozkaz z 26 grudnia doprowadził do krwawej bitwy między niemieckimi 5 APanc. i 7 Armią z jednej a amery­ kańską 3 Armią z drugiej strony. Jednocześnie nazistowski przywódca nakazał rozpoczęcie nowej ofensywy pod kryp­ tonimem „Północny Wiatr" (Nordwind). Niemcy zamierzali wykonać atak oskrzydlający na dwie armie 6 Grupy Armii w trójkącie Saarbrucken-Karlsruhe-Kolmar. Z północy uderzyłaby 1 Armia, z zachodu — oddziały „Oberrhein", z południa — 19 Armia. Zamiarem Hitlera było zaskoczenie i pobicie przede wszystkim amerykańskiej 7 Armii, która zostałaby zmuszona do odwrotu z Alzacji. Przy sprzyjają­ cych okolicznościach nowa ofensywa sparaliżowałaby także działania wojsk Pattona, może nawet umożliwiłaby zaata­ kowanie ich od tyłu. Do realizacji tych celów z odwodów wyznaczonych pierwotnie do operacji w Ardenach odeszły takie jednostki, jak 10 DPanc. SS „Frundsberg" czy 6 Dywizja Górska SS „Nord". 28 grudnia Hitler ponownie zebrał w „Orlim Gnieździe" najwyższych dowódców polowych oraz oficerów bezpo­ średnio zaangażowanych w nową operację. Zachęcał ich do wysiłku, zaangażowania, determinacji. Podsumował również dotychczasową ofensywę. Powiedział m.in.: „Wszystko przebiegało dobrze w początkowej fazie [było to oczywistym kłamstwem — uwaga autora]. Potem zaczęły narastać trudności. Przede wszystkim wskutek beznadziejnego stanu dróg. Tam po raz pierwszy przekonaliśmy się, co to

207 znaczy stracić dziesięć godzin. Dla dywizji pancernej strata dziesięciu godzin oznacza w pewnych okolicznościach zaprzepaszczenie całej operacji. Jeżeli nie udaje się sforsować danego odcinka w ciągu dziesięciu godzin, to czasami trzeba potem o niego walczyć osiem dni". „Północny Wiatr" wszedł w fazę realizacji 1 stycznia 1945 roku. Ostatecznie ofensywa nie osiągnęła postawionych przed nią zadań, niemniej wywołała pewne zamieszanie i kryzys polityczny w szeregach sprzymierzonych. Amerykanie znali tym razem cele natarcia. Zaatakowani istotnie zamierzali wycofać 7 Armię z obszaru Alzacji dla skrócenia frontu 6 Grupy Armii. Sprzeciwili się temu Francuzi w obawie o miejscową ludność cywilną. Gen. Eisenhower, zaszantażowany w bezprecedensowy sposób przez gen. Charlesa de Gaulle'a buntem zaplecza, ustąpił. W efekcie w styczniu 1945 roku alianci zostali zmuszeni do przerzucenia z Ardenów kilku swoich dywizji, co osłabiło głównie 3 Armię gen. Pattona. Wpływ tego manewru na ofensywne działania amerykańskie okazał się niewielki, gdyż „Jesienna Mgła" została już wtedy definitywnie zarzucona. Gdy pod koniec grudnia OKW planowało nową ofen­ sywę, amerykańska 3 Armia utrzymywała stały nacisk na południowe skrzydło Grupy Armii „B", zaś 1 Armia przegrupowywała swe dywizje do kontrnatarcia od pół­ nocy. Kwestia terminu rozpoczęcia uderzenia wywołała spore różnice zdań między marszałkiem Montgomerym a jego amerykańskimi podwładnymi. Gen. Hodges wła­ ściwie od początku dążył do jak najszybszego odzyskania inicjatywy. Jeszcze około 20 grudnia pragnął kontrata­ kować 18 KPD, a gdy ten sam musiał się desperacko bronić, zamierzał użyć 7 KA. Jednakże i ten plan upadł 23 grudnia wraz z manewrem 5 APanc. i II KPanc. SS. Rajd czołowych dywizji pancernych von Manteuffla niepokoił Montgomery'ego. Obawiając się przełamania przez Niemców pozycji 7 KA, zaproponował Hodgesowi

208 wycofanie jednostek gen. Collinsa na północny wschód. Jednocześnie z 30 KA, jako dalsze wzmocnienie do odwodu 1 Armii, przekazał szkocką 51 DP „Highland". Tymczasem znajdujący się bezpośrednio na froncie gen. Collins trafniej ocenił stopień zagrożenia, nakazując za­ miast odwrotu atak na unieruchomione z braku paliwa hitlerowskie kolumny zmechanizowane. Do 27 grudnia 7 KA ustabilizował swoje pozycje, nie dopuszczając 5 APanc. do Mozy. Od momentu podjęcia przez 3 Armię kontrofensywy, SHAEF oczekiwało podobnych kroków ze strony 21 Grupy Armii. Miotający się w poczuciu bezsilności gen. Bradley wysyłał nawet w tej sprawie listy do gen. Hodgesa, a 25 grudnia pojechał porozmawiać na ten temat z Montgomerym. Jednakże w okresie świąt Bożego Narodzenia, wobec nacisku Niemców pod Manhay czy Hotton, 1 Armia nie miała środków do wykonania natychmiastowego przeciwuderzenia. W celu omówienia dalszych planów na północnym odcinku frontu ardeńskiego, 27 grudnia gen. Eisenhower wyruszył na spotkanie z brytyjskim marszałkiem. Odbyło się ono następ­ nego dnia w holenderskim Hasselt. Montgomery oświadczył, że jego zdaniem w najbliższym czasie przeciwnik wykona jeszcze jedno zdecydowane natarcie na pozycje 7 KA i 18 KPD. Dlatego zamierzał w pierwszej kolejności wykrwawić atakujące korpusy niemieckie, dopiero w drugiej fazie przejść samemu do akcji zaczepnej. Naczelny Dowódca zgodził się przyjąć ten plan, zastrzegł jednak, iż jeśli hitlerowskie wojska nie wznowią ofensywy w ciągu kilku najbliższych dni, 1 Armia powinna niezwłocznie ruszyć naprzód. Do natychmiastowej kontrofensywy Montgomery mógł użyć swego 30 Korpusu, który w sile Dywizji Pancernej Gwardii oraz 43 DP, 51 DP i 53 DP stał nad Mozą między Namur a Liege. Z przyczyn prestiżowych Amerykanie chcieli, aby to ich dywizje wykonały natarcie. Brytyjski marszałek chętnie przystał na ten postulat, decydując się na

209 ponowne wycofanie z walki 7 KA i przesunięcie go do odwodu armii. Na przełomie roku, wykorzystując bierną postawę prawego skrzydła 5 APanc, gen. Collins zluzował 2 i 3 DPanc. oraz 84 DP, przemieszczając je w okolice Manhay. To właśnie te siły miały stanowić główną siłę uderzeniową. Wzmocniono je dodatkowo doświadczoną amerykańską 83 DP gen. Roberta Mącona, podczas gdy 75 DP przeszła do odwodu gen. Ridgwaya. Dotychczasowe pozycje 7 KA obsadziły jednostki brytyjskiego 30 KA. 53 DP zajęła rejon Marche, 51 DP blokowała dostęp do Mozy pod Rochefort, natomiast nowa 6 Dywizja Powietrznodesantowa stanowiła łącznik z 8 KA 3 Armii gen. Pattona. Stojące na południe od niej resztki 28 DP zaczęto wycofy­ wać do rezerwy SHAEF koło Reims. Ustalono, że 7 KA będzie nacierał wzdłuż szosy Manhay-Houffalize-Bastogne. Jednocześnie na obydwu jego skrzydłach brytyjski 30 KA oraz 18 KPD wykonają uderzenia pomocnicze. W ten sposób atakująca z północy 1 Armia i 3 Armia nacierająca z południa zlikwidowałyby czubek niemieckiego klina, spotykając się w Houffalize. Bardziej ambitny plan — uderzenia na wschodzie wzdłuż osi Malmedy-St. Vith — odrzucono mimo protestów gen. Collinsa. Koncentracja wojsk pod Malmedy zajęłaby więcej czasu, a ponadto teren nie sprzyjał działaniom formacji pancernych. Dodatkowo natarcie na tym kierunku nie zagroziłoby bezpośrednio oddziałom niemieckim oblegają­ cym Bastogne, natomiast doprowadziłoby do powstania dwóch oddzielnych ognisk walki; jednego 3 Armii pod Bastogne oraz drugiego, 1 Armii, na północ od St. Vith. Amerykanie chcieli przede wszystkim wypchnąć przeciw­ nika z Ardenów, sądząc, iż manewr ten pochłonie mniej ofiar4. Zamknięci w kotle Niemcy walczyliby zapewne 4

W wielu opracowaniach poświęconych tej bitwie można spotkać zarzut, że Amerykanie nie dążyli do odcięcia Niemców w Ardenach, zadowalając się najbardziej schematycznym manewrem wypchnięcia 14 — Aideny 1944-1945

210 desperacko, podejmując gwałtowne akcje w celu wydostania się z okrążenia. Co więcej, najszybsze spotkanie obu amerykańskich armii w Houffalize oznaczało bezzwłoczny powrót armii pod rozkazy Bradleya, co bez wątpienia również rzutowało na plany alianckiej kontrofensywy, a zwłaszcza na postawę gen. Hodgesa. Ostatecznie 2 stycz­ nia wieczorem przewidziane do natarcia jednostki zajęły pozycje wyjściowe. Niejako na marginesie wydarzeń militarnych marszałek polny Montgomery podjął w owym czasie ostatnią próbę uzyskania dla siebie stanowiska faktycznego naczelnego dowódcy wojsk lądowych na zachodnioeuropejskim TDW, a to poprzez starania o podporządkowanie mu także 12 Grupy Armii. 30 grudnia wysłał w tej sprawie list do gen. Eisenhowera, którym wprawił go w stan najwyższej irytacji. Prasa brytyjska rozpisywała się wówczas o głębokim kryzysie dowodzenia oraz ciężkiej sytuacji na froncie, co oczywiście jeszcze zaogniło sytuację. Naczelny Dowódca postanowił przedstawić sprawę niemożności dalszej współ­ pracy z dowódcą 21 Grupy Armii najwyższym czynnikom wojskowym obu mocarstw, co oznaczałoby odwołanie Montgomery'ego. Nie doszło do tego dzięki mediacji w SHAEF szefa sztabu marszałka, gen. de Guinganda. Ostatecznie przestraszony Montgomery pokornie odwołał swe postulaty, prosząc, by uznano je za niebyłe. Napięcie i gorycz jednak pozostały.

przeciwnika. Teza taka, choć nie pozbawiona słuszności, nie uwzględnia wszelako specyfiki miejscowej sieci dróg, ustawienia wojsk, wreszcie sytuacji na froncie. Atak w stylu kanejskim byłby niezmiernie trudny do przeprowadzenia w warunkach Ardenów. Zresztą nie wszyscy wielcy teoretycy wojskowości opowiadali się za prymatem manewru okrążającego; patrz: na przykład teorie Sun Tzu.

3-28 STYCZNIA 1945 ROKU — KONTROFENSYWA ALIANTÓW I ZAKOŃCZENIE BITWY Z perspektywy sztuki wojennej walki styczniowe nie miały już takiego znaczenia jak przebieg wypadków w grudniu. Pozbawione były wielkich manewrów, gwał­ townych zwrotów, kryzysów dowodzenia. Z drugiej jednak strony styczeń 1945 roku zapisał się w pamięci żołnierzy, uczestniczących wówczas w walkach w południowej Belgii czy północnym Luksemburgu, jako jeden z najcięższych miesięcy wojny. W grudniu za dnia panowały temperatury dodatnie, śnieg padał rzadko i szybko topniał. Dogodny teren umożliwiał Amerykanom organizowanie skutecznej obro­ ny, w której zadawali atakującym ich Niemcom kolosalne straty. Od 23 grudnia, dzięki nagromadzeniu własnych wojsk oraz wejściu do akcji lotnictwa, zatrzymali oni dalsze postępy nacierających armii hitlerowskich. Pomimo to wielodniowe mordercze boje wyczerpywały żołnierzy fizycznie oraz psychicznie. Na początku stycznia, gdy zarządzono generalną kontrofensywę, większość alianckich dywizji potrzebowała zluzowania lub choćby przerwy w działaniach zaczepnych. Inne, jak na przykład trzy dywizje korpusu Middletona, dopiero od kilku dni prze­ bywały na froncie (17 DPD swój chrzest bojowy przeszła

212 3 stycznia). Nad Ardeny powróciła mgła, nastały silne mrozy, którym towarzyszyły obfite opady śniegu. Na oblodzonych szosach dochodziło do wielu dramatycznych wypadków. Piechota unikała bliskości własnych czołgów z obawy przed zmiażdżeniem przez wpadające w poślizg pojazdy pancerne. Zmarznięty, zdradliwy śnieg, często głęboki po kolana lub nawet pas, utrudniał chodzenie. Zamarzała broń, amunicja, żywność. Teren wybitnie sprzyjał obronie, zatem teraz to Niemcy zadawali ciężkie straty atakującym Amerykanom. Ponad połowa ame­ rykańskich strat w zabitych i rannych przypadła właśnie na styczeń. Pomimo tych ciężkich warunków pogodowych, 3 stycznia o godz. 830 rano, dywizje 7 KA rozpoczęły natarcie po obydwu stronach drogi z Manhay na Houffalize. Równo­ cześnie 8 KA 3 Armii wyprowadził uderzenie w stronę tego samego miasta od południa. Od zachodu brytyjska 6 DPD ruszyła na Rochefort. Atakujący napotkali zacięty opór. Na południu 11 DPanc. i 17 DPD poniosły bardzo duże straty od ognia artylerii, czołgów oraz broni maszyno­ wej. Każda droga, przesieka leśna, nie mówiąc już o otwar­ tych polach, była pod ostrzałem. Niemcy wyprowadzali gwałtowne kontrataki dział pancernych. W tych okolicz­ nościach 8 KA zaległ, natomiast silniejszy 7 KA przesunął się o 3 km. 4 stycznia gen. Hodges wprowadził nowe siły. Na lewej flance gen. Collinsa, wzdłuż zachodniego brzegu Ambleve i Salmu, ruszyła 82 DPD, na prawej — 53 DP wraz ze szkocką 51 DP. Po czterech dniach zaciekłych walk z niemieckim II KPanc. SS, Amerykanie pokonali 10 km, docierając 7 KA do drogi La Roche-Vielsalm, zaś 82 DPD pod samo Vielsalm. Brytyjczycy poruszali się równie wolno, do 7 stycznia czyniąc niewielkie postępy. Jednak następnego dnia Hitler wyraził zgodę na wycofanie wysu­ niętych korpusów 5 APanc. nieznacznie na wschód, na pozycje wzdłuż drogi St. Hubert-La Roche-Vielsalm.

213 Dzięki temu 30 KA przyśpieszył, co pozwoliło mu do 10 stycznia zdobyć kilka dodatkowych kilometrów. 4 stycznia pod Bastogne gen. Patton, wobec wyczerpania własnych wojsk oraz zajadłych kontrataków nieprzyjaciela, przeszedł do obrony. W tamtym czasie dumny dowódca 3 Armii miał za sobą już dwa tygodnie morderczych walk, w czasie których jego dywizje odrzuciły niemieckie oddziały maksymalnie do 20 km w kierunku północnym. Patton, początkowo obiecujący sobie znacznie więcej, popadał teraz w przygnębienie. Wyrazem tego była notatka, jaką poczynił w osobistym dzienniku: „Możemy jeszcze przegrać tę wojnę". W tej sytuacji 3 Armia na okres czterech dni zaprzestała ataków. Po kolejnym przegrupowaniu stojący na lewym skrzydle armii 8 KA dysponował 4 DPanc, 11 DPanc, 87 DP, 17 DPD i 101 DPD. Middleton miał 9 stycznia ruszyć na Houffalize frontem od St. Hubert po Bastogne włącznie. W centrum walczył 3 KA z 6 DPanc, 26 DP, 35 DP oraz 90 DP gen. Jamesa van Fleeta, dopiero co przybyła z 20 KA. Wreszcie, na prawym skrzydle znajdował się 12 KA z 4 DP, 5 DP i 80 DP. Pod Bastogne do około 7 stycznia dywizje amerykańskie odpierały kolejne natarcia różnych grup bojo­ wych z wymieszanych ze sobą oddziałów 5 APanc. oraz 7 Armii, m.in. z 1 DPanc. SS, 9 DPanc. SS, 12 DPanc. SS, dywizji „Lehr", BEW, BGW, 3 DGPanc, 15 DGPanc, 26 DGL i 167 DGL. Wykaz ten sugeruje, że było to potężne ugrupowanie, ale trzeba pamiętać, iż jednostki te miały wówczas niskie stany osobowe i oczywiście nie atakowały wszystkie na raz. Patton nakazał wznowić działania zaczepne 9 stycznia, choć ryzyko ataku na osłabiony 20 KA, stojący nad rzeką Saara, zmusiło go do czasowego wycofania na tyły części 4 DPanc. Tym razem szczęście zaczynało mu sprzyjać, ponieważ 5 stycznia po niemieckiej stronie podjęto decyzję o zaniechaniu zdobywania Bastogne i stopniowym przeka­ zywaniu dywizji pancernych SS ponownie do 6 APanc.

215

214 Była to dobra wiadomość dla amerykańskiego generała, ale żołnierze na froncie odczuli to inaczej, ponieważ manewr odejścia maskowano kolejnymi kontratakami połączonymi z gwałtownymi napadami artyleryjskimi. Pomimo wszystko jednak zluzowanie I KPanc. SS zmieniało wyraźnie stosunek sił na korzyść 8 i 3 KA 3 Armii. 8 stycznia Hitler podjął ostateczną decyzję o rezygnacji z operacji .Jesienna Mgła". Nakazał wycofać z terenu walk sztab i dywizje pancerne 6 APanc, a pozostałe jeszcze Dietrichowi oddziały piechoty przekazać do 5 APanc. i 15 Armii. Jednocześnie polecił bronić zajętego obszaru Ardenów do upadłego, maksymalnie przedłużając bitwę. Dzięki temu znaczna liczba alianckich jednostek byłaby stale zaangażowa­ na w południowej Belgii, co pozwaliłoby Niemcom przepro­ wadzić w innym miejscu frontu nowe uderzenie. Dyktator Uczył na sukces w Alzacji, planując początkowo przerzucenie tam 6 APanc. po jej uprzednim uzupełnieniu. Dietrich nakazał wycofać wyczerpane dywizje „Leibstandarte", „Das Reich", „Hohenstaufen" i „Hitlerjugend" w rejon Priim. Manewr ten zajął dziesięć dni. Ostatecznie 18 stycznia sztab SS-Oberstgruppenfuhrera zainstalował się w tym mieście, co oznaczało zakończenie przegrupowania. Na froncie od 9 stycznia sprzymierzeni nacierali na Houffalize z trzech kierunków. Od północy atakował 7 KA, z zachodu — 30 KA, a z południa — 8 KA. W centrum ugrupowania gen. Collinsa szły 2 i 3 DPanc, na prawym skrzydle — 84 DP, na lewym — 83 DP. Ich przeciwnikiem, obok grenadierów ludowych, były czołgi 9 DPanc. oraz 116 DPanc. Walki były zażarte, nacierający zdobywali teren ze średnią prędkością 2 km na dobę. Niemcy wykorzystywali dużą donośność swych czołgowych armat, ostrzeliwując przeciwnika z dalekich dystansów, a następnie wycofując swoje pojazdy pancerne na nowe, zamaskowane stanowiska. Szeregowi żołnierze po obu stronach byli na skraju wytrzy­ małości, ale to Amerykanie musieli nacierać na dobrze

przygotowane do obrony wsie i miasteczka. Choć wyczerpani ponawiali ataki, określając samych siebie jako „szmacianki". Dochodziło nawet do walk na bagnety. Oddziały hitlerowskie metodycznie odchodziły na kolejne pozycje, realizując nakreślony przez von Manteuffla plan powolnego odwrotu. Na południu Patton skierował teraz do działań 8 Korpus, powierzając mu zadanie dotarcia do Houffalize. Ponieważ 4 DPanc. odeszła 10 stycznia do odwodu, gen. Middleton otrzymał 6 DPanc. Osłabiło to 3 KA, który w tej sytuacji swoimi trzema dywizjami piechoty wykonywał tylko dzia­ łania pomocnicze. Oba korpusy amerykańskie posuwały się do przodu z prędkością 3 km na dobę. Wzdłuż głównej szosy Bastogne-Houffalize dowódca 8 KA wyznaczył do natarcia 101 DPD, walczącą bez przerwy od 19 grudnia i pilnie potrzebującą wypoczynku'. Pomimo to 9 stycznia spadochroniarze wspierani przez czołgi zdołali odrzucić Niemców kilka kilometrów na północ, dochodząc aż do Noville. Wkrótce jednak gwałtowne kontrataki zastopowały marsz „Krzyczących Orłów". 13 stycznia alianci zwiększyli nacisk na broniące ardeńskiego wybrzuszenia wojska Grupy Armii ,3"- Na północy do ataku ruszyła reszta 18 KPD. 82 DPD forsowała Salm pod Vielsalm, 75 DP uderzyła na południe spod Stavelot, natomiast 30 DP, wspierana przez czołgi odbudowanej 7 DPanc, nacierała wzdłuż szosy Malmedy-St. Vith. Wszę­ dzie Amerykanie natrafiali na zdecydowany i bardzo skutecz­ ny opór dywizji grenadierów ludowych LXVI KA wspiera­ nych przez liczne działa pancerne. Jednocześnie pod Elsenborn wystąpił zaczepnie 5 KA, siłami 1, 2, 99 DP spychając w powolnych, przewlekłych walkach na południowy wschód oraz bezpośrednio na wschód LXVII KA z niemieckiej 15 Armii. Wejście do działań kolejnych korpusów amerykańs­ kich sprawiło, iż marszałek Model zezwolił dowódcy 1

Do tamtej pory dywizja utraciła w walkach 482 zabitych, 527 zaginionych i 2449 rannych.

216 5 APanc. na skrócenie linii frontu poprzez wycofanie XXXXVII KPanc. na wschód od drogi Bastogne-Manhay. W efekcie 16 stycznia o 11.40 zespół bojowy ppłk. Hugh 0'Farrella z CCA 2 DPanc.2 nawiązał pod Houffalize kontakt z 41 szwadronem kawalerii pancernej 11 DPanc. kpt. Herberta Foye'a. Tym samym nastąpiło połączenie nacierającej z południa 3 Armii i idącej z północy 1 Armii, oznaczające powrót tej ostatniej do 12 Grupy Armii gen. Bradleya (oficjalnie odbyło się to 17 stycznia). Odejście Niemców na wschód doprowadziło do wy­ raźnego skrócenia linii frontu. 7 i 8 KA nawiązawszy kontakt, wyklinowały brytyjski 30 KA. Marszałek Mont­ gomery mógł teraz wycofać swoje trzy dywizje z Ardenów i wysyłać je ponownie do macierzystej 2 Armii, która już 15 stycznia wznowiła działania zaczepne pod Roermond. Na tyłach znalazła się także, walcząca dotychczas na lewym skrzydle Middletona, 87 DP. Gen. Patton przekazał ją teraz do 12 KA gen. Eddy'ego. Wycofano również poważnie wyczerpane pułki 101 DPD. Spado­ chroniarze gen. Taylora liczyli na zasłużony wypoczynek, tymczasem skierowano ich pod Hagenau jako wsparcie dla 7 Armii. Regeneracja dywizji mogła odbywać się co najwyżej w czasie względnie długiej podróży, gdyż z powodu oblodzenia dróg ruch ciężarówek został w po­ ważnym stopniu sparaliżowany. Do zatrzymania operacji „Nordwind" 3 Armia przekazała dodatkowo wycofaną wcześniej z Ardenów 10 DPanc, część swojej artylerii oraz kilka samodzielnych batalionów niszczycieli czołgów. Ponowne podporządkowanie 1 Armii 12 Grupie Armii zostało przyjęte z zadowoleniem przez oficerów tego związku. Podobnie jak wyjście spod rozkazów Montgomery'ego, ponieważ w połowie stycznia 1945 roku wzajemna niechęć między brytyjskim marszałkiem a jego 2

Podawana jest też godzina 9.05 oraz 84 DP zamiast CCA 2 DPanc.

217 amerykańskimi kolegami osiągnęła swoje apogeum. Stało się tak za sprawą konferencji, jaką 7 stycznia zwołał dowódca 21 Grupy Armii. W jej trakcie Montgomery pomniejszył zasługi swych ówczesnych podkomendnych, stawiając własną osobę w roli wybawcy 1 Armii od niechybnej klęski. Ponadto w chwili, gdy w skutych mrozem ardeńskich lasach setki tysięcy żołnierzy toczyło zajadłe boje, on, jakby opowiadając o skończonym już starciu, stwierdził: „Bitwa była nad wyraz interesująca". To spra­ wiło, że nawet powściągliwy zwykle w swych opiniach Eisenhower napisał we wspomnieniach: „Boję się, że Montgomery nigdy nie uświadomił sobie, jak bardzo rozgoryczeni byli niektórzy oficerowie amerykańscy (...). Jaka szkoda, że incydent ten zakłócił powszechną radość z odniesionego zwycięstwa". Dla złagodzenia napiętej sytuacji 18 stycznia Churchill w Izbie Gmin wygłosił specjalną mowę, poświęconą męstwu żołnierzy i sprawności sztabów amerykańskich w Ardenach. Kiedy premier Wielkiej Brytanii przemawiał w Londynie, 1 i 3 Armia przystąpiły do ostatniej fazy kontrofensywy. Niemcy utrzymywali w tym czasie w swych rękach jeszcze północny Luksemburg wraz z belgijskim okręgiem St. Vith. Wyzwolenie obszarów księstwa powierzono 3 Armii, odbicie St. Vith — 7 KA wraz z 18 KPD. Na lewym skrzydle 5 Korpus, teraz pod dowództwem gen. Huebnera, atakował bezpośrednio na wschód z zadaniem ponownego przełamania pozycji Wału Zachodniego na południowy zachód od rzeki Roer. 18 stycznia Patton uruchomił wszystkie trzy korpusy swej armii walczące w Ardenach. Do natarcia przeszedł bierny dotychczas 12 KA, atakując nad rzeką Surę niemiec­ kie pozycje 4, 5 i 80 DP wraz z nowymi 87 DP i ponownie zaangażowaną 4 DPanc. Czołowo od zachodu na Clervaux ruszyły wojska generałów Millikina i Middletona. Przeciw­ ko 12 KA swymi LIII KA i LXXX KA wystąpiła cała

218 7 Armia. Natomiast sztab LXXXV KA został już wycofany z Ardenów. Amerykanie zdobyli przyczółki na Surę, ale ich dalsze natarcie utknęło. Do 7 lutego korpus gen. Eddy'ego odrzucił przeciwnika 10 km na północny wschód. Tymczasem reszta wojsk Pattona toczyła krwawe boje z 5 APanc. Stosując obronę manewrową, czołgi 2, 9 i 116 DPanc. wycofywały się powoli za rzekę Clerf. Choć w drugiej połowie stycznia dowództwo hitlerowskie zaczęło pospiesznie wycofywać z frontu kolejne formacje (6 APanc, XXXIX KPanc, trzy dywizje DGL, BEW i BGW), walki nie traciły na zaciętości. Tempo natarcia wynosiło 1 km na dobę. Na północy 18 KPD napierał na St. Vith z prędkością 1,5 km na dobę, a jego działania doprowadziły wkrótce do wyklinowania 7 KA. Jednoczesne ataki Ridgwaya i Middletona najpierw zwęziły, a następnie zlikwidowały pas natarcia gen. Collinsa. Dzięki temu także 7 KA odszedł pod koniec stycznia z Ardenów. 21 stycznia Niemcy oddali ruiny Wiltz. Dwa dni później CCB 7 DPanc. wkroczyło do St. Vith, kompletnie zrujnowanego najpierw grudniowymi walkami, potem nalotem bom­ bowców RAF-u, wreszcie starciami styczniowymi. Ame­ rykanie zwrócili się teraz na wschód, forsując Our na wprost Schnee Eifel. Bitwa wyraźnie dogasała. W sztabie gen. Hodgesa zdecydowano wycofać 18 KPD na północ, przekazując front na południe od doliny Losheim temu samemu 8 KA Middletona, który ponad miesiąc wcześniej został stąd odrzucony. W czwartym tygodniu stycznia mróz zelżał, pogoda się poprawiła. 25 stycznia amerykańska 26 DP, wsparta czoł­ gami 707 batalionu, wyparła, po morderczych zwarciach ulicznych, 2 DPanc. z kompletnie zniszczonego Clervaux. 28 stycznia Grupa Armii „B" odeszła za Our, powracając tym samym na swoje stanowiska wyjściowe z 16 grudnia. Na początku lutego Amerykanie obsadzili ten rejon frontu

219 lewym skrzydłem 3 Armii, siłami 8 KA na wschód od St. Vith oraz 3 KA na wschód od Wiltz. Oznaczało to koniec bitwy o Ardeny. W trakcie ponad sześciotygodniowych ciężkich walk obie strony poniosły ogromne straty. Alianci utracili ok. 82 400 żołnierzy, z czego 1400 stanowili Brytyjczycy, resztę Amerykanie. Straty US Army oszacowano na 80 987 ludzi, w tym od 16 grudnia do 2 stycznia było to 4138 zabitych, 20 231 rannych i 16 946 zaginionych, a od 3 do 28 stycznia — 6138 zabitych, 27 262 rannych, 6272 zaginionych. Ogólną liczbę strat po stronie niemieckiej ocenia się na 81 600 do około 100 000 ludzi, z czego 12 500 stanowili zabici, 38 600 — ranni, a 30 500 zaginie­ ni. Amerykanie utracili bezpowrotnie 680-733 czołgów i dział pancernych oraz ponad 300 transporterów opan­ cerzonych i samochodów pancernych. Wojska hitlerowskie odpowiednio: ok. 370 czołgów, 300 dział pancernych oraz 450 transporterów i samochodów pancernych. Bój o Ardeny był jedną z największych bitew w historii armii Stanów Zjednoczonych oraz największą bitwą, jaką siły zbrojne tego państwa stoczyły kiedykolwiek w Europie. W południowej Belgii i północnym Luk­ semburgu Amerykanie zaangażowali prawie cztery razy więcej wojsk lądowych niż w całych Włoszech, a liczba walczących tam żołnierzy była nawet wyższa od kon­ tyngentu US Army na Pacyfiku. Styczeń 1945 roku był miesiącem najwyższych strat amerykańskich w dzia­ łaniach na zachodnioeuropejskim TDW. Bitwa w Ardenach oceniana jest bardzo różnie. W wielu opracowaniach poświęconych temu tematowi nie brak tez formułowanych w sposób pobieżny i ogólnikowy. Powszech­ nie krytykuje się decyzję Hitlera, aby rozpocząć atak na froncie zachodnim w chwili, gdy nad Wisłą wojska radzieckie zbierały siły do nowej, rozstrzygającej wojnę ofensywy. 12 stycznia 1945 roku 1 Font Ukraiński wykonał pierwsze

220 uderzenie, zapoczątkowując serię ciosów wymierzonych w wojska niemieckie od Bałtyku po Karpaty. W ciągu kilku dni obrona armii hitlerowskich pękła, a oddziały radzieckie zalały ówczesne wschodnie tereny Rzeszy, od­ cinając pod koniec stycznia Prusy Wschodnie, opanowując Śląsk i wychodząc nad Odrę 60 km od Berlina. Pogrom Armii Wschodniej zmusił Hitlera do porzucenia w połowie stycznia wszelkich planów ofensywnych na zachodnioeu­ ropejskim TDW, co oznaczało m.in. rezygnację z zaan­ gażowania 6 APanc. w Alzacji. 15 stycznia dyktator opuścił „Orle Gniazdo", by nigdy już na front zachodni nie powrócić. A jednak decyzja Hitlera o przeprowadzeniu ofensywy wydaje się słuszna z punktu widzenia interesów III Rzeszy, była ona bowiem desperacką próbą uratowania państwa nazistowskiego. Inną natomiast sprawą jest, że interesy te nie były tożsame z dobrem narodu niemieckiego. Gdyby bowiem w grudniu dyktator przekazał swe rezerwy na wschód, jedynie przedłużyłby o kilka tygodni agonię Wehrmachtu. Kilkanaście dodatkowych dywizji być może pozwoliłoby Armii Wschodniej na skuteczne opóźnianie postępów frontów radzieckich, ale na pewno nie zdołałoby ich zatrzymać. Decydowała o tym dysproporcja sił, potę­ gowana brakami amunicji i materiałów pędnych. Tylko szybkie, wyraźne zwycięstwo na zachodzie, po którym większość walczących tam dywizji zostałaby przerzucona na wschód, przy jednoczesnym zagwarantowaniu bez­ pieczeństwa terenom przemysłowym nad Renem, dawało jeszcze iluzoryczną szansę na kontynuowanie wojny. Niem­ cy liczyli także na możliwość zawarcia separatystycznego pokoju. Oczywiście, ofensywę należało przeprowadzić przed rozpoczęciem przez armię radziecką własnego ataku, co czyniło koncepcję strategiczną Hitlera niezwykle trudną w realizacji. Dlatego właśnie brytyjski teoretyk wojskowości John Fuller określił plan „Jesiennej Mgły" jako „awantur­ niczy, ale strategicznie usprawiedliwiony".

221 O ile teoretycznie ideę operacji należy uznać za uzasad­ nioną, o tyle sposób w jaki OKW przygotowało ofensywę, z góry wykluczał jej powodzenie. Wstępne założenie użycia tylko 30 dywizji wobec silniejszego przeciwnika było sprzeczne z zasadami sztuki wojennej. Niemcy ściągnęli z frontu wschodniego tylko dwie brygady szybkie, opierając swą uderzeniową masę manewrową wyłącznie na jedno­ stkach już walczących na zachodzie, a zatem stale zaan­ gażowanych w działania, poważnie osłabionych lub od­ budowywanych od podstaw. Ostatecznie ani jedna jednostka pancerna atakująca w Ardenach nie miała pełnych stanów sprzętowych, zaś wyszkolenie czterech dywizji pancernych Waffen-SS pozostawiało dużo do życzenia. W tej sytuacji podnoszony często zarzut, iż atakujący w Ardenach Hitler postawił wszystko „na jedną kartę", należy potraktować jako w dużej mierze nieuzasadniony. „Hazardową zagryw­ ką" byłoby osłabienie frontu wschodniego poprzez zabranie stojących w odwodzie tamtejszych armii korpusów pancer­ nych wraz z przeznaczonymi dla nich rezerwami materiałów 3 pędnych. Tymczasem nic takiego nie nastąpiło . Zasadnym jest pytanie, czy wobec zniszczenia sieci kolejowej byłby w ogóle możliwy szybki przerzut takiej masy wojsk, a także czy odejście z frontu tylu oddziałów udałoby się przeprowadzić w tajemnicy. Tak czy inaczej, Hitler nie zaryzykował wzmocnienia wojsk wszystkimi rezerwami i siły zebrane do ofensywy były zbyt słabe, z czego dowódcy niemieccy od początku zdawali sobie sprawę. 3

W grudniu 1944 roku na zapleczu frontu wschodniego Niemcy posiadali: KPanc. „Herman Goring", KPanc. „Grossdeutschland", IV KPanc. SS, XXIV KPanc. i XXXX KPanc; łącznie 8 dywizji pancernych i 3,5 dywizji grenadierów pancernych. Korpusy te dysponowały podobną bądź niewiele mniejszą ilością sprzętu niż formacje zaangażowane w Ardenach. I tak np. XXIV KPanc. w skadzie 16 DPanc, 17 DPanc, 20 DGPanc, grupie bojowej 10 DGPanc. oraz 424 batalionie czołgów Tiger posiadał ok. 360 wozów pancernych, a zatem praktycznie tyle, co 16 grudnia miała ich cała 5 APanc.

222 Zgodnie z teorią sztuki wojennej, 6 APanc, 5 APanc. i 7 Armia stanowiły siłę uderzeniową ofensywy, ze względu na ustawienie wojsk porównywalną do masy oskrzydlającej. Aby ofensywa mogła odnieść sukces, Niemcy powinni posiadać jeszcze masę wiążącą. Wobec wysokiej mobilności przeciwnika domniemana masa wią­ żąca musiałaby wystąpić zaczepnie jednocześnie z formac­ jami oskrzydlającymi, tym samym uniemożliwiając alian­ tom swobodne przerzucanie sił w celu zastopowania ataku ze skrzydła. Oparcie się wyłącznie na dywizjach frontu zachodniego uniemożliwiło stworzenie masy wiążącej, co w rezultacie pozwoliło stronie przeciwnej na swobodne operowanie siłami własnymi i szybkie zablokowanie natarcia. Niewielka liczba dywizji w armiach uderzeniowych wpłynęła na opracowanie błędnej koncepcji ich użycia. Niemcy co prawda słusznie wybrali jako rejon przełamania najsłabsze miejsce ugrupowania przeciwnika, niemniej do walk w samych Ardenach przeznaczyli zbyt szczupłe siły. Dotyczy to zwłaszcza 6 APanc, (która 16 grudnia skiero­ wała do działań praktycznie tylko jednostki piesze) oraz 7 Armii. Teoretycznie powierzenie piechocie zadania przerwania frontu w celu oczyszczenia pola dla dywizji pancernych odpowiadało kanonom ówczesnej sztuki wojen­ nej, jednakże manewr taki warunkują czynniki, jakie w Ardenach nie występowały. Atakujący np. nie znali nawet dokładnych pozycji przeciwnika. Dowódcy dywizji piechoty nie rozwinęli od początku pełni swych sił, rzucając do szturmów jedynie pojedyncze pułki czy grupy batalio­ nowe. Resztę wojsk oszczędzano z myślą o przyszłych walkach obronnych na skrzydłach włamania. Nie powinno zatem dziwić kompletne niepowodzenie ataków z 16 grudnia, zwłaszcza w pasie dwóch wspomnianych armii. Istnieje pogląd, jakoby ustawienie silniejszej armii Diet­ richa na prawym skrzydle nacierającego ugrupowania było

223 niewłaściwe, a to z powodu trudnego terenu, jaki musiała pokonać na drodze do Mozy. Według tej teorii lepszym rozwiązaniem byłoby skoncentrowanie głównych sił pan­ cernych w pasie 5 APanc. Analiza przebiegu bitwy dobitnie pokazuje, iż teza ta jest dość niezrozumiała, ponieważ to właśnie na prawym skrzydle wystawiono tylko dwie dywizje pancerne (1 DPanc. SS i 12 DPanc. SS), podczas gdy w centrum ugrupowania aż trzy (2 DPanc, 116 DPanc. i dywizję „Lehr"). Według założeń 5 APanc. miała już w Ardenach rozwinąć swe siły pancerne, zaś teoretycznie silniejsza 6 APanc. mogła rzucić do walki II KPanc SS dopiero za Mozą. W rezultacie właśnie prawe skrzydło ofensywy, od początku narażone na kontrataki sil głównych amerykańskiej 1 Armii, było za słabe i w ciągu kilku dni zostało zastopowane. Trudny teren miał oczywiście ogrom­ ny wpływ na przebieg walk, ale to niespodziewana obecność na trasie marszu 6 APanc. całego amerykańskiego 5 KA oraz zbyt późne uruchomienie odwodów zdecydowały 0 porażce atakujących. Na szybkie załamanie ofensywy niemieckiej wpłynęły przede wszystkim starcia pod Elsenborn i długotrwała obrona St. Vith. W pierwszym przypadku sześć z siedmiu dywizji 6 APanc. zostało zatrzymanych faktycznie na pozycjach wyjściowych, najpierw przez trzy, później zaś cztery dywizje amerykańskie, wzmocnione dodatkowo licznymi jednostkami wsparcia. I KPanc. SS i LXVII KA nie zdołały przełamać obrony 5 KA na wzgórzach Elsen­ born, co w praktyce oznaczało paraliż poczynań ofensyw­ nych prawego skrzydła wojsk hitlerowskich. Tylko część 1 DPanc. SS dokonała rozerwania frontu, wykorzystując lukę między stanowiskami 5 i 8 KA. Nawet jednak tam sukces był pozorny, gdyż przełamania dokonano wyłącznie na trasie „D", po której mogła maszerować na raz tylko jedna dywizja. Tymczasem zastopowanie reszty armii pod Elsenborn odsłaniało od północy rozciągnięte kolumny

225

224 SS-Oberfuhrera Mohnkego. W konsekwencji na samotną 1 DPanc. SS spadł gwałtowny kontratak 18 KPD, osta­ tecznie niwecząc niemieckie zamiary dojścia do Mozy drogami „A-E". Kluczowa dla wyniku bitwy w Ardenach była również obrona St. Vith. Niemcy założyli, że do zdobycia tego miasta wystarczą tylko dywizje piechoty, ponieważ Ame­ rykanie nie zdołają wzmocnić garnizonu, szybko odciętego przez nacierające dywizje pancerne. Faktycznie 1 DPanc. SS, mająca od północy przeciąć drogi do St. Vith, wykonała ten manewr o kilka godzin za późno, a to z racji niepowo­ dzenia ataków piechoty 16 grudnia. Dzięki szybkiej reakcji SHAEF, amerykańska 7 DPanc. zdołała dotrzeć do miasta, zanim jeszcze czołgi Peipera odizolowały 8 KA od reszty 1 Armii. 19 grudnia uporczywa obrona tego ważnego węzła drogowego, w połączeniu z zatrzymaniem pod Elsenborn 6 Armii Pancernej, wymusiła na Modelu zmianę koncepcji ofensywnych Grupy Armii „B". Niemiecki mar­ szałek nakazał Dietrichowi wprowadzić II KPanc. SS do bitwy jeszcze w Ardenach z zadaniem głębokiego oskrzyd­ lenia 18 KPD i 5 KA. W szybkim wykonania tego rozkazu przeszkodzili obrońcy St. Vith. Ze względu na drastyczne zwężenie pierwotnego pasa natarcia 6 APanc., 2 DPanc. SS musiała obejść od południa linie amerykańskie wokół miasta, co trwało aż cztery dni. Umożliwiło to konsolidację obrony korpusów 1 Armii jeszcze na południe od Mozy i w konsekwencji pokrzyżowało niemieckie plany dotarcia do tej rzeki. Należy stwierdzić, iż gdyby nie wielodniowa obrona St. Vith, posiadający wówczas swobodę manewru II KPanc. SS miałby bardzo dużą szansę na podważenie pozycji 18 KPD. Trzecim, istotnym ogniskiem walk stało się od 19 grudnia Bastogne, chociaż pod względem wojskowym jego sławetna obrona nie miała takiego znaczenia jak bitwy o Elsenborn czy St. Vith. Przyznał to zresztą

w swych wspomnieniach sam gen. Bradley. Mając w rękach szosy wokół St. Vith czy otwarte trasy „A-C" koło Elsenborn, Niemcy zachowaliby swobodę manewru na drodze do Mozy. Ponieważ jednak tylko centrum i lewe skrzydło 5 APanc. zdołało dokonać przełamania frontu, znaczenia Bastogne wzrosło. Utrzymywanie przez Amerykanów miasta paraliżowało szlaki komunikacyjne 5 APanc, wymuszając 26 grudnia na Hitlerze rozkaz skierowania na nie głównych sił Grupy Armii „B". Dopiero w tym momencie przeniesiono tu punkt ciężkości bitwy w Ardenach, co doprowadziło do długotrwałych, zajadłych walk, w rzeczywistości pozbawionych już znaczenia strategicznego. Ostatecznie „Jesienna Mgła" odwlekła o sześć-siedem tygodni atak aliantów na Niemcy, ale go nie udaremniła. Z tej perspektywy ofensywa była nieudana i stanowiła porażkę strategicznej koncepcji Hitlera oraz ostateczny krach założeń przedstawionych w dyrektywie nr 51. Ozna­ czała zatem definitywną klęskę III Rzeszy, a raczej kolejne potwierdzenie nieuchronności porażki. Pomimo to straty poniesione w Ardenach, choć bolesne, nie były dla Wehr­ machtu nieodwracalne. Żadna dywizja niemiecka z bio­ rących udział w bitwie nie została całkowicie rozbita. 1 DPanc. SS, 12 DPanc. SS, 2 DPanc. oraz kilka dywizji grenadierów ludowych zostało zredukowanych do poziomu grup bojowych, jednakże większość z nich, przynajmniej częściowo, odbudowano. W rzeczywistości to fatalny przebieg wypadków na froncie wschodnim spowodował gwałtowne osłabienie wojsk walczących na zachodnio­ europejskim TDW. Spośród ponad 30 dywizji użytych w Ardenach, do marca 1945 roku więcej niż dziesięć odesłano na front wschodni. Wśród nich było aż pięć dywizji pancernych (1, 2, 9 i 12 DPanc. SS, dywizja „Lehr" oraz dodatkowo z Alzacji 10 DPanc. SS i 21 DPanc.) i dwie grenadierów pancernych. 15 _ Ardeny 1944-1945

226 Proces odchodzenia kolejnych jednostek na wschód trwał praktycznie do końca wojny. Dywizje walczące na froncie zachodnim otrzymywały teraz znacznie mniej uzupełnień, co oczywiście odbijało się na ich możliwościach bojowych. W rezultacie w lutym, gdy alianci rozpoczęli kolejną ofensywę obliczoną na dotarcie do Renu, mieli przed sobą znacznie już słabszego przeciwnika.

BIBLIOGRAFIA A m b r o s e S. E., Obywatele w mundurach, Warszawa 2000. B ą c z k o w s k i W., Samolot bombowo-rozpoznawczy Arado Ar 234, Warszawa 1994. B r a d l e y O. N., Żołnierska epopeja, Warszawa 1989. B r e u e r W. B., Alianci. Prywatne wojny najwyższych dowódców, Warszawa 1996. Druga wojna światowa. Informator 1939-1945, red. T. Rawski, Warszawa 1962. E i s e n h o w e r D. D., Krucjata w Europie, Warszawa 1998. Elita Wehrmachtu, red. R. Smelser, E. Syring, Warszawa 1999. H a u p t W., Ruckzug im Western 1944. Von der Invasion zur Ardennen-Offensive, Stuttgart 1978. H e r u b e 1 M., La bataille des Ardennes. Decembre 1944-janvier 1945, Paris 1979. I r v i n g D., Goebbels. Mózg Trzeciej Rzeszy, Gdynia 1998. J a n k i e w i c z Z., Powstanie i upadek Luftwaffe, Poznań 1972. K o w a l s k i W. T., Wielka koalicja 1941-1945, t. II, Warszawa 1975. Kry c z k a L., Ardeny, Warszawa 1996. L e d w ó c h J., Czołgi niemieckie 1933-1945, Warszawa 1994. L e d w o c h J., S o l a r z J., Czołgi USA 1939-1945, Warszawa 1994. M a c d o n a l d J., Wielkie bitwy II wojny światowej, Warszawa 1994.

228 M a c k s e y K., Guderian, Warszawa. M a s s o n Ph., Historia Wehrmachtu 1939-1945, Warszawa 1995. M e 11 e n t h i n von F. W., Bitwy pancerne, Warszawa 2001. M e r r i a m R., The Battle of the Ardennes, London, 1958. M e s s e n g e r C, Gladiator Hitlera, Warszawa 2001. M o n t g o m e r y B. L., Wspomnienia, Warszawa 1996. M u r a w s k i M., Obrona powietrzna III Rzeszy, działania dzienne 1944-1945, C z. 2, Gdynia 1998. N e u m a y r A., Dyktatorzy i medycyna, Warszawa 1998. N o b e c o u r t J., Le dernier coup de des de Hitler, Paris 1962. N o r m a n F., M u r a w s k i M. J., Operacja Bodenplatte, Gdynia 1997. P a l l u d J. P., Ardennes 1944. Peiper & Skorzeny, Hong Kong 1993. P a r k e r D. S., Bitwa o Ardeny, Warszawa 2002. P a t t o n G. S., Wojna jak ją poznałem, Warszawa 1989. P i m l o t t ]., Battłe of the Bułge, London 1981. S a w i c k i T., Organizacja i skład niemieckich wojsk lądowych na froncie wschodnim w ostatnim roku drugiej wojny światowej. Czerwiec 1944-maj 1945, Warszawa 1978. S k i b i ń s k i F., Ardeny, Warszawa 1967. S k i b i ń s k i F., O sztuce wojennej na północno-zachodnim teatrze działań wojennych, Warszawa 1977. S t a ń c z y k H., Od Sandomierza do Opola i Raciborza, Wa­ rszawa 1998. T o l a n d J., Battle. The Story of the Bulge, New York 1959. Van D e r V a t D., Albert Speer. Życie i kłamstwa, Warszawa 1997. W e i n g a r t n e r J. J., Dywizja Fiihrera, Warszawa 2000. Z a ł o g a S., The Battle ofthe Bulge, Hong Kong 2001. Z d u n i a k J., Wilczy Szaniec i inne kwatery wojenne Hitlera, Karolewo 1998.

MAPY

239

WYKAZ ILUSTRACJI Samochód pancerny SdKfz 234/1 wraz z desantem sfotografowany w pierwszych dniach ofensywy. Pojazd należał do 1 pancernego batalionu rozpoznawczego 1 DPanc. SS (SS-Pz.Aufkl.Abt. I.), dowodzonego przez SS-Sturmbannfiihrera Gustava Knittela. Niemieckie działo pancerne Jagdpanzer IV/70 z 1 batalionu niszczycieli czołgów 1 DPanc. SS (SS-Pz.Jg.Abt. I.). Rejon Poteau, 18 grudnia 1944. Wozy te podporządkowano Grupie Bojowej Hansena. Żołnierze amerykańscy oglądają uszkodzony i porzucony czołg niemiecki PzKpfw V Panther Ausf. G z 9 DPanc. Załoga amerykańskiego czołgu M5A1 z 2 DPanc. w czasie przerwy w działaniach bojowych. Początek stycznia 1945 roku. Sherman M4A3 Cl6 mm) z 774 batalionu czołgów mija porzucony czołg Panther. Połowa stycznia 1945 roku. MW z 773 batalionu niszczycieli czołgów w drodze na nowe stanowisko bojowe. Styczeń 1945 roku. Podczas walk obronnych silnie uzbrojone wozy MIO i M36 wykazały wysoką skuteczność w zwalczaniu pojazdów pancernych przeciwnika. Amerykański samochód Dodge WC-62 mija zepsuty niemiecki czołg ciężki Tiger II. Rejon La Gleize, początek stycznia 1945 roku. Czołg ten należał pierwotnie do 2 kompanii 501 batalionu czołgów ciężkich SS (schwere SS-Panzer-Abteilung 501), podporządkowanej Grupie Bojowej Peipera. Niezamierzony symbol porażki. Strzelec karabinu maszynowego z 1 pułku grenadierów pancernych SS (SS-Pz.Gren.Rgt. I.), wchodzącego w skład Grupy Bojowej Hansena, pozuje do

propagandowego filmu. Rejon Poteau, 18 grudnia 1944 roku. W rzeczywistości Poteau znajdowało się stosunkowo blisko niemieckich pozycji wyjściowych. Tymczasem według planów ofensywy Grupa Bojowa Hansena powinna znajdować się wówczas już nad Mozą. Grupa jeńców amerykańskich pędzona błotnistą drogą. Zdjęcie wykonano w pierwszych dniach ofensywy niemieckiej. Udręczeni walką i pogodą żołnierze amerykańscy w czasie przerwy na posiłek. Styczeń 1945 roku. Ofensywa niemiecka spowodowała ucieczkę z zagrożonych rejo­ nów wielu mieszkańców południowej Belgii i Luksemburga. Żołnierze z 4 DPanc. na ośnieżonych polach południowych Ardenów. Styczeń 1945 roku. Obsługa armaty ppanc kal. 57 mm z amerykańskiej 83 DP na stanowisku bojowym. Połowa stycznia 1945 roku.

SPIS TREŚCI Wstęp Działania wojenne na obszarze zachodnioeuropejskiego TDW (sierpień-grudzień 1944 roku) Możliwości militarne III Rzeszy i USA jesienią 1944 roku Geneza planów niemieckich Przygotowania wojsk niemieckich Świadomość zagrożenia po stronie aliantów Ardeny 15 grudnia 1944 roku 16 grudnia — próba przełamania frontu 17-19 grudnia 1944 roku — Ardeny w ogniu Przebieg działań wojennych między 20 a 23 grudnia 1944 roku. Przesilenie ofensywy niemieckiej 24 grudnia 1944-2 stycznia 1945 roku — ostateczne zała­ manie ofensywy i niemieckie próby wyjścia z impasu .... 3-28 stycznia 1945 roku — kontrofensywa aliantów i zakoń­ czenie bitwy Bibliografia Mapy Wykaz ilustracji

3 5 31 55 71 88 94 101 115 150 184 211 227 229 238