Arapça'nın Temel Kuralları

ARAPÇA'NIN TEMEL KURALLARI

(Sarf - Nahiv)

Dr.Ahmet

YAŞAR

D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Öğretim Görevlisi 2.BASIM

Bu kitabımı. Her fırsatta "Seni dinî ilimlere vakfettim" diyen ilim ve âlim aşığı merhum babamın aziz ruhuna ithaf ediyorum. Bu kitabın ikinci baskısı İcitatAmızm müellifi merhum DR. AHMET YAŞAR ve (^lu merhum İBRAŞaM^J^EM Y A Ş i ^ ' ı ^ iT|hlanna ithaf olunur.

(Yayın Hakkı Yazanna Aittir)

Dizgi: Dr.Ahmet YAŞAR Redaksiyon ve tashih: İ.Ethem YAŞAR- M.Yusuf YAŞAR Baskı ve cilt: Anadolu Matbaacılık Tarih: Temmuz 1996

TAKDİM Bilindiği gibi Türkivomizde son yıllarda özellikle maarif sahasında sevindirici gelişmeler oluyor. Yeni yeni üniversiteler ve fakülteler açılarak eğitim ve öğretim yaygınlaştırılıp yeni bir uyanışm, dirilişin ve eski parlak maziye dönüşün çabaları düşleniyor. İlahiyat sahasmın da bu müsbet değişimden payını aldığını görmek, hepimize kıvanç veriyor. Ancak sayıca görülen artışlar aynı oranda kalite ve keyfiyette kendisini gösteremiyor. Bu hususta başta hocalar ve talebeler olmak üzere tüm yetkililerin ve ilgililerin üzerlerine düşen her türlü görevleri hassasiyetle ifa etmeleri gerekiyor... Bütün Üahiyât fakültelerinde tesis edilen bir yıUık hazırlık öğretimi Arapça çalışmalarına ve öğretimine yeni boyutlar kazandırmıştır. Bunun pek tabiî bir sonucu olarak Arapça Filolojik çalışma vc araştırmalar önemli ölçüde hızlanmış, her geçen gün parlak, çarpıcı eserler, uıa^tırmulur ve tezler sunulmaya başlanmıştır... Dokuz Eylül

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Arapça

Öğretim

Görevlisi Dr. Ahmet YAŞAR, uzun hizmet yıllarının tecrübesi, birikimi ve nihayet doktora çalışmasından sonra ikinci bir eser takdim ediyor: "Arapça'nın Temel Kuralları" Filolojik çalışmaların Öğretime dönük olanlanndan bin. Özellikle lise mezunu gençlerimize Arap Dili'nin yapısını ve felsefesini kolayca anlamada faydalı bir kitap. Fakültemizde, bu sadette, Türkçe izahlı bir esere olan ihtiyacı gidermede önemli bir adım. Arapça tedrisatında mühim bir yer işgal edecek Nahiv ve Sarf kitabı... Yeni çalışmalannı görmek ümidiyle yazannı candan tebrik ederim. Prof. Dr. M u h a r r e m Ç E L E B İ

m

ÖNSÖZ Arapça, bütün dünyada, özellikle inanan kesimin rağbet gösterdiği bir dildir. Hatta yurdumuzda bu dile karşı o kadar büyük ilgi, sevgi ve saygt var ki insanimi2, yerde gördüğü Arapça yazılı bir gazete parçasını bile öpüp basma koyduktan sonra, onu daha uygun bir yere kaldırmaktadır. Arapça öğrenmek için en zor şartlara, gurbete vc sıkıntılara göğüs germektedir. Bütün bunlar, Arapça'nın, Arap dili olmasından dolayı değil, Kur'an v e Hadis dili olmasından ve dine olan saygıdan dolayıdır. Arapça'nm halâ ilgi duyulan ve yalayan bir dil olmasmm hikmeti de budur. Ülkemizde son zamanlarda, tmam-Hatip Liselerinin, tlahiyât Meslek Yüksek Okullarının ve İlahiyat Fakültelerinin sayısı gittikçe artmaktadır. Edebiyat Fakülteleri gibi Arap-Fars dillerini öğreten eğitim kurumlarının yanısıra halk eğitim mferkezleri, özel vakıf ve kursların Arapça'ya verdikleri önem herkesçe bilinmektecfir. İnsanların, dinini asıl kaynağından Öğreılmek istemeleri ve giderek cazibe merkezi olan Orta Doğu ile ilgilenmek istemeleri, kendilerini Arapça Öğrenmeye sevketıriektedir. Gerçekten herkesin kendisini selahiyetli gördüğü din sahasında söylenenler, bir curcunayı andırmaktadır. İnsanlar, babasından duyduğu bir hikayeyi

rahatlıkla

"Kur'an'da

şöyle

yazılmaktadır"

diyerek

onu

ayetleştircbilmektedirler. Acaba Yüce Kur'an'da ne var, Hadisler'de neler söylenmiştir? Bunlan bilmek isteyen herkesin öncelikle Arapça öğrenmesi gerekmektedir. İşte bütün bunlardan dolayı daha ilkokuldan ö n c e

öğrenmeye

başladığım ve halâ öğrenmeye devam ederek elde ettiğim birikimi, on yıldan beri

D.EX).

İlahiyat Fakültesinde Arapça hocalığı yaparak elde

ettiğim tecrübelerle birleştirerek

bu mütevazi çalışmayı ortaya koymaya

çalıştım. Herkesten önce çocuklarımın, öğrencilerimin ve Arapça'ya merakı

ettiğim tecrübelerle birleştirerek bu mütevazi çalışmayı ortaya koymaya çalıştım. Herkesten önce çocuklarımın, öğrencilerimin ve Arapça'ya merakı olan heılcesin yararlanmasını ümit etmekteyim. Özellikle, Fakültemizin hazırlık smıflannda yıllardır kaliteli bir prog­ ramın uygulanması için gayret sarf edilmektedir. Ancak eğitim, ağırlıklı olarak Arapça eserlerden yapıldığından öğrencilerimiz zaman zaman Türkçe

olarak

hazırlanmış

kitaplara

ihtiyaç

duyduklarını

dile

getirmekteydiler. Bu açıdan da çahşmamızın faydalı olacağı kanaatini taşımaktayım.

Çalışmayı, iki kısımda ele aldım; Sarf kısmı. Nahiv kısfnı. Konulan bir plan içerisinde sundum, konulan işlerken söylenmesi gereken kuralları, teferruata dalmadan net bir biçimde maddeler halinde vermeye ve bunu örnekler tizerinde açıklamaya çalıştım. Diğer bazı önemli hususları da "Not" başlığı altmda takdim ettim.

Konunun sonunda genel bir değerlendirme yaparak ele alınan mevzunun daha iyi anlaşılmasmı sağlamaya çalıştım. Saıf kısmmm sonuna teferruatlı bir fiil çekim cetvelini belli bir plan içinde sundum.

Bu çalşmayı yaparken elde mevcut klasik ve modem birçok eserden yararlandım. Bunlar arasında; Fuad Ni'met'in, "Mulahhasu Kavaidi'lLugati'l-Arabiyye" isimli eseri, ençok yararlandığım ve çalışmama esas aldığım kaynaktır. Bu eser, Mısır Eğitim Bakanlığı'nm eğitim kurumlarına tavsiye ettiği eserler arasmdadır.

VI

K i t a b ı n basımı Muharrem

ÇELEBİ

konusundaki Beyefendiye,

teşviklerinden dolay) Prof. Dr. kitabın tashihinde

himmetlerini

esirgemeyen ve de|erli katkılarda bulunan meslektaşlarım; Dr. Rabiha ÇELEBİ, Abdulkerim Ü N A L A N ve HalU RRBOGA'ya teşekkür etmeyi zevkli bir görev addetmekteyim. Tevfık AUah'tandu^.

Dr. Ahmet YAŞAR İzmir 1994

vn

ıııv

Dr. Ahmet

YAŞAR.

(01.01.1955-23,02.1996)

19SS yılında Ağrı'nın Patnos ilçesi Eskikonak Köyünde doğdu. İlk tahsilini köyUnde tamamladı. Birkaç yıl özel Arapça ders aldıktan sonra, İmam-Hatip Okuluna kaydoldu. 1975'de buradan mezun oldu ve aynı yıl İzmir Yüksek İslâm Ensticüsü'ne girdi. 1979'da Muş'un Malazgirt ilçesine mUftü olarak atandı. I 9 8 r d e Haseki Eğitim Merkezinde iki yıl ihtisas yaptıktan sonra İstanbul'un Silivri ilçesine müftü oldu. l98S'de Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nde Arapça okuUiKun nlarak göreve başladj; I987'de Tefsir dalında Yüsck Lisans >aparak bilim uzmanı oldu. 1994'dc de İslâm Hukuku dalında doktor oldu. Ocak t99.S yılında İzmir İlahiyat Fakültesinde Öğretim Görevliliği kadrosuna atandı. Kitabunızm müellifi Dr. Ahmet YAŞAR, 23.02.1996 tarihinde BursaKaracabey'de geçirdiği elim bir trafik kazasında 41 yaşında hakkın rahmetine kavuşmuştur. 2 6 . 0 2 . 1 9 9 6 tarihinde Bursa-Hamitler mezarlığında ebedî istirâhatgâhma defnedilmiştir. Ruhuna el-Fatiha... Temel İslâm Bilimleri Daluida Yaptığı Çalışmalar: i.İslâm Borçlar Hukukuna Göre Satım Akdinde Ayıp Muhayyerliği ve Hukukî Sonuçlan (Doktora Tezi). 2.Taberî Tefsiri'nin Nüzul Sebepleri Açısından İncelenmesi (Yük. Lisans Tezi). 3. Arapça'nın Temel Kuralları (Kitap, Anadolu Matbaası, İzmir 1995). 4. İslâm Ceza Hukukunda tdflmı Gerektiren Suçlar (Kitap, Beyan Yaymlan, İzmir 1995). 5. İznûr İlahiyat Fakültesi Dergisi, Din Öğretimi Dergisi v e Fidan Dergisinde, İlmî, dinî, içtimaî konularda bir çok makalesi yayımlanmıştır.

IX

i b r a h i m Ethem YAŞAR. (18.10.1977 - 23.02.1996) Kitabımızın dizgisini, redaksiyonunu ve tashihini yapan İbrahim Ethem YAŞAR. 18.H).iy77 tarihinde Kahramanmaraş'ta dünyaya geldi. İlkokulu. İzmir-Güzelyah Müdâfâa-i Hukuk ilkokulunda bitirdi. Ortaokul ve liseyi de İ/mir İmam-Hatip Lisesi'nde birincihkle bitirdikten .sonra 1994 yılında Gaziantep Üniversitesinin Fizik Mühendisliği Fakültesini kazandı. I994-199.'5 Öğretim yıhnda Hazırlık sınıfmı başanyla bitirdi. 1995-1996 Öğretim yılı I. sınıf sömestr tatilinde BursaKaracabey'de ailece geçirdiği elim bir trafik kazasında, kitabımızın müellifi Dr. Ahmet YAŞAR ile beraber İ9 yaşmda hakkın rahmetine kavuştu. Cenazesi Bursa-Hamitler mezarlığında ebedî istirâhatgâhına uğurlanmıştır. İbrahim Ethem YAŞAR'ın yazmış olduğu birçoksun ve yapmış olduğu birçok özel çalışmaları mevcuttur. Allah her ikisine de Rahmet eylesin.Ruhlarına el-Fâtihu...

SARF KISMI

GİRİŞ SARF İ L M İ ( ^ ^ I

BİRİNCİ FİİL

fdj,)

BÖLÜM (J^l)

I- Y A P I S I N A G Ö R E F İ İ L Ç E Ş İ T L E R İ A.

Sahih Fiil

3 ^j-^.nll J*ijl 3

a) M e h m u z

j j > j 11 3

b) Muzaaf

• «1 .-iiı 3

c) Salim

jJLuJI 3

B. Mutei Fiil

/JILAİI J * Â J I

4

a) Misal

JLÎİI 4

b)Eçvef

^ ^ V I 4

.c) N a k ı s

jjc^LJI 4

d)Lefıf

, gjflill 4

II- K Ö K H A R F L E R İ N E G Ö R E F Ü L Ç E Ş İ T L E R İ

4

A . Mücerred Fiil

j^oJl 5

. B. Mezid Fiil

«uj j j ^ lj ^ i j 1 8

i n - Z A M A N I N A GÖRE FÜL ÇEŞİTLERİ A.

Mazi Fiil

]^) ı^^UI

xın

JJLÎJ)

B; Muzari Fiil

22

^_,LA1I

C. Emir Fiili

j-VlJ^26

IV- M A ' M U L Ü N E G Ö R E FİİL Ç E Ş İ T L E R İ

29

A. Lazım Fiil

^jiUI

B. Müteaddi Fiil * İki meful alan fiiller

(^d*:Lil

JJLUI

29

J ^ ı 30

30

V- F A İ L İ N İ N V A R L I Ğ I N A G Ö R E FİİL Ç E Ş İ T L E R İ

31

A. Malum Fiil

j ^ ı 31

B. Meçhul Fiil

j ^ ^ l j ^ ı 31

VI- Ç E K İ M İ N E G Ö R E FİİL Ç E Ş İ T L E R İ

32

A. Camid Fiil

j^Ul

B. Mutasarrıf (Çekimli) Fiil

.

32 j ^ ı 33

ı^.^-\\

İKİNCİ BÖLÜM İSİM (j^yi)

I- YAPISE^IA G Ö R E İ S İ M Ç E Ş İ T L E R İ

35

A. Sonu Sahih Olan İsim

^Vl

B. Sonu Sahih Olmayan İsim

35

^ V l - j - ^ - ^M ^

1 - Maksur İsim

^ ^ ^ l 35

j j - = ^ I j ^ V I 35

2- Mankus İsim 3- M e m d u d İsim

o^^âiil

36

j^j^l

37

n- BELİRLİLİĞİNE G Ö R E ÎSÎM Ç E Ş İ T L E R İ

38

A. Nekre İsim

ıj^l

B. Mafife İsim

Lâ>ai

a) Zamir

^•jı 38 38

jj„.All39

xrv

b) A l e m (Özel İsim)

^ 1

c) İ s m i İşaret

ijLi^l

d) İsmi Mevsul

40

jil

e) J l takısı alan isimler

39

\ 40

J ' u >_i^[;jtJ.I 4 0 5 _ s U J L A J . )

f) Marifeye muzaf olan kelime g) Belirlenmesi kasdedilen m ü n a d a

-ı

'ıjjt"

40

jjır>'h U (^jLlIl 4 0

m - NEVİNE GÖRE İSİM ÇEŞİTLERİ

40

A. Müzekker İsim

j£lLI

B. Müennes İsini

41

c ^ ^ l l ^"^^ 41

IV- S A Y I S I N A G Ö R E İSİM Ç E Ş İ T L E R İ

45

A. Müfred İsim

45

B. Tesniye İsim C. Cem'i İsim

L S ^ ' ç - ^ l 48

V- T E R K İ B İ N E G Ö R E İ S İ M Ç E Ş İ T L E R İ

57

A. Camid İsim

j^LJI

57

1 - Z a t isim

^ \

2 - M a s d a r ( M a n a İsmi)

51

j j . > - . t l 57

a) Sülasi fiiUe.rin masdarı

^ i L î J I J A Â J I J J •«-.» 58

b) Rubai, H u m a s i , Südasi fiillerin masdarı c) Mim'li masdar

59 L S - ^ ^ J O ^ I 59

d) Y a p m a m a s d a r

^ < - 1 • ^ H j j ı ^ H 60

e) Bir defa oluş ismi

Sjil ^ 1

f) H e y e t ( n e v i ' ) ismi

j '

g) M a s d a r m a m e l etmesi

II j>-^l 60 jj.^^Ll

h) Sarih ve M ü e v v e l m a s d a r

B. Müştak İsim

JjJ-ll j

61

j j - ^ a i l 61 j ü l l

XV

60

62

1- ismi Fail

JxLLll ^ \

a) İsmi failin elde edilişi

J^UJI ^ \

b) İsmi failin amel etmesi

^ 6 3

Jj^lLil ^ \

c) İsmi failin mübalağa sigası

62

64

4JUL1II ^j.r-> 65

2 - İ s m i Meful

Jj^UI ^ \

a) İsmi Mefulün elde edilişi

^ \

^ 6 6

Jja\l\ ^ \

J_a^ 61

JJAÜI

b) İsmi mefulün amel etmesi 3- Sıfatı M ü ş e b b e h e

5^_uiai

a) Sıfatı müşebbehenin elde edilişi

5j •

b) Sıfatı müşebbehenin amel etmesi

2^,.r.[\

68

11 5 a .^11 ^^^^^ 69 5â .^11 Jj>^ 70

4- İsmi Tafdü

J^.xi-i

a ) İsmi tafdiün elde edilişi

J

b) İsmi tafdilin bulunduğu durumlar

|

^ )

Jj

11

^

71 '^^^

CZJİU.

\

J j --^â". II ^ |

c) İsmi tafdilin amel etmesi 5-6- İsmi Z a m a n ve İsmi M e k a n

66

û ^ '

72 73

J û' - j " ' *

7- İsmi Alet

71

<JVI ^ 1

/I-İSMİ TASGİR

74 75 76

a) Üç Harfli İsmin Tasgiri

'

' jj^

77

b) Dört Harfli İsmin Tasgiri

^ . - 1 I I

c) Beş Harfli İsmin Tasgiri

(_j^LıiJI

d) İkinci Harfi Zaid Elif Olan İsmin Tasgiri

. ijLIj ı_Lll ^^{2 L^^L^

e) Üçüncü Harfi İlletli Olan İsmin Tasgiri U Ü VII- İ S M İ M E N S U B

> ...Vl ^

...... 7R

j^JLuaH 7 9

ÖJLİi U j ' . j

79 79 79

XVI

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İ'LAL, İBDAL, İDGAM, H E M Z E

VE

NOKTALAMA

İŞARETLERİ

I- İ ' L A L , İ B D A L V E İ D G A M

85

A. İ'Ial

J ü U y i 85

B. İbdal

Jlj_.VI 87

C. İdgaiîi

88

n- H E M Z E

88

A. Kelimenin başmda gelen hemze

88

1- K a t ı ' H e m z e s i

j_LiJI

2- Vasıl H e m z e s i

J^jJ)

5j_aJb

88 89

B. Kelimenin ortasmda gelen hemze

90

C. Kelimenin sonunda gelen hemze

91

D. İki hemzenin birarada olması

92

m- B A Z I N O K T A L A M A İ Ş A R E T L E R İ

93

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM FİİL

ÇEKİMLERİ^

I- S A H İ H F Ü L

95

A. Salim Fiil

j J L J I J ^ l 95

B. Mehmuz Fiil

J^l 105

I- M e h m u z u ' l - F â

PUJİ j ^ ^ ^ '

2-Mehmuzu'l-Ayn

ü^«JI j j - » ^ ' 112

3-Mehmuzu'l-Lam

j»iUI J j - ^ l 119

xvn

105

C. Muzaaf Fiil

^ j l ^ l J A Ü I 125

II-MU'TELFÎİL

JILUI J * U I

A. Misal Fiil

133

j l l l l J ^ L I I 133

1- Vavlı Misal

ç ş j l j J I J I M I 133

2 - Y a l ı Misal

^ ^ U l J I M I 139

B. Ecvef Fiil

>^^V(

1 - Vavlı Ecvef

JAJJI

c ş j IjJ I

2- Dördüncü babtan vavlı ecvef 3- İkinci babtan yalı ecvef

^\J\ LU (

^Li\ ^ UI i>

C. Nakıs Fiil

146 I 146

^ j l j J I v J ^ V l 153 UI

1160

^ L J I j ^ l i67

1- Vavlı Nakıs

^ ^ 1 ^ 1 ^ l J I 167

2- Yalı Nakıs

^ ( j j / 174

3 - Dördüncü babtan yalı nakıs

^1

^LJ|

D. Lefif Fiil

^ L U I 181

. iy,\\\ j ^ ı 188

1- MefrukLefıf.

J j > L l ) • kjiiU

2-MakrunLefif

^ ^ ^ 1

3- Dördüncü babtan makrun lefif

xvın

^ I jJ I ^ U I

^jjl

188

, ^_,^ın 195 | .

| 202

NAHİV KISMI

GİRİŞ I- K E L İ M E

ÇEŞİTLERİ

1-İSİM

j^VI211

2-FİİL

J ^ l

3- H A R F

213

II- C Ü M L E V E ŞİBHİ

CÜMLE

1- A N L A M L I C Ü M L E

S ^ l

III- BAZI GENEL

2- M A R İ F E İ S İ M 3-TENVÎN 4- M Ü F R E D İ S İ M 5- T E S N İ Y E İ S İ M 6 - Ç O Ğ U L İSİM

IL^\

,51 ..^11

2- ŞİBHİ C Ü M L E

1-NEKRE İSİM

212

213 213

TERİMLER

5^(j^.^V(213 11JJLX\^İ\

214

j>^^l214 j > X I ^ V l 214 ^_^)

215 215

7- M A S D A R

j

8- M A Z İ F İ İ L İ

^ U l

215 JAUI

216

^JLAİI JAİİI 2 1 6

9- M U Z A R İ F İ İ L Î 10- E M İ R F İ İ L İ

^'İ\

11 - İ L L E T H A R F L E R İ

ÎLJI

J*i 216

c J 2 1 6

BİRİNCİ BÖLÜM MURAB VE MEBNİ İSİM ( ^ p ^ l j

^.^^1)

I- M U R A B İ S İ M

j ^ V I 217 (vTiLcjJ^I)

A. M E R F U ' İ S İ M

jJ^^I

218

1. İ S M İ N M E R F U ' O L U Ş U N U N İ Ş A R E T L E R İ

218

2. İSMİN M E R F U ' O L D U Ğ U D U R U M L A R

^-il

j J j o V U 219

DMÜBTEDA

] ^ \ 2 1 9

2) H A B E R

j-ıiJI 224

3)

V E KARDEŞLERİNİN İSMİ

L ^ l ^ l j ^,11

Ci\^ve Kardeşleri 4) 'âi V E K A R D E Ş L E R İ N İ N H A B E R İ * 'âl v e Kardeşleri

Ljlilji^l j

232

l 4 : i l ^ l j 'û'

238

ı>-a-IL, 5 ^ _ u ü l ^ j ^ l 2 3 9

5) F A İ L

J^cLiJI 2 4 4

6) N A İ B İ F A İ L

J ^ U J I . _ ^ b 249

7) M E R F U İ S M E T A B İ O L A N L A R a)

232

^ j j ^ l

SIFAT

255 256

aa) H a k i k i Sıfat

o i ı i ^ J I U i ^ l 256

ab)

< ^, ,,,.11 ll^^l

Sebebi

Sıfat

XX

257

ac)

Hakiki

Sıfatın

Çeşitleri

26Ü

LALIİÎJI < i ^ \

b) A T I F

. iL.ii

260

c) T E ' K İ D

^ t J I

266

d) B E D E L B. M A N S U B İ S İ M

J a ^ I 269 (^Lj

.^-ı

I i)

^ j . n - . l l

j ^ V I 273

1. İ S M İ N M A N S U B O L U Ş U N U N İ Ş A R E T L E R İ 2. İSMİN MANSUB OLDUĞU DURUMLAR I)\jl ^ - ^ 4 1 4

* Mea

415

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ARAPÇADA C Ü M L E V E İ R A B D A K İ Y E R İ ( ^ ' j ^ V û-»

J '^j^^

-cu4İl)

M e h m u z , aslî harflerinden biri hemze olan fıüdir. Aslî harflerinden ü k harfi h e m z e olan ûjjJ I

fiillere

PLLİİ

jjnij«,

orta harfi h e m z e olana

o([ n, son harfi h e m z e olana ise; ^iÜ I j j ^ ^

denir. Örnek:

= Aldı, J l l u = Sordu, 1 jJâ = Okudu, gibi.

b) M u z a a f {< i\ ,AİI) Muzaaf fül, içinde aynı cinsten iki harf bulunan fiildir. Örnek:

"yji = Sarstı, Vj = Reddetti, j j . = Bağladı, Jyij = Sarstı. c) Salim

(jJLJI)

Salim fiü, m e h m u z v e muzaaf olmayan fiildir. İ»4İ = Anladı,

ı_ı'~
D

İs.Meful

Îs.Fail

-A -

J

JjLÜ-al

J

fi

a

T~q n

Masdar fi

^ û

J

o

Muzari fi

^ o "

JLsJLsI

JjLİLo

"ı V j

Mazi -^^0 J a " sI

Fiillerin bu baba nakledüişinin sebeplerinden birkaçı şunlardır: aa) Dönüşlülük ifade etmek. Örnek: ^^^ ^ 'o 2 - 0 ^ = Topladı.

f ° - ^ ' ~ Toplandı.

J i l = Taşıdı

jV'°'»l = Taşındı, gibi...

bb) İsimden fiil elde etmek. Ö m e k : j l ı i = ekmek

3 •"

I = E k m e k edindi, ekmek pişirdi,

cc) Mübalağa, aşırdık ifade etmek. Örnek: . . ' , . < = TCaynndı

._jmi" den çJ^U^i I babı. 7T 7Bu babı elde e t m e k için, j l i 'nin başına sadece bir h e m z e ve J - a II cinsinden bir harf ilave edilir. Bu b a b a m a s d a r ı n d a n dolayı J ^ L ı J l babı denir. Bu babtan gelen bütün fiülerin çekimi şöyledir: Emir

Îs.Meful

JJLIL

-

Îs.Fail Jj>-a-?

Masdar

Muzari

JiLaJİ

Ja-â-J

Mazi Ja-iıl

Bu babtan gelen fiiller lazım olduğu için meçhulleri yoktur. Fiillerin bu baba nakledüişinin sebeplerinden birkaçı şunlardır: aa) Sıfatlardan fiil elde etmek ve sakatlık ifade etmek. Ö m e k :

13

'(ji'jlaî = sağır

'^JİIJILI = Sağırlaştı.

' ^ _ ^ î = topal

' ~ Topal oldu.

bb) Sıfatlardan fiil elde ederek renk ifade etmek. Örnek

d)

j .A-^î = yeşil

j lAAl = YeşiUeşti.

j

jj-uul = Karardı, gibi...

=

kara

> d e n j V ^ " babı.

Bu babı elde etmek için, j l i nin başına" bir

^, ve

JAUJ

O J ' '

cinsinden bir harf üave edilir. Bu bab'a JA-LÜ babı denir. Bu babtan gelen fiillerin çekimi şöyledir: Emir

Îs.Meful-

Îs.Fail

°(*'.-. (Jjti_ı

•*,=".'.' J» a ı

Ja ^ t n

Masdar . JjLİ_ı

Muzari

Mazi

J< â Ij

Ja ^ I

FiiUerin bu baba nakledüişinin sebeplerinden birkaçı şunlardır: aa) Dönüşlülük (mutavaat) ifade etmek. Ö m e k : 'Ju^ = Kırdı

'J^

= Kırüdı.

j J l = öğretti

jJjJl = Öğrendi, gibi...

bb) Bir fiüle baş başa kalmayı ifade etmek. Örnek: j - ^ ft = Uykusuz kaldı, .ij^^ = İbadet için uykusuz kaldı cc) îsimden fiil elde etmek. Örnek: 6jL^jJI = yastık J _ U J ^ = Yastık edindi. dd) Bir yere ıiisbeti ifade etmek. Örnek: >

^^^ •

< J J L J I = ÇÖ1

(_5J_L:İ = Çöle intisab etti.

ee) TekeUüf, zorhık ifade etmek. Örnek: ^ =

Öğretti.

j l i = Büyüttü

^ NJI ^JİJi = ilmi zor öğrendi. j'ı « ^ l - J ^ ^ » ^ ' - JLtİJilul bablandır. Bunları

şöyle ö z e ü e m e k m ü m k ü n d ü r :

a) J - V" •-1 > den ^ J 7-

I babı. ;

—

.

B u babı elde e t m e k için, J İ J nin başına CL,
t-ı II j

"ı İ M İ = Çamur taşlaştı.

dd) Geçişlilik (müteaddilik) ifade etmek. Örnek: = Çıktı.

^j \

' ° i M İ

= Çıkardı.

b } _ j l ^ j l î I > den \ J11 u \ I babı. 7-

^ — —

Bu babı elde etmek için, J İ İ nin başına bir hemze, ayrıca, cinsinden bir harf ve

JjlUI

(JKJL

ile

JjlUI

ca-c

arasına bir j ilave edilerek

JjlUI

elde edilir. Bu baba, JL»_İjlÎI babı denir. Bu babtan gelen fiillerin çekimi, şöyledir: Emir

İs.Meful

İs.Fail

Masdar

Muzari

Mazi

Jr^jJLİİ

JjijjlUû

J-Cj-I s n

JLljjlİİ

JijJlİ_i

J^^jjlİİ

Fiillerin bu baba nakledilişinin sebeplerinden birkaçı şunlardır: aa) Bu bab mübalağa (aşırılık) ifade etmek için kullanılır. A n c a k çok fazla kullanılmaz. Örnek: y

y

L_ıi=. y

y

y 0

= Kamburlaştı.

•y y

y

o

j a = . l - iyice k a m b u r l a ş t ı . ' y

y y

O

y

f

l

.•

*

j ,A-^I = iyice yeşerdi.

j-uAi.. = Yeşerdi.

bb) Bir kaç fül hariç, bu babtan gelen fiiller lazım olur. Müteaddi oları fiiller şunlardır ^ j J ^ I = Tatlı buldu

l=Üzerine çıktı

16

(jjj^l^

Kötülük yaptı.

o _ *>

o

c) J . »AİI > den ı JI »j-al babı. Bu babı elde etmek için, j l i nin başuıa bir hemze, J A J J I CA^ ile JaiJI

araşma iki

fV

ilave edilir. B u baba m a s d a r m d a n dolayı J l J J L İ İ babı

j

denir. Bu babtan gelen fiillerin çekimi şöyledir: Emir

îs.Meful

Îs.Fail

Masdar

Muzari

Mazi

J.>»-al

J>«-a-a

J > « ^

Jljj«-âl

Jj-s-if

J>«-âl

Bu bab mübalağa ifade eder. A z kullanıhr. Örnek: ia

i= j j A l = iyice yaydı.

= Yaydı.

d) \\LiJıI > den J^LIAI^I babı. Bu babı elde etmek için, Jı-iJ

nin başına bir hemze, J J U L İ I Cr^-^ ü e

I arasına bir elif ve sonuna d a JA_Lİ I

Bu baba,

J > i j t den S\Vi~\ babı. Bu babı elde etmek için

JLLİ

nin başına bir ÛL. ilave edilir. B u baba,

j i l i i i babı denir. Bu babtan gelen fiillerin çekimi şöyledir: Emir

İs.Meful

İs.Fail

o

J

J

yo

" "

JJlİ'ı

"O " " f

J U ^'> n

o " " f

•

J I » < "ı n

Masdar

Muzari

ı f ^ O y -

^ y o ^ y y

J I - » jjJjJ_Q

ı.ljJ:Ll ^

Uüjj^l

ı ^ j S Mı

(.Ij-ll

^

^

L a : j < ; .7.

Lû^^£_üı

I n "ı 't I

jjJJjS-ıIı

C^_JI

1 \j

/e *

0 - -

:-.r-,

>

InV.I

y y

0 ' ^

Lı ^ 0 y

21

j,ı I V e

B. Muzari fiil

(^jL^l

JAJJI)

1- M u z a r i fiü, k o n u ş m a a n ı n d a ya da k o n u ş m a â n ı n d a n

sonra

m e y d a n a gelen bir işi, bir oluşu bildiren kelimedir. B a ş k a bir i f a d e y l e ; şimdiki z a m a n , geniş z a m a n veya gelecek z a m a n ifade eden bir fiildir. Örnek: j L L I I S j ^ U a J I JJLSL:: ı j V I = Şu anda uçak hava alanından ayrılıyor.

f j l i l l ^j AI

t

I jjL^iLoî^l

•

'

'

j .11 = Gelecek hafta imtihan olacak.

2- Muzari fülin başına ihtida ^İ'ı,

yahut nefi büdiren U gelirse,

şimdiki zamana hasredilmiş olur. Örnek: (_^jjJI

'^J-i:^ jLLl^VI "12,1= Hoca şu anda dersi açıklamaktadır,

d'ır

..tj . .• I = Şu anda senden m e m n u n d e ğ ü i m . ıl U Lo ı i l j U r I L = istediğini vermiyorum, gibi...

3- Şu d u r u m l a r d a da gelecek z a m a n a hasredilir; taleb bildirdiği, başına

,> - i v e

.ii^harfleri geldiği,

ve L J dışındaki cezm ve nasb

edici bir edattan sonra geldiği zaman. Örnek: '_« . _ ı ' < _ ı

I j j U ' ı itd

L J = M u h a m m e d halâ yazmadı.

ı_s-" û j d ^ . ' " j - l

= E ğ e r a ç ı k l a m a y a dikkat

etselerdi, anlarlardı. 5- M u z a r i fiilinin oluşmasında kullanılan dört harf vardır. B u n l a r a LCJLAII

ı _ a d e n i r . B u harfler ÛJ-JI k e l i m e s i n i n i ç i n d e

topladiğı

harflerdir. M a z i fiilinin başına bunlardan bir tanesi, getirildiği z a m a n , muzari fiüi yapılmış olur. 6- Rubâî fiilde muzaraat harfinin harekesi, d a m m e o l u r . ^ ^ ' l >

^

gibi. Diğer fiillerin hepsinde ise, muzaraat harfinin harekesi fetha olur. ^ jki'

> f^Jı-i = anlamak,

j'uV'J >

jUV'ıj = beklemek,

İMİ > j s i 'ı IM j = istiğfar etmek (bağışlanmak istemek).

, 7 - M u z a r i yapılan fiil, sülasi ise, muzaraat harfinden sonraki harf, sakin, orta harf, harekeli kılmır. j j J l İ j = öğrenmek >

= büyüklenmek 23

9- M u z a r i f i i l . b ü t ü n sakin zamirlere (tesniye elifi, c e m ' i j ı ve muhataba

s m a ) bitişir. M ü t e h a r r i k z a m i r l e r d e n ise, s a d e c e

cem'i

müennes nununa bitişir. 10- Muzari fiilinin basma cezm edatlarmdan

in gelmesi, onu diğer

fiillerden ayırır. Çünkü mazi ve emir fiillerin basma bu edat gelmez.

1. S a h i h m u z a r i fiillerin z a m i r l e r e g ö r e ç e k i m i : Muzaaf if •

j t

tf

Mehmuz

Salim

Zamir o -

o

lUJI

,

'

S 4> -

^

III

1 o

Ö "

o

*

J j İ - 0

. I"

-

.

•,'•1-

ı""-

bı i

Not: * Görüldüğü gibi, salim, m e h m u z ve muzaaf fülerin zamirlerle birlikte ç e k i m i n d e bir değişiklik b u l u n m a m a k t a d ı r . S a d e c e , m u z a a f fiil, c e m ' i m ü e n n e s n u n u n a bitiştiğinde i d g a m ı ç ü z ü l m e k t e d i r . Fiil ç e k i m l e r i için

24

dördüncü bölüme bakılabilir. * R u b â î , h u m a s î ve südasî fiillerin muzarileri, h e m z e - i vasıl ile başladıkları zaman, h e m z e yerine muzaraat harfi geçer. Örnek: j l î ' l > 'j-âL

= yönelmek (Rubâî)

^^jLû I > "ç,' o _ı = önem vermek (Humasî) ...I > J Iğ"w„j= yönelmek (Südasî)

J

2. M u ' t e l m u z a r i fiillerin z a m i r l e r e göre ç e k i m i : N a k ı s ((_^)

Nakıs( j )

Ecvef

Misal

Zamir

0 '

, ,MjJI y

/oy

>•

y y

ay

uJ-l>â-. 'o

y

~y

y

0 y y

yo

y

y

0

0 -

y

y y

y

y

y

" y

• 1

y

y

• y

A e y

Oy

ey

*

° -

y

y

y

y y

y

0 y

1 nV.I y

>

f

e y

y 0

y

bı * 0

-

ur»-H

Not: j ile başlayan misal fiillerin, J A I J I

Oi-^'leri muzaride m e k s u r ise,

muzariye çevirildikleri z a m a n , j düşer. J J L İ J I o^^'leri muzaride meftuh ya

25

da madmumsa, düşmez. Örnek: j l ' j > j j - ı = söz vermek,

J

>

= vehmetmek,

•cL j > '«LL^J-J = şan şeref sahibi olmak. LLI ,

•,

, j-Lj ,

gibi fiillerin

JAJJI Oî-t leri rneftuh

görünse de ashnda meksur olduğu için muzarilerinde j , düşer. 4İua, Vk.r , ^

gibi masdarlardan da j , düşer. y

* Ecvef fiiller muzariye dönüşünce, J t Lll o^-t asluıa dönüşür. C e m ' i müennes ^ na bitiştiğinde ise, J a < II *

hazfedilh'.

Nakıs fiil muzariye d ö n ü ş t ü ğ ü n d e , J j J j l

Ç o ğ u l j ına ve muhataba

'i aslına dönüşür.

sına bitiştiğinde ise, illet harfi düşer. E ğ e r

düşen illet harfi elif ise, çoğul j ından önceki harf, meftuh olur. ^ a°S-!^

\ \>

gibi.

C. Emir fiili ( ^ V l j k i ) 1- Emir fiili, k o n u ş m a anından sonra bir -iş, bir o l u ş u n olinasını istemeyi gösteren kelimedir. Örnek: CLLJJI J j»_H^I = Annene, babana saygı göster!

2- Emir, ikiye ayrılır; emri hazır, emri gaib. Emri gaib; fıüi muzarinin gaib ve gaibe sigalannm başına meksur bir J getirilerek yapılır. Örnek: I = Yapsın!, gibi...

3- Emri hazır ise; fiili muzarinin m u h a t a b ve m u h a t a b a s i g a l a n n m başındaki muzaraat harfini atarak ve son harfini m e c z u m y a p a r a k elde edilir.

26

örnek: f jîli >

= İkram et! ıjjJıjUİli >

J>1V~~ > j J l : i = Öğren! I ^ j l j j l = Yardımlasın!

Ancak, muzaraat harfi atıldıktan sonra ilk harf, sakin olduğu takdirde telaffuzu

s a ğ l a m a k için, b a ş ı n a bir hemze-i vasıl getirilir. Bu h e m z e

muzarinin J v U l

i m a d m u m s a , m a d m u m olur. M a d m u m d e ğ i l s e ,

meksur olur. Rubâîde ise; meftuh olur. Örnek: fi

fi

j

o f

fi

a

fi

o

fi

" o *

> j - ı ^ l = Yardım et!

f

> f

a " a

^~ Ti > jt:iil = Aç!

= İkram et! Saygı göster!

M a z i d e n m u z a r i y e geçerken hazfedilen h e m z e emir yapılırken geri gelir: Örnek: --o^o

fi

rj

>

^ " - "I "

9

- a

a

^

^"ı.Mj >

a

* D

^"ı ı„l = çıkarmak

^fi

j i k J ı l > ^ f U 'ıj > 3 1 U "il = gitmek 4- Emirler daima m e c z u m olur, bu da ya hai'ekenin hazfi, ya da harfin hazfı Ue olur. Örnek: ' . ' - < - , •> '

.-^l

^I

•-. I ,-.

I

5- E m r i hazır, bütün sakin zamirlere bitişir, (tesniye elifi, çoğul j 1, ve muhataba

sı) .

M ü t e h a r r i k z a m i r l e r d e n de sadece c e m ' i m ü e n n e s n u n u n a bitişir. Emir fiiline bitişen merfu' zamirler, tıpkı mazi ve muzaride de olduğu gibi, mahallen meıfu' fail olurlar.

27

l. Sahih emir fiilinin z a m i r l e r e g ö r e ç e k i m i : Mehmuz

Muzaaf

Salim

Zamir

1 n1M fi c

fi fi -

fi 0

fi

fi

fi

5_JUUJLI i» >

InV.I - ">' >

y u t

Not: •1= Yukarıdaki cetvelde de görüldüğü gibi; salim fiilde hiçbir değişiklik olmamaktadır. * Muzaaf fiilin c e m ' i müennes nununa bitişmesi Ue idgamı çözülür. 2. M u ' t e l s a h i h fiilin z a m i r l e r e g ö r e Nakıs(^)

Nakıs(j)

Ecvef

Misal

çekimi. Zamir

A ' fi a

fi 0

Not: Yukarıdaki cetvelde görüldüğü gibi misal fiili ^^^\j olduğu ve J A D I ' İ muzaride m e k s u r olduğu takdirde e m i r fiilinde ilk harfi


o

•

> xc gibi.

Şayet JjuUI hazfedilmez

^

olanj

Cry^'i m u z a r i d e meftuh ya da m a d m u m ise bu

j > pn^jj > ^ 1 gibi. Aslında bu, fiilin emri ^ j l iken, j 28

j

harfinin

sükunu

ve b i r ö n c e k i h a r f i n i n

m e k s u r o l m a s ı ile j ,

ya

dönüşmüştür. * E c v e f fiilin J A İ J İ

ûi-^ 'i aslına ( j l j ve .= L ) dönüşür. İlk ve son

sigalarda ise; Jji-I I o^-^ hazfolur. * N a k ı s fiilde, illet harfi olan J ı < I I

aslına dönüşür. İlk ve s o n

sigalarda ve çoğul j ı ile m u h a t a b a (j sına bitiştiğinde illet harfi hazfedilir. Şayet bû LLlet harfi elif ise çoğul j ından önceki harf, üstün olur. tj°_n°..ul >

I j l l u l gibi. * Fiil çekimleri için sarf k ı s m ı n m dördüncü bölümüne bakınız.

IV- M A M U L Ü N E G Ö R E FİİL

ÇEŞİTLERİ

Fiiller m a m u l l e r i n e göre iki k ı s m a aynimaktadur: L a z ı m ve m ü t e a d d i füUer. A.

Lazım fiil

(^j>Ul

J^iJI)

1- L a z u n fiil, failiyle yetinip, rnefulu bihe ihtiyaç duymayan fiildir. Vn

j»l_s = M u h a m m e d kalktı,

j - ^ ^ = A m r geldi.

J İ . j J I ( j p ] ' - ^ = A d a m oturdu, gibi.

2- H a n g i fiilin m ü t e a d d i , h a n g i s i n i n lazım o l d u ğ u n u s ö z l ü k l e r d e n ö ğ r e n m e k m ü m k ü n d ü r . Sözlükler verdikleri örneklerde ya doğrudan, fiilin m e f u l u n u g ö s t e r i r l e r , y a d a , fiilin s o n u n a bir t> z a m i r i n i ilave e d e r e k gösterirler. Örnek: L L C > VLÛ Ö L L ^ I , burada bu fiilin iki meful aldığını görmekteyiz.

3- L a z ı m fiiller üç yolla müteaddi yapılabilirler: a)

J I A Î I babına naklederek, D "

b) Jj'» â ' babına naklederek. 29

c) Harfi cer getirerek. Örnek: j . ^ = Cömert oldu. > l l u l 'J^

f ^ ) >'j^î = Ali Hasan'a ikram etti.

Lıjb'j = Gitti.

> 4-J

J = Götürdü.

4-Müteaddilik yolu, bütün fiiller için geçerli değildir. Meselâ; Ali'yi oturttum a n l a m m d a

^ k m . K denmez. Bazen müteaddiliğin bu ü ç yolu f

y y

y

f

-

l:iJl ^ •_•!"< II L l t 2- M ü t e a d d i

= Talebeler, dersi anladı.

' ^ - j_yJa-c| = M u h a m m e d , Ali'ye kitabı verdi.

fiiller

mutavaat

(dönüşlülük)

ifade

eden

bablara

nakledilerek lazım yapılabilir. M u t a v a a t babları, mücerred ve m e z i d bablar kısmında belirtilmiştir. Y-VN\

= Onu topladun.>

" k = O da toplandı, gibi,

3- B a z e n bir mefule m ü t e a d d i olan fiil

JLSLİİ ve J j - « -

bablarına

nakledilmek suretiyle iki, üç mefule müteaddi hale geth-ilebilir. Örnek: t_J_LLJ I

JSII -

-

f

= T a l e b e dersi anladı.

o y o

J l >_JLLJI .rj nj \\ = Talebenin dersi anlamasını sağladım. • [\ j

.V, ^^lıİJI I j l r c j - J I i = Ali'ye haberin doğru olduğunu bildirdim.

* İki meful alan fiiller: 4- İki mefule müteaddi olan fiiller iki kısma ayrılmaktadır:

a) Aslı mübteda haber olan iki meful alan fiiUe;r; 30

-

i-j-A

JÂk -

-

ı_ıı.ı-> _ J U .

- (>b bunlar, zannetti a n l a m u ı a

geldiğinden bunlara (j-UJI J L J L İ I denir. jJjLii - ( ^ j j -

_ j»-U. - c 5 ' j bunlar, kesin olarak bildi

(_jiJl -

anlamına geldiklerinden bunlara

ûi^LJ i

l denir.

J

j ^ " ı _ j ^ " ı l - j j - Jjuş. - Jjj=.. _ j

bunlara, bir h a l d e n bir hale

dönüşü gösterdiği ' T ' " . J j j - " " J l ^ î l denir.

b) Aslı mübteda haber olmayan iki meful alan fiiller; jJı-o _ JLuj _ jtJı_a . ^_jJa^l - (^ujJl - Lul^ gibi. Ömekt

j .AA,

i l a . ( ^ j V l j-fjjJI

(jıı ; l l = ilkbahar, y e r y ü z ü n e yeşil b i r

elbise giydirdi. 5- Ü ç mefule müteaddi olan fiiller, yedi tanedir: j^lm" = Teslim almdı. J İ İ l u l = Danıştı > ^^I^V,..! = Danışıldı, ^tıJ = Sundu > '^Aİ = Sunuldu, ^ » ^ 1 = İkram etti >

^ 1 = İkram

edildi, J ü k = Muhafaza etti > JiiL = Muhafaza edildi. 3- F ü l ecvef ise JJLLİ I üı^jı'i,

ye dönüşür. Örnek:

J L î = Dedi > J j j = Denildi, j L a = Avladı > .ı_n^ = A v l a n ü d ı 4- F i ü muzari ise, ilk harfi m a d m u m , sondan bir önceki harfi meftuh yapüır. Ö m e k : j%1 ıır~ j =Teslim alıyor > > l « =

n.'ıj = Teslim alınıyor,

Danışıyor > > ı

^ j i j = Sunuyor >

-

=

Danışılıyor,

= Sunuluyor,

= Saygı gösteriyor >

= Saygı gösterüiyor,

İLilIı = Muhafaza ediyor > 1AV-> j = Muhafaza ediliyor. 5- Şayet sondan bir önceki harf, j veya

ise, elife dönüşür. Örnek:

= Diyor > J.Lâl = Demliyor, j j j j = Artıyor > j l ^ = Ziyade olunuyor, ''ijg'iM.j

= Yararlanıyor >

JUVM.J

= Yaraıianüıyor.

6- Emri hazırın meçhulü olmaz. Çünkü faüi muhatabtır.

VI- ÇEKİMİNE GÖRE FİİL ÇEŞİTLERİ

Fül, çekimine göre iki kısma ayrılır: C a m i d ve mutasarrıf.

A . Camid fiil ( x o U I

J^ı^l)

Camid fiil, (donmuş fiil) mazi ya d a emir şeklinde b u l u n u p , çekimi 32

yapılamayan fiillerdir. 1- Sadece mazisi bulunan fiiller, örnek: lyu-d = değildir, f l j U = mademki, müddetçe > (Nakıs fiillerden) L , ^ = Yaklaştı > (Yakınlık bildiren -mukarabe- fiillerinden) j J jik.1 = ^

=

= umulur, > (Reca fiillerinden)

= ne iyi, ,JM'I_I = I.Vı-^V = n e kötü > (Övgü ve yergi fiillerinden)

=1

lAc. = >U. = ancak, hariç

> ( İstisna fiillerinden).

''SL]= LiLİı = ^ = Başladı > (Şüru' fiillerinden) 2- Sadece emri bulunan

fiiller:

LiJi = zannet ki...> ( Z a n fiillerinden) = bU ki... > (Yakin fiillerinden)

B . M u t a s a r r ı f fiil (>-ij

11 LUiJl)

Mutasarrıf fiil; (çekimi olan) bir tek şekli olmayıp değişik şekillere sokulan fiüdiı-. İki kısma ayrılır: 1- Ç e k i m i olan t a m fiiller, bunların h e m mazi, h e m m u z a r i , h e m d e emri bulunur. Örnek: L , ^ ^ l = Yaklaştı, J İ L i = Dövüştü,

= Yuvarladı,

fLâ = Kalktı, L İ ^ = Yazdı 2- Ç e k i m i olan nakıs fiiller, bunların da sadece mazi v e muzarileri bulunur. Ö m e k : .'Uyl Lo . [jl^

Lo .

J J L» _ Jl j Lc = devam ediyor > (Nakıs fiillerden)

J-â,ji

_ j l ^ = neredeyse > (Yakınlık bildiren -mukarabe- fiillerinden) JAI. _ j l J a

= Başladı > (Başlama -şuru'- fillerinden)

33

34

IKINCI BOLUM İSİM (j^VI)

I- Y A P I S I N A

GÖRE İSİM

ÇEŞİTLERİ

İsim, y a p ı ş m a göre, iki kısma ayrılır: S o n harfi sahih olmayan isim, son harfi sahih olan isim. A . Son harfi sahih olan isim ( > L V I

^ ^ l )

Son harfi sahih olan isim, m a k s u r , m a n k u s ve m e m d u d o l m a y a n m u ' r a b isimdir. Örnek: j j j = kova, ^ ı h - ceylan, 5

B. Son harfi sahih olmayan isim

=

oda, J r j . j = adam.

rj^'^l'

j^VI)

S o n harfi sahih o l m a y a n i s i m , üç k ı s m a ayrılmaktadır: M a k s u r , ı Mankus ve Memdud.

1- M a k s u r isim ( j j

II

^Vl)

M a k s u r isim, s o n u n d a sabit bir elif bulunan m u ' r a b i s i m d i r . M u ' r a b ismin sonundaki bu elifin aslı j ise, uzun

( I ) , ^ ise, noktasız

şeklinde

yazılır, ancak elif şeklinde telaffuz edilir, m ü h i m olan da budur. Ömek: ı_^'
ll

LIJI^I

= Bir bastona d a y a n d ı m .

^^1)

M a n k u s isim;. s o n u n d a bir önceki harfi m e k s u r olan bir m u ' r a b isimdir. Bu

(_g b u l u n a n

aslîdir. Vazgeçilmezdir.Örnek:

^ L = J L I = avukat,

\ = yol gösteren, ^ I j J I = çoban,

^ _ ^ L L | | = hakim, ^^jljJI = vâdi, ^ I j J I = davetçi. * Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı gibi, m a n k u s isim değildir. Ç ü n k ü (Jdtn Isj'^n

(=ceylan), kelimesi,

ö n c e k i harf m e k s u r değildir. Y i n e

kelimesi, m a n k u s isim değildir. Çünkü sonundaki

aslî değildir.

Yani aslen k e l i m e n i n bir p a r ç a s ı d u r u m u n d a d e ğ i l d i r . İ s m i

mensub

oluşturmak için getirilen nisbet (j sidir. M a n k u s isimin irabı, r e f ve cer halinde, takdiri olur. N a s b halinde ise, irabı lafzi olur. Çünkü d a m m e ve kesrenin

üzerinde talaffuzu ağurdır.

* M a n k u s isim nekre olduğu takdirde, r e f v e cer halinde sonundaki (j düşer, ancak nasb halinde kalır. Örnek: ( » L = ^ eL=k = Bir avukat geldi. ( R e f hali) fI

- ,_jlc •-• "1 ••• = Bir avukata selam verdim.(Cer hali) L_a

o a l l j = Bir avukat gördüm. (Nasb hali)

* Tesniye halinde düşen (j tekrar geri gelir, örnek:

j»U-a

> iken ( j U ^ L a - a P U . = iki avukat geldüer, haline dönüşür.

36

* M a n k u s isim izafetle veya J l takısıyla marife olduğu takdirde, ref',. nasb v e cer halinde

sabit kalır. Örnek:

( j U . j j l c ,_JJUİ.LLİI ^' j j ^ L J l = Muharremin onuncu günü, P L ^ ^ müzekkeri > LJ_>İXJI = akreb, p I r n ü z e k k e r i > ' ' j _ . ^ l = yeşil, P

I

= çöl

d) C e m ' i için ilave edilen hemze, ö m e k : p I fi \Cc = büyükler, P I ^ • J j . = şairler, pL^jj

- reisler,

PLJİ

= edipler

Not: M ü e n n e s l i k v e y a c e m ' i için ilave edilen zaid h e m z e ile biten isim, tenvin almaz. Çünkü gayrı munsarıf olur. Ancak, Aslî veya j - ^ den d ö p ü ş m e h e m z e ile biten isün, tenvin alır. A n c a k h e m z e d e n s o n r a , tenvin y a z m a k için bir d a h a elif y a z ı l m a z ;

37

Çünkü,

hemzenin iki elif arasında gelmesi caiz olmaz. Ö m e k : f

y

ç.IİM

^ «

_

B

gibi. Ancak,

f.IAljI

ULu-a _ U I A J I J I

şeklinde yazılmaz.

II- B E L İ R L İ L İ Ğ İ N E G Ö R E İ S İ M

ÇEŞİTLERİ

İsim, belirliliğine göre, iki kısımdır; Nekre v e marife.

A.

Nekre isim

(Î^İAJI

'^Vl)

1- Nekre isim; belirsiz varlıkları gösteren kelimedir. (jl.ıı'ıl = bir insan,

J-UJİ

= bir arslan, 5 j - û j = bir çiçek.

2- Nekreliğin işareti tenvindir.

B.

Marife İsim

(Ujill

J^VI)

1- Marife isim, belirli bir varlığı gösteren isimdir. j n n = M u h a m m e d , ,jLu-iVl = insan, 1 1 jjtı = bu arslan, g-uuiJLJI î j j i j = menekşe çiçeği. 2- Yedi tane marife vardır. Bunlar; a) Zamir, b) Özel isim ( j J l ) , c) İsmi işaret, d) İsmi mevsul, e) J l takısı alan isimler, f) Bir marifeye muzaf olan kelime, g) Belirlenmesi kasd edilen münada. Şimdi bunları kısaca özetleyebiliriz: 38

a) Z a m i r : Nahiv k ı s m m d a m e b n i isim bahsinde yeterince bilgi verilmiştir. (Bkz: s.336-346)

b) A l e m

(Özel

isim):

Bir şahsı veya bir yeri, yahut bir şeyi belirlemek için konan addır. ,\ o -> n = M u h a m m e d , Î A L U = Ayşe, ı_ıjJ_LI = Fas, I 'ı • I = Lübnan,

= Mekke, Jj-ıJıl" .nl = İstanbul. •

Özel i s i m , üç çeşittir: K ü n y e , l a k a b , isim. aa) K ü n y e :

f I = anne

= baba
«_JJI:LII 1_ILI^ gibü (Mecrur isim k ı s m m d a anlatılacaktır.) g)

Belirlenmesi

kasdedilen

münada,

N e k r e bir isim, kendisine seslenilerek marife olur. M ü n a d a k ı s m ı n d a anlatılacaktır (Bkz: s . 2 9 0 - 2 9 5 ) .

III-

NEVİNE G Ö R E İSİM

ÇEŞİTLERİ

İsimler çeşitlerine göre iki k ı s m a ayrılır; m ü z e k k e r isim, m ü e n n e s isim.

40

A.

Müzekker isim

(j^iil '^Vl)

1- insan v e hayvanların erkek olanını gösteren isimdir. J

I

r

— t^Luös. -

J-UJL -

,\j

I I — (J^J-

|

gibi.

2- C a n s ı z l a r ı g ö s t e r e n bazı isimler, m ü e n n e s k a b u l j

Bunlara m e c a z î rhüennes d e denir.

y

f

•

^

fi

^

fi

edilmiştir. %

fi

t

.

J I J - p l j - . . o - -«. : J j

n-ş

-



5j.LaiJı|

= bayan insan

= kişi > 51 _>-ûl = bayan kişi gibi. dd) M ü z e k k e r i cins isim olan bazı k e l i m e l e r e m ü e n n e s l i k

5 si

bitişebilir. Bu takdirde, 5 , teklik ifade etmiş olur. Örnek: * ^ \ ^ = güvercin, ^ t l . j — tavuk, J(İ!i[^

= portakal,

Şimdi bunların sonlarına

^t_J3j

= sığır, j l = çekirge,

= karpuz,

j

\ .r.

= kaya, gibi.

\ ilave edecek olursak -

42

^^LL^^ ~

'i

A

6 j i j gibi.... Bu takdirde anlamı; bir güvercin, bir tavuk, bir inek... olur. Çünkü i , vahdet bildirir. H a y v a n isimlerinde, müzekkerlik ve müenneslik farketmez

p Ijr^~^ = kırmızı.

^J^'^ > p Ij-^-r = kör.

bb) Yapdarı itibariyle elifi m e m d u d e ile biten isim ve sıfatlar. Ö m e k : p|j_a_uo = sahra,

I • •• ^ = güzel,

P L J J İ £ = dişi akrep, p l j j _ i L t = aşure. Not: Elifi

memdude,

şu

durumlarda

müenneslik

alameti

sayılmaz: 1] Elifi memdudenin hemzesi kelimenin aslî harfi ise. plol-ıl = başlangıç, gibi. 2 ] EUfi m e m d u d e n i n hemzesi, j < fj dan d ö n ü ş m e ise. fLuj = bina, PLLUS = safa, gibi. 3] Elifi memdudenin hemzesi çoğul içinse." p l j j ı l i = şairler, p L J i l = büyükler, PLLU. = halifeler, gibi.

4- Ü ç çeşit m ü e n n e s

a) L a f z î

müennes,

vardır;

müzekker

halde

müenneslik

müennes, müennes isim olduğu halde

müenneslik

alameti taşıyan ishndir. P Ç J ^ j

b) M a n e v î

-

isim

olduğu

â_IJIA1> gibi

işareti taşımayan isimdir, j b - u " » f ^ j - * gibi-

c) H e m

lafzî, h e m d e m a n e v î

44

müennes, hem

müennes

ismi

h e m de müenneslik işareti taşıyan isimdir.

5-

Manevî

^ l j ° n ^ - ^ 1 . 1 - 5» . L İ gibi.

müennes, dört yerde

a) M ü e n n e s özel isimlerde,

olur:

gibi.

b) Kadınlara has isimlerde, cuAi -

gibi.

c) ÜUce, şehir ve kabile isimlerinde,

ç»LiJI - ^^La^ gibi.

d) B a z ı çift o r g a n i s i m l e r i n d e ,

- J a . j - Oj-t gibi. B u n l a r d a n

bazıları da m ü z e k k e r sayılmıştır: ^°"> 111 = çene kemiği, j U l = yanak, t_A^L=JI = kaş, ( j i j i l = dirsek, ^ j j - a J I = şakak, gibi.

IV- SAYISINA

GÖRE

İSİM

ÇEŞİTLERİ

İsim sayısına göre, müfred, tesniye ve c e m ' i o l m a k üzere ü ç e ayrılır.

A . Müfred isim ( j ^ ( Müfred isim, -müemıes veya müzekker- tek varlığı gösteren isimdir. (_yİ£ = Ali, ç»iU = çocuk,

= at,

öLlî = genç kız, S J - I L . = sofra, gibi.

B. Tesniye İsim ( T e s n i y e isim, - m ü z e k k e r v e y a m ü e n n e s - iki varlığı gösteren isimdir.

1-

Tesniyenin

yapılışı;

T e s n i y e (ikil), m ü f r e d ismin s o n u n a r e f h a l i n d e j j I , nasb ve cer halinde ^

ilave edilerek yapdır. 45

N a s b ve cer halinde, tesniye (j sinden bir önceki harf, meftuh olur. ;^ ise, her z a m a n meksur olur. = iki mühendis geldi. (Raf hali) -

f

CrOJ j j

= iki devleti ziyaret ettim. (Nasb halı)

C a H j j . . . j .ji< J J - » = İki bayana uğradım.(Cer hali). T e s n i y e olacak k e l i m e n i n müfred, m u ' r a b olması, ancak m ü r e k k e b ' olmaması

gerekir. B u n a göre tesniye ve c e m ' i bir k e l i m e n i n tesniyesi

olmaz. A y n ı şekilde, şart isimleri, soru isimleri gibi mebni olan isimlerin de tesniyesi o l m a z . 2-

M a k s u r , m a n k u s ve m e m d u d

ismin

tesniyesi;

a) M a k s u r bir isim tesniye yapıldığı zaman, bakılır: Bu isim üç harfli ise, elif aslına dönüştürülür. Örnek: y

y

y

y

y

y

y

L a x = baston > ^1 j-ı-sı£ - ^J-JJ >^>r = iki baston y

= genç >

y

LJIİ -

ûir^ı^ = iki genç.

^= M a k s u r isim dört veya d a h a fazla harfliyse, elifi ^ ye dönüştürülür. Örnek: ••• > = hastahane > jl_ı^.7,"ı... o -

ji

~ • - = iki hastane.

b) M a n k u s bir isim tesniye yapıldığı zaman: Eğer

si mahzufsa geri iade edilir. Ö m e k : f>K

n

= avukat >

(jLı-al ~ > » -

n

= iki avukat

c) M e m d u d bir isim tesniye yapıldığı zaman, bakılır: * H e m z e s i , müenneslik içinse, j ' a dönüştürülür. Örnek: p|j>^A. = yeşil > ü ' j ' - ( > ^ j ' j - ' ^ = iki yeşil. H e m z e s i aslî harf ise, olduğu gibi kalır. Ö m e k : 46

pLjJa = uzay, gökyüzü boşluğu > ( j U L A i - (^^-^PLA^ = iki uzay * Hemzesi,

ı^-

j den d ö n ü ş m ü ş s e , ya h e m z e olarak kalır, ya da

j

a dönüşür. Örnek: p L l j = bina. Aslı, yaîdir.

den) > ( j U L l j , j , ! j L l j = iki bina

pI n • u = gök. Aslı, vavîdir. ( j «.nj Lljo. dan) > ^\e.L^,

3- Tesniyenin

^j'u m u z a f o l d u ğ u z a m a n

^1 J U j l u = iki gök

düşer:

Örnek: <jLjjjJ

I <JLU I

L u j J a j > J . A - , = iki arapça öğretmeni geldi.

Önceki hâli d j L u j A ^ ) şeklinde idi. . IU I U j

Oi-:?

6jJbLLİl

' L p - j = Benha, Kahire v e T a n t a

şehirleri arasına girer. Önceki hâli (ü;j_lljj_a) şeklinde idi.

4 - Ş u lafızlar i r a b b a k ı m ı n d a n

tesniyeye

uyarlar:

T e s n i y e d e aslolan; müfredin sonuna ^jl veya e d i l m e s i d i r . A n c a k bu lafızların müfredi itibariyle

tesniye

anlamı

vermektedir.

ilave edilerek elde

o l m a d ı ğ ı için, s a d e c e

Bu n e d e n l e

irab

tesniyeye bağlıdırlar. Y a n i r e f halinde jj). nasb ve cer halinde ^

^

v e Lll^

lafızlarının

kullanımı

ile

ilgili

mana

bakımından alırlar.

şunlar

söylenebilir: ilL*_a babındandır.

J J - J ^ = sabırlı, ^js^

= yaralı

kelimelerinden de bu c e m ' i yapılmaz. Çünkü m ü z e k k e r ve m ü e n n e s l e r i aynıdır.

c) M a k s u r , m a n k u s ve m e m d u d

isimlerin cem'i

müzekker

salimleri; aa) Maksur isim, c e m ' i m ü z e k k e r salim sigasına çevirildiği z a m a n , elifi hazfedilir ve c e m ' i j veya

s ından önceki harf fethah olarak kalır.

Örnek: ^

^

'

^

^

*

^

ç.

o

f

^ a^

f

*

o * -

a

f

bb) ismi menkus, c e m ' i m ü z e k k e r sigasına çevirildiği z a m a n , ^ sı hazfedilir, cem'i j ından önceki harf m a d m u m olur. C e m ' i

sından önceki

harf meksur olur. Örnek:

^ L J I > ' û j J L J I - C A ^ L J I - ^_.

O^UJII

-'c^UII

cc) Memdud bir isim, c e m ' i m ü z e k k e r salim sigasına ç e v i r i l d i ğ i zaman, memdud ismin tesniyesi halindeki kaidelerin aynısı geçerli olur. Örnek: cUj >

OJ'^'^J

= H e m z e burada aslîdir.

pLıl > ü j < = ' L ^ ( ü j j ' ^ ) = Hemze burada,

d)

Cem'i

müzekker

salim,

düşer. 50

muzaf

dan dönüşmüştür.

olduğu

zaman,

^' u

örnek: LijLi-UI j _ u j ' j j _ a j .A-^ = Dil hocaları geldiler.

Aslı; ((j^>^jo-a) dir. jjJaJI

••ıj'ıo ft

Aslı; (cr; .ıı,\'i[]

ıTjJLLâ

= Yol mühendisleriyle karşılaştım.

dir.

e) Ş u lafızlar i r a b b a k ı m ı n d a n c e m ' i m ü z e k k e r s a l i m e

tâbi

olurlar:

Bu isimler, ikinci m a d d e d e sayılan c e m ' i m ü z e k k e r salimin şartlarmâ haiz değildir. A n c a k bunlar, j ile merfu',

ile m a n s u b v e mecrur olmakla

c e m ' i müzekker salime tabidirler. Ö m e k : i U j ö>«-jjl j.n-> = Kırk adam geldi. « OidLıJI ı_ıj d J x«->ll » = Alemlerin Rabbi olan Allah'a hamd olsun. LJIJI

zLaJi '

ulj

I I 'ı T j , f I n ~t > TZJ La I n ~> , j

ı

([ ı > • ~ • I j ' j ''

S o n u n d a 6 olan isimler c e m ' i m ü e n n e s salime ç e v i r i l m e d e n , yani sonuna

ilave etmeden l hazfedilir. Ö m e k :

b) C e m ' i m ü e n n e s s a l i m o l a b i l e n isimler

şunlardır:

1] M ü e n n e s özel isimler v e sıfatlar: ._ı'ıj3 -

gibi.

51

2 ] Sonu 5 ile biten isimler: <JLJ - İJIJJ - CJLU. y

^ •>_viA gibi.

< j L j j j _

y

y

A n c a k ç o k az sayıda isim v a r ki, bunlar istisna teşkil etmektedir. _

S L i . 51 ^ 1 gibi.

Çünkü bunların cem'ileri sırayla şöyledir: P U ( _ " l ü u i . . ""»-tj

PLUJI

3 ] Elifi m a k s u r e ile s o n a eren isimler (SJ-^

- LSJ^'-^ - LS-^

L S - ^ gibi.

-

o

y

Ancak bunun da bir k a ç istisnası vardır: Bunlar müzekkeri j j : i û J olan ,_^lLa vezninde gelenlerdir. Ö m e k : Bunların cem'ileri, sırayla şöyledir: ^ L ı _ j . - °^J,IL^.

f^L^

4 ] Elifi m e m d u d e ile sona eren isimler, P L W a . _ P

_

P I j->

gibi. Ancak, müzekkeri J a J l vezninde olan P^iûÜ veznindeki isimler hariç. Örnek: P I j L u a - P

I

- p l g i b i .

Cem'ileri; ' j î l a ^ "^^lio. - ^^11. şeklindedir. 5 ] Akdsızlar için ismi tasgir (küçültme isimleri). ^ 't j

• n - ~ >f4J gibi.

6 ] Akılsızlar için kullanılan sıfatlar. j j t ı L i - jt-oLi = görkemli. .ıji"ıj cijLkjiLi J L J . ^ 6 İ A ) denir.

(UHIIİALİ

7 ] Ü ç harften fazla mastarların çoğunda. — ^^Lual — ^ j k 't~ı — d

İ l '

.u) - pl j ^ l -

jİj_4İ

j 1 İTİ "ı

- ^1 j^l

gibi.

8] Semai (işitmeye dayalı) bazı d u m m l a r . 'S:^c) salim

Maksur,

j»Lİ=>. - ^\ > [izjli^]

mankus

ve m e m d u d

olması; 52

•• I d r n.->) gibi. isimlerin

cem'i

müennes

aa) M a k s u r isimden c e m ' i ıjıüennes salim yapılacağı z a m a n elifine bakdır, *Şayet elif kelimenin üçüncü harfi ise, aslına dönüşür ( j veya ^ ) . Örnek:

* Elif, kelimenin dört, b e ş veya altıncı harfi ise, ^^ ye dönüşür. Ö m e k :

bb) M a n k u s isimden, c e m ' i müennes salim yapılacağı zaman, şayet sı hazfedümişse, geri gelir. Ö m e k : ^ j U . j-»^)

j'-f-j^'-^

IİJLJJL^

JJ-*

= Akan nehirlere uğradım,

cc) M e m d u d bir isimden c e m ' i müermes salim yapılacağı z a m a n , h e m z e s i n e bakılır. * Şayet h e m z e aslî ise, olduğu gibi kalır. pLJı.Ll=

yapmak >

CJULÎJII

, gibi.

* H e m z e müenneslik içinse, j ' a dönüşür. Örnek: p

l

=

çöl > o l j l j •-> = güzel >

C J I J I 'I..!-.

* j v e y a ^^ d e n d ö n ü ş m e ise, ya h e m z e olarak kalır, ya da j ' a dönüşür. Örnek: PLO_UI

= gök>

LTJIPI n -

.

j

n

•») : B u r a d a h e m z e n i n aslı j d ı r

p L i j vefa > d ı U L i j ( c i ı l j L â j ) : Burada da hemzenin aslı ^J dır d)

Orta

müennes salim

harfi

sahih

ve

sakin

sülasi

bir

isimden

cem'i

yapmak;

* Şayet ilk h a r f i meftuhsa, c e m ' i m ü e n n e s salimde, ikinci harf d e meftuh olur. Örnek: i s i i j > LZjlikj , 5_4°^>.^l J ^ ,

l_>!İİ.JI>OJI

JAJI

,tî]->>t::iLlL.

* İlk harfi m a d m u m veya meksursa, J - « 1 1 p^_c in sakin veya meftuh olması, yahut bir önceki harfin harekesine tâbi olması gerekir. Ö m e k : 53

sj ~

-V

JJL

= Dir

oda > ıjiıij

= liizmet >

7>

-> - e n i j

La i â .

7>

-> - C J I J

- LHILSAÎ.

7> ~.

- ciıLoAa.

. urjLoAİ

Şeklinde bif

ifade yanlıştır. Not: Müfred isim sülasi değilse, j>jj_a gibi.Yahut S j j i i gibi illetli harfse, yahut orta harfi hareKeliyse, 12 jj

i

JAUI

gibi. B u durumlarda Cry;

Ja.^ ilmüfredde nasılsa, öyle kalır. Örnek: u u L S j j - K=j\jjii-

crjLalj^

3-Kirik çoğul ( j.u„ tjjLci

t>uij= nefis > gı±iJÎ

54

2] • • < j " i = kılıç > l i L İ u l L_i_ı^

31

= uzum > c j L İ A İ

İLJİ -i_jLc j = somun > < ü i j 1 j

=

direk > 5 j_ajtl

41 t İ l i Jl^ik = genç > 4 İ : L İ ,_,_u^ = çocuk > 4_ı ı.n

b) Ç o k l u k b i l d i r e n ç o ğ u l ( 5 ^ 1

^ )

Ç o k l u k bildiren çoğul, üçten sonsuza k a d a r olan varlıkları gösteren bir çoğuldur. Bu çoğulun bir çok kalıbı vardu- Bir kısmı şunlardır: aa) M ü z e k k e r ve akıUılı vasıflar, şu kalıplarda çoğul yapdır; İlli

> O L L L gibi.

s L â J (aslı:

\şi^\)'gû)i

jLa_a > L_ıb.S gibi. '

»t

'

»f

PiUJi > P L J J ^ I gibi. y

y

•

• y

^

y

o

y

bb) M ü e n n e s i P>L«J olan J A J I kalıbındaki vasıflar, şu kalıpta ç o ğ u l yapılu-; >

^ ^ l i i

= yeşiller,

"[^la^l

*^J^ - körler, ^ cc)

J j j L İ

= kmhızdar,

= sarılar,

= sağu-, gibi.

kalıbından gelip, ö l ü m ve acı ç e k m e y i ifade e d e n sıfatı

m ü ş e b b e h e l e r şu kalıptan gelir; >

^^îlo

= yaralılar. 55

^jjL^Jj^ = hastalar,

= ölüler, gibi...

dd) J-Va veya J İ İ kalıbındaki isimler, şu kalıplarda çoğul yapılır;. ' j U J > J L L ^ = dağlar, J U . j = erkekler, j U _ ı = denizler, gibi... Jjlî

>

= kalpler, = mezarlar, j»>Lc = ilimler, gibi...

ee) S o n çoğullar S o n çoğulların, kırık çoğpl elifinden sonra, iki harekeli harfi, ya da orta harfi sakin bir ^ olan üç harfi bulunur. Bu çoğullar şu kalıplarda gelmektedir; J^Lâl > jJiLci = daha büyükler , JuiaLal = daha fazileüüer , gibi.

Lul = üsluplar, gibi...

JjjıLiı

>

JiLuâ

> JLUuj= mektuplar. L - i I ı U ^ = sahifeler, gibi...

JüUla

> v_>jal j-o = mezhepler, ^ j İ A . a = medreseler, gibi...

Ö-JJLJI

JjjıUİ >

= ibrikler,

= anahtarlar, J j j L i l . = mendiller, gibi...

J^ljj

>

= cevherler, P j ) ^ = caddeler, gibi...

J^LLİ

> JJJLI5

= kandiUer,

J-JJİ

.^-.r = serçeler, gibi...

Not: 1- B a z e n çokluk bildiren çoğul ( 5 j i ^ l çoğul ( j L İ £ İ = Boyunlar. Boyun, asimda çok fazla olduğu için çokluk bildiren bir kalıptan kuUandmalıydı. Ancak bazen böyle olabilmektedir. Z a m a n zanıan bunun tersi d e olabilmektedir. Yani bazı d u r u m l a r d a

56

azlık bildiren çoğul yerine, çokluk bildiren çoğul kullandır. Örnek jLj

> JLa-j = adamlar, gibi...

2- Bazen aym kelimenin birden fazla çoğulu olabilir. Bazı kelimeler, c e m i m ü z e k k e r salim olabilme şartlarmı taşıdıkları için hem cemi müzekker salüne, h e m d e kırık çoğula sahip olurlar Ö m e k : > ös^^

~ Lillk •= yazarlar

J_aLt > j j ^ U - J L a ^ = ışçder

V- T E R K İ B İ N E G Ö R E İ S İ M

ÇEŞİTLERİ

İsim, terkibine göre iki kısma ayrüır: Gâmid isim, müştak isim.

A.

Camid isim

(i-t^JI

/^Vl)

Camid (do^nmuş) isim, başka bir şeydei^ türetilmeyen isimdir. C a m i d isim, iki çeşittir: Zat ismi( buna, ismu cins d e denir). M a n a ismi (buna m a s d a r da denir).

1- Z a t ismi {^VA\

j^l),

Lafzmdan aynı anlamda bir fiil elde edilmş;^.i^ i l l e r d i r . Ö m e k :

jLj =

Adam,

^jl-ai =

Dal,

= N e ^ . ;fitı' k e l i m e l e r d e n aynı

anlamı ifade eden bir fiİI türetilmediği için bunlara zat, ya d a cins isim denmiştir.

2- M a s d a r (j,.wr.ll); M a s d a r (ya da m a n a ismi); Bir z a m a n a bağlı olmaksızın, bir m a n a

57

ifade eden kelimedir: ' J A C = adalet, j^LûJLa.l= toplanmak, j»l j k | = ikram, gibi.. M a s d a r , s ö z l ü k t e , m a z i ve m u z a r i d e n sonra ü ç ü n c ü sırada g e l e n kelimedir. Masdar, fiilin ve bütün müştak isimlerin köküdür. Fiil, sülasi (üç harfli), rubaî (dört harfli), h u m a s i (beş harfli), südasi (altı harfli) olur, bunlarm her birmin özel masdarı olur.

a) Sülasî fiillerin m a s d a r ı (^^liLlIl

JJLÜI

H)

Sülasî fiillerin m a s d a r l a r m ı n özel bir kuralı yoktur. Bunların çeşitli kalıpları vardır. Bunlar, h o c a d a n d u y u l a r a k , ya da sözlüklere bakılarak bilinebilir. A n c a k genellikle; -Sanat, m e s l e k ve iş ifade e d e n sülasi m ü c e r r e d fiillerin m a s d a r i a r ı İ J Lüı kalıbından gelir. ' i ı o = sanat, i ^ l j 3 =ziraat, 6jL=Ji = ticaret, gibi... - H a r e k e t , k ı p ı r d a n ı ş ifade e d e n sülasî fiillerin m a s d a r i a r ı / [ j ^ » ^ kalıbından gelir. Örnek: ' ı j L ı ü = kaynamak, "[jl .Aj < = taşmak, "[jl j l ü L = uçmak, - Renk büdiren sülasî fiülerin masdariarı, l

=

- Hastalık

yeşiUik, ijLua

= sardık, 5

kalıbmdan gelir. =

kırmızılık, gibi...

ve ses ifade e d e n s ü l a s î fiillerin

masdariarı J L * ^

kalıbından gelir. J U ••• = öksürmek,

j = nezle, P I £ J = ağlamak gibi.

- K a ç ı n m a , u z a k l a ş m a ifade eden sülasî fiillerin m a s d a r i a r ı , J U - â kalıbmdan gelir. cLI = reddetmek, j L i l = ürkmek, ^ L i c = ayıplamak, gibi...

Şayet masdar bu anlamlarda değilse genellikle şu kalıplarda olur; - Sülasi fiil müteaddi ise, masdarı, Ja_a kalıbından gelir. jıJli = açmak, j_İJi = yasaklamak, ''^a..u = işitmek,

= anlamak, ı_3jaia = dövmek,

j = yazmak, gibi. ^ j şeklindeki bir ifade yanlış olur.

- Sülasi fiil lazunsa, m a s d a n , 'jj^^i kalıbından gelir, ö m e k : j l ş . = Oturmak, j j j J = oturmak, j

=

secde etmek, ^ j l L = doğmak, .

Bunlardan ayrı olarak, J > i i = kabul etmek nıasdarı, J j j - â kalıbından gelir. Bazıları d a <J JJLI kalıbında gelir. 5J j o ' ı ı . = kolaylık, IJJJLL» - güçlük, gibi.

b) R ü b a î , h u m a s i , ve s ü d a s i fiillerin

mâsdarlan

Bu masdarlar, kıyâsîdir. Yani belli bir kuralı v e kalıbı vardır. (Bunlar, Sarf k ı s m ı n ı n birinci b ö l ü m ü n d e , " M ü c e r r e d m e z i d fiiller"

bahsinde

geçmiştir), (s.6-18) c) M i m ' l i m a s d a r ( ^ « 1 1 Mim'li masdar, başında zaid bir m i m harfi bulunan masdardır. - Sülasî fiillerden mim'li masdar, [fA n kalıbında gelir. ^ j j ı > den

j l ^ = fuar, gibi.

Ancak genellikle fiilin Uk harfi iUet harfi ise, jJSj

sx.j>

den

±c^

> den

j-âj-a

JALO

kalıbından geür.

= mevki,

= kararlaştırılan yer,,randevu, gibi.

- Fiil sülasi d e ğ i l s e , m i m l i m a s d a n , m u z a r i s i n i n k a l ı b ı n d a

gelir.

A n c a k , bu muzarinin m u z a r a a t harfi yerine m a d m u m b i r m i m getirilir v e sondan bir önceki harfi meftuh olur. j _ y i l L J I = buluşmak, gibi... * Mim'li masdara bazen bir 6 ilave edilebilir.

59

5 jlollû = zarar, l ı i l j j = menfaat,

= v a ' z , gibi.

d) Y a p m a m a s d a r Y a p m a m a s d a r , c a m i d ismin s o n u n a den j»^La = oruç tutan JLâ

>

den J L l i = söyleyen

> den 2] J A İ J İ

= satan, gibi...

'i meftuh olan bütün sülasi fiillerin ismi failleri J ^ L i

Oi-t

ölçüsünde geldiği halde, bir istisna olarak ^ L i , - c _ j L i , - < _ j U a gibi fiillerin ismi failleri bu Ölçüde g e l m e z . J J L U I

(J-U:.

'i m e k s u r ve m ü t e a d d i sülasi

fiillerin de ismi faili, J ü L i ölçüsünde gelir. Örnek: •

*•

.

> den ue. 'i m a d m u m

olan sülasi fiillerin ismi failleri IJcLi

ölçüsünde gelmez. Örnek: y

y

>

*

> den

y.\x^ '

»-

,^iır\ J

>den

4 ] JaJJI

den

= zayıf,

ı_ 'y

,

y >y

y

ı . B j »

y

J_ın-^

= güzel.

C A ^ ' İ m e k s u r ve lazım olan sülasi fiillerin de ismi failleri

J r U ölçüsünde gelmez. Ö m e k : j^jl

>den

^ j i = sevinçli,

j n->

> den

j.ft->.î = kırmızı,

U r > den

LiıJajı = isusuz. 63

Not: Bu son iki m a d d e d e k i , k e l i m e l e r e , ismi f a ü d e n z i y a d e , ismi faile benzeyen sıfatlar anlamında, "Sıfatı m ü ş e b b e h e " denir.

bb) Sülasi mücerred olmayan bir fiilin ismi faili: Sülasi m ü c e r r e d i n dışındaki fiülerin ismi faili, o fiüin m u z a r i s i n i n m u z a r a a t harfi m a d m u m bir m i m ' l e değiştirilir ve sondan bir önceki harfi meksur yapılır. Ö m e k :

IbUİ

JîlLi

>

(j.'"^ I

> (j fi

jLiî

''"--^ > dan "

fi

^j_jı

> ^j

j»aaû

> ^j^'ıj

jâ\~ı'ı.l > ç»Lâİlul

. .1 "

> dan

JJLLJ

>

> dan JJlLilı = savaşan, > n

= lyı eden,

f

.ijs n = ifade eden.

_• > dan ^ J . 7 .

= kanun koyduran,

> dan ^.t-a'v n = ilerleyen,

' w ı . j > dan j-xl

= Katili yakaladı.

JLLDI,

ismi faüdir.

İkinci halde fiil gibi amel eder, ya faü alır ya da meful alır. Bu takdirde ismi faü yerine bir fiü koymak mümkündür. B u da iki d u m m d a olur:

64

aa) İsmi failin b a ş m d a ismi mevsul a n l a m m d a J l takısı bulunursa; û j ^ î J ^ L L İ I J İ . > I I pLa. = Kardeşi faziletli adam geldi; Burada, JJL] kelimesi, J j i L â J I ismi failinin faüidir ve b a ş m d a ^ j J I a n l a m ı n d a J I takısı bulunmaktadır. Ayrıca İsmi faü yerine bir fiil k o y m a k m ü m k ü n d ü r ; t>j^î J . A s (_gjJI J j j . j J I e U . d e m e k mümkündür. . f y y

f y y

y

«LiLj

>

f

j = Vatanına ihanet edeni c e z a l a n d ı r m a k

(jIıUJl O J L » _ O ,_I

gerekir. B u örnekte, j j - k j kelimesi, j j L U J I ismi faüinin mefuludur. bb) B a ş m d a J l t a k ı s ı b u l u n m a y ı p , h a l v e istücbale delalet ettiği (yani ismi faü yerine bir fiili muzari konabüdiği) z a m a n ve kendisinden önce, nefi v e y a soru edatı geçtiği, yahut kendisinden önceki bir m ü b t e d a y a v e y a bir mevsufa dayandığı zaman, fiü gibi amel eder. Örnek: ^

9

. fi fi Q

t j ^ j V I 6jj^

Burada,

^

fi

*•

lijjLa. ^>UJI = Çiftçi, öküzü yeri sürendir.

J I J J U . , ismi fail olup, kendisinden önce geçen bir m ü b t e d a

(^iLâJ I) var ve hal veya istikbale de delalet ediyor bu nedenle fiü gibi a m e l etmiştir, j j i ; kelimesi, ismi faüin failidir.(_,ijVl mefuludur. Ayrıca ismi faüin yerine bir füli muzari rahatlıkla getirüebüir; (_>ijVI

JLJ>=-J

c^SlâJI denebilir.

Ç i j V I .'Mor cz^\ d j b l = Şu anda işirü terk mi ediyorsun? B u c ü m l e d e d e , d j b i s m i fail, a y n ı z a m a n d a m ü b t e d a

olup,

k e n d i s i n d e n ö n c e soru e d a t ı ( l ) geçmiş, ojJıl mahaUen m e r f u ' d j b ismi failinin faüidir. A y n ı z a m a n d a , haber yerine geçmektedir (şedde mesedde'lhaberdir). J . ^ ^ ismi faüin mefuludur.

c) İ s m i failin m ü b a l a ğ a s i g a s ı (5JJLıII

^j.^)

* İ s m i n d e n de anlaşıldığı gibi, ismi fail, m ü b a l a ğ a veya çokluk ifade

65

ettiği zaman, buna ismi failin mübalağa sigası denir. Beş kalıbı vardır; JIİJ

> ^ l l l = çok engelleyici,

JLLLO

> p U k o = çok yaralayıcı,

J^>jui

> _»Li,=

J j j L İ

>

Jal

>

1^ j I

r

çok bağışlayıcı,

= çok taşıyıcı, "r I ^

= çok rahatlatıcı, = çok şükredici,

= çok bilen,

»••• = çok işiten,

J ü j = çok uyanık,

l ^ j = çok anlayışh.

* M ü b a l a ğ a sigası sadece sülasi fiillerden yapılır. J l l l sigasi, aynı z a m a n d a sanatkarlara da isim olmaktadır; j l l J i = marangoz,

j l l l = fırmcı,

^ I. ,1 'I = dokumacı,

^ UJa = değirmenci

2- İsmi meful ( J j » â i l

f^O

Yapılan işten etkilenen kişi veya n e s n e y i g ö s t e r m e k için, m e ç h u l fiilden türetilen isimdir. Örnek: ^ j o,,, n Juj^aJI = K o n u ş m a duyulmuştur. Burada ^ j - - - i

kelimesi,

meçhul fiü olan ^ n ^.ı fiUinden alınmıştır.

a) İ s m i m e f u l ü n

elde edilişi:

aa) Sülasi fullerin ismi mefulu, Jj-»â,« ölçüsünde gelir. Örnek: ^ o 1.1 > den JİL >den

«... a = duyulmuş,

J>Ll.o = nakledilmiş.

* Y a î ecveflerde. Mesela

ve

L_JLC

fiülerinin ismi mefuUeri;

66

I n ve ı_ı_n

şeklinde gelir.

* V a v î ecveflerde, Mesela J Lâ ve j»V fillerinin ismi mefuUeri; J^i^

ve

^jJ_a şeklinde gelir.

* Yaî nakıs fiillerde, Mesela, ^

j v e ,_jJı-ı fiillerinin ismi mefuUeri; v e ^ 'ı I o şeklinde gelir.

^ * Vavî nakıs fiUlerde,

Mesela, U j ve U . j fiillerinin ismi mefuUeri, j_a ve j.a.j-a şeklindedir. * Bazı sülasi fiiüerin ismi mefuUeri, fi

fi

y

ölçüsünde gelebiUr. Örnek: '

yaralanmış,

= öldürülmüş, gibi.

Bu sigalarda müzekkerlik müenneslik farkı yoktur. fi

fi

y

fi

y



3 ili

> dan 3 I Î U

ji3

>

'jsLi

> dan

~ '

o

fi

LS^'JÎ;

>

L 5 f J J t

fi

fi

y ,

,

= kapatılmış

jti5_o

= takdir edilmiş,

Ls^'j^ ü

fi

fi

,

a

^ a

= uyulmuş, fi

^ " ır.l > ^ "1 ıııj > dan ^ j ^ ~ ı . . ı n = çıkarılmış, jfi fi, i fi fi' f> jinpl > j "1 j > d a n |..fL_9 = itham e d ü m i ş . b) İsmi mefulun amel etmesi ( J j j j i l J*^): y . '

İ s m i m e f u l u n a m e l e t m e s i n d e n kasıt, m e ç h u l f i ü gibi n a i b i f a ü

67

almasıdır. İsmi meful c ü m l e içinde isim v e y a sıfat olarak bulunabilir, y a d a meçhul bir fiilin işlevini yerine getiren bir kelime olarak bulunabilir. Birinci halde amel etmez. Ö m e k : J . r . , . ; ! ! ^ _ ^ r ^ l = Geleceğe bak! t_jj I

ı_JLkJI Ijj» = B u talebe sevimlidir.

qV"/l I J ş . j J I

= Kültürlü adam h o ş u m a gidiyor.

İkinci halde, ise meçhul fiü gibi amel eder. Bu d a iki d u m m d a olur: aa) B a ş m d a i s m i m e v s u l a n l a m ı n d a b i r J l takısı b u l u n d u ğ u v e k e n d i s i n d e n sonra naibi f a ü v e y a meful olacak bir k e l i m e b u l u n d u ğ u v e ismi meful yerine meçhul bir fiil konabildiği zaman. Ö m e k :

îjJiLLlL

6jil

j>5ll

j-^ÎII

'r-ij^

J ^ = Kahire'de yapılması

kararlaştırılan konferansın tarihi değiştirildi. Burada, j l c kelimesi, j ^ > i l l i s m i mefulünün naibi faüidir. i s m i meful a m e l etmiştir. Ç ü n k ü , ismi mefulün başında, J ( v a r v e k e n d i s i n d e n sonra naibi fail olabilecek bir kelime gelmiş, ayrıca ismi meful yerine m e ç h u l b i r fiil k o y u p cümleyi yeniden düzenleme imkanı var. Mesela; ljJbÜJL

6Jİ-C jj2

j ^ j l l ^ j L ü J j ^ demek mümkündür.

bb) İsmi mefulün başında J l takısı b u l u n m a y ı p , ancak yerine m e ç h u l bir füli muzari konabiliyor ve başında da nefİ veya soru edatı bulunuyor, y a da başındaki bir m ü b t e d a veya sıfata dayanıyorsa. Ö m e k : îjIıU. kelimesi,

3-

^Ur'n

3IUJI = Başarılı, ö d ü l verilendir. B u r a d a , S j L U .

. ismi mefulünün mefuludur.

Sıfatı m ü ş e b b e h e ( J ^ U J I

jk-LuL

^j

1.7.11 < < .v.

11)

Sıfatı m ü ş e b b e h e , sülasi lazım fiilden türetilen v e ifade ettiği m a n a

68

ile sürekli olarak sıfatlanan kişi veya varlığı gösteren bir lafızdır. Örnek: fiti ( ^ j ' ı - J I I jJb = Bu asker cesurdur. I İ A = Bu genç cömerttir. Cesurluk ve cömertlik sıfatları g e ^ c i olmayıp daimi sıfatlardır. İsmi fail de, bir vasfı bildirir, ancak bildirdiği vasıf devamlı değildir. Mesela;

= uyuyan, ( > J U . = oturan kelimeleri de bir vasıf bildirir.

Ancak, uyuyan, uyanabilir, oturan, kalkabilir. Bunlar süreklilik bildirmezler a) Sıfatı m ü ş e b b e h e n i n

e l d e e d i l m e s i : (^o I.T.U

LLUSJI

'^JM^)

Sıfatı m ü ş e b b e h e sadece lazım sülasî fiülerden türer. Lazım sülasi fiiller üç vezin (ölçü) de gelir; ^

fi

f

^

ı_U-a

aa)

jf

^ fit f

\

- JAİ - Jxi

\

J A J ölçüsündeki lazım sülasi fiilden türeyen sıfatı m ü ş e b b e h e

şu kalıplardan gelir: fi

fi

fi

'

y

= sevinçli, j -^ı^» = kederli, gibi sevinç y e üzüntü

- JjLİ > rjl bildiren kelimeler.

- J İ İ 1 > (müennesi;

P i û ! i )

'JJ1.Î

= kırmızı, '^Jc] = topal, gibi renk

ve sakatlık bildiren kelimeler. - jüüui

^\A,°Ur = susuz, ö ' - ^ İ H ' ~ ^ Ç ' S^^i

> (müennesi; ^°xl)

doluluk ve boşluk bildiren kelimeler. bb) J A J ölçüsündeki lazım sülasi fiilden türeyen sıfatı m ü ş e b b e h e şu ölçülerde gelir; - J j j t i > L L J J - İ = pek şerefli, fi

fi

C ^

- JjLİ

>

fi

D ^

ı_n .r.

= zor,

= pek cömert, gibi... C

J j

^ İM

= kolay, gibi...

fi fi fi fi fi fi - J L L İ > ^ K ı7ı = cesur,

C J I j J = tatlı(su), gibi...

- JLjti > ( j L İ .

= korkak,

^ L a k = iffeüi, gibi...

- J İ Î > jia-ı

69 = kahraman,

= güzel, gibi;..

. jjLk > j±=^

= tatlı,

^

= acı, gibi...

cc) 'jV.i ölçüsündeki lazım sülasi fillerin çok cüzi bir kısmında sıfatı müşebbehe yukarıdaki ölçülerden farklı ölçülerde gelir. Ö m e k :

v_ıLL > den

ıVl-ı = iyi, güzel,

j Li, > den J j ıtı = arzulayan LJLİ > den

Lıj'.T.l =

saçı ağaran

dd) Bazı sıfatı müşebbeheler, ismi meful anlamını verirler. Ö m e k : j = gönderilmiş , Jj~ı s = öldürülmüş, (jîLo = dolu. b) Sıfatı m ü ş e b b e h e n i n a m e l e t m e s i :

(
» j l i î l

J j j = Zeyd, A m r ' d a n daha üstün

ve Halit'ten d a h a cömerttir. bb) Fiil yukarıdaki şartları taşımıyorsa, normalde, ismi tafdüi olmaz. B ö y l e fiillerden ismi tafdil elde etmek için

-

- j - i l gibi bir

kelimeden sonra o fiilin masdarı getirilir v e b u masdar, temyiz olarak irab

71

edilir. Ömek: 6jj&LLİl y r ^ L ı l j-i-ok j > i l İ L i ^ j l 'jhk] ' ^ V l

=.En büyük

piramit, Kahire'nin bütün binalarmdan daha yüksektir. Bu ö r n e k t e , ^ LLHjl m a s d a n sülasi olmayan bir fiilin masdarıdır. Bu nedenle normal yollarla ismi tafdili yapılmaz. Ancak bu fiilin m a s d a n n ı n başına yi^]

k e l i m e s i getirilerek ismi tafdil anlamı elde edilmiştir,

jî^]

kelimesi, haberdir. U l i i i j l kelimesi, fetha ile m a n s u b , temyizdir.

b) İ s m i tafdilin b u l u n d u ğ u d u r u m l a r : ( J j I I

|^l

oVU.)

İsmi tafdil dört durumda bulunabilir: aa) İsmi tafdilin başında

J l takısı b u l u n m a y a b i l i r , aynı z a m a n d a

izafet halinde de ohnayabilir. Bu d u r u m d a ismi tafdilin; müfred, m ü z e k k e r olması ve kendisinden sonra gelen k e l i m e ( « i j l r

J . A S n) nin, ^y-a harfi ceriyle m e c r u r o l m a s ı

gerekir. Ö m e k : j U a i J I (>a ^ j ^ 1 ' û _ ^ L k J I = Uçak, trenden daha süratlidir. (>j

uulj^LLJl = Uçaklar, trenlerden daha süratlidir.

bb) İsmi tafdil, J l takısı ile marifelik kazanmış olabilir. Bu takdirde, ismi tafdilin, kendisinden

önceki k e l i m e y e ; ( J . A s o),

müzekkerlik, müenneslik, tesniye ve cemilik bakımından uyması gerekir v e 4 j l r J . A Â n de zikredilmez.Örnek: j l ı ^ V l j^Vl = En büyük erkek kardeş zekidir. ^^^lıSJI ıjiii.^1 — En büyük kız kardeş zekidir. cijL^J

c L ı L _ > l ^ l o l . 5 ^ V l = E n büyük kız kardeşler zekidirler.

72

(jl/o k^ II û ^ l J j j J I

" "^1 J - t = İmtihan vakti, Haziran'm başıdır. İsmi mekan; fiilin gerçekleştiği yeri göstermek için türetilen isimdir. . Örnek: fi

fi

^jMi t

l

y

v

_

j

J

t

L

y

»

= T o p sahası geniştir.

a) İsmi z a m a n ve ismi m e k a n ı n elde

edilişi

aa) Sülasi fiilden ismi zaman ve ismi mekan iki kalıptan gelir;

* Muzarinin

JJULİI

Oi-^'i meftuh

veya medmumsa,

( 1 . ve 3.

babtansa) j k j - a - c_>'ı's n

* Sülasi fiü nakıs ise, (^>a-o -

,

^'\,r>a

- c_ılLo ŞCklİndC gelİİ".

jl o şeklinde gelir.

74

-

JAİ_O

* Fiilin son harfi sahih ve muzarisinin J-> a 11 o^'i olur:

= dönülen yer ve zaman, Jy^^

meksur ise, şöyle

= inilen yer ve zaman

Fiilin sonu sahih ve başı illetli ise,(misal fiilse) şöyle olur; jJ j-o = doğum yeri v e zamanı, j

= gelinen yer v e zaman,

bb) Sülasi olmay;ın Tülden ismi z a m a n ve ismi m e k a n , ismi meful ölçüsünde gelir. Örnek: o

^ ^ a

'

-

/

,

~ ft= toplanılan yer v e zaman, toplum. •> = şifa bulunan yer v e zaman, hastahane.

Not: Bir şeyin çok olduğu veya bir işin çok yapıldığı yeri gösteren ismi mekanın sonuna bir 5 eklenir. Böyle isme kesret ismi denir. Ö m e k : 5_ılLo = köpeği bol yer, <J_ıLa = devesi bol yer, <jLİk_o

= basımevi (çok basım yapılan yer)

< -ırı< n = kütüphane (çok kitap bulunan yer) gibi.

7- İsmi alet (ÎJVI j ^ l ) İsmi alet; fiilin yapılmasında kullanılan aleti göstermek için türetilen bir isimdir. Başka bir ifade ile alete isim olan kelimedir.

a) İ s m i aletin elde e d i l m e s i : (<JVI ^ \

^>L-S.)

İ s m i alet, sülasi ve m ü t e a d d i fiilden üç ayrı kalıptan gelmektedir. Bunlar semaî olup şöyle sıralanabilir: - JL»j_o

^ I - | 9 n = anahtar, JI.T, \» = testere, j I n.•• n = ç i v i ,

75

= saban, l \ =

j'Jj^

=

töq5ü,

eğe,

ayna, û'->e-» =terazi, gibi...

'j^î-û =

Jjj_o = kazma, külünk,

kirman,

İJlAuı = orak,

= mikroskop,

ı_ıâ~

n

tırpan,

= matkap.

-

= oğulcağızım (sevgi ve nazlamak için),

J_L3 > J J ıs = h e m e n önce (zaman y a k m h ğ ı için), J

^

jl£ >

D '

^

= katipcik, katipcağız (horlamak için),

._..'ı 1 ^

2- İsmi tasgirin elde edilmesi : ( j j » >*

a) Sülasi isimde

'^j^a)

ölçüsünde,

o " f

ölçüsünde,

JAJJLİ

c) H u m a s î isimde

ii ^ 1

^

JL^AJ ^

b) Rübaî isimde

» y

ölçüsünde gelmektedir.

JJAIIJLJ

a) Ü ç harfli ismin tasgiri ( ^ > l l l I

jj>..-.-.)

aa) Yukarıda belirtildiği gibi, sülasi ismin tasgiri (küçültülmesi) için J j j L İ kalıbına sokulması gerekir. Örnek: j L j > den J j l j = adamcık, j > u ^ > den t j j • •/•v = hüseyincik j_oJ

> den ^

= kaplancık,

j > den

= çiçekcik,

bb) Müenneslik işareti taşımayan m ü e n n e s bir isim, tasgir yapılacağı zaman sonuna l harfi ilave edilir. Örnek: lİj» > id

ftjİJıl * •

j»l > P . . n .M >

a y

=hindcik, ^

S - j > I = annecik L c a l l l i = güneşcik.

77

cc) ü ç harfli v e sonunda müenneslik işareti olan l, elifi m a k s u r e , elifi memdude, sonunda zaide

bulunan isimler ve

JİJUÎÎ

ö l ç ü s ü n d e gelen

bütün kırık çoğullar, üç harfli isimlerin h ü k m ü n e tabidir. Yani tasgir işlemi, asıl kelimede yapılır. Ö m e k : l j \ M. > den fi s fi

Jij\\'N, YA

y

= ağaççık,

fi

S jjfc > den 6 j_ıjA = kedicik, ^j, n°\ iu > dan ıj^:^.:^ o ^

(jsa^

û

= selmacık,

Y fi

> dan (jAjt

= mutlucuk

c I j > d a n

PIjj-^..-. = çölcük,

pljjJıi. > dan

plj_jutü.

dan 'jjLılllu= selmancık,

n V , n >

LaİLc> dan <jI A\\e= L-jl

= yeşücik,

osmancık,

> dan dan

jl/yıl

= nehirciklcr.

b ) D ö r t h a r f l i i s m i n t a s g i r i (^^L^JI D ö r t harfli i s m i n tasgiri için,

j j i .^-•)kalıbına sokulması

J A I İ İ

gerekir.

Örnek: fi , o

'

fi

fi

, ,

^ ' ı . / I O > dan ^ ' ı j 1 ^ n = fabrikacık, J 3 A x > dan J j j "ı n = evcik, aa) Dört harfli ve s o n u n d a müenneslik işareti olan S, elifi m e m d u d e ve sonunda zaide jjl bulunan isimler, dört harfli isimler gibi tasgir edilirler. Örnek: fi''

t

fi,,

t

Y

t

Sjl-ıııı o > dan 6jh jııı ft = cetvelcik, 4-> wnft > den < -> jjıu o =tesbihcik, PLLJJI

> dan

PL»JJJI

= çarşambacık,

t j l j i c j > dan ü ' j-i^-cj = safrancık. 78

c) B e ş harfli i s m i n tasgiri (j_j_LuUiJI

.--•)

Beş harfli i s m i n tasgiri için J n j V t k a h b m a s o k u l m a s ı g e r e k i r . Örnek: ^ L u ^ > dan j j i u s L C

ıj.nn = lambacık,

> d a n j j < j ı r . r = serçecik.

d) İ k i n c i harfi zaid elif v e y a illet harfi o l a n i s m i n t a s g i r i : İkinci harfi zaid elif olan bir isim tasgir edildiğinde, elifi j 'a dönüşür. Örnek: j J Luı > den j J j j _ L u , .—öls > den ı _ ı ~ ı j j ^ B u iki isimde elif, asli harflere ilave edilmiş bir harftir. İkinci harfi, illet harfi olan b i r isim tasgir edildiğinde, illet harfi asima döner. Örnek: »_jLı > dan t_j_ı «_ı ,

> dan

e) Ü ç ü n c ü harfi illet harfi o l a n i s m i n tasgiri: Ü ç ü n c ü harfi illet harfi olan ismin illet harfi, tasgir y a s m a idgam edilir. Ö m e k : j v j ^ > dan j » _ ı ^ , L . u a £ > d a n

VII-

1-

İSMİ MENSUB ( ^ ^ ^ ^ 1

İsmi

4.j .^-.r , v_jLi£ > dan

j^VI)

mensub

İ s i m d e n türeyip d e bir yer, varlık v e y a işle ilgiyi v e o n a aidiyeti göstermek için, sonuna makabli m e k s u r şeddeli bir

ilave edilen isimdir.

Örnek: > ^j-ı-a-o = Mısırlı,

'{SJ-tf'-A. 79

~

İzmirlidir.

Şeddeli ^ 'ya; nisbet yası, ^ n m bitişik olduğu isme; m e n s u b u ileyh, bundan önceki isme de m e n s u b isim denir. İsmi mensub, şunlardan birine aidiyeti bildirmek için kullanılır: * Cinsiyet; jS^jli - ç ^ s ^ ^ -

Türk, Fransız, Arap, gibi...

* Vatan ; - (^JİJİJ

- t^j-â'Lâ =Izmir'li, Bağdat'lı, Kahire'li, gibi...

* Din ; ^

j•

!• n -

^iLuul

= Islama ait, Hıristiyanlığa ait, gibi...

Meslek; ^ J U J - L T ^ I j j = ticarete ait, ziraata ait, gibi... Herhangi bir sıfat; j_yi-o j -

J = kumcu, gümüşçü, altıncı...

2- İ s m i m e n s u b ile ilgili temel k u r a l , m e n s u b u ileyh'in s o n u n a bir önceki harfi m e k s u r olan şeddeli bir ^ nin ilave edilmesidir. Örnek: ur^yl^-L^gibi.

3- İ s m i n s o n u n d a l b u l u n u r s a , m e n s u b u y a p d ı r k e n , bu: l düşer. Örnek­ ti j j

„İ i > (jj j ' t ^ ° ' - y I = İskenderiyeli.

Â_oJaLi

>

^j-fiJaU

= fatmaya ait.

4- M a k s u r i s m i n ismi m a n s u b u ş ö y l e y a p ı l ı r : a) Şayet elif, kelimenin üçüncü harfi ise, j 'a dönüşür.,Örnek: Lıİ

>

= G a n a ' h , La-L > (jj^

=Tama'b,

L5J^ > ç 5 j j ^ = Nava'lı SUİ. >

(jj-cL^

=

Hama'lı,

iljJı 80

> ^^jjJı = çekirdekçi.

(Bu son iki m i s a l d e , kural gereği ö n c e l d ü ş m ü ş sonra elif j ' a dönüşmüştür.) b) Şayet elif kelimenin dördüncü harfi ise, baküır; =•= Eğer kelimenin ikinci harfi harekeli ise, ismi m e n s u b u yapılırken, elif hazfedilir. Ö m e k : Ijl^

> ^ a l k = Kanada'lı,

(j^'j-i > Is-ij-i = berede m e n s u b (ait) * E ğ e r ikinci harf sakinse, elif ya hazfedilir ya j 'a dönüşür ya da j dan önce, bir eüf ilave edilir. Örnek: I L',L

>

L -. L y

•

L •• L - ^ L •. U = Tanta'lı, gibi... -

y

•

-

c) Şayet elif, beş veya altıncı harf ise, ismi m e n s u b u

yapılırken

m u ü a k a elif hazfedilir. Örnek: LıJiji >

j i = Fransa'lı, Fransız,

lljj:*) > [ ^ j j ) = Amerika'lı, ULOJ

>

=Libya'h,

L j j ^ >(^jja4, = Suriye'li. (Bu son iki örnekte, önce elif, sonra (j, üç.(j y a n y a n a g e l m e s i n l e r diye hazfedümiştir.)

5- M a n k u s i s m i n ismi m e n s u b u ş ö y l e y a p ı l ı r : a) Şayet (j, kelimenin ü ç ü n c ü harfi ise, j 'a d ö n ü ş ü r v e bir önceki harfi meftuh olur. Örnek:

T.'?. 11 > (jj > .7.1( = hüzünlü.

b) Şayet ^ k e l i m e n i n dördüncü harfi ise, h e m hazfı, hem de j 'a dönüşmesi m ü m k ü n d ü r . Ö m e k : ( ^ j L J I > = çağıran

^jjLlIl -

4_ij jJÜ I > = terbiye eden 81

^^jLlJI I

c) Şayet fj, kelimenin beş veya altmcı harfi ise, hazfedilir. Ö m e k : 11

6- S o n u n d a şöyle

elifi

= yükselen > den

memdude

olan

,_JİİJLL^I

bir

ismin

gibi.

ismi

mensubu

yapılır: a) Şayet, h e m z e asli ise, olduğu gibi kalır ve s o n u n a nisbet ^J sı

ilave edilir. Ö m e k : pLUıl = yapmak

>dan'^pLiİI,

p l i ü j l = başlangıç > dan j ^ J ı l i İ j l gibi. b) Şayet, h e m z e , j ve

d e n d ö n ü ş m e ise, olduğu gibi kalabilir, ya

da, j a dönüşebilir. Örnek: PLLİJJ

= g ö k > dan

p l j j kurtarmak >

^La-L^

- ^ j l n'..,

dan ^ j l a i - j ^ l j j

gibi.

c) H e m z e s i müenneslik için ilave edilen bir h e m z e ise, j 'a dönüşür. Örnek: (.\j^a-L^

= çöl > den

= çöle m e n s u b ,

pl LAJ I = b e y d a > ^ j l ı

7şöyle

Sonunda

şeddeli

ı = beydalı, gibi...

^^ b u l u n a n

bir

ismin

ismi

mensubu

yapılır: a) Şayet şeddeli ^^ den önce bir harf geçmişse, ilk

aslına, i k i n c i ^

'a dönüşür. Ö m e k : = dürmek > den ^ j j J » ,

] ^ = diri > den '(jj^

gibi.

b) Şayet şeddeli (j dan önce iki harf geçmişse, ü k (j, hazfedilir, ikinci t^, j ' a dönüşür v e bir önceki harf de meftuh olur. Örnek: = Peygamber > den c) Şayet, şeddeli

,

= ali > den ^ j i l

gibi.

dan önce, üç veya daha fazla harf geçmişse,

hazfedüir ve yerine nisbet yası geçer. Örnek: 82

^

j_yXİLiJI

>

' ^ L i J (

••yy

l İ J L j İ l l l > ' ^ ^ l l I = Dakhallı, y

8- Ü ç h a r f l i y k e n şöyle

= şafiî,

~yy

«y

iki harfe d ü ş m ü ş i s i m l e r i n ismi

mensubu

yapılır: Aslında bütün Arapça isimler en az, üç harflidir. Ancak bazı isimlerin

son harfi d ü ş e r e k iki harfe inebilmektedir.

j j - ^ j -

-

gibi.

Bunların düşen son harfi ya j ya da ^ dir. Yine bazen üç harfliyken son harfi düşen v e sonuna müenneslik l si ilave edilen isimler vardır: lj^

= top, 4 'I . ı. = yıl, den

^jjl

•ri

Y

j»j = kan > den

_

^ ] = kardeş > den

» ( Y Y

j

_

= top > den

j j = el

- L l - - = sene

>den

(jjs^

> den

"(j^i-^

y

*• y

4i_öı = dudak > den ^ > a - ö . 4.1j = ciğer

^jll

Y

_ i i J = dil

> den

^

[^jJd

>den^j.lj

9- Ç o ğ u l i s m l e r i n i s m i m e n s u b u ş ö y l e y a p ı l ı r : a) A s ı l olan ç o ğ u l i s i m l e r d e n ismi m e n s u b u n

yapılamamasıdır.

A n c a k , çoğullardan ismi m e n s u b yapılmak istenirse, müfredi esas alınır. Örnek: y

f

y

p l j j j = bakanlar > j^jj Jjj

d

y

> csj^fjj

= devletler > < J j j > j j J j J

b) Şayet, k e l i m e ismu c e m ' (topluluk ismi) yapılabilir. Örnek: f o y

^

^ j i J I = kavim > den

83

S

Y

j2J I

ise, ismi m e n s u b u

_Hİ;3İJI = Cezair > d e h ^ j L I j İ J I c)

Ancak

günümüz

Arapça'smda,

çoğul

isimlerin

de

ismi

m e n s u b u n u n yapıldığmı görmekteyiz. Buna göre şöyle denebilir: 4IIJİlLjI '

5_ıj1_j = çöl > CLJJ-O j İ A a .

(^Jıij .^'ı

^ j j j • (jjs^

= hadremevt (bir yer) >

=Kureyş>

^^-o j

''^^'Jl

4İ_al = ümeyye (bir kabile) >

J^j-al

84

.A-^

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İ'LAL İBDAL İDGAM

HEMZE VE NOKTALAMA

İŞARETLERİ

I- İ ' L A L , İ B D A L V E İ D G A M Arapça'da, kelimenin bazı harfleri, düşer, bazı harfler bazı harflerin yerine geçer, buna ibdâl harflerinde

( J I J - J I ) denir. M e y d a n a gelen bu değişiklik illet

oluyorsa, buna, i'lâl ( J : > U I ) denir.

A y n ı c i n s t e n iki harf y a n y a n a g e l d i ğ i n d e , bazı şartlarla,

önceki

sonrakine katılır, ikisi birleşir v e şeddeli bir haif olursa, bu i ş e d e i d g a m (j»Lc.jl) denir. Şimdi bunları kısaca ele alalun:

A. İ'lâl

(JiUyi)

Kelime içinde, illet harfinin düşmesi, yada bir illet harfinin başka bir illet harfinin yerine geçmesidk. İ'lâl şu yollarla olur:

1- E l i f i n j 'a d ö n ü ş m e s i ; ( i j l j .»iJVl L ^ ) Elif d a m m e d e n sonra geldiğinda, j 'a dönüşür. Ö m e k jJhLi. > den J J » j l i = görüldü, ^ U . > den f ^ j ^ =hükmedıldi.

2- j

'in

'ye d ö n ü ş m e s i ; ( P L J I J J I

LJI)

Şu durumlarda j , (j y e dönüşebilir: a) j ve ^ aynı kelimede yanyana gelir, önceki sakin olursa. Örnek: jUu > jjjjxj > jj_ı_uj > ij-Lxı = efendi. .(^j-i >

> Çj-^ > 4-^ -

kızartmak.

b) Sülasi fiilin ismi mefulünün sonu (j ile m u ' t e l olursa. Örnek: .Al n > ( J j j ı i _ a ) >

85

" = hükmedüen

> ^ 'ı 1 n = bina edilen

'ı 1 n > ( J J A İ j j )

c) j sakin kendinden önceki harf sakin olursa. Ö m e k : J a -fi J I J J I > JLJJ) fi

fi

a

d) j kelimenin s o n u n d a b u l u n u r v e k e n d i n d e n ö n c e k i harf m e k s u r olursa. Ö m e k : jJLJI > ^ L J I .

3-

j

ve

nin

hemzeye

dönüşmesi;

(PLJİJ

JIJJI

\_Xİ5

6 j-a-â)

j ve ^ şu yerlerde h e m z e y e çevirilir: a) Ecvef sülasi fiilin ismi failindeki aslı j veya (j ,. olan elif, h e m z e y e dönüşür. Örnek: fi ^ L a > j»^Lo = omçIu

j » >

j 1.^ > j L a > j ! ı L o = avcı b) 3"^^ (j harflerinden biri kelime sonunda olur v e k e n d i n d e n ö n c e zaid elif bulunursa. Ö m e k : Lc j > j-c

> ""p U j = dua

(_^j-i2 > (_j-*i>5_ı > f L A İ = h ü k ü m v e r m e k 4-

Hazf

(illet h a r f i n i n

düşmesi);

a) Ecvef fiümin ismi mefulünden j düşer. Ö m e k : fi

fi

fi

o

J U > Jjj5-a >

fi

( J j j l i - o ) > J j i - 4 = söylenen

> ^ j _ L j j j > (Jjjıi_a) b)

Kendilerine

benzer

bir harften

kendilerinden sonra gelen harf de sakin olursa.

>

2-:ij_o = satılan

sonra

sakin

olurlar

(( e benzer hareke fetha _

, j ' a benzer hareke d a m m e _ , 4^ ya benzer hareke kesre _ , dir.) 86

ve

Örnek: I = > UJLL >

0

0"

> av_Li = Kork!

j = > j^Lâ >

>^

^

> Cre = S^t!

=>

> ^

= Kalk!

c) N a k ı s fiilin sonundaki ület harfi, bu fiil m e c z u m olunca, hazfolur. Örnek: j^j-ş ^

.As j

.M ^

B. İbdâl

> ^J-j/^ > > j

>

ijAİj ^ t . ^ j

^ j l > ^ j l V = dua etme!

jJ > jJ >

> g A s "

Iji^l >

^7,

V = Hükmetme!

^-ı ^ = K o r k m a !

(Jli^yi)

Bir harfin diğer bir harfin yerine geçmesidir. Şu haller ibdâl örnekleridir:

1- J L İ i i l b a b ı n ı n JjtâJl PLS n i n d ö n ü ş m e s i ; pLi i j ise v e J L * . l i l b a b m a sokulursa, j , o

Sülasi bir fiilin J A Ü I 'ye dönüşür. Örnek:

>

..N">jl > . .9 .^'ıl = Vasıflandı.

Bu durum muzari v e masdar için de geçerlidir. Ö m e k : ı

\ ı^t > >_9 ..N"!JJ y

fi •

fi

y

'

fi

> >.t . ^ " j

= Vasıflanıyor.

y

i

LLuaj > U L ^ j l > U l ıN'ır = vasıflanmak.

2- JLaJLâl babının o sinin j 'a d ö n ü ş m e s i ; Sülasi bir fiil J , j , j harflerinden biriyle başlarsa, bu fiü, JİjLLâl b a b m a sokulursa, J U J i J l ın o si, j 'a dönüşür. Ö m e k : >

>

'^'j >

jl >

87

= İddia etti. j j l = Hatu-ladı.

l»-a. j > ^1 ->"ı j l > j i ^ J j l = İzdiham oldu, sıkıştı.

3-

JLsJiil b a b ı n ı n Lij sinin L 'ya d ö n ü ş m e s i :

Sülasi bir fiil, (_> ^ Â ' n ^ l > ı^'ıU .nl = İyi yapmak, ziyafet hazırlamak. > _ j j ^ > ı_Ij">.>»l > ı_Jj U ı^ıl = Dalgalandı, bozuldu, j j J o > j j " U( > j ^ 1 = Bir düzende oldu. ^

C.

İdgam

> ^J-kl > jxikJil = Karardı.

(,»L£JVI)

A y n ı cinsten iki harf yanyana geldiğinde, kolaylık ve hafifllik için bu İki harf iç içe girerek şeddeli bir harf haline gelir ki buna i d g a m denir. B u iş için bu İki harften birincisinin sakin ikincisinin harekeli o l m a s ı gerekir. Değilse önce bu hale getirilir Örnek: af

i t

jJJ.I>

j t i l = beyin

> j o - i ı > j _ i = Bağladı

II. H E M Z E ( - 6 > 4 J I ) ' H e m z e , ya kelimenin başında, y a ortasında, y a da sonunda olur.

A.Kelimenin başında gelen hemze Kelimenin başında bulunan h e m z e ikiye ayrdır: K a t ı ' hemzesi, v a s ü hemzesi.

1- K a t ı ' h e m z e s i (^.Llli

6JJ>-A)

K a t ı ' h e m z e s i , ister kelimenin başında, ister arasında o l s u n . d a i m a okunabilen v e e şeklinde yazdan bir harftir.

88

Katı' hemzesi, şu yerlerde kullanılan

hemzedir:

a) Dört harfli bir fiilin mazi, emir ve rtjasdarmm başmdaki hemze. V s r o M , > S ı ^ M , L-âl ın'J

gibi.

b) Harflerin başmda bulunan hemze. °ül ' û l ' Lş^l ' J ' gibi • J I 'm başmdaki hariç, çünkü bu vasıl hemzesidir. c) İsimlerin başındaki hemze. gibi. Ancak,

, l] ^ \

Î A J I , ,^^1

, ^JLMI

, ö l " f - ^ '

ı

ff'

nin hemzeleri hariç, çünkü bunlarm başındaki hemze vasd hemzesidir.

2- Vasıl h e m z e s i ( J ^ j J I

Sj-a-ft)

Vasıl h e m z e s i ; h e m z e s i z olarak ( I ) şeklinde yazılan, k e l i m e n i n başına sakin harfi

telaffuz e d e b i l m e k için getirilen ve k e l i m e b a ş ı n d a

okunan, ancak kelime arasında okunmayan bir eliftir. Vasıl

hemzesi

şuralarda

kullanılan

hemzedir:

a) B e ş ve altı harfli fiillerin mazi, e m i r v e masdarlarının b a ş ı n d a bulunan h e m z e . JLLCI, "

.MI,

JÜII

tj"»"

'"I ,

,

jlj-if I

ÎJIJLIİİJİ

= alışkanlık (beş harfli) = Yardım etmek (altı harfli)

b) Sülasi bir fiilin emrinin başındaki hemze. 1 1 ^ 1 = İşit, °^^U

Şükret,

Mazinin J j J J I

J ^ l = Çalış y ' j I = At, [_y^j I = Razı ol! = Hatu-la, J İ j l = Gir, İ l l i

= Affet, gibi.

oj-c 'i m a d m u m s a emrin başındaki h e m z e m a d m u m

olur, diğer yerlerde meksur olur. c) Ta'rif harfi olan J l takısının hemzesi. 89

« o^-LI-s-" ^ j < ^ j-ajJI j » = Alemlerin Rabbi olan Allah'a h a m d olsun. ,

d) Şu isimlerin başmdaki h e m z e .

Not: Vasıl h e m z e s i n d e n ö n c e , sonu sakin bir k e l i m e geçtiği takdirde, i k i sakinin y a n y a n a gelmesini e n g e l l e m e k için b u sakin harf, k e s r e yapılır. Zamir hariç. Örnek: = Güneş doğdu

( j . ı n.7.11 C J J S J - I ı jLâ

^ I j ^jjIıLLİl ı A s I L . ı l . . . ° n " ° ,= . ı ( Sizsiniz ^ = Fazilete başarılı tutunan olanlar. başarır.

jjj^L-ûJI

tiiU j l = İşte onlardır salih olanlar.

B.Kelimenin ortasmda gelen hemze Kelimenin arasında gelen hemze şu yerlerde diş üzerine yazılır:

1- H e m z e m e k s u r olduğu z a m a n p _\\ I = alçak, suçlu,

= suçlar,

SJJLU

= uçak gibi.

2- H e m z e d e n önceki harf meksursa, u-

t = muhtaç olmak, cnLİja = 100 1er, gibi.

3- H e m z e d e n önceki harf, sakin bir (j ise. L1J_LA = L I J =

afiyet o l s u n , gibi.

4 - H e m z e , m a d m u m ve önünde onu çeken bir harf varsa. * f > fi t Q ' ıj j_âı = işler, J J J ^ - O = sorumlu, gibi.

Kelime arasında yazılan hemze şu yerlerde j üzerinde yazılır: a) H e m z e mefmh bir harften sonra m a d m u m olursa.

90

J J J = Dönüyor, PVjjs = şunlar. b) H e m z e sakin bir harften sonra, m a d m u m olursa, d'JİJ = hastalığm, 1'jl^J = zekası, gibi. c) M a d m u m bir harften sonra, meftuh olursa, J j ş . j j = Tehir ediyor, P L ^ J J = başkanlar, jlj_â = kalb. d) M a d m u m bir harften s(^nra sakin olursa, j-oJij-a = konferansçı, t>»j-û = inanan, 5 j j j = çukur.

Kelimenin arasında gelen hemze şu yerlerde elif üzerine yazılır: a) H e m z e , meftuh bir harften sonra meftuh olursa, 4jı..ı o = bir mesele, 0 .L=.Lâ-o = sürpriz, ' ^ ı ^ = sanki. b) H e m z e , sahih ve sakin bir harften sonra meftuh olursa, l\\

= ansızın, (J[\ k = susamış.

c) H e m z e meftuh bir harften sonra sakin olursa, I j = b a ş , j ^ l n = gecikme

Kelimenin arasında gelen hemze, şu yerlerde müstakil yazılır: a) H e m z e , eliften soru^a meftuh olursa, î p l i ^ = denklik, J p l i J l = bir şeyle sevindi. b) H e m z e sakin j dan sonra meftuh olursa,

Jpj

n^u

= bir yer adı.

c) H e m z e m a d m u m ve k e n d i s i n i ç e k e n bir m e d harfi v a r s a ve öncesinde kendisiyle bitişemeyen bir harf olursa, 1 j j j l = Başlayınız!

C.

Kelimenin sonunda gelen hemze

(mütetarrife)

1- Kelimenin sonunda gelen hemzeden önceki harf meftuhsa, h e m z e elif üzerine yazılır. Ö m e k : LıJı - l j ^ l - I j = J j

91

2- Bir önceki harf meksursa ^ üzerinde yazdu".

3- Bir önceki harf madmumsa, j üzerine yazdır. fi fi 4- Sakin bir harften sonra müstakil yazdır. pLitJİ —

p ı_ıx — F

( _ â j — p j j ^ - p l j ->

ı.-< gibi.

D- İki lı^mzenin birarada olması 1- Birinci h e m z e harekeli ikincisi sakin olursa, ikinci h e m z e n i n ilk hemzenin cinsinden bir m e d harfine dönüşmesi gerekir. Ö m e k :

= irnan

etti > asili: ^ ° \ ] dir. = iman edildi > aslı: (j-al jjLul=

iman > aslı:

^Jİ = A d e m > aslı:

(jLlldtr (»jli

dir.

2- İ l k h e m z e sakin, ikincisi harekeliyse, birinci h e m z e ikincisinde idgam edilir. Ö m e k :

jllu = sordur

> aslı: JPHU şeklindedir.

3- Her iki h e m z e de ineftuhsa, İkincisi, j ' a dönüşür. Örnek: '«iJı_a

jJ6 =

Bu cümlede

O,

ondan daha iyi imamdır.

J\ kelimesinin ash: "^»11 dir.

*** 92

III-

B A Z I NOKT^ALAMA

Bunlara Arapça'da

İŞARETLERİ

. C:JL.:>LC

denir. T ü r k ç e d e

noktalama

işaretleri ne için kullanılıyorsa Arapça'da da onun için kuÜanUır. Bu nedenle biz, bu işaretlerin daha çok isimleriyle ilgileneceğiz.

= Virgül = Noktalı virgül = Nokta

LLÂIJİ

= İki nokta üstüste ^»l|]ö~ı ...Vl 4_oiLc :[*!] = Soru edatı. ı_iauLİİI

aı t

.LÜLl.l

I j h-i'>

I j • ^ '•

UZj j

ıej

j I ri 'ı I La

,j ^

°'
ı=J-l

J>f=J>l {[^jL-^l

ı-Ljj-i-aii

(Tercih edilmedi) ^ 1

*

0 -1 b

fi

j

„

0 ^

•: • ' » ^

0

^ o

jül

a ^

a

.' " 0 >

0 ^

j-'j-'

H

fi

0 "

^

•: • ' • -

(Halâ tercih etmedi) İLİ I I jhh

j>LI

U U

^liJI

i^üuı o

" B'

^

I

._J=UJLI

I J i b LL s i;!: ü

***

jIiLi U

l_J=UJ.I ^^K-11

°j^/ Ü

FLLII j j - H - * " ! ı>o L J - j f » j > a i l J > f = i l f ^ j L ı - L İ l

LJLJJJ^

(Halâ tercih edilmedi) ^^.-.11

m

İ J - H J I Î Li

Li

jjÜI ^liJI 0 - a fi

ıf

^ 0

^

Ijjij^U u j - ' J - ' LL B '

B

^

İJİLLİI

U

û _ H j j LL

u 'j-'J-' u u ***

107

B ^ B ^

^

Lj^uaı c^j^P Li

n

,jfeJ«' l^jLJdi

e-Ljj-L^

(Soruluyor, sorulur)

5 ıMiJI

Jluİ-.

' '(f J l 1M 1

p K-11

JJ .fr"

(Sormadı)

1 V° ' "l 1 jJll«_i j J Û-ILJ-U-J

5-1:. üuı

^

yi:..'-, p

*** (Sorulmadı)

1j J l . U - l

'

•

f •

0

0

*.

0

-

|J

' •

1 jJİMİ 1 jJ

*

0 '

^ m ı 5_LLUJLI

***

113

I . ( . j > i l ı^jLai ^ j L A İ l _ i (Halâ sormadı) J ^ l ..^ÜJ.I

1J î l u l U

ÜI 3 J ^ I (Okundu) J>ll

^i -

o

t

0/0

>

Lil j j J>_

5_iLUJI "

"1. O'

1 n1 1-°'

^

** ^ "S

ij-3 -

^UJI

f

0

^uaı 4_j=iiaı

f

pK-ü

*** ^Jİ-^ 11 ^ J L - â l 1 v_İ_l j i(~ı"ı (Okuyor) ^

j>II

)

ÛJİJÂ:; '

B'

y

g y

i'.

ij^

..^ÜÜI

1j İ j

î_ilUJI

0.'-

û i j ^

^- t'

^UJII

0 -

^mı

6^j^ iy

e

-

Iji^

119

.Di

^

1

| . : i ü i jj^ı

Jj4-ii

ij^^

(Okunur, okunuyor) • - 1 1

^ 1 fi

^

fi-

- e' '

f

'

e

f

i'

i''.'

'Aft i

1' c

\ ^ 9 fi

t

,' 0/

i ' •

i'

uf

'

u'A iji:

•A

•

ti

t/

'

5_J.UJ1

,- t i

Uİ'UJLI

t ' «_t

(Okumadı)

JA' t ' •'. t' °

'A

'l

H •

ijin

Ç^I'A

P

***

jl.nll ^ (Okunmadı)

jjüi îjil p

•iA^

°)AP °İAH ,' t i -

Tjij.p ***

120

•

IJI'JÎ: U

iji'jii u

l'jilU î u î'j^ u

"I

"fjii U c^lA LL 'l'A t i

Û ' A LI

î L f i l

LL 6-«

'LJLL

"rjii u CJJ^' J j 4 ^ '

A ü

t - » * - ^ '

l^LUl 11

'Af

(Halâ okunmadı) jjAil l A Li

1 j i j LL

1A

Li

1

1

U

1^

'. 11 û'^a-' Ut •e'

LL Li

t 5 İ A "Li

• ' •! ,

"'l'jil U

îjİJlU ***

4i(> A y j ' ^ ^ ' t l l

fJ-L»-i 1 ^ j l . A l I . «

(Elbette okumayacak) j>il lAfûJ

JA y

VLiJ.ı 'İA6^ ç ş j A 6J IA(>J ***

121

ij3i (>1

(Elbette o k u n m a y a c a k ) j jiil

' ', >

0

0

'

l>ı^

(>!

ı' - - °. "I i j ^

>

u-l

,,K-ıı

l A c j J

51 Iİ'TII ,ı,«Cj"IR j j - , , (»JI1Iı (Mutlaka okuyor, okur)

û

'A-i

u

'ü

'A-i

6

^jl.nll

'A-i

1 A J c' -'-'i

û

1

AJ

,.!

u U U

AUJI

^J-aû Ul

1 U

.K-ll

(Elbette uzatmayacak)

jjiıı

^ 1 i t

*

l'alii j,J "

0

0

0

"

l'alİûJ i " t • 'l s * - c. -

'

,

,

,

'

0

'

" - ° 'l %

J-û_ı û-l

iolÜUI

VLUİI

e-

J-» 1 oJ

*** (Elbete uzatılmayacak)

^

0 '

0

^

0

^

0 -

0

t

0

IXa-. t>l / ' - • 'ı

«

'

'

0

lülS #»* t-

-

•

*** 128

(Mutlaka uzatıyor, uzatır) jjÜI ', J n

1

I

Û "~ I

J_a_ıJ i

i '

5_JaUJll

'

..K-.ll

( M u t l a k a uzatılıyor) j>il s i ' ' ' Û "J ' # ' 0' 0 > -

ÖİX0_J ÛI.La.ıJ (jl.t n 1 1

•

* . * ' i'f s

i '

1_J.(JJI

*

^UJLI •

*. / - " " " - ' I

* s'> (j.t n 1

pK-.ll

*** C - ^ ' , îV.Aiı

Jl j _ ı ^ j : J I ö P

^

( M u t l a k a uzatıyor) Jl

û

JÖİI

j ^ l .:.iijı

"jI

o t*''

^ U i l 5^Lkll

o i *--

•..U'ıl

u

***

129

J^l

•M

(Mutlaka uzatılıyor)

Bi

' fi '

'

,1J n I

(j J_a_jJ 0 s' '

1

B i , *

o

i

0

,

i

" fi^

,.!.

/"

W'''

^Lkll

fal

(jjXal

-«l t

~

ı_ı 1-ıLkll B* *

-

-

130

LJaUII

(Uzatsın) ^ 1

jjiil

*** (Uzatılsın)

a- '

j_a_J

l'alail i ' f ' J-aJü

Û J J - a - f J * ' '-I J n 11

,1

0

1

I

*** j•» .A 11 Jj-Lİl û - a ' A ' - a J I

1—â-jjj

(Uzatan, uzatıcı) LS-

*** (Uzatılan) .< > • -

' * *o ' (j jJjJ-a-o

***

131

o fi -

d

•1 n ı l l l )

*^

-

d

JTJ A ı ...I

f fi d - -

.1 n 1 MI ı

***

***

132

-fi - -

Jn

ı ııJ

i

: J I - « J T LUL

II- MU'TEL f i i l

A. Misal fiil 1- Vaviı misal fiili

(Söz verdi)

0

f 0 -

0 if 0 yy

-

'

1 n"J f J

a ^ o - V. b!llj

yyy JX. J y •y y 0y y y / Dy y

(Söz verildi) ^

-

a'

1

f

bicj B^D' ^

1

'

1_0_I J ^ J U _ ı Jyx . j y

1 . ° ' •*

bjx j

0 > bic j *** y

133

0 - *

-y 0 / > 0 J y

. L^UÜI ^ L U I 5_lLUJII

(Söz veriliyor) ^

1 .lliJl

û i

(Söz veriliyor)

,

- e

c -

f

r

f

-

r- f

pldıij-. -

f -

>

5_LLIİJLI

f

*** (jj]j^\

JLÜII

^ j L i J L I .-1: ? J (Söz vermedi)

I j j j j , o' ^

p 0

-

İd*:; j J

1H-, 0

-

P O

°'

"l

•' t

° 'l

' - "'l — y y

d£İ pJ

134

5_LLUJL(

'

y

plıı j m ı 6 - A f j A ' J j A ' t j L ^ '

^ j . ^

(Söz verilmedi) J > i l ..vIıLUl 0

0

L^LiJI

LOÜ^i J J j x j _ . jj fi

(J J J ı J - . JU

a '

^ m ı 4_J=UİI

loij^ıY

,,K-ll

***

-A

f jJM' f j İ

. Il^jl.il

(Halâ söz vermedi) ^ 1 j'ı-.', l i

jjül

li

ijliU

il

^-ajsJI

'jj^

..olLiJI

j ^

' O t ' • 0

> a f

fi A

'

^

^

^

l^LiJI

^

^

« /

>-

/

0 *

-

0 fi

L^ J

1

ı_j»mı

IVJ

d ı j m -t

*** 139

^ l a ı

^

1

(Kolay olundu)

f

0

-

c f a '

r

-

e '

1-°'

'

'

o '

1-°'

/

'

t

>

o

J 'MJ

pK-ll

(Kolay oluyor) •İLİ >

/

o

^

o

^

.IıliJI

ÛJJ ^

o

•

(jJ'" J J '• I ' ° G >

O

-

ö^^jJxJJ / J

> I li

o

u 'Ij -' ' -°^-

I II

J

1 1

eh? J - - ^

I

1

j ^ ı

*** (Kolay olunuyor)

ÛJj-«J-f

ÜJJ-">J

ûj-">j

I ' i 1

'

> >

***

140

"

i

'

' 't

,

il

j_a^l

fi o UJ

Hu

°'

°'

il

ijLÎÎU-

İ-LLLÜI J:,;ı^ü

/

UJ o J

B '

I j ^

^ L J I

A=L^'

«I

u

^ J 1ıı J ~ı LL



U

>

° '

u

1 J_LXıJJ

-

°

d

.

- 1 1

'

-II

u U

j - i M j - i

LL

j

I

pK-tl p

LL

l\

1 I.

(Elbette kolay olmayacak) •- ı ı ' ' 'ı

Lf ^

>

o -

o

-

O y

O

jjül y

.*

o y

S

y

^!.UUI

j - ' ^ e f û-l >

o '.^

o y

0

>

o

UJ

y

o

y

-

f

a "

9

J"'

û-"

J-"

f

J

ı"

J

ı"

J-AJ ûJ o f ' o "

o

"

O y

O

y

f

UJ

J ^

y

>.

j

-

O y "

O

y

y

Û-l

^

J

o y

•

y

j ^ - ^ û-l

-

i-iLUJI ^UII

' û-" •

y

^ j ^ ^

o

5_j=uaı

y

ûJ

*• y

J

*** Jj(i->U ^ j l . A l i ı _ i

^ L J I J l i l i l Û-* û-l-e ' T ' J

:fj-

(Elbette kolay olunacak) . a>ll y y

y

fl

y

^

.P

o

y

ı _ ^ j j û-l

'JJ-",>f '

ÛJ-"J-f Û-l ' J J - " P ûJ UJ-^J-'Û-' j - " > ^ ûJ

x!.liJI

J-"Je Û-J

'i

'j-">^

y

<JLÜJI

j-">J

y

ij_uıjû Û-l ı

'

i

'I

..iLUJİ J J-"

il

Vli

lÜJI

LÜU y

0.^

ı-ılâ >

ut

ln-|q IM«

ı-,n

***

146

Cıl
ı

,.(

JLSJ. ***

147

»

Jlin

A_Juuaı

'JUÎ

,j

0

-

-

.fa-

-

^

s

-

5_J=UJLI P K-11

***

1 4 9

(Mutlaka diyor, der) jjlii

*

t t , ,

,

ûLJÜİ-J

*

*--

6JAÜ ^ K-11

(Mutlaka deniliyor) • - 1 1

t A i

yulı ûvulj

5_LLLiJI

yuİJ yu'v

*** (Mutlaka diyor)

-

-

• 0

-

^.

> ^

L^ÜLİI

. 0

'

*

tt

,

-

6JjiU

***

150

9 ,

^

,

y^^v

(_5jljJI u i j ^ V I û-a

i i i L î J I

j-ıS>ıJI

(jj-J

Cr"

JJA'

t j L ^ '

ı-â-fj-i-=L:

(Mutlaka deniliyor) •.'I

II

JjÜ' , /.UJI

-

-

iil

-

-

***

151

y>

j^aı

(Diyen, söyleyen) ^ 1

^ 1

,yd\

*** (Denilen, söylenen) ^ 1

^ 1

*** t

t

Q -

-

'

iıuı

JUı : J j t a.'» : 4İtUİ

jilı jlil

Jli:.! Jl-5',

JLUl

:Jlt-/Â(

J'ji:ı_.

JSİİ^I

LİLilL^I

JjV-|°..,j

152

: Jl,,i°M

:

JUV.MI

J Ü J

e

rJLsulü

e

2- D ö r d ü n c ü

babtan Vavh

ecvef:

(Korktu, a s İ K c J j ^ ) jjÜI LJU.

o

' o

ft " i

i t i '

n

"S

a vZıİıa.

" ı "i " S

t

0_

K-11 1_U-LJ J J L İ

ı_.L

ı_9j.^VI Jj^JsJ.) ^_JaiLLI

(Korkuldu) jjül l—L-l

o t t t a

"ı

-

D t

t

ot

Q -k

5_J=.UJ.I

" ~a o

^

"

O "

"

t

y

uij^VI

Ja_L-ı J » J

ç>>Ls_LI ^ j l

(Korkuyor) • -

^ 1

M

t

PUIAİ

LoLUJI

^uaı

ÛJ-aLkİi J-â-â-J

.jj Jj-â-ll

AlLj

,_,LliJI

Al-kİÜ

iolılijl

ûiUİJ .JoLUr A u J j

5_j=uaı

6İLLV' ,.K-I.l

korkuluyor) JjHI

ûilllİJ

İ ^ U J I I

*

1

.

'

'l

pK-.ll

***

156

OjüJI

jjl^^jjJI ( j j J ^

J « < j J j l İ i_jLi (j-a

ı_ajJi.VI ' â . j . j^s",

(Mutlaka korkuyor)

ÛjUJÜ

-

°ÛİLLİİ

û î U Ü

 J j i î J I OJı^jjJI û > J ^

6iUJlJ

û^U.V

J Â i j J » J . _ j L û-» J j 4 ^ I

v_jamı

pK-ll

>=?-^' V. â j j - l a I

(Mutlaka korkuluyor) . ^

1

jjill

jj-sLa-jJ

—

ûiLkU

6ÎLi^

û-^LâJjJ

İJÎI^V

ı_vt-ıliJ.I

P «-•

11

(Kork!)

IjjLâ.

LiU.

û î l

LiLk

Î L ö î J I j_ı£^pjl (j>J ^

9 ^ ı_ii.

Jjsi-Ll

^ L L

CLMJII

ı - i j ^ V l I JJ> û - » j - ^ ^ '

> < j j ii-."ı

(Mutlaka kork!) ^JLaJI

(j-âLi ûLliji.

.

'u"ı LI

Jjiil

jLiU.

(>âU.

jjJ-LI

â^\^

6-^1-=^

-i^^LI

157

(Mutlaka kork!) Cr^l

ı.r:^l

JjiJ>l

*** (Korksun!) t^l

Jji.ll "

**

**

*»

*

J *

^j

(J-a-İl -a u-â^^VI

J J

j'^l I < tlÜLİ I j-a I ' ^ *j

(Korkulsun!) ç-^l

^_^JLÜf

tjîlll

LiLklI

Lillı

Lillj

jjül

LLklI

î-iLliJI

LalV

p !J.I

ÛjiIıU

ûLi^l^

liiLL

***

158

ı

S ij

li-ı"

(Korkulan)

i'

' '

*** ^

*

9 "

"

•*

^JLAİI

o ' * -

.
J J U

UJ-İİU

4_LLülii

(J

(Halâ satılmadı) (^n^ll

j ^ l a d f

IjİLİU

d

ULŞU

, ,^LiJl 5_^IAJI

ijlıV- U

^ U i l Ul

U



^jJâil s

—

J>JL_LJ

'

Ö-*-f^f

ı_ıiaL=J>l

-*** '^LJI

( >

( . c _ . U J I

j^l

t _ L ü j ^

(Satsın)

1Jİ JJ I

Nj j" I

A j J

4_jijLiJI

*** (Satılsın) j.«.->ll IjİLİl

^_^'ıM.I LcLİJ

"jllı

^

jjAİl ^

^liJI

°jl'v

jJi^ii

* * *

(Satan, satıcı)

'öjlIıL.

jjULL

***

165

'^L

j £ a i

(Satılan) j-^l

.jjâll -

dj ( İ l i n

Y

I "it

1 ı

n

4

ı ın

1

(.IJ-Î

j-11

***

f^'

^jLıAİl

(Savaşılıyor)

y

0

y ^

y

0

0 " 0 0

'

0

0 %

• 1

>

f

e^

tjLjjA-l

*

t

0

y ey

5_.:.iijı

0

>

p K-11 f-^ f j j ^ ' C 5 j ' > " o ^ l - ^ ' f j ^ l

^JLAII

(Savaşmadı)

"ı

1 y

>

0

y ey

l1j j a _ i °'l -.

y* > y ,

>

0

-

0

0

y

^lAJI

,

ja_, - .f

0

jü

y•0 y

^Lkll

'.V. /

0

" ay

/'o - Oy

pK-ll

*** .11 ^ j l . A l I

(Savaşılmadı)

^ \ Lfj^ p y b y 0 .f

0

y

-

L y

0 "

0 ^

0

y

0

.F

0

y

P

jij; p y 0 ^ oy

°'ı j * '

***

168

H

p

1)

, II ^ j l . A l I (Halâ

1 L - İ J If1~l

savaşmadı)

j^.~.l( ^

fi 0 " ^1

fi

fi

^

^

,f

u

Ijj^ ^ fi 0

0

>f u

^UÜI

u

^UJLI

• °- - i l

4_J=liJll

U

p K-1 i

tt

j ^

>ı ( ^ j > l l (^jljJI o - ^ U I J j 4 ^ l

ijUdl

(Halâ savaşılmadı) j^oıll

ijjilU

ji_!

L

^UJI

Li J

0 fi

,

4_LliJI

ijjÜU

._j»uaı

c " a fi «1

Lf A

Ç5 J ^

Li

>c

Li

4_J=UJLI

U

1

*** CjLi c_.jWJLI ^ j l j J I , j ^ L J I ( . J L L İ I ^JUJLI (Elbette

savaşmayacak) ^

^

0

'

0

j>aı

1

"

fi 0 -

J A >

0 ^

0

' j j ^ 0

û-l

I j j i J i û^

ÛJ>^ÛJ D -

^

6J

..^ÜLİI

û-l

İ^UJI

-

ÜJ>*-f û-l

^

9

^

j j i j . û-l

^

^

D

0

-

j j i j . û-l

***

169

'

:^

0

jjiz c5j^

e

fi'

û-l

û-l

>_J»UİI 3_J=UJll

( J L J L-j J ı fi 't I I u ^ b J I (Elbette ^

t j L ^

s

ı ı-1 ı

J J

jjlil

1

6 ^ • 0 >

ı

savaşılmayacak) "

*•

JjA'

0

0 >

0

'

^

6-'

(>l p -

0 >

0

-

jiK-,l,l 51 ı5J

Jli^jill

^

cSjljJI u - ^ U I

(Mutlaka ^

(»jLai

savaşıyor)

1 ^

^

0 ^

^

û'jjA ü

,

*

0 -

-

«

#

.

>

0

-

*

0

'

'

-

ûljjül s . * » . ,1

K-

11

*** İLıiİJI j ^ j U l

^jl^l ^ U l

J ^ l

^jLAJ

f

J^

(Mutlaka savaşılıyor) j>Jll i

^ a fi ^

ıjLîJ-A (jLjÂJiJ

jjLijji-J i * -

0 *

JA

Chf

-

#

170

-

s t

'

a " "

e

" f

a > "

5_LİİJÜI

o

j^jill

°

^

"I

-J 0

-

-

o /

y

( J J J ^

o

B ^

y y

y

:J;>'V

(Savaş!)

ÛJJ-^'

(Mutlaka

savaş!) j>UI

i

.5 '

0

'

n f

f

«

/

i

f

'

•• • '

0 t

UJ^'

171

ıo^LjJI Û - * j J - ö L a J I j_al ı Q

( M u t l a k a savaş!) ^

1

*** L J L I ^ J I J J I ^ L J I

J^JLLII

(Savaşsın) ^ fi-tll v_.lliJI 5_L!.UJI

*** ^ 1 C5JİJ-II o ^ L ^ ' J ^ f ^ l (Savaşılsın)

0

"

0 >

LjV-.'( > p

172

j,

!

LT-JT! •1 ' ° -

a '

' t a '

6

^

0

^

U!.LLII

•1

0

0

"

LS-'-H

L^-H — J'

174

,.K-Il

(Atılıyor)

"

0 " 0 f

Y

0 -

0

^

-

u• ' -1f -' ' °j - -'

" » • ' O f

0

>

0

>

L5-P '

•

^

0

/ Y

Y

0

0 Y

0

.f

- e .f 1 ^jl.AU

(Atmadı) ^ n->ll 'j-"J^

, /.ÜLİI

p B Y

'.

°

'

B Y

OY

OY

OY

OY

° 'L

._J=UJll " ' - •"(

pK-|(

*** jü. j . j > l l ^ L J I ^ L J I

Jj^l^jUJ.!

I

fl-l

J

1 F~L ı

(Atılmadı) ^

t ^ l

P y o y o ^ F o y

J^ H O Y O > 0 y

(>f-»>^ P

1

ü>il

U°>f P I

'

'

'

"

'I

LJ-*J^ H Y G ^ F O Y

Lılj^ p

***

175

f^f P y o ^ ^ B Y

f-H

fJ

y o ^ ^ B Y

ÇT^-HH

.jl

L_a j J û-l

LS-*-H û-l

^

0

>

0

ı^j^

'

•i

û-l

'ı

ç. K-11

^ j i y dl .â-. 1

lû^^t-ayALJIo-SL^I

1

^Jj

1(1

~l

(Mutlaka atıyor) jjüi ' ° "l

ûi-f-^j-f-i

L>^A

Ûİ-^hf-oj^

>

s

A

Û^

0

«

ûLlj-oj-lJ

>

Û ^ A 0

'

-

-

(>A

Û L L X ^

ûe-A

*** <Jji!JI j-ı^>ıJI û j ^ cr« A (Mutlaka atılıyor)

s ' '

0

*

ÛJ^A

'

'.

* " ° '-'i

jjLij-ojjJ s»'

0

> a/^

-

Û

ûLj^A ûLx^A s --

***

177

0

*

s ^

û ^ ,

^ jli

û^jV

11

^-ajşJI

îjLliJI

***

(Atılsın!)

^ n-vH 0

-

0

/

'j-ûjj-l

't\J 1

1^ -

0

/

'

0

>

0

/

^UJI

kyj-f-'

***

(Atan, atıcı)

'

***

179

if

-

(Atılan) ^ \

jjJâil

ÛJ:^«J^ I*' " '

öA>a ,1*' » '

jjill

i:Şf->^

is'

o

J^'i-'-' .

-

1

1

**=fc

>^VI

j o ^ l

ç.jLiJl

PUJ] fi_'

j»A j^j' f J^

l:^-'^

o '

(_^UI

\_jLJI

CT^j'

• JL»^İ

S '

•

(j^'ji;

^'jil

: jüo:.!

^L^jl

çA-^

l A j İ

•• J L » ^ I

( A A / > ^

ur-»J^

PLOJİUII

(j_ij,>:i*.xj

***

180

t^->-'

^jJLu.!

•

: J N j'ı .1

3- D ö r d ü n c ü

b a b t a n Yalı

Nakıs:

(Razı oldu)

c f

"

-

,% I I I ^ 1 J

d

1 i

H

>ı

j

H

rı

j

> A-A.

^ 1

_1İJ

.* . ı t

f

'

X

f

'

t

n~ i

. X

^

11

•" • " ^

J

P K-11

*** ı^l-f-" u ^ f - J - ^ ' Ü-» ^ j l a J I f ; ^ j L â i l

JAİ-İ J J L İ ,_.LI

I_LJ

(Razı oluyor) jjlii "

0

a

y

» • a v

o

y

y

a

y

0

y

y.

y

O y

y

O y

y -

o

y.

y

O y

y

O y

y

O y

y

O y

y

O y

c_J=UJ.I y " O y

O y

y -»

O y

***

181

y

0

ts

ı J ı J-l

^

•

1 J < P-ıjJJ. ^

-

B '

0

-

0

*

'

•° 1

° 'l

***

P K-ı 11 1

(Razı olunmadı)

O^J^

f-l f-l

«»

0 "

0

^

0

*

1

'. ° - °1

182

B

0

0 •'

5_a»uaı

(Halâ razı olmadı) ^ 1 1 ,,^°jl UL

U

1 1

' • ° - 1ı j^

u ijLuaı pK-ll

U

*** u^UJI

'u u j . j > ü i j . > ^ ı

^jL-a

(Halâ razı olunmadı)

u ^ ^

u

v_xlUJI

u ' • ° - 11

IjLliJI

1 ws°p u

' '"•

11

P K-11

*** v_a_ı (Elbette razı o l m a y a c a k ) ^

1

J>LII L T ^ - ^ T ; Û-I

Uİaj:ı

[jJ

LS^P 0

- a -

0

u ^ j - i ü-i '

0

183

y

Q

a•

y

û-l

fl o

y^

' 5_LİatİJLI

û-l p « -

11

^LJI

(j-a-âLJI j > « A

v-J

'L*

0 -

a

a

J^ O-l

6 ^ B

O

^

O

^

I

O

-

^

e

0

-

û-l

A a jJİ

*

'

o

/

>

^

o

>

Ö-l

LT^^

/ - B . ^ B - '

0

> _ Q . ^ 0 - '

vj û-l

A**-H û-l

û ^ j i û^

(j-l

( j - ^ j ^ (j-l

L r ^ > ^ (j-l

(_r^>J(J-l

( _ r ^ j l (jJ

Ûj-J t -

(j-l

if^j-^

^_pLJI ( j ^ L J I û-« ( » A - L I

5_LLIİJLI

fl^jL^

(Mutlaka razı oluyor) ^

t A i

1 5 ^

û > ^ ° A (jl ''-"^>f-i i

* '

^^^^^

'ÛLA°A Û^Aa

v_^LiJI

'

û A ^ A

ÛJ^J^

û ^ A

û L ^ A ^, K -

(J^J^

( j ^ A

11

*** A

A

ûjM

Ayı

lA^Lj-II

Û-*

(Mutlaka razı olunuyor) t A i a *

' * '.

s ' '

ÛJ-^A

ûlj'fi^j-l

l_l_»JUO

JjJ

û A * A

i

af'

f

'

û j ^ A (Jİ tJlf>J-lJ * -- • ' , (j-f^J-^

0

'

'

5 ^ ÜJI

^mı

* 1

- ' l û L i J' - a°j - ü

A"A

û *

"

•

-1

û^liijjj

184

(J-f^J-^ ö - ^ 0 > (j-^JV

5_J=Uil p K-11

(Mutlaka razı oluyor)

^n-.ll

j_^l " . • "i

-

" .

. -

° '.'


JjjjiajjJ

*** 1 (J^JLIJI

pK-ll

jJ-l^jV ^

jj^LaJl j_al i.

(Razı ol!)

i^«^ll

j^aı L^jl

***

185

^^1

(Mutlaka razı ol!)

jjiII

ı'-°'-°

I

* ı '

° ı

*

'

° ı

*** (Mutlaka razı ol!) Jbll ' ''

'

*** jj^UI ^ İ J Ü I t >

p K - | , l j ^ l i J I j^^l (Razı olsun!) <J

o

y

_ LÜJI

y

" oo-

y

tjij-Lİ *** (Razı olunsun) B

^

D

/

-

B

J

• -

a t

5_bLiJI

186

(Razı olan)

fi

"

Clıl l i f l i

j

"

fi*

û I "'

IJ

^J

I

Ij

fı

ıJlLjJlI

*** Ij-jLiJI

,_)^A_Î

LJJ i

ıj J t A 1.1 ^1

illi

1

a_ıj

I

fı~

(Razı o l u n a n )

^-jtaJI

(_^.:ı-y 11 ^

Jji-LI

o

U J J ' ^ J-9

U' J ' J - ^

ıJLıl ı ı > ı j - j

Û ' ~' ' ' ' i j - a

ı ıfı j - a

' - • ' ı J II

*** ^LJI

jiir.ll

pLbjl

^ L J I

ç^Lil

^jLUl LJ^'

' • ° •r

J^

JUİI :

CK>İJ

J - n A

1

öLuûl j ^

-

O ^

' ° 1

j^j-ji

:

jbaiı

Not: B u fiilin infial babından kullanılması pek alışılmış bir ş e y değildir.

(jAJjjl

• tf-*-

P L ^ J I .fi ^fi

j^ı-İjj_j ^

187

^

İt fi

lA'ljl ^

*

: JL»JLil tf' i^'-

0

0

I

P L L Û } ~l. ı

ıJ

^

B

I

- a ~l

1 lll

***

D. Lefif 1- M e f r u k lefif:

(Korudu) ^

e

y

-

J

1

^ 1

y

^

0

^

wJ3mı

1 " ' j <j i

>

0 , ,

>

0 -

^

pK-U

*** J j j i l l u â_ıil II j>a ^>L»İI ı . ^ U I

(_İJJJ- ' ^

1 -

'-'.1

İJİIUI

<J •

-•'

._j=yii 4_J.lidl

1 f.

f

pK-,11

188

(Koruyor) . S. 1 1

ûA

(JLjlİJ

ıJRJIJ

LA 0 ^ *•

•

A'

LA

ç, K- 11

*** ı j j j Ü I >. jil

IjLü

L i l Li

'c^LL

ı-.âVU

Iji:; U

1 ,4-, t i

-

"

J^Lİ

^UlII

1 ,5-, Li pK-.ll

*** . ı j j j i l l J

(Aj-^y

,

^-iLljUl

y

(j-l LfJJ^iJ-l

, ,MiJI

o

Ls-^j^y

v_J=UII

y^j^y

5_uumı

**

fi

a *

Aj^J

fK-.ll

*** ^ I Â ~. 11 ı j


'

I

j>ll ^ÜUI

ü

ûl'-j^-l K-'-'i

(j^

' - -

(2,L^ıiiJ

(jL^-l

5_^liJI Oi-îîl

4_j»l^l Lail^l

*

- ' . ' I

v>-İ_J

191

..K-ll

(Mutlaka korunuluyor) j ^ l ^ L L İ I *

- -'ı

r

Jl

-

5_^liJI

t '

^ L Ü L İ

^_j=uaı

(jLı-jjjIÜ s' - '

».

pK-ll

*** ^

( » j İ a i l J j j i i l 1 â jal II

(Mutlaka koruyor) j ^ l 0

> ,

,

:

^liJI 4_ıLUJI

-

-

5_J=UJLI

•İÜ

5_u,uaı p K - 11

*** •Jj^l

J j j i l l , i lâlll ^

(Mutlaka korunuluyor)

-

0

y

.f -

\_J.LiJI Î-LIIIUI

-

-

v_JaUJLI •

ULUil pK-ll

192

(Korun!)

J Ui

*** *< I J < "I 11 J-i£jJlJI

^-a j J j j Ü l I â j < I 11 ^j-a j j J a l ^ l j_a I v S j j ıUI

I./.I-J y o

ULÜJI l_LjlLLI1 jj-o

J j 4 a i İ A _ ı ! ı U J I j_al

^-Ojj^

(Durulsun) ^

j>il

n-.ll

lj>Ij

jL;j

^ U J I

jLii

f a i l ^ j L ^ (Yaşanılıyor) LS

-

o -

o

o

-

-

o -

o

^

O

^

j >il

v:.iijı

^

I "

ü .' J *> .' -

I



o

•

>

•

-

jsj

/

o •

^

oo

^

^ 0

•

s

0

I 1 ^ "l

•

P -

•

-

o

>

^

«

i-uLLkLI

P

o

^

o fi. o '

jJİUI

*** I.

< JJ

m~

(Halâ y a ş a m a d ı )

0 - 0

tf*

1«1-^

'u

L> 1 '°

j>II

'.U

u

1

^mı

(

- >

1 -

- LL 0

..Kili

*** .J

A İ J

Ja_â

L_JL

j>o L J j j»jjall J j ^ a i l Ü J A « '

a

-

' ° i °. 'ı

' (İH

-

-

a

o

1 ° '•

-

(JJ.''""'tİH

5_LİLiJI

^

o

J J

-

o

>

e

. - o

^

o

I tJ-l ..K-ll

*** (Mutlaka yaşıyor, yaşar)

*. ' - ' "l ?

y

o f

s ^ (j J

O

-

-

o

-

-

,

.rf

-

a

-

.MxJI

-

=. "• --| s -

-

o

-

-

< " ° V

205

,jA'

û j > â l ' «-â-filJI

(Mutlaka yaşanılıyor) a >

-

o

f "

ûi

f

' a

r

'

-

i

' ' •

^

0

>

-

'.

ı_i:.LLjı

'-'(

ûiAVı s --

0

>

• .

-1

s' - ' » ' ,

-

t -> 1 I

ı

-

.LLiJI

>,ı ,',VVı î

i

AM

P

11

*** ( M u t l a k a yaşıyor, y a ş a r ) ^ "

o




K - 11

206

Jaİ_İ J j l İ

û-ja

._ıLi

( j j j ^ '

ı_ijiJJ)

(j_a

jjiaUJI j_ol ı_Ljj_

(Yaşa!)

- e

1^1

L^l

^ 1

j^HI

(Mutlaka yaşa!)

ûLf^l (j I j

(jl'

j

~> I

t>f:^=^l (j.'.'

J^-^' löJj-LI.

I

( M u t l a k a yaşa!) t-A'

ı.r-^'

JjJ-ll

(Yaşasın!)

j^II

2-^1 IJ J

JI

t J J -S 1 I

^

't

I LjÜLlI

Jj-faJLI Û J j Ü I ' t J < I 11 ıj-a v_i!ıLiJI j_ol (_Âjj-ı-aJ (Yaşansın!) 2-^1

ûjjj^

jjiil

Ijj'I

'I

L-iIiULII jJ^I

207

j j j j Ü I • â j â I 11

J x . l i J I p-ujl i. \ JJ"^"'

Not: Bu babın bu fiilinden ismi fail kullanılmaz.

*** ( j j j Ü I »)

= E k e n biçer.

, ismi

•'-'->.•

şarttır, m e b n i d i r ,

mahallen

merfu',

mübtedadır. (Mebni ismi işlerken bunlardan tekrar bahsedeceğiz.)

ç) M a s d a n m ü e v v e l olur.(Fiili m u z a r i n i n başında ^1 b u l u n d u ğ u zaman m a s d a n m ü e v v e l olur.) Örnek:

= B i r l e ş m e n i z , sizin için d a h a iyidir. m a s d a r a dönüştürülmüş

d)

Mübteda

^j'k^li^f^^sinden

Ijj-."~

olan ji^jUJil kelimesi, mübtedadır.

daima

isim

cümlesinin

başında

olur.

Ancak,

m ü b t e d a n ı n başına b a z e n "lam-ı ibtida" denen meftuh bir l a m gelebileceği gibi, o l u m s u z l u k v e soru yönünden

e d a t l a r ı n d a n biri de gelebilir. B u n l a r

irab

rrtübtedada bir değişiklik yapmazlar. Örnek:

= Z e y d , A l i ' d e n d a h a faziletlidir. B u r a d a J , l a m ı ihtidadır,

3 ,

d a m m e ile merfu' mübtedadır. ( «

ldj_u : J j J < (_yiJ

ıJji. :L)

'1ft~I L

»__JI-l-.il

= îstenenlere ulaşmak temenni ile değildir^ Burada,

ıJ-LJ

Lo

L » , nefi edatıdu-,

J j J ı d a m m e ile merfu' mübtedadu-.

= S e n başarılı m ı s ı n ? B u r a d a , Jji>, soru edatıdır, cj-il, merfu' mübtedadır.

221

mahallen,

e)

Mübtedada

asıl

olan

marife

olmasıdır.

Bazı

istisnalar

d ı ş m d a mübtedanın nekre olması kabul edilemez.Bu istisnalar şunlardır:

Mübtedanın Nekre olduğu yerler: a) M e v s u f (lJjj-oj_o

olduğu

zaman:

«LJV

1 j"ı j n

1-jjJı.c ftfJ^

hj^j)

J^-j"

Bizim

nezdimizde cömert bir adamdır. Burada,

kelimesi nekre olduğu

kendisinden sonraki L i a A a

halde mübtedadır.

Çünkü

ifadesiyle vasıflanmıştır.

b) N e k r e m u z a f o l d u ğ u

zaman:

= iyilik isteyen durmaktadır. Lj LU kelimesi, nekre olduğu halde burada m ü b t e d a olmuştur. Çünkü nekre b i r kelime olan tjl

c)

Başına i 'ı \

I kelimesine muzaf olmuştur.

olumsuzluk

,jj_ULu_o

edatı

(Nefi)

gelirse:

i(-l

= Güzel bir sabırdır. fi

'

B u c ü m l e d e mübteda olan LlLSj_a kelimesi, mahzuftur. Çünkü h a b e r d u r u m u n d a olan j

kelimesi _>_u^ fiilinin naibi olarak masdardır.

b) M ü b t e d a n ı n m a h z u f o l d u ğ u n u g ö s t e r e n b i r delil o l u r s a : M e s e l â : Kitap nerede? diyen birine c e v a p olarak Masanın

^Jl =

ü s t ü n d e , d i y o r u z . B u r a d a d e m e k i s t e d i ğ i m i z ; ,_jlc

••_rLİ,U.

LTJL^J

il, 1= Bayan öğretmenler gelmişlerdir.

Şayet m ü b t e d a ( j l -v .T.VI , d ^ l j l / . . , II < J L ^ J I , J j L İ İ l ) gibi cansız ve ç o ğ u l olursa, haberin müfred m ü e n n e s ya d a c e m ' i m ü e n n e s olarak gelmesi m ü m k ü n d ü r . Örnek: LJJLC

veya

diLJLc

J L ^ J N

Dağlar yüksektir.

3-

Ü ç çeşit h a b e r y a r d ı r :

a)

Mu'rab veya mebni müfred bir isimden oluşan haber. Haber,

olur.

JLijJI

mu'rab

ve müfred bir isim olabilir.

Bu takdirde, haber nekre

, - M u ' r a b müfred isim iki çeşittir: C a m i d isim, müştak isim. - C a m i d isim: kendisinden fiil türetilmeyen donuk isimlerdir. s^]

= arslan, j 4 ^ = n e h i r , ^ l i J i =elma, ^ ..nr=dal, gibi.

- Müştak isim: Fiilden türetilen ve sıfat bildiren isimdir. jaiaL:^ =gelen,jJt»La =maharetli, g^U j , =cesaretli, . j l ^ =tatlı, j _ a ^ l =kirmızı, gibi...

225

fiilinden, j-aL», ^

Görüldüğü gibi, _ H ^ U , .^.'fiilinden.

Su. fiilinden,

fiilinden, ^ L ^ ^ ,

'jll. fiilinden türetilmiş olup h e r

biri bir sıfat anlamı vermektedir. Y u k a r ı d a k i ö r n e k l e r d e o l d u ğ u gibi, m ü f r e d

isim o l a n

haberler,

g e n e l l i k l e m ü ş t a k isim olurlar. A z d a olsa b a z e n h a b e r cins isim d e olabilmektedir. Örnek: ( ^ L ^ ^ 1 ) ' iioil Burada

= Sen arslansm.

kelimesi cins isimdir v e haberdir. A n c a k arslandan kasıt

OJOJI

yine d e müştak isim olan "cesaretlisin" kelimesidir. * Haber,

mebni

isim olabilir,

{ydm zamir, ismi işaret, ismi m e v s u l

olabilir). Ö m e k : ı U j-ii

«Ja^

^ 'ı ı A j J rı I rı '.pJk^ «

j ) -> I 4 I, I

tiljj J İ ))

= Onlar felaha kavuşanlardır. Bu ö r n e k d e ^

m e b n i bir isim olup, m a h a l l e n m e r f u ' , m ü b t e d a n m

haberidir. « ^ o ^ L . <J:iL^I (Ij'ı

ı

Ll

j_ijL

I J ^ P L ^ I

Jjjuaj-0 |I_I.ul

J>^iJI c d Ü j h )

JJ l)= Onlar hidayete karşılık dalaleti

satın alanlardır. Burada t>jUI , ismi mevsul v e haberdir.

b) Ş i b h i oluşan haber

c ü m l e ( c a r - m e c r u r v e y a zarf v e m u z a f u n Örnek:

(|.G_J.I j_uL . j j j ^ j fabrikadadır.Bu

ileyh) d e n

cümlede,

jU. : ^ _ l ^ l j j J )

^ ' ı .^Ll

^

'jj.l^l=İşçi

şibhi c ü m l e o l u p

mübtedanm

haberidir. Çünkü car-mecrurdur. CJI

L J L O ^ J

jJi



«I

^j_âj_9

>•

î j ' ı j n = Evimizde bir adam vardır.

Gürüldüğü gibi, l " j • ^_gl c a r - m e c m r m u k a d d e m haber, J a . j nekre olup, ne m u z a f ne de vasıf bildiren bir kelimedir. B u n u n için m u a h h a r mübtedadır. JLLJJ ^J-IC.

Bu örnekte de, (jxle.

= Yanımda bir dinar vardır.

zarf olup, m u k a d d e m haber,

muahhar

JLLJJ

m ü b t e d a d ı r . Ç ü n k ü nekredir, muzaflık v e vasıf bildiren bir k e l i m e de değildir.

b) Haber, soru edatları gibi başta olması gereken

[
^j-« Bu cümlede

lafızsa.

Örnek:

I•i^^>-» = imtihan ne zaiman? haber olup, soru edatı olduğundan başa geçmesi

zomnludur. (jLaJLaVI muahhar mübtedadır.

c) Habere

(ej-ıijJI

giden bir zamirin

jJhj

Bu cümlede, p

mübtedaya

bitişmesi.

Ömek:

- Abdestin şartları vardır. jLİ car mecrurdur ve m u k a d d e m haberdir.

--^ kelimesi mahzuftur. Cümlenin takdiri; ^jj ^

231

< d

^ U i SUrJI şeklinde olur.

c)

Mübtedaya

beraberlik

ifade

eden

j

ile atıf

yapılırsa.

Ömek:

( û L > A j

u j j l . = Her asker silahı iledir.

Burada, (jsl^

mübteda, «4^>Lu.j kelimesi beraberlik bildiren bir

j harfiyle m ü b t e d a y a atıf yapılmıştır. Bu n e d e n l e h a b e r d u r u m u n d a olan û b j " < n kelimesi hazfedümiştir.

3) j l l

VE KARDEŞLERİNİN NİN İSMİ (

1- ı j l l nin ismi; b a ş ı n a mübtedadır.

ve kardeşlerinden

j

birinin

^ 1

geldiği

nin ismi daima merfu' olur. Ö m e k :

n.iAlL ^>ajj. j l £ j>^l :'jjt.a^) : L L L U J n -> « j j l ^ = M u h a m m e d ayakta idi. C ü m l e s i n d e , j n

o kelimesi, daha önce mübteda idi. B a s m a

jl^

gelince j j i l nin ismi oldu.

2-

nin k a r d e ş l e r i , (Bunlara n a k ı s , ya d a nasıh fiil

denir.)

isimlerini r e f , haberlerini nasb ederler, j l l nin kardeşleri ya da nakıs fiiller şunlardır:

a) Z a m a n g ö s t e r e n n a k ı s fiiller, CTJLI

, ^_J^-uJÎ < "JJSy . ^j^^ırA

i

bunlar: fiilleridir.

S a ğ d a n itibaren şu

a n l a m l a r a gelirler: Sabahladı, kuşlukladı, g ü n d ü z d e v a m etti, a k ş a m l a d ı , geceledi, anlamlarmia geldikleri vakit, tam fiü olarak, kuUanüırlar, yani artık 232

nakıs fiil gibi isim haber almayıp yerine bir fail almakla yetinirler. Omek:

« f^j

\ ı/r>3 O ^ ^ J

rn o "

tjt^ J"i

ÛİS^

4

))

= A k ş a m l a d ı ğ m i z ve sabahladığınız zamanlar cenabı Hakk'a teşbih ediniz! Bu misalde

ÛJ*"

Û J - = ^ . ' ^ i i ^ ^ r i tam fiil olup bir faü almakla

yetinmişlerdir o da j du:. jljj)

fj^Lj^Lo o L = Dostum evimde geceledi.

Burada o L , tam fiü, AJJIÛ takdiren merfu' faildh. i » j l j I IJJi = G ü n ü n gölgesi devam etti. Bu misalde de I j i tam fiü J J J I, faüdir. Ş a y e t bu a n l a m l a r d a k u l a n ü a m ı y o r l a r s a jL^a (= oldu) a n l a m ı n d a kuUanüırlar. Örnek:

lj-aİU

Ij > • MJ I .z.ı-^ wr.1 = Ağaç, meyveli oldu.

l ^ j L - ı ; ûj n'ıi ft

Û J )

"'^J''!! I '

CJ^'^î

= M ü h c n d i s l c r , işlerine ö n e m

verir oldular. 1.'*^" J j L d l J J i = İşçi, işine eğilir oldu.

LJI 'ül

( ^ L u j ^ j - o ^ n-^ _tA.~JI jjuj Bu c ü m l e d e cümle olup

jl\ 'jJİ = Şüphesiz, rahatlık, yorgunluktan sonradır. ı _ n " 11

İSLJ

zarf v e muzafun ileyhten oluşan bir şibhi

nin haberidir.

j l j J I (j-s J a . j V = Evde, erkek cinsinden hiç kimse, yoktur. Bu misalde de j I jJ I (_j_a car-mecrur olup, V n m haberidir. c) İsim veya fiU cümlesi olur. Ö m e k : *

i

j j j - ı i -dju-a

Burada

J J J J İ

dyja

^ 1 I ..-.11

(jl

•

= Şüphesiz, lamba, ışığı kuvvetlidir.

isim cümlesi olup,

240

j l

nin haberidir.

Lj-j

j j j L j

v_jLuiJ| O J - J = Keşke bir gün gençlik, dönse.

Bu c ü m l e d e de jJJL^ kelimesi, fiü cümlesi olup, . - . j l nin haberidir. (Dördüncü bölümde cümle ve cümlenin irabdaki yeri konusunda bu k o n u y a tekrar döneceğiz.)

4-^1

ve

kardeşlerinin

haberi

şibhi

cümle

olur,

ismi

de

marife olursa, haberi isminden önce gelebüir. (Tekaddüm edebüir), Ö m e k : L o i L u J I ,_sJıLlJl (_jj û l = Şüphesiz, teennide, kurtuluş vardu". B u r a d a haber c a r - m e c m r ve isim de marife olduğundan, h a b e r ^ l i J I ) , ismin önüne geçmiştir.

5- Ş u iki y e r d e ise h a b e r i n ö n e g e ç m e s i

mecburidir:

a) H a b e r şibhi cümle, isim de nekre olursa. Ö m e k : (j^JM.

'jj f^j

• fjL» j l j J İ : y ^ l

^

I^

) l^ya^

=

Şüphesiz, zorlukla beraber kolaylüc, vardu". Burada,

"

şibhi c ü n ü e olup, ^1 nin m u k a d d e m haberi, I^yju^

ise nekre ve m u a h h a r isimdir. B u nedenle haber öne geçmiştü.

b) İsimde habere giden bir zamir bulunursa. Örnek: '

Lj-ua-La j U l ^ ' A > *

Burada j l j j l

6.1 f - ^ i

û j = Şüphesiz evde, evin sahibi, vardu". --U-L-^L^ .

'âi

^

•jl-^l

Lş^)

ceur- m e c m r olup '^1 nin m u k a d d e m haberi, t4_ua.La

k e l i m e s i m u a h h a r ismi, görüldüğü gibi h a b e r e giden bir zamir, kendisine bitişmiş bu nedeıüe haber m u k a d d e m olmuştur.

241

fi 6- jjl ve k a r d e ş l e r i n e , Ancak

La b i t i ş i r s e a r t ı k a m e l

etmezler.

_ı I hariç. Ç ü n k ü bu edata. La bitiştiğinde a m e l e t m e s i v e

etmemesi caiz görülmüştür. Örnek: Sj^l

(jj-J-»>L' L"! = Şüphesiz, mü'minler, kardeştirler. û| ye La

bitiştiği için amel e t m e m i ş ,

( j J - ^ J - ^ ' . m ü b t e d a ve

j ile m e r f u '

dur.

Çünkü cem'i müzekker salimdir. î j ^ j , haberdir. ûL=^yi I

o"

û'^'^V' I-«JLjJ

j I veya

bu m i s a l l e r d e ise,

1-1 j l ye La bitiştiğinde, ız.\\ l'nin amel edip e t m e m e s i n i n m ü m k ü n olduğu g ö r ü l m e k t e d i r .(jLaJLaVI

kelimesini meftuh okursak, c j - J ' n i n ismi olur.

merfu' okursak, mübteda olur. cj-J,

amel etmemiş olur.

- ' a

7- ( j | nin h e m z e s i şu d u r u m l a r d a m e k s u r o l u r :

a) Sözün başında. Ö m e k : ^..ı j

«LIİJ c ü m l e s i marifeden sonra geldiği için

haldir. Başındaki 'jjl nin hemzesi meksurdur.

f) (±ıj-> zarfından sonra. Ö m e k : 6jjJj_o

5.=>.ljJI '(jl ı±.ıj-N (jüLJI (j^Lij = İnsanlar, rahatın b o l

olduğu yerde otumrlar.

* tjl

y^ zamiri bitişirse tahfif (kolaylık) için, , j harfi süinir. j ^ j (jj ji^UiU. ılı ^juLlil Ljjl L» = İnsanlar! B i z , sizi bir erkek

ve b i r dişiden yarattık. Burada Lıil kolaylık olsun diye, i l i olmuştur.

8-

üj'niıı

ismi

ve

haberi

ile

masdara

tevil

edilmesi

( d ö n ü ş t ü r ü l m e s i ) m ü m k ü n olan y e r d e h e m z e s i , m e f t u h olur. B u d u r u m d a '^jl d e n önce m u t l a k a b i r cümlenin g e ç m e s i gerekir. Örnek: ) I - 1 ' ı liLÎl (jjj-uj = Senin

( ıiL».La-i (jJijj.u : J j ^ (jl ^ başarman,

beni

sevindirdi,

c ı \

ıiLıî c ü m l e s i y e r i n e b i r m a s d a r

getirebiliriz ve L I I İ - U J t p j - " diyebiliriz. B u d u m m d a '{j] d e n önce de bir cümle geçmiştir. ( j ^ l

^ j L l a J:^\

•• J j i J i °(ji 'j^u^ ):

\ '(jl (jlanı = A y m

d o ğ m u ş olmasını, temenni ediyorum. Burada da jJ LL j-aJj I '(jî cümlesi yerine, j «1.11 ^ j L L diyebüiriz. Bu nederüe h e m z e meftuh olmaktadır.

243

( l i L i L ı i ü-* '-•.»:>

f '•

J>â-j û '

)•

f^y^

' ^ ' l û-«

c ı . ı r

= Ayakta

olduğuna , şaştım. Burada da j»^LS ı i l l l ü-» yerine, «iLoLuS jj-a diyebiliriz.

9- *ûi n i n h a b e r i n i n b a ş ı n a te'kid i f a d e e d e n m e f t u h bir

J

gelmesi caizdir, 'jjl nin kardeşlerinin h a b e r i n d e böyle bir şey söz k o n u s u olmaz. Ö m e k : « J ^ J j j i ^ j i J «ÜJI "(jl »= Şüphesiz, Allah, çok kuvvetli ve azizdir. Bu ç»V "m (jl nin m u a h h a r isminin başına da gelmesi m ü m k ü n d ü r . Ömek: Ijj^î^ tdJ ( j l j = Şüphesiz, senin için, b ü y ü k ecir, vardır. Burada,

Ij.a.V isimdir ve haberden sonra gelmiştir, b a s m a tekid j»V ı

gelmiştir.

5) F A İ L (

1-

Fail,

JiiLiJI)

ma'lum

bir

fiilden

sonra

g e l i p , fiili

fiille n i t e l e n e n i g ö s t e r e n m e r f u ' bir i s i m d i r .

yapanı

veya

Örnek:

( i n . A l L ^ j J j _ o J ^ U : J = . j J I ): J ^ j J I |»U 5 . A d a m , kalktı'. ' j ^ ^ J I fiüden sonra gelmiş, kalkma fiilini yapan merfu' bir isimdir. ((jAiLo « L i V ^ V L

JcLi (jL^ULI) : ( j L ^ U I

= İki

avukat, davalaştı. Bu cümlede, (jU-aUJll kelimesi, tesniye olduğu için elif ile merfu' ve faildir. Çünkü davalaşma işini gerçekleştiren bir kelimedir. (JIJJLj

j j j j J x l i : ( j j JrnU ) : ( j j nl.ıı U

L a 3 = Müslümanlar,

k a r ş d d d ı anlaştüar. ( j j nl... Ll kelimesi, j ile merfu' ve faildir.

244

(LcL^^L

^>a_H»

ı>La

: ö^f)

'

üL^^V

^

'û^Ltl

=

İmtihan neticelerinin ilanı, gerçekleşti. Burada j i U I d a m m e ile merfu' fiili yapan değil, ancak fiille nitelenen bir kelime olup, faildir.

2- Fail y a m u ' r a b bir isim olur, ya m e b n i bir isim o l u r y a d a m ü e v v e l bir m a s d a r olur. a) M u ' r a b isme ö m e k olarak yukarıdaki ömekler verilebilir. b) M e b n i isme örnek: ( JüU

J-a^

(j_â

^ j - I J - a j j n . / ı :pLlJI ) : C . W M l - ş

= Oturdum.

Bu c ü m l e d e ki CL. zamiri, açık bir zamir olup, mebnidir ve mahallen m e r f u ' , faildir.

i L u J l j . j j k f û j j j S : ; yru,,»

(IOZLJLI

Burada

Jş.jJI

j j » . a J ^ l i J I j = A d a m geldi.

m ü b t e d a , d a m m e ile m e r f u ' , j

fiili mazi, faili

içinde gizli (müstetir) olan j j » zamiridir. Fiil, failiyle beraber,

mübtedanın

haberidir. (JiU

J-a-a

( j - ^ " S j L i l |S_i-ul : l i f t ) : u _ J U a J I l i f t

= Bu talebe , başardı. Burada, lift ismi işaret olup m a h a l l e n merfu' ve faildir. Çünkü, mebnidir. (JrLâ^jJj J . a ^ ^

^_yjLj_a^Jjiuaj-a j ^ l : (jÛ \ ) : ._ı.:il (^JJ I P U .

= Y a z a n geldi. Burada, ^ ^ i l l ismi m e v s u l , mahallen merfu', faildir. Çünkü mebnidir. (İkinci bölümde m e b n i isim üzermde duracağız.) c ) M ü e v v e l masdara örnek: «jl ı > •{(j^ . A )

«A^I-I ALi

j x u = l l (. J J j ^ ( A A

) =JA

(jl

(AA

« d j j i » -.(^1 J a i J I j = Başarman gerekir. Burada

245

fail, jjlii

°(jî terkibinden mastara dönüştürülmüş olan d j j - â kelimesidir.

( d L l a ^

,_jJij_cu

: • - • ^ -^'^ d J ı l

^

=

Başarman beni, sevindirdi.

B u r a d a d a ' j j î , ' ( j l n i n ismi v e ' j l n i n h a b e r i n d e n

müevvel

olmuş

(dönüştürülmüş) masdar; »iU-Uj kelimesidir v e faildir. Masdar-ı nıüevvel demek; birinci misalde olduğu gibi, ya ( j i ve fiilinden, ya da İkinci misalde olduğu gibi

j , | v e isimle h a b e r i n d e n m ü e v v e l olmuş

(dönüştürülmüş)

m a s d a r d e m e k t i r . Y a n i , fail, fiil v e isim c ü m l e s i o l a m a y a c a ğ ı için b u cümleler, müfred başındaki

m a s d a r a tevil ediliyor. Z a t e n g e r e k m u z a r i

gerekse, isim cümlesinin b a ş m d a k i

fiilin

> ınasdar m a n a s ı

vermektedir,

3 - Fail açık b i r i s i m o l d u ğ u t a k d i r d e fiil b a ş t a i s e m ü f r e d olur.

Örnek: 'o^jsil

j-uka.

(jLuijjJlI (jj-uijjil uijLuijjil

- Öğretmen, geldi. Burada fail müfred,

_vxAa.

= İki öğretmen, geldi. FaU tesniye,

j-^J^ = Öğretmenler, geldUer. Fail c e m i ' ,

j-ı-İA.

= Bayan öğretmenler, geldiler. Fail c e m i ' müennestir.

Bütün bu durumlarda fiil hep müfred kalmaktadır.

4-

Bazen

fiilin,

failine

müenneslik

bakımından

uyması

gerekir. a) Fail, girmemişse,

hakiki

müennes

fiil de müennes

ve zahir

isim

olup fiille

arasına

bir şey

olur.

Fillerde m ü e n n e s l i k işareti; fiili m a z i n i n s o n u n d a k i sakin c ı , fiili muzarinin başındaki harekeli c dir. Ö m e k :

246

f ^

-

fi

fi

"

o

^ ^

^

LLll

^J,'^\'^

=

Çiftçi, b e y a z v e kaliteli

p a m u ğ u topluyor. B u cümlede ^'ı-^^j , fiil, ^iLâJI .faildir. Araya bir meful ile iki sıfat girmiştir.

7- N e r e d e m a ' I u m bir fiil v a r s a o r a d a m u t l a k a bir fail

var

demektir. C ü m l e d e faili tanımak için akıllılar için "Kim?", akılsızlar için " N e ? " s o m s u , somlur, bu sorulara cevap olan kelime, faildir. Örnek: Lcl 7. r» 1 ı_ı_ıJLiJI

j J İ L = H a t i p , cesaretle k o n u ş t u . B u r a d a K i m

konuştu? S o m s u n u n cevabı " Hatip" olduğuna göre faü, hatiptir. İj_ı~ı^ pLui'l ' j j j i : i J I ijS^^ d a ihtiva eden nedir?

= Rapor, çok şey ihtiva ediyor. B u r a d a

Sorusuna cevap olan kelime "rapor" o l d u ğ u n a göre

fail rapordur.

248

8- B a z e n fiil hazfedilir s a d e c e fail kalır. Ö r n e k : : J 1 ^ ı jjJUl j

J l = Siz iyi iken ydlar, gelsin

(Bu ifade,*mutlu yıllar, ya da mutlu bayramlar, bayramınız kutlu olsun a n l a m l a r ı n d a kullanılır.) B u r a d a J = Ordumuz, düşmanı yendi. Şeklindedir.

D ü ş m a m yenenin kim olduğu bilindiğinden, fiil meçhul hale çevirilerek fail hazfedilmiş yerine meful geçmiştir. B u meful, d a m m e ile merfu', naibi fail

249

diye isimlendirilmiştir.

2 - Fiil ya m ü t e a d d i o l u r , ya da l a z ı m . Müteaddi fiil, bir veya daha fazla mefulu bih alan fiil demektir. Lazım fiü ise mefulu bih almayan fiillerdir. a) Faili hazfedilen fiilin, bir mefulu bihi varsa, naibi fail olmak üzere merfu' hale getirilir.(Yukarıdaki örneklerde olduğu gibi.) b) Faili hazfedilen fiilin birden fazla mefulu bihi varsa, birinci mefulu bih r e f edilerek naibi faü olur, diğerleri mensup olarak kalırlar. Ö m e k : : SjLU. . [
U I 'ı_)"Llil j-â>Lil

İnsanlar, oyuncuları seyrediyor. M e ç h u l e

çevrilince, cümle şöyle olur: j , j j . t i U I

L i l = Oyuncular, seyredilir.

* Fiilin son harfi ya da sondan bir önceki harfi, ^J veya J olacak olur, v e bu harfler sakin olurlarsa, elife çevirilirler. Ö m e k : ,>kiJI

^SuJI ^_4_ıj

= Çiftçi, p a m u ğ u satıyor. Meçhule çevirmek için,

ilk harfi m a d m u m a , sondan bir önceki harfi, ^ olduğu için, elife çevirilir. D u m m şöyle olur: (jJoiJI ^\^ (JLA^J

ÂJAIIX\

= Pamuk, satılır. = Müslümanlar, R a m a z a n d a oruç tutarlar.

(»J-L^

Yine ü k harf d a m m e , sondan bir önceki harf J olduğu için elife çevirilir. D u m m şöyle olur: ' Û L A İ O j

' ^ L ^

= Ramazanda, o m ç , tutulur.

^ Q . . ı ' ° . . j = İçecek bir şey istiyor. Bu fiili m e ç h u l e ç e v i ı m e k için son h£uü (j olduğundan ve sakin olduğundan elife çevirilir ve

• olur.

5- N a i b i fail d ö r t çeşittir: A) NAIBI FAIL MU'RAB

BIR ISIM OLUR.

( Y u k a r ı d a k i ö r n e k l e r d e olduğu

gibi.) H) MEBNI

BIR ISIM

OLUR.

(Gizli v e y a açık zamir, ismi işaret, i s m i

mevsul..)

252

ömek:

^ J x L i = Ziyaretin bana sürpriz oldu. Fiilin sonundaki C J açık bir zamir olup mebni ve mahallen merfu', naibi faildir. (_jJı_ı_o jjiLa J

»

: ç»3J>

JJLİ

«ÜL&sJIJ

. ? n ırılL ^ j J j j » I.Tı ı o :

^ j • ' Â ~ j "ı " III N j I 1 S J-cliJI I ıIıLj j

= D ü ş m a n , yenildi. Bu cümlede, j o s J I kelimesi

(. j _ u L

^jJb j d j J I

JJJLJI)

J J D 7" " I I

mübteda,

kelimesi, fiili mazi ve m e ç h u l , naibi faili gizli zamir olan j j k dir. C ü m l e , mahallen merfu' ve haber olur.

( J c U = B u günahkar, sorgulanıyor. Burada 1 1 * ismi işaret olup m e b n i d i r ve mahallen merfu', naibi faildir. Ja^ ^

( J t L i ..ılLı

;_JJLJ_O.

^

J>uaj-o

Jj-İ^

= Başaran, ödüllendirildi, jj-o isrni mevsul, mebni ve mahallen merfu', naibi faildir. (İleride mebni isim konusu ele alınacaktır.) c) Müevvel (J^L^ij.!

masdar

olur.

^

"".ij'-^'n d i l

L_âJİ

= Senin çalışkan o l d u ğ u n ,

bilindi. Burada j ^ ' - ^ ^ c L Î , Jjl(]~-ş.l tevilinde olup naibi faildir. d)- Sarih

masdar,

çekimi

olan zarf ve car-mecrur

olur.

(Fiil, l a z ı m

olduğu takdirde). Örnek: ( J r , L i \ _ L ! ı L i j j & j j . ı ın fl : J L L İ İ ) J J J - L L J L L S İ J _ L 5 İ = Şiddetli bir

yönelme, yönelindi. Burada J U i l masdar ve naibi faildir. 5JL_Q^

LLL = Güzel bir gece u y k u s u z kalındı. Burada < L J

zarf olup, naibi faildir. ' 5_iUI

CJ'SIM

j V = İhanete, s u s u l m a z . B u r a d a ÎJiLjıl

mecrur naibi faildir.

253

,_plt car-

6- N e r e d e m e ç h u l bir fiil varsa o r a d a naibi fail d e vardır. Naibi fail ise, yukarıda geçtiği gibi, ya m u ' r a b isim, ya mebni isim ya masdar (müevvel-sarih), ya car-mecrur, ya d a zarf olur.

7-

Naibi

fail,

tesniye

ve cemi'

olur

fiil

de başta

olursa

müfred o l u r . Ö r n e k : jJ jJ I ı_) j l a = Çocuk dövüldü. ÛIaJJ-II

, _ j j l a = İ k i çocuk dövüldü.

j V j V l ı_j jİ2a = Çocuklar dövüldü. Li.Li-J I coj j l b = Kız çocukları dövüldü.

8-

Fiilin

failine

müenneslik

bakımından

uyması

konusu,

meçhul fıU ile naibi fad için de aynen geçerlidir. Örnek f.\jJbjJL

4 n t->U

B u c ü m l e d e , naibi fail

o;?

I

= Fatma, Zehra diye lakaplandı.

(LaJaLi),

hakiki m ü e n n e s , fiil ile arasına bir

iey d e girmemiş, bu nedenle fiil de m ü e n n e s olmak mecburiyetindedir. cılUal

PLALİI

4 'ıjB

M.

= Uzay gemisi, serbest bırakıldı.

N a i b i fail m ü s t e t i r z a m i r o l u p k e n d i n d e n ö n c e k i bir m ü e n n e s e ittiğinden fiilin müennes olması gerekir. j î ) o ı j o ' ı l = Savaş, sona erdirildi.

c_j j i J I (

Burada naibi fail

(u_>j^l), m e c a z i m ü e n n e s o l d u ğ u n d a n ,

fiilin

üemıes veya m ü z e k k e r olması caizdir. ç j L - a l I ( ı z j j ı - ı j l j l ) f-i5İ = Fabrikalar, kuruldu. Burada, naibi fail ( ^ L ^ l ) , kırık çoğul o l d u ğ u n d a n fiilin m ü z e k k e r ya m ü e n n e s olması caizdir.

254

9- N a i b i

failin

hemen

fiilden

sonra

gelmesi

şart

değildir.

Bazen araya bir veya daha çok fasda giribilir. Örnek: «LLO-C

PLLİ

JjıLdJ

U - ı j L» J l

J ^ V L

Jıp^J

= Ücretten, işçiye

ç a h ş m a s m m karşıhğı verilen şey kasdediür. Bu c ü m l e d e naibi fail, J l kelimesidir v e fiil Ue araşma car-mecrur ( j ^ V L ) girmiştir.

10-

Aslolan

naibi

failin,

meçhul

bir

fiilden

sonra

gelmesidir. AiK;ık bazen

ismi mefulden sonra d a gelebilir. Ç ü n k ü bazen ismi

nıeiu! tla meçhul fiil gibi amel eder. Ö m e k : SjjüLLIL V-kîc

j'jÜI

jjûjl)

J'jx = K a h i r e d e

yapılması

kararlaştırılan konferansm uırihi. değiştirildi. Bu cümlede Jxc, meçhul fiil, j t - j j L naibi faili, j ^ j J L I muzafun ü e y h , j ' j i l l sıfat v e isnü meful, j i t ismi mefulun naibi faili Sj-âLâJL car-mecrur ismi mefule müteaUik olur. Görülüyor ki naibi fail ismi mefuldan sonra d a gelebUiyor.

7) M E R F U ' İ S M E T A B İ O L A N L A R

(^jljl\

j^iU

ç-ı\

Y u k a r ı d a m e r f u ' o k u n a n isimleri altı m a d d e d e açıkladık. Şimdi d e kendisinden önceki kelimenin irabını alan tâbUeri açıklayacağız. Bu tâbiler, m e r f u ' bir k e l i m e d e n sonra geldiklerinde m e r f u ' , m a n s u b bir kelimeden sonra g e l d i ğ i n d e m a n s u b v e m e c r u r bir k e l i m e d e n s o n r a geldiklerinde mecrur olurlar. K e n d i l e r i n d e n ö n c e k i k e l i m e y e u y d u k l a r ı n d a n d o l a y ı "tâbi" d i y e

255

adlandırılan bu kelimeler, sıfat ( n a ' t ) , atıf, t e ' k i d (tevkid) ve

bedelden,

ibaret olup dört tanedir.

a) SIFAT 1gösteren

Sıfat,

( U ^ l ) veya ( o t

kendisinden

.11)

önceki

isimde

bulunan

bir

vasfı

tâbidir.

Sıfattan önceki kelimeye >_âj^-aj-» yada,

(^^j^

SIIJJLİJJ

denir. Örnek:

\\

D o ğ r u d a n d o ğ r u y a mevsufunun m a n a s ı n ı t a m a m l a y a n bir tâbidir. Başka bir ifade ile, bizzat mevsufta bulunan bir sıfatı gösteren tâbidir. Örnek: LULaJI J İ . j J l = akıllı a d a m JiLfi, kelimesi doğrudan doğruya J a . j ün manasını tamamlamaktadır. LUîaLiJI J ş . j J I JO

'

t

*

'

JjjJaJI ^^,^-^\ = uzuu eUi Hasan.

sıfatı. H a s a n ı n değil, o n a ait olan ^ j ' i n m a n a s ı n ı

tamamlamaktadır. .4jjk]

A=UJI Jja.jJ I P L J . = Kardeşi faziletli adam, geldi.

B u r a d a J ^ U J I k e l i m e s i , m e y s u f o l a n J a . j ile irtibatı olan kelimesinde bulunan bir sıfata delâlet ettiğinden sebebî sıfattır.

3-

Hakiki

sıfat

mevsufuna

marifelik,

nekrelik,

müzekkerlik,

müenneslik, müfredlik, tesniyelik, cemi'lik v e irab b a k ı m m d a n uyar. Ö m e k : J i i ı U J I J ş . j J I P L Ş - = Faziletli adam geldi. Müfredlik, müzekkerlik, marifelik ve merfu'luk, bakımmdem uymuş, jiLaUjr

(jiLa-jJI

= Faziletli

iki adam

geldi.

Tesniyeilik,

müzekkerlik, marifelik, meifu'luk bakımından u y m u ş , . (^jjLiLill

JU.jJI

cL. = F a z i l e t l i

adamlar

geldiler.

Cemi'lik,

müzekkerlik, marifelik v e merfu'luk bakımından uymuş, urOLâU

O P D J ^

o - ı l j = Faziletli i k i b a y a n g ö r d ü m .

Tesniyelik,

müenneslik, nekrelik, mansupluk bakımından uymuş bakımından u y m u ş , oiLaLâ o İ J İ " A

'-• "I"' = Faziletli bayanlara selam v e r d i m .

m i s a l d e d e sıfatla mevsuf, c e m i ' l i k , m ü e n n e s l i k , n e k r e l i k ,

Bu

mecrurluk

bakımlarından birbirine uymuştur.

* Mevsuf, akılsız çoğul olursa, hakiki sıfatm müfred müennes, ya da

257

c e m i ' m ü e n n e s olması caizdir. Ö m e k : *. ' 1 r j L J L J I j l 5_JLaJI J L ı a J I = Yüksek dağlar, yakındır. Hakiki sıfat olan

L J L L J . I k e l i m e s i müfred

veya cemi'

şeklinde

gelebilmiştir.

* Sebebî sıfat, daima müfred olur ye mevsufuna marifelik, nekrelik v e irab b a k ı m ı n d a n uyar. K e n d i s i n d e n sonraki k e l i m e y e d e müzekkerlik v e müenneslik bakımından uyar. Ö m e k : A j A Î J ^ ü J I Je-jJI pLa. = Kardeşi faziletli adam, geldi.

6 İ ( J o ^ U J I Ja.jJI p U . = İki kardeşi faziletli adam, geldi. L L J I I J J L Î J ^ L a (jiU. j

P U . = İki kardeşleri faziletli olan iki adam,

geldi. '

j^^lji.) ILaliil J La.jJI P U . = Kız kardeşleri faziletli adamlar, geldiler. ( > p l j ^ i LLüaLâ 6 J ^ L Ü l

CJIJ

Ja-jJI

j .u dip La, = Kız kardeşleri faziletli bayanlar, geldiler. C J J Î

j = Kardeşi faziletli adamı, gördüm.

LftJJLİ JiiaLiJI '< = Suâd v e kız kardeşi, başardı. Burada

CJL^I

kelimesi, merfu'dur. Çünkü fail ve merfu' plan jl» m kelimesine ma'tuftur. Lij^î ile jl-t .1. arasına atıf harfi olan j

girmiştir.

2- Atıf h a r f l e r i d o k u z t a n e d i r ve

şunlardır:

Bazıları L»! yı da, atıf harfi olarak benimsemiştir.

= M a ' t u f ve m a ' t u f u n aleyhin mutlak beraberliğini ifade eder. Sıra bUdirmez. Gecikme ifade etmez. Ö m e k : •ijt ...j y*:*. j j n

pLa. = M u h a m m e d , H a s a n v e Said, geldiler.

Burada. M u h a m m e d , H a s a n v e Said'le b e r a b e r . g e l m i ş oluyor, j harfi birisinin ö b ü r ü n d e n önce veya sonra geldiğini ifade e t m e z . Ç ü n k ü j , sadece beraberlik gösterir.

jiLU)

:

P U J İ - T

= M a ' t u f ve m a ' t u f u n aleyh arasındaki beraberliği gösterdiği gibi, sıra (tertib) ve araya zaman girmediğim (ta'kib) ifade etmektedir. Ö m e k : (_yjtijJ.U f'd'ı U ıJ=>-J = Sanık v e h e m e n arkasından avukat, içeri girdiler. Burada atıf harfi

olduğundan üç anlam çıkmaktadır.

a) H e m itham edilen hem de avukat gelme işinde ortaktırlar, b) Avukat, itham edilenden sonra gelmiş oluyor (s u-a bildiriyor), c) Avukat, itham edilenden hernen sonra gelmiş oluyor (araya uzun zaman girmiyor).

261

= Sıra ve gecikme ifade eder. Önjek: '(jLJLc ^

^ j ^ l

^^iLLİl

j2

= E b u b e k i r , sonra d a O s m a n ,

hilâfeti üstlendi. B u r a d a O s m a n ' m hilafeti üstlenmesi hem Ebubekir'den sonra

ve

hem

de

araya

uzun

zaman

girdikten

sonra

olduğu

anlaşılmaktadır. Çünkü; ^ h e m sıra h e m de gecikme bildirmektedir.

(viLiJI JÎ j j j ^ - . l l ) : JÎ

-1

= Seçenek veya şüphe ifade eder. Örnek: Lyic j î Vn

n j - ^ ^ l JÂ^ = M u h a m m e d yahut Ali, haberi götürdü."

Bu c ü m l e , s e ç e n e k bildirir. "Ya M u h a m m e d , ya da Ali h a b e r i götürdü." şeklindeki bir tercüme ise şüphe bildirir.

( C r ^ ^ l y l l ^ l ) •• }]

-o

= "Yoksa" a n l a m m d a olup iki şeyden birinin belirlenmesini istemeyi ifade eder. Ö m e k :

-

""k^j'!..! n yi duiî ^ L î = Sen uyuyor musun, yoksa uyanık mısm?

(vJjizudl ( >

,>ll)

: i

-A

= M a ' t u f u n , m a ' t u f u n aleyhin h ü k m ü n e u y m a y ı p olumsuz olduğunu ifade eder v e sadece olumlu cümlede kuUanüır.. Ö m e k : Lı'n (I i 'jş_ık_JI gj-kL = Karpuz olgunlaştı, ü z ü m değil. Burada, 4 j l r ı_âjUa n olan karpuz hakkında verilen h ü k ü m , olgunlaşmak, ı _ â j U ı » olan üzümün hükmü ise, ona göre olumsuz.

262

( d l j d l l ^ i U ) : AJ =

-V

M a ' t u f u n h ü k m ü n ü n , m a ' t u f u n aleyhin h ü k m ü n ü n aksi olduğunu

ifade eder. Sadece olumsuz cümlede kullanılır. V e "Fakat" arüamma gelir. Örnek: b

"ıjU Is-U

Lo = Ali, başarmadı fakat kardeşi, başardı.

(j^L^I ^ \

JJAJLLI) :

- A

= "Bilakis","fakat", "hayır" gibi anlamlara gelip, geçen h ü k ü m d e n y ü z ç e v i r m e ( v a z g e ç m e ) a n l a m ı n ı ifade e d e r v e h e m o l u m l u h e m d e olumsuz cümlede kuUandabüir. Olumlu c ü m l e d e veya emir cümlesinden sonra kullanıldığında ifade edilen ü k h ü k m ü kaldmr, yeni bir hükmü ifade eder. Ömek: I •• • - ^ J_j I n j 11M COJI j = Selim'i, gördüm, büakis Hasan'ı (gördüm). Burada ü k geçen h ü k ü m selimi görmektir. J j ile o h ü k ü m d e n vazgeçilerek hasan görülmüştür. E m i r cümlesinden sonra kuUanüışma örnek: jj^.n.

Jj

-1

O l u m s u z c ü m l e d e ise, ^

? j I - Ali kalksm, hayır Said kalksın! h ü k m ü n d e d i r . Y a n i bir önceki c ü m l e n i n

anlammı olumsuz yapar, önek: j J U . JJ

>•» ••• (»Lâ La = Said kalkmadı, büakis H a ü t kalktı.

J j l A . JJ JJ-» n. LUÛİJ V = Said d e ğ ü biakis H a l ü gitsin!

(<jLiU) : Jl^

-\

= " H a t t a , b ü e " anlamlarma gelir, gaye v e sonuç ifade eder. Ö m e k : dlliJI ^"-^ j J j J '

j - ^ = D ü ş m a n kaçtı, k o m u t a n l a r ı bile. B u r a d a

komutanlarm kaçması en son olacak bir şey olduğu için ^^JLa. kuUanılmıştır.

263

* İp Yukarıda geçtiği gibi atıf harfidir. Bazan, jJs nin sonuna meftuh bir \ZJ bitişebilir. İbn Malik Cernu kuleyi kullanırken şu ifadeden yararlamr: « Û i ^ jucL. J U i î d i l hem d e

lUi

J x i î iLuâl M B u beyitte h e m ^

edatları atıf için kuUanılmıştü.

* p -ilk harf fetha olursa- zarf olup uzak yer ifade etmek için

J L I A

anlamında kullanılır. Bazen sonuna yuvarlak bir l bitişebüir. Örnek:

(SOJOC

Jajj-i

J L I A

r^^î) ^ l - ^ M I

IS^SSL

J a ( ^ 1 ^ )

=

Orada, başarı için, bir çok şart vardır. B u misalde, ^ veya

J_JJJ:J

(_J1C

I 't nI •

.1 = Ali'yi v e Hasan'ı selamladık.

(_jlc U.1 j d J U . LLl L L J I j = Halid'in v e Ali'nin kardeşini gördük.

* M a ' m f u n aleyh, fule bitişik bir zamirse, kendisine atıf yapdabilmesi için önce - arada başka kelime yoksa- b u zamir munfasılı ile te'kid edilir. Ö m e k : ^ j i c j L î Üij

= Ben ve Ali, kalktüc.

Atıf çeşitleri: 3 - Atıf ikiye ayrılır: Atfu'n-Nasak ve Atfu'l-Beyân. a) Yukarıda geçen dokuz harfle yapdan atıflara j . . , 'ı 11 Lila-c denir. b) Matbuunu daha çok açdcIamak için getirilen atıflara J L - J I ^ s t-

264

denir. Atfu b e y a n l a r , marifelik v e n e k r e l i k b a k ı m m d a n m a t b u a uyarlar. D a h a ç o k isimlerle b e r a b e r b u l u n a n l a k a b ve k ü n y e l e r d e n sonra gelen isimler, atfu beyan olurlar.Ömek: ijâÂa. j ^ î e U . = Hafs'm babası Ömer, geldi. Bu misalde j j ^ , ^^aia, J J Î künyesinden sonra gelmiş ve onu açıklamaktadu:.

* Atfu beyan ile matbuıı arasında ^ 1 = yani, a n l a m ı n d a k i açdcIama edatı bulunabilir. Ö m e k : 'j^(J\

o-o-La. J J Î P U , = Hafs'ın babası yani Ömer, geldi.

* Atfu b e y a n l a r aynı z a m a n d a , bedeldirler. A n c a k h e r bedel atfu b e y a n d e ğ i l d i r . Ş a y e t atfu b e y a n ı , m a t b u u n u n y e r i n e g e ç i r m e k u y g u n d ü ş m ü y o r s a o t a k d i r d e bu atfu b e y a n , b e d e l değildir. Y e r i n e g e ç i r m e k m ü m k ü n olursa, aynı z a m a n d a bedeldir. Ö m e k : ^ L c a J U . 6 j _ i İ 4 j 1 1 = Babası Halit, alim idi. Burada, jJU.'i

t>jJ\ kelimesinin yerine geçirmek m ü m k ü n d ü r :

jJLc j J U . = Halit alim idi d e m e k m ü m k ü n d ü r . A n c a k , J^ıjLaJI (_jlc L = E y arslan A l i ! C ü m l e s i n d e ö j U ' ı jjjLJI

,_jic kelimesinin yerine geçirerek;

L

d e m e k m ü m k ü n değildir. Ç ü n k ü L ile J l , l a f z a i C e l â l ' d a n başka

hiçbir yerde y a n y a n a kullanılmazleu". Ayrıca, *^jLe. d j ^ î P U . = Kardeşin ali, geldi. Cümlesinde, m u h a t a b ı n Ali'den b a ş k a k a r d e ş i varsa, ^JLC kelimesi atfu b e y a n olur, yoksa bedel olur. =•= Atfu b e y a n da bir tâbidir. Atfu beyanın m a t b u u n d a n daha açdc v e daha m e ş h u r olması gerekir. Aksi takdirde bedel olur. Örnek

265

Ja.jJI İla» eU. = B u a d a m geldi, cümlesinde LWJJI, ismi işaretin bedelidir, atfu beyanı değildir. Çünkü ismi işaret, Jl ile marifelik k a z a n a n kelimeden daha açık ve daha belirgindir. * Atfu beyan bizzat m a k s u d değildir. M a k s u d olan onun matbuudur. Atfu beyan vasıtasıyla m a t b u u açıklığa kavuşturulur. O y s a bedel bizzat maksuddur.Mubdelu m i n h maksud değUdir.

c) T E ' K İ D ( l ^ t J I ) :

1-

Dinleyicinin

anlamalara

mahal

yanlış

anlayabileceği

bırakmayacak

şekilde

sözleri

yanlış

pekiştirmek

için

zikredilen bir tâbidir.

2- T e ' k i d iki çeşittir: a) Lafzî te'kid; İsmin, fiüin, harfin v e c ü m l e n i n tekrarı i l e y a p ü a n te'kiddir. Örnek: 'jjjjJI

j > l l f U. = Bakan geldi bakan. İsnıLn tekrarı.

4_JI ül. rı j j j - l l PLJ. = B a k a n geldi d e d i ğ i m i z d e ,

diıüeyici tereddüt edebilir. Bakanın temsücisi gelmiştir v e h m i n e kapılabüir. A m a ikinci kere ^ j j J I dediğimiz z a m a n artık dinleyicinin bakanın gelişi konusundaki tereddüdü giderümiş olur.

266

b) M a n e v î t e ' k i d ; b i l , ^11
(| ' ı j c l ve y i u i J Î şeklini almıştu-.

267

(j-â-. ve ûi-c kelimelerinin başına L_) harfi de gelebilir.

="=637011

jJ) j

Ö m e k ; (• ,

= B a ş k a n m kendisi, geldi.

kelimeleri, c e m i ' ifade ettiklerinden te'kid ettikleri

kelimeler de c e m i ' yani bütünlük ifade eden bir kelime olmalıdır.Ömek: «ÜJI

I(;K

JLJ^

'(JULJI

= Bütün insanlar, Allah'ın kullarıdır.

DA.1 J ı _ . h p u 7 j o-% (JJ ol 1,1 il = Bütün müslümanlar, bir tek kalptirler.' p d Tl n Lc u_JiLLJI j lA-^. = Talebelerin umumisi (tamamı), geldiler. Bu e s a s a göre şöyle d e m e m i z g r a m e r a ç ı s ı n d a n caiz o l m a z : pLa. ^^^ ~ ilkbahar yere yeşil bir hülle

giydirdi. Burada, , _ ^ j V Î , birinci mefulu bih,

ikinci mefulu bihtir. Bu iki

kelimenin aslı, mübteda ü e haber değildir.

3 - M e f u l u bih şu üç ş e y d e n biri olur: • a) M u ' r a b bir isim olur. Yukarıdaki örneklerde olduğu gibi. b) Mebni bir isim olabüir. (Muttasü veya munfasü zamir, ismi işaret, ismi mevsul...) Ö m e k :

j = Seni gördüm.

d , muttasü mebni bir zamirdir mahallen mansub mefulu bihtir. « j-ıaJı d LI »= Ancak sana ibadet ederiz. Burada, d L I , munfasıl mebrii bir zamirdir. MahaUen mansub mefulu bihtir. ı_j-tiUI İ l i

n-şll ^ 7 . = Herkes, bu oyuncuyu destekliyor

Bu cümlede, 114, ismi işaret, m e b n i , mahallen m a n s u b

ve mefulu

bihtir. c) Müevvel masdar olabüir. Ö m e k : Ujjj^

ı>«^f (jl ı.i->ı^ll oJ^I = Gazeteler güvenliğin zorurüuluğunu

te'kid ettüer. Burada, (jjj^

(j-^Vl "^'l cümlesi, masdarı m ü e v v e l olarak mefulu

bihtir.

4- B a z e n m e f u l u bihin failinden ö n c e g e l m e s i

caizdir.

Örnek: '^iLâJI (J-LLII (_f^-j = Pamuğu topluyor işçi. 284

Bu cümlede, â J k L l I , M u k a d d e m mefulu bih olup, fetha ile mansubtur. Meful burada ö n e g e ç m e s e d e olur. Ancak, mefulu bih, munfasıl z a m i r olursa ö n e geçmesi zorunludur. Ö m e k : 1 ~ı• .1 'ı d L I j J ı»'ı d L I ))= A n c a k sana ibadet eder v e a n c a k

«

s e n d e n y a r d ı m dileriz. B u r a d a d L I m u n f a s ı l z a m i r o l d u ğ u n d a n ö n e geçmesi zorunludur.

5-

Cümleden

hazfedildiği

anlaşıldığı

takdirde,

fiilin

hazfedilip mefulu bihin tek başına kalması caizdir. Ö m e k : l İ L c diyerek c e v a p v e r m e k g i b i .

Kimle karşüaştın? Sorusuna;

Cevabın t a m a m ı şöyledir: ULc ^Lıl ıLâ = Aliyle karşüaştım. Çok kuUanüan bazı ifadelerden de fiil hazfedilir. Ö m e k : Ua-j-o j "vLai = H o ş geldin. B u n u n takdiri şöyledir: f

-*

t.

4 1 ••. ..iLrj") j

^

t

'

\

i L A ) ^ZJ~fi\.

Fiil hazfedümiştir.

6- Asıl o l a n m e f u l u bihin fiil v e failden s o n r a

gelmesidir.

A n c a k bazen m a s d a r v e y a ismi fail d e fiil gibi a m e l edip meful aldığmdan burüardan sonra d a mefulu bih gelebüir. Örnek: JLuhVI 11 jJi = Ihmtüi terketmek. Burada JI-i-ûV I, masdar olan ll^p keümesinin mefulu bibidir, ıill .As j l L i J I L l = Faziletine teşekkür edenim (fazüetihe teşekkür ederim). Burada, d I * A i kelimesi j l L i J I ismi faüinin mefulu bihidir.

4) M E F U L U M U T L A K ( j L L i l 1-

Mefulu

mutlak,

sayısını

bildiren

veya

fiilin

çeşidini

Jj*ÜI): manasını

gösteren

285

pekiştiren,

v e fiille

aynı

ya da kökten

olan,

m a n s u b bir m a s d a r d ı r . Örnelc: \o k

l"k T-V

= Dersi bir ezberledim k i !

Burada, U ü a , kelimesi, fiilin manasını te'kid eden (pekiştiren) bir mefulu

m u t l a k o l u p , fetha ile m a n s u b t u r v e fiil ile a y n ı k ö k t e n bir

masdardır. Masdarlar da isimdir. oLjjJa IÎ

Ö:iL3

-^l = İlme saygından dolayı seni

sevdim.

Burada sevmenin faili, mütekellimdir yani Lil dir. S a y g ı n m faili ise muhatabtır yani

c j ^ I dir. Fiüle m a s d a r arasında fail birliği o l m a d ı ğ m h d a n

mefulu leh mansup olmamıştır. e) Masdarla fiil arasındaki zaman v e fail birliği, aynı z a m a n d a fiilin m e y d a n a gelişinin nedenini teşkil etmelidir. Yani " N i ç i n " sorusuna cevap olmalıdır. Ö m e k : ^ 11JI ,_j_a 5_ı-c j c j A ş . = i l m e rağbet için geldim. Burada, "Niçin geldin" sorusuna

jJjJI ^

5_uc

ifadesi

cevap

olduğu için mefulu leh mansup olmuştur. Şayet bu soruya cevap veremeyecek k o n u m d a ise mefulu leh olmaz, cümle içinde ne olması gerekiyorsa o olur.

6) M E F U L U M A A H

1^

Mefulu

maah,

( Ou»

J J J L İ İ I) :

beraberlik

ifade

edebilmek

maksadıyla

a n l a m ı n d a k i j d a n s o n r a gelen m a n s u b bir isimdir. Ö r n e k : J j j J I ,5 o j j - u = Nil ile b e r a b e r y ü r ü d ü m . Buradaki j m a i y y e t yani

b e r a b e r l i k g ö s t e r e n bir harftir.

Jj'ıl

I

maahtır.

290

i s e , fetha ile m a n s u b ,

mefulu

j ..r-ıUılj' n.l = Kuşların ötüşüyle beraber uyandım.

jj_JJI

Burada yine j beraberlik ifade eden ^ a n l a m ı n d a d ı r . A J ^ J L I kelimesi fetha ile m a n s u b mefulu maahtır.

2- M e f u l u m a a h ı n m a n s u b o l m a s ı n ı n bazı ş a r t l a r ı a)

Mefulu

maah

kurulabilmelidir.Şayet

fazla

olmalıdır,

yani

vardır.

onsuz

j dan sonraki k e l i m e c ü m l e n i n

cümle

esaslarındansa

mefulu m a a h olarak m a n s u p olamaz, örnek: J j K j " j j ^ , 1 . d J İ İ İ . I = Said ve Halil katddüar. H a l i l k e l i m e s i b u r a d a , Saide atfedilmesi g e r e k t i ğ i n d e n

cümlenin

temel öğesidir. Bu nedenle mefulu m a a h olarak mansup olmaz. b) K e n d i s i n d e n ö n c e bir c ü m l e geçmiş olmalıdır. Şayet k e n d i n d e n önce müfred bir kelime geçmişse, makabline m a ' t u f olur. Örnek: OLıi. j

PC5J-0I J l = her kişi ve durumu.

B u r a d a J l , m ü b t e d a , P ^ ^ J ^ I , muzafun ü e y h , «LiLij, J l ü z e r i n e ma'tuftur. H a b e r vucuben gizüdir oda j j L i j i i î l dir.

N o t : Maiyyet j 'ı ile, atıf harfi olan j 'ı karıştırmamak lazımdır. Atıf harfi

olan j , k e n d i s i n d e n

önceki ve sonraki kelimelerin

hükmünün

kendilerine nisbeti k o n u s u n d a ortak olduklarını gösterir. A n c a k beraberlik ifade e d e n j , bu ortaklığı ifade etmez, sadece beraberlik ifade eder. Fiilin ifade ettiği manada ortaklık büdirmez. Örnek: (jı.ı^ j

j n ~. n J-LATİ. = M u h a m i n c d ve H a s a n geldiler. B u r a d a k i

j

atıf harfidir. H e m Muharrimed'in h e m de H a s a n ' m gelme k o n u s u n d a ortak olduklarını yani her ikisinin de geldiğini ifade eder. Ancak, j

'-~ -

p . .ftM.II . - j j j ^ = M u h a m m e d güneşin batışı j l e beraber geldi. Görüldüğü

291

gibi b u r a d a s a d e c e M u h a m m e d ile g ü n e ş i n b a t ı ş m m beraberliği

ifade

e d i l m e k t e , yoksa M u h a m m e d i l e g ü n e ş i n batışı g e h n e k o n u s u n d a ortak değiller. Çünkü g ü n e ş m batışı gehnez.

*** 7) M E F U L U F İ H

J j ^ O

1- M e f u l u fih, fiilin i ş l e n d i ğ i z a m a n ı v e y a m e k â n ı mansub

bildiren

isimdir.

Mefulu fih, " N e z a m a n " v e y a " N e r e d e ? " sorularına c e v a p olan kelimedir. Fiilin n e z a m a n işlendiğini gösteren mefulu fihe, z a m a n zarfi denir. Nerede işlendiğini gösteren mefulu fihe de, m e k â n zarfi denir. Ö m e k :

SlJ

'6>ILLJ i C J J J L J J

= Uçak geceleyin yolculuğa çıktı.

B u r a d a , i L J z a m a n zarfi ölüp, fetha ile m a n s u b t u r . Ç ü n k ü , fiilin işlendiği zamanı ifade etmektedir. " - > _ ) > 5 - 3 J - Ş

Jİ _ Jj_a bunların a n l a m l a n sırayla şöyledir: Ön, geri,

arka, sağ, sol, kuzey, g ü n e y , d o ğ u , batı, üst, y a k ı n ı n d a , alt, arasında, katında,

yanında, nezdinde,

e doğru, civarında, etrafında, aşağısında,

niU, fersah, kilometre. 4 - Z a m a n ve m e k â n z a r f l a n şu k ı s ı m l a r a

ayrılırlar:

a) Mutasarrıf . (Bazen zarf olarak bazan zarf olmayarak kullanılan) zarflar. B u n l a r d a n bazıları şunlardır: _ _ (y^ji.ijli-ii

j I

^ ' ı . ı . _ j j IM _ ^ j

ı •

,h

_ | » j j _ 5_cLuj

_ ^c_ujjjl _ J-i-a - < k ->l _ Sc. - J - J - J d ^ - c 1111 n _ ^ I 11 ^

_ U ..Ij - . _ ı j ^ _ J j - i -

- JLali - j L ^

Bu zarflar, zarf olarak

kullandabiürler, dolayısıyla da mefulu fih olmaları itibariyle m a n s u b olurlar' Bunlar zarf o l m a d a n da kuUanüabilirler, o takdirde cümle içindeki yerine göre irab olur. Ö m e k : = Herhangi bir hayat bakî olarak takdir edilmiş

çeşittir.

a ) M ü f r e d isim (ismi zahir) o l u r .

296

- H a l olan müfred isim, normalde nekre ve vasıf bildiren bir kelimedir. Y a n i m ü ş t a k (türetilmiş) bir isim olur.( = K o m u t a n resmi elbisesiyle ücen geldi.

Buradla hal yine şibhi cümledir.

c) İ s i m v e y a fiil c ü m l e s i o l u r .

297

Örnek:

5 . L l ••• ^ j . . >ı.7. I l j . ^ . U s .-• ,••! = Güneş yükselirken uyandım. Burada, LaJaLu

[j • •

M j c ü m l e s i , isim cümlesi o l u p , m a h a l l e n

m a n s u b haldir. I j J Ü a J I jLcu = Çocuk ağlayarak yürüdü. Burada, ^_^


= Bu şahitlik, b a ş k a s m m hakkıyla

ilgilidir. B u r a d a I muzafun ileyh olduğu için mecrurdur.

10) M Ü N A D A ((^JLU.1) :

1- M ü n a d a ; b i r n i d a e d a t ı n d a n s o n r a gelen

isimdir.

Nida edatlarının en tanınanları şunlardır: '

L : H e r türlü nida (seslenme) için kuUamlır. I : Yakına seislenmek içindir . tj\ - Lj-A - Lj) : U z a ğ a seslenmek içindir.

2- M ü n a d a

iki çeşittir:

( M a n s u b ve M e b n i ) .

a) M ü n a d a , muzaf, şibhi muzaf v e kasdedilmeyen bir nekre (nekre-i gayri m a k s u d e ) olursa, m ü n a d a M a n s u b olur. Bu d u m m d a m ü n a d a gizli bir fiille m a n s u b kabul edilir. O da J J , J Î = Çağırıyomm, fiilidir. Örnek: «ÜJI 'ojjı L = E y Abdullah! B u r a d a , J_LC m ü n a d a ve muzaf mansubtur.

303

bir k e l i m e o l d u ğ u n d a n fetha ile

iLu=. LaJLU L = Ey dağa çdcan! Burada, LsJ LU, m ü n a d a , fetha ile m a n s u b , çünkü şibhi muzaftır ve k e n d i s i n d e n s o n r a k i k e l i m e ile anlamı t a m a m l a n m a k t a d ı r . Bu y ö n ü y l e muzafa benzemektedir. XL i U . j Ll = Ey (herhangi bir) adam, elimi tut! i U . j münada, fetha ile mansubtur. Çünkü; kasdedilmeyen, (nlu orta her hangi bir adama) seslenilmektedir. b) M ü n a d a , özel isim, yada k a s d e d i l e n bir n e k r e ise, r e f

alameti

almak üzere m e b n i olur. Örnek: L =Ey A ü ! Burada ^jLe. özel isim, münada ve d a m m e üzere mebnidir. LJ = E y satıcı! j-!ILJ, kasdedilen bir nekre olup, d a m m e üzere mebnidir. (j LJaJjj,

L = Ey iki polis!

Burada, ü L j i a j j i , kasdedilen nekre ve elif üzerine mebnidir. Ç ü n k ü . tesniyedir. ı j j j j L â L = Ey gücü yetenler! ( j j j j L â kasdedilen bir nekre,

j üzerine mebnidir. Çünkü c e m ' i

m ü z e k k e r salimdir.

Not: a) Kasdedilen ve kasdedilmeyen nekreyi şöyle anlayabiliriz: Y a r d ı m isteyen bir insan düşünelim. E ğ e r önünde duran a d a m a seslenerek yardım işiyorsa, ^_s-ili-i1 J ş . j LJ = Hey adam beni kurtar! diyorsa bu adaın(J:ş. j LJ ), k a s d e d i l e n nekredir. E ğ e r ö n ü n d e h e r h a n g i biri y o k s a , v e kendini duyabilecek herhangi bir a d a m a sesleniyorsa; ^_y:>ji:ıl

304

LJ = H e y adam

(kim var o r a d a ) beni kurtar! D i y o r s a , çağırılan bu a d a m ( i U . j

L),

kasdedilmeyen nekredir. b) E ğ e r , m ü n a d a özel isim ya da k a s d e d i l e n n e k r e , m ü f r e d

bir

isimse, bu isim d a m m e üzerine m e b n i olur ve tenvin de almaz. Ç ü n k ü mebni isim, tenvin almaz,

j n

» L . ^ I c Li denir. Ancak

L velj

"j_a-=^denmez.

3 - M ü n a d a J l takısını alan bir i s i m s e , iki d u r u m d a n uygulamak,

birini

mümkündür.

a) N i d a harfinden sonra e r k e k l e r için, Ljlî, b a y a n l a r için l j " j1 kelimeleri m ü n a d a olarak getirilir, bunlardan sonra gelecek olan v e J l takısını alan isim, sıfat olmak üzere merfu' olur. Ö m e k : 'ı U l j l \ L ^ l L = E y vatandaşlar! Bu c ü m l e d e , L , nida harfidir, [j], mebnidir.

Çünkü

kasdedilen

m ü n a d a d ı r ve d a m m e ü z e r i n e

n e k r e d i r . LA, zaidedir.

(jjJjaljJLI,

kelimesinin sıfatı olduğu için j ile m e r f u ' d u r . Ç ü n k ü c e m ' i m ü z e k k e r salimdir. b) N i d a harfinden sonra u y g u n bir ismi işaret getirüir v e bu ismi işaret, m ü n a d a olur, J l takısı alan isim, sıfat olmak üzere m e r f u ' olur. Ömek: S L L L İ I 6J_a

L = Ey genç kız!

L , nida harfi, Aİa, m ü n a d a , m e b n i v e mahaUen merfu'dur. sLiİJI kelimesi 6 1 A kelimesinin sıfatı, d a m m e ile merfu'dur. Bu kuraldan «uLi I lafzı hariç tutulmuştur. D o ğ r a d a n , d J I L denir. Genellikle AUah'a seslenirken « ^ 4 ! ! I» denir. Şeddeli m i m nida harfi yerine getirilir.

305

4 - B a z e n n i d a harfi h a z f e d i l e b i l i r .

Örnek.

J _ A İ İ X6.=JÛ = M u h a m m e d

( j j •' L-IjX\ ,_jJ1İJUUJ ^ « i

, ,1 ^ 6

^

gel!,

= Vatandaşlar!

i J1_UU = Bayanlar, baylar!

j  'I • M

LpjJI

İJGİ

L l j j ) ) = Rabbimiz! bize

dünya ve ahirette iyilik ver! Bütün bu misallerin b a ş m d a

5-

Münada,

mütekellim

u

L harfi var demektir.

mütekellim

(j

sınm hazfedilmesi

sına

muzaf

olduğu

v e y e r i n e bir k e s r e n i n

zaman konması

mümkündür. Ö m e k : j j

L = Arkadaş ım!,

Burada, j j j j - a kelimesi m ü n a d a ve mütekellim (_g sına muzaf olmuş ve m ü t e k e l l i m

(j

sı h a z f e d i l m i ş ,

hazfedildiğine

işaret olması

k e l i m e n i n son harfine bir k e s r e k o n m u ş t u r . M ü t e k e l l i m ^ dönüşmesi de caizdir. ^_^^jj.n L yerine IL^ju^ 10.1.f

L demek mümkündür.

j IJ şeklindedir.

* M ü t e k e l l i m ^j sına m u z a f olan m ü n a d a L_.Î v e y a lalafuuz edilebilir; veya

6-

öLiLl Nida

s m ı n elife

j V J ~ Rabbim beni ilimce artır, (ilmimi artır.).

Cümlenin takdiri; Laic j^-i J J

OJİOI

için

TJ-ol LJ
dan j»-l=Li L gibi. B u r a d a t e r b i m s o n u c u l d ü ş ü n c e , geri k a l a n k ı s ı m o l a n kelimesi marife m ü n a d a olduğu için d a m m e üzere m e b n i olur. b) T e r b i m d e n sonraki ismin son harfine, o "harfin, terbime u ğ r a m a d a n önceki harekesi verilir. Ö m e k : 308

lİJaLâ L >

l i ) TEMYİZ

Oj_.n-.ll) :

1-

kendisinden

Temyiz,

kasdedildiğini

dan

fJaLâ L

önceki

gibi,

belirsiz

a ç ı k l a y a n , m a n s u b ve n e k r e bir

kelimeden

ne

isimdir.

bir ifade ile, temyiz; kendisinden önceki kelimeyi

(Başka

belirsizlikten kurtarmak için jj-o anlammı kapsayan nekre bir isimdir.) Örnek: \jLfi^ jlj's

kilo şeker satm aldım.

c j - I J " I .7.1 = Bir

Şayet j J L I deyip durursak, dinleyici bir küo aldığunızı bilir ama bu bir kilonun ne olduğunu bilemez. Çünkü k ü o kelimesi belirsiz (mübhem) bir kelime olup her şey için kuUandabüir. mi, şeker nü? Bu

IjlLu

Acaba

bir küo pamuk mu, pirinç

dediğimiz takdirde bu belirsizlik ortadan kalkımş olur.

cümle aym zamanda

j l j l c j - I J " .»I sekimde

"açıklayıcı (j-«>"

anlamını da taşımaktadır. j İ j l kelimesine ^Iı^'(açıklanan), l^jSİJcelimesine

de^j-ıl:

(açıklama) denir. 2- M ü m e y y e z a) M e l f u z _Melfuz

iki

çeşittir:

(zikredilen)

mümeyyez.

mümeyyez, ağırlık, hacim, alan ve sayı belirten isimdir.

Ömek: fi

fi

'

fi

'

' o

'

LıJbJ La-âjj c j ^ J ~ I .7.1 = Bir

birimi ve melfuz mümeyyez,

Ljbj

dirhem altın satm aldım. temyizdir.

geldiği gibi, şu iki şekilde de gelebilir:

309

IİLAJ

v_i-ftj ^

J^-AJJ

ağırlık

kelimesi, bu şekilde Lj-AJJ

tlUl L L i V I L._>li = Baba bir bardak süt içti. Burada ^j^,

hacim bildiren bir isim olup, meli'uz m ü m e y y e z , LuJ,

temyizdir. Yine, temyiz üç şeküde ifade edilebilir:

Lı_J L ^ . . . ı jj-J (j-û L ^ . . . .

o<J J^•••

La J I j-ı-Jı (jJ = Bir karış yerim var. Burada, j » k e l i m e s i , alan büdiren bir isim olup, melfuz m ü m e y y e z , l l b j l kelimesi ise, temyizdir. Şöyle ifade edilebilir:

^ j l (j_ij j_ı_iİ ^

llajl j_ıjİ ^ y

^

<x.Lu

fi

j>û

j

.

y

j_ı_j,

^

fi

v ^ j - l e = Bir gün yirmi dört saattan

oluşur. Burada, ^ j r„ e j /«-JJI sayi ifade eden isim olup, melfuz mümeyyez, " ' * 4_cLu İse temyizdir. Burada, t e m y i z , ağırlık, h a c i m v e alan bildiren m ü m e y y e z l e r i n temyizi gibi üç şekilde gelmeyip sadece, LcLu şeklinde m ü f r e d v e m a n s u b olarak g e l m e k t e d i r .

(Aşağıda

sayıların

temyizinden

bahsedeceğiz)

b) M e l h u z ( z i k r e d i l m e y e n )

mümeyyez.

M e l h u z m ü m e y y e z l e r i n temyizi, ya m ü b t e d a d a n , y a failden, ya da mefulu bihten dönüşmüş olur. Örnek: îj-ıi

ı_JLUI j-o

'L,«JJİÎ =

Öğretmeli

deneyim

açısından

öğrenciden fazladır. Burada

lj-ui.

kelimesi, temyiz olup mübtedadan

Ç ü n k ü c ü m l e n i n aslı şöyledir: v_JLkJI îj_U. (j_o

dönüşmüştür.

jjujjil

ÂJ-Oİ

Burada 5 j_U. mübtedadır. 11M Â 'I J ~. O oLta = M u h a m m e d , nefs b a k ı m ı n d a n iyi oldu. lluîl, fetha ile m a n s u b temyiz olup, failden dönüşmüştür. Çünkü cünilenin aslı

310

şöyledir:

-

« oj-â-j c ^ U a . Burada (jn.L'ı faildir. Ulü

Burada,

aJI

6jlJ

= Allah onu ilim bakmnmdan arttırsm!

kelimesi t e m y i z ölüp mefulden d ö n ü ş m ü ş t ü r . Ç ü n k ü

lllc

cümlenin aslı şöyledir:

Vnlr

<JJI

j l j .

Burada, «L-alc mefuldur.

3 - T e m y i z v e irabı ile ilgili o l a r a k ş u n l a r

söylenebilir:

a) M e l h u z m ü m e y y e z i n t e m y i z i d a i m a m a n s u b olur. Y u k a r ı d a k i örneklerde olduğu gibi. b) Melfuz m ü m e y y e z i n temyizi ise, m ü m e y y e z , a ğ ı r h k , h a c i m v e alan bildiren isim olduğu takdirde, m a n s u b olur. A n c a k temyizin izafet yahut jj_a harfi ceri ü e mecrur ohnası da caizdir. Ö m e k : -

e)

Sayıların

#

•

»

#

temyizi

S a y ı l a r d a n s o n r a g e l e n n e k r e i s i m e sayıların t e m y i z i d e n i r

ve

aşağıda görüleceği gibi ya m e c m r , ya da m a n s u b olur.

* 3 İle 1 0 s a y ı l a r ı ve a r a l a r ı n d a k i s a y ı l a r m t e m y i z i ,

cem'i

, ve m e c m r olur. Ö m e k : ( 6jİ a - » j j j " ' : J U j ) J L . J LLJJI O J Î J = D ö r t erkek

gördüm,

J U . J kelimesi, kesre ü e m e c m r temyizdir.

*

11

ile

99

ve

aralarındaki

sayıların

temyizi, müfred

ve

m a n s u b olur. Ö m e k : LJUa oji>:juj

Ü i ü

Jj-aill , j i

= Smıfta otuz ü ç talebe vardır. Burada,

L J Ua, fetha ile m a n s u b temyizdir.

311

* 1 0 0 ile 1 0 0 0 s a y ı l a r ı n ı n

ve h e r b i r i n i n ,

tesniyelerinin,

cem'ilerinin v e katlarmın temyizi, müfred v e izafede mecrur olur. Ö m e k :

İjLi


JirJI j .^-^ = M e r a s i m e , dört yüz genç geldi.

Burada ^ Li kelimesi, kesre ü e m e c m r temyizdir v e müfreddir. J a . j üiLo p U . = Y ü z erkek geldi, l] j_ol LlİLa O M U . = İkiyüz k a d m geldi, ^iU, OL!ILJ PU. = Yüzlerce çocuk geldUer, j L j ._iJ I pLv = B i n a d a m geldi, fi l] jj»l UJI c j l U . = İldbin k a d m geldi, fi ^ i U ^İ] <Js:>Üi pU. = Üçbin çocuk geldi. 4- D ö r t çeşit sayı" v a r d ı r : a) M ü f r e d sayılar, bunlar: 1-10 v e aralarındaki s a y ü a r ü e 1 0 0 v e 1 0 0 0 sayüarıdu". b) M ü r e k k e b sayılar, bunlar: 11-19 v e aralarındaki sayüardır. c) M a ' t u f

ve m a ' t u f a l e y h s a y ı l a r , b u n l a r :

2 1 . .29,31.. .39,

91...99 gibi aralarma atıf harfi girebüen sayılardır. d) U k u d sayılar, bunlar: 20,30,40...90 gibi 20'den b a ş l a m a k ü z e r e büyüyen oıüu sayüardu".

5- M u ' r a b v e m e b n i l i k a ç ı s ı n d a n

sayılar:

M ü r e k k e b sayüar hariç bütün sayüar, m u ' r a b d ı r . Y a n i c ü n ü e içindeki yerine göre, m e r f u ' , m a n s u b v e m e c m r olurlar. M ü r e k k e b s a y ü a r d a n 12 sayısı hariç, h e r üci taraf, fetha üzere m e b n i olur. Ç ü n k ü 12 sayısınm ü k k ı s m m m irabı tesniyenin irabı gibidir. Y a n i r e f hali elif, n a s b v e cer hali ise (j iledir. İkinci k ı s m m irabı ise, yine f ^ h a ürerine m e b n i olur.

312

ömek: >_>'ıl <j-jjî o f j-S =Dört kitab okudum. fi •

"

B u r a d a İ A - J J I , fetha ile m a n s u b , mefulu bihtir. • •"j = Oku yaydan fırlattım. Burada ayrdış için. t>c harfi,

JLJ, (_j±c,^iUI,

a n l a m l a r m d a kuUandır.(bkz.Cami'ud-

Duru.si'l-Arabiyye, 3/166-202)

1 ] ,_jic : ...Üzerine, üstünde... pjtü'ı ...iU : ( j l t = Üst, üzeri anlamı için kullandır, Ö m e k : • •"_jI"U anlamlarma gelmektedir. ^ L J I

...üe, de, da... .,^.M

= M u h a m m e d , arslan gibidir.

Bu harf,te'kid de büdirir, ancak o z a m a n irab b a k ı m ı n d a n zaide kabul

329

U. : Ancak, hariç anlamlarma gelirler. Bunlar h e m istisna Ğdati, h e m de harfi cer olabilmektedirler. Ö m e k : ^ j J İ ( L i U o U İ I Ijluj

jjAa. = D ü öğretmenleri geldüer.

B u r a d a , ilk c ü m l e d e k i ÛJ-^j-^

k e l i m e s i n d e c e m ' i m ü z e k k e r ^j'u

bulunduğu halde, İkinci cümlede izafetten dolayı bu j j harfi düşürülmüştür, ikinci c ü m l e d e , j ^ j j ^ k e l i m e s i n i n s o n u n d a k i j , z a m i r o l m a y ı p r e f alameti olduğundan dolayı kelimenin sonuna elif (I) y a z d m a z .

3 - M u z a f u n ileyh («t-Jj

UJLA^) :

a) Muzafun üeyh, ya zamir olur ya da açdc bir isim olur.

b) M u z a f u n ileyh zahir (açık) bir isim olursa, genellikle marife v e d a i m a m e c r u r olur. B a z e n de n e k r e gelebilir. O takdirde m u z a f a tahsis kazandıru". Ö m e k :

CJIJÎ = Mühendislerin şehrinde ikamet ettim.

Çjj . . . j ' ı ' / l l 4_LJ j _ û y y

y

Burada,

» y.

y

IM.!'to

11 kelimesi muzafun ileyhtir. ^ ü e m e c m r d u r , çünkü

c e m ' i müzekker salkndir. o y o

l\lj'\, ( j \ = b e n i m dışımda j j l j j = ikiel

> (_^l-i_ı = ü d e ü m

Sonu (j üe bitene ömek: (_j_a LJII = avukat Cry-jj-» = öğretmeıder

> ^

= avukatım

>

= öğretmerderim

GAYRI M U N S A R I F L A R ( ^ j ^ r < > a

1- Asıl olan her m ü f r e d i s m i n

.^^^1):

ve kırık çoğulun

mecrur olmasıdır. Tıpkı, b a ş l a r ı n d a tarif e d a t ı Jl

k e s r e ile

bulunmadığı

zaman tenvin almaları g e r e k t i ğ i gibi. Ö r n e k : (J La.jJ I) Ja.J-l I

C J nl... = A d a m l a r a selâm verdim.

Ja.j veya J U . j burada kesre d e mecrurdur. A s d olan da budur. Ja.j (JLa.j)eLa. = A d a m geldi. Burada, JLaj veya Ja.j kelimelerinin b a ş m d a Jl b u l u n m a m a k t a d ı r . Bu nedenle tenvin almaktadır.

2- Ancak yukarıdaki k u r a l a aykırı o l a r a k , bazı isimler v a r k i bunlar, başmda Jl bulunmadığı v e muzaf olmadığı z a m a n n e tenvin alırlar ne de kesre ile m e c m r olurlar. K e s re yerine fetha ile m e c r u r olurlar. İşte bu isimlere, gayrı munsarıf d e n i r .

338

3 - G a y r ı munsarıf, y a özel isim ( ' a l e m )

olur, y a , sıfat olur,

ya d a i s i m olur.

a) Ö z e l isim ş u y e r l e r d e gayrı m u n s a r ı f o l u r :

aa)

Müennes

olduğu

zaman.(İster

sonunda

müenneslik

bulunsun, ister b u l u n m a s m ) Örnek: t s ' f o' f ' ' t . (Jr^ı aj - JİOJLJ- ı_ı \\j

Bunlar

gayrı

munsarıftır.

t i ' , ' i^' _ jLa_uj_ 4_ıjLa_a _ Çünkü

h e m özel

5'si

i' 4_aJaU

isim,

hem de

müennestirler. Şayet m ü e n n e s özel isim, ü ç harfli olup orta harfi sakin olursa, gayrı munsarıf olması v e olmaması caiz olur. _ j-c j _ j - < ^ - J-LA gibi.

ab) A ' c e m i olursa (yani A r a p ç a d ı ş ı n d a b i r dilde özel i s i m s e ) . Ömek: ,

,

f

, ,_f

,

j>_o'

,

.-

fY

f

, »

Şayet, a ' c e m i olan özel isim, üç harfli olup, orta harfi sakin ise, gayrı munsarıf olmaz kesre v e tenvin alır. ^Ls _ J» j J _ ^ j j gibi.

ac) Terkibi mezci olursa (Birleşik isim). Ö m e k : ^ .

a '

o

' ' 9

9

< e '.

'

9

9

'

*

'

9

9 >

9

'

' '

'

/ '

9

f

. j j İ L j j ı ( j L j ^ i . u-jn'ıjf (^jli - Oj-aJ-ıAa,_ d j j j j j J ı . IJ;I« .1 - Jj^ m JJ-J -.y

-

y

ad) Sonunda j j l bulunanlar.. Örnek: .(jLafi- û ' - ' - i ^ - ıjl

(jL—^- ü'jj-«

339

y

ae) Fiil vezninde olursa. Ö m e k : t _ . _ > İ f - o j ^ j - SAJSJİ

af) J Â J kalıbmda olursa. (Udul) Ö m e k : •U ^ -

j-â - O^J

-

b) Sıfat şu y e r l e r d e g a y r ı m u n s a r ı f o l u r :

ba) j j i û j vezninde gelip müeımesi, j^is-â kalıbmda olursa. Ö m e k : .JJLLIİİ- û i ^ j ^ -

Û Q ^ -

Û'',>^- ü i ^ = ^

bb) J A J I kalıbmda olursa. Ö m e k :

bc) l ' d e n lO'a k a d a r sayıların J I A İ v e Jtl.n

kalıbında

gelmesi.

(Üleştirme sayıları) örnek: 'ı

bd)

*.

'

'

'

' ( ' '

1'''

' l *

kelimesinin çoğulu olan j A İ kelimesi.

*** c) İ s i m l e r ş u y e r l e r d e g a y r ı m u n s a r ı f

ca) kalıbında ^ I

J j J L l İ . J ^ l j J i J-Lcila _ l u i i - ' -

olmaktadır.

J ^ û î

_ J c l î î . J-^Liî

olan isimler. Bu k a l ı p l a r d a gelen çoğullara; ^ j V ' ı »

?i j . ^

denir. Ö m e k : xj_ıiLl = şiirler, marşlar, JoiaLil = en faziletliler, J ^ L ü u j = kitapçıklar, mektuplar,

^ j - j l ' i l = okullar,

j t - p û l o = anahtarlar, ^ j l j ^ = caddeler, ^ j ^ U ^ l = serçeler.

340

cb) (İster özel isim, ister sıfat isterse, isim olsun) alameti olan elifi maksure

müenneslik

veya elifi m e m d u d e ile bitenler. Bu k e l i m e n i n

müfred ya da c e m ' i olması farketmez. Elifi maksure'ye ö m e k : ^ j i l u = bddırcm, (^jV^ nl ••• =Selma, (jj^^

= fısdtı, (_^.7.°lı r = susuz, ^ ^ 1 ^ 4 = aç.

= hatıra, ^^\i~>. = hamüis,

= müjde.

Elifi memdude'ye ömek: e \'Ji>j = Zehra,

e 1 ^ 1 ^ = yeşil, ? I j L u L = kırmızı,

= güzel, p l j -. ./-.= çöl, P L S J J ^ I = arkadaşlar.

Not: -Şayet kelimenin sonu müenneslik için olmayan bir elifi m a k s u r e ile bitiyorsa, o zaman bu kelime munsarıf olur yani tenvin alır. Gayrı munsarıf olmaz. Ö m e k : ^Jll = bir genç, \JiLi = bir oyun sahası, ^Jt°^^°,,!n = bir çağu-dan Bu kelimelerin sonundaki elifi maksureler, müenneslik için değildir.

-Yine eüfi m e m d u d e ile biten bir kelimenin sonundaki elif, kelimenin aslından ise, veya ^J ve j dan d ö n ü ş m ü ş s e , gayrı munsarıf olmaz. Örnek: FIJJLJI y

= başlamak, PI.T.'ıl = kurmak

y

y

•

Bu iki kelimedeki elif kelhnenin asli harfidir. cL-j = bina. Bu kelimedeki ehf, ^J den dönüşmedir. pLolu = gök. Bu kelimedeki elif ise, j dan dönüşmedir. Bu nedenle bu kelimeler, gayrı munsarıf değildirler.

341

4-

Gayrı

munsanriar,

J l 'takılı v e izafet h a l i n d e

t e n v i n v e kesre a l m a z . F e t h a ile m e c r u r olur. (

LJULIQ

değilse,

Örnek:

) ^jJI ( O j U L ) ,_.-ıLI •

;li uılı

Gaib Gaibe

•;>ûLi

L^lll

-

Jlll

Muhatab 1 n

' IM

\

«JLİ

.s \t \

j

)) = A n c a k sana ibadet eder v e ancak

d L I

senden y a r d u n dileriz. Burada, d L I munfasıl zamir, fetha üzere m e b n i olup, mahallen m a n s u b mefulu bihtir.

b] Muttasıl Zamirler ( L L ^ i

. ,A1I)

Muttasd zamirler üç kısma ayrdır;

a) M e r f u '

Muttasıl

Zamirler,

Bunlar, daima ya tam, ya da nakıs bir fiile bitişirler. Merfu'

muttasıl zamirler

a a ) Fail olan y\

ı>iiujj_

şunlardır:

harfi. Örnek:

ıııjj_

I n"ı

IIIJJ_

i M j j _

.-j

1

. - . ..ij

\ deki

harfi.

a b ) F a d olan L . Luioijj

= Ders çalıştık. Buradaki

L

gibi.

ac) Tesniye elifi. , L u j j l

_

^jLujsii

_ ^jLaijjj _

1' . ı r j j -

L u j j

kelimelerindeki

(I)

gibi.

a d ) Çoğul j 'ı. Ij-ı^jjl - û j - L ^ j ^ -

ae) M u h a t a b a

Ij-ı-ujj

kelimelerindeki

j

gibi.

sı. kelimelerindeki (j gibi.

j _ ^ j j l _

af) Müenneslik (j'u. deki

gibi.

Merfu' muttasd zamirler tam fiile bitiştikleri takdirde, mebni oldukları için mahallen merfu' fad olurlar. Nakıs bir fiile bitiştiklerinde ise, mahallen ineıfu' nakıs fiilin ismi olurlaı. Örnek: •

350

»

o l j j = Gazeteleri olcudum. 'Burada, o

muttasıl merfu'

zamir olup, d a m m e üzerine mebni ve mahallen merfu', faildir. j \ j j11. j "

"

•

( j l J I Lâ II = İki tren yürüyor. Burada I, mahallen y

merfu'

y

faildir. ^

a

"

"

(jr>-^.'t

f

y

"

c j L J L k J I = Kız öğrenciler başardılar. Bunrada (j, mahallen y

merfu' faildir. 5_oi J-IJİ. - ' •< = Siz ümmetlerin en hayırlısısınız. Burada

mahallen

merfu', (jl^'nin ismidir. b) M a n s u b

Muttasıl

Zamirler,

Bunlar, ya bir fiile, ya da (jl ve kardeşlerinden birine bitişirler. Mansub

muttasıl zamirler

b a ) Mütekellim

şunlardır:

si:

j^Lâ, haber, m ü b t e d a ü e haberi, mahaUen m a n s u b haberidir v e J-A yi a ç ü d a m a k t a d ı r . Aksi takdirde jJıLS kelimesi mansub olurdu. Barize ömek:

^L5

= Ş ü p h e s i z Ali ayaktadır. B u

c ü m l e d e , 1 , şan zamiri olup 'jjl'nin ismidir,

mübteda,

haberdir.

M ü b t e d a ü e haber mahaUen merfu' haberdir. B u isim cümlesi, 6 yu tefsir etmektedir. * Muttasıl zamir, ya 'jj I ve kardeşlerine bitişir ki, o ZAIMAN isim. olur. Ya da t_j>LLll J L x i ) ' a bitişir ki, o zaman birinci meful olur. Ö m e k : j »">.•• o jJaJ.1 O'ı•> h = Y a ğ m u m n devam ettiğini sandım. Burada

& zamiri

ujjiLlI

JLSLİİ'

tan sonra gelmiş ve birinci meful

357

durumundadır,

fi

>

j-LlI, mübteda,

j «' • ı. n haberdir. M ü b t e d a h a b e r d e n

"

^

oluşan isim cümlesi mahallen mansub ikinci meful olmakatdır. - M u n f a s d ş a n z a m i r i , genellikle m ü b t e d a olur. Örnek: 0p

5_L^ ^

c ı ı~jj3ll

= Başaranlar mükafatlandırıldı. Burada, (jjJJI,

ismi mevsul, fetha üzerine mebni, mahaUen merfu', naibi faüdir. I j -> •;>'ı fiü, 1

j , faü, cümle ismi mevsulun sılasıdır. X e . L l _ ü U - j y

y y

JJ...'

^

y

süratlidir. B u r a d a ,

5 J L J 1 U J ( ' ' J , ( = Yanımızdan geçen araba

,J1\\ ^

y

ismi mevsul, sükun üzerine mebni, mahallen

m a n s u b 'IJ^ nin isminin bedeüdü-. ' J J J O I ^ fiü ve faü, mevsulun süasıdır. 4- M e v s u l u n sılası ş u n l a r d a n biri o l u r : a) F i ü cümlesi olur. (Yukarıdaki ömeklerde olduğu gibi.) b) İsim cünüesi olur. Ö m e k : ^ L S j l a l jJa j j j jJI joAa. = Arkadaşım olanlar, geldüer. Burada, '^L5iuaî isim cümlesi v e mevsulun süasıdır. c) Zarf olur. Örnek; liLoLa]

î ^ ^ j i l l (_yJI jJiJiî = Ö n ü n d e k i levhaya bak! liLaLal zarf

ve sıladır. d) C a r m e c m r olur. Ö m e k ; y

y

-

iijüaJI

y

y

y

Ç

,

^JÛ^\

f

ç

y

y

,zjk\n~ J I ı ı fU. = M ü k a f a t l a n d ı r d ı ğ ı m k i ş d e r g e l d d e r . Zarf ya da car mecrur olan sdalarda vucuben hiı fid takdir eddir o da "jiJLujl fiilidir. Meselâ; 4i_ıaİJI ^

_

şart

e y

"

Q "

y

i y

y

_ I n 'ı j I _ (JJİ - (jLJI _

isimleri

mebnidirler.

*

y

o

y

- La _ jj-a

Bu

nedenle

cümle

içindeki yerine göre, mahalen merfu',veya m a n s u b veyahut mecrur olurlar. Örnek: j •r.°-> j ^ j j j [j_a = K i m ekerse, biçer. ^

şart i s m i , sükun üzere

mebni, mahallen merfu', mübtedadır. (Şart isimlerine, fiili muzarinin c e z m i konusunda tekrar döneceğiz.)

5) İ S M İ İ S T İ F H A M (|»L4İ2^V(

1- İ s m i

istifham,

bir

şeyi

^1)

sormak

için

kullanılan

mebni

isimlerdir. Bunlara soru edatları da denir.

2- İ s t i f h a m i s i m l e r i . (j\

- C_LJ£ -

şunlardır:

- Chf' - LS-^

- La - tİH»

3 - ( ^ 1 h a r i ç , ismi i s t i f h a m l a r , m e b n i d i r l e r . Bu n e d e n l e c ü m l e

367

i ç i n d e k i yerine göre ya maiıallen m e r f u ' , ya m a h a l l e n m a n s u b , ya da, mahallen mecrur olurlar. İsmi istifhamlar, cümlenin b a ş m d a olurlar, ancak kendilerinden önce harfi cer gelebilir. Örnek: S LiLJ I Crj-JLİLl I Lu=^î ^

= E n çok sevdiğin sanatçı kimdir?

sLıLllil (lA CJ1J"I°.7,I 1 ^ = Bu kitabı kaça aldın? İleride soru uslubü konusunda ismi istifhamları tekrar ele alacağız.

6) M Ü R E K K E P S A Y I L A R

JİI

JI^CVI) :

1- M ü r e k k e p s a y d a r ı n ( l l - 1 9 ) , (12 sayısının ilk k ı s m ı hariç), her iki k ı s m ı da fetha üzerine mebnidir.

(Sayıların temyizi v e irabı konusuna bakınız).

2- Bu sayılar, -fetha üzerine m e b n i olmakla beraber- c ü m l e içindeki d u r u m a göre irab alırlar. Ö m e k : L J U a j . T ı r oa.) P U . = O n b i r talcabc geldi. Burada,

^^.1 fetha

üzerine mebni, mahallen merfu' faildir. LJUa temyiz, fetha ile mansubtur.

7) B A Z I M E B N İ

ZARFLAR

VE

ZARFLARDAN

OLUŞAN TERKİPLER 1- E s a s olan bütün zarfların m u ' r a b olmasıdır. A n c a k b a z ı zarflar, mebnidirler.

(Zarf konusu mansup isim konusunda geçti.)

Mebni zarflar

şunlardır:

. ^ - ( j j i - Ijl _ J I - jjVl _ (jii-ol _ t ö j i ^ Ö m e k ; fi

"

L J U .

y

f

C J J I ^ LIUJI^

f

o

o.

f a y

MI-s

= Oturduğun yerde oturdum. Burada, ö j - ^

y

"

zarfı mekan, d a m m e üzerine mebni, mahallen m a n s u b mefulu fihtir. 2- Zarflardan oluşan terkipler d e mebnidirler. Ö m e k :

368

j L p J-jJ = gece-gündüz, Oi-^

= ara ara.

Not: « j l » zarfı g e ç m i ş z a m a n a delâlet eder, s ü k u n üzere m e b n i olur v e cümleye muzaf olur. Ö m e k : -^'n {»U j l ı'h'T-^. = M u h a m m e d kalktığmda sana geldim.

C ü m l e y e m u z a f o l m a d ı ğ ı z a m a n tenvin alır ve çoğu k e z z a m a n bildiren ^ J J < C J Î j < C r ^ gibi bir kelime ile kuUamhr.Ömek: J T NJ J

ı

' • «j 1

^

ıı ı

8) İ S İ M F İ İ L L E R (JLı-âVl P L ^ I )

1- İ s i m fiiller, fiil taşımayan

mebni

m a n a s ı n d a k u l l a n ı l a n , f a k a t fiil

alâmeti

isimlerdir.

2- İ s i m fiiller, z a m a n b a k ı m ı n d a n ü ç e a y r ı l ı r l a r : a) M a z i manası veren isim fiiller. E n önemlileri şunlardır:, ( j j L j )

OI4JJ>=Uzaklaştı. ( j ^ ^ l )

(^^)

Lı^>AJI=

llli=Ayrüdı,

Süratlendi.

b) Muzari manası veren isim fiiller. En önemlileri şunlardır: (j\

I A~d) L a l = öff!

(jJkjJll) b'\ = acı çekiyomm, âh!

(i—ı >'»-ıl) (JJ = hayret e d i y ö m m , Vaay!

(,_^â^j) JA^=yeter .

c) E m i r manası veren isim fiiller. E n önendileri şunlardır: (j j ) jLI) ( ^ î )

=Arttu-!

(L^JLUUI)

=Çabuk ol! = Haydi gel!

369

Oi-«î =Kabul et!

(,zk°,J) (jl)

< 1 Û = Sus! J U = Al!

(j'jJI)

Kabullen!

Y u k a r ı d a geçen isim fiiller yatımda, t a m ve sülasi fiilden « J L x İ » kalıbında y a p d a n isim fiiller de vardır.Ömek: ( j i ^ l ) j l j l = Sakın!

^ ü u = Müdafaa et!

(°^^n°ı..l)

^Uİ.

= Duy!

3-

İsim

fiiller,

mebni

isimler

olup,

müfred,

tesniye

ve

c e m ' i için bir tek şekli v a r d ı r . Ö r n e k : L ^ î S i L ^ I ı^glji

JUjJI

l^]

ûillfiJI

= E y adam n a m a z a gel! = E y adamlar n a m a z a geliniz!

Şayet m u h a t a p d zamirine bitişecek olursa, müfred, tesniye v e c e m ' i sigalarmda bu zamir uygun şekil alır. Örnek: ül I •••(•ıj L c j j - b d U = işte sana uygun bir konu! t

X

f

fi

t

a

-

a f -

- ^ _ ı ^ L l j Lcjaiıj_a j»^Lft = işte size uygun bir konu!

4- İsim fiiller temsil ettikleri fiiller gibi fail veya meful alırlar. Ö m e k : J J V I CJLJJJİ

^U'ıll

= Başarı k o n u s u n d a emel (arzu) uzaklaştı.

T ü r k ç e d e , "Heyhat başarı ü m i d i k a l m a d ı " şeklinde ifade edilebilir. B u r a d a o L ^ ^ j b m a z i m a n a s ı veren bir isim olup, fetha üzerine m e b n i d i r . J-aVi, d a m m e ü e merfu' o l u j f l m faüidir. 5iL.aJ I ( j l c ^jja. = Haydin namaza! Burada,

, emir manası veren bir isim fiü olup fetha üzerine m e b n i ,

faü m ü s t e t ü olan o J ı î d ü . SilLaJ I ,_yic car m e c m r d u r . J_UJVI

jlâa.

= Arslandan sakm! Burada,

xıajVl

i s i m fiüin

mefulu

bibidir. iaiâ

(jjJljjJ

d i J =

i k i lira harcadım, yeter. B u r a d a L s a ^ a < j »

370

'in L J si, atıf harfidir. LJk muzari manası veren bir isim

m l a m ı n d a d ı r Lll

fiildir. Sülcun üzerine mebnidir. Faih müstetirdir ve jjn dir. MEBNİ İSİMLE İLGİLİ GENEL

1- M e b n i

isimlerin sonu

DEĞERLENDİRMELER:

değişmez.

Bunlar ya sülcun, ya fetha, ya d a m m e , ya da kesre üzere mebni olur. M e b n i isimler c ü m l e içindeki d u r u m u n a göre mahalli irab alırlar. R e f d u r u m u n d a ise, mahallen merfu', nasb d u r u m u n d a ise mahallen m a n s u b , cer durumunda ise mahaUen mecrur olurlar. Ö m e k : JLj.jJI

fiİj-A

j_LAa.

= Şu erkekler geldiler. Burada, ismi işaret kesre

üzere mebni ve mahaUen merfu' faüdir. JU.jJI

« o - ı î j = Şu e r k e k l e r i g ö r d ü m . B u r a d a , m a h a l l e n

pVjJt»

mansub mefulu bihtin JU.jJI

P V J ^

= Şu erkeklere uğradım. Burada, m a h a l l e n

mecmrdur.

2- M e b n i i s i m l e r , t e n v i n

almazlar.

İster aslî veya arızî mebni olsun fark etmez. Meselâ ama

jj»_=_a

denmez,

-u-j

denmez.

L

t

i

j

4

t

<j U \ j

jIaJI

^

Ja.j

'

denir, a m a

denir, a m a j l j J I

V

*

i

jjuj j

371

L denir, ^

i

\

\\

U

denmez.

^

372

IKINCI BOLUM MEBNİ VE MU'RAB FİİL ( ^ l ^ ^ l j

J^iJI)

PLLJJI

* Fiil, beUi bir zamanda bir işin yapüdığmı gösteren kelimedir. Fiil, çekimi ve zamanı itibariyle; Mazi, Muzari ve E m i r olmak üzere üçe ayrUır. Nahiv kuralları açısından fiil, M e b n i ve M u ' r a b olmak üzere üciye ayrılu'. * M e b n i fiil, cümle içindeki k o n u m u n a göre sonu değişnieyen fiildir^ Meselâ, LAI^ fiüi bir mazi fiüdk. Cümlenin içindeki k o n u m u ne olursa olsun son h a r a k e s i d e ğ i ş m e m e k t e d i r . İster 5 J L u j

^J[x. ._ .~.< = Ali bir m e k t u p

yazdı diyelim, ister, <J llu j ,_jJİ _•"•< L» = Ali bir mektup yazmadı diyelim, fiüin sonu hep meftuhtur. Değişmemektedir.

* M u ' r a b fiilse, c ü m l e içindeki k o n u m u n a göre sonu değişebilen fiüdir. Meselâ;

ı_Rı j I = Razı ol! l i c I = Affet! j . j l = At!

JLL:i = Gel!

375

= Şükret!

Not: Emir füli, sonu illetli harfle bitiyorsa, ület harfinin hazfı üzerine mebni olur. A n c a k fiilin sonu sahih olup, sondan bir önceki harf ületli ise, jllllul

,

^Ûa'l . jLu)

gibi. O zaman, bu fiüin emri, sükun üzere m e b n i

olur.Örnek ^

= Ol!

Yürü!

°j_l=.i

= İtaat et!

,,.1 = Yararlan

Sonundan bir önceki ület harfinin hazfımn sebebi ise, iki sakinin yan yana gelmesini önlemek içindir. M e s e l â ^LLÎ fiilinin aslı; emirde,

^_ıJai

ş e k l i n d e d i r . ^ ve ^ üci sakin harf, yan yana gelince illet harfi hazfedüir. v e j J a î haline dönüşür. Te'kid (j'u bitiştiğinde üci sakinin y a n yana g e l m e s i söz k o n u s u olmadığından ^ hazfedümemektedir.

^ j M denir.

3 . MUZARİ FİİLİ VE MEBNİLİĞİ

(Ö^LLJJ

^JLAII

JAİJİ)

Muzari fiüinde asü olan m u ' r a b olmasıdır. Ancak muzari füline, c e m ' i müennes veya te'kid Û'U bitiştiğinde mebni olur. M u z a r i fiili iki ş e y ü z e r i n e m e b n i

a) S ü k u n

olur:

üzerine.

Sonuna c e m ' i müennes (j'u bitiştiğinde. Ö m e k : ( j j ^ ^ ı j

b)

Fetha

"y^ = Onlar şükrederler.

üzerine.

Sonuna d o ğ m d a n te'kid (j'u bitiştiğinde. Ö m e k : "(jj^n.jl

= Mutlaka şükrediyor.

Şayet d o ğ m d a n değilde araya (tesniye elifi ve çoğul j ' ı , m u h a t a b a (j sı, c e m ' i m ü e n n e s (j'u gibi) bir şey girerse, tesniye, c e m ' i v e m u h a t a b a s i g a l a r m d a m u ' r a b , c e m ' i m ü e n n e s s i g a s m d a ise, s ü k u n üzerine m e b n i 376

olur. Örnek: ^ L k J I ( j l j l a l u V = Siz iki erkek zalirne asla yardım etmeyiniz! jJLLÜl ( j j

^LkJI

ınTı

V = Zalime asla yardun etmeyiniz!

"ûj^-r-»''"

V = S e n ( b a y a n ) z a l i m e asla y a r d ı m e t m e ! Bu

misallerde görüldüğü gibi fiili muzari mu'rabtır ^ U i J I İjLi j

•r.Tı

V = Siz iki bayanlar, zalüne asla yardım etmeyiniz!

B u r a d a , m u z a r i fiüinin s o n u n a c e m ' i m ü e n n e s n u n u bitiştiğinden sükûn üzerine mebnidir. Bu

^ ile tekid (j'u arasına aralarmı ayırmak için

bir de elif gelmiştir.

Not: T e ' k i d (pekiştirme) jj'u daha sonra açıklanacak bazı şartlarla emir veya muzari fiülerinin sonuna bitişen ^ dur.

T e ' k i d (j'u iki ç e ş i t t i r : 1] Sakü (j ; Şeddeli ve meftuh olur. Örnek: ^ ' • < ' I = M u ü a k a yazarsın tjİLİ^I = Mutlaka yaz! 2 ] Hafif (j ; Sakin olur. Ö m e k : ^ ı"'s"ıl = Mutlaka yazarsın j j ' ; ~ < l = Mutlaka yaz!

a)

M u z a r i fiili k a s e m e c e v a p

olduğu

ve başında, kasem

J'ı

bulunduğu zaman te'kid jj'u ü e pekiştirilmesi gerekir. Ö m e k : ([j_o[^V J İ )

tj-oj^V - d J l j = VaUahi başarüıya mutlaka ikram

edeceğim.

377

b) Muzari fiili, talep bildirdiği zaman te'kid' (j'u ile pekiştirilmesi caiz olur. (Talep, emir, nehiy ve istiflıamı kapsar.) Örnek: ^jjjliJI

I

j j 9< 'ı j

JI

(jjjjLİJI

•

y

(ji-İjJ

y

= Gücü yetenler infak etsinler!

y

'

B u r a d a m u z a r i fiili emiri gaib bildirmektedir. Bu n e d e n l e s o n u n a te'kid (j'u gelebilir de gelmeyebilir de. J ^

^^iûli V J I

iej-Qİ ^da^ V = Deneyinceye kadar k i m s e y i

övme! Burada da nehiy bildiriyor. Yine aynı durum söz konusudur. Ç^ljülilû

^

(İjİiljiiî) o ^ i ^ j i

S(^ljJİ

IİA

^Jj^

jJljJil

=Bu

görüşe katılıyor m u s u n ? Burada muzari füli istifham (soru) bildirmektedir. Dolayısıyla tekid (j'nu ile pekiştirilmesi ya da pekiştirilmemesi caizdir . c) Yukarıdaki durumların dışında muzari fiili pekiştirilmez. Ö m e k : ^Lu-a

ı j ı . n .7.

II

3J.7.'I

= Her sabah güneş doğar.

d) Emir fiili talep bildirdiğüıden te'kid jj'u ile pekiştirilmesi caizdir. Örnek: • (tj< j

Ulji)

l i L j J I j OJ-J-UÎ J ı

d-ıoJIj ^ 1

= A n n e n e , b a b a n a itaat

et! B u r a d a e m i r fiilinin h e m te'kid y 'u aldığını h e m de a l m a d ı ğ ı n ı görmekteyiz.

e) Mazi fiili te'kid ^j'u ile te'kid edilmez.

n- MU'RAB FİİLLER

(JLLİVI

( >

V-H^')

M u ' r a b fiil, c e m ' i m ü e n n e s ve doğrudan te'kid jj'u ile bitşmeyeıı muzari fıüleridir. M u ' r a b m u z a r i fiil, üç k ı s m a

ayrılmaktadır:

Merfu' , Mansub ve Meczum. 378

1 .

1-

MUZARİ FİİLİNİN REF' İ . ( ^ J L A İ I

Muzari

fiili,

başında

nasb

ve

J-İJ)

cezm edici

edatlar

b u l u n m a d ı ğ ı z a m a n m e r f u ' olur.

2- M u z a r i fiilinin r e f

a)

Damme

•ı_ı"*%"ı

alameti şunlardır:

(_)

-

Lı'ij

j-ü-

Lrt n j •A-> j j J = M u h a m m e d gelmedi, j .

j

muzari fiüdir. Sükun ü e m e c z u m d u r .

X] IJL: Muzarinin başına gelir, g e ç m i ş t e n k o n u ş m a anına k a d a r o l u m s u z yapar, cezmeder, manasını maziye çevirir. Örnek: Ijjiijjl LLj jLjLûVI !iii>a >L. - İmtihan vakti geldi,halâ çalışmadmız. jjuj j i i fiiü, jj'nun hazfı ü e meczumdur.

Muzari malum, meçhul, gaib, gaibe, ve mütekeUim sigalarmm b a s m a gelir ve talep büdirir. Ömek: «üLa

JLLI

ı_iikLa

J i J - ı J = M a l sahibi m a h n d a n infak etsin!

384

Burada,

J-â-İJ fiili,

sükun ü e meczumdur.

Muzarinin başına gelir ve nehiy bildirir. Ö m e k :

Lâ J J A J L I L" y = İyiliği unuüna! Burada,

(j,. Ti fiüi ület harfinin hazfı

ü e meczumdur.

b) İ k i fiili c e z m e d e n e d a t l a r ^1

_ LİJİ_ I

n tj->-,jJI-

LIAJI.

şunlardır:

(jj|_ jül.

Lifa. L_

(jj _ L jl. (JI

.

B u edatlara, c e z m edici şart edatları denir. B u n l a r iki m u z a r i fiüi c e z m ederler; birincisine: fi'lu'ş-şart, İkincisine: cevabü'ş-şart denmektedir. '(jlve

Lajl

hariç, bütün bu e d a ü a r isimdirler. °(jl ise harftir. ^ 1 hariç,

b ü t ü n bu edatlar m e b n i d i r l e r . ^ ! m u ' r a b t ı r . Şimdi bu edatları tek tek ele alabiHriz:

\ ] °(jl = Eğer, şayet, isen... °(jl eğer, ş a y e t a n l a m ı n d a k u l l a n ı l a n , c e v a b ı şarta b a ğ l a y a n v e cezmedici şart edatı olarak irab olan bir harftir. Ö m e k : »

J

ILI" (jİ = E ğ e r çalışırsan başarırsın. B u r a d a (jl c e z m e d i c i

şart harfi olup sükun üzere mebndir. Ij^^ faili: gizli z a m i r cj-i) dir.

fi'lu'ş-şart, sükun ile m e c z u m ,

^7. 'ı' ise, cevabu',ş-şart,

sükun üe meczum.

F a ü i : gizli zamir olan ciuiî dir.

Y][jL = kim? AkıUüar için kuUanüır. Y a mahallen merfu' m ü b t e d a , ya da-mahallen m a n s u p mefulu bih olur. Örnek:

385

« j . r . - > j ^ j > j (>> )) = K i m ekerse biçer. Burada

: cezm edici şart

ismi, sükun üzerine m e b n i , mahallen merfu' mübtedadır. '^Jj-^ : fi'lu'ş-şart sükun ile m e c z u m , faüi gizli zamir olan j j s d i r . F i ü v e failden oluşan cümle, m a h a l l e n merfu' haberdir. gizü zamir olan

r-l]

cevabü'ş-şart, s ü k u n ü e m e c z u m , faili:

dir.

j

ıl = N e ,

her ne?

Bu ücisi d e akdsızlar için kuUanüır. Y a mahaUen merfu' mübteda, ya da m a h a l l e n m a n s u b mefulu b i h olurlar. U : n e , L. g.jLuialI

I

L J I j_aLU_J

i.

flj'.nl I UZJLJ

^

y y .

= Yaz geldiği z a m a n

y

insanlar, yazlüclara giderler.

S-K-\-\.

] LJLL^ -

- L ^ î . ';yj\ = N e r e d e ?

N e r e d e anlamında m e k a n için kuUanüırlar. MahaUen m a n s u b , fi'lu'şşart için mefulu fih olurlar.(Zarfı mekan) Ö m e k :

386

« LJJİI f ^ j ü J

I j ^ j ^ I n'iji »= N e r e d e olursanız olun ö l ü m sizi

bulur. ( N i s a 4 / 7 8 ) . o

-

0

.

0

v_ı-ft JÎ

J3 ^ 1 = Nereye gidersen giderim.

^ ^ ] k â j < = Nasıl? Nasil anlamında, mahallen m a n s u b hal olur. Ö m e k : djLiL^

( ^ L l l f j-ttiÜl I nVj
gibi.

2 ] İsme bitişen müenneslik CLJ si. Bu harf yuvarlak yazdır Ö m e k : LLJ I _ < n I a. o gibi.

4)

uJ>i-uj

ü ^ ^ l = Sin ve Sevfe harfleri:

* ı_yj harfi muzari fiilin başına gelir ve yakm gelecek bildirir. Örnek: I

d

j j J L ı - u

= Yarın seni ziyaret edeceğim.

397

* ı_âj_uı harfi ise, fetha üzere mebrü ölüp, o da muzari fiüin

basma

gelir ancak biraz daha uzak gelecek ifade eder. Ö m e k : j  l dı'jjj]

ı _ â = İki ay sonra seni ziyaret edeceğim.

5) P U J İ = F a h a r f i : L J harfi: a) A t ı f h a r f i

olur:

B u takdirde, tertib (sıra) ve takip (peşi sıra) bildirir. Fiilin ya da ismin basma gelebilir. Örnek:

Vaj-â

jli

î i i U J I L - J j Ş = E b u Bekir halifeliği üstlendi. O n u n

;ıeşi sıra Ö m e r ü s ü e n d i . b) N a s b h a r f i (fai sebebiye) o l u r . M u z a r i fiüin başına gelir ve onu nasb eder. Bu L J , m a k a b l i n i n , ..labadine sebep olduğunu gösterdiği içm a d m a fai sebebiye d e n m i ş t ü . B u ? dan önce bir talep (emir, nehiy)

veya nefi (olumsuzluk) edatı bulunur.

Oınek: f f'' fi fi fi fi Ijjj'i' i I s j Idj I j - i j ^ = Başarmanız için tek el(vücut) olunuz! (Talep) j»jJiLâ (_ylluJI

(_j-â dlj ••^'t

La = G a y r e t t e n k ı s m a d ı m ki p i ş m a n

olayım. (Olumsuzluk)

c) Ş a r t ı n c e v a b ı n d a i h t i d a h a r f i

olur.

İleride değineceğimiz gibi bazı yerlerde şartın cevabında m e c b u r e n ı_s bulunur. Ö m e k : C r ^ u (J.ı Jİ t ^jjjıJI

(>a = Sırrı ifşa eden emin değüdir.

398

6) vjKJI = K e f

harfi:

Kef, y a zamir olur ya da harf.

1- Z a m i r olan k e f e "kâfü'l-hitâb" denir. B u d : a) Y a fiile bitişir. Bu takdirde mahallen m a n s u b mefulu bih olur, b) Ya da isme bitişir. Bu takdirde de, mahallen mecrur muzafun ileyh olur. Ö m e k : dü_jL3 = Seninle karşdaştı, dULlİj = Seninle karşdaşıyor. (Mefulu bih) uilİLlS lift = bu, senin kitabmdır. (Muzafun ileyh)

2- H a r f o l a n kef, a) Y a harfi çerdir. Bu takdirde teşbih bildirir. Ö m e k : iioıVlS CJJII = Sen arslan gibisin

b) Ya d a zaid hitab harfidir. B u da şuralarda olur: 1] İşaret isimlerinde; d-U j l _ .ıl I ' _ d J j gibi. 2] Munfasıl m a n s u b zamirlerde. d L I gibi. 3] Bazı isim füUerde. d o j j j _ I ı b j j gibi.

7) '^.iUI = L a m : L a m ( J ), dört şekilde kullanılmaktadır:

a) Harfi c e r o l u r . B u takdirde 1] Y a meksur olur milkiyet ve ta'lil bildirir. Ö m e k :

«

jV I ^ y

•

Lo j »

y

y

CL.

I j İ M i 11 ^j_â La

fi

«LLIL (j_ j . ^ = Yazıyorlar. C e m ' i , müzekker, gaib. 0 ^ - ^ = Yazıyorlar. C e m ' i , m ü e n n e s , gaibe. b) T e s n i y e ^ sı (^ j ıi~ II

.L).

T e s n i y e ^ si, tesniye ismin nasb ve cer işaretidir. Kendisi sakin ve kendisinden önceki harf ise, meftuh olur. Ö m e k : ,jj_uı_,x« COJÎ jj-aj

c) C e m ' i (_g sı

= İki öğretmeni gördüm,

j

CZJJJ-S

= Ikı Öğretmene uğradım.

•'Lf) •

C e m ' i (j sı, C e m ' i m ü z e k k e r salimin nasb ve cer işaretidir. Kendisi sakin, kendisinden önceki harf ise, meksur olur. Ö m e k ÜTULU J J İ I '

= Öğretmenleri gördüm.

tTiJİ j

'i

fi

j

J-l-L'

^

..

^

j

^

•

= Öğretmenlere uğradım.

406

d) N i s b e t ^ s ı

(,_M.,Mı

PL).

N i s b e t yası; m e n s u b i y e t gösteren, şeddeli ve m a k a b l i (bir ö n c e k i harfi) m e k s u r olan yadır. Ö m e k : = Mısırlı, ^_glJ^= Kufeli, jl, =Tiirk, " ' i -' i ^_jjL-o LA. = üniversiteli, (J-AJ-C = ilmî 11) V = L a h a r f i : i harfi, hem ismin h e m de fiilin başına geür. 1- Fiilin b a ş ı n a gelen )l, ya nefi ya da nehiy için kullanılır. a ) Nefi i

sı,

N o r m a l d e muzari fiilin başına gelir ve kendisinden sonra gelen fiilin irabına tesir etmez. Örnek: PLLIİJİ

b) N e h i y

- •^'••j

11

V • •

= Kışın ü z ü m olgunlaşmaz.

V sı,

Bu, a y m z a m a n d a c e z m e d e n bir harftir. Muzari. fiüinin b a s m a gelir. Kendisinden sonra gelen füli cezmeder ve nehiy büdirir. Ö m e k : «j_5jlSİu ^ ü l j iilLaJI I

»

V

= Sarhoşken n a m a z a

yaklaşmayın! 2- İ s m i n b a ş ı n a gelen i ise; dört şekilde k u l l a n d ı r ; a) Atıf h a r f i , (•

^j^)

.

M a ' t u f ü e m a ' m f u n aleyh arasına g ü e r ve ma'tufu olumsuz yapar. .7.11 V ^nlli

Lıj.^r^ = Buğdayı biçtüc arpayı değil. Arpa

ma'tuftur. b) C i n s i n i n e f y e d e n

V,

B u n a j l nin k a r d e ş i d e denir. M ü b t e d a ü e haberin b a ş ı n a gelir ve ismrtıi nasb haberini r e f eder.

407

Ancak bunu yapabibnesi (yani,

Lj gibi amel

etmesi) için, isminin

nekre v e doğrudan kendisine bitişik olması v e haberini ismin cinsinden o l u m s u z etmesi lazımdır. Örnek: «

_uıl i nKII = Kelimc, ya isim, ya fiil, ya da harftir. (Taksim için) JI Js.

j j U l J Ü = Ali ya da M u h a m m e d haberi götürdü.(Şek

411

için) * Lol harfi, J\ gibi ya tahyir, ya taksim, ya da şek ifade eder. Ö m e k ; LİJ JaJ LİJ ^ 1 Ll LJUl = Kelime, ya isimdir, ya fiildir, ya da harftir. (Taksim için)

14) °J\ = Ey

harfi

^ 1 h e m isim h e m de harf olarak kullanılır. A n c a k , isim olarak • kullanılması daha yaygmdır. 1- İsim olan Bu J^i hem akıllılar, h e m de akılsızlar için kuUamlır. ^ î , h e m şeddeU, hem de m u ' r a b olur. Yani cümle içindeki yerine göre irab alır. Müennes için kullanıldığında müenneslik & sini de alması caizdir.

beş k ı s m a ayrılır: a) ^

veya U a n l a m ı n d a m e v s u l i s i m olur.

Bu takdirde sıla cümlesine ihtiyacı olur. (Daha önce m e v s u l isim bahsinde ömek:

geçti.)

(djut

(JS\

| >

,_^\ı;>/j:



^ jK.r.-, i = M a h m u d a teşekkür etme, ancak Aliye

teşekkür et! Burada

nehiyden

sonra

gelmiş

ve k e n d i s i n d e n

sonraki,

kendisinden öncekinin h ü k m ü n e zıttır. *

• ûi

" i " k a r d e ş l e r i n d e n d i r . B u da istidrak bildirir. Y a n i

414

m a b a ' d i n i n m a k a b l i n i n h ü k m ü n e muhalif olduğunu gösterir. Ancak ^jSJ harfi, m ü b t e d a ile haberinin basma gelerek, mübtedayı nasbedip kendisine isim, haberini r e f eder kendisine haber yapar. Ö m e k : j j •< «I«â-. j ü

>_)l~ _ j j i .rı't

j « "ı 1 1 6JJI.1

,_JJ-C

5 JOİJA

^JLA-O J A J

.4_AJLİ 4

ı'ın'ı 5_aiLt

c) Efal-1 h a m s e d e n s e , ( l j V ı ' s j j J gibi) şöyle denir: ÖJJA.]

(J_a j j j J I ı_aj.λ.

4

ı ı / ı "ı

j»jl gibi); şöyle.denir: <Jjdl i _ â j ^ ıLJİa. J

j j j l JjLİ

c)JEfaİ-i hamsedense, ( L p i j l , Ij-a j l , (_yjjjl gibi) şöyle denir: '.

'

'

j

fi

6. M e r f u ' i s m i n irabı, a).Normal merfu' bir ismin irabmda, şöyle denir:

b) S o n u elifle bitiyorsa, yani: malcsur i s i m s e ( ^ d ^ J I gibi), ş ö y l e : denir: JAJJLU fejAÎ-a ^ " - ^ 4-»-iJ ^ ^ L t j ^ j . i j - 0 J - c L â

c) S o n u n d a ^ varsa, yani nakıs isimse

427

\ gibi), şöyle denir:

. d ) Esma-i h a m s e veya c e m ' i müzeklcer salim v e tabilerindense,(6j_,l ÜJ) " I - " " . ü j ^ i -

gibi) Şöyle denir: j - » ^ -üV Jİ Luı^l P L ^ V I ı >

jljJI

<jLJj

LsiUj J İ

îjia^ Jİ j J U

e) Tesniye veya o n a tabi bir şey ise (^1 nl..ı U, i l £ gibi), şöyle denir:

j^j^

JI)

LiJîf I < j ı i j ' < - « i U j ^ j i j - o

JLİU

j^u

f) İshn mebni ise ( ^ a J , L i L ^ , LI.ı_ı-^ gibi) şöyle denir: (j^l

d ^ ^ ^ j

J x J I jcliJI

JI) ü j ^ l t > u r ^ • • • I J" J n J I J-cU

7. M a n s u b i s m i n

irabı

a) N o r m a l y a d a m e n k u s bir isimse( L-JLUUI, ,_jxalUI gibi), şöyle denir: .6j^l

,_yi 6jJiLk LaJLİ LuiJI

'

9

t

J

I

t

' ~ '

.

•

ıı'S ( ü - j ^ j

J^c/+^

'

6-^IJ

.«LsiJLLİLj t »J) li^M

n «L^ I

LA n .

J 1 ı nı I I

' ^ .^v_Lkc u j j ^ j l j J I : -

d

i

,

*

'

J

j " "ı 1 1 1 n j_j_a-Lİa J r , LsJ I j . j j S ı n I L ^ j j

•

İj

:

< - >

n^ j I ıA

fi

JjlİI : j ' •" CJ-I| 6J_IJ-â-j

*d

- t _ • .» (jl$j_aj .«( -> "ı \ I L c_jj m 'ı f l . I U n J j f l V fl: :

s: ^ lj_ı j _ ı j

^

^ Lı-u ^ ^ J L O • .'

'

•

i

J * İ J L i d .'• " '-ijj:=JI û-a • ül fl '^ *LJV P LLJ Ll u_j I ^ 'ı fl û j ' " I • û * J ' ^ I •

^y

fi

JsLİJI t>a L L ı a J I j \ l İL j •ö S- • ü| JT^:_T^J J-=^

430

.jl^ j»_.ul^^j J

^

^ jl^ jli. :

jl^1

-y . ^

(_r^

* , h ^ J < R A ^ l j jt_ojLJI

2.

Fiil

cüinlesi

(jJajJI

(j^^

ü-*-^j-j-l. . =

Mutlaka

siz

vatanın

durumunu

yücelteceksiniz. *•

•

fit

jl^lj

^

fi

.fi

. ,

«

-

y

fi

y

y

OJ^IILJJ

VJIÜ)

i)

^

,

'

öj^lj ^ ^> •

J I u-S I I rı n *

'J JJ y

fi

^ I j İ J Ü j J z J l I ü>UI-e

y

*«

fi

o

L J U a « J J İ £ 5-. >j -^^^ll ^ 3. İsim cümlesi:

.6jjaLbJI

y = Odada ondokuz talebe vardır. y

^^-4İLL.jı^->n

IİİLL

jjjnl

3v Ş a r t : c ü m l e s i :

!LL1A

'^UJÜLâ t 4 ı >

= Kim. gayret gösterirse:başanpnuiıym -

J a j ^ l

JjLİ

«Li^

^jji. JJ:^

$

jj-J-âJI ,_jlc

y

• *

^j-l-iJ»

y.

^

^

L j i L ı JjLİ :

. j " ı ' M ı n j J ftı>ı ( J-&U-IİJ fi

• j .

ı_j_a «Ç-JI \_aI ıA n y

.

fi

fi

' .

'

I j ı_âLıA-o jJh j -

y

,

"

.431

• • fi

'

I'

"fi-

j-^J-« L "

I

• .

fi

.

< jI

4. M a h z u f

şart

cümlesi:

yjsJ^ V l j [ j l ^ l = Ç a h ş y o k s a m a h r u m bu-akılu^sm.

***

432

BEŞİNCİ

BÖLÜM

NAHİV ÜSLUPLARI

( ^

L-VI)

Arapça'da, bazı özel üslup v e kalıplar vardır. Bunları şöyle sıralamak mümkündür: I- Şart Üslubü.(

jAJI

U- K a s e m Üslubu

^jUl) .^^1)

n i - Ö v m e v e yerme Üslubu ( ( ' U l j j ^ a l l ^^jLuA) IV-TaaccübÜslubu ( . . ı - ^ ı - l l

^^LJ)

V- İhtisas Üslubu ( ^ L ^ ^ l i V I

^ ^ 1 )

VI- îğra v e Tahzir Üslubu V n - İ s t i ğ a s e Üslubu ( l İ l i H ^ V I

A^İ\

^^()

^^jUİ)

V m - İstifham (soru) Ü s l u b ü ( ç . ^ İ i ^ V I

^^jUİ)

Şimdi bu üslubları kısaca açddayalım:.

I- Ş A R T Ü S L U B U (i= ^ )

^jLM'O

1- T a n ı m ı : Şart Ü s l u b u : üci c ü m l e a r a s ı n a giren şart e d a t ı n d a n o l u ş a n b i r üsluptur. B u cümlelerden birincisi ikincisinin şartıdır. Birinci c ü m l e y e şart, ikincisine d e cevap (ya da ceza) cümlesi denir.

2- Ş a r t e d a t l a r ı iki çeşittir: İki fiili c e z m e d e n

edatlar, cezmetmeyen

433

edatlar.

a) İki fiili c e z m e d e n e d a t l a r , .

şunlardır:

_ LOİJ£_ I n I J-> - j j j l - I fl 'ıjl - (JJI - û Q l -

- I "d " - La _ ( j j _ j ' l

M u z a r i fiilinin c e z m i k o n u s u n d a d a h a ö n c e bu k o n u

üzerinde

durulmuştur. b)

Cezmetmeyen

edatlar,

şunlardır:

Lal L a ^ _

_ [jJ (Bunlar harftir).

LaK . U _ I j l (Bunlar zarftır). C e z m e t m e y e n edatlar, hakkındaki bilgileri şöyle özetlenebilir:

= Şayet Şartın

olmamasından

dolayı

cevabın

olmamasını

ifade

eder.

a y

Genellikle, mazi fiilin başına gelir. j J harfinin cevabı, m ü s b e t mazi olursa, bu cevabın başında, J haıfi bulunur. Cevap menfi mazi olursa, başında J harfi bulunmaz. Ö m e k : .

(jAJ^I g j j J

= Ş a y e t . h a s t a tedavi edilseydi iyileşirdi.

Burada cevabın basma J gelmiştir. Günkü, m ü s b e t mazidir. ^Jli

l-a 3^UuJl JıLj°jJ =: Ş a y e t şöfür t e e n n i ; ile h a r e k e t etseydi^

p i ş m a n olmazdı. Burada cevabın başında J yoktur çünkü olumsuz mazidir. La[jJ -

VjJ = Şayet

olmasaydı

- .vŞ

harftir. VjJ ve

L â ^ dan sonra, daima h a b e r i m a h z u f bir m ü b t e d a gelir. B u

iki harfin c e v a b ı olumlu mazi ise, başına J gelir. O l u m s u z mazi ise, J gelmez. Örnek: ( J A J J İ I Ü L . CJPLUJ

II-I II

VjJ = D o k t o r olmasaydı hastanın d u r u m u

kötüleşirdi.

434

B u r a d a , VjJ dan sorıra ı — I I

haberi m a h z u f mübtedadır. C e v a p ,

olumlu mazi olduğundan başına J gelmiştir. [JAJJII

(Jİ_İ

La ^ ^ - ı j

II

(LajJ)

VjJ = D o k t o r o l m a s a y d ı , hasta

iyileşmezdi. Burada, V j J , cezmetmeyen şart edatıdır, ı._jj l U II, d a m m e ile merfu' mübtedadır, haberi vucuben mahzuftur, J j - a mübteda ü e m a h z u f haber, şart cümlesidir. Cevabın başına J gelmemiştir çünkü olumsuz mazi fiildir.

Lal = ...e g e l i n c e Üstünlük harfidir. Şart edatı ve fiili yerine geçer. C e v a b ı n d a da ı _ 3 gelmesi gerekir. Örnek: 4_İİI£LLUJ J J V I L a l o ; ^ - ^ L J I

ı^Ui]

- Bütün başarül

olanları tebrik ederim. Birinciye gelince onu ben mükafadandıracağım.

Ijl - dığı

zaman

- G e l e c e k ; zarfıdiT; Kendisinden • s o n r a , y a açık ya; da. m u k a d d e r b i r fiü gelir;::|jlcürnleye muzaf olduğundan^ kendisinden sonraki.cüınle mahallen m e c r u r muzafun ü e y h olur. Ö m e k : ı_ıj_ıU

Burada

..jjiijLâ ç j . ö J - a

Ijl = Hastalandığm z a m a n doktora git!

Ijl dan sonra fül açıkça gelmiştir. -^'.^'-j

4

II ^ 1

Jl j H û

tiü

^ . ^ ' ı ı_ıj t U

IJ Ijl = Doktor sana nasihat ettiğinde

nasüıatıyla amel.efc! Burada, İjl dan s o n r a m u k a d d e r f i i l vardır;

Laik -

LL =

her, ...dığında

Mazi zarfıdırlar. Kendilerinden sonra sadece mazi fül gelir. Ö m e k : fi

i .Ajj-a

fi

^

J < - J I uju-i-âj L4.= Ona gittiğimde onu hasta buldum.

435

ııj-a

nasihafmı dinle! ( E m i r ifade eder.) «t-jj

jLaSİiÛ

j l l j

ı-ıi1 n JLAJİ (jJli c ^ j ^ l ' - ' j

û l = E m r i m e karşı gelirsen, sevgime

nail olamayacaksın. ^

tiLLill-a

j-H-ai

Lo_â ,1(1 " t j l

= Eğer

çalışırsan,

seni

ödüUendirmekten geri durmayacağım. •LLUJ

^_^l pLui'ı a5_3

«dir. ^ jIAl j_a = Kini

işinde ihmalkarlüc

ederse, vatanına kötülük eder.

uJj-ui-â

(JULJI

jJ_U j2h» = K i m i n s a n l a r a z u l m e d e r s e , p i ş m a n

olacak.

Not: B ü i n d i ğ i gibi, cezmedici edatların bir kısmı h e m şart, h e m de cevap fiilini cezmeder. A n c a k bu, cevap cümlesinin başında L J harfi olmadığı takdirdedir. Şayet, c e v a p c ü m l e s i n i n b a ş ı n d a «_a harfi varse, o takdirde cevap füli c ü n ü e içindeki yerine göre merfıı". mansup veya

mcczLim

olur \ c

cevap cümlesinin tamami mahallen m e c z u m ulur. Örneko

~

o

a

o

''j J ft» I j ^ = K i m çalışırsa kazanır. Burada cc\.ıp _â i.ızJiı.

^ ' ı j

LJJ•

M

\ J n» j j_o = K i m çalışırsa başaracaktır.

Burada, ^-^ \ş : Muzari fiili olup, d a m m e ile merfu'dur. F a ü i gizli zamir o l a n ^ dir. F i ü ve failden oluşan cülme mahallen m e c z u m cevabü'şşartır.

437.

II- K A S E M Ü S L U B U (jv^uuUI

^ji^))

K a s e m ( y e m i n ) üslubu, bir p e k i ş t i r m e ( t e k i d ) üslubudur. K a s e m edatı

(•>••• â H feljl), k a s e m edilen, («u />ıı..ı. n \ ^ ' A j

La

«tillj

cümlesidir.

= Vallahi emeklerin zayi olmaz. B u r a d a

cevap, menfi fiil cümlesidir, tekid edilmez. 2-

Şart

ve k a s e m i n

birleşmesi.

Y u k a r ı d a geçtiği gibi şart ve k a s e m i n h e r ikisi de c e v a b a ihtiyaç duyar. Şartın c e v a b ı , m e c z u m ya da, d u r u m a göre ı_â ü e birlikte gelir. N i t e k i m kasemin de cevabı bazen te'kid edüir, bazen e d ü m e z . Ç o ğ u kere de şart ve k a s e m , aynı terkibte birleşirler. O t a k d ü d e cevap ü k öne geçenin olur. Ö m e k :

^t^^şAii «LUI J J U j I calllî °(jl = Eğer işi iyi yaparsan, vaUahi başarırsın. Burada;

\'s m e c z u m d u r .

Çünkü fi'lü'ş-şart,

geçmiştir. Bu nedenle şartın cevabıdu-, kasemin değil.

439

kasemden

önce •

fi

^

(j

a - "

"

"

'I" I

CUJJI

>

-

0

,::.rt^"l j l

d J l j = Vallahi eğer işi iyi yaparsan

mutlaka başanrsm. Burada, "p-^-^ ''\ I, görüldüğü gibi J ve j ile pekiştirilmiştir. Çünkü k a s e m , şarttan önce gelmiştir. Bu nedenle kasemin cevabıdır, şartın değil. III-

Ö V M E

VE

Y E R M E

ÜSLUBU

(J»ÂJIJ

J^JİI

. _ . ^ | )

Ö v m e ve yermede kullanılan üsluplardan biri de juJı (iyi) ve ^-^^ • (kötü) üslubudur. Örnek: j jjjJI

J J L £ J Û L L İ I ^JLZ =

6Jİ jİ7ı

' A m r , ne iyi fatihtir!

JjİJl. ıjı. 'ı j = Yalancı şahitlik ne kötü sözdür.

Burada, ^ veya ,_VUJI-J fiil, ^ I L İ I veya I faÜ, i t - - ' . j j j J I ÎJL4-.İ. mahsusun bi'l-medh, ya da m a h s u s u n bi'z-zemdir.

veya

G ö r ü l d ü ğ ü gibi bu ü s l u b üç t e m e l e s a s t a n oluşur: Fiil, fail ve m a h s u s u n bi'l-medh veya m a h s u s u n bi'z-zem.

Şimdi kısaca bu üç husus üzerinde 1- F i i l : ( j ^ ) ve

duralım:

'^ul^^

a) jjjJı camid bir fiüdir. Yani muzari ve emir sigası yoktur. Övgü ifade eder. b)

camid bir fiildir. Yergi (zem) ifade eder.

c) j>-»Jı ve

(Jl. ^ I sayı ifade eden h e r h a n g i bir ek almazlar. (Yani

tesniye ve c e m ' i eklerini almazlar). Ancak müenneslik eki alabilirer Ömek: (>IajJI Lll.

LLı^l. ^

ya da (jl.^1 L u l

sevmek ne iyi bir sıfattır.

440

L l r \ = Vatanı

2-

j»_»Jı

ve (JUJLJ ' n i n F a i l i :

Bu iki fiilin failleri dört durumda bulunur; a) F a i l i n b a ş ı n d a a j l » ssAS

j j L ^ I

Jş.jJI

(jLûjyi

^

Örnek:

= Gayretli sanatkâr ne iyi adamdır.

I d a m m e ile merfu' faildir ve J l takısı ü e marifedir.

Bu cümlede «

bulunur.

( j j . . ı s II

jA-j

u-lj

» = İmandan sonra fasıklüc ne kötü

\ faüdir, başında J l vardu".

isimdir. Burada da

b) F a i l b a ş ı n d a J l o l a n b i r i s m e m u z a f o l u r . Ö r n e k :

jjlLuJI zindanlar

jljli'VI

= K ö t ü l e r i n v a r a c a ğ ı y e r olan

j_ı

ne kötüdür.

Burada, j . ^ f- başmda J l olan bir isme muzaf olmuş ve faildir.

c) F a i l , n e k r e

b i r isim

ile temyiz

edilen

bir zamir

olur.

Örnek: t

fi

^

-

LiLaVI

juJı

B u r a d a fail gizli olan

= Emanet ne iyi ahlaktır.

jJi zamiridir.

LLLL

nekre v e temyizdir. F a ü i

temyiz etmektedir. d) Fail, j _ a veya

f

Bu örnekte, jijLi, övgü fiüi, (J-JJ . n l l faü, ^ L ü ^ l , m u a h h a r mübteda, fiü, faüiyle beraber (

^jS), mahaUen merfu' m u k a d d e m haberdir.

* Mahsusun fiilden önce gelmesi de caizdir. Örnek: J-j/.oH "y

^ '

LıLlUl y

Bu t a k d i r d e , m a h s u s , m ü b t e d a , h a b e r i de

*

kendisinden sonra gelen fül cümlesi olur.

Not: j»-jJı yerine Ij ı->,

yerine de Ij ı-. V kuUanüabUir. Bü d u m m d a

faü, I j olur. Mahsus ise, mübteda olur. Örnek: J İ İ J J I I j l l V = İki yüzlülük n e kötüdür! Burada,

l.'t

V, yergi fiili, l j faili, j l i J j l

mahsusun

bi'z-zem,

mübteda, li-ı^.. V fiil ve faüden oluşan c ü m l e mahaUen merfu' m u k a d d e m haberdir. IV-TAACCÜB ÜSLUBU

ill

u^^i)

1- T a a c c ü b üslubu; dehşet, hayret ve bir şeydeki sıfatı b ü y ü k l e m e k için kullanılan bir üsluptur. Örnek: JjJLİl P L , t _ ı ö c î La = Nilin suyu ne tatlıdır!

2- T a a c c ü b ü n iki s i g a s i v a r d ı r ; ««LJ y y

JAJI » j

«'«dâjl

U».

y

Bir fiilin bu iki sigadan biriyle direkt olarak taacüp ifade edebUmesi 442

için şu özellikleri taşıması lazımdır: a) F i ü i n sülasi mücerred olması lazımdır. Örnek:

b) F i i l i n

tam o l m a s ı

lazımdır.(

ve k a r d e ş l e r i

gibi

nakıs

olmamalıdu-) c) Fiilin vasfı, müennesi

olan J A J Î kalıbmda olmaması lazımdu-.

d) Fiilin, müsbet olması lazımdır. (Menfi d e ğ ü ) e) Fiüin m a ' l u m olması lazımdır. f) Fiilin, mutasarrıf olması lazımdır. (Mazi, muzari ve emir sigaları olmabdır.) Ö m e k : pl fl... I I J-CLŞ.1 U = Gökler, ne güzeldir! g) Tevafut (farklılık) olması lazımdır. B u r a d a d a La, büyük şey anlamında nekre bir isimdir. Sükun üzerine m e b n i d i r ve mahaUen merfu' mübtedadır. J - a ^ î : Mazi fiil, faili v u c u b e n gizü olan j J b zamiridir. F i ü ve failden oluşan fiil cünüesi, mahallen merfu' La

m n haberidir.

pLaİJI

: Fetha ü e mansub, mefulu bihtir. pl »M. İ L

= G ö k ne güzeldir!

J n-şi. E m i r şeklinde gelmiş bir mazi fiil olup, m u k a d d e r olan fetha üzerine mebnidir.

p L a İ J L : ı_,

harfi cer, zaid, P L L L J I , h e m z e ü z e r i n d e

m u k a d d e r olan d a m m e ü e merfu' f a ü d ü .

3-

Fiil, j

'ıl. J > i : i

gibi

sülasi

mücerred

olmayıp,

y u k a r ı d a k i şartları t a ş ı m ı y o r s a , (yani; m e z i d s e , nakıs ise, m e n f i

ise,

m e ç h u l ise, d o n m u ş fiüse ve vasfi m ü e n n e s i p:iL»_â olan J A İ İ kalıbında g e l i y o r s a ) bu fiilin t a a c c ü b sigası, j l î l g e l m e z . B ö y l e fiillerin s a r i h veya

La ve

JJLÎI

kalıplarında

m ü e v v e l m a s d a r l a r ı n d a n ö n c e şu

kalıplar getirilerek taaccüp üslubu oluştumlur:

443

o

e

JSJM\

JLJİII La

'jh£] La

1^

_. J Û I

L U İ La ...

Örnek: I L İ U I jLş-Lil aj,ı L = B o m b a n ı n patlaması ne şiddetlidir! (Mezid'e ÖR.)

Ij_o f l j J I j j £ ^tunlL = İlacın acı olması ne zordur! (Nakıs'a örnek) '

'

5

JaJJI j l j j ^

olan

JjLİi

f

jjİI

•

L = Gecenin karanlığı ne şiddetli! (Müennesi PiL»_a

kalıbında vasıf alana örnek. Çünkü jj^^ui'in müennesi

Jjıüdl jlt-aj Vİ 'y^\

p L d ı r . )

L = Ç a l ı ş a n ı n doğru s ö y l e m e m e s i ne k a d a r

zararlı! (Menfi'ye örnek). jJI

J l L ı (jî

4-

Fiil

jAa.î

menfi

L = Hakkın söylenmesi ne güzel! (Meçhul'e örnek).

veya

meçhul

olduğu

takdirde,

(yukarıdaki

ö r n e k l e r d e olduğu gibi) s a d e c e m ü e v v e l m a s d a r l a r ı n d a n ö n c e t a a c c ü b kalıpları getirüir.

5sigası

(j..

\

I

. jjuaJı < ,_Ha_ıJ
= ^ = B İ Z

LJJLJ I j . 7 ı t

n

LJ

askerler, vatanı müdafaa ederiz,

= B i z alimlerin eski bir asaleti vardır,

j Un 11 n '^1 4 ı'ı'sU ^ 1 L i j

= H a l ü mi k ü t ü p h a n e y e gitti? M a h m u t

mu? Cevap; ya J j l - ^ . ya da j j n.~. n şeklinde olacaktır.

b)

gibi m ü s b e t cümlenin içeriğini sormak için kullanılan h e m z e .

Örnek: ' ? _ ' l " < l l IÛJ» ITJI j-âl = Bu kitabı okudun m u ? C e v a p m ü s b e t s e u^jûty», menfi i s e , « V» şeklijıde olur.

448

c) Menfi bir cümlenin içeriğini sormak için kullanılan hemze. C e v a p m ü s b e t s e «,_jJ_j», menfi ise « ^ » şeklinde olur. Ö m e k : S u _ j L ı ^ l I İ A 1 jiz

= Bu kitabı o k u m a d m mı? s o m s u n u n cevabmı,

kitabı okudunsa «(JIJ», o k u m a d m s a «JJ-JJ!» şeklinde-vereceksin.

3- Soru

isimleri:

S o m sormak için kullanılan şu edatlara s o m isimleri denir: ( I j [ > a ) [jla = Kim? Akdldar için kullandır. ( I j Lo) La = Ne? Akdsızlar için kullanılır. ( j Ll)

^_jJLo

= N e zaman? Zaman zarfı için kuUamlır.

(J^'i) ( j l l =Nerede? Mekân zarfı için kuUanUu". ^

= Kaç? Sayı sormak için kuUanüır.

• «j< = Nasü? H a l sormak için kuUanüır. "(Ji

= Hangi?...Muzaf olduğu şeye,:göre.

* B u soru isimleri ^

S Iftlji

hariç mebnidirler. Ö m e k :

J j - j - i l ' ı .lll j t J l i ı j _ a

= K i m İstanbul'u fethetti.

^ ' l l - j ^ L â d ^yı L = Okuduğun hikayeler hangisidir. S UTJJ IA-.,

JİJi = N e zaman geldin?

S

tlh?'

= İzmir nereye düşer?

S C J Î Jİ L L ^ ^ = Kaç kitap okudun? C J İ ^ I_İ J< = N a s ü geldin? ^TL^ ı _ J L U

S J j•

.j ^tJLa

^1

= Hangi öğrenci başardı.

- İstanbulu kim fethetti? Burada

m e b m , mahallen merfu' mübtedadır. J j _ ı _ i L ^ I merfu' haberdir.

449

jtJli

j ^ soru ismi,

cümle olarak mahaUen

Not: 1- Soru edatları daima cümlenin b a ş m d a gelir. A n c a k b u edatlar, harfi cer ve muzaftan sonra gelebüir. Ö m e k : Ç I Jj» J J yJ\

= Bu sana nereden geldi.? (Harfi cer s o m d a n önce)

a

f

'

"

J

-

= Kimin evi? (muzaf başa geçmiş)

Harfi cer « L.» istifham isminin b a ş ı n a g e ç t i ğ i n d e «I»

hazfedilir.

Örnek: S ^ = N e ü e , •? ^ = Niçin, ç j j i M . . . - . _ . ^ = Hangi şeyden sorarlar? 2- Ç o ğ u z a m a n JH> ve L> dan sonra Ij k e l i m e s i ilave edilir. B u d u m m d a Ij ü e istifham ismi fek kelime ohnuş olur. Ö m e k : SJ Burada, Ij

I J j-a = Yanmdaki kim?

istifham ismi sükun üzerine m e b n i , rnahaUen m e r f u ' ,

mübteda, J j ' ı r zarftır haberdir. C J I j-5 IJ U = N e okudun? Burada IjL», istifham ismi, sükun üzerine m e b n i , m a h a l l e n m a n s u b mefulu bihtir. FiUinden önce gelnüş. B a z e n Ij j-a ve Ij La dan s o n r a ^ j j l gelebilir. B u d u r u m d a ^^JJI m ü b t e d a n m haberi olur kendisinden sonra gelen c ü m l e ise, m e v s u l u n s ü a cümlesi olur. Ö m e k : '^-Liij (^JJI Ij 4>o = K i m şefaat edecek? Burada, Ij j _ a , istifham ismi mebni, mahallen merfu' mübteda, ( ^ U l , ismi mevsul, mebrü mahallen merfu' m ü b t e d a n m haberi. ^ â . 7 . j , muzari fiü, faüi gizli zamir olan jjt», cümle, mevsulun süasıdır.

***

450