Το δεύτερο βιβλίο του, Το σπί
1992. Ο Κα, ποιητής και πολιτικός εξόριστος, επιστρέφει
της σιωπής (1982), μεταφράστη ...
418 downloads
753 Views
7MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
Το δεύτερο βιβλίο του, Το σπί
1992. Ο Κα, ποιητής και πολιτικός εξόριστος, επιστρέφει
της σιωπής (1982), μεταφράστη
στην Τουρκία ως δημοσιογράφος για να ερευνήσει μια
κε στα γαλλικά και το 1991 τιμή
σειρά από ανησυχητικά γεγονότα στη μικρή πόλη Καρς,
θηκε με το βραβείο Ρτίχ de la de
κοντά στα σύνορα με την Αρμενία.
τι
Μια «επιδημία αυτοκτονιών» μαστίζει τις νεαρές γυ
couverte Europeenne. Το ιστορικό του μυθιστόρημα
ναίκες με μαντίλα κι ένα θεατρικό πραξικόπημα που
Το Λευκό Κάστρο (1985) μεγάλωσε
εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια του πριν από τις δημο
τη φήμη του μέσα κι έξω από την
τικές εκλογές τού αποκαλύπτει πολύ περισσότερα απ' όσα
...�... Τουρκία. Η εφημερίδα «Νιου Γωρκ
θα 'θελε να ξέρει. Βλέπει μια πόλη στοιχειωμένη απ' τις
Τάιμς» έγραψε τότε γι' αυτόν: , ε ίπε ο Νετζίπ. «Αλλά δ εν θ α πεις σε κανέναν ότι σου έ κανα την περιγραφή . Δ εν τους αρ έσει που έχουμε τό ση οικει ότητα μεταξύ μας». « Δ εν θ α το πω σε κανέναν. Λέγε τώ ρα». «Αγαπώ πολύ το Θ ε ό» , είπε αναστατωμένος ο Νετζίπ. «Καμιά φορά αναρωτιέ μαι άθ ελά μου τι θ α γινόταν, Θ ε ός φυ λάξοι, αν δεν υπήρχε Θ εός, και τότε ζωντανεύ ει μπροστά μου μια εικόνα που με τρομάζει». «Ακού ω». « Είναι βράδ υ , σκοτάδι, κι εγώ κοιτάζω από ένα παρ άθ υρο. Έξω ε ίναι δ υο ά σπροι τοίχοι, ψη λοί σαν τοίχοι κάστρου. Λες κι ε ίναι δ υο κ άστρα το ένα απέναντι στο άλλο ! Κοιτάζω το στενό πέ ρασμα ανάμεσά τους, τρομαγμένος το βλέπω να γί νεται δ ρ ό μος. Τ ο μ έ ρος αυτό όπου δ εν υπά ρχει Θ εό ς ε ίναι γεμάτο χιόνι και λασπουριά , όπως το Καρς, μόνο που το χρ ώDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
230
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
μα ε δώ είναι μοβ ! Στη μέ ση του δ ρ ό μου ε ίναι κάτι που μου λέ ει " στάσου" , αλλά εγώ κοιτάζω την άκρη του δ ρό μου, το τέλος αυτο ύ του κόσμου. Είναι ένα δέντρο εκε ί , χωρ ίς φ ύλλα, ένα γυμνό τελευταίο δέντρο. Ξ αφνικά , καθώς το κοιτάζω, γίνεται κατακόκκινο και παί ρνει φωτι ά. Και τότε αρχίζω να έχω ενο χέ ς επει δή θέλω να ξέ ρω πώ ς ε ίναι αυτό το μέ ρος όπου δ εν υπά ρχει Θ εό ς. Λέ ω να μην ξ ανακοιτάξω, αλλά δ εν μπορώ να κρατη θώ και κοιτάζω, και το μοναχικό δέντρο στο τέλος το ύ κό σμου γίνεται πάλι κατακόκκινο κι αρχίζει να καίγεται. Αυ τό κρατά ει μέχρι το πρω ί» . «Γιατί σε τρομάζει τό σο πολύ αυτό το τοπίο ;» ρώτησε ο Κα. «Γιατί καμι ά φορά ο δ ιάβ ολος με βάζει στον πειρασμό και , σκεφτομαι οτι το τοπιο μπορει ν ανηκει σ αυτο τον κοσμο. Ό μως η εικόνα που ζωντανε ύ ει μπροστά στα μάτια μου πρέ πει να είναι αποκύημα της φαντασίας μου. Γ ιατί αν υπήρχε σ ' αυτό τον κό σμο ένα τοπίο σαν αυτό που περιγράφω, τότε, Θ ε ός φυλάξοι, θ α σήμαινε ότι δεν υπάρχει Θ εός. Κι επει δή αυτό δεν μπορεί να ε ίν' αλήθεια, το μόνο που μένει είναι ότι εγώ δ εν πιστεύω στο Θ εό . Κι αυτό ε ίναι χειρ ότερο κι απ ' το θάνατο». «Καταλαβαίνω», ε ίπε ο Κα. «Το έψαξα στην εγκυκλοπαίδ εια' η λέξη αθεϊστής προ έ ρ χεται από την ελληνική λέξη άθεο ς. Η λέξη δ εν περιγράφει μό νο αυτόν που δεν πιστεύει στο Θ εό , αλλά και το μοναχικό άν θ ρωπο τον οπο ίο έχουν εγκαταλ είψει οι θ εο ί . Π ρ άγμα που σημαίνει ότι ο άνθ ρωπος ε δώ δεν θ α μπορο ύ σε ποτέ να είναι α θ εϊστής. Ε πει δή ο Θ ε ό ς ε δώ , ακό μη κι αν το θέλουμε, δ εν πρ ό κειται να μας εγκαταλείψει ποτέ . Γ ια να ε ίναι κ άποιος αθ εϊστής, πρέπει πρώτα να ε ίναι Δυτικό ς». ,
,
Ι
Ι
,
Ι
Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
Ι
ι
Χ ΙΟΝΙ
231
« Εγώ πάντοτε ήθ ελ α να ε ί μαι Δ υτικό ς αλλά και να πι στε ύ ω». «Αυτός που τον έχει εγκαταλείψει ο Θ εός, είναι μόνος ακό μη κι αν κάθ ε βρ άδ υ πηγαίνει στο καφενείο όπου συναντά ει τους φίλους του και παίζει χαρτιά, γελάει και διασκεδάζει κά θ ε μέ ρα στην τ άξη με τους συμμαθ ητές του, περνάει όλες τις μέ ρες του φλυαρ ώντας με τους φ ίλους του». «Μ ια αλη θ ινή αγαπημένη ίσως ε ίναι η παρηγοριά», ε ίπε ο Κα. « Π ρέπει να σ ' αγαπάει όπως την αγαπάς κι εσύ». Όταν χτύπησε πάλι η πό ρτα, ο Ν ετζίπ αγκάλιασε τον Κα, τον φ ίλησε σαν παιδί και στα δυο μάγουλα κι έφυγε . Ο Κα ε ί δ ε ότι κάποιος ήταν έξω και περ ί μενε, που ό μως εκείνη ακρι βώς τη στιγμή έτρε ξ ε σε άλλο καμπινέ . Ο Κα τράβη ξε πάλι το σ ύ ρτη και κάπνισε ένα τσιγά ρο κοιτάζοντας έξω το υπέ ροχο χι όνι. Σαν να θ υμόταν κάποιο ποίημα, θ υμή θ ηκε το το πίο που του ε ίχε περιγράψει ο Νετζίπ, λέξη προς λέξη , κι ένιω θ ε ό τι αν δ εν ερχόταν κανε ίς από το Πό ρ λοκ, θ α μπο ρο ύ σε να γράψει για το τοπίο του Νετζίπ στο τετράδι ό του σαν να έγραφε ένα ποίημα. Ο άνθ ρωπος που ήρ θ ε από το Πό ρλοκ ! Ένα θέ μα πολύ αγαπητό σ ' εμάς στις τελευταίες τάξ εις του λυκείου, τις μέ ρες που συζητούσαμε με τον Κα μέ χρι το πρω ί για τη λογοτε χνία. Οποιοσδήποτε ξέ ρει μερικά πρ άγματα για την αγγλική ποίηση, έχει υπόψη του το σχόλιο του Κόλριτζ στην αρχή τού ποιήματός του «Κουμπλάι Χαν». Στην αρχή του ποιήματος, με τον υπότιτλο «Το όραμα στο όνειρο, Από σπασμα από ένα ποίημα», ο Κόλ ριτζ λέ ει πως όταν αποκοιμήθηκε κάτω από Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
232
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
την επίδ ραση του φαρμά κου που έπαιρνε επειδή ήταν ά ρρω στος (σίγουρα ήταν όπιο, που το κάπνιζε επειδή του ά ρεσε) , οι προτάσεις του βιβλίου που δ ιάβαζε πριν τον πά ρει ο ύπνος, στο υπέ ροχο όνειρο που είδ ε ενώ κοιμόταν βαθ ι ά απέ κτησαν δική τους οντότητα κι έγιναν ποίημα. Ένα εξαιρετικό ποίημα που γράφτηκε χωρίς καμιά πνευματική προσπάθ εια , σαν από μόνο του ! Όταν ξύπνησε ο Κόλριτζ θ υμόταν λέξη προς λέξη ολό κλη ρο το ποίημα. Αμέ σως βγάζει χαρτί , πένα, μελάνι κι αρχίζει να γράφει πολύ γρήγορα, στίχο στίχο, το ποίημα. Έχει γράψει τους στίχους του περ ίφημου ποιήματος που ξέ ρουμε, όταν χτυπάει η πό ρτα. Σηκώνεται και την ανοίγει : ε ίναι κά ποιος από την κοντινή π όλη Πό ρλοκ που έ χει έ ρ θ ει για κάτι δ ανεικά λεφτά. Όταν ο Κόλριτζ γυ ρ ίζει στο γραφε ίο του έ χο ντας ξαποστείλει τον άνθ ρωπο, καταλαβαίνει ότι έχει ξεχάσει το υπόλοιπο ποίημα κι ότι τα μόνα που του έ χουν με ίνει στο μυαλό είναι κάτι από την ατμόσφαιρά του και μερικές σκό ρ πιες λέξεις. Επειδή του Κα δεν του ε ίχε αποσπάσει την προσοχή κα νένας επισκέπτης από το Πό ρλοκ, ό ταν τον φ ώναξ αν στη σκηνή , θ υμ ό ταν ακ ό μη το ποίημα. Ή ταν ο ψη λότερος απ ' όλους πάνω στη σκηνή . Το σταχτί γερμανικό παλτό του τον έ κανε να ξ εχωρίζει απ ' τους άλλους. Το βουητ ό στην α ίθ ουσα σταμάτησε από τομα. Κάποιοι από τους οργισμένους μαθ ητέ ς, τους άνεργους, τους πολιτι κούς ισλαμιστέ ς σώπαιναν επειδή δεν ήξεραν με τι να γελά σουν, σε τι ν ' αντι δ ρ άσουν. Ο ι υπάλλη λοι που κάθ ονταν στις πρώ τες σειρέ ς, οι αστυνομικοί που όλη μέ ρα παρακολουθού σαν τον Κα, ο βοη θός νομά ρχη, ο υποδιευθ υντής της ΑσφάDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
23 3
λειας και οι δάσκαλοι ξέ ρανε πως ήταν ποιητής. Η σιωπή φό βισε τον ψη λό παρουσιαστή . Έ κανε μια ερ ώ τηση στον Κα βγαλ μένη από τα «πολιτιστικά προγρ ά μματα» της τηλε ό ρα σης. « Είστε ποιητής, γρ άφετε ποιήματα. Πό σο δύσκολο ε ί ναι να γρά φετε ποιήματα;» Στο τέλος της σ ύντομης, α δέξιας αυτής συνομιλίας, που ήθελα να την ξ εχάσω κάθε φορ ά που έβλεπα το βίντεο, οι θ εατέ ς στην αίθ ουσα δ εν ε ίχαν καταλά βει αν ε ίναι δύ σκολο ή όχι να γράψεις ποίηση, αλλά ότι ο Κα ε ίχε πά ει στο Καρς από τη Γερμανία. « Πώς σας φαίνεται η ό μορφη πόλη μας, το Καρς;» ρ ώτη σε ύ στερα ο παρουσιαστής. Ο Κα έδειχνε αναποφ άσιστος. « Π ολύ ό μορφο, πολύ φτω χικό , πολύ μελαγχολικό» , είπε μετά από λίγο. Δ υο μαθητές της Ι ερατικής Σχολής από τα πίσω καθίσμα τα γέλασαν. « Φ τωχική είναι η ψυχή σου ! » φ ώναξ ε ένας άλ λος. Έξι - επτά άτομα, παίρνοντας θά ρρος απ ' αυτόν, σηκώ θ ηκαν πάνω κι ά ρχισαν να φωνάζουν. Ο ι μισοί κορό ι δ ευαν, κανε ίς δ εν καται,ά βαινε τι έλεγαν οι άλλοι μισοί. Όταν αργό τερα πήγα στο Κcρς, ο Τουργκούτ μπέη μου είπε ότι η Χαν ντέ στο ξενοδοχείο, δίπλα στην τηλε ό ραση, πάνω σ ' αυτό ά ρ χισε να κλαίει. «Στη Γερμανία εκπροσωπού σατε την τουρκι κή λογοτεχνία» , είπε ο παρουσιαστής. «Ας μας πει γιατί ε ίν ' ε δώ», φώναξε κάποιος. «Ή ρ θ α επειδή ή μουν πολύ δ υστυχισμένος» , ε ίπε ο Κα. « Εδώ εί μαι ευτυχισμένος . Σας παρακαλώ , ακούστε, τώ ρα θ α σας απαγγε ίλω το ποίημά μου». Για μια στιγμή επικράτησε φασαρ ία, έ πειτα ο Κα ά ρχισε ν ' απαγγέλλει το ποίημά του. Μ ετά από χρόνια, όταν έπεσε Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
234
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
στα χέ ρια μου το βίντεο εκε ίνης της βραδ ιά ς, κοίταζα με θ αυ μασμό και αγάπη το φ ίλο μου. Π ρ ώ τη φορ ά τον έβλ επα ν ' απαγγέλλει ποίημά του μπροστά σε τόσο κόσμο. Σαν κάποιος που προχωράει ήρεμα και με προσοχή, προχωρού σε λες κι ε ί χε κάτι πολύ σοβαρό στο μυαλό του. Πό σο φυσική ήταν η συ μπεριφορά του ! Εκτό ς από δ υο φορέ ς μόνο που κοντοστάθη κε σαν να ε ίχε ξεχάσει κάτι, απάγγειλε το ποίημά του νερά κι, χωρ ίς να ζοριστεί καθόλου. Ο Κα δεν άλλαξε το ρυθ μό του, που θύ μιζε το χιόνι που πέ φτει, όταν ο Νετζίπ σηκώθηκε σαν μαγεμένος απ' τη θέση του μόλις κατάλαβε ότι ο Κα ε ίχε εμπνευστε ί το ποίημά του από το «τοπίο» που του ε ίχε περιγράψει πριν από λίγο, κι ότι ό σα ε ίχε πει για το «μ έ ρος όπου δεν υπήρχε Θ εό ς» ήταν εκεί , λέ ξη προς λέξη, στο ποίη μα. Ακούστηκαν ένα-δ υο χειροκροτή ματα. Κάποιος από τα π ίσω κα θίσματα σηκώθηκε και φ ώνα ξε κάτι, και στη φωνή του προστέθηκαν κι άλλες. Δ εν ήταν ξε κάθ αρο αν ήταν η απάντησή τους στους στίχους του Κα ή αν είχαν βαρεθ εί . Μ ε ε ξαί ρεση τη σκιά του που έπεσε μετά από λίγο στο πράσινο φ όντο, ήταν η τελευταία φορ ά που έβλεπα έ στω και τη λεοπτικά τον Κα, φίλο μου ε δώ και εί κοσι πέντε χρ όνια.
Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
17
Πατρίδα ή Μαντίλα �Eνα θεαΤΡΖκό έΡΥΟ ΥΖα ένα κορΙτσΖ "ov έκαψε το τσαντόρ το v Μ ετά το πο ίημα του Κα, ο παρουσιαστής, χειρονομώντας και τονίζοντας μία - μία τις λέξεις, παρουσίασε το πιο εντυπωσια κ ό κι ενδ ιαφ έ ρον έ ργο της βραδ ι ά ς, το θ εατρικό Πατρ Μα ή
Μαντίλα. Από τη μέση της αίθουσας κι από τις πίσω σειρές, εκεί που κάθονταν οι μαθητές της Ι ερατικής Σχολής, ακούστηκαν μερι κέ ς διαμαρτυρίες, σφυρίγματα, κάποια Υιουχαίσματα, ενώ με ρικοί από τους δημόσιους υπαλλή λους στις πρώτες σειρ ές επι δοκίμασαν με χει ροκροτήματα . Ο ι υπόλοιποι, το πλήθος που ε ίχε δημιουργήσει το αδιαχώ ρητο στην αίθουσα, κο ίταζαν στη σκηνή, άλλοι με σεβασμό , άλλοι με περιέ ργεια, περιμένοντας να δουν τι θ α γίνει . Ο ι «ελαφρότητες» της θ εατρικής ομάδ ας πριν από λίγο, οι χυδ αίες παρωδίες των διαφημίσεων από τη Φ ουνντά Εσ έ ρ, τα καθόλου απαραίτητα τσιφτετέλια, η ανα παράσταση, μαζί με τον Σουνάι Ζαί μ, μιας σκηνής με κάποια πρώην γυναίκα πρωθυπουργό και το ρουσφετολόγο σύζυγό της δεν τους είχαν ενοχλήσει - αντίθετα, τους είχαν διασκεδάσει. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
236
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
Και το θ εατρικό έ ργο Πατρ iOα ή Mαllτiλα διασκέδ ασε τους θ εατέ ς, αν και τους ε ίχαν κουρ ά σει οι συνεχε ίς προκλήσεις και οι ανεβασμένοι τόνοι των μαθητών της Ι ερατικής Σχολής, αφού με τη φασαρ ία δεν ακούγονταν οι δ ιάλογοι. Το πρωτό γονο αλλά και «ντεμοντέ » θ εατρικό έ ργο των ε ίκοσι λεπτών ε ίχε τό σο γερ ή και δ ραματική δομή, που ακό μα κι οι κωφά λαλοι τα καταλάβ αιναν όλα. 1. Μ ια γυναίκα με κατά μαυρο τσαντό ρ περπατάει στο δ ρό μο, παραμιλάει, σκέ φτεται. Γ ια κ άποιο λόγο ε ίναι δ υστυχι σμένη. 2. Η γυναί κα πετάει το τσαντόρ της κι ανακοινώ νει την λ ε ευ θερία της. Δεν φορ ά ει πια τσαντό ρ κι ε ίναι ευτυχισμένη. 3. Η οικογένειά της, ο αρραβωνιαστικό ς της, οι φίλοι της, άντρες μουσάτοι, μουσουλ μάνοι, είναι για πολλούς και δ ι ά φορους λόγους αντίθ ετοι στην απελευθέ ρωσή της και θέλουν να της ξαναφορ έσουν το τσαντό ρ. Σε μια στιγμή οργής, η γυ ναίκα καίει το τσαντό ρ της. 4. Ο ι μουσάτοι μισαλλόδοξοι φανατικοί με τα κομπολόγια στο χέ ρι αντιδ ρούν με ανάλογη ένταση στο πείσμα της κοπέ λας, κι ενώ τη σέρνουν απ' τα μαλλιά κι ε ίναι έτοιμοι να τη δο λοφονήσουν . . . 5. Τ η γλιτώνουν από βέβαιο θάνατο νεαροί στρατιώτες τής Δ ημοκρατίας. Το μικρό αυτό θεατρικό έ ργο είχε ανέβει πολλές φορές από τα μέ σα της δεκαετίας του 1930 μ έχρι το Β ' Π αγκό σμιο Πό λεμο στα λύ κεια και στους συλλόγους λ αϊκής επιμό ρφωσης στην Ανατολία, με προτροπή του δυτικό φιλου κρ άτους, που ήθελε να κρατήσει τη γυναίκα μακριά από το τσαντό ρ και τις Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
237
θ ρησκευτικέ ς πι έσεις, αλλά ε ίχε ξεχαστεί μετά το 1950, όταν το δημοκρατικό κράτος μείωσε την ένταση των κεμαλικών με ταρρυθ μίσεων. Η Φ ουνντά Εσ έ ρ, που υποδυ όταν τη γυναίκα με το τσαντό ρ, όταν τη συνάντησα μετά απ ό χρ όνια στην Ιστανμπούλ σ ' ένα στούντιο ηχογρά φησης, μου είπε ότι ήταν πολύ περήφανη που και η μητέ ρα της είχε παίξει το 1948 τον ίδ ιο ρ όλο στο λύ κειο της Κιουτάχιας, αλλά δ υστυχώ ς, ε ξ αι τίας των γεγονότων που ξέ σπασαν στη συνέχεια, δ εν μπό ρε σε να γευτε ί κι εκε ίνη στο Καρς το θ ρ ίαμβο που της άξιζε. Όπως όλοι οι ταλαιπωρη μένοι από τις ναρκωτικές ουσίες, κουρασμένοι και φοβισμένοι η θοποιοί του θ ε άτρου, έ μοιαζε χαμένη, σαν να μη θυμόταν τίποτα' την πίεσα πολύ για να μου διηγη θ εί τι ακριβ ώ ς έγινε εκε ίνη τη νύχτα. Ξέ ρω λεπτομέ ρει ες επειδή μίλησα με πολλού ς αυτόπτες μά ρτυρες ό σων δια δ ραματίστηκαν εκε ίνο το βρ άδ υ : Ο ι κά τοικοι του Καρς που ε ίχαν κατακλ ύ σει το Θέ ατρο Μ ι λέτ ε ίχαν μείνει έ κπληκτοι με όσα ε ίδ αν στην πρώτη σκη νή . Αν και ο τίτλος ΠατρiOα ή Mαντiλατoυς είχε προετοιμάσει για ένα έ ργο επί καιρο με πολιτικά μηνύ ματα , πέ ρα από έναν δύο γέ ρους που θ υμούνταν από παλι ά το θεατρικό , κανε ίς δεν περί μενε να δ ει μια γυναίκα με τσαντό ρ. Οι κάτοικοι του Καρς θ εωρούσαν σ ύμβολο των πολιτικών ισλαμιστών τη μαντίλα. Η μυστηριώδης γυναίκα με το τσαντό ρ περπατούσε πέ ρα δώ θ ε στο σκοτάδι της σκηνής και πολλοί ε ίχαν εντυπωσιαστε ί από το περήφανο, ακόμη κι αλ αζονικό ύφος της. Σεβασμό γι ' αυτήν ένιωσαν ακό μη και οι «ριζοσπαστικοί» δη μόσιοι υπάλ λη λοι που σνό μπαραν όσους φορούσαν ρούχα που υπαγό ρευε η θ ρησκε ία. Ένας ξύπνιος νεαρό ς, που μάντεψε ποιος ήταν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
238
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
κάτω από το τσαντό ρ, γέλασε. Τα χάχανά του θύ μωσαν τους θ εατές στα μπροστινά καθίσματα. Στην αρχή όλοι τρ ό μαξ αν όταν στη δ ε ύτερη σκηνή η γυ ναίκα, κάνοντας ένα βήμα προς την ελευ θερ ία και τη φώτιση, ά ρχισε να βγάζει το μαύ ρο τσαντό ρ της. Εξηγε ίται αυτό' ακό μη και οι δ υτικό φιλοι κοσμικοί φοβούνταν τις συνέπειες που θ α μπορο ύ σαν να έ χουν οι απόψεις τους. Αυτοί παραήταν πρ όθ υμοι να με ίνουν όλα όπως ήταν στο Καρς, επει δή στην πραγματικότητα φοβούνταν τους πολιτικούς ισλαμιστές. Τ ώ ρα κανε ίς δεν σκεφτόταν ότι το κρ άτος θ α μπορούσε ν' ανα γκά σει τις «κουκου λωμένες» να βγάλουν τα τσαντό ρ τους, όπως έγινε τα πρώτα χρ όνια της Δη μοκρατίας απλά λέγανε, «τουλάχιστον ας μην αναγκαστούν να φορ έσουν τσαντό ρ και οι ξεσκέπαστες από το φόβο των ισλαμιστών, όπως έγινε στο Ι ράν». «Στην πραγματικότητα, οι κεμαλιστέ ς στις πρώτες σειρ έ ς καθ ισμάτων δεν ήταν κεμαλ ιστές, δ ειλοί ήταν», είπε αργότε ρα ο Τουργκούτ μπέη στον Κα. Όλοι φοβούνταν ότι το επι δεικτικό ξεγύμνωμα μιας «κουκουλωμένης» γυναίκας στη σκη νή θ α ήταν πρ όκληση όχι μόνο για τους φανατικού ς θ ρησκό ληπτους, αλλά και για τους άνεργους και για όλο το συρφετό από άσχετους που είχαν μαζευτεί στην α ίθ ουσα. Π αρ ' όλ' αυ τά, ακριβώς εκε ίνη τη στιγμή, ένας δάσκαλος από τα μπρο στινά καθίσματα σηκώθηκε ό ρ θ ιος κι άρχισε να χειροκροτεί τη Φ ουνντά Εσέ ρ, που με κομψές κι αποφασιστικέ ς κινήσεις έβγαζε το τσαντό ρ της. Σύ μφωνα με τη γνώ μη κάποιων μαρ τ ύ ρων, η ενέργει ά του αυτή δ εν ε ίχε να κ άνει με τις εκσυγ χρονιστικ έ ς πολιτικέ ς του θέ σει ς τα γυμνά και παχουλά Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
Χ ΙΟ Ν Ι
239
μπράτσα της γυναί κας κι ο ό μορφος λαιμό ς της του ε ίχαν ζα λίσει ακό μη πιο πολύ το ζαλισμ ένο απ ' το ποτό μυαλό του. Στο μοναχικό και ταλ αίπωρο δάσκαλο έδ ωσαν θ υμωμένες απαντήσεις μια χούφτα νεαροί από τα πίσω καθίσματα. Η κατάσταση ε ίχε ενοχλήσει και τους δημοκρατικούς στις μπροστινές σειρ ές. Τους ε ίχε μπερδέψει το γεγονό ς ότι κά τω από το τσαντό ρ, αντί για το φωτεινό πρ ό σωπο μιας χω ριατοπούλας με γυαλιά που διψούσε για μάθηση, εμφανίστη κε η Φ ουνντά Ε σ έ ρ, μια πεταχτή χορε ύ τρια του χορού τής κοιλι άς. Μήπως αυτό σήμαινε ότι μόνο οι πουτάνες κι οι ανή θ ικες βγάζουν το τσαντό ρ τους; Σ ' αυτή την περίπτωση , θ α ε ίχαν δίκιο οι ισλαμιστές. Απ ό τα μπροστινά κα θίσματα, ο βοη θό ς νομάρχη φ ώ ναξ ε, «Λάθ ος, ε ίναι λάθ ος» . Ό μως η Φ ουνντά Εσ έ ρ δ εν πε ίστηκε ούτε ό ταν στη φωνή του προ στέθηκαν κι άλλες φωνές, ίσως για να τον κολακέψουν. Κι ενώ οι μπροστινές σειρές παρακολουθούσαν με σεβασμό κι ανη συχία το φωτισμένο κορίτσι της Δ η μοκρατίας να υπερασπί ζεται την ελευθερ ία του, από την πλευρά των μαθητών της Ι ε ρατικής Σχολής ακούστηκαν μια-δυο απειλητικές φωνέ ς, που ό μως δεν φόβισαν κανέναν. Ο αντιδήμαρχος στις μπροστι νές σειρές, ο εργατικός και γενναίος υπαστυνό μος της Ασφ ά λειας Κασίμ μπέ η, που στον καιρ ό του ε ίχε τσακίσει τα μέλη του ΡΚΚ, και οι άλλοι ανώτατοι δημό σιοι υπάλλη λοι, ο επαρ χιακό ς δ ιευθ υντής του υποθ ηκοφυλακείου, ο πολιτιστικός δι ευθ υντής, που δ ουλειά του ήταν να μαζεύ ει κασέτες με κουρ δ ική μουσική και να τις στέλνει στην Άγκυρα (είχε έ ρ θει με τη γυναίκα του, τις δυο κό ρες του, τους τέσσερις γιους του, που τους είχε φορ έσει γραβάτες, και τους τρεις ανιψιούς του) , με Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
240
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
ρικοί α ξιωματικοί με πολ ιτικά και οι γυναίκες τους δ εν φο βούνταν καθόλου τη φασαρ ία που θ α μπορούσαν να ξ εσηκώ σουν μερικοί νεαροί της Ι ερατικής Σχολή ς οι οποίοι καλά κα λά δ εν ήξεραν τι έ καναν. Ίσως επει δή βασίζονταν στους αστυνομικού ς με πολιτικά που ήταν σκορπισμένοι σ ' όλη την α ίθουσα, στους αστυνομικού ς με στολή που ήταν μαζεμένοι στις γωνίες και στους στρατιώτες, που κάποιοι λέγανε ότι πε ρ ί μεναν π ίσω από τη σκηνή . Ακό μη πιο σημαντικό ήταν το ότι η βραδ ι ά μεταδι δόταν ζωντανά από την τη λε ό ραση , κάτι που τους έδ ινε την εντύ πωση ότι τους παρακολου θού σε όλη η Τουρκία και η Άγκυρα, κι ας ήταν μόνο τοπική η εκπομπή . Το πλήθ ος των θ εατών στην πλατε ία και οι εκπρό σωποι του κράτους στις πρώτες σειρ έ ς παρακολου θού σαν την παρ ά σταση έχοντας κάπου στο μυαλό τους πως η τη λεό ραση ανα μετέδ ι δε όσα γίνονταν στη σκηνή, κι αυτό ήταν αρκετό ώ στε οι χυδαιότητες, τα σχόλια πολιτικού περιεχομένου και οι βλα κε ίες να τους φαίνονται πιο κομψά και πιο αινιγματικά απ ' όσο ήταν. Υπήρχαν μερικοί που κάθ ε τό σο γύ ριζαν και κοί ταζαν την κάμερα της τη λε ό ρασης για να δ ιαπιστώσουν αν δούλευε ακό μη, άλλοι στα πίσω καθίσματα που κουνούσαν τα χέ ρια τους κι άλλοι, στις πιο μακρινέ ς γωνιέ ς της αίθουσας, που δεν τολ μούσαν ούτε να σηκωθούν απ ' τη θέ ση τους από φό βο «μήπως τους δουν». Αντί να καθίσουν στα σπίτια τους και να δουν στην τη λ εό ρασή τους όσα γίνονταν στη σκηνή, η ζωντανή μετάδοση της βραδ ιά ς από την τοπική τη λε ό ραση ε ίχε δη μιουργήσει στους περισσότερους κατοίκους του Καρς την επιθ υμία να έ ρθουν στο θέ ατρο και να δουν το συνεργείο που έ κανε το γύρισμα. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧlOΝΙ
241
Λες κι ήταν ρούχο για πλύσιμο, η Φ ουνντά Εσέ ρ ε ίχε βάλει το τσαντό ρ της σε μια μπρούντζινη λεκάνη κι είχε αρχίσει να το τρίβει, αφού πρ ώτα του έ ριξ ε με τρ όπο αποπάνω, αντί γι ' απορρυπαντικό , βενζίνη . Κι επειδή ε ίχε βάλει τη βενζίνη σ ' ένα μπουκάλι απορρυπαντικού Ακίφ, που συμπτωματικά εκεί νη την εποχή το χρησιμοποιού σαν πολύ οι νοικοκυρ έ ς στο Καρς, όχι μόνο όσοι ήταν στην αίθουσα αλλά κι όλοι στο Καρς ένιωσαν μια παράξενη ανακούφιση, νομίζοντας πως η επα ναστ άτρια, ελ ε ύθ ερη κοπέλα ε ίχε α λλάξει γνώ μη κι απλά έπλενε ήσυχα ήσυχα το τσαντό ρ της. «Άντε, κοπέλα μου, τρίψε δυνατά ! » φώναξε κάποιος από τις πίσω σειρ έ ς . Ακούστηκαν γέλια, οι υπάλλη λοι μπροστά ενοχλήθηκαν, όλοι ό μως στην αίθ ουσα ε ίχαν την ίδια άποψη. « Π ού ε ίναι το ΟΜΟ σου, κοπέλα μου ; » φώναξε κάποιος άλ λος. Ή ταν οι νεαροί της Ιερατικής Σχολής, ό μως κανείς δεν θύ μωσε μαζί τους, επειδή όχι μόνο δεν ενοχλούσαν, αλλά έ καναν και τον κόσμο να γελάει. Ο ι δημόσιοι υπάλλη λοι στις μπροστι νές θέσεις αλλά και πολλοί θ εατές στην αίθουσα θέλανε να τε λειώνει το ξ επερασμένο, ακραίο και προκλητικό αυτό εργάκι πριν ξεσπάσουν τίποτα δυσάρεστα επεισόδ ια. Μ ετά από χρό νια, πολλοί με τους οποίους μίλησα για κε ίνη τη μέ ρα μού εί παν το ίδιο: οι περισσότεροι εκείνο το βράδυ στο Θέατρο Μ ι λέτ, από τους υπαλλή λους μέχρι τους φτωχούς σπου δ αστές, θέλανε να διασκεδάσουν λίγο και να ζήσουν μέ σω του θ ε άτρου μια διαφορετική εμπειρία. Μ πορεί κάποιοι από τους μαθητές της Ι ερατικής Σχολής να θέλανε να ξ επεράσουν λίγο το μέτρο, αλλά μέχρι εκείνη την ώ ρα δεν προκαλούσαν καμιά ανησυχία. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
242
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
Αλλά και η Φ ουνντά Ε σ έ ρ το παρατράβη ξ ε λίγο το σκοινί, μετατρ έποντας, όπως κάνουν συχνά οι νοικοκυρέ ς στις δια φημίσεις, το πλύσιμο σε διασκέδαση. Όταν ήρθε η ώ ρα, έβγα λε το μουσκεμένο μαύ ρο τσαντό ρ από τη λεκάνη, το άνοιξ ε σαν σημαία, λες κι ετοιμαζόταν να το κρεμάσει να στεγνώ σει, και το έδ ειξ ε στους θ εατέ ς. Κι ενώ οι θ εατέ ς κοίταζαν απο ρημένοι και προσπαθούσαν να καταλάβουν τι θ α γινόταν με τά, εκε ίνη έβγαλε από την τσέπη της έναν αναπτήρα και τον πλησίασε σε μια άκρη του υφ ά σματος. Για λίγο όλοι σ ώπα σαν. Ακούστηκε η ανάσα της φωτι άς που τύλιξε με δ υνατό θό ρυβο το τσαντό ρ. Η αίθ ουσα φωτίστηκε μ ' ένα φως παρ άξε νο και τρομαχτικό. Π ολλοί θ εατέ ς, έντρομοι, σηκώθηκαν ό ρ θ ιοι. Κανε ίς δεν το περί μενε αυτό . Φ οβήθηκαν ακό μη κι οι πιο αδι άλλακτοι κοσμικοί. Κι όταν η γυναίκα πέταξε κάτω το τσα ντό ρ, μερικοί φοβήθηκαν ότι θ α έπαιρναν φωτιά το παμπά λ αιο ξύλινο δάπεδο της σκηνής και οι βρ ό μικες βελούδινες κουρτίνες με τα μπαλώ ματα, απομεινά ρια της πλουσιότερης περι όδ ου του Καρς. Ο ι περισσότεροι ό μως ε ίχαν τρομοκρα τη θ εί επειδή πολύ σωστά ε ίχαν καταλάβει πως η κατάσταση ε ίχε ξεφ ύγει . Όλα πια ήταν πιθ ανά . Από τις σειρ ές των μαθ ητών της Ι ερατικής Σχολής σηκώ θ ηκε ένα βουητό, ξέ σπασε θό ρυβος. Ακούστηκαν αποδοκι μασίες, φωνές, θ υμωμένες κραυγέ ς. «Άθ εοι, εχθ ροί της π ί στης ! » φ ώναξε κάποιος. «Άπιστοι, άθ εοι ! » Οι πρώτες σειρ έ ς δ εν ε ίχαν συνέλθ ει ακό μη από την έκ πλη ξη . Κανείς δεν ά κουσε κι εκε ίνο το μοναχικό και γενναίο Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
243
δά σκαλο που σηκώθ ηκε και φ ώ να ξ ε, «Σιωπή, κοιτάξτε ! » . Ένας άνεμος αγωνίας σά ρωσε την αίθουσα όταν ο κόσμος κα τάλαβε ότι οι αποδοκιμασίες, οι φωνέ ς και τα συνθήματα δεν θ α σταματούσαν κι ότι η φασαρία θ α μεγάλωνε. Ο διευθ υντής του επαρχιακού κέντρου υγείας, ο γιατρ ός Νεβζάτ, σήκωσε απότομα κι οδήγησε σέ ρνοντας σχεδόν προς την έξοδο τους κοστουμαρισμένους γιους του, την κόρη του με τις κοτσίδες και τη γυναίκα του που ε ίχε φορ έ σει το καλύτερ ό της ρούχο, ένα πράσινο κρεπ φό ρεμα . Ο έμπορος Σαντίκ μπέη, από τους παλιούς πλούσιους του Καρς, που ε ίχε έ ρ θ ει στην πόλη από την Άγκυρα για να τακτοποιήσει κάποιες δουλ ειέ ς του, ση κώθηκε να φ ύγει μαζί με το δικηγό ρο Σαμπίτ μπέη, φίλο του από το δημοτικό και μέλος του Λαϊκού Κό μματος. Ο Κα ε ίδε ότι οι πρ ώτες σειρ έ ς ε ίχαν παραλύσει απ ' το φόβο, αλλά συ νέ χισε να κάθ εται στη θέ ση του χωρ ίς να μπορε ί ν' αποφασί σει τι έπ ρεπε να κάνει : σκέφτηκε να σηκωθ εί και να φ ύγει, όχι για ν' αποφ ύγει τα γεγονότα που θ α ξεσπού σαν, αλλ' από φό βο μήπως ξεχάσει το ποίημα που ε ίχε στο μυαλό του και, εξαι τίας της φασαρ ίας και του θο ρύβου, δ εν το ε ίχε γράψει ακό μη στο πράσινο τετράδ ιό του. Ε κείνη ακριβώς τη στιγμή πλη σίασε στη γεμάτη καπνούς σκηνή ο διευθυντής της Υπηρεσίας Τη λεφ ώνων, ο Ρετζαι μπέη, τον οποίο σεβόταν όλο το Καρς για τις γνώ σεις του κι επειδή ήταν κύ ριος. «Κό ρη μου», ε ίπε δυνατά , «μας ά ρεσε πολύ το κεμαλικό θε ατρικό σας. Ό μως φτάνει πια . Κοιτάξτε, όλοι είναι ανήσυ χοι, επικρατε ί αναβρασμός». Η φωτιά που ε ίχε κάψει το τσαντό ρ στο πάτωμα είχε σβή σει πολύ γρήγορα και η τυλιγμένη στους καπνού ς Φ ουνντά Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
244
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
Εσέρ είχε αρχίσει να διαβάζει το μονόλογο για τον οποίο ο συγγραφέας τού ΠατρiOα ή Τσαντόρ ένιωθε πολύ περήφανος. Το πλήρες κείμενό του το βρήκα ανάμεσα στα βιβλία των εκ δόσεων Χαλκεβλερί του 1936. Ο συγγραφέας, που παρά τα ενενήντα δύο του χρόνια ήταν πολύ ακμαίος, όταν τον συνά ντησα τέσσερα χρόνια μετά τα γεγονότα στην Ιστανμπούλ, ενώ απ' τη μια μεριά μάλωνε τα άτακτα εγγόνια του που πη δούσαν πάνω του (στην πραγματικότητα ήταν δισέγγονά του), απ' την άλλη μου έλεγε ότι απ' όλα του τα έργα (ΟΑτα τούρκ έρχεται, Κεμαλικά θεατρικά για τα λύκεια, Αναμνήσεις από
κ.ά.) μόνο σ' αυτό, το οποίο σήμερα, τι κρίμα, είναι ξεχασμένο (δεν είχε ιδέα ούτε ότι το έργο είχε παιχτεί στη σκηνή του Καρς ούτε ότι είχαν ακολουθήσει επεισόδια), οι μαθήτριες του λυκείου και οι υπάλληλοι σηκώνονταν όρθιοι σ' ένα συγκεκριμένο μέρος και χειροκροτούσαν με δάκρυα στα μάτια. Τώρα δεν ακουγόταν τίποτ' άλλο πέρα από τις αποδοκι μασίες των σπουδαστών της Ιερατικής Σχολής, τις απειλητι κές κι οργισμένες φωνές τους. Παρ' όλο που στο μπροστινό μέρος της αίθουσας επικρατούσε ένοχη κι ανήσυχη σιωπή, ελάχιστοι θεατές μπόρεσαν ν' ακούσουν τα λόγια της Φουν ντά Εσέρ. Από τις πίσω σειρές ακούστηκε σ' όλη την αίθουσα μια οργισμένη απάντηση που ταίριαζε στην περίσταση, κι ας μην είχαν ακούσει όλοι τους λόγους για τους οποίους η οργι σμένη κοπέλα του έργου είχε πετάξει το τσαντόρ της, ότι τα προσόντα των ανθρώπων και των λαών δεν βρίσκονται στα ρούχα αλλά στις ψυχές τους, ότι τώρα πρέπει να βγάλουμε τα τσαντόρ, τις μαντίλες, τα φέσια και τα σαρίκια, που μαυρίΕκεΙνον,
Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
245
ζουν την ψυχή μας και συμβολίζουν την οπισθοδρόμηση, και να πλησιάσουμε τρ έχοντας τους πολιτισμένους και σ ύγχρο νους λαούς, την Ευρώπη : «Τρ έχα κι εσύ γυμνή στην Ε υρ ώπη σου, τρ έχα ολόγυμνη ! » Ακό μη κι από μπροστά ακούστηκαν γέλια και χειροκροτή ματα επιδοκιμασ ίας, κι αυτό απογοήτευσε και τρ ό μαξ ε πε ρισσότερο απ ' οτιδήποτε άλλο τις μπροστινέ ς σειρ έ ς. Τότε περίπου ο Κα, και μαζί του πολλοί άλλοι, σηκώθηκε απ ' τη θέση του. Ο καθένας μες στην α ίθ ουσα έλεγε τα δ ικά του, οι θ εατέ ς στις πίσω σειρές φώναζαν θ υμωμένοι' κάποιοι, καθώς πήγαιναν προς την π ό ρτα, προσπαθού σαν να γυρ ίσουν και να κοιτάξουν πίσω' και η Φ ουνντά Ε σ έ ρ συνέ χι ζε ν ' απαγ γέλλει το ποίημα που σχεδόν κανε ίς δεν άκουγε πια.
Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
18
Μη ν πυρο β ολείτε, τα τουφέκια είναι γεμάτα ! Η επανάσταση στη σκη νή Έπειτα όλα έγιναν πολύ γρήγορα. Στη σκηνή εμφανίστηκαν δύ ο με μούσ ι και σκουφ ί. Στα χέ ρια τους κρατούσαν σκοινί και μαχαί ρια κι ήταν φανερ ό πως ήθ ελαν να τιμωρήσουν τη Φ ουνντά Ε σέ ρ που βγάζοντας και καίγοντας το τσαντό ρ της ε ίχε αμφισβητήσει το θέλη μα του Θ εού. Μόλις η Φ ουνντά Εσ έ ρ βρ έθηκε στα χέ ρια τους, ά ρχισε να κάνει προκλητικέ ς, σχε δόν ερωτικές κινήσεις. Δ εν συμπεριφερ όταν σαν φωτισμ ένη η ρω ίδ α, αλλά σαν «γυναίκα που πρ ό κε ιται να πέσε ι θύ μα βιασμο ύ ». Ή ξ ερε ν ' απευθύνεται στη σεξο υαλ ικότητα των αντρών, με το κεφάλι σκυφτ ό και ικετευτικό β λέ μμα, σαν πρ ό βατο επί σφαγή , ωστ ό σο δ εν προκάλεσε την αναστάτωση που περ ί μενε. Ο ένας από τους δύο φανατικούς με τα γένι α ( α δέξ ια μακιγια ρισμ ένος, αφού πριν από λίγο υποδυ όταν τον πατέ ρα) την τράβη ξ ε απ ' τα μαλλιά και την έ ρ ι ξε στο δάπεδο της σκηνής, ενώ ο άλλος, με ύ φος που θύ μιζε πίνακες της Αναγέννησης με θέ μα τη Θvσiα TOV Αβραάμ, έβαλε το μαχα ί ρι του στο λαιμό Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
247
της. Το ταμπλό βιβάν θύ μιζε εικόνες από την «επανάσταση των οπισθοδ ρομικών και των θ ρησκόληπτων», που, πολύ συ χνά , στη σκέψη της και μόνο τρομοκρατούνταν κατά τα πρ ώ τα χρ όνια της Δη μοκρατίας οι εξευρωπαϊσμένοι δ ιανοούμε νοι κι οι υπάλλη λοι . Π ρώ τα τρ ό μαξ αν οι η λ ικιωμένοι υπάλ λ η λοι στις πρ ώ τες σειρ έ ς και οι συντηρητικοί γέ ροι που κάθ ονταν π ίσω . Η Φ ουνντ ά Ε σ έ ρ και οι «δύο οπα δοί της θ εοκρατ ίας » έ μειναν δεκαοκτώ ακριβώ ς δ ευτερόλεπτα ακίνητοι, χωρ ίς να χαλάσουν καθόλου την πολύ σπουδ αία αυτή πόζα τους. Επει δή σ ' αυτό το χρονικό δ ι άστημα ο κό σμος στην α ίθ ουσα ε ίχε χάσει τον έλεγχο, πολλοί κάτοικοι του Καρς με τους οποίους μ ίλησα αργότερα μου ε ίπαν ότι και οι τρεις ε ίχαν μείνει πο λύ περισσότερη ώ ρα ακίνητοι. Α υτό που θύ μωσε τους μαθ η τέ ς της Ι ερατικής Σχολής δεν ήταν μ όνο η ασχήμια, η κακ ία, η παρουσ ίαση των «φανατικών θ ρησκόληπτων» που ε ίχαν βγει στη σκηνή σαν καρικατούρες, ούτε το γεγονός ότι αντ ί να προβλη θ εί το ζήτη μα των κοριτσι ών με τη μαντίλ α προ βαλλό ταν το ζήτη μα της γυνα ίκας που ε ίχε βγάλει το τσα ντόρ της . Θύ μωναν ακό μη πιο πολύ επειδή βρ ίσκονταν σε α δ ιέξοδο, κι έ χοντας καταλάβ ει πως το έ ργο ήταν μια τολ μηρά σκηνοθετημένη προβοκάτσια, ξεφώνιζαν και πετούσαν πρ άγματα στη σκηνή -μισό πορτοκάλι, ένα μαξιλά ρι- για να εκδη λώ σουν την οργή τους, κι έτσι πέφτανε ακό μη πιο βα θ ι ά στην παγίδ α που τους ε ίχαν στήσει. Γι ' αυτό , έ νας απ ' αυτο ύ ς, ο Α μπντουραχμ άν Οζ, ένας κοντ ός με φαρ δ ιούς ώ μους από την τελευταία τάξη, με μεγαλύτερη εμπειρ ία απ ' όλους στην πολιτική (το πραγματικ ό του ό νομα, αυτ ό που Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
248
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
δήλωσε ο πατ έ ρας του τρεις μέ ρες μετά , όταν ή ρθ ε απ ό το Σίβας να παραλάβ ει το πτώ μα του, ήταν άλλο) , προσπάθη σε, χωρ ίς ό μως επιτυχία, να ηρεμήσει τους συμμαθητέ ς του, να τους κάνει να σωπάσουν και να καθίσουν στις θέσεις τους. Τα χειροκροτήματα κι οι αποδοκιμασίες από τον κόσμο στην α ίθ ουσα ε ίχαν δώσει κουρ άγιο στους οργισμένους μαθητέ ς. Και το ση μαντικότερο: οι νεαροί ισλαμιστέ ς, αν και «αδύνα μοι κι ανοργάνωτοι» στο Καρς σε σ ύγκριση με τις γύ ρω πε ριοχέ ς, για πρ ώ τη φορ ά ακούγονταν με τόλμη σαν μια φωνή και βλέπανε με έ κπλη ξη και χαρ ά ότι μπορούσαν να τρομά ξουν τους εκπροσώ πους του κρ άτους και τους στρατι ώ τες. Τώ ρα, κι ενώ η τη λε ό ραση αναμετέδ ι δ ε σ ' όλη την πόλη τα γεγονότα , δ εν μπορούσαν να μην απολαμβάνουν αυτή την επίδειξη ισχύος. Βέβαια, αργότερα ξεχά στηκε ότι πίσω απ ' αυτή την όλο και μεγαλ ύτερη φασαρί α και το θό ρυβο κρυβ ό ταν και η επιθ υμία για δ ιασκέδαση . Έχοντας δ ει πά ρα πολ λέ ς φορ έ ς το βίντεο, ξέ ρω ό τι κ άποιοι μα θ ητ έ ς γελούσαν ακ ό μη κι ό ταν έβριζαν κι επαναλά μβαναν τα συνθή ματ ά τους , κι ότι τα χειροκροτήματα κι οι αποδοκιμασίες εκφρ ά ζονταν από συνη θ ισμένους ανθ ρ ώπους, από πατριώτες που στο τέλος της παράξενης εκε ίνης «θ εατρικής» βραδ ιά ς ήθ ε λαν να εκφρ άσουν τη βαρεμά ρα τους και την επι θ υμία τους για λίγη δ ιασκέδ αση . Κάποιοι μου ε ίπαν, «Αν οι μπροστινέ ς σειρ έ ς δ εν έδ ιναν τό σο μεγάλη σημασία στο θό ρυβο και τη φασαρία, δ εν θ α ε ίχε γίνει τίποτα απ ' όσα έγιναν», κι άλλοι, «Το γεγονό ς ότι στα δ εκαοκτώ εκε ίνα δευτερόλεπτα οι ανώ τεροι δη μό σιοι υπάλλη λοι και οι πλού σιοι ανησ ύ χησαν και παί ρνοντας τις οικογένειέ ς τους σηκώθ ηκαν να φ ύγουν, δ ε ίDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
Χ ΙΟΝΙ
249
χνει ότι ήξεραν τι επρ ό κειτο να συμβε ί κι ότι όλα ήταν προ σχε δ ιασμένα από την Άγκυρα» . Τ ότε βγήκε και ο Κα από την α ίθουσα, καθώς δ ιαπίστωσε με τρ ό μο ότι κινδύνευε να ξ εχάσει το ποίη μα που ε ίχε στο μυαλό του. Την ίδ ια στιγμή εμφανίστηκε στη σκηνή ο σωτή ρας που θ α γλίτωνε τη Φ ουνντά Εσ έ ρ από τα χέ ρια των «οπι σ θοδ ρομικών» με τα γένια : ήταν ο Σουνάι Ζαϊ μ' φορούσε ένα καλπάκι σαν αυτό που φορούσαν ο Ατατούρκ και οι ή ρωες του αγώνα της ανεξαρτησίας και στρατιωτική στολή της επο χής του 1930. Μόλις εμφανίστηκε στη σκηνή με σίγουρο βή μα (χωρ ίς ν ' αφήνει να φανεί καθόλου ότι κούτσαινε λίγο) , οι δ υο φανατικοί «οπισθοδ ρομικοί» με τα γένια έπεσαν τρομαγ μένοι κάτω. Ε κείνος ο μοναχικό ς η λικιωμένος δάσκαλος ση κώθηκε ό ρθ ιος και χειροκρ ότησε μ ' ενθουσιασμό τον Σουνάι. « Ζήτω ! Μ πράβο! » φώναξαν ένα-δ υο άτομα . Σαν οπτασία από έναν άλλο κόσμο φ άνταξ ε στα μάτια των κατοίκων του Καρς ο Σουνάι Ζαϊ μ όταν έπεσε πάνω του μια δέ σμη δ υνατό φως. Όλοι πρ ό σεξ αν πό σο ό μορφος, π όσο λαμπερ ός ήταν. Το αποφασιστικό και δ ραματικό ύ φος του στους ρόλους του Τ σε Γκεβάρα, του Ροβεσπιέ ρου και του επαναστάτη Ε μβέρ πασά, που τον ε ίχε κάνει τόσο δημοφιλή ανά μεσα στους αριστερούς φοιτητές τη δεκαετία του 1970, και οι εξαντλητικέ ς περιοδεί ες του στην Ανατολία, που του ε ίχαν σακατέ ψει το πόδ ι, δεν ε ίχαν φ θ ε ί ρει τε λε ίως την ε ύθ ραυστη και κάπως γυναικε ί α ομορφιά του. Μ ε μια κομψή κίνηση έ φερε τον ά σπρο δ είχτη του δεξιού γαντοφορεμένου χεριού του στο πιγούνι κι όχι στα χε ίλη του . «Σιωπή», ε ίπε . Έτσι, χωρ ίς λόγο, αφού όλοι στην αίθ ουσα είχαν σωπά σει Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
250
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
και στο κεί μενο δ εν υπήρχε αυτή η λέξη. Ο ι ό ρ θ ιοι ξανακάθ ι σαν και τον ά κουσαν να λέει και κάτι άλλο : «Υποφέ ρει ! » Φ αίνεται πως ακούστηκε η μισή μόνο φράση, επειδή κα νε ίς δεν κατάλαβε ποιος υπέφερε. Π αλιά , μ ' αυτή τη λέξη το μυαλό πήγαινε στο λαό , στο έθνος τώ ρα ό μως οι κάτοικοι του Καρς δεν καταλάβ αιναν ποιος υπέφερε - οι ίδ ιοι, η Φουνντά Ε σέ ρ, ή μήπως η Δ ημοκρατία ; Αλλά το περιεχό μενο της λέ ξης ήταν πραγματικό. Όλη η αίθ ουσα είχε βυθ ιστε ί σε μια ε ύ θ ραυστη σιωπή ανάκατη με φόβο. «Τιμημένε και φίλτατε τουρκικέ λαέ», ε ίπε ο Σουνά ι ΖαΙ μ. «Κανείς δ εν μπορε ί να σε γυρ ίσει πίσω από το μεγάλο κι ευ γενικό ταξίδι που έχεις ξεκινήσει στο δ ρό μο του διαφωτισμού. Μ ην ανησυχε ίς. Οι αντιπροοδευτικοί, οι άθλιοι, οι συντηρη τικοί δεν μπορούν να σταματήσουν τον τροχό της Ι στορ ίας. Τα χέ ρια που απλώνονται στη δημοκρατία, την ανεξαρτησία, το διαφωτισμό θ α τσακιστούν». Το κοροϊδευτικό σχόλιο που έ κανε ένας θαρραλέ ος κι εν θουσιώδ ης συμμαθ ητής του Νετζίπ, δυο καθίσματα πιο πέ ρα, σχε δόν δ εν ακού στηκε καθόλου. Στην αίθ ουσα επικρα τούσε βαθ ι ά σιωπή , θ αυμασμό ς ανάκατος με φόβο. Στέκο νταν όλοι ακίνητοι σαν κεριά , περιμένοντας το σωτήρα να πει ένα-δ υο πράγματα σκληρ ά αλλά και συμπαθ ητικά που θα έδι ναν νόη μα στη βαρετή βραδ ι ά , μια-δ υο σοφ έ ς ιστορ ίες που θα τις συζητού σαν το β ρ άδ υ στο σπίτι τους, εκείνος ό μως σιω πούσε. Τότε ακριβώς εμφανί στηκαν κι απ ' τις δ υο πλ ευρ έ ς της σκηνής δ υο στρατι ώτες. Σ ' αυτο ύ ς προστέθ ηκαν άλλοι τρεις, που μπήκαν από την πίσω πόρτα του θε άτρου, προχώ Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
251
ρησαν δίπλα στα καθίσματα κι ανέβ ηκαν στη σκηνή . Το γε γονό ς ότι οι η θοποιοί περπάτησαν ανάμεσα στους θ εατέ ς , όπως γίνεται στις σ ύ γχρονες παραστά σεις , στην αρχή τρ ό μαξ ε τους κατοίκους του Καρς , έπειτα τους δ ιασκέδασε. Την ίδια στιγμή οι θ εατέ ς αναγνώ ρισαν τον αγγελ ιοφ ό ρο με τα γυαλ ι ά, που ανέβη κε τρ έ χοντας στη σκηνή , και γέλασαν. Ή ταν ο Γυαλάκιας , ο χαριτωμένος κι έξυπνος ανιψιός του δ ι ευ θ υντή του Γ ενικού Π ρακτορείου Τύπου , που τον γνώ ριζε όλο το Καρς επειδή καθόταν κάθ ε μέ ρα στο μαγαζί. Πλησία σε τον Σουνάι Ζαι μ , εκε ίνος έσκυψε και το παιδί τού ψιθύ ρισε κατι στ αυτι. Όλο το Καρς ε ίδ ε πόσο στενοχώ ρησαν τον Σουνάι Ζαι μ αυτά που ά κουσε. « Μόλις μάθ αμε ότι ο διευθ υντής του Εκπαιδ ευτικού Ινστι τούτου πέθ ανε στο νοσοκομε ίο», ε ίπε ο Σουνάι ΖαΙμ. «Η πο ταπή αυτή δολοφονία είναι η τελ ευταία επίθ εση στη Δ ημο κρατία , στο κοσμικό κρ άτος, στο μέλλον της Τουρκίας ! » Και πριν η α ίθ ουσα χωνέψει την κακή είδηση , οι στρατιώ τες στη σκηνή κατε βάζουν τα όπλα απ ' τον ώ μο , τα οπλίζουν και τα στρ έφουν στον κόσμο. Έ ριξαν όλοι από μια βολή' ο θό ρυβος ήταν εκκωφαντικός. Θ α μπορούσε να σκεφτε ί κανε ίς ότι όλ' αυτ ά ήταν ένας ήπιος εκφοβισμ ό ς , ή ένα ση μάδ ι αναγνώ ρισης της πικρής αλήθ ειας της ζωής που ερχόταν από το φανταστικό κό σμο. Ο ι κάτοικοι του Καρς , που δεν ε ίχαν την εμπειρ ία πολλών θ ε ατρικών παραστά σεων, νό μισαν πως επρ ό κειτο για κάποιο σκηνογραφικό νεωτερισμό δυτικής προέλευσης . Π αρ ' όλ' αυτά, ο κ ό σμος στην α ίθ ουσα κινήθηκε , ταρ άι
,
ι
Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
252
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
χτηκε. Ό σοι φοβήθηκαν απ ' το θό ρυβο των πυροβολισμών, υπέθ εσαν πως η κίνηση προή λθε από τους άλλους, που τρό μαξαν κι αυτοί . Ένας- δυο έ καναν να σηκω θούν, οι «οπισθο δ ρομικοί» με τα γένια στη σκηνή λούφαξαν ακό μη πιο πολύ . «Να μην κουνη θ εί κανε ίς ! » ε ίπε ο Σουνάι ΖαΙμ. Την ίδ ια στιγμή οι στρατιώτες όπλισαν π άλι τα όπλα τους κι έβαλαν ξ ανά σημάδι τον κόσμο. Ο κοντό ς, θ αρραλέος μα θητής που καθόταν παραδίπλα στον Νετζίπ σηκ ώθηκε ό ρ θ ιος και φ ώναξε ένα σύνθη μα : «Ανάθ εμά σας, άθ εοι κοσμικοί , ανάθ εμά σας, άπιστοι φα σίστες ! » Οι στρατιώτες ξ αναπυροβόλησαν. Ένας άνεμος αναταραχής και φόβου σ ά ρωσε πάλι την α ί θουσα μαζί με τον εκκωφαντικό θό ρυβο. Αμέ σως μετά, όσοι κάθονταν στις πίσω σειρέ ς ε ίδαν το μα θ ητή που πριν από λίγο ε ίχε πει το σύνθ η μα να σωριάζεται στο κάθ ισμά του κι ύ στερα να τινάζεται πάνω και να κουνάει έξαλλα τα χέ ρια του. Κάποιοι, που όλο το βράδυ διασκέδ α ζαν με τα καμώ ματα των μαθητών της Ι ερατικής Σχολής, έβα λαν τα γέλια με τις χειρονομίες του αλλά και με τον τρόπο που σωριά στηκε, σαν αλη θ ινό ς νεκρ ός, στο κάθ ισμά του. Μόνο με την τρ ίτη ομοβροντία κάποιοι στην αίθουσα υπο ψι άστηκαν πως τα πυρ ά ήταν πραγματικά . Αντίθ ετα απ ' ό ,τι συμβα ίνει με τα ά σφαιρα πυρ ά , σε περιπτώ σεις σαν αυτή -ό πως τα βρ άδια που οι στρατιώτες κυνηγάνε στους δρ ό μους τρομοκρ άτες- δ εν ακούει κανεί ς μόνο με τ ' αυτιά του αλλά και με το στομάχι . Ένας παράξενος ήχος ακού στηκε από την τερ ά στια γερμανική σ ό μπα που σαράντα χρ όνια τώ ρα ζέ Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
253
σταινε την α ίθ ουσα' ε ίχε τρυπήσει κι από το μπουρί της , λες κι ήταν τσαγερ ό που έβραζε , βγαίνανε καπνοί . Κάποιος ε ίχε σηκω θ ε ί από τις μεσα ίες σειρ έ ς και κατευ θ υνόταν προς τη σκηνή , φαινόταν το ματωμένο κεφ άλι του, η αίθουσα μύ ριζε μπαρούτι. Ενώ οι περισσότεροι θ εατέ ς εξ ακολουθού σαν να είν' ακίνητοι και σιωπη λοί σαν ξόανα, όλοι υποψιάζονταν ότι σε λίγο θ α ξ εσπούσε πανικό ς. Στην αίθ ουσα βασίλευε η μο ναξ ι ά που νι ώθ ει ο άνθρωπος ό ταν β λέπει ένα τρομακτικό όνειρο. Ωστό σο η φιλόλογος κυρία Νουριγιέ , ενθουσιασμένη καθώς ήταν με την αλη θοφ άνεια των εφέ , σηκώθηκε για πρώ τη φορά ό ρθ ια στη θέση της κι ά ρχισε να χειροκροτεί ό σους βρ ίσκονταν στη σκηνή . Ήταν η στιγμή που είχε σηκω θ ε ί κι ο Νετζίπ ό ρ θ ιος, σαν ανήσυχος μαθ ητής που ζητάει το λόγο. Αμέ σως μετά οι στρατιώτες πυροβόλησαν για τέταρτη φο ρ ά . Σύμφωνα με την αναφορ ά του επιθ εωρητή ταγματάρχη που έστειλε η Άγκυρα για να ερευνήσει τα γεγονότα , κι ο επι θ εωρητής την επε ξεργαζόταν πολλέ ς εβδομάδες με απόλυτη μυστικότητα κι επιμέλεια, από τις σφαί ρες που έπεσαν σ ' αυ τή την ομοβροντ ία σκοτώθ ηκαν δύο άτομα. Ο ένας ήταν ο Νετζίπ. Σκοτώθη κε από σφαί ρες που σφηνώθ ηκαν στο μέ τωπο και στο ένα του μάτι, αν και, έχοντας ακούσει τις φήμες που κυκλοφ ό ρησαν σχετικά μ ' αυτό το θέ μα, δεν μπορ ώ να πω αν π έθ ανε εκε ίνη τη στιγμή . Αν υπά ρχει ένα σημε ίο στο οποίο συμφωνούν ό σοι κάθ ονταν στις πρ ώ τες και στις με σαίες σειρ έ ς καθ ισμάτων, είναι ότι ο Νετζίπ ε ίχε δώ σει τε λε ίως δ ιαφορετική εξή γηση στις σφαί ρες που μετά τους τρ ί τους μόλις πυροβολισμούς είχε δει να ταξι δεύουν στον αέ ρα. Δ υο δευτερ όλεπτα πριν χτυπη θ ε ί , ε ίχε σηκωθ ε ί ό ρ θ ιος κι ε ίDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
254
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜ ΟΥΚ
χε φωνάξει, και τον άκουσαν πολλοί (αλλά δεν γρ άφτηκε στο βίντεο ) : «Σταματήστε , μην πυροβολε ίτε, τα όπλα είναι γεμάτα ! » Έτσι απέ κτησε φωνή αυτό που όλοι στην αίθουσα γνώ ρι ζαν με την καρδ ι ά τους αλλά αρνο ύνταν να δ εχτούν με τη λο γική. Επειδή ο Κού ρδος από το Σίιρτ που ε ίχε πυροδοτήσει το όπλο δεν ήθελε να σκοτώ σει κανέναν, μια από τις πέντε σφαί ρες που πέ σανε με την πρώτη ομοβροντία είχε πετύχει τα γύ ψινα φ ύλλα δάφνης που στόλιζαν το θ εωρείο, απ ' όπου πριν από ένα τέταρτο του αιώνα έβλεπε ταινίες μαζί με το σκύλο του ο τελευταίος Σοβιετικό ς πρόξενος στο Καρς. Μ ια άλλη σφαίρα, για τον ίδιο λόγο αλλά , σ ' αυτή την περίπτωση, κι από αδ εξι ότητα είχε χτυπήσει στην οροφή, με αποτέλεσμα οι ανα στατωμένοι θ εατές αποκάτω να γεμίσουν σο βάδες και μπο γι έ ς εκατόν ε ί κοσι ετών. Μ ια άλλη σφαί ρα είχε π άει ακό μη πιο π ίσω, κάτω από τη σκαλωσι ά όπου ε ίχε στη θ ε ί η κάμερα της τη λε ό ρασης, στα ξύλινα κάγκελα απ ' όπου παλιά κρατιό νταν οι φτωχέ ς κι ονειροπαρμένες Αρμενοπο ύλες και παρα κολου θο ύ σαν ό ρ θιες, αφο ύ είχαν αγο ράσει πολύ φτηνά εισι τήρια , τους θ ι άσους, τους ακρο βάτες και τις ορχήστρες δω ματί ου που ε ίχαν έ ρθ ει από τη Μό σχα. Η τέ ταρτη σφαί ρα είχε τρυπήσει τη ρ άχη ενό ς καθίσματος μακρι ά από την κά μερα, είχε περά σει από μέ σα κι ε ίχε σφηνω θε ί στον ώ μο το ύ Μ ουχιτίν μπέη , εμπό ρου ανταλλακτικών τρακτέ ρ και γεωρ γικών μηχανημάτων, που καθόταν αποπίσω με τη γυναίκα του και τη χήρα κουνιάδα του. Ο Μ ουχιτίν μπέη στην αρχή κο ί ταξε ψη λά νομίζοντας πως κάτι ε ίχε πέ σει πάνω του από το ταβάνι , απ ' όπου πριν από λίγο πέ φτανε γύψ οι και σο βάδες. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
255
Η πέ μπτη σφαί ρα κομμάτιασε τον αριστερ ό φακό των γυα λι ών ενός παππού λίγο πιο πίσω από τους ισλαμιστέ ς μαθ η τ έ ς, που ε ίχε έ ρ θ ει στο Καρς απ ό το Τ ρ ά μπζον για να επι σκεφτε ί τον εγγονό του που ήταν φαντά ρος. Η σφαί ρα πέ ρασε από το μυαλό του, σκοτώνοντας σιωπηλά το γέ ρο που λαγοκοιμόταν χωρ ίς να καταλάβει τίποτα, βγήκε από τον αυ χένα του, τρ ύπησε την πλάτη του καθίσματος και σφηνώθη κε σ ' ένα από τα σφιχτά αυγά στον ντορβά ενό ς δωδεκάχρο νου Κού ρδου που πουλούσε πίτες και σφιχτά αυγά κι εκε ίνη τη στιγμή είχε απλώσει το χέ ρι του ανά μεσα στα καθίσματα κι έδινε ρέστα. Γ ρ άφω αυτές τις λεπτομέ ρειες για να μπορ έσω να εξηγήσω γιατί οι περισσότεροι από τους θεατές στο Θέ ατρο Μ ιλέτ κά θονταν ακίνητοι ενώ τους πυροβολού σαν. Ο μαθ ητής που με τη δεύτερη ομοβροντία χτυπήθηκε στον κρ όταφο, στο λαιμό και στην καρ δ ιά , επειδή είχε δ είξει από πριν πολύ θάρρος, εί χε αντιμετωπιστε ί σαν ένα διασκεδ αστικό κομμάτι του τρο μακτικού αυτού παιχνιδιού . Η μία από τις δύο επό μενες σφαί ρες ε ίχε χτυπήσει στο στήθος έναν άλλο μαθητή της Ι ερατι κή ς Σχολής που καθόταν λίγο πιο πίσω αμίλητος (η κό ρη της θ εί ας του ήταν η πρώτη «αυτόχειρας») και η άλλη το σκονισμέ νο και γεμάτο αρ άχνες καντράν του χαλασμένου εδώ κι εξή ντα χρ όνια ρολογιού στον τοίχο, δυο μέτρα π άνω από τη μη χανή προβολή ς. Μ ια σφαί ρα από την τρ ίτη ομοβροντία ε ίχε χτυπήσει στο ίδ ιο μέρος και ο επι θ εωρητή ς ταγματ ά ρχης ήταν της γνώ μης ότι ένας από τους επίλεκτους σκοπευτές εί χε πατήσει τον ό ρκο στο Κοράνι και δεν ε ίχε σκοτώσει . Ο ταγματά ρχης ανέφερε στην έ κ θ εσή του και την περ ίπτωση Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
256
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
ενός νεαρού φλογερού ισλαμιστή που σκοτώθηκε με την τρ ί τη ομοβροντία και ο οποίος ήταν ταυτόχρονα ένας πολύ ευ συνείδητος πράκτορας της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών στο Καρς, υποδ εικνύοντας, μέσα σε παρ ένθ εση, ότι σύ μφω να με το ν ό μο δεν υπήρχε κανένας λόγος αποζημίωσης της οικογένει άς του που ε ίχε μηνύ σει το κράτος. Όταν οι δ υο τε λευταίες σφαί ρες σκότωσαν τον αγαπητό σε όλους τους συ ντηρητικούς και θ ρησκευό μενους κατοίκους του Καρς Ριζά μπέη, δωρητή της βρύ σης στη συνοικία Καλέ ιτσι, και την ίδια στιγμή τον υπηρέτη του, το μπαστούνι, κατά κάποιον τρόπο, αυτού του η λικιωμένου ανθ ρώπου που περπατούσε με μεγά λη δυσκολία, κι ενώ οι δ υο φίλοι ψυχορραγού σαν μες στην αί θ ουσα, ε ίναι δύ σκολο να ε ξηγήσουμε π ώ ς ο κό σμος ε ξ ακο λου θούσε να κοιτάζει ακίνητος τους στρατιώτες που όπλιζαν πάλι τα τουφέ κια τους. «Εμε ίς που καθό μασταν στις πίσω σει ρές, ε ίχαμε καταλάβει ότι συνέβαινε κάτι τρομερό», ε ίπε με τά από πολλά χρ όνια ο ι δ ιοκτήτης ενό ς τυροκομείου, που ό μως δεν ήθελε ν' αποκαλυφθ εί τ' όνομά του. «Κοιτάζαμε ό σα συνέβαιναν άφωνοι, από φόβο πως α ν σηκωνό μασταν να φύ γουμε και τραβού σαμε π άνω μας την προσοχή , το κακό θ α έβρισκε κι εμάς ! » Ακό μη και ο επιθεωρητής ταγματά ρχης δεν μπορούσε να καταλάβ ει πού είχε πέ σει μια από τις σφα ίρες της τέταρτης ομοβροντίας. Μία απ ' αυτές είχε τραυματίσει ένα νεαρ ό πω λητή που ε ίχε πάει στο Καρς από την Άγκυρα για να πουλή σει εγκυκλοπαίδειες κι επιτραπέζια παιχνίδια με δό σεις (πέ θ ανε μετά από δυο ώ ρες από αιμορραγία) . Άλλη μία είχε ανοί ξει μια τερ άστια τρύπα στο δάπεδο του θ εωρείου του Κιρκό ρ Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
257
Τ σιζμετζιγιάν. Σ ' αυτό το θ εωρε ίο κάθ ονταν στις αρχέ ς τού 1 900 ο πλού σιος Α ρμένης δ ερματέ μπορος και η οικογένειά του, ντυμένοι από πάνω ώ ς κάτω με γούνες, τις βραδ ι ές που έ ρχονταν στο θέ ατρο. Κάποιοι ισχυρίστηκαν, αν και μου φαί νεται λίγο παρατραβηγμένο, ότι οι άλλες δύο σφαί ρες, από τις οποίες η μία μπήκε στο ένα πρ άσινο μάτι του Νετζίπ και η άλλη τρ ύπησε στη μέ ση το μεγάλο και καθ αρ ό μέτωπό του, δεν τον σκότωσαν αμέσως κι ότι ο νεαρό ς, σύ μφωνα με όσα ει πώθηκαν αργότερα, είχε κοιτάξει για μια στιγμή τη σκηνή και ε ίχε πει, «Βλέπω ! ». Μ ετά τις τελ ευταίες βολέ ς ε ίχαν λουφάξει κι όσοι τρέ χανε προς τις πό ρτες, ξ εφωνίζανε ή τσιρίζανε. Σ ' έναν τοίχο πρ έ πει να ε ίχε κολλήσει και ο κάμεραμαν που ήταν υπεύθ υνος για τη ζωντανή μετάδοση · η κά μερ ά του, που όλη την ώ ρα κου νι όταν δ ε ξ ι ά αριστερά, ε ίχε με ίνει ακ ίνητη . Ο ι τη λε θ εατές που παρακολου θού σαν τη ζωντανή μετάδοση , στην οθόνη β λέπανε μόνο ό σα γίνονταν πάνω στη σκηνή και τους σιω πη λούς, γεμάτους σεβασμό θ εατές στις πρώτες σειρ ές. Αν και το μεγαλύτερο μέ ρος της πόλης καταλ άβαινε από τους πυ ροβολισμούς που ακούγονταν, τις φωνέ ς και τη φασαρ ία ότι συνέβαιναν παράξενα πρ άγματα στο Θέ ατρο Μ ιλέτ. Ακ ό μη κι αυτοί που γύρω στα μεσ άνυχτα τους ε ίχε π άρει ο ύπνος μπροστά στην τη λ εό ραση επειδή έβρισκαν βαρετό το έ ργο, μετά τους πυροβολισμο ύ ς, που κρ ά τησαν δ εκαοκτώ δ ευτε ρόλεπτα, ε ίχαν το β λέ μμα καρφωμένο στις ο θόνες τους. Ο Σουνά ι Ζ αι μ ήταν αρκετά έ μπειρος και συνέλαβε αυτή την ενδ ιαφ έ ρουσα στιγμή . «Ηρωικοί στρατι ώτες μας», ε ίπε, «κάνατε το καθήκον σας» . Ύστερα γύ ρισε με χά ρη στη ΦουνDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
258
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
ντά Ε σ έ ρ, που ήταν ακό μη πεσμένη στο πάτωμα, και με μια κομψή κίνηση έ σκυψε και της έδ ωσε το χέ ρι του. Η γυναίκα έπιασε το χέ ρι του σωτήρα της και σηκώθηκε ό ρθ ια. Ένας συνταξ ιούχος δη μό σιος υπάλλη λος σηκώθηκε κι αυ τό ς κι ά ρχισε να τους χειροκροτε ί . Κάποιοι από τις μπροστι νές σειρ έ ς έ καναν το ίδ ιο. Ακούστηκαν και μερικά χειροκρο τήματα από πίσω, από κάποιους που φοβούνταν ή που από συνή θ εια παρασύ ρονταν απ ' τα χειροκροτήματα. Η υπόλοι πη αίθουσα ε ίχε παγώσει. Λες και συνέ ρχονταν όλοι από μέ θη ' μερικοί, αν και β λέπανε τα κορμι ά που ψυχορραγο ύ σαν, ένιω θ αν πολύ άνετα και χαμογελούσαν αχνά , σαν να ε ίχαν καταλήξει ότι όλ' αυτά αποτελού σαν κομμάτι του κό σμου τής σκηνής, κι άλλοι πάλι μ όλις ε ίχαν αρχί σει να ξ ετρυπ ώνουν από τις γωνι ές όπου ε ίχαν κρυφτε ί , όταν τους κατατρό μαξε ξανά η φωνή του Σουνάι. «Δ εν ε ίναι παιχνίδ ι αυτό , είναι η αρχή μιας επανάστασης», τους ε ίπε με επικριτική φωνή . « Θ α κάνουμε τα πάντα για την πατρ ίδ α μας. Ν α έχετε εμπιστοσ ύνη στον τιμημένο τουρκι κό στρατό ! Στρατι ώτες, πά ρτε τους». Δύο στρατιώτες πήραν τους δύο «οπισθοδρομικούς» με τα γένια. Κι ενώ οι άλλοι ό πλι ζαν πάλι τα τουφ έ κια τους και κα τέβαιναν ανά μεσα στους θ εατέ ς, ένας παράξενος άντρας πε τάχτηκε από πίσω και βρ έθηκε ξαφνικά στη σκηνή. Ήταν πα ράξενος επειδή όπως ήταν φανερό ότι δ εν ήταν στρατιώ της, έτσι ήταν ολοφάνερο από τις γρήγορες, άγαρμπες και καθό λου σκηνικέ ς χειρονομίες του ότι δεν ήταν και η θοποιός. Ο ι κάτοικοι του Καρς τον κοίταξαν ελπίζοντας ότι θ α τον άκου γαν να λέ ει πως όλα ήταν μια φά ρσα. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
259
« Ζήτω η Δη μοκρατία ! » φώναξ ε αυτός. « Ζήτω ο στρατό ς ! Ζή τω το τουρκικό έθνος ! Ζήτω ο Ατατού ρκ! » Η αυλαία έ κλει νε σιγά σιγά. Ο παράξενος άντρας μαζί με τον Σουνάι Ζ αΊμ έκαναν δυο βήματα και στάθηκαν μπροστά από την αυλαία. Ο παρ άξενος άντρας κρατούσε ένα πιστ όλι Κιρ ί καλ ε, φο ρού σε πολιτικά αλλά στρατιωτικέ ς μπότες. « Θάνατος στους φανατικο ύ ς ! » είπε, και κατέβηκε από τις σκάλες ανά μεσα στους θεατέ ς. Πίσω του εμφανίστηκαν άλλοι δυο οπλοφ ό ροι . Κι ενώ οι στρατιώ τες έκαναν συλλήψεις ανά μεσα στους μα θ ητ έ ς της Ι ερατικής Σχολή ς, οι τρεις οπλισμένοι, χωρ ίς να πλησι ά σουν τους θ εατ έ ς που τους κοίταζαν τρομαγ μένοι, υποχώ ρησαν γ ρήγορα, με βήμα αποφασιστικό , προς τις ε ξό δους φωνάζοντας συνθήματα. Ή ταν πολύ ευτυχισμένοι, ενθουσιασμένοι. Ε πειδή την τε λευταία στιγ μή, μετά από πολλές συζητήσεις και παζάρια, ε ί χε αποφασιστε ί η συμμετοχή τους στη μικρή αυτή επανά σταση του Καρς, στη θ εατρική αυτή παρ ά σταση . Μ ια ολό κλη ρη μέ ρα κράτησε η αντ ίσταση του Σουνά ι Ζ αΊ μ, που γνώ ρισε αυτούς τους τρεις από το πρ ώ το κι όλας βρ άδ υ που ή ρ θ ε στο Καρς, επει δή σκεφτόταν πως οι οπλισμένοι αυτοί τυχοδιώκτες, μπλεγ μένοι καθώ ς ήταν σε σκοτεινές υποθέσεις, με τη συμμετοχή τους θ α κη λίδ ωναν το ανέβασμα του «έ ργου τ έχνης», αλλά στο τέλος δ εν μπό ρεσε ν' αντιστα θ εί στις δί καιες αντιρρήσεις ό σων έλεγ αν πως ήταν απαραίτητη η πα ρουσία αντρών που θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν όπλα εναντίον του λ αουτζίκου που δεν καταλάβ αινε από τέ χνη . Α ργότερα ακούστηκε πως μετάνιωσε πολύ γι ' αυτή του την απόφαση, πως ένιωθ ε τύψεις γ ια την αιματοχυσία που προDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
260
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
κάλεσαν αυτοί οι αλήτες, αλλά , όπως και πολλά άλλα πρ άγ ματα, ήταν κι αυτά διαδόσεις. Όταν μετά από πολλά χρόνια πήγα στο Καρς, ο καταστη ματά ρχης Μ ουχτά ρ μπέη, καθώς με ξ εναγούσε στο Θέατρο Μ ιλέτ, που το μισό είχε γκρεμιστε ί και το άλλο μισό είχε με τατραπε ί σε αποθήκη, για ν' αντιπαρέλθ ει τις ερωτήσεις μου σχετικά με τη φρ ίκη εκε ίνης της νύ χτας και των ημερ ών που ακολούθ ησαν, μου ε ίπε ό τι στο Καρς από την εποχή των Αρμενίων μέχρι σήμερα είχαν γίνει πολλέ ς αχρει ότητες, δο λοφονίες και μακελει ά. Κι ότι αν ήθ ελα να ευχαριστήσω τους φτωχούς ανθ ρ ώπους που ζούσαν εκε ί, δεν έπρεπε να γράψω για τις παλι ές αμαρτίες των κατοίκων του Καρς, αλλά για τον καθ αρ ό του αέ ρα, την ομορφιά του τοπίου του, την καλοσύνη των κατοίκων του. Ο Μ ουχτά ρ μπέ η, στην α ίθ ουσα του θ ε ά τρου που τώ ρα ε ίχε μετατραπε ί σε σκοτεινή αποθήκη γεμάτη μο ύ χλ α, ανά μεσα στα ψυγε ία, τα πλυντήρια και τις σ ό μπες που μοιάζανε με φαντάσματα, μου έδ ει ξε ένα σημάδ ι, το μο ναδ ικό απομεινά ρι εκε ίνης της βραδι ά ς : την τερ άστια τρ ύπα που ε ίχε ανοίξει η σφαί ρα στο θ εωρείο απ ' ό που παρακολου θού σε παλι ά τις παραστάσεις ο Κιρκό ρ Τ σιζμετζιγι άν.
Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
19
Πόσο ό μορφα έπεφτε το χι όνι Τη νύχτα τη ς επανάσταση ς το ψευδώνυμο ενό ς από τους τρεις ευτυχισμένους άντρες,
πρώ ην κομμουνιστή δημοσιογράφου, που όταν έκλεισε η αυ λ α ία βγήκαν τρ έ χοντας από το θέ ατρο, κάτω από τα φοβι σμένα β λέ μματα του κόσμου, με φωνές και σαματά, με τα του φ έκια και τα πιστόλια στα χέ ρια, ήταν Ζ . Ντεμίρκολ Τη δ ε καετία του 1970 ήταν γνωστό ς στις φιλοσοβιετικέ ς οργανώ σεις σαν ποιητής, συγγραφέας και ει δικότερα σαν «φρουρός». Ή ταν μεγαλό σωμος. Το 1980, μετά το στρατιωτικό πραξ ικό πημα, πήγε στη Γ ερμανία, αλλά επέ στρεψε στην Τουρκία με ειδ ική άδ εια όταν έπεσε το τε ίχος του Βερολίνου, για να υπε ρασπιστεί τη σ ύγχρονη Τουρκική Δη μοκρατία από τους Κού ρ δ ους αντά ρτες και τους «οπαδ ού ς της θ εοκρατίας». Ο ι άλλοι δύο, το 1979- 1 980 ανήκαν στις ένοπλ ες συμμορ ίες των Τούρ κων εθνικιστών με τους οποίους ο Ζ . Ντεμίρκολ συγκρουό ταν τις νύχτες στα σοκάκια της Ι στανμπούλ Και τους τρεις τούς ένωνε τώ ρα η ι δέ α της υπεράσπισης του κρά τους και η αγάπη για την περιπέτεια. Σύμφωνα με τη γνώ μη κάποιων, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
262
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
και οι τρεις ήταν από την αρχή πρ άκτορες της κυβέρνησης. Ό σο γι ' αυτούς που για να εγκαταλείψουν ό σο γινόταν πιο γρήγορα το Θέ ατρο Μ ιλέτ κατέβηκαν τρ έχοντας , κατατρο μαγμένοι τις σκάλες , επειδή δ εν ήξεραν ποιοι ήταν οι τρεις, τους είχαν αντιμετωπίσει σαν μέ ρος της παράστασης που συ νεχιζόταν επάνω. Ό ταν ο Ζ. Ντεμί ρκολ βγήκε στο δ ρ ό μο και ε ίδ ε πό σο πο λύ χι όνι ε ίχε πέσει , χοροπή δησε χαρού μενος σαν παι δί , πυ ροβόλησε δ υο φορές στον α έ ρα και φ ώναξε, « Ζήτω το τουρ κικό έθνος, ζήτω η Δ ημοκρατία ! ». Ο κόσμος που είχε συγκε ντρω θ ε ί έξω από την πό ρτα του θ ε άτρου τραβήχτηκε σε μια ά κρη . Κάποιοι , χαμογελώντας φοβισμένα, κοίταζαν τους τρεις άντρες. Μ ερικοί ε ίχαν πά ρει ύφος απολογητικό , σαν να τους ζητούσαν συΥΥνώ μη που αποφ άσισαν να γυρ ίσουν στα σπίτια τους νωρίς. Ο ι γέ ροι που προχωρούσαν με δ υσκολία μες στο χι όνι κι οι πατερ άδ ες με τα παιδιά τους που πήγαι ναν μαζεμένοι ο ένας κοντά στον άλλο , τους χειροκρότησαν, μην ξέ ροντας τι άλλο να κάνουν. Το χαρο ύ μενο τρ ίο πρ όλαβε τον Κα στη γωνία της λεω φόρου Κιουτσούκ Κιαζίμμπεη. Τον είχαν δει ν' ανεβαίνει στο πεζοδρό μιο, να κρύβεται κάτω απ ' τις αγριελι έ ς, δήθ εν για ν' αφήσει ένα αυτοκ ίνητο να περάσει, στην πραγματικότητα ό μως επει δή τους ε ίχε πά ρει μυρωδιά. «Κύριε ποιητή» , φώναξε ο Ζ . Ντεμίρκολ «Τους σκοτώνεις πριν σε σκοτώσουν. Κατάλαβες ; » Τότε ο Κα ξέχασε το ποίη μα που δ εν ε ίχε γράψει ακό μη κι αργότερα θα του έδινε τον τίτλο « Εκεί που δεν υπά ρχει Θ εός». Ο Ζ . Ντεμί ρκολ κι οι φ ίλοι του ανέβαιναν τη λεωφ ό ρο Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
263
Ατατού ρκ. Ο Κα, επειδή δεν ήθ ελ ε να πηγαίνει π ίσω τους, έ στριψε δεξιά στη λεωφ ό ρο Καρ άνταγ, δια:πιστώνοντας ότι δ εν θ υμόταν πια καθόλου το ποίημά του. Όπως παλι ά , όταν έβγαινε από τις πολιτικέ ς συγκεντρ ώ σεις , ένιω θ ε ντροπή κι ενοχέ ς . Τότε, στις συγκεντρ ώ σεις αυ τές, ντρεπόταν όχι μόνο επειδή ήταν γιος μιας ευκατάστατης αστικής οικογένειας που ζούσε στο Ν ισάντας, αλλά κι επειδή οι πιο πολλές από τις ομιλίες του ήταν γεμάτες από παιδ ι ά στικες υπερβολές. Μ ε την ελπίδα να θ υμη θ ε ί το ποίη μα, απο φ άσισε να μη γυρίσει στο ξενοδοχείο και να συνεχίσει να περ πατάει. Είδε κάποιους που , ανήσυχοι με ό σα έβλεπαν στην τη λεό ραση, ε ίχαν βγει στα παρ άθ υρα να δουν τι γίνεται. Είναι δύ σκολο να πει κανείς τι είχε καταλάβει ο Κα απ' όσα φοβερά γί νονταν στο θέ ατρο. Ο ι πυροβολισμοί ε ίχαν αρχίσει πριν φ ύ γει απ ό το θέ ατρο , αλλά ε ίναι πι θ ανό να νό μιζε πως απο τελούσαν μέ ρος της παρ ά στασης, όπως και ο Ζ . Ντεμί ρκολ κι η παρ έ α του. Όλη του η προσοχή ήταν στραμμένη στο ποίη μα που είχε ξε χάσει. Αλλά όταν κατάλαβε πως αντ ί γι ' αυτό εμπνεόταν ένα άλλο , ά φησε το καινούργιο να π εριμένει σε μια ά κρη τού μυαλού του για να ωριμάσει . Από μακριά ακούστηκαν άλλοι δ υο πυροβολ ισμοί. Έ σβη σαν πριν αντηχήσουν στο χι όνι. Πόσο ό μορφα έπεφτε το χιόνι ! Μ ε τις μεγάλες, σιωπη λέ ς νιφάδες του, τόσο αποφασιστικέ ς, λ ες και δ εν θ α σταματού σαν ποτέ! Η φαρ δι ά λεωφόρος Καρ άνταγ ήταν μια ανηφ ό ρα σκεπασμένη με χι όνι μέχρι το γόνατο, που χανόταν στο σκοDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
264
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
τάδ ι της νύχτας. Άσπρη και μυστηριακή ! Στο τριώροφο δη μαρχείο, ένα ό μορφο αρμένικο κτ ίριο, δ εν ήταν κανε ί ς. Ο ι πάγοι που κρέ μονταν από μια αγριελι ά είχαν ενωθ εί με το σω ρ ό του χιονιού πάνω σ ' ένα αυτοκίνητο φτιάχνοντας μια λε πτή κουρτίνα, η μισή από πάγο κι η άλλη μισή από χιόνι. Ο Κα πέ ρασε μπροστά από ένα άδειο, μονόπατο αρμένικο σπί Τ Ι ' τα παρ άθ υρ ά του ήταν καρφωμ έ να με σανίδ ες. Κα θώ ς άκουγε την ανά σα και τα βήματά του, ένιωθ ε τόσο δ υνατός, που θ α μπορούσε να γυρίσει με αποφασιστικότητα την πλά τη του στο κάλεσμα της ζωής και της ευτυχίας που πρώτη φο ρά νό μιζε πως άκουγε. Στο μικρ ό πάρκο με το άγαλ μα του Ατατού ρκ, απέναντι από το νομαρχιακό μέγαρο, δεν ήταν κανείς. Ο Κα δεν είδε κί νηση ούτε μπροστά στο κτί ριο της περιφερειακής οικονομι κής διοίκησης, το πιο εντυπωσιακό κτίριο του Καρς, απομει νά ρι της εποχής των Ρώσων. Είχε λειτουργήσει ως διοικητι κό κέντρο και Βουλή του ανε ξά ρτητου κράτους που ίδ ρυσαν οι Τού ρκοι εβδομήντα χρόνια πριν, μετά τον Α' Π αγκό σμιο Πόλεμο, όταν οι στρατι ώτες του τσάρου και του σουλτάνου εγκατέλειψαν την περιοχή. Ο αγγλικός στρατός ε ίχε επιτε θ ε ί στο αρμένικο κτί ριο απέναντι , επειδή ήταν το προεδ ρικό μέγαρο ενό ς καταδικασμένου κρ άτους. Χωρίς να πλησιά σει το νομαρχιακό μέ γαρο, που φυλαγό ταν πάρα πολύ καλά , ο Κα έ στριψε δ εξιά, προς το πάρκο, και συνέχισε να περπατά ει. Είχε μόλις περά σει μπροστά από άλλο ένα μελαγχολικό κι ωραίο ό σο και τ' άλλα αρμένικο σπίτι, όταν από το άδ ειο οι κόπεδο ακριβώς δίπλα στο σπίτι ε ίδ ε ν' απομακρ ύνεται α θό ρυβα και πολύ αργά , σαν σε όνειρο, ένα ά ρμα μάχης. Λίγο παDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
265
ρακάτω, κοντά στην Ι ερατική Σχολή, ήταν ένα στρατιωτικό φορτηγό . Από το λίγο χιόνι πάνω στο φορτηγό ο Κα κατάλα βε ότι δ εν ήταν πολλή ώρα εκεί. Ακούστηκαν πυροβολισμοί . Ο Κα γύ ρισε πίσω . Κατέβ ηκε τη λεωφό ρο Ορντού, φροντί ζοντας να μην τον δουν οι αστυνομικοί που προσπαθο ύ σαν να ζεσταθούν στο μικρό φυλάκιο με τα παγωμένα παρ άθυρα, μπροστά στο νομαρχιακό μέγαρο. Είχε καταλάβ ει ότι για να μην ξ εχάσει το καινού ργιο του ποίη μα και μια ανά μνηση που ε ίχε σχέ ση μ ' αυτό , έπρεπε να γυρί σει στο δωμάτιό του στο ξενοδοχείο, χωρ ίς ό μως να βγει από τη σιωπή του χιονιού. Βρισκόταν στη μέση της κατηφό ρας όταν από το απένα ντι πεζοδρό μιο ακούστηκ' ένας θό ρυβος. Ο Κα κόντυνε το βή μα του. Δ υο άνθ ρωποι έ ριχναν κλοτσι ές στην πό ρτα της Υπη ρεσίας Τη λεφ ώνων. Τ α φώτα πορε ίας ενός αυτοκινήτου εμφανίστηκαν στο χιό νι κι αμέ σως μετά ο Κα άκουσε τον ευχά ριστο ήχο από τρο χού ς με αντιολισθητικές αλυσίδες . Από το μαύ ρο αυτοκίνητο που ε ίχε πλησιά nει στην Υπηρεσία Τη λ εφ ώνων είδε να βγαί νουν ένας oπλισμ �νo ς άντρας με μάλλινο σκούφο κι ένας άλ λος, πολύ σοβαρό ς άνθ ρωπος, τον οποίο είχε δ ει στο θέ ατρο όταν σκεφτόταν να φύγει. Μ α ζε ύτηκαν κι οι τέσσερις έξω από την πό ρτα της Υπη ρεσ ίας Τη λ εφ ώνων. Άρχισαν να συζητάνε με έντονο ύφος. Από τις φωνές τους κι από το φως του δ ρό μου ο Κα κατάλα βε πως οι τρεις απ ' αυτούς ήταν ο Ζ . Ντεμίρκολ και οι φίλοι του. «Πώς γίνεται να μην έχεις κλειδί; ! » είπε ο ένας. « Δεν ε ίσαι ο γενικός δ ιευ θ υντής της Υπηρεσίας Τη λεφ ώνων; Δ εν σε φ έDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
266
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
ρ αν εδώ για να κόψεις τα τη λέφωνα ; Πώς γίνεται να ξεχάσεις το κλειδί; » «Τα τη λέφωνα της πόλης δ εν κόβοντα ι από δω, κόβοντα ι απ ό το καινούργιο κέντρο στη λεωφό ρο Ι στασιόν», είπε ο γε νικός . «Κάνουμε επανάστα ση κα ι θέλουμε να μπούμε ε δώ μέ σα », είπε ο Ζ . Ντεμί ρκολ «Αν θ ελήσουμε να πά με και σ ' αυτό το άλλο μέ ρος που λες, θα πάμε. Εντάξει; Π ού ε ίναι το κλειδί;» « Παι δί μου, σε μι α -δ υο μέ ρες το χι όνι θα στα ματήσει, θ ' ανοίξουν οι δ ρ ό μοι και τότε το κρ άτος θ α ζητήσει απ ' όλους εμά ς να λογοδοτήσουμε» . «Το κρ άτος που φοβάσ α ι ε ί μ αστ ' εμε ί ς», ε ίπε ο Ζ . Ντε μίρκολ υψώνοντας τη φωνή. « Θ ' ανοίξεις τώ ρα α μέσως ή όχι;» «Χωρ ίς γρ απτή εντολή δεν ανοίγω την πό ρτα! » «Αυτό θα το δούμε», ε ίπε ο Ζ . Ντεμίρκολ Έβγαλε το πι στόλι του κα ι πυροβόλησε δ υο φορ ές στον αέ ρ α . «Πάρτε τον από δω, στήστε τον στον τοίχο - αν επιμένει, θα τον σκοτώ σουμε», ε ίπε. Κανείς δεν τον πίστεψε, ωστόσο οι οπλισμένοι άντρες του Ζ. Ντεμίρκολ ά ρπαξαν τον Ρετζα! μπέη και τον έ συραν στον τοί χο της Υπηρεσίας Τη λεφώ νων. Και για να μη σπάσουν τα τζά μι α των πα ρ αθύ ρων από τις σφ αίρες, τον έσπρωξαν λίγο δε ξιότερα . Καθώς το χιόνι σ ' εκείνη τη γωνιά ήταν πολύ μαλακό, ο κύριος δ ιευθ υντής γλίστρησε κι έπεσε κάτω. Του ζήτησαν συγγνώ μη, τον έπι ασ αν από το χέ ρι κα ι τον σήκωσαν ό ρ θ ιο. Του έλυσαν τη γρα βάτα και του έδ εσαν τα χέ ρια πίσω. Όλη αυτή την ώ ρα μιλούσαν μεταξύ τους, λέγανε πως μέχρι να ξη μερώ σει θα είχαν καθαρίσει το Κα ρς απ' όλους τους προδότες. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
267
Μόλις ο l. Ντεμί ρκολ έδ ωσε εντολή, σήκωσαν τα τουφέ κια τους και στήθηκαν απέναντι στον ΡετζαΊ μπέη σαν εκτε λεστικό απόσπασμα. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή ακούστηκαν πυροβολισμοί από μακριά . (Ή ταν οι εκφοβιστικοί πυροβο λισμοί που έ ριχναν οι στρατιώτες στον κήπο της εστίας τής Ι ερατικής Σχολής.) Όλοι σώπασαν και περ ίμεναν. Επιτέλους ε ίχε σχεδόν σταματήσει το χι όνι που έπεφτε όλη μέ ρα. Επι κρατού σε μια πολύ ό μορφη, αινιγματική σιωπή . Μ ετά από λίγο ένας είπε ότι ο γέ ρος (που δεν ήταν καθόλου γέ ρος) ε ίχε το δικαίωμα να καπνίσει ένα τελευταίο τσιγάρο. Του βάλανε ένα τσιγά ρο στο στό μα, το άναψαν με αναπτήρα, κι επειδή ό ση ώ ρα ο διευ θ υντής κάπνιζε εκείνοι βαριόνταν, ά ρχισαν να σπάνε την πό ρτα της Υπη ρεσ ίας Τη λ εφ ώνων με τους υποκό πανους των όπλων και τις μπότες τους. «Λυπηθείτε την περιουσία του κράτους», είπε ο δ ιευ θ υντής από κει που τον ε ίχαν. «Λύστε με, θ' ανοίξω». Κι ενώ εκε ίνοι μπα ίνανε στην Υπηρεσί α Τ η λεφ ώνων, ο Κα συνέ χισε να προχωράει. Κάπου κάπου άκουγε πυροβο λισμούς, αλλά δ εν τους έδ ινε μεγαλύτερη σημασί α απ ' ό ση έδ ινε στα γαβγίσματα. Ε ίχε συγκεντρ ώ σει όλη την προσο χή του στην ομορφιά της ασάλευτης νύχτας . Σταμάτησε για λίγο μπροστ ά σ ' ένα παλ ι ό, άδ ειο αρμένικο σπίτι. Έ πειτα κοίταξε με σεβασμό τα ερείπια μιας εκκλησ ίας και τους π ά γους που κρ έ μονταν από τα κλ αδ ι ά των δέντρων στον κήπο της και θύ μιζαν φαντ ά σματα. Στο θ ανατερ ό φως α πό τις χλ ομέ ς κίτρινες λά μπες του δ ρ ό μου όλα μοιάζανε τό σο πο λύ , λες κι ε ίχαν βγει από το ίδ ιο μελαγχολικό ό νειρο, που ο Κα ένιωσε ενοχέ ς. Απ ' την άλλη ό μως ένιω θ ε ευγνωμοσ ύνη Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
268
ΟΡΧΑΝ Π ΑΜΟΥΚ
για τη σιωπη λή και ξ εχασμένη χώρα που τον γέ μιζε με ποί ηση . Λίγο παρακάτω στο πεζοδρ ό μιο ήταν ένα αγό ρι, « Πάω να δ ω τι γίνεται» , έλεγε, ενώ η μητέρα του στο παράθυρο, θ υμω μένη, το μάλωνε και του φ ώναζε να γυρ ίσει σπίτι. Ο Κα πέ ρασε ανά μεσά τους. Στη λεωφό ρο Φ αΊκμπεη ε ίδ ε δυο άντρες, στην η λικία του περίπου, ο ένας μεγαλό σωμος, ο άλλος σαν παιδί, να βγαίνουν γρήγορα από ένα τσαγκά ρικο στη γωνία. Οι δυο εραστ έ ς, που δώδ εκα χρ όνια τώ ρα, δ υο φορ έ ς την εβδομάδα, συναντι όντουσαν κρυφ ά στο μαγαζί που μύ ριζε κόλλα, λέγοντας στις γυναίκες τους « Π ηγαίνω στον τσαϊχα νέ», ε ίχαν ακούσει από την τη λεό ραση του γε ίτονα στο πάνω πάτωμα, που έ μενε π άντα ανοιχτή , ότι ε ίχε επιβλη θ ε ί απα γό ρευση της κυκλοφορ ίας και τους ε ίχε πιά σει αγωνία. Ο Κα αφού έ στριψε στη λ εωφ ό ρο Φ αικμπεη και περπάτησε δ υο στενά παρακάτω, απέναντι από την πόρτα του μαγαζιού όπου είχε σταθ εί το πρωί να χαζέψει τον πάγκο με τις πέστροφες εί δ ε ένα ά ρμα μάχης. Μ ες στη μαγική σιωπή , το ά ρμα μάχης, όπως κι ο δ ρό μος , ήταν ακίνητο σαν νεκρ ό , και ο Κα νό μισε πως ήταν άδ ειο. Ό μως το καπάκι του άνοιξε, ξ επρόβαλε ένα κεφάλι και του ε ίπε να γυρ ίσει αμέσως σπίτι του. Ο Κα ρ ώ τησε από ποιο δ ρ ό μο να πάει για το ξενοδοχε ίο Κά ρπαλ ας. Αλλά πριν προλάβ ει ο στρατι ώτης να του πει , ο Κα είδ ε απέ ναντί του το σκοτεινό γραφε ίο της εφημερίδ ας «Σερχάτ Σε χί ρ» και κατάλαβε ποια κατε ύθ υνση έπρεπε να πά ρει για να γυρ ίσει. Η ζεστασιά του ξενοδοχείου και το φωτισμένο λό μπι τον γέ μισαν χαρά . Απ ό τα πρ όσωπα των πελατών που έβλεπαν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
269
τη λε ό ραση μ ' ένα τσιγά ρο στο χέ ρι φορ ώντας τις πιτζάμες τους, ο Κα κατάλαβε πως συνέβαινε κάτι ε ξαιρετικό , αλλά , σαν παιδί που βάζει στην άκρη το θέ μα που δ εν του αρ έσει, το μυαλό του γλιστρού σε πάνω απ' όλα, ελε ύθ ερα κι ανάλα φρα. Στο διαμέ ρισμα του Τουργκούτ μπέη μπήκε νι ώθοντας έτσι ανάλαφρος. Η παρ έα καθόταν ακό μη γύ ρω απ ' το τρα πέζι, έβλεπαν τη λε ό ραση. Ο Τουργκούτ μπέη σηκώθ ηκε ό ρ θ ιος μόλις είδ ε τον Κα και τον μάλωσε που είχε καθ υστερή σει και τους ανησύχησε πολύ. Ο Κα και η l πέκ κοιτάχτηκαν, ο Τουργκούτ μπέη του έλεγε κάτι άλλο. «Απάγγειλε ς πολύ ωραία το ποίημά σου», είπε η l πέ κ. « Μ ' έ κανες να νιώ σω περήφανψ> . Ο Κα κατάλαβε αμέ σως ότι αυτή τη στιγμή δ εν θ α την ξε χνούσε μέχρι να πε θάνει. Ένιω θ ε τόσο ευτυχισμένος, που θ α μπορούσε να κλάψ εια ν δεν ήταν οι ερωτήσεις των άλλων κο ριτσι ών και το ύ φος του Τουργκούτ μπ έη που τον έτρωγε η περι έ ργεια. « Φ αίνεται πως κάτι ετοιμάζουν οι στρατιωτικοί», είπε ο Τουργκούτ μπέη, στενοχωρημένος που δεν μπορού σε ν ' απο φασίσει αν έπρεπε να νιώθει αισιόδοξος ή να προβληματιστεί. Το τραπέζι ήταν άνω κάτω. Κάποιος, μάλλον η l πέ κ, είχε σβήσει το τσιγάρο του μέ σα σε μια φλούδ α από μανταρ ίνι. Ό ταν ο Κα ήταν μικρ ό ς, το ίδ ιο έ κανε και η θ ε ία Μ ουνι Ρ έ , μια νεαρή , μακρινή θ ε ία του πατέ ρα του . Η μητέ ρα του Κα την κακοχαρακτήριζε γι ' αυτό , κι ας ήταν πάντα όλο «παρα καλώ» κι «ορίστε » η θ εία όταν μιλούσε μαζί της. «Έχουν απαγορε ύ σει την κυκλοφορία», είπε ο Τουργκού τ μπέη . « Π ε ίτε μας τι έγινε στο θέατρο». Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
270
ΟΡΧΑΝ Π ΑΜΟΥΚ
«Δ εν μ ' ενδ ιαφ έ ρει η πολιτική» , είπε ο Κα. Π ρ ώτα η Ιπέκ κι έπειτα οι άλλοι κατάλαβαν ότι αυτό το εί πε αυθό ρμητα, παρ ' όλ' αυτά ό μως ένιωσε ένοχος. Το μόνο που θ α ήθ ελε τώ ρα ήταν να κα θίσει πολλή ώ ρα εκε ί και να κοιτάζει την Ι πέ κ χωρ ίς να μιλάε ι, αλλά τον ενο χλούσε η «ατμ όσφαιρα νυχτερινής επανάστασης» που επι κρατο ύ σε στο σπ ίτι. Κι ό χι επει δή θ υμό ταν τις νύ χτες των στρατιωτι κ ών πραξ ικοπημάτων των παι δ ικών του χρ όνων, αλλά επει δή όλοι ε ίχαν να του κ άνουν κι από μια ερ ώ τηση . Τ η Χανντέ την ε ίχε πάρει ο ύπνος σε μι α ά κρη . Η Καντιφ έ κοίταζε την τη λεό ραση που δεν ήθ ελε να β λέπε ι ο Κα και ο Τουργκούτ μπέη έδ ειχνε ευχαριστημένος αλλά κι αναστατω μένος που γίνονταν ενδιαφ έ ροντα πρ άγματα . Ο Κα κάθ ι σε γι α λίγο δίπλα στην Ιπέ κ, της έπιασε το χέ ρι και της ε ίπε ν' ανέβει στο δ ωμάτιό του. Ύστερα ό μως ά ρχισε να υποφ έ ρει που δεν μπορούσε να την πλησιά σε ι περ ι σσότε ρο κι ανέβηκε πάνω μόνος του. Ο χώρος ε ίχε τη γνώ ριμη μυ ρω δ ι ά ξύλου. Κρέ μασε με προσοχή το παλτ ό του στην κρε μάστρα πίσω από την πό ρτα. Άναψ ι-: το μικρ ό φωτι στι κό δί πλ α στο κρεβάτι του : η κο ύ ραση , σαν βουητό που ερχόταν κάτω απ' τη γη, δεν βάραινε μόνο όλο του το σ ώ μα και τα β λέ φαρ ά του, αλλά κι όλο το δ ωμάτιο και το ξενοδοχε ίο. Γι ' αυ τό , κα θώ ς έγραφε πολύ γρήγορα στο τετρ άδ ι ό του το και νούργιο ποίημα που του ερχόταν στο μυαλό , ένι ωθ ε λ ες κι οι στίχοι ήταν μια συνέ χεια του κρεβατιού όπου κα θόταν , του ξενοδοχείου , της χιονι σμένης πόλης του Καρς, όλου του κό σμου. Στο ποίημά του έδ ωσε τον τίτλο «Νύχτα επανά στασης». Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
271.
Άρχιζε με τις βραδιές των στρατιωτικών πραξικοπημάτων οτα παιδ ικά του χρ όνια, όταν ξυπνούσε όλη η οικογένεια κι άκου γε με τις πιτζάμες ραδι όφωνο και στρατιωτικά εμβατήρια, και συνέχιζε με τα οικογενειακά γε ύ ματα στα μπα·ί ρά μια. Γι ' αυ τό κι όταν αργότερα σκέφτηκε ότι πηγή έ μπνευσης του ποι ή ματό ς του δ εν ήταν η εμπειρ ία του από μια επανάσταση αλ λά οι αναμνήσεις του , αποφάσισε ότι έπρεπε να το κατατάξει στη συλλογή του ως ανά μνηση . Ένας από τους σοβαρούς προβληματισμούς στο ποίημα ήταν αν μπορε ί ο ποιητής να αγνοε ί μ ' ένα κομμάτι του μυαλού του την καταστροφή που συντελε ίται στον κό σμο. Μόνο μ ' αυτ ό τον τρόπο μπορεί ο ποιητής να ζήσει την πραγματικότητα σαν όνειρο : κι αυτό ε ί ναι το δύ σκολο μ έ ρος της δου λει ά ς του ! Ο Κα τε λ ε ίωσε το ποίημά του, άναψε τσιγά ρο και κοίταξε έξω απ' το παράθυρο.
Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
20
Καλορίζικα στη ν πατρίδα μας και στο έ θνος μας ! Τ1J νύχτα, ενώ ο Κα κοιμ όταν, και το ΠΡύJI Ο Κα κοι μήθηκε δέ κα ώ ρες και ε ί κοσι λεπτά ακρ ι βώς. Κά ποι α στιγμή ονε ι ρε ύτηκε ότι χι όνιζε. Ελάχι στα πριν απ ' αυτή τη στιγμή, έξω, στον άσπρο δ ρ ό μο που φαινόταν απ ' τη μι σάνοιχτη κουρτίνα, είχε αρχίσε ι πάλι να χι ονίζε ι και στο χλο μό φως της λά μπας που φώτιζε τη ροζ ταμπέλα του ξενοδο χε ίου Κά ρπαλας το χι όνι φαινόταν πάρα πολύ μαλακό: μπο ρεί ο Κα να κατάφερε να κοι μη θ ε ί τόσο ή ρεμα όλη τη νύχτα επε ι δή η απαλότητα του παρ άξενου κα ι μαγευτι κο ύ αυτού χιονιού σκέπαζε τους πυροβολισμούς που πέφτανε στους δ ρό μους του Καρς. Κι ό μως, η εστία της Ι ερατι κής Σχολής όπου ε ίχαν ε ι σβά λε ι ένα ά ρμα μάχης και δύο στρατι ωτι κά φορτηγά ήταν μόνο δ υο δ ρ ό μους πι ο πάνω. Είχαν γίνε ι κάπο ι ες αψ ι μαχί ες, όχι στην κύ ρ ια ε ίσοδο, που στεκόταν ακό μη μά ρτυρας της λεπτής τέχνης των Αρμένιων καλλιτεχνών σ ιδεράδων, αλλά στην ξύ λ ινη πό ρτα που οδηγούσε στους κοι τώνες των τελ ε ιόφοιτων και στον κοινόχρηστο χώ ρο. Κατά τη δι ά ρκει ά τους, οι στραDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
Χ ΙΟΝΙ
273
τιώ τες, από το χιονισμένο κήπο όπου ε ίχαν εισ βάλει, πυρο βολούσαν ψηλά στο σκοτάδι, στη αρχή για εκφοβισμό . Ο ι πιο δυναμικοί πολιτικοί ισλαμιστέ ς είχαν συμμετάσχει στη β ραδιά στο Θέατρο Μ ιλέτ και ήταν τώ ρα υπό κράτηση, όσοι έ μειναν ό μως στους κοιτώνες, αν και αδ ιάφοροι ή πρωτά ρη δες, συνε παρμένοι από τις σκηνέ ς στην τη λε ό ραση ε ίχαν κλε ίσει την π ό ρτα με θ ρανί α και καρ έ κλ ες και περ ί μεναν φωνάζοντας συνθή ματα και «ο Θ ε ός είναι μεγάλος». Ένας-δυο θ ερμοκέ φαλοι μα θ ητέ ς πετο ύ σαν από το παρ άθ υρο της τουαλέ τας στους στρατιώτες τα μαχαίρια και τα πιρούνια που είχαν κλέ ψει από την τραπεζαρία, με αποτέλεσμα στο τέλος της εμπλο κής ν' ακουστούν πάλι πυροβολισμοί και να πέ σει νεκρ ό από μια σφαί ρα στο μέτωπο ένα λεπτό παλικά ρι με πολύ ό μορφο σώ μα και πρό σωπο. Το χιόνι έπεφτε τό σο πυκνό, ώ στε πολύ λίγοι κάτοικοι της πόλης πήραν ε ίδηση τους κλαμένους μα θητέ ς του γυμνασίου με τις πιτζάμες τους, τους αναποφά σι στους, που είχαν ήδ η μετανι ώ σει που πή ραν μέ ρος σ ' αυτή την αντίσταση απλά για να κάνουν κάτι, και τους ματωμένους αγωνιστέ ς, όταν φορτώθηκαν όλοι μαζί στην κλούβα για να οδ ηγη θούν με ξυλοδαρμούς στην Ασφ άλεια. Ο ι πιο πολλοί στην πόλη ε ίχαν με ίνει ξύπνιοι, με την προ σοχή τους ό μως στραμμένη όχι στα παρ άθ υρα και το δ ρό μο, αλλά στην τη λε ό ραση. Όταν ο Σουνάι Ζ αιμ, στη ζωντανή με τάδ οση από το Θέ ατρο Μ ιλέτ, είπε ότι δεν ήταν θέατρο αυ τό αλλά επανάσταση, και οι στρατιώ τες μάζεψαν τους ταρα ξίες και τα πτώ ματα, ενώ οι τραυματίες μεταφέ ρ θηκαν με φο ρε ία, βγήκε στη σκηνή ο βοη θό ς νομά ρχη, ο Ουμάν μπέη, τον οποίο γνώ ριζε καλά όλο το Καρς, και με την υπηρεσιακή, νευDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
274
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
ρική αλλά και καθησυχαστική φωνή του, νιώθ οντας ό μως και λίγο άβολα, καθώ ς έβγαινε πρώτη φορά σε «ζωντανή εκπο μπή», ενημέρωσε τον κόσμο ότι μέχρι τις δώδ εκα το μεσημέ ρι της άλλης μέ ρας ε ίχε επιβλη θ εί απαγό ρευση της κυκλοφο ρ ίας. Όταν κατέβηκε από τη σκηνή ο Ο υμάν μπέη, δεν ανέ βηκε κανένας άλλος, τα επό μενα ε ίκοσι λεπτά οι τη λεθ εατές στο Καρς έβλεπαν στις οθόνες των τη λεοράσεων την αυλα ία του Θ ε άτρου Μ ιλέτ, έπειτα έγινε μια διακοπή στη μετάδοση του προγράμματος κι ύ στερα εμφανί στηκε πάλι η παλι ά αυ λα ία. Κάποια στιγμή η αυλα ία ξανάνοι ξε και η βραδι ά μετα δόθηκε ολό κληρη πάλι απ ' την αρχή. Η κατάσταση αυτή τρό μαξε τους τη λ εθ εατέ ς, που μπρο στά στις τη λεοράσεις τους προσπαθού σαν να καταλάβ ουν τι γινόταν. Ο ι νυσταγμένοι και οι μισομε θ υσμένοι νό μιζαν ότι βρ ί σκονταν σε μια κατά σταση χρονικής αταξίας απ ό την οποία δ εν μπορο ύ σαν να βγουν, άλλοι π άλι νό μιζαν ό τι θ α επαναλαμβάνονταν η νύ χτα κι οι θάνατοι. Κάποιοι από τους αδ ιά φορους για την πολιτική πλευρ ά των γεγονότων τη λε θ ε ατέ ς, όπως κι εγώ μετά από πολλά χρόνια, ά ρχισαν να παρα κολου θούν με προσοχή την επαναλη πτική αυτή μετάδοση , θ εωρ ώντας τη μια καινού ργια ευκαιρ ία για να καταλάβουν τι συνέβαινε εκε ίνο το β ρ άδ υ στο Καρς . Κι έ τσι, ενώ οι κάτοικοι του Καρς παρακολου θ ού σαν γι ' άλλη μια φορά τη Φουνντά Εσ έ ρ να μιμε ίται μια πρ ώ ην γυ ναίκα πρω θ υπουργό και να υποδέ χεται κλα ίγοντας κάποιους Αμερικανούς πελάτες, ή να χορε ύ ει με αλη θ ινό κέφι ένα χορό της κοιλ ιάς, έχοντας πρ ώ τα γελοιοποιήσει ένα διαφημιστικό σποτ, οι άντρες μιας ειδ ικής ομάδ ας ασφαλείας, χωρίς κανε ίς Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
275
να τους πά ρει ε ίδηση, εισέβαλαν στο περιφερειακό κεντρικό γραφε ίο του κό μματος Ι σότητα των Λαών, στο εμπορικό κέ ντρο Χαλίλ Π ασ ά , συνέλαβαν το μοναδ ικ ό εκε ίνη την ώ ρα Κού ρ δο κλητήρα και μάζεψαν ό ,τι χαρτί και τετράδ ιο υπήρ χε στα ντουλάπια και στα συρτά ρια. Ο ι ίδ ιοι αστυνομικοί , με τα θ ωρακισμένα αυτοκίνητα ε ίχαν συλλά βει το ένα μετά το άλλο και τα μέλη της επαρχιακής διοικητικής επιτροπής τού κό μματος , που ήξεραν τα σπίτια τους από προηγού μενες επι δ ρομές, με την κατηγορ ία του κουρδικού ε θνικισμού και της υπονό μευσης. Αυτοί δεν ήταν οι μόνοι Κούρδοι εθνικιστές του Καρς. Και τα τρία πτώ ματα που ε ίχαν βγάλει νωρ ίς το πρωί από ένα κα μ ένο ταξί μά ρκας Μ ουρ άτ στην αρχή του δ ρ ό μου για το Ντι γκό ρ, πριν το σκεπάσει το χιόνι , ανήκαν -σ ύ μφωνα με τις δ υ ν ά μεις Ασφαλε ίας- σε προσκε ί μενους στο ΡΚΚ αγωνιστ ές. Μ ετά από πολύ μηνη προσπάθ εια να μπουν στην π όλη, οι τρεις νεαροί , ανήσυχοι από τις εξελίξεις της νύχτας, είχαν κα ταφ ύγει μ ' ένα ταξί στα βουνά , όπου έχασαν το κουράγιο τους ό ταν το χιόνι τούς έ κλεισε το δ ρ ό μο , ά ρχισαν να μαλώνουν μεταξύ τους κι αυτοκτόνησαν όλοι με τη βόμβα που πυροδό τησε ένας απ ' αυτούς. Ο ι αρχέ ς αρνήθηκαν να μελετήσουν τις αιτήσεις διαλ εύ κανσης της υπόθ εσης που έ καναν η μητέ ρα ενός από τα νεκρά παιδ ιά , καθαρίστρια στο κέντρο υγείας, σ ύ μφωνα με την οπο ία ο γιος της ε ίχε απαχθ ε ί από άγνω στους οπλοφ ό ρους που της χτύπησαν ένα βράδ υ την πό ρτα, κι ο αδερφ ός του οδηγού του ταξί, που ισχυριζόταν ότι ο αδερ φ ός του όχι μόνο δεν ήταν Κούρδος εθνικιστής, αλλά ούτε καν Κού ρδος. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
276
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
Τότε πια όλο το Καρς είχε καταλάβει ότι κάτι παράξενο συ νέβαινε στην π όλη, όπου περιφ έ ρονταν σαν δ υσκίνη τα και σκοτεινά φαντάσματα δύο άρματα μάχης, επειδή ό μως όλα γί νονταν ταυτόχρονα μ' ένα παιχνίδι που παιζόταν στην τη λε ό ραση και με το χιόνι που βλέπανε απ ' τα παράθ υρα να πέφτει ασταμάτητα όπως στα παραμύθια, κανε ίς δεν φοβόταν. Μό νο ό σοι ασχολούνταν με την πολιτική ήταν κάπως ανήσυχοι. Π αραδ ε ίγματος χά ρη, ο δη μοσιογρ ά φος και λαογρ ά φος Σαντουλάχ μπέ η, τον οποίο εκτιμούσε όλο το Καρς, επειδή ε(χε δ ει στη ζωή του πά ρα πολλά στρατιωτικά πραξικοπήμα τα, ά ρχισε να ετοιμάζεται για τη φυλακή , που κατάλα β ε ότι πλησίαζε, μόλις άκουσε στην τηλεό ραση για την απαγό ρευση της κυκλοφορ ίας. Π ερ ί μενε πίνοντας τσά ι με τη γυναίκα του και παρακολου θώντας στην τη λεό ραση τη Φ ουνντά Εσ έ ρ να χορε ύ ει το δ ε ύτερο χορ ό της κοιλι άς, έχοντας βάλει στη β α λίτσα του τις γαλάζιες καρ ό πιτζάμες του, που χωρ ίς αυτέ ς δ εν τον έπιανε ύπνος, το φ ά ρμακό του για τον προστάτη και τα υπνωτικά του, το μάλλινο σκούφο του και τις κάλτσες του, τη φωτογραφ ία της κό ρης του στην Ι στανμπούλ , που του χα μογε λούσε με την εγγονή του στην αγκαλ ιά της, και τις ση μειώ σεις του για το βι βλίο με τα κουρ δικά μοιρολόγια που συ γκέντρωνε ένα-ένα. Π ολύ μετά τα μεσάνυχτα, όταν χτύπησε η πό ρτα του, αποχαιρ έτησε τη γυναίκα του, πήρε τη β αλίτσα του κι άνοιξ ε την πό ρτα, β γήκε στο χιονισμένο δ ρό μο, όπου δ εν ε ίδ ε κανέναν, και στο μυστη ριακό φως απ ' τους φανο στάτες που ε ίχε το χρ ώ μα του θ ειαφιού, στην ομορφι ά τού σιωπη λού χιονισμένου δ ρό μου, θυμή θ ηκε έκπληκτος τον εαυ τό του παι δί να γλιστρ άει με τα χιονοπέδ ιλά του στο ποτά μι Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝ Ι
277
του Καρς. Δ ολοφονή θηκε από σφα ίρες που του έ ριξαν άγνω στοι στο κεφ άλι και το στήθος. Από τα πτώ ματα που βρέθηκαν μετά από μήνες, όταν έλιω σαν τα χι όνια, έγινε φανερό ότι εκείνο το βράδ υ δ ιαπράχθη καν κι άλλες δ ολοφονίες, ό μως εγώ , όπως κι ο συγκρατημένος Τ ύπος του Καρς, για να μη στενοχωρήσω πολύ τους αναγνώ στες μου, θ α προσπαθήσω να μην αναφερθώ καθόλου σ ' αυτά τα γεγονότα. Όσο για τις φήμες που λέγανε πως οι «άγνωστοι δ ρ άστες» των δολοφονιών, τουλάχιστον τις πρ ώτες ώ ρες τής νύχτας, ήταν ο Ζ . Ντεμί ρκολ και οι φίλοι του, δ εν ήταν αλη θ:ι νές. Αυτο ί , έστω και καθ υστερημένα, ε ίχαν καταφ έ ρει να κό ψουν τα τη λέ φωνα, ε ίχαν εισβάλει στην Τ'lλεόρασ'l ΣερΧάτ Καρς, για να ε ίναι βέβαιοι πως η ζωντανή μετάδοση υποστή ριζε την επανάσταση, και προς το τέλος της βραδιάς είχαν αρ χίσει να αναλώνουν με π αράξενη επιμονή όλες τις π ροσπά θ ει ές τους στην ε ύ ρεση ενός «τραγουδιστή ηρωικών κι ακριτι κών τραγουδιών με βροντερή φωνή». Γιατί για να είναι αλη θ ινή μια επανάσταση, π ρ έπει από το ραδ ιόφωνο και την τη λεό ρα ση ν ' ακούγονται η ρωικά και ακριτικά τραγο ύδια. Αφο ύ έψαξαν στα στρατόπε δ α, στα νοσοκομε ία, στο τε χνολογικ ό λύ κειο και στους π ρωινο ύ ς τσαϊχανέδ ες, τε λικά , στην πυροσβεστική υπη ρεσία, ανά μεσα στους πυροσβέστες της βάρδ ιας, βρήκαν ένα λαϊκό τραγου διστή, που στην αρχή νό μισε πως θ α τον φυλάκιζαν και θ α τον εκτελ ο ύσαν, και τον ο δήγησαν στο στο ύντιο της τηλε ό ρασης. Μόλις ξύπνησε το πρωί ο Κα, από την τη λε όραση στο λό μπι του ξενο δ οχε ίου, και μέ σ ' από τους το ίχους, τις γυψοσανίδες και τις κουρτίνες, ά κουσε την ποιητική φωνή του τραγου διστή. Τ ο ψη λοτάβαDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
278
ΟΡΧΑΝ Π ΑΜΟΥΚ
νο, σιωπηλό δωμάτι ό του ήταν γεμάτο με την παράξενα φω τεινή λευκότητα του χιονιού, που έ μπαινε μ ' εξαιρετική δύνα μη από τις μισάνοιχτες κουρτίνες στα παρ άθ υρ ά του. Αν και ε ίχε κοιμη θ ε ί πολύ καλά κι ήταν ξεκούραστος, ήξερε, πριν ακό μη σηκωθ εί από το κρεβάτι, ότι ένα αίσθ ημα ενοχή ς μέ σα του θ α τσά κιζε τη δύναμή του, την αποφασιστικότητά του. Σαν τυχαίος πελάτης σ ' ένα οποιοδήποτε ξενοδοχείο, έπλυ νε το πρ ό σωπό του, απολαμβάνοντας το γεγονός ότι βρισκό ταν σε ξένο μπάνιο, ξ υρ ίστηκε, άλλαξε ρούχα, πήρε το κλειδί του δωματίου του με το μπρούντζινο μπρε λό κ και κατέβηκε στο λό μπι του ξενοδοχείου. Όταν ε ίδ ε το λαϊκό τραγουδ ιστή στην τη λ εό ραση και συ νειδητοποίησε το βάθ ος της σιωπής στην οποία ε ίχαν βυ θ ι στεί η πόλη και το ξενοδοχείο (στο λό μπι ο κόσμος μιλούσε ψι θ υριστ ά) , κατ άλαβε ένα- ένα ό σα ε ίχαν συμβε ί το προη γού μενο βρ άδ υ κι όσα του έκρυβε ο νους του. Χαμογέλασε ψυ χρά στο αγό ρι της ρεσεψιόν και σαν βιαστικός ταξιδ ιώτης που δεν σκοπε ύ ει να χασομερήσει σ ' αυτή την πόλη που έ φ θειρε τον εαυτό της με τη βία και τις πολιτι κές εμμονέ ς, πήγε στην τραπεζαρία δίπλα για να π ά ρει το πρωινό του . Πάνω από το σαμοβάρι που σιγόβραζε σε μια γωνι ά ε ίδ ε ένα μεγάλο τσα γερό , σ ' ένα πιάτο λεπτοκομμένες φέτες κασέ ρι Καρς και σ ' ένα μπολ μερικές ελιέ ς που, έχοντας χά σει τη γυαλάδα τους, έμοιαζαν νεκρές. Ο Κα κάθ ισε σ ' ένα τραπέζι δίπλ α στο παρ άθ υρο. Ξ εχά στηκε για λίγο κοιτάζοντας απ ό ένα άνοιγμα στην το ύλινη κουρτ ίνα το χιονισμένο δ ρ ό μο που φάνταζε μ ' όλη του την ομορφι ά . Είχε κάτι μελαγχολικό ο άδ ειος δ ρ ό μος, τό σο μεDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
279
λαγχολικό , που ο Κα ά ρχισε να θ υμάται μία - μία τις απογρα φ έ ς πλη θ υσμού και τις εκλογές των παιδ ικών και εφη βικών του χρόνων, με τις απαγορε ύ σεις κυκλοφορ ίας, τις έ ρευνες για τον εντοπισμό των εχθ ρών του κρ άτους, τα στρατιωτικά πραξικοπήματα, που εξαιτίας τους όλος ο κό σμος μαζευ όταν γύ ρω απ' τα ραδ ιό φωνα και τις τη λεοράσεις. Μόλις ακούγο νταν εμβατήρια στα ραδι όφωνα κι άρχιζε η επιβολή του στρα τιωτικού νό μου, τα δ ιαγγέλ ματα και οι απαγορε ύ σεις, ο Κα ήθελε να βγαίνει στους άδ ειους δ ρ ό μους. Όπως κάποιοι αγα πάνε τις γιορτές του ραμαζανιού, έτσι κι ο Κα στα παιδικά του χρ όνια αγαπούσε τα στρατιωτικά πραξικοπήματα, τότε που όλους τους απασχολού σε ένα κοινό θέ μα κι όλοι οι θ ε ίοι, οι θ ε ίες κι οι γε ίτονες πλη σίαζαν ο ένας τον άλλο. Ο ι μεσοαστι κές κι οι μεγαλοαστικέ ς οικογένειες, ανά μεσα στις οποίες εί χε περ άσει τα παιδ ικά του χρ όνια ο Κα, νι ώθοντας τη ν ανά γκη να κρύψουν έ στω και λίγο τη ν ικανοποίη σή τους από τα πραξ ικοπή ματα, που έ καναν τη ζωή γι ' αυτούς πολύ πιο ασφαλή, αντιμετώπιζαν με χαμόγελο, σιωπη λά , αλλά και με σαρκαστική δ ι άθ εση τις δι άφορες ανόη τες αποφ ά σεις που επιβάλλονταν στον κό σμο μετά τη ν εκδήλωση ενό ς πραξικο πήματος (όπως το ασβέστωμα όλων των καλντεριμι ών τής Ι στανμπούλ λες κι ήταν στρατώνες, το άγαρμπο και υποχρε ωτικό ξύ ρισμα στους δ ρό μους των μακρυμάλλη δων και γενει οφόρων από τη ν αστυνομία και το στρατό) . Ο ι Τούρκοι με γαλοαστοί τη ς Ι στανμπούλ φοβούνταν τους στρατιωτικού ς, αλλά και περιφρονούσαν κρυφά τους δη μό σιους αυτούς υπαλ λ ή λους που ζούσαν μες στη στέ ρ η σ η και τη ν αυστη ρή πει θ αρχία. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
280
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
Όταν στην άκρη του δ ρ ό μου, που θύ μιζε εγκαταλειμμένη από αιώνες πολιτε ία, εμφανίστηκε ένα στρατιωτικό φορτη γό , ο Κα συγκέντρωσε για μια στιγμή όλη του την προσοχή πάνω του, όπως έ κανε όταν ήταν παιδί. Ένας άντρας με εμ φάνιση ζω έ μπορου μπήκε στην τραπεζαρ ία και ξαφνικά αγκάλιασε τον Κα και τον φίλησε και στα δ υο μάγουλα. « Φ ως στα μάτια μας , κύ ριε ! Καλορίζικα στην πατρ ίδα μας και στο έθνος μας ! » ε ίπε. Ο Κα θ υμή θ ηκε ότι μετά τα στρατιωτικά πραξικοπήματα, όπως γινόταν παλιά στις θ ρησκευτικές γιορτές, αυτό το χαιρε τισμό απη ύθυναν ο ένας στον άλλο οι ευκατάστατοι ενήλικες. «Καλορίζικα», μουρμούρισε κι ο Κα και ντράπηκε γι' αυτό . Άνοι ξε η πό ρτα που οδηγούσε στην κουζίνα και ο Κα νό μισε πως θ α λιποθυμήσει. Απ ό την π ό ρτα ε ίχε βγει η l πέ κ. Κοιτάχτηκαν, και για μια στιγμή ο Κα δ εν ήξερε τι να κάνει. Έ κανε να σηκω θ ε ί, αλλά η Ι πέ κ του χαμογέλασε και κατευ θύνθ ηκε προς τον άνθ ρωπο που ε ίχε καθίσει μόλις πριν από λίγο. Κρατούσε ένα δίσκο μ ' ένα φλιτζάνι κι ένα πιάτο. Η l π έ κ ακουμπο ύ σε τώρα το φλ ιτζάνι και το πι άτο στο τραπέζι του ανθ ρώπου. Σαν σερβιτό ρα. Ο Κα ένιωσε μεταμέλεια, ενοχέ ς , τον έπιασε απαισιοδο ξία : κατηγορούσε τον εαυτό του που δ εν ε ίχε χαιρετήσει όπως έπρεπε την l πέ κ, ό μως όχι, δεν ήταν μόνο αυτό, ήταν και κά τι δ ιαφορετικό , κάτι που κατάλαβε ότι δ εν θ α μπορούσε να το κρύψει απ ' τον εαυτό του. Όλα ήταν λάθος, ό,τι έ κανε χθ ες ήταν λάθ ος στα καλά καθού μενα είχε κάνει πρόταση γά μου σε μια ξένη γυναίκα, σ ' εκείνη, ε ίχαν φιλη θ εί (καλά , αυτό ήταν ωραίο) , δεν ήξερε τι του γινόταν, της είχε πιάσει το χέ ρι την Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
281
ώ ρα που τρώγανε όλοι μαζί, αργότερα είχε με θύσει σαν κοινός Τού ρκος και ε ίχε δ ε ίξει σ ' όλους, χωρ ίς να ντρ έπεται καθό λου, την ιλιγγι ώδη έλξη που ένιω θ ε γι ' αυτήν. Τώ ρα, επειδή δ εν ήξερε τι να της πει, ευχόταν να κάνει για π άντα η Ιπ έ κ την «γκαρσόνα» στο δ ιπλανό τραπέζι . «Τσ άι ! » φώναξε απότομα ο άνθ ρωπος που έμοιαζε με ζω έμπορο. Και η Ι πέκ, με τον άδειο τώρα δίσκο στο χέ ρι, μόλις ά κουσε τη φωνή κατευθύνθ ηκε αυτό ματα προς το σαμοβάρι. Ο Κα ένιωσε τους χτύπους της καρδιάς του στη μύτη του όταν η Ιπ έ κ, έχοντας πάει το τσάι στον άνθ ρωπο, πλησίασε γρή γορα στο τραπέζι του . «Πώς πά ει ; » ρ ώτησε η Ιπέ κ τον Κα . «Κοιμή θ ηκες καλά; » Ο Κα τρ ό μαξ ε με την αναφορ ά της Ιπέ κ στη χτεσινή νύ χτα, στη χτεσινή ευτυχί α . «Έχω την εντ ύ πωση ό τι το χι όνι δ εν θ α σταματήσει ποτέ», ε ίπε με δυσκολία . Κοιτάχτηκαν χωρ ίς να μιλάνε. Ο Κα κατ άλαβε ότι δ εν μπορού σε να πει τίποτα, πως ό,τι κι αν έλεγε, θ' ακουγόταν ψε ύ τικο. Χωρίς να μιλήσει, κι αφήνοντά ς τη να καταλάβει ότι μόνο αυτό μπορούσε να κάνει, κοίταξε τα λοξά, μεγάλα, μελιά μ άτια της. Η Ι πέ κ ε ίχε καταλάβει πως ο Κα βρισκόταν σήμε ρα σε τελείως διαφορετική ψυχική κατάσταση, πως ήταν ένας τελε ίως διαφορετικός άνθ ρωπος . Ο Κα κατάλαβε πως η Ιπέκ ό χι μόνο ε ίχε διαισθ ανθε ί το σκοτάδ ι μέσα του αλλά κι ότι το αντιμετώ πιζε με κατανόηση . Κι ένιωσε ότι γι ' αυτή την κα τανόηση και μόνο θ α μπορούσε να με ίνει σ ' όλη του τη ζωή πιστος σ αυτη τη γυναικα. «Το χι όνι θ α συνεχίσει να π έφτει έτσι», είπε η Ι πέ κ προ σεκτικά . Ι
,
Ι
Ι
Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
282
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
«Δ εν έ χει ψωμί », ε ίπε ο Κα. «Α, με συγχωρε ίτε» . Η Ι π έ κ πήγε αμέ σως στο τραπέζι με το σαμο βά ρι. Άφησε το δίσκο της κι ά ρχισε να κόβει ψωμί . Ο Κα της είχε πει ότι ήθελε ψωμί γιατί δ εν άντεχε αυτή την κατάσταση . Τώ ρα την κοίταζε από πίσω και το ύ φος του έλε γε, « Μ α θ α μπορο ύ σα να το κόψω και μόνος μου». Η Ι πέ κ φορο ύ σε ά σπρο πουλόβερ , μακρι ά καφ έ φο ύ στα και χοντρή ζώνη, που ήταν της μόδ ας τη δ εκαετία του 1970 αλλά τώ ρα δ εν τη φορο ύ σε πια καμιά γυναίκα. Είχε λεπτή μέ ση, καλοσχηματισμένους γοφού ς, ακό μα κι οι αστράγαλοί της του ά ρεσαν. Το ανάστημά της ταί ριαζε με το ανάστημα του Κα. Σκέφτηκε με πόση πίκρα θ α θ υμόταν μέ χρι το τ έλος τής ζωής του, αν δ εν γύριζαν μαζί στη Φ ρανκφο ύ ρτη, πόσο ευτυ χισμένος ή ταν ε δώ όταν της έπιανε το χέ ρι, όταν τη φιλο ύ σε μισοαστε ία μισοσοβαρ ά , όταν της έλεγε αστε ία. Ό ταν το χέ ρι της Ι πέ κ σταμ άτησε να κόβει ψωμ ί , ο Κα έστρεψε αλλο ύ το κεφ άλι του πριν εκε ίνη γυρ ίσει προς το μέ ρος του. «Βάζω τυρ ί κι ελι έ ς στο πι άτο σας», ε ίπε δυνατά η Ιπ έ κ . Ο Κα κατάλαβε ότι του μίλησε στον πλη θ υντικό για να του θ υμ ίσει ότι στην τραπε ζαρ ί α δ εν ή ταν μ όνοι. «Ευχαρι στώ », απάντησε στο ίδ ιο ύ φος ο Κα, για ν ' ακο ύσουν κι οι άλ λοι. Όταν κοιτάχτηκαν, από την έκφρασή της κατάλαβε πως η Ιπέκ ήξερε ότι πριν από λίγο κάποιος την παρατηρού σε από π ίσω . Τ ον τρό μαξε η σκέψη ότι η Ιπέ κ γνώ ριζε πολύ καλά τις σχέσεις άντρα - γυναί κας, τις αποχρώ σεις της δύ σκολης δ ι πλωματίας που απαιτο ύσαν αυτέ ς οι σχέσεις και που εκε ίνος τις χειρι ζόταν με μεγάλη α δεξ ιότητα. Όπως φοβόταν και το ότι εκε ίνη ή ταν η μοναδική του πι θανότητα ευτυχίας στη ζωή. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
283
«Το ψωμί το φέ ρανε πριν από λίγο με το στρατιωτικό φορ τηγό », είπε η Ι πέ κ με το γελαστό της βλέ μμα που έ κανε την καρδ ι ά του Κα να λιώνει. « Φ ροντίζω εγώ την κου ζίνα, επειδή με την απαγό ρευση της κυκλοφορίας η κυρία Ζαχιντέ δ εν ήρ θ ε. Τ ρ ό μαξα πολύ όταν ε ίδ α τους στρατι ώτες». Επειδή οι στρατιώτες θα μπορούσαν να είχαν πάει για να συλ λάβουν τη Χανντέ ή την Καντιφέ . Ί σως και τον πατέ ρα της . . . «Ανάγκασαν τους κλητήρες που ήταν υπηρεσία στο νοσο κομε ίο να καθ αρ ίσουν τα αί ματα στο Θέατρο Μ ιλέτ», του ε ί πε ψιθ υριστά η Ι πέ κ. Κάθ ισε στο τραπέζι του . « Μπουκά ρανε στις πανεπιστημιακέ ς εστίες, στην Ι ερατική Σχολή, στα γρα φε ία των κομμάτων . . . Υπά ρχουν κι εκε ί θύ ματα. Συνέλαβαν πολύ κόσμο, μερικο ύ ς τους ά φησαν ελε ύθ ερους το πρωί ». Το γεγονός ότι η Ιπέ κ ε ίχε αρχίσει να μιλά ει ψι θ υριστά, με ύ φος που έ φερνε στο νου καταπιεστικά πολιτικά καθ εστώ τα, θύ μισε στον Κα τα μπαρ των πανεπιστημίων είκοσι χρόνια πριν, όπου οι φοιτητέ ς ψι θύ ριζαν ο ένας στον άλλο ιστορ ίες σκλη ρ ότητας και βασανιστηρίων, αλλά και τον τρόπο με τον οπο ίο μιλο ύ σαν γι ' αυτά τα πρ άγματα : με θ υμό και θλίψη , αλλά και με μια παρ άξ ενη περηφ άνια. Εκε ίνο τον καιρ ό, νι ώθ οντας έντονα ένοχος και βαθ ιά απογοητευμένος, ήθελε να ξ εχνά ει ότι ζο ύ σε στην Τ ουρκία, να γυρ ίζει σπ ίτι του και να διαβάζει λογοτεχνία. Τ ώ ρα, ελπίζοντας να β οη θήσει την Ιπ έ κ να τε λειώ σει την κουβέντα της, ήταν έτοιμος να της πει, «Τ ρομε ρ ό, πολύ τρομερ ό! ». Τις ένιω θ ε τις λέξεις μέ σα στο στό μα του, άλλαζε ό μως γνώ μη κάθ ε φορ ά που ή ταν έ τοιμος να τις ξ ε στομίσει, γιατί του φα ίνονταν ψεύτικες, κι έτσι συνέχισε να τρ ώ ει το ψωμοτύ ρι του, και πάλι γεμάτος ενοχέ ς. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
284
ΟΡΧΑΝ I l ΑΜΟΥΚ
Ο Κα κο ίταζε τα χέ ρια της, τα μάτια της, την ό μορφη επι δερμίδ α του λαιμο ύ της, τον τρ όπο που πέ φτανε τα καστανά μαλλι ά της σ ' αυτό το λαιμό , ενώ η Ι πέ κ του ψιθύ ριζε ότι ε ί χανε φορτώσει σε φορτηγά τα πτώματα των μαθητών της Ι ε ρατικής Σχολής για να τα πάνε στα κού ρδ ικα χωριά να τ' ανα γνωρίσουν οι πατεράδ ες τους, ότι τα φορτηγά είχανε με ίνει στο δ ρ ό μο, ότι σε όλους ε ίχε δ οθ ε ί μια μέ ρα δ ιορ ία για να πα ραδώσουν τα όπλα τους στο κρ άτος, ό τι ε ίχαν απαγορευτε ί τα σεμινά ρια για το Κορ άνι κι οι δ ραστηρι ότητες των πολιτι κών κομμάτων. Μ πορο ύ σε να την αγαπήσει; Για μια στιγμή προσπάθησε να ζωντανέψει μπροστά στα μάτια του τους δ υο τους να περπατάνε στη Φ ρανκφο ύ ρτη στην Κάιζερστρασε, να έχουν πά ει το βρ άδυ σινεμά και να γυρίζουν στο σπίτι τους. Αλλά σ ύντομα απλώθ ηκε απαισιο δο ξία μέ σα του, στην ψυχή του, και το μόνο που έβλεπε τώρα ήταν πως αυτή η γυναίκα εί χε κό ψει το ψωμί σε χοντρέ ς φέτες, όπως το κόβουν στα φτω χοκομεί α, και, κάτι ακό μη χειρότερο, ότι με τις χοντρ ές αυ τές φ έτες του ψωμιο ύ ε ίχε σχηματίσει στο καλάθ ι μια πυρα μίδ α, όπως κάνουν στις φτωχικές ψ α ροταβέρνες. «Σε παρακαλώ, μίλησέ μου για κάτι άλλο», της ε ίπ ε. Κα ι η Ιπέ κ σώπασε με κατανόηση την ώρα που του έλεγε για κ άποιον που είχαν συλλάβει δ υο κτί ρια πιο κ άτω, μετ ά από καταγγελί α, ενώ προσπαθ ο ύ σε να το σκ ά σει πηγα ίνο ντας από κήπο σε κήπο . Ο Κα είδε τον τρ ό μο στα μάτια της. «Χθ ες ήμουν πολύ ευ τυχι σμένος. Ξέ ρεις, πρώτη φορά μετά από πολλά χρ όνια κα τάφερα να γράψω», της εξήγησε. «'Ο μως τώρα δεν τις αντέ χω αυτές τις ιστορ ίες». Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
285
«Το χθ εσινό σου πο ίημα ή ταν πολύ ωραίο», ε ίπε η Ι πέ κ. «Σήμερα, πριν με κατακυριε ύσει πάλι η δυστυχία, μπορε ίς να με βοηθήσεις;» «Τι θέλεις να κάνω;» « Θ' ανέβω τ ώ ρα στο δωμάτιό μου», ε ίπε ο Κα. «Θέλω να έ ρ θ εις μετά από λίγο, να πι άσεις με τα δ υο σου χέ ρια το κε φ άλι μου. Για λίγο, όχι για πολύ ». Ο Κα σηκώθηκε πριν καλά καλά τελειώσει αυτό που έλεγε. Από το τρομαγμένο βλέ μμα της Ι πέκ ε ίχε καταλάβει ότι δ εν υπήρχε περίπτωση να το κάνει. Ήταν επαρχι ώτισσα, ντόπια' ήταν ξένη γι ' αυτόν, και ο Κα της ε ίχε ζητήσει κάτι που δ εν θ α το καταλάβαινε μια ξένη. Δεν έπρεπε να της ε ίχε κάνει αυ τ ή την ανό ητη πρόταση, για να μη δ ει στο πρό σωπό της ότι δ εν τον καταλάβαινε. Καθώς ανέβαινε γρήγορα τις σκάλες, τα ' βαλε με τον εαυτό του που ε ίχε πιστέψει πως ή ταν ερωτευ μ ένος μαζί της. Μ πήκε στο δ ωμά τιό του, ξάπλωσε αμέ σως στο κρεβάτι του, πρ ώτα σκέ φτηκε πως ήταν ανοησία του να έ ρ θ ει από την Ι στανμπο ύλ εδώ κι έπειτα πως ή ταν λάθος του να έ ρ θ ει απ ό τη Φ ρανκφο ύ ρτη στην Τ ουρκία. Τ ι θ α έλεγε ά ραγε η μητέ ρα του, που είκοσι χρ όνια πριν είχε προσπαθή σει ν' απομακρ ύνει το γιο της από την πο ίηση και τη λογοτε χνία για να ζήσει μια φυσιολογική ζωή , αν μάθ αινε πως η ευ τυχία του, στα σαρ άντα δύ ο του χρ όνια, εξ αρτιόταν στην πό λη Καρς από μια γυναίκα που «φρόντιζε την κουζίνα» κι έ κοβε το ψωμί σε χοντρές φέτες; Τι θα έλεγε ο πατέ ρας του αν άκου γε ότι ο γιος του στο Καρς είχε γονατίσει μπροστά σ ' ένα χω ρι άτη σειχη και με δά κρυα στα μάτια το ύ ε ίχε μιλήσει για την πίστη του; Μ εγάλες και μελαγχολικέ ς οι νιφ άδ ες του χιονιο ύ, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
286
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟ ΥΚ
που είχε αρχίσει πάλι να πέφτει, περνού σαν αργά αργά μπρο στά απ ' το παράθ υρό του. Κάποιος χτύ πησε την π ό ρτα, τινάχτηκε κι έτρεξ ε ν' ανο ί ξει γεμάτος ελπίδ α. Ήταν η l πέ κ, αλλά με τελε ίως διαφορε τική έ κφραση στο πρ όσωπό της: είχε έ ρ θ ει ένα στρατιωτικό όχημα, κι ένας από τους δύ ο που είχαν βγει από μέ σα την εί χε ρωτήσει για τον Κα. Τους ε ίχε πει ότι ο Κα ήταν εδώ κι ότι θ α τον ει δοποιο ύ σε ότι τον περί μεναν. «Καλά», είπε ο Κα. «Αν θέλεις, σου κάνω για ένα-δ υο λεπτά το μασάζ που μου ζή τησες», ε ίπε η l πέ κ. Ο Κα την τράβη ξε μέσα, έ κλεισε την πό ρτα, τη φίλησε μια φορ ά κι έπειτα την έβαλε να καθίσει στην ά κρη του κρεβα τιού . Ξάπλωσε κι ακού μπησε το κεφάλι του στην αγκαλιά της. Κάθ ισαν έτσι για λίγο, χωρίς να μιλάνε, και κο ίταζαν έξω απ ' το παρ άθ υρο τα κορ ά κια που περπατο ύ σαν στο χι όνι πάνω στη στέγη του αιωνόβιου δη μαρχείου. «Εντάξει , φτάνει, ευχαριστ ώ », ε ίπε ο Κα. Ξ εκρ έ μασε με προσοχή από το καρφ ί όπου ήταν κρ ε μασμένο το σταχτί παλ τ ό του. Γ ια μια στιγμή, καθώς κατέβαινε τις σκάλες, μύ ρισε το παλτό που του θύ μιζε τη Φ ρανκφο ύ ρτη και νοστάλγησε με όλα της τα χρ ώ ματα τη ζωή του στη Γερμανία. Ένας ξ ανθό ς πωλητή ς τον ε ίχε β οη θήσει τη μέ ρα που αγό ρασε το παλτό του στο Κάουφχοφ, τον ξ ανάδ ε μετά από δ υο μέ ρες όταν του κόντυνε το παλτό , τον λέγανε Χανς Χάνσεν. Τ ον θυμήθηκε τη νύ χτα κάποια στιγμή που ξύπνησε, ίσως επει δή τ ' όνομά του ή ταν τό σο γερμανικό κι επειδή ο Χανς ή ταν τ όσο ξ ανθός. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
21
Δεν αναγνωρ ίζω κανέναν Ο Κα στα κρύα και τρομακτικά OrJJμάτια Είχαν στε ίλει ένα παλιό φορτηγό να πάρει τον Κα, ένα παλι ό Τζέ ιμς με χαλασμένο ταμπλό , από τα ελάχιστα που κυκλο φορο ύ σαν τότε ακό μη και στην Τουρκία. Ένας άντρας με πο λιτικά , νεαρ ό ς, με γαμψή μύ τη και λευκή επιδ ερμίδα, τον συ νάντησε στο λό μπι του ξενοδοχε ίου και τον οδήγησε στο φορ τηγό , όπου τον έβαλε να καθίσει στο μπροστινό κάθ ισμα, στη μέ ση . Ο ίδ ιος κάθ ισε δίπλα του, προς την πό ρτα, για να μην την ανο ίξει τάχα ο Κα και το σκάσει. Ήταν ό μως πολύ ευγε νικός, τον είχε πει «κύ ριο», κι απ' αυτό ο Κα είχε βγάλει το συ μπέ ρασμα ότι ο άνθ ρωπος δ εν ήταν μυστικός αλλά αξ ιωμα τικό ς της Εθνικής Υπηρεσίας Π ληροφοριών, που σήμαινε ότι μπορε ί να μην του φ έ ρονταν άσχημα. Δ ι έ σχιζαν πολύ αργά τους άδ ειους και κάτασπρους δ ρ ό μους της πόλης. Καθώς η καμπίνα του ο δηγο ύ στο στρατιωτι κό φορτηγό με το χαλασμένο ταμπλό ήταν ψ ηλά, ο Κα μπο ρο ύ σε κι έβλεπε το εσωτερικό μερικών σπιτιών μέ σ ' από τα λίγα παράθ υρα που οι κουρτίνες τους ή ταν ανοιχτέ ς. Π αντο ύ Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
288
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
οι τηλεορ άσεις ή ταν ανοιχτέ ς, οι κουρτίνες σχεδόν όλες κλει στέ ς, το Καρς ε ίχε κλειστε ί στον εαυτό του. Σαν να βρ ίσκο νταν σε μια άλλη π όλη, και ο Κα ε ίχε την εντύ πωση πως οι ονειρικο ί δ ρ ό μοι πίσω από τους υαλοκαθ αριστήρες που μό λις προλάβαιναν το χιόνι, τα Βαλτικο ύ ρυ θ μο ύ παλιά ρώσικα σπίτια κι οι χιονισμένες αγριελιές είχαν μαγέψει με την ομορ φιά τους ακό μη και τον οδ ηγό και τον άντρα με τη γαμψή μύ τη . Σταμάτησαν μπροστά στο κτί ριο της Ασφ άλειας κι επει δή ε ίχαν κρυ ώσει πολύ στο φορτηγό , μπήκαν αμέσως μέσα. Είχε τ όσο πολύ κόσμο και κίνηση σε σύγκριση με την προη γο ύ μενη μέ ρα, που ο Κα, αν και το 'ξερε ότι θα ή ταν έτσι, τρό μαξε για μια στιγμή . Επικρατούσε η παράξενη ακαταστασία και κινητικότητα που χαρακτηρ ίζει τους χώ ρους όπου εργά ζονται πολλοί Τού ρκοι μαζί . Ο Κα θυμήθηκε τους διαδ ρό μους στα δικαστή ρια, τις ε ξόδους στα ποδοσφαιρικά γήπεδα, τους σταθ μο ύ ς των λεωφορείων. Υπήρχε ό μως και η ατμόσφαιρα τρό μου και θ ανάτου που ένιω θ ε όταν βρισκόταν σε νοσοκο με ίο που μύ ριζε ιώδιο . Η σκέ ψη ότι κάπου εκεί κοντά κάποιον βασάνιζαν, γέ μισε την ψυχή του με φ όβ ο κι ενοχές. Καθώς ξ ανανέβαινε τις σκάλες που ε ίχε ανέ βει το προη γο ύ μενο βράδ υ με τον Μ ουχτά ρ, από ένστικτο προσπάθησε να υιο θ ετήσει τη συμπεριφορά και την άνεση των ανθ ρ ώ πων που εξουσίαζαν αυτό το μέ ρος. Από τις ανοιχτές πό ρτες άκου σε τα χτυπήματα των δακτυλογράφων στα πληκτρολόγια, αυ το ύ ς που μιλο ύσαν δυνατά στον ασύ ρματο, κάποιους που από τις σκάλες παράγγελναν να τους φέ ρουν τσά ι. Σ τους πάγκους μπροστά στις π ό ρτες ε ίδ ε νεαρο ύ ς που περ ί μεναν τη σειρ ά Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
289
τους ν ' ανακριθ ο ύν, δ εμένους τον ένα με τον άλλο με χειρο πέδ ες, ταλαιπωρημένους, με τα πρ ό σωπά τους γεμάτα μώ λωπε ς προσπάθησε ν ' αποφ ύγει το βλέ μμα τους. Τον οδήγησαν σ ' ένα δωμάτιο που έ μοιαζε μ ' εκε ίνο όπου ε ίχε καθίσει την προηγο ύ μενη μέ ρα με τον Μ ουχτά ρ και του ε ίπαν ότι αν και δεν ε ίχε δει το πρ όσωπο του δ ολοφ όνου τού δ ιευ θυντή του Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου, τον οπο ίο χθ ες δεν ε ίχε αναγνωρί σει από τις φωτογραφ ίες, ί σως αυτή τη φορά μπορο ύ σε να τον αναγνωρ ίσει ανά μεσα στους ισλαμιστ έ ς σπουδαστές που ήταν υπό κρ άτηση στο κάτω π άτωμα. Ο Κα κατάλαβε ότι μετά την «επανά σταση» η αστυνομί α ε ίχε πε ρι έλθει στη δικαιοδοσία της ΕΥΠ κι ότι ανά μεσα στις δυο υπη ρεσίες υπήρχαν αντιπαλότητες. Ένας αρμόδ ιος της Υπηρεσίας Π ληροφοριών με στρογγυ λό πρ όσωπο ρ ώτησε τον Κα πο ύ ήταν χθ ες γύ ρω στις τέ σσε ρις. Τ ο πρ όσωπο του Κα για μια στιγμή έγινε σταχτί . «Μ ου ε ί παν ότι θ α ήταν σκόπιμο να δω και το σειχη Σααντετίν εφ έ ντη» , ά ρχισε να λέει, όταν τον δι έ κοψε ο στρογγυλοπρ ό σω πος άντρας λέγοντά ς του, «Ό χι, πριν απ ' αυτό! ». Όταν ο αρμόδ ιος ε ίδε ότι ο Κα σώπαινε, του θύ μισε πως είχε δει τον Λατζιβέρτ. Έ κανε πως στενοχωριόταν επειδή τα ήξερε ήδη όλα κι έφερνε τον Κα σε δύσκολη θέ ση. Ο Κα σκέ φτηκε πως αν ήταν ένας κοινό ς αστυνομικό ς δ ιευθ υντής, θ α ισχυριζόταν ότι ο Κα ήθελε να κρύψει τη συνάντηση αυτή και θ α του καυχι ό ταν με τον πιο χυ δα ίο τρ όπο ότι η αστυνομ ία ή ξερε τα πάντα. Ο στρογγυλοπρ ό σωπος αρμόδιος της Υπηρεσίας Π ληρο Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
290
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
φοριών του ε ξήγησε, σαν να του έλεγε «άντε και περαστικά σου», ότι ο Λατζιβ έ ρτ ήταν ένας α δίστακτος τρομοκρ άτης, ένας συνωμότης, ένας ορκισμένος εχθ ρ ό ς της Δ ημοκρατίας που τον συντη ρο ύ σε το Ι ρ άν. Ήταν βέβαιο πως ε ίχε δ ολο φονήσει έναν παρουσιαστή της τηλε ό ρασης, και γι ' αυτό υπή ρχε εις βά ρος του ένταλμα σύλληψης. Ταξίδ ευε σ ' όλη την Τ ουρκ ία και οργάνωνε τους οπαδ ο ύ ς της θ εοκρατίας. « Π οιος σας έ φερε σ ' επαφή μαζί του;» «Ένας μαθητής της Ι ερατικής Σχολής που δεν ξέ ρω τ ' όνομα του», ειπε ο Κα. « Π ροσπαθήστε ν' αναγνωρίσετε κι αυτόν», είπε ο στρογγυ λοπρ ό σωπος αρμόδ ιος της Υπηρεσίας Π ληροφοριών. «Κοι τάξτε με προσοχή από το παραθυράκι στην πό ρτα του κελιού . Μ η φο βάστε, δ εν θα ξέ ρουν ποιος είστε». Κατέβασαν τον Κα κάτω από κάτι φαρ δ ι έ ς σκάλες . Στο κομμάτι αυτό , πριν από εκατό και κάτι χρόνια, όταν το στε νό μακρο κτίριο ήταν ακό μη νοσοκομε ίο ενό ς αρμένικο υ βα κουφιού , βρ ίσκονταν οι ξυλαποθήκες και οι κοιτώνες των επι στατών . Αργότερα, γύ ρω στο 1 940, όταν στο κτί ριο στεγά στηκε το δη μ ό σιο λύ κειο, ε ίχαν ρ ίξ ει τους το ίχους κι ε ίχαν μετατρ έ ψει το χώρο σε τραπεζαρία. Πά ρα πολλο ί κάτοικοι του Καρς, που τα επό μενα χρόνια ε ξελίχθ ηκαν σε μαρ ξ ιστές και εχθ ρο ύ ς της Δύ σης, τη δ εκαετία του 1960, στα παι δ ικά τους χρ όνια, ε ίχαν πιει εδώ, για πρώτη φορά στη ζωή τους, ξινόγαλο φτιαγμένο απ ό σκό νη γάλακτος της UNICEF και μουρουνόλα δο, που η απα ίσια μυρω δ ι ά του τους γύ ρι ζε το στομάχι. Μ ε έ μπειρες κινήσεις ένας αστυνό μος το ύ φό ρεσε στο κει
ι
Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
29 1
φ άλι ένα πηλήκιο αξιωματικο ύ . Ο υπάλληλος της ΕΥΠ με τη γαμψή μύτη, αυτός που είχε πά ρει τον Κα από το ξενο δοχείο , ε ίπε με ύ φος πολύξ ερου, «Ετο ύ τοι δ ω φοβο ύ νται πολύ τα στρατιωτικά πηλή κια». Μόλις πλησίασαν στη σιδερένια π ό ρτα του πρώτου κελιο ύ δ εξ ι ά , ο αστυνό μος άνοιξε απότομα το μικρό παρ άθ υρ ό της και φώναξε μ' όλη του τη δύναμη, « Π ροσοχή, ο διοικητής ! ». Ο Κα κο ίταξε από το παραθ υρ άκι, που ήταν μικρ ό σαν την πα λά μη του. Στο κελί, που ε ίχε το μέγε θ ος ενό ς μεγάλου κρεβατιο ύ, ο Κα είδ ε πέντε ανθ ρ ώπους. Θ α μπορο ύ σαν να ε ίναι και πε ρισσότεροι: αφού ο ένας ήταν σχε δόν πάνω στον άλλο. Όλοι, έτσι στριμωγμένοι όπως ήταν, ακουμπούσαν στο βρ ό μικο το ί χο απέναντι, κι επει δή δεν ε ίχαν κάνει ακό μη φαντάροι, στέ κονταν αδέξια σε στάση προσοχής έχοντας τα μάτια κλειστά , γιατί αυτό τους ε ίχαν μάθ ει με απειλέ ς να κάνουν πριν από λίγο. (Ο Κα ένιωσε ότι μερικο ί απ' αυτού ς τον κο ίταζαν μ έσ ' από τα μισό κλειστα βλέφαρ ά τους. ) Όλους τους ε ίχαν κου ρέψει γουλί, όλοι ε ίχαν μάτια και μύ τη πρησμένα από το ξύ λο, κι ας μην ε ίχαν περ άσει ούτε δέ κα ώ ρες από το ξέσπασμα της «επανάστασης». Π αρ ' όλο που τα κελι ά μέ σα ε ίχαν πε ρισσότερο φως απ ' ό,τι ο δ ι άδ ρομος, του Κα του φ άνηκε ότι όλοι μοιάζανε μεταξύ τους. Ήταν σαν παραζαλισμένος: ένιω θ ε λύπηση , φ όβ ο, ντροπή . Χά ρηκε που ανά μεσ ά τους δ εν έβλεπε τον Νετζίπ. Ο υπάλληλος της Εθνικής Υπηρεσίας Π ληροφορι ών με τη γαμψή μύτη, βλέ ποντας ότι ο Κα δεν είχε αναγνωρ ίσει κανέ ναν ο ύ τε στο δε ύτερο ο ύ τε στο τρ ίτο παρ άθ υρο, ε ίπε, «Δ εν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
292
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
υπά ρχει λόγος να φοβάστε. Άλλωστε εσε ίς μόλις ανοίξουν οι δ ρ ό μοι θ α φ ύγετε από δ ω». « Μ α δεν αναγνωρ ίζω κανέναν», ε ίπε με πείσμα ο Κα . Ό μως μετά από λίγη ώ ρα γνώ ρισε μερικο ύ ς: θ υμόταν πο λύ καλά έναν απ ' αυτο ύ ς να ενοχλε ί τη Φ ουνντά Ε σέ ρ στη σκηνή κι έναν άλλο να φωνάζει όλη την ώ ρα συνθή ματα. Κά ποια στιγμή σκέ φτηκε πως αν τους κατέδ ι δε, θ' απο δε ί κνυε στην αστυνομία πως ή ταν πρόθυμος να συνεργαστεί μαζί της, έτσι ώ στε σε περ ίπτωση που συναντο ύ σε τον Ν ετζίπ, να κά νει πως δ εν τον ε ίδε (άλλωστε αυτο ί οι νεαροί δ εν είχαν κάνει τίποτα σοβαρό) . Δ εν κατέδ ωσε ό μως κανέναν. Σ' ένα κελί , κάποιος νεαρ ό ς με καταματωμένο πρό σωπο παρακάλεσε τον Κα, « Διοικητά μου, να μην το μάθει η μάνα μας». Κατά πάσα η πιθ ανότητα, με τον πρώτο ενθ ουσιασμό τής επανά στασης οι αστυνομικο ί δ εν ε ίχαν χρησιμοποιήσει κά ποιο ό ργανο για να δ ε ί ρουν τους νεαρο ύ ς, μ όνο τις γρο θ ι έ ς και τις μπότες τους. Ο Κα ο ύτε στο τελευτα ίο κελί είδ ε κά ποιον που να μοιάζει με το δολοφόνο του διευθ υντή το ύ Εκ παιδευτικού Ινστιτούτου, και ηρέ μησε που ο Νετζίπ δεν ή ταν ο ύτ ' ε δώ, ανά μεσα στους φοβισμένους νεαρο ύ ς . Ό ταν ανέβ ηκαν επ άνω, κατάλαβε ότι ο στρογγυλοπρ ό σωπος και τ ' αφεντικά του ήταν αποφασισμένοι να βρουν όσο το δ υνατό πιο γρήγορα το δ ολοφ όνο του δ ιευ θ υντή το ύ Εκ παι δευτικο ύ Ινστιτο ύτου, να παρουσι άσουν τη σύλληψή του ως επιτυχία της επανά στασης και ίσως να τον εκτελέ σουν αμέσως. Στο δωμάτιο βρισκόταν τ ώ ρα κι ένας συνταξιο ύχος ταγματά ρχης. Ο άνθ ρωπος αυτός, παρά την απαγό ρευση της Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
293
κυκλοφορ ίας, ε ίχε βρει έναν τρόπο να έ ρ θ ει στην Ασφάλεια και τ ώ ρα παρακαλού σε ν' αφήσουν ελεύθερο τον ανιψιό του που ή ταν υπό κράτηση. Π αρακαλο ύ σε να μη βασανίσουν το νεαρ ό συγγενή του και τον κάνουν να στραφε ί «ενάντια στην κοινωνία», κι έλεγε πως η καημένη η μάνα του ε ίχε γράψει το παιδί στη Ι ερατική Σχολή παρασυρμένη από το ψέ μα ότι το κράτος μο ί ραζε δ ωρεάν σε όλους τους μαθητέ ς παλτό και σα κά κι, κι ότι όλη η οικογένεια ήταν δημοκράτες και κεμαλιστές. Ο άντρας με το στρογγυλό πρό σωπο δι έ κοψε το συνταξιο ύ χο ταγματά ρχη. «Ταγματά ρχα μου, ε δώ δ εν φερ ό μαστε άσχη μα σε κανέ ναν», είπε και πήρε τον Κα στην ά κρη: ο δολοφόνος και οι άν θ ρωποι του Λατζιβέ ρτ ( ο Κα κατάλαβε ότι ο στρογγυλοπρ ό σωπος θ εωρο ύ σε ό τι δολοφ όνος και Λατζιβέ ρτ ήταν το ίδιο πρό σωπο) ίσως ή ταν ανά μεσα σ' αυτού ς που είχαν συλληφθ εί στην Κτηνιατρική. Κι έτσι ο Κα και ο άντρας με τη γαμψή μύτη ξαναμπήκαν στο στρατιωτικό φορτηγό . Όσο κρ άτησε η δ ιαδ ρομή , ο Κα ένιω θ ε ευτυχισμένος επειδή οι άδ ειοι δ ρό μοι ή ταν πανέ μορ φοι, κι επιτέλους ε ίχε καταφ έ ρει να φύγει από την Ασφ άλεια κι απολά μβανε το τσιγά ρο του. Κάπου σε μια άκρη του μυα λο ύ του ένιωθ ε πολύ ευχαριστημένος που είχε γίνει στρατιω τικό πραξικόπημα και η χώ ρα δ εν θα παραδ ινόταν στους φα νατικο ύς θ ρησκόληπτους. Κι έτσι, για να τα έ χει καλά με τη συνείδησή του, ορκίστηκε να μη συνεργαστε ί με την αστυνο μ ία και τους στρατιωτικού ς. Κι αμέ σως μετά , νι ώθοντας δ υ νατός και παράξενα αισιόδ ο ξος, του ήρθε να γράψει ένα πο ί η μα. Στράφηκε στον υπάλληλο της ΕΥΠ με τη γαμψή μύ τη Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
294
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
και τον ρώτησε, «Μ πορού με να πάμε σ ' έναν τσαίχανέ να πιού με ένα τσάι;» . Τσαϊχανέδες, στέ κια των ανέ ργων, υπήρχαν παντο ύ στην πόλη , οι περισσότεροι ή ταν κλειστο ί , αν και στην οδό Κανάλ ο οτζακτσής (υπε ύθ υνος για τη φωτιά όπου ψήνονται καφέ δες και τσάγια) ενός τσαϊχανέ , που σε καμιά περ ίπτωση δ εν θ α τραβο ύ σε την προσοχή του στρατιωτικο ύ φορτηγο ύ στη γωνία, ή ταν εκε ί και δ ο ύλευε. Μέ σα ή ταν ένα τσιρά κι, που περί μενε την ά ρση της απαγό ρευσης της κυκλοφορ ίας, και σε μια γωνι ά τρεις νεαροί. Τ αρ άχτηκαν όταν ε ίδαν να μπαίνουν δ υο άντρες, ο ένας με καπέλο α ξιωματικο ύ κι ο άλλος με πο λιτικά . Ο άντρας με τη γαμψή μ ύτη έβγαλε αμέσως κάτω από το παλτ ό του το πιστό λι του και με απόλυτα επαγγελματικό ύ φος, κάτι που προκάλεσε το σεβασμό του Κα, κόλλησε τους νεαρού ς στον τοίχο με την τερ άστια φωτογραφία από ένα ελ βετικό τοπίο, τους έψαξε και πήρε τις ταυτότητές τους. Ο Κα, βλέποντας πως η υπόθ εση δεν θ α έπαιρνε σοβαρή τροπή, κά θισε αμέσως σ ' ένα τραπέζι δίπλα στη σ βηστή σόμπα κι έγρα ψε με την άνεσή του το πο ίημα που ε ίχε εμπνευστεί . Το ποίημα, που ο Κα του έδ ωσε αργότερα τον τίτλο « Δ ρ ό μοι ονεί ρων», ά ρχιζε με τους χιονισμένους δ ρό μους του Καρς, αλλά στους τρι άντα έξι στίχους του εντόπιζε κανε ίς τα παλιά σοκά κια της Ι στανμπο ύλ, την αρμένικη πόλη - φ άντασμα Ανί και τις άδ ειες, τρομακτικέ ς και υπέ ροχες πόλεις που έβλεπε στον ύπνο του . Όταν τελε ίωσε το ποίη μά του, παρατήρησε ότι τον πρωι νό τραγου δ ιστή στην ασπρ ό μαυρη τηλε ό ραση ε ίχε αντικαDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
295
ταστήσει η επανά σταση στο Θέατρο Μ ιλέτ. Κι αφο ύ ο τερ ματοφύλακας Βουρ άλ μ όλις ε ίχε αρχίσει να δ ιηγε ίται τους έ ρωτέ ς του και τα γκολ που ε ίχε φάει, ά ρα σε ε ίκοσι λεπτά θ α μπορο ύ σε να δ ει τον εαυτό του να διαβάζει τ q πο ίη μά του. Ο Κα ήθελε πολύ να θ υμη θ εί το ποίημα που ε ίχε ξεχάσει να γρά ψει στο τετρ άδ ι ό του. Στον τσαϊχανέ μπήκαν από την πίσω πό ρτα άλλοι τέ σσε ρις άντρες κι ο υπάλληλος της ΕΥΠ με τη γαμψή μύτη τράβη ξε πάλι το πιστόλι του και τους κόλλησε κι αυτού ς στον τοίχο. Ο Κού ρδος ιδιοκτή της του τσαϊχανέ έλεγε στον υπάλληλο της ΕΥΠ, τον οπο ίο αποκαλο ύ σε « Τ αγματά ρχα μου», ότι οι άν θ ρωποι αυτο ί δ εν ε ίχαν αγνοήσει την απαγό ρευση της κυ κλοφορ ίας, αλλά ε ίχαν έ ρ θ ει περνώντας μέ σ ' από την πίσω αυλή . Ο υπάλληλος της ΕΥΠ αποφ ά σισε από ένστικτο ν ' απο δ ε ίξει αν ό σα λέγονταν ήταν αλήθεια. Ένας από τους άντρες δ εν ε ίχε ταυτότητα κι έτρεμε ήδη απ ' το φ όβο του . Ο υπάλ ληλος της ΕΥΠ του είπε να τον πάει στο σπίτι του από τον ίδ ιο δ ρ ό μο κι ανάθεσε στον οδηγό του φορτηγο ύ , τον οπο ίο στο μεταξύ ε ίχε φωνάξει, να προσέχει τους νεαρο ύ ς που ε ξακο λου θ ο ύ σαν να είναι κολλημένοι στον το ίχο. Από την π ί σω πό ρτα του τσαϊχανέ βγήκαν σε μια κρ ύ α σαν τον πάγο χιονι σμένη αυλή, ανέβηκαν τρ ία παγωμένα σκαλοπάτια κι έπειτα κατέβηκαν στο υπόγειο ενός μισογκρεμισμένου κι αμπογι ά τιστου κτιρ ίου, όπως τα περισσότερα κτί ρια στο Καρς, ενώ ο Κα ε ίχε χώ σει το τετρ άδιο με τα ποιήματα στην τσέπη του κι έτρεχε κι αυτός ξοπίσω τους ένας αλυσο δεμένος σκύλος το ύς γάβγιζε ό λη αυτή την ώ ρα. Το υπόγειο βρομο ύ σε κά ρβουνο Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
296
ΟΡΧΑ Ν ΠΑΜΟΥΚ
και ύπνο . Ο άντρας που πήγαινε πρώτος π έ ρασε δίπλα από τον καυστήρα ενός καλοριφ έ ρ που β ο ύιζε και χώθηκε σε μια γωνιά σκεπασμένη με κού τες και καφάσια του μανάβη: σ ' ένα υποτυπώδ ες κρεβάτι ο Κα ε ίδ ε να κοιμάται μια πανέ μορφη νεαρή γυναί κα με κατάλευκο πρ όσωπο κι από ένστικτο γύ ρι σε αλλο ύ το πρ όσωπό του . Εκείνη τη στιγμή ο άνθ ρωπος χω ρ ίς ταυτότητα έδ ωσε στον υπάλληλο της ΕΥΠ με τη γαμψή μύ τη ένα διαβατήριο . Αν και ο Κα δεν άκουγε τι λέγανε, ε ξαι τ ίας του β ουητο ύ που ερχόταν απ ' τον καυστή ρα του καλορι φέ ρ, στο μισοσκόταδ ο ε ίδ ε τον άντρα να βγάζει κι ένα δε ύτε ρο διαβα τή ριο. Επρό κειτο για ένα αντρ όγυνο από τη Γεωργία, ε ίχαν έ ρ θ ει στην Τ ουρκία για να κερ δίσουν λεφτά. Ό ταν γύ ρισαν στον τσαϊχανέ, οι άνεργοι νεαρο ί που στέ κονταν με τα χέ ρια στον τοίχο , και στους οποίους ο υπάλληλος της ΕΥΠ επέστρεψε τις ταυτότητες, ά ρχισαν αμέ σως τα παρ άπονα εναντίον του ζευ γαριο ύ : η γυναί κα ε ίχε φυματ ίωση , ήταν ό μως πουτάνα, το έ κανε με τους ζωέ μπορους και τους δ ερματέ μπορους που κα τ έ βαιναν στην πόλη . Κι ο άντρας τη ς , επειδή δ εχόταν όπως όλοι οι Γεωργιανοί να δουλε ύ ει με μισό μεροκάματο, αν μια στις τ ό σες παρουσιαζόταν καμιά χαμαλοδ ουλειά, την ά ρπα ζε μέ σ ' απ ' τα χέ ρια του Τ ο ύ ρκου εργάτη . Ούτε το ξ ενο δ ο χε ίο δ εν θέλανε να πληρ ώνουν, τ όσο φτωχο ί και καρμί ρη δ ες ή ταν αυτοί οι δ υο, γι ' αυτό και δίνοντας στη ζο ύλα στον κλη τή ρα της εταιρε ίας ύδ ρευσης πέντε αμερικάνικα δολά ρια το μήνα, ζο ύ σαν εκεί κάτω δίπλα στον καυστήρα . Κυκλοφορο ύ σε η φήμη ό τι μόλις γυρίζανε στην πατρ ίδα τους θ' αγορ άζα νε σπίτι κι ότι μέχρι το τ έλος της ζωής τους δεν θ α ξαναδ ουDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
297
λεύ ανε. Ο ι κούτες ήταν γεμάτες δερμάτινα αντικεί μενα που τ ' αγό ραζαν φτηνά ε δώ και θ α τα πουλο ύ σαν μ όλις γυρίζανε στην Τ ιφλίδα. Δ υο φορ ές τους ε ίχαν απελάσει, αλλ' αυτοί ε ί χαν βρει το δ ρό μο κι ε ίχαν καταφ έ ρει να γυρ ίσουν στο «σπί τι» τους δίπλα στον καυστήρα. Μ ιας και δ εν μπορο ύ σε να το κάνει η αστυνομία που λαδωνότανε, η στρατιωτική διο ίκηση έπρεπε να καθ αρίσει το Καρς από τ έτοιου ε ίδ ους παρά σιτα. Κι έτσι, καθώ ς π ίνανε το τσά ι που κερνο ύ σε χαρο ύ μενος τους επισκέ πτες του ο ι διοκτ ή της του τσαϊχανέ, οι άνεργοι νεαροί , που με την ενθάρρυνση του υπαλλήλου της ΕΥΠ με τη γαμψή μύτη είχαν καθίσει διστακτικά στο τραπέζι παρέ α με τους άλλους, μαζί με τις προσδοκίες τους από το στρατιωτι κό πραξικόπημα, τις ελπίδ ες και τα παρ άπονά τους από τους δ ιεφ θ αρμένους πολιτικο ύ ς, ά ρχισαν να λένε, σαν πληροφο ρ ίες πια, και πολλά κουτσομπολι ά : για παρ άνομες σφαγέ ς ζώ ων, για απάτες στις αποθήκες των κρατικών μονοπωλίων, για εργολάβους που μετέ φεραν παρ άνομα από την Αρμενία, μέ σα σε φορτηγ ,l μεταφορ άς κρε άτων, εργάτες που δ ο ύλευ αν με χαμηλό μιψ') κά ματο, και τους οπο ίους κοί μι ζαν σε κα λύβες, για κάποιους εργολάβους που βάζανε τους εργάτες να δ ουλε ύ ουν όλη μέ ρα χωρίς να τους πληρ ώνουν . . . Ο ι άνεργοι αυτο ί νεαρο ί σαν να μην ε ίχαν καταλάβει ότι το «στρατιωτι κό πραξ ικόπημα» ε ίχε στό χο τους Κο ύ ρ δ ους ε θνικιστέ ς και τους φανατικο ύ ς θ ρησκόληπτους που θα κέ ρδ ι ζαν τις δη μο τικέ ς εκλογέ ς. Συμπεριφέ ρονταν λες κι ό σα συνέβαιναν στο Καρς από το προηγο ύ μενο βρ άδ υ συνέβαιναν για να βρε θ εί μια λύ ση στη ανεργί α και τη διαφ θ ορ ά που επικρατο ύ σαν στην πόλη, για να βρο ύνε οι νεαροί μια δουλει ά . Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
298
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
Στο στρατιωτικό φορτηγό ο Κα ε ίδ ε κάποια στιγμή τον υπάλλη λο της ΕΥΠ να βγάζει το δ ιαβατή ριο και να κοιτάζει τη φωτογραφ ί α της Γεωργιανής, κι ένιωσε παρ άξενη ανα στάτωση και ντροπή . Μόλις ο Κα μπήκε στο κτί ριο της Κτηνιατρικής, αισθάν θηκε αμέ σως πως η κατά σταση ή ταν πολύ χειρ ότερη απ ' ό ,τι στην Ασφ άλεια . Κα θώς περπατο ύ σε στους διαδ ρ ό μους το ύ παγωμένου κτιρίου, κατάλαβε ότι κανείς εκεί δεν είχε το χρ ό νο να λυπη θ ε ί τον άλλο. Τ ο κτί ριο ή ταν γεμάτο Κο ύ ρ δ ους ε θνικιστές , αριστερο ύ ς τρομοκρ άτες που ε ίχαν συλληφ θ ε ί , τρομοκράτες που έ ριχναν βό μβες όπου λάχει κι άφηναν προ κηρ ύξεις, κι όλους εκε ίνους που ή ταν χαρακτηρισμένοι στα αρχε ία της ΕΥΠ ως υποστηρικτέ ς τους, που ή ταν κι οι περισ σ ότεροι. Αστυνομικο ί , στρατιώ τες κι ανακριτ έ ς ανέ κριναν τους δι άφορους υπόπτους, ό σους είχαν πάρει μέ ρος στις δ ρα στηριότητες των δύ ο πρ ώτων ομάδ ων, ό σους είχαν β οη θήσει τους Κού ρδ ους αντά ρτες στις προσπάθειές τους να κατέβ ουν απ ' τα β ουνά και να δ ιεισδύσουν στην π όλη, με με θόδους πο λύ σκλη ρ ότερες κι αυστηρ ότερες απ ' αυτέ ς που χρησιμοποι ο ύ σαν για τους πολιτικο ύ ς ισλ αμιστέ ς. Ένας ψη λός, γερο δεμένος αστυνομικό ς έπιασε στοργικά από το μπράτσο τον Κα, λες κι ο Κα ή ταν γέ ρος, δυσκο λευό ταν να περπατήσει κι αυτό ς ήθελε να τον β οη θήσει, και πήγαν μα ζί σε τρεις α ίθ ουσες ό που γίνονταν τρομερ ά πρ άγματα. Όπως αργότερα ο φίλος μου στο τετρ άδι ό του, έτσι κι εγώ θα προσπαθήσω να μην πω πολλά γι ' αυτά. Πό σο σύ ντομο ε ίναι το ταξίδ ι του ανθ ρ ώ που σ ' αυτό τον κό σμο, ή ταν το πρ ώ το πρ άγμα που σκ έ φτηκε ο Κα όταν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
299
μπήκε στην πρ ώ τη α ίθ ουσα και για μερικ ά δ ευτερ ό λεπτα παρατηρο ύ σε την κατάσταση των υπόπτων που βρίσκονταν εκε ί . Κα θώ ς κο ίταζε τους υπ όπτους που ε ίχαν ανακρι θ εί, μπροστά στα μ άτια του ζωντάνεψαν σαν σε όνειρο εικόνες κι επι θ υμί ες που ε ίχαν σχέ ση με άλλες εποχέ ς, με μακρινο ύ ς πολιτισμο ύ ς, με χώ ρες όπου κανε ί ς δεν ε ίχε π ά ει ποτ έ . Ο Κα κι ό σοι β ρ ί σκονταν στην α ίθ ουσα ένιω θ αν βα θ ιά μ έ σα τους πως ε ίχαν φτά σει στον π άτο της ζωής που τους ανα λογο ύ σε κι ότι θ α έ σβηναν σαν κερ ί που έ χει λιώ σει. Σ το τε τρ άδ ι ό του ο Κα θ' αναφερ ό ταν σ ' αυτό το χώ ρο ως το κί τρινο δ ωμάτιο. Στη δε ύτερη αίθ ουσα ο Κα ε ίχε την εντύπωση ότι έ μεινε λιγότερη ώ ρα. Εδώ κοιτάχτηκε κατά ματα με κάποιους, θ υ μή θ ηκε πως τους ε ίχε ξαναδε ί την προηγο ύ μενη μέ ρα καθώ ς περπατο ύ σε στους δ ρ ό μους της πόλης και τράβη ξε το βλέμ μα του γεμάτος ενοχέ ς. Αυτο ί βρίσκονταν τώ ρα σε μια πολύ μακρινή χώ ρα ονε ί ρου. Στην τρίτη αίθ ουσα, ανά μεσα στα βογκητά, τα δάκρυα και τη βαθ ιά σιωπή που ολο ένα μεγάλωνε μέ σα του, ο Κα ένιωσε ότι μια παντογνώ στρια δύναμη μετέτρεπε τη ζωή μας στον κ ό σμο αυτό σε μαρτ ύ ριο, χωρ ίς να μοιράζεται μαζί μας τη γνώ ση. Σ' αυτό το χώ ρο κατάφερε να μην κοιταχτε ί με κανέ ναν. Κοίταζε, ό μως τα μάτια του δεν έβλεπαν αυτο ύ ς που εί χε μπροστά του αλλά ένα χρώ μα μες στο κεφάλι του. Κι επει δή το χρ ώ μα αυτό έ μοιαζε πιο πολύ με κό κκινο, αυτό το δω μάτιο θα το ονό μαζε το κόκκινο δ ωμάτιο. Τα συναισθή ματα που ένιωσε στην πρώτη και στη δε ύτερη αίθουσα, ότι η ζωή εί ναι σ ύντομη κι ότι ο άνθ ρωπος είναι ένοχος, έγιναν ένα, κάτι Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
300
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
που τον ανακο ύ φισε, παρ ά τον τρό μο που του προκαλού σε η θέ α αυτο ύ του δωματίου. Καταλάβαινε πως η αδ υναμία του ν' αναγνωρίσει έστω και έναν στην Κτηνιατρική Σχολή δημιουργο ύ σε αβεβαι ότητες κι αμφιβολίες. Ένιωθ ε τόσο καλά που δεν είχε δει τον Νετζίπ, ώστε όταν ο άντρας με τη γαμψή μ ύτη το ύ ζήτησε, σαν τε λευταία προσπάθ εια, πάλι με σκοπό την αναγνώριση, να ρί ξει μια ματιά και στα πτώματα στο νεκροτομε ίο του Ν οσο κομε ίου Κοινωνικής Ασφάλισης, ο Κα βιά στηκε να πάνε για να τελειώνουν το γρηγορ ότερο. Στο νεκροτομείο, στα υπόγεια του Ν οσοκομε ίου Κοινω νικής Ασφ άλισης, πρώτα έδ ει ξαν στον Κα το πτώμα για το οπο ί ο υπήρχαν τα περισσότερα ερωτηματικά . Ήταν του στρατευμένου ισλαμιστή που ε ίχε σκοτωθ ε ί με τρεις από τις σφαί ρες των στρατιωτών στη δ ε ύτερη ομοβροντία ενώ φώ ναζε συνθή ματα. Ό μως ο Κα δεν τον ήξερε. Είχε πλησιάσει μ ' επιφ ύλαξη το πτώμα και το είχε κοιτάξει με βλέμμα που έ μοια ζε με χαιρετισμό φορτισμένο συναισθ ηματικά , γεμάτο σεβα σμό . Τ ο δεύτερο πτώμα, που ήταν ξαπλωμένο σαν να κρ ύ ω νε πάνω στο μαρμά ρινο πάγκο του, ήταν ενός μικροκαμωμέ νου γερ ά κου. Μ ια σφαί ρα τον ε ίχε βρει στο αριστερ ό μάτι. Είχε τρ έξει τόσο πολύ αί μα, που τώρα έ μοιαζε με κατά μαυρη τρ ύπα. Έδ ειχναν το πτώμα του στον Κα επειδή η αστυνομία δεν ε ίχε εντοπίσει το στρατιώτη εγγονό που έλεγε πως ε ίχε έ ρ θ ει να δει ο γεράκος κι επειδή ήταν τό σο μικρ ό σωμος που προκαλο ύ σε υποψ ίες. Ο Κα σκεφτ όταν με αισιο δ οξία την Ιπέ κ που θ α έβλεπε σε λίγη ώρα όταν πλησίασε το τρ ίτο πτώ μα. Μ ια σφαίρα είχε τρυπήσει το ένα μάτι κι αυτο ύ του πτώ Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
301
ματος. Φ αίνεται πως αυτό συνέβαινε σ ' όλα τα πτώ ματα. Κά τι ό μως γκρεμίστηκε μέσα του όταν πλησίασε κι είδ ε από κο ντά το κάτασπρο πρ ό σωπο του νεκρο ύ νεαρο ύ. Ήταν ο Νετζίπ. Τ ο ίδ ιο παιδ ικό πρ ό σωπο. Τ α ίδ ια σου φρωμένα χείλη παιδ ιού που μόλις έχουν κάνει μια ερώτηση. Ο Κα ένιωσε τη σιωπή και το κρύ ο του νοσοκομε ίου. Η ίδια εφη βική ακμή . Η ίσια μύτη. Τ ο βρόμικο μαθ ητικό σακάκι. Ο Κα νό μισε πως θ α έβαζε τα κλά ματα και για μια στιγμή τον έπια σε πανικό ς. Κι ο πανικ ός έ σωσε την κατά σταση και τα δά κρυά του δεν έτρεξαν. Στη μέση του μετώπου του Νετζίπ, που δώδεκα ώ ρες πριν ο Κα είχε αγγίξ ει με την παλά μη του, ήταν μια τρύπα από σφαίρα. Αυτό που έ κανε τον Νετζίπ να φαί νεται νεκρ ός δ εν ήταν η χλομή, γαλαζωπή ασπρίλα του προ σ ώ που του, αλλά το κορμί του, που έ μοιαζε ξύλινο έτσι όπως ήταν ξαπλωμένο. Ο Κα ένιωσε ένα αί σ θημα ευγνωμοσύ νης που ήταν ζωντανό ς. Κι αυτό τον απομά κρυνε απ ό τον Νε τζίπ. Έσκυψε μπροστά , έλυσε τα χέ ρια του που τα ε ίχε δεμέ να πίσω απ' την πλάτη, έπιασε τον Νετζίπ από τους ώ μους και τον φ ίλησε και στα δ υο μάγουλα. Τ α μάγουλα του Ν ετζίπ ήταν κρ ύ α, δεν ήταν ό μως σκληρ ά . Το πρά σινο του μισάνοι χτου μοναδικο ύ ματιο ύ του κοίταζε τον Κα. Ο Κα βρήκε την ψυχραιμία του κι ε ίπε στον άντρα με τη γαμψή μύτη ότι αυτός ο «φ ίλος» τον ε ί χε σταματήσε ι την προηγο ύ μενη μέ ρα στο δ ρ ό μο, του ε ίχε πει πως ήταν συγγραφ έας έ ργων επιστημο νικής φαντασίας κι έπειτα τον ε ίχε πάει στον Λατζι βέρτ. Ο Κα τον φ ίλησε επειδή ο κι έπειτα ως «ύβρις εναντίον του Π ροφήτη μας». Ό ταν ο ύτε οι στρατιωτικο ί κατάφεραν να επιβάλουν σιωπή στους πολιτικο ύ ς ισλαμιστές, τη φωτι ά αναγκάστηκε να σβήσει ο Σουνάι . Μ ε την ελπίδα να ησυχάσουν τα πρ άγ ματα, πή ρε το Ι ερ ό Κορ άνιο και προσπάθ ησε να ε ξηγήσει στους συντηρητικούς αναγνώ στες πό σο πολύ αγαπούσ ε τον Κύ ριο και Π ροφήτη μας Μ ωά μεθ , που, άλλωστε, ήταν και μο ντέρνος. Κι αυτό έδ ωσε στους «κεμαλιστές» αρ θ ρογρ άφους, τους οπο ίους ενοχλο ύσαν οι πόζες του «εκλεγμένου Ατατού ρκ» που έπαιρνε, την αφορμή που περίμεναν για να γράψουν ότι ποτέ ο Ατατο ύ ρκ δεν κολά κευε τους φανατικο ύ ς θ ρησκόλη πτους και τους μισαλλόδο ξους, ενώ οι φωτογραφίες του με το Κοράνι στο χέ ρι και το από κοσμο ύφος άρχισαν να δημοσιεύ ο νται ξ ανά και ξανά στις φιλικέ ς προς το στρατιωτικό πραξ ι Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
31 1
κόπημα εφημερίδες με το ερώτημα, «Αυτός είναι ο Ατατού ρκ;». Τότε ο ισλαμικό ς Τύπος, όχι τό σο για ν' ασχολη θ εί μαζί του όσο για να προστατέψει τον εαυτό του, πέ ρασε στην επίθεση κι ά ρχισε να δη μοσιεύ ει φωτογραφ ίες με τον Σουνάι να πίνει ρακί και με λεζάντες κάτω από τις φωτογραφ ίες που γράφανε, «Είναι κι αυτός φίλος του ρακιού όπως ο Ατατο ύ ρκ! » ή «Αυτό ς ε ίναι ο άνθ ρωπος που θ α υπο δ υ θ ε ί τον Π ροφήτη και Κύ ρι ό μας;». Το αποτέλεσμα ήταν ο καβγάς μεταξύ ισλαμιστών και κοσμικών, που στον Τ ύ πο της Ι στανμπο ύλ συνήθ ως αναζω πυρωνό ταν κάθ ε δ υο μήνες, να ξ εκινήσει αυτή τη φορ ά με αφορμή τον Σουνά ι, δεν κρ άτησε ό μως πολύ. Μέσα σε μια βδ ομάδα δημοσιεύ τηκαν στις εφημερ ίδες πά ρα πολλέ ς φωτογραφ ίες του Σουνάι Ζ αιμ : ο Σ ουνάι να ρου φάει απολαυστικά μια μπίρα σ ' ένα δ ιαφημιστικό σποτ που εί χε γυρ ίσει πριν από πολλά χρ όνια, να τρώ ει ξύλο σε μια ταινία όπου είχε παίξει στα νιάτα του, να βλέπει τη γυναίκα του να φιλιέται με συμπρωταγωνιστέ ς της επειδή το υπαγό ρευε ο ρό λος της . . . ή με σφιγμένη τη γρο θ ιά μπροστά σε μια σημαία με το σφυροδ ρέπανο. Κατ ' επανάληψη οι εφημερίδ ες ε ίχαν γρ ά ψει, μαζί με άλλα κουτσομπολιά , ότι η γυναίκα του ήταν λε σβία, ότι αυτός ήταν ακό μη κομμουνιστής, ότι οι δυο τους με ταγλωττίζανε παράνομες πορνοταινίες, ότι για τα λεφτά θ α παίζανε όχι μόνο τον Ατατο ύ ρκ αλλά οποιοδήποτε ρόλο, ότι για τους ρόλους τους στα θεατρικά του Μ πρεχτ πληρώνονταν με λεφτά που έ ρχονταν από την Ανατολική Γερμανία, ότι με τά το στρατιωτικό πραξικόπημα είχαν κατηγορήσει την Τουρ κία πως «βασανίζει τις Σουη δέζες της επιτροπής που είχαν έ ρ θει από το εξωτερικό για να εξ ετάσουν την κατάσταση». Τ ην Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
3] 2
ΟΡΧΑΝ ΓlAMOYK
ίδ ια εποχή, ένας «υψηλόβαθ μος αξιωματικό ς» που τον κάλεσε στο Γενικό Επιτελε ίο των Ενόπλων Δυνά μεων του είπε χωρ ίς , περιστροφες οτι ο στρατος ειχε αποφασισει πως επρεπε ν αποσύ ρει την υποψηφιότητά του για το ρ όλο του Ατατο ύ ρκ. Ο άνθ ρωπος αυτός δεν ήταν από τους καλό καρδ ους, μετρη μένους τύ πους οι οπο ίοι, νομίζοντας πως ε ίναι ι διαίτερα ση μαντικο ί , καλο ύν στην Άγκυρα δημοσιογρ ά φους από την Ι στανμπο ύλ που επει δή τα μυαλά τους έχουν πάρει αέ ρα σχο λιάζουν με έ μμεσο τρόπο την ανά μειξη του στρατού στην πο λιτική , πρ ώτα τους επιπλήττουν αυστηρά κι όταν αυτοί βά ζουν τα κλά ματα τους κερνάνε κι ένα σοκολατά κι . Δεν μαλά κωσε όταν είδε τον Σ ουνάι να στενοχωριέται και να φο βάται, το αντίθ ετο, ά ρχισε να τον κοροϊδε ύ ει για τις πολιτικέ ς πε ποιθήσεις που εξέ φραζε παίρνοντας ύ φος ανθ ρώπου «εκλεγ μένου να υποδ υθ εί τον Ατατο ύ ρκ» . Π ριν από δυο μέ ρες ο Σου νά ι είχε πά ει για μια σ ύντομη επίσκεψη στο χωριό του, όπου τον ε ίχαν προ ϋπαντήσει μ ' ενθ ουσιασμό , λες κι ήταν κάποιος συμπαθής πολιτικός, ουρές από αυτοκίνητα, χιλι άδες άνεργοι και καπνοκαλλιεργητέ ς, ε ίχε σκαρφ αλώ σει στο άγαλμα του Ατατο ύ ρκ στην πλατεία κι είχε σφίξει το χέ ρι του Ατατο ύ ρκ, ενώ το πλήθος από κάτω ζητωκρα ύγαζε και χειροκροτούσε. Όταν μετά απ' αυτή την εκδήλωση ενδ ιαφέ ροντος ρωτή θηκε στην Ι στανμπο ύλ από ένα λα'ίκό περιοδικό , «'Εχετε σκοπό μια μέ ρα να περά σετε από το θέ ατρο στην πολιτική ;», ο Σ ουνά ι απάντησε, «Αν το θ ελήσει ο λαός ! ». Μ ετά απ ' αυτό , το απο τέ λεσμα ήταν να ανακοινω θ ε ί από το γραφε ίο του πρω θ υ πουργο ύ ότι το γύ ρισμα της ταινίας για τον Ατατο ύ ρκ ανα βαλλόταν «για την ώ ρα» . Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
Ι
ΧΙΟΝΙ
313
Ο Σ ουνά ι ή ταν αρκετά έ μπειρος ώ στε να βγει αλώβητος από την άσχημη αυτή ή ττα, οι ε ξ ελίξεις ό μως ή ταν συντρι πτικέ ς : για να εξασφαλίσει το ρ όλο του, μέσα σ ' ένα μήνα εί χε κάνει τ όσο πολλέ ς τηλεοπτικέ ς εμφανίσεις, ώ στε σταμά τησαν να του αναθέτουν μεταγλωττί σεις επειδή ο κ ό σμος στην πολύ γνώ ριμη πια φωνή του αναγνώ ριζε τη φωνή το ύ Ατατού ρκ. Επίσης, επειδή ένας αποτυχημένος Ατατού ρκ που βάφει τον το ίχο μ ' ένα κουτί μπογι ά στο χέ ρι, ή που ε ξηγε ί πό σο ευχαριστημένος ε ίναι από την τράπεζά του θ α παραξέ νευε τον κό σμο, του γύ ρισαν την πλάτη και οι διαφημιστέ ς, που μέχρι τ ότε του έδιναν ρόλους σώ φρονα πατέ ρα που δια λέγει το καλό και υγιεινό προϊόν. Και το χειρότερο απ ' όλα, ο κό σμος που πιστε ύ ει τυφλά ό, τι γρά φουν οι εφημερίδ ες, πί στεψε ότι ο Σ ουνά ι ήταν εχθ ρό ς του Ατατο ύ ρκ και της θ ρη σκε ίας : κάποιοι μάλιστα έ φτασαν στο σημε ίο να πιστέψ ουν ότι δ εχόταν α διαμαρτύ ρητα να φιλιέται η γυναίκα του με άλ λους άντρες. Δ εν υπά ρχει καπνός χωρίς φωτιά, λέγανε άλλοι, ό ταν βέβαια δεν λέγανε τίποτα χειρ ότερο. Η πολύ γρήγορη αυτή εξέλιξη των γεγονότων με ίωσε τον αριθ μό των θ εατών που πήγαιναν στις παραστάσεις του. Π ολλο ί τον σταματο ύ σαν στο δ ρό μο και του λέγανε «Ντροπή σου ! ». Ένας νεαρό ς μαθητής κάποιας Ι ερατικής Σχολής, που ήθ ελε να δει τ ' όνο μά του γραμμ ένο στις εφημερ ίδ ες, κι επειδή πίστευε ό τι ο Σ ουνάι πρό σβαλλε με τα λεγό μενά του τον Μ ω ά με θ , μπήκε ένα βρ άδυ στο θέατρο, έβγαλε μαχαίρι, κατατρό μαξε τους θ ε ατέ ς κι έ φτυσε μερικο ύ ς κατά μουτρα. Π ολύ σ ύντομα, μετά απ' όλ' αυτά, μια μέ ρα το ζευγά ρι ε ξαφανίστηκε. Είναι πολλά τα κουτσομπολιά σχετικά με το τι έγινε μετά: Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
314
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
άλλοι ε ίπαν ότι πήγαν στο Βερολίνο δήθ εν για να παρακο λου θήσουν μα θή ματα θ ε άτρου στο Μ πρεχτικό Μ περλίνερ Ανσά μπλ ενώ στην πραγματικότητα ήταν εκε ί για να εκπαι δ ευτο ύν στην τρομοκρατία, κι άλλοι ότι το Γαλλικό Υπουρ γε ί ο Π ολιτισμο ύ είχε φροντίσει να φιλοξενη θ ο ύν στην ψυ χιατρική κλινική « La Paix» στο Σισλί . Η αλήθεια ε ίναι ότι εί χαν κρυφτε ί στο σπίτι της ζωγρ ά φου Εσέρ, μητέ ρας τής Φ ουνντά, κάπου στα παρ άλια της Μ α ύ ρης Θάλασσας, και μόνο την επό μενη χρονι ά κατά φεραν επιτ έλους να βρουν δουλειά ως «διασκεδαστέ ς» σ ' ένα ξενο δοχείο της σειρ άς στην Αντάλια. Το πρωί παίζανε στην παραλία βόλεϊ με μπακάλη δες από τη Γερμανία και τουρίστες από την Ο λλανδία, τ ' απο γε ύ ματα δ ιασκε δάζανε με τα σπασμέ να γερμανικά τους τα παι δι ά , ντυμένοι Καραγκιόζης και Χατζηαβάτης, και το βρ ά δυ βγαίνανε στη σκηνή, εκε ίνος στο ρ όλο του σουλτάνου κι εκε ίνη της συζύγου που ζει στο χαρ έ μι και χορε ύ ει το χορ ό της κοιλι άς. Αυτό ή ταν και η αρχή της καρι έ ρας της ως καλ λιτέ χνιδ ας του χορο ύ της κοιλι ά ς σε μικρ έ ς κωμοπόλεις τα επό μενα δέ κα χρ όνια. Τ ρεις μήνες άντε ξ ε ο Σ ουνάι αυτό το μασκαραλί κι, ώ σπου μια μ έ ρα, μπροστ ά στο πανικόβλητο πλήθος των τουριστών, έσπασε στο ξύλο έναν Ελβετό κουρ έα που χαριεντιζότανε με τη Φ ουνντά Εσέ ρ κι ήθ ελε να μη στα ματάει στη σκηνή η παρ άσταση με τα χαρ έ μια, τα φέσια και τα το ύ ρκικα αστεία, αλλά να συνεχίζεται και την άλλη μέ ρα το πρω ί στην παραλία. Είναι γνωστό ότι μετά απ ' αυτό ο Σου νά ι και η Φ ουνντά βρήκαν δ ουλειά στην Αντάλια και στα πε ρίχωρ ά της ως παρουσιαστές, χορευτέ ς και «η θοποιο ί » στις δεξιώσεις γά μου και στις εορταστικές βραδι έ ς. Ο Σ ουνά ι παDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
315
ρουσίαζε κακοπληρωμένους τραγουδ ιστέ ς που μιμούνταν με φανατισμό τα πρ ότυπά τους από την Ι στανμπο ύ λ, ταχυ δα κτυλουργού ς που καταπίνανε φωτιές, κωμικο ύ ς τρ ίτης κατη γορ ί ας, ενώ η Φ ουνντά Ε σ έ ρ χό ρευε ένα χορ ό της κοιλι ά ς ύ στερ ' από ένα σ ύντομο λόγο που έβγαζε ο Σ ουνάι για το θ ε σμό του γά μου, τη Δ ημοκρατία, τον Ατατο ύ ρκ. Έ πειτα, από λυτα συντονισμένοι, παίζανε για οκτώ με δέ κα λεπτά μια πρά ξη από κάποιο θ εατρικό , όπως για παράδειγμα τη σκηνή τής δ ολοφονίας του βασιλιά από τον Μάκβε θ , και τέλειωναν κα ταχειροκροτο ύ μενοι κι οι δ υο από τους θ εατέ ς. Ο ι βραδ ι έ ς αυτέ ς αποτέλεσαν τον πυρήνα της θ εατρικής ομάδ ας που θ α περι όδ ευε αργότερα στην Ανατολία. Ο Σουνάι, αφο ύ του μέτρησαν την πίεση , έδ ωσε εντολέ ς σε κάποιους από τον ασύ ρματο που του φέ ρανε οι άντρες τής προσωπικής του ασφ άλειας, δ ιάβασε χωρ ίς να καθ υστερήσει καθόλου ένα χαρτί που του βάλανε μπροστά και σο ύ φρωσε με αη δία το πρ ό σωπό του: «ο ένας καταγγέλλει τον άλλο», ε ίπε. /Ο λ' αυτά τα χρ όνια, στις μακρινέ ς κωμοπόλεις τής Ανατολί ας ό που τριγυρίζω με αφορμή τις θ εατρικέ ς παρα στάσεις, ε ίδ α τους άντρες αυτής της χώ ρας να ' χουν παγώ σει από τη μελαγχολία. Κάθονται με τις μέ ρες στους τσαϊχανέ δες χωρ ίς να κάνουν τίποτα», συνέ χισε. «Άνεργοι, αποτυχη μένοι, απελπισμένοι, ακίνητοι, κακό μοιροι άνθ ρωποι, εκατο ντάδες σε κάθ ε κωμόπολη, χιλι άδ ες, εκατομμύ ρια σ ' ό λη την Τουρκία. Τ' αδέ ρφια μου δεν έχουν τη δι άθεση να περιποιη θ ο ύ ν την εμφ άνισή τους , τη δύναμη να κουμπ ώ σουν τα λι γδ ιασμένα και λερωμένα σακά κια τους, την ενέ ργεια να κου νήσουν τα χέ ρια τους, την ό ρε ξη ν' ακού σουν μέ χρι το τέ λος Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
316
ΟΡΧΑΝ ΠΑ ΜΟΥΚ
μια ιστορ ία, να γελάσουν μ ' ένα αστε ίο». Είπε ότι οι περισ σ ότεροι δ εν μπορο ύν να κοιμη θ ο ύν από τη δ υστυχί α, απο λαμβάνουν το κάπνισμα επει δή το τσιγά ρο σκοτώνει, αφή νουν στη μ έ ση μια πρ ό ταση επει δή έ χουν καταλάβει π ό σο ανώ φελο ε ίναι να την τελει ώ σουν, βλέπουν τηλε ό ραση ό χι επειδή τους αρέ σει ή επει δή διασκε δάζουν με το πρόγραμμα αλλά επειδή δεν αντέχουν άλλο τη μελαγχολία τριγύ ρω τους, ότι στην πραγματικότητα θ α θέλανε να πε θάνουν αλλά θ εω ρο ύν πως δ εν τους αξίζει η αυτοκτονία, στις εκλογέ ς ψηφ ί ζουν τους πιο άθλιους υποψήφιους του πιο άθλιου κό μματος για να τιμωρη θ ο ύν με την τιμωρ ία που τους πρ έπει, από τους πολιτικού ς που υπόσχονται συνέχεια ελπίδες προτιμο ύν τους στρατιωτικο ύ ς πραξ ικοπηματίες που μιλάνε συνέχεια για τι Η μωρ ία. Φ ουνντά Εσέρ, που είχε ξαναμπε ί στο δω μάτιο, εί πε ότι στα σπίτια τους όλοι έχουν από μια δ υστυχισμένη γυ ναίκα να φροντίζει περισσότερα παιδ ι ά απ ' όσα χρειάζονται, δ εν ξέ ρει ο ύτε πο ύ ε ίναι ο άντρας της, κερ δίζει πενταρο δ ε κά ρες δ ουλε ύ οντας κάπου σαν νοσοκό μα, υπηρ έτρια, εργά τρια σε τσιγαρ άδ ικο ή καρπετοποιε ίο . Αν δ εν ήταν αυτέ ς οι γυναί κες, που κρατιο ύ νται στη ζωή μαλώνοντας τα παι δ ι ά τους και κλαίγοντας, οι εκατομμύ ρια άντρες που βρ ίσκονται παντο ύ στην Ανατολία και μοι άζουν όλοι μεταξύ τους, που φοράνε βρό μικα πουκά μισα, ε ίναι αξύ ριστοι, θλιμμένοι, άνερ γοι, ανεπάγγελτοι, θ α χάνονταν σαν τους ζητι άνους που πε θ α ίνουν στις γωνιέ ς των δ ρ ό μων τις παγωμένες νύ χτες, σαν τους μεθ υσμένους που πέ φτουν στους ανοιχτο ύ ς λάκκους τής αποχέτευσης βγαίνοντας απ ' τα καπηλειά , ή σαν τους ξεμω ραμένους γέ ρους που χάνονται στο δρ ό μο όταν τους στέλνουν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
317
να π ά ρουν ψωμί φορ ώ ντας τις παντό φλ ες και τις πιτζάμες τους. Ο ι άντρες, που ε ίναι και πά ρα πολλο ί , όπως βλέπουμε άλλωστε και στο «μ ίζερο Καρς», θέλουνε, κι είναι η μοναδ ική ευχαρ ίστηση στη ζωή τους, να βασανίζουν τις γυναίκες τους, στις οπο ίες χρωστάνε τη ζωή τους και τις αγαπάνε μ ' έναν έ ρωτα για τον οπο ίο ντρ έπονται . «Πέρασα δέ κα χρ όνια από τη ζωή μου στην Ανατολία για ν' απο βάλουν τ ' α δέ ρφια μου αυτή τη μελαγχολία, να βγουν από τη μιζέ ρια τους», ε ίπε ο Σ ουνάι χωρ ίς ίχνος αυτολύπη σης. « Μ ας ε ίπανε κομμουνιστέ ς, πρ ά κτορες των Δ υτικ ών, ανώ μαλους, μά ρτυρες του Ι εχωβά, εμένα νταβατζή και τη γυ ναί κα μου πουτάνα, μας φυλακίσανε, μας βασανί σανε, μας δ ε ί ρανε. Π ροσπάθησαν να μας βιάσουν, μας πετροβόλησαν. Έ μαθ αν ό μως ν ' αγαπάνε τις παραστάσεις μου, ν' αγαπάνε την ευτυχία και την ελ ευ θ ερ ία που απέπνεε η θ εατρική μου ομάδα . Τώ ρα, καθώ ς μου δόθηκε η μεγαλύτερη ευκαιρ ία τής ζωής μου, δεν μπορ ώ να φανώ αδύναμος». Στο δωμάτιο μπήκαν δυο άντρες, ο ένας έδ ωσε στον Σ ου νά ι ένα τηλεγράφημα. Από τον ανοιχτό ασύ ρματο ο Κα άκου σε ότι ο στρατό ς ε ίχε περικυκλώ σει ένα αυ θ α ί ρετο σπιτά κι στη συνοικία Σ ο ύ καπι, ότι αυτοί που ήταν μέ σα στο σπιτάκι πυροβολ ο ύσαν τους απέξω, ότι εκε ί έ μεναν ένας Κο ύ ρ δ ος αντά ρτης και μια οικογένεια . Από τον ασύ ρματο ακουγόταν επίσης ένας στρατιώτης που έδινε τις εντολές και φώναζε «δι οικητά μου» . Μ ετά από λίγο ο ίδ ιος στρατιώ της, σαν να μι λο ύ σε σε συμμαθητή του κι όχι στον αρχηγό μιας επανάστα σης, πρώ τα περιέγραψε με λεπτομέ ρειες το γεγονός και μετά του ζήτησε τη γνώ μη του. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
318
ΟΡΧΑΝ Π ΑΜΟΥΚ
«Στο Καρς βρίσκεται μια μικρή ταξιαρχία στρατού», ε ίπε ο Σουνάι, έχοντας παρατηρήσει ότι ο Κα παρακολουθ ο ύ σε τη συζήτηση . « Την εποχή του Ψυχρο ύ Π ο λέ μου η κυβέρνηση ε ίχε συγκεντρ ώ σει το μεγαλύτερο μέ ρος των δ υνά με ών της στο Σαρίκαμις, για την αντιμετώπιση ενδεχό μενης επίθεσης των Ρώσων. Η ταξιαρχία τώ ρα το πολύ πολύ να καθυστερήσει μια πρ ώ τη επίθεση των Ρώσων. Ό σοι με ίνανε, ε ίν' ε δώ κυ ρ ίως για να προστατε ύ ουν τα σ ύνορά μας με την Αρμενία». Ο Σ ουνά ι εξήγησε ότι το προηγο ύ μενο βρ άδ υ, όταν κατέ βηκε από το λ εωφορε ίο με τον Κα, συναντήθηκε με τον Ο σμάν Ν ουρ ί Τ σο λάκ, φ ίλο του ε δώ και τρι άντα χρ όνια. Ή ταν συμμα θ ητέ ς στο Στρατιωτικ ό Λύ κειο του Κο ύλε λ ι. Ή ταν ο μόνος εκε ίνο τον καιρό που ήξερε ποιος είναι ο Π ι ραντέλο, ποια είναι τα θ εατρικά έ ργα του Σαρτρ. «Αυτό ς δεν κατά φερε να τον απο βάλουν από τη σχολή επειδή ήταν απεί θαρχος, ο ύτε δόθηκε ό μως μ ' όλη του την ψυχή στις ένοπλες δυνά μεις. Γι ' αυτό και δ εν έγινε επιτελικό ς α ξιωματικός. Κά ποιοι του ψιθύ ρισαν ότι δ εν θ α γινόταν στρατηγό ς επειδή εί ναι κοντό ς. Είναι θ υμωμένος και λυπημένος κατά τη γνώ μη μου, ό μως, ό χι για λόγους επαγγελ ματικο ύ ς, αλλά μ άλλον επειδή τον εγκατέλειψε η γυναίκα του παίρνοντας μαζί και το παιδί τους. Έχει βαρεθ εί τη μοναξι ά , την απραξία και τα κου τσομπο λι ά της μικρής π όλης, αν και τα περισσότερα κου τσομπο λι ά αυτό ς τα βγάζει. Στ ο εστιατό ριο πρ ώτος αυτό ς μου μίλη σε για τους παρ άνομους χασάπη δ ες που β ο ήθησα, για τις επι δ οτήσεις της Αγροτικής Τ ρ άπεζας, για τις εξευτε λιστικέ ς αη δίες όπως τα μαθή ματα Κορανί ου . Πίνει λίγο πα ραπάνω. Ό ταν με ε ίδε, χά ρηκε πολύ , μου μίλησε με παρ άποDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
319
νο για τη μοναξ ι ά του. Μ ε ύφο ς λίγο απολογητικό αλλά και λίγο καυχησιά ρικο μου είπε ότι δ ιοικητή ς στο Καρς εκε ίνο το βράδ υ ήταν αυτός , και, τι κρ ίμα, έπρεπε να ξυπνήσει νωρίς το πρωί. Ο δ ιο ι κητή ς τη ς ταξιαρχίας έπρεπε να πάει τη γυναί κα του στην Άγκυρα επειδή έπασχε από ρευματικά , τον υπο δ ιοικητή τον ε ίχαν καλέσει για μια επείγουσα συνέλευση στο Σαρίκαμις και ο νομά ρχη ς ήταν στο Ερζουρού μ. Όλη η ε ξου σ ί α ήταν στα χέ ρια του. Χι όνιζε ακό μη κι ήταν φανερ ό ότι όπω ς κάθ ε χειμώνα οι δ ρό μοι θ α κλε ίνανε για μερικέ ς μέ ρε ς . Αμέσως κατάλαβα ότι αυτή ήταν η ευκαιρία τη ς ζωή ς μου, και παράγγειλα άλλο ένα δ ιπλό ρακί για το φ ίλο μου». Σύ μφωνα με τις έ ρευνε ς που έ κανε αργότερα ο επιθ εωρη τή ς ταγματά ρχη ς από την Άγκυρα για να διαλευκανθ ο ύν τα γεγονότα, ο συνταγματά ρχη ς Ο σμάν Ν ουρί Τσολάκ, συμμα θητή ς του Σ ουνάι στο Στρατιωτικό Λύκειο -ο Τ σολάκ, όπως τον έλεγε ο Σ ουνά ι-, συμμετε ίχε στην ι δέ α του παρ άξ ενου αυτο ύ πραξ ικοπήματο ς στην αρχή στ ' αστε ί α, λε ς κι επρ ό κειτο για μια φανταστική δ ιασκέδ αση εμπνευσμένη από το ρακί , και μάλιστα πρ ώτο ς αυτός ε ίχε σπάσει πλάκα λέγοντας ότι ένα- δ υο ά ρματα μάχη ς αρκο ύ σαν για να τελειώ σει η υπό θ εση . Ο Σ ουνά ι επέμεινε τό σο πολύ , που αργό τερα ο Τ σο λά κ αποφά σισε να συμμετά σχει στην επιχε ί ρηση για να μη φανεί δειλός , αλλά κι επειδή πίστεψε πως η Άγκυρα στο τέλος θ α ήταν ευχαριστημένη με όσα θ α γίνονταν, πάντω ς σ ίγουρα όχι από μ ίσο ς , θ υμό ή κάποιο προσωπικό όφελο ς . (ΤΙ κρ ί μα ό μω ς που, σ ύ μφωνα με την αναφορ ά του ταγματά ρχη , ο «Τ σολά κ» δ ιέψευσε τον εαυτό του εισβάλλοντας , εξαιτία ς μιας γυναικο δ ουλ ει ά ς , στο σπίτι ενό ς κεμαλ ιστή οδ οντι ά Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
320
ΟΡΧΑΝ Π ΑΜΟΥΚ
τρου. ) Στην επανάσταση η στρατιωτική δύναμη που χρη σι μοποιή θ ηκε δ εν ήταν παρ ά μόνο μισ ό ς λόχος στρατο ύ , ό ση και η δύναμη με την οπο ία γίνονταν οι επιδ ρομέ ς στα σπ ίτια και στα σχολε ία, τέ σσερα στρατιωτικά φορτηγά και δύ ο ά ρ ματα μάχης Τ- Ι , που έπρεπε να οδηγη θ ο ύν με πολλή προ σ ο χή λόγω ελλείψεως ανταλλακτικών. Αν δεν υπολογίσουμε την «ειδική ομάδ α » του Ζ . Ντεμί ρκολ και των φ ίλων του, που εί χαν αναλάβει την εξιχνίαση των «περιστατικών με άγνωστους δ ρ άστες», εκτελε στέ ς των περισσότερων επιχειρή σ εων ήταν κάποιοι φιλότιμοι υπάλλη λοι της Εθνικής Υπηρε σίας Πλη ροφοριών και της Ασ φάλειας, που χρ όνια τώ ρα φακέλωναν όλο το Καρς κι ε ίχαν μετατρέψει σε χαφιέδ ες το ένα δέ κατο του πλη θ υ σ μο ύ της πόλης, για την περ ίπτω σ η που συνέβαινε κάτι ε ξ αιρετικό . Ο ι υπάλλη λ οι αυτο ί ενημερ ώθ ηκαν για το πραξ ικόπημα κι ένιω σαν τόσ ο ευτυχι σ μένοι όταν ά ρχι σαν να δ ιαδίδ ουν στην πόλη τα κουτσ ομπολ ιά σχετικά με την επί δειξη των κο σ μικών στο Θέ ατρο Μ ιλ έτ, ώ στε έστειλαν υπη ρε σ ιακά τη λεγραφήματα στους συναδέλφους τους που έλει παν με άδ εια από το Καρς να γυρίσουν όσ ο το δυνατό πιο γρή γορα για να μη χάσ ουν τη διασκέδ αση . Απ ό τις σ υνομιλίες που εκε ίνη την ώ ρα ά ρ χι σαν π άλι ν ' ακο ύγονται στον ασ ύ ρματο, ο Κα κατάλαβε ότι η συμπλοκή στη σ υνοικία Σ ο ύ καπι είχε μπει σ ε καινο ύ ργια φ άση . Στην αρχή ακο ύ στηκαν από τον ασ ύ ρματο τρεις πυροβολι σ μο ί και μετά από λίγο ακού στηκε ο πνιχτός, καθώς ερχόταν μέσ ' από τη χιονισ μένη πε διάδα, αντίλαλός τους ο Κα σκέ φτηκε πως ο ή χος ακουγόταν πιο εντυπω σιακός απ ' τον ασ ύ ρματο. « Μ ην ε ίστε απάνθ ρωποι», ε ίπε ο Σουνάι στον ασύ ρματο, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
321
«να νιώ σουν ό μω ς ότι η επανάσταση και το κράτος είναι πα νίσχυρα και δ εν πρ ό κειται να το βάλουν κάτω» . Ο Σουνάι κρατού σε το πιγο ύνι του με το μεσαί ο δάχτυλο και το δ ε ίχτη του αριστερο ύ του χεριο ύ μ ' έναν ι δ ια ίτερο τρ όπο, έ χοντας π ά ρει ύ φος πολύ σκεφτικό, και ο Κα θ υμή θ ηκε ότι αυτή την ίδ ια π ρόταση ο Σ ουνάι την ε ίχε πει σ ' ένα ιστορικό θ εατρικό έ ργο στα μέ σα τη ς δ εκαετίας του 1 970. Τώ ρα δ εν ήταν τό σο γοητευτικός ό σο παλι ά, ήταν χλομό ς , κουρασμένος , ταλαι πωρημένο ς . Πάνω από το γραφείο πήρε κάτι κι άλια, ξ εχα σμένα από το 1940. Φό ρεσε το καλπάκι του και το χοντρ ό , φ θ αρμένο παλτό του, αυτό που δέ κα χρ όνια τώ ρα φορο ύ σε στι ς περιο δ ε ίε ς του στην Ανατο λία, έ πιασε τον Κα από το μπρ άτσο και βγήκαν έ ξω. Το κρ ύ ο για μια στιγμή ξά φνιασε τον Κα, ένιωσε πό σο μικρ ά κι ασήμαντα είναι μπροστά στο κρ ύ ο του Καρ ς οι επιθ υμίες και τα όνειρα των ανθ ρώπων, η πολιτική και οι καθ ημερινέ ς μηχανορραφίες . Την ίδια στιγ μή πρόσεξε ότι το αριστερό πόδ ι του Σουνάι κούτσαινε πολύ περισσότερο απ ' ό σο νό μιζε. Η ερημι ά των κάτασπρων δ ρ ό μων καθώ ς περπατο ύ σαν στα χιονισμένα πεζοδ ρό μια και το γεγονός ότι σ ' ολό κληρη την πόλη περπατο ύ σαν μόνο οι δυο του ς , τον γέ μισαν ευτυχία . Κι όχι μόνο επει δή η χιονισμένη, ό μορφη πόλη και τα παλι ά , άδ εια αρχοντικά έ καναν τον άν θ ρωπο να θέλει να γευτε ί τη χαρ ά της ζωή ς , να επι θ υμε ί ν ' αγαπη θ ε ί: του Κα του ά ρεσε που βρισκόταν τώ ρα τόσο κοντά στην εξουσία. «Αυτό είναι τ ' ωραι ότερο κομμάτι του Καρς », είπε ο Σου νάι. « Μέ σα σε δέ κα χρ όνια ε ίναι η τρ ίτη φορ ά που έ ρχομαι με τη θεατρική μου ομάδ α στο Καρ ς . Κάθ ε φορ ά , τα βρ άδ ια Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
3 22
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
μόλι ς ά ρχιζε να σ κοτεινιάζει, ερχό μουν ε δώ και στεκό μουν κάτω από τι ς λεύκες και τις αγριελι ές , μελαγχολού σα ακο ύ γοντας τα κορ άκια και τις κίσσε ς , κοίταζα το κάστρο, τη γέ φυρα, το τετρακο σίων χρ όνων χαμά μ». Βρίσκονταν π άνω στη γέ φυρα του ποταμού Καρ ς . Ο Σ ου νάι έδειξε με το δάχτυλό του ένα από τα λ ίγα αυ θ αίρετα σπι τάκια στον αρι στερ ό λό φο απέναντι. Ο Κα είδε λίγο πιο κά τω από το σπίτι, αλλά και λίγο πιο πάνω από το δ ρ ό μο, ένα ά ρμα μάχη ς και παρακάτω ένα στρατιωτικό όχημα. « Σας βλέ πουμε», φώναξε ο Σουνάι στον α σύ ρματο, κι έπειτα κοίταξε με τα κιάλια του. Σε λίγο ακο ύ στηκαν απ ' τον α σύ ρματο δ υο πυρο β ολι σ μοί και μετά, μέ σ ' από την κοιλάδα που περνο ύ σε το ποτά μι, ο αντίλαλό ς τους . Μήπω ς ήταν χαιρετισ μό ς που απευ θ υνόταν στον Κα και στον Σουνάι; Λίγο παρακάτω, στην αρχή τη ς γέ φυρας , του ς περίμεναν δυο φρουροί. Κοίταξ αν την πόλη πίσω τους , το πά ρκο στον απέναντι λόφο όπου κά ποτε διασκέδ αζε η αστική τάξη του Καρ ς , τη φτωχική γειτο νιά με τα αυ θ αίρετα σπιτάκια που χτίστηκαν εκατό χρ όνια αφότου ρώ σικα κανόνια γκρέ μισαν τα πλο ύ σια αρχοντικά των Οθ ωμανών πασάδ ων. « Π ρ ώτο ς ο Χέγκελ παρατήρη σε ότι η ι στορία και το θέα τρο είναι φτιαγμένα από το ίδ ιο υλικό», είπε ο Σ ουνάι. « Μ ας θ υμίζει ό τι η ι στορία, ό πω ς και το θέ ατρο, αναθέτει σ ε κ ά ποιου ς κάποιο " ρ όλο " . Κι ότι ο ι γενναίοι εμφανίζονται στο προ σ κήνιο τη ς ι στορίας όπως και στη σ κηνή του θεάτρου . . . » Όλη η κοιλάδ α συγκλονίστηκε από εκρήξεις . Ο Κα κατά λαβε ότι έ ριχνε και το πολυβόλο που β ρισκόταν πάνω στο ά ρ μα μά χη ς . Και το ά ρμα μά χη ς έ ριχνε, αλλά α στοχο ύ σ ε. Ο ι Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
3 23
εκρήξει ς ήταν από τι ς χειροβομβ ίδ ε ς που έ ριχναν οι στρα τιώτες . Ένα σκυλί ά ρχισε να γαβγίζει. Η πό ρτα του σπιτιο ύ άνοι ξ ε κι από μέ σα βγήκαν δ υο άντρε ς . Σήκωσαν τα χέ ρια του ς ψη λά . Ο Κα ε ίδ ε τι ς φλόγε ς που πετά χτηκαν από τα σπασμένα παράθυρα. Ο ι άντρες με τα χέ ρια ψη λά έπεσαν στο χιόνι. Κι ενώ γίνονταν όλ' αυτά, ένα μαύ ρο σκυλί που έτρεχε χαρού μενο πέ ρα δώθ ε κουνώντας την ουρά του χώθηκε δίπλα σ ' αυτού ς που ήταν πεσμένοι στο χιόνι. Έπειτα ο Κα είδε έναν άντρα να τρέχει κι άκουσε πυροβολισμο ύ ς . Ο άντρας έπεσε κάτω κι έπειτα όλοι οι θό ρυβοι σταμάτησαν. Π ολύ αργότερα κάποιο ς έβαλε μια φωνή, ό μω ς ο Σουνάι δ εν έδ ειχνε πια κα νένα ενδιαφέρον. Μ ε τους φρουρο ύ ς να τους ακολουθ ο ύν, ο Κα κι ο Σουνάι γύ ρισαν στο ραφτάδ ικο. Μόλις ο Κα είδ ε την ό μορφη ταπε τσαρ ία του παλιο ύ αρχοντικού, κατάλαβε ότι δ εν μπορού σε ν' αντισταθε ί στο πο ίη μα που ένιω θ ε πω ς έπαιρνε μορφή μέ σα του, και μαζε ύ τηκε σε μια γωνιά. Στο πο ίη μα αυτό, που του έδ ωσε τον τίτλ ο «Αυτοκτονία και ε ξουσία», ο Κα μιλο ύ σε καθ αρ ά για την η δονή τη ς ε ξου σί ας που είχε νιώ σει πριν από λίγο, όσο ήταν μαζί με τον Σ ου νά ι, για το πό σο ευχά ριστη ήταν η παρ έ α μαζί του, για τα αι σθήματα ενοχή ς που του δημιουργο ύ σαν οι αυτοκτονίε ς των κοριτσιών. Αργότερα θα σκεφτόταν ότι σ ' αυτό , το πιο «υγι ές » ποίημά του, τα γεγονότα που έζησε στο Καρ ς περιγράφονταν μ ' όλη τους τη δύναμη και την αλήθ εια.
Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
23
Θεός είναι τόσο δίκαι ος , που ξέρει ότι είναι θ έμα ζωή ς κι όχι πίστη ς ή λογική ς Ο
Στο στρατη Υεiο με τον Σο vνdΖ Όταν ο Σ ουνάι ε ίδ ε τον Κα να γρά φει το πο ίημά του, σηκώ θηκε από το γραφε ίο του, που ήταν γεμάτο χαρτιά , τον συγ χά ρηκε και τον πλησίασε κουτσαίνοντας. «Και το πο ίημα που δ ι ά βασες χθ ες στο θέ ατρο ήταν πο λύ μοντέ ρνο » , του ε ίπε . «Κρ ίμα, ό μως, γιατί στη χώ ρα μας ο θ εατής δεν είναι σε θέ ση να καταλά βει τη μοντέ ρνα τέχνη . Γι ' αυτό κι εγώ στα έ ργα μου έχω και χορε ύτριες που χορε ύ ουν τσιφτετέλι και τον τερμα τοφ ύλακα Βουρ άλ που μας δ ιηγε ίται τις περιπέτειέ ς του . Π ρώτα δίνω στον κό σμο αυτό που θέλει κι έπειτα του δίνω και μια δόση από ανόθευτο, μοντέ ρνο " θέ ατρο της ζωής " . Π ροτι μώ να κάνω τέχνη για το λ αό, χαμη λο ύ και υψη λού μαζί επι πέδ ου, παρά ν' ανεβ άζω στην Ι στανμπούλ με τη στήριξη των τραπεζών κωμωδίες που μιμο ύνται μπουλ β ά ρ. Και τώ ρα πες μου, σαν φ ίλος που ε ίσαι, γιατί ανά μεσα στους ύποπτους φα νατικο ύς που σου δε ίξανε πρ ώτα στη Δ ιεύθυνση Ασφαλε ίας κι έπειτα στην Κτηνιατρική δεν αναγνώ ρισες τους ενόχους;» Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
3 25
«Μ α δ εν αναγνώ ρισα κανέναν» . «Οι στρατιώτες, όταν κατάλαβαν πόσο πολύ αγαπο ύ σες το νεαρό που σε πήγε στον Λατζιβέρτ, θέλησαν να σε συλλά βουν. Τ ο γεγονός ότι ή ρθ ες από τη Γερ μανία παρα μονέ ς αυ τής της επανάστασης, κι ότι ήσουν εκεί όταν δολοφονή θηκε ο διευθ υντής, τους κάνει να σε υποψι άζονται. Θέλανε να σε ανακρ ίνουν και να σε βασανί σουν για να μάθ ουν τι κρύβεις μέ σα σου, αλλά τους στα μάτησα, εγγυή θηκα για σ ένα». «Σ ' ευχαριστώ». «Ακό μα δεν έχου με καταλάβ ει γιατί φίλησες το νεκρό πα λικάρι που σε πήγε στον Λατζιβέρτ». «Δ εν ξέ ρω», είπε ο Κα. «Είχε κάτι πολύ έντι μο, πολύ ειλ ι κρινέ ς . Ν ό μι ζα ότι θ α ζήσει εκατό χρόνια». « Θέλεις να σου δ ιαβάσω τι σόι Νετζίπ ήταν ο Νετζίπ που λ υπή θηκες ; » Κι ο Σουνάι του έδ ειξε ένα γρ ά μμα και του διά βασε ότι ο Νετζίπ πέρσι το Μάρτη το είχε σκάσει μια φορ ά από το σχολε ίο και μαζί με κάποιους άλλους ε ίχαν σπάσει τις βιτρίνες της μπιραρ ίας Ν εσέ επει δή πουλο ύσε ποτό στο Ρα μαζάνι, ότι ένα δ ιάστη μα δο ύλευε κλητήρας στο περιφερεια κό γραφε ίο του Κό μματος της Ε υη μερίας, αλλά τον έδ ιωξαν ε ίτε εξαιτίας των ακραίων απόψε ών του ε ίτε επειδή πέ ρασε μια νευρική κρίση που φόβισε τους πάντες (στο περιφερεια κ ό γραφε ίο του κό μματος οι πλη ροφοριο δ ότες ήταν περισ σότεροι του ενός), ότι τους δεκαοχτώ τελευταίους μήνες έψα χνε να βρει τρόπο να χω θ ε ί στο περιβάλλον του Λατζιβέρτ, τον οπο ίο θ α ύ μαζε όταν ερχόταν στο Καρς, ότι ε ίχε γράψει μια ιστορ ία, που η ΕΥΠ την είχε χαρακτηρίσει «ακατανόητψ> , και την ε ίχε δώ σει σε μια θ ρησκευτικο ύ περιεχό μενου εφη μεDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
326
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
ρίδα να την εκδώσει, ότι μαζί με το φίλο του τον Φαζίλ είχαν σχεδιάσει να σκοτώσουν ένα συνταξιούχο φαρμακοποιό, αρ θρογράφο στην εφημερίδα αυτή, επειδή ο φαρμακοποιός τον είχε φιλήσει μια-δυο φορές κάπως παράξενα (το πρωτότυπο του γράμματος, με το οποίο δικαιολογούσαν την πράξη τους κι υπολογίζανε να το αφήσουν στον τόπο του εγκλήματος, βρισκόταν στο φάκελό του στο αρχείο), ότι αρκετές φορές τον είχαν δει να περπατάει και να γελάει μαζί με φίλους του στη λεωφόρο Ατατούρκ, κι ότι μια απ' αυτές τις φορές τον εί δαν να κάνει διάφορα νοήματα πίσω από ένα αυτοκίνητο της πολιτικής αστυνομίας που πέρασε πλάι τους. «Η Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών εργάζεται πολύ σκλη ρά εδώ», είπε ο Κα. «Ξέρουν ότι όταν συνάντησες στο σπίτι του το σειχη Σαα ντετίν εφέντη, ένα σπίτι τίγκα στα μικρόφωνα, του φίλησες το χέρι και του είπες με δάκρυα στα μάτια ότι πιστεύεις στο Θεό, ότι μπροστά στο συρφετό που έχει μαζέψει γύρω του συμπεριφέρθηκες μ' έναν τρόπο που δεν σου αρμόζει, αλλά δεν ξέρουν γιατί τα έκανες όλ' αυτά. Είναι πολλοί οι αριστε ροί ποιητές σ' αυτή τη χώρα που τους έπιασε ο πανικός κι αλ λάξανε ιδεολογία με το σκεπτικό " να προλάβω να γίνω ισλα μιστής πριν έρθουν στην εξουσία" ». Ο Κα έγινε κατακόκκινος. Και ντράπηκε ακόμη πιο πολύ επειδή αισθάνθηκε ότι ο Σουνάι είχε εκλάβει την ντροπή του σαν αδυναμία. «Ξέρω, αυτά που είδες το πρωί σε στενοχώρησαν. Η αστυ νομία φέρεται πολύ άσχημα στους νεαρούς, είναι κάτι ζώα ανά μεσά τους που δέρνουν επειδή το απολαμβάνουν. Αλλ' ας το Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
327
αφήσουμε τώρα αυτό ...» Έδωσε ένα τσιγάρο στον Κα. «Κι εγώ, όπως κι εσύ, στα νιάτα μου περπάτησα στα στενά του Νισά ντας και του Μπέγιογλου, έβλεπα σαν τρελός ευρωπαϊκές ται νίες, διάβασα όλους τους Σαρτρ και τους Ζολά, πίστευα ότι το μέλλον μας είναι η Ευρώπη.Τώρα δεν νομίζω ότι θα μείνεις θε ατής ενώ όλος αυτός ο κόσμος γκρεμίζεται, οι αδερφές σου ανα γκάζονται να φορέσουν μαντίλα, τα ποιήματά σου απαγορεύ ονται όπως στο Ιράν επειδή δεν έχουν θρησκευτικό περιεχό μενο. Δεν θα μείνεις θεατής επειδή ανήκεις στο δικό μου κόσμο, επειδή στο Καρς κανένας άλλος δεν διάβασε Τ. Σ. Έλιοτ». «Διάβασε ο Μουχτάρ, ο υποψήφιος δήμαρχος του Κό μμα τος της Ευημερίας», είπε ο Κα. «Του αρέσει πολύ η ποίηση» . «Δεν χρειάστηκε να τον κρατήσουμε», είπε ο Σουνάι χα μογελώντας. «Στον πρώτο στρατιώτη που του χτύπησε την πόρτα, υπέγραψε και του έδωσε το χαρτί που έλεγε ότι απέ συρε την υποψηφιότητά του για τη δη μαρχία». Έγινε μια έκρηξη. Έτριξαν κουφώματα και τζάμια στα πα ράθυρα. Και οι δυο κοίταξαν προς την πλευρά απ ' όπου ήρθε ο θόρυβος, προς τα παράθυρα που βλέπανε στο ποτάμι, κα θώς όμως δεν είδαν παρά μόνο την απέναντι πλευρά του δρό μου με τις χιονισμένες λεύκες και τα παγω μένα γείσα ενός άδειου κτιρίου, στρι μώχτηκαν στην εσοχή του παραθύρου. Ο δρόμος ήταν άδειος, εκτός από το φρουρό που στεκόταν μπροστά στην πόρτα. Το Καρς ακόμη και τώρα το απόγευμα ήταν εξαιρετικά μελαγχολικό. «Ένας καλός ηθοποιός», είπε ο Σουνάι με ύφος λίγο θεα τρικό, «εκπροσωπεί τις δυνάμεις που στη διάρκεια της ιστο ρίας σωρεύονται, στριμώχνονται σε μια γωνιά, δεν ξεσπάνε, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
328
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
δεν έχουν ποτέ αποκτήσει φωνή. Σ' όλη του τη ζωή, στις πιο απόμακρες περιοχές, σε δρόμους που ποτέ κανείς δεν έχει περπατήσει, σε μακρινές θεατρικές σκηνές, ψάχνει να βρει τη φωνή που θα του χαρίσει την αληθινή ελευθερία. Κι όταν τη βρει, πρέπει άφοβα να προχωρήσει μέχρι το τέλος». «Μετά από τρεις μέρες, όταν λιώσουν τα χιόνια κι ανοί ξουν οι δρόμοι, η Άγκυρα θα ζητήσει εξηγήσεις για το αίμα που χύθηκε εδώ», είπε ο Κα. «Όχι επειδή δεν τους αρέσει να χύνεται αίμα . Αλλά επειδή αυτή τη δουλειά δεν θέλουν να την κάνει κάποιος άλλος. Οι κάτοικοι του Καρς θα μισήσουν κι εσένα και το παράξενο παιχνίδι σου. Τότε τι θα κάνεις;» «Είδες το γιατρό, η καρδιά μου είναι άρρωστη, έχω φτάσει στο τέλος της ζωής μου, δεν με νοιάζει», είπε ο Σουνάι. «Κι άκου να σου πω, μιας και το θυμήθηκα: λένε ότι αν πιάσουμε έναν απ' αυτούς, για παράδειγμα αυτόν που πυροβόλησε το διευθυντή του Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου, και τον κρεμά σουμε, αν μάλιστα μεταδώσουμε το θάνατό του ζωντανά απ' την τηλεόραση, οι κάτοικοι του Καρς θα στρώσουν». «Έχουν ήδη στρώσει», είπε ο Κα. «Ετοιμάζονται, λέει, να ζωστούν με βόμβες και να προχω ρήσουν σε επιθέσεις αυτοκτονίας». «Καταδικάζοντας όμως σε θάνατο έναν απ' αυτούς, θα κά νετε τα πράγματα χειρότερα». «Φοβάσαι πως θα βρεθείς σε δύσκολη θέση αν δουν οι Ευ ρωπαίοι όσα κάνουμε εδώ; Ξέρεις πόσους κρέμασαν αυτοί ώσπου να στήσουν το μοντέρνο κόσμο τους που εσύ τόσο πολύ θαυμάζεις; Ο Ατατούρκ θα καθάριζε από την πρώτη κιόλας μέ ρα κάτι ονειροπαρμένους φιλελεύθερους κουφιοκεφαλάκηδες Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
329
σαν εσένα. Να είσαι σίγουρος γι' αυτό», είπε ο Σουνάι. «Οι μα θητές της Ιερατικής Σχολής που είδες στο κρατητήριο σήμερα, έχουν ήδη σμιλέψει με τρόπο ανεξίτηλο στη μνήμη τους το πρό σωπό σου. Οπουδήποτε, σε οποιονδήποτε μπορούν να πετά ξουν τις βόμβες τους, αρκεί ν' ακουστεί η φωνή τους. Επιπλέον, αφού χθες διάβασες ποίημά σου, θεωρείσαι μέλος της θεατρι κής ομάδας . . . Για να μπορεί να παίρνει ανάσα κάθε εξευρω παίσμένος κάτοικος αυτής της χώρας κι ιδιαίτερα οι ψηλομύ τες διανοούμενοι που περιφρονούν το λαουτζίκο, είναι απαραί τητο να υπάρχει ένας λαίκός στρατός, διαφορετικά οι φανατικοί θα κάνουν κομματάκια με τα μαχαίρια τους αυτούς και τις μα κιγιαρισμένες γυναίκες τους. Αυτοί όμως, οι εξυπνάκηδες δια νοούμενοι, νομίζουν πως είναι Ευρωπαίοι και σνομπάρουν τους στρατιώτες που στην πραγματικότητα τους φροντίζουν. Τη μέ ρα που το Καρς θα γίνει Ιράν, έχεις την εντύπωση ότι θα θυμά ται κανείς τα δάκρυα που εσύ, ο καλόκαρδος φιλελεύθερος, έχυ σες για τα παιδιά της Ιερατικής Σχολής; Θα σε σκοτώσουν την ίδια μέρα, επειδΎ; έχεις εξευρωπαίστεί, ή επειδή από φόβο ξε χνάς τα λόγια και της πιο απλής προσευχής, είσαι σνομπ, φο ράς γραβάτα, ή ακόμα κι επειδή φοράς αυτό το παλτό. Πού το πήρες αυτό το παλτό; Μπορώ να το φορέσω στην παράσταση;» «Και βέβαια». «Θα σου δώσω ένα φρουρό να 'χεις μαζί σου, για να μην κάνει τίποτα τρύπες το παλτό σου. Σε λίγο θα βγω και θ' ανα κοινώσω από την τηλεόραση ότι μόνο το μεσημέρι θα επι τρέπεται η κυκλοφορία στους δρόμους. Μη βγεις έξω». «Μα εδώ στο Καρς δεν υπάρχουν και πολλοί " φανατικοί θρησκόληπτοι" τρομοκράτες», είπε ο Κα. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
330
Ο ΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
«Αυτοί που υπάρχουν είναι αρκετοί», είπε ο Σουνάι. «Αυτή η χώρα μπορεί να διοικηθεί μόνο με το φόβο της θρησκείας, κάτι που όταν συμβαίνει, όπως αποδεικνύεται αργότερα, εί ναι η σωστή κίνηση. Αν ο λαός δεν φοβηθεί τους φανατικούς και δεν ζητήσει να βρει καταφύγιο στην κυβέρνησή του, στο στρατό του, θα έχει ν' αντιμετωπίσει την αναρχία και την οπι σθοδρόμηση, όπως γίνεται σε κάποια υπανάπτυκτα κράτη στη Μέση Ανατολή και στην Ασία». Ο Σουνάι στεκόταν στητός και μιλούσε σαν να έδινε δια ταγές, κοιτάζοντας κάθε τόσο κάπου μακριά, σ' ένα φαντα στικό σημείο πάνω απ' τους θεατές ο Κα θυμήθηκε το ύφος και τις στάσεις που έπαιρνε πριν από είκοσι χρόνια ο Σουνάι στη σκηνή. Δεν γέλασε όμως ένιωθε ότι συμμετείχε κι ο ίδιος σ' αυτή την παλιομοδίτικη παράσταση. «Πείτε μου επιτέλους, τι θέλετε από μένα;» είπε ο Κα. «Αν δεν ήμουν εγώ, δύσκολα θα στεκόσουν στα πόδια σου σ' αυτή την πόλη. Όσο κι αν γλείψεις τους φανατικούς, το παλτό σου δεν θα τις γλιτώσει τις τρύπες. Στο Καρς είμαι ο μοναδικός σου φίλος και φύλακας. Μην ξεχνάς ότι αν χάσεις κι εμένα από φίλο, θα σε κλείσουν σ' ένα από τα κελιά στο ισόγειο της Ασφάλειας και θα σε βασανίσουν. Οι φίλοι σου στην εφημερίδα " Τζουμχουριέτ " δεν πιστεύουν σ' εσένα, στο στρατό πιστεύουν. Να τα θυμάσαι αυτά». «Θα τα θυμάμαι». «τότε πες μου όσα έκρυψες σήμερα το πρωί από την αστυ νομία, όσα κρύβεις επειδή κάπου μες στην καρδιά σου νιώ θεις ένοχος». «Νομίζω πως εδώ αρχίζω και πιστεύω στο Θεό», είπε ο Κα Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
3 3]
χαμογελώντας. «Ίσως αυτό να κρύβω ακόμη κι απ' τον εαυτό μου». «Κοροϊδεύεις τον εαυτό σου ! Κι αν ακόμη τον πιστεύεις, όταν τον πιστεύεις μόνος σου, δεν έχει νόημα. Το θέμα είναι να τον πιστεύεις όπως τον πιστεύουν οι φτωχοί και να είσαι ένας απ' αυτούς. Πιστεύεις στο δικό τους Θεό μόνο όταν τρως ό,τι τρώνε αυτοί, ζεις μαζί τους, γελάς με ό,τι γελάνε και θυμώνεις με ό,τι θυμώνουν αυτοί. Δεν μπορείς να ζεις μια δια φορετική ζωή και να πιστεύεις στον ίδιο Θεό. Ο Θεός είναι τόσο δίκαιος, που ξέρει ότι είναι θέμα ζωής κι όχι πίστης ή λογικής. Όμως η ερώτησή μου είναι άλλη. Σε μισή ώρα θα βγω στην τηλεόραση και θα μιλήσω στους κατοίκους τού Καρς. Θέλω να τους πω ένα καλό νέο. Θα τους πω ότι πιά σαμε το δολοφόνο του διευθυντή του Εκπαιδευτικού Ινστι τούτου. Μπορώ να τους πω ότι εσύ τον αναγνώρισες σήμερα το πρωί; Έπειτα βγαίνεις εσύ και τα λες όλα». «Μα αφού δεν αναγ νώρισα κανέναν». Ο Σουνάι, με μια κίνηση που δεν θύμιζε καθόλου θέατρο, άρ παξε τον Κα από το μπράτσο και τον έβγαλε έξω, τον πέρασε από ένα μεγάλο διάδρομο και τον έχωσε σ' ένα δωμάτιο που έβλεπε στην εσωτερική αυλή. Μόλις ο Κα έριξε μια ματιά, γύ ρισε αλλού το κεφάλι του, όχι από τη βρόμα, αλλά επειδή ο χώ ρος ήταν ιδιαίτερα προσωπικός. Στο σκοινί που ήταν απλωμέ νο από ένα καρφί στον τοίχο κι απ' το μάνταλο του παραθύρου ήταν κρεμασμένες κάλτσες. Σε μια ανοιχτή κασέλα σε μια γωνιά του δωματίου είδε ένα πιστολάκι για τα μαλλιά, γάντια, πουκά μισα κι ένα σουτιέν τόσο μεγάλο που μόνο της Φουνντά Εσέρ θα μπορούσε να είναι. Η Φουνντά καθόταν σε μια καρέκλα ακριDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
332
Ο ΡΧΑΝ ΙΙΑΜΟΥΚ
βώς δίπλα στην κασέλα, διάβαζε και ταυτόχρονα, μ' ένα κουτά λι στο χέρι, έτρωγε κάτι από ένα μπολ πάνω σ' ένα τραπεζάκι γεμάτο καλλυντικά - χοσάφ, σκέφτηκε ο Κα, ή μήπως σούπα; «Είμαστ' εδώ επειδή κάνουμε μοντέρνα τέχνη . . . Κι είμα στε κώλος και βρακί», είπε ο Σουνάι και του έσφιξε κι άλλο το μπράτσο. Ο Κα δεν καταλάβαινε τι ακριβώς ήθελε να πει ο Σουνάι, βρι σκόταν κάπου ανάμεσα στο θέατρο και την πραγματικότητα. « ο τερματοφύλακας Βουράλ είναι άφαντος», είπε η Φουν ντά Εσέρ. «Βγήκε, λέει, το πρωί κι ακόμα δεν γύρισε». «Κάπου θα τον πήρε ο ύπνος», είπε ο Σουνάι. «Πού μπορεί να τον πήρε ο ύπνος;» ρώτησε η γυναίκα του. «Τα πάντα είναι κλειστά. Κανείς δεν κυκλοφορεί στους δρό μους. Οι στρατιώτες τον ψάχνουν ήδη, φοβούνται απαγωγή». «Το εύχομαι», είπε ο Σουνάι. «Ελπίζω να του γδάρουν το πρόσωπο και να του κόψουν τη γλώσσα για να γλιτώσουμε». Παρ' όλη τη χυδαιότητα της εικόνας και του διαλόγου, ο Κα αισθάνθηκε το λεπτό χιούμορ και τη σύμπνοια που επι κρατούσε ανάμεσα στο ζευγάρι κι ένιωσε γι' αυτούς ζήλια και κάτι σαν σεβασμό. Τη στιγμή που το βλέμμα του συνάντησε το βλέμμα της Φουνντά Εσέρ, ακολουθώντας μια παρόρμηση τη χαιρέτησε με μια βαθιά υπόκλιση. «Κυρία μου, χθες το βράδυ ήσασταν εξαιρετική», της είπε ' μ επιτηδευμένη φωνή αλλά και ειλικρινή θαυμασμό. « Σας παρακαλώ, στο θέατρό μας τα εύσημα ανήκουν στο θεατή κι όχι στον ηθοποιό», απάντησε η γυναίκα ντροπαλά. Στράφηκε στον άντρα της. Αντάλλαξαν πολύ γρήγορα κά ποιες κουβέντες, σαν ευσυνείδητο βασιλικό ζευγάρι που προDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
333
βληματίζεται με τα ζητήματα του κράτους. Ο Κα, λίγο με θαυ μασμό και λίγο με έκπληξη, τους άκουσε να λένε και ν' απο φασίζουν στα γρήγορα για τα ρούχα που θα φορούσε ο Σου νάι σε λίγο (πολιτικά, στρατιωτικά, ή κοστούμι;), όταν θα έβγαινε στην τηλεόραση για την ομιλία του, που έπρεπε να ετοιμαστεί σύντομα (μέρος της ομιλίας του το είχε γράψει η Φουνντά Εσέρ)' για την καταγγελία που είχε κάνει και το ρου σφέτι που ζητούσε ο ιδιοκτήτης του ξενοδοχείου Χαρούμενο Καρς, όπου είχαν μείνει την προηγούμενη φορά (είχε καταγ γείλει δυο ύποπτους νεαρούς πελάτες του, επειδή τον ενο χλούσε το γεγονός ότι κάθε τόσο οι στρατιώτες ψάχνανε το ξενοδοχείο του)' για το γραμμένο σ' ένα πακέτο από τσιγάρα απογευματινό πρόγραμμα της Τηλεόρασης Σερχάτ Καρς (τέ ταρτη και πέμπτη επανάληψη της παράστασης στο Θέατρο Μιλέτ, τρίτη επανάληψη της ομιλίας του Σουνάι, ηρωικά και ακριτικά τραγούδια, τουριστικό φιλμάκι για τ' αξιοθέατα του Καρς, η τούρκικη ταινία ΓΚΖοvλΖζάρ). «Και τον ποιητή μας, που το μυαλό του είναι στην Ευρώπη, η καρδιά του στους αγωνιστές της Ιερατικής Σ χολής και πά σχει από σύγχυση, τι θα τον κάνουμε;» ρώτησε ο Σουνάι. «Είναι καλό παιδί», είπε η Φουνντά Εσέρ χαμογελώντας καλοσυνάτα, «είναι ολοφάνερο. Θα μας βοηθήσει». «Μαύρο δάκρυ χύνει για τους ισλαμιστές». «Επειδή είν' ερωτευμένος», είπε η γυναίκα. «ο ποιητής μας τελευταία είναι ιδιαίτερα φορτισμένος συναισθηματικά». «Μπα, ο ποιητής μας είν' ερωτευμένος;» είπε χειρονομώ ντας ο Σουνάι Ζα'ίμ. «Μόνο οι πολύ αφελείς ποιητές μπορούν να είν' ερωτευμένοι όταν γίνεται επανάσταση» . Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
334
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
«Δεν είναι αφελής ποιητής, είναι αφελής ερωτευμένος», εί πε η Φουνντά. Το ζευγάρι, παίζοντας λίγο ακόμη με τρόπο άψογο το παι χνίδι αυτό, κατάφερε να θυμώσει αλλά και να ζαλίσει τον Κα. Μετά από λίγο κάθισαν όλοι μαζί στο μεγάλο τραπέζι στο ρα φτάδικο και ήπιαν τσάι. « Σ ου το λέω για να το πάρεις απόφαση ότι το καλύτερο που έχεις να κάνεις είναι να μας βοηθήσεις», είπε ο Σουνάι. «Η Καντιφέ είναι ερωμένη του Λατζιβέρτ. Ο Λατζιβέρτ στο Καρς δεν έρχεται για να κάνει πολιτική, αλλά έρωτα. Μέχρι τώρα δεν τον πιάσανε αυτό το δολοφόνο για να καταφέρουν να εντοπίσουν τους ισλαμιστές με τους οποίους έρχεται σ' επαφή. Τώρα το 'χουν μετανιώσει. Επειδή εξαφανίστηκε μέ σα σε δευτερόλεπτα λίγο πριν από την έφοδο στην εστία. Όλοι οι νεαροί ισλαμιστές του Καρς τον θαυμάζουν και του είναι αφοσιωμένοι. Είναι κάπου στο Καρς και σίγουρα θα προσπαθήσει να επικοινωνήσει άλλη μια φορά μαζί σου. Μπορεί να είναι δύσκολο να μας ειδοποιήσεις. Γι' αυτό λέμε, όπως κάναμε και με το μακαρίτη το διευθυντή του Εκπαιδευ τικού Ινστιτούτου, να βάλουμε πάνω σου ένα-δυο μικρόφω να και στο παλτό σου έναν πομπό ασυρμάτου. Όταν σε βρει, μην τρομάξεις. Μόλις απομακρυνθείς λίγο, θα τον μπαγλα ρώσουνε». Και καταλαβαίνοντας από την έκφραση του Κα ότι δεν του άρεσε η ιδέα, πρόσθεσε: «Πάντως δεν επιμένω. Αν και δεν σου φαίνεται, είσαι πολύ επιφυλακτικός, το κατα λαβαίνω σήμερα απ' τη συμπεριφορά σου. Ξέρεις να φροντί ζεις τον εαυτό σου, όμως εγώ στο ξαναλέω, να προσέχεις την Καντιφέ. Όλοι πιστεύουν ότι μεταφέρει ό,τι ακούει στον ΛαDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
335
τζιβέρτ- ακόμη κι όσα κουβεντιάζει ο πατέρας της με τους κα λεσμένους του στο τραπέζι όταν τρώνε τα βράδια. Μάλλον το κάνει επειδή της αρέσει να προδίνει τον πατέρα της. Αλλά σίγουρα κι επειδή είν' ερωτευμένη με τον Λατζιβέρτ. Ποιο εί ναι κατά τη γνώμη σου το αξιοθαύμαστο;» « Στην Καντιφέ;» ρώτησε ο Κα. « Στον Λατζιβέρτ, μωρέ», είπε θυμωμένος ο Σουνάι. «Για τί όλοι θαυμάζουν αυτό το δολοφόνο; Γιατί έχει γίνει μύθος τ' όνομά του σ' όλη την Ανατολία; Μπορείς, σε παρακαλώ, να μου πεις εσύ που μίλησες μαζί του;» Ο Κα έμεινε έκπληκτος όταν η Φουνντά Εσέρ έβγαλε μια πλαστική τσατσάρα κι άρχισε να χτενίζει στοργικά και με προσοχή τ' ανοιχτόχρωμα μαλλιά του άντρα της. «Ν α μ' ακούσεις που θα βγω και θα μιλήσω στην τηλεόρα ση», είπε ο Σουνάι. «Έλα να σε πάμε με το φορτηγό μέχρι το ξενοδοχείο σου». Σε σαράντα πέντε λεπτά θα έληγε η απαγόρευση της κυ κλοφορίας. Ο Κα ζήτησε την άδεια να γυρίσει περπατώντας στο ξενοδοχείο του, και του την έδωσαν. Η ερημιά της μεγάλης λεωφόρου Ατατούρκ, η σιωπή στα χιονισμένα στενά γύρω από τη λεωφόρο, τα παλιά ρώσικα αρ χοντικά κι οι αγριελιές, τόσο όμορφα κάτω απ' το χιόνι, του άλλαξαν λίγο τη διάθεση, ώσπου πρόσεξε ότι κάποιος τον ακολουθούσε. Διέσχισε τη λεωφόρο Χαλίτπασα, στη λεωφό ρο Κιουτσούκ Κιαζίμμπεη έστριψε αριστερά. Ο χαφιές που τον ακολουθούσε προσπαθούσε να τον προλάβει λαχανιάζο ντας στο μαλακό χιόνι. Το χαφιέ ακολουθούσε και το φιλικό μαύρο σκυλί με το άσπρο σημάδι στο μέτωπο, εκείνο που την Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
336
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
προηγούμενη μέρα έπαιζε χαρούμενο στο σταθμό. Ο Κα κρύ φτηκε σ' ένα από τα ψιλικατζίδικα στο Γιουσούφπασα, τους κοίταξε που τρέχανε, ώσπου πετάχτηκε και στάθηκε μπρο στά στο χαφιέ. «Γιατί με παρακολουθείτε, για να ξέρετε τι κάνω ή για να με προστατέψετε;» «Μά την αλήθεια, κύριε, για όποιο λόγο νομίζετε εσείς». Όμως ο άνθρωπος ήταν τόσο ταλαιπωρημένος και κου ρασμένος, που όχι τον Κα αλλά ούτε τον εαυτό του δεν θα μπορούσε να προστατέψει. Ή ταν τουλάχιστον εξήντα πέντε χρονών, με πρόσωπο γεμάτο ρυτίδες, φωνή αδύναμη, μάτια άψυχα' κοίταζε τον Κα με βλέμμα συνεσταλμένο, θυμίζοντας πιο πολύ άνθρωπο που φοβάται την αστυνομία κι όχι αστυ νομικό με πολιτικά. Ο Κα τον λυπήθηκε όταν είδε ότι τα Σού μερμπανκ παπούτσια του, αυτά που φοράνε στην Τουρκία όλοι οι μυστικοί, είχαν ανοίξει στη μύτη. «Είστε αστυνομικός. Αν έχετε την αστυνομική σας ταυτό τητα, πάμε ν' ανοίξουμε το εστιατόριο Γεσίλγιουρτ εδώ πέ ρα, να ξεκουραστούμε λίγο». Δεν χρειάστηκε να χτυπήσουν πολύ δυνατά την πόρτα για ν' ανοίξει το εστιατόριο. Ακούσανε το λόγο του Σουνάι στην τηλεόραση ενώ πίνανε το ρακί τους και μοιράζονταν τις πί τες με το χαφιέ, που τον λέγανε Σαφέτ, και το μαύρο σκύλο. Ο λόγος του Σουνάι δεν διέφερε σε τίποτα από τους λόγους αρχηγών που είχε ακούσει ο Κα μετά από στρατιωτικά πρα ξικοπήματα. Κι είχε ήδη βαρεθεί όταν ο Σουνάι έλεγε ότι διε φθαρμένοι πολιτικοί, που έκαναν τα πάντα για να κερδίσουν τις ψήφους των ψηφοφόρων, των φανατικών θρησκόληπτων Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧlOΝΙ
337
και των Κούρδων, τους οποίους ξεσηκώνουν οι ξένοι εχθροί μας, είχαν οδηγήσει το Καρς στο χείλος του γκρεμού. Ο Κα έπινε το δεύτερο ρακί του όταν ο χαφιές έδειξε με σεβασμό τον Σουνάι στην τηλεόραση. Είχε αλλάξει : τώρα δεν ήταν ο αδέξιος χαφιές, ήταν ο πολίτης που υποβάλλει μια αί τηση και κοιτάζει με βλέμμα παρακλητικό. «Εσείς τον ξέρετε καλά, και, το πιο σημαντικό, σας εκτιμάει», είπε. «Θα σας πα ρακαλούσα να μεσολαβήσετε ώστε να γίνει δεκτό το αίτημά μου να μην παρίσταμαι στις "ανακρίσεις για την υπόθεση των δηλητηριάσεων " , να γλιτώσω από την κόλαση που ζω. Ας με μεταθέσουν σε άλλο τμήμα». Κι όταν ο Κα τον ρώτησε τι εννοούσε, ο χαφιές Σαφέτ ση κώθηκε, αμπάρωσε την πόρτα του εστιατορίου, κάθισε στο τραπέζι κι άρχισε να του διηγείται την ιστορία των «ανακρί σεων για την υπόθεση των δηλητηριάσεων». Η ιστορία άρχισε όταν ο στρατός και η ΕΥΠ υποψιάστη καν ότι το σερμπέτι από κανέλα που πουλιότανε στην καντί να Μοντέρν Μπουφέ με τα τσιγάρα και τα σάντουιτς στο κέ ντρο της πόλης, όπου σύχναζαν πολλοί στρατιώτες, περιείχε δηλητήριο, κι έγινε ακόμη πιο πολύπλοκη επειδή ο ταλαίπω ρος χαφιές δεν μπορούσε να πει τον πόνο του κι επειδή το μυαλό τού ήδη μπερδεμένου Κα είχε θολώσει κι άλλο απ' το ποτό. Η περίπτωση που τράβηξε πρώτα την προσοχή ήταν ενός έφεδρου αξιωματικού του πεζικού από την Ιστανμπούλ. Δυο χρόνια πριν, ο αξιωματικός, παραμονές μιας πολύ δύ σκολης κι ιδιαίτερα κοπιαστικής στρατιωτικής άσκησης, άρ χισε ν' ανεβάζει πυρετό και να τρέμει τόσο πολύ, που δεν μπο ρούσε να σταθεί στα πόδια του. Όταν, στο νοσοκομείο όπου Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
338
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
τον πήγαν, διαγνώστηκε δηλητηρίαση, ο αξιωματικός, νομί ζοντας ότι πεθαίνει, την απέδωσε στο ζεστό σερμπέτι που εί χε πιει από περιέργεια, επειδή ήταν κάτι καινούργιο, στην κα ντίνα, γωνία των λεωφόρων Κιουτσούκ Κιαζίμμπεη και Κια ζίμ Καράμπεκιρ. Ο κόσμος θυμήθηκε το περιστατικό αυτό, που θα μπορούσε να είχε ξεχαστεί χωρίς να του δοθεί ιδιαί τερη σημασία, όταν εκδηλώθηκαν άλλα δύο κρούσματα, πο λύ κοντά το ένα με το άλλο: άλλοι δύο έφεδροι αξιωματικοί μπήκαν στο νοσοκομείο με τα ίδια συμπτώματα. Τρέμανε κι αυτοί σαν το ψάρι, τραυλίζανε από τα ρίγη, ήταν τόσο αδύ ναμοι που δεν μπορούσαν να σταθούν στα πόδια τους κι ενο χοποιούσαν το ίδιο ζεστό σερμπέτι από κανέλα που είχαν πιει κι αυτοί από περιέργεια. Μια γριά Κούρδισσα από τη συνοι κία Ατατούρκ έφτιαχνε στο σπίτι της το ζεστό αυτό σερμπέ τι, το «σπιτικό», όπως το 'λεγε, κι επειδή άρεσε σε όλους, τ ' ανίψια της αποφάσισαν να το πουλάνε στην καντίνα τους. Οι πληροφορίες αυτές ήταν αποτέλεσμα μιας μυστικής έρευνας που είχε διενεργήσει το στρατηγείο του Καρς. Στα δείγματα του σερμπετιού που πάρθηκαν κρυφά κι εξετάστηκαν στην Κτηνιατρική Σχολή δεν βρέθηκε δηλητήριο. Κι ενώ όλοι ήταν έτοιμοι να κλείσουν την υπόθεση, ο στρατηγός, πάνω σε μια κουβέντα με τη σύζυγό του, έμαθε με τρόμο ότι έπινε κι αυτή κάθε μέρα κάμποσα ποτήρια ζεστό σερμπέτι, επειδή έκανε καλό στα ρευματικά της. Μπόλικο σερμπέτι μάλιστα έπιναν πολλές γυναίκες αξιωματικών, αλλά και πάρα πολλοί αξιω ματικοί, άλλοι από βαρεμάρα κι άλλοι επειδή ήταν υγιεινό. Όταν μετά από σύντομη ανάκριση αποκαλύφθηκε ότι οι αξιω ματικοί και οι οικογένειές τους, οι φαντάροι που κατεβαίναDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
3 39
νε στην αγορά για θελήματα και οι οικογένειες των στρατιω τών που πήγαιναν στο Καρς για να επισκεφτούν τα παιδιά τους πίνανε γενναίες ποσότητες απ' αυτό το σερμπέτι, επει δή ήταν η μοναδική καινούργια διασκέδαση στο Καρς κι επει δή πουλιότανε στο κέντρο της πόλης απ' όπου περνούσανε τουλάχιστον δέκα φορές την ημέρα, ο στρατηγός, τρομοκρα τημένος από τις πρώτες αυτές πληροφορίες, αποφάσισε κα λού κακού να κάνει πάσα την υπόθεση στους αρμόδιους στην ΕΥΠ και στους επιθεωρητές του Γενικού Επιτελείου Στρατού. Εκείνο τον καιρό, κι ενώ ο στρατός, που πολεμούσε στη νοτιο ανατολική περιοχή της χώρας σώμα με σώμα με τους αντάρ τες του ΡΚΚ, σημείωνε επιτυχίες, μερικοί άνεργοι κι απελπι σμένοι νεαροί, κάποιοι απ' αυτούς Κούρδοι, άρχισαν να ονειρεύονται παράξενα και τρομακτικά σχέδια εκδίκησης. Οπωσ δήποτε, οι διάφοροι χαφιέδες της Υπηρεσίας Πληροφοριών που τεμπέλιαζαν στα καφενεία του Καρς ήξεραν για τα εκδι κητικά αυτά σχέδια - βομβιστικές ενέργειες, απαγωγές, φθο ρές στο άγαλμα του Ατατούρκ, δηλητηρίαση του νερού τής πόλης, ανατίναξη γεφυρών. Και ναι μεν δόθηκε η σημασία που έπρεπε στην υπόθεση, αλλ' αποφασίστηκε, επειδή το θέμα ήταν πολύ λεπτό, να μην ανακριθούν και να μη βασα νιστούν οι ιδιοκτήτες της καντίνας. Αντί γι' αυτό, χαφιέδες, έμπιστοι του δημάρχου, εγκαταστάθηκαν στην καντίνα και στην κουζίνα της θείας, που όσο ανέβαιναν οι πωλήσεις της τόσο πιο χαρούμενη ήταν. Πρώτος ο χαφιές της καντίνας επι βεβαίωσε ότι στα ζαχαρωτά από κανέλα, κι αυτά παρασκευά σματα της θείας, στα γυάλινα ποτήρια, στις πετσέτες που ήταν περασμένες στα στρογγυλά χερούλια που είχαν οι τσίγκινες Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
340
ΟΡΧΑΝ Ι ΙΑΜΟΥΚ
κουτάλες, στο κουτί με τα κέρματα, στις σκουριασμένες τρύ πες, στα χέρια όσων εργάζονταν στην καντίνα δεν είχε εντο πίσει καμιά παράξενη ουσία. Μια βδομάδα μετά όμως ανα γκάστηκε να φύγει από την υπηρεσία με τα ίδια συμπτώματα δηλητηρίασης, εμετούς και ρίγη. Η γυναίκα χαφιές που κα τάφερε και μπήκε στο σπίτι της θείας στη συνοικία Ατατούρκ ήταν πιο ευσυνείδητη και με τις αναφορές που έγραφε κάθε βράδυ ενημέρωνε τους ανωτέρους της για όλους και για όλα: ποιοι και ποια προϊόντα μπαίνανε στο σπίτι (καρότα, μήλα, κορόμηλα και ξερά μούρα, ανθοί ροδιάς, αγριοτριαντάφυλ λα, δεντρομολόχες). Από τις αναφορές της σύντομα αποκα λύφθηκε η συνταγή γι' αυτό το γευστικό και δημοφιλές σερ μπέτι από κανέλα. Η γυναίκα χαφιές έπινε πέντ' -έξι καράφες σερμπέτι την ημέρα και στην αναφορά της έγραφε ότι το ρό φημα δεν ήταν καθόλου βλαβερό, ότι, αντίθετα, εκείνη το έβρισκε πολύ ωφέλιμο, ότι έκανε καλό σε όλες τις αρρώστιες κι ότι ήταν ένα πραγματικό ρόφημα «του βουνού» που ανα φερόταν και στο σπουδαίο κουρδικό έπος Μεμ ου Ζl]1. Οι ει δικοί που στάλθηκαν από την Άγκυρα έχασαν την εμπιστο σύνη τους σ' αυτήν επειδή ήταν Κούρδισσα, κι απ' όσα τους είχε πει έβγαλαν το συμπέρασμα ότι το σερμπέτι δηλητηρία ζε τους Τούρκους αλλά δεν επηρέαζε καθόλου τους Κούρ δους όμως επειδή η άποψή τους αυτή διέφερε από την άπο ψη του κράτους ότι Κούρδοι και Τούρκοι δεν διαφέρουν, προ τίμησαν να κρατήσουν τη γνώμη τους για τον εαυτό τους. Στη συνέχεια, μια ομάδα γιατρών από την Ιστανμπούλ οργάνωσε στο Νοσοκομείο Κοινωνικής Ασφάλισης μια κλινική για να μελετήσει την αρρώστια. Και σ' αυτή όμως την περίπτωση η Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
341
έρευνα έχασε τη σοβαρότητά της όταν η κλινική γέμισε από υγιέστατους κατοίκους του Καρς που θέλανε να εξεταστούν δωρεάν αλλά κι από ασθενείς που έπασχαν από συνηθισμένες ασθένειες, όπως αλωπεκίαση, ψωρίαση, κήλη, βραδυγλωσ σία. Κι έτσι η διαλεύκανση του ζητήματος και η αποκάλυψη της «συνωμοσίας του σερμπετιού» , που έπαιρνε ολοένα με γαλύτερες διαστάσεις και που αν υπήρχε, τελικά, θα μπορού σε να είχε ήδη αποβεί μοιραία για χιλιάδες στρατιώτες, έπε σε στους ώμους των ευσυνείδητων υπαλλήλων -ανάμεσά τους και στον Σαφέτ- της ΕΥΠ στο Καρς, με αποτέλεσμα χαφιέδες ν' αναλάβουν να παρακολουθούν όσους έπιναν το σερμπέτι που παρασκεύαζε χαρούμενη η γριά Κούρδισσα. Το θέμα πια δεν ήταν να αποκαλυφθεί ο τρόπος με τον οποίο μεταδιδό ταν το δηλητήριο σε όλο το Καρς, αλλά να μαθευτεί επιτέ λους με βεβαιότητα αν τελικά το Καρς δηλητηριαζόταν ή όχι. Έτσι, οι χαφιέδες άρχισαν να παρακολουθούν, μερικές φο ρές ακόμη και μέσα στα σπίτια τους, έναν προς ένα κάθε πο λίτη και στρατιώτη που έπινε με όρεξη το σερμπέτι από κα νέλα της γριάς Κούρδισσας. Ο Κα υποσχέθηκε να μεταφέρει στον Σουνάι -μιλούσε ακόμη στην τηλεόραση- το πρόβλημα του Σαφέτ, που δεν άντεχε άλλο και τα παπούτσια του είχαν ανοίξει στις μύτες απ' αυτή την τόσο δαπανηρή κι εξοντωτι κή προσπάθεια. Ο χαφιές ευχαριστήθηκε τόσο πολύ, που όταν σηκώθηκαν αγκάλιασε και φίλησε μ' ευγνωμοσύνη τον Κα, κι έπειτα έβγα λε την αμπάρα από την πόρτα. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
24
Εγώ, ο Κα
ΕξaΥωνική vιφάr5a
Ο Κα, με το μαύρο σκύλο να τον ακολουθεί, έφτασε στο ξενο δοχείο περπατώντας στους έρημους και χιονισμένους δρό μους, απολαμβάνοντας την ομορφιά τους. Στον Τζαβίτ, στη ρεσεψιόν, άφησε ένα μήνυμα για την Ιπέκ: «Έλα γρήγορα». Όσην ώρα περίμενε ξαπλωμένος στο κρεβάτι του, στο δωμά τιό του, σκεφτόταν τη μητέρα του. Αν και όχι για πολύ, επει δή μετά από λίγο στη σκέψη του κυριάρχησε η Ιπέκ που αρ γούσε να έρθει. Σύντομα η αναμονή έγινε τόσο οδυνηρή, ώστε ο Κα μετανιωμένος άρχισε να σκέφτεται πως ήταν χαζός που την ερωτεύτηκε, όπως χαζομάρα ήταν κι ο ερχομός του στο Καρς. Πέρασε κι άλλη ώρα, όμως η Ιπέκ δεν έλεγε να ' ρθει. Η Ιπέκ ήρθε τριάντα οκτώ λεπτά αφότου γύρισε ο Κα στο ξενοδοχείο. «Είχα πάει στον καρβουνά», του είπε. «Σκέφτη κα ότι μετά τη λήξη της απαγόρευσης θα είχε ουρά το μαγα ζί κι έφυγα από την πίσω αυλή στις δώδεκα παρά δέκα. Με τά τις δώδεκα χάζεψα λίγο στην αγορά. Αν το ' ξερα, θα ερ χόμουν αμέσως». Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
343
Η ζωντάνια και το κέφι που έφερε η l πέκ στο δωμάτιο τον έκαναν απότομα τόσο ευτυχισμένο, που ο Κα φοβήθηκε μή πως κάτι κατέστρεφε τις στιγμές που ζούσε. Κοίταξε τα λα μπερά και μακριά μαλλιά της, τα αεικίνητα λεπτά χέρια της. (Μέσα σε ελάχιστο χρόνο, το αριστερό της χέρι έστρωσε τα μαλλιά της, άγγιξε τη μύτη της, τη ζώνη της, τον όμορφο, μα κρύ λαιμό της και το κολιέ της από νεφρίτη, που ο Κα μόλις τότε πρόσεξε ότι φορούσε.) «Είμαι πολύ ερωτευμένος μαζί σου και υποφέρω», είπε ο Κα. «Μην ανησυχείς, όταν ο έρωτας φουντώνει τόσο εύκολα, άλλο τόσο εύκολα σβήνει». Ο Κα την αγκάλιασε αναστατωμένος, προσπάθησε να τη φιλήσει. Η l πέκ ανταποκρίθηκε στο φιλί του με μια ξεγνοια σιά εντελώς αντίθετη με την αγωνία του. Ο Κα ζαλίστηκε νιώ θοντας τα λεπτά της χέρια στους ώμους του κι από τη γλύκα του φιλιού της. Από τον τρόπο που το σώμα της πλησίασε το δικό του, κατάλαβε πως αυτή τη φορά η l πέκ είχε σκοπό να κάνει έρωτα μαζί του. Χάρη στην ευκολία που είχε να περνά ει πολύ γρήγορα από τη βαθιά απαισιοδοξία στην υπέρμετρη αισιοδοξία, ο Κα ήταν τώρα τόσο ευτυχισμένος, που τα μά τια του, το μυαλό κι η μνήμη του ήταν ανοιχτά σ' αυτή τη στιγ μή, σ' όλο τον κόσμο. «Θέλω κι εγώ να κάνουμε έρωτα», του είπε η l πέκ. Για μια στιγμή κοίταξε μπροστά της, αμέσως μετά σήκωσε τα μάτια της και τα βλέμματά τους συναντήθηκαν. «Σ ου είπα όμως, όχι όσο είν' εδώ ο πατέρας μου, όχι κάτω απ' τη μύτη του». «Πότε βγαίνει ο πατέρας σου;» Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
344
ΟΡΧΑΝ Π Α ΜΟΥΚ
«Ποτέ», είπε η Ιπέκ. Άνοιξε την πόρτα. «Πρέπει να φύγω», είπε κι απομακρύνθηκε. Ο Κα την κοίταζε από πίσω στο μισοσκόταδο του διαδρό μου, ώσπου η Ιπέκ χάθηκε στις σκάλες στο βάθος. Έκλεισε την πόρτα και μόλις κάθισε στην άκρη του κρεβατιού του, έβγαλε από την τσέπη του το τετράδιό του και σε μια λευκή σελίδα άρχισε να γράφει το ποίημα με τίτλο «Αδιέξοδα, Δυ σκολίες». Ο Κα τελείωσε το ποίημά του κι εκεί στην άκρη του κρε βατιού όπου καθόταν σκέφτηκε, για πρώτη φορά από τότε που ήρθε στο Καρς, ότι σ' αυτή την πόλη, πέρα από την προ σπάθειά του να καταφέρει την Ιπέκ και να γράφει ποιήματα, δεν είχε άλλη δουλειά, κι αυτό του δημιουργούσε μια αίσθηση αδιεξόδου κι ανεξαρτησίας μαζί. Ή ξερε πως αν έπειθε τώρα την Ιπέκ κι έφευγαν μαζί από το Καρς, θα ήταν ώς το τέλος της ζωής του ευτυχισμένος μαζί της. Ένιωσε ευγνωμοσύνη για το χιόνι που είχε κλείσει τους δρόμους, κι έτσι του έδινε το χρόνο να την πείσει και το χώρο να το καταφέρει πιο εύ κολα. Φόρεσε το παλτό του και βγήκε στο δρόμο χωρίς να τον δει κανείς. Δεν περπάτησε με κατεύθυνση το δημαρχείο' στη λεωφόρο Ιστικλάλι Μιλί προτίμησε να στρίψει αριστερά και να κατέβει προς τα κάτω. Σταμάτησε στο φαρμακείο Μπιλίμ κι αγόρασε ταμπλέτες βιταμίνη C, στη λεωφόρο ΦαΊκμπεη έστριψε αριστερά, προχώρησε κοιτάζοντας τις βιτρίνες των εστιατορίων και τελικά έστριψε στη λεωφόρο Κιαζίμ Καρά μπεκιρ. Ο ι διαφημιστικές προεκλογικές σημαιούλες, που την προηγούμενη μέρα έδιναν τόσο χαρούμενη ατμόσφαιρα στη Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
345
λεωφόρο, είχαν ξεκρεμαστεί, τα μαγαζιά είχαν όλα ανοίξει. Ένα μικρό χαρτοπωλείο-δισκάδικο έπαιζε πολύ δυνατά μου σική. Πολύς κόσμος, απλώς για να βγει έξω, είχε κατέβει στην αγορά, οι άνθρωποι πηγαινοέρχονταν στα πεζοδρόμια, έτρε μαν απ' το κρύο, κοίταζαν ο ένας τον άλλο, σταματούσαν μπροστά στις βιτρίνες. Στην πόλη δεν είχε έρθει ο κόσμος που συνήθως ερχόταν με τα μίνιμπας από τις γύρω κωμοπόλεις, άλλος για να περάσει τη μέρα του τεμπελιάζοντας στους τσαί χανέδες του Καρς, άλλος για ένα ξύρισμα στον μπαρμπέρη' του Κα του άρεσε που τα μπαρμπέρικα κι οι τσα'ίχανέδες ήταν άδεια. Τα παιδιά στο δρόμο τον έκαναν να ξεχάσει το φόβο μέσα του κι ένιωσε πραγματικά ευτυχισμένος. Είδε ένα σωρό παιδιά' στις άδειες αλάνες, στις χιονισμένες πλατείες, στους κήπους των δημόσιων κτιρίων και των σχολείων, στις ανη φόρες, παιδιά που γλιστρούσαν με τα έλκηθρά τους στις γέ φυρες του ποταμού Καρς, παίζανε χιονοπόλεμο, τρέχανε, μα λώνανε και βρίζονταν, παιδιά που κοίταζαν όλη αυτή τη βα βούρα ρουφώντας τη μύτη τους. Λίγα απ' αυτά φορούσαν παλτό, τα περισσότερα ήταν με τα σχολικά τους σακάκια, κα σκόλ και σκούφους. Όταν ο Κα κρύωνε κοιτάζοντας τα παι διά που χαίρονταν το στρατιωτικό πραξικόπημα, αφού τα σχολεία ήταν κλειστά, έμπαινε σ' έναν κοντινό τσα'ίχανέ, έπι νε ένα τσάι, με το χαφιέ Σαφέτ πάντοτε στο απέναντι τρα πέζι να τον παρακολουθεί, και ξανάβγαινε έξω. Ο Κα δεν φοβόταν το χαφιέ Σαφέτ, επειδή είχε συνηθίσει την παρουσία του. Ή ξερε πως αν θέλανε πραγματικά να τον παρακολουθήσουν, θα 'ριχναν πίσω του ένα χαφιέ που δεν θα φαινόταν. Γι' αυτό ο Κα ανησύχησε όταν κάποια στιγμή τον Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
346
ΟΡΧΑΝ Γ1ΑΜΟΥΚ
έχασε, κι άρχισε να τον ψάχνει. Τον βρήκε στη λεωφόρο Φαικμπεη, στη γωνία όπου το προηγούμενο βράδυ είχε δει το άρμα μάχης, λαχανιασμένο, να ψάχνει κι αυτός τον Κα με μια πλαστική σακούλα στο χέρι. «τα πορτοκάλια είναι πολύ φτηνά, δεν άντεξα», είπε ο χα φιές. Ευχαρίστησε τον Κα που τον περίμενε και του είπε πως το ότι δεν εξαφανίστηκε έδειχνε «την καλή του πρόθεση». «Αν όμως από δω και πέρα μου λέτε πού θα πηγαίνετε, δεν θα κου ραζόμαστε άδικα κι οι δυο». Ο Κα δεν ήξερε πού θα πήγαινε. Όμως σε λίγο, κι ενώ κά θονταν σ' έναν άλλο άδειο τσα'ίχανέ με παγωμένα απέξω τα τζάμια του, σκέφτηκε ότι θα του άρεσε να πιει ένα-δυο ποτη ράκια ρακί και να πάει στο σειχη Σααντετίν εφέντη. Τώρα δεν υπήρχε περί πτωση να μπορέσει να δει την Ιπέκ κι ούτε άντεχε στο βασανιστήριο της σκέψης της. Θα του άρεσε πο λύ να μιλήσει στο σειχη εφέντη για την αγάπη του Θεού που ένιωθε μέσα του, να του μιλήσει με ηρεμία για το νόημα του Θεού και του κόσμου. Ή ξερε όμως ότι θα τον ακούγανε οι ασφαλίτες με τα μικρόφωνα που είχαν τοποθετήσει παντού στον τεκέ και θα γελούσαν μαζί του. Παρ' όλ' αυτά, περνώντας μπροστά από το ταπεινό σπι τάκι του σειχη εφέντη στην οδό Μπα'ίταρχανέ, κοντοστάθη κε λίγο, κοίταξε ψηλά τα παράθυρα. Αργότερα είδε ότι η πόρτα της δημοτικής βιβλιοθήκης τού Καρς ήταν ανοιχτή. Μπήκε από την πόρτα του κήπου κι ανέ βηκε τα λασπωμένα σκαλοπάτια. Σ' έναν πίνακα ανακοινώ σεων στο πλατύσκαλο είχαν στερεώσει με πινέζες, πολύ προ σεκτικά, χωριστά την καθεμιά, επτά τοπικές εφημερί δες. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
347
Επειδή όμως κι αυτές, όπως η εφημερίδα «Σερχάτ Σεχίρ», εί χαν τυπωθεί την προηγούμενη μέρα το απόγευμα, δεν έγρα φαν για την επανάσταση αλλά για την επιτυχία της παρά στασης στο Θέατρο Μιλέτ και για τη χιονόπτωση που θα συ νεχιζόταν. Στην αίθουσα υπήρχαν πέντ' -έξι μαθητές, παρότι τα σχο λεία ήταν κλειστά, και μερικοί συνταξιούχοι υπάλληλοι που θέλανε να φύγουν απ' το κρύο του σπιτιού τους. Σε μια άκρη, ανάμεσα στα λεξικά που είχαν γίνει φύλλο και φτερό από τη χρήση κ αι κάτι φθαρμένες παιδικές εγκυκλοπαίδειες, ο Κα βρήκε μερικούς τόμους της ΕΥκυκλοπαίΟειας ΧαΥιάτ που τόσο του άρεσε όταν ήταν μικρός. Στο εσωτερικό μέρος του οπι σθοφύλλου κάθε τόμου, έγχρωμες διαφάνειες η μια πάνω στην άλλη σχημάτιζαν ανατομικούς πίνακες. Ξεφυλλίζοντας τις διαφάνειες, αποκαλύπτονταν ένα-ένα ανθρώπινα όργανα και μέλη, ή τα μέρη αυτοκινήτων, καραβιών κ.ά. Ε νστικτωδώς ο Κα έψαξε να βρει τον τόμο με τη μητέρα και το μωρό της στο οπισθόφυλλο. Στη φουσκωμένη κοιλιά της μητέρας, το μωρό σαν να ήταν ξαπλωμένο μέσα σε αυγό. Όμως οι διαφάνειες έλειπαν απ' τον τόμο και ο Κα είδε μόνο τα σημάδια απ' τα σκισίματα. Στη σελίδα 324 του τόμου ΦΑ-Ω ο Κα διάβασε με πολλή προσοχή: ΧΙΟΝΙ. Είναι η στερεά μορφή που παίρνει το νερό όταν πέφτει,
αιωρείται ή ανεβαίνει στην ατμόσφαιρα. Αποτελείται συνήθως από όμορφα, μικρά, κρυσταλλικά εξαΥωνικά αστεράκια. Κάθε κρύσταλλος έχει το οικό του, ιοιαίτερο εξαΥωνικό σΧήμα. Τα Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
348
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
μvστικά TOV χιονιού από πολύ παλιά προκαλούν το ενοιαφέρον και το θαvμασμό TOV ανθρώποv. Πρώτος ένας ιερωμένος, ο Όλαοvς Μάγκνοvς, στην Οvψάλα της Σοvηοiας, παρατ1ρησε το 1555 ότι κάθε νιφάοα TOV χιονιού έχει το οικό της, ιοιαίτερο εξαγωνικό σΧ1μα, όπως φαίνεται στην εικόνα...
Δεν θα σας πω πόσες φορές διάβασε ο Κα στο Καρς αυτό το λήμμα, πόσο βαθιά τον επηρέασε η εικόνα της νιφάδας του χιο νιού. Μετά από χρόνια, όταν πήγα στο σπίτι του στο Νισά ντας, τη μέρα που με δάκρυα στα μάτια μιλήσαμε ώρα πολλή γι' αυτόν με τον πάντα ανήσυχο κι επιφυλακτικό πατέρα του, ζήτησα να μου επιτρέψουν να δω την παλιά βιβλιοθήκη τους. Αυτό που είχα στο μυαλό μου δεν ήταν η παιδική και νεανική βι βλιoθήKη στο δωμάτιο του Κα, αλλά η παλιά βιβλιοθήκη τού πατέρα του σε μια σκοτεινή γωνιά στο καθιστικό τους. Εκεί, ανάμεσα στους κομψούς, δεμένους τόμους των νομικών βι βλίων, τα μυθιστορήματα, στα τουρκικά ή μεταφρασμένα, της δεκαετίας του 1940 και τους τηλεφωνικούς καταλόγους, βρή κα τους όμορφα ντυμένους τόμους της ΕγκvκλοπαiΟειαςXaγιάτ κι έριξα μια ματιά στον τόμο με τον ανατομικό πίνακα της εγκύ ου με το μωρό της στο οπισθόφυλλο. Άνοιξα τυχαία τον τόμο κι έπεσα πάνω στη σελίδα 324. Εκεί, δίπλα στο λήμμα ΧΙΟΝΙ εί δα κι ένα στυπόχαρτο, ηλικίας τριάντα χρόνων. Ο Κα, σαν μαθητής που μελετάει με την εγ κυκλοπαίδεια ανοιχτή μπροστά του, έβγαλε το τετράδιό του από την τσέ πη του κι έγραψε το δέ κ ατο ποίημα που εμπνεύστη κε στο Καρς. Ξεκινώντας από τη μοναδικ ότητα κ άθε νιφάδας τού χιονιού και την εικόνα με την έγκυο μητέρα και το παιδί της Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
349
που δεν είχε βρει στο συγκεκριμένο τόμο της ΕΥκυκλοπaΜεΖaς ΧaΥΖάτστη βιβλιοθήκη του Καρς, ο Κα έδωσε σ' αυτό το ποίη μα τον τίτλο «Εγώ, ο Κα», κι έγραφε για τον εαυτό του και για τη θέση του σ' αυτό τον κόσμο, για τους φόβους του και για τις ιδιαιτερότητές του. Δεν είχε τελειώσει ακόμη το ποίημά του, όταν κατάλαβε πως κάποιος είχε έρθει κι είχε καθίσει στο τραπέζι του. Όταν σήκωσε το κεφάλι του από το τετράδιο, απόρησε: ήταν ο Νε τζίπ. Δεν ήταν τρόμος κι έκπληξη αυτό που ένιωσε μέσα του, ήταν ενοχή, επειδή είχε πιστέψει πως πέθανε κάποιος που δεν μπορούσε να πεθάνει εύκολα. «Νετζίπ», είπε. Θέλησε να τον αγκαλιάσει και να τον φι λήσει. «Είμαι ο Φαζίλ», είπε ο νεαρός. «Σας είδα στο δρόμο και σας ακολούθησα». Έριξε μια ματιά στο τραπέζι όπου καθόταν ο χαφιές Σαφέτ. «Πείτε μου γρήγορα, είν' αλήθεια ότι πέθα νε ο Νετζίπ;» «Είν' αλήθεια, το είδα με τα μάτια μου». «Τότε γιατί με είπατε Νετζίπ; Άρα δεν είστε σίγουρος». «Είμαι». Το πρόσωπο του Φαζίλ έγινε σταχτί, έπειτα ξαναβρήκε με κόπο την ψυχραιμία του. «Μου ζητάει να πάρω εκδίκηση. Έτσι καταλαβαίνω ότι εί ναι νεκρός. Εγώ όμως θέλω, όταν ανοίξει το σχολείο, ν' ασχο ληθώ όπως παλιά με τα μαθήματά μου, δεν θέλω να μπλέξω με την πολιτική ούτε να πάρω εκδίκηση» . «Επιπλέον, η εκδίκηση είναι κάτι φοβερό». «Αν βέβαια το θέλει πραγματικά, θα πάρω εκδίκηση για λοDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
350
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
γαριασμό του», είπε ο Φαζίλ «Μου είχε μιλήσει για σας. Τα γράμματα που έγραψε στη Χιτζράν, δηλαδή στην Καντιφέ, της τα δώσατε;» «Τα έδωσα», απάντησε ο Κα. Ένιωσε ενοχλημένος από τη ματιά του Φαζίλ Σκέφτηκε μήπως ήταν καλύτερα να του πει: «Θα τα έδινα». Ήταν όμως ήδη αργά. Άλλωστε το ψέμα τού είχε δώσει αυτοπεποίθηση. Ο Κα αναστατώθηκε, στο πρό σωπο του Φαζίλ είχε δει μια έκφραση πόνου. Ο Φαζίλ έκρυψε το πρόσωπο με τα χέρια του κι έκλαψε λί γο. Ήταν όμως τόσο θυμωμένος που δεν έχυσε πολλά δά κρυα. «Αν ο Νετζίπ είναι νεκρός, από ποιον πρέπει να πάρω εκδίκηση;» Καθώς ο Κα δεν απαντούσε, ο Φαζίλ τον κοίταξε κατάματα. «Εσείς ξέρετε». «Εσείς οι δυο καμιά φορά σκεφτόσασταν το ίδιο πράγμα», είπε ο Κα. «Σκέφτεσαι κάτι που μπορεί να σημαίνει ότι ο Νε τζίπ υπάρχει;» «Αυτό που θα ήθελε να σκέφτομαι με κάνει να υποφέρω», είπε ο Φαζίλ Ο Κα είδε για πρώτη φορά στα μάτια του το φως που είχε δει στα μάτια του Νετζίπ. Ένιωσε σαν να είχε μπροστά του ένα φάντασμα. «Τι σε αναγκάζει ο Νετζίπ να σκέφτεσαι;» «Την εκδίκηση», είπε ο Φαζίλ κι έκλαψε λίγο ακόμη. Αμέσως ο Κα κατάλαβε ότι αυτό που είχε πραγματικά στο μυαλό του ο Φαζίλ δεν ήταν η εκδίκηση. Ο Φαζίλ μόλις είχε πει αυτή τη λέξη, όταν είδε ότι ο χαφιές Σαφέτ σηκώθηκε απ' το τραπέζι του και τους πλησίαζε. «Την ταυτότητά σας», είπε ο Σαφέτ κοιτάζοντας με βλέμ μα αυστηρό τον Φαζίλ Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
351
«Τη μαθητική μου ταυτότητα την έχει η βιβλιοθηκάριος στο γραφείο της». Ο Κα παρατήρησε ότι ο Φαζίλ κατάλαβε αμέσως πως εί χε να κάνει με μυστικό αστυνομικό και προσπαθούσε να ελέγ ξει το φόβο του. Όλοι μαζί προχώρησαν προς το γραφείο τής βιβλιοθηκαρίου. Ο χαφιές Σαφέτ άρπαξε από το χέρι της γυ ναίκας, που έδειχνε να φοβάται τον ίσκιο της, την ταυτότητα, είδε ότι ο Φαζίλ ήταν μαθητής της Ιερατικής Σχολής κι έριξε ένα επικριτικό βλέμμα στον Κα, σαν να του έλεγε, «Το 'χαμε καταλάβει». Έπειτα, με ύφος μεγάλου που παίρνει την μπά λα ενός παιδιού, έβαλε την ταυτότητα στην τσέπη του. «Να περάσεις από την Ασφάλεια να πάρεις την ταυτότη ά τ σου», είπε. «Κύριε», είπε ο Κα. «Αυτό το παιδί δεν ανακατεύεται σε τί ποτα, μόλις τώρα έμαθε ότι ο καλύτερός του φίλος είναι νε κρός, δώστε του την ταυτότητά του». Ο Σαφέτ, αν και μόλις το μεσημέρι είχε ζητήσει ένα ρου σφέτι από τον Κα, δεν έδειξε να μαλακώνει. Όμως ο Κα, επει δή ήταν σίγουρος ότι σε κάποια γωνιά όπου δεν θα τους έβλεπε κανείς θα κατάφερνε να πάρει την ταυτότητα από τον Σαφέτ, είπε στον Φαζίλ να συναντηθούν στις πέντε η ώρα στο Ντεμίρκιοπρου. Ο Φαζίλ έφυγε αμέσως από τη βιβλιοθήκη. Όλοι στην αίθουσα ήταν ανήσυχοι, πί στευαν ότι θα έκαναν σε όλους έλεγχο ταυτοτήτων. Αλλά ο Σαφέτ, τελείως αδιάφορος, είχε γυρίσει στη θέση του και ξε φύλλ ιζε ένα τεύχος του περιοδικού ΧaΥΖάτ των αρχών τού 1960. Κοίταζε τις τελευταίες φωτογραφίες του παλιού πρω θυπουργού Αντνάν Μεντερές λίγο πριν εκτελεστεί και της Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
352
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
θλιμμένης πριγκίπισσας Σοράγια, την οποία ο σάχης του Ιράν έπρεπε να χωρίσει επειδή δεν του έκανε παιδιά. Ο Κα κατάλαβε ότι δεν θα μπορούσε να πάρει την ταυτό τητα από το χαφιέ και βγήκε από τη βιβλιοθήκη. Οι φόβοι του παραμερίστηκαν όταν είδε την ομορφιά του χιονισμένου δρόμου και τη χαρά των παιδιών που παίζανε μ' ενθουσιασμό χιονοπόλεμο. Ήθελε να τρέξει. Στην Πλατεία Κυβέρνησης είδε μια ομάδα θλιμμένους άντρες να περιμένουν στην ουρά τρέμοντας απ' το κρύο, με πάνινους σάκους στο χέρι και με πακέτα τυλιγμένα μ' εφημερίδες και δεμένα με σπάγκο. Ήταν οι συνετοί κάτοικοι του Καρς που παρέδιδαν ήρεμα ήρεμα τα όπλα που είχαν στο σπίτι τους, παίρνοντας στα σοβαρά την εντολή των στρατιωτικών να τα παραδώσουν στο κράτος. Επειδή όμως το κράτος δεν τους είχε καμιά εμπιστοσύνη και δεν τους άφηνε να μπούνε όλοι μαζί στο δημαρχείο, όσοι ήταν στο τέλος της ουράς και περίμεναν έξω τουρτουρίζανε απ' το κρύο. Όμως οι περισσότεροι στην πόλη άνοιγαν τα μεσάνυ χτα την πόρτα κι έκρυβαν τα όπλα τους εκεί που δεν μπο ρούσε κανείς να φανταστεί: βαθιά μες στην παγωμένη γη. Καθώς περπατούσε στη λεωφόρο ΦαΊκμπεη, συνάντησε την Καντιφέ κι ένιωσε να γίνεται κατακόκκινος. Πριν από λί γη ώρα σκεφτόταν την Ιπέκ, γι' αυτό και η Καντιφέ του φά νηκε σαν κάτι εξαιρετικά ωραίο και οικείο που είχε σχέση με την Ιπέκ. Ευτυχώς κατάφερε να συγκρατηθεί, διαφορετικά θα 'παιρνε τη μαντιλοδεμένη κοπέλα στην αγκαλιά του και θα την έπνιγε στα φιλιά. «Πρέπει να μιλήσουμε οπωσδήποτε, γρήγορα», είπε η Κα ντιφέ. «'Οχι όμως όσο μας βλέπει αυτός που σας ακολουθεί. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
353
Στις δύο η ώρα μπορείτε να έρθετε στο δωμάτιο 2 17 του ξε νοδοχείου; Είναι η τελευταία πόρτα στην άκρη του διαδρό μου όπου είναι και το δικό σας δωμάτιο». «Και θα μπορέσουμε εκεί να μιλήσουμε με την ησυχία μας;» «Αν δεν πείτε σε κανέναν», είπε η Καντιφέ κι άνοιξε διά πλατα τα μάτια της, «ακόμη και στην Ιπέκ, ότι μιλήσαμε, δεν θα μας πάρει κανείς μυρωδιά». Και φροντίζοντας να τη δουν όλοι όσοι τους κοίταζαν επίμονα, χαιρέτησε με μια πολύ τυ πική χειραψία τον Κα. «Τώρα, χωρίς να σας πάρουν είδηση, κοιτάξτε πίσω μου. Θα μου πείτε αργότερα πόσοι με παρα κολουθούσαν, ένας ή δύο χαφιέδες». Χαμογελώντας με την άκρη των χειλιών του, ο Κα έκανε «ναι» με το κεφάλι, απορώντας κι ο ίδιος με την ψυχραιμία του. Η ιδέα να βρεθεί με την Καντιφέ σ' ένα δωμάτιο, κρυφά απ' την αδερφή της, για μια στιγμή του είχε πάρει το μυαλό. Αμέσως κατάλαβε ότι πριν βρεθούν με την Καντιφέ δεν θα 'θελε να συναντηθεί ούτε τυχαία με την Ιπέκ στο ξενοδοχείο. Γι' αυτό, και για να περάσει η ώρα ώς τη συνάντηση, τριγύρι σε άσκοπα στους δρόμους. Κανείς δεν φαινόταν ενοχλημέ νος από το στρατιωτικό πραξικόπημα' όπως συνέβαινε και στα παιδικά του χρόνια, υπήρχε στην ατμόσφαιρα η αίσθη ση μιας καινούργιας αρχής, κάτι είχε αλλάξει στη βαρετή ζωή τους. Οι γυναίκες με τα παιδιά και τις τσάντες τους παραμά σχαλα διαλέγανε φρούτα στους μπακάληδες και τους μανά βηδες, παζαρεύανε την τιμή, ενώ πλήθος μουστακαλήδες εί χαν μαζευτεί στις γωνιές του δρόμου, καπνίζανε άφιλτρα τσι γάρα, κοιτάζανε τους περαστικούς και κουτσομπολεύανε. Ο ζητιάνος που έκανε τον τυφλό, και που την προηγούμενη μέDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
354
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
ρα ο Κα τον είχε δει δυο φορές να στέκεται κάτω απ' το γεί σο ενός άδειου κτιρίου ανάμεσα στην αγορά και στο γκαράζ των λεωφορείων, δεν ήταν στη θέση του. Ο Κα δεν είδε ούτε τα φορτηγάκια που παρκαρισμένα στη μέση του δρόμου που λούσαν πορτοκάλια και μήλα. Η ήδη αραιή κίνηση στους δρόμους είχε αραιώσει περισσότερο, αλλά ήταν δύσκολο να καταλάβει κ ανείς αν γι' αυτό έφταιγε το πραξικόπημα ή το χιόνι. Στους δρόμους κυκλοφορούσαν τώρα περισσότεροι μυ στικοί (τα παιδιά που παίζανε ποδόσφαιρο λίγο πιο κάτω από τη λεωφόρο Χαλίτπασα είχαν βάλει έναν απ' αυτούς τερματο φύλακα), τα δυο μπουρδελοξενοδοχεία (το Παν και το Χιου ριέτ) δίπλα στο γκαράζ των υπεραστικών λεωφορείων, αλλά και κάποιοι αλήτες που οργανώνανε κοκορομαχίες, όπως κι οι χασάπηδες που σφάζανε λαθραία, είχαν σταματήσει επ' αό ριστον τις σκ οτεινές δραστηριότητές τους. Όσο για τις εκρή ξεις που ακούγονταν, ιδιαίτερα τις νύχτες, από τους παρα γκομαχαλάδες με τα αυθαίρετα, επειδή οι κάτοικοι του Καρς τις είχαν συνηθίσει, κανείς δεν έδινε σημασία. Και καθώς ο Κα ένιωσε βαθιά μέσα του την αίσθηση μιας ανεξαρτησίας που πήγαζε απ' αυτή τη μουσική της αδιαφορίας, σταμάτησε στην καντίνα Μοντέρν Μπουφέ, στη γωνία των λεωφόρων Κιουτσούκ Κιαζίμμπεη και Κιαζίμ Καράμπεκιρ, κι απόλαυσε ένα ποτήρι ζεστό σερμπέτι από κανέλα.
Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
25
Οι μοναδικές στιγμές ελευθ ε ρίας στο Καρς Ο Κα καΖ r; ΚανΤΖφέ στο OύJμάτZO TOV (evoooxeiov
Ο Κα, από φόβο μήπως τον δούνε, ένιωθε τόση υπερένταση όταν δεκαέξι λεπτά αργότερα μπήκε στο δωμάτιο 2 17, ώστε για να πει κάτι διασκεδαστικό και διαφορετικό άρχισε να λέ ει στην Καντιφέ για το σερμπέτι, νιώθοντας ακόμη τη στυφή του γεύση στο στόμα. «Κάποτε λέγανε ότι οργισμένοι Κούρδοι για να δηλητη ριάσουν τους στρατιωτικούς ρίχνανε στο σερμπέτι δηλητή ριο», είπε η Καντιφέ. «Μάλιστα η κυβέρνηση είχε στείλει κι επιθεωρητές της να ερευνήσουν κρυφά την υπόθεση» . «Εσείς τα πιστεύετε αυτά τα παραμύθια;» «Οι μορφωμένοι κι εξευρωπαϊσμένοι ξένοι επισκέπτες, μό λις ακούσουν αυτές τις ιστορίες, για ν' αποδείξουν ότι δεν πι στεύουν στις συνωμοσίες, πηγαίνουν στην καντίνα και πίνουν σερμπέτι, με αποτέλεσμα να δηλητηριάζονται από βλακεία τους, αφού είναι σωστά όσα λέγονται. Μερικοί Κούρδοι είναι τόσο δυστυχισμένοι, που γι' αυτούς δεν υπάρχει πια Θεός». Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
356
Ο Ρ ΧΑ Ν ΠΑΜΟΥΚ
«Ύστερα από τόσον καιρό, πώς το επιτρέπει αυ τό το κρά τος;» «Όπως όλοι οι εξε υ ρωπαϊσμένοι διανοούμενοι, έτσι κι εσείς, χωρίς να το καταλαβαίνετε, εμπιστεύεστε το κράτος περισσότερο απ ' οτιδήποτε άλλο. Η ΕΥΠ , όπως ξέρει τα πά ντα, ξέρει και γι' αυτό, αλλά δεν κάνει τίποτα». «Δηλαδή ξέρει ότι είμαστ ' εδώ;» «Μη φοβάστε, τώρα δεν το ξέρει», είπε χαμογελώντας η Καντιφέ. «Μια μέρα βέβαια θα το μάθει, μέχρι τότε όμως θα είμαστ ' εδώ και θα είμαστ' ελεύθεροΙ. Ο εφήμερος αυτός χρό νος θα είναι οι μοναδικές στιγμές ελευθερίας μας στο Καρς. Να το εκτιμήσετε αυτό όπως πρέπει! Σας παρακαλώ, βγάλτε το παλτό σας». «Το παλτό αυ τό με φυ λάει απ ' το κακό», είπε ο Κα. Στο πρόσωπο της Καντι φέ είδε μια έκφραση φόβο υ. «Άλλωστε κάνει κρύο», πρόσθεσε. Ήταν ένα μικρό δωμάτιο, το μισό ενός χώρου που άλλοτε τον χρησιμοποιούσαν για αποθήκη. Είχε ένα στενό παραθυ ράκι που έβλεπε στην εσωτερική αυ λή κι ένα μικρό κρεβάτι, όπου κάθισαν διστακτικοί στις δυο άκρες του. Η ατμόσφαιρα ήταν πνιγηρή, μύριζε υ γρή σκόνη, μια μυρωδιά που χαρακτη ρίζει τα δωμάτια των ξενοδοχείων που δεν αερίζονται καλά. Η Καντιφέ προσπάθησε ν' ανοίξει το καλοριφέρ, αλλά φαί νεται πως είχε χαλάσει η βαλβίδα. Η κοπέλα τα παράτησε. Προσπάθησε να χαμογελάσει όταν είδε ότι ο Κα είχε σηκω θεί όρθιος κι ήταν εκνευρισμένος. Ξαφνικά ο Κα κατάλαβε πως η Καντιφέ το απολάμβανε πο υ βρισκόταν μαζί του σ ' α υ τό το δωμάτιο. Το υ άρεσε κι Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
357
εκείνου που μετά από πολλά χρόνια μοναξιάς ήταν μ' ένα όμορφο κορίτσι στον ίδιο χώρο, όμως αυτό που ένιω θε η Κα ντιφέ δεν ήταν μια «γλυκιά» απόλαυση, το 'βλεπε στο πρό σω πό της, ήταν κάτι πιο βαρύ, πιο καταλυτικό. «Μη φοβάστε, εκτός από κείνο τον ταλαίπωρο με τη σα κούλα με τα πορτοκάλια, δεν σας παρακολουθούσε άλλος μυ στικός. Κι αυτό δείχνει ότι στην πραγματικότητα το κράτος δεν σας φοβάται, απλά θέλει να σας φοβερίσει λίγο. Εμένα ποιος με παρακολουθούσε;» «Ξέχασα να κοιτάξω», είπε αμήχανος ο Κα. «Πώς γίνεται;» είπε η Καντιφέ και του ' ριξε ένα βλέμμα όλο δηλητήριο. «Α, είστε πολύ ερωτευμένος εσείς! » Αμέσως μετά άλλαξε ύφος. «Με συγχω ρείτε, είμαστε όλοι πολύ φοβισμέ νοι», είπε, και το πρόσωπό της άλλαξε έκφραση. «Να κάνετε ευτυχισμένη την αδερφή μου, είναι πό λύ καλός άνθρωπος». «Εσείς τι γνώμη έχετε, μ' αγαπάει;» ρώτησε ο Κα πολύ σι γά. «Σας αγαπάει, πρέπει να σας αγαπάει' είστε πολύ συμπα θητικός», είπε η Καντιφέ. Βλέποντας πόσο τον τάραξαν τα λόγια της, «Αφού είστε Δίδυμος», του είπε. Κι άρχισε να του λέει γιατί η γυναίκα Παρθένος ταιριάζει με τον άντρα Δίδυμο. Ο Δίδυμος δεν έχει μόνο διπλή προσωπικότητα, έχει και μια επιπολαιότητα, μια ελαφρότητα, κι αυτά μπορούν να κάνουν ευτυχισμένη τη γυ ναίκα Παρθένο που τα παίρνει όλα στα σοβαρά, αλλά μπο ρούν και να την κουράσουν. «Δικαιούστε και οι δυο να είστε ευτυχισμένοι στον έρωτά σας», είπε η Καντιφέ σαν να ήθελε να τον παρηγορήσει. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
358
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
«Από τις συζητή σεις σας με την αδερφή σας σάς δόθηκε η εντύπωση ότι μπορεί να έρθει μαζί μου στη Γερμανία ; » «Σας βρίσκει πολύ γοητευτικό», είπε η Καντιφέ, «αλλά δεν σας πιστεύει. Αυτό θα πάρει χρόνο. Επειδή οι ανυπόμονο ι άντρες όπως εσείς δεν θέλουν ν' αγαπή σουν μια γυναίκα, θέ λουν να την κατακτή σουν». «Σας το είπε η ίδια;» ρώτησε ο Κα και σή κωσε τα φρύδια του. «Αφού σ' αυτή την πόλη δεν έχουμε χρόνο». Η Καντιφέ έριξε μια ματιά στο ρολόι της. «Π ρώτα θέλω να σας ευχαριστή σω που ή ρθατ' εδώ και μετά να σας δώσω ένα μή νυμα από τον Λατζιβέρτ». «Αυτή τη φορά θα με παρακολουθή σουν και θα τον βρουν αμέσως» , είπε ο Κα. « Και τότε θα μας βασανίσουν όλους. Έχουνε βάλει κοριούς στο σπίτι του. Η αστυνομία τ' άκουσε όλα». «ο Λατζιβέρτ ή ξερε πως τον ακούγανε», είπε η Καντιφέ. «Αλλά πριν απ' το πραξικόπημα ή θελε ν' απευθύνει ένα φι λοσοφικό μή νυμα σ' εσάς και , μέσ' από σας, στη Δύση. Με άλλα λόγια, τους έλεγε: μην ασχολείστε με τις αυτοκτονίες μας. Τώρα όλα άλλαξαν. Γι' αυτό και θέλει ν' ακυρώσει το πα λιό του μή νυμα. Και το σημαντικότερο : έχει ένα ολοκαίνουρ γιο μή νυμα». Η Καντιφέ συνέχισε να επιμένει , ο Κα ή ταν αναποφάσι στος. «Σ' αυτή την πόλη είναι αδύνατο να πας οπουδή ποτε χωρίς να σε δουν», είπε τελικά. «Υπάρχει ένας αραμπάς διαθέσιμος. Έρχεται μια-δυο φο ρές την ημέρα έξω από την πόρτα της κουζίνας, στην αυλή , μας φέρνει φιάλες υγραερίου, κάρβουνα, εμφιαλωμένο νερό. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
359
Πάει κι αλλού, και για να προφυλάξει το εμπόρευμά του από το χιόνι, το σκεπάζει μ' ένα χράμι. Στον αραμπατζή μπορού με να έχουμ' εμπιστοσύνη» . «Θέλετε να πείτε ότι θα κρυφτώ κάτω από το χράμι, σαν να είμαι κλέφτης;» «Εγώ έχω κρυφτεί πολλές φορές», είπε η Καντιφέ. «Είναι πολύ διασκεδαστικό να διασχίζεις όλη την πόλη χωρίς να σε παίρνει κανείς μυρωδιά. Αν πραγματοποιήσετε αυτή τη συ νάντηση, θα σας βοηθήσω μ' όλη μου την καρδιά στο θέμα της l πέκ. Επειδή θέλω να παντρευτείτε». «Γιατί;» «Επειδή θέλω, όπως όλες οι αδερφές, να είν' ευτυχισμένη η αδερφή μου». Ο Κα δεν την πίστεψε, όχι μόνο επειδή σ' όλη του τη ζωή έβλεπε ότι ανάμεσα στ' αδέρφια στην Τουρκία υπήρχε μίσος πραγματικό κι αναγκαστική ανοχή, αλλά κι επειδή στη συμπε ριφορά της Καντιφέ (χωρίς να το καταλάβει είχε σηκώσει το αριστερό της φρύδι κι είχε σουφρώσει τα χειλάκια της σαν παι δί έτοιμο να βάλει τα κλάματα, σημάδι αθωότητας στις τουρ κικές ταινίες) διέκρινε ένα θεατρινισμό. Όταν όμως η Καντιφέ κοίταξε το ρολόι της και του είπε ότι ο αραμπάς θα ήταν εκεί σε δεκαεπτά λεπτά και του ορκίστηκε πως αν της υποσχότανε ότι θα πήγαινε μαζί της στον Λατζιβέρτ θα του διηγιότανε τα πά ντα, ο Κα είπε αμέσως, «Το υπόσχομαι, θα έρθω. Αλλά πρώτ' απ' όλα θέλω να μου πείτε γιατί μ' εμπιστεύεστε τόσο πολύ». « ο Λατζιβέρτ λέει ότι είστε δερβίσης. Πιστεύει ότι ο Θε ός σάς έχει φτιάξει ώστε να μείνετε αθώος από τη γέννησή σας μέχρι το θάνατό σας». Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
360
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
«Εντάξει», είπε βιαστικά ο Κα. «Ξέρει και η Ιπέκ αυτή μου την ιδιότητα ; » « Γιατί να την ξέρει; Αυτά είναι λόγια του Λατζιβέρτ». «Πείτε μου, σας παρακαλώ, τι σκέφτεται για μένα η Ιπέκ». «Μα σας τα έχω πει», είπε η Καντιφέ. Και βλέποντας την απογοήτευση του Κα, σκέφτηκε λίγο, ή έκανε πως σκέφτεται - ο Κα ήταν τόσο αναστατωμένος, που δεν μπορούσε να κα ταλάβει τι απ' τα δυο συνέβαινε. « Σας βρίσκει διασκεδαστι κό», είπε η Καντιφέ. «Φρέσκος από τη Γερμανία, έχετε πολ λά να πείτε ! » «Τι να κάνω για να την πείσω;» «Μια γυναίκα, αν όχι από την πρώτη στιγμή, πάντως από τα πρώτα δέκα λεπτά διαισθάνεται βαθιά μέσα της ποιος εί ναι ένας άντρας, τουλάχιστον πόσο σημαντικός μπορεί να γί νει γι' αυτήν, αν θα μπορούσε να τον αγαπήσει ή όχι. Γ ια να γίνει η διαίσθηση βεβαιότητα, πρέπει να περάσει λίγος και ρός. Κατά τη γνώμη μου, στο διάστημα αυτό ο άντρας δεν έχει να κάνει και πολλά πράγματα. Πείτε της ό, τι όμορφο νιώθε τε γι' αυτήν, αν πραγματικά το πιστεύετε. Γιατί την αγαπά τε, γιατί θέλετε να την παντρευτείτε». Ο Κα σώπασε. Όταν η Καντιφέ τον είδε να κοιτάζει σαν θλιμμένο παιδάκι έξω απ' το παράθυρο, του είπε ότι με την Ιπέκ θα μπορούσαν να γίνουν ευτυχισμένοι στη Φρανκφούρ τη, ότι η Ιπέκ θα έβρισκε το γέλιο της μόλις έφευγε από το Καρς, ότι τους φανταζότανε να γελάνε στους δρόμους τής Φρανκφούρτης, να πηγαίνουν τα βράδια σινεμά. «Πείτε μου το όνομα ενός κινηματογράφου στη Φρανκφούρτη όπου θα μπορούσατε να πηγαίνετε. Οποιουδήποτε κινηματογράφου». Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧlOΝΙ
361
«Φίλμφορουμ Χοστ» , είπε ο Κα. «Μα οι Γερμανοί δεν έχουν κινηματογράφους με ονόματα όπως Ελχάμρα, Ρουγιά, Ματζέστικ;» «Έχουν. Ελντοράντο!» είπε ο Κα. Καθώς κοίταζαν τη ν αυλή όπου στροβιλίζονταν αναπο φάσιστες οι νιφάδες του χιονιού, η Καντιφέ είπε πως όταν έπαιζε θέατρο με τη θεατρική ομάδα του πανεπιστημίου, ο ξάδερφος μιας συμφοιτήτριάς της τής είχε προτείνει ένα ρό λο σε μια γερμανοτουρκική παραγωγή, όμως εκείνη αρνήθη κε επειδή έπρεπε να φοράει μαντίλα, πως τώρα στη Γερμα νία ο Κα και η Ιπέκ θα γίνονταν πολύ ευτυχισμένοι, πως η αδερφή της ήταν φτιαγμένη για να ευτυχήσει, αλλά δεν είχε γίνει ποτέ ευτυχισμένη επειδή δεν το ήξερε αυτό, πως είχε πληγωθεί πολύ που δεν απέκτησε παιδί, πως ήταν πραγμα τικά λυπηρό το γεγονός ότι παρότι η αδερφή της ήταν τόσο όμορφη, τόσο ευγενική, τόσο ευαίσθητη και έντιμη, δεν είχε γίνει ποτέ ευτυχισμένη, κι ίσως η αιτία να ήταν αυτά ακριβώς τα προσόντα τη,� (σ' αυτό το σημείο η φωνή της ράγισε), πως η ίδια στα παιδι κά κι εφηβικά της χρόνια είχε πάντοτε σαν πρότυπο την καλοσύνη και την ομορφιά της αδερφής της (η φωνή της ράγισε ξανά), ότι μπροστά σ' αυτή την ομορφιά και την καλοσύνη εκείνη ένιωθε άσχημη και κακιά κι ότι η αδερ φή της έκρυβε την ομορφιά της για να μη νιώθει η Καντιφέ έτσι . (Τώρα, στο τέλος, έκλαιγε.) Ανάμεσα στα δάκρυα και τους αναστεναγμούς, τρέμοντας, του είπε ότι στο γυμνάσιο ( , ε ίπε η l πέ κ. Ο Κα ένι ωσε καλύτερα βγαίνοντας απ' το δωμάτιο. Π ριν μπε ι στο διαμέ ρ ισμα του Τουργκο ύτ μπέη, άφησε το χέ ρ ι τής l πέ κ που τ ο κρατ ούσε όσο κατεβαίνανε τις σκάλες. Ένι ωσε ό μως περηφ άνια όταν καθώ ς π ερνούσαν απ ' τ ο χώ ρο υπο δ ο χής του ξενο δοχε ίου, κατάλαβε ότι ο κό σμος το ύ ς έβλεπε σαν «ζευγάρ ι» . Π ήγαν κατευθε ίαν στο δωμάτιο της Ι πέ κ κ ι εκε ίνη έβγαλε από τ ο συρτά ρι της τ ο γαλάζιο στενό πουλόβερ που δεν μπορού σε να φορέσε ι στο Καρς, τίναξε τη ναφθαλίνη, πή γε στον καθ ρ έ φτη και τ ο έβαλε μπ ροστά στο σώμα της . ' τ ο » , ε ιπε ο Κα . « Φ ορεσε Η lπέ κ έβγαλε το χαχόλι κο μ άλλινο πουλόβερ που φορο ύ σε κ ι όταν έβαλε πάνω από τ ο πουκά μι σ ό της το στενό γαλά ζιο πουλόβερ, ο Κα έ με ινε γι ' άλλη μ ια φορ ά μαγεμ ένος απ ' την ομορφ ιά της . «Θα μ ' αγαπάς μέ χρι το τέλος της ζωή ς σου;» ρ ώτησε ο Κα . « Ν α ι» . «Και τώ ρα φ ό ρεσε το μαύρο βελο ύδινο βραδινό σου φό ρε μα. Ξέ ρε ι ς πο ι ο, εκείνο που ο Μ ουχτάρ δεν σ' άφηνε να φο ρέσε ι ς έξω απ ' το σπίτι» . Η Ι πέ κ άνο ιξε την ντουλάπα της, έβγαλε τ ο μαύρο βελού δινο φό ρεμα από την κρεμάστρα, τίναξε τη ναφθαλίνη, το φό ρεσε. «Μ' αρέσε ι πο λύ να με κοιτάζε ις έτσι», του ε ίπ ε όταν τ ο βλέ μμα της συναντή θηκε στον καθ ρ έφτη με τ ο δι κό του. Ι
Ι
Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
589
Ο Κα κοίταξε με αγωνία και ζήλια, που όμως τον γέμισαν ενθουσιασμό, την όμορφη, μακριά πλάτη της, το τρυφερό εκείνο σημείο στον αυχένα της απ' όπου ξεκινούσαν τα μαλ λιά, λίγο πιο κάτω τη γραμμή της ραχοκοκαλιάς της και τα λακκάκια στους ώμους της όταν για να πάρει πόζα ένωσε τα χέρια πάνω απ' το κεφάλι. Αισθανόταν πολύ ευτυχισμένος και πολύ δυστυχισμένος μαζί. «Μπα, πού το βρήκες αυτό το φόρεμα!» είπε ο Τουργκούτ μπέη μπαίνοντας στο δωμάτιο. «Ετοιμάζεσαι για κάνα χορό;» Τα μάτια του όμως δεν ήταν χαρούμενα. Πατρική ζήλια, ήταν η εξήγηση που έδωσε ο Κα, και του άρεσε αυτό. «Οι ανακοινώσεις στην τηλεόραση έγιναν ακόμη πιο επι θετικές», είπε ο Τουργκούτ μπέη, «νομίζω ότι θα είναι λάθος να βγει η Καντιφέ στη σκηνή». «Μπαμπά, εξηγήστε μου, σας παρακαλώ, γιατί δεν θέλετε να βγάλει η Καντιφέ τη μαντίλα της;» Πήγαν όλοι μαζί στο σαλόνι, κάθισαν μπροστά στην τηλε όραση. Μετά από λίγη ώρα, ο παρουσιαστής στην οθόνη εί πε ότι το βράδυ, στη ζωντανή εκπομπή, θα δινόταν τέλος στην τραγωδία που παρέλυε την κοινωνική και πνευματική ζωή της χώρας, ενημέρωσε τους κατοίκους τους Καρς ότι μια δραματική χειρονομία απόψε θα τους γλίτωνε από τις θρη σκευτικές προκαταλήψεις που τους απομάκρυναν από τον εκσυγχρονισμό, από την ισότητα των δύο φύλων. Στη σκηνή θα ζωντάνευε γι' άλλη μια φορά μία από τις μαγικές και μο ναδικές ιστορικές στιγμές όπου θέατρο και ζ ωή γίνονται ένα. Οι κάτοικοι του Καρς δεν είχαν κανένα λόγο ανησυχίας αυτή τη φορά, καθώς η Διεύθυνση Ασφαλείας και η διοίκηση του Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
590
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΎ'Κ
στρατού είχαν λάβει όλα τα μέτρα ώστε στη διάρκεια της πα ράστασης να μην προκληθούν γεγονότα. Στην οθόνη εμφα νίστηκε ο υποδιευθυντής της Ασφάλειας Κασίμ μπέη, σε μια δημοσιογραφική έρευνα που ήταν φανερό πως είχε γίνει πα λιά. Τα μαλλιά του αυτή τη φορά ήταν χτενισμένα -τη βραδιά της επανάστασης είχε εμφανιστεί αχτένιστος-, το πουκάμι σό του σιδερωμένο, η γραβάτα του στη θέση της. Είπε ότι οι κάτοικοι του Καρς θα μπορούσαν να πάνε άφοβα στην απο ψινή εξαιρετική καλλιτεχνική εκδήλωση. Είπε ότι πάρα πολ λοί μαθητές της Ιερατικής Σχολής βρίσκονταν ήδη στην Ασφάλεια για να πάρουν μέρος στην αποψινή βραδιά, έχο ντας υποσχεθεί στις δυνάμεις ασφαλείας ότι, όπως συμβαί νει στις πολιτισμένες χώρες και στην Ευρώπη, θα χειροκρο τούσαν μ' ενθουσιασμό αλλά και με πειθαρχία όταν έπρεπε, ότι «αυτή τη φορά» δεν θα επιτρεπόταν καμιά υπερβολή, χυ δαιότητα και φασαρία, ότι οι κάτοικοι του Καρς, που εκπρο σωπούσε ένα χιλιετή πολιτισμό, οπωσδήποτε ήξεραν πώς να παρακολουθήσουν μια θεατρική παράσταση. Αφού τα είπε όλ' αυτά ο Κασίμ μπέη, εξαφανίστηκε απ' την οθόνη. Αμέσως μετά εμφανίστηκε πάλι ο ίδιος παρουσιαστής και μίλησε για την τραγωδία που θ' ανέβαζε η θεατρική ομάδα το βράδυ, είπε πόσα χρόνια προετοιμαζόταν ο πρωταγωνιστής Σουν άι lαιμ γι' αυτό το ρόλο. Στην οθόνη, μαζί με διάφορα αναμνηστικά από θεατρικές παραστάσεις (παλιά εισιτήρια, προγράμματα, αποκόμματα εφημερίδων για θλιβερές παρα στάσεις στα κ αφενεία στα βάθη της Ανατολίας κι από την εποχή που ο Σουνάι σκεφτόταν να υποδυθεί τον Ατατούρκ) φαίνονταν μερικέ ς τσαλακωμένες αφίσες από παραστάσεις Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
591
με τον Σουνάι Ζαιμ Ναπολέοντα, Ροβεσπιέρο, Λένιν, Ιακω βίνο, και κάποιες ασπρόμαυρες φωτογραφίες του (πόσο αδύ νατη ήταν κάποτε η Φουνντά Εσέρ!). Το τρέιλερ αυτό ήταν λίγο βαρετό κι έμοιαζε με ντοκιμαντέρ τέχνης της κρατικής τηλεόρασης, αν και σε μια ολοφάνερα πρόσφατη φωτογρα φία του που εμφανιζόταν κάθε τόσο στην οθόνη, ο Σουνάι θύ μιζε κουρασμένους αλλά φιλόδοξους αρχηγούς κρατών τού σιδηρού παραπετάσματος και δικτάτορες χωρών της Αφρι κής και της Μέσης Ανατολής. Οι κάτοικοι του Καρς είχαν αρχίσει να πιστεύουν ότι ο Σουνάι, που το διαφημιστικό του τρέιλερ το 'βλεπαν από το πρωί ώς το βράδυ στην τηλεόραση, είχε πραγματικά φέρει στην πόλη τους την ηρεμία, πίστευαν πως ήταν δικός τους άνθρωπος, και μ' ένα μαγικό τρόπο έβλε παν το μέλλον τους με μεγαλύτερη σιγουριά. Στην οθόνη εμ φανιζόταν κάθε τόσο και η σημαία του κράτους που ίδρυσαν πριν από ογδόντα χρόνια οι Τούρκοι στο Καρς, όταν απο σύρθηκαν τα οθωμανικά και τα ρωσικά στρατεύματα απ' την πόλη, τότε που Αρμένιοι και Τούρκοι σφάζονταν μεταξύ τους. Κανείς δεν ήξερε πού και πώς είχε βρεθεί η σημαία. Η εμφά νιση της σκοροφαγωμένης και λεκιασμένης αυτής σημαίας ανησυχούσε περισσότερο απ' οτιδήποτε άλλο τον Τουργκούτ μπέη. «ο άνθρωπος είναι τρελός. Θα μας δημιουργήσει μεγά λους μπελάδες, μην τυχόν και βγει η Καντιφέ στην τηλεόρα ση!» «Εντάξει, να μη βγει. Αλλά την ξέρετε καλά την Καντιφέ. Αν όμως μάθει ότι είναι δική σας ιδέα αυτή, τότε οπωσδήπο τε θα επιμείνει να βγάλει τη μαντίλα της». Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
592
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
«Και τι μπορεί να γίνει;» «Να τρέξει αμέσως Ο Κα στο θέατρο και να την πείσει να μη βγει στη σκηνή!» είπε η Ιπέκ γυρνώντας στον Κα με ση κωμένα τα φρύδια. Ο Κα εδώ και ώρα δεν έβλεπε τηλεόραση, κοίταζε την Ιπέκ. Αναστατώθηκε, δεν καταλάβαινε γιατί εκείνη άλλαξε γνώμη. «Αν θέλει να βγάλει τη μαντίλα, ας τη βγάλει αφού κατα λαγιάσουν τα πράγματα», είπε Ο Τουργκούτ μπέη στον Κα. «ο Σουνάι το βράδυ, στο θέατρο, όλο και κάτι προβοκατόρι κο θα σκεφτεί να κάνει. Το μετάνιωσα που επέτρεψα στη Φουνντά και μ' έπεισε ν' αφήσω την Καντιφέ στα χέρια αυτών των τρελών». «Μην ανησυχείτε, μπαμπά. Θα πάει ο Κα στο θέατρο να την πείσει να μη βγει το βράδυ στη σκηνή». «Με την Καντιφέ μόνο εσείς πια μπορείτε να επικοινωνή σετε, γιατί μόνο εσάς εμπιστεύεται. Τι έπαθε η μύτη σας, χρυ σέ μου;» «Γλίστρησα κι έπεσα στον πάγο», απάντησε ένοχα Ο Κα. «Μα χτυπήσατε και στο μέτωπο, όλο μώλωπες είστε». «Όλη μέρα περπατούσε στους δρόμους», είπε η Ιπέκ. «Πάρτε την Καντιφέ παράμερα και μιλήστε της χωρί ς να σας πάρει μυρωδιά ο Σουνάι», είπε ο Τουργκούτ μπέη. «Μην της πείτε ότι εγώ το σκέφτηκα έτσι, κι εκείνης μην της ξεφύ γει πως της το είπατε εσείς. Ας μην τσακωθεί με τον Σουνάι, ας βρει μια αφορμιι. Καλύτερα να πει, "Δεν αισθάνομαι κα λά, θα βγάλω τη μαντίλα αύριο, στο σπίτι μου", ας το υπο σχεθεί. Να της πείτε πως την αγαπάμε πολύ. Το μωρό μου!» Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
593
Ο Τουργκούτ μπέη βούρκωσε. «Μπαμπά, μπορώ να μιλήσω ιδιαιτέρως με τον Κα;» είπε η Ιπέκ και τράβηξε τον Κα στο τραπέζι της τραπεζαρίας. Η Ζα χιντέ είχε στρώσει το τραπεζομάντιλο για το βραδινό φαγη τό. Κάθισαν σε μια άκρη του τραπεζιού. «Ν α πεις στην Καντιφέ ότι ο Λατζιβέρτ βρίσκεται σε δύ σκολη θέση, γι' αυτό της ζητάει αυτή τη χάρη» . « Πρώτα να μου πεις γιατί άλλαξες γνώμη», είπε ο Κα. «Αγάπη μου, δεν υπάρχει λόγος ν' ανησυχείς, πίστεψέ με. Απλά νομίζω ότι ο πατέ ρας μου έχει δί κιο. Αυτό είναι όλο. Πρέπει να κρατήσουμε την Καντιφέ μακριά απ' όσα θα γί νουν το βράδυ. Αυτό νομίζω είναι το πιο σημαντικό απ' όλα». «Δεν λες αλήθεια», είπε ο Κα. «Κάτι έγινε κι άλλαξες γνώ μη» . «Δεν υπάρχει λόγος να φοβάσαι. Αν η Καντιφέ ξεσκεπά σει το κεφάλι της, μπορεί να το κάνει αργότερα στο σπίτι». «Αν η Καντιφέ δεν ξεσκεπάσει απόψε το κεφάλι της», είπε ο Κα με προσοχή, «δεν θα το κάνει ποτέ στο σπίτι, μπροστά στον πατέρα της. Το ξέρεις κι εσύ πολύ καλά». «Είναι πιο σημαντικό να γυρίσει η αδερφή μου ζωντανή στο σπίτι». «Για ένα μόνο πράγμα φοβάμαι. Ότι μου κρύβεις κάτι». «Αγάπη μου, όχι, σου λέω. Σ' αγαπώ. Αν με θέλεις, θα έρ θω μαζί σου στη Φρανκφούρτη. Όταν πάμε εκεί και με τον καιρό δεις πόσο δεμένη, πόσο ερωτευμένη είμαι μαζί σου, θα τα ξεχάσεις όλα και θα μ' αγαπάς ανεπιφύλακτα». Έβαλε το χέρι της πάνω στο υγρό και ζεστό του χέρι. Ο Κα κοίταζε, χωρίς να πιστεύει στα μάτια του, την ομορφι ά Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
594
ΟΡΧΑΝ I1ΑΜΟΥΚ
της που αντικατοπτριζόταν στον καθρέφτη του μπουφέ, πό σο ελκυστική ήταν η πλάτη της κάτω από το βελούδινQ φό ρεμα με τα τιραντάκια, τα μάτια της που ήταν τόσο κοντά στα δικά του. «Σαν να είμαι σίγουρος ότι θα γίνει κάτι κακό», είπε μετά. «Γιατί;» «Επειδή είμαι πολύ ευτυχισμένος. Ενώ δεν το περίμενα κα θόλου, εδώ στο Καρς έγραψα δεκαοχτώ ποιήματα. Άλλο ένα και θα γίνει συλλογή. Επιπλέον, πιστεύω ότι θέλεις να έρθεις μαζί μου στη Γερμανία κι αισθάνομαι πως κάτι εξαιρετικό με περιμένει ακόμη. Δεν είμαι συνηθισμένος σε τόση ευτυχία, γι' αυτό νομίζω ότι θα συμβεί οπωσδήποτε κάτι κακό». «Τι είδους κακό;» «Φοβάμαι ότι μόλις φύγω από δω για να πάω να πείσω την Καντιφέ, θα συναντηθείς με τον Λατζιβέρτ». «Χαζομάρες, ούτε ξέρω πού είναι». «Το ξύλο το έφαγα γιατί δεν είπα πού κρύβεται». «Κι ούτε να το πεις σε κανέναν», είπε η Ιπέκ σμίγοντας τα φρύδια της. «Και να είσαι σίγουρος ότι σύντομα θα καταλά βεις πόσο χαζός είσαι που φοβάσαι». «Ε, τι γίνεται, δεν θα πάτε στην Καντιφέ;» ρώτησε δυνατά ο Τουργκούτ μπέη. «Η παράσταση αρχίζει σε μία ώρα κι ένα τέταρτο. Στην τηλεόραση μόλις είπανε ότι σε λίγο θ' ανοί ξουν οι δρόμοι». «Δεν θέλω να πάω στο θέατρο, δεν θέλω να φύγω από δω», ψιθύρισε ο Κα. «Δεν μπορούμε να φύγουμε και ν' αφήσουμε πίσω μας μια δυστυχισμένη Καντιφέ. Πίστεψέ με, δεν θα μπορέσουμε να Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
595
γίνουμ' ευτυχισμένοι. Τουλάχιστον πήγαινε και κάνε μια προ σπάθεια να την πείσεις. Έτσι θα είμαστε πιο ήσυχοι». «Πριν από μιάμιση ώρα, όταν ο Φαζίλ μου έφερε το μήνυ μα του Λατζιβέρτ, μου έλεγες να μη βγω έξω». «Πες μου γρήγορα - πώς θέλεις να σου αποδείξω πως όταν φύγεις από δω να πας στο θέατρο, δεν θα το σκάσω;» Ο Κα χαμογέλασε. «Θ' ανέβεις στο δωμάτιό μου, θα σε κλειδώσω μέσα και για μισή ώρα θα έχω το κλειδί μαζί μου». «Εντάξει», είπε χαρούμενη η lπέκ. Σηκώθηκε. «Μπαμπά», είπε, «για μισή ώρα θα είμ' επάνω στο δωμάτιό μου. Όσο για τον Κα, μην το έχετε έγνοια, φεύγει σε λίγο να πάει να βρει την Καντιφέ. . . Μη σηκώνεστε, εμείς πάμε επάνω για δυο λε πτά, έχουμε μια δουλειά που πρέπει να κ άνουμε αμέσως». «ο Θεός να σας έχει καλά», είπε ο Τουργκούτ μπέη, φα νερά ανήσυχος. Η Ιπέκ έπιασε τον Κα από το χέρι. Δεν του το άφησε ακό μη κι όταν ανέβαιναν τις σκάλες, έχοντας πρώτα περάσει από το λόμπι. «Μας είδε ο Τζαβίτ. Τι να σκέφτηκε άραγε;» «Μη δίνεις σημασία», είπε χαρούμενη η lπέκ. Όταν ανέ βηκαν επάνω, με το κλειδί που πήρε από τον Κα άνοιξε την πόρτα του δωματίου του. Μύριζε ακόμη έρωτα. «Θα σε περι μένω εδώ. Να προσέχεις. Μην τσακωθείς με τον Σουνάι». «Ποιος να της πω ότι δεν θέλει να βγει στη σκηνή; Ο πατέρας της κι εμείς, ή ο Λατζιβέρτ;» «ο Λατζιβέρτ». «Γιατί;» ρώτησε ο Κα. «Επειδή τον αγαπάει πολύ. Μην ξεχνάς ότι πηγαίνεις εκεί Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
596
ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
για να σώσεις την αδερφή μου από τον κίνδυνο. Ξέχνα τις ζή λιες». «Αν μπορώ να τις ξεχάσω». «Στη Γερμανία θα είμαστε πολύ ευτυχισμένοι». Τύλιξε τα χέρια της γύρω απ' το λαιμό του. «Πες μου, σε ποιον κινημα τογράφο θα πηγαίνουμε;» «Στο Μουσείο Κινηματογράφου κάθε Σάββατο, αργά το βράδυ, παίζουν αμερικάνικες ταινίες τέχνης, με υπότιτλους. Εκεί θα πηγαίνουμε. Πριν από το σινεμά θα τρώμε γύρο και γλυκές πίκλες στα εστιατόρια κοντά στο στ αθμό. Μετά το σινεμά, στο σπίτι, θα διασκεδάζουμε κάνοντας ζάπινγκ στην τηλεόραση. Μετά θα κάνουμε έρωτα. Κι επειδή ο μισθός μου του πολιτικού πρόσφυγα και τα λεφτά που θα βγάζω απαγ γέλλοντας τα τελευταία μου ποιήματα θα είναι αρκετά και για τους δύο, το μόνο που θα κάνουμε θα είναι ν' αγαπιόμα στε». Η lπέκ τον ρώτησε ποιος θα είναι ο τίτλος της συλλογής ποιημάτων του. Ο Κα της είπε. «Ωραία», είπε η lπέκ. «Άντε, αγάπη μου, πήγαινε τώρα, διαφορετικά θα βγει ο μπαμπάς μου στους δρόμους». Ο Κα φόρεσε το παλτό του κι αγκάλιασε την lπέκ. «Δεν φοβάμαι πια», της είπε ψέματα. «Να ξέρεις όμως πως αν ξεσπάσουν τίποτα ταραχές στην πόλη, θα σε περιμένω στο πρώτο τρένο που θα φεύγει από το Καρς». «Αν μπορέσω να βγω απ' το δωμάτιο», γέλασε η lπέκ. «Μέχρι να στρίψω στη γωνία, κοίταζε, σε παρακαλώ, απ' το παράθυρο». «Εντάξει». Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
597
«Φοβάμαι μήπως δεν σε ξαναδώ», είπε ο Κα καθώς έκλει νε την πόρτα. Κλείδωσε κι έβαλε το κλειδί στην τσέπη του. Στο δρόμο, για να μπορέσει να γυρίσει και να κοιτάξει με την άνεσή του στο παράθυρο, έστειλε τους δύο φρουρούς να πηγαίνουν μπροστά. Είδε την lπέκ να τον κοιτάζει ακίνητη από το παράθυρο του δωματίου 203, στον πρώτο όροφο του ξενοδοχείου Κάρπαλας. Τους γυμνούς, μελένιους ώμους της, που τρέμανε απ' το κρύο κάτω από το βελούδινο φόρεμα, έλουζε το πορτοκαλί φως του μικρού φωτιστικού, που ο Κα δεν θα το ξεχνούσε τα υπόλοιπα τέσσερα χρόνια της ζωής του και θα ήταν πάντα γι' αυτόν ταυτόσημο με την ευτυχία. Ο Κα δεν ξανάδε ποτέ την lπέκ.
Digitized by 10uk1s, Jan. 2010
40
Πρέπει να είναι δύσκολο να είσαι διπλός πράκτορας Το κεφάλαιο
nov
έμεινε μισό
Την ώρα που ο Κα κατευθυνόταν προς το Θέατρο Μιλέτ, οι δρόμοι είχαν αδειάσει, τα ρολά των μαγαζι ών, με εξαίρεση ενός-δυο εστιατορίων, ήταν κατεβασμένα. Στο τέλος πια μιας μακριάς μέρας, κι οι τελευταίοι πελάτες των τσαϊχανέδων ση κώνονταν από τις καρέκλες τους, με το βλέμμα καρφωμένο ακόμη στην τηλεόραση. Μπροστά στο Θέατρο Μιλέτ ο Κα είδε σταματημένα τρία αστυνομικά αυτοκίνητα, με τα αλάρμ τους ν' αναβοσβήνουν, και λίγο παρακάτω, στο τέλος της κα τηφόρας, κάτω από τις αγριελιές, τη σκιά ενός τανκ. Είχε πέ σει η βραδινή υγρασία κι από τα παγοκρύσταλλα που κρέμο νταν στις στέγες έσταζαν νερά στα πεζοδρόμια. Το καλώδιο για τη ζωντανή μετάδοση ήταν απλωμένο απ' τη μια ώς την άλλη άκρη της λεωφόρου Ατατούρκ. Ο Κα το σήκωσε για να μπει στο θέατρο, πέρασε από κάτω. Την ώρα που έμπαινε, έσφιξε στη χούφτα του το κλειδί που είχε στην τσέπη του. Στην άδει α αίθουσα, αστυνομικοί και στρατιώτες στημέDigitized by 10uk1s, Jan. 2010
ΧΙΟΝΙ
599
νοι στους πλα·ίνούς διαδρόμους ακούγανε τον αντίλαλο της πρόβας που γινόταν στη σκηνή. Ο Κα κάθισε σ' ένα κάθισμα κι άρχισε να παρακολουθεί μία-μία τις λέξεις που άρθρωνε με δυνατή φωνή ο Σουνάι, τις δειλέ ς κι αδύναμες απαντήσεις της μαντιλοδεμένης Καντιφέ, τη Φουνντά Εσέρ που κάθε τό σο, ενώ τακτοποιούσε το σκηνικό (ένα δέντρο, μια τουαλέτα με καθρέφτη), έλεγε τη γνώμη της (